ҰЛҒАЙША АМАНТАЙҚЫЗЫ МАЕМЕР
ЖҰҚПАЛЫ
АУРУЛАР
АЛМАТЫ
«АСЕМ-СИСТЕМ»
2008
ББК 55. 8 я 73
М36
Пікір жазған: К. Б. Қүрманова, медицина ғылымдарының
докторы, Жоғары білімді жетілдіру институты
жұкпалы аурулар кафедрасынын профессоры
Маемер Амантайқызы Ұлгайша
М 36 Жұқпалы аурулар. Оқу.кұралы — Алматы:
“Асем-систем” баспасы, 2008. — 176 бет +0,5 түрлі
түстІ жапсырма бет.
І8ВК 9965-9964-2-5
Оқу құралы орта және жоғары медициналык оку
орындарының шөкірттеріне, оқытушыларға, медицинаның
әр саласында енбек етіп жүрген мамандарға арналған.
І8ВК 9965-9964-2-5
ББК 55.8 я 73
© Маемер ¥.А., 2008
© Асем-систем, 2008
АЛҒЫ СӨЗ
Республикамызда казақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болға-
нына 15 жылдан асса, да улттык ғылыми тіліміз өз дәрежесін ала
алмай жүр. Осы уақытқа дейін шәкірттерге арналған жукпалы
аурулар туралы әдебиет жок. Медициналық сөздіктер жүйеге
келтіріліп, медицина қызметкерлерінің колына тимей отыр. Сон-
дыктан кала тұрғындары мен ауыл адамдары арасында медицина
қызметкерлері жұқпалы аурулар туралы дәрісті, тіпті аурухана-
лар мен емханалардағы медининалық кұжаттарды орыс тілінде
жүргізуде. Әсіресе, жергілікті қазақ өкілдерінің ішінде араласа
жүріп олармен әңгімелескенде, науқастың ауруы туралы толығы-
рақ және түсінікті мәлімет бергенде, бұл оқу кұралының пайда-
сы зор дейміз. Оқу құралында Қазақстанда жні кездесетін
жұкпалы аурулардың қалай пайда болатыны, калай өрбитіні,
қазіргі медицинаның жетістіктерін пайдалана отырып, емдеу
жолдары және аурудың алдын алу шаралары карастырылады.
Әсіресе жұқпалы ауруды анықтау, яғни диагноз қою, аурудын
асқынуына байланысты, ауыр және жеңіл түріне қарай емдеу
жолдары толық көрсетілген. Әр түрлі анықтамалардан және ме-
дицина ғылымына кейінгі уакытта белгілі бола бастаған кейбір
жұқпалы аурулар туралы да деректер енгізілген. Оқу құралының
соңында жұқпалы ауруларды дәрістеуде қажет болар деп екі
тілде сөздік берілді.
Бұл оку кұралы орта және жоғары медициналық оку орында-
рының шәкірттеріне, окытушыларға, медицинаның әр саласында
еңбек етіп жұрген дөрігер қауымға арналған.
Оқу құралының авторы 35 жыл жұкпалы ауруларды емдейтін
маман боп еңбек еткен. Мәскеу, Ленинград, Ташкент, Алматы
.қалаларындағы жоғары білімді жетілдіру институттарында
білімін жетілдіріп, өз тәжірибесін осы туындыны жазуға пайда-
лана білген.
К. Б. Құрмавова, медицина ғылымда-
рынын докторы, Жоғары білімді
жетілдіру институты жұқпалы аурулар
кафедрасының профессоры.
3
да тырысқақ таяқшаларын сақтаушылар бір жылға дейін
қауіпті. Тырысқақ қоздырғышы тазалық сақталмаған
жағдайда, қарым-қатынас кезінде қол арқылы, тұтына-
тын заттар арқылы, су, тамақ, тіпті шыбын арқылы да
жұғады. Бұл аурумен асқазаны ауыратындар, араққұмар-
лар, қаназдық, түрлі құрт аурулары бар кісілер ауруды
тез қабылдайды. Кейінгі жылдары Қазақстанмен тығыз
байланыстағы Азияның оңтүстік шығыстағы елдерінен
әуе жолы, темір жол торабы арқылы түрлі жолаушылар
жыл бойы ауруды әкелуі мүмкін.
Патогенез. Тырысқақ таяқшасы асқазанға түскенде
асқазанның тұз қышқылының әсерінен көбісі өліп қала-
ды, дегенмен біразы ащы ішекке жеткенде өсіл өне бас-
тайды, осында уытын шығарады. Таяқшаның қасиеті эк-
зотоксин мен нейроминидаз арқылы ішкі зат алмасу
қызметіндегі АМФ (аденозинмонофосфат) жұмысын
бүлдіреді, яғни су мен электролиттер тепе-тендігін бұза-
ды. Тырысқақтың патогенезінде, организмде ПГЕ, ПГҒ,
АМФ көбейеді, энтероциттер белсенділік танытады, ар-
найы К+, Тча+, С1—, НСО3 өзгеріп, энтероциттің, майда
капиллярлардың сүзгіштік қасиеті өсіп, электролит пен
судын алмасуы көбейіп, тоқ ішек көп сұйықты сіңіре ал-
май, барлық сұйық іштің тоқтаусыз өтуіне мәжбүр етеді.
Бұдан ары қан қоюланып, қан тамырыңдағы қан азаяды,
бүкіл ағзада құрғақтану басталып, органдардың қызметі
нашарлайды. Жүректің кенеттен қызметі төмендеп та-
лықсиды (коллапс, шок).
Тырысқақтың белгілері, дамуы. Жасырын кезеңі
бірнеше сағаттан 5 күнге дейін созылады. Ауру кенеттен
түнде не таңертең тез басталуы мүмкін. Алғаш іші
өткізгісі келіп, сұйық нәжіс шығады, аурудың өрбуіне
байланысты нәжіс 10 рет, одан да көп рет шығып, сулы
бола бастайды. Нәжістің басқа іш аурулардан айырма-
шылығы исі болмайды. НәжІс күріш тұнбасына ұқсайды,
бұл 20-40 % науқастарда кездесуі мүмкін. Науқастың іші
құрылдап су қозғалысын сезеді. Әлсіздік үдеп, ауыз
құрғап, шөлдеп, тамаққа тәбеті болмайды. Науқастың
жағдайы, құсық басталғанда нашарлай бастайды. 1-2
төулікте құсық жиілеп, асқазан түбі ауырып құсық күріш
тұнбасындай боп шығуы да ықтимал. Ағзадан Ма+' СГ
көп шығуынан аяқтың еттерінің тырысуы болады, кейін
6
ол іш еттерінде де байкалады. Наукастың әлсіздігі
күшейіп, басы айналып тұра алмайды. Аурудың іші
ауырмайды, сана-сезімі толык сақталады, қызуы
көтерілмейді. Науқастың су мен тұзды көп жоғалтқаны-
на байланысты, бет әлпеті өзгереді, терісі бозарып, салқ-
ындап, ерні, саусақтарының тырнағы көгеріп, бет, қол
терілері әжімденіп, даусы қырылдап, анық сөйлей алмай-
ды. Сырқаттың көзі кіртиіп, беті қушиып, кәрі адамдай
болып, ерні, күлағы қалқиып көгеріп кетеді. Кан қысы-
мы төмендеп, жүрек соғысы баяулайды. Зәр шығуы азая-
ды. Организмнің сұйықты жоғалтқанына байланысты
аурудын дамуын төрт сатыға бөледі (Покровский В.И.)
Тырысқақтың I сатысында ағзаның сұйықты жоғал-
туы 3% дейін (науқас салмағының) жетеді. Бұл жағдайда
ауруда әлсіздік, шөлдеу, ауыздың құрғақтануы, сұйық
нәжіс тәулігіне 3-4 реттен 10 ретке дейін, 1-2 рет құсуы
мүмкін. Зертханада тексергенде, қан сарысуының сал-
мағы 1,021-1, 023 г/см3 Ні = 40-45% РН = 7, 36-7, 40. Ем-
дегенде ауыз арқылы мол сұйық беру керек.
Тырысқақтың II сатысында ағза 4-6% дейінгі сұйық
жоғалтады.
Мұнда әлсіздігі көбейіп, басы айналып терісі, шырыш
қабығы құрғап, ерні көгеріп, кейде балтыр еттері тыры-
сады. 50% науқастарда жүрегі жиі соғады, қан қысымы
90/60 Нд. Тәулігіне нәжіс сулы 10-20 рет болып, 5-10 рет
құсуы мүмкін. Қызуы бірқалыпты, зәр кейде азаюы
мүмкін. Зертханалық өзгерістер: қан сарысуының сал-
мағы 1, 025-1, 027 г/см3 Ні = 45 = 50% РН = 7, 33-7, 40.
Калий мен хлор азаяды, ВЕ = -2-5 ммоль/л. Емі: қан та-
мырына сұйықты жіберу.
Тырысқақтың III сатысында ағза 7-9% дейін сұйық
жоғалтады. Науқастың әлсіздігі күшейіп, шырыш
қабығы құрғап, терісі қатпарланып, беті қушиып, көзі
үнірейіп, бозарып, көгеріп, бұлшық еттер жиырылып,
тырысып, ауыртып мазалайды. Дауыс қырылдап шығып,
қызуы 36-36, 5 градус, қан қысымы 90/60 мм. сын. бағ.,
тамыр соғысы минутына 120. Құсық 20 ретке жетіп, зәр
азайып, тіпті тоқтауы мүмкін. Зертханалық өзгерістер:
қан сарысуының салмағы 1,028-1, 035 г/см3Ні = 50-55%
РН = 7, 30-7, 36 ВЕ= -5-10 ммоль/л. Калий жөне хлор
төмендеген. Емі: қан тамырына 1-1,5 сағатта 5-7 литр
7
сұйық жіберіп, кейін науқастың жағдайына байланысты
тамызады.
Тырысңақтың IV сатысында ағза 10% дан көп сұйык
жоғалтады. Наукас әлсірел, санасы сақталғанымен, кей-
де қайда екенін білмейді, көзі кіртиіп, беті қушықтана-
ды, терісі суық, барлық терісі көгерген, қатпарланған,
қол терісі әжімденген, аяқ, іш еттері тырысады, дене
қызуы 35 градустан төмен. Қан қысымын анықтау, тамыр
соғысын табу қиын, дауыс жоқ, зәр тоқтаған. Зертха-
налық өзгерістер: қан сарысуының салмағы 1,035-1,
040 г/см3Ні > 55%, РН < 7, 3 ВЕ = -10-18 ммоль/л, калий
2,5 ммоль. Емі: сұйықты 2 кезеңге бөліп құяды: 1. 1-1, 5
сағатта 100-120 мл/кг 150 мл/мин жылдамдықпен, 2. Қан
тамырына тамшылатып науқас жағдайына байланысты
енгізеді (3-5 л).
Тырысқақты сальмонеллез, тамақтан, түрлі улы хи-
микаттардан улану, саңырауқұлаҚтан улану ауруларын
талдап, жоқі^а шығарып, тек тырысқаққа өте тән белгі,
ерекшеліктері арқылы анықтап диагноз қойылады. Ты-
рысқақта міндетті түрде зертханалық талдаулар жүргізу.
1. 24-36 сағат ішінде науқастын нәжісін, құсығын 3
рет бактериялогиялық зерттеу (өсіру), 2. Науқасты 2 күн
антибиотикпен емдегеннен соң, тексеру мақсатымен 3
рет бактериялогиялық талдау, 3. Гемокритті анықтау, 4.
Қан сарысуының құрамын тексеру, 5. Электролитті
анықтау, креатининді тексеру, 6. Жалпы қан, зәр,
Тырысқақты емдеуді тек ауруханада жүргізген абзал.
Жоғарыдағы көрсетілген емдермен қатар, этиотропты ем
беріледі: доксициклин 200-300 мг немесе фторхинолон 5
күн. Екіқабат әйелдерге фуразолидон 100 мг 7-10 күн
ішінде 4 реттен беру.
Тырысқақ таяқшалары ағзада сақталғандар доксицик-
лин 5 күн бойы —0,1.
Алдын алу жолдары: 1. Тырысқақ жөнінен қолайсыз
жерге сапар шегетін болсаңыз, жол жүрместен бұрын ма-
ман эпидемиологтардың алдынан өтіп, ол ауру жөнінде
жан-жақты танысып, тиісті кеңестер алған дұрыс. Бұған
ерінбеу керек, 2. 1ш өтіп ауру белгілері болар — болмас
білінгеннен-ақ тиісті антибактериалды дөрі-дәрмектер-
мен алдына ала емдеуге кірісу қажет. Мұны кідіртпеуге
тырысыңыз. Дөрігерсіз емделуге болмайтынын естен
8
шығармаңыз: 3. Көшеде сатылатын тағамдардын сапалы-
ғына көз жеткізбей сатып алмаңыз, 4. Ауыз суды кез-
келген жерден ішуге болмайды. Аузы жабық шөлмектегі
суды ғана ішіңіз, 5. Шикі азық-түліктерді, көкөністерді,
жеміс-жидектерді тазалап жуу керек. 6. Суды, сүтті қай-
натып ішу, теңіз өнімдерін және балықтан дайындалатын
тағамдарды мұқият қуырып, пісіру керек. Қайнатып
піскен тағамда ауру вибриондары жойылады. Тамақты
осылай пайдаланған дұрыс. Бұл асқазан сөлінің бөлінуін
жақсартады. 7. Тамақтанар алдында және дөретханаға ба-
рып келгеннен кейін қолды сабындап жуу керек. Мұны
балаларға ескертуді ұмытпаңыз. 8. Егер үйде біреу ауыра
қалса, оны тұтынатын заттармен бірге дереу бөлектеп,
ыдыс-аяқтарын соданың 2%-дық ерітіндісіне салып қай-
натады. Үй ІшіндегІ тазалықты өте мұқият қадағалау
қажет. Бұл індеттің таралуына жол бермейді. 9. Тырыс-
қақты тез жұқтыруға, онымен науқастануға көбінесе хо-
лециститпен, сөл бөлу қызметі нашарлаған, асқазан ішек
жолының созылмалы түрімен наукастанатындар, бала-
лар, сондай-ақ үнемі салқын, құрғақ тамақпен тамақта-
натындар жөне маскүнемдер бейім келеді. Сондықтан-да
жаз айы шығысымен мұндай адамдар өз денсаулығына,
жеке бас тазалығына өте-мөте көңіл бөлгені жөн.
