/
Author: Макоты 3. Тылаттаты А.
Tags: лингвистика ирон æвзаг æвзагъæнæн диктанттæ филологи
Year: 1977
Text
МАКОТЫ 3., ТЫЛАТТАТЫ А.
ДЙКТАНТТЫ ÆМБЫРДГОНД
4—8 кълæстæн
ОРФОГРАФИ ÆЖÆ ПУНКТУАЦИ
ИРОН ÆВЗАДЖЫ АХУЫРГÆНДЖЫТÆН
З-æм РАУАГЪД
ЧИНЫГУАДЗÆН „ИР" * ОРДЖОНИКИДЗЕ * 1977
4С(Осет)(07)
М1б
Макоты 3. æмæ Тылаттаты А.
М 16 Диктантты æмбырдгонд 4—8 кълæс-
тæп. Орфографи æмæ пунктуаци. Ирон
æвзаджы ахуыргæнджытæн. 3-æм ра-
уагъд. Орджоникидзе, «Ир», 1977.
228 ф.
Макоева 3. и Тулатова А.
Сборник диктаптов по орфографии и пунктул-
ции.
661—79
РАЗНЫХАС
Æвзаг ахуыргæнгæйæ теори хъуамæ æнгом баст уа
практикæимæ. Уымæ гæсгæ ахуыргæнинæгтæи орфогра-
фи æмæ пунктуацийæ арф зонындзинæдтæ раттынæп
стыр ахадындзинад ис диктаиттæн. Уыдон скъоладзауты
ахуыр кæыынц хъуыды кæнын, домыыц куыст тагъд æмæ
раст æххæст кæнын, ахуыр сæ кæнынц, сæ куыстыты цы
рæдыдтытæ ныууагътой, уыдон раст кæнын, æххуыс
сын кæнынц растфыссынады æгъдæуттæ фидарæй зоиы-
нæн. Иудзырдæй, диктаиттæн ис стыр хъомыладои æмæ
зонынадон ахадындзинад.
Ацы диктантты æмбырдгондæн æрмæг сæйрагдæр
ист æрцыд ирон аив литературæйæ., Орфографи æмæ
пунктуацийыл лæвæрд цæуы куыд хицæн хъуыдыйæд-
тæ, афтæ æмхæст тексттæ дæр.
Диктантты æм’бырдгонд арæзт у 4—8-æм кълæсты
ирон æвзаджы ахуыргæнджытæн æххуысæн. Пæ нысан
у орфографи æмæ пунктуацийæ практикон куыстытæн
æрмæг раттып, скъоладзауты фыссыны куыст растдæр
саразын.
Æмбырдгонд аразджытæ сæ размæ æвæрдтой ахæм
хæс дæр, цæмæй, цы тексттæ лæвæрд цæуы, уыдоп
дзуапп дæттой рæстæджы домæнтæн, хъомыл кæной
уарзондзинад Райгуырæп бæстæмæ, Коммунистон парти-
мæ, фæллоймæ, æрдзмæ, æххуыс кæной скъоладзаутæн
ноджы сæ дзырдуат фæхъæздыгдæрæи.
Методикоп амынддзинæдтæм гæсгæ æмбырдгопды ис
ахæм диктантты хуызтæ: фæдзæхстон, æмбарынгæнæн,
уæгъдибар, æвзаргæ, дзырдуатон, сфæлдыстадон æмæ
коитролоп.
3
Ацы рауагъд арæзт у ног программæмæ гæсгæ. 1-аг
рауагъдæй уæлдай дзы растфыссынады æппæт темæ-
тыл тексттæ лæвæрд ис 4-æм къласæн дæр.
Æмбырдгоид арæзт у дыууæ хайæг «Орфографи»
æмæ «Пунктуаци». Алы хайы дæр амынд цæуы диктант-
ты алы хуызтæ. Фæлæ ахуыргæпæгæн ййе бон у тексттæй
йæхи фæндонмæ гæсгæ спайда кæнын, йæ ахуыргæни-
нæгты цæттæдзинад æмæ псдагогон уавæртæ куыд амо-
нынц, афтæ.
Æмбырдгонды темæтæ фæд-фæдыл лæвæрд сты, 4—
6-æм æмæ 7—8-æм кълæсты грамматикæйы програм-
мæйы куыд лæвæрд цæуынц, афтæ.
Зыпдæр темæтыл лæвæрд цæуы фылдæр æрмæг, цæ-
мæй ахуыргæнæгæи иог æрмæг цæугæйæ, стæй,- цы æр-
мæг рацыдысты, уый зæрдыл æрлæууын кæныны куы-
стытæн алы хатт нæ бон уа æндæр тексттæй пайда
кæнын.
Программæ .æмæ ахуыргæнæн чингуытæм хаст раир-
тæстытæй иуæй-иутыл пе ’взаджы .дзырдтæ æмбæлы
стæм хатт, æмæ сын уымæ гæсгæ æмбырдгоиды дæр
тексттæ лæвæрд цæуы къаддæр.
Текстты ранæй-рæтты æмбæлы, уыцы къласы ахуыр-
гæнинæгтæ кæй нæма зопьшц, ахæм хъуыдыйæдты кон-
струкцитæ. Ахæм бынæтты ахуыргæпæг текст ,иу каст
куы бакæна, уæд хъуамæ бацамопа, æрхæцæн иысæит-
тæ кæмыты æвæрын хъæуы, уый.
6-æм > къласы фæстæ лæвæрд цæуы æмхæст тсксттæ
æппæт орфографийы æрмæгыл, 8-æм къласы фæстæ
та — æппæт пунктуацийы æрмæгыл, уыдонæй пайдагæ-
иæн ис ахуыры азы дæргъы дæр.
Хъуыдыйæдты кæрон раиæй-рæтты æмбæлы бирæ-
стъæлфыг кæнæ хъæры нысан бирæстъæлфыгимæ, йета
фарсты нысан бирæстъæлфыгимæ. Ахæм рæтты æвæ-
рæн ис хъуыдыйæдтæн сæ иптонацимæ гæсгæ æрмæст
стъæлф, хъæры нысан, фарсты пысап.
Æмдзæвгæтæй ист хъуыдыйæдты ’æмхъæлæсонты
къордты з æмæ с-йы разæй ритм бахъахъхъæныны тых-
хæй æвæрд æрцыди хъæлæсои ы.
ДИКТАНТТЫ ХУЫЗТÆ
Ацы æмбырдгонды ис ахæм диктантты хуызтæ: ф æ-
дзæхстон, æмбарьшгæнæн, æвзаргæ, уæгъ-
дибар, дзырдуатон, сфæлдыстадон æмæ
контролон.
Куыд кæнын хъæуы диктанты хуызтæй алкæцы дæр?
Фæдзæхстон диктант. Диктант фыссыны агъоммæ
ахуыргæпæг сывæллæттæн сæ зæрдыл æрлæууын кæны,
текст цы растфыосынады æгъдауыл лæвæрд у, уыцы ра-
иртæст. Уыйфæстæ бакæсы текст æнæхъæнæй, æмæ йæ
ахуыргæнинæгтæ æвзарынц: амонынц, раиртæстыл дзы
цавæр дзырдтæ æмбæлы æмæ куыд фысгæ сты, ца-
вæр æрхæцæн нысæнттæ хъæуы хъуыдыйæдты.
Хатгай уыцы иу тексты февзарынц дзырдтæ растфыс-
’сыкады иу-цалдæр æгъдауыл.
Текст æвзæрст куы фæуой, уæд æй ахуыргæнæг кæсы
хицæн хъуыдыйадгай, æмæ йæ сывæллæттæ фыссынц.
Фыст куы фæуой, уæд ма ахуыргæнæг текст иу хатт ба-
гæсы, ахуыргæнипæгтæ та сæ тетрæдтæм кæсынц.
Æмбарынгæнæн диктант. Ахæм диктант фысгæйæ
тсхст æвзæрст нæ цæуы. Хъæугæ раиртæст сæ зæрдыл
æрлæууын кæныны фæстæ ахуыргæнæг текст кæсы
хъуыдыйадгай, æмæ йæ ахуыргæнинæгтæ фыссынц.
Фыст куы. фæуой, уæд сывæллæттæ радгай кæсынц
иугай хъуыдыйæдтæ. Ахуыргæнинæгтæйиу бакæсы хъуы-
дыйад æмæ фæзæгъы, куыд æй ныффыста, иннæтæ кæ-
сыпц сæ тетрæдтæм. Йæхимæ рæдыд чи ссара, уый йæ
зæгъы пхуыргæнæгæн. Рæдыд иумæ равзарынц, стæй
йæ сраст кæиынц.
5
Æмбарынгæнæн диктант арæхдæр -вæййы ’иу хуызы
орфограммæты растфыссынадыл, фæлæ вæййы афтæ дæр,
æмæ диктанты лæвæрд цæуы къорд орфограммæйы.
Æвзаргæ диктанг. Ахуыргæнæг текст иу /хатт бакæ-
сы кæрæй-кæронмæ, стæй йæ кæсын райдайы хъуыдыйад-
тай. Ахуыргæнинæгтæ дзы сæ тетрæдты фыссынц бæл-
вырд дзырдтæ кæнæ дзырдбæстытæ — диктант цы раст-
фыссынады æгъдауыл кæной, уымæ гæсгæ.
Уæгъдибар диктант. Уæгъдибар диктантæн лæвæрд
вæййы æрмæстдæр баст текст. Ахуыргæнæг æй кæсы
æнæхъæнæй, стæй та хайгай. Хæйттыл æй дих кæны
ахуыргæнинæгтæп сæ кар æмæ сæ арæхстдзинадмæ гæс-
гæ. Ахуыргæнинæгтæ фысгæйæ хъуамæ архайой, уыцы
хæйтты хъуыды текстмæ хæстæгдæр цæмæй уа, ууыл.
Цы ныффыссой, уым æнæмæнг хъуамæ уа, тексты ца-
вæрдæр бæлвырд раиртæстыл цы орфограммæтæ æм-
бæлы, уыдоиæй.
Дзырдуатон диктант. Дзырдуатон диктант кæнып
хъæуы æрвылбои дæр урокæн йæ райдиапы, йæ кæроны
кæнæ та скъоладзауты фæрсгæ-фæрсын.
Ахуыргæиæг кæсы дзырдтæ, ахуыргæшинæгтæй сæ ал-
чи фыосы йæ тетрады кæиæ та сæ радгай фыссынц фæй-
нæгыл.
Дзырдуатон диктаптыл рæстæг бирæ хардз кæнын
иæ хъæуы — æдæппæт 3—5 минуты; ахуыргæнинæгтæ
хъуамæ фыссой тагъд.
Ацы хуызы диктантæн снысан кæнæн ис 10, 15, 20,
25 дзырды æмæ фылдæр дæр, ахуыргæнинæгтæ куыд
арæхсынц, стæй уыцы дзырдты растфыосынад цæйбæрц
зын уа, уымæ гæсгæ.
Сфæлдыстадон диктант. Ахуыргæнæг сывæллæттæн
дæтты иукъорд дзырды, растфыссынадыл цы раиртæст
рацыдысты, ууыл. Ахуыргæнинæгтæ уыцы дзырдтимæ
аразынц хъуыдыйæдтæ. Лæвæрд дзырдтæн ивæн ис сæ
формæ дæр. Зæгъæм, лæвæрд цæуынц мивдисджытæ
фæдзæхстои здæхæны, сывæллæттæ та сæ æвæрынц æрго-
мон здæхæны, афтæмæй семæ аразынц хъуыдыйæдтæ.
Контролон диктант. Ахуыргæнæг текст иу хатт сæ-
рæй бынмæ бакæсы, стæй сывæллæттæн бамбарын кæны
зынæмбарæн дзырдты нысаниуæг. Сæ растфыссынады
æгъдæуттæ цы дзырдтæн нæ ацыдысты, ахæмтæй орфо-
графион рæдыдтытæ скæнынæй тæссаг кæм уа, уыдон
ахуьфгæнæг ныффыссы фæйнæгыл.
Уыйфæстæ ахуыргæнæг текст кæсын райдайы хъуы-
6
дыйадгай — алы хъуыдыйад дæр дыууæ-æртæ хатты.
Даргъ хъуыдыйæдтæ кæсæн ис хайгай.
Текст кæронмæ фыст куы фæуой, уæд ма йæ ахуыр.
гæнæг иу хатт ногæй бакæсы. Сывæллæттæ кæсынц сæ
тетрæдтæм æмæ, рæдыд куы ссарой, уæд æй раст кæ-
пынц.
Контролои диктант кæнæп ис, фæстагдæр хатт цы
орфографион раиртæст сахуыр кодтой, ууыл кæнæ та,
цавæрдæр темæ æнæхъæнæй куы рацæуой, уæд. Контро-
лон диктанты руаджы сбæрæг вæййы, ахуыргæнинæгтæ
рацыд æрмæг куыд бамбæрстой, уый.
4-æм кълас
РАЙДАЙÆН КЪЛÆСТЫ РАЦЫД
ÆРМÆГ ЗÆРДЫЛ ÆРЛÆУУЫН КÆНЫН.
Дæргъвæтин æмхъæлæсонты растфыссынад
дзырды уидаджы, разæфтуаны фæстæ,
фæсæфтуаны размæ.
I. Хурау æрттивы нæ фидæн,
Рухс æмæ амондæй — дзаг,
Чи цæуы уырдæм нæ разæй,
Чи йæм ыскодта фæндаг?
Ленины намысы парти,
Дзыллæты уарзон фæтæг,
Махæн, фæллюйы хъæбултæн,
Цард æмæамонд хæссæг. (Дарч. Д.)
II. Фæззæг ралæууыд йæ рады,
Бон фазлладхуызæй кæсы.
Дымгæ сау мигъты цæгатæй
Хуссармæ хæссы. (Коч. М.)
III. 1. Сабыр вæййы уыцы афон Терчы дон. Йæ сæр-
дыгон æрра митæй йæм ницыуал баззайы. (М. Д.)
2. Ныссабыр хъæд... Сырдæй уæд маргъæй хуыссæгæй
(Исынц адджып хай. (Нигер). 3. Дзыллæйы хъаруйæ
къæдзæх ныннæрдзæн, хæхтæ нырриздзысты дзыллæйы
барæй. (Гæд. Ц.)
ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТ.
Лæппу, уынаффæ, уæззау, фæззæг, сывæллон, æгъ-
гъæд, тæссаг, диссаг, фыссæг, бæлццон, хæххон, зæх-
хон, лæггаг, хъæддаг, ныззылд, ныссалд, ныхъхъуыста,
нывнæлдта, равдыста, ныхгæдта.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
IV. Зæххы алыварс æрзилыны тыххæй балцы æппæ-
ты ’фыццаг ацыди Магеллан Хуссар Америкмæ. Дыууæ
мæйы фæцыд Атлантикон океаны. Æппынфæстаг бахæц-
8
цæ Хуссар Америчы былгæрæттæм. Зындис æм егъау
бæлæстæ, иу къалиуæй иннæмæ пæррæстытæ кодтой
цъиутæ. Цъæх дардтой къудаитæ. Хæхтæн сæ цъуппы-
тæ митæй æрттывтой. Æрхæццæ мартъи. Махмæ уæд
рагуалдзæг вæййы, уым та фæззæг ралæууыд.
Номдарты бирæон нымæцы растфыссынад,
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
I. Ироп литературæйы бындурæвæрæг Хетæгкаты
Къостайы æнæмæлгæ уацмыстæ сæхи æвзагыл кæсынц
нæ Райгуырæн бæстæйы адæмтæй бирæтæ. Курдиатджын
поэты æмдзæвгæтæ, статьятæ, поэмæтæ, пьёсæтæ бирæ
хæттыты мыхуырæй рацыдысты уырыссаг æвзагыл.
Октябры революцийы фæстæ Къостайы уацмыстæ сæхи
æвзагыл кæсынц æфсымæрон Украинæйы гарæтты æмæ
хъæуты фæллойгæнджытæ.
Фæстаг азты Хетæгкаты Къостайы уацмыстæ тæл-
мацгонд æрцыдысты узбекаг, кæсгон, мæхъæлон, бело-
руссаг, гуырдзиаг, (сомихаг æмæ нæ бæстæйы æндæр
адæмты æвзæгтæм. (Газ. «Рæстдз.»).
II. Нæ хъæдты цæрæгойтæй сæгуытæй рæсугъддæр,
æвæццæгæн, никæцы у. Уый хауы сагты мыггагмæ. Цæ-
гат Ирыстоны йын феиæи ис.сыфтæрджыи хъæдты, хæх-
ты, æрхыты æмæ къутæрджын быдырты. Уарзы сыгъдæг
дæттæм хæстæг бынæттæ. Хæххон сæгуыт егъау у. Йæ
уæз хизы 50 килограммæ.
Арæх фæзынынц хъæутæм хæстæг уыгæрдæнты, æдас-
дæр ,рæтты. Зымæг æхсынынц бæлæсты æмæ къутæрты
цъæрттæ, хизынц ф&салыл, ракъахынц миты бын хъуы-
натæ. Фæззæг сæхимæ фæкæсынц гагадыргътæй, фыл-
дæр уарзынц хъæддаг дыргътæ.
Мивдисджыты кæрæтты растфыссынад
ивгъуыд æмæ суинаг афонты.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. Дыууæ лæппуйы куыддæр Терчы былмæ бахæццæ
сты, афтæ Хъусой юæ ,разы æрбалæууыди. Чыргъæды йæ
къæбылатй куы ауыдта, уæд йæ цинæн кæрон нал уыди,
хъыллистытæ кодта, йæ къæдзил тылдта. Æгайтма йæ
зынаргъ къæбылатæ адонмæ разындысты, ныр сын ни-
цыуал тас у!
9
Фæлæ мæиæ Гдппо галиу къухæй чыргъæд ба^рзонд
систа^ ра’хизæй та къæбылаты доны.астаеумæ фехсТа.
Хъусой зæрдæхалæн ниуд ныккодта æмæ йæхи доны
баппæрста. Иуырдæм, иннæрдæм аленк кæны, фæлгæсы.
Иу къæбылайы ма дзы ауыдта. Ныхъхъ*ынцъым кодта",
нынниудта Хъусой, ауагъта йæхи йæ хъæбулы фæстæ
æмæ йæ ацахста. (Коц. А. гæсгæ).
II. Ралæууыд уалдзæг. Зæхх арт фестад! Бæстæ змæ-
лæг ссис. Цард йæ мидбылты ’худти. Зæрдæ фаг сулæ-
фыд. Джиргол дæр йæ фас Таджийы бæстæм æртардта,
иу рæсугъд рæбынауы дарæн æрцарæзта æмæ йæ фос
хизын райдыдта. Таджи дæр йæ фос Джирголы фосимæ
схæццæ кодта, æмæ иумæ хызтой. (Гæд. С)
III. Æрцыди ахæм рæстæг, æмæ Хъусой сывæллæттыл
цин кодта, фæлæ сæм хъазынмæ йæ хъуснал дардта.
Æрцыди ахæм бон дæр, æмæ сарайы къуымæй æд-
дæмæ нал ракасти.
Сослан ын уырдæм хæринаг бахаста. Лæппу тынг
тарсти Хъусойæн амæлынæй æмæ хъьшцъым кодта.
Аивгъуыдта æхсæв. Сосланæн йæ зæрдæ куыдзимæ
дзырдта. Сæумæрайсом ауади сарамæ. Нæма бахаадæ
уырдæм, афтæ йæ хъустыл ауади къæбылаты хя>ист*
хъист.
Бамбæрста лæппу хъуыддаг. Мад куы ницы одзырдта
къæбылаты’тыххæй, уæд та Сослан еал фæлæууыди æмæ
базгъордта сарамæ. (Коц. А. гæсгæ).
ÆМБАРЫИГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
IV. Сæумæрайсом туристтæ араст сты хæх’тæм, 1Сав-
казы хæхты рæбын, Сау денджызы былгæрон, дидннæг
æфтыдтой розæтæ. Цъæх дардтой хæрзконд кипаристæ.
Хæхтыл хæрдмæ цæугæйæ туристтæ цыдысты сыфгæр-
джыи хъæды астæу. Сæ сæрмæ сæ къалиутæ уачрæх
айтыгътой æнгуз, бæлæстæ. Уæлдæр куы ссыдысты, уæд
бахызтысты хъæдмæ. Туристтæ схызтысты тынгбæрзонд.
Хурмæ æрттывта хохы митджын1 цъупп. Сæ хъустыл
ауад’арвы нæрын.» Арв ферттывта. Бынæй- райдыдта
тыхджын къæвда. Туристты сæрмæ та арв уыд ирд, хур
цæхæртæ калдта.
V. Æгас дунейыл айхъуыстысты Иван Владимиро-
вич Мичурииы æнтыстдзивæдтæ. Горæт Козловмæ адæм
Ю
цæуый байдыдто>й дунейы алы кæрæттæй. Америкæгтæ
дыууæ хатты афæлтæрдтой Мичурины сæхимæ асайы-
ныл.
— Æз никуь! ныууадздзынæн мæ райгуырæн зæхх,
мæ адæмы,—сæристырæй дзуапп/радта уый америкæг-
тæн.
Иуцасдæры фæстæ та ногæй æрбарвыстой Мичуринг
мæ писмо. Уыдон фыстой, зæгъпæ, æххуысгæнæг кус-
джытæ дын ратдзыстæм, сызгъæрин хъуагдæ нæ ныууадз-
дзыстæм; Фæлæ та ацы хатт дæр Иван ВЛадимирович
дзуапп радта» иицæй тыххæй ацæудзыиæп, зæгъгæ. Ми-
чурин йæ зæрдæ| дардта, кусæг адæм кæй фæуæлахиз
уыдзысты. Уыррыдта йæ, кæй суыдзысты сæрибар, аргъ
ын кæй скæндзысты йæ фæллæйттæн. (В? Лебедевмæ
гæсгæ).
VI. Скъоладзаутæ бауынаффæ кодтой горæт Мичу-
ринскмæ ацæуын намысджын лæджы куыстытæ фенын-'
м.æ. Бйрæ диссæгтæ федтой сывæллæттæ Мичурины
цæхæрадæтты. Фæстагмæ сæ ахуыргæнæг Василий Ни-
колаевич бакодта чысылгомау хæдзармæ. Кæртæй ба-
хызтысты цæхæрадонмæ. Уым иу лæппу бæлæстимæ.
архайдта. Уазджытæй фефсæрмы, стæй сын дзурьн/
райдыдта йæ куысты тыххæй. Ф,æстагмæ загъта:
«Æз афтæ бахыгътон. Мæныл ныртæккæ сæххæст ис
дыууадæс азы. Æз бацыдтæн фæндзæм къласмæ. Иннæ
аз ныссадздзынæн Мæнæ ацы мыггæгтæ. Уыдон рæздзы-
сты авд азы бæрц. \Бирæ рæстæг ра^æудзæн. Фæлæ куыд
тагъд азгъордзæн,^уый" адæймаг æмбаргæ дæр нæ ба-
кæндзæн. Мæныл уæдмæ рацæудзæн ссæдз азы.бæрц.
Мæ цæхæрадоны сзайдзæн æмбисонды бæ^æстæ. Уыдон
райдайдзысты ’дидинæг æфтауын, дыргътæ зайын сыл;
байдайдзæн». (В. Лебедевмæ гæсгæ). (
VII. Мйгъы къуыбар стырæй-стырдæр кодта. Уый ба-
цахста арвы æмбис, бамбæрзта хур, æмæ уайтагъд бæс-
тæ батар ис. Арв ферттывта. Кæмдæр дардæй æрбай-
хъуыст тыхджын нæрын. Арвы ферттывдæй-иу разынды-
сты денджызы уылæнтæ. Уыдон-иу сæхи ныццавтой
науыл’. , • (
ДЗЫРДТÆ СФÆЛДЫСТАДОН ДИКТАНТÆН.
Баддзыстæм, ссæнддзыстæм, хæцдзыстæм, х судздзы-
стæм, уадздзыстæм, сæтдзыстæм, хæсдзыстæм, кусдзы-
11
стæм, ахуыр кæндзыстæм, хъусдзынæн, агурдзьшæн,
ссардзынæн, домдзынæ, фæраздзынæ, курдзынæ, дзур-
дзынæ, фысдзывæн, лæудзынæн, цæудзынæн.
СИНТАКСИС ÆМÆ ПУНКТУАЦИ
Хъуыдыйады хуызтæ сæ загъды
нысанмæ гæсгæ.
I. Космонавтызæрдæ.
Нæ уарзон зæхмæ æрыздæхтысты сахъгуырд космо-
навттæ Андриян Николаев æмæ Павел Попович. Се ’мби-
сонды сгуыхтдзинадæй сæрыстыр сты дунейы адæмтæ,
сæ кой кæнынц стырæй, чысылæй. Мадæлтæ сæ барæвда-
уынц хи хъæбултау фæлмæн ныхасæй. Фыдæлтæ дисты
бафтынц уыдоиæн сæ хъару, сæ зонд æмæ сæ ныфсæй.
Сабитæ бæллынц сæ фенынмæ.
Фæлæ нæм газеттæ (æмæ журналты сыфтæй, телеви-
зорты цъæх экранæй худæнбылæй аргъауы бæгъатыртæ
нæ кæсыиц. Хуымæтæг советои лæппутæ, æрдзимæ тых-
æвзарæн чи кодта, йæ адæмæн стыр ном чи скодта, уы-
дон фæсбалц зæрдæбынæй арфæ кæнынц Ленины парти
æмæ иæ Райгуырæн бæстæйæн. Райдзаст у сæ цæстæнгас,
цыма æппындæр ницы зындзинад бавзæрстой, уыйау.
Æвæдза, фидар дæ, нæй дын басæттæн, космонавты
зæрдæ! Парти дыл ныссагъта базыртæ, адæм дæбахсыс-
той, космонавт! Æмæ байгом кодтай арвы дуæрттæ.
Уадз æмæ космонавтты зæрдæты рухсæй кæддæрид-
дæр рухс кæной æнусон арв, æнусон цард! (М. С.)
II. У а л д з ыгон б он.
Уалдзæг... Бæстæ зынг фестад. Хур арвы астæу хæтын
систа. Зæхх йæ риу уæлгоммæ фæзылдта. Бæстæ кæрдæ-
гæй цъæх сгæлладау сæрттывта. Алы цæрæг удгоймаг
райгас. Мæргътæ зарыдысты. Дзæбидыртæ хохы фидæрт-
тæм ссыдысты, хъал цæстæнгас лæвæрдтой. Бæлæстæ
сыфтæрæй сæхи сфæлыстой. Хурыскæсæны дымгæ фаг
улæфыд, æмæ йын бæлæстæ фæлмæн хъырныдтой. Адæм
æрнæджытæм рацыдысты, уалдзыгои куыстытæ кодтой*
Алы къуыбырæй фиййæутты зарæг кæмттæ арыдта. Иу-
дзырдæй, бæстæ бæрæгбон кодта. Адæм хъæлдзæг уыдыс-
ты... (Секъа).
Ш. Цæмæн æй уарзын æз мæ Фыдыбæстæ? Цæмæн?
Рæсугъд у Ирыстон. Бæрзондæй фæлгæсынц рухс цæс-
12
тæи^нусон цъититæ. Иыгъуылыиц хæхты цъуппытæ
ь»æмдЦр арвы цъæхы; Фидарæй лæууынц фæрсæй-фæрс-
тæм рагон къæдзæхтæ. Сæ астæу арф ацыдысты кæмт-
тæ. Æртгавынц ранæй-ран къултæ -зæлдаг кæрдæгæй,
хъæды ктюхтæй, зилы сыл фæлмæн фæзылдæй æврагъы
уддзæф. Дадæ комы.нарæгæй хъуысы уæлæмæ доны
хъæлæба, цыма хъал кæны йæ хæххон хъæутæ, къулты
дæлбазыр смзæртау чи бабукъ.
Рæсугъд у Ирыстон... Зæрдæ йæм фехсайы, зæрдæ
йæм фæласы йæхп. (Цомахъ).
IV. Н æ Р а\й г у ы р æ н б æ с т æ.
Мах кæм райгуырдыстæм æмæ кæм цæрæм, уыцы
бæстæ хуины Советон Социалистон Республикæты Цæ-
дис — ССР Цæдис.
Уый у иæ Райгуырæи бæстæ. Уым цардысты æмæ
куыстой нæ фыдæлтæ. Уым цæрынц æмæ кусынц нæ
пыййарджытæ. Уыдоны иумæйаг фоеллойæ арæзт æрцы-
дысты горæттæ æмæ хъæутæ, заводтæ æмæ колхозтæ,
скъолатæ, театртæ æмæ стаднонтæ.
ССР Цæдисы адæмтæ сæхæдæг сты хицау сæ бæстæ-
Гиæн. Махмæ æппæт хъæздыгдзипæдтæ дæр сты адæмы:
зæхх, хъæдтæ, денджызтæ æмæ цæугæдæттæ, фабрикæ-
тæ «æмæ заводтæ. Заводты аразынц машинæтæ. Уыдон
сты мах заводтæ æмæ мах машинæтæ. Хуымтæй цæуы
тракторы хъæр. Уый у мах трактор. Комбайн хор æфс-
найы быдыры. Уый у мах комбайн, мах хор, мах быдыр.
Фæлæ æдзух афтæ нæ уыд. Фæллоигæнæг адæм
æдзух хицау нге уыдысты сæ бæстæйæн. Мах куыд цæрæм,
адæм æдзух афтæ нæ цардысты.
Нæ бæстæйы мидæг адæм цæрынц тынг рагæй. Нæ
фыдæлтæ дзы цардысты мингай азты размæ. Адæм
раджы заман куыд цардысты, уый бæрæг кæныпц ахуыр-
гæндтай-историктæ. Уыдон бæрæг кæнынц, адæм раджы
куыд цардысты, сæ цард куыд ивгæ цыдис, уый.
V. Аивгъуыдта уалдзæг. Уæззау, фæлæ куыстæй рæ-
сугъд æмæ намысджын уалдзæг. Ныллæууыд сæрд. Кол-
хозы мæиæуы хуымтæ бур-бурид адардтой æмæ æнхъæл-
мæ кастысты комбайиты фæзыидмæ. Дыргътæ ацы аз ту-
гыл аскъуыдысты. Сæ адджын тæф хæццæ кодта суанг
быдыртæм. ’ Цъиуты цъыбар-цъыбуримæ иу кодта доны
гуылф-гуылф.
13
Мæй арвы астæу лæууыд æмæ тæнæг мигъты ск^уыд-
тæй уырдыгмæ каст хъæумæ. Изæры сыгъдæг шдзæф
быдыртæй хаста сæрды æхсызгон улæфт. Адæм^æ боны
куысты фæстæ сæ фæллад уагътой. Стæм хæдзæрттæн ма
цыд рухс. Хъæу æрсабыр йæ тыхджын уынæрæй. Æр-
мæст ма Стырдоны фыдуаг уылæнтæ хъуырду/æн кодтой
сæ былгæрæттимæ. Уыдон кæрæдзийы сæртыусхъиудтытæ
кодтой, размæ тахтысты æмæ сæ диссаджь/ зарæг код-
той. Уыцы диссаджы рæсугъд зарæг та æнæкæрон тыгъд
быдыртыл тахт, æхоæв куыд хæстæгдæр/ кодта, афтæ
тыхджынæй-тыхджындæргæпгæ цыд, дрфæй-арфдæр
хъардта адæмы зæрдæтæм. (Цæг. М.)
VI. Сабыр у дон. Уæвгæ уый æрмæстдæр ам — мæ
разы афтæ сабыр у. Чысыл дæлдæр цæджджинагау фы-
цы. Иæ комыфынк калы, хъуырдухæн кæны дуртимæ.
Иæхи ныццæвы хохы фарсыл. Йæ фæздæг акæлы. Асæр-
рæтт кæны дурты сæрты. Æвæццæгæн, бæрз бæлæсты
бын уымæк фæсабыр — йæхи ацы тохмæ цæттæ кодта.
Цымæ кæдæм тагъд кæны, кæдæм тындзы? Æхсæ-
вæй> бонæй, сæрдæй, зымæгæй æнцад цæуылнæ зары?
Тъæнджымæйы уазалтæ дæр æй бауромын куы нæ фæ-
разынц. Зæйтæ, лæсæптæ кæ сæ быпы куы ныккæнынц,
сау хæхтæ йыл куы рафæлдæхынц, æмæ уæддæр сæ бы-
нæй куы рауылæп кæиы, куы рабырсы йæхицæн фæн-
даг агургæ...
Бæрзондæй фæлгæсынц урссæр цъититæ. Хуры хъарм-
мæ лæдæрсынц се ставд цæстысыгтæ. Баиу вæййынц,
райгуыры сæ сæр-сæргæнаг æхсæрдзæнтæ...
Цъититæй райгуырд хæххон дон. Афтæ рæсуг дæр
уымæи у. Бæрзондæй рабырста æмæ фæллайгæ дæр уьь
мæн нæ кæны.
Æрцыдтæн донбылты. Мæ размæ — айнæг хох. Ар-
вы цъæхы сфардæг, ныффæлдæхт доны. Дои дæр йæ
быиы фæиыгъуылд, йæ хъуыр-хъуыр ма кæцæйдæр ссыд.
Скастæи уæлæмæ. Хохы чидæр суанг йæ сæрæй йæ
къæхты бынмæ нæ тæккæ раст æмбисыл ахауын кодта.
Иæ зыхъхъырæй разынд цæгатаг сыгъдæг арв. (Цæг. М.)
VII. 1. Зæронд тымбыл фынджы раз ирон ныллæг бан-
доныл бады ацæргæ лæг æмæ хæры æхсыры сæндæг.
Ома сæм стъол нæй? Ис. Фæлæ лæг ныллæг фынгыл ба-
дын сахуыр. 2. Адæм ном æвæрынмæ куы æрæмбырд сты,
уæд дзы куыд нæ уыдаид хорз иæмттæ! (М. Д.) 3. Хи-
14
руК Дзеранты Хаджумарæн уый уыдис æхсæзминæй-
маг (шераци. Æхсæз мин операцийы! (Цыр. М.) 4. Цы
æрцыди, цæмæ ныхъхъуыста афтæ зæрдиагæй уалдзæджы
къæсæръгл Т(æнæг Сых? (Æрн. И.) 5. Куыд хорз у бон!
Фæскъæ\да хур ныккаст йæ зынг цæстæй. (Пл. Г.)
6. ЦавæА барæнтæй пайда кæныыц зæххы фæзуæттæ
барынæн? у. Куыд бахынцын хъæуы расткъуымæджы
фæзуат? 8. ТСаткæнынад раст конд у æви нæ, уый куыд
базогоæн исА 9. Мæ уарзон Иры æз кæм нæ æрзылдтæн!
10. О дардба&стаг бæлццоп! Хæхбæсты цу æгас! 11. «Дæ
райсом хорз! |Куыд мын дæ?» — куы айхъусын — æрбай-
сæфынц мæ зцнтæ. Лæджы цард, ды æнæ салам фыдфып
дæ. (Мырт. Б.р,
VIII. 1. Уæларвмæ фыццагдæр чи стахт, уый у сове-
тон адæймаг, Советои Социалистон Республикæты Цæди-
сы гражданин! 2. 1961 азы 12-æм апрелы Советон Цæдис
ауагъта дунейы мидæг фыццаг нау космосмæ адæйма-
гимæ. 3. Уæларвон науы тæхæг-космонавт у Советон Цæ-
дисы гражданин майор Юрий Алексеевич Гагарин.
4. 12-æм апрелы Мæскуыйы рæстæгмæ гæсгæ 10 сахаты
æмæ 15 минутыл майор Гагарин уыди Африкæйы сæрмæ.
Уый уæларвон иау «Восток»-æй фехъусын кодта: «Тæ-
хын, куыд æмбæлы, афтæ. Уæз мæ кæй нал ис, уый мæ
ницы хъыг дары». 5. Кад æмæ памыс кусæг къласæи,
советон интеллигенцийæн, советон æппæт адæмæн! 6. Кад
æмæ намыс советон ахуыргæндтæ, инженертæ æмæ тех-
никтæн — уæларвон нау саразджытæн! 7. Кад æмæ на-
мыс фыццаг космонавт æмбал Гагарин Юрий Алексее-
вичæи — уæларв фыццагдæр басгаргегæи!
IX. Ацы хабар æрцыдис иу райдзаст ирон хъæуы.
Таймураз скъолайæ цингæнгæ æрбацыд, хæдзармæ
бауад, чингуытæ стъолыл авæрдта æмæ йæ мад Чабæ-
ханмæ дзуры:
— Чабæ, мæн æмæ Къолайы абон пионертæм айстоп!
Ног галстуктæ дæр нын радтой! Кæс-ма, хорз мыл нæ
фидауы?
Чабæханмæ цыма хур æрбакаст, уыйау йæ цæсгом
фæрухс. Таймуразы йæ хъæбысы акодта æмæ йын хъæл-
дзæгæй загъта:
— Уæ, Чабæ дæ нывонд æрбауа, мæ чысыл хъæбул!
Ныр мын лæг дæ, лæг, хæдзары хистæр!
Таймуразыл цингæнгæйæ мад йæхинымæр загъта:
«Ехх, ньтр æм йæ< фьтд искуьтцæй куы æрбакæсид!»
15
— Æз абон бабамæ дæр писмо фыссын,' уадз >æмæ
уый дæр зона, æз пыр пионер кæй дæп, уый! /
— Мæиæ, мæ къопа, тагъд хæст фæуыдзæн, ш*х æф-
сæдтæ фашистты басæтдзысты, æмæ уæд ардæ/ хъæуы
дæ фыды дæр,— запъта мад йæ лæппуйы уæз&кыл йæ
къух æруадзгæйæ. /
— Чабæ, иыр æз дæуæн алдæмæй дæр шхуыс кæп-
дзынæн! /
— Уæ мæ зæрдæдарæн! Ныронг дæр мæ/Ьыфс ды куы
дæ,— йæхимæ æрбалхъывта Таймуразы. ^Бас. М.)
X. Æ з бафсис кæй уыпдæй/нæ зоиын.
Уырыссаг хъæу аныгъуылд тары. ^æзы бæлæсты
дæрзæг сырх зæнгтыл сирвæзт сæуæхсиДы зыпг. Мæргъ-
тæ зарынц ноггуырд райсомыл сæ кадæг. Хуры тынтæ
æмбæхстытæй хъазынц сыфтæрты æхсæн.
’ Диссаджы райсом! Аргъауæнгæс рæсугъд райсом!
Фæлæ уый циу!.. Цы нæ фаг кæны мæнæн? Цы хъуаг
æййафы æрдз? А-а!.. Кæм сты хæхтæ? Æз бафсис кæй
уындæй нæ зоныи, уыцы хæхтæ!.. (Чедж. Г.) ’
Хуымæтæг даргъ æмæ хуымæтæг
цыбыр хъуыдыйæдтæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. Райсомæй Петя райхъал хъæлдзæгæй. Уыдис 7 са-
хатьт. Петя æдзухдæр сысты уыцы афон. Сынтæджы йе
уæнгтæ айвæзта æмæ фæлæпп ласта.
Лæппу райсомы гимнастикæ скодта æмæ йæхи æх-
сынмæ азгъордта. Ахсадта йæ дæндæгтæ, йæ цæсгом,
йæ буар уымæл хисæрфæиæй асæрфта, йæ дзаумæттæ
акодта æмæ аходæн хæрыиыл æрбадт. Уыди æстæм са-
хат ,æрдæг.
Аходæн куы бахордта, уæд Петя скъоламæ ацыдис.
Урокты фæстæ пикуыдæм баздæхт, сæхим.æ æрцыд æмæ
сихор бахордта. Петя æдзухдæр сихор хордта иу афо-
ныл. Й.æ аппетит уыди хорз.
II. Æз схызтæн цыппæрæм къласмæ. Мах цæрæм
Мæскуымæ хæстæг. Мæ мад у дохтыр, кусы рынчындоны.
Мамæйы кусынмæ ивынц Кавказмæ. Мах тагъд рæ-'
стæджы ацæудзыстæм уырдæм. Зын мын у ме скъолайы
а^мбæлттæй фæхицæн уæвып, фæлæ мæ фæнды, Кавказ
куы феиип, уьтй.
16
Нæ дзаумæттæ бафснайдтам. Мамæ загъта:
-\ Цом, хæрзбон зæгъæм нæ уарзон бынæттæн.
Мк-*ацыдыстæм хъæдмæ, уыдыстæм цады был,~бы-
дыры, Ыгæрдæны.
III. Давказы хæхтæ адаргъ сты Сау денджызæй
Каспийы ^енджызмæ. Уыдон Уралы хæхтæй сты бирæ
бæрзоиддæт). Зымæг дæр æмæ сæрд дæр бæрзонд хæхты
цъуппытæ æмбæрзт сты митæй. Хæхтыл мит сбирæ вæй-
пы. Уый ха\тæй-хатт феикъуысы. Уырдыгмæ зæй раца^-
уы. Ахæм заейтæ сты, тынг тæссаг. Кавказы хæхтæн сæ
тæккæ бæрзонддæр цъуппытæ сты Эльбрус æмæ Хъазы-
бег.
Бæрзонд хæхтыл мит сындæггай ныхъхъæбæр вæййы,
фæстагмæ дзы рауайы их. Афтæ хæхтыл равзæрынц
яыпг бæзджын цъититæ. Уыдон сындæггай лæсынц уыр-
дыгмæ хæхты фæхстыл.
Цъититæн сæ дæллаг кæрæттæ чысылгай тайын рай-
дайынц. Цъитидонæй равзæры хæххои дæттæ. Уыдон
хæл-хæлгæнгæ згъорыиц кæмтты. Ранæй-рæтты къæдзæ-
хы сæрæй дои бынмæ хауы æмуырдыг: Ахæм дон хуи-
ны ^æхсæрдзæн.
IV. Уæрæх комы рæбынмæ æввахс айнæг къæдзæхы
сæрæй калдис хæххон чысыл суадон. Мыртгæ бæласы
къалиутæ сæхи æривæзтой æхсæрдзæнмæ. Доны пырхæн-
тæ сын сæ сыфтæртæ æхсадтой. Доны рахиз былгæрон
бæрзонд тæрс бæлæсты астæу уыдис тымбыл" æрдуз.
Цъæх дзедыры къалиутæ хъæлæрдзыйы къутæртыл стых-,
стысты. Допы чындз кæй хонынц, уыцы дидинæг дæр
йæ рæсугъд сæрæй æркув-æркув кодта.
Уыцы ранмæ бафтыдысты Мурат æмæ Таймураз.
’ Хуры тынтæ бæлæсты цъуппытæ барухс кодтой. Сæу-
уон æртæхтæ сыфтæртыл фæрдгуытау сæрттывтой.
(Хщпп. М.)
Вазыгджын хъуыдыйæдтæ бæттæгтимæ
(æмæ, фæлæ, та, цæмæй, уымæи æмæ).
I. 1. Дуары хъинц фæцыд, æмæ иууылдæр уыцырдæм
акастысты. (Цæг. С.) 2. Чысыл уæлдæр сæгътæ гом къæ-
дзæхы тигъыл слæууыдысты, æмæ сын дымгæ дауы сæ
даргъ зачъетæ. (Дз. К.) 3. Скæсæпырдыгæй арв гæзæ-
мæ ирд дардта, фæлæ дзы Созырыхъойы зæрдæ нæ ба-
рухс. 4. Мæй мигъты фæстæ пмб.тхсы, æмæ та бæстæ
2 Диктантты æмбырдгонд 4 — 8 к>л...
17
ныттар вæййы. (Цæг. С.) 5. Хъæздыг сты Иры фæллоп-
гæнджытæ, уымæн æмæ сын бирæ хæлæрттæ ис. ^Газ.
«Рæстдз.») 6. Арвыл сау мигътæ арæх февзæрынц/фæлæ
рацæуы дымгæ уадимæ æмæ сау мигъты пиргæуйхæссы.
(Бас. М.) 7. Бон-изæрмæ бинонтæ æнхъæлмæ фæкасты-
сты Хъусойы æрбаздæхынмæ, фæлæ уый ншсæцæйуал
фæзынди. (Коц. А.) 8. Хур раджы афардæг ф/есхæхтæм,
æмæ боны рухс мæйы рухсмæ рахызтис. (М. Ц.) 9. Хуры
рухс тын рудзынгæй бакасти, æмæ сæууон ^Дымгæ уаты
къуымты æрзылди. /
II. Ц æ м æ т ы р н æ м м а х.
Советон адæм тырныпц ксммунизммæ. Советон адæ-
мы коммунизммæ кæны цытджын Коммунистоы парти.
Уый Коммунистон парти дæр уымæн хуины, æмæ йæ
сæйраг хæсыл нымайы нæ бæстæйы коммунизм саразын.
Мах тырнæм уымæ, цæмæй нæ адæм хъуаг мацæмæй
æййафой. Мах архайæм ууыл, цæмæй адæмы куыст феи-
цондæр уа æмæ сын фылдæр рæстæг уа фæллад уадзы-
нæн, спорт æмæ музыкæйыл кусынæн, чингуытæ кæсы-
нæн æмæ ахуыр кæнынæн. Мах архайæм ууыл, цæмæй
советон адæм иууылдæр уой ахуыргонд, цæмæй алчидæр
бирæ зона æмæ алыхуызон куыстытæ кæнынмæ арæхса.
Советон адæм иумæйаг хъуыддаджы сæраппонд нæ
ауæрдынц сеппæт тыхтыл æмæ зонындзинæдтыл.
Сидæи къæдзыг æмæ хъæры нысанæй
хицæн кæнын.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
Ь 1.Ды дæ мæ цин, мæ цардамонд, Фыдыбæстæ, дæ-
уæй мæнæн зынаргъдæр, адджындæр нæ уыдис æмæ нæй.
(Коч. М.) 2. Зар, зæрдæ, цинæй дæ зарæг. Хъæлдзæгæй
рай æмæ рай! 3. Пир, дымгæ, арвы дадалитæ, фист сæр.
(Нигер). 4. Зыпдзынæи та погæй æмæ та, мæ мад, æрвиг-
дзыстæм иогæй мах иумæ иæ цард. 5. Лæууын та, иом-
дзыд Терк, дæ фарсмæ, нырма нæма ’рталынг æххæст.
(Коч. М.) 6. Мæ Иры фæсивæд! Дæ цинæй, дæ хъыгæй
фæластон м,æ сау зæрдæ дард. 7. Æнгуырдар-дзывыл-
дар, кæм хæтыс зымæг? (Къ.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
II. Мæ Райгуырæн зынаргъ бæстæ, мæ ныййарæг, мæ
мад, длс фæрцы — рухс нæ зæрдæтæ, д<æ фæрцы — рухс
19
иаЬ, цард. (Икъ. Е.) 2. Дидипæг, дидинæг, рæз ды йæ
дыр^ъдоны, рæз ды нæ сабитæн, худ сæм фæрнæй!
(Хъа)^ М.) 3. Бæргæ, куы ссарин, Ир, фæндонæй дæу
фаг ысныв кæнынæн дзырд. (Хоз. Я.) 4. Æмбæлттæ, кус-
джытæУмæ зæхкусджытæи ралæууыд ног заман! 5. Пио-
пертæ, с^ымах стут фидæны фæскомцæдисоытæ. б.Ахуыр-
гæнинæгт^е, архайут арф зопындзинæдтæ исыныл.
7. Лæппу, кæм дæ? Цæуылнæ кусынц адæм? Цæмæн ба-
дынц? Цæуылнæ кæнынц хуым? 8. Зæххыл- мæнæн ыæ-
ма уыд, нæ, мæ кой дæр, уæддæр мæныл ды, Ленин,
кодтай мæт. (Цæг. Г.) Адæм, уæ фырт уæм дзуры.
(Мæх. А.)
Комкоммæ ныхас автсры дзырдты
фæстæ æмæ разæй.
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
I. Иубон ахуыргæнæг загъта: «Абон мах цæуæм доны
былмæ æмæ дзы фендзыстæм зæххы алыхуызон фæл-
тæртæ».
Къахвæндагыл ныццыдыстæм донбылмæ. Нæ размæ
фæци къардиу. Мах уайтагъд бафиппайдтам уыцы къар-
диуы алыхуызон тæлмытау зæххы фæлтæртæ. Фæлтæр-
тæн сæ бæзн иухуызон нæ уыди.
«Бакæсут æппæты уæллаг фæлтæрмæ»,— загъта
ахуыргæнæг. у
Уæллаг фæлтæр уыди иинæтæй тардæр. Мах хъавгæ
сбырыдыстæм къардиуыл æмæ уыцы фæлтæры бæзн
сбарстам.
«Цæмæй конд у уыцы фæлтæр?» — бафарста ахуыр-
гæнæг.
«Уый зæхх у»,— загъта Митя.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ. ,
II. 1. Ленпн загъта: «Ахуыр, ахуыр æмæ ахуыр».
2. «Цæттæ ут!» — уый уыдис Лепины сидт партийы
уæнгтæм. 3. «Кæддæриддæр цæттæ!» — уыди сæ дзуапп.
4. Ленин йæ ныхас фæцис ахæм сидтыл: «Æгас цæуæд
социалистон революци!». 5. «Æгас цæуæд Леиин!»—хъæр
кодтой адæм. 6. Коммунистон парти фæсидтис адæм-
мæ: «Æппæтдæр фронтæн, æппæтдæр уæлахиздзинадæн!»
7. Заводты кусджытæ æххæст кодтой дыгай иормæтæ!
«Мæхи тыххæй, стæй, фронтмæ чи ацыд, уыдоны тых-
хæй»,— дзырдтой уыдон. 8. Советон фæсфронт сси дык-
19
каг фронт. «Нæ фыдæлтæ нæ бузныг уыдзысты>>/-
хъуыды кодтой æрыгон кусджытæ. «Нæ лæгтæн æхХуы-
сæн»,—дзырдтой сылгоймаг кусджытæ.
КОНТРОЛОН ДИКТЛНТ.
’ III. Чы л ау и й ы апп.
Мад чылауитæ балхæдта. Ваня чылауитæ,Ашкуы ба-
хордта æмæ сæм басмуд-басмуд кодта. Хæдзары йæхи
йедтæмæ куы ничиуал уыд, уæд иу чылауимæ фæлæбурд-
та æмæ йæ ахордта. Сихорыл мад чылауитæ баиымад-
та, æмæ иу хъуаг рауадысты. Уый тыххæй фыдæнзагъта.
Хæрыныл куы æрбадтысты, уæд фыд сывæллæттæм
дзуры: «Исчи уæ чылауи бахордта?» «Нæ бахордтам»,—
загътой æмхуызопæй. Ваня дæр загъта: «Æз нæ бахорд-
тон». Уæд фыд афтæ зяегъы: «Чылауиты æппытæ ис, хæ-
рын сæ чи нæ зоны, уымæн апп йæ хъуыры куы аирвæза,
уæд дыккаг бои амæлдзæн». -
Ваня ныффæлурс. «Æз ын йæ апп рудзынгæй аппæр-
стон»,— загъта лæппу.
Иууылдæр ныххудтысты, Ваня та кæугæ скодта./
(77. Толстоймæ гæсгæ.)
ОРФОГРАФИ.
Хъæлæсонтæ о, е æмæ у дзырдты
райдианы.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Хъарм нæ, фæлæ тæвд у уæлдæф, хид суадæттæй
уайы зæвæтты онг. 2. Таймураз Дзерассæмæ цæстæй
ацамыдта, ома, дам, уал аулæф, фæлæ чызг иæ бакоммæ
каст. 3. Ильичы цырæгътæ мæимæ ерыс кодтой^ афтæмæй
иыррухс кодтой канд Цорæты кæрт нæ, фæлæ уынг дæр.
4. Уазджытæ æмæ фысымтæ ерыс кодтой, чи сæ хуыздæр
азара, зæгъгæ. 5. Нади сидзæрæй схъомыл, й,æ фыды чы-
’сылтæ йедтæмæ нæ хъуыды кæны. (Епх. Т.) 6. Зынæй
дзы ницы уыд: æргуыбыр кæн, джитъриты сыфтыл фæй-
нæрдæм ахæц, сæ егъаудæртæ сын тон æмæ сæ чыргъæд-
м.æ æппар. (Дз. X.) 7. Афтæ зынд, цыма йæ егъаутымбыл
къухæй къулы æнцоиæй бакъуырдтаид ставд зæгæлтæ.
(Бес. Т.) 8. Нартхоры хуымты æхсæнæй йæ сæр сдардта
быдираг дидинджытæй фæлыст обау. 9. Обауы фæстæйæ
разЪшди трактор æмæ быдыры сабырдзинад халгæйæ
нартхоры хуымтыл къанауы æрдæм араст. (Сæб. Р.).
20
II. 1. ИрыСтоп, к&мд&риддæр уон: йе балцы фæнда-
гыл цæуон, йе искуы >æрфысым кæнон, ’фæзæгъын: дæ
фæхъхъау фæуон. (Цыр. М.) 2. Волгæ, Волгæ, уырыссаг
егъау дон, стыр уæйыгау кæдæм цæуыс ды? (Пл. Г.)
3. Кавказæгтæ нæ хæрæндоны бадынц, бæркадкъухæй сæ
кæрæдзимæ сидынц, еблагъуæйæ хæлар уазджытæм ха-
тъищ...(Мырт. Б.) 4. Фатертæ иууылдæр уæрст фесты,
алчи айста йæ ордер, æмæ йын фæстæмæ райсæн пал ис.
(М. Д.) 5. Уыцы Робертæн æгас хъæуы цæрджытæ емы-
нæйау йæ койæ тарстысты. (Бес. Т.) 6. Уыныс де ’фсы-
мæры æрмдзæф? Ацы ехс йæхи конд у сæгуытдзармæй.
(С. У.) 7. Ие йæ топпæй хъазт, йе йæ бæхыл бадт, йе йæ
кæсгон кафт, йе йæ цæгъдгæ зард!.. (Къ.) 8. Бæллæх,
бæллæх! Егъау бæллæх, Хъасай, уæ кæвдæсард та бас-
гуыхт! (Пл. Г.) 9. Ацы фæндаг уæ фыдæлтæ не скодтой,
æмæ уæ йемæ иицы хъуыддаг ис. (Цæг. М.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
III. 1. Бæппуйы сарагонды цалдæр лæджы йедтæмæ
нæ уыд, <æмæ уыдон дæр сæ боны куысты фæстæ хуыссы-
дысты. (Цæг. М.) 2. Ехх, не ’фсин, уый диссаг уыд, дис-
саг! (С. У.) 3. Ехс æм дзæбæх ис Данелмæ. 4. Иемæ куы
кусын, уæдæй нырмæ дзы иу хатт дæр нæма ныццавта
Уæзданы. (Цæг М.) 5. Уыцы ефсы балхæдæй фæстæмæ
зæронд Угъалыхъæи йæ зæрдæ фæфидар, æмæ фæхъæл-
дзæгдæр. (М. Д.) 6. Ардыгæй зынд, цæст кæй онг æх-
хæст,уыйбæрц быдыртæ. (Том.М.) 7. Зæхх у уалдзæджы
егъау фынг. (Цыр. М.) 8. Купейы сæ дыууæйы йедтæмæ
ничи уыдис. (Цæл. Л.) 9. Обауыл рæзыди ставд тулдз.
(Бес. Т.) 10. Адæмы фæзмгæйæ иухатт мæ ерæдзыпп
ахастон тулдзджынмæ мемæ. (Къ.) 11. Цъиутæ уыгътой
еууы нæмгуытæ. 12. Кæрты астæу ерджен райтыдтой
æмæ йыл цалдæрæй рабадтысты.
ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТ.
Удгоймаг, урсаг, устытæ, удхар, улæфын, уромын,
узæлы, ут, уызын.
Уæрдон, уæиыг, уæрыкк, уасæг, уæрцц, уыг, уыры,
уæздан.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
IV. 1. Цъус рæстæг рацыд, æыæ æз федтон ахæм ныв:
мæ зонгæ цъиу бадтис кæйдæр цонгыл æмæ раздæрау
уыгъта еууы иæмгуытæ. 2. Дыууæ сау æндæрджы æиæ-
21
цудгæйæ аленк кодтон, дард кæмдæр иыгуылæиц, зæ-
рæхсид кæм тади, уырдæм. Фæстагмæ сæ рауади иу
егъау сау стъæлф. (Хъодз. Æ.) 3.— Охх!— пыуулæфыд
Елмæсхан æмæ йæхи -æруагъта диваныл. 4. рæгьнæг
сывæллæттæ уыпгты тигьтыл февзæрынц дидинджыти-
мæ, -æмæ та сæ гæрæдæвойтæ асурынц тымбыл здыхт
гæрз ехсытæй. (Б. Б.) 5. Уынгты искуы-иу змæлæг йед-
тæмæ ничиуал уыд. (Цæг. М.) 6. Уыдонæй хорз хæстонтæ
рауади. Мæнау сæ фыццаг нæмыгæн «еблуагъæ» ничи
загъта, æмæ цæфæй хосы бып .æмбæхстæй нæ фæхуыс-
сыдысты. (Бæд. Хъ.) 7. Уыцы бон Марат уæгъд нал
суагъта Хъазыбеджы. Фæсурокты йсмæ ацыд. (Мал. В.)
8. Нæ, фыццаг уал йем-æ баныхас кæнæм. (Епх. Т.)
9. Егъау сты Цæгат Ирыстоны æнтыстдзинæдтæ культу-
рæ рæзын кæныны хъуыддаджы.
V. 1. Кæсы æмæ уыны — уылæны уæлæ донбеттыры
хуызы даргъ æрттиваг ехсимæ бады Хъæлæмырзæ... Ех-
сæй февзиды, æмæ зынджы стъæлфæнау кæмдæр фертти-
вы. 2. Чидæр лæууы хъæуы астæу обауы сæрыл æмæ
йæм хъæр кæны: «Куыд цæрыс, Долæт, ныр та?»
(Æгъ. Æ.) 3. Чидæртæ мын сæ ныхæстæй м.æ цард емы-
нæ фестын кодтой. 4.' Зæрæдты звсно ерысы бацыд фæ-
сивæды звеноимæ. (Епх. Т.) 5. Дæсиы сармадзанæхсæг
æй хуыдтой, Германы хæсты йемæ чи уыди, уыдон.
(Бæд. Хъ.) 6. Дымгæ абонæй ноджы фыдуагдæрæй ниуд-
та, йемæ кæдæмдæр хаста сылгоймæгты хъарæг/
(Цæг. М.) 7. Хъуыссæты Барисы бригад рапарахат коД-
та ерыс коммунистон фæллойы коллективы ном райсы-
ныл. (Мæх. А.) 8. Мады фæндыди, Тамарæ дзаумайæ
йемæ цы ласы, уый фенып. (Æгъ. Æ.) 9. Егъау æмæ
æвирхъау цæф æруади бипонтыл къуыри раздæр: кæстæр
лæппу, йæ зæрдæйы фидар, йæ уарзондæр хъæбул, зæйы
бын фæмард. (Дз. Т.) 10. Æрæфы был иучысыл оба-
уыл хъомгæсы алфамбылай дидинджытæй хъазы изæ-
рон уахъæз. (Бес. Т.) 11. Елбыздыхъо дæр Хасапыуæхск
æрцавта æмæ йе ’фсымæры фæстæ ацыд. (Бог. У.)
Дæргъвæтин æмхъæлæсонтæ æмæ
æрдæгхъæлæсонтæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Цыдысты азтæ. Ныззылди зæронд царды бын-
дур. 2. Къапиæг хæххоп хæдзæрттæ чъылдымздæхтæй,
22
тæргайхуызæй кæрæдзимæ дæрддзæф лæууынц. 3. Был-
мæ хæстæг, цыма йыл хъæу хъоды бакодта, уыйау фы-
дæлтыккон галуан æнкъардæй баззад. 4. Адæм хъæл-.
дзæгхуызæй цæуынц, хуынтæ хæссынц. 5. Хъахъхъæнгæ
дзуапп дæтт. 6. Уæззау хъуыддаджы кæй дæ, уый ма рох
кæн. (С. У.) 7. Симон уыцы æвæлладæй рогæн зыгъгъуытт
кодта мæнæуы куыристæ машииæйы сæрмæ. 8. Тынг
дзæбæх фидыдтой лæппутæ æмæ чызджытæ мæй æмæ
электрон цырæгъты æмхæццæ рухсмæ. (Епх. Т.) 9. Къан-
нæг дæтты хъæр ссыди алырдыгæй. (М. С.) 10. Фæссихор
фос æрривæд кодтой Мидæгдзуаидонмæ бахизæн фах-
сыл. 11. Фиййæуттæ бадтысты цæлхæмбырдæй. 12. Æвип-
пайды æрбатар сты арф кæмттæ. (Цыр. М.) 13. Нал зын-
дысты хæдзæрттæ, хæлддзаг саратæ, æрæмбæрзта сæ
урс фæлмæи хъæццул. (Бог. У.)
II. Сау хохы сæрмæ тыбар-тыбур кодта Бонвæрнон.
Хæхтæ ма зындысты уыцы сабыр æм.æ тарстхуызæй. Урс
æврæгъты гæппæлтæ апырх сты сæ сæрмæ. Цъититæй
згъордта сæууон дымгæ, уæпгтæ рог кодтой.
Æрыгон зоотехник разынди, æнхъæл куыд иæ уыд-
тæп, ахæм цæрдæг æмæ зæрдæргъæвд. Сæгуыты лæппы-
нау цыдис иæ разæй æмæ нæ ирхæфста йæ хъазæн ны-
хæстæй. Хаста пып алыхуызон таурæгътæ. Дзырдта нын
хæххои сæрвæтты æмгæ, фосдарæнты тыххæй. Уæллаг
Къæйдарæнмæ нæ бирæ пал хъуыдис, афтаз хуры фыц-
цаг тынтæ æрбакалдысты хæхтæм. Сæрттывтой цъититæ.
Æвзистау тыбар-тыбур кæнын систа сæууон æртæх.
Хæххон дымгæ айнæджы тигъæй скъæфта зымты цъæх-
снаг къуыззитт. Кæцæйдæр хъуыстис фиййау куиты
рæйын.
Мах фæллайын байдыдтам, фæндыд нæ иучысыл ба-
улæфып, фæлæ нæ Зифæ дзæвгар ауади. Хъуыдис æй
баййафын. Цалдæр хатты пæм ныхъхъæр кодта Хасаи.
(Цыр. М.)
ÆМБЛРЫНГÆНÆН ДИКТЛНТ.
III. Фопдз æмæ ссæдз азы рацыд уæдæй иырмæ. Сæ
бынæттæй нæ фезмæлыдысты хæхтæ. Уыцы иухуызон
сæрыстырæй лæууынц цъититæ. Æхситт кæнынц хæх-
хон дымгæтæ... О, уыцы иухуызон рæсугъдæй баззадис
æрдз, фæлæ афтæ зæгъæп нæй, æмæ нæ хæхты ницы
ивддзинæдтæ æрцыд. Бирæ рæтты дзы фæзынди ног
фæпдæгтæ, итахтæтæ, ног хъæутæ. Уым цæрынц кусджы-
23
тæ. Электрон телтæ хæлуарæджы тынтау сæхи анывэес-
той Хъахъхъæдуры рæгътыл æмæ ныххызтысты Куырт-
^таты коммæ. Уым, хохрæбын, скуыста æрзæтыссæн ног
фабрикæ. Хасан .æнæуынгæ нæу уыцы ивддзинæдтæ,
фæлæ, æвæццæгæн, ныртæккæ йæ фæсонæрхæджы дæр
нæй, уыдон йæ фыды рухс номимæ баст кæй сты, уый.
Мæнæн æхсызгон у, æрыгон инженер йæ фыды фæндтæ
æмæ бæллицтæ .æххæст кæныны фæндагыл кæй æрлæу-
уыд, уый.
Æвиппайды ныпнæрыд ком." Барызти зæхх. Бæрхиуы
гæмæхтыл фæпырх и сау фæздæг æмæ хæхтыл фæлæсы
мигъау. Уый та кæмдæр Хасаны æмбæлттæ срæмыгътой
хох. (Цыр. М.).
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Цырыхъхъ, гæххæтт, дзыхъхъ, уæрыкк, фондзыссæдз,
хахх, хъахъхъæнын, холлаг, голлаг, хуссар, хуыссæн,
цæджджинаг, зæхх, зыгъгъуытт, замманай, дзыхъхъын-
ног, агъоммæ, аххос, æддаг, фыссын, æххæссын, æххуыс,
æццæй, бæззын, бæллиц, гыццыл, ныхъхъусын, ныхъ-
хъуыды кæнын, ныкъкъæпп кæнын, иыцъцъыкк кæнын,
ссæст, зыхъхъыр.
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
IV. X у р ы т ы н.
Уалдзыгон хуры фыццаг-тынтæ тыбар-тыбур кæнынц,
хъазынц уаты къултыл. Уый, æвæццæгæн, уаты æрдæг-
гом рудзынг дымгæмæ кæй змæлы, уымæн афтæ у. Ху-
ры тынтæм авдæнæй кæсы гыццыл сывæллон. Йæ рахиз
къух сласта. Худы æмæ, цыма къулыл.хуры тынты æр-
цахсынмæ хъавы, уыйхуызæн сæм йæхи ивазы. Иæ тым-
был нарст æыгуылдзтæ ныппака кæиы. Йæ пух былты
æхсæнæй ферттивынц йæ дыууæ урс-урсид гыццыл
къæпсыры.
Худы, хуры фыццаг тынтæ ахсы сывæллон... Авдæн-
хъæдыл æрæнцад йæ мады сæр. Скæсы уымæ дæр. Сæв-
налы йын йæ быд дзыккутæм. Фæлæ мад ацы хатт ницы
дзуры, нæ йыл цин кæны иннæ райсомтау. Хур кæй æр-
бакаст, рудзынджы сæрм,æ фæткъуы бæласы дидинджы-
ты æхсæиæй цъиутæ тъæллангæй кæй зарынц, уый дæр
нæ хаты. Æрмæст йæ къух ис сабийы гом къæхты бын.
Армытъæпæныл змæлынц сывæллоны дыууæ фæлмæн
къахы. |
24
Тыхст уыди дысон сывæллон. Мад æй æхсæв-бонмæ
хæдзары къуымты фæрадав-бадав кодта. Бонырдæм
йæ тæвд фæсабырдæр. Бафынæй. Авдæны цурæй нал
сыстад мад. Йæ фæлмæн хуыссæнмæ йæ нал ахаста йæ
къах. Æмæ ныр авдæнхъæдыл бафынæй.
Худы сывæллон хуры тыптæм, ахсы сæ. Мады фæлмæн
армыл змæлынц й’æ дыууæ гыццыл къахы... (Цæг. М.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
V. Фынддæсæм фæззæг рахызт йæ кæрты дуарæй Зæ-
ринæ ацы хурыхъæуккаг фæтæн уынгмæ. Фынддæсæм аз
цæуы йæ фыццаг урокмæ Иласы зæронд æигуз бæласы
бынты. Цыппæрæм фæлтæры къухтыл ахæцдзæн абон
Зæринæ æмæ сæ арæхсгæ акæндзæи царды стыр фæнда-
гыл.
Афтæ цыдысты, Зæринæ сæ фарсмæ, афтæмæй, Ху-
рыхъæуы сывæллæттæй фынддæс азы дæргъы фондзыс-
сæдз сабийы. Æмæ сæ фылдæр ныр ныфсджынæй цæ-
уынц уыцы стыр фæндагыл. Чи сæ дохтыр у, чи —инже-
нер, (чи — ахуыргæнæг, <чи та фыссæг. Кусынц алы рæтты.
Нæ рох кæнынц сæ хъомылгæнæг Зæринæйы дæр. Суанг
ма дзы Хурыхъæуæи йæхи скъолайы дæр ис ахуыргæн-
джытæ. Сеппæт дæр кусынц хистæр кълæсты. Фæлæ
уæддæр истæуыл дызæрдыг куы фæкæнынц, уæд Зæри-
нæйы арæх афæрсынц, æмæ йын уый æхсызгон вæййы.
Йæ тымбыл саулагъз цæсгом ныррухс вæййы æгасæй
дæр, йæ цæсгомы фæлладхуыз æрбайсæфы. Цыма уыцы
æрыгон ахуыргæнджытæн раст сæхи цахъхъæн вæййы,
афтæ йæм фæкæсы уыцы сахат. Æмæ ницæуыл бацауæр-
ды: бацамоны сын, радзуры сыи æппæт дæр. (Цæг. М.)
VI. Æз мæ цæст ахастон аллейы дæргъыл æмæ ауыд-
тон иу сырддонцъиуы лæппыны. Йæ бырынчъы алыварс
дардта бурбын, йæ къоппа — бумбулиджын. Уый рахау-
ди ахстонæй æмæ бадти æнæ змæлгæйæ, йæ гыццыл ног
базыртæ ныппака кодта, афтæмæй.
Мæ куыдз сабыргай куыд фæцæйæввахс кодта сырд-
донцъиуы лæппынмæ, афтæ хæстæгдæр бæласæй йæхи
æрæппæрста сауриуджын зæронд сырддонцъиу. Дурау
куыдзы хæмхутты раз пæ тъæпп фæцыди. Уыцы хъуын-
тъызæй, уыцы мæстыхуызæй, тæригъæддаг цъыбыртгæн-
гæйæ йæхи баскъæрдта иу-дыууæ хатты куыдзы ссыр-
джын хæлиу комырдæм.
Иæхи баскъæрдта йæ хъæбулы фервæзын кæнынмæ,
- 25
йæ аууон æй фæкодта, йæгыццыл буар зыр-зыр кодта
фыр тæссæй, йæ хъæлæс фендæрхуызон, афæсус ис, фæ-
Цæймарди, йæхи нывондæн лæвæрдта йæ хъæбулы бæс-
ты! (Т.)
Æмхъæлæсон мырты къордтæ,
дæргъвæтин æмхъæлæсонтæ æмæ
æрдæгхъæлæсон мырты растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТЛНТТÆ.
I. 1. Æрцыди Октябры революци, райдыдта сæриба-
ры дуг. 2. Тутырдзан сси æмбисонды дохтыр — зæрдæйы
дæсны. 3. Уыцы ныхæстæ айхъусгæйæ Сафирæтæн йæ
даргъ цæстыхауты æхсæнты фæлурс уадултыл зынджы
стъæлфæнтау йæ цæссыгтæ згъорыпц. 4. Гæрæхтæ стынг
сты. (С. У.) 5. Зынаргъ æмбæлттæ! 6. Мах æрæмбырд
стæм алы рæттæй, алы горæттæй. 7. Нæ фæллад суагъ-
там æмæ ныр фæстæмæ ног тыхтимæ здæхæм нæ куыст-
мæ. (Цæг. М.) 8. Уа/лдзыгон хуры тынтæ рудзгуыты æвг-
тыл схъазыдысты, фæлæ сæ Зауыр нæ уыны. 9. Доттан
скаст хурмæ, уайтагъд йæ цæстытæ ахгæдта, ракаст æмæ
та сæ бацъынд кодта. Стæп йæ къухтæ сцагъта æмæ
уымæл змисыл худгæ азгъордта. 10. Змисыл аззадысты
арф къахвæдтæ. (М. С.) 11. Цалдæр раны ссыгъдысты
фанартæ, фæлæ сæ бон нæ уыдис мæйдары айгæрдын.
(Цыр. М.) 12. Хур арвы астæумæ ссыд, æмæ йæ сызгъæ-
рин тынтæ бæрзонд бæлæсты æхсæнты зæххыл æрæнца-
дысты. 13. Цыппар стыр нæзы бæласы бын къалиуты æх-
сæнты чысыл зынди ног урс кæттагæй конд пъалаткæ,
кæрдæгæй æмбæрзтæй. (Хъ. С.)
II. 1. Скодта мæйдар æхсæв, цæсты къух фæтъыссæн
нæ уыд, ахæм талынг æхсæв. 2. Ацы фæндагыл боныгон
дæр вæййы стæм цæуæг, уый дæр æрæгвæззæджы кæнæ
уалдзæджы, цалынмæ дон нæ раивылы, уæдмæ. 3. Стыр
аходæн сси. Уарын фæсабыр, банцайыимæ хъавы. 4. Знон
цас маст ракодтой Бабе æмæ Зæрæда, абон та уыйбæрц
цин кодтой. (Бæд. Хъ.) 5. Зпаджы басудздзæни тохы не
’ндон хотыхты цæхæр! (Хъан. М.) 6. Æхсæвы мæйрухс
уыд боны хуызæи. 7. Арвыхъæдыл стъалытæ тыбар-ты-
бур кодтой, цыдæр бæрæг хицæнхуыз æвдыстой. (Секъа).
8. Иæ сæры оæмхæццæ сты алыхуызон хъуыдытæ.
(Ць1р. М.) 9. Уый фидар балвæста бæхы æхтæнгтæ æмæ
йын йæ дзыларыл размæ ахæцыд. (Цыр. М.) 10. Æв-
26
зæрст лæгтæ уайтагъд фæхнцæнтæ кодтой дзаумæттæ
æмæ райдыдтой хæлттæ æппарып (С. У.) 11. Æхсæв йæ-
хи ыыллæг æруагъта рæгътыл. (Цæг. М.) 12. Цæлхыты
зарæг арæхдæр скъуынып райдыдта рельсыты кæрæт-
тыл. 13. Æмвæнд, æмдзырд адæмæп хох дæр нæ лæууы.
(Æмб.) 14. Æхсгæ дуртау æмбæлдысты Мараты зæрдæ-
йыл ацы ныхæстæ. 15. Æрмæстдæр уæд бамбæрста æх-
хæстæй Марат, йæ алыгъд стыр фыдракоиддзинад кæй
уыдзæн, уый. (Мал. В.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. Цæрай бады йе ’мбæлттимæ. Кæсынц аууонæй то-
хы быдырмæ. Змæлæг пæй. Æхст тынгæй-тынгдæр кæ-
ны. Сармадзаны нæмгуытæ арæхæй-арæхдæр уайынц
акъоппыты. Акъоппыты разæй цы сындз телæй гæрæнтæ
уыдис, уыдон нæмгуытæ схæццæ кодтой. Сармадзанты
нæмгуытæ сындзджын гæрæнты астæуты æрбайгæрстой
фæндæгтæ. Æхсынц дыууæрдыгæй дæр. Æхсынц, кæ-
мæн куыд æнтысы, афтæ.
Боныцъæх рахызт рухсмæ. Уæртæ зиаджы чъылды-
мæй стахт иу хæдтæхæг æмæ фæздæг калгæ хилы хæрд-
мæ. Чысыл тæппæй хæдтæхæг райрæзтстыр хæххон цæр-
гæсы йасмæ. Тæхы тохы быдыры сæрты. Иæ тахт афтæ у,
цыма, хæст цы у, уымæн зонгæ дæр ницы кæны, цыма аф-
тæ йæ зæрдæйы дзæбæхæн зилы арвы цъæхы. (Фæр. Къ.)
IV. Æвиппайды бынæй сабузтой рухсы ивылæнтæ.
Спичкæйы сæры муртæ тæвд къæйыл куы æркалай æмæ
уыдон талынджы куыд ссудз-ссудз кæной, афтæ ферт-
тив- ферттив кодтой дардæй кæсгæйæ сармадзанты, ми-
нæты нæмгуыты срæмыгъдтытæ. Иуварсырдыгæй пих-
лæйттæгæнгæ цалдæр раны сыгъди цыдæр агъуыстытæ,
артаджы æвæрæнтæ, хидтæ...
Фронт æнцой нæ зоны. Хæсты æвирхъау фæхт хойы
æмæ хойы. Цъист кæны, ссы, цыдæриддæр дзы бахауы,
уыдон. Мæпæ йæ арауæптæ, йе стъæлфæнтæ схæццæ сты
Аслæнбегитæм дæр. Сæ алыварс цæхæр скалдтой хæрд-
мæхсæн сармадзанты иæмгуытæ, райхъуыст сæ æмыр
гуыппытæ..
Аслæнбег картæйæ йæ цæстытæ уæла^мæ систа. Ка-
бинæйы æвгтыл ставд цæссыгау æрхаудысты уарыны æр-
тæхтæ. Иу уысм ма, æмæ æвгтæ æддæрдыгæй иууылдæр
доны лыстæг пырхæи æмæ лæсæнтæ фестадысты.
(Цыр. М.)
27
V. 1. Чызг схъомыл ис, каст фæцй скъола. Мой скод-
та йæ ахуыргæиджытæй иуы лæппумæ, æмæ дыууæйæ
дæр дарддæр ахуыр кæнынмæ ацыдысты Мæскуымæ.
2. Бæрзопд хæхты æхсæи, арф комы тъæпæптæ æмæ къул-
тыл æнкъардæй æрæнцад Дæллагхъæу. (С. У.) 3. Нади йæ
дзых куы схæлиу кодта æмæ ма сдзурынмæ куыд хъавы-
ди, афтæ дуары хъæр фехъуысти, æмæ Гаспар æрбахыз-
ти. (Епх. Т.) 4. Дзæгъæл бадтæй стæг æхсынын хуыз-
дæр у. (Æмб.) 5. Æдде къуыс-къуыс кæны хуссайраг
дымгæ. (Цыр. М.) 6. Адæм алырдыгæй фæдисмæ згъорæ-
гау згъордтой. 7. Уыртаты лæгтæй чи æрбамбырд, уыдон
фæкъорд сты кæрты иу къуыммæ: (Ток. А.) 8. Уазал зьь
мæгон æхсæв. 9. Сармадзанты гуыр-гуыр æмæ нæмгуы-
ты æхситтæй райхъал сты уыцы райсом адæм. 10. Стонг,
бирæгъты балау балæбурдтой хъæумæ Деникины урс-
пъагонджыптæ. (Бæд. Хъ.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Æвзалы, æввахс, æгъдау, æддаг, æгънæг, æвзонг, æл-
хæд, æмбай, æмбар, æлхынцъ, ставд, стан, скъапп, стъа-
лы, ссад, ссæдз, æхсидав, æфцæг, змис, знæт, зь*он, здыхт,
æууæнк, змæст, стыр, æнцой, стæг, æндзæвын, æнкъуы-
сын, æлхъивын, згъалын, згъорын.
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТТÆ.
VI. Автоматты къæр-къæр ссыдис, знагыл ихуарæгау
калдысты нæмгуытæ. Цыппар хъæбатыры знаджы ро-
тæйы æрæлхъывтой зæхмæ. Уыцы рæстæг рахизырдыгæй-
знаджы автоматчиктæ æрбабырстой хæдзармæ æмæ ба-
хызтысты тыргъмæ. Хæст стынг ис. Павлов æртæ грана-
ты фехста рудзынгæй тыргъмæ, ,æмæ бабырстой знæгтæм.
(X. М.)
VII. Тего лулæ спъæртт-спъæртт кæны, фæлæ йæ фæз-
дæг нал кæлы. Ныхасгæнгæйæ дзы йæ тамако дымып
айрох. Æз спичкæ ссыгътон, лулæмæ йæ бадардтон.
Цъæхбын фæздæг скалди хæрдмæ.
Радтой уазæгæн дзырды бар. Бæстæ къухæмдзæгъд
сси. Михаил Иванович йæ къæдз лæдзæг стъолы æнцой
æрæвæрдта, райдыдта дзурын сабыр, фæлмæн хъæла^-
сæй. Скæсут, дам ма уæлæ уыцы урс хæхтæм. Уыдоп
х^ызæн рагæи дæр тызмæг æмæ фæразон стут царды
тымыгътæп. ^ымах стут хæхты цот. Æз æй æппæлыпы
тыххæй нæ зæгъын, фæлæ... Мæнырдæм ацамыдта, стæй
та — æппæт дзыллæтæм. (Цæр. А.)
28
VIII. Тего сдзурын нал сфæрæзта. Дæрзæг къухтæй
йæ цæссыгтæ асæрфта. Сыстад æиæ дзургæйæ. Ссыд
рагъмæ. Уым йæ лæдзæджы æнцой йæхи æруагъта, аф-
тæмæй слæууыд. Æз æй пал бахъыг дардтон. Æмбæр-
стон зæронд лæджы хъыпцъым. (Цæр. А.)
IX. а) Сæрдæй, зымæгæй, ыстонг, бæгънæгæй æх-
хуырсты хатти. Куывды, хæрнæджы — æртгуыз, фæздæ-
джы дæлиау бадти. Ысхуыст — сыхагæй, æфхæрд — мыг-
гагæй,— пæ йын уыд хион. (Нигер).
б) Æрмæст дæ кой, дæ буц ном дæр ыстыр ныфс у
лæгæн.
в) Æмæ дæ никуы ратдзынæи ызиагæн, зои уый ды...
(Коч. М.)
г) Мах ыстæм хъæбатыр, фидар, фидæпмæ хæссæм
пæ риу. (Хъан. М.).
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
- X. 1. Цалынмæ стыр уынгæй нæхимæ хæццæ кодтон,
уæдмæ хъæубæстыл айхъуыст Умары æрцыды хабар.
2. Æддозгомауæй зыпы хъæу. 3. Хъæуы æдде хæхты рæ-
бынтæ, цыма сæ байуаманы иывгæнæг’цъæх æмæ бурбын
ахбрæнæй сахуырста, уыйау зыиынц. (Мал. В.) 4. Мæ
къонайыл, ссадæйдзаг къухтæй бандонмæ бавнæлдтон,
æмæ сахуырстæ. Стæ-ма, æрсæрфон дæ. (Æгъ. Æ.)
5. Æвддæсæм азы райдианы айхъуысти æмбисонды ха-
бар: «Паддзахы раппæрстой». 6. Скъолайы кæрты алы-
варс бæрзонд акъаци бæлæстыл бадти цалдæр лæппуйы,
Барысбийы хуызæп ахæм стыр æмбырдты æрлæууын чи
нæма уæндыди, ахæмтæ. 7. Æфсадмæ цæуджытæ адæмы
æхсæиты балæгæрдынц, алчи йæ вагон ссары, йæ дзау-
мæттæ хордзенты æфснайдæй дуарæй мидæмæ баппары
æмæ фæстæмæ раздæхы. (Бæд. Хъ.) 8. Барис цъыфы ба-
лæгæрста æмæ скъæтæй раласта мæллæггомау бæх.
(Æёъ. Æ.) 9. Æнгом бинонтæ цард арынц, æнгом цуанон-
тæ саг марынц. (Æмб.) 10. Сæ колхозы куыст куыд
æдзæллаг уыд æмæ куыд амæлттæй слæууыдн йæ къæх-
тыл, уый тыххæй дзуры уый. 11. Лагеры быруйы раз фæ-
зыл æмбырд кодтой сырхæфсæддопты раст цыппæрди-
гъон тыгуыртæ. (Къос. С.) 12. Изæры авд сахатыл скъо-
лайы агъуыстмæ æмбырд кæиын байдыдтой Октябры
номыл колхозы коммунисттæ. 13. Зæропд лæгтæ Габо-
цийы семæ хъæдыл сбадын кодтоп. (Епх. Т.) 14. Хорз
29
куырой алы хор дæр ссы. (Æмб.) 15. Кæрдæг —йæ ха-
лæг, дур —йæ цыргъгæпæг. (Уыци-уыци).
Хъæлæсокты фембæлд кæрæдзийыл.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Уыцы æхсæв нæ бинонтæй ничи бафынæй.
(Цæг. М.) 2. Лæг йе ’хсарыл куы не ’ууæнда, уæд ын, йæ
бон цы вæййы, нал фентысы уый дæр. (Пл. Г.) 3. Не
’нтыстдзинæдтæ сты, колхозтæ хорз кæй бакуыстой, уый
бæрæггæнæн. (М. Д.) 4. Каерты цы стыр æнгуз бæлас
уыд, уый сыфты æхсæпты мæй згъæлста йе ’взист тынтæ,
æмæ хæрзмарзт кæрт урсхъулон адардта. (Епх. Т.) 5. Ду-
дар йе ’фцæггот сфæлдæхта, йе ’гънæджытæ тагъд-тагъд
авæрдта. (М. Д.) 6. «Размæ, размæ, мæхи ’мгæрттæ!»—
хъусынц йе ’фсæдтæ Плионæй, æмæ се ’лвæст фæринк
кæрдтæ хурмæ судзынц сырх пиллонæй... (Пл. Г.) 7. Бæи-
дæн иу дагъæй пе ’ххæссыд, æмæ йæ дыдагъ чынди.
(Æмб.) 8. Гæды фиумæ куы не ’ххæссы, уæд æй мархо
хоны. (Æмб.) 9. Калм йе ’хситтæй бæрæг у. (Æмб.) .
II. 1. Арв-иу йе ’рфгуытæ æрбалхынцъ кодта, цæга-
тырдыгæй-иу уазал дымгæ æрбахаста бæзджыи тар
мигътæ, æмæ-иу митæмхæццæ уарын райдыдта.
(Æгъ. Æ.) 2. Мæгуыр фæллойгæнæг адæм æмварсæй ап-
пæрстой се ’ккойæ хъæздыджы ’фсондз. (Хъ. М.) 3. Иæ
гогон йе ’ккойы хæсгæ цыд донмæ, алырдæм кæсгæ,
гуырдзиаг чызг. (Л.) 4. Кæд пе ’мбарыс, куыд рæсугъд
вæййы фæз, уæд æм лыстæг бæрзонд хохæй æркæс.
(Мырт. Б.) 5. Дыууæ (æмбалы бирæ нал бафæстиат сты
фæндагыл. (Бог. У.) 6. Лези-иу арæх Асиатмæ сдзырдта:
«Исты-ма зæгъ, мæ къона, бынтондæр дæхи æруагътай».
7. Дур æмæ лæдзæгæй хæсты сау мæлæт йе згæ цæвæ-
гæй карста хотыхджын урсгвардионты. (С. У.) 8. Ау,
æмæ цæмæн, цæмæп уай хъуамæ не знæгтæй фыдынд-
дæр? (Пл. Г.) 9. Хорз коллектив йе ’мбалы зын сахат
иунæгæй никуы ныууадздзæни. 10. Хапийæн йæ. зæрдæ
йе ’муд куы æрцыд, уæд афтæ зæгъы: «Æгайтма мæн
тыххæй фыдбылыз не ’рцыд, ныр мæ æппындæр ницы-
уал хъæуы. (Сл. А.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
III. Мах цæрæм, адæймаг адæймагæн хæлар, æмбал
æмæ’æфсымæр кæм у, ахæм æхсæпады. Нæ Райгуырæи
бæстæйы мингай горæттæ æмæ хъæуты фæрсæй-фæрстæм
30
Цæрынц дæсгай æмæ ссæдзгап адæмыхæттытæ. Цæрынц
хæларæй, кæрæдзийæн аргъгæпгæйæ, кæрæдзийы уарз-
гæйæ. Уый у, стыр нысаниуæг кæмæн ис, ахæм’хъуыддаг.
Адæм сеппæт иу зондыл хæст ие сты, фæлæ кæрæ-
дзийы фембарынц, иу хъуыддагыл фæтох кæнынц. К,æй
зæгъыи æй хъæуы, сыхæгты æхсæн иуæй-иу быцæудзи-
пæдтæ дæр рауайы, фæлæ уыдоныл æмбарындзинад фæ-
тыхджындæр вæййы. Адæм кæрæдзийæн куы ницы ба-
риккой, уæд сын хæларæй фæцæрæи ницы хуызы уаид,
стыр нæ, фæлæ ма суанг чысыл хъуыддæгтæ саразын
дæр сæ къухы не ’фтид.
Хæлар сыхæгтæ хæлар бинонтæй уæлдай не сты. Се
’рвылбоны куыст æмæ архайд дæр иумæ вæййы. Æмæ,
æфсымæртау фæрсæй-фæрстæм æнгомæй чи цæры, ахæм
бинонтæ æнæнымæц сты. (Газ. «Рæстдзинад»).
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
IV. 1. Сæлавыр цæры стыр хъæдты, фæлæ йе ссарын,
йе ’рцахсын тынг зын у. (Бес. Т.) 2. Бæстæ райхъал’ йе
’нусон фынæйæ. (Бæд. Хъ.) 3. Колхозы куырдадзы уы-
нæр .æхсæв дæр не ’нцайы — рæвдзытæ кæнынц сæ ку-
сæн дзауматæ. 4. Не ’хсæн хиуарзондзинад хъуамæ бын-
тондæр фесæфа нæ бæстæйы. (Епх. Т.) 5. Бинонтæн се
’нгомдзинад се ’фсиныл баст у. (Æмб.) 6. Æмбисæхсæ-
вæй аивгъуыдта, афтæ станы кæртмæ хъуызæгау æнцад-
гай бацыди Алихан, йæ рувæн йе ’ккойы, афтæмæй.
(Бæд. Хъ.) 7. Нади хæринагæй хъуаг ие ’ййæфта, ирон
фæллойгæнæг хæдзары цы вæййы, уый йæ фыдыфсымæр-
м.æ дæр уыди. (Епх. Т.) 8. Хистæр кълæсты ахуыргæни-
нæгтæн, стæмтæй фæстæмæ, се ’гасæн дæр сæ риутыл
уыдис фæскомцæдисон значоктæ. 9. Ие ’рфгуытæ уыды-
сты сынты базыры хуызæн, йæ цæстытæ сатæгсау сæ-
нæфсиры гагатау, йæ уадултæ æрттывтой сæуæхсиды
тынтау. 10. Вагоны цæлхытæ сæ уынæрæй не ’нцайынц.
11. Нæрынц, сæ уæззау гуыр-гуырæй не ’нцайынц мо-
тортæ. (Цыр. М).
МОРФОЛОГИ.
Хъæлæсон æмæ æмхъæлæсон мырты
кæрæдзийы ивынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Мадæлтæ æмæ уæрыччытæ кæрæдзийы агуырд-
той æмæ алы хъæлæсæй уасыдысты. (Бер. А.) 2. Уый
31
Йсламимæ фронты иу иолчъы службæ кодта. (Епх. Т.)
3. Уынджы фаллаг фарсæй ауадис ныхас Цæлыччы
хъустыл. (Б. Б.) 4. Гыццыл сау мигъы къуыбылæйттæ
’æртыгуыр сты хæдтæхджыты алыварс: 5. Знаджы хæрд-
мæхсæнтæ сын æрвитын райдыдтой хуынтæ — сау
адзалтæ «сау бæмбæджы» тыхтæй. 6. Рог уддзæф йемæ
хаста тæвд рыджы æмæ сыгъдæг кæрдæджы æмхæццæ
тæф. (Цыр. М.) 7. Уалдзæджы улæфт лæджы зæрдæ рог
кæыы, йæ къабæзты йыи уадзы цард æмæ цыдæр æнахуыр
æхсызгондзинад. 8. Нади сапоны фынчы цæппузырты
йæхи уыны — дзаумæттæ куыд æхсы æмæ йæ цæсгом
цыхуызы аивы, уый. 9. Алчи йæ фос æфснайы. Ногзад
родтæ, уæрыччытæ, сæныччытæ базыдтой, сæ мадæлтæ
кæй æрцæуыпц, уый, æмæ сæм уасынц. 10. Мадæл хъом
æмæ фос тагъд-тагъд уайынц сæ хæдзæрттæм, рæстæ-;
гæй-рæстæгмæ бауасынц сæ лæппынты уастмæ. (Епх. Т.)
11. Нæзонаджы къух нæ риссы. (Æмб.) 12. Хуры разæй
дæр лæг йæ сыхаджы фены. (Æмб.) (
II. 1. Хуыснæггаджы бас «фу-фу»-йæ сысы. (Æмб.)
2. Худинаджы бæсты м<æлæт хуыздæр у. (Æмб.) 3. Хъам-
болат ницы зыдта, изæрæй цы хабæрттæ æрцыди, уыдо-
нæн. (Епх. Т.) 4. Адæмы цæсгæмттыл зынди стыр маст.
5. Тæрхæттæ кодтой къордгæйттæй. 6. Æнцон тæхæн у
дзывылдæрттæ æмæ зæрватыччытæн. (М. Д.) 7. Габоци
афтæ хъæлдзæг цæмæи уыди, уый^тыххæй адæм хастой
бирæ æмбисæндтæ. (Цæг. М.) 8. Адæм сæ фос æфсна-
йынц. Уæры’ччыты, фысты, сæныччыты, родты уасын
хъуысы кæртытæй. Хъæууон адæм дæр къордгæйттæй
цæуын байдыдтой митингмæ. (Епх. Т.) 9. Лæгæй лæджы
астæу бирæ быдыртæ ис. (Æмб.) 10. Талынджы уыны,
рухсы нæ. (Уыци-уыци). 11. Уыцы хидæн йæ уромæнтæ
стынæфыдæлты æгъдæуттæ, йæ фæйпæджытæ та — æф-
сарм. (С. У.) 12. Тæхгæ-тæхын æвиппайды бахауди мы-
дыбындз хæлуарæджы тыиы. (Цомахъ.). 13. Æфсæст
æххормаджы рыст нæ зоны. (Æмб.)