ПП СҮЗЕП
Іш сүзегі-жедел жұқпалы ауру. Бұл ауру сүзек саль-
іионеллез таяқшаларының (8а1т. Турһі) әсерінен туын-
дайды. Жұқпалы өте қауіпті, науқастың қызуы көтеріліп,
барлық ағзаны закымдайды, бауыр, көкбауырды
үлкейтіп, ашы ішектің қабынуын тудырады, бүкіл ми
лимфа жүйесіне әсер етеді.
Этиология. Сальмонеллез сүзегі (8а1т. Турһі) саль-
монеллез Д тобына жатады, грамотрицателді қозғалғыш
таяқша, белгілі ортада өсіп-өне береді. Құрамында таяқ-
шаның О-антиген, Н-антиген, VI —антигендер бар.
Сальмонеллез сүзегі таяқшалары сыртқы ортада то-
пырақта, суда —1, 5 айға дейін, нәжісте 25 күн, ішкі
киімде 2 апта тіршілік етеді. Бірақ қыздырғанда тез өліп
қалады. Залалсыздыратын химиялық сұйықтар (хлора-
9
мин, лизол сулема, фенол) бірнеше минутта өлтіреді.
Сальмонеллез сүзегі таякшалары антибиотик пайдаланғ-
анда тез жойылады.
Эпидемиология. Бүл ауру тек адамнан жүғады. Адам-
нын ағзасында сальмонеллеза сүзегінін таяқшаларын са-
қтаған созылмалы түрімен ауырғандар, не сальмонел-
лездің жеңіл түрлерімен ауырғандар, емделмей немесе
дұрыс ем алмағандар тазалық сақтамаған жағдайларда
жұқтырады, көбінесе тамақ өнімдері, су арқылы жұғады.
Патогенез. Ауру туындауы үшін асқазан жүйесіне
кеміңде 10 млн-нан 1 млрд. сальмонеллез сүзегінің таяқ-
шалары енуі керек. Ол ащы ішектің қабынуын тудырады,
лимфа жүйесін қабындырады, ары қарай таяқшалар өсіп-
өніп кан тамырларына өтіп, ауру басталып, кейбір таяқ-
шалар өліп, уын шығарады, мұндай жағдайда лимфа та-
мырларында, лимфабездерде өніп ол бездерді кабынды-
рады, уыты-эндотоксин нерв жүйелерін зақымдайды,
сондықтан науқастың сана-сезімі нашарлайды. Эндоток-
син ащы іідектің симпатикалық нерв жүйесін зақымдап
ащы ішекте жара пайда болып, іші кеуіп, іші өтуі мүмкін.
Аурудың өрбуінде сальмонеллез сүзегінің таяқшалары
және оның уыты-эңдотоксин зор әсер етеді.
Қан тамырлары арқылы барлық ағзаға тарап, кейбір
органдарда орнығып, қабынуын туғызады. Дегенмен
кабынумен қатар ағзада тазару қызметі де жүре бастай-
ды, көбінесе өт арқылы, кейбір сальмонеллез таяқшала-
ры және уыты ащы ішектің қан тамырлары арқылы өтіп,
кайтадан жеңіл ауру түрін (рецидив) туғызуы да мүмкін.
Жалпы ағзаның корғанысы күші-иммунитеті жақсы бол-
са, ақырындап организм қалпына келе бастайды, бұл жа-
ғдай ерте бастаған емнің және антибиотиктің әсерінен
жақсы нәтиже береді.
Іш сүзегінің белгілері, дамуы. Аурудын жасырын
кезеңі 1-3 алта, ағзаға таяқшалар санының көп, немесе аз
түсуіне байланысты. Азық-түлік арқылы жұққанда жа-
сырын кезен қысқа және ауыр түрінде басталады.
Көбінесе, аурудың бірте-бірте белгілері басталып,
кай күні ауырғанын науқас білмей де қалады, науқаста
әлсіздік пайда болып, басы ауырып, тез шаршайды. Де-
генмен күннен-күнге жоғарыда көрсетілген белгілері
өрбіп, кызуы көтеріліп, тамаққа төбеті болмай, ұйқысы
10
қашып, күндіз ұйқысы келіп, түнде ұйықтай алмай қина-
лады. Іші кеуіп, дәреті тоқтайды. 7-9-ші күндері аурудын
өрбіген кезеңі. Науқас сұлық жатады, сөйлегісі
келмейді. Бет әлпеті бозарып, терісі құрғақтанып, жүреқ
жиі соғады, қан қысымы төмендейді, өкпені тындағанда
сырыл естіледі кейде, дөрігерлер өкпенің қабынуы деп
ойлауы мүмкін. Әсіресе, Іш сүзегіне тән- асқазан
жүйесінің өзгерісі: тіл құрғақ, үсті қалың ақ-қоңыр қабат
жабады, тіл ұшы, шеті ісінеді, тістің таңбаларын
байқауға болады. Іш кебеді. Оң жақ ішекті бармақты
қойып тықылдатып тексергенде, дыбыстың қысқарғанын
анықтауға болады (симптом Падалки). Ішті сипап қара-
ғанда сол жақ ішектерде ауырғандық сезіледі (ол
лимфобездерінің қабынуынан болады). Үқыпты тексер-
генде бірінші алтада бауыр, көк бауыр үлкейгенін анық-
тауға болады. Екінші аптада аурудың жағдайы нашарлап,
ағзада дерттің барлық белгілері көрінеді. Сана-сезімі ба-
яулап, маужырап, бейқам жатады. Іштін жоғарғы
бөлігінде, кеуденің төменгі тусында көлемі 2-3 мм азда-
ған қызыл бөртпелер кездеседі. Бөртпелер тері үстінде
анық білініп 3-5 күндей сақталуы мүмкін, содан кейін
кетеді, кетіп қалған бөртпе ориы білінбей қалады. Жүрек
соғысы баяу, қан қысымы төмен, тіпті бұл кезде жүрек
қабынуы (миокардит) болуы мүмкін. Өкпеде сырыл
көбейіп, өкпе қабынуы болады. Тіл құрғақ, тіл үсті
қоңырланып кетеді, бірақ тіл шеттері, ұшы таза күйінде
болады, тіл ісінген, тілде тіс таңбалары білінеді. Іш кеп-
кенде, көбінесе үлкен дөрет болмайды, 20% мөлшерінде
аурулардың іші өтуі де мүмкін, нәжіс қоңыр түсті
бұршақ тұнбасындай. Іштің ішектері гүрілдеп, оң жақ
ішектер сипағанда ауырады. 11-14-ші күндері аурудың
өрбіген кезеңінде ішектің асқынған қабынуы байқалып,
тамырдан қан ағуы, не ішектің тесілу қаупі болуы
мүмкін. Бауыр, көкбауыр үлкейіп, өт жолдарының қабы-
нуы болады. Зертханада қанды тексергенде лейкоциттер
азайып, СОЭ өседі, альбумин азаяды, зөрде лейкоцит
кездеседі. Бүйрек қабынуы да болады. Аурудың 4-ші ап-
тасында жағдайы ақырындап түзеле бастайды, қызуы
төмендеп, өлдене бастайды, бас ауырмай тамаққа тәбеті
ашылады, бірақ өлсіздік ұзақтау болады. Жазылу кезеңі
2-3 апта болуы ықтимал.
II
Асқазан іш сүзегінің жиі кездесетіні — ішектегі жара
ашылып қан кетуі, бұл 0,5-2% мөлшерде болады. Мүндай
асқыну аурудың 3-ші аптасында кездеседі, Ауру төсек-
тен ерте тұрып жүре бастағанда байқалуы ыктимал.
Мұндай жағдайда науқас ішінің қатты ауырғанын айта-
ды. Қолымен сипап қарағанда іштің ет қабатының қату-
ланғаны төменгі аймақта кездеседі. Іш демі кезінде
ішектер қозғалмайды, нәжіс, газ жүрмейді. Дер кезінде
асқынғанды анықтап, операция (ота) жасалмаса, бүкіл
ағза уланып науқас о дүниеге кетіп қалу қаупі туады.
Іиіектен қан кету қаупі де аурудың өрбуінің ішектегі
жараның тесілу кезіндегідей болады, бірақ қазіргі
антибиотикті ерте колданған уақытта қызуы жоғары бол-
маса да болуы мүмкін. Мұндай асқынған ауыр түрінде
науқас тәулік бойы дәрігердің бақылауында болғаны аб-
зал. Аурудың беті бозарып, маңдайы терлеп, суық тер
басып, тамыр соғысы жиілеп, қан қысымы төмендеп, 1-2
сағатта-ақ нәжіс қызыл қанға боялуы мүмкін. Науқастың
жалпы жағдй(йына сәйкес ағзадағы созылмалы аурулары-
на байланысты басқа да түрлі аскыну болуы мүмкін.
Тәжірибелі жақсы маман ұқыпты бақылап, дер кезінде
науқасқа жан-жақты көмектесе алады.
Қазіргі медицинаның дамыған кезеңінде, халықтың
тұрмыс жағдайы жақсарған заманда іш сүзегінің асқынғ-
ан түрлері ұшыраспайды және іш сүзегінің қайталануы
мүмкін емес. Тш сүзегі қазіргі уақытта бұрынғыдай
өрбімейтін болды. Аурудың басталу, жасырын кезеңі
қысқарып, ауыр түрлері кездеспейді. Іш сүзегі жеңіл
түрінде кездеседі, қызуы өте жоғары болмайды, 3-5
күнде төмендейді, бас, іші онша ауырмайды. Көбінесе
асқазан ішек аурулары түрінде кездесіп, гемокультура
(қанды зертханада тексергенде) анықталып жатады.
Бұрынғыдай қанда лейкопения болмайды, эозинофилия
сақталады, Видаля ылғи көрсетлейді, гемокультура диаг-
нозды толықтырады. РПГА 2 рет жасалған дұрыс.
I.	Іш сүзегі жеңіл, орташа және ауыр түрде кездеседі.
Жеңіл түрінде ауру белгілері бір қалыпты, қызуы сәл
көтерілген, бөртпе болмауы мүмкін. Орташа өрбігенде
ауру белгілері айқын, қызуы 2-3 апта көтеріліп, басы
ауырып, ұйкысы бұзылып, терісі бозарып, қан кысымы
төмендейді, іш кебеді. Іш сүзегінің ауыр түрінде ауру
12
белгілері асқынып, қызуы 5-6 апта түспей, бет әлпеті
сүзекке тән асқынған түрлерге ауысу қаулі болады.
II.	Іш сүзегіне тән емес түрі: 1. емханалық, 2.
абортивті, 3. белгісіздеу (белгілері анық емес).
III.	Өрбуіне байланысты: 1. сатылы өрбу, 2. толқын-
ды өрбу
IV.	Асқынғанына байланысты: 1. асқынбаған, 2. ас-
қынған.
V.	Сирек кездесетін түрі: 1. өкпені зақымдау, 2. миды
зақымдау, 3. Тоқішекті зақымдау, 4. Бүйректі зақымдау.
VI.	Ағзада микробты сақтауш сүзегі ауруында
міндетті зертханалық талдаулар: 1. жалпы қан, зәр,
нәжіс, 2. Видаля реакциясы, 3. РПГА 2 рет, 4. бак-
териологиялык қанды, нөжісті, зәрді тексеру, 5. қанды
гемокультураға тексеру, 6. нәжісті жасырын қанға тексе-
ру, 7. билирубин, АЬТ, АСТ, 8. өкпені рентгенге түсіру,
9. коагулограмма, 10. ЭКГ, 11. өт сұйығын шығарыл,
бактерияға тексеру, 12. хирург кеңесі.
Іш сүзегін емдеу:
I.	Этиотропты дәрілер: 1. Левомицетин 0,5 4 рет ішу, ле-
вомицетин сукцинат 1,0 3-4 рет бұлшық етке дәрі жіберу (1,
2) науқастың қызуы басылған соң тағы 10 күн жалғастыра-
ды. 2. Ампициллин 0,5 4 рет Ішу 1, 2 4 рет бүлшық етке)
науқастың қызуы басылған соң тағы 10 күн жалғастырады.
3. Ципрофлоксацин, пефлоксацин (абактал) 400 мг 2 рет
500 мг 2 рет қызуы басылған соң тағы 10 күн жалғастырады.
4. Цефтриксон (ауыр түрінде) 2, 0 гр тәулігіне, қызуы ба-
сылған соң тағы 5-7 күн жалғастырады.
II.	Организмдегі удың күшін кеміту мақсатымен на-
уқас салмағына байланысты 60 мл/кг, тәуілігіне 3,5 литр-
дей: 1. Ацесол 400, 0 №5, 2. Реополиглюкин 400,0 №3, 3.
5% глюкоза 500,0 №10, 4. Дисол 400, 0, 5. Трисол 400, 0,
6. Хлосол 400, 0.