ÆМБАРЫНГÆКÆН ДИКТАНТ.
III. 1. Хуссары лигъдæтты сагъæс цас у уæззау бон-
ты, цас! (Пл. X.) 2. Цæлыкк чиныджы кæсын мондагæи
æрурæдта чызджы. 3. Чызг тагъдгомау цæуы бæлццæт-
ты разæй тасгæ-уасгæ. (Б. Б.) 4. Хæхтæ йæ фæйнæрды-
гæй нылхъывтой, дæттæ йын йæ фæрстæм лæбурынц.
5. Ам кæддæр ссыгъди стыр зæрдæ. (Цæг. М.) 6. Калм
битъынайæ тарстис, æмæ йæ хуынчъы был æрзади.
32
(Æмб.) 7. Карчы цъйут-æ хæдзары исыЛ нымад не сты
æрæгвæззæгмæ. (Æмб.) 8. Фыдæлты æнтъыснæг цард йæ
заманы арф ахстæттæ скодта адæмты зæрдæты. (Епх, Т.)
9. Чи цал æвзаджы зона,уал лæджы у. (Æмб.) 10. Иу
куырæйттæ марзта, иннæ та иæ фæстæ зылди. (Æмб.)
11. Ног фæлтæр хъуамæ бынтондæр сыгъдæг уой фыц-
цаджы царды зондахастæй. 12. Уæрыччытæ цъæх зæлдаг
нæууыл гуыррыстытæ байдыдтой. (Епх. Т.) 13. Мæцкъуы
æмæ саунæмыджы аходæны æфсис бирæ нæ хæссы.
14. Газаччы стонг хъуырмæ скодта. (Къос. С.) 15. Ныхъ-
хъус сты бадджытæ. (М. С.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Бæлæттæ, сывæллæттæ, кæсæгтæ, кæмттæ, дæттæ,
хæдзæрттæ, хæхтæ, æврæгътæ, къанæуттæ; дзырдтам,
сыгъди, хызта, касти, цардысты, куыстам, зыдтой,
куымдтам.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
IV. 1. Уалдзæджы кусгæйæ, зарджытæм хъусгæйæ
’рвитын мæ бон. (Гул. А.) 2. Мад сабыргай сынтæджы
цурмæ бацыд æмæ йæ лæджы къаммæ скаст. (Æгъ. Г.)
3. Топп мæ къухмæ æрбайстон, йе ’хгæнæн ын суагътон
æмæ хъуыдытыл фæдæн. 4. Диссаджы зынæмбарæн у
лæджы зæрдæйы конд! (Дзасс. В.) 5. Артдзæсты кæрæт-
ты фæныкмæ æпгом бадынц сывæллæттæ,— чи бæгънæг,
чи гом. (Къ.) 6. Фынджы къахмæ — хъыбыл баст, иу къуы-
мы цæуы уæрыччы æрдиаг, фæсдуарæй — карчы хъуы-'
датт. 7. Цъиутыл сеппæтыл дæр уыди гаччытæ. 8. Фа^
сивæд æд тæсчъытæ æрлæууыдысты бæрзонд нартхоры
кæрон. 9. Хуыргæрчыты дзугтæ нæ сæ фæдыл бæрзон-
дæй-бæрзонддæр сайдтой. (Дзасс. В.) 10. Хæрз æрæджы
хицау Къобор æмæ шофыр Хъæрæсе хæдтулгæ маши-
нæйы сыхаг хъæумæ фæцæйцыдысты карчы сынæгæй
хæснаджы хуынды. (Бер. А.) 11. Нæ хъæбатыр æфсæдтæ
алыран дæр ие знæгты ныппырх кодтой. (Дзасс. В.)
12. Хæххон фиййау йæ фосимæ къæдзæхты дæр нæ фæл-
лайы. (Къ.) 13. Сындæггай æруагътон кæрдæгыл мæхи
14. Изæрмилтæ мæ сæрты алепк кодтой. Хæхты цъуппы-
тæй фæстаг рухсы цъыртт асырдтой. (Мур. Э.)
Æмхъæлæсои мырты æмхуызонад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Сæ изæрон зарджытæ æмæ цæгъдтытæ кæныныл
3 Диктаптты æмбырдюнд 4 — 8 къл.
33
сбæндæн сты алыхуызон мæргътæ. 2. 0, изæр у нЫр,
Сызгъæрин д’оны тылдау ма хуры фæстаг тынтæм ферт-
тывтой æврæгътæ æмæ хæхты сæрты ассæстой хуссарыр-
дæм. (Цыр. М.) 3. Боитæ цыдысты^ къуыритæ, раздæрау
мæйтæ кæрæдзийы ивтой. (Бекъ. Е.) 4. Дыргъты цæхæ-
радæттæй цъыбар-цъыбур кодтой, нырма ныр чи æртахт
дард хуссайраг бæстæй, уыцы мæргътæ. (Епх. Т.)
5. Æврæгътæ фыццаджы хуызæн бæзджын нал уыды-
сты, фæирддæр, фæрухсдæр сты, фæлæ^уæддæр арв
æмбæрзтой уыцы иудадзыг æмвæтæнæгæй. (М. Г.) 6. Бон-
из’æрмæ артмж йæхи фæтавта Макар. (М. Д.) 7. Изæр хъи-
сын фæндырæй цагъта, чызг зарыд фæлмæн хъæлæсæй.
хъуысти худын... (М. Г.) 8. Хæдзæртты рудзгуытыл хъызт
алы нывтæскæиы. (М.Д.) 9. Уыцы сагъæстæ йын цыма йæ
оæрæн уæз кæнын байдыдтой, уыйау тыргъы фарсмæ
йæхи сабыргай æруагъта йæ дурын бандоныл. (С. У.)
10. Хъуг скъæтмæ бацæуæн дуары раз ныххуыссыд кæр-
ты æмæ, цыма ницы æрцыд, афтæ сынæр цагъта. (Дз. К.)
11. Уæд иухатт, зымæгоп фыд рæстæг, фыд азы, æз ра-
цыдтæн хъæдæй, хъызт аскъуыдта зæхх. (Н.)
II. 1. Уалынмæ къæсæрæй æрбахызт бæрзондгомау
сæгъбоцъо лæг. 2. Хохы хуссарварсыл куырæты æмпъу-
зæнтау дардмæ зыиынц хуымгонд зæххы гæбæзтæ,
3. Уыдоны сæрмæ, суанг къæдзæхты цъуппытæм хæстæг,
сæхи айтыгътой уыгæрдæнтæ. (С. У.) 4. Фыстæ чысыл
æддæдæр хызтысты. (Цæг. М.) 5. Барæг йæ сæр бауыгъ*
та, фæтызмæгхуыз. 6. Уылæн фæстæмæ алыгъди, лæп-
пуйы къæхты бын лыстæг дурты рæдзæгъд фæуагъта.
(М. С.) 7. Дзæнгæрæг ныццагъта. 8. Скодта уазал,
хъызт рæстæг. (Бер. А.) 9. Мæпæунайгæнджытæ сæ
фæллад куы суагътой, уæд та бавнæлдтой сæ куыстмæ
æмæ талынгтæм фæпай кодтой. (Епх. Т.) 10. Райдзаст
сæрдыгон райсом Таймураз сыстад æмæ айдагъ май-
кæйы рацыд сæ тыргътæм. 11. Йæхи адджып ивæзт
акодта æмæ Хъазыбеджы цъупмæ скаст. (Епх. Т.)
12. Изæрдалынгтæ сæхи пыллæг æруагътой хъæуыл.
(М. С.) 13. Иунæг къуым дæр æнæсгæрст пал ныууагъ-
той адæм Хæзнионы хæдзары, фæлæ никуы æмæ ницы.
(Бес. Т.) 14. Хуыссæг ахсын байдыдта фæсивæды. Æх-
сæв цыдис. Хъахъхъæнджытæ дæр сæ кæрæдзийы ивтой.
15. Бон куы фæцъæх, уæд сæ бæхтыл сæргътæ бавæрд-
той аэмæ хъæд-хъæд сæ фæндаг хохрæбынмæ сарæзтой.
34
16. Дзæвгар куы сивгъуыдтой хъæды, уæд æрфысым
кодтой суадоыы былыл, цъæх нæууыл. (Фæр. Къ.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Æнæхицау фосы бирæгътæ хæрыпц. (Æмб.у
2. Хуры рæсугъд тынтæ сæхи анвæзтой цъæх арвы риуæй-
фæзтæм æмæ хæхты рæбыптæм. (Быгъ. Ч.) 3. Чидæр гал
бастыгъта, æмæ кард йæ къæдзилыл асаст. (Æмб.)
4. Хъусой уыди лæгъзхъуып, стæй хæрзуынд, æмæ йæ би-
нонтæ тынг бауарзтой. (Коц. А.) 5. Зæрикæ раджы сыс-
тад. Боныцъæхтæм кæрт æфснайд фæци, хъуджы ра-
дыгъта, дыууæ фысæн хæринаг радта, кæрчыты рауагъта
æмæ хæдзар æфсиайыньил фæци. 6. Хæххон æрдз йæ дисса-
джы рæсугъддзинæдтимæ æрлæууыд иæ цæстыты раз.
7. Алыхуызон дидинджыты адджын тæфæй йе ’мдзаг
сыгъдæг уæлдæф ^æвдадзыхосау рæвдауы адæймаджы
зæрдæйы/ (Цæг. М.) 8. Дæ мадау бауарзтай нæ бæстæ,
фæцыдтæ мæгуыртæн фипйау... Цæмæй дын фиддзыстæм
дæ хæрзтæ, цæмæй дын ратдзыстæм æгъдау? (Къ.)
IV. Нырхæвдæг фыд æмæ йæ фыртыл ныддæлгом.
Сау мигъты дзыгуыр æрттивгæ диссаджы быдыртыл йæ
пæлæз бамбæрзта æмыр. Кæмдæр æддæуæз арв иыинæ-
рыд, цæхæр ныккалдта. Барызт зæхх. Зæронд лæт фес-
тъæлфыд, ыслæууыд... Ставд æртæхтæй уарыд зæгъ...
Бæзджын, хъуынтъыз æврæгъты ’хсæнты йæ фæттæ
калдта тыигдæр арв... Фыд фырты сау уæйлаг нымæты
хæзнайау батыхта уæд арф. Йæхæдæг сыстад æмæ’нкъар-
дæй фæздæгджыи быдырмæ иыккаст,— кæцæй хъуыст
хотыхты хъæр дардæй, кæм цыд æгъатырдæрæй хæст,
кæм бырстой не ’фсæдтæ фыдгултæм, кæм баруад диди-
нæгджын фæз, нæ цытджын бæстæйы хъæбултæ кæм
фыстой кадимæ сæ хæс... Зæроид лæг барызти фыр мæ-
стæй, ссыд йæ дæндæгты къæс-къæс... Йæ риумæ бал-
хъывта йæ фырты, йæ иунæг уарзон фырты фыд æмæ нæ
тархъæды рæбынты йæ партизанты къордмæ цыд.
(Цыр. М.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Мæргътæ, сæгътæ, фæатæ, дыргътæ, къæхтæ; марзта,
карста, тарсти, ивæзта, бырста, хаета, нызта, æййæфта,
чирвæзтц, уагъта.
35
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
V. 1. Хорз хуын -æмæ нуазæн барвыстой æфсинтæн.
2. Æрхъуыды кодтой хъазты фæсивæды, уазджыты кæс-
тæрты. 3. Æхсæв йæхи ныллæг æруагъта рæгътыл.
(Цæг. М). 4. Зымæг, дæ тымыгътæ, дæ уад мæ авдæн-иу
узтой, сæрд та дæ хъал дæттæн сæ зард æз хъæлдзæгæй
хъуыстон. 5. Æз уарзтон сау айнæг хæхтæн сæ къуыл-
дымтыл хæтын. 6. Сæ зарджытæ нæ хъал мæргътæн мæ,
зæрдæмæ хæссын. 7. Фæуагътон уæд фæндыр рæстæгмæ,
рæстæгмæ фæуагътон мæ зард,— мæ къухмæ æз райстон
мæ гæрзтæ: æз райстои м.æ топп æмæ кард. (Коч. М.)
8. Æз бадтæн быдыры фæлмæцыдæй изæрмæ. Фæцæй-
тахт хурзæрин, фæуагъта ма йæ тын, æхсызгон уддзæ-
фæй рызт дидинæг мæ сæрмæ, йæ зæлдаг сыфтæй мæм
дæ рухс цæсгом фæзынд. (Кал. X.) 9. Мæ ныййарæг сау
зæхх, нæ фыдæлты тугаей дæ зыхъхъыртæ — дзаг, нæ
фыдæлты стджытæй дæ риуыл — цæндтæ, нæ фыдæлты
цæссыгæй басыгътæ ды. (Цæр. А ) 10. Ехх, куыд ад-
джын дæ, куыд адджын, райгуырæн бæстæ! 11. Нæ ныу-
уагътам нæ хъазæн ныхæстæ, кæрæдзийæи алы таурæгъ-
тæ кодтам, æмæ ныл рæстæг тагъд уади. 12. Бадынц
зæронд лæгтæ æмæ ныхаскæпынц. 13. Уыыгтæ рухсуыды-
стыцырæгъты рухсмæ. (М. Д.) 14. Урсзачъе зæронд лæг
урс бæхæй æрхызт, йемæ нын æрхаста зымæджы фæлыст.
15. Рудзгуытыл ныффыста диссаджы нывтæ, их къухæй
æрцагъта бæлæсты сыфтæ. (Хъ. Г.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
IV. 1. Бадзурин дæм: уарз нæ бæстæ, ма сæ суæлдай
кæ нæ фæстæ, ма сæ бафæллай!.. 2. Мæ цæстысыг донау
мызти, мæ зæрдæ фыр цинæй рызти,— куы скастæн нæ
цъитиджын хæхтæм. (Къ.) 3. Лæппуйы цæстæнгас фес-
къуыд Зифæйы талынг рудзынгæй æмæ топпы нæмыгау
атахт хæхтырдæм. (Цыр. М.) 4. Маратæн йæ зæрдыл æр-
лæууыд, иухатт Зæлинæйы училищейы къæсæрыл кæугæ
куыд баййæфта. (Мал. В.) 5. Чи халамæрзæнимæ, чи та
чысыл къæпиимæ зылдис ацы рæгъты, æмæ сæ сыгъдæг
кодтой зæронд фæсалæй, къахтой кæндысы бындзæфхæд-
тæ. 6. Æз лæмбыиæг хъуыстои зæроид фиййауы ныхас-
мæ, æмæ мæ зæрдæмæ арфдæр хызти йæ диссаджы сурæт.
7. ’Сеппæты кæстæр, Доттап кæй хуыдтой, уый сын цъи-
тийæ æрхаста ихы фæзгъæртæ.8. Фиййæуттæ сæ нывæрд-
36
той хъæдын къусты æмæ сыл дыгътой сæгъты хъарм æх-
сыр, афтæмæй йæ дойныйæн нызтой. (Цыр. М.)
VII. Мигътæ змæлын байдыдтой цъæх арвыл стыр ар-
ты фæздæгау. Æрдз хъæлдзæгæй-хъæлдзæгдæр кодта...
Уæрццы былдыхъ хуымæй сирвæзтис, стæй йæ фæстæ ин-
нæ цъиутæ дæр зарын байдыдтой хуры ссæуынмæ... Уы-
дис сæрдыгон райсом. Хъомгæс фæсхъæу хæтæлæй цагъ-
та... Устытæ фос скъæрын байдыдтой рæгъаумæ. Пæлæх-
сарсыкъаджын дынджыр галтæ схуыстытæ кодтой кæ-
рæдзийы. Богъты æмбухынæй хъæд арыдта. Сæныччытæ
æмæ уæрыадытæ æнахуыр хъазгæкафт кодтой сæууон
уæлдæфмæ цъæх нæууыл.
Рæгъау аскъæрдтой хъомгæстæ. Фиййæуттæ зарынц
уадындзтæй алы рæгътæй æмæ пыхсбынтæй. Хур дæр
дзæвгар суадис. Хосдзауты зарæг арауы тархъæды æмæ
арф кæмтты. Кусынц кусæг адæм хуымты æмæ уыгæр-
дæнты. Хъæлдзæг у хъæууоы куыст уыцы афон. Хосдзаутæ
се ставд цæпгтæй фидар нылхъивынц сæ цæвджыты
хъæдтæ æмæ зарынц сæууон зарæг æнæниз, хъæлдзæг
хъæлæсæй...
Хур арвы астæумæ ссыдис æмæ фæрссагæй бауагъта
йæ сызгъæрин тыптæ. (Фæр. Къ.)
Æмхъæлæсонты æмæ æрдæгхъæлæсонты
дæргъвæтинкæнынад фæсæфтуанты разæй.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Йæ царды чи вæййы тæрсаг, у уымæн цудынæй
тæссаг. (Пл. Г.) 2. Сусæиы мæйы фæстаг бонты педии-
ституты кæрты бæрзонд хъæддаг кæрдо бæласы бын бад-
тн къорд адæймаджы -æмæ цыдæр хъæлдзæг ныхас код-
той. (Фæр. Б.) 3. Челкашæн йæ зæрдыл æрбалæууыды-
сты йæ рагоп царды хъуыддæгтæ. (М. Г.) 4. Хъæубæстæ
Хæмыцы зыдтой сабыр, æнцадцæрæг мæгуыр хæххон лæ-
гæй. (Дз. Т.) 5. Бæлццон æрлæууыд æмæ дисгæнгæ ра-
зылд фæстæмæ. (Мал. В.) 6. Мæйæн чындздзон дарæс
бахуыдтон абон мæхæдæг сырх даритæй. (Цыр. М.)
7. Уырыссагау сахуыр кæнии уый тыххæй дæр æз, кæй
дзырдта уыцы ’взагыл Ленин. (М.) 8. Сæууон хур йæ
тынтæ мæ сæрмæ нывæнды. (Цыр. М.) 9. Волгæ, Волгæ,
уырыссаг егъау дон, стыр уæйыгау кæдæм цæуыс ды?..
(Пл. Г.) 10. Хъæуккæгтæ, Фатимæ кæцырдæм амыдта,
уырдæм куы фæкастысты, уæд федтой Умары фæлурс
37
цæсгом. (Мал. В.) 11. Бæлццон адæм, цæхæрцæст адæм,
кæд сæ фæтыхсын кæны уад, уæддæр сæ уарзон зæхх —
сæ мадæн кæпынц цырен артæй лæггад. (Цыр. М.)
12. Дымгæйы къуыззитт, машинæты уæззау уынæр, хыр-
хыты æмæ фæргæчы хъæр сæмхæццæ сты.
II. 1. Бæлццон, мæ пог ирон æмдзæвгæ фæуæд æмбæ-
лæггаг дæуæн! (Мырт. Б.) 2. Долæт ахъаззаг рынчыи
фæци. 3. Зилынц пæ хъуыдытæ дæр кæмдæр.хæххон хъæ-
уы къуымты, айпæг къæдзæхы рæбынты, сæрвæтты,
хуымгæндты. (Æгъ. Æ.) 4. Цæрдæг, æнæзивæг лæппу
уымæй размæ дæр куыд н.æ федтаид хæххон хъæутæ.
Уæддæр дзы Уæллаг Зджыды" хуызæи нæ’ма фед-
та. (Мæх. А.) 5. Умар йæхимидæг тыхсти, йæ-хъуыдыты
тыхагуырд кодта бæллиццагиыхасы райдайæн. (Мал. В.)
6. Хæлæггаг у, —рæстдзинад зæгъын уарзыс, дæуæп дæ
сомы никуы вæййы мæнг. (Хост. 3.) 7. Уынгты-иу куьГ
фæцæйцыд, уæд æм сусæгæй кастысты чыпдздзон чыз-
джытæ, сусæггаг монц æмæ æнахуыр уарзтмæ бæлгæ.
8. Тæссаг зæйы гыбар-гыбурау зæрдæйыл сæмбæлд
æбуалгъ хъуыды — «Худинаг!» (Мал. В.) 9. Диссагæв-
налынмæ,— цас ыи æнтысти! (Къ.) 10. Гал марæггаг —
хъуг. (Æмб.) 11. Раст фæссихæртты Суары фæзмæ
хъæддаг хуыйы мардимæ рацыдысты лæгтæ, арт бан-
дзæрстой, ацæттæ кодтой уæхстытæ. (Æгъ. Æ.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Тæссаг, бæллиццаг, зæххои, æмбæлæггаг, хауæггаг,
фæндаггон, дзырддаг, дызæрдыггаг, æртыццæг, дыццæг,
уæззау, æфсæддон, хъæуккаг, хъæууон, уырыссаг, дзул-
лаг, сусæггаг, лæггаг, хæлæггаг, уæллаг, дæллаг, фаллаг.
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Æфсæддон æгъдауæп йæ фыццаг нысан бæрæг
фæтк у. 2. Бæрæг афонтыл арæзт у æфсæддонæн йæ алы
куыст, йæ цард. (Къос. С.) 3. Ахæм диссаджы хъæлæс ис-
кæд бон куы ссарии, уæд æз дæр мæ дуджы хæс барджы-
нæй ныззарин! (77. 3.) 4. Уæуу, мæнæ хъæддаг, сырдтæ!
5. Дæллаг фæндаг та дæ фыдæн уадз.1 6. Урс мидæггаг
хæдоны даргъ дыстæй зЬшдысты йæ лыстæг фæлурс æн-
гуылдзтæ. (Цæг: М.) 7. Бæлццон сæ комы куыд арфдæр
цыди, афтæ йæ развæндаг уынгæгæй-уынгæгдæр кодта.
(Дз. Т.) 8. Мæ кæрц, мæ лыстæн æмæ нæзы хъæды лыг-
гагæй нывæрзæн иуварсырдыгæй лæууыдысты. 9. Нана
38
хæдзармæ мæ разæй бахызт, стæй, чындз æфсæрмы куы
кæна, зæгъгæ, мидæггаг хатæиы йæхи цыдæртæ архайæг
скодта. (Цæг. М.) 10. Сæууон уæлдæфы азæлы кæйдæр
зæрдæмæдзæугæ хъæлæс. (Æгъ. Æ.) 11. Фыдгул æрба-
хызт знаггад кæиынмæ, советон адæмы сусæгæй марын-
мæ, фабрикæтæ æмæ заводтæ халынмæ. (Цыр. М.)-
12. Бæлццоныл куы ацинтæ кодтой, уæд ныхас кæнын
байдыдтой куывды тыххæй. (Епх. Т.) 13. Хиды фаллаг
фарс дуры аууон æрбадтыстæм. 14. Хæххон нарæг хиды
быи дæлиау кæмдæр дон абухта. (Цæг. М.) 15. Зиууон-
ты зарæгæй ризы нарæг уазалбып ком. (Нигер). 16. «Ма-
уал лæуут, æз цæуын æмæ, иннес уæрмыты чи кусы, уыдо-
нæи дæр фехъусын кæнон»,— туаллаг пыхасыздæхтæй
загъта бæрзондгомау лæппулæг. (Цæг. М.)
IV. 1. Мад бауад хæдзармæ æмæ арæвдз кодта æр-
витæггаг. (Дз. К) 2. Уаты чындздзон чызг фыны баху-
ды. (Нигер). 3. Уалынмæ дын цæхæрадонæй мæ хъустыл
кæйдæр сусæггаг пыхас куы æрцæуид. (Бицъ. Г.) 4. Ус
йæ фехъусæггаг таурæгъ раджы фæци конд, фæлæ зæ-,
ронд лæг йæ сæр нал æмæ нал исы хæрдмæ. (С, У.)
5. «Æнхъæлдæн, æмæ дæуыл дæр цард йæ уæз æруагъ-
та, мæ лымæн лæггаг»,— сдзырдта йæхинымæры зæронд
лæг., (Æгъ. Æ.) 6. Бæлццон æрлæууыд æмæ дисгæнгæ
разылд фæстæмæ, хъомгæс та зарыд, зарыд хор æмæ
фосы кæидыл, зарыд уæлахизы егъау циныл. (Мал. В.)
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
V. 1. Хион — бирæ: чи — мæздæггаг, чи — быдирон,
чи — хæххон. (Т. С.) 2. Хорз лæДзæггæгтæ ис ам. 3. Æз
та кастæн куы ме ’мбалмæ, куы та ме ’фсæддои лымæн-
мæ. (Къос. С.) 4. Хæххон суадонмæ айдæнмæ кæсæгау
мæхимæ кастæн. 5. Хъазтмæ куы фæцæйхæццæ кодтам,
уæдрудзынгмæ фæкомкоммæ дæн: йæ разы цы чызджы-
тæ лæууыд, уыдоны æхсæпæй зындис Дзирæт чындздзон
арæзтæй. (Хъ. С.) 6. Холлаг нæма ис фосæн. 7. Цæвит-
тон, Хъæлæмырзæ сфæнд кодта уый куыройгæс нывæ-
рын. Фæлæ хъуыддаг куы сдзырддаг уа зæгъгæ йæ рар-
выста Азæмæтмæ. 8. Сосланмæ дызæрдыггаг фæкасты-
сты Микъайы митæ. (Æгъ. Æ.) 9.< Сырхæфсæддонты
цатыртæ сывæллæтты урс’хъазæнтау зындысты стыр бы-
дыры астæу. 10. Горæт æмæ хъæууоп адæм дæр иуварс
æмбырдтæ кодтой. (Къос. С.)
39
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
VI. 1. Нæ хæххон суадон гуыры æмæ уайы, уый хур-
зæрины, стъалыты фæнайы. 2. Фæндаггæттæ куы иæ ка-
иккой уый, уæд афонмæ егъау фурды йас уаид.
(Мырт. Б.) 3. Гал марæггаг —хъуг. (Æмб.) 4. Йæхæдæг
фидиссаг чи у, уый фидисмæ æмхиц у. (Æмб.) 5. Кауыл
кæм ныллæгдæр вæййы, фæндаггонтæ ууылты хизынц.
(Æмб.) 6. Къодах йæ фыццаг цæфæй бæрæг у. (Æмб.)
7. Фиййау байхъуыста фæндаггонмæ, сæххæст ын кодта
йæ ныхас... (Аргъ.) 8. Дæллаг дзæбидыр тынг хъазуа-
тæй баурæдта уæлладжы цæф. (Къ.) 9. Хъайваны лыг-
гагыл фæрсæй-фæрстæм æрбадтысты дыууæ æрдхорды.
(Цæг. М.) 10. Лæппу йæ хæдзарæй алыгъди æрмæст
мæныл йæ зæрдæ даргæйæ, фæндаггаг дæр ма нæ раха-
ста. (Къос. С.) 11. Цæукъа ратул-батул кодта фæлмæн
кæрдæгыл, фыццаг хатт улæфыди хъæддаг сыгъдæг уæл-
дæфæй. (Коц. А.) 12. Даргъ хæххон зымæг уалдзыгон
бонау ныр æрæмысын æз фынфенæгау. (Къ.) 13. Хъæды
лыггаг пылы марды хуызæн тракторы фæстæ митыл
лæууыд, Барисы æрбацыдмæ йæ хъæддзаутæ рæхыстæй
абастой, æмæ йæ трактор йæ фæдыл ахæр-хæр кодта.
(Æгъ.Æ.) , -
Иууон нымæцы номдарты тасындзæджы
хицæндзинæдтæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
1. Дунейы хæрзтæй хуыздæр мæм куы кæсид уар-
зондзинад!.. (Къ.) 2. Мах Тамуимæ диссагмæ кæсæгау
кæсæм æхсæрдзæньь хъазтмæ. (Цæг. М.) 3. Лæппуйæ
базæрондмæ цардтæ мæстджынæй адæмы мæстæй. 4. Бон
хурмæ иывæнды рæсугъд хуры тын, æхсæв æй æрфæнды
мæимæ хæтын. (Къ.) 5. Искуы уын уæ нымд зарæджы
мыртæ куы фехалон, уæд ма цы цæсгом равдисдзынæн
адæммæ, цы зæрдæйæ ма уææрæмысдзынæн! (Дзасс. М.)
6. Уайтагъд чысыл къæртаимæ донæй фездæхтисЗауыр.
(Бес. Т.) 7. Знон радиойæ лæвæрдтой нбг ирон зарджы-
тæ. 8. Салдат цинелы фæдджийæ асæрфта йæ цæссыг,
æркодта йæ сæрыл йæ хъусджын фæныкхуыз хъарм худ
æмæ араст уынгты, фæйнæрдæм йæ цæст даргæйæ.
(Дз. Т.) 9. Къæйæ къæймæ—пæррæст! (Цомахъ).
10. Ильичы цырæгътæ мæимæ ерыс кодтой, афтæмæй
н!ыррухс кодтой канд Цорæты кæрт нæ, фæлæ уынг дæр.
11. Таймураз уыд хъæлдзæг, йæ зæрдæйы дызæрдыгдзи-
40
над мартъийы митау атад, йæ цæстйтыл зынди цины
тæмæнтæ. (Епх. Т.) 12. Дзабо кæддæриддæр рæстытæ
фæдзуры, адæм цæмæй хъæрзынц, уый хорз æмбары.
13. Дзабойæн йæ дзуаппытæ йæхи зæрдæмæ дæр нал
цыдысты. (Бæд. Хъ.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Йæхиимæ, соимæ, къаимæ, къутуйæ, къабайæ, хъæ-
уæй, аркъауæй, мæрайæ, къæйæ, фиуæй.
Номдарты растфыссынад бирæон
нымæцы.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Фос лæгæтджыи хуссæртты апырх сты. (Цæг. М.)
2. Мах хуызæн мардмæ нæ цæуынц æндæр рæтты...
3. Фезмæлæн нал уыди абон нæ уæлмæрдты — стырæй,
чысылæй... (Къ.) 4. Ацы лæвæрттæ дын алы хъæутæй
æрхастой адæм: æнхъæлмæ дæм фæкастысты, фæлæ
æрæгмæ здæхтæ, æмæ фæцыдысты сæ хæдзæрттæм.
(Пл. Г.) 5. Лыгъд адæм здæхтысты фæстæмæ хъæдæй сæ
хæдзæрттæм. 6. Цыдысты уæрдæттæй, фистæгæй, сæ
дзауматæ се ’ккæйтты, афтæмæй. (Дж. Г.) 7. Колхозон
фиййæуттæ сæ нард фосы дзугтæ скъæрдтой Хъызларæй
хохмæ, оæрдыгон хизæнтæм, æмæ сæ донбыл цъæх нæу-
уыл æрурæдтой. 8. Фосы уындæй зæрдæ рухс кодта,
æмæ хъæуы сывæллæттæ къордгæйттæй уадысты сæ
цурмæ. 9. Хæххон дæттæ скодтой сæ ихын хæдæттæ,
æмæ ма сæ уынæр гæзæмæ хъуысти бæзджын ихы бы-
нæй. (Бер. А.) 10. Вæййынц хæлæрттæ ахæмтæ æрмæст,
сæ хъыг, сæ цин кæмæн нæу уæрст. (Пл. Г.) 11. Фидар
иуæрттæй конд цæнгтæ æртæ километры дæргъæн тъу-
иел ахуынкъ кодтой Сау хохы буары скæсæнæй цæга-
тырдæм. (Бæд. Хъ.) к
II. 1. Афтæ йæм касти Аслæибегмæ, цыма хуры тын-
тæ ерыс кодтой гæппытæ æмæ дугъы уайыныл: иу къæ-
дзæхæй иннæйы цъупмæ гæппытæ æмæ тæррæстытæ са-
рæзтой сызгъæрин фаттау. 2. Петренко кæй нæмттæ ба-
касти, уыдон уыдысты колхозы хъазуатæй кусджытæ,
æмæ сын колхозы правлени снысан кодта лæвæрттæ.
(Епх. Т.) 3. Сау пæлæзæй æмбæрзт бæхæн йæ фындзы-
хуынчъытæй йæ фæздæг калд. (Цæг. М.) 4. Сæнайы
хохæн хуры тынтæ æгасцуай кæнынц. 5. Фиййæуттæ,
хъомгæстæ базмæлыдысты. 6. Хæдзæрттæй дæр фæздæг
41
цæуын байдыдта. (С. У.) 7- Рудзгуыты бын цалдæр гæ-
рахы фæцыд. (Цæг. М.) 8. Фæхъармдæр ис, æмæ митæи
фыццаг расыгъдæг сты хæдзæртты рæзтæ, хурмæ ба-
дæнтæ, ныхасы бынæттæ, уыйфæстæ хуссæрттæ æмæ
уынгтæ. 9. Хъæуы лакъон дæттæ хъуыр-хъуыргæпгæ
Дæхцийы хæдзары цурты тындзыдтой фурдмæ. (Цо-
махъ.) 10. Цæй, де ’рфгуытæй мæ цы тæрсын кæныс?
(Цæг. М.) 11. Писмотæ дард ранмæ æрвитгæйæ рагон
Римы пайда кодтой зæрватыччытæй. 12. Уыдон бæлæт-
тæй бирæ тагъддæр тæхынц.
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. 'Дзæвгар æрбамбырд уазджытæ Микъайы
хæдзары. (Æгъ. Æ.) 2. Мæ фыды æрдхæрдтæ ахæм хорз
адæм кæй уыдысты, мæгуырхуызæй сын рæсугъд зæрдæ-
тæ кæй уыди, иунæгæй мæ кæй нæ ныууагътой, æвæццæ-
гæн, уымæй рухс кодта мæ зæрдæ. (Цæг. М.) 3. Урс хо-
хы цыргъ цъуппытæ бæзджын сау мигъты сфардæг сты.
4. Арв хъулæттæ кодта. (Цæг. М.) 5. Бæтæйы фырттæ
рахызтысты мæсыджы дуарæй. 6. Фæцæуынц ныр кæс-
гон кънйæзты æхсæнты. (С. У.) 7. Минæвæрттæ дæр би-
рæ цыдис Залдузмæ, куыд мидхъæуæй, афтæ æндæр
хъæутæй дæр. (М.Д.) 8. Худтæ — сæ рæтты тъыст, рæт-
тæ сæ хъуырты ’фтыд, дзабыртæ — фæдджиты, фæд-
джитæ сæртыл тыд. (Къ.) 9. Дæхци æмæ Мысост сæхи
хъазуат кусджытыл ныффыстой. (Цомахъ.) 10.. Хъæу-
гæррнæй хъуысти куиты рæйын. 11. Цымæ æиафопы ацы
барджытæ кæдæм тагъд кæнынц? (С. У.) 12. Рудзгуыты
æвгтæ дымгæмæ зыр-зыр кодтой. (Цæг. М.) 13. Уыцы
ныхæстыл Мæхæмæт раздæхти Хъайсыптæм. (С. У.)
14. Йæ кæуыпы хъарджытæ-иу кодта сывæллæтты мад
Марине. (Цомахъ). 15. Фæссихорæй нырмæ Дзиго æмæ
Фузæ Ладимханты уатæй нæма ракастысты. (Бицъ. Г.)
16. Фæзмæ рацыдысты устытæ, зæрæдтæ, сывæллæттæ.
(Цæг. М.)
IV. 1. Къоста адæмы сæрыл куыд тох кодта, мæгуыр-
ты, æфхæрдтыты фарскуыд хæцыди, уый тыххæй адæмы
æхсæн хæлиу кодтой легендæтæ. (Коц. А.) 2. Хурыхъæуы
цæрджыта^ раджы бафынæй сты. 3. Æрмæст ма- Стыр-
дон йæ былгæрæттæм лæбурдта, æмæ йæ зыланг зарджы-
тæ иу кодтой долапи куыройы гыбар-гыбуримæ.
(Цæг. М.) 4. Мингæйттæй кæрæдзийы фæстæ цæуыпц
сæрибар Корейы амондджын адæм. 5. Раздæры цард сæ
42
цæстытыл ауайгæйæ адæм зарыдысты, сæ кæуын æмæ
сæ хъарджытæй цы рагон зарджытæ равзæрд, уыдон.
(Г. Ком., Н. Ком.) 6. Сыхы сывæллæттæ къордгæйттæй
цыдысты скъоламæ. 7. Арв хъулæттæ кæны. (Цæг. М.)
8. Рагоп уæззау скъаппыты чингуыты хъæбæрцъæрттæн
сæ сызгъгорин тæлмытæ æрттивынц. (М. С.) 9. Советон
хицауад йæ цæст æпувыдæй дардта Мичуринмæ æмæ
пын арæзта, йæ куыст спарахат кæнынæн æй цыдæрид-
дæр фадæттæ хъуыди, уыдон. 10. Ног дыргъдæттæ сара-
зыиæп ып рахицæп кодтон иог зæххы хæйттæ. П.Сове*
тон бæстæйы алы кæрæттæй дæсгай мии адæймæгтæцы-
дысты Мичуринмæ — пæ дыргъдæттæ фенынмæ. (В. Леб.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Хабæрттæ, аргъæуттæ, мигътæ, цырæгътæ, сырдтæ,
зæрæдтæ, сæныччытæ, лæдзджытæ, кусджытæ, нæмгуы-
тæ, уæнгуытæ, хæстæджытæ.'
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТТÆ.
V. 1. Хонгæ кафты фæстæ Юлия радгай ивта евро-
лæйаг кæфтыты цæгъдтытæ, æмæ уазджытæ кафыдысты.
(Дз. Т.) 2. Зæроид хъомгæс уыдта йæ фыны уæд: цъæх
сæрвæттæ, рæсугъд суадæттæ, хъа^д, фæндаггон хъри-
хъупнытæ, урс-урсид æврæгътæ, сæ хæд фæстæ та — мит-
æмбæрзт къæдзæхтæ... (А. Налб.) 3. Адæм хæдзары
раз æмызмæлд кодтой, машинæтæй истой сæ дзаумæттæ.
Мидабмæ дуæрттыл хастой стъолтæ, скъаппытæ, буфет-
тæ, шифанертæ, рояльтæ. 4. Сымах’ æгъДæутты æрыгæт-
тыл æмæ рагæттыл иымайут, фæлæ, мæнмæ гæсгæ, æм-
хуызон сты. (М. Д.) 5. Æфсæнвæидаг бацахстой гом ва-
гæттæ. 6. Гæрзифтопг лæппутæ сæ цинелтæ тыхтæй се
’ккæйттæм систой. Сæ цæсгæмттæ рыгæй нал зыныпц...
(М. С.) 7. Лртдзæсты кæрæтты фæпыкмæ æнгом бадынц
сывæллæттæ,— чи бæгънæг, чи гом... (Къ.) 8. Хъуын-
тъыз уыдысты партизанты цæсгæмттæ. 9. Æрыгæттæ ас
лæгтау систы, ас лæгтæ — карджынтæ. 10. Арвмæ фæ-
цыдысты Дрисы иартхæрттæ. (Бсс. Т.) 11. Зæхх ма сау
у, фæлæ йыл сæрды цы хортæ, цы дыргътæ, цы дидинæг-
джын уыгæрдæнтæ фæзындзæи, уыдон рагацау цæсты-
тыл ауайынц. 12. Зæронд дзырдуæттæм æркæсдзыпæн
æмæ уым кæд ссарин уыцы дзырдтæ. (М. Д.) 13. Хуры
рухс тынтæ фæнайыпц сæхи сыгъдæг суадæтты. Къала
æмæ Къабо æмгæрттæ уыдысты, райгуырдысты хæхбæ-
сты. (Бес. Т.)
43
VI. Дуртæн сæ зæрдæтæ змæлынц, дуртæн сæ улæфт
Дæуы.. Уьтдон æнусмæ нæ мæлынц. Уыдон уæйгуытау
лæууынц. Дурты ма абон дæр дуды рагон æхсаргæрдты
Цæф. Алы мæсыгæн йæ уды — топпыты нæмгуыты тæвд.
(Цæг. Г.)
VII. Лæппу пецы раз йæ уæрджытыл æрлæууыдис,
йæ тæнæг сырх былтæ ныцъцъупп кодта æмæ зынгтыл
фу кæны. Зынгты æртхутджытæ тæхынц фæйиæрдæм,
бадынц йæ даргъ цæстыхаутыл, иæ рустыл, фæлæ сæ
Таму ницæмæ дары. (Сæб. Р.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
VIII. Колхозонтæ кодтой сæ уалдзыгон хуымтæ. Бы-
дыртæ хъулоп адардтой, кæм дзы зынди сау тæлмытæ,
кæм — цъæх тæлмытæ. Колхозонтæ уыдысты сæ тæккæ
уалдзыгон куыстытæгæнгæйæ. Уæлдæф уыди сыгъдæг.
Адæймагмæ цыдис фæлгæсын уыцы быдыртæм æмæ
улæфын уыцы адджын уæлдæфæй.
Нади æмæ йæ зонгæты цæуын хъуыди алы рæттæм,
æмæ фæхицæнтæ сты. Нади рацыди йæхæдæг иунæгæй
горæты сæйраг уынджырдæм. Горæт цæттæ кодта 1-æм
Майы бæрæгбонмæ. Сыгъдæг кодтой уынгтæ. Хæдзæрт-
ты чъырæй цагътой, бæлæстæм зылдысты, бульвары æмæ
фæзты дидинджытæ сагътой. Адæммæ уалдзæджы тæф
бахъардта, бирæтæ цыдысты айдагъ костюмты æмæ хæ-
дæтты. Фæсивæд акалдтой сæ зымæгон дзаума, сæ фыл-
дæр уыдысты бæгъæмсар, сæ дзыккутæ хæрдмæ фаст,
афтæмæй. Гыццыл лæппутæ горæты сæйраг уыигты уæй
кодтой малусджытæ æмæ фиалкæтæ, ранæй-ран та лан-
дыштæ дæр. Студенттæ цыдысты къордгæйттæй, сæ дæ-
лæрмтты сæ чиигуытæ, афтæмæй. Кæм та бадынц бан-
доныл цæхæрадоны æмæ сæ уроктæ ахуыр кæныиц, кæ-
рæдзимæ фæрстытæ дæттынц. (Епх. Т.)
IX. Цæгат Ирыстоны зæххыл кæлы бирæ дæттæ. Уы-
дон иууылдæр сты хæххон дæттæ. Нæ цæугæдæттæн сæ
фылдæр хай гуыры бæрзонд хæхтыл, æнусон мит æмæ
цъититæй. Дæттæн сæ иутæ райдайынц, хохрæбынæй чи
гуыры, ахæм суадæттæй.
Нæ дæттæ кæлынц тыпг тагъд. Цыфæнды хъызт зы-
мæджы дæр Цæгат Ирыстоны стыр цæугæдæттæ сæлгæ
нæ кæнынц.
-Зымæг цæугæдæтты дон бирæ нал фæцæуы, фæлæ
вæййы цæссыджы хуызæн рæсуг. Сæрд хæхты тайыиц
44
миттæ, цъититæ, арæх вæпйы уарыптæ. Дæттæ раивы-
лынц лакъонæй. Доны бын гыбар-гыбургæнгæ тулынц
дуртæ. Тыхджын къæвдаты рæстæг дæттæ фехалынц сæ
былгæрæттæ, фæндæгтæ æмæ хидтæ.
Дæтты хъаруйæ пайда кæныиц аслам электры тых
исынæи. Цæугæдаёттæй папда кæнынц быдыртæ донхо-
рыг кæныиæи, доны тыхæй та — фабрикæтæ æмæ за-
водты.
Сæрмагонд номдарты растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Мæй бæрзондæй касти «Къоста»-йы колхозы бы-
дыртæм. (Цæг. М.) 2. 1899 азы Дзæуджыхъæуы ирон
æвзагыл мыхуырæй рацыд Хетæгкаты Къостайы цыт-
джын «Ирон фæндыр». 3. Ацы аз журнал «Мах дуджы»
6-æм номыры сывæллæттæн уыди æртæрадзырды.4. 1937
азы фæззæджы Астан каст фæцис Ленинграды М. В.
Фрунзейы номыл Æфсæддон-Деиджызон уæлдæр скъо-
ла æмæ æрвыст æрцыд Севастопольмæ, Сау денджызы
флоты службæ кæнынмæ. 5. Лодкæ «М-117» фæдæлдон
кодта фашистты денджызон пираттæй иу. 6. Астан
æрчъицыдта курсаптты нау «Комсомолец»-ы тæвд аба-
найы æхсæз сахаты фæстæ æмæ æркафыд ирон хъæл-
дзæг кафт. (Дз. Т.) 7. Хъуамæ алы ахуыргæнинаг дæр
кæса сывæллæтты альманах «Пионер». Ахуыргæнæг нын
газет «Рæстдзинад»-ы бакаст æрыгон фыссæг Чеджем-
ты Георы радзырдтæ «Зæхгæс» æмæ «Æууæнк».
8. Æрæджы телевизорæй æвдыстой пьесæ «Усгуртæ».
9. Ме ’фсымæр ахуыр кæны Заманхъулы астæуыккаг
скъолайы, мæ хо та — Цæгат Ирыстоны паддзахадоп
университеты. 10. Уæлдæфы азæлы уырыссаг зарæг
«Райгуырæн бæстæ».
II. 1. Орджоникидзейы горæтмæ нуазыны дон цæуы
Редаиты суадæттæй. 2. Горæтгæрон районы хъæутæм
та — Тарскæйы æмæ Хъобангомы суадæттæй. 3. 1937
азы Тæмисчъы сарæзтой санатори. 4. Алы аз дæр уыр-
дæм Советон Цæдисы алы кæрæттæй сæхи дзæбæх кæ-
нынмæ цæуыиц мингай рыичынтæ. 5. Зæрæмæджы фарс-
мæ, Æрыдоны доны былгæрон, ис Зæрæмæджы суар.
6. Уым дон æвгты кæнынæн арæзт æрцыд чысыл завод.
Уыцы дон ласынц Садонмæ шахтертæн. 7. Хорз суартæ
ис Нары æмæ Мамысоны кæмтты, стæц Дыгургомы дæр.
8. Джызæлдоны дæргъ у 74 километры. 9. Беслæны го-
45
рæтмæ хæстæг 1928 азы къахт æрцыд Алханчурты ка-
нал. ,10. Уыцы каналыл Терчы дон цæуы нæхи респуб-
ликæйы, стæй Цæцæп-Мæхъæлы хус быдыртæм. 11. Джы-
зæлдон æвзæры Джимарайы хохы цъититæй, раздæр цæуы
Дæргъæвсгомыл, стæй та Хъобангомыл. 12. Быдыры
Дæргъæвсмæ хæстæг Æрæфы дои ахизы Цсегат Иры-
стопæй æмæ дарддæр кæлы Кæсæджы зæххыл.
III. 1. Рахизварсы окруджы тырыса æппæты фыц-
цаг бафтыди Ног Бæтæхъопыхъæуы колхозы къухы.
(Бæд, Хъ.) 2. Ирæй, Кæсæгæй фæндырдзæгъдæгæй кæм
пæ фæхатти? Цытджып Калачы йæ зарды руаджы сæн-
дæтты бадти. (Къ.) 3. Ныхасмондаг уæвгæйæ æхсæвæ-
ры фæстæ Алиханмæ дзырды бар нал æрхаудис.
(Сечъ. Л.) 4. Иу хорз уалдзыгон бон Æгайты хуссары
сау фосы дзуг хизыныл ахæлиу сты. 5. Лæппулæг фиййау
Ахмæт рыпдзыл бадти, йæ фосы уындæй йæ зæрдæ
рухс кодта, æмæ уадындзаэй зарыди. (Секъа). 6. Фыц-
цаг кæркуасæнтæ уыди, афтæ фæдис фæцыди: Гуыр-
дзыйы æфсæдтæ ссæуынц, лидзгæут Цæгат Ирыстонмæ!
7. Сугъарты хæдзармæ Хъусой æрбафтыди хæрз чысы-
лæй, æвæццæгæп ыл иу мæйæ фылдæр пæ цыдаид.
(Коц. А.) 8. Уыцы рæстæг Терчыхъæумæ кæцæйдæр
фæзынди Хатъо. Къостаны Хъуыбадыйау Ирæй, Кæсæ-
гæй кæм пæ фæхатти Хатъо. (Бæд. Хъ.) 9. Сихорафон
«Сырх Кавказ»-ы хъомгæс Бимболат Стырдоиы былмæ
æрбаскъæрдта фермæйы хъомты. (Æгъ. Æ.) 10. Фатим-
кæ ныффыста сочипеии, стæп бавнæлдта немыцаг æв-
заг ахуыр кæнынмæ. (Сæб. Р.) 11. Цæлыкк Темуйы
фæста^ куы пуыл пæхи скъуыры, куы ипнæуыл хъал
адæммæ кæсгæнæ. (Б. Б.)
IV. Депутат.
Созанаты Гадæгкомæ иу миниуæг ис. Нуазæнæй ку-
ва, уæд дæр, арфæйы дзырд зæгъа, уæд дæр йæ иыхасы
кæрон фæвæййы афтæ: «Цæй уæдæ, дунейыл цыдæрид-
дæр паддзахæдтæ ис, уыдопæй æппæты хъæздыгдæр
æмæ домбайдæр Советон Цæдис куыд уа, Советон Цæ-
дисы облæсттæп æппæты раззæгтæй Цæгат Ирыстон
куыд уа, Цæгат Ирыстоны районтæй Орджоникидзейьг
район фæсте куыд пикуы баззайа, Орджоникидзейы
районы Лепины номыл колхоз иннæтæн фæзминаг цы
уа, нæ колхозонты æхсæп стз дæр фæстагыл нымад куын-
нæ уои...»
46
Ахæм паддзахадон цæстæй кæй кæсы цардмæ, æдзу-
хæй дæр йæ зонд, й,æ хъару æнæвгъау кæй дæтты æхсæ-
ны цард аразыиы сæраппонд, уымæ гæсгæ йæ алфамбы-
лай цæрæг адæмьг цæсты стыр æууæнк ис Гадæгкойыл.
Æмæ йыл уымæ гæсгæ сæвæрдтой стыр паддзахадон
хæс: равзæрстой йæ депутатæй Цæгат Ирыстоны АССР-ы
Сæйраг Совстмæ. (Бæд. Хъ.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
V. Т е р к.
Терк гуыры 3500 метры бæрзæндæй, Зилгæ хохы мит
æмæ цъититы бынæй. Уыцы хох ис Цæгат Ирыстон æмæ
Гуырдзыстоны арæныл.
Сæдæ километры бæрц Терк абухгæ уайы хæхты æх-
сæнты. Сæнайы хъæуы сæрмæ смидæг вæййы Дайраны
талынг комы. Ацы ран тындзгæ уайы размæ, цæст ыл нæ
хæцы. Орджоникидзейы горæты раз Терк рахизы Ирыс-
тоны лæгъз быдырмæ, æмæ уымæй фæстæмæ йæ былгæ-
рæттæ сты ныллæг. Доны астæу зынын байдыдтой чы-
сыл сакъадахгæндтæ.
Кæрдзынæй Елхоты æхсæн Терк йæхицæн фæндаг
алæгæрста Елхоты рæгъты. Елхотæй дæлæмæ Терк бын-
тондæр ахицæн вæййы хæхтæй. Фæсабыр вæййы йæ цыд.
Иæ былтыл — стыр тулдз бæлæстæ æмæ пака хæрисы
къохтæ.
Хъызлары горæты æдде Терк фæкъабæзтæ вæййы
æмæ кæлы Хъаспийы денджызмæ.
Зилгæ хохæй Хъаспийы денджызы онг Терчы дæргъ
у 600 километры.
VI. 1. Садоны, Зджыды æмæ Буроны æрзæткъахæн-
тæй хуызджын згъæрты æрзæт ауыгъд фæндагыл ласынц
Мызурмæ. Æрзæтты ма згъæрæй уæлдай вæййы æндæр
породæтæ дæр. Мызуры ис æрзæтсыгъдæггæнæн фабри-
кæ. Æрзæт сыгъдæг кæньшц уыцы породæйæ. Сыгъдæг-
гонд æрзæт хуины хъæздыггонд. Уый тыххæй хонынц
Мызуры фабрикæ хъæздыггæнæн.
Мызурæй хæдæвдæлонгæнгæ машинæтæ хъæздыг-
гонд «æрзæт ласынц Алагирмæ. Уым æй вагæтты æвгæ-
пынц, æмæ поездтæ æрзæт ласынц Орджоникидземæ
«Электроцинчы» заводмæ.
Нæ республикæйы хæдзарады хъæуы бирæ къахгæ
хæзнатæ. Фæлæ нæм сеппæт ие сты. Иуæй-иу къахгæ
хæзнатæ ласæм Советон Цæдисы æндæр районтæй.
47
Цæгат Ирыстоны нæй дурæвзалы. Махмæ йæ ласынц
Донбассæй. Бенаип æмæ нын фæтæген дæттынц Грознайы
заводтæ. Цæнгæт, æфсæйнаг æмæ .æндон исæм Украинæ-
йæ. Иуæй-иу хуызджын згъæртæ^ нын æрвиты Кæсæг-
Балхъары республикæ. Алюминий æмæ никель ласæм
Уралæй.
VII. 1. Дзерассæ æмæ йе ’мбал найгæнджыты къух-
тыл дон кæнынмæ фесты. 2. 1959 аз. Советон адæм оа-
зыдтой хъуымацуафæг Валентинæ Гагановайы дисса-
джы хъæппæрисдзинад. (Мæх. А.) 3. Географион картæ-
мæ гæсгæ зæххы цъар дих кæны æхсæз хайыл: Европæ,
Ази, Америкæ, Австрали, Арктикæ æмæ Антарктидæ.
4. Рагон урссæр Кавказы Терк бæрзонд хæхтæй хъазы,
мигътæ — уымæн йæ мад, дæлæ фурдмæ йæ уад. (Пл. Г.)
5. Æгомыг хæхтæ байгом кодтой адæймагæн сæ дисса-
джы хæзнаты къæбицтæ, фæзындысты Садон æмæ Бу-
рон, Зджыд æмæ Фиййагдон. (Бырн. А.) 6. Хетæг, Георги,
Аолæнбег æмæ Алмахситт лæууыдысты фæзæн йæ хус-
сарырдыгæй æмæ къухæй амонгæиæ цæуылдæр зæрдиаг
ныхас кодтой. (Епх. Т.) 7. «Мах уыцы тырыса сыма-
хæй байсдзыстæм æмæ йæ Терчы сæрты фалæмæ ахæс-
дзыстæм»,— дзырдтой Уæлладжыр-Æрыдоны, Дыгуры
æмæ Дзæуджыхъæуы округтæй æрвыст колхозонтæ.
(Бæд. Хъ.) 8. Рæмонаты Тæтæри Стырдоны был цæры.
(Цæг. М.) 9. Скодта Гуыба Джериханы йæхимæ. (М. Д.)
VIII. Раиымайæм Цæгат Ирыстоны зынгæдæр кæмт-
тæ. Нæ республикæйы скæсæнырдыгæй ис Тарскæйы
ком. Комы цæуы Хуымæллæджы дон. Хæхты фæхстæ нæ
зынынц тархъæдæй. Тбауы хохæй хуссарырдæмдæр ис
Дæргъæвсгом, цæгатырдæмдæр—Хъобангом. Уыцы кæмт-
тæ хъуыстгонд сты сæ рагон зæппадзтæ æмæ мæсгуытæй.
Уыцы кæмтты згъоры Джызæлдон. Тбауы хохæй ныгуы-
лæнырдæмдæр, Фиййагдоп куыд ахаста, афтæ цæуы
Куырттаты ком. Уыцы комы Лæцмæ хæстæг геологтæ
ссардтой хуызджыи згъæрты хъæздыг æвæрæнтæ. Æп-
пæтæй стырдæр у Уæлладжыры ком. Акъæртт æй кодта
Æрыдоны дон. Уæлладжыры комимæ баиу сты æгас Со-
ветон Цæдисы хъуыстгонд Садоны æмæ Цъæйы кæмттæ.
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Хъамбердиаты Бимболаты фырт Мысост, æмдзæвгæ-
ты æмбырдгонд «Цин», ромаи «Хъæбатырты кадæг», Сæ-
рибяры фæз, Терк, Советты хæдзар, Цæглт Ирыстоны
48
паддзахадон университет, хæдтæхæг <<Ту-114», Фыццæ-
гæм май, Фыдыбæстæйы Стыр хæст, горæт Владивосток,
Дард Хурыскæсæн, Хъазыбеджы хох.
УÆГЪДИБАР ДИКТАНТ.
IX. Къостайы райгуырæн бæстæйы.
Мах сфæнд кодтам экскурсийы ацæуын Нармæ —
ирон цытджын фыссæг Хетæгкаты Леуаны фырт
Къостайы райгуырæн бæстæмæ.
Алагирæй араст стæм райсомæй 8 сахатыл æмæ дыу-
уæ сахаты фæстæ уыдыстæм Зæрæмæджы. Уырдыгæй
ацыдыстæм фистæгæй- æмæ сахатмæ бахæццæ стæм
Нармæ.
Бæрзонд хæхты астæу ис Нары лæнкау. Хæхты фæх-
стыл — рæсугъд уыгæрдæнтæ. Цъæх кæрдæджы æхсæ-
нæй æрттивыиц алыхуызон дидинджытæ. Хæхты цъуп-
пытæ æмбæрзт сты митæй.
Сыхаг кæмттæй Нармæ уайынц цæугæдæттæ: Захъа-
дои, Зругдон, Лиадон. Лæнкауæн йæ астæу ис бæрзонд
къуылдым.
Къуылдымы фахсыл мах федтам хохаг (чысыл хæ-
дзар. Уым 1859 азы райгуырдис æмæ йæ сабийы бонтæ
арвыста Къоста. Хæдзар амад у лæгъзгонд стыр къæй-
дурæй. Кæддæр къонайы фæздæг æддæмæ цыд ердойыл.
Къонайы сæрмæ рæхыс ауыгъд. Ууыл-иу ауыгътой аг.
Хохаг хæдзары фарсмæ арæзт æрцыд музейы агъуыст.
Музейы мах федтам Къоста æм^е йе ’мбæлтты хуы-
зистытæ. Ноджы ма дзы федтам Къостайы конд нывтæ.
Уыдонæй æппæтæй тынгдæр нæ зæрдæмæ фæцыдысты
«Дои хæссынмæ» æмæ «Дурсæтджытæ». Музейы уæле
къуылдымыл лæууы гранитæй конд стыр цыртдзæвæн
Къостайæн. Цыртдзæвæп æвæрд æрцыд 1939 азы, поэты
райгуырдыл 80 азы куы сæххæст, уæд. Уæлкъуыппæй
нæм дзæбæх зындысты Нары цæрджыты ног хæдзæрттæ,
скъола, почтæ æмæ дуканийы агъуыстытæ.
Рагон Нар цæры амондджын æмæ культурон цардæй.
ДЗЫРДТÆ СФÆЛДЫСТАДОН ДИКТАНТÆН.
Бсслæны маисон комбинат, Цæгат Ирыстоны Рухса-
ды миыистрад, Орджоникидзейы педагогон училище, за-
вод «Электроцинк», Пионерты хæдзар, чиныгуадзæн
«Ир», Ирон музыкалон-драмон театр, кинотеатр «Ком-
сомолец», колхоз «Размæ», Кировы номыл совхоз, Хе-
4 Диктантты æмбырдгонд 4 — 8 къл.
49
т&гкаты Къостапы номыл фæлладуадзæн æмæ культу-
рæйы парк, Хуымæллæджы астæуыккаг скъола.
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
X. Цæгат Ирыстопы хуссайраг хайы фæрсæй-фæрс-
тæм арвыл æндзæвынц æртæ бæрзонд хохы: Хъазыбеджы
хох, Майлийы хох æмæ Джимарайы хох. Майлийы хохы
уырдыг къулæй бынмæ сындæггай быры стыр цъити.
Цъитийы бын их-лæгæттæй уырдыгмæ абухгæ згъоры
дон. Уый у Гæналдоны райдайæн.
Цъитимæ хæспæг, хохы фахсыл, мигъ сæ сæрмæ ныб-
бадт, афтæмæй згъорынц суадæттæ. Уыдон сты, гъе,
Хъæрмæдопы суартæ.
Сæдæ азы размæ Майлийы цъити уыд тынг стыр..
Ныртæккæ суартæ кæм ис, уыцы бынæттæ дæр æмбæрзт
уыдысты ихæй.
Гæналдоны комы ис Тменыхъæу. Уыцы заманты
Тменыхъæуы царди æрыгон цуанон Царахаты Тепса-
рыхъо. Иухатт цуаны ацыди Майлийы цъитимæ æмæ
фæцæф кодта дзæбидыры. Дзæбидыр сæррæттытæгæнгæ
йе ’ргом хæхтæм сарæзта. Цъитийы сæрты куыд фæцæй-
гæпп кодта, афтæ их йæ быны ныттыдта. Дзæбидыр ихы
скъуыды стæлфыд. Дзæбидыр кæм ныххауд, цуанон уыр-
дæм базгъордта, бынмæ кæсы, æмæ дзы хæрдмæ цæуы
тæф.
Тепсарыхъо бæидæи йæ астæуыл абаста æмæ йæхи
бынмæ ауагъта. Скъуыды бын мардæй лæууыд дзæбидыр,
йæ фарсмæ та тæвд дон згъордта. Сласта Тепсарыхъо
дзæбидыры æмæ тæвд доны хабар сæхимæ радзырдта
Уыцы хъуыддагыл иу-ссæдз азы рацыдг Цъити фæ-
къаддæр. Суартæ сзындысты ихы бынæй.
Цæрджытæ бафиппайдтоп, суартæ адæймаджы æнæ-
низдзинадæн стыр ахъаз кæй кæныиц. Тагъд рæстæджы
суарты хабар айхъуыст æгас Ирыстоиыл. Адæм ныххæр-
рæт кодтой Хъæрмæдонмæ. Цæуын æм байдыдтой æн-
дыснæгæй рыичыптæ æмæ, йæ ахсæн кæмæи риссы, уы-
дон. Дохтыртæ нæ уыди Хъæрмæдоны, фæлæ-иу дзы
уæддæр бирæтæ сдзæбæх сты.
Мæскуыйæ ссыди сæрмагопд къамис Хъæрмæдонмæ.
Къамис сбæлвырд кодта, суартæ адæймаджы бирæ низ-
тæй кæй дзæбæх кæпдзысты. Ныр Хъæрмæдоны арæзт
æрцыд санатори æмæ суар æвгты кæнæн завод.
Нæ бæстæны æппæт кæрæттæп Хъæрмæдонмæ цæ-
50
уынц рынчынтæ. «Хъæрмæдоп» нуазынц иууылдæр —
рынчынæй, æиæкизæй.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
XI. Мах цæрæм Цæгат Ирыстоны.
Мах цæрæм Цæгат Ирыстоны. Уый æххæстæй хуины
афтæ: Цæгат Ирыстоны Автономон Советон Социалис-
тон Республикæ.
Нæ республикæ ахсы хохрæбып лæгъз быдыртæ, стæй
Астæуыккаг Кавказы хæхты цæгат фæхстæ. Цæгат Ирыс-
тон дæр уымæ гæсгæ хуины. Астæуыккаг Кавказы хæхты
хуссайраг фæхстыл дæр цæрынц ирон адæм. Уыцы
бæстæ та хуины Хуссар Ирыстон. Хуссар Ирыстон хауы
Гуырдзыйы ССР-мæ. Мах республикæ та — УСФСР-мæ.
Цæгатырдыгæй не ’мбуар ис Стъараполы край. Хус-
сарырдыгæй бæрзопд хæхты æдде цæрынц гуырдзы,
иыгуылæнырдыгæй иæ сыхæгтæ сты кæсæг æмæ балхъар,
скæсæнырдыгæй та—цæцæн æмæ мæхъæл. Цæгат
Ирыстоны лæгъз быдыртыл алырдæмты цæуынц æфсæй-
наг фæндæгтæ. Уыдоныл поездтæ уайыпц Ростов æмæ
Мæскуымæ, Грозна æмæ Астрахапмæ, Махачкала æмæ
Бакумæ.
Цæгат Ирыстон Гуырдзыстонимæ баст у сосæ фæн-
дæгтæй, уыдонæй иу цæуы Арвыкомыл, иннæ — Уæлла-
джыры комыл. ,
XII. Владимир Ильич Ульянов (Лепип) райгуырд
1870 азы Симбирскы горæты. Владимир Ильичы ном мы-
сыны тыххæй ныртæккæ уыцы горæт хуины Ульяновск.
Валодя Ульянов уыд, алцыдæр зонын кæй фæндыд,
ахæм лæппу. Уый каст бирæ ’чингуытæ, ахуыр кодта ис-
тори, литературæ, фæсарæйнаг æвзæгтæ, фæлæ ма^уыи-
мæ Валодя уарзта хъæлæй ахъазын, хи найын æмæ
шахмæттæй хъазын дæр.
Сæрды-иу Валодя Ульяиов йæ бинонтимæ хъæумæ
куы.ацыд, уæд-иу йæхи цæстæй уыдта зæхкусджыты мæ-
гуыр цард. Уый горæты дæр уыдта бирæ мæгуыр адæ-
мы. Æрыгон лæппу сфæнд кодта нæ цард иууылдæр
фæллойгæнæг адæмы цардамондæн суæлдай кæнын.
Ленин ахуыр кодта тынг хорз æмæ скъола каст фæци
сызгъæрин майданимæ. Уыйфæстæ бацыд Хъазаны уни-
верситетмæ. Æрыгоп ма уыд, афтæмæй бакасти цытджып
революционерты — Карл Марксы æмæ Фридрих Эпгель-
51
сы фыстытæ. Маркс &мæ Энгельс уыдысты генион ахуыр-
гæндтæ æмæ кусджыты фæтæгтæ. Ленин ссис уыдоны
фæдон.
XIII. Терчы фæрссаг дæттæ.
Теркмæ æфты бирæ фæрссаг дæттæ. Искуы-иуæй
фæстæмæ йæм уыдои иууылдæр кæлынц галиуырдыгæй.
Фæрссаг дæттæн сеппæты стырдæр уÆрыдоны дон.
Æрыдоны дон рауадис цыппар донæй: Мамысоны дон,
Нары дон, Адайы комы дон æмæ Цмиакомы донæй.
Уыцы дæттæ æвзæрынц фæрссаг æмæ Донхатæны хæх-
тыл, иу та бавæййынц Зæрæмæгмæ хæстæг. Зæрæмæгæй
Æрыдоны дон кæлы цæгатырдæм. Уый Къасарагомы
айнæг къæдзæхты йæхицæн алæгæрста фæндаг. Æрра
сырдау уынгæг къæдзæх къулыл йæхи хойы, ниуы. Дон
нæ зыны. Йæ бæсты дурæй-дурмæ сæррæтт кæны урс
дзæнхъа. Дзæгъæлы йæ нæ хонынц Æрыдон, ома æрра
дон.
Буроны раз Æрыдоны донмæ тындзгæ уайы Цъæйы
дон. Уый йæ дæттæ хæссы Цъæйы цъитийæ.
Æрыдоны дон Алагиры сæрмæ рахизы лæгъз быдыр-
мæ æмæ цалдæр къабазы авæййы. Æрыдоны дон Терки-
мæ баиу вæййы Кæрдзыны станцæмæ хæстæг. Æрыдоны
донæн йæ дæргъ у 102 километры.
XIV. Мæскуы—ССР Цæдисы сæйраг горæт.
Стыр æмæ, рæсугъд у Мæскуьт. Мæиæ Сырх фæз. Ам
ис Мавзолей.
Октябры æмæ майы бæрæгбæтты рæстæг Сырх фæзы
вæййы Советон Æфсады парадтæ æмæ Мæскуыйы фæл-
лойгæнджыты демонстрацитæ.
Кремлы Стыр галуаны рухс залты æрæмбырд вæййы
ССР Цæдисы Сæйраг Совет. Ардæм иæ райгуырæн бæс-
тæйы æппæт кæрæттæй æрцæуынц депутаттæ. Уыдон лыг
кæныцц паддзахадон ахсджиаг хъуыддæгтæ.
Мæскуыйы кусы ССР Цæдисы Сæйраг Советы Пре-
зидиум, ССР Цæдисы Министрты Совет.
Мæскуыйы ис Советон Цæдисы Коммунистон пар-
тийы Цеитрон Комитет.
Мæскуыйы кусынц министрадтæ æмæ центрон кусæи-
дæттæ.
Мæскуы у ССР Цæдисы сæйраг горæт.
52
Миногонты бæрцбарзента*.
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
I. 1. Уæрæсейы алы кæрæттæй нывгæнджытæ ардæм
æрбарвыстой сæ хуыздæр уацмыстæ. (Хæбл. С.) 2. Сæнт-
сырх æмæ урс-урсид розæтæ иумж мыггагхæццæ кæны-
иы руаджы Мичурин райста тынг рæсугъд розæтæ.
3. Лев Толстой æмæ йæ ус Софья Андреевнæ уарзтой ро-
зæтæ. Ус йæхæдæг ацыди Мичуринмæ æмæ йын загъта,
дæ диссаджы хорз розæтæй мын иу-цалдæр къудзийы
рауæй кæн, зæгъгæ. 4. Мичурин тынг стыр аргъ кодта
æмæ уарзта уырыссаг иомдзыд фыссæджы. Уый йæ розæ-
тæн равзæрста сæ тæкиæ хуыздæртæ, сæ мыггæгтæ æмæ
сын сæ къалиутæ арæхстгай батыхта æмæ уыцы иттæг
зынаргъ лæвар арвыста Лев Николаевич Толстойæн.
(В. Леб.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
II. Нæ хъæуы сæрмæ артæй сырх-сырхид афæлдæхт.
(Хæбл. С.) 2. Сау-сауид мигътæ ызгъорынц дзыгуыртæй,
хуссайраг калмау се ’взæгтæ ласынц. 3. Арф-арфид
фурдмæ — ныр уым!æн йæ арæзт, арф-арфид денджыз—
ныр уымæн йæ фысым. (Нигер). 4. Райсомæй хур йæ был
куыддæр сдардта, афтæ Сауи дæр сыстад, æддæмæ ра-
цыд æмæ ауыдта: сау-сауид хæдзæрттæ джихæй лæууы-
дысты, (Аргъ.) 5. Тундрæйы донуæттæ сæрдыгон сæ
тæккæ дзаг вæййынц сатæгсау бабызтæ æмæ урс-урсид
хъазтæй. 6. Сау денджызы Кавказаг былгæрæтты зайы
цъæх-цъæхид цайгæрдæджы къудзитæ.
Хуымæтæг æмæ вазыгджын
мивдисджытæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Лæг бархийæ куы бавпалы йæ куыстмæ, уæд
зæрдæ хъæлдзæг зарджытæ кæны... (Пл. Г.) 2. Алагир-
мæ бахæццæ стæм фæсахсæвæр. 3. Мах фæндыдис фыд-
гулы къухæй цæф æмæ æфхæрд горæты уынгты рази-
лын, фæлæ нæ хъыг дардта æхсæв. (Дж. Г.) 4. Æрдз
райхъал æмæ цин кодта хуры хъарммæ. 5. Сæрвæтты
æмæ уыгæрдæнты кæрдæг цъæх-цъæхид адардта.
6. Мæргъты хъæлдзæг зардæй адæймаджы зæрдæ рухс
кодта. (Бер. А.) 7. Куыддæр Дудар машинæйæ рахызт,
афтæ, цыма уымæ æихъæлмæ касти, уыйау дымгæ кæ-
53
цæй^цæр дуканийы фæстæйæ. фелвæст, ныффуттытæ лас-
та, æмæ ставд æртæхтæ ихуарæгау пыггæр-гæр кодтой
тулдзы къалиутæй. (М. С.) 8. Рыпчыи афтæ сæпæбон,
æмæ уыцы къорд ныхасы скæнынæй дæр бафæллади, йæ
рæсыд цæстытæ быптопдæр æрæхгæдта æмæ йæ сæр
къулырдæм азылдта. (Æгъ. Æ.) 9. Александровскы
"бульвар пæ иу кæропæп шшæ кæронмæ’ хъулон ;лрдта
адæмы алыхуызоп дарæсæй. (Цæг. М.) 10. Йæ мас" фых-
тис Сосланæн, йæ цæстытæ сæ къусчытæй цыма рацæй-
гæпп ластой, афтæ зыпдысты. (Æгъ. Æ.) 11. Фосæй
исчи дур фезмæлын кæпæд, æндæр зæп ныххæррæтт
ласдзæн. (Цæг. М.) 12. Колхозы правлепипы раз Мух-
тар бидаркæ фæуромын кодта. (Епх. Т.)
II. 1. Бæласы къалиутæ æрзæбултæ сты.—æвæццæ-
гæн сыл сыфтæр уыйбæрц нæ уыд, дыргъ сыл цас уыд.
(Бицъ. Г.) 2. Кæс, уартæ нæ фæзыл стынг и сывæллæт-
ты хъазт — уырыссæгтæ зæгъай, кæсгазттæ, ирæттæ...
(Гул. А.) 3. Цæстыфæныкъуылдмæ нырру^сс и исдуг
зæхх, æмæ зынг рæхыс арвы тары айсæфт. (Джыкк. Ш.)
4. Мæ хъуыдытæ уыдысты Хæмыцимæ: уыцы лæджы къа-
базыл куыд фæхæцыд, рогæп æп донмæ куыд иыззыввытт
ласта. (Цæг. М.) 5. Хур пæ рухс тынтæ анывæста бæ-
рæгбонарæзт Ирыстоныл. С. Басабыр æрдз дæр, иыхъ-
хъус и, адæм фæлладæй хуыссынц. (Пл. X.) 7. Æхсæв-
бонмæ хуыссæджы цъынд не ’рхæцыд Хаджумары цæс-
тытыл. Æхсæв-бонмæ рафт-бафт фæкодта йæ хуыссæпы.
(Цыр. М.) 8. Азæмæт æрыгон лæппуйау ныссырх и.
(Æгъ. Æ.) 9. Нæ бакомкоммæ та фæлмæн уадымсмæ сы-
бар-сыбур кодтой, нырма бирæ кæуыл нæ цæуы, ахæм
талатæ. (Цыр. М.) 10. Фæссихор арв мигътæй асыгъ-
дæг ис: 11. Цырагъ бынтондæр æрмынæг, фителы гæзæ-
мæ рухсмæ Азæмæты мæстджыи цæстытæ æрттывтой.
Афтæ йæм касти, цыма’ йæ Барис мæстæй мардта.
(Æгъ. Æ.) 12. Гъсуыцы уавæры Уыртаты хæдзарæй
рараст сты æнкъард адæм. 13. Æппæт хъæубæстæ дæр
ныссабыр сты, суанг афдз дæр иыхъхъус и. (С. У.)
ÆВЗАРГÆ ДИКТАКТТÆ.
III. 1. Тохты уынджы тигъмæ куы схæццæ сты адæм,
уæд иу уынгæй ицнæ уынджы тигъмæ рæнхъ æрлæууы-
дысты Ахбердитæ. (С. У.) 2. Машинæ йæ бынатæй куы
фезмæлыд, уæд Оля Дзснагоимæ фемдзаст æмæ фæстæ-
мæ агæпп кодта. (Æгъ. Æ.) 3. Нæ чындзы къухыл
54
рахæцыдыстæм. Фæсивæд зарæг пыццæлхъ ластой.
(Цæг. М.) 4. Темырболаты бацырен кæнон. 5. Æнæхъæн
сых дæр йæ фæдыл ныххæррæтт ласдзысты. (Æеъ. Æ.)
6. Шофыр рагæпп ласта, хъыбылы мард фæндагæй иу-
варс æрæвæрдта æмæ нæ цуры æрлæууыд æнкъардæй.
(Агъ. Г.) 7. Ладемыр уæрдонæй рагæпп ласта æмæ чыз-
джытырдæм азгъордта. (Æгъ. Æ.) 8. Дзæбæх æрталынг,
афтæ Битъыр йæ бæхы æрцъыччытæ ласта æмæ хъæуы
сæр доны æрбауад. 9. Таймураз Дзерассæйы хай уай-
тагъд арæпмæ бахæццæ кодта. (Епх. Т.) 10. Уалынмæ
къæвдатæ фенцадысты, донæфсис зæхх æрфæлмæн и.
(Æгъ. Æ.) 11. Бæхтæ сæ къæхтæ размæ .тыхарæзтытæ-
гæнгæ ’ цыдысты уырдыджы фæбырынæй тæрсгæйæ, аф-
тæмæй уайтагъд коммæ ныххæццæ сты. (Бæд. Хъ.)
12. Ахæм фæнд фæзынд Дзигойы сæры: йæ цæвæнгарз
ын йæ къухтæй акъахоп, иуварс æй фехсон æмæ лидзæг
фæуои. (Бицъ. Г.)ЛЗ. Алыксандыры зæрдæ ныссæххæтт
ласта, йæ цæсгом суапг хъусты опг куыд асырх и, уый
дзæбæх рахатыдта. (М. Д.)
IV. 1. Фос æртæхгæрдæгыл бафсæстысты æмæ ривæд
кæпынц. (Дз. К.) 2. Зæроид лæг йа^ хæдоны хъуыр уæ-
рæхдæр байгом кодта, ныуулæфыд, йæ цæстæнгас цæхæ-
рздоныл ахаста. (Агъ. Г.) 3. Бæх йæ хъустæ фæхъил
ласта. (Дз. К-) 4. Адæм æнхъæлмæ кæсынæй сфæлмæцы-
дысты æмæ сæ бригадирыхъыг дарыи райдыдтой. 5. Лæп-
иу доны сæрты агæпп ласта, иудзæвгар азгъордта æмæ
хъæды къохы аныгъуылд. (Епх. Т.) 6. Ныррухс и бæстæ
æрттивы цард. (Боц. С.) 7. Йæ зæрдæ дары хистæр æф-
сымæр йæхиуыл, нæ йæ фæнды йæ кæстæры бахъыг
дарын. 8. Куы сфæлмæцыди лæппу, уæд бадзырдта йе
’фсымæрмæ, фæлæ уый иæ фап/исæн, коммæ нæ бакасти.
Бады аууопы æмæ йæхимæ мæстæй мæлы. (Епх. Т.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Ахуыр кæнын, коммæ кæсын, мæстæй марын, ныцъ-
цъыллипг ласып, хъыг дарын, цæттæ уæвып; кæсын, кæ-
нын, дарын, уæвын, марыи, ласын; згъорын, бадын, цæ-
уын, фыссын, зоиын.
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
IV. 13 0 а з ы ф æ стæ.
130 азы бæрц фæлæууыд нырындзы гага æмæ уый-
фæстæ разад. Пырындзы иæмыг разад æмæ билцъытæ
55
суагъта. Уыцы хъуыддаг æрцыд япойнаг зæхкусæг Иоси-
та Хирасавайы хæдзары. 1830 азы цы пырындз æрзад,
уымæй иуцасдæр конд уыдис асыччы, æмæ йæ бинонтæ
лæвæрдтой иу фæлтæрæй иннæмæ. 1965 азы июны
Хирасава уыцы пырындзæй байтыдта иучысыл къусы
дзаг.
Зæхкусæджы бинонтæ уыцы пырындз сæ хæдзары
уæдæй нырмæ дардтой, 1830 азы тыллæг куы не ’рзад,
уæд сын йæ пырындзæй чи бахай кодта æмæ афтæмæй
Хирасаваты бинонты æххормагæй мæлын чи нæ бауагъ-
та, уыцы адæймаджы ном мысыны æмæ йын кад кæиы-
ны тыххæй.
Хирасава цы пырындз байтыдта, уымæй разад иунæ-
мыг. Иннæ нæмгуытæ фæсахъат сты æмæ билцъ не скод-
той. Японы æууæлты пырындз æфснайдæй куы фæда-
рынц, уæд тауынæн фæбæззы æртæ азы онг. Æфснайдæй
хъахъхъæнынæн сæрмагонд мадзæлттæ куы бакæнынц,
уæд пырындз равзæры 100 азы фæстæ байтаугæйæ дæр.
Зæхкусæг Хирасава цы пырындз байтыдта, уый та фæ-
лæууыд 130 азы бæрц. Уыцы пырындзы нæмыг кæй ра-
зад æмæ билцъ кæй скодта, уымæ се ’ргом аздæхтой
япойнаг ахуыргæндтæ. (Газ. «Рæстдзинад».)
УÆГЪДИБАР ДИКТАНТ.
V. Дзигойы лæппынтæ.
Уалдзыгон ногæвзæрд хуымты астæуты æнæсæрфат
рацу-бацу кодта фыдуаг лæппу Петка. Иæ хæдоны фæд-
джийы лыстæг дуртæ æрæмбырд кодта æмæ æхста йæ
тых-йæ бонæй цъиуты. Фæлæ иунæг цъиуы дæр нæ фæ-
цæф кодта.
Хуымы кæрон хуырдзагъдыл куы фæцæйхызт Петка,
уæд йæ къæхты быиæй спæррæст кодта дзиго. Лæппу
зæхмæ æркаст æмæ уыиы: дуры бын—ахстон, йæ ми-
дæг — цыппар лæппыны.
«Æнæ æрцахсгæ сын нæй»,— ахъуыды кодта Петка
æмæ цæнды фæстæ æрæмбæхст.
Дзиго уайтагъд уаллонимæ йæ ахстоны фæмидæг.
Иæ лæппынты уасын райхъуыст. Петка йæ худимæ йæхи
ахстоныл баппæрста, фæлæ цъиу апæррæст кодта. Афтæ
бафæлвæрдта фыдуаг саби цалдæр хатты, фæлæ маргъ
йæ къухы нæ бафтыд.
Петка мæсты кæнын байдыдта дзигомæ. Бавдæлд
56
æмæ цъиуы лæппынты сйста ахстонæй, йæ худы с&
авæрдта ,æмæ иуварс ацыди.
Кæсы Петка иуварсæй æмæ уыпы: цалдæр минуты
фæстæ та мадæл цъиу æрбатахти æмæ, йæ лæппынты
куы нæ ссардта, уæд ныцъцъыбар-цъыбур кодта. Йæ
хæдуæлвæд ахстоны раз цæндыл абадти æндæр дзиго.
Æвæццæгæн, уый та лæппынтæн сæ фыд уыди. Дзиготæ-
иу радыгай сæ ахстоны фæмидæг сты, стæй та-иу фæстæ-
мæ тарстхуызæй уасгæ ратахтысты. Петка уыдта, мад
æмæ фыд сæ хъæбултыл куыд æрдиаг кодтой, куыд сæм
сидтысты цъиу-цъиугæнгæ, æмæ сын фæтæригъæд кодта.
Уый лæппынты фæстæмæ бахаста, арæхстгай сæ ны-
вæрдта ахстоны æмæ иуварс ацыди.
Мадæл цъиутæ радгай батахтысты ахстонмæ, æмæ
дзы райхъуысти хъæлдзæг цъыбар-цъыбур.
Петка йæ худ ацагъта, йæ сæрыл æй æркодта æмæ
сæхимæ рараст ис хъуыдытæгæнгæ: «Тæригъæд у цъиуты
ахстæттæ халын. Нал сæ бахъыг дардзынæн мæхæдæг,
стæй нал бауадздзынæн иннæты дæр!» (Фæр. Дз.)
Мивдисджыты растфыссынад
нырыккон, ивгъуыд æмæ суинаг афонты.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. Фидæны космонавттæ.
Фатау тагъд тындзгæйæ чи уаид æдзæллаг?—Аба-
диккам Мæйыл, суадзиккам нæ фæллад. Уырдыгæй тæ-
хиккам Марсмæ фæлмы тары. Уыйфæстæ зæгъиккам
Бонвæрнонæн: «Байрйай!» Уаиккой нæ фысым уæд Неп-
тун, Уран дæр. Арвы тыгъд хъæбысы азиликкам дард-
дæр. Разынид Юпитер гом арвæн йæ тæрттæй. Суазæг
кæнид уый дæр диссаджы бæлццæтты. Ферттивид-иу
хурмæ уæд нæ нау-ракетæ. Уалынмæ Сатурн дæр срухс
уаид нæ фепдæй. Ссариккам Плутоны космосы уæрæхы...
Иу зæрдæрухс боны раздæхиккам зæхмæ. Цин кæник-
кой адæм... Радзуриккам мах дæр: «Сырх тырыса алкæм
космосы ныссагътам!» (Цæр. А.)
II. 1. Сæ фæнд афтæ уыд, æмæ хъуамæ пъолтæ ных-
садтаиккой, сихор сфыхтаиккой, бафснайдтаиккой хæ-
дзар. (Дз. К.) 2. Нади изæры зылдтытæ куы фæци, уæд
уаты цырагъ ссыгъта, чиныг райста æмæ стъолы цур æр-
бадти. (Епх. Т.) 3. Сослан йæ дзырд нæ фæсайдта: кол-
хозæн æфстау райста хос æмæ силос. 4. Фæлæ иннæ
57
хъуыддæгтæн цы самал чыпдæуа, Азæмæт уый 7нæ зыд-
та. (Æгъ. Æ.) 5. Цæхсадта нæ сду хæхты уарын, ног
Цард та райдыдтой адæм. (Секъа). 6. Фæуагътон узед
фæндыр рæстæгмæ, рæстæгмæ фæуагътон мæ зард,— мæ
къухмæ æз райстон мæ гæрзтæ. Æз райстон мæтопп
æмæ кард. (Коч. М.) 7. Уæд фос куыд уарзта?— Фæсал
сын ласта йæ салд æрчъийæ!.. 8. Йæ зард нæ уагъта,—
фæидыр ыскъахта бæрз бызычъийæ. (Къ).
III. Хур фæкъул йæ иыгуылæнмæ. Хъæрæгъæцы
къуылдымтыл æхсынцъы бæлæсты дæлбазыртæй ралæ-
сыдысты даргъ аууæттæ. йæрæзе æмæ скъæлдзойы
хъæхъхъаг тæф фындзыхуынчъытæ къахы. Зæрдæйыл
æмбæлы цыдæр æхсызгондзииад. Мæ рагон хæтæнтæ,
ногæй та уæ абæрæг кодтон! Ме ’взонджы бонтæ, кæм
уæ ныууагътон? Цы фестут цымæ пыр? Кад, миййаг, мæ
къæхты бын ацы кæрдæджы астæу баззадыстут? Каед мæ
алыварс уыцы дидипджыты хуылфы бамбæхстыстут?
Мæ номæй мæм чидæр сдзырдта. Мæ хъуыдытæ æваст
æрбайсæфтысты. Фæкастæи фæстæрдæм. (Цвгр. А.)
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТТÆ.
IV. Нæ Иры хæхтæ! Цал æмæ цал куырыхон лæджы
ракодтой уæ хорзы кой! Цал æмæ цал хъисфæндыры
цагътой уæ намысыл! Зын у уыдон фæстæ ногæй исты
зæгъын. Æмæ æз ныртæккæ уымæ нæ тырнын. Фырт йæ
мады цас уарзы, уый радзурынæн, чи нæма æрцыд, ахæм
ныхæстæ фæагуры? Уæдæ æз дæр афтæ.
Мæнмæ гæсгæ уыл мæнæ ахæм таурæгъ сбадид, хæх-
тæ. Незаманты, зæгъы, зæххыл сымах нæ уыдыстут. Уæ
бынат уыд æнæкæрон цъæх быдыр. Уæд, зæгъы, пæ
гуыппырсар фыдæлтæ иубон хъазæн фæзмæ рацыдысты.
Топпæй, кардæй æмæ зондæй сæ арæхст фæлвæрдтой.
Иу абонæй иннæ абопмæстыр куывды бадтысты. Минасы
фæстæ хъæбатыртæ кæрæдзи цæнгтыл æрхæцыдысты,
æмæ сыл иæртон симд бацайдагъ. Цавæрдæр сау знæг-
тæ, зæгъы, фæзындысты æмæ сæм æваст ныббырстой.
Хъæбатыртæ сæ симд ныууадзын сæ сæрмæ не ’рхастой.
Фыдгулты бон сын куыд ницы бауыдаид, уый тыххæй
къæдзæхтæ фестадысты. Æцæгæлæттæ сЫл сæ пых иыс-
састой. Сымах, зæгъы, гъеуæд сæвзæрдыстут, иæ Иры
хæхтæ! (Мырт. Б.)
V. Хæхтæ, æвæдза, цæрынæй-хæрынмæ цас диссæг-
тæ федтат! Фæлæ уыи æрдз æвзаг нæ радта, æмæ уайса-
58
дæг чындзытау æфсæрмдзæстæй лæуут. Куыд æвæллай-
гæ, куыд домбай стут! Сымахæн пæ фыдæлты зæрдæтæ
уæ хуылфы баззадысты, æмæ сæ зынг нæ хуыссы. Худын
æмæ кæуын дæр гъеуымæн зонут. Уый бæрæг вæййы уе
’рттывд æмæ уæ цæссыгтæй. Уæ, кæддæр хъайтар адæм
чи уыд, уыцы Иры хæхтæ! Цалынмæ дæларм-уæларм
хæцгæйæ цæрат, уæдмæ уып басæттæн нæй. Æз уæ хорз
æмбарын. Сымахæн цæстысындз у, уæ быны хъæндилау
чи хила; уæ цъуппæй ракæсынмæ чи иæ тырна, уый. Æз
уæхорз æмбарын, бæсты æпусон уырдыгыстджытæ! Мæ
ныййарджытæм тындзæгау та уæм тындзын. Æмæ иугæр
хæхтæм куы фæцæуои, уæд сыи хъуамæ сæ тæккæ бæр-
зонддæрмæ схизон! (Мырт. Б.)
УÆГЪДИБАР ДИКТАНТ.
VI. А ку л æ.
Нæ пау лæууыдис якорыл Африкæйы донбыл. Уы-
дис диссзджы рæсугъд бон, денджызæй дымдта рог дым-
гæ, фæлæ изæрмæ рæстæг йæхи аивта. Тынг сæнтæф.
Капитаи рацыд палубæмæ æмæ бар радта найынæн.
Уыцы минут магростæ донмæ сæхи ныккалдтой.
Науы ма немæ уыдис дыууæ лæппуйы. Уыдои æппæ-
ты разæй ныггæппытæ кодтой донмæ æмæ сфæнд кодтой
тыгъд денджызы ленк кæныи.
Лæппутæй иу фыццаг йе ’мбалæй фæразæй, стæй уæд
фæсте зайып байлыдта. Уыцы лæппуйы фыд лæууыдис
палубæйы æмæ щш кодта йæ фыртыл. Фæлæ лæппу
фæсте зайын куы байдыдта, уæд æм фæхъæр кодта: «Ма
йæ ауадз дæ разæй, рæйдздæр ленк кæн!»
Уалынджы палубæйæ ауыдтам доны мидæг денджы-
зон стыр цæрæгойы рагъ. Акулæ ленк кодта лæппутæм.
«Фæстæмæ! Акулæ!» — ныхъхъæр кодта лæппуйы
фыд. -Фæлæ йæ лæппутæ нæ фехъуыстой æмæ ленк код-
той дарддæр.
Матростæ æруагътой бæлæгъ допмæ, сæхи йæм ба-
калдтой. Матростæ ма тынг дард уыдысты лæппутæм,
афтæмæй сæм акулæйы та дыууын санчъехæй фылдæр
нал хъуыдис.
Уалынмæ лæппутæй иу фæстæмæ фæкаст æмæ ныцъ-
цъæхахст кодта. Лæппупы цъæхахстæй фыд, цыма æваст
фехъал, уыйау фестъæлфыд. Азгъордта сармадзантæм,
фæзылдта сармадзаны дзых.
Фæцыд гæрах. Акулæ æмæ сывæллæттæ цы баисты,
59
уьш нал, базыдтам. Уыцы минут нын сармадзаны фæз-
дæг нæ цæстытæ амбæрзта. Фæлæ куыддæр доны сæр-
мæ фæздæг апырх, афтæ райхъуыст сусæг ныхæсты сы-
бар-сыбур, стæй уынæр фæтыхджындæр, æмæ фæстагмæ
бæстæ цины уынæр, хъæлдзæг хъæр сси.