III.	Бактериофагпен емдеу: IV. Лактулоза. Креон 10
мың ЕД. Прозерин 1,0. Рибоксин. Карсил. Викасол, Ас-
корутин т.б. Қан тамырына тамызып қорғаныс күшін
жақсарту үшін жүрек, басқа органдардағы өзгерістерге
байланысты дәрілер қолданады. Науқас біріншіден
төсекте жатуы, диета ұстауы тамақты, сұйықты дұрыс
пайдалану ұстамдарын мүлтіксіз орындауы керек. Диета
№2, витаминдер.
13
Асқынган іш сүзегімен ауырған наукас тәулік бойы
дәрігер бақылауында болады, ішіне мұз қойып, қан кету
қаупінде 5% апинокапрон қышқылын, 10% хлорид на-
трий, викасал тамызып, аздап қан құйса да болады. Қан
ішектен кеткен жағдайда алғашқы 12 сағат тамақ бер-
мейді, біртіндеп №2 диетаны №5 диетаға көтереді. Егер
ішектегі жарадан ішек тесілген болса, бірден хирургия-
лық ем колданады.
Оіиақта аурудың алдын алу. Ас-су мәселесі және
азық-түлік даярлау, сату, қоғамдық тамақтану меке-
мелерінде тазалықгы сактауды бакылау. Осы мәселелер-
мен шұғылданатын қызметкерлерді қадағалайды, бала-
бақшада істейтіндерді зертханада тексереді. Ауруханада
емделген соң, 3 рет нәжіс, зәрін зертханада тексереді. 1
рет өт алып Іш сүзегі таяқшасын анықтайды. Аурухана-
дан шыққан соң 3 ай емханада бақылауда болып, ай са-
йын нәжіс, зөрін тексеріп тұру керек, ошақтағы наукас-
пен қатынарта болған, бірге тұрған кісілер 25 күн
дәрігерлік бақылауға алынып, ағзадағы өзгерістерді
қадағалайды, 1 реттен зертханада нәжіс зәрін тексерт-
кізеді. Іш сүзегіне қарсы ошақтағы бірге тұрған кісілер,
балалар бала-бақшаға, азық-түлікпен еңбек ететіндер,
зертханадан іш сүзегі ауруынан нәжіс, зәр қортындысы
келмей жұмысқа жіберілмейді.
ҚАНТЫШҚАҚ (ДИЗЕНТЕРИЯ)
Қантышкақ-жұқпалы ішек құрылысының ауруы. Та-
залық сақталмаған жағдайда ауыз арқылы жұғады, қоз-
дырғышы-шигелла бактериялары. Негізінен тоқ ішекті
зақымдайды. Науқастың іші бүріп ауырады, сұйык
түрінде жиі-жиі іші өтеді. Адамның қызуы көтеріліп, ша-
малы әлсіздік пайда болады, нәжісі ірінді, кейде қан ара-
лас болуы мүмкін.
Этиология. Дизентерияны қоздырушы шигелла тобы
4 түрде кездеседі: 1. Григорьев-Шига, Штутцер-Шмитц,
Лардж-Сакс бактериялары. 2. Флекснер, Ньюкестл ши-
гелласы. 3. Вонди шигелласы. 4. Зонне шигелласы. Ши-
геллалар көлденеңі 0,5-0,7 мкм, 2-3 мкм қозғалмайтын
ұзынша таяқша түрінде болады. Григорьев-Шига таяқ-
14
шасы сыртқа шығаратын уыты бар, сондықтан ауру бар-
лық органдарға әсерін тигізеді. Қалған шигеллалар ішек
төнірегінде әсер етеді. Сыртқы ортада шигеллалар 30-45
күнге дейін сакталады. Антибиотик дәрілер шигелланы
тез өлтіреді.
Эпидемиология. Ауруды сақтаушы және таратушы
адам. Ең кауіптысы аурудын жеңіл түрімен ауырғандар,
олар еңбек қабілетін сақтап, тек іші 2-3 рет өтіп жүре
береді, тазалық сақтамағандар жүрген ортасында, және
отбасындағы кісілерге жүқтырады. Жалпы дизентерия
дүние жүзінде кең тараған, бұл жұқпалы аурумен 1 жас-
тан бастап ауыра береді. Ауру өсіресе жаз-күз айларында
көп болады.
Патогенез. Дизентерия тоқ ішектің қуысынан ағзаға
өткенде бүкіл организмді уландырады (токсемия). Сонда
қан тамырларын әлсіретіп, нерв жүйелеріне әсер етеді.
Тоқ ішектің қабаттарын залалдағанда ісініп, қабынып,
жара да пайда болуы мүмкін. Көбінесе этиотроптық
дәрілерсіз-ақ тез сауығады. Организмнің қорғаныс
күштері ауру қоздырғыштарын айдап шығады. Қоздырғ-
ыш таяқшаларының өте сирек кездесетіні ішек клетка-
сында қалып қалуы ықтимал, ол кезде ауру созылмалы
түрге айналады. Жалпы организмде дизентерияға қарсы
иммунитет тұрақты болмайды. Сондықтан қайталап
ауыруы мүмкін. Ауруханада емдегенде шигелланың өр
түріне байланысты сырқатты жеке бөлмеде емдеген абзал.
Аурудың белгілері, өрбуі. Дизентерия қоздырғышы
организмге енгеннен кейін 1-7 күн (көбінесе 2-3 күн)
жасырын кезеңі өткен соң, сырқат әлсіреп, содан кейін
іші бүріп ауыра бастайды. әрбір науқастың иммуни-
тетіне-қорғаныс күштерінің дәрежесіне байланысты ауру
әрқалай өтеді. Сырқаттың қызуы көтеріледі, әлсізденіп
басы ауырып, тамақка төбеті болмайды. Кейде іші бүріп
ауырады да, іші өте бастайды. Ішінің бүріп ауыруы үлкен
дәретке барғанда жиілейді. Ішті сипап қарағанда тоқ
ішектің ұшының қатты ауырғаны сезіледі, нәжіс алғаш
қою, кейін сұйылып ірің, кан түйіршегі араласады. Ол
іріңмен араласпай қан түрінде болады. жедел дизентерия
ауруы мына түрінде кездеседі:
I. Жедел дизентерия. 1) тоқ ішекті зақымдау түрі, 2)
асқазан мен ішектерді қамтып ауыртатын түрі. Дамуына
15
байланысты бұл дизентерия жеңіл, орташа, ауыр түрде
кездеседі.
II. Созылмалы дизентерия. 1) қайталаушы, 2) созыл-
малы, 3) тоқ ішектің дизентериядан кейінгі өзгерістері
болып жіктеледі. Жедел дизентерия. Жеңіл түрі 70-80%
кездеседі. Науқастың көңіл-күйі бір қалыпты, қызуы
көтерілмейді, не болмаса бір-екі күн қызуы 37 градус бо-
лады, іші ауырмайды, бірақ 3-5 рет іші өтуі мүмкін.
Нәжісте ірің аз, ішті сипағанда ауырмауы мүмкін. КМ8-
ректероманоскопиямен тексергенде ішекте аздап қызарғ-
ан белгіні көруге болады. Бұл түрімен ауырғандар
дәрігерге қаралмаса да болады. Дизентерияның орташа
дамыган түрінде науқастын көңіл-күйі нашарлайды, іші
ауырады. Басы ауырып қызуы 37-38 градусқа көтеріліп,
тамаққа тәбеті болмайды, әлсіздік күшейеді. Кейбір на-
уқаста 2-5 сағат ішінде іші жиі өтіп (тәулігіне 10 ретке
дейін), нәжіс іріңді, қанды болып, іші бүріп мазасы
кетеді. К^н қысымы төмендеп, жүрек, тамыр жиі соғады,
ішекті сипағанда қолға ішек қаттылау білеуленіп білініп
ауыратыны байқалады. Дәретханаға жиі барғысы келген-
мен ішектен ештеңе шықпай қиналтады. Тіл үсті ақ-сұр
кабат жамылған, құрғақтау. КМ8-ішектің қызарған шы-
рын қабығының жараға айналғанын көрсетеді. Дизенте-
рияньщ ауыр түрі 3-5% мөлшерінде кездеседі. Аурудың
қызуы 39-40 градусқа көтеріледІ, әлсіздіктен, қан қысы-
мының төмендеуінен науқастың басы ауырып, жүрек-та-
мыр қызметінін нашарлауынан жүре алмайды. Беті, ерні
бозарып, жүрек соғуы жиілеп, іш төулігіне 40-50 ретке
дейін өтуі мүмкін. Нәжісте ірінді қан болады. Дизенте-
рияның асқазан мен ішектерді қамтитын түрі-жеңіл-же-
дел асқазан-ішек ауруы түрінде өтеді. Бұл түрі дизенте-
рияның Зонне шигелласы түрінде 5-7% мөлшерінде
кездеседі. Мұнда қызуы 38-39 градусқа көтеріліп, құсқы-
сы келіп, асқазан түбі ауырып, құсып кейін Іші өтеді.
Нәжіс ірінді, қан аралас болып жиілейді. Науқасты си-
пап қарағанда асқазан тұсы мен ащы Ішек, кіндік түбі,
тоқ Ішек тұстары ауырады. Жедел дизентерияның дизенте-
рияга ұқсамайтын түрі де бар. Бұл түрімен ауырғандар-
дың жалпы ағзасында өзгеріс білінбейді және ішектер
қызметі бұзылмайды. Мұндай аурулар көбінесе жұқпалы
ошақтарды бактериялық зертханалық тексеру кезінде
16
анықталынады. Дәрігерлер, әсіресе эпидемиологтар кей-
де шигелланы ағзада сақтаушы адамдарды сау деп
есептейді. Әйтсе де мұқият қарап, сұрап тексергенде, ол
адамдарда жеңіл дизентерияның болғанын анықтай ала-
ды. Созылмалы дизентерия осы аурудың қайталануы
кезінде немесе сырқат ұдайы ауырып жүрген кезінде
байқалады. Бұл жағдай ауруханада толыққанды ем алма-
ғандарда 3-6 ай өткеннен кейін кездесуі мүмкін. Немесе
ауру дәрігердің нұсқауын орындамағанда, сырқаттың
ағзасында асқазан, өт, бауыр аурулары және кұрт ауру-
лары болғанда кездеседі.
Созылмалы дизентерияның қайталанбалы түрінде науқ-
ас онша қиналмайды, қызуы көтерілмейді, тамаққа тәбеті
бір қалыпты, тек Іші тәулігіне 2-3 рет өтіп, нәжісте ірің
жөне қан кездеседі. Қазіргі кезде дизентерияның созыл-
малы түрі өте сирек ұшырасады. Созылмалы дизентерия-
мен ауырған адамдарда асқазан түбі, кіндік түсі өте сирек
ауруы мүмкін. Іші кеуіп, кейде іші өтіп, іші қатып маза-
лауы мүмкін. Мұндай ауруларды тексергенде дизентерия
шигелласы анықталмайды, КМ8 өзгеріссіз. Сол себептен
науқастар терапия бөлімінде емделе алады.
Диагноз. Дизентерия ауруын аныктау қиын емес. Тек
науқастың қалай, қашан ауырғанын, қандай тағамдар
пайдаланғанын, шағымын мұқият жинал, нәжісті
ерінбей, жеркенбей өз көзімен көріп, ішін сипап
ішектердегі өзгерістерді анықтаса болғаны. Оған қосым-
ша нәжісті зертханада тексерткізіп, КМ8 жасаса толық
диагноз анықталады.
КМ8 жедел дизентерияның: I) қызарған түрі, 2)қанды
қызарған түрі, 3) шырышты қабықтың жалақтанып кыза-
руы, 4) жара түрі, 5) талшықты түрі бар. Қызарғаи
түрінде ішектін шырыш қабығы қызарып ісініп кетеді.
Ал қанды қызарған түрінде ішекте нүктелі қанды жерлер
болады. Созылмалы дизентерияда тоқ ішектің шырыш
қабығы әлсіреп бозарып, жіңішкеріп негізгі қызметтері
бұзылады. Дизентерия диагнозын қоюға нәжісті зертха-
нада тексергенде үлкен мүмкіндік береді. 80-90%
мөлшерінде тексеру шигелланы анықтайды, дегенмен
анықталмаған жағдайда дизентерияны қоймау дұрыс
емес, себебі ауруда болған эпидемиялық ошақ, шағымы,
аурудың толық өрбуі, тоқ ішектегі түрлі өзгерістер, іштің
472-2
17
жиі өтіп нөжісті ірінді кан болуы дизентерия диагнозын
толық макұлдайды. Аурудың нәжісін кемінде 3 рет зерт-
ханада тексерген абзал. Ауруханада қосымша қанды
тексеріп те біраз мәліметтер алуға болады (игглюцина-
ция реакциясы, РНГА)+7а.
Зертханалык талдаулар: 1. Жалпы қан, зәр, нәжіс,
2. Бактериологиялық нәжісті тексеру, 3. РПГА ди-
зентерия антигенімен, 4. Ректоромоноскопия, 5. Тәулік
бойы шыккан зәрді тексеру, 6. Қанды азот қалдығына
тексеру, 7. Коагулограмма, 8. Қан электролитін анық-
тау.
Қантышқақты емдеу: Қазіргі танда ауруларды маман-
дарылған ауруханада емдеген абзал, әсіресе қоғамдық та-
мақтандыру орнында жұмыс істейтін аспаз, даяшы,
ыдыс-аяқ жуушы, сатушы, бала-бақшада, санпрофилак-
тикалық мекемелерде жұмыс ІстейтІндер ауруханада жа-
тып емделуі қажет. Орташа, ауыр түрімен науқастанған-
дар үшін тамақтану кестесінің маңызы өте зор. 4, 46, 2
диеталар/ал әрбір сырқаттың ерекшелігіне орай түзды
сұйықтар, С витамині, тиамин, рибофлавин пайдалана-
ды. Ал шигелла анықталған жағдайда, қандай антибио-
тик, нитрофуран дәрілері қолданатынын зертханада
анықтау қажет.