Уылæнтыл змæлыд мард акулæйы гуыбыи. (77. Т.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
VII. 1. Бирæ тухитæ федта Нади, бирæтæн ныффæ-
рæзта, фæлæ йыл азтæ уыйбæрц уæззау нæ ныууагътой
сæ фæд. 2. Алмахситт йæ цæстытæ æруагъта æмæ æр-
бадти йæ бандоныл. 3. Станмæ æрбауагътой электрон
рухс, æмæ тыхст иицæмæй уыдыстæм. 4. Аслæнбег йæ
уатмæ бацыди, къпопкæ фæзылдта æмæ электрон цы-
рагъ ссыгъта. 5. Р1е ’ддаг хæдон раласта æмæ йæ бан-
доны фæсонтыл æрцауыгъта, йæхæдæг лæууыди стъолы
уæлхъус æмæ чингуытæм касти. 6. Æз а фæззæджы иу-
цавæрдæр нурыйы мыггаг пыссагътон. (Епх. Т.) 7. Сал-
дæттæ цин кодтой, дзæбæхау сæм фæкаст, тагъд-тагъд
топпытæ ифтыгътой æмæ æхст æхсты фæдыл уагътой.
(М. Г.) 8. Хур æгæр тавын куы байдыдта, уæд фæ-
сивæд баивтой аууонмæ æмæ уым улæфыдысты.
(Фæр. Къ.) 9. Знон фæстаг урочы фæстæ дзæнгæрæг куы
ныццагъта, уæд Иади йæ мелæйдзаг къухтæ кæрæдзи-
йыл ацагъта, йæ костюмы тæрттæ афутæ кодта æмæ ра-
раст сæхимæ. (Епх. Т.) 10. Бон стыр аходæнмæ фæцæй-
хæццæ кодта, афтæ Советы уæнгтæ иугай-дыгай æм-
бырд кæнын райдыдтой. (Бæд. Хъ.) 11. Рацу, ног за-
ман, къух дæм бауыгътон, æз мæ сау хъама къулыл
сауыгътон. (Хъ. М.)
Мивдисджыты растфыссынад
разæфтуантимæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. Зарæг райгуыры фæллойæ, райсы йемæ дуджы
уаг.(Цæр. А.) 2. Нынйарæг зæхх, дæ риуыл схъомыл
адæймаг æмæ дын хъуыды кодта дæ бирæ сусæгдзинæд-
тыл. (Гад. Л.) 3. Хъахъхъæнæджы хæларзæрдæ, хинæй-
дзаг сырх цæсгом йæхи æнтъыснæг, хæстæргом хуызы
бавдисынмæ хъавыд, æмæ уыйадыл йæхи ныттар, ныхъ-
хъуынтъыз кодта, йæ былтæ ныцъцъупп сты, æмæ сырх
сырхид афæлдæхт. 4. Æдзæрæг змисзæхх денджызы был
ныййазæлыд Гаврилæйы хъæрæй, æмæ денджыз кæй
февæрдта, кæй фæхаста, уыцы бурбын змисрæгътæ баз-
60
мæлыдысты, ныррызтысты. (М. Г.) 5. Ус куы бакаст
Ненуцамæ, уæд йæ зæрдæ ныссæххæтт кодта. (Епх. Т.)
6. Зымæг æмбæрзы йæ хъæццулæй Нары, комы ныхситт
кæны уад. (Цæг. Г.) 7. Габоцийы зæрдæ ныссæххæтт
кодта, æмæ суанг йæ сæрæй йæ къæхтæм ныррызт.
(Цæг. М.) 8. Ныссабыр хъæу дæр. Ныхъхъус ис æрдз.
(Дз. К.) 9. Мæ дыууæ Ирыл айнæгæй фæлгæсын, сæууон
хурæй ныйирд вæййы сæ бон. (Мырт. Б.) 10. Райссæ йæ
дыууæ къухæй рояль тыхджын æрцавта, æмæ уæлдæфы
ныййазæлыдысты цавæрдæр æнкъард, фæлæ ныфсдæт-
тæг музыкæйы зæлтæ. (М. Д.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
II. 1. Уæллаг К/ьæйдарæны ма баййæфтам дыууæ
фиййауы — Саукуыдз æмæ, иу-ссæдз азы кæуыл цæу-
дзæн, ахæм цардхуыз лæппу Сакройы. (Цыр. М.) 2. Му-
зыкæйы уæзбыи зæлтæ æнхъæвзтой залы. (Мал. В.)
3.—Дотта-а-а-н!—ныйилæлæй кодта Саукуыдз. (Цыр.М).
4. Сау къæйтæй конд къæпхæнтыл тыргъмæ куы
схызтыстæм, уæд нæ хъустыл ауад нæлгоймаджы æмыр
кæуын. 5. Хъазыбег афæлурс, фæстæмæ айвæзта ахуыр-
гæнæджы къух, фæлæ йæ ахуыргæнæг йæхимæ но-
джы тыпгдæр æрбалхъывта, размæ йыл рахæцыд, æмæ
къæсæрæй бахызтысты. (Мал. В.) 6. Ногæй та уæззау
ныуулæфыди хох. 7. Æрвнæрæгау уæззау гæрах рай-
хъуыст лагеры хæд сæрмæ. (Хæб. С.) 8. Райхъал дуне,
сæууон уæлдæфы ныййазæлыдысты мæргъты цинæйдзаг
хъæлæстæ. 9. Уддзæфы æрбаулæфтимæ кæцæйдæр гæ-
зæмæ æрбайхъуыст чызджы зарын. (Мал. В.) 10. Мæн
фæндыд мæ ныхас райдайын, фæлæ куыд, цæмæй?
(Æгъ. Г.)
III. 1. Мæлæты рæвдз кусæм. Иннæ хæттыты вæййæм
æртæ æмæ фæцархайæм æртæ сахатæй фылдæр.
2. Уалынмæ дуар æрбайгом, æмæ уатмæ æрбахызт Хади-
зæт цыдæр гæххæттытимæ. 3. Райсомæй сыстадтæн авд
сахатыл. 4. Уазал донæй мæхи ныхсадтон, бахордтон,
мæ чингуытæ райстон æмæ скъоламæ ацыдтæн. (Агъ. Г.)
5. Мæйдары айзæлыд топпы гæрах, æмæ Арчил æрхауд-
та... (Цыр. М.) 6. Фæтæп къæдз-мæдз фæпдаг фæллад
бæлццонау иыддæлгом зæххыл æмæ йæхи айвæзта суанг
арвы кæронмæ. (Хъодз. Æ.) 7. Хистæртæ астæуæй
уæлæмæ сæхи сапонæй куы феууæрдынц æмæ сæууон
уазалы сæ зыр-зыр куы ссæуы, уымæй хуыздæр ницы
61
кæсы сабимæ. (Хæб. С.) 8. Уыцы изæр зæронд лæджы
ахуыдтой хъæды тарфмæ. 9. Хъæд ныннæрыд топпы гæ-
рахæй. 10. Йæ фырт ныдздзынæзта. 11. Виктор йæхи
тыххæй ныуурæдта. (Æгъ. Æ.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Ныккæсын, ныдздзурын, ныхъхъавын, иызгъорын,*
нылхъивын, пывæрын, нымбæрзып, нындадзын, ныуулæ-
фын, ныдздзæхст кæнын, ныггуыпп ласып, ныйирд уæ-
вын, ныггом кæнын, æрыхъусын, æрытауын, æрæмы-
сын, æрæфтауын, æрæвгæнын, æрæлвасын, фехъусын,
фездыхсын, фервæзын, феййафыи, феккуырсын, æрба-
дзурын, æрбакæсып, сцæй-иу-цыди, фæцæй-та-иу-тахти,
æ’рбацæй-та-иу-æм-хъуызыд, æрцæй-иу-гæпп кодта.
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
IV. Ахуыссыди ’мæнгæфсон рухсы дæст æрвгæрон.
Зæххыл атадысты фæстаг аууæттæ. Иæ бартæ йæхимæ
райста сæрдыгон цыбыр æхсæв.
Æхсæвæрафон раджы фæци. Чи байрæджы кодта,
ахæм цалдæр тæхæджы ма тагъд-тагъд схызтысты хæ-
рæндоны къæсæрыл æмæ сæхимидæг ныхасгæнгæ аив-
гъуыдтой.
Цæрай бамбæрста, дзæгъæлы кæй æнхъæлмæ кæсы
йе ’рдхордмæ. Тамакойы дымддзаг бæласы дæрзæг цъа-
рыл ахуыссын кодта, иуварс æй аппæрста æмæ комком-
мæ фæраст стæхæн фæзы фаллаг фарсмæ, сæ ныггæнд
кæм уыди, уыцырдæм.
Аэродромы бирæ змæлд ис нырма. Байгас кæнын
хъæуы хæдтæхджыты хъæдгæмттæ, сифтындзын æмæ
бафæлварын хъæуы хотыхтæ, сауындзын хъæуы сæ бы-
нæтты бомбæтæ, ныккæнын хъæуы бензин...
Æвиппайды судзгæ фат атахти арвыл. Иæ фæстæ цæ-
хæр фæд уадзгæ ныййарц минхуыд хæрдоджыты хал
æмæ кæмдæр атад æхсæвы тары. Иннæрдыгæй йæ размæ
фæци дыккаг хал, æртыккаг. Сæ хæд уæлвæд райхъуысти
дæргъвæтин къæр-къæр. (Бас. Мйх.)
V. Хæхтæн сæ дымгæ дæр сæхи хуызæн у: -куы бын-
тондæр ныссабыр вæййы, куы та’уыциу футт нылласы
æмæ æхситгæнгæ сфардæг вæпйы сæрвæтты.
Дымгæ пицы зыдта Гæбилы фæндтæн, фæлæ уæддæр
йæ кæнон кодта. Иуахæмы фелвæста ахуыргæнæджы худ
æмæ йæ дæлвæндагмæ фехста. Худ атылди æмæ цъæх
ауындзæг къæдзæхыл иу ныллæг нæзы бæласыл банцад.
62
Ахуыргæнæг йæ ’фæдыл ныккаст дæлæмæ æмæ йæ къух
ауыгъта.
Гæбил фестад, фæндагмæ æртахт, йæ нымæт æмæ йæ
хызын феппæрста æмæ фæдæле,
Ахуыргæнæг ма бауромьапмæ хъавыд фиййауы, фæлæ
уæдмæ Гæбил ныххызт æмæ æлыгбын зæххыл йæ фазыл
бырын байдыдта. Иу хатт ма бафæлвæрдта ахуыргæкæг
лæппуйы бауромыныл. Гæбилмæ уыцы ныхас хъуысгæ
дæр нал фæкодта, кæсы дæлæмæ æмæ ныххæццæ къæ-
дзæхмæ. Ныр ахуыргæнæг хъæр нæ, фæлæ, цыма йæ
улæфт йæ хъуыры фæбадт, афтæ бамыр æмæ ма йæ
дыууæ къухæй кæрдæгыл ныххæцыд. Нæзы бæлас, цыма
къæдзæхæй йæхи аппарыквæнд кæны, уыйау комы сæр-
мæ агуыбыр. Гæбил уырдæм куы ныххæццæ, уæд уида-
гыл дæшгоммæ ныххуыссыд, йæ дыууæ къахы æхсæн .æй
бакодта, афтæмæй ныббырыд бæласы бындзæфхадмæ.
Ахуыргæнæг йæ цæстытыл ныххæцыд. (Дз. К.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
VI. 1. Мæхæмæты ном айхъуыст æнæхъæн районыл.
2. Дзерассæйы къухы-иу куы бафтыд уыцы хъуыддаджы
тыххæй исты сдзурын, уæд-иу Таймураз йæхи иыхъхъус
кодта. 3. Дзерассæйы цæстытæ-иу ныйирд сты Тайму-
размæ æнхъæлмæ кæсынæй, фæлæ-иу Таймураз къуы-
ригæйтты сæхимæ нæ цыд. 4. Куыд фехъусын кодтой
хъæуы разамонджытæ, аф’гæмæй абон дыууадæс саха-
тыл хъуамæ уа митинг сæ ног клуб байгом кæныны фæ-
дыл. 5. Хъасболат рацагуырдта фæндырдзæгъдæг чыз-
джы æмæ йæм фæндыр радта. (Епх. Т.) 6. Мигъы фæс-
къаутæ æрцауындзæг сты бæлæсты къалиутыл. (М. С.)
7. Æхсæв йæ сау нымæт байтыдта зæххыл. (Дз. К.)
8. Зæ^ххы мит æрвылзымæг нымбæрзы, фæлæ уый æвæл-
мæцгæ фæразы.(Дз. X.) 9. Дурты гыбар-гыбуримæ пыц-
царыдтой хæхтæ, (Цæг. М.) 10. Дондзаст уæззау мигъ-
тæ арв æгасæй бамбæрзтой, æмæ бæстæ нытталынг.
(Бæд. Хъ.) 11. Æвиппайды æрбадымдта, хъæд базмæ-
лыд, ныуулæфыд уæйыгау. 12. Скворцов ныккаст къа-
мандиры цæсгоммæ. 13. Сындæггай йын йæ къухмæ бав-
нæлдта, йæ тугдадзин ын ацагуырдта йе стыр æнгуыл-
дзæй. (Цыр. М.) 14. Уат нытталынг æмæ ныссабыр.
15. Иуцъусдуг ма фехъуыст, афойнадыл æхсæвиуат чи
не ’ркодта, ахæм бындзы базырты уынæр, стæй уый дæр
бамыр. (Дз. К.) 16. Цæуын æз мæ хъæумæ, мæ райгуы-
рæн коммæ, ныййарæг, æнхъæлмæ мæм кæс! (Цыр. М.)
63
Мырты дг&ргъвæтинкæнынад разæфтуан ны-йы
ц)8ВСТШ*
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАИТТÆ.
I 1 Лæг та исдугмæ ныхъхъус æмæ ныджджих ис
чямгмæ’ 2 Пыдысты азтæ, ныззылди зæронд царды бын-
дуГ?С У) 3 Ком нытталынг. (Цæг. М.) 4. Стыр аси-
221 куы ныххизай, уæд бæрзопд фæцыди т™ ™^
Лас, йæ сæр хæрдмæ систа æмæ иæ дзыхæи дон фантаи
ныллæууыдис. (М. Д.) 5. Зымæгон мигъ нытътъæпæн ис
зæххыл æмæ йæ уазал хъæбысы æрбатыхта мынæггонд
горæты. (Дж. Г.) 6. Арф мит пыууарыди, æмæ тархъæды
бæлæсты къалиутæ йæ уæзæй зæхмæ æртасыдысты.
(Бер. А.) 7. Фæззыгон цъæх мигъ ныббадт дæлвæзты,
æрхыты, доны сæрмæ. (М. С.) 8. Ныссабыр хъæу дæр.
(Дз. К.) 9. Сау хохы чъылдымæй- ног æрхуы алгъацау
стылди мæй, æмæ йæ æнæтафс фæлурс тынтæй ныррухс
сты кæмттæ. 10. Куырæйтты дон кæй хонынц, уый базмæ-
лын кодта не ’нусон фæндыр -æмæ ныззарыди йæ иугæн-
дзон зарæг. 11. Хасаны цæсгом фæсырх, зæхмæ ныккаст
æмæ хъуыста зæронд фиййауы ныхасмæ. 12. Куы иу,
куы иннæ ранæй ныкъкъуыззитт ласынц зымтæ. 13. Ныг-
гыбар-гыбур, ныццæлхъытæ ласта арв? 14. Ныссæххæтт
ласта уарын, æмæ цæстыфæныкъуылдмæ нæ дарæсæй
иунæг хус æндах дæр нал баззад.
II. 1. Зæронд фиййау йæ къæхтæй йæ сæры онг æх-
сызгон улæфт ныккодта. 2. Нæ уалдзæг йæ тынтæ нывæн-
ды, ныйирд и, ныррухс та и ком... (Цыр. М.) 3. Хур сæ-
дæ зынг цæстæй ныккаст, æмæ зæхх ныскъуыдтæ, ныхъ-
хъæбæр. 4. Найгæнæнты тынг нындавы хур. (Дж. Д.)
5. Ныммæйдар хæцæн æмæ мигъы ныссабыр рох ингæ-
нау раст, æрмæст ма сыгъд бæласы хихтыл фæцæуы
тарст сынты цъæхахст. 6. Уыдис æхсæв, сæнт сау æхсæв’.
Ныхъхъус, ныффæсус хæст, æмæ сыбыртт дæр нал
хъуыст. (Пл. Г.) 7. Цæрай æмæ йе ’мбæлттæ цыппарæй
сбадтысты сæ бæхтыл æмæ дæлвæндæгты ныйивгъуыд-
той хъæды арфмæ. (Фæр. Къ.) 8. Адæм пыггуылф код-
той размæ. (Бекъ. Е.) 9. Кæмдæр хæстæг ныууасыд уыг.
Чысыл фæстæдæр ын дзуапп радта иннæ. Стæй бæстæ
ныссабыр. (Сæб. Р.) 10. Ныккæрзыдта уыцы хъуыдымæ
Цæрай. 11. Мотор уæззау ныууынæргъыдта, ныхъхъæр-
зыдта. 12. Ныхъхъус ис зæхх дард кæмдæр дæлиау,
ныныыгъуылд йæ сау пæлæзы бын. Мотор ма иучысыл
64
акуыста æнæбары, стæй быитондæр ныллæууыд. 14. Къа-
мандирæн йæ цæсгомы нуæрттæ ныттынг сты. (Бас.Мих.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Фысымæн йæ тамакойы зынг ныйирд, фæйнæр-
дæм ассыдта уаты тар, æмæ йын æз федтон йæ сагъæс-
хуыз цæсгом. (Цыр. М.) 2. Хæххон дæттæ сæ зарæггæнгæ
уайынц, ныйирд сты нæ нæргæ къæдзæхтæ. 3. Сæрдыгон
бон та сывæллæтæн райхæлд, ныййазæлыди горнистæн
йæ зард. (Уыр, П.) 4. Ком нытталыпг. 5. Мила, зæгъгæ
ма кæйдæр хъæр хæхтæ ныццарыдта. 6. Нынниудта Мила
дæр. (Цæг. М.) 7. Бæстæ ныттар. 8. Æвиппайды арв
нырттывта, ныггæрæхтæ кодта, ныннæрыд. (Цыр. М.)
9. Æхсиды ципады мæ бæстæ, иыззылди дард, хæрз
дард мæ зæхх, ныххудынц мидбылты нæ фæзтæ, ныхху-
ды уарзонау къæдзæх. (Коч. М.) 10. Хъасбол рацыд æмæ
кæрты лæгъздæр ран бацагуырдта. 11. Скъоладзаутæ йæ
фæдыл ныййарц сты. (Епх. Т.) 12. Лæгыл куы нал фæкæ-
сы хур, лæгыл куы батар вæййы бон, куы нызгъæлы йæ
мæсыджы бындур,— фæзæгъынц ып фæстаджы хæрзæ-
бон, ныссадзынц уымæп уæлмæрдты йæ цырт. (Пл. Г.)
IV. Цæуыл та сагъуыди дымгæ? Цæуыл футтытæ кæ-
ны афтæ мæстджынæй? Иæхи та ныццавта зымæгон
цъæх мигътыл, фæйнæрдæм сæ бындзыггай рæдувы. Бæ-
лæсты къалиутæй зæхмæ згъæлы хæмпус чырс. Кæйдæр
фæскъулæй фелвæста хосы цъупп æмæ йæ халгай тауы.
Мæпæ иæ разæй стымбыл кодта кæйдæр хъусджын худ.
Хъазы дзы пуртийау. Хус сыфтæрау æй фелвасы зæх-
хæй. Бæрзонд æй сисы. Цъилау æй ныздухы æмæ йæ
æгъатырæй ныццæвы агъуысты къултыл, каутыл. Иæ
фæстæ цыппæрвадыгæй ныййарц сты сывæллæттæ.
(Цыр. М.)
V. Чызг зæроид лæджы йæ хъæбысы иыккодта, йæ
урс боцъотæм ыи арæхсгæ бавнæлдта, ныпъпъа сын код-
та æмæ ма поджыдæр иу хатт йæ цæстæнгас ахаста
Хъуыдинæйыл, йæ авд æфсымæрыл, адæмыл.
Ноджы тыхджындæр иыниæрыдысты хæхтæ, ноджы
тыхджындæр ныррызти зæхх. Адæм сæ цæсгæмттæ сæ
къухты æрмтты амбæрзтой. Сæ къæхтыбынæй ныуулæ-
фыдысты. (Цæг. М.)
VI. Дымгæ фыдуагæй-фыдуагдæр кæны. Хъæддаг
сырдау нынниуы, йæ хъæлæсы ахæссы хæххон нарæг
5 Диктантты æмоырдгонд 4-8 къл.
65
къахвæндаджы миты хъæпæптæ. Ныццæвы сæ фæндаггб-
ны къæрит кæрцыл. Ныццуды, къæдзæхы фарсмæ йæхи
нылхъивы фæндаггон. Ногæй та йæ тыхтæ æрбамбырд
кæны, пæ къæссайы бæттæныл æнгомдæр ныххæцы.
Ныддаргъ фæидаг, кæроп ыи нал пс. Цæуы, тындзы
размæ фæпдаггон.
Дурты гыбар-гыбуримæ ныццарыдтой хæхтæ. Нын-
нæрыд ком æгасæй дæр.
Уад чысыл фепцад. Доны фаллаг фарс зилгæдымгæ
фæлæууыд. Йæ мидбынат цъилау ныззылд, мцтын урс
цæджыпдзæй хохы фарсыл уæлдæфмæ сфардæг æмæ
уæлиау, кæмдæр хохы рагъыл, ныппырх. (Цæг. М.)
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
VII. ...Маргъ фестъæлфыди...
Ныцъцъæхахст кодта...
Фæраст ис былмæ...
Бырынц йæ ныхтæ,
Сæтæйдзаг дурыл...
Фæхæццæ рындзмæ...
Йæ рыст базыртæ
Ныттыгъта дардыл,
Ныуулæфыди
Йæ саст риуы дзаг;
Иæ цæсты цæхæр
Фæйпæрдæм акалд,
Æмæ... фæтулы...
Раст мæнæ дурау
Тылди дæлæмæ,
Къæйдуртыл хойгæ,
Р1æ' систæ сæтгæ,
Йæ пакъуы калгæ.
Бынæй йыл комы
Йæхи ныццавта
Хæххон тызмæг дон...
Цæхсадта тугтæ...
Фынкæй йыл дарæс
Æркодта ’мæ йæ
Фыцгæ денджызы
Нысхуыста уайтагъд..
Ысхойы денджыз
Иæ фæйлауæнтæ...
Сæхи пыххойынц
Лæгъз айнæг дуртыл..
Нынниуынц... Зæрдæ
Сæ хъæрæй тоны...
Йæ кой дæр нал уыд
Æрвгъуыз быдыры
Ныр маргъы мардæн,
Нынпыхъуырдта йæ
Æнæбын денджыз...
(М.
Г.)
VIII. Дæ бындур ныззила, къуыбаргай нызгъæлай,
фыдæлты фыд мæсыг, куыд фидар разыпдтæ, куыд нæ
дæм бахъардтой мæ сагъæс, мæ цæссыг! Сæумæйæ изæр-
мæ, изæрæй сæумæмæ æрæнцой нæ ардтон: дæ сисыл, дæ
къултыл мæ судзгæ цæстысыг уыраугæйæ калдтон, зæ-
гъын, кæд цæссыджы тæрккъæвдайы уардæй ныххæлис,
иыккæлис, кæд афтæмæй, зæгъын, мæ фыды уæзæгм’æ
фæстаг хатт ныккæсии. (Гафсз).
66
УÆГЪДИБАР ДИКТАНТ.
IX. Фæззыгон цъæх мигъ иыббадт дæлвæзты, æрхыты,
доны сæрмæ. Мигъы фæскъаутæ æрцауыидзæг стьг бæ-
лæсты къалиутыл. Фæндаг ’ ныллæхъир. Развæд бæ-
рæг нæй. Машинæйы цырæгътæ гæзæмæ рухс кæнынц.
Æлыгбын цалхвæды машинæ куы иуырдæм фæбыры,
куы иннæрдæм.
Боныхъæд пывыл нæу. Нартхортопджытæи пицы уый-
ас æнтысы. Афтæмæй мæйы кæрон æрхæццæ. Октябры
дæр ма уарынджын боитæ куы скæна, уæд хъуыддæгтæ
бынтондæр ныссуйтæ уыдзысты. Быдырмæ рацу, зæгъ-
гæ, дзурыи бæргæ никæмæ хъæуы, адæмæн уромæнтæ
куы нæй,, фæлæ ацы къæвда бæстæ сафы.
Бахæццæ сты хъæумæ. Фæндаг фæхуыздæр. Сосамæ
дæр базилын бæргæ хъуыд, лыстæг хуыр ыл рагæй нал
ныккодтой, æмæ рог машинæ дзыхъхъытыл схъиудты-
тæгæнгæ; тахт. Дударæн фескъуыд йæ хъуыдыты таг.
Фæзилæны шофыр йæ машииæ пыууасын кодта.
Куыддæр Дудар машинæйæ рахызт, афтæ, цыма уы-
мæ æнхъæлмæ касти, уыйау дымгæ кæцæйдæр дуканийы
фæстæйæ фелвæст, иыффуттытæ ласта, æмæ æртæхтæ
ихуарæгау ныггæр-гæр кодтой тулдзыкъалиутæй.(Ж С.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Ныхъхъавын, нызгъорын, ныссадзын, ныххудын, нык-
кæсын, нысмудын, иызмæлын, ныххæцын, иыкъкъæр-
къæр кæнын, ныцъцъист, пыууад, ныййарц, ныззыид,
нывзылдта, нызмæста, ныллæууыд, ныссагъта, ныкъ-
къæпп кодта, ныуулæфыд, ныззылд, иыттыдта.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
X. Дард кæмдæр, тынг дард, хъæрзы зæхх. Йæ хъæр-
зынмæ ныхъхъус сты мæнæуы хуымтæ. Стæй хурныгуы-
лæнæй тугдзых хъæрццыгъатау фæзындысты хæдтæх-
джытæ. Сæхи уырдыгмæ рауагътой. Нынниудта дымгæ.
Ныууыгъта мæнæуты. Зæхх фаркгай хæрдмæ фæцыд.
Ныхъхъæрзыдта, ныууыкæргъыдта, ныррызти. Стæй
фæздæг туджы лæсæнтæп ахуырсты хуызæи сырх хъулон
афæлдæхт. Ныггуыпп ластон дзæгæрæг мæнæутæ. Къæрц-
цытæгæнгæ фæйнæрдæм пыппарц сты арты æвзæгтæ.
Сæ сæрмæ сау нымæты хуызæн - - фæздæджы къуым-
билтæ. Сæ фæстæ — сауæвзалы быдыртæ.
Сыгъд къуыбырыл, судзгæ зæххыл лæууынц дыууæ-
67
йæ: царды уæз кæй ныггуыбыр кодта, фыдбонтæ кæй
бахус кодтой, ахæм æнæдаст зæронд лæг. Иæ лыстæг
хус æнгуылдзтæ ауыгъдæй лæууынц пыхцылтæ, бæгъæв-
вад чызджы лæмæгъ уæхскыл. Сывæллон зæронд лæджы
хæдоны фæдджитыл ныззæгæл. Йæ цæстытæ байгом
кодта, арвмæ кæсы æмæ гæдыхъæдау ризы. Зæронд лæг
ницы дзуры.
Сæ хæд сæрмæ кæцæйдæр мигъы цъупп фæзынд. Фæм-
иæрдæм фæпырх. Æваст арв иыниæрыд. Мæсты цæхæр-
тæ акалдта. Къæвда рацыд. (Цæг. М.)
5-æм кълас
ЛЕКСИКÆ.
Синонимтæ. Антонимтæ. Омонимтæ.
Архаизмтæ. Неологизмтæ.
Ссарут синонимтæ æмæ сæ ныффыссут. Саразут се-
мæ хъуыдыйæдтæ.
Лаз, нард, фау, тыхджын, хæрзхуыз, цола, руаджы,
домбай, фæрцы, мæллæг, кад, бæгъачыр, хабар, уац,
цыт, хъæбатыр, иудзырдæй, чысыл, цыбырныхасæй,
гыццыл, æнæзивæг, бецау, æвзыгъд, мæгуыр, æнæфæ-
уæвгæ, гуырысхо, æвидийгæ, гуызавæ, хъаруджын.
Равзарут антонимтæ ацы дзырдтæм:
талынг —
рог —
УРС —
тагъд —
тыхджын —
сæрæи —
æвзыгъд —
ныллæг —
хорз —
фæтæн —
мæллæг —
адджын —т
стыр —
зондджын —
арæхстджын
рæсугъд —
æххормаг —
лыстæг —
æнкъард —
амондджып -
арæх —
Ацы дзырдтæ омонимтæ кæм уой, æрхъуыды кæнут
ахæм хъуыдыйæдтæ:
Хид, тас, сис, ных, ком, хос, зæгъ, мæй, сыг, къах,
гæды, æвзаг, хъаз, уад.
Рафыссут хицæн цæджындзты архаизмтæ æмæ не-
ологизмтæ:
Ракетæ, традовай, коммунист, къона, æрчъи, хъалон,
иогдзау, сахар, улупа, фæскомцæдисон, космонавт, æл-
дар, суагъæ, троллейбус, ювелир, юбилей, тепловоз,
лæскъ, кæвдæсард, техник.
Уырыссаг æвзагæй æрбайсгæ дзырдты
растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. Не столицæ.
Орджопикидзейы горæты ис бирæ библиотекæтæ æмæ
клубтæ, музейтæ æмæ театртæ. Спектакльтæ æвдыст
цæуынц ироп æмæ уырыссаг æвзæгтыл. ,
69
Бирæ диссæгтæ фспæн ис Бæстæзонæн музейы: занæ-
гойты хуызæгтæ, хъæддаг цæрæгойты быдыргътæ.
Нæ горæты арæзт æрцыд тслевизион центр. Æппæт
хæдзæртты дæр ис радио, бирæтæм та телевизортæ дæр.
Не столицæ у рæсугъд, йæ бæстастæу, хуссарæй цæга-
тырдæм, цæуы Сабырдзииады проспект. Проспекты ас-
тæуты, нæ иу кæронæй иннæ кæронмæ, ис аууон бульвар.
Проспекты, уырыссаг драмоы театры ракомкоммæ, бæр-
зонд фæцыд Владимир Ильич Ленины цыртдзæвæн.
Цыртдзæвæн цы фæзы ис, уый схуыдтой Ленины номыл.
Сæрибары фæзы ис цыртдзæвæн Григорий Констан-
тинович Орджоникидзейæи. Ацы фæзы ис Советты хæ-
дзар.
Проспекты фарсмæ ис Хетæгкаты Къостайы номыл
культурæйы æмæ фæлладуадзæн парк.
II. 1. Санаторимæ фæзылдтæн. 2. Мæ чумæдан мæ
рахиз къухы, афтæмæй м-æ мидбынат сагъдауæй аззад-
тæн. 3. Завкоммæ мæм фæсидтысты æмæ та мын путев-
кæ мæ къухы фæсагътой. 4. Æппæлынмæ мыи æй ма
бамбар, фæлæ мын нæ заводы хорз аргъ кæнынц.
(Цвег. М.) 5. Заборы æддс хъæсдарæг æмæ фæрæтты
зылангимæ æрбайхъуыст кæйдæр ставд хъæлæс. 6. Ма-
шинæ уайы йсфальт фæндагыл. 7. Комбайны разæй фæд-
фæдыл цæуæгау кæнынц сырх мæпæуæй дзаг машинæ-.
тæ. 8. Мæнæу афтæ кæй æрзад, уымæй комбайнер разы
у, кæд дзы йæ фæллой уыйбæрц нæй, уæддæр. 9. Æхсыз-
гон вæййы механизаторы зæрдæйæн, комбайны разæй
афтид машинæтæ куы пæ фæцæуынц, уæд. (М. Д.)
10. Орджоникидзейы горæты драмон театры агъуысты
сæрмæ фæйлауы сырх тырыса. (Бес. Т.)
ÆМБЛРЫНГÆНÆН ДИКТЛНТТÆ.
III. Ф æ л л о й ы у æ л а х и з м æ.
1958 аз..Не ’нæкæрон Советон Цæдисыл айхъуысти
нæ дуджы диссаджы змæлды кой. Мæскуы-Сортировоч-
нæйы станцæйы кусджытæ райдыдтой коммунистон фæл-
лойы коллективы кадджыи иом райсыныл’ тох. Цыбыр
рæстæгмæ патриотон змæлды тырысайы бын æрлæууыди
ног æм>æ ног бригæдтæ, сменæтæ, цехтæ, заводтæ, фаб-
рикæтæ. Æфсæнвæндаджы кусджытæ цы тырыса систой,
.уый бынм<æ æрлæууыдысты Ирыстоны сæдæгай лæппутæ
1æмæ :чызджытæ дæр.
70
Зынгзæрдæ лæппу Хъуыссæты Барис иуварсæй куыд
кастаид ахæм ахсджиаг хъуыддагмæ!
Хъуыссæты Барисы бригад рапарахат кодта ерыс
коммунистон фæллойы коллективы ном райсыныл. Бри-
гады уæнгтæ сæ зæрдæтæм арф райстой цытджын Лени--
ны ныхæстæ: «Мах æрцæудзыстæм коммунистои фæл-
лойы уæлахизмæ!» Æмæ йæм æрцыдысты. Садонгомы
шахтерты коллективæй кадджын нæмттæ райстой бирæ-
тæ. (Мæх. А.)
IV. Уарзынц Зджыды лæппутæ æмæ чызджытæ сæ
фæскомцæдисоп оргапизацийы секретары. Уарзынц æй
уымæн, æмæ йе ’ппæт хъару, йе ’ппæт тых, йæ зонд дæт-
ты шахтертæн. Афтæ куы уаид, æмæ уый фæсивæдæн æр-
мæст лекцитæ кæсы, дзыхы ныхасæй сæм размæ сиды
æитыстджын фæллоймæ, йæхæдæг та йæ къух уазал до-
ны дæр нæ тулы, зæгъгæ, уæд ын ахæм кад нæ уаид шах-
терты æхсæн. Фæлæ афтæ нæу. Василий ныфсджынæй
æрлæууыди Коммунистон партийы XXII съезды уынаф-
фæтæ æххæстгæнæг фæсивæды сæргъы, цæуы сæ разæй.
Иуцасдæр рæстæджы размæ фæскомцæдисы комитеты
секретарь райста отпуск. Шахтком ын путевкæ радта Со-
чимæ. Дзаумæттæ æфсиайд уыдысты чум^æданы. Райсом
раджы ацæудзæи, зæгъгæ, афтæ ма бауадис æрзæткъа-
хæны управленимæ, йе ’мбæлтты къухтæ райсыимæ,
(Мæх. А.)
ÆВЗЛРГÆ ДИКТАНТТÆ.
V. Венерæ сфæид кодта аразæг суæвын.
Орджоникидзейæгтæй бирæ ис ахæмтæ, æмæ Вене-
рæйы цæсгомæй хорз чи зоны. Адæм арæх кæй уынынц,
ахæм куысты уыд раздæр. Уый республикæйы столи-
цæйы уынгты скъæрдта трамвай. Горæты æппæты разæй
йæ вахтæйы чи æрлæууы, уыдонæй сты трамвайы кус-
джытæ. Уыдонæй уыд Венерæ дæр. Цал сахатыл-иу ца-
вæр пассажиртæ ласта, ууыл сахуыр. Мæнæ цæуынц ме-
таллургтæ, вагонмæ æрбахызтысты аразджытæ, сæ
хъæлдзæг ныхас æмæ хъæрæй худт та сæ разæй фæци
студенттæн. Кæсæпы уыны, дыууæ чысыл лæппуйы ва-
гоны къуымы сæхи куыд бамбæхстой, уый. Бамбæрста,
биле!тæ исынвæнд кæй нæ кæныпц. Мидбылты худгæйæ
сын æй сæ цæстмæ, бадардта. Фефсæрмы сты лæппутæ.
Афтæ никуыуал бакæндзысты. Чызг йæ пассажиртæм
сеппæтмæ дæр хорз зæрдæ дардта. Фæлæ йæм цæмæн-
71
Дæр аразджытæ уæлдай кадджыпдæр уыдысты. Йæхи
дыууæ цæстæй уыдта, уыдоны зонд æмæ хъарутæй, уы-
доны фæллойæ горæт йæ хуыз куыд аивта, уый. Цалдæр
мæйы размæ йæ трамвай нарæг уынджы кæм цыд, уым
• сæхи бæрзонд систой ног цæрæн хæдзæрттæ, скъолатæ,
æмдзæрæнтæ. Уæдæ уый чысыл амонд у! Раздæр æвзæр
фатеры чи цард кæнæ æппындæр фатер кæмæн нæ уыд,
уыцы бинонтæн райдзаст уæттæ балæвар кæн! Уыцы адæ-
мы йæ зæрдæмæ хæстæгæй-хæстæгдæр иста, æмæ йæм
фæстагмæ æрцыд уыдоны фарсмæ лæууыны зонд. Нæ
дæ ауадздзыстæм, зæгъгæ, ныллæууыдысты трамвайы уп-
равленийы. Фæлæ чызг йæ фæнд нал аивта. (Мæх. А.)
VI. Дзугкойы фырты сменæ Æрхоны æрзæткъахæны
æппæты разæй райдыдта ерыс коммунистон фæллойы
коллективы ном райсыныл. Иннæ сменæтæ æхсызгонæй
райстой уыдоны сидт. Семæ æрлæууыдысты иу симды.
Тынг фидар æмæ ныфсджын у симджыты къахайст. 130
сантиметры хох бакъæртт кæнын раздæр хорз куыстыл
нымадтой. Фæлæ фæстагмæ уыцы нормæ æгæр фæзæ-
ронд, нал цыдис сæ зæрдæмæ. Метр æмæ æрдæгæй къад-
дæр чи бакъæртт кæны, уый цæсгом нал фæхъæцы йе
’мбæлттæм кæсын. Уæвгæ дзы ныртæккæ ахæмтæ нал ис.
Коммунистон партийы XXII съезды бонтæ сменæйæн
уыдысты тохы бонтæ. Йæ кой дардыл айхъуысти. Æвд-
дæсæм октябры — 20 тоннæйы, æстдæсæм октябры —22
тоннæйы, нудæсæм октябры —25 тоннæйы. Афтæ мачи
банхъæлæд, æмæ æдæппæт уыйбæрц радтой. Нæ, уыдон
пълаиæй уæлæмæ цас арвыстой Мызуры æрзæтыссæн
фабрикæмæ, уый æвдисæг иымæцтæ сты.
Съезды делегаттæ фæндзæм бон куы рацыдысты сæ
радон æмбырдæй, уæд Дзугкойты Валодяйы сменæйы
уæнгтæ та схызтысты шахтæйæ. (Мæх. А.)
VII. Машинæйæ рахызти, иу-дыууиссæдз азмæ æввахс
кæуыл цыдаид, ахæм лæг. Иæ уæлæ фæныкхуыз плащ
æмæ хæстон формæйыл хуыд кæрдæгхуыз фуражкæ. Иæ
къæхтыл — бур хром цырыхъхъытæ. Лæг уыдис бæрзонд
æмæ уæнгджын. Цæсгомæй зæрдæм.æдзæугæ. Райкомы
цур цы лæггæ лæууыд, уыдонырдæм куы фæкаст, уæд
сын салам радта, йæхæаæг райкомы агъуысты асинтыл
схызт. Уый уыди партийы обкомы секретарь. Бацыдис
райкомы секретары кабинеты цурмæ æмæ дуарыл рахæ-
цыд, фæлæ дуар æхгæд разынд. Аслæнбеджы техникон
72
секретарь уыдис машинисткæмæ, цыдæр гæххæтт мы-
хуыр кæнын кодта. (Епх. Т.)
(Бон цъæхтæ куы кодта, уæд поезд æрлæууыди стан-
цæйы. Паровоз куыддæр æрлæууыди, вагæттæ сæхи кæ-
рæдзийыл бакъуыргæйæ куы æрæнцадысты, уæд Аслæн-
бег, йæ чумæдан йæ къухы, афтæмæй рагæпп кодта зæх-
мæ. Уыциу растæй бацыд, автобустæ кæцæй цæуынц,
уыцы станцæмæ. Кассæйы дуар баййæфта гомæй æмæ
райста билет, цы хъæумæ йæ цæуын хъуыди, уырдæм.
Сахаты æрдæджы фæстæ Аслæнбег автобусы бадгæйæ
фæлгæсыд быдыртыл. (Епх. Т.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОИ ДИКТАНТÆН.
Экзамен, шахтер, шифанер, шляпæ, шофыр, чек, чер-
нилæ, оркестр, метр, километр, сентябрь, большевик, ла-
герь, каникултæ, писмо, путевкæ, оккупант, океан, пас-
сажир, съезд, пенсионер, директор, форточкæ, парк,
этаж, телевизор, балкъон, скъапп, ручкæ, пъеро.
УÆГЪДИБАР ДИКТАНТ.
VIII. Аслæнбег ныр æртыккаг аз ахуыр кæны хъæу-
уонхæдзарадон институты. Абон хъусы фæстаг лекцимæ.
Райсом кæнæ иннæбон цæуы хъæутæм практикæйы. Про-
фессор йæ удæй цæуы, йæхи хъары, цæмæй йын студент-
тæ йæ лекци хуыздæр бамбарой, ууыл. Куы фыссæи фæй-
нæгыл картофы губаччы ныв акæны æмæ та йæ асæрфы,
куы та, картоф уидæгтæ куыд суадзы, уый ныв акæны
мелæй. Студенттæ тынг æнувыдæй хъусынц профессоры
лекцимæ, уæлдайдæр та, практикæйы цæуын кæй хъæуы,
уыдон. Фæлæ Аслæнбег уымæ кæсгæйæ аджих вæййы,
æмæ йæм фæйнæгæй разыны куы колхозы правлени, куы
бидаркæ’. >
Электрон щзæнгæрæг æвиппайды цъæхснаг мыртæ
суагъта. Студенттæ базмæлыдысты, фæлæ профессор йæ
ныхас кæнынæй нæма банцад. Минуты фæстæ тетрæдтæ
æмæ черииладæттæ æфсиайыныл фесты студенттæ. Про-
фессор мел æрæвæрдта уæлвæйнæг, йæ къухтæ ацагъта
æмæ кафедрæмæ бацыд. Систа чиныг кафедрæйæ, пъарт-
фелы йæ нывæрдта, йæ худ райста æмæ рацыди. (Епх. Т.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
IX. Октябры Цытджын революцийы размæ Цæгат
Ирыстон уыд тынг фæстæзад бæстæ. Стыр заводтæ æмæ
73
дзы фабрикæтæ нæ уыд. Машинæтæ нæ уыд, зæххы
куыст кодтой къухæй. Хортæ хорз нæ задысты.
Зæххы хæзнатæ уыдысты бельгийаг капиталистты
къухы. Бирæ хъæуты хицауиуæг кодтой ирон хъæздгуы-
тæ — æлдæрттæ. Цæгат Ирыстопæп хидауиуæг кодтой
паддзахы чиновниктæ.
Адæмæп сæ фылдæр хай уыдысты æнахуыргонд.
Советои хицаудзинады азты дæргъы Цæгат Ирыстон
ссис раззагдæр рсспубликæ. Коммунистон парти æмæ
Советон хицауады разамындæй Цæгат Ирыстоны фæл-
лойгæнджытæ сарæзтой бирæ фабрикæтæ æ’мæ заводтæ.
Хъæуты арæзт æрцыди стыр колхозтæ æмæ совхозтæ.
Хицауад быдыртæ кусыпæп радта миигай трактортæ
æмæ æидæр машинæтæ.
Нæ республикæйы арæзт æрцыд бирæ скъолатæ.
Байгом техникумтæ æмæ институттæ. Алы хъæуы дæр
ныр ис скъола, клуб, библиотекæ, медицинон пункт. Цæ-
гат Ирыстоиы горæттæм æмæ хъæутæм сеппæтмæ дæр
уагъд æрцыд электрон рухс.
X. Республикæйы æппæт хъæуты дæр уыдис бæрæг-
бон. Зын зæгъæи у, уыцы бон фылдæр адæм кæм уыдис,
уый — стадион «Спартачы», кæцы ран уыдис спортивон
ерыстæ, æви горæт Беслæны ипподромы. Ацы рап ироп
æвзыгъд барджытæ æвдыстой сæ сæрæндзинад æмæ
хъæбатырдзинад.
Бæхтыл спортивон ерыстæ арæзт æрцыдысты Цæгат
Ирыстоны автономийы цыппор азы иомыл. Ардæм æр-
цыдысты дæсгай мин адæймæгтæ республикæйы горæт-
тæй æмæ хъæутæй, Кæсæг-Балхъары, Цæцæн-Мæхъæ-
лы, Дагъистаны æмæ Цæгат Кавказы æндæр республи-
кæтæй æмæ облæсттæй.
Бæхыл бадыны тæккæ хуыздæр дæсныйад æвдыстой
советоп цирчы мастертæ Тугъанты Дзерассæ æмæ Вале-
рий Деписов.
Бæхылбадджыты хъæзтыты программæйы фæстагно-
мыр уыдис Цæгат Ирыстопы колхозты æмæ совхозты
бæхты дугъ. Уайын хъуыдис 4800 метры. Дуне барджытæ
уыциу схуыст фæкодтоп сæ бынатæй. Сæ кæрæдзийæп
бар пæ лачксрдтой. Дыккаг зылды иу барæг йæхи фатау
размæ ныццавта, иугай-дыгай сæ фæстс фæуагъта сæ-
рæндæрты æмæ пæ иых сарæзта финишмæ. «Уый уы-
дзæн. Уып уыдзæп!» —хъæр кæнынц адæм. (Газ. «Рæст-
дзкнад»).
74
ВАЗЫГДЖЫН ДЗЫРДТÆ.
Иу уидаг дывæр
кæцыны руадйсы арæзт вазыгджын дзырдтæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Уым чысыл дæлдæр, къæндуры быпæй, йæхины-
мæр хъуыр-хъуыр кæпы цæстысыгау рæсуг суадон.
2. Сырдон фысты къæдзæхрæбыпмæ баздæхта, йæ фæс-
тæгтыл æрбадт ,æмæ æфцæджырдæм скæс-скæс кодта.
3. Æхсæвцас йæ барты цыд, уыйбæрц доны хъæр тын-
гæй-тыпгдæр хъуыст. 4. Ниуд, æнахуыр дæндæгты къæс-
къæс йæ хъустыл уад Сырдонæн. 5. Мæйдары куы иу
ранæй, куы иннæ рапæй ферттив-ферттив систоп уыцы
зынджы ’ стъæлфæнтæ, афтæ тагъд ратæх-батæх кодтой,
æмæ сæ цæст дгср нал ахста. 6. Кæрдæгхуыз хъæдабæ
стъолæмбæрзæныл уыди, зыпа-иæзына чи фæбур, ахæм
гæххæтты сыфтæ. (Цæг. М.) 7. Бæлæстæ банцадысты сæ
къæс-къæсæй, сæ ратас-батасæй. (М. С.) 8. Арвыл ты-
бар-тыбур кодтой стъалытæ, кæрæдзимæ ныкъуылдтой
сæ ирд цæстытæ. 9. Æдде къуыс-къуыс кæны хуссайраг
дымгæ. 10. Арвы æпæкæрон денджызы фæленк кæнынц
урс-урсид æврæгътæ. 11. Тыбар-тыбур кæнынц стъалы-
тæ. 12. Хъуысы тракторты моторы гуыв-гуыв, чысыл
суадæтты сыр-сыр. (Цыр. М.) 13. Колхозоитæ хор тагъд-
тагъд æфснайдтой. 14. Иог хоры уæрдæттæ фæд-фæдыл
цыдысты хорæмбырдгæнæн бынæттæм. (Хъ. С.)
II. 1. Стынг цъиуты цъыбар-цъыбур, мыдыбындзы-
ты дыв-дыв. (Цæг. М.) 2. Дуканийы агъуыстмæ куы ба-
цыдысты, уыцы сахат тæрхæджы къæр-къæр æддæмæ
райхъуысти. (Бæд. Хъ.) 3. Тыгъдызæйы уарын сæх-сæх
кодта цыхцырæгау. (М. Г.) 4. Быидзыты дыв-дыв, цъиу-
ты цъыбар-цъыбур—,æппæт дæр дзуры дыргъдоны рæ-
сугъддзинадыл. (Цæг. М.) 5. Æркъайы фæз ныссабыр
ис. Æрмæст ма хъуысти Терчы бын дурты гыбар-гыбур
æмæ бæлæстыл мæргъты цъыбар-цъыбур. (С. У.)
6. Згъорыс, Терк, дæ тагъд згъордæй, хъуысы де ’нусон
сæр-сæр. (Дз. X.) 7. Сусæг уынæртæ, сыбар-сыбур,
трамвайты дзинг-дзинг сиу сты, æмæ сæм Хетæг зарæг-
мæ хъусæгау цыбæлæй хъусы. (М. С.) 8. Сыфтæрты æх-
сæп цъыбар-цъыбур кæнынц цъиутæ, хъуысы хъæдхойы
къуырцц-къуырцц. (Цыр. М.) 9. Сахары гуыв-гуыв, ден-
джызы гуылф-гуылф æмæ допы цæллахъхъ денджызы
сæрмæ уæлдæфы баиу сты æмæ иумæ рæсугъд, тыхджын
75
зарæджы музыкæйы хуызæн уыдысты. (М. Г.) 10. Цæл-
хыты иугæндзон къæс-къæсмæ алчи йæ сагъæстæ æлвисы.
(М. С.) 11. Агуындæ æнкъардæй, тарстхуызæй рацу-
бацу кодта уаты. (Дз. Т.) 12. Хохы цъуппыл тыбар-ты-
бур кæнынц хуры тынтæ. (Цæг. М). 13. Фæззыгон дым-
гæ хъæуы быпæй хъæуы сæрмæ куыд тагъд асыф-сыф
ласы, афтæ тагъд ахæлиу хабар æгас хъæуыл: 14. Уын-
гæй æрбайхъуысти уæрдоиы гыбар-гыбур. (Ток. А.)
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
III. Уызын.
а) Уызын æрхы разил-базил,
Цъалабынтæм расмуд-басмуд,
Кæрдæджы хал рахсын-бахсын.
Мадæл цъиу дыы рагæпп-багæпп,
Къалиуты ’хсæн ратæх-батæх,
Фæдисгæнгæ рауас-бауас.
Уызын дын æм райхъус-байхъус,
Къутæрбынты рауай-бауай,
Дурты ’хсæнты рауын-бауын.
Сатæгсау калм ралæс-балæс,
Лæппын цъиуы расур-басур.
Лæппын цъиу дæр ралидз-балидз.
Уызын мæстæй разгъор-базгъор,
Калмы уæлæ ратул-батул.
Удисгæ калм ратас-батас...
Цъиу фыр цинæй разар-базар,
Уæд йæ лæппын рагæпп-багæпп.
Уызын дæр та разил-базил.
б) Быдыр та систа тыбар-тыбур,—
Денджыз ма уый разы циу!
Мæнæ та мæргъты цъыбар-цъыбур
Дæтты кæл-кæлимæ сиу. (Цыр. М.)
Дзырдтæ кæрæдзимæ æфтауыны фæрцы
арæзт вазыгдэкын дзырдтæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
1 I. 1. Паддзахвæндаджы галиувæрсты згъоры маши-
нæ. 2. Фæстæмæ тæхынц телыхъæдтæ, бæлæстæ. 3. Фæн-
(Цæр. А.)
76
даджы рыг æрбадт нартхоры хуымтыл, карст мæкæуы
уыгæйтыл. (Цæг. М.) 4. Изæрдалынгтæ сæхи ныллæг
æруагътой хъæуыл. 5. Колхозы кæрты цъиуызмæлæг дæр
нал уьш. 6. Æрмæст ма партбюройы секретарь Хасан йæ
кусæнуЬты стъолы уæлхъус бадт æмæ уыцы æнæвдæлон-
хуызæиЪыдæртæ фыста. (М. С.) 7. Кæй зæрдыл иæ лæу-
уы Алагкры цæрджытæй зопддзаст, хæрзæгъдау, сабыр
ирон (чызг Баситы Чабæхан? 8. Уый каст фæцис литера-
турон факультет Цæгат Ирыстоны педагогон институты
æмæ куыста ахуыргæнæгæй Алагиры. (Дж. Г.) 9. Зилы
хурсыгъдбуяр зæронд мæй урсфынк уылæнты æхсæн.
(Дз. X.) 10\ Æууæнкджын лæг, æнхъæлмæ дæм кæсын,
æууæнкджын лæг, мæ сидтмæ та фæзын, дæуимæ мах нæ
тугахуырст тырыса зынвæндæгтыл куы хъæудзæни хæс-
сын. (Мырт. Б.) 11. Цæй зын дæ, тохвæндаг, цæй зын!..
(Цыр. М.)Л2. Бынæй мæм æнхъæлмæ касти нæ тъæпæи-
сæр хæдзар. (Хъодз. Æ.)
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТТÆ.
II. X ор ы б о н.
а) Хистæр фæтæн хъæзын къусæй
Фысымы даст сæрыл уагъта
Урсбын хæрзæихъызт къуымæл.
Хистæр йæ барджын хъæлæсæй
Фарста: «Цы курут, лæппутæ?»
Æмæ йын цингæнгæ — «Хор! Хор!» —
Иумæ лæвæрдтам мах дзуапп.
Æхсæвы уадысты цæстыл:
Даргъхъæд, рæсæй цыргъ къæпитæ,
Ногбыд, дзæлвуисæй чыргъæд,
Саухал, æртæхдзаст быдыртæ,
Бурсыг мæиæуы æфсиртæ,
Ногдзыд къæбиладжын нартхор,
Пух дзул...
Мæ дæрзæгкъух фыд... (Дз. X.)
б) Фæскъæвда.
Фенцад сахкъæвда. Хуры æмбæхст тын
Мигъты асырдта арвы тыгъд къулæй,
Æмæ цардцин æрдыпбылæй фæзтæм
Худы ногнад сывæллоиау дуне... (Дз. X.)
в) Мæн хæстхъомæй не ’рæййæфта хæст,
Тохвæдыл пæ фæцыдтæи æд гæрзтæ.
77
Фæлæ фсдтон хæсты хуызы æз
Сау низау æпæхатыр фыд рæстæг.
«Хæст...» Уæд хъусып бомбæты хъæрзын,
Хъустæ ’хгæнынц танкæты гуыр-гуырæй,
Цæсты.] уайы бардæпы кæрдзын /
Æмæ згæхæрд телтæй конд æрмгуыроп.У
...Мах фæсхæст нæ хистæрты фæзмыдт/ш,
Даргъфæдджи пырх цинелты цыдыста&м...
Мах пæ сопт рæстзæрдæтæй нæ зыдтам,
Ныр хæдзары хистæртæ кæй сыстæм... (Дз. X,)
г) М æ з æ р д ы л д а р ы н.
Рагæй нал дæн æз нæудзарм хъæуы цæрджытæй,
Рагæй пал уыдтæи æртæхæвæрд цъæх хуымты,
Фæлæ хъæугæрои сывылдзхъæдæй цæджындзыл
Къахтæй баззади пæ боныхыгъд мæ гуырдæи...
Рагæй, тыпг рагæй мæ мидфынæйы хъармæй
Мæп нæ хъал кæны сæныккиртæст сæгъы хъæр,
Фæлæ мад-армау æхсызгонæй æпкъарын
Æз мæ гом къæхтыл нæуæг фæлдæхт зæххы хъарм...
Рагæй нал фестып æз уасджыты хъæрахстмæ,
Рагæй не ’ру’адтæп æрыскъæфджын тæссæртты,
Фæлæ булæмаргъ куыниæ рох кæны й’ ахстои,
Лфтæ дарып æз нæ къулхæдзар мæ зæрдыл. (Дз. X.)
д) Мысып нæ къулхæдзар доибыл,
Мысын нæ даргъ бал бæлæстæ...
Арæх мæ сабийы бонтæ
Афтæмæй уанынц мæ цæстыл:
Сысы изæрфæлмы бонрухс... ,
Стылди мæп арвы бæрзондмæ...
Бады фæлмæндзаст зæроид ус,
Бады дæрзæгдаст зæронд лæг... (Дз. X.)
ÆМБАРЫНГÆИÆН ДИКТДНТТÆ. ,
III. Хæххон фæндæгтæ! Тугдадзинтау бирæ стут, зæр-
дæйау — хпвæпд. Хатгай гæзæмæ æмбæхсут сындзджын
пыхсхъæдты, æртæхдзаст уыгæрдæнты, фæлæ та уæрццау
погæй фæзынут, æфсургъау стæхут айнæгриу къæдзæх-
тæм, митæмбæрзт цъуппытæм, бараст вæййут фыдæл-
тыккон лæгæттæм. Бирæ цæлхдуртæ, бирæ тыхæвзарæн-
78
тæ ф|взæры уæ разы, фæлæ сæ, фæстæ разынут ноджы
ирдд%>, поджы бæрæгдæрæй. Сæфæн уын нæй.
Ракæй-рæтты фæллад бæлццонау банцой кодтат æр-
дæгхæлд æдзæм мæсгуытыл, цыма сын сæ диссаджытау-
рæгътак хъусыныл фсстут, уыйау. (Мур. Э.)
IV. К Ссæдз азы размæ ацы хæхтыл бæгъæввадæй
уæлыгæс\ кæимæ хаттæя, уыимæ бадæм уæзласæн ма-
шинæйы ^рыгон саулагъз шофыры фарсмæ. (Цæг. М.)
2. Æнæзокгæ бæлццон йæ бынатæй фестад. 3. Мæ сæ-
рыхъуынтцл мын рæвдаугæ æруагъта йæ арм æмæ соса-
вæпдагыл уæззау къахдзæфтæй араст хъæуы сæрмæ.
(Мал. В.) 4.\Коммæгæсы ма цæв,—мастæн æй хæсдзæн;
хивæндмæ дæ уайдзæф худæгау кæсдзæн. (Къ.) 5. Фæи-
зæрмилтæ. Æрмæст ма иыгуылæнырдыгæй, дар’д хъæды
къохы сау æндæрджы сæрмæ, тугахуырстау сырх-сыр-
хид дардта мигъамæст арвы кæрон. (Бас. Мих.) 6. Дис-
ныбæрц нæ уыЦы цæст развæидаг. Афтæ зыны. цыма ну
раи лæууы хæдтæхæг, цыма йын размæ ницы æнтысы
(Цыр. М.) 7. Станы уыди сабыр. Фæсивæд иууылдæр
уыдысты тарф фынæй куыствæлладæй. (Бæд. Хъ.)
V. Æндонфахс цъæх мæсыг нæ хъæугæрон фæзæй
колхозон быдыртæм æдзынæг фæлгæсы. Æнусты фыд-
азтæ, тыхы дуг, цагъайраджы, рæстæг зæронд царды
цыртыл ныууагътой хъæдгæмттæ, нуæстæ,— фæхæцыд
ыл хъуына, йæ дуртæ кæм саст, кæм æрдæгсаст. Йæ хъа-
вæн быкæттæ — йæ сæрыл, рæихъæвæрд дæндæгтæ,
фæхъæнтæ сты тохы,— зынынц ма ,зæронд лæджы иугай
дæндæгтау. Фæлæ ма у фидар. Фæлгæсы ’мæ райы: кол-
хозон мæнæутæ цардбæллон фæсивæд æфснайы! (Гафез).
ДЗЫРДТÆ СФÆЛДЫСТАДОН ДИКТАНТÆИ.
Хæдтæхæг, ахуыргæнæг, ,зæхкусæг, фæллойгæнæг,
мидхъæу, æфсæнвæндаг, гæрзифтонг, хæцæнгарз, мит-
сæр, урсхил, бурбын, цъæхдзаст, куыствæллад, сæрсæ-
фæп, æрмгуырой, донвæд, фæсвæд, цыппæрдæсаздзыд,
дæлдон, уæлбыл.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
VI. Рог машинæ сосавæндагæй галиуырдæм фæзылд,
хурсыгъд кæрдæгыл афæд кодта, йæ цæлхыты бынæп
хус къæцæлты къæрццытæ ссыд. Уыйфæстæ райхъуыст
къутæрты сыр-сыр æмæ сыфтæрты сусу-бусу. Машинæйы
тъæпæн фындз фæйнæрдæм аппары къалиуты, рагон
79
цæлхвæды куы иуырдæм акъул вæййы, куы иннæрдæм
фæчиуы. Æппынфæстаг мотор ныууынæргъыд, майшнæ
гæпгæнæгау фссхъиудта, æмæ разæй цыма арвьудуар
фегом. Рæсугъд тъæпæн къудзиты доны былмш бал-
хъывта, æмæ таугæрдæджы сæрттывтой хæххон гдидин-
джытæ: бурсæртæ, урсбылтæ, сырххæдонджынта. Ты-
бар-тыбур кæнынц. Изæры сатæг дымгæ сæ ахъ/зы æмæ
та комы заргæ афардæг вæййы, дон сын йæ хъу!>1р-хъуы-
рæй уайдзæфтæ кæны, айиæг къæдзæхтæ сæщ бæрзон-
дæй кæсынц. /
Шофыр æхсæр бæласы бын баурæдта йæ машинæ.
(М. С.)
VII. Бæлæсты зарæг.
Суадонау сауцæст уалдзæг æрцæуы дуне’мæ. Хъæугæ-
рон обауыл æрытауы фæлурс-цъæх гауыз,' æрбады йыл
æмæ сагъæсы аныгъуылы. Стæй райсы фыссæн сис, æмæ
уайтагъд митæхгæд быдыр хъулæттæ адары. Нæ фæт-
къуы бæлас байдзаг вæййы сауцъиутæй. К/ьалиуты къуы-
быртæй райгуырынц фæлмæн сыфтæ, ахстæтты та —
саубырынкъ лæппынтæ. Дыууадæстæнон хъисфæндырау
тымбылсæр бæлас иууыл зарæг фесты. О, бæлæсты за-
рæг... Уый хъусын мæ рагбонтæй нырмæ. Мæ рагбонтæ
нал сты, рæстæджы æнæбын сæрсæфæны аныгъуылдыс-
ты. Фæлæ бæлæсты зарæг æмæ йе сфæлдисæг уалдзæг
кæмдæриддæр сты ме ’мбæлццæттæ. (Хъодз. Æ.)
VIII. Къахвæндаг.
Нарæг къахвæндаг калмау астымы здыхсы. Ранæй-
рæтты йæ дурвæткъуытæ сæ быны æркодтой, сындзкъа-
лиу цатыртæ йыл айтыгътой. Къæвдадæттæ йын бахсыд-
той йæ фафстæ. Фæлæ уый уæддæр тындзы размæ.
Æнхъæлдтон, кæрон ын нæй, цыфæнды цæлхдурты сæр-
ты дæр ахиздзæпис, фæлæ... Донгæроны, цыма йæ исчи
æхсаргардæй æрцъыкк ласта, уыйау къахвæндаг æвип-
пайды æрбайсæфт. Оххай, балцмоидагæй йæ зынг
ахуыссыд...
Афтæ ма æиæбын сæрсæфæны раз тæхгæ-тæхын
дзыхълæуд пыккæиы уадсур æфсургъ. (Мур. Э.)
Цыбыргонд вазыгджын дзырдтæ.
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
I. ССР Цæдис у дунейы тæккæ стырдæр бæстæ.
2. Джызæлдоныл лрæзт ис 1Тæгат Ирыстопы фыццаг
80
ГЭСд 3. 1971 азы уыди СЦКП-йы 24-æм съезд. 4. Цæгат
Иры<^гоны АССР хауы УСФРЦ-мæ. 5. Колхозтæ æмæ
сосхозты раззагдæр фæскомцæ/шсонтæ æрвыст æрцыды-
сты рйспубликæйы ФÆЛКЦ-ны съездмæ. 6. Æмбырды
раиыхас кодтой райкомы секретарь æмæ райæххæсткомы
сæрдар\ 7. Хъæусоветы дуармæ уыди дзæвгар адæм.
8. 1946 >азы Орджоникидзейы сæрмæ Теркыл сарæзтам
допмарæй æмæ электрон станцæ — Орджоникидзейы
ГЭС. 9. Рязмæ, размæ, буц колхоз, нæ уарзон коллектив.
\ Миногоиты дзырдарæзт.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Хæрз сабийæ баззад сидзæрæй Зауыр, фæлæ йæ
зæрдæйæ никуы цух кæиы йæ ныййарæджы сурæт, фæл-
мæнзæрдæ, уарзаг мад. Царди фыдимæ, уыди коммæ-
гæс, æвзыгъд, сæрæн лæппу, стæй йæ мадау тæригъæд-
гæнаг. (’М. С.) 2. Уыд сæрдыгон мæйрухс æхсæв. (Епх. Т.)
3. Хæрзæхсад, хæрзцагъд къуымбилау урс-урсид мигъ-
тæ райсомæй ауыгъдæй бирæ фæлæууыдысты цъæх æрв-
гæроны сæрмæ. (М. С.) 4. Уыцы æхсæв Къостамæ бирæ
уазджытæ бафысым кодта. Йæ чысыл фатеры къуымы
фезмæлæн нал уыд. Уыдысты йæм йæ хæлæрттæ: Ба-
рис — бæзæрхыг, уæнгджын, сырхцъар лæппулæг, си-
дзæр чызг Хадизæт, уый дæр се ’мгар, дæргъæлвæс, на-
рæгастæу, даргъдзыккуджын. (Дз. Т.) 5. Хъасболат у
куыстуарзаг, зæрдæхæлар, æгъдауджын лæппу. Фау æм
иицæмæй æрхæссæн ис, æрмæст æгæр æфсæрмдзæстыг
кæй у, уымæй дарддæр. (Сл. А.) 6. Мæ тæккæ размæ
æрбацыдысты дыууæйæ — бæрзондгомау, саулагъз лæп-
пулæг цæсткæсæнты æмæ нарæгастæу, цъæхдзаст хæрз-
конд чызг фæхсæнцъылдтæ къабайы. (Цыр. М.) 7. Дыу-
уæ сырхбыи вазæйы нарæг хъуыртæй сæ сæртæ сдардтой
быдираг дидинджытæ. (Цæг. М.)
II. 1. Иоггуырд æхсæрдзæнтæ лæбурынтæ систой арф
уымæлбын æрхытæ æмæ адæгты. 2. Болатварс зондджын
фæсивæд ныфсхастæй æрлæууыдысты хохы раз æмæ йын
оæгъынц: «Цæй-ма, хъæбысæй рахæцæм, цымæ нæ чи кæй
абырсдзæни». 3. Æнтыстдзинæдтæ. Сбирæ сты уыдон.
Систы бригады æмдзугæиджытæ. (Мæх. А.) 4. Звенойь;
къамандир, хистæр лейтепаит Ногъайты Ллыбег, фæтæн-
риу, бæрзопд, сырхцъар лæг, йæ хъуыпджыи амонæн æн-
гуылдз ракæ-бакæ кодта лыстæг хæххытæй хъулæттæ
0 Диктантты æмбырдгонд 4-8 къл.
81
картæйы. (Бас. Мих.) 5. Буль^вары, бæлæстæ кæрæдзййы
фæдыл ныххал сты доидзау ног чындзытау сæ пæр-рæр-
гæнаг глази разкъæрттыты... 6. Горæты , сæрмæ /цъæх
Дардтой уыгарддзæф, митсæр хæхтæ. (Цыр. М.) 7.Дагъд
сæ кæрон æрцыд сабыр зæрдæхæлар мæргъты цардхалæг
гæды рувасæн æмæ саузæрдæ бирæгъæи. (Бр. С.)
8. Хъамболат ирон æвзагмæ раивта иуактон пЪесæтæ,
æмæ-иу сæ институты драмкъорд æрæвæрдта, йæхæдæг
та сын-иу уыдис разамопæг. 9. Надийы фыдыфсымæр
хæрзæгъдау æмæ фæлмæнзæрдæ, фæллойуарз^г лæг уы-
ди. (Епх. Т.) ’ I
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. Алагирмæ бахæццæ стæм фæсахсæвæр. Зымæ-
гон мигъ нытътъæпæн ис зæххыл æмæ йæ уазал хъæбы-
сы æрбатыхта мынæггопд горæты. Æрмæстдæр хæстон
машинæты рухс æрттывта мæйдары бирæгъы судзгæ цæс-
тытау æмæ рухс цавта халасгоыд сырхæфсæддонты рæн-
хъытыл. Знаг лыгъдис Ирыстонæй. Фронт дардæй-дард-
дæр кодта, æмæ Сырх Æфсады хæйттæ цыдысты размæ,
хурныгуылæнырдæм. Мах фæндыдис фыдгулы къух’æй
цæф æм,æ æфхæрд горæты уынгтыл разилын, фæлæ нæ
хъыг дардта æхсæв. Афтæ пæм кастис, цыма знагæн
уæгъдгонд Алагир уыдис тарф фыпæй стыр хъизæмар
æмæ фыдбонты фæстæ. Райсомæй æвзонг æмæ худгæ
советон горæт æрбалæууыд нæ цæстыты раз тæригъæддаг
хæлдæй, афтæ ма æрбалæууы лæгæн*йæ зæронд хорз
æмбал фыднизы фæстæ. Адæймаджы цæст бакæсын нæ
фæрæзта цæрæп хæдзæрттæ æмæ учрежденитæм.
Бирæ хабæрттæ радзырдтой махæн Алагиры цæрджы-
тæ фæллойгæпæг адæмы хъæппæрис æмæ хъæбатырдзи-
нады тыххæй, стæй немыцы æфсæдты æдзæсгом, æнахъи-
нон æмæ сырддон хъуыддæгты тыххæй дæр.
Кæй зæрдыл нæ лæууы Алагиры цæр’джытæй зонд-
дзаст, хæрз.æгъдау, сабыр ирон чызг Баситы Чабæхан?
Уый каст фæцис литсратуроп факультет Цæгат Ирысто-
иы педа’гогои иистптуты æмæ куыста ахуыргæнæгæй
Алагиры. (Дж. Г.)
IV. Фæззыгон цъæх мигъ сыстад быдырæй. Ногæй ра-
ирд и арв. Гæзæмæ æрæндæвтой сæууои хуры тынтæ.
Дысоны халас атади бæлæсты сыфтæртыл. Фæззыгæнд-
ты ногдзыд æвзартæ та сæхи сивæзтой хуры хъарммæ^
Фæндаггæрæтты фæбур и кæрдæг. Æрбампылдысты бы-
82
\
дира^ дидинджыты рæсугъд сыфтæ æмæ уыцы ’æууаД-
хуызæй лæууынц сæ хус зæнгтыл. Æрбадымдзысты ма
иу хатт уазал дымгæтæ, æмæ быптондæр æрызгъæл-
дзысты\ зæхмæ.
О, фæззæг у ныр, бурзачъе, мыддзых фæззæг —афæ-
дзы цып\1ар афонæп сæ дзаджджындæр æмæ фæдисон-
дæр. Хæдзардзин лæгау зилы, хойы адæмы кулдуæрттæ.
Бон дъæхт-æ кæпын куы бапдайы, уæд базмæлынц хъæу-
тæ. Сæнкъуысынц адæм. Зад нартхоры хуымты æхсæн-
ты денджызы наутау ленкгæнгæ араст вæййынц ком-
байнтæ. Фæндæгтыл дыууæрдæм тыпнывæндæгау сисынц
машинæтæ... ’ ’ ,
Ахæм æнæнцой бон та у абоп дæр„ Æмæ кæд мах
хъæумæ сæударæй æрхæццæ стæм, уæддæр колхозы уы-
иаффæдоны никæйуал баййæфтам правленийы æмæ
парткомы разамопджытæй. Æрмæст иупæг адæймаг,
æвæццæгæн, сæйраг бухгалтер, бадтис стыр стъолы уæл-
хъус æмæ дыууæрдæм раппар-баппар кодта* нымайæнты
къæбæлтæ. (Цыр. М.) ’
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТТÆ.
V. Бæгъæмсар, бæгъæввад, фыдвæллад, йæ фæдджи
пæ сины, хæцæыгарз йæ къухы, æдзух вæййы цины, куы
фæцæуы тохы. Хæцынмæ, мæлынмæ, зын раимæ цæуын-
мæ цæттæ у æдзухæй, æхсæвæй-боиæй. 'Æрхæсдзæн ны-
вондæн пæхи сæр æмцардæн. Фæсивæд! Байхъус- ма, ку-
сæг лæг,,базон-ма! Чи у? Цавæр йæ ном? Ссар .æй, базон.
Уæдæ хъус! Æргом дын зæгъоп: фæскомцæдисон — йæ
ном! (Фæр. Къ.)
VI. Петр Семенович рагæй ис ацы куысты. Æгъда-
уыл хæцæг у æмæ, пæ зæрдæ -чысыл дæр истæмæ куы
фехсайы, уæд æпæ сдзургæ нæ фæлæууы.
Цырагъы рухс кæцæй калди, уыцы рудзынгæй нал’
иста йæ цæстæпгас зæронд лæг. Йæ цæстытыл уади, йæ-
хинымæр кæимæ загъд кодта, уый, уæйыгарæзтытæ,
хæрзконд, мадзура лæппу.
Кæуылты уыд, Петро дуаргæсæй кæм куыста, уыцы
упиверситет. Мæскуыйы уæлдæр скъолатæн сæ тæккæ
зыпгæдæр! Ам ахуыр кодтой уырыссæгтæ, гуырдзиæгтæ,
узбекæгтæ, сомихæгтæ. (Бес. Г.)
VII. Æрдæгталынг къуындæг уатгонды, хиарæзт
дæргъæццон стъолы фарсмæ, шахмæтты уæлхъус бадынц
83
Дыууæйæ. Сæ иу цйгайпаджы хуызæн сæнтсау, бæс/зонд-
гомау,' уæрæхдзæсгом æфсæддон, йæ уæлæ — капитаны
дарæс. Иннæ — къæбæлдзыгсæр, гогызы айкау дзь/гъуыр-
фындз лæппулæг, йæ уæхсчытыл лейтенанты пъагæт-
тæ. (Бас. Мих.) /
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ НОМДАРТÆ ÆМУЁ
МИНОГОНТЫ ДЗЫРДАРÆЗТЫЛ. /
VIII. 1. Лæг сабырæй иуварс акъахдзæф кодта, йæ
хисæрфæн дурыл æрæвæрдта, йе ставд хъуынджын цæнг-
тыл йæ дыстæ рæбыноз батылдта æмæ мæм æрмахуыр
арсы хуызæн уæзбын цыд æрбакодта. (Цæг. М.) 2. Ас-
лæнбегмæ цард ноджы адджындæр фæкасти мæйрухс
æхсæвы арв æмæ æрдзмæ фæлгæсгæйæ. (Епх. Т.) 3. Амæй-
размæ бирæ хæттыты чи фæуæлахиз, ныр дæр та æнтыст-
дзинад уый хай хъуамæ уа. \Мæх. А.) 4. Олег бирæ
уарзта хъæлдзæгдзинад, рæсугъддзинад æмæ бæрæгбон-
тæ. (Кош.) 5. Адæмы хъæлдзæгдзинадæй рухс кодта
Дзаккойы зæрдæ. (Цæг. М.) 6. Мæ сыхаг Тего, стæвдтæ-
арæзт, сырхцъар, ныллæггомау лæг, бирæ уарзта кæсаг
ахсын. 7. Уыцы куыстыл ноджы æнувыддæр та йе ’мкъул
цæрæг, æлвæст лæппулæг Батыр уыди. (Кодз. С.)
8. Зондджын — бонджын. (Æмб.) 9. Зивæггæнаджы гуыл
хомæй баззад. (Æмб.) 10. Номдзыд зæронд лæг уыдис
Керым. Йæ сыхæгтæ, йæ хъæубæстæ иæ, фæлæ ма ’ин-
нæ хъæуты дæр бирæ хæттыты фехъуыстаиккат Керымы
хорзы кой.
Миногонты растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Дзерассæ уыцы изæр уыдис уæлдай хъæлдзæг-
дæр æмæ рæсугъддæр. (Епх. Т.) 2. Æгады бæсты — мæ-
лæт хуыздæр. (Æмб.) 3. Кæд Цæлыкк йæ сабипы бонтæй
фæстæмæ бавзæрста цагъарады æфсондз, æбардзинад,
уæддæр йæ зæрдæ дардта рухсдæр фидæныл. (Б. Б.)
4. Хъару æмæ удæй пæ уыди хæрзуддæр, йæ бакасг,
йæ уындæй иæ уыди рæсугъддæр. Р1æ цæстытæ, пе ’нгæс—-
сæууои хурæн йе скаст, йæ ныхас — æнæфау, фæлмæн
æмæ адджын, æнæуи — æрдхæрæи æгъдауджын. Цы ар-
хайд, цы мимæ нæ уыдысты диссагйæ къухтæ? (Гафез).
5. Ваияйы йæхимæ чи райста, уыцы пог бинонтæ уыдыс-
ты >иттæг зындгонд æмæ иттæг кадджын. (Кат.) 6. Кус-
джыты кълас у иырыккои æхсæнады æппæты революци-
84
ондæр кълас. Капитализм баныгæнын æмæ фæллоигæ-
нæг адæмы коммунизммæ æркæнын уымæ кæсы. («Дæ
царды сæйр. æгъд.») 7. Кавказы хæхтæ чи сæвзæрын код-
та, æз уымæн бæсты стырдæр хорзæх раттин. (Мырт. Б.)
II. 1.. Зæрдæрухсæп та здæхтысты ацы хатт дæр шах-
тертæ хæхты бынæй. Поджы зæрдæрухсдæр хабар та
сæм æнхъæлмæ кастис шахтæпæ рацæуæны. 2. Шах-
терты поселок цæры ног цардæп, æрвиты ноджы амонд-
джындæр бонтæ, уæрæхдæр къахдзæфтæй цæуы нæ рухс
фидæн — цытджын коммунизммæ. (М’æх. А.) 3. Æры-
гон уæвгæйæ чызг иттæг арæхстджын разынд. (Дз. К.)
4. Сæнтсау мигътæ та уад фæсырдта, цъæх денджыз нал
кæны сæр-сæр. (Т. Шев.) 5. Черменуыцы сахатуыдиит-
тæг рæсугъд: йæ сæрæй йæ къæхты бынмæ калдта цæ-
хæртæ. (С. У.) 6. Зымæгон хурмæ æрттивынц мæ чумæ-
даны сырхахуырст фæрстæ, урс-урсид тасмачъийæ конд
цæппузыртæ. (Æгъ. Æ.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Чызг йæхи ныхсадта æмæ æрбацыд. Сæнтсау
бæзджыи дзыккутæ уæхсчытыл æркалдысты. 2. Урс-ур-
сид тæнæг кофтæ йын æнгом æлвæста йæ хæрзкондгуыр...
(Цæлл. Л.) 3. Ныхас уадæй тагъддæр у, топпæй тых-
джындæр. (Æмб.) 4. Æрзæткъахæнты хицауы æрвыст
лæт нæ размæ рацыд, йæ лыстæг сатæгсау рихитæ адзæ-
бæхтæ кодта æмæ цъæхснаг хъæлæсæй райдыдта дзурын.
(Цæг. М.) 5. Хæххон хур ын тынг басыгъта йæ цæсгомы
цъар, ноджы саудæр дардтой йе стыр цæстытæ, бæлвырд-
дæр уыдысты чызгоп къæлæсæрфгуытæ. (Къос. С.) 6. Уым
лæууыди фидæрттæарæзт, бæрзоид цъæттыл æвæрд би-
даркæ, ифтыгъд та дзы уыди сау бæх. (Æгъ. Æ.) 7. Иæ
сау-сауид цæстытæ сойæ сæрстау æррттывтой, æмæ сæм
Масинка йæхæдæг дæр кæсынтыл фæци. 8. Къабатæ би-
рæ уыдысты: иу иннæмæй зынаргъдæр, иу иннæмæй хъу-
лондæр, æмæ, кæцы райса, уый нæ зыдта. (Æгъ. Æ.)
9. Иæ фæлладхуыз сатæгсау цæстытæй мæм æрбакæсы.
10. Тыхджыиæй тыхджындæртæ бирæ ис. (Цæг. М.)
IV. 1. Сырх-сырхид тыппыр пъæмидортæ ныридæгæн
æлæмтау зæу-зæу кæыынц, гуыбынджын къабускатæ сæ
фæтæн сыфтæ фæйнæрдæм айвæзтой, сæ тымбыл сæртæ
хурмæ тавынц. (Æгъ. Æ.) 2. Урс-урсид дæллагхъуыр
æрттивы мæкæрæзау. (М. Д.) 3. Уæд иухатт куывды
рæстæджы уыцы чызджытæй иуы, йæ дзыккутæ æхсæ-
85
вау сæнтсау кæмæи уыдысты æмæхæрз уæздаи чи/ уыд,
уыды чызджы аскъæфта уæларвæй æртæхгæ цæргæс.
(Ж Г.) 4. Мæйы урс-урсид тынтæ згъæлдысты æрдзыл.
(Епх. Т.) 5. Сау фæтæи æрфгуыты быпæй сæнт саухъоп-
пæг цæстытæ цæхæртæ калыпц. 6. Былтæ куы базмæлыи
кæны, уæд урс-урсид дæпдæггы астæуæй æхсæнмæ-хсæп-
ты сызгъæриитæ ферттизынц. (Фæрн. Б.) 7. Уым тыгъд
быдыры —сæрибар; уым цъæх-цъæхид фурдты хъазыиæй
зынг фесты зæрдæ. (Т. Шев.) 8. Дæ дзыллæны, дæ бæс-
ты уарзын зон, цы хохыл лæууай, уый бæрзоцддæр хон.
(Мырт. Б.) 9. 1925 азы Иван Владимирович Мичуринæн
лæвæрд æрцыд советоп паддзахады уæды рæстæджы
тæккæ стырдæр хæрзиуæг—Фæллойады Сырх Тырысайы
орден, стæй уымæй иуцасдæр рæстæджы фæстæ та —•
Ленины орден. (В. Леб.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАКТÆН.
• Фыд-зæрдæ, фыд-зараг, фыд-зæронд, фыд-зонд, фыд-
зыд, фыд-зыкъуыр, фыд кусаг.
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТТÆ.
V. Дунейы чызджытæ симды лæууыдысты, ай дзы
хæрзарæзтдæр, ай дзы рæсугъддæр!— Гъеуæддæр дзыл-
лæтæ иууылдæр кастысты зæронд Солтаны чызджытæм
æдзухдæр... Хистæр, Чабæхан, бæрзонддæр чызг, нарæг-
дæр, сабыр, æнкъардхуыз, фæлурсдæр йæ цæсгом... (Къ.)
VI. Дæ зæрдыл-иу дар: кæмæн нæй хæлар, уый цъиу-
тæй æргъæвстдæр, æнкъардæй — æнкъарддæр, уый сæф-
тытæй — сæфтдæр, уый мæрдтæп дæр — марддæр!
(Бал. Т.)
VII. 1. Коммунистон фæллойы бригады уæпгтæй ал-
чи дæр йæ зæрдыл дары, цас æпувыддæрæй кусой, уый-
ас нæ бæстæ хъæздыгдæр, домбандæр, амопдджындæр
кæй уыдзæнис, уый. (Мæх. А.) 2. Æрцыди алæмæты дис-
саг. Адæймаг атахти дун-дунемæ! Сæххæст ис дзыллæ-
ты æппæт заманты æппæтæй стырдæр бæллиц. Цы ма уа
уымæй æмбисонддæр хабар] (Альманах «Пионер».)
3. Цъæх-цъæхид арвæй зæрин хуры цæст уырдыгмæ ны-
вæста йæ хъарм зæлдаг тынтæ. 4. Бур-бурид мæнæуы
уæззау æфсиртæ хуссайраг рог дымгæмæ узæгау код-
той! 5. Кæмтты æмæ рæгътыл зайы арвыл лæугæ хъæд,
фæзы та, къутæрты æхсæн, æрдузты, сырх-сырхид æрыс-
86
къæф цæхæрау æрттивы кæрдæджы, бынæй! 6. Дард
æрвгæрон йæ бур-бурид неси цæсгом сдардта мæй, йæ
дыдзырухс байзæрста зæххыл, арвы кæрæттыл. 7. За-
рыд фыр цинæй гуырвидыц чызгай æмæ сырх-сырхид
фæткъуытæй лæварæн уарзоп Мæскуыйæн æрвыста йæ
хай. (Цæг. Г.) 8. Иугæр хæхтæм куы фæцæуон, уæд сын
хъуамæ сæ тæккæ бæрзопддæрмæ схизон! (Мырт. Б.) 9. Æз
уарзтоп сау цæстытæ, уарзтон, рæсугъддæр уыдонæй
кæм уыд?! (Кдч. М.)
VIII. 1. Сæумæрайсом хуры тыптæ сæнт сырх арг
суагътой Сæнайы мигъджыи хохы цъуппыл. (Къ.) 2. Мæ
мад духовкæ байгом кодта æмæ дзы райста бур-бурид
дзул. (Хъар. Ю.) 3. Лидæ йе ’мбæлттимæ баныхас кодта,
кæрт иууылдæр иæхæдæг скъахдзыстæм, Додоры фондз
сомæй та балхæидзыстæм рæсугъддæр æмæ адджындæр
тæфгæнаг дидинджытæ, зæгъг&. 4. Æнцад фæлгæсы лæп-
ПУ урс-урсид цъититæм, хæхтæм, хъæдтæм æмæ цъæх-
цъæхид кæрдæгæй æмбæрзт рæгътæм... (М. Д.) 5. Уый
уыдис Кавказы сæрдыгон æхсæвтæн сæ тæккæ рæсугъд-
дæртæй иу. (Бер. А ) 6. Уадз ниуæд уад, цæхæртæ калæд
арв дæр — æдзухдæр судзы партийы цырагъ. Уый фур-
дæй у сыгъдæгдæр æмæ арфд’æр. 7. Каем и хуыздæр,
Оæркадджындæр пæ фæзтæй! (Цыр. М.) 8. Æппæтæй
тыхджындæр зонд у. (Æмб.) 9. Цæгатаг уазал уддзæф
сусу-бусу кодта бæлæсты бур-бурид сыфтæримæ.
(Мæх. А.) 10. Хъæды бæлæсты сыфтæртæ алыхуызон
сæрттывтой: иутæ — хъайлайы хуызæп бур-бурид, иннæ-
тæ—сырхбын-цъæх, анпæтæ—фæлурс-бур. (М. Д.)
ДЗЫРДТÆ СФÆЛДЫСТАДОН ДИКТАНТÆН.
Хуыздæр, рæсугъддæр, эрфдæр, тыхджындæр, сæнт
сау, сау-сауид, цъæ^-цъæхид, иттæг хорз, бынтон хорз,
æфсæстдæр, тынг бæрзонд, тæккæ тыхджындæр, сатæг-
сау, бур-бурид, иттæг тыхджыи.
КОНТРОЛОИ ДИКТАНТ.
IX. 1. Боиæй-боп хуыздæр кæны нæ адæмты цард.
(Анд. М.) 2. Ды дæ мæ цип, мæ цардамопд, Фыдыбæста4,
дæуæн мæнæн зынаргъдæр, адджындæр нæ уыдис æмæ
нæй. (Коч. М.) 3. Хсест кæронмæ куы фæцæйхæццæ код-
та, уæд Берлины фарсмæ Дзусаты Ибрагим йеппæт хæс-
тон фæндагæи дæр скодта иттæг хорз кæронбæттæн, рав-
дыста йе стыр хъæбатырдзинад. (Дз. Т.) 4. Куыд нæм
37
æрттивы Мæскуы йæ ног дарæсы мидæг! Уæртæ-ма кæс
Кремлы сæнт сырх стъалытæм. (Бр. С.) 5. Машинæтæй
иу æд сармадзан ныссагъд æмæ фæстæмæ йæ фæздæг са-
тæгсау къуыбылæйттæй уагъта. (Цæг. М.) 6. Цыдыстæм
Куырттаты комы, Фиййагдоиы галиуварсы, къæдз-мæдз
фæндæгтыл. Комдæттæ уадысты, сырхварс фæткъуытæ
æмæ бур-бурид рæгъæд кæрдотæм кæсгæйæ. (Бæд. Хъ.)
7. Мæхæмæт йæ дзаумæттæ аивта æмæ скодта æндæртæ.
Уыдис ыл урс кæттаг фæтæндысджын æмæ бæрзондæф-
цæгготджын хæдон, сау кæсæмир хæлаф, цъæхбын кæт-
таг сæрдыгон рог цырыхъхъытæ æмæ урс-урсид фæтæн-
былджын нымæтхуд. (Епх. Т.)
Нымæцонты растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. Нæ р тон хо р.
Цæгат Ирыстонæй нæ Цæдисы алы районтæм æр-
выст цæуы мыггаджы нартхор. Алы аз дæр иæ республи-
кæ паддзахадæн уыцы нæртон хорæй дæтты фондз сæдæ
мин тоннæйы.
Советон хицаудзинады размæ нæм нартхор хорз нæ
зад. Иу гектарæй дыууадæс центнерæй фылдæр нæис-
той. Ныр нæ колхозтæ æмæ совхозтæ сæ быдыртæм зи-
лынц хъацæнтæй, садзынц æвзаргæ мыггаг.
Æгас бæстæйыл айхъуыст зындгонд нартхорыкуыст-
гæнæг хуымæллæггаг Æлбегаты Харитоны ном. Уый йе
звеноимæ сæдæ фынддæс центнерæй къаддæр никуы
сисы алы гектарæй дæр.
Мин фараст сæдæ æхсай фыццæгæм азы фæззæджы
фæллойгæнджытæ сæхи цæттæ кодтой Советон Цæдисы
Коммунистои партийы дыууын дыккæгæм съезд байгом
кæныны бонмæ.
Ольгинскæйы скъоладзауты бригад сфæнд кодта
съездыл стыр фæллойадон лæвæрттимæ сæмбæлын. Уы-
дон сæдæ дыууын гектарæй нартхор æртыдтой фæйнæ
сæдæ дыууын центнеры. Нартхоры æфсиртæй скъола-
дзаутæ æрвыстой Мæскуымæ, СЦКП-йы дыууып дык-
кæгæм съездæн лæварæп.
II. О р д ж о н и к и д з е.
Орджоникидзейы горæт у Цæгат Ирыстоны столицæ.
Уый ис Терчы фæйнæварс, Хъæдджыи хæхты рæбын,
88
Мин авд сæдæ æстай цыппæрæм азы уырысы æфсæд-
тæ сарæзтой фидар æмæ йæ схуыдтой Владикавказ. Мин
аст сæдæ æхсайæм азы фидар сси горæт.
Мин фараст сæдæ æртыи дыккæгæм азæй фæстæмæ
горæт хоныпц зынгæ революционер Григорий Констан-
тинович Орджопикидзепы помæй. Советоп хицаудзи-
над саразыныл тохы Григорий Константииович Орджо-
никидзе æмæ Сергсй Миронович Киров разамынд
лæвæрдтой Цæгат Ирыстоны æмæ Кавказы фæллой-
гæнджытæн граждайнаг хæсты рæстæджы.
Горæты хуссаргæрон ис æфсымæрон стыр ингæн. Уым
ныгæд ис æвддæс мин сырхæфсæддоны, урсгвардионти*
мæ тохы 'Чи фæмард, уыдон. Ингæныл æвæрд ис грани-
тæй бæрзонд цыртдзæвæн.
Горæты цæгатырдыгæй, ног цæрæн райопы, арæзг
æрцыд æндæр цыртдзæвæн, Орджоникидзейы горæт урс-
гвардионтæй хъахъхъæнгæйæ тохы чи фæмард, уыцы
бархионты кадæн.
Мин фараст сæдæ цыппор дыккæгæм азы фæззæджы
Орджоникидземæ æрбахæццæ сты немыцаг фашистон
тыхгæнджытæ. Фæлæ сын не ’фсæдтæ радтой тыхджын
ныхкъуырд, æмæ знаг тард æрцыд Кавказæй. Горæт
хъахъхъæнгæйæ Советон Æфсадæй чи фæмард, уыдо-
нæн Орджоникидзейæ Джызæлы æхсæн фæндагыл
æвæрд æрцыд цыртдзæвæи.