Этиотропты ем: Фуразолидон 0, 1, 4 рет 5-7 күн,
Ципрофлаксацин 500 мг, 2 рет 5-7 күн. Патогенез ушін:
Хлосоль, Ацесоль, Дисоль, Трисоль. Калий магний ас-
паргинат 500, 0, Линекс 2-3 рет, смектит 1-3 рет. Вита-
миндер: Хилак форте 40 тамшыдан 3 рет, линекс күніне
2-3 рет. Ауыр турі өрбігенде: Ципрофлоксацин 1, 0 г та-
мырға, Хлосоль, Ацесоль, Реополиглюкин 5%, глюкоза,
калий магний аспаргинат 500, 0, гормон 90-120 мг, ами-
нофилин 2, 4-5-10, 0, фуросемид 40 мг. Ішекте қан бол-
ганда: 1 диета, ішіне суық қою, бұлшық етке Дицинон
3,0, Викасол 3, 0, 10% аскорбин қышқылы 10, 0 тамырға.
Сырқатқа дәрі беру кезінде өте мұқият болған жөн.
Дәрігерге қаралып, толыққанды кеңес алған абзал.
Ауруханадан шыққан соң біраз уақыт дәрігердің бақыла-
уында болып, айтқанын мұқият орындағанда ғана сырқат
толық сауығып, айналасындағыларға кесірін тигізбейді.
Дизентерия ошагында аурудың алдын алу. Аурумен бірге
тұрған адамдар 7 күн бақылауға алынады, қажет болса
18
олардың нәжісі зертханада тексеріледі. Бұл шара қоғам-
дық тамақтандыру орнында, бала бақшада қызмет
істейтіндер үшін айырықша қажет. Сауығып шыққан
адамдардың шағымы болмаса, зертханада тексерілетін
нәжіс қортындысы таза болуы керек. Олар 7 күн бойы
емханада дәрігердің бақылауында болады.
САРЫ АУРУДЫҢ А ТҮРІ
Сары ауру — жұқпалы ауру, барлық ағзаны зақымдау-
мен қатар, әсіресе, бауыр тіндерін өзгеріске ұшырататын
дерт. Сары аурудың екІ түрі көп кездеседІ: А және В
сары ауру түрлер.
Эпиде.миология. Сары аурудың А түрінде науқас ви-
русты нәжіспен сыртқа шығарады. Аурудың жасырын
кезеңінің соңы мен сарғаю кезеңі аралығында жанын-
дағы кісілерге жұғу қаупі зор. Қанда сары аурудың А ви-
русын 2-10 күн сарғыш басталмай тұрғанда зертханада
аныкдауға болады, ал науқас сарғайғаңда қаннан табыл-
майды. Аурудың кейбір сарғаймайтын түрі мен жеңіл
өрбу түрінде жұғу қаупі үлкен, дәл осы кезде кісілер
жұқтырып үлгереді. Сары аурудың А түрі күз, қыс айла-
рында көп болады.
Этиология. Сары аурудың А түрін тудыратын вирус
көлемі 25-27 нм құрамында РНК бар, энтеровирусқа
ұқсас. Бұл вирус бауырдың цитоплазмасында орнығады.
Эфирге, хлор қышқылдарына, қыздырғанға төзімді, бірақ
100 градусқа қайнатқанда бес минутта өледі.
Патогенез. Сары аурудың А түрінде вирус асқазан
арқылы еніп, ащы ішектің шырыш қабығында және без-
дерде өніп-өседі. КелесІ кезенде қанға өтіп, бүкіл ағзаға
тарайды, әсіресе бауыр тіндерін қатты зақымдайды. Осы
кезден организмде аурудың белгілері біліне бастайды,
бауыр және көкбауыр ісінеді.
Сары аурудың А түрі ағзадағы өзгерісіне байланысты
мынандай болып жіктеледі: 1. Субклиникалық-белгілері
анық емес, 2. Инаппарантты, 3. Белгілері ұқсамайтын
(стертая), 4. Белгілері анық сарығыш, 5. Қайталану түрі,
6. Сарығышсыз белгілері ұқсамайтын.
Сары аурудың дамуына байланысты: 1) жедел, 2) со-
19
зылмалы болып өрбиді. Сары аурудың өрбуінің ауырлы-
ғына қарай: 1) жеңіл, 2) орташа, 3) ауыр түрі болады.
Сары аурудың А түрінің белгілері жөне дамуы. Бұл
аурудын жасырын кезеңі 7-50 күн аралығы (көбінесе 15-
30 күн), ал сары аурудын В түрінін жасырын кезеңі 50-
180 күнге дейін (көбінесе 60-120). Сары ауру 3 түрлі
белгімен өрбиді. 1) Сарғыш, 2)Сарғышсыз түрі, 3)
Белгілері анык емес түрі. Үзақтығына байланысты: же-
дел (3 айға дейін), созылмалы (3 айдан 6 айға дейін), ұзақ
созылмалы түрі (вирустың ағзада сақталуы).
Сарғыш түрі жеңіл, орташа ауыр түрінде кездеседі.
Аурудың өрбуі кезінде алғашқы белгілері: 1) Сарғайған
кездегі белгілер, 2) Жазылу мезгілі.
Сары аурудың А түрінде алғашқы белгілері тымау
сияқты басталады, кейде асқазан ауруы сияқты
белгілермен кездеседі, сирек кездесетіні өлсіздік, селқ-
остық, шаршау, мазасыздық. Ауру тымау сияқты баста-
лғанда қызу^я 38-39 градусқа көтеріліп, бас ауырып, бу-
ындар қақсап, тамағы ауырып, мұрын іші қабынуы
мүмкін. Лсқазан ауруы сияқты басталған түрінде асқа-
зан түбі ауырып, құсқысы келеді, тамакқа төбеті бол-
май, аздап құсып, тіпті іші 2-5 рет өтуі мүмкін. Үшіиші
түрінде қызуы болмайды, әлсіздік басады, бас ауырады,
басы айналады, ашушаң халде болады, кейде аралас
түрде бодуы ықтимал. Зөр қоңырланып, нөжіс ағарады.
Сары аурудың А түрінің саргыиітану кезеңі: көзі сар-
ғыш тартып тамағының кілегей қабығы, содан кейін
терісі сарғайып кетеді, Бір апта сарғаю өрбиді. Науқаста
өлсіздік байқалады, тамаққа төбеті болмайды, ұйқы ба-
сып, оң жақ қабырға асты сыздап ауырады, кейде терісі
қышуы мүмкін. Бауыр үлкейген, қаттылау, ауырғандық
сезіледі, кейбір науқаста көкбауыр үлкейеді. Қанды
тексергенде лейкопения, нейтропения, лимфацитоз,
моноцитоз, СОЭ өзгермейді. Биохимиялық қанда били-
рубин тіке билирубин есебінен көбейген. АИ, Асі жөне
тимол да өседі, протромбин индексі төмендейді. Бұл са-
рғыш кез 7-15 күнге созылады. Аурудың жазылу кезеңі
20-25 күнге жеткенде аурудың белгілері жойылып, на-
уқас жазылады. Денедегі сарғыш кетіп, тамақты жақсы
ішіп, көңілденіп, бауыр көлемі орнына келіп биохимия
қортындылары жақсарады. Сары аурудың А түріндегі
20
зертханалық талдаулар: I) Жалпы қан, зәр, нәжіс,
2) Биохимиялық зерттеулер. 3) Сары аурулардың
маркеріне қан тапсыру.
Сары аурудың А түріи емдеу. Сары аурумен ауырған
науқас ауруханада төсекте бауырға ауыртпалық түсір-
мейтіндей тыныштық сақтап емделуі қажет. Тамақтан 5
диета, Певзнер бойынша сұйықты, жеміс-жидек (жүзім,
алма, аққайың) тұнбасын мол пайдалану, 5% глюкоза.
Науқастың жағдайының ауырлығына байланысты,
қан тамырына тамшылатып: 5% глюкоза 400, 0 -I- Аскор-
бин қышқылының 5% — 4, 0 + 0, 9% физиолог тұнбаны
400, 0 құю қажет.
Патогенез үшін: карсил, левасил, гепадиор, гептрал,
эссенциале төулігіне 1 таблеткадан 3 рет, холензим, хо-
лосас, магний сульфаты, дротоверин 2, 0 бұлшық етке.
Ферменттерден: креон, мезимфорт, панзинорм тәулігіне
1 таблеткадан 3 рет.
Сары аурудың алдын алу, ошақтағы шаралар. Сары
аурудың А түрі ас арқылы жұғатындықтан, тазалық сақ-
тау, қоғамдық азық түлікпен айналасатын мекемелерде
тағамдардың бұзылмау ережелерін мұқият үздіксіз қадағ-
алау, халықты таза ас-сумен қамтамасыз ету, шыбын-
шіркеймен күресу шаралары, жеке бастың тазалығы.
Ошақтағы науқастың қасындағылар 35 күн дәрігерлердің
бақылауына алынады. Науқас жазылып келген соң емха-
нада тіркеуде 3 айдай тексеріліп, қаралып тұрады.
Дәрігердің нұсқауын орындағандар жазылып кетеді.
САРЫ АУРУДЫҢ Е (ВГЕ) ТҮРІ
Этиология. Қоздырушы РНК генді вирус. Бұл -20
градуста жақсы сақталады, бірақ қыздырғанда, түрлі хи-
миялық сұйықтарда өліп қалады.
Эиидемиология. Сары аурудың А түріндей, тек
көбінесе су арқылы жұғады.
Сары аурудың Е (ВГЕ) түрінің өрбуі. Сары ауру Е тек
су арқылы жұғады, ерекшеліктері айқын. Эпидемиолоеия:
1) Сары аурудың судан жұққан түрі 7-8 жылда індет боп
қайталанып тұрады. 2) Тез басталады. 3) Әсіресе 15-29
жас аралығындағы адамдар ауырады. 4) Отбасында бас-
21
қалар ауырмауы мүмкін. 5) Ауырған екіқабат әйелде (4
айдан кейін) аурудың өрбуінің өте ауырлығы.
Сары аурудың Е түрі жаз айларында көбінесе ашық
суларды көп пайдалануға және ол сулардың жазда ласта-
нуына байланысты.
Зертхана қорытындысы:
1) Сары аурудың Е түрінде антитела) ееапГі НЕУ бол-
са, бұл науқастың ауырғанын көрсетеді жөне ол өмір
бойы сақталуы мүмкін.
2) Івм антитела сары ауру Е (І^м апіі- НЕУ) аурудың
жедел өрбігенін көрсетеді. Сары аурудың Е түрінің ал-
дын алу шаралары сары аурудың А түріндегідей жүргі-
зіледі. Арнайы ем жоқ.
СЕПСИС (ОРГАНИЗМІІЩ УЛАНУЫ)
Сепсис ж^қпалы ауруға жатады. Неше түрлі қоздырғ-
ыштардың әсерінен, бірінші ошақ арқылы еніп, қан арқ-
ылы екінші ошаққа айналып үдеп, өрбіп, сауығу
мүмкіндігі аз дерт.
Этиология. Сепсисті қоздырушы микробтар стафило-
кокк, стрептококк, пневмококк, эшерихий, синегной та-
яқшасы, мениногококк, гонококк т. б. Бүл микробтар
организмде ылғи болады, бірақ ол бірде ауру туғызады,
бірде сепсиске душар етеді.
Эпидемиология. Сепсистің туындауы ағзаға түскен
қоздырғыштарына байланысты аз не көп болады.
Негізінен адамның жалпы қорғаныс күшінің —
иммунитетінің азайғанына байланысты. Теріде, не шы-
рыш қабатындағы көптен сақталған микробтар да
сепсистің өрбуіне себеп болады.
Патогенез. Сепсистің туындауында ағзадағы алғашқы
жүқпа ошағының болуы, одан лимфа және қан жүйесі
арқылы тарап тұруы, организмде екінші жұқпа ошағы-
ның туындауы, қайтадан қан жүйесі арқылы ағзаны
уландыруы, нәтижесінде организмнің иммунитеті на-
шарлағандықтан сепсистің өрбуі. Науқастың қазіргі таң-
да қызба, Ку, менингококк жұқпасы, ми қабығының
кабынуы кезінде, сондай-ақ түрлі белгісіз қызба аурула-
рымен ауырғандарда сепсис кездесіп жүр. Көбінесе
22
сепсисті грамотрицателді микробтар мен стафилококк
туғызады. Сепсистің ауырлығы қан айналу жолдары
қызметінің күрт төмендеуіне (Ш(Ж) байланысты.
Сепсистің патогенезіне байланысты жіктелуі; 1. шек-
телген ошақ, 2. ірінді резорбтивті қызба, 3. септицемия-
бактерияның организмге жайылуы, 4. септикопиемия
қанды іріңнің организмге жайылуы, 5. хронисепсис-сақ-
таулы сепсис.
Сепсистің алғашкы ошағына байланысты өрбуі: 1.
тері, 2. шырышты қабық 3. ота-операциядан кейін, 4.
аборт (перзентгі әдейі алып тастау) 5. ауыз, 6. бала боса-
нғаннан кейін 7. септический эндокардит-жүректің ішкі
қабығының қабынуы 8. басқа түрлері.
Сепсистің белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі бірнеше
сағаттан бірнеше күн аралығына созылады. Аурудың
өрбуіне байланысты; 1. кенеттен, аяк-астынан өте шап-
шаң басталуы, 2. өте жедел 3. жеделдеу 4. сақтамалы сеп-
сис түрлерінде кездеседі.
Кенеттен (молниеносный) өте тез басталатын сепсис
сирек кездескенімен, тым ауыр түрде жүреді. Көбінесе
стафилококк тудырады, ол тері жөне тері ары қабатын-
дағы ірінді қабынуларда кездеседі. Қызу өте жоғары бо-
лып, кей жерлерде қан құйылған-қанталау белгілері бо-
лады. Бауыр мен көкбауыр тез үлкейеді, басқа органдар-
да қабыну үдейді. Стафилококк іріңі сарғыш қою бо-
лады.
Жедел, жеделдеу сепсистерде ауру бірде өрбіп, бірде
басылып дамиды. Осы түрлерінде лимфа бездері
үлкейеді. Қызу тәулігіне өзгермелі 37-38 градус, кейбір
сырқатгарда 38-41 градус болып, бұл 1-2 аптаға созылуы,
кейде айдан асуы ықтимал. Сепсисте орталық ми
біршама зақымданады, көбінесе эндокардит сепсисінде
ми қабығының зақымдануы кездеседі, науқастың сана-
сезімі, көңіл-күйі құбылып, қозып немесе күйзеліп қина-
лады. Сепсис өкпе жүйесін, бауыр жұмысын қабындыра-
ды. Бүйректе қабыну болып, тіпті кейбіреуінің аяқ-қолы,
буындары қақсап ауырады. Жүрек тамыр қызметін на-
шарлатып, жүрек соғысы төмендеп, жиілеп, ЭКГ-де
өзгерістер айқындалады. Қанды зертханада тексергенде
көпшілігінде лейкоцит 10-29 мың  10/9л дейін ұлғаяды,
кейінгі кезде нормоцитоз немесе лейкопения кездесіп
23
жүр. Қаназдық 2, 8-3, 9 - 10/9 анизацитоз, пойкилоцитоз,
СОЭ өседі (15-65%) және ұзақ сақталады.
Сепсиске нейтрофилдердің улы түйіршіктігі тән.
Дәрігерлердің тәжірибесінде қарағанда, қазіргі таңда
сепсис жастар арасында жиі кездеседі.
Сепсис ауруымен ауырған науқастан ауруханада
міндетті зертханалық талдаулар қажет: 1. Жалпы қан,
зәр, тексеріледі, 2. Коагуллограмма, 3. Билирубин
А1(, Асі, креатин, 4. ЖИТС ауруына тексеру, 5. Бактери-
ялық қанды және зәрді зерттеу.
Сепсисті емдеу өте жауапты. Науқастың алғашқы
ошақтарын жою шараларын тездету. Сепсистің қоздыр-
ғышын анықтаған соң, соған карсы антибиотик қолдану.
I.	Грамотрицателді микробта 1. бензилпенициллин,
синтетикалық пенициллин, макролидтер, линкозамид-
тер, цефалоспориндер.
II.	грамотрицателді микробта: 1. аминогликозидтер,
левомициті|н, сукцинат.
III.	Анаэроб микробында: метронидазол, амикацин,
карбенциллин.
IV.	Организмдегі удың күшін кеміту үшін науқастың
салмағына қарай сұйық дәрілер 50 мл/кг ИТШ, ДВС-
синдром ОПН, ОДА. Стандартты емді жалғастыру. На-
уқастың қорғаныс қабілетін арттыру мақсатында; аскор-
бин қышқылы, витамин Вр В2, РР, биофлавоноид, пи-
польфен, СаС12.
Лейкопоэзды күшейтуде пентаксил, метилурация,
стафилококқа қарсы иммуноглобулин, қан сарысуын
пайдаланады.
24
II ЖІТІ ТЫНЫС ЖОЛДАРЫ АРҚЫЛЫ
ТАРАУ ЖУҒАТЫН АУРУЛАР
БАСПА АУРУЫ
Баспа-жедел жұқпалы ауру, стрептокок та-
якшасы тудырып, наукастың қызуы көтеріліп, қызба бо-
лып, баспа және лимфабездері қабынады.
Этиология. Көбінесе В-гемолитикалық стрептокок-
ктың “А” тобы, кейде стафилококк, пневмококк мик-
робтары да қоздырғыш болады.
Энидемиология. Адамнан жұғады, ауырған кісі
түшкіріп, жөтелғенде ауа арқылы жұғады, көбінесе кыс
айларында болады.
Патогенез. Баспа қоздырушының өсіп өнетін орны. Ары
кдрай қан, лимфа жүйесі аркылы басқа органдарды зақым-
дайды, гемолитикалық стрептококк уыт шығарады, стрепто-
лизин-О, стрептокиназа, стрептогиалуринадаза ағзада көп
өзгерістер туғызуы мүмкін, әсіресе жүрек етін қабындыра-
ды. Баспаға қорғаныс күш жоқ, соңдықтан адам бірнеше
рет ауырып, ақьіры жүректің ревматизмі, бүйректің қабы-
нуы созылмалы баспаға айналу қаупін тудырады.
Баспаның белгілері, өрбуі. Баспа бірнеше сағатган екі
күнге дейін жасырын кезенде өтуі мүмкін. Ауру жёдёл
басталады, қызуы көтеріліп, бас ауырады, әлсіздік ба-
сып, келесі күні жұтынғанда тамақ ауырады. Қызуьг-3-5
күн түспейді. Беті қызарып бөртпе болуы ықтимал. Мой-
ынның алдындағы лимфабездері үлкейеді. Жұтқыңшақ^
тағы қабынудың ауырлығына байланысты — қШарғйн
баспа, фолликулярлакурлік және жара іріңді б£спа\б(5г-
лып өрбиді. Қызарған баспада тандай бадамшаёьгкыза^
рып іседі және таңдай иіні, тілшігі де қызарады. Егер &&
дамшалар да жабындылар болса-фолликул баспісы,:еі{ер
ірінді аралас қалың жабынды қабық болса-жаргь іріңді
баспа болғаны. Егер уақтысында емделмесе асқынып,
жүрекке шабады, құлақ қабынады, төңірегіндегі 'ағзалар
зақымданады. Диагноз қою қиын емес. 1-2-суре^гтер.
25
Емдеу. Баспаның ауыр түрінде жатып емделген абзал.
Асқынған түріне жол бермеу шаралар: 1. пенициллин
Імлн -6 рет, 2. эритромицин 0, 25 — 4 рет, 3. амоксиклав
0, 3 — 3 рет, 4. флуконазол 50 мг - 3 рет, 5. глюкоза 5%-
400- №3, 6. витамин “С”, 7. аспаркам 0, 5 -4 рет, 8. дик-
лофенак 3, 0, 9. хлорнирамин 3, 0, 10. димедрол 1%-1, 0-
№3, 11. Тамақты фурациллин, түймедағы тұнбасымен
жиі шайқау керек.
БЕЛДЕМЕ ТЕМІРЕТКЕСІ
(ОПОЯСЫВАЮЩИЙ ЛИШАЙ)
Белдеме теміреткесі — жұқпалы вирусты ауру. Ағзада
қалтырау, улану тудырып, омыртқа арасындағы нерв
жүйесін зақымдап, күлдіреген бөртпелер туғызады.
Этиология. Қоздырушы-ұшық вирусы, желшешек ви-
русы мен белдеме теміреткесі вирусы бір топка жатады.
Эпидемиология. Ауруды жұқтырушы белдеме
теміреткесімен немесе желшешекпен ауырған кісі. Бұл
кісіден ауа арқылы не қатынас арқылы жұғады. Көбінесе
ересек адамдар ауырады.
Патогенез. Адамның қорғаныш күші төмендеп, со-
зылмалы ауруы бар кісі белдеме теміреткесімен тез
ауырып қалады. Желшешек вирусы теріде көп өзгерістер
тудырса, бұл нерв жүйесін зақымдайды.
Аурудың белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі ұзақ
(мүмкін желшешекпен ауырған кезде вирус ағзада қал-
ған.) Жиі кездесетін түрі: нерв түйінінің терідегі қабы-
нуы (ганглиокожная), бұл түрінде қызу тез көтеріліп,
бөртпе болатын жол қатты ауырады, содан 3-4 күнде сол
ауырған жерде бөртпелер пайда болады, олар сұйық са-
рысуға толады, кейде іріңді, біраз күннен соң кеуіп,
қатып қалады. Бөртпе қол тигізбей ауырады, қимылда-
ғанда, жаурағанда ауруы үдей түседі. Біраз уақытқа дейін
нерв жүйесі бойынша ауырғандық сезіледі. Кейде нерв
жүйесі бойынша ауырғанымен, бөртпе болмауы мүмкін.
Белдеме теміреткесі көз бен құлақты зақымдайды. Көзді
зақымдағанда үштік нерв қабынады, тіпті беттегі нерв
жансызданып қалады бөртпелер көз қабағында, кұлақ
калқанының ішінде орналасады. Науқастың қызуы
26
көтеріліп, барлық ағза қиналады. Бұл 3-4 аптаға созылуы
ықтимал. Көздің мүйізгек қабығы (кератит) және шаты-
раш қабығы (ирит) қабынады, тіпті глаукома болуы
ықтимал. Ірінді түрі науқастың басқа аурумен сырқатта-
нған кезінде болады. Нерв жүйесін қатты зақымдап,
қатып қалады. Менингоэнцефалит түрі өте сирек
кездеседі. Онда орталық ми қабатына дейін мойын
нервісі арқылы зақымдануы қауіпті.
Емдеуі. Науқастың жалпы ағзасының улануын кетіру
үшін 5% глюкоза, Рингер-Локк, натрий хлорид сұйықта-
рын кұю, витаминдер, нервтің ауырғанын басу үшін
анальгин, диклофенак т. б., бөртпелердің қышығанын,
ауырғанын басу үшін антибиотик майлар жағады, димед-
рол, супрастин береді. Көзге 15% сульфаций натрий та-
мызады. Иммуно -глобулинді қолданады. Этиотропты ем
ретінде ацикловир (виролекс) тиімді, аурудың алғашқы
3-4 күнінде 15-30 мг/кг қан тамырына 8 сағатта 1 рет №3,
немесе 800 мг тәулігіне 5 реттен 5 күн құяды. Ошақта
ешкандай шаралар жүргізбейді.
ЖЕЛШЕШЕК (ВЕТРЯНАЯ ОСПА)
Желшешек-жедел жұқпалы ауру, көбінесе балалар
ауырады. Желшешек белгілері: қызуы көтеріледі, денеде
қызыл бөртпелер сарысумен пайда болады. Ауру асқын-
бай жеңілдеу өтеді.
Этиология. Желшешекті тудыратын ұшық вирусы,
бұл зостер түріне жатады, құрамында ДНК бар. Сыртқы
ортада бірнеше минутта өліп қалады.
Эпидемиология. Дерт ауырған кісіден жұғады, жасырын
кезеңнің соңы мен барлық бөртпелер кеуіп кеткеннен
кейінгі уакыт аралығыңда болады. Тыныс алу жолдары ар-
қылы ауадан жұғады. Көбінесе 6-айлық баладан 8-жасқа
дейінгі балалар ауырады. Қазіргі кезде ошақта ересектер де
ауырып қалады, жас кезінде ауырмағандарға жұғады.
Патогеиез. Тыныс жолдары арқылы еніп, кілегей
қабықшада өніп, қан арқылы теріде орнығып, бөртпе бо-
лып, ішіне сарысу жиналып, кейін үлпілдектер жары-
лып, беті қабыршықтанады. Вирустар өсіп-өніп жинал-
ған соң, ағзада өзгерістер туғызады.
27
Желшешектің белгілері жәие өрбуі. Жасырын кезені
13-17 күн. Ауру жедел басталады. Ересектер катгы, ауыр
түрде ауырады. Басы, бел, омыртқалар ауырып, қызуы
көтеріледі. Содан теріде бөртпелер пайда болады," ол
кышиды. Алғаш бөртпелердің қызарған көлемі 2-4мм,
бірнеше сағаттан кейін қатаяды, кейбір бөртпе ішіне са-
рысу толып, өрбір бөртпе жекешеленіп тұрады. Үлпілдек
бөртпелер жарылып, бетінде қоңыр қабыршақтар пайда
болады (3-сурет). Желшешек кезінде теріде қызыл
бөртпені, қатайған бөртпені және үлпілдек ішіне сарысу
толған бөртпені және тіпті қабыршағы бар бөртпелерді
де көруге болады. Науқастың қызуы 2-5 күндей болады,
сирек жағдайда 8-10 күнге созылуы ықтимал. Аурудың
басы ауырып, өлсізденеді, қан қысымы көтеріліп,
бүйректі қабындыруы мүмкін. Дегенмен, желшешек
жеңілдеу өтеді. Асқынған түрі сирек: жүрек, өкпе қабы-
нуы мүмкін, түрлі тері аурулары да кездеседі.
Диагноу Желшешекті анықтау қиын емес. Өзіне тән
белгілері арқылы анықталады.
Емдеуде науқас төсекте жатып, басқа кісілерге
жұқтырмау шараларын орындау керек. Дене, тамақ, үй
тазалығын сақтау қажет. Ірінді бөртпелерді 1% көк брил-
лиант сұйығымен майлап не 5% калий перманганат
тұнбасын пайдаланады. Науқасқа соңғы бөртпе қабыр-
шақтары түскен соң, 5 күннен кейін жұмысқа рұқсат
етеді. Бала-бақшаға 11-21 күн аралығында балалармен
қатынаста болғаңдарды жібермейді. Дәрігер бақылауын-
да болулары абзал.
ҚЫЗЫЛША (КОРЬ)
Қызылша-жедел жұқпалы ауру. Негізгі белгілері:
кызуы көтеріліп, қызылшаға тән теріде бөртпелер пайда
болып, көзі қызарып, тыныс ағзалары зақымданады.
Этиология. Қызылшаны тудырушы вирус көлемі 120-
250 нм (роііпоза шогЬіІІагит). Вирус қыздырғанда, күн
сәулесінен, залалсыздыратын химиялық қоспалардан
өліп қалады.
Эпидемиология. Ауру тек науқас адамнан жұғады.