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. Æндæр ахæм горæт- иæй.
Сакъадах Руны (Ног Гвинейы) цæгат былгæрон ис
диссаджы горæт. Уым мии фараст сæдæ æхсай æртыккæ-
гæм азы 1-æм январмæ цардис иу мин æмæ сæдæ æвддæс
нæлгоймаджы æмæ раст уый бæрц сылгоймæгтæ дæр.
Фæлæ афæдзы дæргъы цы ивддзииæдтæ æрцыдис уыцы
горæты, уыдон уыдысты ноджы диссагдæр. Уыцы аз го-
рæты райгуырд дыууын дыууæ лæппуйы æмæ дыууын
дыууæ чызджы, амард æхсæз нæлгоймаджы æмæ æхсæз
сылгоймаджы. Горæтмæ æрбацыд дыууæ сæдæ æртын
адæймаджы — сæдæ фынддæс нæлгоймаджы æмæ сæдæ
фынддæс сылгоймаджы, горæтæп цæугæ та акодта æв-
дай авд нæлгоймаджы æмæ æвдай авд сылгоймаджы.
Уыцы æппæт æнахуыр æмхуызондзинæдты фæстæ азы
кæронмæ горæты цæрджытæ уыдысты иу мин иу сæдæ
æвдай иу нæлгоймаджы æмæ раст уый бæрц та сылгой-
89
Мæгтæ. Уый тыххæй фехъусын кодта иу францусаг га-
зет. (Газ. «Рæстдзинад»).
IV. Машинæйæ рахызтысты шофыр, зноны дохтыр
æмæ дыууæ сылгоймаджы: сæ иу хистæр, иу-фондз æмæ
дыууиссæдзаздзыд, йæ уæлæ хуымæтæг дзаумæттæ, чип-
нæ — иу-фондз æмæ ссæдз азы кæуыл цыдн, ахæм сау-
лагъз æмæ рæсугъд къæлæтæрфыг сылгоймаг. (Епх. Т.)
2. Тархъæдæй рацыд, иу-фыиддæс æмæ дыууиссæдз азы
кæуыл цыдаид, ахæм бæзæрхыг лæг, цуакон. (Хъ. С.)
3. Иры хæхты, дам, идæдз лæгæп баззади йе ’иахъом
дыууæ фаззон чызгимæ Аланты Алан. 4. Арвыл фæндаг
куы уаид æмæ дыууыназыккон лæппу Мæймæ къахæй
цæуын куы сфæнд кæнид, алы бон дæр дыууын фоидз
километры цæугæйæ, уæд Мæймæ фæхæццæ уаид æхсан
дыууæазыккон зæропдæй. (Сиукъ. Н.) 5. Къостайы рæс-
тæджы цы ирон фысджытæ цард, уыдонæй йу уыди
Къубалты Алыксандыр. 6. Уыйрайгуырди мин аст сæдæ
æвдай фыццæгæм азы фарæстæм октябры. 7. Мин фа-
раст сæдæ æвдай дыккæгæм азы сæххæст сæдæ азы
ирон прозæйы бындурæвæрæг Коцойты Арсены райгуыр-
дыл.
V. Мин фараст сæдæ æхсай дыккæгæм азы пионер-
ты организацийы цыппор азы боп — нудæсæм майыЦæ-
гат Ирыстоны æвзонг лениионтæ Сæрибары фæзы фехъу-
сын кодтой, сæ дыууæазон æнтыстджынæй æххæстгопд
кæй фæци, уый. Уыцы рæстæджы дæргъы пионертæ ныс-
сагътой æртын мии бæласы, фæпдзай мин къудзийы,
кæстæр сывæллæттæн сарæзтоп мин хъазæны, схъомыл
кодтой сæдæ роды, æрæмбырд кодтой иу мин цыппор
сæдæ тоннæйы æфсæйнаджы састæгтæ, байгом кодтой
Владимир Ильич Ленины стырчкуыст æмæ цардæвдисæг
аст музейы, куклаты иуæндæс театры, аст театры сывæл-
лæттæн.
Иу мин пионер æмæ скъоладзауæй фылдæр ахуыр
кæны, скъолаты, клубты æмæ Пионерты хæдзæртты цы
техникон къордтæ ис, уым. (Альмапах «Пионер»),
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТТÆ.
VI. И р æ т т æ ц а с с т ы?
Ирыстон хæххон бæстæ у. Ирон адæм цæрынц Кав-
казы хæхты фæйнæварс, хуссары æмæ цæгаты. Советон
90
Цæдисы сæдæ авд адæмы хатты æхсæн ирæттæ сæ ны-
мæцмæ гæсгæ ахсыпц дыууын æхсæзæм бынат.
Мин фараст сæдæ фæпдзай фарæстæм азы сфыстмæ
гæсгæ Ирыстоны æдæппæт цæры фондз сæдæ фæндзай
авд мины æртæ сæдæ æстай аст адæймаджы. ^Уыдонæй
ирæттæ сты дыууæ сæдæ æвдай фараст мины сæдæ æх-
сай иу. Цæтаты цæры дыууæ сæдæ æхсæрдæс мины цып-
пар сæдæ æхсай æртæ ироны, Хуссары та æхсай æртæ
мины æхсæз сæдæ пæуæдз аст ироны.
Ирон адæм æдæппæт Советон Цæдисы ис цыппар
сæдæ дыууадæс мины фоидз сæдæ нæуæдз дыууæ адæй-
маджы. Уыдонæй ирои æвзаг йæ мадæлоныл нымайы
æртæ сæдæ æхсай авд мины аст сæдæ нудæс адæйма-
джы. Ирæттæн сæ æртын æртæ проценты цæрынц Ирыс-
тоны нæ, фæлæ æндæр рæтты.
Фæстаг дыууæ сæдæ-дыууæ сæдæ фæндзай азы
дæргъы ирон адæмы нымæцы æрцыди стыр ивддзинæдтæ.
* Докумепттæм тæсгæ ирæтты нымæц мин аст сæдæ
цыппорæм азы хæццæ кодта цыппор фоидз мин адæй-
магмæ. Уыйфæстæйы фæндзай азы дæргъы ирон адæмы
нымæцыл фылдæр æфтып райдыдта. Зæгъæм, мин аст
сæдæ æстай æвдæм азы Владикавказы окруджы царди
сæдæ цыппор авд мины фондз сæдæ авд адæймаджы.
Уыдонæй ирæттæ уыдис фæндзай авд мины аст сæдæ
æртын цыппар.
VII. Цас адæм цæры зæххыл?
Зæххыл цæры æртæ миллиарды æмæ сæдæ .æртын
фондз милуан адæнмаджы (мин фараст сæдæ æхсай
дыккæгæм азы бæрæггæнæнтæм гæсгæ).,Адæмы нымæц
кæны фылдæрæй-фылдæр. Рæстæмбис нымадæй алы аз
дæр адæмы нымæцыл æфты дыууæ æнæхъæны æмæ иу
дæсæймаг хай процепты кæпæ æхсай æртæ милуап
адæймаджы бæрц. Уый у, иумæ райсгæйæ Фрапцы æмæ
Чехословакипы цас адæм ис, уымæй фылдæр.
Адæмыл тæккæ фылдæр æфты Азийы хурыскæсæй-
наг хайы. Минфараст сæдæ фæндзай æстæм азимæабар-
гæйæ ам мин фараст сæдæ æхсай дыккæгæм азы уыди
æвдай цыппар милуан адæймаджы фылдæр.
Тæккæ фылдæр адæм цæры Китайы. Быитон бæлвырд
чи нæу, уыцы бæрæггæнæнтæм гæсгæ мин фараст сæдæ
фæндзай æстæм азы Китапы Адæмон Рсспубликæйы
территорийыл ~цард æхсæз сæдæ æстай мплуап адæйма-
джы бæрц. ,
91
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУЛТОН ДИКТАНТÆН.
Æвддæс, æстдæс, фынддæс, дыууын иу, æртын фа-
раст, фæндзай цыппар, цыппарыссæдзы, æртæфондзы-
ссæдзы, фарастыссæдзы, цыппар æмæ ссæдз,- мин æмæ
астфондзыссæдзы æмæ æхсæз æмæ ссæдз, æртиссæдзы,
æртындæс æмæ ссæдз, дыууæ æмæ фондзыссæдзы,
æртæ æмæ дыууиссæдзы, сæдæ æвдай авд, æртæ сæдæ
æртын æртæ.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
VIII. Æввахсдæр сыхаг.
Мæй у не ’ввахсдæр сыхаг æрвон тыгъдады. Арвыл
цы рухсдæтджытæ уынæм, уыдонæй нæм Мæйæ æввахс-
дæр ничи у. Зæххæй Мæйы æхсæн ис æрмæст æртæ сæдæ
æстай цыппар мии километры. Бирæ постласæг наутæ
цалдæр азы денджызты дыууæрдæмгæигæйæ ацæуынц
дæс-фынддæс хатты даргъдæр фæыдаг, Зæххæй Мæйы
æхсæн цы дæрддзæг ис, уымæй. Арвыл фæндаг куы уаид
æмæ дыууыназыккоп лæппу Мæймæ къахæй цæуын куы
сфæнд кæнид, алы бон дæр дыууын фондз километры
цæугæйæ, уæд æхсай дыууæазыккон зæрондæй фæхæццæ
уаид Мæймæ. Алы сахат мин километры чи тæха, ахæм
хæдтæхæгыл адæймаг Мæймæ бахæццæ уаид æхсæрдæс
бонмæ. Рухсы тын Мæйæ махмæ æртæхынæн бахъæуы
æрмæст иу секундæй чысыл фылдæр.
Мæй цалхы хуызæн кæд зыны, уæддæр уый у
къори. Иæ асмæ гæсгæ нæ Зæххы ие ’ййафы, фæлæ цæс-
тæй куыд къаннæг зыны, афтæ нæу. Йæ диаметр у æртæ
мины цыппар сæдæ æвдай аст километры. Иæ уæлцъар
у Зæххы уæлцъарæн йæ иу цыппæрдæсæм хайы.
(Сиукъ. Н.)
IX. О, куыд скалдтай быитоидæр дæ хуыз, хæххон
Ир! Кæддæр фыстæг бакæсæг агурæг хъæуи-хъæу кæм
зылдысты, уым абои нал ис иу æнахуыргонд дæр. Алы
хъæуы дæр—скъола. Алы хæдзары дæр, зæгъæн ис,—
ахуыргонд. Институтты, техникумты, училищеты ахуыр
кæны сæдæ фæндзай дыууæ мин адæймаджы бæрц,
Ахъуыды-ма кæнут мæнæ ацы хъуыддагыл: республи-
кæйы цæрæг алы дæс мин адæймагæй дæр дыууæ сæдæ
æхсай фараст сты студенттæ. Уый амоныГ афтæ, æмæ
махмæ студекттæ ис Америкæйæ дыууæ хатты фылдæр,
Англисæй æхсæз хатты æмæ Иранæй дыууын цыппар
92
хатты фылдæр. Уый диссаг нæу? Бæгуыдæр у. Æмæ æп-
пæт уыцы егъау æнтыстдзинæдтæй æгас Ирыстон дæр
бузныг у Коммунистон партийæ. Уый йæ сарæзта рух-
сады фæндагыл, уый йæ рахуыдта талынгæй рухсмæ.
(Газ. «Рæстдзинад»).
Номивджыты растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Фыр мæстæй мæ бои сдзурын ницыуал баци, аф-
тæмæй рацыдтæн нæхимæ. (Цæг. М.) 2. Ме ’мбæлттæй
кæмæндæрты æрдзырдтон хъуыддаг. (Къос. С.) 3. Чи-
дæр йæхицæн сир кæныи пæ зыдта æмæ иннæмæн дзык-
ка кæнын амыдта. (Æмб.) 4. Фосæй исчи дур фезмæлын
кæиæд, æидæр зæй иыххæррæтт ласдзæн. (Цæг. М.)
5. Ацал-ауал азы дæргъы скъолаты цы базыдтон, æнæ-
уи дæр чиныджы цы бакастæн, уыдæттæй бирæ æрдзырд-
тон мæ фæндаггон æмбалæн. (Къос. С.) 6. Алчи зыдгæ-
нæджы бирæгъ фæхоны. (Къ.) 7 — Галтæм уæ чидæрид-
дæр бавнала, уый-иу мæ хъаст ма ракæнæд!—йæ цæсты-
тæ туджы разылдта Муссæ æмæ лæбурæджы лæуд
æркодта. (Цæг. М.) 8. Цыдæриддæр уæд, арв æрхауæд,
хæхтæ афæнык уæнт, дæттæ ссудзæнт, махæн нæ фæн-
дагæй фæзилгæ нал у. (С. У.) 9. Исчи куы ныммара
искуы дæ дарæджы,— чи ма йын райсдзæн йæ туг? (Къ.)
10. Афæстаг бонты Чаиауат фендæрхуызон. (Цæр. А.)
II. 1. Муссæ уазæджы бæхы рохтыл хæцыд æмæ цæ-
уылдæр æхсызгон ныхас кодта. (Цæг. М.) 2. Иучысыл ма
нын иартхор тонинаг дæр аззад, æмæ йæ кæд а дыууæ
боны æфснайд фæуиккам. (Æгъ. Æ.) 3. Чидæр цыдæртæ
кæны, уый мах хъуыддаг иæу. 4. Васяйæн сыздæхын
афон нæма уыд, æмæ мæхинымæр скарстон: «Цал-фæн-
ды дæр уæнт. Лæгæтмæ æрбацæуæны сæ размæ баб.ад-
дзыиæн...» (Цæг. М.) 5. Уырыссаг салдæттæ былмæ хæс-
тæг никæй ма уагътой. 6. Тæлмацгæнæг туркагмæ бакас-
ти, цыдæртæ йын загъта. (Бог. У.) 7. Цыдæриддæр у,
уæддæр нæм адæймагæн фыццаджыдæр йæ миты кой ра-
цæуы. (М. Д.) 8. Адæттæ иууылдæр уыдысты хæрз иог
фæзындтæ уыцы губсрнийы. (77.)
ÆМБАРЫНГÆНÆИ ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Мах нæхицæн кусæм ныр, исæм сой колхозон
хуымæй, зæхх цы бæркад дæтты, уымæй не ’хсæн ничи у
мæгуыр. (Пл. Г.) 2. Афæхъо хуыссы уæлгоммæ æмæ кæ-
93
сы талынг хæдзары цармæ. Ницы йæм зыны, стæй’исты
фена, ууыл дæр нæ архайы. (Бицъ. Г.) 3. Цард неппæ-
тæй дæр хистæр у. 4. Атæппæт дзыллæ кæй тыххæй
æрæмбырд сты, уыдоны амонд хистæр у. 5. Адæм ныхъ-
хъус сты, ничиуал ницы загъта. (Цæг. М.) 6. Нарæг ко-
мы йыл æнæнхъæлæджы цавæрдæр цуаионы дзæгъæл
нæмыг сæмбæлди. 7. Тсмырболаты зонд ницыуал ахс-
та, йе ’взаг ницыуал карста. 8. «Нæ хæдзары хицау пар-
тийы рагæй ис, иууылдæр æй зонынц, æмæ кæмæдæрид-
дæр балæууа — йæ ныхасыл ып дыууæ ничи зæгъдзæн»,—
йæхицæн ныфсытæ æвæрдта сылгоймаг. (Æгъ. Æ.)
9. Кæмæндæр йæ бæндæн иу дагъæй ие ’ххæссыди, æмæ
йæ дыууæ дагъы кодта. (Æмб.)
IV. 1. Иæхимидæг-иу кæимæдæр схъуырдухæн лæп-
пу, куы-иу заргæ кодта, куы кæугæ. (Æгъ. Æ.) 2. Лæг
куы бæзза, уæд адæм иууылдæр уый сты. (Æмб.) 3. Ма
тæрс, нæ дарæг, кæд а дыууæ боны мит не ’руара, уæд
дæ бафсаддзыстæм донæй, нæ дын бауадздзыстæм дæ
ком хус кæныи... (Цыр. М.) 4. Дуда лæмбыпæг хъуыста
Сырхайы алы дзырдмæ дæр æмæ йын арæхстджынæй лæ-
вæрдта дзуапп. (С. У.) 5. Фæйнæрдыгæй хъуысти’: «Чи-
фæнды дæр уæд сæрдар!» (Æгъ. Æ.) 6. Бирæ хъæздыг-
дзинæдтæ ис Садоиы шахтертæм. Фæлæ сæ кæй-фæнды
бафæрс, ^æппæты стырдæр хъæздыгдзинадыл цы ныма-
йут, зæгъгæ, уæд зæгъдзысты: «Нæ хæлардзинад».
(Мæх. А.) 7. Нæхиоптæй кæйдæримæ ныхæстыл афæсти-
ат дæн æмæ мæ бæхы иупæгæй рауагътон. (Цæг. М.)
8. Лæппутæ иууылдæр зыдтой, цавæр зындзинад сæм
æнхъæлмæ кастис, уый. (Мæх. А.) 9. Дзамболат йедтæ-
мæ сын цотæй ницы ис. Дзаумæттæ йын бирæ, амæй-ай
хуыздæртæ. (Æгъ. Æ.) 10. Апæнæз ницæуылуал дис
кодта. (Къос. С.) 11. Абои дæр та йæм феххуыс кæнып-
мæ ,æрбарвыстой сæ колхозы хъалагъур Дзеиагойы.
(Æгъ. Æ.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Уæхи, дæхи, йæхи, уеппæт, сеппæт, мачиуал, цы-фæн-
ды, кæимæ-фæпды, кæцы-фæнды, никæцы, кæимæ, цæп-
мæ, уыим;æ, кæимæдæридлæр, исчп, исты, чидæр, цыдæр.
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТТÆ.
V. 1. Райсомæп-пу адæмæн ппчи ма сыстад, афтæ-
мæй-иу Амипæт пæ хадзары куыстытæ конд фæцис.
94
(Сл. А.) 2. Фæндагмæ зулаив бацæугæйæ штурмовиктæ
гитлеронтыл ралæууыдысты, цыдæриддæр сæм хæцæн-
гарз уыди, уыдонæй. (Цыр. М.) 3. Æнгуылдзтæй хъау-
джыдæр нæй: кæцыдæрвддæр дзы алыг кæнай,— фæрис-
дзæн дын. (Æмб.) 4. Стыр зиллакк скодтой бæрæгбоны
адæм æмæ, се ’хсæн цы зæхх баззад, ууыл сарæзтой стыр
хъазт. (Епх. Т.) 5. Челкаш дарддæр йæ цыды кой кодта.
’ Чидæриддæр ыл æмбæлд, сеппæт дæр æм лымæны æгь-
дауæй, хицоны цæстæй кастысты. (М. Г.) 6. Ныр æз аф-
тæ зæгъын: цы-фæпды дзурæпт адæм, кæй цы фæнды,
уый кæнæд, уæддæр мæ бон нал суыдзæн дæу ныууа-
дзын. 7. Сеппæтæй зæрдиагдæрæй та архайдта, Залдуз
йæ сæры цæфм’æ кæмæн базылд, уыцы Æнхъæл. (М. Д.)
8. Сылгоймаг ын цыдæриддæр бафæдзæхста, уыдонха-
рæзта лæппу. (Æгъ. Æ.) 9. Рагвæззæг райсом дыууæ би-
даркæйы кæрæдзийы фæдыл фæцæйзгъордтой «Дæлбы-
лы зæххытæм». (Епх. Т.) 10. Кæйдæриддæр дæ фæнды —
ракæн сæ, фæндаг дын ис. (Цæг. М.) 11. Мигъджын æн-
къард рæстæг фесæфт ныр а бæстæй, фесæфт бынтон.
(Гул. А.)
VI. Афæстаг рæстæджы Тего саугуыст нал, фæлæ
искæм гæс ныллæууы. Æз Тегойы рагæй зонын. Кæддæр-
иу æм куывдты кæнæ искæй ’чындзæхсæвы нæхи хæстæг
баластам. Хæйттæ иыи-иу ралæвæрдта. Нæ-иу æй уагъ-
той. Хъуыды ма кæпып, иухатт ма нæ сæрыл уырдыгыс-
тæгимæ хыл дæр фæци. Бирæ йæ уарзтам мах, чысыл
сывæллæттæ. Уалынмæ скъоламæ цæуын байдыдтам.
Сæрды уæгъд бонты дæр-иу æм æввахс куыстам быды-
ры. Уæдæй абонмæ рацыд бирæ азтæ. Æз кусын районы
газеты. Быдырмæ рауайын æмæ Тегойы арæх фенын,
Йæ зæрдæ йыи алхæнын куы тамакойы пачкæйæ, куы
- æндæр истæмæй. Мæ бон зæгъын у: хорз ын æмбарын
пæ цард, йæ зæрдæйы уаг. (Цæр. А.)
УÆГЪДИБАР ДИКТАНТ.
VII. Горæты фæллойгæнæг адæм фыццаг хатт рацы-
дысты сæрибарæй горæтты уынгтæм, нæма сæ уырныд-
та, ссæрибар сты, уый. Ницæимæ абарæн уыдис уыцы
циндзинадæп. "Иæ тыхджыи уылæи æнхъæвзта уынгæй
уыпгмæ. Сæ цæсгæмтты хъазыдис æнæкæрон амонд. Йæ
циндзинад алчи йæхирдыгонау æвдыста. Зæрæдтæ калд-
той цины цæссыгтæ æмæ æфсæддонтæм хъæр кодтой
хъæбулы номæй. Сылгоймæгтæ згъордтой сæ ирвæзып-
95
гæнджыты размæ æмæ сын кбдтой зæрдиаг хъæбыстæ.
Сывæллæттæн хъомылдæр чи уыд, уыдон сæ къухтæ
тилгæ згъордтой æфсæддонты колоннæты фæдыл. Гыц-
цылтæ та, кæд цытæ цæуы, уый кæронмæ бамбарынхъом
нæма уыдысты, уæддæр сæ рыст чысыл зæрдæтæй
æнкъардтой, стыр хорз сыл кæй æрцыди, уый. Зæропдæй,
ногæй абон уыдысты иухуызон æвзонг. Абоп сын уыдис
уалдзæг. Бæстæ цъæх дарæсæй чи сфæлынды, уыцы
уалдзæг нæ, фæлæ адæймаджы царды уалдзæг, абон се-
ппæтæн дæр уыдис сæ дыккаг райгуырæн бои. Знаг сын
цы хур баталынг кодта, уый та абон сæхи баци, знаджы
дзæмбытæй сыи æй скъахтой æмæ сын æй уæлахизы ты-
рысатыл æрбахастой советон æфсæддонтæ. (Хъ. С.)
ДЗЫРДТÆ СФÆЛДЫСТАДОН ДИКТАНТÆН.
Ацал-ауал, искæй, неппæт, ууыл, сæм, семæ, сыл,
сын, макæимæ, кæимæ-фæнды, йемæ, цавæрдæриддæр, чи-
дæриддæр, цыдæриддæр, кæйдæриддæримæ, кæмæндæр.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
VIII. 1. Гæды лæг йæхи дæр сайы. (Æмб.) 2. Чидæр
æфсады уыд, иннæ та йын йæ хабæрттæ кодта. (Æмб.)
3. Цы-фæнды уа, уæддæр размæ тæхын сфæнд кодта
Хъуырруй. (М. Д.) 4. Адæмы фарн бирæ у, æмæ иугæр
ныхас загътой, уæд уый цы-фæпды атомæй тыхджындæр
у. (Цæг. М.) 5. Кæд хохы рындз дæр дард и, сыгъдæг у
кæд, кæд хурджын у, уæддæр бæрзонддæр у цы-фæнды
хохæй парти. 6. Фæллойы чи ’хсиды йе уæнгтæ, цин
ууыл арвырон бæтты, цин ууыл атухы йæ цæнгтæ æмæ
йын ног тыхтæ дæтты! (Цыр. М.) 7. Хур æркуывта а
зæххыл ныллæг. (Гæл. А.) 8. Иу михыл кау ничи бийы.
(Æмб.) 9. Цымæ йын уыйбæрц йæ зæрдæ чи сæнкъуы-
сын кодта? 10. Уый Долæт у, скъолайы иу къласы кæи-
мæ бадти, уыцы Долæт. (М. Д.) 11. Р1æхи хæдзары цъи-
уы цæстæй кæсы, искæй хæдзары та — галы цæстæй.
(Æмб.)
IX. 1. Иуæй уыди талынг, иннæмæй та сæ уагæн ни-
цыуал бæрæг хатыдтой. 2. Кæд барджытæ бирæ уыдыс-
ты, уæддæр дзы кæртмæ дыууæ йедтæмæ нæ бацыд.
3. Иннæтæ архайдтой, цæмæй сын сæ цæсгæмттæ мачи
фена, ууыл. (С. У.) 4. Ничи хъыг дары сылгоймаджы.
5. Ничиуал æй фæрсы йæ балцы хабæрттæй. (Цæг. М.)
6. Чидæриддæр уыди хуымты, уыдон, иуæй-иу сылгой-
96
мæгтæй фæстæмæ, тыгуыр кодтой ахуыргæнæджы алы-
варс. (Дз. К.) 7. Афæстаг бопты йæ зæрдæ афтæ рухс
никуыуал уыди Амырханæи. (Ппх. Т.) 8. Хæст мауал уа,
зæгъгæ, чидæриддæр зæгъы, сабырдзинад ныффидар уа,
уый кæйдæриддæр фæнды, уыдон хъуамæ сæ къухтæ æр-
фыссой, æппæт дунейы адæмты хуыздæр æвзæрст лæгтæ
цы уынаффæ рахастой, ууыл. (Бес. Т.) 9. Иæхицæк чи
нæ зоны, уый иннæмæп дæр нæ зопы. (Æмб.) 10. Æнæ-
хъæн зылды цыдæриддæр уыдис стражниктæй, уыдон
зылдысты сæ фæдыл, фæлæ сæм уæидгæ ничи кодта.
(Фæр. Къ.)
Мивдисджыты растфыссынад æппæрццæгтимæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Рох дæ ма уæд, адæймаг фæллойæ кæй фидауы,
уый. (Икъ. Ю.) 2. Ныууадз нæ ныр, сæрыстыр лæг!
Хъæддаг стæм мах, закъон нæ дарæм, мах не ’фхæрæм
æмæ нæ марæм. (П.) 3. О тæрхъус, ма мæм хъус, о рувас,
ма мæм уас. (Къ.) 4. Ма (æрхæсс дæ сæрмæ æгад, ма фæ-
тæрс зындзинæдтæй. (Дзасс. М.) 5. Уалдзæджы-иу изæ-
рæй суанг боны цъæхтæм не ’нцадысты сæ рæсугъдза-
рæгæй диссаджы булæмæргътæ. (Фæр. Къ.) 6. Æнафоны
хур нæ кæсы. (Æмб.) 7. Доны куы нæ ныххизай, уæд ленк
кæнын нæ базондзынæ. (Æмб.) 8. Ма дзур: «Чысыл
стæм!» — ма дзур тæрсгæйæ, ма дзур: «Нæ къухтæ цы-
быр сты», уый. Базыдтам цард дæр мах ризгæ, хъæрз-
гæйæ, бамбæрстам неппæт дæр, н’ амонд кæм и. 9. Ма
дзур: «Æнцад уал уæ^м!» — ма дзур тæрсгæйæ, ма
’мбæхс гъеныр, гъе, нæртон лæг, дæхи! (Цомахъ).
10. Уый хъæды къæрныхтæ нæ бадынц,— йæ сугдзау не
’ндзары, миййаг,— цæхæрцæст фæсивæд æд уадындз сæ-
рибар агурынц сæ фаг. 11. Нана, ды дæ зæрдæмæ ма
кæс, ма хъыг кæи — рох нæ уыдзынæ: мах фырты дар-
дæй дæу фæдардзыстæм. (Нигер).
II. Дæ зæрдыл дар, иæ кæнынц аргъ, зон, магусайæн
махмæ. Лæгау дæ куыст куы уа æнтыст, уæд дын
кæндзыстæм аргъ дæр. Ма рох кæн дæ кæстæрмæ фæкæ-
сын, бафсад æй, æххормаг ын куы уа, йе куы кæуа,
асæрф ын йæ цæссыг. Кæстæртимæ ма кæн ды фыдуаг.
Мад хæдзары истытæ куы куса,— иуварс ма лæуу, фæ-
лæ йæм фæкæс, ма зивæг кæн де ’мбалæн æххуысмæ,
феххуыс кæнын у дæуæи дæ хæс. (Альм. «Пионер»).
7 Дпктантты æмбырлгонд 4—8 кьл.
97
Ш. 1. 0 мæ хо, ма мЫн т&рс: фæндаджы даргъæй
зæрдæ нæ ныккæрзы, зæрдæ нæ риссы, чи, дам, фæфæл-
мæцы балцæн йæ даргъæй, уыцы фæндаггон, дам, хохмæ
нæ хизы. (Цыр. М.) 2. Ма мын тæрс мæгуырæй, ма мæ
хон æгад. 3. Ацы хатт нæ фынгæн уазал нæу йæ рагъ, не
’рбадымы дымгæ, нæ ахуыссы цырагъ! 4. Колхозмæ, кол-
хозмæ, лæппутæ! Колхозмæ, колхозмæ, чызджытæ! Чи
нæ рацæуа — худинаг, чи нæ рацæуа — кæуинаг! (Адæ-
мон). 5. Нæ хæцы цæст Фаризæтыл, йæ фезмæлд у æх-
сидавау. (Епх. Т.) 6. Хуыссы дæлгоммæ Алтег æмæ,
дарддæр цы кæна, уый алыг кæнын нæ фæразы. (М. Д.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
IV. 1. Тотырадз Барисмæ нал æрхатыди. (Æгъ. Æ.)
2. Æнцон нæу алы хатт маст уромын. (Бицъ. Г.) 3. Мус-
сæ уыд къуымæлдзæф, фæлæ йæ ныхас нæ хæлдта.
(Цæг. М.) 4. Нæ бауромдзæн ингæн мæн, ныссæтдзы-
нæн мæ чырын! Ысуинаг дуг уыдзæн мæнæн лымæн...
Нæ дæн, нæ дæн, зæронд Ир, æз дæ зарæг: фæстæмæ æз
мæ фыны дæр нæ бырын. (Нигер). 5. Хæмыц куы æрба-
хæццæ уаид, уæд, æвæццæгæн, нæ зæрдæтæ дæр афтæ
тынг кæ гуыпп-гуыпп кæниккой. 6. Уазал дæр нæм аф-
тæ тынг нæ хъарид. 7. Алы сыбыртт дæр нæ тас нæ уа-
дзид. (Цæг. М.) 8. Дыккаг хатт фæкæсын нал бафæрæзта
Мысылмæт: æгæр ракæнондзаст уыди Дзиго. (Бицъ. Г.)
9. Æнхъæлмæ мауал кæс дæ лæгмæ. Нæй, нал æй фен-
дзынæ ныр уый. (Т. Шев.) 10. Афтæ вæййы алы хатт дæр
царды: иунæг мыр нæ мынæг кæны зарды. (Дзасс. М.)
11. Хъæубæстæй—хъоды, æмгæрттимæ—сырд, ныхасы —
гоби,— нæ мæ хауы дзырд. 12. Мæ зонд, мæ фæндыл
нæ лæууы кæстæр, кæстæр мæ фæдыл нæ цæуы хæст-
мæ. 13. Бæсты сæрвæлтау нæ кæлы мæ туг; хæссын
къæлæтау цагъайраджы дуг!.. (Къ.) 14. Зыр-зыргæнгæ
уддзæф нæма ’ртахти хæхтæ.й, нæма ризынц хъамылтæ
цъалайы цур. 15. Мæнæргъы сыфтæртыл хæрдгæхал æн-
дæхтæй алдымбыд нæма бийы хур... (Цæр. А.)
V. Æмбисæндтæ.
1. Денджызы фæд нæ зыны. 2. Бæрзонд хохыл их нæ
уары. 3. Рæстæг æмгъуыд нæ зоны. 4. Арсимæ кæрдо ма
цæгъд. 5. Афтид голлаг хъил нæ лæууы. 6. Æрцæуын
æнхъæл дуар гомæй ма уадз. 7. Æвиппайды цы æрхъуы-
ды кæнай, уый сонтæй ма бакæн. 8. Бафæрсын аипп нæу.
9. Донласт хуылыдзæй нæ тæрсы. 10. Доны куы нæ ных-
98
хизай, уæд лснк кæнын нæ базондзынæ.. 11. Иу къу-
хæй дыууæ харбызы нæ истæуы. 12. Иу рувасæй дыууæ
иармы не стыгъдæуы. 13. Хорздзинадæн сæфæн нæй.
14. Сур саламæй уазæг æфсæст нæ вæййы. 15. Зонд кæс-
тæрæй хистæры сæрыл нæу. 16. Загъд ма ракъах æмæ
фыд ма ссарай.
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
VI. 1. Хасаи æнæ уынгæ нæу уыцы ивддзинæдтæ, фæ-
лæ, æвæцдæгæн, ныртæккæ йæ фæсонæрхæджы дæр нæй,
уыдон йæ фыды рухс номимæ баст кæй сты, уый.
(Цыр. М.) 2. Уазæг фыр мæстæй иуварсырдæм ату код-
та, Муссæмæ дæр нал фæкаст, афтæмæй цæхгæрмæ уын-
джы фæаууон. 3. Тыргътæм рацыд Гыцци. Æвæццæгæи,
йæ бон лæууын нæ уыд æмæ цæджындз йæ хъæбысы æр-
бакодта. (Цæг. М.) 4. Ма ку, мауал ниу, хур дæм не
’ркæсдзæн. 5. Кæмттæн сæ нарджытæй нал хъуысынц
хъарджытæ, нал кæуы сидзæр сыдæй. 6. Ма тæрс, хур,
кусæг лæгу ма тæрс, фæллойгæнæг, неппæтæн рагæй дæ
сæр. (Нигер). 7. Ма тæрс, ахæм хъæбатыр не сты. Ахæм
ран ницы бауæнддзысты. 8. Райсомы мигъæн йæ кой, йæ
хъæр дæр нал уыд. (Цæг. М.) 9. О ма тæрс, цъæх цъи-
ти, о ма тæрс, дæ зæрдæмæ дзæгъæлы ма кæс. (Нигер).
10. Нана йæ фыр тæссæй æхсыры къус дæр нал ардта.
(Цæг. М.) 11. Кæй фæрцы слæг дæ, уый дæ рох ма уæд.
(Æмб.) 12. Чиныджы цъæрттæ ма дыдæгътæ кæн.
13. Чиныджы мацы бæрæггæнæнтæ кæн, ма дзы хæххы-
тæ кæн. 14. Чиныг фæлдахгæйæ де ’нгуылдз ма хуылыдз
кæн.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
VII. 1. Зæй нæ ракалди уæлвæзтæй, уымæй не змæ-
лынц а бæстæ, уый фæхоны йæ цæргæсты Иры инæлар
сау хæстмæ. (Пл. Г.) 2. Хур бон дæ нымæт ма ныууадз,
къæвда бон — дæ кæрц. (Æмб.) 3. Нæ дæн, нæ дæн, æз
иунæг, у цард æмбал мæнæн. (Тох. И.) 4. Нади ахæм бон
нæ зыдта, æмæ йæ урок кæд пæ сахуыр кодта. (Епх. Т.)
5. Хъæлдзæг æмæ фидæнæп райгонд адæм Данкойы
мард нæ фæфиппайдтой, нæ йæ федтой, нæ федтой, уы-
мæн ма йæ марды фарсмæ пиллон кæй калдта йæ ныфс-
джын зæрдæ. (М. Г.) 6. Фысымтæ æмæ уазджыты æх-
сæн бирæ радзур-бадзур цыди, уымæн æмæ сæ ныхас кæ-
рæдзийыл нæ бадти. (С. У.) 7. Æз цагъайраг нæ дæн.
Æз нæ хæссын къæлæт. (Нигер). 8. Нæ зарынц хъæды
99
уалдзæгау алыхуызон зараг цъиутæ. (Фæр. Къ.) 9. Фыц-
цаг æртæ бокы уязал доиы мæ къæхтæ артау сыгъдыс-
ты. Изæрæй-иу сæ сисын иал фæрæзтон. 10. Ныр чысыл
фæцахуыр дæн, æмæ мын тынг нал. фæриссынц. 11. Мæ
къæхтæ дæр афтæ тыпг нал судзынц. 12. Æвæццæгæн,
ацы ныккæнды чи кусы, уыдон хорз адæм куы нæ уаих-
кой, уæд сæ иу дæр къуырийæ фылдæр пæ бафæразид
кусын. 13. Бон-изæрмæ сæ уæззау дзæбугты къупп-
къупп ие ’ицайы, фыр хуыфæгæй иыффæсус вæййынц.
(Цæг. М.)
Мивдисдкыты æппæт раетфыссыкады
æгъдæуттыл текстытæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Коммæгæс лæппуйæ хъомыл кодта* Цæра.
(Цæг. М.) 2. Какойæи йæхи зæрдæ кæддæриддæр уыд
йæ тæрхонгæнæг, йæхи зæрдæ кæддæриддæр ’ уыд йе
’вдисæн. (Бес. Т.) 3. Хъæд йæ бур сыфтæр ызгъалы,
хъæды булæмæргъ ныхъхъус. 4. Кæрдæг бур-бурид зæл-
дагау къуылдымтыл ныххус. (Коч. М.) 5. Мыггагæй мæ
ма фæрс,—уæздан лæт нæ дæн; мæ уындмæ мын ма кæс,—
нæ бæззын чызгæн. 6. Æлгъыстæй, уæд надæй цы нæ
бавзæрстон! 7. Уæддæр-иу «Дæдадæй» куы ныццæлхъ
ластон! (Къ.) 8. Чысыл рæстæджы фæстæ хъæусоветы
рæзты йæ фынддæсаздзыд лæппуимæ ныйивгъуыдта
Дзыпга бидаркæйы. (М. Д.) 9. Чи сты хоры’ дæсны-
куыстгæнджытæ, цал сты фермæты кусджытæ? 10. «Сырх
Кавказ»-ы хистæр буХгалтер Цъиусур йе ’ххуысгæн-
джытимæ бон-изæрмæ дуарæхгæдæй бады æмæ йæ
удæй арт цæгъды: дзуаппон доклад цæттæ кæнынц.
11. Ахуырг-æндтæ сбæрæг кодтой æрдзон дунейы конд.
(Æгъ. Æ.)
II. Арв ма уыди сыгъдæг. Хур касти дардæй æмæ
фæззыгон тавд кодта быдыртæ, хæхтæ.
Фæззæг æнæпцой вæййынц алы цæрæгойтæ. Æхсæр-
джытæ, мыстытæ æмæ иниæ æхсынджытæ сæхицæн зы-
мæгмæ æмбырд кæнын-байдайыиц æхсæртæ, æхсынæн-
тæ æмæ бæртæ фæкæныпц. Æрсытæ, рувæстæ .æмæ ин-
нæтæ фæхæссынц сæ хуыккæмттæм фæлмæн хос, фæсал.
Иу^дзырдæй, сырдтæй дæр бирæтæ сæхи фæцæттæ кæ-
пынц зымæгмæ.
1 Фæлæ уæлдай æнæнцой вæййынц, хуссармæ чи фæ-
100
тæхы, уыцы мæргъхæ. Уыдонæн даргъ æмæ зын у Сæ
фæидаг. Цы рæдыдтытæ, цы бæллæхтæ сыл нæ сæмбæлы
фæндагыл! Чи атæхы, уыдои сеппæт нæ сæмбæлынц
хъарм бæстыл, фæндагыл дзы бирæ фесæфы. (М. Д.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
III. Хæдтæхæг фестъæлфыд. Уысмы фæстæ бынæй
ферттывта фæд-фæдыл цыппар срæмыгъды. Фехъал и
æвиппайды зæхх. Даргъ урс мрамор цæджындзтæ уыр-
дыг алæууыдысты арвмæ быцæуæй. Мæпæ фæцудыдтой.
Сгаргæ, агургæ ацыдысты фæйнæрдæм. Иу дзы æрба-
хæстæг кæны хæдтæхæгмæ. Æввахсдæр, æввахсдæр... Йæ-
хи асæрфта бомбæппарæгыл. Ацахорæгау æй кодта æв-
зистæй. Уадидæгæп аргъауы фæринк æхсаргæрдтау æх-
сæвы тар ныцъцъыкк ластой цалдæр рухс уадздзаджы,
æмæ фыццагæн æххуысыл фесты.
Фæталынг ис кабинæйы. Фæлæ та уайтагъд цæстытæ
ныццавта тыхджын рухсы ивылæн. Иу каст ма фæкодта
Аслæнбег къамандирырдæм. Хабаров йе ’фсæртæ ныл-
хъывта, афтæмæй арфдæр ауагъта йæхи къуырф бадæ-
ны, рухс æй цæмæй ма куырм кæна, уый тыххæй. Фидар
æрбалвæста штурвал йæ иуарджын къухтæй. Кабинæйы
ссыгъта рухс. ;
Æнæихъæлæджы иыпнæрыди бæстæ. Хæдтæхæг гæзæ-
мæ ныззыр-зыр кодта, рахизырдæм фæкъул. (Цыр. М.)
УÆГЪДИБАР ДИКТАНТ.
IV. М а р г д ж ы н к а л м.
Бæрзонд хохы фахсыл, цъæх-цъæхид уыгæрдæны,
дардмæ бæрæгæй зыны стыр урс дур. Æз æрæджы йæ
хæд рæзты æрцæйцыдтæн цуанæй æмæ федтон, йæ бьшæй
хъæддаг карк куыд стахт, уый. Бакастæн дуры бынмæ,
æмæ дзы — а’хстон, йæ мидæг — дыууæ ногуагъд лæппы-
ны æмæ дзыгъуыр æйчытæ цалдæр.
Иукъорд боиы фæстæ та ацыдтæн цуаны. Цæуын,
ахстон цы уыгæрдæны уыдис, ууылты.
Куыддæр баввахс дæп, афтæ ауыдтон хъæддаг кар-
чы. Уый кодта сонт зилдух, зæрдæхалæн уаст, цыма йын
исчи йæ хъæбултæм кард ныддардта, уыйау тарстхуызæй
йæхицæн бынат нал ардта. Хæрдмæ-иу фæтахт æмæ-иу
йæхи зæххыл цæвæгау ныккодта, дурæй-дурмæ-иу
апæррæст ласта, йæ ахстоны сæрм.æ-иу стахт, йæхи-иу
йæ тæккæ былмæ æруагъта, фæлæ та-иу фесхъиудта,
101
Дард атахт æмæ-иу мæсты цъыс-цъыс ныккодта. Æз
азгъордтон. Дуры цурмæ фæдисы цæуæгау бахæццæ
дæн. Ахстоны раз гомхъуыр лæппынтæй иу лæууыд мар-
дæй. Мæ улæфт мæ риуы нæма^æрсабыр, афтæ ахсто-
нæй рабырыд сатæгсау калм. Йæ дзыхы рацæйхаста
иниæ лæппыны. Карчы цъиу ма уыд удæгас æмæ йæ
бырынкъ фæхæлиу-фæхæлиу кодта. Хабар цæй мидæг
уыд, уый бамбæрстон. Мæ хæцæнгарз аифтыгътон æмæ
йæм бахъавыдтæн. Мæ къух ризæгау кодта, мæ цæс-
тытæ тыбар-тыбур кодтой: тарстæн, куы фæивгъуийон,
æмæ калм искуы хуынчъы куы афардæг уа, зæгъгæ.
Гæрах!—æмæ арвгæрæттæ ныццарыдтой.
Топпыхосы фæздæг йæхи систа. Уыцы минут хъæддаг
карк мæ сæрты æрбазылд, æркаст йе знаг калмы мард-
мæ. Фæстæмæ уæлдæфы йæхи бæрзонд систа æмæ ныу-
уасыд цавæрдæр рæсугъд зыланггæнаг хъæлæсæй,
æвæццæгæн, цин кодта йе знаджы сæфтыл.
Уæдæй фæстæмæ тугдзых тыхгæнæгмæ куы ныхъхъа-
вын, уæд мæ къух нал фæризы, мæ цæст дæр мæ никуы-
уал фæсайдта (Фæр. Дз.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
V. а) Æрбабон. Хур арвы астæумæ ссыди. Мит ба-
тади, æмæ нал уыди йæ кой дæр. Æрмæст ранæй-р.æтты
дон смалтæ ис. Сывæллæттæ хъæлдзæгæй разгъор-баз-
гъор кодтой. Раст уыцы афон Астемыр фæцæйцыди
колхозы дыргъдоны астæуты. Знон цъиуы цы бæласы
бын æрцахста, уырдæм куы бахæццæ, уæд ныллæу-
уыд æмæ йæ ронæй систа чысыл маргъы, йæ армы-
тъæпæныл æй æрæвæрдта æмæ йæ радаргъ кодта бæ-
ласырдæм. Чысыл хъулон цъиу йæ гыццыл цæстытæй
фæйнæрдæм аракæс-бакæс кодта, й.æ базыртæ айвæзта
æмæ атахтис. Бæласы къалиуыл абадти, йæ базыртæ
бацагъта æмæ зыланггæпаг хъæлæсæй иыззарыд.
Астемыр æм касти цингæнгæйæ, æмæ хуры рухс хъа-
зыди йæ рæсугъд сырх уадултыл. (Фæр. Дз.)
б) Бобойы хæдзары ацы изæр, иинæ изæртæй хъау-
джыдæр,змæлд фылдæр ис Бобойы астаздзыд лæппу
йæ уисын бæхыл абадти, гæн ехсæй й.æ æрцъыччытæ код-
та .æмæ тъыбар-тъыбургæнгæ уынгты фæцæуы. Афтæ
тынг згъордта, æмæ й.æм, уынджы »чи уыд, уыдон цыдæр
æдзынæг каст ныккодтой, канд адæм нæ, фæлæ ма йæм
куитæ дæр кастысты, сæ хъустæ фæхъилгæигæйæ æмæ
сæ дымджытæ хæрдмæ сисгæйæ. (Епх. Т.)
102
6-æм кълас
Миногмиты растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. Хингæнæгæн йæ хин й-æхиуыл цæуы. (Æмб.)
2. Зивæггæнаджы гуыл хомæй баззади. (Æмб.) 3. Размæ
цæуджытæн рухс кæн фæндаг, æмæ дæ адæм хоной цы-
рагъдар. 4. Фæллойгæнджыты ды зæрдæйæ уарз, æнæ
уыдонæй ’царды амонд нæй. (Мырт. Б.) 5. Денджызы
леикгæнджытæ - Америкæ зыдтой Колумбы агъоммæ.
(Газ. «Рæстдзинад»). 6. Тома æфсæрмыгæнаг лæппу уы-
дис æмæ чызгмæ æргом ныхас нæ уæндыди. 7. Томайæн
хæсты райдианы фæмард йæ фыд, йæ мад сидзæргæсæй
баззад. 8. Ахуыргæнджытæ бамбæрстой, Уарзет æнæ
искæй æххуысæй æстæм къласмæ кæй иæ бахиздзæн,
уый. 9. Нæ хицауад, фæллойгæнджытæй чи фæрынчын,
уыдоныл ауды. 10. Ахæм тæрсынгæнæн писмо мæм цæ-
мæн ныффыстай? 11. Кæд ахуыргонд нæу Агуыбе, уæддæр
æрдзаей зондджын æмæ фæлмæнзæрдæ, адæмуарзаг лæг
у. 12. Садуллæ тагъдгæнджытæй никуы уыдис. 13. Мæнæ
дын дæ мад æмæ дæ фыды раз зæгъын: «Нырæй фæстæ-
м,æ цавæр дзуапп дæттай, ахæм бæрæггæнæнтæ дын
æвæрдзынæн. Уыцы бæрæггæнæнтæ дын дæ аттестатмæ
бахæсдзынæн». (М. Д.)
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
II. 1. Æвиппайды хæдтæхæг æхситгæнæгау скодта
æмæ æрæнцад. 2. Гаражгæсы сидтмæ уайтагъд фæзынд
æрыгон, цардхуыз лæппу. (М. Д.) 3. Нæ Ир, хæрзты
хæрзгæнæгдæр куы суон, уæд бауыдзæн дæ хæс фидын
м.æ бон! (Мырт. Б.) 4. Куыд уарзта, куыд, сæууон рай-
сомтæ хъомгæс. (А. Нал.) 5. Æрцыди рæстдзинады бæ-
рæгбон фæллойгæнджытæн, Советон Цæдисы ног фæл-
103
тæрæн» (Цомахъ.) 6. Докладгæнæг цæмæндæр йæ мйД-
былты бахудти, Азæмæтмæ бакасти æмæ дзуапп радта.
7. Дыдзæсгæмтты, хахуыргæнджыты зæххы цъарæй ныс-
сæрфдзыстæм. 8. Ныхасгæнæг хъæрæй иыххудти.
(Æгъ. Æ.) 9. Залы чи уыд, уыдон къухæмдзæгъд сарæз-
той Цæгат Кавказы æфсæддон окруджы къамандыгæнæг
æфсады инæлар Плиул Иссæйæн. (Жур. «Мах дуг»).
10. Хохкъæртгæнджытæ иуварс ацыдысты. (Мæх. А.)
11. Топпы цæфæй .æвзаджы цæф зындæр æгасгæнæн у.
(Æмб.) 12. Сослан æпхъ&лмæгæсджытæм баздæхти, са-
лам сын радта. 13. Хъæлæмырзæ афæнд кодта Сослани-
мæ нартхортонджытæм цæуын. (Æгъ. Æ.) 14. Æхсар
фыццаг фæдзырдта _райопы æххæстгæнæг комитеты æмæ
райкомы куысты тыххæй, стæй та — Октябры номыл кол-
хозы уавæртыл. (Епх. Т.) 15. Радио ныхасгонд куы фæ-
ци, уæд лæппу хъуыдыты аныгъуылд. (Дз. К.) 16. Дуда
бадтис æнцад æмæ сыбыртт дæр не скодта фидауын-
гæнджыты ныхмæ. (С. У.) 17. Саукуыдз йæ кусар-
ты кой кодта. Æххуысгæнæг ын фæлæууыд Хасан дæр.
(Цыр. М.) 18. Нывгæнæджы курдиатмæ та чи нæ бахæ-
лæг кæндзæн? (Газ. «Рæстдзинад»). 19. Режиссеры æх-
хуысгæнæг рацыди æмбæрзæн æхгæнынмæ. (Цыр. М.)
20. «О Махар»,— райхъуыст пæм уырдыгæй кæйдæр
лæгъстæгæнæг хъæлæс. (Цæл. Л.) 21. Нартхортонджытæ
цалынмæ бынатмæ цыдысты, уæдмæ æрталынг.
(Æгъ. Æ.) 22. Æвзæргæнæгæи бирæ цæрæибон нæй.
(Æмб.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
III. 1. Дæуæн, Украинæ, Тарасы æмбисонд ныййа-
р.æг бæстæн, мах абон нæ рæзгæ Кавказы æгъдаугæнæг,
кадгæнæг стæм. (Хъ. Г.) 2. Хъæу бандзыг,.. Фезмæлын
нæ фæнды йæ тарф æнкъард фынæй æрдзы, æрмæст ма
депджызы уылæнты «Нева» .æххуысгæнæг тындзы. 3. Æп-
пæтзæххон фыдгæнджытимæ, миййаг, куы ссудза не
’хсæн хæст, уæддæр нæ кадджын хæс цытимæ мах хъуа-
мæ бакæнæм æххæст. 4. Цыма фенцад æваст æнкъард
хъарæг, цыма арвæй æркаст цырагъдарæг. (Пл. Г.)
5. Ахуыргæндты къухы ныры рæстæг стыр тых ис. (М. Д.)
6. Фæндырдзæгъдæг афтæ дæспы цагъта> æмæ йæм æгас
фæзы адæм æрыхъуыстой. 7. Хингæнæгæн йæ хнн
йæхиуыл цæуы. (Æмб.) 8. Ныхасгæнæджы риуыл тæ-
мæнтæ калы Фæллойадон Сырх Тырысайы орден.
9. Иван лæууыди ие ’мбæлтты фарсмæ æмæ æфсæрмы-
104
гæнæджы каст кодта. 10. Докладгæнæджы ныхæстæм-иу
йæ цæсгом судзæпау скодта, цыма ахæм стыр куыстæй
ницы бакодта æмæ дзы æгæр .æппæлынц, афтæ йæм кас-
ти. (Цæг. М.) 11. «Мæнмæ йæ рауадз, дыууæ ахуыргæ-
нинаджы бынат ма ис наэ цсхы»,— загъта зæронд лæг,
хæлары цæстæй Алыксандырмæ кæсгæйæ. (М. Д.)
12. Æппæт дунейы мидæг дæр сабырдзинад бахъахъхъæ-
ныныл тохгæнджыты сæргъы лæууы, домбай Советон Цæ-
дис. (Н. Тел.) 13. Коммæгæсы ма цæв, мастæн æй хæс-
дзæн... Хивæндмæ дæ уайдзæф худæгау кæсдзæн. (Къ.)
14. Уалдзæг хъæнтæ бæрæггæнæг у. (Æмб.)
Фæрссагмиты растфыссыкад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Къанпæг дæттæ хъуыр-хъуыргæнгæ нарæг къах-
вæндæгтыл семæ скъæфтой æмбыд сыфтæртæ, саст къа-
лиутæ, æрæхсадтой зæххы уæлцъар. (М. С.) 2. Советои
специалисттæ хъуамæ кæрæдзийæн æххуысгæнгæйæ раз-
мæ кæной ахуырады хъуыддаг. (Епх. Т.) 3. Уый æнæ
худгæ адæймагмæ кæсын нæ зыдта, æиæ заргæ цæрын
нæ фæрæзта. (Бес. Т.) 4. Урсхъулон, фæныкхуыз, бохъ-
хъырджын цъиутæ къуыр-къуыргæнгæ зылдысты сабиты
алыварс. (Цыр. М.) 5. Иудзæвгар алæууыд æнæ дзур-
гæйæ Захар. 6. Хæдтæхæг тулгæ-тулыи ахæццæ суанг
аэродромы кæронмæ. 7. Цъæх-цъæхид стыр дондзаст
мигъ пихлæйттæгæигæ депджызы’ егъау уылæнау æр-
бацæйцыд иннæ мигъты ссæндгæ. (Цыр. М.) 8. Адæм
æрæмбырд сты æмæ кæрæдзийæн бар нæ дæтгæйæ код-
той Черменæн сæ хъæстытæ. (С. У.) 9. Хъæд йæхимидæг
барызт, сыфтæртæ æнкъард сусу-бусугæнгæ ацыдысты
уым фалæмæ. (Цыр. М.) 10. Хæхтæн сæ дымгæ дæр сæ-
хи хуызæн у: куы бынтондæр ныссабыр вæййы, куы та
уьйщу футт нылласы æыæ æхситгæнгæ афардæг вæй-
йы сæрвæтты. (Дз. К.)
II. 1. Хуырты æхсæнты кæрдæджы хæлттыл рахау-
бахауæй йæ зæрдæ сцъæх Милайæн æмæ цуангæнгæ
фæсрагъмæ афардæг. 2. Иннæ хæттытау мæм цингæнгæ,
йæ къæдзил тилгæ не ’рбазгъордта. (Цæг. М.) 3. Æна-
хуыр тар уæйгуытæ лæууынц алы арæиыл дæр, уæлдæ-
фы цыдæртæ ратæхы пиллонгæнгæйæ, арвæй хауынц
стъалытæ. 4. Бакæсы къуызгæ-къуызгæ, фæстæмæ та
фездæхы æмæ афтæмæйты цадæггай хизы чиныджы гæ-
105
рæнтыл. (Къос. С.) 5. Заргæ-зарын хурæфсæст уæлдæфы
æрбатæхы хъæлдзæг мыдагур мыдыбындз. 6. Тæхгæ-тæ-
хын æвиппайды бахауди мыдыбындз хæлуарæджы ты-
ны. (Цомахъ). 7. Уым, егъау кæфойгомы, фæзынди урс
мигъыл чысыл гуппар æмæ фæскъæуттæгæнгæ лæсыди
мæцкъуыджын фæхстыл. 8. Иæ къæхты бынæй стахти
дзылы æмæ цъыбар-цъыбургæнгæ йæхи систа уæлдæфы.
(Цыр. М.) 9. Лидзæг адæм тынг тыхстысты. Цъыф фæн-
дагыл хæдбынты, сæрак æмæ хæцъил дзабырты цъæпп-
цъæпгæнгæ цыдысты. (Бог. У.) 10. «Хорз»,—цыбыр дзуапп
радта, йæ фарсмæ цы æрыгон, бæрзондгомау лæппу-
лæг цыди, уый, æмæ сæ дыууæ дæр цæугæ-цæуын къан-
торы бæрзонд рудзгуытæм скастысты. (Цæг. М.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Даргъ зымæг ивгæйæ, хъазгæ, æрттивгæйæ ра-
лæууыд бон. 2. Уалдзæджы кусгæйæ, зарджытæм хъус-
гæйæ ’рвитын мæ бон. (Гул. А.) 3. Хъæуы лакъон дæттæ
хъуыр-хъуыргæнгæ Дæхцийы хæдзары цурты тындзыд-
той фурдмæ. (Цомахъ). 4. «Æрмæст ын дзæбæх бамба-
рын кæн, мæ бæхы рохмæ ма дæ, зæгъ, бавналгæ куы фе-
нон, уæд дæ гуырæй райгæ у»,— йæ мидбылты хинхудт
бакæнгæйæ загъта лæппулæг æмæ йæ бæхыл ахъæр код-
та. 5. Нæ фæлæ) уыцы цыбыр, ставд хицау Бæппуйы
куыннæ ауагъта!.. Цыма йæ ноджыдæр мæстæй мардта,
афтæ хъандзалтыл лæууæгау хæрдмæ фæ«хау-фæхаугæн-
гæ йæ лæдзæгæй хъазгæ афардæг. 6. Йæ лæдзæджы æн-
цæйтты, фæстæмæ фæкæс-фæкæсгæнгæ, хæдзары аууон
фæци. (Цæг. М.) 7. Паровоз тыхулæфтгæнгæ ласта уæз-
зау поезд. 8. Калм йæ хуынчъы куы фæцæйбыра, уый-
хуызæн талынджы лæсыди размæ, йæ бынæй фæйнæр-
дæм арты рухс ферттив-ферттивгæнгæ. 9. Чысыл фалдæр
фæзы даргъ рæнхъæй лæууыдысты файтæттæ, сæ мидæг
сæ даргъ куырæтты тыхтæй бадтысты сæ бæхтæрджытæ
æмæ æркув-æркув кодтой поездм,æ æнхъæлмæгæсгæйæ.
(Бæд. Хъ.)
IV. 1. Нарæг уынджы дуртыл мæ къæхтæ къуыртты-
тæгæнгæ уадтæн. 2. Æз кастæн, арты æхсæлыйы къалиу-
тæ къæрццытæгæнгæ куыд сыгъдысты, уымæ. 3. Гыцци
æмæ Нана дæр мæ хуызæн æнæ исты дзургæйæ бадтыс-
ты. (Цæг. М.) 4. Уалдзæг цыди фæстиатгæнгæ. (Æгъ. Æ.)
5. Кæсойты лæппу йæ хъæдын чумæданыл хæцгæйæ ды-
з!æрдыггæнгæ йе уæхсчытыл схæцыди. (Мæх. А.)
100
6. Æмыр к&угæйæ, цæссыг калгæйæ Газакк фысвос
ракæны скъæшæ. (Къос. С.) 7. Мила рæйгæ-рæйын уын-
джы ныййарц^ээмæ, мæгуыр, хъыллист-хъыллистгæнгæ
иуварсырдæм алыгъд. 9. Дур æрттывдтытæ калдта, аф-
тæмæй уæззау гыбар-гыбургæнгæ ныхасы къæйдуртыл
атылд æмæ зæрæдты бадæн дурты фарсмæ æрæнцад.
(Цæг. М.) 10. Зифæйы къæхты туг калди, афтæмæй Хаса-
ныл æнцойгæнгæйæ бацыд цатырты бынмæ æмæ йæхи
уæззаугай æруагъта кæйдæр нымæтыл. (Цыр. М.) 11. Раг-
уалдзæджы дæттæ куы базмæлыдысты, цъенгæ ихтæ
скъуыдтæгæпгæ æмæ гыбар-гыбургæнгæ куы фенкъуыс-
тысты, уыцы пывтæ... Уыцы уалдзæг атадысты мæнæн
дæр мæ зæрдæйы фæзгъæртæ. (Цыр. М.) 12. Цæуын
Петройы фæстæ. Уый хъæддаг арсау рафт-бафтгæнгæ
лæгæрды размæ. 13. Иннæ хæттытау ацы райсом дæр
зæхмæ кæсгæйае, æнæ исты дзургæйæ цæуы мæ разæй.
14. Мæ куыстæй-иу сцæйцыдтæн, къæдзæхы талынг
фæрстыл м,æхи къуырттытæгæнгæйæ. (Цæг. М.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОИ ДИКТАНТÆН.
Ахуыргæнгæйæ, сæпп-сæпгæнгæйæ, æнæ кæсгæйæ,
æнæ фæрсгæйæ, æнæ æрлæугæйæ, цæугæ-цæуын, тæхгæ-
тæхын, иæ бадзургæйæ, нæ фæкæсгæйæ, цæллахъхъ-
мыллухъгæнгæ, цъыбар-цъыбургæнгæ.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
V. 1. Лæппу иудзæвгар æнæ дзургæйæ æдзынæг каст
чызджы цæстытæм. 2. Джанаспийырдæм фæкæс-фæкæс-
гæнгæйæ змæнтджытæ фæтагъддæр кодтой сæ къæхты
змæлд. 3. Хосдзау лæдзæг йæ фæсонтыл цæхгæрмæ æр-
царæзта, афтæмæй сыидæггай, хъуыдытæгæнгæйæ дуар-
мæ рацыди. 4. Фыркъа йæ бурбын цæстытæ æрцъынд-
æрцъындгæнгæйæ, йæ уæззау дымæг тилгæйæ хъуыды
кодта. 5. Уыцы афон цæукъа фæстæмæ нæ кæсгæйæ
лыгъди размæ. (Коц. А.) 6. Чермен дзургæ-дзурын фæ-
раст лæппутырдæм. (Пл. Г.) 7. Систа Аслæнбег Джанас-
пийы курдиат йæ къухмæ æмæ иучысыл æнæ дзургæйæ
алæууыди. 8. Хиуыл нæ ауæрдгæйæ абухтой колхозонтæ
хæмпæлгæрдæгимæ—хъуамæ сын уарын сæ цардыхос ма
фесафа. (Коц. А.) 9. Цы раы фæмард и тохгæнгæйæ мин-
тæ, уым хорз уыдзæн милуацтæн сæ цард! (Хъ. Г.)
10. Фæлмæн дымгæ сыф-сыфгæнгæ иартхæртты æхсæн
æрбахъуызы. (Епх. Т.) 11. Сырхæфсæддонтæ тæхгæ-тæ-
^ын машинæйы сæхи бакалдтой æмæ уынджы тигъæй
107
фæаууон сты. (Цæг. М.) 12. Трамвай д^рддæр айй-
гъуыдта йæ цæлхытæй рельсытыл æудзæгъдгæнгæ.
(Бæд. Хъ.) 13. Зæронд лæгтæ ныхасы бадынц сæ лæдз-
джытыл æнцойгæпгæйæ, таурæгътæ кæнынц, æмбисæнд-
тæ хæссынц кæрæдзимæ æнувыд хъусгæйæ. (Епх. Т.)
14. Гаврилæ æпæ дзургæйæ архайдта фиййæгтæй, тых-
улæфтгæнгæйæ. (М. Г.)
Фæрсдзырдты растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Зæронд лæг иттæг цымыдисæй фæхъуыста ус-
мæ æмæ базыдта ахæм бæлвырддзинад. 2. Хъуамæ нын
.дзуапп уа иуырдыгæй дæр æмæ иннæрдыгæй дæр. (С. У.)
3. Дапел йæ комбайны уæлиау бады, кæттаг æмбæрзæ-
ны аууонæй кæсы размæ æмæ бур денджызы скъæры йæ
нау. (М. Д.) 4. Таймураз кæддæриддæр æнувыдæй ’фæ-
кусы, уый колхозонтæй алчи дæр зыдта. 5. Мæхæмæттыиг
рæсугъд амайы цъыиа. (Епх. Т.) 6. «Уæртæ уыцы стыр
дуры фале, уагъылыты æхсæн, сæвæрдтам нæ пулемет»,—
бацамыдта комы комендаит ехсы хъæдæй доны рахиз
фарсмæ. 7. Кæмдæр уæлпау цавæрдæр цъиу йæ .лыстæг
хъæлæс фæлвары. (М. С.) 8. Рагæй никуыуал ничи
абадти Сабаны цур афтæ бирæ. (Бес. Т.) 9. Комы сæрмæ
сæхи дæлиау æруагътой здыхуыз мигьтæ. '(Цыр. М.)
10. Бесæ хæдзары куыстыты йæ фыдæй фæстæдæр никуы
зади. 11. Хъобан кæддæры Хъобаны хуызæн нал у абон.
12. Искуы-иу уырдæм быдырæй ’чындзхæсджытæ куы
бафтыди, уæд-иу барæг йæ бæхыл схъазыди æрмæст
Дæллаг Хъобаиы тæккæ бын, комы нарæг- фæзы.
(Бæд. Хъ.) 13. Куыд-фæнды хуыд къаба Верæйылникуы
ничи федта. 14. Николай Петрович, æз дæумæ кæддæрид-
дæр хатыдтон стыр миниуджытæ. (Епх. Т.) 15. Фæдисы
фæсте баззайын мæлæт у. (Æмб.)
II. 1. Иухатт партизантæ федтой иу тигъыл дыууæ
барæд^кы кæсæнцæстытæй кæсгæ. 2. Бирæ-иу ахаста
кæддæриддæр Аксо æмæ Цолайы ныхас. (М. Д.) 3. Иæ
чысылæй нырмæ йæ къахы алгъ дæр никуы срысти
Афæхъойæ. 4. Искуы пæ карæнтæй искæмæ ’бабæллыд,
уый нæ зоны. 5. Иу æмæ дыууæ тымыгъы не ’рцыди цар-
ды, бирæты-ну сæ быны анорстой, сæ фæндагæй сæ-иу
иуварс аппæрстой æмæ сæ-иу сæ сæртыл схæцыны бон
никуыуал фæци, уæддæр-иу Афæхъо нæ фæтасыд.
108
(Бицъ. Г.) 6, Чызг рагæпп кодта машинæйæ æмæ уыциу
агайд фæкоота уынгты дæлæмæ. Р1емæ шл адæм бад-
тысты машинæйы, уыдоны фæстиау фæуагъта, æмæ йæм
фæсте кастыст дисгæнгæ. (Епх. Т.) 7. Мигътæ чыртæ-
чыртæй, скъуыдДзæгтæй, цыма искуыдæм балцы цыдыс- *
ты, уыйау хохы о<ертэёй æмæ хъæубæстæй сæхи байдыд-
той исын. 8. Скæс&нырдыгæй зæронд Сæиайы хохæн ху-
ры тынтæ æгасцуаи кæпыпц. (С. У.) 9. Челкаш кæддæ-
риддæр Хъæлдзæг, хъазаг, фелхыскъгæнаг уæвгæйæ ацы
бон йæ чемы нæ уыд, цыма йыл фæуарыд, уый каст код-
та. 10. Уæззау къæдзæхы йас наутæ арастæввонг лæу-
гæйæ уасынц, пыф-пыф кæнынц, дæлиауæй сæ риуты
æмбæрц улæфынц. (М. Г.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Тагъддæр, тынг тагъд, чердæм-фæнды, куыддæрид-
дæр, кæцæй-фæнды, иучысыл, иудзæвгар, макæд, макуы,
никуыдæм, никæцæй, искæдæм, исчердæм, исчердыгæй,
иуырдæм, дыууæрдæм, разырдæм, галиуырдæм, ибон, иу-
æхсæв, æндæраз, æндæрæбон, фæсте, фале, уæлиау, фæс-
тиау, ауалдзæджы, азымæджы, иухатт.
ДЗЫРДТÆ СФÆЛДЫСТАДОН ДИКТАНТÆН.
Иу хатт, иухатт, фалæрдæм, фæрсырдæм, кæдæмдæ-
риддæр, иу аз, иуаз, куыд-срæиды, чи-фæнды, уæлæ, ис-
куы, макæм, асæрды, азымæджы.
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
III. 1. Куыд-фæиды схъызæнт нæ рæстæгыл бонтæ,
арв махыл уыдзæии кæддæриддæр цъæх. (Б. Б.) 2. Изæр-
ырдæм къæвда рауарыд, зæхх æмæ денджызы уымæл
тæфæй уæлдæф байдзаг. 3. Хъæд афтæ иыттар, æмæ цы-
ма, æхсæв куы равзæрд, уæдæй фæстæмæ цыдæриддæр
æхсæвтæ уыдис, уыдон иууылдæр иу ранмæ æрæмбырд
сты. (М. Г.) 4. Уазал зымæгон мæй уæлиау ссыдис арвыл,
цæхæр калдтой стъалытæ. (Дж. Г.) 5. Фыццаг цæхгæр-
мæ уынг фæсте аззад. (Бицъ. Г.) 6. Фалæрдæм лæбы-
рынц сау дуры цæндтæ. (Къ.) 7. Кæддæриддæр фидар
хæларæн мæ дыргъдоны дуæрттæ сты гом, кæддæриддæр
уарзои æмгарæн мæ дыргъдоиы скæндзыиæн ном.
(Цыр. М.) 8. Йикуы тарстæн æз мæлæтæй, никуы код-
тон ууыл мæт: (Чех. С.) 9. Куы сæмбæлай искуы мæ уа-
ты, дæ цæст-иу мæ уардитыл ахæсс. (Цæг. Г.) 10. Ныл-
лæуу-ныллæугæнгæ, æдзух допырдæм кæсгæйæ дон-
109
былтыл дæлæрдæм цыди Хъусой. (Коц. А.)Л\. Ныронг-
иу Ханиффæ кæдæмдæриддæр бацыдаид,/афтидæй йæ
никуы раздæхтой. (Æгъ. Æ.) 12. Иухатт, Йермен балцы
куы уыди, ахæм замаи йæ ныхмæ фыдвæнд иыккодтой
Майрæмыхъо æмæ Хъайсын æмæ сæ суоæг фæнд æххæст
дæр бакодтой. (С. У.) I
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
IV. 1. Адæнмаджы æууæнкæй зыпаргъдæр ницы ис,
æмæ йæ кæддæриддæр цæстыгагуыйау хъахъхъæнын
хъæуы. (Мал. В.) 2. Никуы æнхъæл уыдтæн, æмæ дыл
уыйбæрц батыхсоп. (Хъ. С.) 3. Кæмдæрты æнæсæронæй,
æдыхæй, æцæгæлопæй, мæ уалдзæг æрвыстон фыдбон-
тæй. (Къ.) 4. Чердæм цæуон ныр: галиуырдæм, Уæлла-
джыры коммæ æви рахизырдæм, Мæздæгмæ? (С. У.)
5. Азаумæ гæсгæ Тотырадз кæддæриддæр раст фæдзуры.
(Æгъ. Æ.) 6. Дардæй цыкурайы фæрдгуытау зындис
дыууæ сатæгсау хъæлæрдзыйы. 7. Æиуд сæрдыгон бон.
Иу уддзæф никуыцæй цæуы. (Цæг. М.) 8. Лæппу чызгмæ
фæстæрдыгæй бахъуызыд, фæтæрсын кæнынмæ йæ хъа-
выд, фæлæ змисыл æнгуылдзæй фыст куы ауыдта, уæд
дæлиауæй ныуулæфыди .æмæ йæм хъæрæй сдзырдта.
(Æгъ. Æ.) 9. Иинæ цаутæ уыдысты, Косер сæ куыддæ-
риддæр радзырдта, афтæ... (Епх. Т.) 10. Болат зына-нæ-
зына мидбылты худы. Цыма æцæг йæ низ искуыдæм
суры, уыйхуызæн йе уæнгтыл схæцыд, йæ амонæн æн-
гуылдзæй йæ гом ныхы хид асæрфта, иучысыл ахъуыды
кодта, стæй уæд райдыдта дзурыи. (Цæг. М.) 11. Кæд-
дæрты Азæм.æтæн йæхицæй уæздандæр адæймаг нæ
уыди. (Æгъ. Æ.) 12. Абон дунемæ бæрзондæй цъити
ирд цæстæй кæсы, абон хуры рухс уæлвонгæй комы нар-
джытæм бырсы. (Цомахъ). 13. Кæм-фæнды дæр дæхи
дарын зон.
Фæсæвæрдты растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Таймураз дæр йæ фæллад уагъта, фæлæ доны
былмæ ацæуыи нæ бауæндыд, барæнты цур лæууыдц.
(Епх. Т.) 2. Арв ныгуылæнырдыгæй æрбаирд. (Дз. К.)
3. Арт куы иуырдыгæй, куы иннæрдыгæй тынгдæр ссу-
дзы, æмæ уæд арты фарсмæ бадджыты цæсгæмттæ дис-
саджы хуызты разынынц. (Фæр. Къ.) 4. Адæм æрæм-
бырд сты правлеиийы цур. (Цыр. М.) 5. Къæдзæхтæ
уæйгуытау дыууæрдыгæй слæууыдысты. 6. Комы дымæ-
110
джы дон^ат фæуæрæхдæр. Джызæлдон йæхи галиуыр-
дæм айстаДхьæуы иуварс фæуагъта, фæндаг та рахизыр-
дæм, Дзæуджыхъæумæ фæзылд. (М. С.) 7. Надя лæмбы-
нæг хъуыста ^&æ лæджы ныхæстæм. Нæ, раздæр æм куыд
хуымæтæг æма* иухуызон касти шахтеры цард, афтæ нæ
разынд. (МæхМ.) 8. Цыбыр у уæлыгæсы къуда кæрцау
сæрдыгон .æхсæву Æрвгæроны æххæстæй нæма ахуыссы
изæрæхсид, афтæуннæрдыгæй сæууон уазал æртæхы æх-
садæй йæ сырхуадул цæсгом сдары сæуæхсид. 9. Полчъы
къамандир стæхæн\фæзы кæрон, бæлæсты бынмæ, æрæм-
бырд кодта адæмы.^10. Гилдзыты асыччы уæлæ æрæ-
вæрдта йæ планшет. 11. Чъылдымырдыгæй райхъуыст
цыдæр уынæр. (Бас. М.) 12. Хъæды сæрмæ, алы райсом
хур кæцæй скæсы, уым ссыгъди сæуæхсид. Куыдфæстæ-
мæ фæпырх арвыл æмæ алыхуызон ахорæнтæй тыбар-
тыбур систа. 13. Дисныбæрц нæ уыны цæст развæндаг.
(Цыр. М.)
II. 1. Донбыл тар æхсæв нæууыл хуыссын, улæфы
кæрдæг мæ зæрдæйы бын. (Бал. Т.) 2. Тасолтан, æвæц-
цæгæн, ахуыр уыди æцæгæлон адæмы буц митыл .æмæ
уæлдайхуызон дæр нæ фæци. (Бицъ. Г.) 3. Бутиан ра-
зыйæ мидæмæ бахызт æмæ та йæ фырты афтид сынтæ-
джы уæлхъус бирæ фæбадт. Цынæхуызон хъуыдытæ сæв-
зæрд йæ сæры... (Хъ. С.) 4. Лæппу йæ сау æрфгуытæ
уæлæмæ систа, Чабæмæ скаст æмæ йæ мидбылты бахудт.
5. Дыккаг бон ног дарæсы мидæг, сыгъдæгæй, æфснай-
дæй хъæуы уынджы фæзынди Цæра. 6. Уый раджы уыди,
иу æмæ ссæдз азы размæ. 7. Стъолы уæлхъус бадтысты
цалдæрæй. (Цæг. М.) 8. Аксойы хуызæн зæронд лæгтæ иу
æмæ дыгæйттæ не сты ацы æмбырды. 9. Адæм æмхуызо-
нæй фестадысты, мидбылты худгæйæ æнæкæрон тых-
джын къухæмдзæгъдæй арфæ кодтой фиййауæн. (Бес. Т.)
10. Хъобан кæддæры Хъобаны хуызæн нал у абон.
(Бæд. Хъ.) 11. Иæ мидбынат фестъæлфыд Тасо. (М. Д.)
12. Дæхци мæгуыртыл нымад уыдис рагæй дæр, царди
кæмдæр хъæугæрон, стыр фæндаджы цур, быдырмæ хæс-
тæг. (Цомахъ).
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Дарья йæ кæлмæрзæн райхæлдта, йæ палто
раласта æмæ Гыццийы цурмæ бацыд. 2. Нана арты фарс-
м,æ бадт. (Цæг. М.) 3. Се ’мбалæн, бæлвырд, цыдæр йæ
зæрдæмæ нæ цыд, æмæ машинæйы цур æнцад лæууыдис,
111
чызджыты ныхасмæ йæ хъус дардта. (Æгъ.Æ.) 4. Гал-
ты фарсмæ цыдысты дыууæйæ. Даргъ уис/æй сæм æв-
зыстой, хъæр сыл кодтой. Стæй галты р/зæй февзæрд
Муссæ. 5. Мæ кæрцы къæриты мæхи æабатыхтон æмæ
кæсын, Муссæты уæладзыджы сæрмæ тс&ынайы фæздæг
уæлдæфы фæйнæрдæм куыд пырх кæныУуымæ. (Цæг. М.)
6. Хъæугæронмæ хæстæг, иу сабыр.уьпЖжы,—дурæй æм-
бæрзт сара,-йæ быны-—сырхахуырс/ кулдуар. 7. Ца-
лынмæ мидæмæ бахнзай, уæдмæ кефты арф æмæ бæз-
джын сагъд бæлæсты бынæй нæ /зыны ныллæггомау
æвæрд самандурæй агъуыст. (Бæ$. Хъ.) 8. Нæ фæс-
къул —дыууæ даргъ хъæды. (Уыци-уыци).9. Агъуысты
раз рудзгуыты бын цы дидинджытæ сагъд ис, уыдонæн
сæ фароны хус хил асыгъдæг чындæуыд. (Бæд. Хъ.)
10. Мæ фарсмæ сырхбын тар гауызтæй æмбæрзт бадæ-
ныл йæхи фæстæмæ ауагъта ацæргæ урссæр лæг.
(Мал. В.)
)
IV. 1. Чысыл уаты æмыр гуыпп фæцыд, æмæ нæмыг
стъолы быи пъолы афардæг. (Бæд. Хъ.) 2. Хъазыбег сын-
дæг къахдзæфтæй дызæрдыггæнгæ бацыд Цæрайы цур-
мæ. (Хъодз. Æ.) 3. Ие ’лгъыст уæйыгыл æрцыди: раст йæ
хуызæн дур комхæлиуæй хъеи лæууыди лæскъдзæрæджы
цур. (Къ.) 4. Мæй Хъосæджы фæстæмæ ныттылди. 5. То-
тырадз обауы сæрæй æрхызти æмæ фæцæуы. (Æгъ. Æ.)
6. Фæткъуы бæласы сыфтæртæ нæ сæрмæ ауыгъдæй
лæууынц. 7. Даргъ хъæдын бандоныл нæ фарсмæ бады
хæдзары хицау. 8. Бæрцыты сæрмæ æмрастæй лæууы йæ
урс-урсид боцъо. (Цæг. М.) 9. Хъæлæмырзæ бандон
асæрфта йæ фындзыкæлмæрзæнæй æмæ йæ Азæмæты цур
авæрдта. (Æгъ. Æ.) 10. Челе æрвиты йæ фыртты куыст-
-мæ,- Челе сын кæны мидхæдзары бæстон сæ фæллой,,сæ
куыст. (Æрн. И.) 11. Стъолы уæлхъус бадтысты цалдæ-
рæй. (Цæг. М.) 12. Арвы астæу судзы мæй. (М. С.)
13. Фос Бæрзджыны, лæгæтмæ хæстæг, нæууыл ривæд
кæнынц. 14. Сырдон æмæ Мила, цыма мын мæ уæззау
хъуыдытæ бамбæрстой, уыйхуызæн кæрæдзийы фæдыл
мæ цурмæ ссыдысты. 15. Фæйнæ кæрдзыны къæбæры сын
радтоп. Мæ фарсмæ æрбадтысты. (Цæг. М.) 16. Авд хо-
хы фæстæ, сæрсæфæны рындзы сæр, уыд фыдæлтыккон
галуан. 17. Галуаны раз чысыл цæхæрадоны зад алæмæ-
ты дидинæг. (Джыкк. Ш.) 18. Нана не ’рбацыдмæ кул-
дуары ,цур лæууыди. 19. Æз Хæмыцы размæ рауадтæн.
(Цæг. М.)
112
\ ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
V. 1. Иннæ адæмы къорд бацыдысты симджыты раз-
мæ сæ хъал Оæхтыл æмæ сæ цæхæр цæстытæй æдзынæг
кастысты, ÆрКайы фæзы цы цин абузыди, уымæ. (С. У.)
2. Нана нæ цурлы куыд рауад, уый нæ бафиппайдтон.;
3. Уæрммæ ныххиЪæны раз баййæфтам Данелы. (Цæг.М.^
4. Лæг стъолы цу]шæ бацыд æмæ бандоныл æрбадти,' чи-
ныг рафæлдæхта \емæ йыи йæ нывтæм каст. (Епх. Т.)
5. Хъæуы сæрты гЬрæтырдæм сарæзтой асфальт фæн:
даг. 6. Фыстæ скъæш миддуар фесты. 7. М.æ бæх дæр æд
сахсæы мæ цуры хизкнмæ фæци. 8. Цырагъы рухс тæк-
кæ цæсгомы цур уыд, æмæ уымæ гæсгæ лæмбынæг зын-
дис лæппуйы былты змæлд. (Къос. С.) 9. Хасан акастис
æмæ федта: къардиуы рæбын батымбыл фысты^дзуг. Сæ
цуры й.æ иу фарсыл хуыссыд цавæрдæр адæймаг.
(Цыр.М.) -
ДЗЫРДТÆ СФÆЛДЫСТАДОН ДИКТАНТÆН.
Хæдзары сæрмæ, доны сæрты, бæласы бын, стъолы
цур, карчы раз, иннæрдæм, иннæрдыгæй, алырдæм, алыр-
дыгæй, фæстæрдæм; фæстæрдыгæй, фæскуыст, мидхъæу,
уæлвæндаг, алырдыгон, кæцырдыгон, иухуызон.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
VI. 1. Нæ тæккæ цурты æрбатахти хъулонбазыр рог
га^лæбу æмæ’ уæлвæндаг æртæхдзаст сырх дидинæгыл
абадт. (Цыр. М.) 2. Арв ныгуы^æнырдыгæй æрбаирд.
(Дз. К.) 3.. Директор бадтис йе стъолы цур. Йе стъол
уыдис стыргомау, æмæ йæ цуры директор йæ асæй чы-
сылдæр зыиди. Стъолы уæлæ уыдис бæзджын авг æвæрд.
Авджы бын æвæрд уыдис цавæрдæр фыст гæххæттытæ.
Кабинеты рахизырдыгæй, дуарæй бахизгæиæ, æвæрд уыд
сæракцъар диван. Диваны сæрмæ ауыгъд уыди портрет.
(Епх. Т.) 4. Æз ацы радзырдтæ фехъуыстон Аккерманы
цур, Бессарабийы, деыджызы был. (М. Г.) 5. Лæджы
цард иухуызон иæ хæссы: кæм цин, кæм сагъæс, кæм
мæт. (Цыр. М.) 6. Нади бацыди уатмæ, æрбадти кусæн
стъолы цур, чингуыты æхсæнæй райста цалдæр тетрады
æмæ иу чиныг, йæ цуры сæ æрæвæрдта, йæхæдæг рацыд
æмæ хихсæны йæ къухтæ ныхсадта. (Епх. Т.) 7. Хур æм-
бисы онг схылд фæсденджызæй, фæлæ йын дæлвæзы
цæрджытæ уыдтой æрмæстдæр йæ сырхбын тынтæ хæхты
цъуппытыл. (Г. Ком., Н. Ком.)
8 Диктантты æмбырдгонд 4-8 къл. ПЗ
VII. 1. Исдугмæ куыддæр йæ мидбынат/сагъдауæй
аззад Зæринæ. 2. Зымæгон арвмæ хæрдмæ тахтысты
алыхуызон рухсы стъæлфæнтæ. Æнæнымасц машинæтæ
дыууæрдæм кодтой фæндæгтыл. 3. Шофыр йæ сатæгсау
цырддзаст цæстытæй махырдæм æрбакауг, стæй йæ мид-
былты фæлмæн бахудт. 4. Мусы сæршё раздæрау мæй
йæ цæлхыдзагæй касти. (Цæг. М.) 5. Къати лæуд фæци
дуармæ хæстæг иу мæгуыр усимæ. (КФц. А.) 6. Сæ хуыз-
тæ куыд алыхуызон сты, афтæ сæ зондахаст, сæ митæ,
’сæ ныхæстæ дæр. (Бæд. Хъ.) 7. Къæсхуыртæ ацæргæ
сылгоймаг бады сынтæджы фарсмр. 8. Иæ разы — бан-
доны къухыл дæрдджын китель хæрзиуджытимæ.
9. Хæдзармæ æрбахизæиы галиуырдыгæй къуымы дыууæ
лæдзæджы, цыма сæ дард балцы фæстæ сæ фæллад уа-
дзынц, уыйхуызæн сæхи къулыл банцой кодтой.
(Цæг. М.) 10. Хур йæ был сдардта цыргъсæр хæхты
фæсте, .æмæ сырх арт суагъта Хъазыбеджы хох. 11. Трак-
торты цурмæ чи æрбацæуы, уый фыццагдæр йæ цæст
ахæссы Хæчъа æмæ Сæууайыл. (Дз. Т.) 12. Æвиппайды
Хъуырруйы рæзты дур хауæгау зæхмæ атахтис йе
’мбæлттæй чидæр. (М. Д.)
Разæвæрдты растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Фынг йæ куыст кодта. Хистæртæ æнæбæрæг уа-
вæры кæрæдзимæ лæвæрдтой нуазæнтæ æмæ куывтой
чызджы амондæн. 2. Æдзо æнæ райгæйæ сыстад. 3. Мæ-
хæмæт æнæсаргъ бæхыл, йæ топп йæ къухы, афтæмæй
фæсте суры Буцæйы. (С. У.) 4. Æнæ мæн хæдзары цы-
дæр кæй æрцыд, уый бамбæрстон. (Цæг. М.) 5. Къæс-
хуыр, фæллад, æнæдаст партизантæ æххормаг æмæ <æнæ-
хуыссæгæй фæлмæцыдæй семæ хæхтæм хастой сæ цæф
æмбæлтты æмæ сæ маст райсыны бæллиц. (М. С.)
6. Хъæуы астæу, дыууæ бæрзонд гæды бæласы фарсмæ
цы амондджын хæдзар лæууыди, уый дæр æд бинонтæ
сыстад æнæнымæц адæмты .æмрæнхъ. 7. Мæ хуры чы-
сылтæ, адæймаджы зæрдæ йæ цардæй рухс куы уа,
уæд цæсгомæн дæр æнæ худгæ нæй. 8. Æнæ фæрæт
суг сæттæн нæй, æнæ дзæбуг зæгæл нæ къуырдæуы.
(Цæг. М.) 9. Цымæ мæ цард цы уыдаид æнæ дæу?
(Пл. Г.) 10. Ехх, æвæдза, цæй æнæзивæг у ирон сыл-
гоймаг циндзинады рæстæг æфсины уæззау куыст йæхи-
мæ райсынмæ, æмæ йæм куыд дæсны у! (М. Д.)
114
. II. 1. Практикæ дæр хорз у, фæлæ æпæ теори та адæй- -
маг куырм у>ч2. Къамоды сæр уыдис патефон æд плас-
тинкæтæ. (Епк Т.) 3. Æд хызын мæ цурты сывæллон
æруад... (ÆрнЛИ.) 4. Куыд ныррухс ис уыцы зымæгон
бон дуне, мæнæ $боны хуызæн æнæмигъ уазал зымæгон
бон! (М. Д.) 5. ФЧлццаг писмо куы райстон, уымæй цал-
дæр боны фæстæ нидæр дуар æнæныфс хост æрбакодта,
æмæ мидæмæ æрбадыд æнæзонгæ чызг. (Косм.) 6. Нæ,
æз нæхимæ -æнæкъазс, æнæкъухæй не ссæудзынæн. Фæл-
тау мæлæтыл сразы уыдзынæн, зæгъгæ, сын загътон хъæ-
бæрæй. 7. Ноджы дохтыры стæрсынтæ кодтон. Зæгъын,
мæ зæнг тыххæй куы алыг кæыат, уæд уæ къона бай-
хæлдтат; æз Доны тыгъд быдырты схъомыл дæн, æмæ
уым æнæбазыр цæргæсæн зын цæрæн у. (Цæг. М.) 8. Ехх,
æвæдза, машинæ дзæбæх, æнæхъыгдард у, зæгъгæ, уæд
ацы фæз стæхынæн агургæ æмæ æнæаргæ нæ уаид!
(Цыр. М.) 9. Бригад ацыдысты хъæугæронмæ джитъри-
тæ тонынмæ. Алы лæг дæр æрлæууыд -æд чыргъæд хуы-
мы кæрон æмæ кусыи райдыдтой. (Дз. К-) 10. Хъæубæс-
тæ куы ауыдтой, иу лæг æд сырдтæ æрбацæуы, уый, уæд
æй Сауи фæхуыдтой, æмæ дзыллæ æгасæй дæр йæ раз-
мæ ракалдысты. (Аргъ.) 11. Маратæй цыма .æнæссаргæ
хæзна фесæфт, уыйау срыст йæ вæрдæ. (Мал. В.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Дзабо уынджы сцæйцыд æд цæвæг. 2. Куысты
æнæ карз ныхæстæ рауайгæ нæй. 3. Стыр, сыгъдæг æмæ
æнæниз дон у Æрæф, хæххон цъитийы доп. 4. Æнæ бай-
хъуысгæ кæм уыдис хæхтæм, быдираг зæхх бирæ фыл-
дæр пайда дæтты, зæгъгæ. (М. Д.) 5. Тасолтан уыцы
æнæзивæг дзуапп авæрдта. 6. Уæздинцæ сабийы æнæу-
уæнк цæсгоммæ цасдæр фæкаст. 7. Алырдыгæй хъуысы
хъæды æнæмæт цъиуты зарын. (Бицъ. Г.) 8. О, ма тыхс,
ныййарæг. О, ма кæн æнкъард! Æнæ дæу мæнæн дæр
нæу адджын мæ цард. 9. Дуармæ лæууыди æдсаргъ,
æдидон бæх хæрис бæласыл бастæй. 10. Цыма Алихан
донæй сгæпп кодта æд бæх, уыйау йæ дзауматæ йæ буа-
рыл нынныхæстысты. (Бæд. Хъ.) 11. Зарæг æмæ фæн-
дыры цагъд иу кæнынц Терчы уылæнты æнæрынцой уы-
нæримæ. 12. Рынчындоны æнæхуыссæг æхсæвтæ хуыс-
нæгау кæдæмдæр хастой Чабæйы хъару. (Цæг. М.)
13. Æнæ къахæй цæуы æмæ æиæ къухæй амоны. (Уы-
ци-уыци.) 14. Иуцасдæр рæстæг цыдыстæм æнæ исты
сдзургæйæ. (Бес. Т.)
115
IV. 1. Бæрзондæй, м&стджынæи æд зарæг, æд хъазт,
Цъæйы дон фыиккалгæ æрхауы æвастс (Гул. А.)
2. Æнæ булæмæргъ куыд вæййы хъæд æнкъард, æнæ по-
эт дæр æнкъард у афтæ цард. 3. Æнæрынцой зæрдæ,
æнæрынцой зонд мæн иуран нæ уадзынц/мæн исынц бæр-
зонд. (Бал. Т.) 4. Æнæ къæвдатæй бакус вæййы уарди,
æнуд бонты æгомыг вæййы хъæд. (Цью. М.) 5. Нæ хæх-
хон фыссæг афтæ уарзта цард, æмæ лæгау æд цыргъ пъе-
ро, æд кард йæ сæрвæлтау хæцгæ-хæцын фæмард.