Аурудың жасырын кезеңінің 2-ші күнінен денедегі
28
бөртпелер кеткен 4 күн аралығында қатынаста болған
адамдарға дем алу аркылы ауадан жұғады. Адам өмірінде
кызылшамен ауырмаған болса, не егілмеген жағдайда,
өзіне жұқтырады.
Патогеиез. Тыныс жолдарының кілегей қабаты арқы-
лы вирус енеді де, өніп, бездерді шошындырып қабынды-
рады. Вирус қан арқылы ағзаға тарайды, кейбір орган-
дарда жиналып, өсіп, қайта ағзаға тарағанда аурудың
анық белгілері шығады. Тыныс жолдарында, теріде
бөртпелер пайда болып, көзі қызарып, екі ұртындағы
кілегей қабатта Бельский-Филатов бөртпесінің болуы
қызылшаға өте тән. Қызылшамен ауырғандарда иммуни-
тет тұрақты, ешқашан қайтып ауырмайды.
Қызылшаның белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі 9-11
күн, егер иммуноглобулин алған болса жасырын кезеңі
15-21 күнге созылуы мүмкін. Алғашқы белгілері: қызуы
көтеріліп, әлсізденіп, төбеті тамаққа нашарлап, мұрнынан
су ағып, ащы жөтел пайда болып, козі қызарып қабынады.
Содан жұмсақ жөне қатқыл таңдайда теңбіл (пятнистая)
бөртпелер пайда болады. Екі ұртгың үстінде қызылшаға
тән майда ақшыл бөртпелер кілегей қабығының үстінде
ерекшеленіп тұрады-мұндай белгіні Бельский-Филатов-
Коплик бөртпелері дейді. Сыртқы түріне қарағанда бұл
бөртпелер “манна” түйіршегіне ұқсайды. Теріде қызылша-
ның бортпелері пайда болғанда Бельский-Филатов-Коп-
лик бөртпелері кетіп қалады. Қызылша бөртпелерінің
ерекшелігі бірінші күні бөртпе-бетте, мойында, екінші
күні бөртпелер денеде, қол, сан терілерінде, үшінші күні
балтыр, аяқтарда шығады, ол күні бетгегі бөртпелер боза-
рады (4 сурет). Бөртпелер көлемі 2мм болып, кейде
бірнешеуі бірігеді, дегенмен әрбір бөртпелер арасында
таза тері көрініп тұрады. 3-4 күннен кейін бөртпелер боза-
рып, орны қоңырланып, жұқа қабыршықтар қалады
(ұнның ұрпағыңдай). Қызылшаға көздің қызарып, қабы-
нуы, ірің шығып, таңертең кірпіктерін ашудың қиындығы,
мойын артында, қолтық бездерінің үлкеюі, ұстағанда
ауырсынуы төн. Кейде өкпеде сырыл естілуі, кейбір науқ-
астың іші ауырып, аздап өтуі мүмкін.
Қызылшаның асқынғанында ағзаның орталық нерв
жүйесінің жұмысы закымдалып, нервтердің қабынуынан
взгерістер көп болады.
29
Қызылшаньщ жеңіл түрі (митигированная корь)
қызылшаға егілген немесе ошақта иммуноглобулин алғ-
ан адамдарда кездеседі. Бұл жағдайда жасырын кезең 21
күн, қызуы 37 градус, тамағында қабыну шамалы, Бельс-
кий-Филатов-Коплик бертпесі жок, теріде бірен-саран
қызыл бөртпелер кездеседі. Қызылшага қарсы еккенде
организмнің жауабы. Балаларға жоспарлы қызылшаға
қарсы тірі вакцинаны еккенде кейбіреуінде қызылшаның
жеңіл түріндегідей белгілері болуы ыктимал. Жасырын
кезеңі 9-10 күн, тыныс жүйесінде аздаған қабыну болып,
қызуы 37 градуска көтеріліп, денеде майда бөртпелер
кездеседі, науқас тез сауығады. Мұндай жағдайдағы кісі
төңірегіндегілерге кауіп туғызбайды.
Қызылша ауруы асқынғанда өкпе, құлақ, көмей
жүйелері қабынуы мүмкін.
Диагноз: аурудың өрбу кезінде анықтау қиындық ту-
ғызбайды. Теріде қызылша бөртпелері шықпай тұрғанда,
науқастың^қызылшамен ауырған ортада болуы, тамағын-
дағы қабыһу, көзінің қызаруы, ұртга Бельский-Филатов-
Коплик ақшыл бөрТпелердің болуы диагнозды растайды.
Кейін теріде үш күнде біртіндеп шыққан бөртпелер диаг-
нозды толық дәлелдейді. Басқа ұқсас аурулардан ажыра-
ту үшін, зертханада РСК, РТГА талдауларын жасайды.
Емдеу. Науқастар үйде емделеді, ешкімге жұқпау
үшін, жұғу кезеңінде төсекте жатады. Көзіне күн жа-
рығы түспейтіндей жағдай керек, тамағын шайқап, көзін
тазалап, 2% сульфаций натрий сұйығын 3-4 рет көзге та-
мызады. Науқасқа мол кұнарлы сұйықтар беріледі. Шағ-
ымына байланысты жазылғанша дәрігер бакылауы
қажет.
Қызылша ауруыи алдыи алу, ошақтағы шаралар. Ба-
лаларға 1 жастан 8 жасқа дейін жоспарлы күнтізбе бой-
ынша қызылшаға қарсы егеді. Иммунитет 8-10 жылға
сақталады. Қызылшамен ауырған баламен қатынаста бо-
лғандарды бала-бақшаға 17 күн жібермейді, ал иммуно-
глобулин алғандар 21 күн бала-бақша, мектепке
жіберілмейді. Алғашқы 7 күн ауырған баламен қатынаста
болғандар көпшілік орнына баруына болады. Бұл
ережені дөрігер мұқият түсіндіріп бақылауға алады.
Кейінгі кезде ересек адамдар да ауырып қалуда, тіпті ор-
таша, ауыр түрлері де кездеседі, себебі иммунитет жоғал-
30
ған. Каланың көп қабатты үйлерінің бірінде қызылша
шықса, сол бір есіктен кірген барлық тұрғындар есепке
алынып, аурудың алдын-алу шаралары орындалады. Бұл
шара емхананың дәрігері мен санэпидемиолог мамандар-
дың сараптап, бақылауымен жүргізіледі.
ҚЫЗАМЫҚ (КРАСНУХА)
Қызамык -жедел вирусты ауру. Негізгі белгілері:
майда бөртпелер, денедегі бездер қабынады, аздап қызуы
көтеріледі, екіқабат әйелдердің жатырдағы сәбиіне әсер
етеді.
Этиология. Вирус тогавирус тобына жатады, көлемі
50-70 нм, түгі бар-8нм, құрамында РНК. Қызамықтың
тағы бір өзгешелігі құрамында нейраминидаз бар. Деген-
мен сыртқы ортада өмір сүре алмайды, +56 градусқа қыз-
дырғанда, кептіргенде, күн сәулесінен, түрлі эфир, фор-
малиннен тез жойылады.
Эпидемиология. Дертті қызамықпен ауырған кісіден
жұқтырады, мұндайда аурудың жеңіл түрімен ауырған-
дар ортаға қауіпті. Жалпы 7-12 жылда жұқпалы мерзімі
қайталанып тұрады, сонда ошақта ересектер адамдар да
көп ауырады. Вирус сыртқа денедегі бөртпелер шықпай
тұрып бір апта ішінде қасындағыларғы жұғып үлгереді
және бөртпе шыққан соң бір апта уақытта тағы жұғуы
ықтимал. Вирус ауа арқьілы жұғатындықтан, ауруды тоқ-
тату қиын Екіқабат әйелдердің сәбиіне вирус жұғу каупі
үлкен, сондықтан абай болу керек.
Патогенез. Тыныс жолдарының кілегей қабығы арқ-
ылы еніп, тыныс жолдарын біраз қабындырып, бездерді
үлкейтіп, ағзада аздаған өзгерістер туғызады, денені
қызыл бөртпелер жабады. Қызамықпен ауырған адамның
иммунитеті тұрақты. Ең қиыны ананың ішіндегі
нәрестенің ағзасын зақымдап, сонда көбейіп, баланың
өсуін тежейді, өсіресе 3-4 апталық мезгілінде баланың
кемтар болып тууы ықтимал. Туған бала вирусты 18 ай
сақтауы мүмкін.
Қызамықтың белгілері, өрбуі. Қызамықтың жасырын
кезеңі 14-24 күн (көбінесе 16-20 күн). Жұқтырған науқа-
стың жалпы жағдайы өзгермегендіктен, ауырғанын тек
31
денедегі шыққан бөртпелерден біледі. Аздаған әлсіздік
байқалады, бас ауырып, кейде буындар ауырады, қызуы
көтерілуі мүмкін, 2-3 күнге созылады. Науқастың тыныс
жолдары аздап қызарып, алғашқы күннен бездер
үлкейеді, ауырады, әсіресе желке, мойын бездері қабы-
нады. Ауру сезілгеннен кейін-ақ бөртпелер шығады, алғ-
ашқы сағатта мойында пайда болып, бірнеше сағатта бар-
лық денені жабады. ІПынтақ, арқа, құйрық түстарында
көбірек болады. Бөртпе 2-4 мм, теріден көтеріліп тұрады.
Бөртпелер қышуы мүмкін, 3 күнде бөртпе жоғалып
кетеді, кейде бір күнде не 5 күңде кететін кездері бола-
ды. Бөртпе орнында ештеңе қалмайды. Қызамық асқынғ-
ан жағдайда сүйек буындары қабынады, ісінеді, әсіресе,
ересек адамдар бөртпелер денеден кеткен соң, ауырып 5-
10 күн қиналуы мүмкін. Ең қиын асқынуы- ми орталығ-
ын зақымдауы, онда бас ауырып, көңіл-күйі бұзылып,
нерв жүйелері тартылып, салдық белгілері білінуі
мүмкін. і
Қызамық ауруында зертханалық талдаулар:
1. Жалпы қан, зәр, нәжіс.
2. РПГА және ИФА, өсіресе Кдм антидененің өсуі
диагнозды толықтыра түседі.
Емдеу. Қызамықтың ауыр асқынған түрінде ем колда-
нады. Буынның қабынуында делагил 0, 25х2рет 5-7 күн,
бутадион, витамин “С” және “Р”. Ауру жеңіл, қауіпсіз
аяқталады. Науқасқа бөртпе кеткен соң, 5 күннен кейін
жұмысқа рұқсат етіледі.
Қ¥С ТҰМАУЫ
Бұқаралық ақпарат құралдарынан бұрын-соңды бізге
белгісіз құс тұмауы індеті туралы, оның құстарға ғана
емес, біраз елдерде адамдарға да қауіп-қатер төндіргені,
тіпті өлім-жітімге соқтырғаны туралы мәліметтер жария-
лана бастағаннан бері ел алаңдаулы. Жыл сайынғы
кәдімгі жай тұмаудың өзі талайды әлсіретіп, діңкелетіп
жіберетіні белгілі жайт. Қандай да болсын жұқпалы
індеттің зардапсыз кетпейтіндігін бұл күнде кез келген
адам біледі. Ретіне қарай, ол жөнінде толық ақпарат
алып, оның алдын алуға әрекет жасайды. Сонымен құс
32
тұмауы дегеніміз қандай дерт? Оның басқа дерттерден
айырмашылығы неде? Біз неге дүрліге бастадық? Бұл
дерт негізінен құстан келеді. Деректерге жүгінер болсақ,
онымен үй құстары ауырады, ал жабайы құстар арасында
бұл ауру кездеспейді. Құс тұмауы алғаш рет құстар ара-
сында пайда болғанда адамға зиянсыз деп есептелінген.
Өйткені, оның вирустары тек құстарға ғана төн болатын.
Кейін 1997-1999 және 2003-2005 жылдары бұл індеттің
өршуінен, оның вирустарының адамдарға да жұққаны
белгілі бола бастаған, тіпті оның салдарынан біраз адам
өлген де. Адам құс тұмауы вирусын жұқтырған алғашкы
мәлімет 1997 жылы Гонконгта тіркеліпті. Аталған вирус-
тың құстан адамға тікелей жұғатыны анықталған. Онда
вирустың Н5М1 түрі 18 адамға жұғып, ауру салдарынан 6
адам қайтыс болған. Дерттің өршуін жою үшін, сол кезде
вирус ошағы ретінде 1,5 миллиондай тауықтың қөзі жой-
ылған. 1999 жылғы зерттеу барысында вирустың АН9№
түрі 2 баладан табылған. 2003 жылы Гонконгқа Қытайдан
көшіп келген отбасы мүшелерінің екеуінен құс тұмауы-
ның Н5Ы1 вирусының кездескені тіркелген. 2003 жылы
құстар арасында құс тұмауының өршу кезінде Нидерлан-
дта Н7№ түрі құс фермаларының жұмысшылары мен
олардың бала шағаларынан анықталған. Сөйтіп 86 адам
оның құрбанына айналған. Құс тұмауының Н51 вирусы-
ның індеті 2003 жылы басталып, әсіресе Вьетнам, Кам-
боджа, Қытай, Индонезия, Таиланд, Түркия, Ирак, Еги-
пет және т. б. елдерге таралған. Дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымының (ДДҰ) деректеріне сүйенсек, 2003
‘жылдан бастап аталған ауру вирусы 109 адамның өмірін
қиған екен. Мамандардың айтуы бойынша, соңғы жыл-
дары әлемде пайда болған вирустардың 1997 және 2003
жылғы вирустардан ерекшелігі — вирулентті болып
келеді, яғни ауруды қоздыруы күшті деген сөз. Сондық-
тан оны тоқтату да қиын. Бізге жеткен мәліметтерден
белгілісі, қазір құс тұмауы 29 мемлекетте тіркеліп, 180
адам ауруға шалдыққан. Оның 97-сі қайтыс болған
делінеді. 12.04. 2006 жылғы дерек бойынша әлемде құс
тұмауының 194 жағдайы тіркелген, Вьетнамда — 93, Кам-
боджада — 6, Индонезияда — 23, Әзірбайжанда — 8,
Қытайда — 16, Египетге — 4, Таиландта — 22, Иракта — 2.