(Мырт. Б.) 6. Æпæзопгæ бæлццон йæ бынатæй фестад.
(Мал. В.) 7. Сабырдзинады сæраппонд тох, сабырдзи-
-над- æппæт дуиейы мидæг бахъахъхъæпын — гъеуый у
хæларзæрдæ’адæмы æнæаргъæвгæ хæс. (Н. Тел.) 8. Са-
фирæты дзыхæн уддзæф дæр ие схауы. Раст дыма ацы
хабæрттæ фыны уыпы кæнæ йæ цæстытыл уайынц, уый-
ау æнæ дзургæйæ араст вæййы лæппуйы фæдыл. (С. У.)
9. Æнæ баулæфгæйæ ауагъта цæукъа йæхи размæ,,дард-
дæр æмæ бæрзонддæр — сæрибары цардмæ уæгъды бæр-
зæндтыл. (Коц. А.) "10. Раст зæгъын хъæуы, æиæхин
куыст кæны, .æнæзивæг лæппу у... (Цæг. М.) 11. Сымах
æз арын иттæг раст æмæ æназымæй. 12. Ахæм æбуалгъ
хъуыддагмæ æнæ мæстыгæнгæ дæр хос нæй. (С. У.)
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТТÆ.
/ V. 1.Къоста Некрасовы фæзмгаейæ цы поэмæ ныф-
фыста, «Хъæлдзæг цард кæмæн ис», зæгъгæ, уый газеты
куы рацыд, уæд æй ахуыргæнинæгтæй иу дæр æнæ ба-
кæсгæ нæ фæци. (Коц. А.) 2. Сылгоймæгты хъæлдзæг
худт дымгæ хаста æнæкæрон тыгъд быдырты. 3. Уыцы
сахат æй машинæ æнæбадт барæгау искуыдæм куы ахæс-
са, уымæй дæр тарстАслаи. (Цæг. М.) 4. Фыдфынау фæ-
тары зындоны æпус æд сагъæс, æд катай, æд мастæл-
гъæд хъыг... (Цæр. А.) 5. Æнæ дæу хæцæны бæрзондыл
æз дæн æнæхотых салдат. (Мырт. Б.) 6. Бæрзоид хохæй
мит разæй кодта, æмæ Бибойы æд фос, æд рæгъау зæй
фæласта. (Секъа). 7. Æнæ аххосæй фиййауы фосæй нæ
хæссы бирæгъ. (Къ.) 8. Уый хъæды къæрныхтæ нæ ба-
дынц, йе сугдзау не ’ндзары, миййаг, цæхæрцæст фæси-
вæд æд уадындз сæрибар агурынц сæ фаг. (Нигер).
9. Мæ сæнтты гуырæн, мæ бæллицты æвидигæ суадон.
Цымæ цы уаин æнæ дæу? Æнæбазыр цæргæс, æнæбæх
барæг! 10. Уадтымыгъ азты фæстæ дæр хъахъхъæнджы-
тау лæууынц хæхтæ фидар, æнæфæцудгæ. Æнусон, æнæ-
раивгæ хъахъхъæпджытæ. (Мур. Э.)
116
VI. 1. 1^РДæГхæлттæй —мæ хæдзар, æнæ рудаынг*,
æпæ дуар. & Хъал зымæг æд урс кæрц уæлæ разыпд
тигътæй. 3. Цæ дын вæййы, сырх дидинæг, æнæ уддзæ-
фæй зын? Куьк фæразыс, сырх дидинæг, æпæ рухс хуры
тын? (Чедж. Г.) 4. Мæ бæх дæр æд сахсæн мæ цуры хи-
зыпмæ фæци. (Щ>ос. С.) 5. Æнæ зæхх, æнæ фос, дæс азы
æххуырсты фæхатти. 6. Иæ мæллæг æнæбон цонг схъил
кодта Долæт æмæ йæ уырзтæ йæ иыхы носыл æрхаста.
(Æгъ. Æ.) 7. Æнахуыр каст кодтой йæ къуырфæвæрд
цæстытæ дæр. (Къос. С.) 8. Æнæхицау.фосы бирæгътæ
хæрынц. (Æмб.) 9. Æиæдон ранæй дон рауадздзæн.
(Æмб.) 10. Æиæзмæлгæ уæлдæф дзаг уыд фаджысы,
стæй джеджджыны тæфæй, æмæ уый хъардта рæуджы-
тæм, мардта уæнгтæ. (Къос. С.) 11. Æнарæхст барæг йæ
рæдыдтæ йæ бæхы аххос кæны. (Æмб.) 12. Савели сын-
тæджы хуыссыд æд дзаумæттæ. 13. Искуы мын уыдоны
æнувыд фæллойы тыххæй кадæг æнæ ныффысгæ нæй!
(Мæх. А.)
ДЗЫРДТÆ СФÆЛДЫСТАДОН ДИКТАНТÆН.
Æпæ хур, æнæхур; æд гæрзтæ, æдгæрзтæ; æиæ дон,
æиæдон; æнæкæрон, æнæ кæрон; æнæ кусгæйæ; æнæниз.
VII. Æ м б и с æ н д т æ.
Æпæ зынгæй фæздæг нæй.
Æнæ ныфсæн цæрæн нæй.
Æнæ фыдæбонæй ницы ис.
Æнæууæнк лæг цард не ссардзæн.
VIII. Уыци-уыцитæ.
Æнæ удæй мипæвар. (Писмо).
Æнæ удæй цæуы хъæргæнгæ. (Сахат).
Æиæ фæрæт, (æнæ дзæбугæй скæны хæдзар.
(Цъиу).
Æнæ къух, æиæ къах, афтæмæй дуар байгом кæны.
(Дымгæ).
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
IX. 1. Йæ удыхъæдмæ гæсгæ хæстон лæг у Дзуса-
ты Ибрагим. Уый бæрæг уыди, фæскомцæдисы æдхотых
отряды сæрдар куы уыдис 1920 азы, уæд дæр. 2. Бер-
лин исгæйæ Сырх Æфсад равдыста æнæкæрон хъæба-
тырдзинад æмæ стыр диссаджы историон уæлахиздзи-
над. 3. 1942 азы фæззæджы авиацийы майор Дзусаты
117
Ибрагим æд полкъ æраенцадис йæ райгуырæн/Ирыстоны
зæххыл. (Дз. Т.) 4. Фыдыбæстæ æмæ сæрибар, циу цард
аенæ сымах?—Ингæн! (Пл. Г.) 5. МæнгарД, æнæууæнк
лæгæн адæмы æхсæн кад пикуы уыд, никуъгйын барстой.
(Бæд. Хъ.) 6. Деиджыз хуыссыд тых^’жын, æпæниз
куыствæллад адæймаджы тарф хуыстæш (М. Г.) Чидæр
æнæ галæй кæвдæстæ быдта. (Æмб.) 7. Иу сивыр бай-
дзаг æдуæхст физонджытæй, уæддæр ма æртæ лæппуйы
уыцы хъазуатæй сæ куыст кæнынц, æмæ хæрзфых дзи-
дзайы хæрзад тæф, æвæццæгæн, сыхаг хæдзæрттыл дæр
ма ныххæлиу. (М. Д.) 8. Адæмæй алкæмæн дæр уыд
фыст йæ цæсгомыл æнæкæрон циндзинад. (Дж. Г.)
9. Алы лæг дæр æрлæууыд æд чыргъæд хуымы кæрон
æмæ кусын райдыдта. 10. Чызг акаст æмæ федта уыи-
джы æртæ æнæзонгæ чызджы. (Дз. К.)
X. 1. Æд цин, æд маст æмæ æд хъыг кæм лæууы Дзы-
латы мæсыг, уым уыд алайнæгты егъау хъæу. (Хъаз. Хъ.)
2. Æнæуынаффæ хæдзар — ривæддоы. (Æмб.) 3. Æнæу-
уæнк лæг — сомыгæнаг. 4. Æнæ галæй кæвдæстæ бийы.
(Æмб.) 5. Рудзынджы раз стъолыл æнæавг фæтæн цы-
рагъы судзгæ æвзаг къæдзтæ-мæдзтæгæнгæ йæхи хæрдмæ
ивæзта. (Æгъ. Æ.) 6. Æнæдаст къæсхуыртæ лæг йæ рæм-
быныкъæдзæй йе ’мбалы басхуыста æмæ йæ алывæрсты
аракæс-бакæс кодта. (Цæг. М.) 7. Æнæбары бæх ды-
гæйттæ хæссы. (Æмб.) 8. Хъуыддаг афтæ æнæнхъæлæджы
уыдис, æмæ цасдæр рæстæг адæм джихæй аззадысты.
(С. У.) 9. Уæвгæ хæхты та кæд нæ фидауы зарæг! Иу
айнæгыл ныззар, æмæ дын хæхтæ, рæгътæ æнахуыр
хъæлæстæй дзуапп ратдзысты. 10. «Ды заргæ фæкæныс,
Фидар?» — æнæнхъæлæджы мæ бафарста Хæмыц.
(Цæг. М.) 11. Уынгты æнæсаргъ бæхыл сæппæй уади
барæг фæдисы уацхæссæджы хуызæн. (Бæд. Хъ.)
Вазыгджын бæттæгты растфыссынад.
I. 1. Сæргуыбырæй цыдысты чындзхонтæ фæстæмæ
коммæ. Налдæр топпы гæрах, налдæр ехсы къæрцц.
2. Нæ нæм тилифонæй æрбадзурæн ис, нæ нæм тел ныц-
цæвæн ис. 3. Нал фæхæццæ Аким йе ’ххормаг сабитæм:
налдæр хор, налдæр галтæ, налдæр хæдзардарæг.
(Дз. К.) 4. Мигътæ куы дугъ самайынц, куы та зæххыл
фæтъæпæн вæййыиц. (Мæрз. С.) 5. Куыдз-иу Тиссæйы
донырдæм куы рæйгæ, куы ниугæ базгъордта. (Бос. И.)
6. Куы сырдау нынниуы соит уад, куы сывæллонау кæуы.
118
(А. Пушкин).^ 7. Лæгау æнцой нæ зоны зарæг. Куы нын
нæ зынтæ фæсуры, куы нæм размæ фæсиды, куы та
уазал дымгæ æрбахæссы йемæ. (Цæг. М.) 8. Мæ фыд мæ
буц ахуыр не скодта. Нæдæр мæ къафеттæ æмæ хъазæн-
тæй сайдта, нæдæр адджын хæринæгтæ æмæ ног дарæ-
сæй. (Хæбл. С.) 9. Сæрхызт адæймаг уыди чызг, нæдæр
æмгар сгæрста, нæдæр хъæлдзæгдзинад агуырдта чындз-
æхсæвты, цины миты. (Аргъ.)
Хайыгты’растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. Азæмæтæн цæмæндæр йе уæнгтæ æрызгъæлдыс-
ты. Никæдæмуал ацыд. 2. Иу фарстæн дзуапп ничи ма
радта, афтæ та президиуммæ æрбадзырдтой. (Æгъ. Æ )
3. Йæ уæлдзарм худ, йæ кæрц йæ уæлæ, ахæм ран кæй
никуы ма бафтыдис лæг, ууыл дзурæг уыдысты æрмæст
йæ къухтæ дæр. (Къос. С.) 4. Бинонты дарын æй хъуы-
ди Темырболаты, фæлæ йæм нæдæр зæхх уыди, нæдæр
фос. (Æгъ. Æ.) 5. Махæй ничиуал ницы дзырдта.
(Æгъ. Г.) 6. Фермæйы кусын хъæудзæн æхсæвæддæйыл.
Æмæ ма уымæн дæр быхсæн уыд, фæлæ мызд куыд фид-
дзысты, уый бæлвырд ничи ма зыдта. (Æгъ. Æ.) 7. Ра-
уай-ма, рауай, нæ фиййау, нæ фæстæ, иумæ нæ рамбырд
кæн, арфæйы дзырд!.. 8. Фиййау куы уыди, уæд-иу хуыс-
сыди тæдзгæ скъæты; мит-иу куы уарыд, уæд-иу нызза-
рыд къæдзæх-лæгæты. (Къ.) 9. Мады зæрдæ цы мæсты-
тæн ныббыхсы, уыдонæй-иу болат сау æвзалы фестид.
(Æгъ. Æ.) 10. Будзи ницыуал базыдта Тъæрæсы хъуыд-
дагæн, Тъæрæс дæр ницыуал фехъуыста Будзийы ха-
бæрттæй. (С. У.) 11. Хур аиыгуылыны размæ ма Тимур
æмæ Симаков азгъордтой базары фæзмæ. (А. Гайд.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
II. 1. Мæ разы фæци иу дидинæг. Ахæм дидинæг ни-
куы ма федтон æз уыйагъоммæ. Хъæумæ хæстæг ахæм
дидинджытæ нæ зайы; кæд дзы зайы, уæддæр сæ, æвæц-
цæгæн, алы змæлæг ссæнды, æмæ се ’цæг хуыз равдисын
сæ бон нæ бавæййы. Диссаг, стыр диссаг мæм фæкасти
уыцы дидинæг. Сывæллои ахæмтæм æнæ февналгæ нæ
вæййы, фæлæ æз хæстæг бацæуын дæр нæ бауæндыдтæн
дидинæгмæ. .Бадтæиæнцад æмæ йæм æдзынæгæй кастæн.
Уддзæф-иу куы аныдзæвыд дидинæгыл, уæд-иу са-
быргай, æмбаргæ лæгау иуырдæм акъул кодта йæ дис-
Ш
саджы с’æр, æртæхтæ дæр-иу куыддæр фæдæргъæццон
сты, сæ хуыз-иу фæивтой. Стæй та-иу дидинæг фæстæмæ
систа йæ сæр, батыбар-тыбур-иу кодтой сæууон æртæх-
тæ æыæ та-иу дидинæджы хъусы сæхи амбæхстой. Уд-
дзæф-иу мæ былтыл асæрфта йæхи, æхсызгои, хæрз æх-
сызгон аромат-иу сæмбæлд мæ фындзыхуынчъытыл.
Уый уыд æцæг, æпæ исты хæццæ аромат. Абоны онг дæр
мæ нæ рох кæны. Хур хæрдгæ хæлттæ уагъта бæрзондæй,
дидинæгмæ пывæста йæ хъазгæ-райгæ тынтæ. Дидинæг
сæ ахста æмæ дзы йæхицæн хуыдта алыхуызон æрттив-
гæ хæдон. Иæ сæр-иу сраст кодта, фæстæмæ-иу фесхъæл
ис, дыууæрдæм-иу аратас-батас кодта йæ тасгæ-уасгæ
гуыр, æмæ-иу йæ цъæх цæстыты ферттывта уыгæрдæны
аивдзинад: арвы худт, уæлдæфы хъазт, сæрдыгон боны
тæмæн, рог ирдгæйы улæфт, мæргъты цъыбар-цъыбур,
хосдзауты зарæг, цæвæджы зыланг. Дидинæг хъазыд
йæхицæн,-дидинæг царды ад зыдта, амонд ын хаста хур.
(Нигер).
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
III. 1. Ралæуу-ма, кусæг лæг, бавдис дæ бæгуылæг,
абон дæуæн у дæ рад. (Хъ. М.) 2. Æрталынг, уæддæр
уарын нæма банцад._ (Цæг. М.) 3. Уыцы æхсæвы хуызæн
Каханов рагæй пикуыуал фæфьшæй кодта. (Дз. Т.)
4. Æз цагъайраг нæ дæн. Æз нæ хæссын къæлæт. (Ни-
гер). 5. Хосдзау фæцис мæлæтдзаг цæф, æмæ йыл Азау
тухæн кодта — нæдæр æй сисын фæрæзта, нæдæр рала-
сын. (С. У.) 6. Скæс-ма арвмæ, скалди цъæхбын фæздæг. -
(Цыр. М.) 7. Комы нарæджы-иу стæм хатт ныййазæлыд
кззйдæр хъæр. (Цæг. М.) 8. Чысылæй-иу мæ уæздæттæ
куы æфхæрдтой,,фиййауæй-иу куы баззадтæн стонг, мæ
рыст къæхтæ-иу дондæппал куы сысты, мæ цæссыг-иу
мæ былалгъмæ куы схæццæ, куыд тынг, куыд тынг фæн-
дыди-иу уæд мæн мæ сау зынтæ фæхъаст кæнын дада-
йæн! (Пл. Г.) 9. Гъей, кæм уыдзæн, кæм, зæгъ-ма мын,
ахæм диссаджы уæлдæф?! (Цомахъ.) 10. Æмæ æниу
Азæмæт йæхæдæг ие сфыдуаг — никæмæуал хъуыста.
(Æгъ. Æ.) 11. Растаг дымгæ, змæнтаг дымгæ, денджы-
зпмæ дзурыс. Сфæйлау-ма йæ, базмæнт-ма йæ, æз дæ,
дымгæ, курын. (Т. Шев.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Кус уал, зæгъ уал, мачиуал, макуыуал, никæдæмуал,
ник&йуал, мауал, хæдхæцæг, хæд-зилгæ, хæдæфсарм,
120
хæдтулгæ, æри-ма, фысс-ма, нæма, нырма, мама, нæ ба-
дын, ма бад, ма лæуу, рацу-иу, фæкæс-иу <æм, фæцæй-
та-иу-цыд, мачи, никуы, никуы ма, ничи ма’, макуы ма,
куыдфæиды, сцæй-та-иу-стади, æрбацæй-та-иу-æм хæц~-
цæ кодта, фæцæй-иу-æй-сырдта.
ДЗЫРДТÆ СФÆЛДЫСТАДОН ДИКТАНТÆН.
Мачиуал, макуыдæмуал, кусут-иу, мама, стæй-иу,
кæм-фæнды, цы-фæнды, зон-иу.
Зар-ма, ма бад, ничиуал, никуыуал, исчи, исты, нæма,
мауал, æрбацæй-иу-æй-кодтой, кæцæй-фæнды, нæдæр —
нæдæр, налдæр — налдæр.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
IV. 1. Гъæй, хъус-ма, хъус: цы зарджытæ кæнынц!
(Пл. Г.) 2. Иухатт куы уыд, уæд хæйрæг мæгуыр лæгæн
радта сæгътæ лæскъ æмæ йын загъта: «Ма дзы аргæвд
мадæр сау, мадæр урс, мадæр цъæх, мадæр сырх». Уæд
мæгуыр лæг фембæрста,— ай та сайгæ кæны, æмæ зæгъы:
«Уæдæ мæм ма æрцу мадæр къуырисæры, мадæр дыц-
цæджы, мадæр æртыццæджы, мадæр цыппæрæмы, мадæр
майрæмбоны, мадæр сабаты, мадæр хуыцаубоны».
(Аргъ.) 3. Нæй никуы царды .ссарæн. фидыд æлдарæн
æмæ æххуырст, .æфхæрдæн. Куы сфыцой иумæ сæ фыд-
тæ аджы, уæддæр сæ басæй ысхæццæ кæнæн нæй, никуы,
никуы! (Нигер.) 4. Бынтондæр ныттар бæстæ. Хæснагыл
дæр рухсы цъыртт никуыцæйуал цæуы. (Цыр. М.)
5. Згъоры цард... уый уромын нæ комы, нæ хъазы уый
сывæллонау хъæлæй. (Цыр. М.) 6. Æврæгътæ, ма кæнут,
ма ут хъыгхæссæг мæ зæрдæйæн! 7. Хуры æрттивгæ цæст
ма ’хгæнут, ма ут кæлмæрзæн нæуæг мæйæи! (Цыр. М.)
8. Цыдтæн гуыргъахъхъ фæндæгтыл æз, нæ-иу зыдтон
фæллад... Æмæ-иу кæд æпайы дзырд нæ фехъуысти мæн-
мæ, уæд-иу фæкалдтæн æз... (Габ. 3.) 9. Иу мыдыбындз
чыргъæд нæ дзаг кæны. (Æмб.) Сусæг зарæг хъæрæй
ма кæн. (Æмб.)
V. Иу-цалдæр боны Чабæхап йæ ныфс нæ хаста
уынгмæ рацæуын, бадтис æд бинонтæ сæ кæрты уазал
акъоппы, чысыл-иу æхст куы фæсабырдæр, уæд та-иу
бацыдысты уатмæ. 2. Сæ сыхæгтæй-иу сæм исчи куььæр-
бацыдис, уæд-иу æй афарстой хабæрттæй. (Дою. Г.)
3. Муртуз ницыуал сдзырдта, афтæмæй рацыди сæрдары
уатæй. 4. Уæ, фæлæуу-ма, хохаг хивæнд дымгæ, æмæ
121
байхъус иучысыл ныхасмæ! Ды ныззйлыс рыгтæ цъилау
тынгдæр, ды фæтæхыс тарст æфсургъыл размæ.
(Мырт. Б.) 5. Дзургæ сæ иу дæр ницы скодта. Æмæ цæ-
мæн хъуыди ныхæстæ. Сæ фембæлд йæхæдæг цы-фæнды
ныхасæй дæр уыди тыхджындæр. (Хъ. С.) 6. Уыди сæр-
дыгон ирд райсом. Арвыл иу къæм дæр нæ зынд. 7. Æр-
тæх нæма сыстад, æмæ цъæх быдыр хуры тынтæм нал-
хъуыт-налмасау тыбар-тыбур кодта мингай лыстæг цы-
рæгътæй. (Бас. Мих.) 8. Нæдæр Терчы уылæнты ныхас
хъуыстон, нæдæр мæм мæйрухсы æвзист тынтæ хъард-
той. (Хъ. С.) 9. Бирæ азты кусы Цъиусур, фæлæ йæм
зулдзыхы ныхас никуы ма æрхауд. (Æгъ.Æ.) 10. Макуы
дын бантыса, макуы дын батайой уыцы мæгуыры къæ-
бæртæ. (Къ.) 11. Будзийы æрцæйцæугæ куы ауыдтой,
уæд дыууæ сывæллоны кæрæдзийæн бар нæ дæтгæйæ
згъордтой йæ размæ. (С. У.)
Æвастхъæрты растфыссынад.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. Гъе, гъе, æлдæрттæ, додой мын уæкъона! 2. Ха-
ха-ха! Диссаг! Никуы федтон ахæм æнахуыр фын: тæс-
саг, фæлæ—рæсугъд!.. 3. С-с, сабыр... Æз æппындæр
хуысгæ не скодтон. (Пл. Г.) 4. Гъей, нæ хъæуы æмæ нæ
адæмы фидауцæн бирæ фæцæрай, Дофка! 5. Ехх, æвæ-
дза, хорз чызг у Зæлииæ, æмæ, кæй хай фæуа, уымæй
амондджындæр нæ уыдзæн. (М. Д.) 6. Ау! Уый тыххæй
бæлвырд и’сты зоныс? (Бес. Т.) 7. Уæуу, мæнæ та нæ
куыд бабын кодтой Тылаттаты хъалт-æ! Гъей-джиди, кæм
дæ, Чермен, ныртæккæ!.. 8. Гъæй-дæ гъа! Цы та кæныс,
дæ цæстытæ та доны куы разылдтай?! (Пл. Г.) 9. В-в-у-
р-р,—домбайы уыррытт бакæны уад. С-с-с-с,— бамæсты
йæм кæнынц гæды бæласы бæгънæг къалиутæ. (Бедж. Ч.)
10. Гъей, кæм дæ, сæрибар дуджы уари, авæр-ма дæ ба-
зыртæ мæнæн! (Кал. X.) 11. Гъæйтт-мардзæ, мæ сау бæх,
бахъуыди дæ сæр!.. Уарийау мыы атæх ацы хорз изæр!
(Пл. 3.) 12. Оххай! Демæ æз нæ фæдæн,— радзур-ма
лæгау!.. (Къ.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
II. 1. Гъей-джиди, уымæн йæ тæхæн фæдтæ сардзин-
тæй абар! Цардуаргъ хæссынæн .æндон æфсæнтæ йæ уæ-
лæ баппар! 2. Уæуу-уæуу, æндон æфсæнтæ, уæуу-уæуу,
йæ уæлæ баппар! 3. Фæлæуу-ма, куыдз, фæлæуу-ма, би-
122
рæгъ! Дæнг!.. Дæнг!.. Фестъæлфыд бæх, фæтарст. (Хъ. М.)
4. Æйтт, мæ хæсгæ мæрдтæ, гъе! Мæнæ цæй ахæсты фæ-
дæн, мæнæ!.. (М. Г.) 5. Ехх, Дзыцца, куыд мæ фæтæрсын
кодтай, куыд!..(Дбф. П.) 6. Гъа-гъа, уый нæ курортдзау
куы æрхæццæ. Æгас нæм цу, мæ хæлар, æгас! (Хъ. Ч.)
7. Охх, куыд мæ фæнды демæ фæлмæн вагоны дард ацæ-
уып! (А. Гайд.) 8. Офф-офф! Цæй бирæ фæхуыссыдтæн.
(Аргъ.) 9. У-у-у, уæлæ халон, сау хъæды бæрзонд кæр-
до бæласы сæр мæ дыууæ уадындзы, æмæ зарыны
уадындз дæхицæн райс, кæуыиы уадындз та мæнæн!
(Аргъ). 10. Оххай, ай цавæр диссаг у? (Аргъ.) П.Гъе-
уæууæй, Сослан, уый мын цæмæн афтæ загътай, æз дыл
хъыг куы кæнын. (Нарт. к.)
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТ.
III. 1. «Лæджы фыдæбæттæ кæуылты сты, кæ! Охх-
охх!» —йæ къæхтыбынæй ныуулæфыд сæрдар. 2. Ха-ха-
ха!— афтæ хъæрæй ныххудтис Хъæлæмырзæ, æмæ бæх
фестъæлфыд. (Æгъ. Æ.) 3. Æллæх!— зæгъгæ, дурты
гыбар-гыбуримæ ныццарыдтой хæхтæ!.. Ныннæрыд ком
æгасæй дæр. (Цæг. М.) 4. Уæуу-уæуу! Мæнæ мын уæ
галтæ цы æмбисонды ми бакодтой! (Аргъ.) 5. Дæ-дæ-
дæй! Сæрæй мын мæ хоры къæсса мæнæ уæ кæрчытæ
ахордтой. Уæ, цæй царæфтыд мæ бакодтой! (Аргъ.)
6. Лæппу æмæ зæронд лæг обауыл æрбадтысты.— Охх-
охх,— зæгъгæ, фæкодта лæг йæ фæлладæй. (Аргъ.)
7. Гъе-уæууæй-гъе, кæм баззадтæ, кæм?! (Цомахъ.)
8. «Хъыр-р-ри!» — æхсæвы тары фæтæхы хърихъуппыты
бал. (Дз. X.) 9. Кыс-кыс!.. Ды мæиæ уынджырдыгæй
слæуу, æз та дæ разы кауы фæстæ слæууон. 10. Ау, æмæ
ды Чермен дæ? Уæдæ бабын дæн!.. 11. Æтт, мæнæ хъал
кæсгон кънйаз! Фæкæс-ма дæхимæ! (Пл. Г.) 12. Хъасбо-
лат бæх тыххæй уромы: «Т-р-р!» (Хъ. М.)
ДЗЫРДТÆ ДЗЫРДУАТОН ДИКТАНТÆН.
Гъæй-джиди, гъе-ри-гъа, гъе-мардзæ, офф-офф,. ау,
оххай-гъе, гъей, гъæй, дæдæй, дæ-дæ-дæй, гъæй-джиди,
хъихъыри-хъу, хъуахъхъ, гъæй-дæ-гъа.
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
IV. 1. Бирæ сæдæ азты кодтой-иу дзургæ: «Гъæй-
джиди, а зæххæн доны хуыпп ратт!» (Б. Б.) 2. Ехх, уыд-
тæ мын бæргæ мæргътæй маргъдæр кæддæр! (Бал. Т.)
3. Мæйы къуыриган нæ фенæм, пхуыссы хуры цæхæр,
123
гъе, фæлæ никуы æицайы не стыр Мæскуыйы уыиæр.
>(Цыр. М.) 4. Гъæй-да-гъа, хохаг дон, мæргътæ ’мæ
бæлæстæ байдыдтой мин мыртæй зарын. (Пл. Г.) 5. Ха-
ха-ха! Ох-ха-ха-а! Уæуу, дæ гуыбыныцъар худæгæй
аскъуына, Тома... 6. «Ехх, Тома, Тома! Мæнæй ницы
рауадис»,— йæ кæуын й-æ хъуыры абадтис Долæтæн.
7. Æ-æ-æ! Дæ фыдгул дæр Томайы уавæрты бахауæд...
8. Ехх, æвæдза, цæй амопдджын вæййынц иуæй-иутæ!
9. Ехх, цæй хорз у, æвæдза, æрдз уалдзæг æмæ сæрд!
(М. Д.) 10. А^æп къуылых дзынга фæразы, гъе-ри-гъа,
дзæбæх! 11. Оххай-гъе! Тæрхъус-лæппыныл афтæ ма
бахуд!.. (Къ.) 12. Василий Петрович, ай-гъай, дзурдзæн.
(Цæг. М.) 13. Ау, æмæ цæмæн, цæмæн уай хъуамæ не
знæгтæй фыдуынддæр? (Пл. Г.) 14. Гъæй та, гъæй та ма!
Къухæй ауыгътон. (Хъ. М.) 15. Ай-гъай, Амыраны
суæгъд хъæуы. (Бр. Е.)
Æрхæцæн нысæкттæ æвастхъæрты.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Гобецон уый куы ауыдта, уæд шофырмæ рауа-
ди: «Мæ бон бакалд! Куы мæ бабын кодтай: мæ хуы
мын куы амардтай! Дæ-дæ-дæ-дæй!»—Æмæ йæ цæсты-
сыгтæ æрызгъæлдысты. (Агъ. Г.) 2. Оххай! Ау, уый ды
дæ? (Хъодз. Æ.) 3. Гъæйтт-мардзæ, лæппу, цы фæдæ —
булæмæргъ зары нæ хъæдæй! 4. Оххай-гъе, цы ’руадтæ
. рустыл, судзгæ ’ртах, мæ цæстæй! (Нигер). 5. «Офф-
офф... офф, бафæлладтæн!»—уæззау ныууынæргъыдта
Тотырадз. (Коц. А.) 6. Азæмæт фембæрста, фырыты
хæст æм хорз кæй кæсы,уый. Л-æппу йæ, бæлвырд, нæ
/ уыдта æмæ хъæр кодта:—Хъæла, опп! Мими, дзæхст!
Фы-р-р, фитт! (Æгъ. Æ.) 7. Ха-ха-ха! Хъусут æм, хорз
адæм? 8. «Æгъгъа-уæдæ!— сбустæ кодта Тохсыр.— Ме
’рдхордимæ мæ хъуыддаджы ныхас дæр мауал бауа-
дзут!» 9. Ехх, Леза, Леза, Лезухан! Цас ма ис не ’хсæн
талынг адæм, цас! (Цыр. Б.) 40. «Лæджы фыдæбæттæ
кæуылты сты, кæ! Охх, охх!» — йæ къæхтыбынæй ныу-
улæфыди сæрдар. (Æгъ. Æ.) 11. Æгъгъа-уæдæ! Æфсон
уæ куы хъуыдис уый. 12. А-а-а! Æмæ цы кæиы. (Цыр. Б.)
13. Уæуу, мæпæ диссаг, Тъæрæсы амондæн, тæвд цæхæ-
рыл топпыхос змис фестад! (С. У.) 14.%Гъай-гъай, лæ-
гæн иу хъæуæй иннæмæ «рацу» куы зæгъай, уæд уым
исты æгъдау равдисын хъæуы. (Бес. Т.) 15. Охх, абон
цы амондджын дæ! (Гайд.) 16. Æгъи, æгайтма йын мæ
124
цæст уый федта!.. (Цæг. М.) 17. Гъæй-джиди, нæ дæтты
хъæздыгдзинады сойæ нæ быдырты бафсад! (Дз. Т.)
II. 1. Гъей, фыдæлты сау хъама! Гъей, фыдæлты
ныфс! Цалдæр азы ауыгъдæй къулыл ды лæууыс.
(Коч. М.) 2. у.у-у-у,_ уæныг галау ныууасыди "гудок...
3. Гъей-джиди, бафæраз дзурын, хъæрæй сидын: иубон
æз дæр уæд сфæнд кæпин хæс фидын. (Нигер). 4. Чидæр
«гъо-гъо!» зæгъгæ, фæкодта, иинæ ныуулæфыди.
(Æгъ. Æ.) 5. «Тфу!.. Дзæбæх ныхас дæр не ’мбарынц!»—
æрбайхъуыст ма рихиджыпы хъæлæс. 6. Гъе-гъе, фæла-
сыиц дæ!.. 7. «Гъа, уый та дын мæ сæыыччы тыххæй!» —
пъæлицæйаджы йæ къахæй скъуырдта къæсхуыртæ
цыбыргомау ус.(Цæг. М.) 8. Уæд æрбадти Газакк æмæ
хъарæг самадта: «Уæуу, мæгуыр мæ бон, нæмгæ та кæй
кæндзысты... Цы ма кæнон, кæм ма агурон мæ уæрыччы-
тæ?» (Къос. С.) 9. «Æтт, афтæ у? Гъа, уæдæ, гъа!..» —
бапъироз иуырдæм фехста, спичкæйы къопп иннæрдæм.
(Цыр. Б.) 10. Охх, æцæгæлон бæстæйы амæлын куыд
зын.у. (Т. Шев.) 11. Гъæй-аа-гъа!—хохаг дон, мæргъ-
тæ ’мæ бæлæстæ байдыдтой мин мыртæй зарын. (Пл. Г.)
12. Ехх, куыд адджын дæ, куыд ’ адджын, райгуырæн
хæхбæстæ! (Коч. М.) 13. Ай-гъай, ахæм сæрæнгуырды
иу хатт чи фена, уымæй тагъд нал ферох уыдзæн.
(Бсс. Т.) 14. Ехх, цæй зын у маргъы зæрдæимæуæнг-
цъæлтæй хосы тæфгæнаг хуыссæны мæлын! (Бас. Мих.)
15. Фехъуыстис тыхджын æхситт—з-з-зыв-в-в-в, æмæ,
уынгты цы адæм уыдис, уыдон федтой: зæххæй стахтис
цыдæр æрттиваг æмæ арвы тары аныгъуылдис. (М. Д.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
III. 1. Гъæйтт, цы фестут, цæйут, размæ цомут иумæ
мах æнгом! Кадджыи дарæм азæй-азмæ, цæй, нæ Ирæн
махйæном! 2. Ау, нæ Ир куыд уа нæ цæсты махæн абон
уæд æгад, кæд иæ хæхты, кæд нæ бæсты хонæм, хонæм
мах нæ мад? (Æри. И.) 3. Тъе, афтæ фыд-закъонтæ
’взоигад бæттынц. 4. Гъе, афтæ зындон у ныры цард Кав-
казы, гъс, афтæ дзы адæм æмырæй дзыназы, æцæгæлон
тыхтæй йæ афтæ сæттынц. (П.) 5. У-у-ух!— ныффуттытæ
сыл кодта дымгæ. (Г. Вл.) 6. Оххай-гъе, Зæринæ, куыд
фæстиау баззадтæ цардæй, кæд афтæ бынтон æрыгон нал
дæ, уæддæр. (Хъ. С.) 7. Бон фæтынг ис, хур кæсы, ой-дæ,
ори-ра! Фест-ма, чызгай, быдырмæ рацу, рауай-ра! (Ни-
гер). 8. Уалыпмæ уыньт Симон — рацæуы Тедо, нартхоры
125
аефсир йæ къухы, ранæй-ран æрлæууы йæ дыууæ лæдзæ-
ДЖы æнцой, нартхор азгъалы ,æмæ асиды: «Цип... цип..^.
цип!» 9. «Пæу... пæу... пæу!—сдзырдта Леуан.— Уый
хъуыддаг у, уый, æндæра салаттæ-йедтæ ыицы сты».
(Коц. А.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
IV. 1. «Но-о-о!» — даргъ айвæзта Саукуыдз æмæ лыс-
тæг бæрз уисæй хъавгæ февзыста бæхмæ. 2. Гъей, дзæ-
гъæлдзу къæбыла, уæ гæмхетт роды æмæ лæгуын кæрчы-
ты кæртæй цæмæп рауагътай?! (Цыр. М.) 3. «С-с-с, хъæ-
рæй ма дзур, æз дæ мад, дæ фыды уазæг!»— лæгъстæгæ-
нæгау сусæг хъæлæсæп сдзырдта дуаргæс сылгоймаг...
4. Ха-ха-ха!—йæ дзыхы дзаг ныххудти Тохсыр, цыма йæ
алыварс театры нæ, фæлæ æгас горæты дæр йæхи йед-
тæмæ цæрæг нал ис, уыйау. 5. Оу, мауал дзур! Мæхи ах-
хосæй нæ байрæджы кодтон, бамбар! (Цыр. Б.) 6. Ай-
гъай, бæстæ йæ зоны, бæстæ йæм хъусы! (Цыр. М.) 7. Гъы,
й,æ зондæн кæрон кæмæн нæй æмæ хæдзары уынаф-
фæтæ йæхимæ чи райста, уыцы Хансиат, уый циу сынтæ-
джы?! (Бр. Е.) 8. «Циц! Фæстæмæ ма дзур, къæбæда!
Гъа, марадз, ахуыр кæн ахæмты! — сбустæ кодта Тох-
сыр æмæ лæппуйы бандоныл йæхи фæллад уагъд æр-
кодта.— Охх-охх-охх! Афтæ гъе, мæ хуртæ!» 9. «Уæуу, дæ-
дæ-дæ-дæй! Мæ къах мын ныцъцъæл кодтай, цавæр
дæ?»...— хæрдмæ фæхауд иу æрыгон сылгоймаг. 10. «Охх-
охх-охх! Æнхъæлдæн, гъеныр мæ бынат ссардтон»,—
сулæфыди Тохсыр æмæ зæронд цæргæсау йæхи бандоны
чъилыл бæрзондгомау æруагъта. (Цыр. Б.)
Текстытæ æппæт орфографион раиртæстытыл.
1. Уалдзæджы улæфт.
Хъæд цъæх адардта. Цард у йæ тæккæ тынгыл. Цæхæ-
радæтты бæлæстæ урс-урсид æрттивынц. Нæй, не ’фсæ-
ды адæймаджы цæст ацы нывмæ кæсынæй. Нæ, не
’фсæды адæймаджы риу улæфыиæй ацы фæлмæн æмæ
æхсызгон уæлдæфæй.
Æрмæст цыбыр у ахæм рæстæг. Фæлæ йæм, чи .зоиы,
адæймаг дæр уый тыххæй мондаг кæны, æмæ цыбыр кæй
у. Цæрын кæй нæ фæнды ахæм рæстæджы, суанг ма мæл-
дзыг дæр бахъæлдзæг, йе згъорд фæцырддæр кодта.
Суанг дуртæм дæр хъары уалдзæджы тæф, цыма рæ-
суН>ддæр фесты, афтæ кæсы адæймагмæ. Æвæццæгæн,
126
н&ртон Ацæмæзы сауæфтыд уадындзы зарджыты дзер
уыдис уалдзыгон цæхæрцæст хуры тых, æмæ йæ цагъд-
мæ дуне уымæн базмæлыди, суанг Урс хох æмæ Сау хох
дæр фыр цинæй æмæ фыр хъæлдзæгæй урс змис æмæ
сау змис фестадысты. (Епх. Т.)
II. Æмбисæхсæв раджы фæивгъуыдта.
Скæсæнырдыгæй æрбарухс сты арвы кæрæттæ. Тагъд
та сæрттивдзысты сæууои хуры тынтæм. Бæлæсты
къалиутыл та пæррæстытæ кæнын райдайдзысты мæргъ-
тæ. Æрдз та райсдзæн йæ диссаджы фæндыр. æмæ дзы
æрцæгъддзæн. Знонау та ныйирд уыдзæн Арвыком. Цъи-
титæй та расимдзæн сатæг дымгæ. Цард комæй коммæ,
хохæй хохмæ анЫвæнддзæн йæ рæсугъд тынтæ. Уыдоны
æхсæн тæмæнтæ калдзæн мæнæ æрыгон адæймаджы цар-
ды æидах дæр, æмæ йыл кæддæриддæр зЫндзæн дохты-
ры фæрнæйдзаг къухты фæд. Фæлæ ныртæккæ ууыл нæ
хъуыды кæны дохтыр йæхæдæг. Аивгъуыдта йыл дысо-
ны фыдæхсæв. Цыма йын йе уæнгтæ фæхты ныххостæ-
уыд, уыйау æруæззау сты. Бафæллад, тынг бафæллад
дохтыр мæлæтимæ дæргъвæтин хъæбысхæсты. Ныр рын-
чыны ахастой операцигæнæн уатæй. Дохтыр ма иуцас-
дæр цавддурау фæлæууыд стъолы уæлхъус. Сындæггай
бацыд урс хъуымацæй æмбæрзт тъахтинмæ æмæ йыл æн-
цадгай йæхи æруагъта. (Цыр. М.)
III. Ды—мæ дыккаг зæрдæ.
Цыппар комы астæу лæууыс, Зæрæмæг. Æз фыццаг
хатт ныффыстон абетæ дæ дойиаг дуртыл. Дæ къуылды-
мыл гом къахæй хæрзæггурæггаг згъордтон абонмæ. Рæз-
тæн, рæзтæн .æз уæд сомбоны цардмæ кæсæн уæзæгыл.
О мæ зынаргъ урссæр хæхтæ, дидинæгджын хосгæрст,
æхсæрдзæнты сæх-сæх! Сымах мын бауагътат мæ рæзгæ
уæнгты стыр ныфс æмæ хъару. Сымах руаджы ссардтон
уæрæх фæндаг мæ рухс фидæнмæ. Æмæ уын дæттын са-
лам, фиййауы салам.
Бонтæ мæ хастой сæ тæхгæ базыртыл. Агуырдтон æмæ
тындзыдтон мæ царды нысанмæ.
О мæ фыдæлты дзаджджын зæхх! Куыд æй зæгъон,
цавæр дзырдтæ ссарон йæ зæгъынæн? Мæ зæрдæйы дæ
хастон дыккаг зæрдæйау. Мæн хуыдтой тохмæ, бартыл
тохмæ. Æз хъуыстон дардмæ дæр дæ сабыр æмæ фидар
хъæлæс. Мæнмæ сидтысты стыр ныббырстмæ нæ хæхты
127
ДЫмгæйы фæдисон къуыззитт, хæххон хуры тынтæ, сау
айкæджы фæхстæ, сæууон ирдгæйы фæндыры цагъд.
Æмæ ныр айсут колхозон салам.
Дæ бонæй уай, бархи, сæрибар зæхх! Уалдзæг дæр
дæ руаджы фидауы. Мæнæ та сывæллонау æрдз ныххуд-
ти, стыр фæтæныл апырх сты фосы рæгъæуттæ. Мæ пака
худы бынæй афæлгæсын хохы рындзæй, ком ныццарауы
мæ зарæг. (Т. С.)
IV. Ивгъуыд цардæй.
Октябры революцийы агъоммæйы цардарæзт Цæлыч-
чы хуызæн бирæ мингай сабитæн нæ лæвæрдта фæндаг
ахуырмæ. Царды хицæуттæ уыдысты Михелы хуызæн
бонджынтæ. Фæлæ кæд Цæлыкк йæ сабийы бонтæй фæс-
тæмæ бавзæрста цагъарады æфсондз, æбардзинад, уæд-
дæр йæ зæрдæ дардта рухсдæр фидæныл.
Уæззау уыд кусджыты цард дæр Мызуры фабрикæйы.
Кусджытæ цардысты чъизи æмæ уазал къазарматы, сæ
кусæн бынæттæ уыдысты ноджы æвзæрдæр. Сæ дзау-
мæттæ-иу кусгæйæ уыдысты хуылыдз, сæ къæхтæн сын
лæвæрдтой бæзджын хъæдынуафс дзабыртæ, сæ хæри-
наг фылдæр хатт уыд хъæбæр нартхоры кæрдзын дони-
мæ. Кусджытæ чысылгай дзурыи байдыдтой сæ куысты
фадæттæ фæхуыздæр кæныныл. Фæлæ се ’хсæн нæ уыд
иудзинад, не ’мбæрстой кæрæдзийы æмæ-иу баззадысты
састы бынаты, æрцыдысты-иу тард сæ куыстæй.
Цæлыччы фыд Тему, æнæзæхх, æнæфос адæймаг,
куыста Мызуры фабрикæйы, фæлæ йæ бинонты дарын
нæ фæрæзта. Тард æрцыд фабрикæйæ, Цæлыччы сæрыл
кæй сдзырдта, рæстдзинад кæй агуырдта, уый тыххæй.
V. Ч ы р ы н б а й г о м у ы д з æ н и 5 0 0 0 а з ы
ф æ стæ.
1939 азы Ныо-Йорчы байгом Æппæтдунеои равдыст.
Равдысты агъуыстытæй иуы бын америкæгтæ баныгæд-
той æндонæй арæзт чырып. Уыцы ’чырыны иывæрдтой,
нæ дуджы техникæйы æнтыстытæ чи æвдисы, ахæм ми-
гæнæнтæ. Чырыи байгом уыдзæни 5000 азы фæстæ, ома
6939 азы, æмæ уый уæды цæрджытæн радзурдзæни мах
царды истори. Чырыны мидæг æвæрд ис дурæвзалыйы
къæртт дæр. Америкæгтæ куыд зæгъынц, афтæмæй 5000
азы фæстæ дурæвзалы музейы йедтæмæ никуыуал уы-
д^æнис. Уыцы чырыпы мидæг цавæрдæр ахуыргонд ны-
вæрдта фыстæг, 6939 азы зæххыл цы адæмтæ цæра, уы-
128
донмæ. Уыййæ фысгæдЖы зæгъы: «Æрымысут æмæаын-
иу батæригъæд кæнут, мах цардыстæм ам 5000 азы размæ.
Мах уыдыстæм тынг зоидджын æмæ фæрæзджын, ’
фæлæ æнамонд. Мах нæ зыдтам нæ зæххы æнæнымæц
хъæздыгдзинæдтæй спайда кæнын æмæ адæймаджы
куысты продукттæ раст байуарын, мах стыр фыд-зæр-
дæйæ цагътам нæ кæрæдзийы».
Афтæ у буржуазон бæстæты алкæй зæрдæ дæр. Алчи
дæр кæуы йæ фидæныл, алчи дæр тæрсы сомбон æгуыст
æмæ æххормаг баззайынæй.
Æндæр у мах, Советои дуне. Æрдзы тыхтæ раргом
кæнынмæ тырнгæйæ мах хъуыды кæнæм фæллойгæнæг
дзыллæты царды уавæртæ фæхуыздæр кæныныл. Атомы
энерги- мах хъæуы æнцон уавæртæ ссарынæн. (Сиукъ. Н.)
VI. Æрдз райхъал.
Абон диссаджы бон скодта. Абон у стыр бæрæгбон —
Фыццæгæм май. Уалдзæг у йæ тæккæ тынгыл. Уалдзæ-
джы æхсызгондзинад кæмæ нæ хъары! Суанг ма дæттæ
дæр райхъал сты сæ зымæгон фынæйæ, сæ уылæнтæ бæр-
зонд хæссынц, сæ хæл-хæл дардмæ хъуысы, сæ хуыз фæ-
бурбын. Судзаг хуры цæст йæ фæлмæн тынтæй рæвдауы
æрдзы.
Хуры хъарммæ зæххыл цард фæйнæрдæм абузы. Бы-
дыртæ цъæх-цъæхид тæмæнтæ скалдтой, лæджы цæст
сæм кæсынæй не ’фсæды. Кæрдæг, дидинджыты æмæ
сыфтæрты адджын æмæ æхсызгон тæф фындзыхуын’чъы-
ты рæвдауы, æмæ адæймагæн йæ зæрдæ хъæлдзæг кæны.
Иу мигъы къуымбил арвыл нæй, раст сæгъы цæстау
кæй акæнынц, афтæ ирд æмæ копрадзхуыз цъæх-цъæхид
у абон арвы быгъдæг. Хæхты цъуппытæ сæ урс нымæт
худтимæ уæндон каст кæнынц быдырырдæм, куыддæ-
лæм,æ мыдхуыз тæмæн калынц, æмæ цæсты сайы се ’ртти-
вæн цæхæр — уый хъазынц хуры тынтæ цъитийы айнæ-
гимæ. (Епх. Г.)
VII. Райгуырæн зæхх хъахъхъæнынмæ.
Рæстæг цыдис, фæлæ Керымæн йæ къухы не-’фтыдис
йæ фыртимæ аныхас кæнын. Уалынмæ æрхæццæ ис Умар-
бийы хæстмæ цæуыны рæстæг. Зæронд фыды фæнды-
дис йæ фыртæн бирæ цыдæртæ бафæдзæхсын. Фæлæ
Умарбийы иу минут дæр цух нæ уагътой йе ’мбæлттæ.
Сыхæгтæ сæ рахои-бахон кодтой.
9 Диктантты æмбырлгонд 4—8 кьл.
129
Данæ йæхиуыл нал хæЦыд. Сусæгæй-иу. акуыдта. Фæ-
лæ йæ Керым уæддæр .æмбæрста, æмæ иæм хорз нæ кас-*
ти. Исчи дæр ма фæндаггоны фæстæ кæугæ фæкæны,
зæгъгæ, азымы дардта зæронд лæг йæ къайы. Зæрдæтæ
æвæрдта Данæйæн, фæлæ фæстагмæ йæхæдæг дæр йæ-
хи нал баурæдта.
Бричкæты сбадтысты Умарби æмæ йе ’мбæлттæ.
Хъæубæстæ сыи æмхуызопæй «фæндараст» загътой.
Йæ цæстысыгтæ асæрфта Керым, Æмæ, цалынмæ
брцчкæ бынтон нæ фæаууоп ’ уынджы тигъæй, уæдмæ
æдзынæг кастис сæ фæстæ. Ныр дæр та зæронд лæгмæ
афтæ фæкаст, цыма сæ хъæубæстæ иу хæдзар у, цыма
сеппæты зæрдæтæ дæр иухуызон кусынц, сæ хъыг дæр
æмæ сæ цин дæр иу у. (Бес. Т.)
VIII. Ауылты ацыди лæгсырд.
Сывæллæттæ оæ ахуыргæнджытимæ скъола æфснайд-
той. Сау æртхутæджы бынæй къахтой/æмбæрзæн дур-
тæй ма æнæхъæнæй ’чи аирвæзт, уыдон æмæ сæ ала къу-
лы .æнцой арæхсгæ æвæрдтой. Сæ чысыл тымбыл цæс-
гæмттæ алайæ нал зындысты. Æрдæгсыгъд хъайвантæ
кæрты астæумæ хастой. Ранæй-рæттЫ ма хъæдæрмæгæн
й,æ сау фæздæг калд, æмæ йын цыма фæстæмæ ссудзы-,
н-æй тарстысты, уыйхуызæн æм мит хастой. Сывæллæт- *
тæ, æвæццæгæн, сæхинымæр агуырдтой сæ уарзон пар-
тæты æртхутæг, фæлæ дзы равзарæн ницыуал уыди.
Иу-дæс азы кæуыл цыд, ахæм бурхил лæппу лæууыд
фæрссагмæ хæстæг, йæ галиу къухы — æрдæгсыгъд чи-
ныг, афтæмæй æдзынæг касти, сармадзаны нæмыгæй
къулы цы стыр хуынкъ уыди, уым’æ. Иучысыл афтæ алæу-
уыд, стæй чиныг йæ рахиз къухмæ райста, йе ’ртхутæг ын
ацагъта, палтойы фæдджийæ асæрфта чиныджы хъæбæр-
цъар. Къоста, зæгъгæ, ныллæг хъæлæсæй сдзырдта чины-
джы цъармæ кæсгæйæ. Стæй чиныг йæ роны бакодта
<æмæ ногæй йæ цæстæнгас ахаста скъолайы сыгъд къул*
тыл. О, цас тых, цас хæрамдзинад уыди уыцы къæсхуыр-
тæарæзт, бурхил сывæллоны уымæл ц&стыты!.. (Цæг. М.)
IX. Н, æ Р а й г у ы р æ н б æ с т æ.
Мах æнæкæрон бирæ уарзæм нæ Райгуырæн бæстæ.
Уарзæм ын йæ уæрæх фæзтæ, йæ диссаджы хъæдтæ,
йар бæрзонд хæхтæ, йе стыр цæугæдæттæ, горæттæ æмæ
колхозтæ. Иæ алы къуым дæр, цас-фæнды дард уæд ма-
хæй, махæн у зынаргъ æмæ адджын.
130
Нæ Райгуырæн бæстæйы иу хæдзары бинонтау цæ-
рынц совётон хæлар адæмтæ. Уыдон аразынц ног рухс
Дард.
Милуангай советои адæймæгтæ æиувыдæй, зæрдæ-'
райгæйæ кусынц зæххыл æмæ зæххы бын, денджызты
æмæ дæтты, доны бып æмæ уæлдæфы, хуссары æдзæрæг
бæстæты æмæ цæгат тундрæйы.
Уыдон фыццаг рæихъыты мах уынæм коммунистты—
революцийы намысджын хæстонты. Уыдон кæддæриддæр
æмæ кæмдæриддæр ахсыиц раззагдæр бынæттæ. Ахс-
джиагдæр хъуыддæгты æппæты разæй вæййы^ кусæг
къласы разамынддæттæг отряд — Коммунистон парти.
Нæ бæстæйы иу пъланмæ гæсгæ арæзт æрцыдысты
æмæ дарддæр арæзт цæуынц цингай заводтæ, æндæр-
хуызон кæны картæ, ивд цæуынц цæугæдæтты фæндæг-
тæ. Æдзæрæг рæтты цард базмæлыд. Иугонд цæуынц
денджызтæ. Ауæдзтæй дихгонд нарæг зæххы уадздзæг-
тæ иугонд æрцыдысты, æмæ сæ рауад егъау колхозон
тъæпæнтæ — колхозои быдыртæ.
Уыдон сеппæт нæ къухы бафтыдысты Коммунистон
партийы разамынды фæрцы. (М. Ильин).
X. Фиййауы салам.
Дæлæ цъити доны был рæнхъæй сæхи айтынг кодтой
туристты цатыртæ. Дард бæстæйæ хъæлдзæг уазджытæ
райдыдтой ардæм цæуын. Цы ис, цы, мæ рухс кæмтты
дардбæстаг туристтæй кадджындæр! Æмæ сын хохы
цъуппæй æрвитын фысымы салам, зæгъын сын хæлары
æгасцуай.
Айнæгæй комы дымæгмæ фæлгæсы Нар. Номдзыд
фыссæджы стыр ныфс зыны йæ айнæг риуыл.
О нæ хæхты иузæрдион хъæбул Къоста! Тæхуды, куы
фенис дæ хæхты адæмы, Хъуыбадыйы кусæг цоты. Уы-
доп хæхты арф хъæбысæй хæзнатæ къахынц бæстæйæн.
Хъæздыг æмæ ф,æллойуарзаг— дæ байзæддæгтæ.
Тала бæлæстау хæхты апырх ахуыргонддзинад. Нал ’
тæрсып кæны Къасара йæ хауæи былтæй. Уайы хæхты
цæрджытæм автобус. Дæ чысыл хъæу ссис зонындзи-
нæдтыэнциклопеди. «Ирон фæндыр» у йæ хæзнаты хæз-
надæр. Нæ бæстæйы цот радтой æфсымæртау кæрæдзи-
м.ээ сæ къухтæ...
Бузныг, уым ис дæ фыдæбоны хап дæр, Къоста! Бар
мын ратт, дæ номæй сын зæгъон колхозон хъæлдзæг фий-
йауы салам.
131
Мæ дæллагхъуырыл атыхсы хæххон ирдгæ. Цыма
мæм м-æ нард фосы разæй худы ме ’взонгдзинад. Куыд
хъарм æмæ куыд æхсызгон мын дæ, нæ хæхбæстæ! (Т. С.)
XI. Рæсугъд у н æ горæт.
Не столицæ кæны боиæй-бон аивдæр. Аразынц дзы
стыр цæрæн хæдзæрттæ, ног уынгтæ, фатертæм бауагъ-
той газ.
Уыигтæ иууылдæр сты рухс, бирæ дзы ис бæлæстæ,
дидинджытæ, цæуынц дзы трамвайтæ æмæ автобустæ.
Горæты хуссарварс Терчы был сарæзтой Сæрдыгон
театр æмæ стадиоп. Ленк кæнын чи уарзы, уыдонæн дзы
ис хинайæн цад. Уыцы ран сты пионерты лагерьтæ дæр.
.Лагерьтæм сæрдыгон сæ фæллад уадзынмæ, се ’нæниз-
дзинад фидар кæнынмæ æрцæуы мингай сывæллæттæ нæ
республикæйы æппæт районтæй.
Нæ горæтмæ арæх цæуынц туристтæ нæ бæстæйы алы
кæрæттæй æмæ фæсарæнтæй. Арæзт сын æрцыд турбазæ
æмæ гостиницæтæ.
Сæрдыгон нæм бирæ æцæуы .æрыгон туристтæ дæр.
Уыдонæн сæрмагондæй арæзт æрцыд сывæллæтты тур-
базæ.
Туристтæ фæзилынц нæ горæты историон бынæттыл,
йæ алфамбылæйттыл. Уыйфæстæ хæххон фæндæгтыл
ахизынц-- Гуырдзыстонмæ, Сау денджызы былмæ.
XII. Уалдзыгон бæрæгбон.
Хорз у уалдзæг. Нæй, ницы ис уалдзæджы хуызæн.
Цард гуыргæ кæны. Уæлдайдæр та абон у ноджы буцдæр
бон, фæллойы дуджы бæрæгбон. 1-æм Май дунейы фæл-
лойгæиæг адæм сæ тыхтæ æмæ сæ хъарутæ æвзарынц
æиæуынон капиталы ныхмæ.
Хур бæкдæыы бæрц суадаид, афтæ адæм æмбырд кæ-
нын райдыдтой скъолайы кæртмæ. Хъæуы уынгтæ уыдыс-
ты æфспайд, куыд æмбæлы, афтæ бæрæгбонхуыз.
Хæдзæрттæ иууылдæр уыдысты ног чъырæйцагъд,
сæ рудзгуыты æвгтæ æрттывдтытæ калдтой хуры тынтæм.
Мидæмæ, кæртмæ бакæс, уæд кæрт бæстон марзт, лæ-
джы зæрдæ сæ ради сæ сыгъдæг æмæ се ’фснайдæй.
Фаджысы мур нæ федтаид адæймаг нæдæр кæрты, нæ-
дæр уынджы. Æппæт фаджыстæ, суанг иу белгомы онг
дæр ласт æрцыдысты цæхæрадæттæм, æмæ сæ уым
акалдтой зæхх фæхъæздыгдæр кæнынæн. Цæхæрадæттæй
132
мыдыбындзыты гуыв-гуыв хъуысти уыигтæм, уым бæла-
сæй бæласмæ тахтысты адджын дидинджытыл зилгæйæ.
Адæм иууылдæр уыдысты бæрæгбонхуыз. (Епх. Г.)
XIII. Ирыстоны æрдз.
Цæгат Ирыстоны зæххы уæлцъар у тынг алыхуызæт-
тæ. Æмæ уым диссагæй ницы ис, уымæн æмæ цæрæм
хæхбæсты. Цæгат Ирыстоны æппæты бæрзонддæр хæхтæ
æппынæдзух дæр вæййынц митæй æмбæрзт. Ныллæгдæр
хæхтыл сæхи айтыгътой хæххон уыгæрдæнтæ æмæ тар-
хъæдтæ.
Хæхты æхсæнты цæуынц нарæг кæмттæ. Уым абухгæ
æмæ гыбар-гыбургæнгæ уайынц хæххон дæттæ фынк-
калгæ. Уыдон халынц хæхты æмæ лæгъз быдыртæм ра-
ласынц бирæ дур æмæ змис.
Хæхтæй цæгатырдæмдæр дардыл ныззылдысты лæгъз
быдыртæ/ Терк йæ къабæзтимæ цæуы уыцы быдыртыл.
Терчы астæуыккаг хайы фæйнæварс айтыгъд Мæздæ-
джы дæлвæз. Уымæй хуссарырдæмдæр зыны Ирыстоны
лæгъз быдыр.
Цæгат Ирыстоны лæгъз быдыры ис бирæ цæрджытæ.
Лæгъз быдыры сты республикæйы горæттæ, стыр хъæу-
тæ æмæ сташщæтæ.
Дардыл ныззылдысты нартхоры, мæнæуы, сæкæры
цæхæрайы æмæ гæны быдыртæ. Алырдыгæй фенæн ис
колхозты дыргъдæттæ æмæ цæхæрадæттæ.
Цæгат Ирыстоны горæттæ, хъæутæ æмæ станицæты
æхсæн алырдæм уайыпц соса фæндæгтæ.
XIV. Ку ы с т а гу р.
Зыбыты иуиæг у Габали, Цорæйæ дарддæр ын ничи
ис. Хæдзарæй хæдзармæ, комæй коммæ, иу бæстæй иннæ
бæстæм хатти Габали куыстагур. Иу мæгуыр къуым
бацъаппытæ кæныи дæр ын уымæн нæ бантыст. Æниу
ахæм хъуыды, .æвæццæгæи, йæ сæрмæ дæр никуы æр-
цыд. Афтæмæй та цардагур кæдæм пæ ахаудта, царды
фæдыл кæм иæ фæхатт: Цæцæн, Мæздæджы быдыртæй
зæгъай, Т.æтæры быдыртæ иннæ ахæм! Фæлæ-нæй, никуы
ссардта цард Габали. Алыран дæр адæм уыдысты æм-
хуызон. Чи йæ фæллойæ, ’чи йæ цардæй тъæппытæ хауд-
та, чи та мæгуыр, гæвзыккæй хъиу.-хъиу кодта.
Æмхуызон уыдысты бæстæтæ дæр, быдыртæ кæнæ
хæхтæ, иу ран-иу аппæрста йæ фиййауы лæдзæг, йæ мæ-
133
гуыры дзæкъул, фæлыгъди-иу дарддæр, фæлæ та-иу уы-^
дон ам дæр йе ’ккой февзæрдысты. Афтæ фæрахау-бахау
кодта Габали æмæ фæстагмæ йæ зæронд йæ райгуырæн
бæстæм æрхаста. Никуы цард ссардта, никуы фæллой.,
Лæппуйæ фæцыд æмæ зæрондæй æрыздæхт — зæронд
тæтæйраг кæрцы, цъупхуды, даргъ лулæимæ.
Куыройы дур згъоры, зилы мæнæу æууилгæ, не ’нцайы
йæ иугъæдон къуырма хъæр. Хус сугтæ арты къæрцсыгъд
кæнынц, цъæх ’пиллон уадзынц. Габалийæн радгай йæ
цæстытыл уайынц йæ ивгъуыд бонтæ. (Дзасс. В.)
XV. Адæймаджы пайд.айæн. <
, Парчы раз скъоладзаутæ хъазынц, цыдæртæ арха-
йынц, се ’ххуысы хай кæнынц. Абон скъоладзаутæ парчы
æрæмбырд кодтой тулдзы гыркъотæ, тæрсытæ æмæ би-
рæ æндæр бæласы мыггæгтæ. ,Балæвар сæ кодтой, хъæд
чи садзы, уыдонæн.
Ацы районы алы адæймаг дæр йæхицæн стыр хæсыл
нымайы донуадзæи къанæуттыл зæрдиагæй бакусын.
Къанæуттæ куы сцæттæ уой, дон сæ парахатæй куы ран-
хъæвза зыд быдыртæм, уæд бирæ алыхуызон культуртæ
конд æрцæудзаен донæфсæст зæххытыл. Къанæутты был-
тыл садзын хъæудзæн рæсугъд бэалæстæ. Ам сбирæ уы-
дзæн алыхуызон фосы мыггаг, маргъ. Ацы парчы сæдæ
гектарыл ахæм хъæд сæвзæрд, .æмæ.йын æмбал на^й. Ис
дзы бирæ алыхуызон бæлæстæ. Цъæх нæзытæ æмæ ставд
тæгæртæ, фæрв æмæ кæрдо. Ам æрфидар сты дыууæ ’сæ-
дæ алыхуызоп бæласы. Сæ астæуты цæуы чысыл къа-
нæуттæ.
Пар(чы астæу ис стыр цад. Паркæн йæ фарсмæ та æр-
фысым кодтой æртиссæдз алыхуызон сырды æмæ дыууи-
ссæдз алыхуызон маргъы мыггаджы. Уыдонæн ам сси
сæ райгуырæн бæстæ. Уæдæ æрдз ис- аивæн адæймаджы
пайдайæн. (Дз. Т.)
XVI. Б æ г ъ æ г у ы с с æ.
— Ныр ахæм дуг иыллæууыд, ахæм уалдзыгоп боп-
тæ скодта... Цæрут, ахуыр кæнут. Уæ абон дидинæгау
æрттивы, уæ сомбоп та ноджы диссагдæр уыдзæни.
Адæймаджы ном ныры хуызæи кадджын никуы ма уыди,.
афтæ зыланг никуы ма кодта, — дзырдта-иу Бæгъаг-
гуыссæ.
Йæ ивгъуыд бонтæ мæйдар кæй уыдысты, æвæццæ-
гæн-иу уымæн йæ зæрдæ йфбауыпгæг, фæлæ йæ зæрдæйы
134
уæззау маст æргомæй никуы равдыста. Тарсти, сывæл-
лæтты зæрдæтæ куы фæриссыи кæпон, зæгъгæ.
Стыр амондджын хуыдта йæхи Бæгъæгуыссæ, йæ цо-
ты, йæ цоты цоты йæ фæстæ хорз царды, æххæст лæгтæй
кæй ныууадздзæн, уымæй. Æвæццæгæн, уыцы стыр
амонд, уыцы стыр цин ныфс уагъта зæронд усы къабæз-
ты, æмæ, цыма йæ бирæ зынтæ, йæ бирæ тухитæ æппын-
дæр ницæмæ дардта, афтæ уыди кæддæриддæр. Бæр-
зонд, хæрзконд... Йæ тæнæг былтыл æппынæдзух фæл-
мæн худызмæл бадти.
Куыд бирæ хæлардзинад, куыд бирæ уарзондзинад’
уыди йæ ф*æлладхуыз цъæх цæстыты! Дзургæ-дзурын-иу
уæлдай хъæлдзæгдæрхуыз уыдысты. (Цæг. М.)
XVII. Коммунистон фæллойы фермæйы.
Стыр æмæ райдзаст йемдзæрæн.- Уæрæх къæлидоры
къулыл фыст ис коммунистон фæллойы фермæйы за-
къон. Ацы фермæйы кусджытæ фæзминаг сты царды дæр,
куысты дæр, ахуыры дæр. Сæ хорз куысты тыххæй сын
дыууæ хатты лæвæрд æрцыд хæрзиуджытæ. Январæй
фæстæмæ та фермæ хæссы коммунистон фермæйы ном.
Ныр. разы ничиуал у, раздæр куыд куыста, ууыл.
Фæиды сæ ногæй исты саразын. Архайынц фермæйы фо-
сæй фылдæр æхсыр æрдуцыныл.
Фосмæ зилынц зæрдиагæй. Сæ кæвдæстæ æдзух дзаг
вæййынц алыхуызон холлæгтæй. Стуртæм зилынц сæр-
магопд графикмæ гæсгæ.
Хъугдуцджытæ уæлдæр кæнынц сæ дæсныйад. Уæдæ
дзы тагъд изæрон скъола дæр сараздзысты фермæйы
кусджытæн. Ис дзы, ахуьГр кæм кæной, ахæм бынат.
Фермæмæ æхсыр ласынмæ æртæ хатты цæуы сæрма-
гонд машинæ, цалдæрæй та ласынц æнтыд.
Фæссихор рацыдыстæм фермæйæ. Нæ фæдыл кæртмæ
рацыдысты æрыгон 1чызджыт.æ, ацæргæ сылгоймæгтæ.
Уыдонæн уыди ’ хъæлдзæг цæсгæмттæ, зондджын æмæ
ныфсджын цæстытæ. Сæ уындæй зæрдæ рухс кодта.
Колхозты æмæ шахтæты цы иог талатæ фæзынд, уы-
донæй райрæздзæн коммунизмы ’рæсугъд цæхæрадон.
(Быр. С.)
XVIII. 1. Махæй алчи дæр федта райсомы хурыскаст
æмæ нæ уыгæрдæнты сæууон æртæхы тыбар-тыбур. Ал-
чи дæр’нæ фехъуыста хæххон дымгæты къуыс-къуыс,
фынккалгя* дæтты гыбар-гыбур æмæ рæсуг ’ суадæтты
135
сæр-сæр, цъæх-цъæхид бæлæсты сыфтæрты фæлмæм сы-
бар-сыбур, æхсæрдзæнты хъазт, алыхуызон мæргъты
цъыбар-цъыбур æмæ зæрдæмæхъаргæ зарджыты зы-
ланг. (Журнал «Мах дуг»). 2. Уæлдæйттæ домаг никуы
уыдис Зурапп. 3. Кæд-иу искуы исты курæг бацыдис за-
воды дирекцимæ, уæддæр искæй тыххæй, йæхи кой дзы
никуы ничи фехъуыста. (М. Д.) 4. Сæумæрайсом хуры
тынтæ сæнт сырх арт суагътой Сæнайы мигъджын хохы
цъуппыл. 5. Адæгтæй фемæхстысты къæвдайы бур-бурид
дæттæ. 6. Рæсугъд, диссаджы рæсугъд сты, æвæдза, на^
уалдзыгон быдыртæ. Кæуылты фæцыдысты цъæх-цъæхид
мæнæуы хуымтæ, сау-сауид хуымгæнды тъæпæитæ!
7. Лæппутæ сæхи ахсадтой, сæ цъæхбын ног костюмтæ
скодтой .æмæ, хæринаджы сцæттæмæ дæр нал банхъæл-
мæ кастыты, афтæмæй уазал нартхоры кæрдзын ног-'
дыгъд æхсыримæ тагъд-тагъд ахордтой. 8. Рихиджын,"
цыма сындзытыл лæууыд, уыйау йæ мидбынаты цъилау
ныззылд, Данелмæ фæкаст æм,æ цæугæ-цæуын йæ фын-
дзы бын цыдæр схым-хым кодта. 9. Дурты сæрты, доны
сæрты гæппытæгæнгæ тагъд кодтон Хæмыцитæм.
(Цæг. М.) 10. Мурат æмæ Аслæнбег хабар куы фехъуыс-
той, уæд иуцасдæр æнæ дзургæйæ алæууыдысты. (С. У.)
11. «Охх-охх, æнхъæлдæн, гъеныр мæ бынат ссардтон»,—
сулæфыди Тохсыр æмæ зæронд цæргæсау йæхи бандоны
чъилыл бæрзоыдгомау æруагъта. (Цыр. Б.) 12. Кæд ни-
куы федтай ды хæххон цæргæстæ,- уæд мæргъты тыххæй
уæгъды у дæ дзырд. (Мырт. Б.) 13. Хох хохыл нæ сæм-
бæлдзæн, лæг лæгыл кæддæриддæр. (Æмб.)
XIX. 1. Æрталыиг. 2. Сыгъдæг цъæх арвыл, цыма •
исчи цæхæры кæфой акалдта, уыйау стъалытæ тыбар-
тыбур кодтой. 3. Бæстæ уыд сабыр. 4. Батырадз ма йæ
машинæимæ цыдæртæ архайдта, йе ’мбал комбайнертæй
кæмæндæрты æххуыс кодта, стæй æртæйæ дæр сæхи ных-
садтой, æхсæвæр бахордтой æмæ комбайны фарсмæ
хъæмпыл схуыссыдысты. (Бас. М.) 5. Адæм хуымгонд
фесты, нартхор байтыдтой. Алчи цæттæ кæны похцитæ,
рувæнтæ. 6. Быдыртæ, бæлæстæ сæ сау зымæгон дарæс
ивынц цъæх фæлыстæй. 7. Дыргъ бæлæстæ дидинæг ра-
калдтой, æмæ сæ адджын тæфæй уæнгтæ рог кæнынц.
8. Мыдыбындзы;гæ дыв-дывгæнгæ тæхынц иу дидинæ-
гæй иннæмæ, гъæйттæй мыд æмбырд кæнынц. (Бæд. Хъ.)
9. Цалынмæ хистæртæ се ’хсæн быцæу хастой, зарджы-
тайн аргъ кодтой радæй, уалынмæ тæлтæг кæстæртæ ныц-
цæлхъ ластой се ’пусон зарæг «Дæдадæй». (Пл. Г.)
136
10. Хату æмæ милицæйы хицау та быруйы хæлдыл бацы-
дысты мидæмæ аемæ комкоммæ бараст сты агъуыстæй
кæртмæ рахизæн дуармæ. 11. Сæ дыууæйæн дæр сæ дам-
бацатæ —сæ къухты æргъæвдæй. 12. Уалынмæ, сæм ми-
дæгæй æдгæрзтæ лæг рагæпп ласта, уый дæр афтæ, æнæ-
уынæрæй. (Бæд. Хъ.)
XX. Зæххы къорийыл ас адæмæп сæ æмбисы бæрц
сты æнахуыргоид (фынддæсаздзыдæй уæлæмæ). Алы аз
дæр æнахуыргæндты нымæцыл æфты 20—25 милуан
адæймаджы. Африкæйы 100 милуан адæймаджы нæ зо-
иынц фыссын æмæ кæсын.
Советон Цæдис у иугуыр ахуыргонддзииады бæстæ.
Æппæтон æнæмæнг астазон ахуырад æвæрд кæй æрцыд,
уый фадат радта иумæйаг зонындзинæдты скъолаты
ахуырдзауты нымæц фæфылдæр кæныиæн. 1964 азы
райдайæнмæ ССР Цæдисы уæлдæр æмæ астæуыккаг
ахуыргонддзинад уыдис æппæт цæрджыты 32 процентмæ
æввахс æмæ æппæт кусджыты 50 процситмæ æввахс.
(Газ. «Рæстдзинад».)
XXI. Хъæу æрсабыр йæ тыхджын уынæрæй. Æрмæст
ма Стырдоны фыдуаг уылæнтæ хъуырдухæн кодтой сæ
былгæрæттимæ. Уыдон кæрæдзийы сæрты схъиудтытæ-
гæнгæ размæ тахтысты æмæ сæ диссаджы зарæг кодтой.
Уыцы зарæг та ахæм уыд, æмæ æнæкæрон тыгъд быдыр-
ты æвæллайгæ базыртыл тахт, æхсæв куыд хæстæгдæр
кодта, афтæ тыхджынæй-тыхджындæргæнгæ цыд, ар-
фæй-арфдæр хъардта зæрдæтæм... (Цæг. М.)
XXII. 1. Лæппу райдианы куыддæр фæджихау,
хъахъхъæй аззад, стæй йæ цæстытæ ныкъулгæйæ йæ
дзыхыдзаг ныххудти æмæ уыцы худгæ-худын фæхъæр
кодта. (М. Г.) 2. Искæй хъæуы-иу искæй фынгыл хъæ-
рæй бæргæ дзырдта, фæлæ-иу йæхи уынджы уазæг куы
фæцæйцыд, уæд-иу гуыбыр-гуыбыр фæскъул амбæхст.
(Фæр. Дз.) 3. О, ракæс-ма, ракæс, нæ уаты къæсæрæй,
куыд-иу кастæ арæх кæддæр, мæн дардмæ дæр тавыс дæ
уарзты цæхæрæй — æгъгъæд мæм нæ кæсы уæддæр!
(Цыр. М.) 4. Арв цы-фæнды сыгъдæг уа, цы-фæнды
цъæх-цъæхид дара, ногуард мит цы-фæнды тыбар-ты-
бур кæна, уæддæр боны нæ ныррæсугъд кæндзæн, уыцы
бон куыд ирд æмæ рæсугъд каст Иуанемæ, афтæ. (М. Д.)
5. Чызг фæтарст æнæзонгæ лæджы æнæнхъæлæджы фæ-
зындæй, йæ гогон æмæ йæ дзабыртæ суадопы был фæ-
уагъта æмæ тарст сæгуытау дурджын къахвæндæгтыл
иыййарц сæхирдæм. 6. Марат мысы уьтцы æнæраздахгæ
137
мæйрухс æхсæвтæ. 7. Уыцы æнæнцой æхсæв кæд цы-
фæцды хъизæмæртты бахауд, уæддæр æй Марат йæ цар-
ды рæсугъддæр уысмыл нымайы. (Мал. В.)
XXIII. Ма йæм тæхут, хуры тынтæ.—
У фынæй мæ къона.
Уадз æмæ йæ адджын фынты
Дидинджытæ тона!
Ма йын кæн зыланг хъæлæсæй,
Булæмæргъ, дæ зарæг,—
Куысты фæстæ цинæфсæстæй
Афынæй мæ дарæг...
Ма йæ хъал кæн, хохаг дымгæ,
Ма йын хой йæ рудзынг.
Баулæфа, сом та хуыммæ
Уайдзæни нæ буц чызг. (Цыр. М.)
XXIV. Иуизæр пионертæ фосы дарæнмæ ахастой
ног газеттæ, журналтæ, æмæ сæ фиййæуттæн бакастысты.
Хъæумæ куы раст кодтой, уæд сын колхозон фиййæут-
тæй иу раарфæ кодта:
— Кæй та нæ бабæрæг кодтат, ног хабæрттæ нын кæй
фæкастыстут, уый тыххæй уын арфæ кæнæм. Франчы
нын кæй ралæвар кодтат, уый тыххæй уæ уæлдай бузныг
4 стæм. Франк æмбаргæ’ куыдз у, æмæ ма иннæ куиты
дæр .фос хъахъхъæнынмæ разæнгард кæны.
Пионерты къорд заргæ раздæхт дарæнæй хъæумæ.
Из)æры дымгæ сын змæлын кодта сæ сæрыхъуынтæ æмæ
сырх галстучы кæрæттæ.
Франк сæ фæстæ кæсгæ баззад, æмæ, сывæллæттæ
къуыбыры аууон куы фесты, уæд уый дæр фиййауы фæс-
тæ фосы иннæ кæронмæ уæззау къахдзæфтæгæнгæ араст.
Пионертæ цалынмæ хъæумæ цыдысты, уæдмæ æрта-
лынг. Куыддæр хъæуы кæронмæ æрхæццæ сты, афтæ сау
хохы сæрæй сырх-сырхид мæй дæр йæ’ цæлхыдзагæй
стылди арвыл æмæ бæстæ ныррухс кодта. Лæппутæ кæ-
рæдзийæн хæрзизæр загътой æ’мæ уынгты фæйнæрдæм
апырх сты.
Æрдз æрсабыр. Æрмæстдæр ма бынæй, комы, абух-
гæ< уади дон æмæ йæ уынæрæй хæлдта æхсæвы сабыр-
дзинад. (Бер. А.)
138
XXV. Ф ы д æ л т ы т у г.
Æгомыг сты хæхтæ. Зарын нæ зонынц, дзурын нæ
зонынц. Æрмæст æнусты дæргъы хъусынц. Æрмæст
æиусты дæргъы кæсьшц дзагъырдзастæй. Хъусынц сæ
фæдджиты цæрæг адæммæ. Кæсынц бæрзондæй ныллæг*
мæ, фæлтæр фæлтæры куыд ивы, уый уыпынц.
Хъусынц адæмы зарджытæм куывдты, чындзæхсæв-
ты, балцы—хохаг æнкъард фæпдагыл, хуымы гутоиы фæс-
тæ, уыгæрдæны — цæвæджы æхситтæн хъырнгæ, хæдза-
ры — сабийы авдæн узгæ.
Хъусынц адæмы хъарджытæ хистыты, иунæг сауда-
рæг устытæй æчсæвы тары, уæлмæрдты — ингæны уæл-
хъус, искуы хъæдрæбып халсартонæг æрхæндæг устытæй,
искуы хæххон куыройы иугъæдон зыррытмæ æнтъыснæг
ивазгæ хъарæг...
Уынынц адæмы фыдæбон æмæ фыдæвзарæн куысты,
цуаны^ мыггагон быцæуты, .æвидигæ тугкалæн тохты.
Хид æмæ туг, цæссыг æмæ туг, уынгæгзæрдæ зарæг æмæ
зæрдæхалæн хъарæг, цыбыр уалдзæг æмæ даргъ зымæг,
лæджы цыбыр цæрæнбон æмæ адæмы æиус-æнус цард.
Уыиынц, хъусынц æмæ зæрдыл дарын фæразынц. Дис-
саг у, куыд фæразынц утæппæт уæз æгомыгæй, æнæ
дзургæ. Куыд нæ атъæпп вязййы зæрдæ æмæ куыд нæ
фемæхсы цæссыг æмæ тугæй, æвæджиау таурæгътæй,
;æгъуыстаг зарджытæй.
Æгомыг сты хæхтæ. Нæ зарынц, нæ дзурынц, æрмæст
хъусынц. Чи зоны, пæ дзурынц — сæ хъуыр адæмы цæс-
сыгæй æхгæд у. Чи зоны, нæ зарынц — зæрдæ ныддур
-æнусон мастæй æмæ нал зоны зарджытæ. Цæссыг хæх-
ты фæрстæй цыхцырджытæ иыллæууыд æмæ кæм суа-
дон, кæм суары цъырттæй уайы дæлæмæ, кæмттæм.
Хид, цæхджын хид ацыд денджызмæ æмæ фæйлауы
•æнæист æфхæрдау зæрдæйы. Фæлæ туг, туг цы фæци?
Хурмæ ахсгæ чи нæ кæны, ихы бын сæлгæ, мæры æм-
бийгæ, уыцы туг, фыдæлты туг? (Джус. Н.)
7-æм кълас
ПУНКТУАЦИ.
Хъуыдыйад.
I. Н а р ы з æ х х.
Зæхх... Цы нæ федтай, цы нæ бавзæрстай. Арф фæд-
тæ, судзгæ хъæдгæмттæ, тугахст æрхæмтæ... Чи сæ ба-
нымайдзæн, чи сæ равзардзæн? Цард дæр дæуæй ран-
тыст, ном дæр ын ды радтай. Цал хиды æртахы баурæд-
тай, цал цæссыджы аныхъуырдтай. Æвæццæгæн, цæх-
джын дæр уымæй дæ, не схæссæг, нæ дарæг зæхх!..
Хæхтæ дын уæз нæ кæнынц, денджызты дæхи найыс,
лæджы къахæн бумбулийау фæлмæн дæ, лæджы фæзыи-
дыл æгæрон цип кæныс. Иу рап дæ диссаджы дидинджы-
тæй тæмæнтæ калыс, иннæ ран та какон сындзæй æмæх-
гæд дæ. Кæм дыл булæмæргъ ’тъæллаигæй зары, кæм та
дыл сау халæттæ оæхицæн ахстæттæ бийынц. Иу ран дæ
дыргъ бæлæстæ арвмæ фæцыдысты, иннæ раи дæ æну-
сон ихтæ сæ быиы скодтой. Алыхуызон дæ, хъулои дæ,
фæлæ кæмдæриддæр — æнæкæрон адджын зæрдæйæн.
Ницæуыл дын ис баивæн, ницæмæй дын ис балхæнæн!
Мæнæ дæ’ бир,æ быдыртæй иугыццыл мур — Нары
хъæу, Нары зæхх. Хæхтæ йæ фæйнæрдыгæй нылхъывтой,
дæттæ йын иæ фæрстæм лæбурынц. Зæйтæ, къæвдатæ йæ
ныхсадтой. Уаддымгæ хъазы йæ буары. Лæууы уæддæр,
йæ зæронд хæлд мæсгуытæй фæлгæсы йæ алывæрстæм.
(Цæг. М.)
II. Кэе р з б æл а с.
Хæхтæ... Æнусон цъитисæр хæхтæ... Арвы цъæх сæ
цъуппытыл æнцайы. Цас диссæгтæ федтой, цас таурæгъ-
тæ сыл фæкодтоп фæлтæрæй-фæлтæртæм. Æвæццæгæн,
æгомыг дæр уымæп сты, сæхимæ дæр уымæн хъусынц,
бирæ кæй федтой, бирæ кæй зонынц. Æрмæстдæр тых-
джын адæмы аккаг уыдысты хæхтæ. Лæмæгъ, æнæныфс
адæймагимæ фидаугæ дæр нæ кæнынц.
Æмæ хæхты куы вæййын, уæд алы хатт ууыл
фæхъуыды кæнын: куыд тыхджын, куыд æнæкæрон
адджын у цард! Кæсыс, фыдуаг допы фарсмæ бæрæг да-
140
ры армЫтъæпæныйас зæххы гæппæл. Чи ма йæ хъуыды
кæны, чи ма йæ зæгъдзæн, кæд фæзынди уыцы зæххы
гæппæл хохы гом фарсыл? Кæй куыстуарзаг къухтæ
æрæмбырд кодтойуый армыдзаггай?Кæй хид, кæй къæхты
пырх фæкалд уыцы зæххы гæбаз айпæг хохы фарсыл
хæрдмæ хæсгæйæ? Дымгæтæй, уарынтæп тæрсгæйæ йын
йæ алыварс уыцы дзæнхъадуртæй æмбонд чи самадта?
Хæххон лæг уыд уый. Тыхджып, ныфсджын лæг.
Кæм-иу æрлæууыд, кæм-иу æрæнцад, уым-иу айиæг ду-
ры д&р уд бауагъта. Сойджын кæрдæгæй, рæсугъд ди-
динджытæй-иу сулæфын кодта æгомыг къæдзæхы.
(Цæг. М.)
III. Цæргæс арвы цъæх уарзы.
Мæ Иры зæхх! Мæ райгуырæн къуыбыртæ! Нал хъуы-
ды кæнут иухатты бæгъæмсар хурсыгъд лæппуйы? Мæ-
нæ-иу уæ къуылдымты æмæ уыгæрдæнджын фахсыл
æрыскъæфдзуан цы бæгъæввад лæппу зылд, уый? Фат
æмæ æрдынæй хъазыны бæрц куы ницы уарзта... Арыхъ-
хъы рагъы бæрзонддæр тулдз бæласы сæрæй-иу арæх
’афтае куы зарыд:
Цæйут, æфсымæртау
Раттæм нæ къухтæ
Абон кæрæдзимæ,
Иры лæппутæ!
Гæлæбуйы нывтæ кæнын чи уарзта сатæг Лæбырды
бын, ау, уып куыд иал хъуыды кæнут?! Уый æз дæн, æз...
Уæвгæ цæмæн хъуамæ лæууон уæ зæрдыл?! Цы уын са-
рæзтон хорзæй, зæрдылдаринагæй? Æгæр-мæгуыр нæ
фыдæлты мæсыгыл дыууæ дуры æддæгуæлæ куы никуы
сæвæрдтон... О мæ фыдæлты зæхх! Къостайы нæртон
зæхх! Ды мын радтай базыртæ. Дзылыцъиу, йæ ахстон
цы пыхсы ис, уымæй дарддæр никæдæм тæхы. Лæппын
цæргæс та хæхты сæрмæ цæмæй стæха, ууыл фæхъары
йæхи. Лæппын цæргæс арвы цъæх уарзы. Ма мыл тыхс,
мæ Ирыстон! Мæн уадтымыгъ нæ фæхаста дæ рухс хъæ-
бысæй.
Ма тыхс, фыдæлты зæхх! Æз дæ иу фенд дæр нæ
баивдзынæн стъалыджын быдыртыл, хурджын рудзгуы-
тыл.
Æз дæуыл æмæ дзыццайыл мæ зæрдæ никуы сивдзы-
иæи! Хъусыс, никуы!... (Чедж. Г.)
141
IV. Æ н æ н о м о б а у.
Бирæ хæттыты федтон уыцы обау, бирæ хæттыты йыЛ
уагътон мæ фæллад. Тымбыл æмæ рæсугъд у, тыгъд бы-
дыры фидауц у. Фæтæпсыф кæрдæг’дзы бæрзоид фæцыд,
йæ иугап къутæртæ ныппака сты маргъы базыртау. Ди-
динджыты адджыи тæфæй дзы сæр зилæгау кæны. Ирд
ахорæнтау апырх сты æгас обауыл, аив æй сфæлыстой,
фæндаггоны зæрдæ йæм æнæ бахъазгæ нæ фæуыдзæн.
Æнæном обау! Цы зæд, цы дуаг дæ æрхаста ардæм?
Кæд равзæрдтæ? Цæмæн дæ иунæг? Æви, миййаг, иæ
фыдæлты рох ингæи дæ, æмæ дæ æрдз уымæи хъулон
рæвдыд кæны, уымæп буц дары? Хъамадзæф иостау дæ
дзыхъхъытæ цы амопыпц? Цы дын фæдзурынц райсомы
ирдгæ æмæ изæры уддзæф? Цæуыл фæкæуыс æртæх-
цæссыгтæй? Зæрин хуры тынтæ налхъуЫт-налмасау
фæхъазынц дæ цъæх нывæфтыд куырæтыл. Митхуыз æв-
рæгътæ ленкгæнæгау фæсимынц дæ сæрты, гоппой цъиу
дын фæзары йæ къуыззитт зарджытæ.
Æнæном, æдзæм обау! Рæстæджы уартау ныддæлгом
дæ зæххыл, æрхуым зæрдæйау æмбæхсыс цыдæр сусæг-
дзинæдтæ, ивгъуыд æнусты цæсгом. (Мур. Э.)
V. Баззайы иунæгæй зæронд ус. Æрбады, йæ цыппар
фырты иумæ кæй ныссагътой, уыцы фæткъуы бæласы
бып. Йæ цæстæнгас саразы æртæ фæндагмæ.
«Кæм стут? Куыд иунæгæй, куыд дзæгъæлæй мæ ныу-
уагътат? Р1у хурыскастæй уæм иннæ хурыскастмæ
"æнхъæлмæ кæсынæй мæ цæстытæ куы ныуурс сты, уæд
цæй зып фæндагыл ныдздзæгъæлтæ стут? Кæм уæ агу-
рон? Кæдæм уæм фæцæуон?'Чи мыи ракæндзæн у;æ фæс-
таг ныхæстæ? Уæ, цæрæнбоны «мад, мад» фæкæпа, сы-
мах ныййарæгхъуаг кæй тыххæй фестут! Цы фыдбоны
хæст у! Чи йæ æрхъуыды кодта!» Фæкъæртт вæййынц йæ
зæрдæйы хъæдгæмттæ зæропд усæн. Стæй сысты, цутты-
тæгæнгæ, дзæгъæлтæгæнгæ рацæуы кæрты бæлæсты
бынты, суадоиы рæзты... Нæлгоймаджы хъæлæс кæм нал
хъуысы, дзабыр кæм нæуал бахуийдзæн, йæ цыппар
хъæбулæн сæ хæдæттæ кæм нæуал бампъуздзæн. Гай-
тийы тыхджын цæнгтæ суг кæм нæуал æрсæтдзысты, йæ
конд хæринагæй йын кæм нæуал раппæлдзысты, уыцы
кæрты... Æхсæвы мæйдары зыбыты иунæгæй... (Цæг. М.)
VI. Уалдзæг йæ адджын’ комытæфæй рæвдауы æр-
дзы. Бæлæсты къуыбыртæ ратыппыр сты. Кæрдæг йæхи
142
сæвдыста, цъæх гауызау зыны æнæкæрон быдырты.' 1^а-
уы рæбынты пысыра къухбæрц ссыдис. Ныртæккæ йæ
тæккæ хорзыл у æууæрцъыйæн. Мæргътæ дæр базмæлы-
дысты. Хæдзæрттæй хъуысы бабызты бапп-бапп, уасæ-
джы уасын. Сауцъиутæ сæхицæн ахстоны бынæттæ агу-
рынц. Дзывылдар æрыздæхтис йæ- дард балцæй æмæ
лакъон доны былтыл йæ лыстæг зæнгтыл рог гæппытæ
кæны дурæй дурмæ, Ногзад родтæ, уæрыччытæ, сæныч-
чытæ хурмæ сæхи тавынц, чи та дзы зæрдæхъæлдзæгæн
гæппытæ кæны æмæ дугъыуайы. Сæ мадæлтæ дæр хурмæ
хуыссынц, цъынддзастæй сынæр цæгъдынц. Зæхх улæфы.
Алы халсар, алы бæлас йæхи ивазы хуры хъарммæ.
Адæм сæ уалдзæджы куыстытæм бавнæлдтой. (Епх. Т.)
VII. Æмæ уæздан зæгъынæй у æрмæст?
Цал сидзæргæсæн ацыдыстут зиуы? Йе цал мæгуы-
рæн сарæзтат хæдзар? Цы дæм кæсы уæздандзинад?
Æфхæрын, тыхмитæ, давын, магусайы цард, куыстыл
æлгъ кæнын, искæй рагъыл бадын, гъеуый дын у уæз-
дандзинад? Нæ, уый ирон дзыллæ уæздандзинад нæ
хонынц. Уæздандзинад куыстæй гуыры фыццагдæр...
(Пл. Г.)
VIII. Б.он ирд кæны. Рæхджы — атакæ...
О рæстæг, иуцъус-ма фæлæуу!
Салдаты цард цыбыртæ ма кæ,
Уæддæр ын ахæм даргъ куы нæу!.. (Пл. Г.)
IX. Рæсугъд дæ, бæстæ, æнæкæрон дæ, бæстæ! Дымгæ
дæ иу кæронæй ипнæ кæронмæ нæ хæццæ кæны. Хур дыл
не ’ххæссы. Цæст дæм кæсынæй пе ’фсæдьь Къах дыл
цæуынæй нæ фæллайы. Кæм ис цым^æ дæ кæрон? Иæ
зæрдæйы фæндиаг дыл цæрынæй чи бафсæст?
Дæ уалдзæджы кæл-кæлæй худт- æнæхъæнæй кæмæн
радтай? Дæ сæрды улæфт йæ риуы кæмæн ныууагътай?
Дæ зымæджы хъызтæй йæ зæрдæ кæмæн схъарм кодтай?
* Цымæ уыдонæн сеппæтæн дзуапп чи ратдзæн? (Цæг. М.)
’- X. Мырзабег, арвы бын зæхх бирæ ис, æз мæ хай,
Хъобаны куы нæ уа, уæддæр искуы ссардзынæн. Фæлæ,
Тылаттатæ, уеппæтмæ дæр дзурын, уæхи цæмæй сраст
кæндзыстут, уæ къухы цы мæгуыр адæм ис, уыдоны раз?
Уыдон кæстæриуæггæнгæйæ сæ бонтæ уæ фæсдуæртты
куы батыдтойГУæдæ сыи цæмæй дзуапп дæттут? Лæг ис-
кæй гал цæдисы куы акæны, уæд ма уый дæр куы баф-
сады’. Сымах адæмæи уыцы фосы аргъ дæр куы не скод-
тат! Куыд раст уæм кæсы уый, гормæттæ? Фыдæй-фырт-
143
мæ’æдыхы кæнут уæ быпы, æвадат мæгуырæй аразут
цагъар æмæ фæсдзæуин. Нæ зонут тæригъæд. Уæдæ уæм
æууæнкæй дæр цы зыны? Ницы! Кæм ис уæ уæздандзи-
над? (С. У.)
XI. «Уыйбæрц æрцæугæ иæма федтон иу ранмæ».
Чи дын загъта, кæмæй фехъуыстай æппæты фыццаг
уыцы ныхæстæ, Нары зæхх? Кæд дыл бæгъæввад, бæ-
гъæмсарæй цы бирæ сывæллæттæ згъордта, уыдонæй сæ
исчи загъта? Кæд сæ, дард бæстæй дæм къуылыхæй,
æфхæрдæй цы сауцæст лæппулæг æрбаздæхт, уымæй фе-
хъуыстай? Кæдæй нырмæ айхъуыст дæ кады ном Уæлла-
джыры комы нарджытæй? Кæй тыххæй дæм баисты къах-
ихсыд адæм? Тымыгъ дæр сæ куы нæ уромы, æфцджы-
тыл дæр куы хизынц. Цынæ æвзагæй дæм дзурынц, ахæм
куынæуал баззад. Рагон хъиицгæнаг уæрдæтты бæсты
дæм сæ рог машинæты куы æрбалæууынц. Сызгъæринтæ
дæ куы нæ ис, иннæ зæххыты гæбæзтæй уæлдай дыл æна-
хуыр дидинджытæ куы нæ зайы. Дæ сæрмæ рæгътыл
уæлдæф сыгъдæгдæр куы нæ у, хъæды къохы цъиутæ
рæсугъддæр куы нæ зарынц, дæ сыхæгтимæ æмхуызон
арвы бын куы стут, уæд ды афтæ амоидджын кæцæй
фæдæ?
Ныхъхъус, ницы дзуры Нары зæхх. Æрмæст дымгæ,
хæххон дымгæ цъититæй дымы, дидинджыты адджын
тæф, æхсæрдзæнты зыланг хæссы йемæ æмæ мын мæ
хъусы дзуры:
— Ам кæддæр ссыгъди стыр зæрдæ. Ныррухс кодта
кæмтты нарджытæ æмæ дзы бонæй-бон тынгдæр тавы йæ
цæхæр(æй адæмы. -
Амондджын дæ, арфæйаг дæ, Нары зæхх\..(Цæг. М.)
XII. Æрхæндæг бæрзæйкъул мусонг... Цымæ цæуыл
у йæ судзгæ сагъæс? Æви сæууон æртæхты æртытæм йæ
рагбонтæ мысы?
О, æгъдау æмæ барджыпæй арвыста уыдон! Фыдæй-
фыртмæ никæйы зæрдæхудты бацыд; иикæуыл атигъ код-
та йæхи. Хорз кæстæрау æвæлмæцгæ уырдыг фæлæууыд.
Æнтæфы — сатæг, фыдбон — хъарм æмæ æнцойдæттæг,
афтæмæй арвыста йæ царды фылдæр хай тызмæг хæхты.
Ныр бынтондæр базæронд, ныггæвзыкк. Цуанæттæ йæм
фыццагау нал тындзынц, ферох æй кодтой. Мусоигмæ
къахвæндагыл бæрзопд пысыра ныггуыпп ласта, йæ зæр-
дæйы уидæгтæ йын басыгъта. Сидзæрау иунæг, адæмæй
рох’ мусонг...
144
Æрмæст ын ирддзæст стъалытæ фæлæууынц цырагъ- •
дар, æнæбын арв ыл фезгъалы йæ цæссыгтæ... Уад куы
сысты, уæд хæххон уæлдæфы апырх вæййы уынгæг
къуыззитт цуаноны сидæнау. Уый дымгæйы бардуаг Га-
лæгон фæзары дзæбидыры сыкъайæ.
Æз хъуыстон уыцы зардмæ, æмæ мæм афтæ фæкаст,
цыма рох мусонг йæ уæззау хъысмæтыл кæуы, Галæго-
ны æнæрынцой фæндырдзагъд та йæ хъарæджы зæлтæ
сты... (Мур. Э.)
Тире амад зæгъинагæй бæттæн фæцухгæнгæйæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. Фæцæуы та мæстыгæрæй Чермен: уæ митæ та
уын ракалдзæни хурмæ, уæ фæндтыл уын ныффæлдах-
дзæни дур... Æрмæй хæстмæ уый франкау у; ныхасмæ —
нæртон Уырызмæг; зарынмæ — Ацæмæз; Сырдон —
хъуыдымæ; кафынмæ — Сослан; уæздан мимæ — Хæ-
мыцы фырт Батырадз... Æрдын — йæ хъуыды, фат — йæ
ныхас, йе ’хсар мæгуыр лæгæн — зæрдæйы хох, рын та —
тыхгæнæгæн. (Пл. Г.) 2. Мæ топп—æргъæвд, мæ къухы—
кард, хъару —" мæ цæсты каст... Æгас бæстæ нæ дари-
ыаг, нæ ф-æддзу та — æхсар! Нæ царды хос — нæ аринаг,
гъей, раздзæуæг, ныззар! (Хъ. М.) 3. Мæйдарау йæ цæс-
тытæ — сау... Æрфгуытæ — сынты базыртау... Иæ уадул-
тæ — туг æм.æ ’хсыр... Нæртон аив — урс дæллагхъуыр.
(Пл. 3.) 4. Сæрибар — нæ бæстæ, сæрибар—нæ зæхх.
Нæ барæг — æд гæрзтæ, нæ барæг — æд бæх. Нæ фæн-
дон — нæхи бар, нæхи бар — нæ дзых. Сæрибар, сæри-
бар, сæрибар — нæ тых! (Æрн. И.) 5. Циндзинад зæрдæ-
ты байдзаг, æмæ та бацайдагъ хъазт. Ногдзаутæ — цард-
æфсæст, хъæлдзæг, алы хъуыддагмæ — ныфсхаст.
(Хъан. М.) 6. Адæмы цард у æнæкæрон, дардыл, иу уды
цард та—чысыл. Адæймаг ацæуæг уазæг у царды, адæм—
æпусон фысым... (Бест. Г.)
II. Æ м б ис æ н дт,æ.
1. Куырд — æнæ кард. 2. Сæр — барæг, зонд — идон,
æвзаг — бæх. 3. Дзыхджын — бæхджын, æнæ дзых —
фистæг. 4. Ныхас уадæй тагъддæр у, топпæй — тыхджын-
дæр. 5. Уазæг — цæттæ, фысым — æдзæттæ.
III. У ы ци-у ы цитæ.
1. Æртæ æфсымæрыл — иу нымæтхуд. (Фынг). 2. Цып-
пар лæгæн иу худ. (Стъол). 3. Чысыл дурыиы —урс нæм-
10 Диктантты^æмбырдгонд 4-8 къл.
145
гуытæ. (Нас). 4. Сау бæхыл — сау барæг. (Аг æмæ рæ-
хыс). 5. Æфсæн галæн — бæмбæг ,къæдзил. (Судзин),
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТТÆ.
IV. Мæ зарæг — мæхи ’вджид,
Иæ хорз конд — мæ мæт.
Мæ райсом — сæуæхсид,
Мæ фидæн — дзæнæт.
Мæ хуры тыи — цыллæ,
Йæ бахудт—сæрддон.
Мæ лзæрдæ — мæ дзыллæ,
Йæ цинад — мæ бон. (Бал. Т.)
V. Мæ фæндыр — заводы хъæсдарæг,
Иæ тæнтæ — быдырты цъæх тау,
Мæхæдæг — адæмæн хæсдарæг;
Мæ зарæг — рухс хæхты æгъдау!.. (Цыр. М.)
VI. Хъæлдзæг у нæ рæстæг,
Амондджын — нæ цард,
Хуры цæст — нæ бæстæ,
Хуры тын — нæ мад... (Хоз. Я.)
VII. 1. Касы хæрд — къæсæрмæ, дзулы хæрд — хохмæ.
(Æмб.) 2. Арсы хъуып — йæ лыстæн, тинтычъи — йæ баз.
3. Хъызт зымæг, тыхст зымæг—нæ катай, нæ мæт! Иæ
бонтæ — ’фыдбонтæ, йæ бахсæв — мæлæт. Нæ хъæутæ —
лæгæттæ, нæ фезмæлд — зæйуат. Фыдæлтæй нын баззад
зæйы сæфтæн рад. 4. Топп — ерæдзыпп, хъыримаг, бæх —
саулох бæхтæ... Исты сын хæринаг куы уаид уал цæттæ.
5. Мах — дæ уазæг, 'Фсати, ды — нæ фæдзæхсæг! 6. Мæ
хæдон — четæнæй, м.æ куырæт — кæттаг, мæ цухъхъа —
цъæх тынæй — иæхи хохбæстаг. (Къ.) 7. Уæлдæфон на-
уæн Хабаров — йæ зонд, йæ сæры магъз, йæ зæрдæ, Цæ-
рай — йæ цæстытæ, йæ уырзтæ, Гена — йæ зæлахсæн,
йæ хъустæ. (Цыр. М.)
VIII. Фидель Кастромæ.
Дæумæ фыссын цъæх фурдты сæрты, Кастро,
Мæ Иры хæхтæй айс мыи, айс мæ салам.
Нæу Кубæ иунæг — адæмтæ сты йемæ.
Æмхуызон у нæ зæрдæты ызмæЛд дæр,
Нæ хъуыдытæ дæр иу сты, æууæнд мыл.
У фидар де ’фсад Иры айнæг хохау,
Дæ кæстæртæ — фæйнæгфæрстæ Сосланау,
146
Батырадзау — хæрзæгъдау æмæ зондджьш.
Зындзинæдтæн, фыдæбæттæн — фæразон.
Ды дæ салдат. Дæ хæцæнгарз — рæстдзинад,
Хæдбардзинадыл у дæ тох, дæ сагъæс,
У революцийæн’дæ риу хъæсдарæг.
Дæ ном дæуæн — уæ дзыллæты тырыса.
Лæууыс ды фидар Кубæйы сæраппонд. (Т. С.)
IX. Алы куыстæи — рад. Дзидзидайæн — мад. Хорз
фиййауæн — фос, бирæ фосæн — хос. Хоры кæндæн —
зад, хоры хæрдæн — кад. Сонт рæдыдæн — барст; хорз
зæрдæйæн — уарзт. Рагон мастæп — тад; загъдкъахæ-
гæн — над. Магусайæн — цæф; цырд лæппуйæн — кæф!..
(Къ.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
X. 1. Уыд ма фынафон. Уæлиау арвыл тæмæнтæ калд-
та /æм,æ худти Боброн,— йæ хуыссæн афтæ фæуагъта
хъармæй Гуыйман цæхæрцæст. 2. Хызын — йæ фарсыл,
æрчъитæ — къæхтыл, йæ уæнтыл — цухъхъа, сæнык-
дзарм — худæн. 3. Хъыримаг — ифтонг æфтыд йæ уæхс-
кыл, йæ фарсыл—хъама, лæдзæг — йæ къухы,— гъе-
уый — йæ фæлыст. (Нигер.) 4. Зар, зæрдæ, цинæй дæ
зарæг, хъæлдзæгæй рай æмæ рай! Абон нæ бæстæйы —
уалдзæг, абон нæ бæстæйы — май! (Коч. М.) 5. Зæрва-
тыкк — -æнæхъыг, æнæмаст цæрæг! 6. Дæ зарæг — нæ
дарæг, нæ уалдзæгкæнæг! (Къ.) 7. Кдщыйæ зæгъыс?
Уым æмпъузæнтæ. авдæддæгуæлæйы сты: мæнæ ай —ч
тинтычъи, дæлæ уый — цикъæ, уæртæ уый — глази, ай
та — сгæллад, уый — цыллæ, ай — фæсмын, мæнæ уый—
кæсæмир, уæртæ уый — четæн, ай та — дари,— алцы
дæр дзы ис, алцы. (Пл. Г.) 8. Зæххон Куырдалæгон —
нæ куырд, нæртон æндонæфсæн — йæ гуыр. 9. Хъуын-
джынæрфыг, фæтæи — йæ ных, йæ цопг хъæсдарæгау —
хъæддых. 10. Мæ зарджытæ — сырх мæнæуы æфсиртæ,
мæ геройтæ — фæллойады -æфсинтæ. 11. Иæ хъæццул
уымæн—сæит урс уылæнтæй, йæ баз—дзæнхъайæ, фæл-
мæндæр — армæй. (Т. С.)
Æрхæцæн нысæнттæ æмхасæнтимæ.
ФÆДЗÆХСГОН ДИКТАНТТÆ.
1.1. Æрбацыд ирон æвзаг ,æмæ литературæйы ахуыр-
гæнæг, къласы разамонæг Сафар. (X. Р.) 2. Саломи,
идæдз ус, йæ дыууæ æнахъом чызгимæ уайтагъд ацæттæ
147
Кодта йæхи. 3. Хистæр чЫзг, ДЫууад&сазыккон Меланй,
æмбæрста хъуыддаг æмæ æнкъард цæсгомимæ разæй
æнæзивæг уади,— йе ’ккойы хордзентæ, хæринæгтæ æмæ
дурынимæ. 4. Афæдзæй фылдæр рацыди, афтæ амарди
Леуаны фыд, кънйаз Иосеб Амилатари. (Коц. А.) 5. Зæ-
линæ, бæрзоидгомау гуырвидауц чызг, йæ уæлæ æрв-
хуыз къаба, æфсæрмхуызæй йæ къæхты быимæ кæсгæйæ
Аслæнбегмæ .æрбацæйцыд. (Сæб. Р.) 6. Дедекка, æфсæд-
дон афицер, æмхуызондарæсджын æфсадыл сахуыр.
(М. Д.) 7. О, уыйбæрц хъару чи равдыста, бирæ фæцæ-
рай ды, нæхи Чермен, нæ иыфс! (Пл. Г.) 8. Цæй-ма, Га-
бо, хистæр æмбал, исты худæн ныхæстæ дзур. 9. Нæхи
Мæскуы. Нæ цардамопд нывæндæг, нæ ныфс дæ ды
куысты æмæ хæсты! (Джус. Н.) 10. Штабьг картæйы
уæлхъус сагъæсхуызæй бадти партизанты бригадæйы хи-
цау Леонид Андреевич, иу-дыууиссæдзаздзыд бæрзонд
лæг. 11. Иууылдæр дуарырдæм ныккастысты, дуар бай-
гом, æм.æ фæлладхуызæй, йæ цонг баст, афтæмæй æрба-
хызти Сергей, Алиханы штабы хицау. 12. Уый, иæ пар-
тизан, куы ауыдта булкъопы Нинæмæ дамбаца ныддар-
гæйæ, уæд ын йæ тæккæ сæрыл автомат суагъта.
(Хъ. С.) 13. Махæн, хæххон сылгоймæгтæн, нæ бон би-
рæ у: бæрзонд хорæрзадыл тох кæнын, станочы уæлхъус
лæууын, хæдтæхджытæ скъæрыи, советон парламеиты
уынаффæ кæпын. (Газ. «Рæстдзинад»),
II. 1. Æгас цу, мæ уарзои горæт Орджоникидзе, ара-
зæг æмæ тохгæнæг. (Газ. «Рæстдзинад»). 2. Мах, сыхы
сывæллæттæ, уæлдай хъулои уарзтæй уарзтам Бæгъæ-
гуыссæйы. (Цæг. М.) 3. Цæлыччы фыд Тему, æнæзæхх,
æнæфос адæймаг, куыста Мызуры фабрикæйы, фæлæ йæ
бинонты дарын нæ фæрæзта. (Б. Б.) 4. Фынгыл уæле
бадтис фиййæутты хистæр, ассиаг зæронд лæг Гуыр-
гъохъ. (Фæр. Къ.) 5. Чехословакийы национ герой Юлиус
Фучикы чиныг «Мæлæты размæ ныхас» тыиг хъуыстгонд
у мах бæстæйы. 6. Махарбег, Газаны хпстæр фырт, кæд
нырма хæрз æвзоиг уыди, уæддæр йæ бакастмæ гæсгæ
лæгхуыз уыди. 7. Цæгат хъæуы фæсивæдæй мард фæци
Боцъоты цæхæрцæст Хадо, Фатъимæты иунæг хæлар.
8. Уый, сæ мыггаджы хистæр, сæ хъæуы фидауц Ауыз-
бийы ахаугæ куы федта, уæд хъамалвæстæй йæхи ныц-
цавта Гацырыл, Ауызбийы ныццæвæгыл. (Бекъ. Е.)
9. Уæлдай номдзыддæр уыд Ковалев, фронты мидæг хуыз-
дæр æхсæг, Советон Цæдисы Герой. (Кат.) 10. Ацæйы
148
фырт, чысыл Ацæмæз, рахаста йæ фыды х&4на, &нусбк
сызгъæрин сауæфтыд уадындз. (Нарт. к.) 11. Мæ рай-
гуырæн бæстæйы рæзгæ фæлтæр зæрдиаг арфæ кæны
дæуæн, нæ хорз хæлар æмæ ахуыргæнæгæн, аивадты,
наукæты æмæ ахуыр кæныпы галуанмæ фæндагамонæг
стъалыйæн! (Дз. Т.) 12. Фадеев йæ роман «Æрыгон гвар-
ди»-йы равдыста, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæджы
горæт Красиодоны цы цаутæ æрцыд, уыдон. 13. Æз,
Советон Социалистон Республикæты Цæдисы æвзонг
пионер, ме ’мбæлтты раз кадджын дзырд дæттын,
Ленины хъуыддагыл иузæрдион, фидар кæй уыдзынæн...
(Фад.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
III. 1. Советон адæймаг—бæстæйы хицау, ифтонг у
раст æмæ фидар хæцæнгарзæй, СЦКП-йы Программæйæ.
2. Советон адæмæн — коммунизм аразджытæн, сæ цард
æнæ фæллойæппындæр ницы ад кæкы. («Дæ царды сæйр.
æгъд.») 3. Къоста, Ирыстоны хуыздæр æмæ æууæнкджын-
дæр хъæбул, йæ зарджыты равдыста йæ адæмы хъизæ-
мар цард. (А. Св.) 4. Кавказаг пейзажтæ- «Теберда»,
«Зикъарайы æфцæг», «Æрдзои хид» сты дæсны конд.
5. Къостайы æмдзæвгæты æмбырдгонд «Ирои. фæндыр»
у ирон адæмы царды энциклопеди. 6. Къостайы æмдзæв-
гæ «Сидзæргæс» кæсгæйæ адæймаджы зæрдæ ныккæр-
зы, æвæццæгæн, æм,æ уым-æй тыхджындæр равдисæн нæй
адæмы мæгуырдзииад æмæ мады стыр уарзондзинадæн.
(Гæб. С.) 7. Æрæджы пæ республикæйы газеттæй иуы
бакастæн цыбыргомау очерк «Стыр фæндагыл», зæгъгæ,
ахæм сæргондимæ. 8. Фистæг æфсады кæстæр сержант
Аслæнбег къанауы былтыл фæцæуы йæ райгуырæн хъæу-
мæ. (Сæб. Р.) 9. Сидзæр сабийы цардæгас сурæт иттæг
дæсны нывгонд у æмдзæвгæ «Хъуыбады»-йы. 10. Чи нæ
зоны æмдзæвгæ «Сидзæргæс». (Мырт. М.) 11. Тего, кар-
тофы уæрмытæ хъахъхъæнæг, цæры æхсæвæддæйы бы-
дыры. (Цæр. А.) 12. Ахуыргæнæг касти чиныг, ирон чи-
ныг, скъолайы сывæллæттæ кæмæй фæцахуыр кæнынц,
ахæм нæ, фæлæ æндæр. Уый уыд Къостайы чиныг «Ирон
фæндыр». 13. Гæбилы æрбацыдмæ ахуыргæнæг касти
æмдзæвгæ «Чи дæ?» (Дз. К.) 14. Уый уыдис Нинæ, На-
дийы æмбал. (Епх. Т.) 15. Залдуз, хæрзхуыз зæронд
ус, йæ дадалитæ аив уагъдæй хуындзаутæн арфæ кæны
æмæ сып сæ хуынтæ исы. 16. Залдузы фарсмæ лæууыд
Чесæду, тæнæгæфсæр, цыргъфындз, бæрзонд къæсхуыр-
149
Тæ сылгоймаг, Джетæгъæзæн йе *мхæрæфырт. (С. У.)
17. Цыбыргомау стæвдтæ ус Дзыгыда дуары зыхъхъырæй
йæсæр радардта. (Фæр.Дз.) 18. Бутуз, цыппæрдæсаздзыд
’ лæппу, пе ’ргъæвст сырх къухтæй рæвдз æвнæлдта гузи-
тæ халынмæ, фæлæ йын дзæбæх нал арæхстысты. (М. Д.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
IV. 1. Зоя Космодсмьянская у советон адæмы герой-
чызг. 2. Æрыгон герой-чызджы хъару æмæ сгуыхт хъуыд-
даг сæхимæ æркæсын кодтой советон адæмы. (Черн)
3. Райдыдтой куыддæртæй дæрынтæ Марине, идæдз ус,
æмæ нæ дыууæ сидзæр сабипы. (Цомахъ.) 4. Мип фа-
раст сæдæ æртын дыккæгæм аз уалдзæджы Хурыхъæуы
фæзынд зынаргъ уазджытæ — Иван Владимиры фырт
Мичурины æрвыст лæгтæ. (Цæг. М.) 5. Фысымты лæппу,
Уæллаг Зджыды хæххон мастер, знон цыди Цъæймæ йæ
фæллад уадзынмæ. 6. Фæйнæгæй конд рамæйы федтон
ныв, хуымæтæг ныв. (М. С.) 7. Мигътæ, бæзджын сау
мигътæ, кæрæдзийы сурынц арвыл. 8. Хъауырбегимæ
иумæ кусыныл сразы æрзæткъахæнты арæхстджындæр
крепильщиктæй иу, ФЗО-йы скъолайы раздæры ахуыр-
гæнинаг, фæскомцæдисон Æккацаты Хазыби. 9. Мидхæс-
ты азты сырд æрцыдысты заводы хицæуттæ — бельгийаг
фабриканттæ. 10. Иу уалдзыгон сæумæрайсом колхоз
«Партизан»-ы куырд зæронд Тугъаны кулдуармæ æвип-
пайды æрбалæууыд æнахуйр бæлццон. Йæ размæ рауа-
дис зæронд, ус, Тугъаиы æфсин Тохъазон. 11. Уый
уайтагъд базыдта уазæджы, сыхаг хъæуы колхоз «Ре-
волюци»-йы сæрдар Исламы. (Бес. Т.) 12. Къамады
цæгатгæрон царди хибаргомау Дадолты Сымси, дыууис-
сæдзазыккон бурхил æмæ гуыбырфындз лæг. (Коц: А.)
13. Бабыз, Дæхцийы ус, архайдта арынджы цур хæдзары
къуымым Сона, се ’хсæрдæсазыккон чызг, æрзоныгыл
кодта артдзæсты фарсмæ æмæсуджы къæцæлтæ æвæрд-
та фæздæгкалгæ артыл. (Цомахъ.) 14. Фæндаджы галиу-
варс джихæй лæууыди цардахъсæр агъуыст, сыджытæй
æмбæрзт чысыл иыллæг хæдзар, фæидаджырдæм ын
дыууæ рудзынджы. (С. У.)
V. Дæхци сыстади, йæ кæрцы зæронд æрбалвæста ро-
нæй æмæ рацыди кæртмæ. Хæдзары раз надыл алæууьк
ди иучысыл, бакасти скъæтырдæм: уым Мысост, йе
’стдæсазыккон лæппу, бæх æмæ хъугæн хос бавæрдта,
стаёй араст и уынджырдæм. Æнцад фæцæйцыди хъæуы-
150
рдæм Дæхци фæндагыл. Йæ сæры магъзы кæрæдзийы фæ-
дыл уадысты йæ хъуыдытæ. «Стæй .æххуыс та куыннæ
кæны ныры хицауад мæгуыртæи»,—хъуыды кодта Дæх-
ци.- Фæлæ... йæ сабыры фæдыл, йе ’нæсдзырды, йе
нæуæндоны фæдыл рагонау мæгуырæй баззади кæмдæр
хъæугæрон. Иæ туг, йæ хид акалы йæ бинонтимæ йæ
нартхоры хуымы гæбазыл, йæ хосгæрсты гæппæлыл. Й,æ
мæллæг хуытъынджын бæх Кучкæ, сæ ныллæг хохаг
хъуг, Бабызы .кæрчытæ— иууылдæр æм фæкастысты
мæгуыр æмæ æнамоыд йæхи хуызæн, йæ бинонты хуы-
зæн. Мысост æмæ Сона, йæ иунæг фырт æмæ йæ иунæг
чызг, сæхи комсомолыл иыффыстой, партион чыримæ
сбастой сæхи, цавæрдæр æмбырдтыл зилынц, æмæ,
куы акæсай, уæд æм уыдоны фæрцы сыхæгтæй чидæртæ
знаджы цæстæй кæсын байдыдтой. Йæ зæрдыл æрбалæу-
уыдис Илас, бопджын Илас, йæ сыхаг. (Цомахъ.)
Æрхæцæн нысæнттæ хъуыдыйады æмхуызон
уæнгтимæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Колхозонтæ, скъоладзаутæ æмæ хъæууон интел-
’ лигенттæ уыдысты сæ бæрæгбоны дарæсы, æмæ сæ ба-
кастæй "зæрдæрухс кодта. 2. Нади, Нинæ æмæ иннæ
ахуыргæнджытæ уьГдысты хъæлдзæг, уымæн æмæ сын
нрг клубы сцæттæ уыд тынг æхсызгон. (Епх. Т.) 3. Уæ
цæст-ма ахæссут хъæдтыл, хъæдрæбынтыл, къутæрджын-
тыл, кæддæра дзы æлæмтау куыд æртæстытæ кодтой
хъæддаг фæткъуы, кæрдо, æхсынцъы, цым, мыртгæ æмæ
æндæр бæлæстæ. 4. Доттан ныххудт æмæ та доны былтыл
фæтъæбæртт кодта. (М. С.) 5. Кæсæндоны уыдис
чингуытæ,. газеттæ, шахмæттæ, шашкæтæ, домино.
6. Адæмæн иууТллдæр сæ кой уыдысты сæ хуымтæ, сæ
халсартæ. 7. Станы алывæрсты сагъд уыдис гæды ба>
лæстæ, хæрис бæлæсгæ, тута æмæ акъаци бæлæстæ.
(Епх. Т.) 8. Быдыртæ, кæмттæ æмæ рæгътæ гауызау
адардтой цъæх. (Хъан. М.) 9. Нæмыг уæд, топпыхос уæд—
хъуаг ницæмæй стæм. (М. Г.) 10. Дзаг уыди хъæд алы-
хуызондиссаджы дидинæгæй, хъæддаг дыргъæн, мæнæр-
гъытæй, дзедыртæй, æрыскъæфтæй. (Фæр. Къ.) 11. Хъæ-
уæй Къостайæн рарвыстой лæвæрттæ: фæлмæн уæргъуы-
иæй донхуыз’ ног цухъхъа, куырæт, басылыхъхъ, худ.
(Дз. Т.) 12. Р1æ цард кæмæн фæци, уыцы зæронд дунейы
бæсты фæзынд ног, социалистон дуне. Уымæн йе ’хсæна-
151
дон, моралон формулæ у «Адæймаг адæймагæн у хæлар,
æмбал æмæ æфсымæр». Æмæ уый йæхи æвдисы кæмдæ-
риддæр: советон адæймаджы куысты æмæ царды, æхсæ-
нады æмæ хи царды мидæг. («Дæ царды сæйр. æгъд.»)
II. 1. Коммунизм зæххыл фидар кæны Сабырдзинад,
Фæллой, Сæрибардзинад, Æмсæрдзинад, Æфсымæрдзи-
над æмæ Амонд æппæт адæмтæн. Советон æхсæнады фæ-
уæлахиз сты ног, æвæджиауы хорз ахастдзинæдтæ адæм-
ты æхсæн: хæлардзинады, æмгуыстдзинады, кæрæдзийæн
æххуыс кæныны, кæрæдзийæн аргъ кæныны ахастдзинæд-
тæ. («Дæ царды сæйр. æгъд.») 2. Патрис Лумумбæйы
номыл хæлардзинады университеты ахуыр кæнынц сту-
денттæ Азийы, Африкæйы æмæ Латинаг Америкæйы æв-
дай цыппар бæстæйæ. 3. Хæрзæгъдаудзинадыл хъомыл
кæныны фæрæзтæ бирæ сты: лекцитæ, беседæтæ, газет,
чиныг, адæмон хъæппæрисад, клуб, кино, радио, телеви-
дени, театр æмæ афтæ дарддæр. 4. Хабаров дæр, Аслæн-
бег дæр, иннæтæ дæр зыдтой, Берлинмæ бафтæнтæ хъахъ-
хъæд кæй цыдысты уæлдæфон знагæй. (Цыр. М.) 5. Нæ
бæстæйы сæдæ наци æмæ адæмы хаттæй фылдæр цæры.
Æмæ се ’хсæн нæй кæрæдзимæ нæдæр æцæгæлоны цæс-
тæй кæсын, нæдæр кæрæдзийыл ие ’ууæндындзинад.
(«Дæ царды сæйр. æгъд.») 6. Сæууон хуры тынтæ æмбæ-
лынц цъитийы цъæх-цъæхид ихтыл æмæ схъиуынц фæс-
тæмæ. (Цыр. М.) 7. Хъамболат йæ рон бабаста, йæ дам-
баца систа лагъзæй æмæ йæ æнæ хуымпъырæй йæ дзыи-
пы нывæрдта. 8. Уыцы æнæ дзургæйæ рацыд Хъамболат
иннæ уатмæ, рагъæнæй йæ плащ райста, скодта йæ, дуар
бакодта, рацыд æмæ йæ фæдыл дуар мæсты гуыпп ра-
кодта. (Епх. Т.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Æмбырды кæрæдзийы ивгæйæ иыхас кæнынц
кусджытæ, инженертæ, фысджытæ, колхозонтæ, артист-
тæ, нывгæнджытæ. (Бес. Т.) 2. Мухтар æрбахызти Мæ-
хæмæты кабинетмæ, фæл.æ кабинсты никæй æрбаййæфта:
нæдæр Мæхæмæты, нæдæр бухгалтеры. (Епх. Т.) 3. Мæ
зæрдæ нывонд у нæ хæхтæн, нæ Ирæн, йæ домбай дзыл-
лæтæн, фæллойгæнæг къухтæн, фæрпæйдзаг уæлвæзтæн,
хъаймагъджын быдыртæн. (Т. С.) 4. Æз Ленины хъусыи
нæ бæстæйы гимны, Компартийы сидты, уæлахизы цины;
æз Ленины хъусын йæ чингуыты дзырды, сабырады ныф-
сы, ’дунсты æмбырды. 5. Æз Лешшы фенып иæ сызгъæ-
152
рцн хуры, рæсугъд мæргъты зарды, сыв&ллоны худты; &$
Ленины фенын нæ уалдзæджы цъæхы,-нæ фабрик, нæ за-
вод, нæ быдыр, нæ зæххы, нæ горæтты, хъæуты, егъау
дæтты рухсы; æз Ленины фенын нæ тæхгæ æнусы.
(Цæр. А.) 6. Ахæм тыхст æмæ хъызт рæстæг уæлдай-æну-
выддæрæй фæдарынц уæтæргæстæ сæ цæст кæрæдзимæ.
7. Сиу вæййы сæ ныфс, сæ хъару, сæ цин, сæ хъыгдзинад.
8. Уæрст нал вæййынц сæ дон, сæ хæринаг, сæ суг. 9. Изæ-
рыгæтты та иу мусонгмæ æрбамбырд вæййынц æмæ фæ-
кæнынц таурæгътæ, хъæлдзæг ныхæстæ, æмбисæндтæ,
аргъæуттæ. (Бес. Т.) 10. Хъæздыг æмæ хъæлдзæг у кол-
хозон бинонты цард. Фарон уыдон колхозы мин æмæ
дыууæфондзыссæдз фæллойбоны бакуыстой æмæ сын
сæдæгай путтæ райстой сырх мæнæу, картоф, халсартæ,
нартхор, æхца æмæ бирæ æндæр æфтиæгтæ. 11. Колхо-
зон райдзаст быдырты фæллой кæнын уыдонæн ссис сæ
царды, сæ циндзинады æвидигæ суадон. (Цыр. М.) 12. Нæ
парти у зæххы, уæлæрвты уалдзæг, нæ фæндагсар,
нæ дуджы зонд, нæ цыт, нæ гутондар, нæ дидинджытæ
садзæг, иæ сабитæн сæ хорз рæвдауæг фыд. (Цыр. М.)
IV. Кусджыты, зæхкусджыты æмæ интеллигенцийы
сæйраг интерестæ иухуызон кæй сты, уымæ гæсгæ æнæ-
хæлгæ у нæ адæмы иудзинад.
Мах æдзухдæр зонæм, нæ советон коллективы тых цас
егъау у, уый. Иугæйттæй ныртæккæ промышленносты
дæр, арæзтады дæр æмæ хъæууон хæдзарады дæр стыр
хъуыддæгтæ, коммунизм аразд&ыты аккаг хъуыддæгтæ,
бакæнæн нæй. Мах ныртæккæ æрвитæм космосон раке-
тæтæ æмæ иу планетæйæ иннæ планетæмæ тæхæг наутæ,
аразæм егъау электростанцæтæ, ног горæттæ, исæм нæу-
зæххыты хъæздыгдзинæдтæ. Æмæ нæ къухы æнтыстдзи-
нæдтæ уып тыххæй æфты, æмæ иумæ, æмдых-æмзондæй
архайæм. Советон адæм хорз зонынц, коммунизммæ иу-
гæйттæй цæуæн кæй нæй, кæй йын ис саразæн иумæйаг
хъару æмæ зондæй, уыдæттæ.
Егъау æнтыстдзинæдтæ бафтыд нæ адæмы къухы про-
мышлепносты, хъæууон хæдзарады, наукæйы, культу-
рæйы рæзты. Фурд иугай æртæхтæй куыд у, афтæ уыцы
æнтыстдзинæдтæ дæр арæзт сты алы советон адæймаджы
æнувыд фæллойы руаджы: кусæджы фæллой станокыл,
колхозоны фæллой хуымты, ахуыргонды куыст лабора-
торийы.
Хæлардзинад, кæрæдзийæи æххуыс кæнын, хи интерес-
153
х т& æмæ æхсæнады интерестæ иумæ бæттын æмæ советон
адæймаджы æндæр^миниуджытæ бæлвырд сæхи равдыс-
той коллективон фæллойы. («Дæ царды сæйр. æгъд.»)
V. Уыд августы кæрон. Сæрд йæ хъæздыгдзинæдтæ
æвдыста алы хуызты. Зайæгойтæм, фосмæ, хæдзары
мæргътæм бакæсгæйæ адæймаджы зæрдæ рухс кодта.
Дыргъæн ныккæнæп нæ уыди. Бирæ колхозтæ сæ сæрды-
гон дыргъ, сæ халсарты тыллæг æфснайын дæр нал фæ-
рæзтой, афтæ бæркад æрзад сæ уалдзæг æмар сæрды
фæллой.
Адæм уыдысты райдзаст æмæ хъæлдзæг, уæлдай æну-
выддæр цыма уыдысты кæрæдзийыл, афтæ дзырдта зæр-
дæ сæ ныхæстæм, сæ митæм бакæсгæйæ. Иæ цæстытыл
зынди цин æмæ цард, тырнындзинад æмæ æхсардзинад,
уæндондзинад æмæ уарзондзинад. Алы фæллойгæнæг
адæймаг дæр йæхинымæр, стæй, ныхас куы рацæуы, уæд
дæр, арфæ кодта нæ партийæн.
Фæллоймæ зивæг ничиуал кæны. Фæллой æмæ цин-
дзинад сиу сты.
Уыцы сæрды æмбырд кодтой районы колхозты минæ-
вæрттæ студент-практикант Икъоты Аслæнбеджы фæл-
варæнтæм æркæсынмæ. Цæуынмæ чи хъавыди, уыдон
баисты дзæбæх къорд. Уыдон æхсæн уыдысты Амырхан,
Аминæт, Бадджери æмæ.ма ноджы бирæ чидæртæ. Адæм
цæттæ уыдысты араст кæнынмæ. Раст иуæндæс сахатыл
рахызтысты Георгийы кабинетæй Аслæибег, Алыксандыр
æмæ Савели. (Епх. Т.) У ^
VI; Зæхх цæуыл æнцой кæны, цавæр формæ йын ис,
Мæй æмæ Хуримæ цы æгъдауæй баст у, цы сты стъалы-
тæ -æмæ бирæ æндæр ахæм фарстытыл адæймаг тынг ра-
’джы байдыдта хъуыды кæнын, фæлæ-иу йæ зонд, йæ
хъуыдытæ сæрибар нæ уыдысты.
Диссаг уæм ма фæкæсæнт ацы ныхæстæ. Мах ныр
сæрибар бæстæйы цæрджытæ стæм. Нæ фæндтæ, нæ
хъуыдытæ нæхи бар сты, ис нын ныхасы -æмæ мыхуыры
сæрибардзинад. Ныропг афтæ никуы никæм уыд. Лæм-
бынæг иртасæн куыстыты руаджы зæхх æмæ арвы тых-
хæй æцæгдзинад чи хатыдта, адæмæн ,æй чи амыдта,
уыцы ахуыргæндтæ карз æфхæрд æййæфтой дины хи-
цæуттырдыгæй. Зæххæн дæр Хур æмæ Мæйау къорййы
хуШзæн формæ кæй ис æмæ йæ сæмæны алыварс кæй зи-
лы, стæй арвы тыгъдады æпæрæнцайгæ кæй згъоры æнæ
154
истæуыл æнцойгæнгæйæ, уый ахуыргæндтæ раджы раха-
тыдтой, фæлæ йæ æргом зæгъын, чиныджы ныффыссын
> æмæ адæмæн бамбарын кæнын ничи уæндыд. Ахæм раст’
хъуыдыты тыххæй дину хицæуттæ ахуыргæндты дардтой
ахæстæтты, сыгътой сæ арты. Ад-æмы зонды^ адæмы хъуы-
дыты дин фидар кодта алыхуызои æнæзонд, фæстæзад
хъуыдытæ ■ цавæрдæр уæлæрдзон уæвджыты тыххæй.
(Сиукъ. Н.)
VII. Ленины уæлахизхæссæг тырыса нæ сæрмæ æрт-
тывта, афтæмæй бырстам Октябры тымыгъты, фæсырд-
там фæсарæйнаг лæбурджыты, арæзтам Днепры гидро-
электростанцае, тахтыст.æм Цæгаты полюсмæ, гом кодтам -
ног хæзнагуырæнтæ, арæзтам ног горæттæ, ног бæсты-
хæйттæ. Ленины иомимæ цыдыстæм мæлæтдзаг тохтæм,
адæмты цыфыддæр знаг —немыцаг фашистон æрдонг-
тæй бахъахъхъæдтам пæ Фыдыбæстæ, мæлæты дзæмбы-
тæй байстам Европæйы адæмты. Кæддæриддæр нæ зæр-
дæты хастам Ленины цардæгас сурæт. Уый нæ разæнгард
кодта тохмæ, цардмæ, уæлахизмæ. (Цæг. М.) -
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
VIII. Нæ’парти, нæ паддзахад, не ’хсæнад-стыр æргом
здахынц бинонты цардмæ, сызæллæтты хъомыл кæныны
хъуыддагмæ. Азæй-азмæ фылдæр арæзт цæуы цæрæн
хæдзæрттæ, сывæллæтты цæхæрадæттæ æмæ рæвдауæн-
дæттæ, хæрæндæ^гтæ, цардыуаджы куыстуæттæ. Бирæ
горæтты æмæ районты æхсæнад кæпы зиутæ —! адæм ара-
’ зынц сывæллæтты рæвдауæндæттæ æмæ цæхæрадæттæ.
Хъæуты уыцы хъуыддаг исынц сæхимæ колхозтæ. Бирæ
мадзæлттæ арæзт цæуы сабиты фæллад уадзынæн. Гом
кæнынц сывæллæтты клубтæ, уæттæ, арæзт цæуынц спор-
тивон æмæ аивадон хихъæппæрисады къордтæ. Куыст-
уæтты, горæтты, райоиты цеитрты арæзт цæуынцныййар-
джыты ’упиверситеттæ. Арæхæй-арæхдæр кæсынц лекци-
тæ клубты дæр æмæ радиойæ д^р.
’ Фидардæр кæны æхсæнадон ’учрсждеиитæ æмæ орга-
низацнты бастдзинад скъолатимæ. Бирæ скъолатæ
х’ъусын кæныиц, кусджыты сывæллæттæ куыд ахуыр кæ-
нынц, уый; ахуыргæнджытæ кæсынц докладтæ æмæ лек-
цитæ педагогон темæтыл цехты, уадзынц заводты æмæ
фабрикæты газеттæ хъомылады фарстатыл.
Партион организацитæ зæрдиагдæрæй кæсынц сывæл-
лæтты хъомыл кæиыны хъуыддагмæ. Арæх гом партион
155
æмбырдты ныхас фæцæуы скъолаты куыстыл, сывæл-
лæтты хъомыл кæныиыл, пыййарджыты хæстыл. («Дзз
царды сæйр. æгъд.»)
IX. Туалгом. .
Туалгом... Мæ райгуырæн уæзæг, мæ фыдæлты зæхх.
Армытъæпæнау гаысыл, фæлæ (зæрдæйау стыр дæ. Хæр-
зиуæгау равзæрдтæ хæхты хъæбысы, рæзгæ удæн дæр
хæрзиуæгау дæ. Æнæсцухæй мæм сидыс дæ митсæр хæх-
тæм, æвзистау уыгæрдæнтæм, иугæндзонæй мæ хопыс дæ
саджил къахвæндæгтæм, урсбарц æхсæрдзæнтæм. Фæл-
мæн уахъæз куы радымы, уæд æй дæ фидиуæг фæхонын,
æрхуы мæй куы расимы, уæд мæм дæ хонæгау фæкæсы.
Мæ сæнтты гуырæн, мæ бæллицты æвидигæ суадон. Цы-
мæ цы уаин æпæ дæу? Æнæбазыр цæргæс, æнæбæх ба-
рæг!
Рæсугъд зарæгау атадысты дæ доны былтыл мæ са-
бийы бонтæ, мæ зæрдæйы ма мын фæндаггагау æрхæн-
дæг фæлм ныууагътай. Дæ айнæг хæхтæ сты царды чи-
ныгау. Фæлдах сын сæ къæйсыфтæ æмæ’хæхтау рæзай,
хатай сæ бирæ тых, сæ бирæ зонд. Лæджы хъуыдыйау
сын мæлæт нæй. Дæ цыргътигъ мæсгуытæ сты фыдæл-
тыккон кадæгау. Хъус сæм, æмæ дын милхуыз дуртæ фæ-
дзурой сæ уæззау хъыгтæ, сæ цытуарз дуджы цаутæ.
Уадтымыгъ азты фæстæ дæр хъахъхъæнджытау лæууынц
фидар, æнæфæцудгæ. Æиусон, æиæраивгæ хъахъхъæн-
джытæ. Стыр уарзт æмæ кувын аккаг стут, арвуромæи
цæджындзтау стут...
Туалгом... Мæ удлæууæн. (Мур. Э.)
X. 1. Солтан дæр æмæ Æхсар дæр тыиг мондаг
хæрд кодтой хъæбæр цыхт, донгонд дзул æмæ цъæх хъæ-
дындзтæ. (Епх. Т.) 2. Дæхци сыстади, йæ кæрцы зæронд
æрбалвæста ронæй æмæ рацыди кæртмæ. (Цомахъ)'.
3. Буц æмæ сæрыстыр у Падо йæ бинонтæй. 4. Алы рай-
сом дæр зæронд колхозоны фæриыг хæдзарæй хъæуы
скъоламæ араст вæййыпц фондз ахуыргæиинаджы.
(Цыр. М.) 5. Додой, сар мып йæ уд, мæнмæ исчи, мий-
паг, йе куы ’вдиса къæлæт, йс та хона уæпйаг!.. (Нигер).
6. Терчыхъæуы дуканитæ бирæ уыди: хъуымацы, хой-
раджы æмæ алыхуызон хæдзары дзауматы дуканитæ.
7. Уымæ æлхæнæг цыдысты хъæуы сæрæй хъæуы бынмæ,
ст^ей суанг æпдæр хъæутæй дæр ма. 8. Æмæ йæм цæугæ*
да?р куыинæ кодтаиккоп! Хæдзары цы хъæуы, æмæ Мæ-
156
цыхъойы дуканийы цы нæ разыидаид балхæнынмæ: альь
хуызон хъуымацæй райдай æмæ къахыдарæсы онг, къус
æмæ уидыгæй авджын дзаумайы онг, къафетт æмæ æнгу-
зæй цæххы опг, ацудас, зæгæлтæ, гæрзытæ, хуийæндаг,
фæтæген, суанг ма дохт дæр уæй кодта. (Бæд. Хъ.)
9. Ифтонг хызынæй, лæдзæгæй, æрчъитæй, скодтон уæр-
дæхæй дзыхъхъыннæуæг рон. (Къ.) 10. Райсомы хур ахас-
та йæ цæст цъититыл, рæгътыл, стæй æврагъæй æрæп-
пæрста комрæбынмæ йæ тын, ныккасти бæлæстæм, лыс-
тæгдæр зайæгойтæм, æхсæлыйы дзæмбытæм. 11. Дистæ
кæны хæххон дидинæг йæ бæрзондæй, тилы йæ сæр, хойы
йæ цъæх къухтæ, сисы уæлдæр йæ базыртæ. (Цомахъ.)
Æмхуызон æмæ алыхуызон бæрæггæнæнтæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. Бæрзонд хохы фахсыл, цъæх-цъæхид уыгæрдæ-
иы, дардмæ бæрæгæй зыны стыр урс дур. 2. Уалдзыгон
ногæвзæрд хуымты астæуты æнæсæрфат рацу-бацу код-
та фыдуаг лæппу Петкæ. (Фæр. Дз.) 3. Аивгъуыдта уал-
дзæг, уæззау, фæлæ куыстæй рæсугъд æмæ намысджын
уалдзæг. (Цæг. М.) 4. Быдыр сæрттывта цъæх, урс, сырх
æмæ бур дидинджытæй. 5. Уый уыд æмбисонды рæсугъд
чызг. Бæзджын къæбæлдзыг сæрыхъуынтæ сау сæнæф-
сиры ногæхсад цупалау æнцадысты йæ уæхсчытыл...
(Мал. В.) 6. Чи бахаста йæ ныфс хох йæ астæуыл афа-
дынмæ, йæхицæн уыцы зынтæй фæндаг акъæртт кæнын-
м^е? Уый уыд хæххон дон, гыццыл, фæлæ ныфсджын,
хъаруджып хæххон дон! 7. Цæхгæрмæ уыигæй дæргъмæ
уынгмæ куыддæр бахæццæ дæн, афтæ тæккæ тигъыл
хæрхæмбæлд фæдæн иу схъæлрихи, мызыхъарæзт лæгыл.
8. Бæласы бын уыди мутакайы хуызæн дæргъæццон тым-
был’ дур... (Ток. А.) 9. Быдырæй хъæдмæ лидзæг адæм
цыдысты фæззыгон уазал æхсæв. (Бес. Т.) 10. Сосланы
цæстæпгас бирæ нæ афæстиат Хæчъайы халасдзагъд бу-
хайраг худыл, йæ булкъдаст тыппыр цæсгом æмæ сырх-
бын уадултыл. (Дз. К.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
II. 1. Ирон музыкалон-драмон театр куыста Хъайт-
таты Сергейы фыст пьесæ «Мады зæрдæ»-йыл. (Мæх.А.)
2. Мæй йæ урс хъуымбыл дзыккутæ арвы денджызы куы
’хсадта,— ацы хабар мын уæд радгай ирд стъалытæ
дзырдтой. (Цыр. М.) 3. Тыппыррус, къæбæлдзыгсæр чы-
157
сыл чызг-иу штабмæ алы хатт дæр фæзынди уыцы иу
афон: кæнæ райсомæй раджы, кæнæ изæрдалынгты.
(Цæр. Т.) 4. Лыстæг сау æрфгуыты бынмæ стыр æрвхуыз
цæстыты ноджы аивдæр кæнынц даргъ цæстыхаутæ.
Мыдхуыз цыбыркъуырд дзыккутæм, .æв’æццæгæн, фæхæц-
цæ дæсны хилдасæджы къух. (Æгъ. Æ.) 6. Гæлиан, мыд-
дзаст, худгæбыл, бæрзондæрфыг, саулагъз ус, уæзбын
къахдзæфæй бараст ис кæрты астæуты рынчыны уаты-
рдæм. (Коц. А.) 7. Къæсæрæй мидæмæ бахызтис митæй-
æмбæрзт, ныллæг æмæ гуыбыргомау сæгъбоцъо, фыд-
цъылыс, цъæхдзаст лæг. 8. Иæ фæс:æ дуар куы æрбах-
гæдта, уæд йе ’мпъызтытæ аразгæ сæрак дзабырты мит,
фæсдуары цы ихсыд цъылын уыдис, уымæй амарзта.
(М.Д.)
Æмхуызон уæнгты иугæнæг дзырдтæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Сæрдыгон къуымбил хъæццул, гобан, прастина,
урс кæрдæйнаг базы цъар, урс хъуымацæй хуыссæн-
тæмбæрзæн — уыдонæй цух нæ кодтой сынтæджытæ.
2. Куыд сæвæрдзæн йæ фæлварæнтæ, куыд.сыл кусдзæ-
нис, куыд кæсдзæн колхозонъæн лекцитæ, куыд сын амон-
дзæн агротехникæйы ’ ’сæйраг хæстæ — ууыл уыдысты
ныртæккæ Аслæнбеджы сагъæстæ. (Епх. Т.) 3. «Чи нæ
кусы, уый нæ хæры», «Иу аеппæты тыххæй, æппæт иуы
тыххæй», «Адæймаг адæймагæн у хæлар, æмбал æмæ æф-
сымæр» — ахæмтæ сты, ног æхсæнады уæнгты ахастдзи-
нæдтæ кæуыл æнцой кæнынц, уыцы адæймаг уарзыйы
принциптæ. («Дæ царды сæйр. æгъд.») 4. Райгуырæн
бæстæ уарзын, рæстдзинад, æфсымæрдзинад, æцæгдзи-
над — уыдон æвдисынц æппæт рæстзæрдæ адæмты бæл-
лицтæ амондджын æмæ сæрибар цардмæ, æвдисынц фæл-
лойгæиджыты тырнындзинæдтæ. («Дæ царды ’ сæйр.
æгъд.») 5. Хъæппæрис, ног хъуыды, 1шг хъуыддаг сара-
зын — æппæт уыдæттæн стыр кад ис не ’хсæнады. («Дæ
царды сæйр. æгъд.») 6. Адæймагæй, фосæй, бæласæй,
кæрдæгæй, æнæуи цæр,æгойæ — иууылдæр базмæлыдысты
æмæ се уæнгтæ систой хуры зынг цæстмæ. (Епх. Т.)к
7. Бындзыты дыв-дыв, цъиуты цъыбар-цъыбур — æппæт-
дæр дзуры дыргъдоны рæсугъддзинадыл. (Цæг. М.)
II. 1. Якорты æмæ вагæтты рæхысты дзыгъал-мыгъул,,
•æмбæрэæн æфсæйнæгты зыланг, дурцъар фæндагыл
хаугæйæ хъæдæрмæджы æмыр гуыппытæ, цыппардзæл-
158
хыг уæрдæтты гуыр-гуЫр, науты цъæхснаг æхситт кæн&
æмыр богътæ, бæхтæрджыты, æккойæхæсджыты, матрос-
ты æмæ салдæтты сонт хъæртæ — уыдон сеппæт иумæ
сæмхæццæ, сæмтъеры вæййынц. (М. Г.) 2. Æмбырды-
уæвджытæ — горæты советы уæнгтæ — сеппæт дæр се
’ргом раздæхтой Мичуринмæ. (В. Леб.) 3. Цытджыи Ок-
тябры революцийы фæстæ фыццаг электростанцæ сарæз-
той Волховы цæугæдоныл. Фæстæдæр элрктростанцæтæ
арæзт æрцыд ахæм цæугæдæттыл: Днепрыл, Волгæйыл,
Обыл, Иртышыл, Ангарайыл æмæ æндæртыл. 4. Цæгат
Ихджын океаны цæры ахæм денджызон сырдтæ: морж-
тæ, тюлентæ, урс .æрсытæ æмæ киттæ. 5. Тайгайы хуссар
райоиты ис ахæм хъæдтæ: тулдз, сывылдз, бæрз, сус-
хъæд. 6. Мæнæу, нартхор, сæкæры цæхæра, æхсынæн,
неси, харбыз, фæткъуы, кæрдо — уыдон иууылдæр хорз
зайынц тыгъд быдырты саумæр зæххыты. 7. Цъæх арв,
рæсуг донæй æрттиваг денджыз, хъæздыг зайæгхал, хи
дзæбæхгæнæн суартæ — уыдæттæ иууылдæр афтæ бæл-
лиццаг сты, æмæ Кавказаг былгæрæттæм цæуынц нæ
бæстæйы фæллойгæнджытæ сæхи дзæбæх кæнынмæ æмæ
сæ фæллад уадзынмæ.
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
III. а) Нырыккон астрономи егъау наукæ у. Уый рæ-
зы цалдæр хицæн къабазæй. Æмткæй райсгæйæ, астроно-
ми йæ разы æвæры .æмæ дзуапп дæтты мæнæ ахæм фарс-
татæн: куыд арæзт у дуне, цавæр формæ ис нæ зæххæн,
цæйас у æмæ кæцæй равзæрди, цы æгъдауæй баст у æр-
вон буæрттимæ, Мæй, Хур -æмæ стъалытæ цы сты, цавæр
буаргъæдæй конд сты, кæцæй нæм .æрхауынц тæхгæ
стъалытæ, æрвон буæрттыл - цæрджытæ ис æви нæ.
(Сиукъ. Н.)
б) Нарты кадджыты бæлвырд æвдыст . æрцыдысты
ахæм миниуджытæ: æцæгдзинадыл лæуд уæвын, æф-
сæрмдзинад, сæр сæрмæ хæссын, ныфсхаст æмæ сæри-
бардзинадмæ уарзон цæстæй кæсын.
в) Дидинджытæ сты алыхуызæттæ: кæрдо урс тæ-
мæнтæ калы, фæткъуы — сырхбын, алтъами — сырх-
сырхид,- бал — урс, чылауи — урс, ’чъерами — сырхбын —
уыдоныл иууылдæр тых кæны урс хуыз, æм.æ дардмæ уый
тыххæй фэезынынц чырс æмæ халасы хуызæн. (Епх. Т.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
IV. 1. Челейы руаджы змæлынц бинонтæ æмхуызо-
нæй: сылгоймагæй, нæлгоймагæй, чысылæй, стырæй.
159
(Æрн. И.) 2. Æрнæг къæдзæхтæ, æгайнæг хъ&д, ирдгæ—
иууылдæр æм цадæг хъусгæйæ баззадысты, стæй йын
фæндыры хъистау зыланг хъæлæсæй бахъырныдтой.
(Мур. Э.) 3. Зджыды фæсивæдæй алчи дæр: фæнды шах-
тæйы кусæд, фæнды ахуыргæнæгæй, фæнды дуканигæс
уæд — уæддæр зæрдиагæй архайы æхсæнадон царды.
(Мæх. А.) 4. Не стыр горæтты, нæ наулæууæнты, нæ рæ-
сугъд колхозои быдырты, хæзнакъахæнты, æрттиваг
æрдузты, уæрæх сæрвæтты, тархъæдты æмæ дидинæгджын
уыгæрдæнты — алыран дæр советон адæм тох кæнынц
сабыр царды сæраппонд сабырдзинадыл. (Бес. Т.) 5. Рæ-
хысты дзыгъал-мыгъул, фыдуацхæссæг гуыр-гуыр æмæ
æндæр алыхуызои уынæр — уыдон иууылдæр, сармадзан-
тæ кæй -æрбахæстæг кæнынц, уый амонæг уыдысты.
(В. Гюго.) 6. Иууылдæр сыстадысты: чи кафынмæ йæхи
рæвдз кæныныл фæци, чи раст кодта йæ хæдзармæ.
(Фæр. Б.) 7. Хъомты^уасын æмæ хуыты хъох-хъох, куи-
ты рæйын æмæ бæхты мыр-мыр, сывæллæтты кæуын æмæ
устыты хъарджытæ — иууылдæр сиу сты, æмæ дзы рав-
зарæн ницы ис. (Бæд. Хъ.) 8. Бæрзонд, хъæуы сæрмæ,
æвæрд уыди иу хæдзар. Уыцы хæдзары бинонтæ зæрон-
дæй, \лæппынæй, сылгоймагæй, нæлгоймагæй — алчи дзы
йæ куыст æххæст кодта. (Коц. А.) 9. М,æ зынаргъ дзау-
матæ кæм æвæрд уыдысты, уыцы чысыл чырын, ме ’взист-
арæзт æхсаргард, дагъистайнаг хъама — мæ хæлары
лæвар — иууылдæр æрбадæлдзæх сты. 10. Йæ гуыры дис-
саг таст, йæ сæры æнахуыр фæкъул, даргъ бур сæры-
хъуынтæ, йæ бæрзæй æм.æ уæхсчытыл рог хурсыгъд цъа-
ры цавæрдæр сызгъæринхуыз æрттывд æмæ уæлдайдæр
й,æ раст фындз — уыдон æппæт мын ластой мæ зæрдæйы
уидæгтæ. (Л.) 11. Иæ ас — рæстæмбис, рæсугъд гуыры
конд ын, дзæбæх цæсгомы æвæрд, сæнт урс дæндæгтæ,
сæвджын риу — иудзырдæй, конд æмæ уындæй хæлæг
никæмæ кæны. (Епх. Т.)
Номхуындон хъуыдыйæдтæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. Сона —чындздзон чызг... Иу хорз лæджы фырт...
Курджытæ... Хорз ирæд — мæгуыр хæдзарæн стыр æх-
хуыс. Стæй чындзæхсæв: хæрд ,æмæ нозт, хъазт æмæ
кафт... Дарддæр хорз хæстæг. Цы-фæнды фæуæд ныр...
Мæнæй ахицæн. 2. Рæсугъд быдыр. Доны былыл нæуу,
ног бæлæстæ, тагъд-тагъд арæзт халагъудтæ. Сæр-
дыгон бои... 3. Дæ чызг Сона... Хæлар ныхас
160
зыгъуыммæ ма бдмбар: хъобайнаг стæм нæ дыууæ дæр...
Иыры фæсивæд... х(Цомахъ). 4. Хæхтæ... Æпусон цъити-
сæр хæхтæ...,Арвы цъæх сæ цъуппытыл æнцайы. 5. Сæр-
дыгон райсом. Хуры фыццаг тынтæ хъазынц хæхты цъуп-
пытыл. Цъиуты цъыбар-цъыбур, æхсæрдзæнты хъазт,
хуссайраг уыгæрдæнты цæвджыты æхситт, фиййæутты
азæлгæ зарджытæ... Рæсугъд у хæххоп райсом. Æрдз
цин кæны хуры тынтыл, хур та æрдзыл. 6. Дымгæйы
къуыс-къуыс кæдæмдæр пемæ скъæфы зæронды хъуыды-
тæ. Йæцæстытыл уайынц йæ удхайраг бонтæ, йæ бирæ
.æфхæрдтытæ. Сидзæр. Иупæг. Кæй хæдзарæй иæ ракаст,
кæй фосы фæдыл нæ ахатти, кæм нæ балæууыд цард-
агур! (Цæг. М.) 7. Хъæугæрои къуыбыр, дидинæгджын
хуымтæ, сатæг суадон. Стыр хъуыдытæ, арф æнкъарæн-
тæ, ныфсдæттæг ромаптикæ. (Мур. Э.) 8. Джызæл. Су-
сæны мæй. Æнуд сæрдыгон бои. Иу уддзæф никуыцæй
цæуы. Уæлдæф, цыма йæ исчи къæйыл сарыдта, афтæ
судзы рустæ, æхгæны улæфæнтæ. (Цæг. М.)
ÆМБЛРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
II. \. Сæрдыгон боы. .Сихæрттæ. Къанторы гыццыл
фæзы адæмæй къух бакæнæи нæй. (Цæг. М.) 2. Æлда-
раты хъæу. Уынг. Æлдары фырттæ — Хъалбитта æмæ
Æдыло уынджы лæууынц. (Нигер). 3. Мæнæу денджы-
зау фæйлауы... Трактор... Цæвджытæ... Зыланг... Хъус-
тыл зар^ег дæр , æруайы,— зарæг — цардыхосæй дзаг.
(Хъаз. Хъ.) 4. Æдзæрæг хæххон хъæу. Хæлд хæдзæрттæ,
саст мæсгуытæ. Футæгджын хуымтæ. 5. Туалгом... Мæ
райгуырæн уæзæг, мæ фыдæлты зæхх. Армытъæпæнау^
чысыл, фæлæ зæрдæйау стыр дæ.. 6. Музей. Историон
зал. Ныллæггомау къæсхуыртæ сылгоймаг æрбацæу-
джыты зонгæ кæны æвгты бын æвæрд алыхуызон экспо-
наттимæ. (Мур. Э.) 7. Гуырдзы. Ныллæг хæхтæ, кæм
цт?æх кæрдæг, кæм ногсыфтæр хъæд. Æлдары фидары
кæрт. Алырдыгæй галуантæ. Мæсыг... (Цомахъ). 8. Хæс-
тæй хорзæй иицы хъуыст. Фыццаг сау хабæрттæ. Фыц-
цаг сидзæртæ... Фыццаг цæстысыгтæ... Æиафоны уазæ-
гау æиæ фæрсгæйæ цыдысты иу хъæуæй иниæмæ, иу хæ-
дзарæй иннæ хæдзармæ, иу зæрдæйæ иппæ зæрдæмæ.
(Цæг. М.) 9. Изæр. Хæххон хъæу. Ныхасы дурты уæлæ
бадынц зæрæдтæ. Фос хъæумæ цæуын байдыдтой. Хур,
дыдзыхур, тавы зæронд къæдзæхты риутæ. Зарыпц фий-
иæуттæ, уасынц уадындзæй алы рæгътæй. Кæцæйдæр
цæуы доны уынæр. (Фæр. Къ.) 10. Хæрзæфсыайд уат:
11 Диктантты æмбырдгонд 4—8 кьл.
161
Рахиз къуымы пианино. Галиуырдыгæй диван. Къултыл
гауызтæ. Комкоммæ дуар иннæ уатмæ. Гом рудзынгæй
зынынц урссæр хæхтæ. Райдзаст райсом Бæбу йæхи
рæвдз кæны балцмæ. (М. С.)
Æрхæцæн нысæнттæ скдæнтнмæ.
ФÆД ЗÆХСТО Н Д И КТА НТТÆ.
I. 1. Мæ рагон хæлар, æрдзы æвæлмæцгæ хъæбул,
стыр бузныг дæ лæварæй. (Цæг. М.) 2. «Дзерассæ, уæ
Дзерассæ!» — рахъæр кодта Мæхæмæт. 3. О æрыгондзи-
над, царды уæддæр дæуæй рæсугъддæр ницы ис. (Епх. Т.)
4. Хъазут, худут, зад хуымтæ! Тау ныл, хур, дæ рухс тын-
тæ! Арфæйаг — нæ куыствæллой, рухсамонд — нæ цард-
уалдзæг, цардыхос — нæ зæххы сой, дард æнхъæвзы
зар.æг. (Хач. С.) 5. Чермен! Æфхæрд цагъартæн уыдтæ
ды сæ фыд! (С. У.) 6. Цæуын, нана, хæрзбон дæр дын нæ
зæгъын, хæрзбон зæгъын мæ сау номæн æрмæст æмæ мæ
талынг райгуырæн кæвдæсæн... Дæу та, нана, цы бон фæ-
кæнон рох, хæрам мын фестæд уыцы бон дæ фæллой.
7. О ме стыр ныфс, мæ цард! Дæумæ фæндаг рæсугъд
дзæнæтвæндаг у. 8. О дурзæрдæ Дакко, мæ къух дæумæ
дæр баххæсдзæни, багъæц! (Пл. Г.) 9. Гъе уæууæй, Че-
ле! Иу зæрдæриссæг дыл нæ разынд дæ царды изæр.
(Æрн. И.) 10. Мах бирæ хорздзинæдтæ дарæм дæуæй, о
буц ныййарæг мад. (Гул. А.) 11. Зынаргъ пыййарджы-
тæ! Зæрдиаг хæстон саламтæ уын, уæ фырт Умарби гит-
леронты ных^æ цы æфсæддонтимæ хæцы, уыдонæй.
(Бес. Т.) 12. Гъе фыдæлты сау хъама! Гъе фыдæлты
ныфс! Цалдæр азы ауыгъдæй къулыл ды лæууыс.
(Коч.М.)
II. 1. Мæ уарзон райгуырæн Кавказ, мæнæн зынаргъ
дæ ды, мæн демæ акæнын ныхас зæрдиагæй фæнды.
(Коч. М.) 2. О цъиусур, ма мæм дзур! 3. О рувас, ма мæм
уас!— хуысгæ ма кæнын. 4. О цæргæс, ма мæм кæс!
5. О тæрхъус, ма мæм хъус!—кæрдзыныл кæуын!..
6. Гъей, лæппу,— фергом лæг,— ам мæ кæй баййæфтай,
уым дын мæ диссаг зæгъдзынæн. (Къ.) 7. Цы рæсугъд,
цы хорз дæ, хъырымаг изæр!.. (Пл. 3.) 8. Дидинæг, ди-
динæг, рæз ды нæ дыргъдоны, рæз ды нæ сабитæн, худ
сæм фæрнæй! 9. Мад, дæ дзырд нæ уыдзæн рохы.
(Хъаы. М.) 10. Хорз дæ, мæ Райгуырæн бæстæ, уарзын
ныййарæгау дæу. (Нан. В.) 11. О иæ Волгæ, о æнцад
162
Дон, стут сымах цытджын фæндаггон. Цæй, уæ балц
рæстмæ фæуæд! (Пл. X.) 12. Зæгъ-ма мын, Ирыстон,
зæгъ-ма мын, мæ бæстæ, ды ме ’рхæндæг фарстæн исты:
кæй къухæй æрхаудтой фæдисон цæргæстæ, æртындæс
зынгхуысты чи сты? (Джус. Н.) 13. Гъей сахъ лæппу,
æри дæ уадындз, нынкъусон зæхх æз ризгæ уастæй!
(Кал. X.) 14. Мæ хъæбул, Венгрииы никуыуал уыдзæнис
фашизм! Фашизм æмæ дидинæгæи нæй йумæ уæвæн!..
(Цоц. Р.) 15. Нæ фæллой, нæ бæркад, нæ райгуырæн
бæстæ, дæуæн кæнæм абопнывонд. (Газ. «Рæстдзинад»).
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Цæй уал, хæрзбоп уæдæ, хъазæн цъæх фæз,
абетæ фыссынмæ тагъд кæиын æз. (Бас. М.) 2. О, цæй
арф, цæй диссаг дæ, стыр лымæндзинады тых. (Бес. Т.)
3. О уалдзæджы дымгæ, куыд рæуæг дæ, уастæн, о уал-
дзæджы дымгæ, куыд дæрзæг дæ, уастæн! (Ход. К.)
4. Мæ райгуырæн бæстæйыл сагъæсгæнгæйæ, мæ тыхст
æмæ дызæрдыджы бонты иунæг дæуæй ныфсджын æмæ
фидар вæййы мæ зæрдæ, о не стыр, нæ хъомысджын, расг
æмæ сæрибар уырыссаг æвзаг! (Т.) 5. Тав нæ, хур, худ
нæм, хур! Мах ыстæм амондгур. (Нигер). 6. Æппæт бæс-
тæты пролетартæ, баиу ут! 7. Цæвиттон, Елбыздыхъо, нæ
бригад бауынаффæ кодта коммунистон ф,æллойы брига-
ды ном райсыныл тох райдайын. (Дз. К.) 8. Нæ бæстæ,
рæз нын, рæз! (Мам. Г.) 9. Æрттив, сызгъæрин хур, цъæх
арвæй, нæ бæстыл царды цинадтау. (Коч. М.) 10. Сымах
бæстыл куы нæ уаиккат, хæхтæ, уæд не сфидауид арв
дæр æмæ зæхх дæр. 11. У.æ мæ Ир, куыдадджын мын дæ,
куыд! Ды мæнæн сызгъæрин дæ, сызгъæрин! Æз дæуæй
куы иæ уаин рæвдыд; цымæ уæд цы бакæнии, куыд ца>
рин? (Мырт. Б.)
\
IV. 1. Дæуæн мах циндзинад куы хæссæм, йæ Райгуы-
рæн, нæ уарзон зæхх. (Цыр. М.) 2. О номдзыд Терк! Æз
бузныг дæн дæ хъазт, дæ иог зæрдæйы уагæй. (Хоз. Я.)
3. Мæ райгуырæп бæстæ, мæ фыдæлты хай, æнусмæ тых-
джынæй .æрттив æмæ рай!.. (Пл. 3.) 4. Æмбал, нæ кæ-
ныс хæсты бонтæ рох? Уæд абон кæн сабырдзинадыл
тох... (Пл. Т.) 5. Ныббар мын, Ирыстон, миййаг кæд дæ
рынæй мæ сау зæрдæ искуы бынтон дзаг нæ уыд. 6. О
мæгуыр дæ бон, иæ хохаг, цардыл чи хынцы фыдбон.
7. Æрцыдтæн æз дардæй. Бæллыдтаен дяг^ уындмæ, мæ
иубæстон адæм, мæ райгуырæн хъæу. 8. Нæ сæгæйдзаг
163
хæдзар, фæзьшдтæи дæ хуыпдмæ, фæлæ мæм дæ ракаст
иыроигау нæу... (Нигер). 9. 'Зæй уæ фæласа, нæ тæрхо-
ны лæгтæ, иу ма уæ фезмæлæд искуы лæгау!.. 10. Рауай-
ма, рауап, нæ фиййау, кæ фæстæ’, иумæ пæ рамбырд кæн,
арфæйы дзырд!.. (Къ.) 1-1. О, цæй адджын дæ зæрдæйæн
ды, сырх фæлыст Мап! О бæллиццаг Май, æрттивгæ
мах бæстæйыл кæс! (Дзб. М.) 12'. Уарзын дæ, Кавказ!
Цы ахслжиаг, пы уарзон дæ, райгуырæн бæстæ! (Бр. С.)
13. О, байрйай, Ирыстоп! Дæ арфæйаг боны пыййарæгау
баком дæ фырты салам. (Хоз. Я.)
ÆВЗАРГÆ ДИКТАНТТÆ.
V. Мæ базырджын сагъæс.
О мæ нæсты рухс, о ме стъалы! Ды хоныс мæн, мæ
сагъæс, къухылхæиæгау размæ. Æз кæддæриддæр æу-
уæндыдтæн дæуыл, о мæ иунæг сагъæс, ме стыр ныфс!
Ды уыдтæ карз тохмæ сидæг тырыса салдатæи, хурсыгъд
æмæ хæсток уады къæс-къæсмæ æфсæддоны дæ размæ-
хонæг æнгæс æппæрста арты цæстмæ, пиллон артдзæст-
мæ!
Мæ зæрдæ та? Цæимæ абарон, мæ зынгзæрдæ, дæу
та? Цавæр хъару разындзæи дæ ныхмæ? Дæ мидæг куы
бацæудзæн Иры хохджып уæлвæз, арвы æиæкæрон тыгъ-
дал, Æрфæныфæды стъалыты хуымгæнд. О мæ тохæй
гуырд зæрдæ! Райсомы æртæхау куыд сыгъдæг дæ! Ав-
дæны сывæллонау куыд æнæ дам-дум дæ! Фæлæ мæлæ-
тау куыд æнæхатыр дæ!
Дæумæ дзурын, дæумæ, мæ базырджын сагъæс! Цы
фесты мæ фыссæн хотыхтæ?! Кæм дæ уæдæ, дæсны дзыр-
ды бардуаг? Ды фехстай мæн, мæ- базырджын сагъæс,
арвы уæрæх риумæ. Æврæгътæ мæ систой сæ хъулон бе-
цыччытыл. Тыхджын уады цæфтæй æрхаудтæн удмидæг,
фæлæ хæрз лæмæгъæй, О, цæй мæлæтдзаг цæфæй æр-
хаудтон дæ размæ!
Ныххатыр мын кæн, мæ бæллицты сагъæс, æз дæ
цагъар дæн, æз дæ уацар. дæн. Ма доæ фестын кæ«цавд-
дур, фæлæ мæ фæпыкæй адвр рог дымгæмæ, цæмæй мæ
иог хуымтыл байтауа. Уым æрзайд’зæн дидинæгджын
^суым, æмæ-иу мæ иу афоны басгар. Ку-рын дæ, схæц мыл
уæлæмæ...
Фæлæ кæ! Уый æрмæстдæр фын у! Нæ атондзынæ
мæп мæ базырджын пог тыхтимæ. Зæхх! Зæххтыхджын-
дæр у дæуæй,, мæ базырджын чсагъæс! Æмæ æз зæххæй
164
гуырд дæн, урсхил мыл, уымæи нæ хæцы. Хæрзбоп, мæ
ницæййап сагъæс,чхæрзбон. (Т. С.)
VI. 1. Напа, дæ зæрдæ ма дзурæд мæнимæ, дзæгъæлы
ма кæн, ма, нана, æпкъард! 2. Куыд нæ ’дæн æз хæсты
быдыры иунæг, нæ дæ ды дæр гъе афтæ иу, мæ мад. Фæ-
уы’дзæн хæст! 3. Нæ рæстдзинады кардæй знаг æрцæу-
дзæн тагъд рæстæджы саст, æмæ дæм уæд, ныййарæг
мад, æз дардæй фæзындзынæн сæрæгасæй æваст. 4. 0
уарзон ныййарæг! О ме схæссæг мад! Кæд,арæх аенæ
мæн фæкæныс æпкъард. (Коч. М.) 5. О Ленины парти,
иæ дуджы стыр зæрдæ, нæ бæстæйы зонд, дæ фæдыл
фæцæуæм пæ фидæпы цардмæ, иæ къахист — бæрзонд.
(Хъан. М.) 6. Поэтæн йæ хуыздæр, йæ рæсугъддæр за-
рæг дæу тыххæй куы вæййы, дæу тыххæй, ныййарæг.
Нæ рæпгуырæн бæстæ дæу хуызы цæуы, пæ райгуырæн
бæстæ дæ уæхскыл лæууьц (Рех. Ш.) 7. Уырысы хъæ-
бултæ, нæ уарзон æмгæрттæ, ныфсджы^ стæм мах дæр
уæ хъару, уæ ныфсæй. Нæ тохы æрдхæрдтæ, нæ куысты
хæлафттæ, Ирыстом у бузныг уæ рæдау æххуысæй.
(Джус. Н.) 8. Дæ бон мын хорз уа, Райгуырæп Ирыс-
тон, мæ хæххон бæстæ, дидинæгджын хъæу! Дæ номыл
абон зарæг иыффыстон,— ныббар мын, кæд дæу аккаг
зарæг’ пæу... (Цыр. М.) 9. Ракæс-ма, Ресы хстх, ракæс!
Мæнæ куыд байдзаг дæ раз! (Пл. X.) 10. О маа нæртон
Ир, уацар ма баком! (Епх. Т.) 11. Ды, Леиин, нæ цар-
дæп скодтап быидур. (А. М.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
VII. 1. Дымгæ, тæхуды, дæуæй куы уаип: дардмæ
фæтæхин цагъайраг бæстæп. О мæй, тæхуды, дæуыл куы
цæрин, нал уынин æлдæртты гъеуæд цæстæй. (Нигер).
2. Растаг дымгæ, змæитаг дымгæ, деиджызимæ дзурыс.
3., Сфæйлау-ма йæ, базмæнт-ма йæ, ,æз дæ, дымгæ, ку-
рын. (Т. Шев.) 4. Уæ байрйай, мæ зынаргъ— мæ уарзон,
мæ райгуырæн хъæу! (Гул. А.) 5. Мæ хæлар, мæ уарзон,
æнæзонгæ уарзон! Цы иомæй дæм бадзурон, уый ма мып
зæгъ? 6. Мæ райгуырæн бæстæ! Дæ апиæг къæдзæхæй,
дæ фидар фæлтæрд риуæй хъусын хъæрзын. (Къ.)
7. Марадз, лæппу, дæ фындз къахыны бæсты стурты
’хъоммæ ахæццæ кæн. (Коц. А.) 8. Бын бауай, иунæг,
дзыллæтæй иу лæг кæй пæ рæвдыдта! 9. Рæстдзинад уар-
зынæй скæнæм пæ фæндаг... Гъе-мардзæ, магуса, фесæф,
нæуæидаг!.. (Къ.) 10. Æз афтæ фæтæрхон кæнын! Мæ-
165
гуыр лæг, ды уал де ’ргъом зæххыл æрæвæр æмæ раст
< слæуу! 1,1. Калм, ды та зæхмæ æрхиз æмæ йæ фарсмæ
æрлæуу! (Аргъ.) 12. Радзур, æнусон хох Къасара,
амондджын чи уыд мæ фыдæлтæй? (Т. С.)
VIII. 1. Хорз дæ, хорз, украинаг сырх хæрис, цал сал-
даты ’рулæфыд дæ аууон! О, фæлæ мын истытæ куы
зæгъис— Дард фæндагыл сæ мæ зæрдыл дарон. 2. Ме
’мбæлттæ, æфсымæртæ, хæстонтæ! Ирд хурау кæй зæрдæ
у цæхæр, чи ’рвыста стыр хæсты йæ бонтæ, уый у ныр мæ
зарæгæн йæ сæр. (Джус. Н.) 3. Ма-иу фæтæрс, чызгай!—
Ахæм фыд фынтæй, дардæй дын амонд хæсдзысты уæд-
дæр. 4. Фесæф, фесæф, цард, сау лæппуимæ тагъд дæл-
дзæх фæу ме ’намондимæ! 5. Хæдзаронтæ, хæдзаронтæ!
Фæцæуынц уæм дæрдбæлццонтæ. (Къ.) 6. Цардæй баф-
сад, арв, нæ Иры, ратт нæ бæстæн, арв, бæркад. 7. Арв,
нæ Иры фос уæд бирæ, хос уæд арæх, хор уæд зад.
(Æрн. И.) 8. Гъей, ныхæсты ныфс, мæнæй цæй дард дæ!...
9. Гъæй, цæй тыхджын дæ, зæрдæйы рад!.. 10. О нæ зæхх,
цæрынæн мæ ныййардтай æмæ мын дæ урс æхсырæй
ратт! (Кал. X.) 11. Мæ хæлар кубæйаг, дæу уарзы мæ
Ирыстон. 12. Мæ хæлар, кубæйаг .æмбал, у иумæ нæ
амонд æмбаст. (Цæг. Г.) 13. Уæ мæ бæстæ, мæ уарзон
Ирыстон, ’хорз мын байрйай, дзæбæхæй мын цæр! Æз дæ
улæфт, дæ сидтмæ кæм хъуыстон, уым ссардтон мæ за-
рæгæн сæр. (Мырт. Б.)
Бавæргæ дзырдтæ æмæ бавæргæ хъуыдыйæдтæ
æрхæцæн нысæнттæй хицæн кæнын.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Горæтаг, Балаты Гæбæт, зæгъгæ, чи зоны, æмæ
йæ зонат, уый йæ фыртæн чындзæхсæв кодта. (Епх, Т.)
2. Æвæццæгæи ма, мæгуыр, æнахъом у, фæлæ уый дæр
иицæмæй тæрсы ацы æнусон мадзура уæйгуыты æхсæн
æмæ йæ зарæг бæрзоиддæр сисы. (М. С.) 3. Ан-гъай,
ахæм сæрæнгуырды иу хатт чи феиа, уымæн тагъд нал
ферох уыдзæн. (Бес. Т.) 4. Хорз у практикæ, кæй зæ-
гъын æй хъæуы, æнæ уый ахуырад нæй, фæлæ æнæ тсори
адæймаг куырм у, нæ уыны йæ фæндаг. 5. Иудзырдæй,
уаты дзаумæттæ æмæ се ’фснайд Аслæнбеджы зæрдæмæ
фæцыдысты. (Епх. Т.) 6. Зæхх фæлдæхт куы фæци, уæд
Чермен адæммæ фæхабар кодта, зæгъгæ, тауинаг рам-
166
бырд кæнут æмæ тауын хъæуы. (С. У.) 7. Быдырыхъæуы
цæрджытæй, æвæццæгæн, Тæтæрийы æрыздæхт Сæгойы
хуызæн æхсызгон никæмæн уыди. (Цæг. М:) 8. Тæхуды,
дæ дзыллæйы кадæн дæ Чыхтæ нывондæн æрхæсс!
(Нан. В.) 9. О, хæдæгай, кæд дын, миййаг, фысым нæй,
уæд махмæ саккаг кæп. (Цыр. М.) 10. Æнæниз пæ дæн,
ай-гъай, дæ рын бахæрон, фæлæ цы гæнæн ис! (М. Д.)
11. Чи зоны, цас ма фæцин кодтаиккой, фæлæ дуар фе-
гом, æмæ æрыгон партизан фехъусын кодта, отряды хи-
цау æрбацæуы, зæгъгæ. (Хъ. С.)
I
II. 1. Байхъус мæм кæронмæ, дæ хуыцауы хатыр ба-
кæн, Хъæрæби! (М. С.) 2. Иудзырдæй, æрдз йæ хæрзиу-
джытæй иицы бахæлæг кодта Ханийæн. (С. А.) 3. Фæлæ
куы базыдта Къоста, ацы дарæс ын Чендзейы фæдзæхст-
мæ гæсгæ бахуыдтой (Чендзе куы марди, уæд ма йæ
фæстаг фæдзæхст уый уыди), уый, уæд хъыг дæр фæ-
кодта, йæ цæссыгтæ та æркалдта, йе схæссæг сылгойма-
джы та ,æрымысыд. (Дз. Т.) 4. Иуныхасæй, Аминæты
рæсугъддзинадæн хуымæтæджы ныхæстæй радзурæн нæй.
(Сл. А.) 5. Цалдæр лæппуйы (æппындæр сын ничи ницы
загъта, афтæмæй) æмцег кæиын райдыдтой ’клубыл.
(Мæх. А.) 6. Ехх, æвæдза, машинæ дзæбæх, æнæхъыг-
дард у, зæгъгæ, уæд ацы фæз стæхынæн, агургæ æмæ
æнæаргæ нæ уаид! 7. Цæвиттоны хъуыддагæй, хабар æр-
цыди мæнæ фæстаг хæсты. (Цыр. М.) 8. Уыди сæрдыгон
æнтæф боп (ахæм тæвд бонтæ хохы арæх нæ фæкарны).
9. Изæр, фæскуыст кæнæ та кусгæ бон куы нæ вæййы
(къæвда, æндæр ахæм исты), уæд колхозонтæ æрæмбырд
вæййынц æмæ фæбадынц колхозы кæрты. (Бæд. Хъ.)
10. Советон адæймаг хъуамæ уа айнæгау фидар,^авгау
сыгъдæг, æнæгæды, рæстзæрдæ. Хъуамæ цæра æрмæст-
дæр йæхи фæллойæ, куса æнæзивæгæй, куы бахъæуа,
уæд йæ уд дæр ратта пог царды сæраппонд! (Æгъ. Æ.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Чидæр Ерыстау-æлдарм,æ дзырд бахаста, Дзи-
мыры, дам, ахæм æнæзонгæ, æнахуыр ус æмæ лæппулæг
ис, чи зоны, æмæ, дам, кæд, ды кæй агурыс, уыдон сты,
зæгъгæ. (Секъа). 2. Куыд фæрæзта, куыд бирæ тых æм
разынд! Æвæццæгæн, Къоста дæр Ауызбийы тыххæй
^фыста: «Æфхæрдæй, уæд надæй цы нæ бавзæрста».
3. Бæргæ, иучысыл æй раздæр куы æрбаййæфтаид ацы
цард. Фæлæ, хуыцауæй разы, цы æрцæуа, уый хорз.
167
Æгайтма лæппу адæмы æмрæнхъ рацыд. 4. Гуыбе хъаё-
4 уы зæрæдтæл *се ’пæзонгæ Гуыбе куы пæ уыд, миййаг.,
5. Ничи йын баууæндыд йæ ныхæстыл. Ауызби та, бирæ-
тæ куыд æпхъæлдтой, афтæ хæхты нæ, фæлæ Уæлладжы-
ры комы йæ мадырвад’æлтæм уыд. 6. Уым фæлымæн
Федыр, зæгъгæ, иу лæгимæ. (Цæг. М.) 7. О, хæдæгай,
абон цы дыууæ сылгоймаджы æрбацыд улæфынмæ, уы-
доны нæ федтай? 8. Хъæд у адæймаджы царды фæрæз-
тæй иу, æвæццæгæн, афтæ рæсугъд дæр уымæн у/ (Газ.
«Рæстдзииад»). 9. Æмбаргæ æмæ хæдæфсарм у, мæгуыр,
Хабосы фырт. (М. Д.) 10. Сугъарты хæдзармæ Хъу-
сой æрбафтыди хæрз чысылæй, æвæццæгæн ыл иу мæйæ
фылдæр нæ цыдаид. (Коц. А.) 11. Ды, кæй зæгъын æй
хъæуы, нæма сæмбæлдтæ Хурыхъæуы райсомы хурыскас-
тыл. (Цæг. М.) 12. Ма æнкъард кæн, дæ нывонд фæуон.
(С.У.)
IV. а) Раджы уыд, уазæг, дæ фæхъхъау фæуон, уыцы
хабар, иыр ыл фынддæс æмæ ссæдз азæй дæр фылдæр
цæуы. Фæлæ, дæ сæрыл мæ æрхæссой, сызгъæрииы къæртт
бумбулиты æхсæн куы пыппарай, æмæ уый уым арф бы-
нат куыд скæна, афтæ иуæй-иу хабæрттæ дæр зæрдæйы
арф бынат скæнынц, æмæ сын ферохгæнæн нал вæййы.
Мах ацы хъæумæ революцийы агъоммæ æрлыгъдыстæм.
Мæ фыд уæздан Санатæм цалдæр азы æххуырсты фæ-
цыд, стæй, уадз æмæ иын æппынæдзух кусæг уа, зæгъгæ
йын сæ цæх’æрадоны иу къуымы хæдзаргонд скæиыны
бар радтой. Сарæзта дзы иу кауынкъул. Мах дæр йемæ
ралыгъдыстæм хохæй æмæ ам æрцардыстæм. Зæхх та
нын кæм уыд, фæлæ æххуырсты мыздæй амал кодтам
кæрдзыны къæбæр. (Дз. К.)
б) Рæсугъд у, æвæдза, уалдзыгон цъиуты зарын. Фæ-
лæ Аолæнбеджы. зæрдæ ноджы рæсугъддæр зары... Ныр-
тæккæ йæ фæтæн риуы цы æнкъарæнтæ фæйлауынц, уы-
донæн азарæн куы уаид, уæд æм, æвæццæгæн, æгас дуне
дæр æрыхъусид. (Сæб. Р.)
, в) Ницæуыл дис кæнынц адæм, фæлæ уæддæр Хъас-
болы зарæгмæ хъусынц уæлдай зæрдиагæй. Тынг цæуы
зарæг сæ зæрдæмæ. Æвæццæгæн сыи зарæг сæ зæрдыл
æфтауы рагон зынтæ æмæ фидæны æнхъæлтæ. (Фæр. 1{ъ.)
V. а) Араст ис Сослан бæрзонд хохы сæрмæ. Мукара
йæм фæсте кæсы æмæ йын йæ зылын къæхтæ бафиппайд-
тц. Байдыдта йыл гуырыехо кæнын, кæд, миййаг, Сослан
йæхæдæг у —зылынкъах æп хопыиц, зæгъгæ. Систа
168
æрдын, фатдзы авæрдта^æмæ йæ, гъа, ныр суадзон, куыд
загъта, афтæ йæ фæстæмæ æруагъта, кæд, миййаг, йæхæ-
дæг нæу Сослан, уæд /мын худинаг уыдзæни æххуырсты
амарын, зæгъгæ: Нарт зæгъдзысты, Сослапæн йæхимæ
пе ’рбауæндыд, фæлæ æххуырсты а&ардта. (Нарт: к.)
б) Дæ фæллад уадзыны фæнд дæм ма æрцæуæд... Уы-
мæн дын иунæг минут дæр иæ ратдзыпæп. Фыццаджы-
дæр, æвæстиатæй базонгæ у, балымæи у фæсивæдимæ.
Уый дын иу. Дыккаджы та, дæ къухтæ афтæ æнæхъуа-
джы дзедзырой цæмæй ма кæной æмæ дæ цæстыты зынг
ферттива, уый тыххæй айвæзтытæ кæи дс уæпгтæ. Æр-
тыккаджы, арфгомау батул дæ дыстæ. Уартæ сарайы
лæууы-алмасийы хуызæн цыргъ цæвæг, хъомдоны алы-
вæрсты та фæйлауы хæмпæлгæрдæг. Хъуццытæн æм сæ
.бон кæсын нал у. Стæй æпæуи дæр аив нæу хæмпæлгæр-
дæджы æхсæи цæрын. (М. С.)