Ал бұл дертке қатысты біздің елдің дүрлігуіне себеп-
472-3
33
көктемде Маңғыстау облысындағы әлген аккуларды тек-
сергенде, олардан құс тұмауының вирусының табылуы.
Демек, кесел бізге жетті деген сөз. Бұл, әрине жақсы-
лыктың нышаны емес. Сондықтан, еліміздің төтенше жа-
ғдайлар министрлігі, Санитарлық-эпидемиологиялық
комитет, Білім және ғылым министрлігі, ауыл шаруашы-
лығы министрінің Ветеринария департаменті, Кеден
комитеті, Ішкі істер министрлігі және т. б. құзырлы ме-
кемелер аталған дерттің алдын алу шараларына бірден
кірісіп кетті. Өлген құстар өртелуде. Үй құстарына вак-
циналар егілуде. Бұл мақсатта Ресейден 9 млн-дай доза
еатып алынды. Елді мекендегі тұрғындарға, мектеп
оқушыларына бұл індет туралы жан-жақты мәлімет
жеткізуге, алдын алу шараларға кәңіл бөлінуде. Біздің
аймақтан ұшып әтетін құстардың үш жүзден астам түрі
бар екен. Аяқтарына белгі салынған біздің кұстардың 46
мемлекетте болатындығын айтсақ, күдіктенбеске амал
жоқ. Қазак^станда суда жүзетін кұстардың көшуі, яғни
олардың қайда ұшып баратыны, қайдан келетіні ұзақ
уақыт түпкілікті зерттелінбеген. Дегенмен қолда бар де-
ректер Батыс Сібірді мекендейтін үйректер Қазақстан
арқылы ұшатынын, ал Қазақстан үйректері мен су ма-
ңында мекендейтін басқа құстардың қыстайтын жерлері
Солтүстік Африкадан Малайзияға дейін созылатынды-
ғын көрсетеді. Қндеттің таралуында, яғни оны үй құста-
рына жұқтыруда қара қарға, сауысқан және имек
тұмсықты ақ шағала сияқты жыртқыш құстардың да
қосатын үлесінің зор екендігін, аталған құстар ауруға
шалдығып, әлсіреген немесе өлген құстарды шоқып жеп,
аурудың басқа құстарға жұғуына себепші бола ма деп
қауіптенетіндігін білдіріпті басылым беттерінде бұл
індетке бей-жай қарамайтын әуесқой аңшыларымыз.
Жаны бар сөз. Бұл жырткыш құстардың елді мекендерде
де, өзен-көлдерде де мекендейтінін, яғни жүрмейтін жері
жоқ екендігін ел біледі. Құс тұмауының өршуін жою
және алдын алу шараларының бірлескен жоспарын жа-
сау туралы,
Денсаулық сақтау және Ауыл шаруашылығы
министрліктерінің бірлесіп қабылдаған 2005 жылдың 12
тамызындағы №514/406 бұйрығы бар. Осыған орай бұл
министрлікке қарасты мекемелер дерттің алдын алуда
34
біраз істерді қолға алды. Вирусқа карсы оселтамивир де-
ген препаратты сатып алу мәселесі шешілді. Қолайсыз
аймақтардан келгендерді тексеру үшін халықаралық
әуежайларда, теңіз порттарында, темір жолдарында, ав-
тоөткелдерде санитарлық-карантиндік пункттер тізбегі
жасалып, Іске кірісті. Келгендердің дене қызуын анық-
тау үшін Астана, Алматы, Ақтөбе және Атырау әуежай-
ларында тепловизор аспабы орнатылды. Қазір бұл
дерттің алдын алу әсіресе, оның адамдарға жұғуын бол-
дырмау үшін, республикамыздың үлкен-үлкен құзырлы
мекемелері де атсалысуда.
Құс тұмауының белгілері: дене кызуы көтеріледі, та-
мақтың, бұлшық еттердің әлсізденіп ауыруы, конъюнк-
тивиттің пайда болуы, сөйтіп пневмонияға, жедел респи-
раторлық ауруларға, өкпелердің вирустық қабынуларына
тез ұласады және бүкіл ішкі ағзалардан қан ағып, жедел
өлімге әкеледі екен. Жасырын кезеңі 3 күннен аспайды.
Тіпті энцефалопатиялық, яғни психопатиялық жағдай-
лар, кұрысу талмалары, галлюцинациялар, қан тамырла-
рының бұзылуы, қан құсу және т. б. белгілер байқалады.
Мидың да ісінуі мүмкін екен.
Вирус әдеттегідей зертханалык зерттеулермен анық-
талынбайды. Сондықтан ауру кеш анықталуы мүмкін. Ал
сезік аларлық белгілерінің барлығы кәдімгі тұмаудың
белгілері. Құс тұмауының адамдарда алдын алуға нақты
вакцинациялық препараттар әлі табыла қойған жоқ.
Бірақ тұмауға қарсы бұрыннан қолданылып келе жаткан
вакциналардың пайдасы жоқ емес. Жүргізіліп жатқан
зерттеу жұмыстары адам тұмауының штамдары үшін жа-
салған. Дәрілер аталған індет жұға қалған жағдайда
тиімді болатындығын айғақтаған. Бөлінген вирустың
амантазинге және ремантадинге (А грипп вирусын
тежейтін) сезімтал екендігі белгілі болды. Бұдан басқа,
бірқатар препараттар да зерттеліпті. Нейраминидаз зан-
зивир тежегіші де тиімді делінеді. Занамивир немесе
осельтамивир (Тамифлю) препаратгарының да клиника-
лык тұрғыдан пайдасы зор екендігі айтылуда. Бірақ,
мұның бәрі ойдағыдай бола қояды десек қателесеміз. Ең
дұрысы, аурудың адамдарға жұғуына жол бермеу. Енде-
ше, аталмыш дерттің алдын алуға қатысты барлық тиісті
мекемелердің, ұйымдардың жұмысына әр адам да өз
35
үлесін қосса, яғни өлген кұстарды колмен ұстамау, азық-
тандыруға және күтуге балаларды жолатпау, әлсіреген
жөне өлген құсты көрген жағдайда оны тиісті мал
дәрігерлік мекемелерге хабарлау, құс күтумен айналыса-
тындар аурудың ауа арқылы тарайтындығын ескеріп,
мұрындарына дәке тұмылдырық, қолдарына резеңке кол-
ғап киюі керектігі сияқты т. б. жайттарды насихаттап,
өзгелерді де хабардар етіп отыру ләзім.
КҮЛ (ДИФТЕРИЯ) АУРУЫ
Күл-жедел жұқпалы ауру. Бұл ауруды қоздырушы
жүрек-қан тамырын және нерв жүйесін улаңдырып, дем
алу жолдарын қабындырады.
Этиология. Күл ауруын тудырушы түзу не иілген,
ұзындығы 2-7 мкм қозғалмайтын таяқша, грамполо-
жителді (со^упеЬасіегіит) оттегі бар ортада өседі.
Әсіресе лефлері сұйығында (3 бөлімі жылқы сарысуы
мен 1 бөлімі қантет сорпасы) жақсы өнеді. Күл таяқша-
лары 3 түрге бөлтнеді: 1) егаүіз, 2) тйіз, 3) іпіегтесііиз.
Бұл таяқшалар уытын (экзотоксин) шығарып, сол арқы-
лы ауру белгілері өрбиді. Күлдің таяшалары жұткыншақ,
тамақтағы шырыш қабатында қабыну туғызып, қалың
қаспақтай көдімгі жанған отган қалған күлдің түсіндей
қаспақ пайда болады. Қазақша дифтерияны-Күл дегені
сондыктан. Бұл қалың қаспақ ағзамен біріксе де сылып
алу оңай. Таяқшаның уының әсерінен жанындағы тіндер
ісініп, бездер үлкейеді.
Қаншалықты ісінгеніне байланысты, аурудын ауыр
түрлері анықталады. Күлдің уыты жүрек, қан тамырла-
рын, нерв жүйесін зақымдайды, одан ары барлық ағзаға
әсері тиеді.
Эпидемиология. Ауруды таратушы тек науқас адам.
Ауа арқылы жұқкан микроб мұрын, тыныс мүшелерді за-
қымдайды. Көбінесе қүз, кыс айларында кездеседі.
Патогеиез. Күл таяқшалары демалған кезінде тамақ,
мұрын арқылы еніп сол жерде өніп-өседі. Қоздырушы
уытын-экзотоксин мен ферментті бөледі, сол жерде
кабыну басталады, яғни қан тамырларының қызаруы, ка-
пиллярларда қаиталау болады. Қан тамырларының
36
өткізгіш кабілетінің өскеніне байланысты, фибриноген,
лейкоцит, макрофаг, тіпті эритроцит қан капиллярдан
шығып кетеді. Сонда шырыш қабығында фибриноген
фибринге айналады. Осы қабықша фибри тамақ, тыныс
жолында қатты бекінеді, бірақ тістегішпен оңай алына-
ды. Қоздырғыштың нейралинидазасы экзотоксинді
белсенді етеді. Экзотоксин лимфа мен қан тамырлары
арқылы ағзаға тарап, уландырады, нәтижесінде жан-жағ-
ындағы тіндер ісініп, қабынады.
Күл ауруының белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі 2-10
күндей (көбінесе 3-5 күн). Ауру 4 түрлі болып өрбиді I.
Тамақ күлі: 1) жеке тамақ айналасын жабады, 2) таралған
түрі-тамақ, мұрын, қолқа, ауыз, іш, 3) уландыратын түрі.
II. Қолқа күлі (жеке және таралған түрі). III. Мұрын күлі
(шырыш қабығы жара жөне қаспақ түрі). ҚУ. Сирек
кездесетін күл (көз, құлақ, тері).
Тамақ күлі 98 % мөлшерінде кездеседі. Бұл ауру
қабыршақтану, таралған және уландыратын түрінде жиі
кездеседі. Шырыш қабығының күлі жиі кездескенмен
уақытында аныкталмауы мүмкін, бұл жағдай жоспарлы
егумен (вакцинация) байланысты. Науқастың аздап та-
мағы ауырады, қызарады, қызуы 37 градусқа көтеріліп, аз-
даған әлсізділік болуы мүмкін. Тамағында шырыш кдбығы
кызарып баспа ісінген, төңірегіндегі бездері үлкейеді. Аз
уакытта жазылып кетеді, не күл ауруы өрбуі мүмкін.
Жекеленген күл түрі жеңілдеу өрбиді, наукдстың басы
ауырып, жұтынғанда тамақ ауырады, әлсіздік байқалады,
қызуы көтеріледі. Тамағын қарағанда баспа ісінген, үлкей-
ген баспаның әр жерінде қабыршақтанған жұқа қабыр-
шықгар күлдің түсіндей болып көрінеді. Бұл қабыршықгар
тістегішпен оңай алынады, орны қанамайды. Төңірегіндегі
бездер үлкейгенмен ауырмайды (5-6-суреттер).
Күлдің қабыршықтанғаи түрі. Жеделдеу басталады,
науқастың қызуы көтеріліп, басы ауырып, әлсіздік
үдейді. Баспа үлкейіп, ісініп, кілегей қабығы қызарып
үстінде қатты күл түсті жұқа кабық пайда болады. Қабы-
қшаны ажыратып алғанда орны қанайды. Қабық баспаны
жауып тұрады, кейде біржақтағы баспада ғана болуы
мүмкін. Қабыршақтар қатгы тістегішпен қысқанда
езілмейді, суға салғанда қабыршақ ерімейді, өз көлемін
сақтайды. Тамақ төңірегіндегі бездер үлкейіп ауырады.
37
Наукасқа күлге қарсы сарысумен (противодифтерийная
сыворотка) емдегенде қабыршықтар кішірейіп азая бас-
тайды, 1-2 күнде баспа қабыршықтан тазарады. Науқас
жазыла бастайды.
Күлдің таралғаи түрі. Тамақ күлінің таралған түрінде
қалың қабыршақ баспадан өтіп тілшіктері кеңірдектің
екі жағын, артқы жағына дейін жабады, науқастың
қызуы 38-39 градусқа көтеріледі. Әлсіздік, баспа үлкей-
ген, лимфабездері қабынған.
Күлдің уландыратын түрі өте жедел басталады, қызуы
39-40 градус, бас ауырып, әлсізденіп, құсып, мазасы
кетеді. Күлдің таралған түрінен айырмашылығы мойын-
ның ұлпа қабықтары ісінеді. Алғашқыда мойынның бір
жағы ісінсе, өрби келе мойынның екі жағы да ісінеді.
Мойын ісігі бірте-бірте жоғарылап, бұғана тұсына дейін
жетуі мүмкін. Беті бозарып, ерні көгеріп, жүрек соғуы
жиілеп, қан қысымы төмендейді. Тамағында баспалар
үлкейген, ісіуген, жан жағындағы ұлпа тіндер ісініп, ты-
ныс алуды киындатады (қырылдаған дем). Тамақтағы
қабыршақтар сұр түсті таңдайдың жұмсақ және қатты
қабығын қамтиды. Ауыздан Іріген жағымсыз иіс шығады.