VI. а) Зауыр царди ног цардæй, æвæццæгæп æп йæ-
хæдæг дæр дзæбæх иæма æмбæрста æмæ-иу фылдæр бои-
ты зыбыты иунæгæй баззад йæ сагъæстимæ. Æмæ, кæн
зæгъын æй хъæуы, ныр Зауыры бон уыд бюст фæуын
æнæ Зæлинæйæ дæр.
б) Суанг йæ лæджыхъæд равдисыны бар дæр нæ уы-
ди времыииæйцæрæг адæймагæи. Иухатт Джызæлы уы-
ди’стыр хъазт. Хæдзары хицауы (цæрæг лæг уыди) ба-
фæндыд, уыцы стыр цииы боны хуызист куы баззадаид,
уый. Кæрты рæнхъытæй лæууынц хъазты чызджытæ æмæ
лæппутæ, иу чызг æмæ лæппу та кафгæ куыд кæной, аф-
тæмæй сын хъуамæ систаид сæ хуыз. Фæлæ хъуыддаг
хъаугъамæ рахызт. Хуызисæг, кæй зæгъын æй хъуыди,
равзæрста æппæты хæрзконддæр лæппу æмæ чызджы ка-
фыимæ. Ахæм лæппу та разынди Созанаты Гадæгко, вре-
мыпнæйцæрæг лæппу. (Бæд. Хъ.)
в) Цæвиттон, мæ зæропд фыд мæ зæрдыл æрлæууыд.
Рыичын адæймаг хæргæ куы нæ кæна, уæд ыи дзæбæх-
гæпæи нæй, зæгъгæ-иу афтЬе дзураг уыд. Г(ъемæ уымæ
гæсгæ мæ фыд мæ зæрдыл æрлæууыди. Мæнмæ, раст
зæгъын хъæуы, æхца иучысыл ба^бырд и. Иуахæмы
цæфтæм зилæг чызгмæ фæдзырдтон æмæ йын загътон,
зæгъгæ, дæ курæг дæп, ацу æмæ ацы æхцатæй хæри-
паджы амал скæн.
’ КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ. .
VII. 1. Мæй, æвæццæгæн, цалынмæ Луызби мпдæгæй
уыд, уæдмæ аиыгуылд, æрмæст ма гæзæмæ рухс кодта
169
Цъ’æриты цъитийы цъупп. (Цæг. М.) 2, Æз, æвæццæгæн,
æгæр карэæй дзырдтон. (Бес. Т.) 3. Фæндагыл къулыба-
дæг ус сæ размæ фæци æмæ мидбылты худгæйæ дзуры:
«Кæдæм уайут, уæ фæхъхъау фæуон, махмæ уал рацæ-
ут». 4. Фыр айтæ-уыйтæ нал фæкодта, фæлæ йæ уыциу
гуыпп ныккодта, æмæ, дæ балгъитæг афтæ, ус йæ гæн-
дзæхтæ бацагъта. (Аргъ.) 5. Мæгуыр лæг сразы, уæдæ
цы уыдаид,— æндæр гæиæн дæр ын нæ уыд йæ тыхстæй.
(Аргъ.) 6. Æм<æ, раст зæгъын хъæуы, аххос мæхи аххос
уыди, цы мын нæ фаг кодта? 7. Фæлæ иыр, мæнмæ гæспæ,
афон у йæ ферох кæнынæн. (Цæг. М.) 8. Мæ къонайыл,
уый та куыд? Мидæмæ дын æнæ рацæугæ нæй. 9. Тулдз-
бынмæ алидзæм, зæгъгæ, ныр æнæхъæн мæй дзуры Азæ-
мæт, фæлæ йæ æфсин ской дæр нæ уадзы. (Æгъ. Æ.)
10. Цæвиттон, Васили Владимиры фырт, махмæ иу ны-
хас афтæ баззади, куыст æмармæй фидауы, зæгъгæ. Уый
иу. 11. Дыккаджыдæр, æз мæхæдæг хуымæтæджы пълот-
ник дæи, æмæ мæм афтæ кæсы, дæ куысты дæ зæрдæйæ
иу къæртт куы нæ баззайа, æмæ йæ уый куы нæ рæсугъд
кæна, уæд куыст дæр нæу. (Цæг. М.)
VIII. 1. Нæ, мæ зæйласт Дзанаспийыстæн, нæ, никæ-
м,æн дæ зæгъдзынæн. (Секъа). 2. Лæджы, дам, бас куы
басудзы, уæд фу кæны йæ доныл дæр. (Къ.) 3. Æппын-
фæстаг, хабар æрбайхъуысти: Советон Æфсад фæуæ-
лахиз, зымæгон галуан баци Советты. 4. Базыдта Дæхци
дæр, уæдæ цы, Сона кæй ацыди Дзæуджыхъæумæ. (Цо-
махъ). 5. Фæлæ, марадз зæгъай, хуыссæг хæстæг цæуа.
(Мæх. А.) 6. Табуафси, ме ’фсымæр, райс сæ! Уыйбæрц
æхца цы фæкæнон, уымæн ницы зонын! 7. Фервæзын мæ
кæн уыдонæй, æз дæ мад, дæ фыды уазæг, айс сæ, гъа!
(М. Г.) 8. Æнусон тулдз бæлас дæр нæ нал бахъахъхъæд-
та хъызт зымæджы азарæй. Бæргæ фæхаста алырдæм йæ
къабæзтæ, йæ фæтæн къалиутыл мит æнæссывд хосау
бæргæ сæмбырд, фæлæ нын йæ бон ницыуал баци.
(М. С.) 9. Мæнмæ уыди дыууæ бæхы, бричкæ, дыууæ
хъуджы, къорд фысы. Иу цыбыр ныхасæй, мæхи фæл-
лойæ цардтæн. (Ток. А.) 10. Мысылмæт фыццаг бон
скъолайы куы фæзынд (йе ’рбаздæхтыл ныр мæй рауад),
уæд бирæтæ æнхъæл уыдысты, æмæ та Дзиго æнæ исты
ми акæнгæ нæ фæлæудзæн. (Бицъ. Г.)
170
Дзырдтæ о (æууæ), нæ, нæй хъуыдыйады
райдайæны.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. О, Таймуразимæ дыууæ æфсымæры цот стæм.
(Епх. Т.) 2. 0, ды раст дæ, Бесæ, раст дæ. 3. О, о, уый
æнæмæнг афтæ у. (М. С.) 4. Æдзæм мæсгуытæ? Нæ,
раст пæ загътон. (Мур. Э.) 5. О, æз уарзын уыцы зæхх!
Хъуыды-ма кæныс, фыццаг хатт тракторы фæдыл куыд
згъордтам, уый? (Хъодз. Æ ) 6. Нæ, уый фæндыд, куыд
уына лæг йæ развæд, куыд судза цæхæр артау йæ зæрдæ.
(Дз. X.) 7. 0, куыд къуыпдæг æмæ мыл талынгуыдуыцы
боп м«æ дупе! 8. О, дæу æххуыс мæн тынг æхсызгон хъæ-
уы. (Епх. Т.) 9. Нæ, иæ, Бестол! Ныххатыр кæн, фæлæ
ды раст нæ дæ, æгас дзыллæтыл рын куы не ’ххæссы, уæд
уыйбæрц зæхх кæм и? 10. О, уыдон дæр — зынаргъ
æмпъузæнтæ, цæхх хæсгæйæ баихсыдысты. (Пл. Г.)
11. Нæй, нæма ис Быдыгозынæг. (Цæг. М.) 12. 0,. Отел-
ло æмæ Лиры Тæбæхсæуты Бало ирон адæмы цæстыты
раз ирдæй æрæвæрдта Шекспиры æнæмæлгæ уацмысты,
цытджын драматурджы- философи, уымæн йæ геройты
психологи, уæды æхсæнады социалои цæсгом æмæ бирæ
æндæр миниуджытæ . (Цыр. М.) 13. — О, уыдон сеппæг
дæр хорз сты, Павел Петрович, уæлахизы бон æрхæстæг
кæпы, уæлахизы бон,— йæ иыхас аивта Ацæмæз. 14. Нæ,
мах сабыр адæм стæм æмæ нæ хæцын никæимæ фæнды.
(М. Д.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
II. 1. О, изæр у ныр, сызгъæрин доны тылдау ма ху-
ры фæстаг тынтæм ферттывтой æврæгътæ æмæ хæхты
сæрты ассæстой хуссарырдæм. (Цыр. М.) 2. Нæ, Дотти
æмæ Дрис, сымах, æвæццæгæн, хорз нæ зонут, Дадайты
Куыдзийы фырт Уасил чи у, уый! (Цæг. М.) 3. Нæ, йæ
фæллад суадзыимæ нæ равдæлд ныр дæр Смелы.
(Цыр. М.) 4. О, адæймаг иудадзыгдæр амондагур у.
(Н. Козл.) 5. О, мæнæ та мæ разы слæууыдысты тугка-
лæн хæсты нывтæ, 1943 аз. (Цыр. М.) 6. О, ныр та уы-
дзæн егъау хылтæ—- нæ фыдбылыз та раздæхт!.. 7. О,
адæймаг æнæ цæстысыгтæй куы фæкæуы — нæй уымæй
зындæр ницы!.. (Пл. Г.) 8. О, уæззау æмæ æнуд у æхсæв.
9. Нæ, Харитоны нæ фæнды иунæгæй размæ цæуын.
10. О, ацы домбай бæласы хуызæн мæм кæсы Бало абон.
(Цыр. М.) 11. О, ис мын ахæм зонгæ профессор. (М. Д.)
171
12. 0, уыдон сты йæ фидар æнцæйттæ, йæ домбай мæ-
цъпстæ.(Цыр. М.) 13. Нæ, хъæды, æвæццæгæн, уал бæ-
ласы нæй, адæм æм цас æрцыд. (Бæд. Хъ.) 14. Кадрты
хайадæп æрбацыдтæ ’ардæм?—0. (И. Козл.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
,Ш. 1. Цы дæм кæсы уæздандзппад? Æфхæрын, тыхми-
тæ, давып, магусапы цард, к^ыстыл æлгъ кæнын, искæй
рагъыл бадып, гъеуый дын у уæздапдзинад? Нæ, уый
ироп дзыллæ уæздапдзипад нæ хопыпц. (Пл. Г.) 2. Нæ,
уæд дыккаг гæрах нæ фехъуыстаин? Данел мæ тæккæ
фарсмæ куы уыдн. (Цæг. М.) 3. Нæ, уый ныр Ягоры
фырт нал у. (Цыр. М.) 4. О, фæлæ æз абон дæр æрыгон
лæппу дæп зæрдæйæ, хъарупæ, ды1 мын кæй дæ а ду-
нейыл, уымæй. (Хъ. С.) 5. О, фæззæг у ныр, бурзачъе,
мыддзых фæззæг—афæдзы цыппар афонæн сæ дзадж-
джындæр, фæдисондæр. (Цыр. М.) 6. Нæ, ацы хатт
Мысылмæт мæсты не сси.(Бицъ. Г.) 7. О, мæпæ талюгæн .
мæ разы слæууыдысты тугкалæн хæсты пывтæ. (Цыр.М.)
8. Нæ, Мила ахæм рæтты -рæдийгæ нæ кодта. 9. «Мила
„басту, Хазыби?»—«0, баст у, Едза йæ бабаста»,—æрхæц-
æрхæцгæигæ дзуапп радта Хазыби. (Епх. Т.) 10. О, уый
раст у. Пог цард, пог æхсæиад мах аразгæ у. (Н. Козл.)
11. «Фæлæуу-ма, фæлæуу, æрæджы ссыдта}п зæгъыс?»—
«0, хæрз язрæджы». (Цыр. П.)
Иртæстгонд æмхасæктæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. Магазииы хицау, бурхил тæнтъихæг лæг, æндæр ’
ран дзурын дæр не суæндыдаид Доттийы хуызæн къам-
бец лæгмæ, фæлæ ныр ам зыдта, æхцайæ дæр растæй кæй
баззайдзæп, æиæуый дæр цы бакæна,— хицæуттæ кæд-
дæриддæр йæ фарс кæй уыдзысты. 2. К/ьати, ииæлары
ус, афтæмæйты балцы цæуын ахуыр нæ уыди* (Коц. А.)
3. Къамисы иннæ уæнг уыди лæппулæг, афтæ иу-дæс
æмæ ссæдз азмæ æввахс кæуыл цыдаид, ахæм, хуыдтой
йæ Зслимхан, сырхуадул, бс^зæрхыг, хъуынджын æрф-
гуытæ йын. 4. Хиды хæлд комкоммæ Гаврилы аххос у,
фæлæ Мухтар, хъæуы партиоп разамонæг, цæуыннæ ба-
бæрæг кодта .æмæ Гаврилæн хид цæуыннæ саразын код-
та. (Епх. Т.) 5. Бекызæ, цуапæтты хистæр, Хуысинæйæн
афтæ зæгъы: «Цом, тæккæ райсом цом лæгæттæм».
(Хъупп. М.) 6. Цæлыччы фыд Тему, æнæзæхх, æнæфос
172
адæймаг, куыста МыЬуры фабрикæпы, фæлæ йæ бинон-.
ты дарын иæ фæрæзта. (Б. Б>) 7. Хæст хъæугæронкæ
куы анхъæвзта, уæд дыууæ сыхаджы, ацæргæ ус æмæ
æрыгон чындз, донмæ рацыдысты. (Бæд. Хъ.) 8. Дæуæн,
Украинæ, Тарасы æмбисонд пыййарæг^бæстæн, мах абоп
иæ рæзгæ Кавказы æгъдаугæпæг, кадгæпæг стæм..,
(Хъ.Г.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
II. 1. Айнæг, цъæх айнæг, æнусты æвдисæи, дæ риуыл
сæууон хур хæрдгæ тын пывæпды. (Т. С.) 2. Махæи, фæл-
лойгæнæг адæмы цотæп, ’нæ сагъæс, нæ тыхст, нæ цин ну-
хуызон сты! 3. Фсдта Дсми ноджыдæр, бæрзонд къæдзæ-
хы тигъæй куыд. æрттывта фæйлаугæ сырх тырыса, пар-
тизанты ныфс æмæ амопды æхсидав./(С. У.) 4. Амырхан,
тыппыртæарæзт ныллæггомау лæг, йæхи уæлгоммæ
аскъæрдта, æмæ йæм вагопы рудзынгæй цъæх-цъæхид
арвй риу йедтæмæ ницы зынди. (Мæх. А.) 5. Сæ цу-
ры лæууыди Дзæуджыхъæуæп æрцæугæ уазæг, ныллæг
бæзæрхыг лæппулæг, уырыссаг цыбыр кæрцы мидæг.
(Цолшхъ.) 6. Абон, сылгоймæгты бои, Ирипæ, дæуæн,
совстоп дуджы сылгоймаДжы диссаджы хъæздыг мидис
^иттæг ирдæй кæуыл зыиы, уымæи, зæрдиаг стыр салам.
"(Газ. «Рæстдзинад»), 7. Мæ фысым, уæпгджын ацæргæ
лæг, ныхасы бадджытæй зæгъгæ дæр пикæмæн ницы
кодта, афтæмæй с&стад. (Цæг. М.) 8. Хæмыц, Ацæмæзы
фыд, зианы фæдыл уыд Уæллагкомы, æмæ йæ мит уым
æрцахста. (Дз. Т.) 9. Районы партиоп конфереицийы
фæстозгомау бады райкомы кусæг’ Хæмæтхъан, бæрзæнд-
тæгомау, бæзæрхыг, уæйгуытæарæзт лæг. (М. Д.)
10. Иуахæмы Сæууай, цыппæрдæсаздзыд лæппу, сæ къа-
мандиры приказ æххæстгæнгæйæ æхоæвыгон хæдтæхæ-
’Тæй’ парашютыл æргæпп кодта Джызæлæй Æрыдоны
астæу ыартхæрттæм. (Дз. Т.) 11. Бутуз, цыппæрдæсаздзыд
лæппу, йе ’ргъæвст сырх къухтæй рæвдз æвнæлдта гузитæ
халыимæ, фæлæ йып дзæбæх нал арæхстысты.
(М.Д.)
Иртæстгокд фадатон дзырдтæ.
1 ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. Арвыл, уæртæ кæмдæр хæхты фæстæ, мигъы
къуымбилтæ бадтыгты æмæ сырх-сырхид дардтой, цыма
арт ссудзынмæ хъавы, афтæ.(Л1. Д,) 2. Æрмæст ма дæ-
лæуæз, хъæуы бын, фыдуаг, мæстыгæр цæугæдон йæ
173
уынæрæй не ’нцад. (Дз.Х.) 3. Дæлиауæй, комы нарæ-
га&й, хъуыстис хæххон^доны æмыр уынæр. (Цæг. М.)
4. Иухатт, ахуыры азК1 райдайæны, Людмилæ Павловнæ
йæ къласæн бабар кбдта, йæ каникултæ чи куыд æрвыс-
та, уый тыххæн уысыл радзырд иыффыссып. (Сæб. Р.)
5. Кæрты, зæродд æигуз бæласы бын, бандопыл бадтис
Алихан сæ сыХæгты чызг Зæринæимæ. (Хъ. С.) 6. Ам,
Джызæлы рййоны, фыццаг стыр цæф сæмбæлд хурхор
фашизмы тыхтыл. 7. Ам, Джызæлы, Сырх æфсад бай-
гом кодта Берлинмæ фæндаг æмæ йæ фыццаг акъахдзæф
уыд стыр æмæ амондхæссæг. (Дз. Т.) 8. Ирыстоны бæр-
зонд хæхты хъæбысы, стыр Уæлладжыры арф комы, тыз-
мæг хæххон дæттæ гуылф-гуылфгæнгæ кæм згъорынц,
уым, сау айнæджы рындзыл, лæууы Нары хъæу.
(Мырт. М.) 9. Районы центрæй хъæумæ фæзилæны, со-
сæвæндаджы былыл, йæ къаппæг чумæдан æрæвæрдта
æрыгон чызг. 10. Æхсæв цыд. Деиджызы былтыл уылæн-
тæ иу инпæйы сургæ сæхи цавтой. Дард, арвы кæронæй,
мæй дардта йæ был. (Фæр. Б.) 11. Иарæг адæгтыл сæр-
сæргæнгæ згъорынц цъитидæттæ быпмæ, коммæ. Уæлиау,
кæмдæр бæрзопд4 айнæджы сæрæй, сæхи уырдыгмæ соыт
зыввытт ныккæнынц нæ хæхты фидауц — нæ зарæггæнаг
æхсæрдзæнтæ. (Цæг. М.) 12. Дзæуджыхъæуы хуссаргæ-
рон салдаты кадау бæрзонд фæцыд цырт. Ам, ирон зæх-
хы риуыл, ссардта Иван удæнцой. (М. С.) 13. Уырдæм,
Сабырдзинады фарслæуджыты республикон конферен-
цимæ, æрæмбырд сты Ирыстоны раззагдæр адæмтæ.
(Бес. Т.) 14. Уый раджы уыди, тынг раджы, нæ фыдæл-
тæ ма хиуэефт фæсмынты куы цыдысты, уæд. (Ток. А.)
15. Уыцы рæстæджы, Октябры революцийы хæд агъом-
мæ, сæ хъæуы скъола нæ уыди, æмæ Ацæмæз чиныг дæр
кæм федтаид. (Дз. Т.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
II. 1. Иу къардиуы былмæ куы бахæццæ сты, уæд Са-
ломи акасти размæ, фæндагмæ, бамбæрста, кæй нал аир-
вæздзысты, æмæ адæргæй æруагъта йæхи митыл. 2. Йæ
дзых Дзæуджыхъæуырдæм арæзт, афтæмæй сармадзан
лæууыди хъæуы астæу, къæнцылары фæзы. (Коц. А.)
3. Бæрзонд хæхты æхсæн, арф комы тъæпæнтæ æмæ
къултыл, æнкъардæй æрæнцад Дæллагхъæу. (С. У.)
4. Дард, комы нарæджы, иу хуссар хъæбысы, кæрдæджы
астæу р-æзы иу быдырон дидинæг. 5. Уæлæуæз, иу хохы
тæккæ цъуппыл, сау къæйты æхсæн иупæгæй рæзы иу
174
хæххон дидинæг. 6. Дæхци мæгуыртыл нымад уыдис ра-
гæй дæр. Царди кæмдæр хъæУгæрон, стыр фæндаджы
цур, быдырмæ хæстæг. (Цомахъ.) 7. Раджы кæддæр,
æнусы райдайæны, Хабæты Сафирæтыл скодта уæззау
бонтæ. (С. У.) 8. Æнусон дыууæ хохц астæу, суанг Зæ-
риуы цъититы дымæгмæ, цъæх хъæдаб^е фæтæн ронау
фæцыди Джимарайы уæлхох лæгъз \ быдыры таг.
(Цыр. М.) 9. Хохы хуссар фарсыл, куырæ’Ы æмпъузæн-
тау, дардмæ зынынц хуымгонд зæххы гæбæзтæ. Уыдоыы
сæрмæ, суанг къæдзæхты цъуппытæм хæстæг/ сæхи ай-
тыгътой уыгæрдæнтæ. 10. Хъæуы иувæрсты, комы, мæс-
тыхуызæй уайы дон. (С. У.) 11. Дыргъдоны уæллаг фарс,
къанауы был, сыкъасындзджын акъаци бæлæсты бын ау-
уоны бадтысты Дзиго, Светæ æмæ Саламбег. (Бицъ. Г.)
12. Зæронд хъæуы ма баззад æрмæстдæр иунæг хæдзар,
Бæройты Нуцайы хæдзар. 13. Зæронд хъæуæй чысыл
дæлдæр, Астымы тъæпæны, Мæсчъы фыдуаг доны был,
фæрсæй-фæрстæм хъазты чындзытау æфснайдæй лæу-
уынц ныр оæ ног бæстыхæйттæ. (Цæг. М.) 14. Раст йе
’хсæз мæйы куы ахицæн сты, уæд Дайраны нарæгæй ра-
хизæны, Æркъайы фæзы, æрæмбырд сты бирæ адæм.
(С. У.)
Фæрссагмион здæхæн.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. Диссаг у мад! Фæдисы хъæрмæ нæ райхъал уы-
дзæнис, фæлæ йæ саби йæ фарсмæ фынæй кæнгæйæ чы-
сыл куы базмæла, уæддæр фесхъиудзæн. (М. Д.) 2. Æз
фыццаджыдæр арфæ кæнын сымахæн,— загъта Уырыс-
би,— йæхи зындзинадыл ,нæ, ^Рьуыды кæнгæйæ мæгуыр
адæмы зын цардæй ферва&з&гн кæныныл чи хъуыды кæ-
ны, уыдонæн. (М. Д.) 3. Хур цæхæркалгæ хæхты аууо-
нæй худгæ ракасти. (Бас. М.) 4. Хур та райгæйæ ногæй
ракæсы. 5. Арв сгыбар-гыбур кæны æмæ ныццæлхъ
ласы йе ’хсидæвтæ фæйнæрдæм калгæ. (Епх. Т.) 6. Иу
сæумæрайсом мæхи ирхæфсгæ æз бахæццæ дæн иу доны
бьммæ. 7. Фæллойы ысгуыхты бæрзонд пиллон калгæ
дæ хиды æртæхтæ дæ фæдджийæ асæрф фæрсмæ. 8. Куы
’рхаста фыццаг хатт зыр-зыргæнгæ уæлдæф цытджын
æмæ кадджын фæтæгæн йæ ном: «Ленин»... 9. Фæззæг
дæр æрхæццæ ис уасгæ, дзæвгар та фæцыбырдæр бон.
10. Дымгæ дæр бæлæсты сæр фасгæ фæцæйдавта мигъ-
тæй æргъом. 11. Ызгъорынц æвæгæсгæ бонтæ, сæ хъæбыс
у цардæй æфсæст... (Епх. Т.) 12. Цæцæнæй уацхæссæг
куы ссыд фæлладæй тар æхсæв нæ кæртмæ æмæ цæс-
сыгкалгæ зыиæй пæ хъæуы/хистæртæн сæ цуры куы рай-
дыдта уый уацтæ д,зурык/(Къ.) 13 Æрыхъал ис>Хъазы-
бег-хох скæсæнæн сажжтæ ’рвитгæ, цæугæдæттæ, лæн-
чытæ, къох фæсырдтой се ’мбæрзæн цъæх ’мигътæ.
14! Ыслæсынц зивэртæнгæ рæгътæ ныр æврæГътæй. (Къ).
II. 1. Хæст^/цæхæртæ къæрццытæгæнгæ згъæлынц
зæххы къориййл... 2. Ызгъоры къуыр-къуыргæнгæ уæр-
дон, нæ цæ^дхытæ зилынц цæрдæг... 3. Уæзласæн машинæ
сыф-сыфгæнгæ æрбаиæйцыди бæрзонд æм,æ бæзджын
кæрдæджы. (Епх. Т.) 4. Допы был заз бæлас. Уый сæрæй
сабитæм касти сæ уарзон бæлон. Касти æмæ та-иу ба-
зыртæй хъазгæйæ ратахти уæлдæфы .рог. 5. Стæй та-иу
абадти зазы цъæх къалиуыл - митау æрттивгæйæ ног.
(Бас. М.) 6. Урс бæлон базмæлыд... Дард у йæ ф’æндаг,
ныр дард. Таудзæн сабырдзинад адæмтыл райгæйæ, мах-
мæ та ’рбатæхдзæп тагъд. (Бас. М.)
Æрхæцæн нысæнттæ комкоммæ ныхас æмæ,
диалогои ныхасы.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Мæ хъуыдыйæ никуы цух кæны рагон грекъаг
стыр ахуыргонд Цицероны иыхас: «Чингуытæ цы хæдза-
ры нæ уа, уый у æнæуд адæймаджы хуызæн». 2. Пуш-
кин та загъта: «Чингуытæ кæсын — гъеуый у ахуырдзи-
нады хуыздæр фадат». (Дз. Т.) 3. «Адæймагæн сывæллон
йæ цæсты рухс у. Хæдзары бинонты айдæн у»,— афтæ
фæзæгъы Зарринæ. (Цæг. М.) 4. Дæхци йæ цин нал’урæд-
та æмæ дзырдта Бабызмæ: «Гъе пе ’фсин, махæн дæр иæ
рагуалдзæг ахæм куы уыдаид». (Цомахъ). 5. Партизан-
ты æхсæнæй райхъуыстис тыхджын-æмæ цинæйдзаг хъæ-
лæс: «Алыбон æгас пæм цæуæд иудзинад, рæстдзинад
æмæ æфсымæрдзинады цардтауæг большевйкты парти!
Æгас æрцæуæд йæ тырысахæссæг Ленип!» (С. У.) 6. Æх-
сæзыссæдзаздзыд’нæ хæхбæсты мард æмæ ма фæдзырд-
та: «Цæй[ цыбыр у цард!» (Мырт. Б.) 7. «Æз рæсугъдæй
уынын нæ фидæн»,— афтæ райдыдта йæ ныхас родгæс
Зæнджиаты Солтан: 8. Ирон æмбисонд афтæ зæгъы:
«Цæстæй цы уыпдæуы, уымæйнæ цардæуы». (Мал. В.)
9. Павел Данилович рæстæгæй-рæстæгмæ йæ мид0ылты
бахуды, стæл æпæкæроп тыгъд быдыртæм кæсгæйæ фæ-
зæгъы: «Хорз сты хæрзиуджытæ, * фæлæ фæллойгæнæг
лæгæн йсТ зæххыл æнцад-æнцойæ кусынæй хуыздæр хæр-
зиу!æг нæй». (Гад. Л.)
176
1Ь 1. «Хæрзæхсæв/хæрз&хсæв уал у,— сдзырдта бы-
дырон дидинæг.—Мæ амоид Ценæн мæ дзыллæйы амон-
димæ æмхæст у, мæ хæлар». (Шмахъ). 2. «Махæы нæй,
æихъæлмæ кæсæн æрдзы’хорзæхтйвм, уыдон мах хъуамæ
нæхæдæг райсæм æрдзæй,— арæх\дзырдта Мичурин.
(В. Леб.) 3. «Диссаг нæу,— загътон хæз мæхинымæр.—
Ацы уæзæгыл райгуырдтæн, ам схъомыллдан, фæлæ ни-
куы бафсæстæн хæхтæм кæсыпæй. (Цыр.м.) 4. «Социа-
листон цардæзæрды руаджы цы хæзнатæ равзæрдис,—
дзырдта СЦКП-пы XXII съезды докладгæнæг,—уыдонæн
се стырдæр хæзна у пог адæймаг — коммунизм активо-
нæй аразæг». 5. «Кæддæриддæр иын хæс у кæрæдзийы
бабæрæг кæнын, нæ кæрæдзийæп нæ цæхх æмæ нæ кæр-
. дзынæй æргомзæрдæйæ салам зæгъын»,— дзырдта Ми-
хал. (М. Д.) 6. «Ма кæут, мæ хурт’æ,— дзуры сæм сæ
мад,— афыцой хъæдуртæ, абадут æнцад». (Къ.) 7. «Тег,—
фæдзырдта Чермен5— азил уæртæ нæ дзывырмæ, рæвдз
куыд хуым кæиа, афтæ». (С. У.) 8. «Бæргæ, фæнды мæ,
ирон æвзаг куы зонин, уый...— дзырдта Росляков хъæд-
дыхдæрæй,—фæлæ Къостайы зарджытæй æз зонын пæ
уырыссагау фыст æмдзæвгæтæ, ирæттæй дæр ратæлмац
кæнын кодтоп...» 9. «Фæлæуу-ма, фæлæуу, дæ хорзæхæй,
Къоста!» — йæ фæстæ ма тыхстæй æмæ йæхи дæр нал
æмбаргæйæ дзырдта Апнæ. (Дз. Т.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. «О, зарæг зæрдæйы куы райгуыры, уæд æй
бауромын никæйы бон у»,— дзуапп радта Къоста æмæ
арф ныуулæфыд. (Цæг. М.) 2. «Хорз лæг, фæлæуу-ма!..
Æз дæуæй зæгъын, дæуæй!..» — æвиппайды фехъуыст мæ
фæстæ кæйдæр тызмæг нæргæ хъæлæс. 3. «Лæг дæм куы
дзуры, уæд цæуылнæ æрлæууыс, æфсымæр?! Ауылты цæ-
уæн нæй, уый нæ зоныс?» —мæстыхуызæй загъта уырыс-
сагау лæг. (Бас. Мих.) 4. «Исты скомдзаг кæн, дысон
дæр æххормагæй ныххуыссыдтæ!» — цæхгæрæй ныллæу-
уыд мад, æмæ лæппу дæр уæлдай ницыуал загъта.
(Дз. К.) 5. Сослан тыхджын уæйыг Мукарайы куы ба-
саста, уæд ын афтæ зæгъы: «Æз Нарты Сослаи кæй дæи,
уый ды пæ зоныс?» (Нарты к.) 6. «Цы нæ бакæндзынæн
æз адæмы тыххæй?!»—арвы пæрдæй тынгдæр ныхъ-
хъæр кодта Даико. 7. «Цомут!» — фæхъæр кодта Даико
æмæ разæп йæхи аппæрста, судзпе зæрдæ бæрзонд дар-
гæйæ æмæ адæмæн фæндаг ныррухсгæпгæйæ. (М. Г.)
8. Быдырæй хæхбæстæм араст æрыгон лæппу. Пыхасы
12 Диктантты æмбырдгонд 4-8 къл. 177
зæрæдтæ йын загътой: «Зынд дæ фæндаг, Валодя. Фæлæ
йыл кæм æрлæууыдтæ, уым4>1Л ныфсхастæй цу». 9. Куыд-
дæр шахтертæ штольни^æ рахызтысты, афтæ Зджыды
æрзæткъахæн партиоц/бюройы секретарь къух бæрзонд
систа æмæ загъта: «уЕхсидгæ салам фæллойы хъæбатыр-
тæн, æнæхъæн æрз&ткъахæнæн кад æмæ намыс чи æр-
хаста, уыдонæнЬ» (Мæх. А.) 10. Советон фысджыты
фыццаг съездь! Максим Горький дзырдта: «Советон ли-
тературæ канд уырыссаг æвзаджы литературæ нæу, уый
у æппæтцæдисон литературæ».
IV. 1. «Уыдон дард нæ уыдзысты,— хъуыды. кодта
Джанаспи,— хъуамæ сæ ссарой». 2. Сыстадысты хъæу-
бæсты хорз лæгтæ, хъæубæсты цытджын зæрæдтæ. Загъ-
той: «Æнæ бафидаугæ нал ис Биганатæ æмæ Куыдзи-
тæн!» 3. Хистæр æфсымæр ма иу хъæр фæкодта: «Амард-
та мæ!» æмæ афæлдæхти уæрдоны фарсмæ фæндаджы
хъæбæрыл. 4. Иæ сæрæй нæ хицæн кодта ацы хъуыды:
«Цæмæн?.. Цæмæи атигъ кодта йæхи Хъуыдинæ?»
(Коц. А.) 5. Сценæйы æвдыстой, цардæй фæсте чи баз-
зад æмæ алыхуызон æдзæсгæмттæ халæттау кæуыл
æрæмбырд сты, ахæм хицауы. Архайджытæй йын иу аф-
тæ: «Дæ аванс хæрд фæци!» Ома, дам, де ’ууæнк бахорд-
тай. 6. «Раст Сырдон дæр йæ тыны хæс ахæм ныхæстæй
фыста»,— йæхинымæры загъта Тотырадз. 7. «Уыцы цæр-
гæстæй фест»,— батæхуды кодта Ладемыр. (Æгъ. Æ.)
V. 1. Аив драмæйæ адæмон драмæ раздæр кæй уыдис,
уый тыххæй Александр Сергеевич Пушкин афтæ зæгъы:
«Драмон аивад равзæрдис уынджы, адæмы хъæлдзæг кæ-
нынæн». 2. Адæмы истори зонынæн фольклор стыр æххуыс
кæй у, уый тыххæй Горький афтæ зæгъы: «Фæллойгæнæг
адæмы æцæг историйæн зонæн нæй, адæмон æнæфыст
сфæлдыстад куы иæ зонай, уæд. Незаманæй фæстæмæ
фольклор историимæ æнæфæхицæнæй кæны æмдзу».
3. Ленин загъта: «Ахуыр, ахуыр æмæ ахуыр». 4. Къоста
нæ зыдта, чи йын æрбарвыста дидинджытæ, чи йæ æры-
мысыд буцæй, уый. Уæддæр зæрдæрухсæй арфæ кодта
сывæллæттæн: «Дзæбæхæй айрæзут, дзæбæхæй, мæ
хуртæ!» (Дз. Т.) 5. Ленинграды педагогон институты сту-
дентты къорд æртын адæймагæй сæ къухтæ бафыстой
мæнæ ахæм ныхæсты бын: «Мах хуыздæр базыдтам æмæ
бауарзтам ирон номдзыд поэты. Æмæ уый руаджы но-
джы тынгдæр бауарзтам фæллойхъом, уазæгуарзаг «æмæ
сæрыстыр ирон адæмы дæр». (Бæд. Хъ.) 6. Советон хи-
178
цауДзйнады фыццаг бонты ВлаДймйр Ильйч Ленин
адæмм,æ фæсидти: «Æмбæлттæ кусджытæ, салдæттæ,
зæхкусджытæ æмæ æппæт фæллойгæнджытæ! Цæстыга-
гуыйау хъахъхъæнут зæхх, хор, чфабрикæтæ, кусæнгæрз-
тæ, продукттæ, траиспорт — уыдæттæ иууылдæр æнæ-
хъæнæй дæр нырæй фæстæмæ уыдзысты сымах, адæмы
иумæйаг исбон». 7. Францусаг ахуыргонд Дени Дидро
афтæ загъта: «Тæккæ амондджындæр адæймаг у, фыл-
дæр адæмæы амонд чи дæтты, уый».
VI. А з и з ы и æ ф е д т а й?
Цыппар фæпдаджы астæу лæууы зæронд ус. Къæс-
хуыртæ саулагъз зæронд ус. Рог уддзæф ын йæ сау кæл-
мæрзæиы бынæй йæ цæсгоммæ æрбакалы йæ урс дадали-
тæ. Иæ рæзты Ногхъæуырдæм цæуынц куыройдзаутæ,
бæлццæттæ, барджытæ. Зæронд ус сисы йæ сау кæлмæр-
з,æн, цæмæйдæрты сæ афæрсы æмæ та йе ’ргом комвæн-
дагмæ аздахы, кæддæр йæ иунæг фырты хæстмæ кæуыл-
ты фæндараст кодта, уыцы фæндагмæ.
Зæронд усы цур йæ саулох бæхæй æрхызт барæг. Са-
лам радта саударæг усæн.
— Азизы нæ федтай?— базмæлыдысты зæронд у(^ы
хус былтæ.— Хæстмæ куы ацыд, уæдæй нырмæ дзы ни-
цы хабар ис...
Зæронд усы раз йæ галуæрдон æрурæдта хъæддзау.
Салам радта саударæг усæи.
— Азизы нæ федтай?— йæ цæстытæ доны разылдта
æнамонд мад.—Хæстмæ куы цыд, уæд мыи афтæ дзырд-
та: «Нана, ма тыхс, ардæм мæ хъæуы уæлахизæй».
Зæронд усы размæ æрхæццæ æрыгон лæппу æфсæд-
дон дарæсы. Азиз хæстмæ куы цыди, уæд ацы лæппу
авдæны уыд... (Чедж. Г.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
VII. — Фехъуыстай, Чермен, Тылаттатæ та нын цы
бакодтой, уый? Зæхх байуæрстой æмæ дзы махæи хай
нæ бакодтой. Æмæ мах сахуыр стæм фыдбонтыл, æвадат
æмæ цыбыркъухæй цæрыныл. Фæлæ иæ цæугæ хох, нæ
лæугæ мæсыг, не ’хсæвы стъалы, нæ боны бонвæрнон ды
дæ, Чермен, æмæ нын дæ ыом дæр ие ссардтой, сæ бон
ныккалой!..
Æрæнкъард ис Чермен адæмы хъыг ныхæстæм хъус-
гæйæ. Тынг м.æсты ссис Тылаттаты æнæраст хъуыддæг-
179
т&м.- Фæкасти Хъобаны ныхаемæ æмæ дзы бадгæ ауЫД-
та« Мырзабеджы, уый альшарс та — Тылаттаты хистæр-
ты æмæ кæстæрты. Райста Чсрмсн йæ Цуанон лæдзæг
æмæ араст ныхасмæ.
Чермен æрбалæууЫд Тылаттаты цур, æмæ йæм Мыр-
забег радзуры:
— Æгас æрцæуап, Чсрмен! Цы хабæрттæ хъуысы иæ
алыварс? Цы ис погæй? Истытæ нып радзур, куыд уыди
дæ балц?
Æгъдау радта Чермен, уæдæ цы, стæй афтæ зæгъы:
— Мæ балцæй рахъаст кæнинаг нæ дæн. Ног хаба-
рæй мæнмæ ницы нс. Ног хабæрттæ уæхимæ куы ис.
Тылаттатæ бамОæрстоп Чермсны ныхас, фæлæ сæ сы-
быртт дæр ничи скодта. Уæд та Чермеа афтæ фæзæгъы
мæстæйдзагæй:
— Мырзабег, зæххытæ куы байуæрстат... Иу мурæй
дзы уæд та^мæ ном ссардтаиккат... Мырзабсг, арвы бын
зæхх бирæ ис, æз мæ хай, Хъобапы куы нæ уа, уæддаф
искуы ссардзынæн. Фæлæ, Тылаттатæ, уеппæтмæ дæр
дзурын, уæхи цæмæй сраст кæндзыстут, уæ къухы цы мæ-
гуыр адæм ис, уыдоны раз? (С. У.) ,
VIII.—Мæнæ дыи æрбахастон...— Гæбил ацамыдта
йæ сæрæй йе ’ргъоммæ.
— Цы сты уыдоп?
— Дидинджытæ...
— Мæиæи сæ æрбахастап?
— О,— зæгъгæ, бакодта Гæбил æмæ куырис æрæп-
пæрста.
— Æмæ куыд гыццыл сты?— йæ мидбылты бахудт
ахуыргæнæг.
— Бæыдæн мæм нæ уыд... Райсом дыи фылдæр æрба-
хæсдзыпæн...
Ахуыргæнæг ныххудт, фæлæ уæддæр Гæбил нæ бам-
бæрста, худт цæуыл уыди, уый, æмæ фенкъард.
— Æмæ дын чи загъта, дидинджытæ мæ хъæуы,
уый? — фæрсы та ахуыргæпæг.
— Мæхæдæг дæ федтон, куы сæ тыдтай, уæд, æмæ
дæ, зæгъын, алы бон цæуын ма хъæуа...
Ахуыргæнæг йæ худын цæхгæр фæурæдта, дидинджы-
ты цур дзуццæджы æрбадт, сæ баст сыы райхæлдта.’Дис-
саг æм фæкаст-' дыккаг аз кусы ацы хъæуы, сæрвæттæм
дæр арæх ауайы, фæлæ дзы уыйбæрц алыхуызон æмæ
рæсугъд дидинджытæ ис, афтæ æнхъæл иæ уыд. (Дз. К.)
180
IX. Цалдæр азы фæстæ м& фыццаг æмдз&вг&тйм&
ссыдтæн горæтмæ. Агуырдтон Ирыстоны номдзыд поэты.
Мæ хызыны кæрдзыны къæбæр æмæ цыхты къæрттимæ
уыди йæ чиныг. Проспскты астæу даргъ’ къæлæтджын
бандоныл бадти урсбоцъо зæронд лæг. Æз æм хæстæг
бацыдтæн/æфсæрмыгæнгæ йæ бафарстон:
— Бахатыр кæи, Ирыстоны по^мдзыд поэт кæм цæры,
уый нæ зоныс?
Зæронд лггг фестъæлфæгау кодта. Æнæнхъæлæджы
йæ быната^п сыстад.
— Кæй дзæбæх лæипу дæ, кæй?
Æз ын мæхн бацамыдтон. Зæроид лæг арф ныуулæ-
фыд. Йæ салр дæлæмæ æруагъта, стæй æрæджиау загъта:
— Уый нал и, бабайы лæппу. Лмарди... Рухсаг уæд...
Мæ цæстытыл абадт мигъ. Æз цыдтæн, фæлæ кæдæм,
уымæн ницы зыдтон. Æрæджиау бахæццæ дæн Те^чы
былмæ. Æрбадтæн дурыл, систон мæ уарзон чиныг... Мæ .
цæссыгтæ æрхаудысты йæ сыфтыл. Æз куыдтон, куыд-
тон Ирыстоны номдзыд поэтыл... (Мал. В.)
X. 3 ы м æ г о и б ы д ы р. ,
— Теппа, хæдзармæ куыст дып цы уыди?—фæрсын
цъæхдзаст саухил лæппуйы.
— Абои мæ саразыи хъуыди зымæгои быдыры ныв.
— Æмæ куыд, сарæзтап?
— О.
Йæ фарсмæ цы дзыгъуыр чызг бады, уый йæ къух -
сдардта æмæ афтæ зæгъы:
— Теппа сайгæ кæны, сайгæ! Йæ разы гæххæтт сыгъ-
дæгæй лæууы.
Æз гæххæтмæ æркастæн æмæ Теппайы фæрсын:
— Зæгъ-ма, Теппа, цы сныв кодтай?
— Зымæгои быдыр... Зымæгон быдыр урс вæййы.'.,
"Æмæ мæ гæххæтт урсæй ныууагътон. Мæнæ кæроны
тæрхъус азгъордта, æмæ дзы фæдтæ скодтон...
Æз лæмбынæгдæр æркастæн æмæ дзы федтоп фæд-
тæ. Зыпа-иæ зыиа фæдтæ.
Цас раст дæн, нæ зонып, фæлæ Теппайæп сæвæрдтоп
«5». (Чедж. Г.) .
XI.— Джепа, мæ хур, æрбахастай ■ дæ ’ автобиогра-
фи?— афарста йæ парторг, Джена куыддæр парткомы
дуары къæсæрæп бахызт, афтæ.
181
— Не ’рбахастон,— æнкъардæй загъта Джена.
— Цæуылнæ уæд?
— Цы’дзы ныффыссон, ахæмæй мæм нииы ис.
— Уый та цы хоныс? Куыд ницы дæм ис? Астæуыккаг
скъола тынг хорз каст куы фæдæ!
— Æмæ астæуыккаг скъола æз иунæгæй фæдæн
каст?— йæ пыхас ып фсскъуыдта Джена.
— Хъæууон хæдзарады институты фæсаууонмæ
ахуыр кæныс?
— Æмæ уым алы хъæутæй дæр ахуыр кæнынц.
— Фæсивæды бригады бригадир дæ, æмæ дæ куыст
хорз цæуы?
— Æмæ ма ныр йæ сæрмæ æвзæр кусын чи хæссы!
— Уыдон иууылдæр биографийæн тынг хъæздыг æв-
дисæнтæ сты. Цу æмæ йæ тагъддæр афысс, мæ хур, кæн-
нод иннæты гæххæттытæ дæр къуылымпы кæныс. (М. Д.)
Æрхæцæн нысæнттæ цитатæты.
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТ.
I. Къостайæн цæстысындзау уыди, адæймаг адæй-
маджы туг кæм цъырдта, уыцы тыхгæнæг æмæ æфхæ-
рæг цардарæзтад. Къоста тызмæгæй уайдзæф кодта,
адæмы рис чи ницæмæ дары æмæ йæхи цардамонд дзыл-
лæты цагъардзинадыл æмæ хъизæмæрттыл чи аразы,
уыдонæи.
«Мæн у’ амонд нæ хъæуы, хæлæрттæ,
Уым адæмæн рухс амонд нæй...
Æнуд мын у уе стыр хæдзæртты,
Куырм кæнын сæ рухс æрттывдæй...
Цагъардзинад самадта уыдон,
Нæ сæм хъуысы сидзæрты маст.
Цæссыг дзы сæныл кæлы ’рвылбон»...
Поэты уырныдта, тыхми æмæ цагъардзинадæи кæй
уыдзæн кæрон. Сомбоны революцийы цæхæртæ æрттыв-
той йæ цæстыты раз. Уый развæлгъау базыдта, тар æхсæ-
вæн кæй æрцæуы кæрон, æмæ цингæигæ сидти: «Минут-
тæ сты нымад... Фæдисмæ сидынц алкæм... Сæуæхсид
джебогътыл тыбар-тыбур кæны».
Хетæгкаты Къостайы уацмысты æвдыст æрцыдысты
ирон адæмы хуыздæр миниуджытæ: фыдыбæстæ уарзын,
цагъаргæнджыты ныхмæ хæцын, æфхæрд адæмыл æну-
вьщдзинад, фæллойгæнæг дзыллæты сфæлдыстадон тых-
тыл зæрдæ дарын.
182
ФÆ Д ЗÆХСТО Н Д И КТ А Н ТТÆ.
II. Къоста рæзыдис Чернышевскийы, Добролюбовы
æмæ Некрасовы зондахастм<æ гæсгæ. Уый ахуыр æмæ
хъомыл кодта уырыссаг классикон литературæйы хуыз-
дæр уацмыстыл. Уырыссаг æвзаг Къостайæн сси йæ дык-
каг мадæлон æвзаг.
«Мах, уырыссаг фысджытæ,— загъта А. Фадеев,— сæ-
рыстыр- стæм, Къоста Чернышевскийы, Добролюбовы,
Некрасовы идеятыл кæй схъомыл ис, уымæй, фæлæ
Къоста уыдонæй уæлдай ногæй пицы сарæзта, зæгьгæ,
афтæ зæгъæн нæй, уымæн .æмæ Къоста йæ формæтæм
гæсгæ уыдис национ æгъдауæй арф».
Къостайы поэзи уæлдай хæстæг у Некрасов æмæ
Лермонтовы поэзимæ. Къостайы уацмыстæй иукъорд,
уырыссаг фысджыты ном кæмæй ардта, ахæмтæ, бæл-
вырд æвдисынц, поэт уырыссаг раззагдæр культурæйы
архайджытæм цы сыгъдæг уарзондзинад æвдыста, цæй-
бæрц бирæ аргъ сын кодта, уый. Раст сæ цыма йæ зæр-
дæйы тугæй фыста, афтæ рæсугъд уацмыстæ сарæзта
уый Лермонтовы, Чайковскийы, Грибоедовы æмæ Ост-
ровскийы нæмттæ мысынæи. Къоста сидтис уыдоны
идеяты фæдыл цæуынмæ.
«Кæугæ йыл ма кæн! Уый цæссыг нæ хъæуы,
Фæлтау ды кæн йæ арф хъуыдытыл тох!» —
фыста Къоста А. Н. Островскийы ном мысæн æмдзæв-
гæйы. (Хъул. С.)
III. Скъолайы цур фæзы ис биноныг амад ингæн, йæ
алыварс—ахуырст фæйнæгæй быру. Цыртыл—фондзти-
гъон стъалы æмæ фыст: «Æнустæм намыс, нæ Райгуырæн
бæстæйы сæрибардзинады æмæ цыты сæраппонд йæ
цард нывондæн чи æрхаста, уыцы хъæбатыртæн!» 2. Зы-
мæг æй банорды йæ урс пæлæзы. Уыйфæстæ та йыл, уал-
дзæджы фыццаг бонтæй æрæгвæззæджы онг, тæмæнтæ
калынц сырх дидинджытæ. 3. Дардæй кæсгæйæ афтæ
зыны, цыма ингæн æфсæддон тырысайæ æмбæрзт у.
(Хæбл. С.)
IV. Æмбал Павленко Къостайы ингæныл сæвæрдта
стыр дидинджыты баст ахæм фыстимæ:
«Ирон адæмы (æнæмæлгæ кадæггæнæг Хстæгкаты
Къостайæн. Къоста, дæ байзæддæгтæ кад æмæ намысимæ
сæххæст кодтой дæ фæдзæхст — уыдон риуы æмбæрц
183
тохы сæ буарæп сæхгæдтой Кавказмæ æрбабырсæн
дуæрттæ, уыдон баурæдтой немыцаг тыхгæпджыты, уыдо-
нæй рахъомыл ис, нæ бæстæйы адæмтæн дæу хуызæн
хъæбул чи у, ахæм хъæбатыртæ.
ССРЦ-ы советон фысд>кыты Цæдисы номæй»
(Хъул. С.)
КОНТРОЛОН ДИКТЛНТТÆ.
V. Йæ иу æмдзæвгæйы Хъаныхъуаты Инал ’фыста:
«Ирыстон! Куыд рагæй бæллыдтæи дæ хæхтæм,'
Куыд^бирæ фæцардтæн Сыбыры тыхстæй!
Куыд-иу хæлæг кодтон рæубазыр æврæгътæм!
Мæ уынгæг фынты дыл хъæбулау тыхстæн».
Æмæ, æцæгдæр, Инал чысыл сабийæ фæхицæн Иры-
стонæй. Йæ фыды уæзæгыл зæрдæхцонæй ацæрыны фæ-
’дат ын никуы фæци йæ мæлæты бонмæ. Сыбыр æмæ
Дард Хурыскæсæны зæххыл арвыста йæ царды фылдæр.
Куыд мысыд йæ фыды зæхх, куыд адджын ын уыд рай-
гуырæн бæстæ, уый тыххæй 1891 азы Сыбыры уæвгæйæ
фыста: «Абон ацыдтæн быдырмæ, æмæ та мыл дывæр
тыхджыпдæрæй ныззæй кодтой мæ рох мысинæгтæ, цæр-
гæстау мæ фелвæстой сæ базыртыл æмæ мæ ахастой
дардмæ, мигъæмбæрзт хæхтæ æрвхуыз кæм дар’ьщц,
уырдæм. Уыцы хæхтæ куы нæ уаиккой, уæд мæ цардæн
мур мидис æмæ нысан дæр пал уаид. Мæ бæллицтæ
æдзух уыдонмæ тырныиц». Инал йæ райгуырæн Ирысто-
нау бирæ уарзта рæстдзинад. Уый тыххæй фыста: «Хъуа-
мæ дæ уарзон идеалтыл рыг бйдыи ма уадзай, афтæмæй
цæуай раст фæндагыл, æмæ дæм хъуамæ кæддæриддæр
уа уыйбæрц намыс æмæ æхсæнадон лæгдзипад, цæмæй’
рæстдзинад сдзурын фа^разай, ома хæрамы хæра^ рахо-
нын, хæрзиуæджы — хæрзиуæг, давæджы — давæг, на-
лат лæджы — налат». (До/сус. Н.)
VI. Бæрзонд сау фæздæджы бынæй пал фæзындидот.
Пулсметы къæр-къæр исдуг фæсабыр, стæй та ногæй
райхъуысти. Лазыр;зæххыл адæлгом, иу уысм нал хыз-~
мæлыд. Пулемет та куы скуыста, уæд фæгæпп ласта. Иæ
ронбастæй граиат фелвæста æмæ йæ фыццаджы фæдыл
арвыста. Йæ къухы февзæрди æртыккаг гранат дæр...
Рыгæйдзаг хæдоп æмæ хæлафыл туг фæдгæигæ æр-
ныди. Галиу къухы рис зæрдæйыл сæмбæлди. Къух йæ-
хицæй нлл уьтди. Лæппу хТ>авгал зæххътл иæхи æруагъта.
184
Туг зæхм& куыд тагъди, уымæ кæсгæйæ лейтенанты цæс-
тытæ атартæ сты, цалдæр минуты бæрц ницыуал бам-
бæрста. Куы ракасти, уæд æввахс никæй æруыдта. Иæ
дзыппæй фейвæста йæ фæскомцæдисон билет æмæ гæх-
хæтты гæбаз. Р1æ фарсмæ цы къудзи уыдис, уымæй ра-
саста лыстæг къалиу, атылдта йæ туджы.
«Мæ адæммæ. Советон адæмæн службæгæпгæйæ ту-
джы фæстаг æртахы оиг тох кæнын Райгуырæн зæххы
сыгъдæгдзипад æмæ сæрибардзинадыл. Кæронмæ иузæр-
дион дæн, мæ уарзон адæмы раз цы æфсæддон ард ба-
хордтон, ууыл. Царды фæстаг минуты оиг мæхи нымайын
сæрибаруарзаг советоп адæмы хъæбулыл... Мæлæт* не-
мыцаг фашистгæн!»
Лазыр гæххæтт йæ фæскомцæдисоп билеты бавæрдта.
Билетмæ æдзынæг ныккасти, йæ риуыæ йæ æрбалхъывта,
стæй йæ йæ хæдоны дзыппы иывæрдта. Йæ фазыл дæс
метры бæрц размæ абырыди.’Цыдæр амæлттæй йæ сæр
уæл&мæ систа. Ауыдта, йе ’мбæлттæ размæ цæуыныл
куыд архайдтой, уый. Æфсæддонтæ-иу азгъордтой æмæ
та-иу з’æххыл ахуыссыдысты: немыцаг дзот сæ сыстын
нал уагъта. Уыцы цъусдуг æй æрбаййæфта знаджы дык-
каг нæмыг, сæмбæлди раст йæ рахиз фарсыл. Лазыр йæ
мидбынат ныдздзой-дзой кодта, æрхауд. (Мæх. А.)
8-æм кълае
Æрхæцæн нысæнттæ бабæтгæвазыгджын
хъу ыдый æ дты.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Алырдыгæй хъуысы худын, зарын, фæндыры
зæлтæ дард кæдæмдæр хонынц. (М. С.) 2. Газан сæ хъæ-
уæн рæгъаугæс ныллæууыди, Зæли та хæдзары куысты-
ты/л архайдта, сабитæм касти, куыста-иу адæмæн дæр.
(Бекъ. Е.) 3. Иу ракетæ мæйыл ф.æд пыууагъта, иннæ та
йæ чъылдымты æрзылд!.. (Уыр. П.) 4. Хур йæ был сдард-
та, фæлæ уайтагъд сау мигъты бын фæци. 5. Хъæубæстæ
базмæлыдысты, æмæ уæрдæтты гыбар-гыбурæй хъустæ
æмыр кæнынц. 6. Мигътæ базмæлыдысты бæсты алы кæ-
рæттæй, арв ныггæрæхтæ кодта, æмæ æвиппайды тæрк-
къæвда фемæхст. 7. Уарын тынгæй-тынгдæр кодта, æмæ
адæм аууæттæм сæхи байстой. (Бæд. Хъ.) 8. Рог дымгæ
хъазы хæдзары раз тута бæлæстыл, сыфтæртæ нæ фæл-
лайынц се ’мдзæгъдæй, фæл,æ дидинджытæ нал фæлæу-
уынц сæ бынæтты æмæ зилгæ-кафгæ уырдыгмæ айсынц
сæхи, æмæ зæхх хъулон адары сырхбын дарæсæй. 9. Дард
фæлыгъд зымæг, фæлæ хæдзары гъæйттæй судзы арт,
æфсæйнаг пец ранæй-рæтты сырх зынг сси. 10. Къуымы
рæсугъд фидыдта бæрзонд буфет, йæ авджын дзауматæ
æрттывтой рухсмæ. (Дз. К.) 11. Адæм фæдисмæ, уый та
къæбицмæ. (Æмб.) 12. Хур нынныгъуылди дард хæхты
фæстæмæ, фæлæ ма арв пиллон калдта хуры тынтæй.
(Дз. Т.) 13. Дымгæ æрбафутт кæны, бæлæсты къæр-
къæр дардмæ хъуысы. 14. Æмбырд байгом, зал басабыр
æмæ хъусы æмбырдгомгæнæгмæ. (Фæр. Къ.) 15. Дон цы
нартхæрттыл ацыди, уыдои дыууæ-æртæ бонмæ фæхъæл-
дзæгдæр сты, сæ тар-цъæх дарæсæн тас нал уыди йæ хуыз
æнафоны бурæй аивыиæй; сæ зæлдаг дзыккуты хъуым-
былтæ разындысты æмæ æфсир æфтауын байдыдтой.
(Ток. А.)
II. 1. Кад æмæ лæджыхъæд зæххы сты, æргуыбыр
кæц æм-æ сæ сис. (Æмб.) 2. Нæу сусæг хорзæн йе ’цæг
ном, налатæн та — йæ фæсномыг. 3. Дæ фыдæлтæ рухсаг,
186
дæхæдæг мын бæзз. (Къ.) 4. Бон-изæрмæ бинонтæ æн-
хъæлмæ фæкастысты Хъусойы æрбаздæхынмæ, фæлæуый
никæцæйуал фæзынди. (Коц.А.) 5. Æртæх пæма сыстад,
æмæ цъæх быдыр хуры тынтæм налхъуыт-налмасау ты-
бар-тыбур кодта мингай лыстæг цырæгътæй. (Бас. Мих.)
6. Фæсысы дон, нæй цардæн та сысæп. (Цыр. М.)
7. Стæм мах фæйнæхуызон æвзагæй, фæлæ нæ тох у ма-
хæн иу! (Хъ. Г.) 8. Доны был тар æхсæв нæууыл хуыс-
сын, улæфы кæрдæг мæ зæрдæйы бын. (Бал. Т.) 9. Ныс-
сабыр хъæд, кæцæйдæр мæргътæ зарынц, йæхи фæлынды
дидинджытæй æрдз æмæ лæджы йæ цъæх хъæбысмæ ла-
сы. (Пл. Г.) 10. Иæ мад.æмæ пæ фыд хæларæй цардысты
Сосланæн. Фыд раджы амарди, мад баззади æнахъом
сабитимæ. (Æгъ.Æ.) 11. Шофыр йс ’ххуысгæнæгимæ бай-
гом кодта машинæйы фæрстæ, æмæ райдыдтой дзауматæ
æддæмæ исын, Ольгæ та бакодта авгæвæрд тыргъы дуар.
(Гайд.) 12. Æнусон цъититы цæрджытæ æмæ сау айнæ-
гыл дугъы уайджытæ нæма зыдтой, цы фыдбылыз сæм
фЗецæйхæццæ кодта, уый; сæ иутæ æиæ зæрдæхсайгæйæ
хызтысты къул-лæгъзыл, иннæтæ æнцад хуыссыдысты
къæдзæхы рындзыл. (Къ.) 13. Ямщикы бынаты бадтис
Бесо, йæ рады бон уыдис абои. 14. Иæ пака худ арф æр-
кодта, бæндæны скъуыддзагæй хорз æрбалвæста йæхи,
фидар ныххæцыди бозийыл. (Цомахъ.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Тæрккъæвда фемæхст, иоггуырд æхсæрдзæнтæ
лæбурынтæ систой арф уымæлбын æрхыты æмæ адæгты.
(М. С.) 2. Ахуыргæнæг дзæбæх нал æвзæрста чиныджы
фыст, фæлæ уæддæр нæма ныууагъта йæ кæсын. 3. Хуыс-
сынафон уыд, фæлаэ ма æз къухнайы цыдæртæ архайд-
тон. 4. Иуæыдæс сахатыл æмбырд райхæлд, æмæ адæм
сæ хæдзæрттæм фæцыдысты. (Епх. Т.) 5. Ныгуылæиыр-
дыгæй арвыл сау мигътæ фæниæрдæм алæбырдысты,
æмæ се ’хсæнæй фæззыгоп æрдзмæ ракасти хур (Сæб. Р.)
6. Хур фæсхох фæаууон, фос сæ хизæптæй здæхтысты,
«’схсæвы æрцыдмæ сæхи цæттал кодтоп мæргътæ. 7. Хур
аныгуылд, фæлæ ма бон рухс уыд. (Хъ. С.) 8. Хур æмби-
сы оиг схылд фæсденджызæй, фæлæ йыи дæлвæзы цæр-
джытæ уыдтой æрмæстдæр йæ сырхбын фæлтæмæнтæ
хæхты цъуппытыл. (Г. Ком.) 9. Бонтæ цыдысты, фæлæ
хъæубæстæйы цæрджытæн бирæтæ пæ рох кодта Керы-
мы фырт Умарбийы хъæбатырдзипады хабар.^ (Бес. Т.)
10. Хур фæцæйцыдис, фа^лæ уазджытæ стыпмæ нæма
187
хъавыдысты. 11. Згъæлы бæлæстæн сæ буц дарæс уазал
зæхмæ, æмæ зæххыл д’ымгæ тауы диссаджы гауыз. 12. Ар-
ты рухсмæ ферттивынц куы Цæрайы, куы та Будзийы
æрттиваг цæстытæ, йе та разынынц хаттæй-хатт Хъас-
болы цæсгомы арф хъуыдытæ. 13. Хур фæцæйцыдис фæс-
хохмæ, хъæдæй уасын байдыдтой алыхуызон цъиутæ.
(Фæр. Къ.) 14. Уарыд хæхтыл дысоп-бонмæ, мигъ пыб-
бадти комрæбын; абон хур æрбакаст коммæ, арвыл хъа-
зы хуры тын.Абон дунемæ бæрзондæй цъити ирд цæс-
тæй кæсы; абон хуры рухс уæлвонгæй комы иарджытæм
бырсы. (Цомахъ.)
IV. 1. Мæйы фæлурс тынтæ гæзæмæ фæзынынц, фæ-
лæ та уайтагъд сау мигътæ дзыгуырæй æрбацæуынц, ам-
бырд вæййынц мæйы алыварс æмæ йæ сæ быны анор-
дынц. (Цæг. М.) 2. Арвыл иугай мигътæ фæзыпд, сæ ау-
уæттæ зæххыл бырыдысты. (Бес. Т.) 3. Æрфынæй æрдз,
æрмæст ма зарыд дон цыдæр уынгæг хъæлæсæй... (С. У.)
4. Бабыз, Дæхцийы ус, архайдта арынджы цур хæдзары
къуымы; Сона,се ’хсæрдæсазыккон чызг. ’æрзоныгыл код-
та артдзæсты фарсмæ æмæ суджы къæцæлтæ æвæрдта-
фæздæгкалгæ артыл. (Цомахъ). 5. Чысыл фæстæдæр
æиæнхъæлæджы ныхас ныррухс, хæдзæртты рудзгуытæй
ферттывтой цырагъы рухсытæ. (Цæг. М.)
V. Æхсæв сæгъы цæстау сыгъдæг уыд, мæй арвыл да-
быргай фæцæйцыд æмæ фæлурсгæигæйæ’ тад, цæхæртæ-
калгæ стъалы тахт, бои хицæн кодта ’хсæвы тарæй, йæ
сæр бæрзонд хох фæлмæй сдардта, хæл-хæлгæнгæ бы-
нæй дон цыд, йæ фæндаг лæгъз быдырмæ уыд. 8. Æрьь
хъал сты хъæды мæргътæ, къуыззитт кæнынц. Бæрзонд
æврæгътæй фæзынди хох æмæ фæбур, стæй пиллонкалга
ссыгъди хур... (Хъаз. Хъ.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
VI. 1. Зæронд пыууынæргъыдта, рапхъуысти сывæл-
лоны цъæхснаг хъыллист. 2. Фæсивæд кафынц; дард
хъуысы сæ хъæр. 3. Мнпас фæтынгдæр, ,фалтынгдæр ис
зарæг. 4. Цæстытæ фæздæгæй туджы зплынц, цæстысыг
ставд гагатæй згъæлы. (Дзасс. В.) 4. Нартхоры сыфты
зиæт сыф-сыф мæ хъусты смидæг, мæ зæрдæ иыссæх-
хæтт ласта. 5. Уымæл змисæй-иу арæзтой хæдзæрттæ.
Змис уыди коммалгæс, къæцæлын кард — мæ хуыздæр
æххуысгæиæг. 6. Æз уыдтæы зыбыты иунæг, стъалытæ —
138
æнæнымæц. (Бицъ. Г.) 7. Хъæздыджытæй бирæтæ сæ
куиты сæвæрыпц семæ файтоиы, куитæ се ’взæгтæ рап-'
парынц æмæ лæф-лæфгæнгæ кæсынц сæ хицæутты на’рд
æмбудтæм, (Б. Б.) 8. Басабыр æрдз дæр, ныхъхъус и,
адæм фæлладæй хуыссынц. 9. Æхсæрдзæн йæ уылæнтæ
узы, гобийæ хæхтæ хъæрзынц. (Пл. X.) 10. Дисы бахау-
дысты скъæты къултæ, сæ сынæрæйцагъд фæуагътой
стуртæ, фескъуыди фæндырдзагъд. 11. Сывæллæттæ рæ-
зыдысты се ’мгæрттимæ, сывæллæтты хæдзар сæ ’рæв-
дыдта. (Бр. С.) 12. Сæууон аууæттæ сæхи ивæзтой бæ-
лæстæй фермæпы агъуыстмæ,' бæлæсты сæрмæ лæууыд
тæфы фæлм. (Ур. Е.) 13. Барджытæ мæйрухсы уайьшц,
цæст сæ æвзары дзæбæх; цæфхæдтæ стъæлфæнтæ ска-
лынц, ризы сæ къæхты бын зæхх. (Пл. X.) 14. БадьпГйæ
былгæрон сабыр Невайæн, хъазы гранит былты дон.
(Пл. Г.)
VII. 1. Знаг æввахсæй-æввахсдæр кодта, немыц æрæх-
гæдтой фæндæгтæ. 2. Сæумæрайсом мигъ йæхи систа,
дзæбæх сзыпдысты хъæзæй æмбæрзт бæстыхæйтты сæр-
тæ, хихджын бæгънæг бæлæстæ. 3. Мæргътæ сæхицæн
агурынц æхсæвиуат — сæ цъыбар-цъыбур фæсабырдæр.
4. Уарыди митæмхæццæ дон, æдæрсгæ къах æрæвæрæн
нæ уыд. (Цæр. Т.) 5. К/ьрандасы бырынкъ æрзылдта бæ-
ласы ныв, бæласы цонгыл бады гæды. (Цæр. А.) 6. Хо-
хы сæрмæ арв сырх дардта, æрдуз дымгæйы уылæнтæй
тæлфы, дæлдæр хиды сæрты рæстæгæй-рæстæгмæ маши-
нæ æрбасыффытт кæны... (М. С.) 7. Сæттын мæ аххосыл,'
пыббарут мын мæ рæдыд, мæхи уæ разы сраст кæндзы-
нæн æз. (Дзасс. М.) 8. Дуары хъинц фæцыд — фем-
хæццæ сты’Чермепæн йæ хъуыдытæ. (Цæр. Т.) 9. Ногæй
та йæ зæрдæ барухс, барог сты пæ уæнгтæ Тасолтанæн.
(Ток. А.) 10. Уартæ ком егъау лулæ дымы, уалæ хæх-
тыл апырх и йæ фа^здæг. 11. Цъæх-цъæхид адардтой
нæ фæзтæ, æрттывта диднпæг дзæбæх, æфтыдтой ног
сыфтæр бæлæстæ, парахат улæфыди зæхх. (Цыр. М.)
12 Мад йæ цæссыг цуайнагмæ ызгъалы, зæрдæ риссы са-
бпты мæтæн. (Коч. М.) 13. Цорæ тагъд æрчъицыдта, йæ
тугтæ йын ныссæрфтоп, йæ цæфтæ йын бабастой.
(Дзасс. В.) 14. Æвæццæгæн, цъиутæ дæр сæ ахстæтты
бафынæй сты — иу сыбыртт сæ нал хъуысы. (Цæг. М.)
15. Хур аныгуылд, ахуыссыдысты йæ тынтæ, æмæ хъæд
æртальшг. (Ток. А.) 16. Ком талынгæй-талынгдæр код-
та, арв — фæлурсæй-фæлурсдæр. 17. Тар хъуыдыты
189
афардæг дæн, туг æхсысти, зæрдæ мæстæй фыхти.
18. Арв уыди сау мигътæй æхгæд — æрцыди кæрон рак-
дзаст хæххон сæрдыгон бонтæн. (Дзасс.В.)
VIII. 1. Уыди къуырисæр, фæлæ адæм уыдысты бæ-
рæгбонарæзт. 2. Мæнæн хосыл байтыдтой нымæт, æмæ
схуыссыдтæн. 3. Акастæн алырдæм, æмæ галтæ хызтыс-
ты астæумæ кæрдæджы. (Ток. А.) 4. Хуры цæст рагæй
нал зынд хъæды аууонæй, уæддæр ма изæры рухс дзæв-
гар ахаста. 5. Дымгæ изæры мигъты дард кæдæмдæр
асырдта, æмæ ныр хъæдрæбыпы гыццыл уæтæры сæрмæ
цъæх арвыл цæхæрау æрттывтой стъалытæ. (Бес. Т.)
6. Рацыдис иу мæй, фæлæ гуыдыр рафтауын йæ зæрды
никæмæн уыд. 7. Дыккаг мæй дæр та кæронмæ фæцæй-
хæццæ кодта, уæддæр культурæйы хæдзары дуæрттæ нæ-
ма байгом сты. (Мæх. А.) 8. Хур йæ был ныддардта фæс-
хох, æмæ ма йæ фæстаг мæллæг тынтæ сæхи надтой Ер-
цъойы æнкъард цады. 9. Сылгоймæгты рустыл цæссыг
æрызгъордта, лæгтæ та судзгæ хъæрзынæй бамбарын
кодтой сæ маст. (Дзасс. В.) 10. Аивгъуийынц сæрды
тæвд бонтæ, зымæджы уазалтæ та ма кæмдæр фæндагыл
афæстиат вæййынц. (Бес. Т.) 11. Фæлмы иууыл хæ-
дзæрттæ ныгъуылынц, фæлæ ’рттивы иу хæдзарæй рухс.
(Коч. М.) 12. Кæрчытæ раджы ныууасыдысты, фæлæ
арв æмæ зæхх кæрæдзийæ нæма фæхицæн сты. 13. Хур
йæ был сдардта цыргъсæр хæхты фæстейæ, æмæ сырх
арт суагъта Хъазыбеджы хох. (Дз. Т.)
Стъæлф æмæ къæдзыг вазыгдзкын хъуыдыйæдты.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I/ 1. Иæ цыбыр царды бонты бирæ бантысти Мысос-
тæн литературон æмæ æхсæнадоп куысты. Уый бахаста
ирон советон литературæмæ, æнусмæ æвзонг хъæлæсæй
чи азæлдзæн, ахæм поэтикон уацмыстæ; уый уыдис ног
дуджы ирон советон поэзийы дыргъдон аразджытæи сæ
фыццагдæртæй, уый хæрз æрыгои уæвгæйæ ссис ирон
советон поэттæй бирæтæн ахуыргæиæг, фæзындис ын
фæдонтæ. (Ард. X.) 2. Ды куы вæййыс дард мæ цурæй,
уæд æнæ хай вæййын хурæй; уæд мæ риуы уад ысниуы,
уад ысниуы. (Цыр. М.) 3. О ме стыр ныфс, мæ цард.
Дæумæ фæндаг рæсугъд дзæнæтвæндаг у. 4. Кæд уыд
мæйдар, уæддæр мæм афтæ каст, цыма хæххон æрт-
тиваг рухс хъæидилтæ мæ разæй дзугтæй тахтысты
190
’мæ мын цырæгътæ Дардтой; цъæх бирæгътæ рындзтæй
гуыбырбæрзæйæ кастысты, ’мæ мын сæ зынг цæсты-
тæ стъалыты рухс кодтой; мæ фарсмæ бур æрсыты
къорд цыдис æмæ лæпп-лæппæй кафыдысты; мæргътæ
сæ лæппынтимæ урс хæрис бæлæстыл цъыбар-цъыбурæй
хъазыдысты; хъæд æмтъæлланг кодта булæмæргъты
зардæй; хæххон кæсæгтæ дурджын хуыдымтæй хъуына
доны былтæм раленк кодтой балгай æмæ сæ чысыл хъоп-
пæг цæстытæй мæнырдæм джихæй кастысты; мæ размæ
бæрзонд къæдзæхæй дидинæг ызгъæлд, мæ фæндаг гауы-
зау æрттывта. (Пл. Г.) 5. Ацыдтæн зад хуымтыл, хос-
гæрстмæ схæццæ дæн. Адæм кæм кусынц, кæм бадынц;
чи фæци, чи та ма хордта йæ аходæн; фæрныджы зиу-
уæттæ зарынц... (Къ.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
II. 1. Тагъд ныннæрыд революцийы тох, райдыдта
мидхæст, æмæ Тембол дæр гæрзарæзтæй, цæттæйæ æр-
лæууыд тохы мæгуыр адæмы фарсмæ. 2. Иу ахæм хæс-
ты, 1920 азы, меньшевиктимæ фæмард йæ иунæг æфсы-
мæр; йæ бинонтæн уый тыххæй иæ бантыст фалæмæ али-
дзын, æмæ бирæ мæстытæ бавзæрстой меньшевиктæй.
(Дзасс. В.), 3. Хъæуы культурæйы хæдзары куыст иу-
уылдæр арæзт цыд фæсивæды домæнтæм гæсгæ. Киноныв
æрбаласын хъæуы — фарстой лæппутæ æмæ чызджыты;
лекцийы темæ снысан хъæуы— сæ хъус дардтой кæстæр-
ты курдиатмæ; исты изæрмæ сæхи цæттæ кæнынц — но-
гæй та фæрсынц фæсивæды. (Мæх- А.) 4. Уат — хуымæ-
тæг. Рудзынджы зыхъхъырæй рухс адæммæ хъуызæгау
кæны. Стъол, сынтæг, зæропд сынтæг рæбынæй; къулыл
ауыгъд сау цухъхъа зыны... Æмæ бады (Кьоста) цы-
рагъы мæнг рухсмæ, хуыссæг дард йæ цæстытæй фæ-
лыгъд. Цæсгом бахус, бур мыдадзау — рустæ;сау рихи-
тыл халас дæр фæзынд... (Коч. М.) 5. Гвардионтæ стонг
балбирæгътау зылдысты хъæуты æмæ, æнæвнæлд ма чи
аззад, уыцы хæдзæртты сыгътой; цæрджытæй ма кæуыл
æмбæлдысты, уыдон уацары кодтой. 6. Уынæм: рацæ-
уынц комы урсгвардионтæ — фыдрасыг сты, сæ кæрæдзи-
йæн алывыд калдтой, кæмæ — уæлæфтау нымæт, кæмæн
йæ дæларм—тынтæ, кæмæн—арахъхъы лалым, кæмæ—
аг, сæ иумæ та кæд уыди къæрта. 7. Никуыуал хæдзар,
никуыуал мæ зæронд мад, никуыуал мæ сидзæр къаннæг
хотæ æмæ’ æфсымæртæ; сæфт æмæ стъæлд, худинаг ху-
динаджы сæрылбадтне ’нæсæрæны тыххæй... (Дзасс.В.)
191
8. Нæй кад мæгуыр лæгæн йæ куыстæн, йæ сихрр, йе
’хсæвæр — йæ мает; йæ уат — ыскъæт, зыгуым — йæ лыс-
тæн, хъæбæр — йæ цъæх хуыссæн нымæт... 9. Мьцтагæй
мæ’ма фæрс,—уæздан лæг пæ дæп; мæ уындмæ мын ма
кæс,— иæ бæззын чызгæн; (Къ.) ;
ЛЗрхæцæн нысæнттæ, бæттæгтæ æмæ бæттæг
дзырдтæ кæм вæййы, ахæм домгæвазыгджыя
хъуыдыйæдты.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Царды ’ фæрæзтæ агургæйæ, æрдзимæ тохгæн-
гæйæ адæймаг дунемæ йæ цæст дардта æмæ цадæггай
æмбарын байдыдта, дины бындуртæ мæнг кæй сты, уый.
2. Бруно уыди, дзыллæты. астæуыккаг æнусты мæрдфы-
нæйæ чи хъал кодта æмæ сын æцæгдзинад чи амыдта,
ахæм адæймаг. (Сиукъ. Н.) 3. Иуизæр, Фатъимæт йæ
куыстæй сæхимæ куы рацæйцыди, уæд ыл фæндагыл
сæмбæлдис сæ сыхаг, ацæргæ лæг Бибо. Цыма’ кæрæдзи-
йы рагæй нал федтой, уыйау’ зæрдиаг салам радтой кæ-
рæдзийæн Фатъимæт æмæ Бибо, стæй иумæ араст сты
Цæгаты хъæумæ. (Бекъ. Е.) 4. О, советон адæмы ныфс
ис, коммунизм кæй ’фæуæлахиз уыдзæн,,уымæй. 5. Мах,
аразæм ног æхсæнад, пыронг кæй никуы ма фендæуыд,
ахæм дуне. 6. Æмæ афтæ бакæнын хъæуы/ цæмæй йæм
бацæуа ног адæймаг, сыгъдæг, коммунистон æгъдæут-
тыл хæст чи у, ахæм адæйм’аг. 7. Коммупизм аразæджы
моралон кодексы домæнтæ нæ адæм сеппæт дæр æнæ-
мæнгæй куы æххæст кæной, уæд уый тынг феххуыс уы-
дзæн фидæны царды аккаг адæймаг схъомыл кæнынæн
дæр, стæй коммунизмы æгъдæуттæ царды мидæг æххæст
кæнынæн дæр. («Дæ царды сæйр. æгъд.») 8. Дыууæ сыл-
гоймаджы, сæ уæлæ урс кæттагæй раздарæнтæ, сæ сæ-
рыл æрвхуыз сæрбæттæнтæ, афтæмæй чъырæй цагътой
бæлæсты зæпгтæ. 9. Аслæнбеджы сæры хъуыдытæ змæ-
лыдысты, мыдыбындзытæ чыргъæды куыд фезмæлынц,
афтæ. (Епх. Т.)
\
II. 1. Æрæджы Исламмæ горæтмæ фæсидтысты,
хъæууон хæдзарады институты фæсаууон ахуыры хайа-
ды студент кæй у, уый тыххæй. (Епх. Т.) 2. Æхсызгон у
Залиханæн, сывæллæттæ куыд адджынæн хæрынц,( уый.
(М. Д.) 3. Зæрдæргъæвд сывæллои дзæбæх дзырдта æмæ*
зарыд, хъазæн фæзы кæй базыдта, уыцы æмдзæвгæтæ
192
æмæ зарджытæ. 4. Зауыр тындзыдта, йæ машинæ кæм
ныууагъта, уырдæм. (Дз. К.) 5. Сидзæр лæппуйæн йæ
разамонæг ныййарæг фыды ад скодта, æмæ йæ бафæи-
дыд, Иуане йæ йæхицæн фырт куы рахуыдтаид, уый.
(М. Д.) 6. Цардуарзон æмæ æгъдауджынæй цы сабитæ
фæхъомыл кæнынц, уыдонæн адæм сæ хорзы кой фæкæ-,
нынц. (Бес. Т.) 7. Цы хъуыддаг нæ зонай бæстон, ды ма-
куы кæн ууыл тæрхон. 8. Зæрдæбынæй йæ адæмæн чи
кæны лæггад, нæ фесæфдзæн æнусты дæр ахæмæн йæ
кад. (Пл. Т.) 9. Ахæм дидинджытæ цы зæххыл зайы, уым
фашизмæн бынат никуы уыдзæи. (Цоц. Р.) 10. Алихаи,
цыма булкъон уымæ нæ дзырдта, уыйхуызæн æндæры-
рдæм кæсæг йæхи скодта. (Хъ. С.) 11. Мæ сыхаджы хæ-
дзар, мæнмæ куыд каст, афтæ æнцон ссарæн нæ уыд.
12. Трамвайы фæстæ ма мæ иу-дыууæ километры цæ-
уын бахъуыд, амæйразмæ кæм никуы ма уыдтæн, ахæм
уынгтыл. 13. Горæты цæгатварс, цыма уæладзыг хæ-
дзæрттæй сæхи фæхицæн кæнынмæ хъавынц, уыйхуызæн
фæкъорд сты агуыридурæй амад ныллæг рæсугъд бæсты-
хæйттæ. 14. Иу уынджы фæзилæны рахизырдыгæй дык-
каг хæдзар разынд, кæдæм цыдтæн, уый. (М. С.)
г
III. 1. Аслæнбеджы цæсгом куы фæирд ис, уæд сы-
хæгтæн дæр фенцондæр ис, .æмæ сæ мидбылты худгæйæ
ныхæстæ кодтой. 2. Дыууæ сылгоймаджы цалынмæ уы-
цы ныхæстæ кодтой, уæдмæ Аслæнбег агъуыстмæ баив-
гъуыдта æмæ колхозы сæрдар Хетæгæн йæхи бацамыд-
та. 3. Хур нæма аныгуылди, афтæ колхрзонтæ æмбырд
кæпын байдыдтой колхозы клубмæ. (Епх. Т.) 4. Аслæн-
бег обаумæ куы сызгъордта, уæд Зæлинæ уым нæма уы-
дис. 5. Аслæнбег дæс къласы каст куы фæцис, уæд йæ
ныййарджыты цинæн кæрон ыал уыди. (Сæб. Р.) 6. Фæс-
таг хатт ма ацы къуыбырыл куы бадтæн, уæдæй нырмæ
авд азы рацыд. (Цыр. М.) 7. Зæронд æхсæнад ивд æр-
цыд, фæллойгæнæг адæмы мораль кæм сфидар, ахæм ног
æхсæнадæй. 8. Коммунизмы хъуыддагыл йæ цард ауæл-
дай кæныпы онг иузæрдион чи уа, æрмæст гъеуый бон
бауыдзæн зæххыл ног, æппæты растдæр æхсæнады акти-
вон аразæг уæвын. 9. Р1æ хæстæ иттæг хорз чи æххæст
кæны, ахæм адæм нæ царды бирæ ис. 10. Дунейы мидæг
фыццаг социалистон паддзахад куы фæзынди, уæд фæл-
лойгæнджытæ уый схуыдтой сæ социалистон Фыдыбæс-
тæ, æппæт адæмты фидар гæнах æмæ ныфс. 11. Мах æф-
сымæрон зæрдæ дарæм, колониалон цагъардзинады рæ-
13 Диктаитты æмбырдгонд 4-8 къл.
193
ХЫстæ чи ныссаста, уыцы бæстæтæм. («Д& царды сæйр.
æгъд.») 12. Мæйдар æхсæв, цкма боны рухсæй тарсти,
уыйхуызæп йе ’рфгуытæ ноджы ныллæгдæр æруагъта.
(Цæг. М.) 13. Хъæуы устытæ, райсомæй сæ фос хъоммæ
куы тардтой, уæд, кæрæдзийыл куыд æмбæлдысты, афтæ
чыртæ-чыртæ кодтой. (Епх. Т.)
IV. 1. Уырыссагау сахуыр кæнин уый тыххæй дæр
æз, æмæ кæй дзырдта уыцы ’взагыл Ленин. (М.) 2. Мах
сабырдзинад хъæуы уый тыххæй, цæмæй тызмæг æрдз
фендæрхуызон кæнæм адæмы амоиды тыххæй. (Н. Тел.)
3. Лæппу мын бацамыдта, Артинæ цы зæххытыл куыста,
уыдон. 4. Мæн фæндыдис, æгас республикæйы йæ кой
кæмæн айхъуыст, уыцы æрыгон комбайнеры царды тых-
хæй колхозонтæн сæхи дзыхæй исты фехъусын. (Сæб. Р.)
5. Валодя, зивæг цы у, уый зонгæ дæр никуы ’кодта.
(Мæх. А.) 6. Æмдзæрæны баййæфта, йемæ иу уаты чи
цæры, уыцы студенты. 7. Дыргъты цæхæрадæттæй цъы-
бар-цъыбур кодтой, ног чи æртахт дард хуссайраг бæс-
таетæй, уыцы мæргътæ. (Епх. Т.) 8. Бафæлварут, æхсыр-
хуыз мигътæ пъæззыйау кæм æрбадынц, уыцы бæрзæнд-
тæм схизын. (Цыр. М.) 9. Куыддæр Советон хицауад
æрфидар Ирыстоны, афтæ Къабо балхæдта номдзыд фæ-'
тæджы портрет æмæ йæ къулыл бакодта бæрзондгомау.
10. Уалдзыгон райсомы рухс арвыл куыддæр фæбæрæг,
афтæ хъæуæй рауади дзаг уæрдонимæ Тембол. 11. Иæ
уæрдоны фондз голладжы нартхор, бæхы фарсмæ хæс-
гæ гал баст, афтæмæй æхситтæй заргæ цæуы. (Бæд. Хъ.)
12. Зауыр тындзыдта, йæ машииæ кæм ныууагъта, уыр-
дæм. 13. Дыккаг рейсы фæндагыл цæугæйæ хъæугæрон-
мæ куы рахæццæ, уæд йæ разы чидæр сосæйы был æр-
лæууыд æмæ йæ къух сдардта. 14. Уый уыд, знон Ел-*
хъан кæимæ æрбацыд, уыцы лæппутæй иу. (Дз. К.)
ÆМБАРЬШГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
V. 1. Фæсивæд, кæд бон-изæрмæ æпæ сæхиуыл баца-
уæрдгæйæ фæкуыстой æмæ фæллад уыдысты, уæддæр
фæндыры зæлтæм се уæнгтæ барог сты, æмæ сæ фæллад
ницæмæ æрдардтой. 2. Кæд нырма дидинджытæ сегас
дидинæг пæма ракалдтой, уæддæр тыиг рæвдыдта сæ ба-
каст адæймаджы цæст. 3. Аслæнбегмæ хæрын тынг цы-
ди æмæ, кæд æфсæрмы кодта, уæддæр ыц^дзæбæх æн-
тысти. (Епх. Т.) 4. Чермен, кæд Тылаттаты цурæй цьь
фæнды мæстыйæ рацыдис, уæддæр иттæг ,хъæлдзæгæй
194
сæмбæлд йæ адæмимæ. (С. У!) 5. Ацæргæ сылгоймаг Га-
санты Дзафи, кæд идæдзæй баззад, уæддæр йæ зьтндзи-
нæдтæ ницæмæ дары. (Бес. Т.) 6. Хур хæхты аууонæй
æххæст нæма æрбакаст, афтæ Зауыр иæ машинæйыл
фермæйы æрбалæууыд. (Дз. К.) 7. Хур нæма æрныгуыл-
ди, афтæ колхозонтæ æмбырд кæпын байдыдтой колхоЗы
клубмæ. (Епх. Т.) 8, Хур æдзынæг каст, Ирыстоны хъæу-
тæ æмæ горæттæй Дзæуджыхъæуы Сæрибары фæзы цы
æнæкæрон дзыллæтæ сæнкъуыст, уыдонмæ. (Цæг. М.)
9. Уалдзыгоп рог дымгæ рæвдауы лæппуйы хурсыгъд
цæсгом, хъазы йып, йæ фæтæн ныхыл иы сæрыхъуынтæ
æрхаудтой, уыдонæй. 10. Раст у, ды кæй зæгъыс, уый.
(Епх. Т.) 11. Æхсæвы Джеллытæм цьт ачæм уычи. уьтдон
райсомы хъæуыл айхъуысын кодтой Гаппойы сыздæхты
хабар. (М. Д.)
Æмбисæндтæ.
VI. 1. Арв куыд нæры, афтæ нæ цæвы. 2. Алцæмæй
æххæст æмбал чи агуры, уый æнæ æмбал зайы. 3. Арсæн
чидæр йæхи уыдта, афтæмæй ма йын йæ фæд агуырдта.
4. Æррайы дзырд хъыг кæмæ кæсы, уый йæхæдæг æрра
у. 5. Бас кæй басудзы, уый донæн дæр фу кæны. 6. Би-
нонтæ кæрæдзийы куы уарзой, уæд сæ бæркад бирæ у.
7. Дæ хоры æриылæй ма раппæл, цалыимæ йæ дæ къу-
туйы бафснайай, уалынмæ. '8. Ды зондмæ куы уыдтæ,
уæд æз хуыртæ не ’хсæстои. 9. Кæд ленк нæ зоныс, уæд
донимæ дæ хъару ма равдис. 10. Кæд дæ адæмимæ цæ-
рын фæнды, уæд у.арз дæ сыхаджы. 11. Кæмæй цы рис-
сы, уый кой кæны. 12. Лалымы цы иыккæнай, уый дзы
рауадздзынæ. 13. Райсом дæ цы хъæудзæн, уый абон
сцæттæ кæн.
г
VII. 1. Симдьькуы бацæуай, уæд дзы симын хъæуы.
2. Хæппæй уадзыг чи кæны, уый фæдисæн нæ бæззы.
3. Цы агурай, уый ссардзынæ. 4. Цы байтауай, уый æр-
кæрддзынæ. 5. Цуанон цы къуылдым нæ басгары, уый
сырдджып хопы. 6. Чи дыи бацамона дæ рæдыд, уымæй
бузиыг у. 7. Чи цас фсны, уыйас зоиы. 8. Кæд дæ фæн-
ды дæхицæй раппæлын, уæд дæхи ма стау. 9. Кæй нæ
уарза’й, уымæн йæ хæрын — цъæм-цъæм, йæ цæуын —
сæпп-сæпп/10. Иæ боны кæй иæ бакæнай, уый сæдæ бо-
ны дæр нæ комы. 11. Дæхи базонын дæ куы фæнда, уæд
адæмы фæрс. 12. Адæймагимæ цалыимæ цæххы пут ба-
хæрай, уæдмое дзы æвзæр ма зæгъ. 13. Зæрдæ куы судза,
195
уæд сохъхъыр цæстæй дæр цæссыг цæуы. 14. Чи нæ ку-
сы, уый нæ хæры. 15. Хъаруджын уæвын дæ фæнды, уæд
сихæрттæм ма хуысс. 16. Рухсмæ куы фæзындтæ, уæд
ды кæугæ кодтай, иннæтæ та цин. Афтæ бакæн, æмæ
рухс дунейæ куы цæуай, уæд иууылдæр кæугæ куыд кæ-
ной, ды та худгæ.
VIII. 1. Зæхх йæ цардæмбал у, чи йæ уарзы, уымæп.
2. Зымæгон суг цæмæй æрбаластаид йæ бинонтæн, фæз-
зыгон йæ хорта* цæмæй æрбамбырд кодтаид, ахæм ку-
сæг фос нæ уыдис мæгуыр Цоламæ. 3. Гуыба базыдта,
Джерихан Алимырзанмæ кæй фæбады, уый. 4. Æнæ,
адæмæй иу минут пæрын чи нæ фæрæзта, уыцы Залдуз
ныр æртæ къуырийы йæхи дæр пал равдыста. 5. Дзабо
уыдис, йæхи ’фæллойæ дзæбæх чи цард, ахæм хæдзары
лæппу. 6. Цин кодтой партизантæ, кæй ф^æуæлахиз сты,
ууыл. (М. Д.) 7. Дыууæ хатты Таймураз Азауы агурын-
мæ дæр ацыдис, фæлæ никуы ницы ссардта æмæ фæстæ-
мæ афтидæй æрцыди. (Секъа). 8. Иухатт Симон дуармæ
куы рацæйцыди, уæд кæрты астæу зæххыл федта нартхо-
ры æфсир, систа йæ æмæ йæ йемæ рахаста. 9. Уæрдон
куыддæр иучысыл ауади, афтæ ныггуыпп кодта æмæ
ныппырх ис. (Коц. А.) 10. Дымгæ, цыма ног тыхтæ æм-
бырд кæнынмæ кæдæмдæр азгъоры, афтæ исдугфæсабыр
вæййы, дардæй æрбайхъуысы йæ уынæр, стæй йæхп
æваст рудзгуытыл ныццæвы, æмæ æвгты зыр-зыр ссæуы.
(Мал. В.)
IX. 1. Иван каст чызджы лыстæг æнгуылдзты змæлд-
мæ æмæ дис кодта, хæцæнгæрзтимæ куыд арæхст, ууыл.
(М. С.) 2. Хур дзæвгар суади, афтæ скълады дуармæ йæ
машинæ баурæдта Аслан. 3. Хъасболат, цыма райсом-
сарæй Асланы ссыдмæ æнхъæлмæ каст, уыйхуызæн кæ-
цæйдæр йæ уæлхъус февзæрд. 4. Гагуыдз дзырдта, кол-
хоз куыддæр хос карст фæуа, афтæ мæнæу кæрдынмæ
кæй бавналдзæн, уый тыххæй. 5. Алкæмæн дæр бамба-
рын кодта, мæнæу кæрдыны рæстæг цы куыст кæндзæн,
уый. (Цæг. М.) 6. Æз фехъуыстои, ды æхсарджын сыл-
гоймаг кæй дæ, уый. (Бес. Т.) 7. Æртындæс азы йедтæ-
мæ нæма цыди Хъауырбегыл, йæ фыд Алихан 1941 азы
Фыдыбæстæйы Стыр хæстмæ куы ацыди, уæд. (Цæг. М.)
8. Лæгыл уыдзæн кæддæриддæр фæхæцæг, куы цæра уый
хæлар æмæ рæстæй. (Цыр. М.) 9. Иæ къуызыртæ лæдзæг
йæ дæларм, йæ хъуыиджын уæлдзарм худ нæ халас æрф-
196
гуытыл æпцад, йæ иу къахыл цудæгау кодта, ’афтæмæй
ныхасмæ æрбацыд бæрзондгомау, къæсхуыртæ зæронд
лæг. 10. Цыма тымыгътæй ахæссынæй тарст .æмæ хохы
фарсыл йæхи уымæн нылхъывта, афтæ зынд уыцы изæр
Фæзыхъæу. 11. Чызджытæй бирæтæ, цыма Ногхъæуы
доиы цъыртт дæр нал уыд, уыйхуызæн арæхæй-арæх-
дæр цæуын байдыдтой Бæройты суадонмæ. 12. Бахус сты
Нуцайы цæстытæ. Хуыскъ бæлас дымгæмæ куыд ным-
раст уа, афтæ ма тыххæйты лæууы йæ фæлмæст зæнг-
тыл. 13. Сæ цъыс-цъыс цæуы æхсæлыйы уымæл уидæг-
тæн. Цыма кæугæ кæнынц, уыйхуызæн сæ саст къабæз-
тæй иугай æртæхтæ хауы арты цæхæрмæ. (Цæг. М.)
14. Цалдæр зæронд лæджы, дзæкъултæ се ’ккой, афтæ-
мæй, рацæуынц комы. 15. Хур хæтæнырдæм йæхи систа,
уæдмæ фæрахау-бахау кодтам. 16. Аргъауы авд дуарæй
цыма æхсæз бакодтон, ахæм зæрдæйьт хатт мæм уыди:
чиныг, библиотекæйæ хаст чиныг—мæ къухы. (Бицъ. Г.)
17. Дыгуры партизантæи æххуыс кæнынмæ æрвыст чи
цыд, уыцы дыууæ сæдæ барæгимæ фæдæн æз дæр.
(М. Д.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
X. Адæймаг йæхп куы базыдта, уæдæй фæстæмæ
йæ зæрдæйæ никуы сцух æрвон дунетæм атæхыны хъуы-
ды. Алы адæммæ дæр ссардæуыдзæн, æрвон дунетæм
атæхыны бæллиц чи æвдисы, ахæм аргъæуттæ æмæ ле-
гендæтæ. Ныры дуджы адæймаг та, наукон зонындзи-
нæдтæй ифтонг уæвгæйæ, ноджыдæр тынгдæр тырны
æрвон дунетæм исты амалæй баххæссыимæ, уыдон цар-
ды закъонтæ сахуыр кæиынмæ æмæ, æнусмæ цæмæй
рухс кæнынц, уый базонынмæ. (Сиукъ Н)
XI. Тыхджыи у Фыдыбæстæмæ уарзон-
дзин а д.
ССР Цæдисы социализм æххæстæй æмæ бынтондæр
куы фæуæлахиз ис, уæд социалистон Фыдыбæстæмæ уар-
зоидзинад сси æцæг æппæтадæмоп уарзондзииад. Сове-
тон адæмы уарзоидзииад сæ социалистон Райгуырæн
бæстæмæ уæлдай тыпгдæр разынди Фыдыбæстæйы Стыр
хæсты азты, æппæт адæм дæр Фыдыбæстæ бахъахъхъæ-
нынмæ куы сыстадысты, уæд.
Советон адæм сæрыстыр сты, социализм æппæты фыц-
цаг нæ бæстæйы кæй фæуæлахиз æмæ фыццагдæр адæ-
мæн коммуиизммæ фæндаг мах кæй гæрдæм, уымæй.
Мах сæрыстыр стæм, социалистон цардæвæрд буржуа-
197
зон цардæвæрдæй хуыздæр кæй у, уымæй. Æцæг советон’
патриот, куыд æмбæлы, афтæ аргъ кæны фæсарæнты
наукæйы, техникæйы, культурæйы рæзтæн, архайы, цæ-
мæй дунейы цы хорздзинæдтæ * арæзт цæуы, уыдон
йæхимæ сфæлдыстадон æгъдауæй æрбайса æмæ сæ пайда
кæна йæ адæмы хорздзинадæи. Уыимæ йæ зæрдыл дары,
фæсарæйнаг у, зæгъгæ, алцæмæн хорз хонæн кæй нæй,
уый.
Социалистоп Райгуырæп бæстæмæ уарзондзинад у
тыхджьгн. Уый адæймагмæ гуырын кæиы соцнализмы,
коммунизмы знæгтæм æнæуынондзинад. Йæ социалис-
тон Райгуырæн бæстæ æхсидгæ уарзтæй уарзы æрмæст-
дæр ахæм адæймаг, кæцы пæ ауæрды йæ тыхтыл адæмы
цард дарддæр рæзын кæныпæн, йæ æнæзæрдæхудт фæл-
лойæ уыцы хъуыддагæп ахъаз чи у. («Дæ царды сæйр.
æгъд.»)
XII. Йе ’цæг ном, кæнæ та адæм куыд дзырдтой, аф-
тæ йæ бæрæгбоны иом, хуындис Хъуыдæберд. Фæлæ
йын уыцы ном хи хъæуы цæрджытæй дæр, æрбацæуæг-
гæгтæй дæр бирæ нæ зыдта. Иухатт хъæумæ Бураты
Хъуыдæберды иомыл æрцыдис писмо, æмæ йæ кæмæн рат-
тын хъуыд, уый нæ зыдта постхæссæг, кæд хи хъæуккаг
уыдис, уæддæр. Æрмæст ныхасы бадæг зæроид лæгты
æххуысæй сæмбæлд писмо йæ хицау Бураты Хъуыдæ-
бердыл. Æмæ йæ адæм Хъуыдæберд кæй нæ хонынц,
уый ма уыйбаарц диссаг нæу, фæлæ йæхæдæг дæр дызæр-
дыг фæкæны, искуы йæ йæ ном фыссын куы бахъæуы,
уæд, Хъуыдæберд ныффысса, Дзынга ныффысса, уый нæ
фæзоны. Уæды онг ничи зыдта, Бураты Дзынгайæи ма
Хъуыдæберд ном дæр йс, уый, фæлæ цы писмойы кой
ракодтам, уый куы æрхаста постхæссæг, уæд кæй нæуал
бафарста, Хъуыдæберд чи у, зæгъгæ, иу ахæм нал баз- <
зад. Стæй постхæссæгæи пæхи фæрсып райдыдтой, уыцы
Хъуыдæберд чи разынд, уымæй, æмæ уæдæй фæстæмæ
бирæтæ базыдтоп Дзынгайы æцæг пом. Фæл>æ кæд фыц-
цаг Хъуыдæберд хуынд, уæд æй æрæджиау Дзынга чи
фæкодта, ууыл хъуыды, быцæу кодтой бирæтæ. (М. Д.)
XIII. Куыддæр мит атади, афтæ скъоладзаутæ цæуын
байдыдтой сæ зæххы хаймæ. Йæ зæроид хæмпæл ып æм-
б,ырд кодтой æмæ йæ сыгътой, фаджыс æм ластой, арæз-
той дзы стан.
Алихан бригадимæ кусыпмæ куы рацыдй, уыцы
198
бонæй фæстæмæ иуиæг мииут дæр йæ сæрæй нæ цух
кодтой йæ мады ныхæстæ: «Æз æнхъæл уыдтæн, æмæ
дæм^ даз фыды тугæй исты уыдзæн.,>
- Йæ фыды нæ зоны Алихан. Фæмард хæсты кæронмæ
æввахс. Фæлæ куы фæхъомыл, уæдæй фæстæмæ царды
фæидагыл хорздзипадæй цыдæриддæр уыдта, уыдон
баста йæ фыды иомимæ..Уымæи æмæ йæ гыццылæй фæ-
стæмæ афтæ сахуыр. Цæй-фæиды тыххæй дæр ын йæ мад
уайдзæф ,кæны, зæгъгæ, уæд ’ьш йæ фыды йæ
цæстмæ дардта: «Дæ фыд афтæ нæ кодта».
Зæрæда йæ цæссыгкалгæ педсоветы æмбырдæй куы
ссыди æмæ йæ фыртæп куы бауайдзæф кодта, дæ фыды
тугæй дæм ницы ис, зæгъгæ, уæд уыцы ныхæстæ тынг
арф ныххызтысты лæппуйы зæрдæйы. Æмæ ныр цыдæ-
риддæр куысты куы æрлæууы, уæд фыццаджыдæр афтæ
ахъуыды <кæны: «Цымæ ныр мæ фыд æгас куы уаид,
уæд уый та куыд кусид?»
Ахуыргæнджытæ дæр æмæ йе ’мбæлттæ дæр тынг
зæрдиагæй кастысты Алиханы куыстмæ, уымæн æмæ йæ
бригадмæ дзырдæй райстой. Иууылдæр уыдтой, лæппу
йæхи кæй хъары, уыйгæмæ йыл цин кодтой. Фæлæ уæд-
дæр йæ лæджыхъæд бæрæг нæма уыди, цалынмæ æхсæв-
æддæйыл рувынмæ рацыдысты, уæдмæ. (Бæд. Хъ.)
Æрхæцæн нысæнттæ, къорд уæлæмхæст
хъуыдыйады кæм вæййы, ахæм домгæвазыгджын
хъуыдыйæдты.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТТÆ.
I. 1. Райсомæй Ислам институтмæ куы æрцыд, уæд
дзы сæмбæлд, сесситæм чи ссыд, ахæм лæгтыл. 2. Кæд
уæлæдарæсæй рæвдз нæ уыд, уæддæр афтæ зынди, цы-
ма йын иу-цыппар хæдæттæ ис, иу-цыппар та костюмтæ,
афтæ бæстон зылдис йæхимæ. (Епх. Т.) 3. Адæймаг
мæлæтæй куы тæрса æмæ дзы иæхи бахъахъхъæнын
куы бафæраза, афтæмæй йæ хæс куьь сæххæст кæна,
уæд уый æцæг хъæбатыр у. 4. Ботас окуы фæзындис
Хъазыбегимæ, сæ иннæ фиййæуттæ сæ фæдыл, афтæ-
мæй, уæд сын къухтæ исыны бæсты къухæмдзæгъд са-
рæзтой. (М. Д.). 5. Хæзнион, цыдæриддæр йæкъухы уыд,
уымæй æххуыс кодта йæ фыртæн, -æрвыста йын цыхт,
царв, йæ иунæг хъуг цас фадат лæвæрдта, уыйбæрц.
6. Йæ урщæгтæ зæххы арф цы бæласæн нæма ацыдысты,
уый зæй куыд фелваса, афтæ Никъалайы дæр царды
199
тьшыгъ ахаста йемæ æмæ ?æхы, цæст Ыл нæ хæцы.
(Дз. К.) 7. Хъуыдинæйы чызг йæ тæккæ чызджы кар-
мæ куы бацыд, амæй-ай хуыздæр усгуртæ йын йæ къæ-
сæртæ куы хостой, раст гъеуыцы заман адæмыл скодта
хъаймæты дуг. (Цæг. М.) 8. Скъоладзауты куы рауагъ-
той сæрды каникулты, уæд, уыдонæй рувынхъом чи
уыди, уыдон дæр цыдысты рувынмæ. 9. Лысенко, куыд
зонæм, афтæмæй æрзайын кодта, дуне кæй нæма зыдта,
ахæм халсартæ æмæ нæмыгджын хортæ. (Епх. Т.)
10. Йæ райгуырæн хъæуы рагæй чи нæуал уыдис, уымæн
амонын нæ хъæуы, райгуырæн хæдзар фенгæйæ бæлццопы
зæрдæйы цавæр æнкъарæнтæ февзæры, уый (Сæб. Р.)
II. а) Кæд уыд мæйдар, уæддæр мæм афтæ каст,
цыма хæххон æрттиваг рухс хъæидилтæ мæ разæй дзуг-
тæй тахтысты æмæ мын цырæгътæ дардтой; цъæх би-
рæгътæ рындзтæй гуыбырбæрзæйæ кастысты, æмæ доын
сæ зынг цæстытæ стъалыты рухс кодтой; мæ фарсмæ бур
æрсыты къорд цыдис æмæ лæпп-лæппæй кафыдысты;
мæргътæ сæ лæппынтимæ урс хæрис бæлæстыл цъыбар-
цъыбурæй хъазыдысты, хъæд æмтъæлланг кодта булæ-
мæргъты зардæй; хæххон кæсæгтæ дурджын хуыдымтæй
хъуына доны былтæм раленк кодтой балгай æмæ сæ чы-
сыл хъоппæг цæстытæй мæиырдæм джихæй кастысты;
мæ размæ бæрзонд къæдзæхæй дидинæг згъæлд, æмæ
мæ фæндаг гауызау æрттывта; нæ ’зæппæдзтæй нæ цард-
амонд уынæг нæ хорз фыдæлтæ рабадтысты, цæссыг сæ
рустыл цины суадæттæй цыдис. (Пл. Г.)
б) Ахуыргæнинæгтæ нæ базыдтой, дзæнгæрæг куыд
ныццагътой, уый, афтæ æнувыд хъуыстой Надимæ æмæ
кастысты фæйнæгыл фыст дамгъæтæм. (Епх. Т.)
ÆМБАРЫНГÆНÆН ДИКТАНТТÆ.
III. 1. Рæсугъд у садойнаг изæр. Хур хæхты фæстæ
куы фæвæййы, талынггæрæттæ кæнын куы райдайы, фос,
мæргътæ сæ бынæттæ куы есарынц, хæхтæ куы ныттар
вæййынц, уæд электрон цырæгътæ ссудзынц, æмæ дар-
дæй кæсгæйæ афтæ фæзыны, цыма хæхтыл стъалытæ
хъазынц. (Æгъ. Г.) 2. Коммунизмы хъуыддагыл æцæ-
гæй иузæрдион чн у, йæ социалистон Райгуырæн бæстæ,
й.æ адæмы зæрдиагæй чи уарзы, йæ хъæбатыр ивгъуыд
цард æмæ абоны хъуыддæгтæй йын сæрыстыр чи у, йæ
рухс фидæны сæраппонд чи тох кæны, уый у æцæг сове-
тон патриот. («Дæ царды сæйр. æгъд.») 3. Цас фылдæр
200
æфхæрджытæ уыдис Фатъимæты, цас ыл фылдæр дам-
думтæ кодтой, уыйбæрц уый та куыстыл зæрдиагдæрæй
архайдта, уыйбæрц фылдæр хъуыды кодта ууыл, цæмæй
хъуыддаджы мидæг равдиса, сылгоймаг дæр сæрдари-
уæг кæнынмæ кæй арæхсы, уый. 4. Цæгатыхъæуы цурæй
колхозон дзуг куы фезмæлыди йæ дард балцы, колхо-
зонтæ стырæй, чысылæй йæ фæдыл куы амбырд сты æд
фæндыр, чындзхæсджыты фæдыл куыд амбырд вæййынц
хъал фæсивæд, афтæ, уыдон сæ хъæлдЗæг ныхас æмæ
чыр-чырæй бæсты цъар сæ сæрыл куы истой, уæд Хуы-
синæ, йæ фырт Бæтæ æмæ Талаты лæппутæ та фыдгулы
цæстæй кастысты сæ фæдыл. (Бекъ. Е.)
IV. 1. Хæрз æрæджы дæр ма арв чи æхгæдта, уыцы
егъау мигътæ сæхи фæстæмæ-фæстæмæ айстой, цыма сæ
фыдмитыл фæсмон æркодтой æмæ фыр æфсæрмæй ли-
дзæг фесты, уыйау. (М. Кир-) 2. Тотырбег æмæ Аслæн-
бег кæм цардысты, уыцы хъæумæ хæстæгдæр хъæутæй
сæ иуы цæрдис, йæ ном арвы пæрдау кæмæн айхъуыст,
уыцы диссаджы рæсугъд Аминæт. (Сл. А.) 3. Хох
къæртгæнæг, кæд уыцы ныхæстæ нæ фехъуыста, уæд-
дæр хорз æмбæрста, ацы ран йæ зонд æмæ йæ хъару
уæлдай æхсызгондæр кæй хъуыдысты, уый. (Мæх. А.)
4. Стыр тохы заман куы скæны, уæд мæй куы нæ сзына,
рæстæг куы иæ бæзза, куы уара, уæддæр кæддæриддæо
хæстæввоиг хъуамæ уой уæззау бомбæппарæн фæрæзтæ.
(Цыр. М.) 3. Куыддæр йæ уаты дуарæй ракасти Бабе,
афтæ æппæты фыццаг ауыдта, сæуæхсид сæууон мигъ-
тимæ куыд тох кæны, уый. 6. Нырма историйы дæр бæл-
вырд фыст чи нæма æрцыд, ахæм æмбæхст диссæгтæ
бирæ радзуриккой ацы æгомыг къæдзæхтæ æмæ фыдæл-
тыккон мæсгуытæ, дзурын куы зониккой, уæд. (Бæд. Хъ.)
7. Фæндыры цагъд куы фæсабыр, уæд Зæлинæмæ афтæ
фæкаст, цыма иыртæккæ кæрты адæм иууылдæр уыдон-
мæ кæсынц. (Сæб. Р.) 8. Заман куыд карз æмæ æнæбæ-
рæг уыди, уымæ гæсгæ-иу хъæумæ ахадгæ бæлццон куы
фæзынд, уæд-иу ыл адæм æмбырдтæ кодтой, æмæ-иу сæ
ныхас райрæзти хæдæгъдауæй арæзт митинджы хуызмæ.
(М. Д.) 9. Æддæмæ куы рацыдыстæм, æрмæст уæд ба-
зыдтон, цæгатаг уазал цы у, уый. (Фæр. Къ.)
КОНТРОЛОН ДИКТАНТТÆ.
V. 1. Цыма, бæстыл зарагдæр цъиуы мыггагæй цы-
дæридДсТр уыди, уыдон иууылдæр уыцы иарæг коммæ
201
æртахтысты, уыйхузæн мингай хъæлæстæй зарыдысты
цъиутæ. (Цæг. М.) 2. Адæм куы стыхсой цагъайраджы
цардæй, адæм куы бамбарой се ’фхæрд, сæ марæг, вон,
уæд кæй сыстдзысты иубоп хъыгдардæй, зои, уæд кæй
фехъуысдзæн иубон сæ зарæг. (Цомахъ). 3. Бон дзæбæх
куы срухс, уæд сыстад Хадзымæт æмæ, куыддæр йæхи-
мæ зылд фæцис, афтæ йæм фæзынди Максим. 4. Фарæ-
стæм сахатæй фондз мппуты рацыдис, афтæ Хетæг бай-
гом кодта колхозонты æмбырд æмæ сын рахабар кодта,
æмбырд цæй фæдыл у, уый. (Епх. Т.) 5. Æз æмæ зæ-
ронд ус Изергиль баззадыстæм сæнæфсирты къутæрты
аууон æмæ зæххыл хуысгæйæ æгомыгæй кастыстæм,
денджызмæ чи ацыд, уыдон аууæттæ мæйдары куыд
тадысты, уымæ. 6. Ныр зæронд ус рæсугъд аргъау конд
куы фæцис, уæд быдыр бынтондæр ныссабыр, цыма
джих ныцци, адæмы тыххæй йæ зæрдæ чи басыгъта, йæ-
хицæн сæ чп ницы бацагуырдта æмæ афтæмæй чи
амард, уыцы хъæбатыр лæппулæг Данкойы тых æмæ
’ æхсардзинадыл. (М. Г.) 7. Мæн фæнды радзурын, æп-
пæт дзыллæты амондыл чи хæцыд тохы, фæллойгæнæг
адæмы хи хъæбулау чи уарзта, æппæт дунейы пролета-
риатæн тохы фæндаг чи амыдта, уыцы зынаргъ Влади-
мир Ильич Ленины сывæллопы бонты тыххæй сабитæн.
VI. Куы ныссæла зымæгон æхсæв зæхх,
Залты мит куы уара,
Æмæ та комы сау дзæихъа къæдзæх
Урс-урсид куы дара,
Æз уæддæр мæ развæндаг уыидзынæн,
Æз уæддæр мæ дард балцы цæудзыиæн!
Куы бастайа хуырджын комы мæ бæх,
Бонрæфты куы тыхса,
Куы ныккала йæ судзгæ сыгтæ зæгъ,
Арвы нæрд куы хъуыса,
Æз уæддæр мæ развæидаг уындзынæн,
Æз уæддæр мæ дард балцы цæудзыиæн!
Куы сагъуыйа нæ уарзон хæхты уад,
Дымгæ дзы куы тъиза,
Куы иæ уа денджыз хурбонау æнцад,
Дун-дуие куы риза,
Æз уæддæр мæ разюæндаг уыпдзыпæп,
Æз уæддæр мæ дард балцы цæудзынæн!
Куы æрцæуа нæ дидинджытыл их,—
Хур та сæм тындздзæни,
202
К>ы æрбада нæ размæ искуы мигъ,
Цард уæддæр фыцдзæни,
Æз уæддæр мæ развæндаг уындзынæн,
Æз уæддæр мæ дард балцы цæудзыиæн!
(Цыр. М.)
VII. 1. Æрджыпарæг йæхи цъæхпæууæй кæм фæлын- >
ды æмæ æргъæуæй кæм амайы йæ былтæ. Терк, кæм
кæпы рог фæйлауæп леик, уылæн уылæпимæ кæм хъазы
æмæ сæдæ азты сæ разы æд цип, æд маст æмæ æд хъыг
кæм лæууы Дзылаты мæсыг, уым уыд алайнæгты егъау
хъæу. (Хъаз. Хъ.) 2. Нæ фæдзурдзыстæм, дыууæ æмба-
лы куыд цыдысты сæ фæпдагыл, куыд цпп кодтой хæх-
ты уындыл, хуссайраг уæлдæф куыд улæфыдысты ад-
джынæй сæ фæтæн рпутæм, бæзджын сау æрфгуыты
бынæй фыр цинæй куыд æрттывтой сæ сау цæстытæ, сæ
фæллад куыд хорз уагътой, уый тыххæй. (Бр. С.) 3. Æх-
сæвы бинонтæй фынджы уæлхъус куы ничиуал æрбадт,
сæ афтпд хуыссæнтæ коадæй куы баззадысты, æрмæст-
дæр уæд базыдта, цы стыр бæллæх ыл æрцыд, уый. Нал
схуыссыд, нал бафынæй Нуца. 4. Æхсæв-бонмæ йæ цæс-
сыгæй дзаг цæстытæй фæкаст, хъæуы бын æртæ фæн-
чдаджы кæм баиу сты, хиды фæйнæварс дыууæ гæды бæ-
ласы æхсæ-вгæстау кæм лæууыпц, уырдæм. (Цæг. М.)
5. Нæ фæтæн быдыртæ денджызтæ æмæ къанæуттæ куы
суой, бæлæстæ цъæх куы адарой, уæд нын тас нал у хус
заманæй. (Епх. Т.) 6. Уарынхуыз арв мæсты гæрæхтæ
куы ныккæпы, уæд рухсы тæмæнтæм цæст ацахсы, доны
уылæнтæ æрттывдтытæ калгæ куыд лидзыиц размæ,
уый. (Бæд. Хъ.)
Бабæтгæ бастдзинад æмæ домгæ. бастдзинад
кæм зæййы, ахæм хъуыдыйæдтæ.
ФÆДЗÆХСТОН ДИКТАНТ.
I. 1. Мисурæт колхозы сарæзта сæрмагонд звено,
скъола, каст чп фæци, ахæм лæппутæ æмæ чызджытæй,
æмæ фарон сæ хорз куысты кой айхъуыст æгас респуб-
ликæйыл. (Дз. К.) 2. Цæрынæй мæлынмæ лæг хъуамæ
дæсныдæр уа. Цæрыы цы лæг зона, фæлæ мæлын чи нæ
базоиа, уый сау капеччы аргъ нæу. 3. Читойæн йæ хъус-
тыл ауад уынæр, æмæ та рабадт рæдзæ-мæдзæгæнгæ.
Ныр дæр æй нæма уырпы, æгас ма у, уый, фæлæ уæддæр
бады йæ хуыссæны æд гæрзтæ. (Фæр. Къ). 4. Зæрдæйæ
203
зæрдæмæ ныккæсæн нæй, фæзæгъынц, фæлæ уыцы Дыу-
уæ лæджы сæ кæрæдзимæ куы фемдзаст сты, уæд цæс-
тæнгасæй бирæ цыдæртæ загътой кæрæдзийæн. (М. Г.)
5. Гъæй, Хъарадзауты хъал чызг, ардæм дæ чи рахаста,
уыдон дæ ам нал ныууадздзысты, ма тæрс. 6. Сала фий-
йæуттæм кæрдзынгур ацыдис, фæлæ йæ куы базыд-
тон, хъæуæй чи ралыгъдпс, уыцы Сала у, уæд ыи ницы-
уал радтой, æыæ фæстæмæ ныздæхтис. (Фæр. Къ.)
7. Лдæймаг хæрз чысылæй базоны стъалыты, йæ зæр-
дыл бадары уыдон æвæрд, фæлæ йæ царды дæргъы уы-
цы æвæрды кæй пицы пвддзпнæдтæ рахаты, уымæ гæсгæ
æрвон дуне уымæ æпусон фæзыны. (Сиукъ. Н.) 8. Сæр-
ды куыд кастнс, афтæ ма кастис дардæй хур, фæлæ сæр-
ды куыд фæта.вы, афтæ нал тавта. (М. Д.) 9. Дуда Ах-
болимæ бафидыдта, фæлæ Бæтæйы фырттæм никуы уы-
ди, кæд уыдон дæр Алыккатæй уыдысты, уæддæр. (С.У.).
КОНТРОЛОН ДИКТАНТ.
II. 1. Уарзонæй æмæ зæрдæбынæй фæдзурынц адæм,
царды мидæг йæхицæн хъарм бынат чи нæ агуры, фæлæ
кæддæриддæр фæллойы раззагдæр рæнхъыты чп ис, йæ
дæсныдзинад æппынæдзух чп хуыздæр кæны, йæ зонын-
дзинæдтæ чи хъæздыгдæр кæны æмæ йæ алыварс уæвæг
адæмы хъысмæт йæ зæрдæмæ хæстæг чи псы, ахæм ком-
мунисты тыххæй. («Дæ царды сæйр. æгъд.») 2. Хур
бæндæны бæрц суадаид, афтæ Мæхæмæт æмæ Мухтар
рараст сты хъæуæй. Хъæуæй куы рахызтысты, уæд Мæ-
хæмæт бæхмæ бавзыстытæ кодта, бæх асæпп ласта, æмæ
бидаркæйæн йæ хъыс-хъыс ссыди. (Епх. Т.) 3. Дымгæ
цыма ног тыхтæ æм’бырд кæнынмæ кæдæмдæр азгъоры,
афтæ исдуг ф<æсабыр вæййы, дардæй æрбайхъуысы йæ
уынæр, стæй йæхи æваст рудзгуытыл ныццæвы, æмæ
æвгты зыр-зыр ссæуы. (Мал. В.) 4. Дæлæуæз комы, æв-
зист пырхæнтæ æппаргæ, уадис хæххон дон, æмæ йæ за-
рæг хъуыстис афтæ, цыма зоиы, ныртæккæ ацы хохы
къуылдымтыл мæлæтдзаг тох кæй фендзæни æмæ йæм
къултæй туджы суадæттæ кæй згъордзысты. (С. У.)
Æмхæст текстытæ синтаксисæй æппæт рацыд
æрмæгыл.
I. Сæууоп дидппæгау абон рæсугъд у дæ хуыз, нæ чы-
сыл Ирыстон. Дæ сæрмæ нывæнды йæ сызгъæрин цыл-
лæ æпдæхтæ сæрибары хур. Ныййарæг мадау дæ йæ
хъарм фæлмæн хъæбысы æрбатыхта не стыр Райгуырæн
204
бæстæ. Уый дыл ауды хъæбулау, æрхæцыд дын д& чы-
сыл къухыл æмæ дæ размæ хоны.
Уæвгæ та-ма акæе, уыцы ныпйарæгæн цас æвзыгъд
фыр^тæ ис: украинаг, белоруссаг, гуырдзиаг, эстойнаг,
узбекаг... Чи ранымайдзæн афтæ тагъд сеппæты. Æмæ
дæу уыдонæй хъулондæр нæ кæны. Раигуырæн бæстæйы
фæнды, цæмæй рæзат æмхуызонæп, йæ иамысджын цы-
рагъдар Коммунистон партийы фæндиаг. Кæд де ’фсы-
мæртæ бирæ æмæ алыхуызон сты, уæддæр иузæрдионæй
цин кæнынц дæ циныл, хъыг — дæ хъыгыл. Уыныс сæ
дæхæдæг. Дæ дыууиссæдзаздзыд бæрæгбон уыдонæн
дæр у цинты, уарзондзинады бæрæгбон. Сеппæт дæр
дын арфæтæ æрвитыпц. Кæд кæрæдзимæ чысыл дæрд-
дзæф цæрыпц, уæддæр сæ тынг фæиды дæ æхсызгондæр
бонты дæ фарсмæ æрбадын, æфсымæрау дæу хъæбысы
æрбакæпын. Ахæм хæлардзииадæй, ахæм æфсымæрдзи-
надæй сæрыстыр у махæй алчи дæр.
Хъæздыг — дæ быдыртæ, дæ дæтты къæрццæмдзæгъ-
ды цæхæртæй барухс сты фæллойгæнджыты хæдзæрттæ.
Дайраны комæй Мæздæджы зæххытæм сырæзыдысты
тыхджын электростанцæтæ, æмæ Ильичы мингай цы-
рæгътæ судзынц хæдзæртты, куыстуæтты. (Газ. «Рæсг-
дзинад»)
II. Н 0!Г гу ы р д.
Уары фæлмæн къæвда... Æвзист æртæхты урс цæсты-
тæ фергпшынц бæлæсты фæлмæи сыфтыл. Къалиутæй
фесхъиуынц, фестъæлфынц цингæнгæ. Хæдзары бæрзонд
тигъæй хауы нарæг тæдзынæг; Асфальтыл базгъæлæитæ
вæййы. Æрыгон сылгоймаг ёакодта уаты рудзгуытæ,
æмæ нрон зарæг ратахт уышгты сæрты — агуры парахат-
дзинад. Уый ног хæдзары райгуырд сывæллон, æмæ хис-
тæртæ иомы куывды бадыпц...
Мады зæрдæмæ батахт хуры тын. Фыды сау хъоппæг
цæстыты змæлы амонды фыццаг стъалы.
Ноггуырд та авдæнæй рухсмæ ивазы йæ чысыл гук-
кытæ, цыма афтæ зæгъынмæ хъавы: «Ауадзут мæ, мæн
зæхх æмæ арвы сусæгдзинæдтæ базонын фæнды. Кæм-
дæр та фæндæгтæ æдзæмæй лæууынц, уæззау хъуыдыты
здыхсынц»...
О æнæхин уд, ма тагъд кæн тæхынмæ, ды амонд-
джын лæ. Нæма зоныс ции дæр æмæ зындзпнад дæр. Дæ
чысыл зæрдæ нырма æнæфыст гæххæттау сыгъдæг у.
Цы йыл сныв кæндзæн рæстæг, цавæр цаутæ йыл ныу-
205
уадздзысты сæ арф фæд,—зын зæгъæн у. Æз æрмæст
бæлвырдæй иу хъуыддаг зонын: нырæйæнæхиндæр.никуы
уыдзынæ. Бонтæ дæ сахуыр кæндзысты дзурын дæр æмæ
нæ дзурын дæр. Фæлæ фыды зæхх алкæд дæр зынаргъ
у. Сис-пу дæ арммæ фæлмæн с-ыджыт æмæ-пу зæгъ:
«Ацы хуымгæпд мæ фыдæлты туг æмæ хпды æртæхтæй
хъарм у. Ацы саумæрыл уыд сæ цин дæр æмæ сæ сагъæс
дæр, æмæ цалынмæ мæ цæстытæ æрттпвой, фæстаг туг-
дадзип зæрдæйы тæлфа, уæдмæ мын се ’гъдау æмæ ка-
дæп дæлæмæ æруадзæн нæй»... Ныр та уал хъус дæ номы
куывды хпстæрты сидт æмæ зарджытæм. Д&у уыдопы
зыпг бахъæудзæи тынгдæр ссудзын æмæ йæ царды иу
бæрзондæп пннæмæ, дæ чысыл адæмы помыл, амопды
тырысайау ахæссып. Кæсыс, уæртæ фыиджы хистæр
сыстад, уый дæ цæрæпбонæн систа гаджидау!
(Чедж. Æ.)
III. Стыр ныхас мæм ыицы ис. Æз æмæ ды, Мæхæ-
мæт, иукъорд боны иумæ акуыстам æмæ кæрæдзийы
зæрдæхудт, мæнмæ гæсгæ, никуы райстам! Хъуыддаджы
фæдыл-иу^ пæм, кæй зæгъын æй хъæуы, пыхæстæ дæр
рауад, фæлæ уымæн æнæ афтæ хос пæй. Мах коммунист-
тæ стæм, .æмæ алчидæр хъуамæрæстдзинадыл архайа,—.
иумæйаг хъуыддаг æппæтæй уæлдæр æвæрæм! Ныхас-иу
яæш уый тыххæй нæ рауад, æмæ кæрæдзийæн фыддæра-
гæн кодтам... Ды бирæ фæкуыстай, бирæ хорздзинæдтæ
фенын кодтай нæ хъæубæстæн. Фæлæ цард размæ цæ-
уы... Ныр та адæм æндæр домæнтæ æвæрынц разамон-
джыты цур. Фондз-æхсæз азы размæ хорз чи уыд, уыцы
хъуыддæгтæ абон фаг иал сты... Разамонæджы бон
куынæуал вæййы адæмы домæнтæ æххæст кæнын, уæд,
ыл рæдыдтытæ дæр æрцæуы. Æгайтма дын ахæм кæс-
тæртæ’ис, æмæ дæ раивтой. Ды дæр дзæгъæлы нæ бад-
дзынæ, ис ахсджиаг куыстытæ нæ колхозы, æмæ уыдо-
нæй иу куыст дæумæ хауы.
Махмæ ис ахæм фæпд, цæмæй дæхимæ куыройы
арæзтад райсай æмæ йæ кæронмæ ахæццæ кæнай. Мах
бирæ фæхъуыды кодтам æмæ дæуæй хуыздæр кандидат не
ссардтам. Цæвиттон, ды, Мæхæмæт, ацы хъуыддаг куы
срæвдз кæнай, хъæуæн куырой куьгсаразай, уæд дæ
бузныг уыдзысты канд нæхи хъæубæстæ иæ, фæлæ æнæ-
хъæн районы колхозонтæ дæр. (Епх. Т.)
IV. Хур йæ был сцæпдардта, афтæ кусджытæ заводы
дуармæ æрæмбырд сты. Янош йæ газеттимæ уыд кус-
206
джыты аста^у. Сырх тырыса сызгъæрин фондзтигъон
стъалыимæ сæ сæ’рмæ фæйлыдта. Янош сын кодта йæ
ног зарæг. Йæ рæсугъд мелоди зæрдæтæ агайдта. Хъу-
сынæй йæмничи æфсæсти, цыма уый амæйразмæ æппын-
дæр афтæ никуы зарыди. Æмæ, æцæгдæр, Янош ахæм
зарæг никуы ма скодта, ацы райсомы хуызæн зæрди-
агæй никуы ма зарыд. Иу халассæр лæг цæуылдæр бæр-
зонд слæууыд.
— Æмбæлттæ, хæлæрттæ! Мидæгон æмæ æддагон
контрреволюци нæ адæмæн бавзарын кодта стыр сау-
бонтæ. Фашизмы сау тыхтæ ныцъцъист кодтам, фæлæ
чи .æрныгъуылд, йæ бирæгъы царм фысы цармæй чи ра-
ивта, ахæмтæ ис нырма не ’хсæн. Уæдæ цырддзаст уæм,
æмбæлттæ! Нæ буары стыр хъæдгæмттæн сдзæбæх-
гæнæн ис æрмæст æнувыд куыстæй. Мах фæллой кæнын
чи нæ уадзы, уыдон нæ фыдызнæгтæ сты, æмæ æгъатыр
уæм сæ ныхмæ. Иууылдæр куыстмæ!
Заводы дуаэрттæ байгом сты. Кусджытæ æмвæтæнæ-
гæй мидæмæ ссæстой. Я’нош цыд йæ фыды хæлар тыры-
сахæссæг зæронд кусæджы фæрсты йæ ног зарæг кæн-
гæйæ.
Фæлæ, адæмы фыдызнаг карз кæд нæ уыд! Бирæгъ
уæвгæйæ фысы царм чи скодта, уыдон æд гæрзтæ заво-
ды уæлхæдзæртты, талынг къуымты, бамбæхстысты. Фæ-
дисы гæрах фæцыд, стæй æмæхст ныннæрыди. Æппæты
фыццаг аархаудтой Янош æмæ тырысахæссæг зæронд ку-
сæг. (Цоц. Р.)
V. Нымæцтæн сæ рафысс-бафысс æнцон у; æвзагæн
дæр мплуантæ æмæ триллионтæ дзурын зын нæу. Мил-
уантæ æмæ. миллиардтыл хаттæй-хатт афтæ сахуыр
вæййæм, æмæ сæ коймæ ,пæ цæст дæр нал фæыыкъу-
лæм. Фæлæ цы кæрдынц уыцы нымæцтæ, ууыл бирæ
хатт хъуыды дæр нал а.кæнæм.
Бирæ у милуан?
Уæ куыстмæ кæнæ скъоламæ цæугæйæ алы бон дæр
дыууæ километры куы цæуат, уæд уæ милуан къахдзæф
акæнынæн иу афæдзæй фылдæр бахъæудзæнис. Милуан
бабызы Терчы доны кæрæдзи фæстæ рæнхъæй куы ба-
уромæм, уæд сæ дæргъ аххæсдзæн горæт Орджоникидзе-
йæ суанг Хъаспийы денджызмæ. Гæххæтт æхцайæ уæм
иугай сомтæ мплуан куы уа, уæд сын иунæгæй сæ дæ-
сæм хайæ фылдæр нæ афæраздзыстут.
Миллиард та цас у?
207
Дыууæ миллиард секунды фæцæрыны фæстæ адæй-
маг ас адæймагыл нымад вæййы, уæд ууыл цæуы æхсай
æртæ азы. Миллиарды онг банымайын куы сфæнд кæнат
æмæ нымæцтæ æнæхъæнæй куы дзурат, уæд сымах нæ,
фæлæ уæ фыртты фырттæ дæр н,æ сæххæст кæндзысты
уыцы куыст. Искæцы чиныджы миллиард фарсы куы уа-
ид, уæд йæ бæзн Хъазыбеджы хохæй ссæдз хатты бæр-
зонддæр уа-ид. (Сиукъ. Н.)
VI. Наукæйы бирæ нæ разындзæн, Ломоносовы æм-
сæр кæй сæвæрдæуа, ахæм ахуыргæндтæ. Дыууæ сæдæ
азмæ æввахс рацыд Ломоносовы дугæй, фæлæ уæддæр
йæ цард æмæ йæ куысты уаг абон дæр сты фæзминаг.
Советон æвзонг адæймаг Ломоносовы цардæй йæ
зæрдыл хъуамæ дара ахæм миниуджытæ: райгуырæн
бæстæ уарзын, наукон алывæрсыгдзинад, цы-фæнды зын
уавæрты дæр, адæймаджы размæ цы хæстæ ис, уыдон
сæххæст кæнынмæ тырнындзинад.
Ломоносовы заманы Уæрæсе уыди феодалон бæстæ,
фæлæ уæлдæр Ломоносов тох кодта, цæмæй йæ райгуы-
рæн бæстæ Европæйæ фæстæдæр ма лæууыдаид, цæмæй
Уæрæсейы промышленность æмæ техникæ бæрзонд къа-
хыл æвæрд æрцыдаиккой. Иæ дуджы иуæй-иу ахуыр-
гæндтау æмæ уæдыккон Уæрæсейы хицæуттау Ломоно-
сов йæ сæр никæд æркъул кодта фæсарæйнаг ахуыр-
гæндты авторитеты раз. Дыууын фондз азы дæргъы Ло-
моносов фæтох кодта фыдыбæстæйы наукæйы знæгты
ныхмæ. Фæсарæйнаг уæвгæйæ уырыссаг ~наукæ æмæ
культурæйæн хицау чи сси, афтæмæй та уырыссаг адæ-
мæн зæрдæбынæй аргъ чи нæ кодта, уыдон кæддæрид-
дæр уыдысты Ломоносовы знæгтæ, æмæ уый æнæ ба-
фæллайгæйæ тох кодта семæ.
Æстдæсæм æнусы ахуыргæндты æхсæн Ломоносов
нымад у зынгæдæр ахуыргондыл. Стыр поэт уæвгæйæ
Ломоносов ноджы уыдис гениалон химик, физик, астро-
ном æмæ метеоролог дæр. (Сиукъ. Н.)
VII. Лубæ, æз тынг аххосджын дæн дæ разы æппæ-
тæй дæр. Мæхæдæг дæр ыл бирæ фæхъуыды кæнын æмæ
йæ æмбарын. Фæлæ мыл цы стыр хæс æвæрд ис, уый
æмбарыс æмæ мын ныххатыр кæндзынæ, зæгъгæ, мæ
зæрдæ ууыл дарын.
, Мæ зыиаргъ, мæ пардæмбал стъалы, рох мæ никуы
вæййы сывæллон дæр, ды дæр, æмæ иыртæккæ ды мæн
208
цæй тыхх^й æфхæрыс, уымæй дæхирдыгонау ды раст дæ,
фæлæ æз дæр, ды кæй зæгъыс, гъеуыдæтты сæраппонд
архайын. Стæй зон, мæ ахсдж’иаг, ды хуымæтæджы Лу-
бæ нæ, фæлæ кæй дæ цардыл тохгæнæджы, революцио-
неры цардæмбал. Уый дæ иу минут дæр макуы ферох
уæд. Мæ аххос у, махæн, большевиктæн, нæ тох цавæр
стыр хъуыддаджы сæраппонд у, уый дын ныронг бæл-
вырддæр кæй нæ бамбарын кодтон, уый. Уыныс мæнæ
Кировы? Уый, цæхмæй адæмы фидæн рæсугъд уа, махау
æнамонд куыд нæ уой, цард сын ныронгау зындон нæ,
фæлæ зæххон дзæнæтау рæсугъд куыд суа, уый сæрап-
понд куыд æнувыд æмæ хъæбатырæй кусы, афтæ зын ба-
фæразæн у. Цæй, уыдæттыл фæстæдæр бæлвырддæр
адзурдзыстæм. Ныр та мын хатыр бакæн. (М. Д.)
VIII. Цыхуызæн хъуамæ уа поэт?
Цыхуызæн хъуамæ уа поэт? Куыд хъуамæ уой йæ
конд, йæ уаг?
Поэт æппæты фыццагдæр хъуамæ уа къæрцхъус.
Канд хъустæ æмæ цæстытæй нæ, фæлæ ма хъуамæ зæр-
дæйы тугдадзинтæй дæр хъуса æмæ уына поэт. Адæмыл
кæд дыгай цæстытæ æмæ дыгай хъустæ ис, уæд поэт
хъуамæ æппæтæй дæр уа цæстытæ æмæ хъустæ.
Кæд адæймаг судзины бын уыны, уæд поэт хъуамæ
мæлдзыджы зæрдæйы тугдадзинтæ уына. Адæймаг кæд
адæймаджы ныхас хъусы æмæ æмбары, уæд поэт
хъуамæ хъуса æмæ æмбара, адæймагæн йæ ныхбыны
тугдадзин куыд цæвы æмæ цытæ дзуры, уый.
Поэт хъуамæ хъуса, уына æмæ æмбара адæмы цин,
сæ сусæг улæфт, дымгæйы хъазт, йæ тырнындзинад,
сыфтæрты сыф-сыф, суадоны сыр-сыр, дидинæджы баз-
мæлд, æртæхы ферттывд, хуры цин, мæйы мидбылты
худт, фароны .низтæ, абоны домын, райсомы нывæст.
Ирыстоны советон æхсæнадæн Мысост йæ хæс бафыста
йæ рæзгæ зæрдæйы æхсидгæ тугæй, йæ рæзгæ цырын
зондæй. Цард цæмæй уæлдæр къæпхæнмæ схиза, ууыл
Мысост ныккодта цытимæ йæ тохы хай. Уыцы куыстытæ
Мысост бакодта аивадон сфæлдыстады фæрæзтæй. Мы-
сост, цы уыди, уымæй уæфт уыдис аивады хæрдгæ хæлт-
тæй. Аив йæ ацыд, аив йе ’рбацыд, аий йе сныхас, аив
йе схудт, аив, бынтон аив та йæ зард. Мæ зæрдæ мæм
афтæ дзуры, æмæ Ирыстоны хæхтæ советон дуджы
Мысосты зарæгæй аивдæр ирон зарæг нæма фехъуыстой
сæ рагон сæгæйдзаг хъустæй. (Нигср).
И Диктантты æмбырдгонд 4—8 къл.
209
IX. Раззаг кæроимæ дыууæ километрæй фылдæр нал
уыдис, фæлæ уæддæр разведч’иктæ цыдысты фыццаджы
хуызæн хъавгæ æмæ арæхстгай. Бахæццæ сты сæ фæн-
даджы тæккæ тæссагдæр бынатмæ. Знон изæрæй, раз-
ведкæйы куы рацыдысты, уæд ма ацы бынат уыдис
немыцавп сæ арф фæсчъылдым. Фæлæ уавæр фендæр-
хуызоп. Боны, хæсты фæетæ, немыц фæстæмæ алæууы-
дысты. Æмæ ныр ам, ацы хъæды, æвæццæгæн, ничи
уыдис. Фæлæ уый хъуамæ æрмæст зынгæ афтæ кодта.
Чи зоны, ам немыц пыууагътой сæ автоматчикты. Алы
мипут дæр тæссаг уыдис знаджы æфсæддонтыл хæрх-
æмбæлд фæуынæй. Кæй зæгъын æй хъæуы, разведчик-
тæ кæд æртæйæ фылдæр нæ уыдысты, уæддæр сæ разы
бадджытæй нæ тарстысты. Уыдон уыдьюты хиуылхæцгæ,
фæлтæрд æмæ цæттæ кæддæриддæр тохы бацæуынмæ.
Алкæмæ дæр дзы уыд автомат, бирæ нæмгуытæ æмæ
фæйнæ цыппар гранаты. Фæлæ хъуыддаг афтæ рауад,
æмæ пицы амал уыд тохы бацæуыиæн. Хъуамæ уыдон
æнцад æнæ сыбырттæй æрбахызтаиккой нæхионтырдæм
æмæ къамандирыл тагъддæр сæмбæлын кодтаиккой,
немыцаг батарейтæ нысангонд ,кæм уыдысты, уыцы кар-
тæ. Уыцы хъуыддаг -куыд сæххæст кодтаиккой, уымæй
аразгæ уыди райсомы тохы рæвдздзинад.
Бæстæ уыди сабыр. Дард кæцæйдæр сармадзаны
цалдæр гæрахы æмæ^ фæрсырдыгæй пулеметы цыбыр
къæр-къæр куы нæ æрбайхъуыстаид, уæд фенхъæлæн
уыди, цыма хæстæн йæ кой дæр нæй. (Кат.)
X. Сæ адæмы хъысмæтыл сагъæстæгæнгæйæ Нарт
дзырдтой:
«Нарт Нарт уæд уыдысты, арв сæ нæрын уæд нæ
уæндыд, æмæ мæлын куы зыдтой сæ дзыллæйы еæрыл,
алчи сæ хæцын куы фæрæзта йæхиуыл. Нарт Нарт уæд
уыдысты, æмæ нæртон адæймаджы дзыхæй рæстдзина-
ды йедтæмæ куы ницы ирвæзти. Нæ дзыллæ дзыллæ
уæд уыдысты æмæ сæ сæр сæрмæ куы хастой. Адæймаг
хæлæг уæд кодта Нартмæ, сæ хорзы кой дардыл уæд
хъуысти Нартæн, сæ гуыбыныл хæцын куы фæрæзтой,
•иозтæй сæхи куы хъахъхъæдтой, ронгæй сæ бæрц куы
зыдтой...»
Æгъдæуттыл тæрхонгæнгæйæ НартГдарддæр загътой:
«Нæ адæм адæм уæд уыдысты, æмæ нæ кæстæр хис-
тæры куы нымадта, кад ын куы лæвæрдта, кæрæдзимæ
куы хъуыстой».
210
Тотырары мад йæ фырты мард куы фехъуыста, уæд
афтæ зæгъы Нартæн: «Фæцæут сæ хæцæн бынатмæ æмæ,
кæд разæй цæф уа мæ фырт, уæд-лу æй æрхæссут, æз
ыл кæуынæй мæхи бафсадон, æмæ йæ нæ уæлмæрдты
бавæрæм, кæд фæсте цæф уа, уæд æй искуы фаджысы
баныгæиут — уæлмæрдты ныгæпыиы аккаг нæу, уымæн
æмæ уæд лидзгæ кодта, афтæмæй фæцæф».' (Нарты кад-
джытæм гæсгæ).
XI. Сахатырдæджы фæстæ хъæу æмызмæлд ссп.
Цыма алкæмæн дæр йæхн бинонтæй чидæр нал сæм-
бæлд йæ хæдзарыл, æмæ йæ нырма пыр базыдта, афтæ
сæм фæкаст уыцы хабар. Лæгæй, усæй Хæзшюпы ха>-
дзары’ размæ æрæмбырд сты. Уæдæ кæм уыдзæн? Æндæр
хъæумæ куы фæцæуы, уæд йæ хæдзар сыхæгтыл куы ба-
-фæдзæхсы. Иунæг къуым дæр æнæсгæрст нал ныууагъ-
той адæм Хæзнионы хæдзары, фæлæ никуы æмæ ницы.
Иæ хъуг скъæтмæ бацæуæн дуары раз ныххуыссыд кæр-
ты æмæ, цыма ницы æрцыд, афтæ сынæр цагъта. Ас
адæмæй йын куы ничи ницы зыдта, уæд фарстой сывæл-
лæтты дæр, æмæ, æппынфæстаг, колхозы фос чи хызта,
уый радзырдта: «Изæрмæ бир.æ нал уыд, афтæ федтои
Хæзнионы æрхысæрмæ». Фæдис аивылдысты, финйау кæ-
дæм бацамыдта, уырдæм. Бынтои æмбисонд та фесты
скъоладзаутæ. Стыртæ сæ нæ уагътой семæ, фæлæ уы-
дон фæраздæр стк. Бирæ пал хъуыдис фæдисонты
æрхмæ, афтæ сæм фехъуыстис Хæзнионы хъæр. Изæры
йæ хъуг сæрвæтæй пе ’рбаздæхт. Уыцы сахат сывæл-
лæттæй йæ цуры ничи уыд, æмæ агурæг ацыд. Фæстæ-
мæ куы раздæхт, уæд иу ран фæкалд, æмæ йæ къах
фездыхст. Хъæумæ ныхъхъæргæнгæйæ, уæд æй, чи зоны,
исчи фехъуыстанд, фæлæ хæрзæфсарм’ Хæзнионæн йæ
цæсгом нæ бахъæцыд бæрæгæхсæв æгас хъæубæсты
сызмæлын кæнын. Йæ бон цæуын куынæуал уыд, уæд
уым баззад. (Дз. К.)
XII. Садонгом — стыр хæзнаты къæбиц. Раджы за-
маны, дам, уыцы хæзнатæ пырхæй лæууыдысты зæххы
уæлцъарыл. Сæрдыгон хуры ’тынтæм æрттывтой. Зымæг
миты быпæй пæ зыпдысты. Фæлæ уæддæр æнцон исæн
уыдысты — цас хъыг дардта мит? Нарты адæм стæры
цæугæйæ цинкæй сæхицæн кодтой æмбæрзæнтæ, здыйæ
та — æрдын фæтты кæрæттæ, тахъа худтæ. Фæлæ иуза-
ман уæларвон тыхтимæ куы схæцыдысты, уæд сæм хуы-
цау смæсты <æмæ загъта: «Абонæй фæстæмæ адæмæй
211
аембæхсый райдайдзынæй здыйы пырх&н’Гае/ Цæмæй
сæм адæймаджы къух макуыуал бахæццæ уа, уый тых-
хæй сын сæ уæлæ æрæвæрдта æгомыг хæхтæ.
Фæлæ чи бауромдзæнис адæймаджы! «Цæй-ма, хох,
хъæбысæй рахæцæм, кæддæра нæ чи фæуæлахиз уыдзæ-
ни!»— лæг йæ дыстæ батылдта æмæ айнæг хохмæ бав-
нæлдта. Фæуæлахиз! Фæуæлахиз! йæ зоиды руаджы йæ
къухы бафтыдысты хъæздыг æвæрæнты дæгъæлтæ. ’
Уæддæр дзы нæхи фæлтæрæн æмбал нæй! Мах бав-
нæлдтам коммунистон æхсæнад аразынмæ, мах цæр-
дзыстæм коммунпзмы! Ныридæгæн шахтертæн сæ фыл-
дæр хай хъæздыг, тынг хъæздыг сты фидæны адæйма-
джы диссаджы миниуджытæй. (Мæх. А.)
XIII. Хорзæй баззай, Ир!
Æз цæуын... Цæуын æмæ, чи зоны, фæстаджы бал-
цы... Гъе, цæй даргъ у, цæй алыхуызон у мæ фæндаг!
Хорзæй баззай, мæ райгуырæн Ир! Уарзын дæ. Уарзын
дæ æмæ курын, ма мæ ферох кæн. Ницы дын радтон
хорзæй, нæ уыд рæстæг. Ехх! Фæлæ мæ бон уыд уарзын,
бауромæн кæмæн нæй, ахæм уарзондзинадæй.
О, цас уарзын!..
Бабын уа, мах чи фæхицæи кодта, нæ цард нын чи
сызмæста, уый бын бауа!
Цавæр фæндтæ уыд мæ зæрдæйы, цæмæты бæллыд-
тæн!.. Гъе, мæ рæсугъд цард! Æгъгъæд, æнкъарддзинад!
Схæц-ма дæхиуыл, мæ хорз æмбал, дæ цæстысыгтæ куы
æркалдтай! Цæй тыххæй уæд? Æви дæм кæуинаг кæсы
мæ хъысмæт? Нæ, рæдийыс... Бауром сæ! Æз нæ уарзын
цæстысыгтæ, ма сæ хардз кæн. Бахуд фæлтау, бахуд дæ
мидбылты æмæ мын мæ цæстытæм кæс. Æз нæ фефсæр-
мы уыдзынæн... Кæнæ та райс дæ фæндыр, фæидарасты
цагъд мын æркæн. Уадз æмæ мæ зæрдæ мауал цæуа мæ
риуы, рæдува йæхи æддæмæ, уадз æмæ æхсида мæ туг
дæ цагъдмæ!
Ехх, цы бауромдзæн мæн!
Бауырнæд дæ, ды мæ Батырадзы ныфс бауадздзы-
нæ, мæ тыхæп кæроп нал уыдзæн, ацахсдзынæн мæ уад-
дымд æфсургъы барц, нынтъухдзынæн æм мæхи æмæ
тымыгъау.уайдзынæн мæ дард фæндагыл. Циу тугкалæн
хæст мæнæн? Æз ахæсдзынæн дæ цагъды аив мыртæ мæ
риуы, лæбурдзынæн фыранкау, никæцы тых басæтдзæн
мæн. Уырны мæ, иубоп дæм кæй фæзындзынæн, иубон
212
\
дын æйæйхъ&лæджы дæ рудзынг кæй бахойдаынæн
уый.
Æнхъæлмæ кæс... Ма ферох кæн!.. (70 X.)
XIV. Хæхбæстæ.
Хæхбæстæ, зынаргъ дæ! Дунетыл нæй мæнæн дæуæй
адджындæр æмæ уарзоидæр. Мæ зæрдæ буц у дæ уæл-
вæзтæ æмæ саппытæн. Ам арвыстон мæ рæзгæ бонтæ.
Туалгом. Айнæг къæдзæхтæ, цъæх куырæт нæзыджьш
сау хъæдтæ, тасаг бæрз йæ разгæмтты... Фескъæрын та
мæ фосы рæгъау сæрдыгои хизæнтæм. Цæй рæсугъд дæ
уæдæ, нæ хæххон æрдз! Мæн æлвасыс дæхимæ уарзоны
зыд цæстытау. Æз æдзухдæр хатын хæхты комулæфт,
хъал дæтты схънугæ уылæнтæ, æхсæрдзæны уынæргъып,
уыгæрдæпы сæууон ферттывд.
Мæнæн æхсызгон сты цæхæрцæст дзæбидырты сы-
къаты цæлхъытæ.
Туалгом. Мæ фыдæлты хæлд мæсгуытæ, мысын уæ,
адджын мын сты уæ даргъ тъæпæн къæйтæ, фахсыл дон-
мæ згъорæг ыарæг къахвæндаг. Нæ рох кæнын, арф до-
ны сæрты хъеццау хидыл куыд тахтæн хъазæн фæзмæ.
Мæ зæрдыл лæууынц хауæн къахыртæ, тæссаг гакъæт-
тæ пырх уылæнты сæрмæ.
Æз уыцы гакъæттыл згъордтон мæ рухс фидæны
размæ, мæ чингуыты хызын ме ’фцæджы æнæзивæг хас-
тон Зæрæмæджы скъоламæ. Сонтад, хæцыдтæн дыл фи-
дар, мады фæдджийыл хæцæгау.
Туалгом, мæ сабийы бонты ав^æн! Æз бавæрдтон мæ
уд нанайы цæсгомау хохы æнцъылдтæ хъæбысы. (Т. С.)
XV. Б æ л а с ы м æ р а й ы.
Иухатт Петя æмæ Инал ацыдысты хъæдмæ æхсæр-
дзуан. Сæ колхоз уыд арæнмæ хæстæг. Лæшгутæ æрæм-
бырд кодтой дзæкъулы. дзаг æхсæртæ æмæ, фæстæмæ
куы рацæйздæхтысты, уæд сæ хъустыл ауад цав^æрдæр
уынæр. Лæппутæ ныхъхъус сты æмæ ауыдтой: æхсæры
къутæрты æхсæнты хъуызгæ æрбацæйцыд æцæгæлон
лæг. Уый ра.кæс-бакæс кодта фæйнæрдæм.
Сывæллæттæ сфæнд кодтой арæнхъахъхъæнджытæн
фехъусын кæнын. Инал къудзиты аууæтты азгъордта
фехъусын кæнынмæ, Петя та æрныгъуылд стыр бæла-
сы мæрайы. Йæ къæхты бын хус къалиуты къæрцц фæ-
цыд. Æцæгæлон лæг фестъæлфыд æмæ тагъдгомау фæ-
раст лæппуйырдæм. Иучысыл джихæй алæууыд æмæ
213
Х’ЬусЫ: бæстæ та йæ алыварс æрсабыр. Уый æрбадт, Пе^
тя цььбæласы мæраиы æрæмбæхст, уый бын, йæ чъыл-
дым бæласмæ саразгæйæ. Йæ дзыппæй систа дамбаца,
æркæстытæ йæм кодта, стæй уæд арвмæ скаст. Петяйæн
мæрайы фсзмæлæн нæ уыд, æхсæрты дзæкъул дæр æй
хъыг дардта, йæ къæхтæ йын а\лхысчъытæ кодтой мæл-
дзыджытæ. Фæлæ уæддæр лæипу тыпг тарст сызмæлы-
н æй.
Уыцы рæстæг нугыццыл цъиу æрбатахт бæласмæ,
абадт къалпуыл æмæ пыззарыд. Æцæгæлон æм скаст
хæрдмæ æмæ ауыдта бæласы мæрайы синаджы кæрон
æддæмæ ауыгьдæп. Уын разынд æхсæрты дзæкъулы бос.
Петя йæ не ’рхъуыды кодта, æмæ æддæмæ ауыгъдæп
баззад. Æцæгæлои фестад, мæрайы йæ къух атъыста,
лæппуйы уырдыгæй фелвæста æ^мæ йын йæ хурхмæ фæ-
лæбурдта. Уыцы сахат фехъуыст хъæр:
— Дæ къухтæ хæрдмæ сдар!
Кьудзпты аууонæй рагæлпытæ кодтой арæнхъахъ-
хъæнджытæ дамбацалвæстæй.
Инал сæ æрбахæццæ кодта афойнадыл. Уыдон мæ-
лæтæй фервæзын кодтой Петяйы, æцæгæлон лæг та ра-
зыид шпион, æмæ йæ æрцахстоп.
XVI. М ичу р н«.
Рязаны губернийы царди иу лæппу Ваня, йæ мыг-
гаг — Мичурии. Ваняйæн йæ фыд дæр æмæ йæ фыды-
фыд дæр бирæ уарзтой цæхæрадоны кусыи. Цæхæрадон
бауарзта Ваня дæр. Бæлæстæ садзын, уыдонæн сæ бы-
нæттæ ивын, бæлæстæ аразын,— уымæй Хуыздæр æм
иицы каст.
Азтæ цыдысты. Ваня гимпаз каст фæцис. Зæрда>
ргъæвд лæппуйы ахуыр кæнын хъуыди дарддæр, фæлæ
йæ фадат нæ уыд, æмæ æфсæнвæндаджы ныллæууыд
къанторы кусæгæй. Куыст уæзз’ау уыди. Иæ фæллад
уагъта æрмæстдæр йæ цæхæрадопы, фыццагау йæ уæгъд
рæстæг уым æрвитгæйæ. Уый æлхæны чингуытæ, ахуыр
<кæны; алы рæттæй рафыссы мыггæгтæ, запæгойтæ, са-
дзы æмæ сæ тауы йæ цæхæрадоны, фæлæ уыдои уазалæи
нæ фæразынц æмæ фесæфынц.
Нæ рох кæны уый йæ зæроид лымæнты дæр: китай-
кæты, антоновкæйы æмæ пннæ бæлæсты йæ цæхæрадо-
ны. Æрæмбырд сын кæны сæ хуыздæр дыргътæ, равзары
сыи сæ мыггæгтæ æмæ сæ байтауы хорз зæххыл.
Уыцы рæстæджы Мпчуринæн йæ къухы бафтыд
214
аренды райсын иу зæххы гæппæл. Иæ зæронд цæхæра-
дон ын рагæй нал фаг кодта, æмæ кусын байдыдта йæ
ног бынаты. Уый сфæнд кодта; дыргъдæттæг бæлæстæ
дидинæг куы калой, уæд сæ хъахъхъæнын, цæмæй сæ
алчи дæр йæхи рыгæй ма фæхъæстæ уа, фæлæ сæ
фæхъæстæ казнын æндæр мыггæгты рыгæй. Мичурин
æфтауын’ байдыдта гæгатаг дыргъты мыггæгтæ хуссай-
рæгтпмæ æ>мæ зæрдиагæй зылди зайæгойтæм. Дæс азмæ
ног зайæгойтæ дæттын байдыдтой дыргътæ.
Æнувыдæй кусгæйæ, бпрæ азты дæргъы хи хъæппæ-
рисы руаджы Мичурнны къухы бафтыди 350 ног хъуыст-
гонд мыггаджы сарлзын.
Дардыл айхъуыст Мичурины ном паддзахы замаиы,
фæлæ йæ дарддæры куыстæн æххуыс куы бацагуырдта,
уæд ын хицауад ницæмæй баххуыс кодта. Тæссаг уыди,
йæ цыбыркъухы тыххæй йæ фæллæйттæ куы .фесæфой,
уымæй дæр. Мичурины диссаджы цæхæрадон фенынмæ
æрбацыдысты Америкæй, стыр аргъ ын скодтой йæ
куыстытæн, хуыдтой йæ сæхимæ .кусынмæ, зæрдæ йын
æвæрдтой стыр æххуысæй. Фæлæ Мичурин не сразы ис
Америкæмæ ацæуыныл — йæ райгуырæн ба&стæ ницæ-
уыл баивтаид.
Ралæууыд Октябры революци, æрфидар Советон хи-
цауад. Мичуринæн хицауад радта æххуыс кæнынæн аг-
рономтæ æмæ æххуысгæнджытæ, сарæзта йын фадæттæ
йæ фæлтæрæнтæ кæнынæн.
«Сымахæн, фæллойгæиаег адæмæн, кусын»,— дзырд-
та Мичурин. Æмæ, æцæгдæр, Мичурины фæткъуыты
мыггæгтæ ныр зайынц æмæ цæттæ кæнынц суанг дард
Сыбыры дæр.
XVII. Скъоладзаутæ сæрды уагъд куы вæййынц, уы-
цы афон æнæ’нхъæлæджы фиййау сдæн. Колхозы фосæн
сæ къуылыхтæ хохмæ нæ афæрæзтой æмæ пу мæйы
дæргъы мæ бар фесты.
Хур-иу куы æртавта фæиды аходæныл, фæпды бон-
рæфты — фыстæ-иу æнтæфæй сæхи пыхсмæ ласын бай-
дыдтой.
Иуахæмы та хъæддаг кæрдойы аууоны æрхуыссыды-
сты. Æз дæр мæхи сæ цуры уæлгоммæ æруагътои. Ны-
мæтхудæн мæ цæсгом æрæмбæрзтон. Худы лæбырд гоп-
иæй боны рухс мидæм.æ калди. Даргъках цъыс-цъысаг
ыл куыд абаДт, уый дæр уыдтон. Уалынмæ февнæлдта,
æмæ йæ цъыр-цъырæй нал æнцад. Æз ыл хæрдмæ сфу
215
кодтои, æмæ агæпп ласта. Фæлæ та мæм йæ фæндыр-
дзагъд фæрсырдыгæй æрбайхъуыст. Æрфынæй кæнын-
мæ ма мæ чысыл хъуыд, афтæ мæ хъусты æндæр зæлтæ
æрæидзæвыдысты. Цыма мæ фарсмæ кæрдæджыты бы-
нæй цыдысты... Рабадтæн, мæ цæстытæ аууæрстон,—
æнахуыр зæлтæ ныр та кæцæйдæр дардæй бæлæсты
сæрты æнæсцухæй тахтысты. Бæстыл цыдæр диссаг
æрцыд: къуылдымтæ æмæ арвгæрæттæ, дымгæ бон цады
хуылфы æврæгъты сурæт куыд фезмæлы, уыйау тæлфы-
дысты. Мæ къæхтæ сæхи æгъдауæй сыпдæггай цæуыныл
фесты Байхъулоны рагъы цæгатварсмæ,— уырдыгæй
згъордтой зырзыргæиаг мыртæ... Уырдыгæй хъуысти
уадьгндзы уасын...
Кæйдæр стурвос хуры тæвд нырма ницæмæ дардтой,
галбыпдз сæм уыйас нæма лæбурдта, æмæ æицад-æн-
цойæ кæрдæг бындзыггай рæдывтой. Се ’хсæн æрлæу-
уыдтæн. Уадындзы уасын кæцæй цыдп, уырдæм бака-
стæн, фæлæ уайтагъд фæстæмæ фæзылдтæн: ауыдтон,
къудзийы аууонæй хъомгæсы куыдзæи йе ставд къæдзил
зæххыл куыд базмæлыд, уый æмæ бæласмæ схылд-
тæн. (Цæр. А.)
XVIII. Лени’н æрбацыд Петроградмæ.
1917 азы апрелы фæсарæнæй Петроградмæ æрбацыд
Владимир Ильич Ленин. Поезд æрбахæццæ изæрæй та-
лынджы. Кæд поезд æнафоны æрбацыд, уæддæр рево-.
люцийы цытджын фæтæджы размæ æрцыд мингай кус-
джытæ, салдæттæ æмæ матростæ.
«Ура! Æгас цæуæд Ленин!»—хъæр кодтой адæм.
Ленин рацыд фæзмæ. Уым лæууыдысты броневиктæ.
Уыдоны æрбакодтой ’ революцион салдæттæ. Ленин
схызт броневикмæ, йæ худ систа æмæ йæ къух уæлæмæ
сдардта. Адæм ныссабыр сты. Ленин дзурын райдыдта.
Уый загъта, зæгъгæ, паддзах æипæрст æрцыд, фæлæ сæ
бынæтты баззадысты помещиктæ æмæ капиталисттæ.
Нырма зæххытæ, фабрикæтæ, заводтæ сты уыдоны
къухы. Уыдон æфхæрынц кусджыты æмæ зæхкусджы-
ты. Лснин дзырдта, зæгъгæ, капиталистты æмæ поме-
щикты хицаудзинады бæсты æиæмæнг сæвæрын хъæуы
фæллойгæнджыты хицаудзинад. Хъуамæ æппæт зæххæн,
заводтæн æмæ фабрикæтæн хицау уой адæм.
Капиталистты >æмæ помещикты иыхмæ, кусджыты
æмæ ’зæхкусджыты хпцаудзинад сæвæрыимæ арæзт чи
уа, ахæм революцп хупиы социалпстон революци.
216
Ленин йæ ныхас фæцис ахæм сйДтыл: «Æгас цæу&д
социалистон революци!»
XIX. Æрыгон поэт йе ’мдзæвгæ дзырд куы фæци,
уæд æ,м алырдыгæй сæ мидбылты худгæйæ кастысты
зæрæдтæ, йе ’мгар лæпггутæн та уæлдай æхсызгондæр
уыди. Уыдоны хуызæтты зæрдæйы уаг раедыста хъæук-
каг поэт йе ’мдзæвгæйы.
Æризæр. Хæхты æндæргтæ фæтардæр сты. Арвыл цы
æнæнымæц стъалытæ уыдис, уыдон тыбар-тыбур сис-
той. Уæлхох быдырыл алырдæм апырх хъæлдзæгдзинад.
Æгомыг хæхты сæрты ленк кодтой ирон фæндыры рæ-
сугъд зæлтæ æмæ адæмы уарзоыдæр зарджытæ. Кон-
церт фæцис. Гъе, æцæг фæндыры цагъд нæ бамынæг.
Хъазт суанг фæсæмбисæхсæвтæм нæ фехæлди. Кафгæ
та кодтой иууылдæр -т- уазджытæ дæр, фысымтæ дæр.
Иууылдæр тыхджын къухæмдзæгъд сарæзтой фиййæуттæ
Дзбойты Дзеба æмæ Солойты Иналдыхъойæи. Уыдон-
мæ бакæсынæй æхсызгондæр цы уыдаид! Цыма райсо-
мæй изæрмæ фысвосы дзугты фæдыл нæ цыдысты æмæ
æппындæр пæ бафæлладысты, афтæ рог кафыдысты.
Иналдыхъо, Дзеба æмæ йе ’мбæлттæ кафын æмæ за-
рыиæй фæерыс сты сæ хъæуы Культурæйы хæдзары ан-
самблы уæнгтимæ. Адæмон зарджытæ æвзæр нæ азары-
дысты, фæлæ сæ кафынæй уазджытæ амбылдтой.
(Мæх. А.)
XX. Р æ с т д з æ в и н.
Комырдыгæй ма хъуыстис хæсты уынæр. Уый уыдис
Джугъелийы къорд. Иæ ных сарæзта Арвыкомырдæм
æмæ лыгъдис йæ сæр бафснайынмæ. Кæд цы-фæнды
тагъд кодта, уæддæр ыл йæ амонд галиуырдæм зыл-
дис. Таймураз тынг зæрдиагæй бæллыди Джугъелиимæ
ныхæй-ныхмæ фембæлынмæ. Æмæ æрцыдис уыцы бæл-
лицæн фадат. Джугъели тæхгæбæхæй лыгъдис йæ къор-
ды разæй комььрдæм. Таймураз, дæсны цуанон бирæгъ-
мæ куыд ныхъхъава, афтæ фехста ,къуылдымæй Джугъе-
лийы... Асхъиудта барæг йæ бæхæй. Ие ’мбæлттæм ма
хъæр кодта, фæлæ кæм: топпы цæхæрмæ æрлæууын сæ
йæ ныфс ничиуал бахаста. Тес æмæ Мамсыр ма Джу-
гъелийы баййæфтой æрдæгмардæй.
Мамсыр æм дзуры:
— Гъе цъæх бирæгъ, цæй амондджын хабар уыдаид,
ды нæ къухы æгасæй куы бафтыдаис, уæд!..
217
Уæдмæ зæронд Тес æрфистæг кодта Джугъелийы хо-
тыхтæ æмæ дзуры хъазæгау Таймуразмæ:
— Гъе пуанон! Сызгъæрпи нæмгуытæ цæуæд дæ топ-
пы дзыха^й!.. (С. У.)
XXI. Мæ ца»рд æдзухдæр уыдзæни уы-
д о п и м æ.
Хæхты сæрмæ ныййазæлыд хъæбатыр тохы зарæг.
Ирыстоны кæмтты «Аврорæ»-йы иæрынæн дзуапп лæ-
вæрдтой пулеметты къæр-къæр æмæ топпы гæрæхтæ. Ре-
волюцийы уылæнтæ пог царды рог æмæ сыгъдæг дымгæ
кæдæм пæ бахастой, ахæм къуым нал баззад. Октябры
сæрибармæ сидæг хъуыдытæ барджынæй бацыдысты
Дыгургомы къæдз-мæдз фæндæгтыл, æнæ фæцудгæйæ
бахызтысты сæрсæфæнтыл. Æрбангом кодтой чысыл
хъæуты фæллойгæиджыты иумæ æмæ сæ ра,кодтой бы-
дырмæ, цагъаргæнджыты ныхмæ сæ къух сисынмæ.-
Уæд Нпкъалайыл цыдис æрмæстдæр фараст азы,
æмæ нæма æмбæрста, сæ сыхы нæлгойм^æгтæ афтæ ты>
мæг, фæлæ ныфсхастæй кæдæм цыдысты, уый. Йæхи
хуызæн бæгъæввад лæппутимæ-иу уадис суанг тигъмæ
нæлгоймæгты къорды фæстæ, фæлæ хъæугæронæй дард-
дæр нæ уæндыдысты. Уымæй дæлæмæ фæндаг кæдæм
цыдис, уый сæ ничи зыдта. Чысыл рæстæджы фæстæ та
сæ хъæуы фæзынди æнахуыр адæм. Иуæндæсаздзыд
лæппуйы хъустыл æрцыди: «Большевиктæ фæсхохмæ æх-
хуысмæ абалц кодтой».
Цыдис рæстæг. Цыдис æмæ адæмы ахуыр кодта ног
уавæрты цæрыныл, амыдта сын, цы нæ зыдтой, уый.
Никъала базыдта, чи уыдис Ленин, чи уыдысты боль-
шевиктæ. Йæхи æмбарынхъом куы фæци, уæд йæхины-
мæр скарста: «Мæ цард æдзухдæр баст уыдзæни уыдо-
’нимæ». Æмæ йæ зæрдæйы цæхæр, йæ зонд иууылдæр
радта Ленины сарæзт большевикты партийæн, револю-
цийæи, йæ социалистон Райгуырæн бæстæйæн. (Мæх. А.)
XXII. Уалдзæг колхозон быдыры.
Быдыртæ нывæфтыдау сæхи сфæлыстой. Азгъæлдис^
бæлæсты дидинæг. Хоры æвзартæ дзæвгар суадысты,
æмæ бæстæ цъæх-цъæхид адардта.
Азæмæт бадти саргъы бæхыл, райсомæй нырмæ зилы
хуымтыл. Арвыл иу мигъы цъупп нæ зынди; хур æндæв-
та, уалдзæджы тæмæпы куыд вæййы, афтæ, фæлæ цæга-
тырдыгæй дымдта рог дымгæ, æмæ уый хуры тæвд сас-
218
та. Быдырæй хъуыстис тракторы æнæрæнцой гуыв-гуыв.
Дардмæ бафиппайдта Азæмæт рувæг фæсивæды. Ацыди
зæрæдты хуымты кæрæтты. Нартхоры æвзартæй йæ зæр-
дæ барухс. Йæхицæй фæбузныг: йæхæдæг сын кæй са-
мал кодта, уыцы мыггæгтæ дзы байтыдтой.
Хъуыдыты апыгъуылди Азæмæт, фæпды йæ, сæ кол-
хозы сомбои цъусдуг йæ цæстытыл куы ауапд, уый. Цы
уыдзæпи фондз кæпæ суанг дæс азы фæстæ?
Дардæй хъуысы Стырдоны уыиæр... Уый был æрæ-
вæрдзысты дæргъæй-дæргъмæ фермæтæ, райдзаст æм-
дзæрæн, клуб. Уыдзæн сæм радио, судздзæн Дзы элект-
рон цырæгътæ... Хъæуы сараздзыстæм иог клуб, æва-
датдæр чи у, уыдонæн — хæдзæрттæ, байгом кæпдзыс-
тæм изæрон скъола...
Азæмæт Стырдонырдæм фездæхта бæх, хуымтыл
цæхгæрмæ ахызт æмæ донвæды был фæурæдта. Æрхызт,
идоны бос бæхы къахыл бабаста æмæ йæ ауагъта. йæ
хуымæтæг цъæхбын хъуымацæй пинджак нæууыл æры-
тыдта. Тъæлæн æрбадт æмæ донвæдмæ æдзынæг нык-
каст.
Иу-ссæдз метры æддæдæр донхæрдæй фæцыдис æх-
ситт. Бæлвырд, фиййæуттæ сæ фос æрбаскъæрдтой хи-
зынмæ. Сæ зымæгон бынат ам хæстæг ис. Ныронг дæр
сæ хъуамæ хохмæ атардтапккой, фæлæ сæм афоныл
хосæй зылд кæп ие ’рцыд, \'Ып фыдæй ныффæстпат сты.
(Æгъ. Æ.)
ЦЫБЫРГОИД НÆМТТÆ.
Агъ. Г.— Агънаты Г.
А. М. — Айларты М.
Лнд. М.— Андиаты М.
Аргъ — Аргъау
А. X.— Ардасенты X.
Æгъ. Æ.— Æгъуызарты Æ.
Æгъ. Г.— Æгъуызарты Г.
Æмб. — Æмбисонд
Æрн. И.— Æриигон И.
Баг. Л.— Багаты Л.
Б. Т.— Балаты Т.
Бас. М.— Баситы М.
Бас. Мих.— Баситы М.
Бедж. Ч.— Беджызаты Ч.
Бекъ. Е.— Бекъойты Е.
Бер. А.— Берозты А.
Бес. Т.— Бесаты Т.
Бест. Г.— Бестауты Г.
Бицъ. Г.— Бицъоты Г.
Бог. У.— Богазты У.
Б. Б.— Боциты Б.
Бр. Е.— Брытъиаты Е.
Бр. С.— Брытъиаты С.
Быгъ Ч.— Быгъуылты Ч.
Бырн. А.— Бырнацты А.
ГаО. Л.— Гадаты Л.
Гадок. Г.— Гаджиты Г.
Гайд.— Аркадий Гайдар
Габ. 3.— Габоты 3.
Г. Вл.— Гаглойты В.
Гафез — Гафез (Гаглойты Ф.)
Гæб. С.~~ Гæбæраты С.
Гул. А.— Гулуты’ А.
Гюго — Виктор Гюго
Дæ царды сæйр. æгъд.—}\æ
царды сæйраг æгъдау
Дж. Д.— Джиоты Д.
Дж. Г.— Джимиты Г.
Джыкк. Ш.— Джыккайты Ш.
Дз. X.— Дзаболаты X.
Джус. Н.— Джусойты Н.
М. Д.— Мамсыраты Д.
Мам. Г.— Мамиты Г.
Мæр. С.— Мæрзойты С.
Мæх. А.— Мæхæмæтты А.
Мур. Э.— Мурасты Э.
Мырт. Б.— Мыртазты Б.
Мырт. М.— Мыртазты М.
Нан. В.— Наниты В.
//.— Н. Некрасов
А. Налб.— А. Налбандян
Нарты к.— Нарты кадджыт;е
Нигер — Нигер (Дзанайты И.)
Пл. Г.— Плиты Г.
Пл. 3.— Плиты 3.
Пл. Т.— Плнты Т.
Пл. X.— Плиты X.
Я.— А. С. Пушкин
Рех. Ш.— Рехвиашвили Ш.
С. У.— Санаты У.
Сæб. Р.— Сæбæтхъуаты Р.
Секъа — Гæдиаты С.
Сечъ. Л.— Сечъынаты Л.
Сл. А.— Сланты А.
220
Т.— И. Тургенев
Ток. Л.— Токаты А.
Том. М.—Томайты М.
Тох. И.— Тохты И.
Н. Тел.— Н. Телешов
Л. Т.— Л. Толстой
Г. С—Туаты С.
Фад.— А. А. Фадеев
Фæр. Къ.— Фæрнион Къ.
Фæр. Б.— Фæрниаты Б.
Фæр. Дз.— Фæрниаты Дз.
Хач. С— Хачырты С.
Хæб. С.— Хæблиаты С.
Хоз. #.— Хозиты Я-
Хост. 3.— Хостыхъоты 3.
Ход. К— Ходы К.
X. Р.~- Хуыбецты Р.
Дзасс. М.— Дзассохты М.
Дзасс. В.— Дзассохты В.
Дзæх. И.— Дзæхаты И.
Дзб. М.— Дзбойты М.
Дз. К.— Дзесты К.
Епх. Т.— Епхиты Т.
Икъ. Ю.— Икъоты Ю.
К. X.— Калоты X.
Кат.— В. Катаев
Кодз. С—Кодзырты С.
Коз.— Н. Козлов
Г. Ком., Н. Ком.— Г. Кома-
ровский, Н. Комаровский
Косм.— Л. Космодемьянская
Коц. А.— Коцойты А.
Кош.— Е. Кошевая
Коч. М.— Кочысаты М.
М. Кир.— М. Киреев
Къ.— Хетæгкаты Къ.
Къос. С.— Къосирати С.
Леб.-Кум.— В. Лебедев-Кумач
В. Лсб.— В. Лебедев
Л.— М. 10. Лермонтов
М.—- В. В. Маяковский
Мал. В.— Малиты В.
Хъ. М.— Хъамбердиаты М.
Хъ. С.— Хъайтатты С.
Хъ. Г.— Хъайтыхъты Г.
Хъаз. Хъ— Хъазыбегты Хъ.
Хъан. М.— Хъаныхъуаты М.
Хъар. Ю.— Хъарадзауты Ю.
Хъодз. Æ.— Хъодзаты Æ.
Хъупп. М.—Хъуппеты М.
Хъул. С— Хъулаты С.
Уыр. Е.— Уыруймæгты Е.
Уыр. П.— Уырымты П.
Цæг. Г.— Цæгæраты Г.
Цæг. М,— Цæгæраты М.
Цæлл. Л.— Цæллагты Л.
Цæр. А.— Цæрукъаты А.
Цæр. Т.— Цæрукъаты Т.
Цомахъ — Гæдиаты Ц.
Цыр. Б.— Цырыхаты Б.
Цыр. М.— Цырыхаты М.
Цоц. Р.— Цоциты Р.
Чедж. Г.— Чеджемты Г.
Чех. С— Чехойты С.
Черн.— В. Чернышева
Т. Шев.— Т. Шевченко
СÆРГÆНДТÆ
Разныхас 3
Диктантты хуызтæ 5
4-æм КЪЛЛС
Райдайæн кълæсты рацыд æрмæг зæрдыл æрлæууын кæнын
Дæргъвæтин æмхъæлæсонты растфыссынад дзырды уи-
даджы, разæфтуаны фæстæ, фæсæфтуаны размæ . . 8
Номдарты бирæон нымæцы растфыссынад ... 9
Мивдисджыты кæрæтты растфыссынад ивгъуыд æмæ
суинаг афонты —
Синтаксис æмæ пунктуаци
Хъуыдыйады хуызтæ сæ загъды нысанмæ гæсгæ . . . 12
Хуымæтæг даргъ æмæ хуымæтæг цыбыр хъуыдыйæдтæ 16
Вазыгджын хъуыдыйæдтæ бæттæгтимæ (æмæ, фæлæ, та,
цæмæй, уымæн æмæ) 17
Сидæн къæдзыг æмæ хъæры нысанæй хицæн кæнын . . 18
Комкоммæ ныхас авторы дзырдты фæстæ æмæ разæй . 19
Орфографи
Хъæлæсонтæ о, е æмæ у дзырдты райдианы ... 20
Дæргъвæтин æмхъæлæсонтæ æмæ æрдæгхъæлæсонтæ . . 22
Æмхъæлæсон мырты къордтæ, дæргъвæтин æмхъæлæсонтæ
æмæ æрдæгхъæлæсон мырты растфыссыыад ... 26
Хъæлæсонты фембæлд кæрæдзийыл 30
Морфологи
Хъæлæсон æмæ æмхъæлæсон мырты кæрæдзийы ивынад 31
Æмхъæлæсон мырты æмхуызонад 33
Æмхъæлæсоиты æмæ æрдæгхъæлæсоиты дæргъвæтинкæны-
над фæсæфтуанты разæй 37
Иууон нымæцы помдарты тасындзæджы хицæндзипæдтæ 40
Номдарты растфыссынад бирæон нымæцы ... 41
Сæрмагонд иомдарты растфыссынад 45
Миногоиты бæрцбарæитæ . 53
Хуымæтæг æмæ вазыгджыи мивдисджытæ ....__
222
Мивдисджыты растфыссынад нырыккон, ивгъуыд æмæ суи-
наг афонты . 57
Мивдисджыты растфыссынад разæфтуантимæ . . • 60
Мырты дæргъвæтинкæнынад разæфтуан ны-йы фæстæ . 64
5-æм КЪЛАС
Лсксикæ
Синонимтæ. Антошштæ. Омонимтæ. Архаизмтæ. Неоло-
гизмтæ 69
Уырыссаг æвзагæй æрбайсгæ дзырдты растфыссынад
Вазыгджын дзырдтæ
Иу уидаг дывæр кæныны руаджы арæзт вазыгджын дзырдтæ. 75
Дзырдтæ кæрæдзимæ æфтауыны фæрцы арæзт вазыг-
джын дзырдтæ 76
Цыбыргонд вазыгджын дзырдтæ 30
Мииогонты дзырдарæзт 31
Миногонты растфыссынад 34
Нымæцонты растфыссынад 38
Номивджыты растфыссыпад 93
Мивдисджыты растфыссынад æппæрццæгтимæ 97
Мивдисджыты æппæт растфыссынады æгъдæуттыл текстытæ. 100
6-æм КЪЛАС
Миногмиты растфыссынад 103
Фæрссагмиты растфыссынад 105
Фæрсдзырдты растфыссынад 108
Фæсæвæрдты растфыссынад 110
Разæвæрдты растфыссынад 114
Вазыгджын бæттæгты растфыссынад 118
Хайыгты растфыссынад 119
Æвастхъæрты растфыссынад 122
Æрхæцæн нысæнттæ æвастхъæрты 124
Текстытæ æппæт орфографион раиртæстытыл ... 126
7-æм КЪЛАС
Пунктуаци
Хъуыдыйад 140
Тире амад зæгъинагæй бæттæн фæцухгæпгæнæ . . -145
Æрхæцæп нысæиттæ æмхасæнтимæ 147
Æрхæцæн нысæнттæ хъуыдыйады æмхуызон уæнгтимæ . 151
Æмхуызон æмæ алыхуызон бæрæггæнæнтæ . . . 157
223
Æмхуызон уæнгты иугæнæг дзырдтæ
Номхуындон хъуыдыйæдтæ
Æрхæцæн кысæнттæ сидæнтимæ ,
Бавæргæ дзырдтæ æмæ бавæргæ хъуыдыйæдтæ æрхæцæн
нысæнттæй хицæн кæнын
Дзырдтæ о (æууæ), нæ, нæй хъуыдыйады райдайæны
Иртæстгонд æмхасæнтæ
Иртæстгонд фадатон дзырдтæ
Фæрссагмион здæхæн
Æрхæцæи нысæнттæ комкоммæ ныхас æмæ диалогон ныхасы
Æрхæцæн нысæнттæ цитатæты
8-æм КЪЛАС
Æрхæцæн нысæнттæ бабæтгæвазыгджын хъуыдыйæдты
Стъæлф æмæ къæдзыг вазыгджын хъуыдыйæдты
Æрхæцæн нысæнттæ, бæттæгтæ æмæ бæттæг дзырдтæ кæм
вæййы, ахæм домгæвазыгджын хъуыдыйæдты
Æрхæцæн пысæпттæ, къорд уæлæмхæст хъуыдыйады кæм
вæййы, ахæм домгæвазыгджын хъуыдыйæдты
Бабæтгæ бастдзинад æмæ домгæ бастдзинад кæм вæй-
йы, ахæм хъуыдыйæдтæ ........
Æмхæст текстытæ синтаксисæй æппæт рацыд æрмæгыл.
ЗАМИРА ХАРИТОНОВНА МАКОЕВА
АННА ЕЛЬБИЗДИКОЕВНА ТУЛАТОВА
СБОРНИК ДИКТАНТОВ ПО ОРФОГРАФИИ И
ПУНКТУАЦИИ ДЛЯ 4-8 КЛ.
3-е и з д а н и е
Редактор И. А. Будаева
Художник У. К. К а н у к о в
Художественный редактор X. Т. Сабанов
Технический редактор А. В. Я д ы к и н а
Корректор К. М. К о д з а е в а
ИБ № 188
Сдано в на(юр21-Х-1976 г. Подтшсано к печати 18-111-1977 г. Формат
бумаги 8 1х1081/з2- Печ. л. 7,0. Усл -п. л. 11,76. Учетно-изд. листов 10,98.
Тираж 1500 экз. Заказ № 12020. Изд. № 79 Цена 31 коп. Бум. тип.
№ 3.
Излателытво „Ир* Управления по делам излательст», полигряфии и кинжной тор-
говли Совета Министров ^О АССР, г. Орджо икидне, ул. Лииитрова. 2.
Книжная тигография Управления по делам издательств, полиграфии и книжной
торговли СоЕета Министров СО АССР, г. Орджоникидзе, ул, Тельмана, 16.
158
160
162
166
171
172
173
175
176
182
186
190
192
199
203
204