Күл ауруыиың ең қиыны-уланудьщ зор түрі (гипер-
токсикалық) жедел қатты басталады, қызуы 40градус не
одан жоғары, бірнеше рет құсып, сандырақтап, аяқ-қолы
дірілдеуі мүмқін. Кейбір науқаста алғашқы тәулікте-ақ
тамағындағы өзгерістермен қатар мойын ұлпа кабықтары
ісінеді. Бұл түрінде науқас тез өліп кетуі мүмкін. Қан
кысымы төмен, беті бозарып, жүрегі жиі соғады, теріде
қанталау болады
Комей күлі (дифтерия гортания). Көмей күлі бірден
болуы ықтимал немесе күлдің тамақтағы өзгерістерінен
туындауы мүмкін. Ауру біртіндеп басталады. Негізгі
белгісі-біртіндеп дауыстың өзгеруі, бұл үш кезеңге
бөлінеді. І-шіде дауыс қырылдап шығады, яғни дөрекі да-
уыс-“үргендей-лающий” көмей ауырады. ІІ-шіде дауыс
шулы, біресе дауыс-үн жоқ, кеуде етгері демалуға қатыса
бастайды, бұл жағдай бірнеше сағаттан 2-3 күнге созылуы
мүмкін. ІІІ-ші кезеңінде науқас мазаланып, көгеріп, тер-
леп, демі қиындап, өкпеге оттегі жетпегендіктен тынысы
тарылып, наукдс өліп кетуі ықгимал (7-сурет).
Мүрын күлі (дифтерия носа). Мұрын күлі жалпы
38
ағзаны зақымдамай, тек мұрыннан аздап су ағып, мұрын
алды шамалы қабынады. Мұрын кілегей қабығында күл
кабыршықтары не жарасы болуы мүмкін.
Күл ауруының асқынған кезінде көбінесе гинофиз-
ден бүйрек безі (надпочечник) жұмысының бұзылуынан
ағзада түрлі жұқпалы асқыну, қабыну болады. Бірін-
шіден, жүрек тіндері зақымданып, жүрек жұмысы жиі
соғып, соғу ырғағы бүзылып, ЭКГ өзгерістерді анық
көрсетеді. Екіншіден, нерв жүйесінің зақымдануы: таң-
дай, аяқ-қол, ІП пар ми нервтерІ, мойын, дауыс, жұту,
тыныс алу, беттегі нерв жүйелері тартылып, сал болады.
Аурудың ауыр түріне байланысты ағзадағы өзгерістер
одан ары өрбиді.
Диагноз. Тамақтағы күлдің қызарған жеңіл түрін
анықтау қиынға соғады, егер зертханада күлдің таяқша-
лары табылмаса, диагноз койылмайды. Дегенмен, күл
ауруын болдырмас үшін, наукастың тамағы ауырған бар-
лық жағдайларда, тамақ пен мұрыннан дер кезіңде зерт-
теу заты алынып тексеріледі. Қанда лейкоцитоз, СОЭ
үлкен, тромбоцитопения.
Күл ауруында міндетті зертханалық талдаулар: I.
Жалпы қанды, зәрді тексеру, 2. Жұтқыншақтан жұғынды
алып, емді бітірген соң, 2 күннен кейін бактериология-
лық зерттеу жүргізу, 3. Ем біткенен кейін, мұрын жұғын-
дысының бактериологиялық зерттеуін 2 күннен кейін
қайталау. 4. ЭКГ 2 рет (алғашқы күні, шығарда).
Емдеу. Күл-дифтерия диагнозы қойылғанда тездетіп
күлдің уына қарсы сарысу (антитоксическая противо-
дифтерийная сыворотка) егіледі.. Бұл емнің күлдің
түріне, жеңіл, ауыр өрбуіне байланысты мөлшері анық-
талады. Күл диагнозы қойылғанда, тездетіп орындалатын
шаралар: жеңіл түрінде 10 000-20 000 МЕ, орташа түрінде
30 000-50 000 МЕ, ауыр түрінде 60 000-100 000 МЕ дифте-
риялық антитоксин бұлшық етке енгізіледі. Аурудың
барлық түрінде Бензилпенициллин 4 000000 е£ тәулігіне
екі бөліп 14 күн, прокаин-пенициллин 1 200 000 ее/тәу.
(14 күн) немесе эритромицин 2, 0 тәулігіне 4 бөліп, 14
күн, 5% глюкоза, кантрикол, эуфилин, супрастин, пред-
низалон, изадрин ішкізу. Егер орталык миды закымдаса-
невропатолог, егер жүрек жүйесі закымдалса-кардиолог
емдейді. Күлдің ошағында ауруды алдын алу шаралары
39
өте жауапты. Науқаспен қатынаста болған кісілерге егу
жүргізіледі. ДәрІгердің бақылауында болып, тамағынан,
мұрнынан талдау алып, ағзадағы өзгерістерді күнделікті
тексеріп отырады. 5-7 күннен соң ошақ жабылады. Қаты-
наста болғандарды сараптап, кажеті болса егу бастайды
(ревакцинация, вакцинация).
МЕНИНГОКОКК ЖҮҚПАСЫ
Менингококк жұқпалы ауруы дегеніміз мидың шы-
рышты және жұмсақ қабының кабынуы. Менингококк
ауруы үш түрде белгі береді: жедел мұрын, көмей қабы-
нуы, ірінді ми қабынуы және менингококцемия.
Этиология. Ауру тудырушы микроб (Меіззегіа
Мепіпёйіиа) көлемі 0, 6-0, 8 мкм грамотрицателді, жұпта-
сып жұлын ми сұйығында орналасады, кофе дәнінің
көлеміндей. ?7-38 градуста оттегі бар ортада өнеді. Ме-
нингококк бактериясы А, В, С, Д серотопқа бөлінеді, А
серотобы індет туғызады, бактерияның уы-эндотоксин
ағзаның улануын күшейтеді. Сыртқы ортада тез өледі,
55градусқа ысытқанда бес минут ішінде, залалсызданды-
ратын сұйықтарда 1-2 минутта жойылады. Химиялық пе-
нициллин, тетрациклин дәрілеріне қарсы тұра алмайды.
Эпидемиология. Ауру таратушы — адам. Науқастар-
дың жедел мұрын, көмей түрінің белгілерІ ми менингиті
және сау менингококк микробын ағзада сақтаушыларда
байқалады. Әсіресе көп таратушылар микробты сақтау-
шылар мен жеңіл түрінде жөтеліп, түшкіріп жүргендер.
Ағзада микроб 2-5 апта сақталынады. Ал ми қабынуымен
ауырғандар жазылған соң 3 апта бойы ауру қауіпті болуы
мүмкін. Бұл аурумен көбінесе балалар ауырады, ересек-
терден ер кісілер көбірек жұқтырады. Аурудың көп та-
райтын мезгілі қыс-көктем айлары, ол әсіресе көпшілік
қоғам орындарында тез тарайды.
Патогенез. Тыныс жолдарының кілегей қабығына
микроб еніп, 10-15% көлемінде мұрын, көмей жолдарын
ғана қабындырады. Кейде микроб ми қабығында орныға-
ды. Ал миды зақымдағанда мидың жұқа және тор қабыр-
шағын қабындырады. Мидың негізгі бөлігінде оның жар-
ты бөлігінің алдыңғы жағы, жұлынның қабығы зақымда-
40
лады, қабынады, тіпті мидың тіндеріне әсер етеді. Ірінді,
сулы жиынтықтар кепкенде, ми қабығы кеуіп қауіпті
ауру туындайды. Менингококк жұқпалы ауруында мик-
роб уының зияны үлкен. Қан арқылы тарап, майда қан
айналымын бұзып, капиллярларда қан қоюланып, ішкі
зат алмасу қызметі нашарлайды. ТерІде, кілегей қабатта-
рында, бүйрек жолдарында қан құйылады. Осының сал-
дарынан ми ісініп, қан кысымы көтеріліп, науқас дем
жетпегендіктен өліп кетеді.
Менингококк жұқпалы ауруының белгілері, өрбуі.
Жасырын кезеңі 2-10 күн (көбінесе 4-6 күн). Аурудың
өрбу түрлері:
I.	Алғашқы шектеулі түрі: 1) денеде сактау, 2) жедел
мұрын, көмей түрі 3) өкпе қабынуы;
II.	Таралғыш және шарықтау түрі: 1) менингококце-
мия, 2) ми қабынуы, 3)менингонецефалит, 4) аралас түрі.
III.	Сирек кездесетін түрі: эндокардит, аяқ қол қабы-
нуы, өкпе қабынуы, көз ауруы.
Алғашкы шектеулі түрі мидың Ірінді қабынуының ба-
сында немесе жеке түрінде өрбуі мүмкін. Бұл жағдайда
қызу көтеріліп (38, 5 градус) 2-3 күн бас ауырып, айна-
лып, әлсіздік болады, мұрын бітіп, қызарып, құрғап,
жұтқыншақтың артқы жағы ісініп, бездер шошынуы
мүмкін.
Аурудың барлық түрінде: мұрын, тамақтан жағынды
(мазок) алып, қан мен жұлын сұйығын зертханада ме-
нингококк микробына тексереді.
Менингококпемия. Менингококк ауруынан ағзаның
улануы тез басталады, катты өрбиді. Дене қалшылдайды,
бас ауырып, қызу 40 градуска, тіпті одан жоғарыға
көтеріледі. 5-15 сағат аралығында денеде қанды бөртпе-
лер пайда болады, олар жұлдызды боп байқалады, кейбір
жерлерде қанталақтаған (көлемі 2-4 см) аумақтар
кездеседі. Қанталаған жерлер саусақ ұштарында, құлакта
көрініп, онда жансыздану, көгеру пайда болады. Дененің
кейбір жерінде қызарған, қатайған бәртпелер де
кездеседі. Мұнда мидың қабынуы болмайды. Қанды зер-
тханада тексергенде нейтрофилді лейкоцитоз ( 20 10/9л -
40  10/9л дейін) болуы мүмкін. Өте қауіпті түрі де тез
басталып шапшаң өрбиді. Науқас қалшылдап қызуы 40-
41 градусқа жетеді. Бірнеше сағатта-ақ денеде қаптаған
41
қанталаған бөртпелер пайда болады, Бірден қызуы
төмендеп, қан қысымы азайып, жүрек соғуы жиілеп,
ентігіп, көгеріп, денеде көгерген бөртпелер пайда бола-
ды. Аяқ-қолдар тырысып, тыныс алу қиындап, науқас
өліп кетеді, ИТШ аурудың алғашқы сағатында болады.
Мидың қабынуы. Бұл түрі де жедел басталады. Науқ-
ас қалшылдап, мазасызданып, қызуы көтеріліп, басы
ауырып, құсып, жарықтан, шудан қорқу пайда болады.
Бірінші тәулікте мидың қабыну белгілері өрбиді (мойын
етінің қатаюы, Керинг белгісі, Брудзинскийдің жоғарғы
және төменгі белгілері). Нәресте балаларда еңбегі (боль-
шой родничок) ісініп катаяды. Науқас басын шалқайтып,
аяғын бүгіп қырынан жатады. Сана-сезімі ауысып, айқ-
айлап, сандырақтап, аяқ-қолы тырысады. Сіңір буын
рефлексі күшейеді, кейде Бабинско, Россолимо рефлексі
пайда болады. Кейбіреуінде мидағы нерв жүйелерінің за-
кымдануынан көз, құлақ қызметінде өзгерістер болады.
Балаларда т/лрысу-қарысу жиі кездеседі. Науқастың
көпшілігінде 2-5-ші күндерде денесі ұшық бөртпелерімен
жабылады. Қанда нейтрофилды лейкоцитоз 15 10/9л-25-
10/9л, СОЭ өседі. Жұлын сұйығы қарқынды шығып, түсі
қоңыр іріңді: (цитоз 10 10/9л), белок көбейген, қант
және хлорид азаяды. Егер уақтысыңда дұрыс емделсе 14-
15 күнде науқас сауығады. Асқынған кезде Уотерхауз-
Фридериксен синдромы және жұқпалы уы әсері, мидың
ісінуі туындайды, мұндайда науқастың есі жоқ, ентігіп,
жүрегі жиі қағып, жалпы жағдайы нашарлайды.
Менингококк. Міндетті зертханалық талдаулар: 1.
Жалпы қан, зәр, нәжіс, тексеру. 2. Мұрын мен жұт-
қыншақтан жағынды алып, менингококк микробына
бактериологиялық зерттеу жасалынады. 3. Бактериоло-
гиялық зерттеулер: қан мен жұлын сұйығын ауруханаға
түскен бірінші жөне екінші күні алу. Жұлын сұйығын
жүғынды әдісімен зерттеу.
Менингококк ауруын емдеу. Аурудың өте қауіпті-
лігіне байланысты, уақтысында жан-жақты тексеріп, ем-
деу тәсілін түбегейлі жүргізген дұрыс. Емдеу барысында
этиотропты дәрілермен қатар патогенетикалық терапия-
ны кең қолданады, нәтижесінде адам өмірін сақтап
калуға болады, кейде бір сағат уақыт науқастың тағды-
рын шешіп кетеді.
42
Менингококктың жеңіл түрінде: бензилпенициллин
тәулігіне бмлн, тамақты жиі шайқау. Менингококктың
орташа өрбу түрінде : 1. бензилпенициллин СД 18-24
млн, 2. левомицетин сукцинат (хлорамфеникол) 4-4,5 гр.,
3. организмдегі удың күшін жою үшін 2, 5-3 литр қажетті
ертіндіні құю. Менингококктың ауыр түрінде қосымша
организмдегі сұйықтың тепе-тендігі үшін қосымша: ма-
нитол 400, 0, фуросемид 2,0 әрбір 8 сағат сайын, ИТШ-
преднизалон 60-90 мг Зрет, дексаметазон 10 мг, кейін 6-8
сағат сайын 4 мг, гепарин 10 мың ЕД СД.
Егер науқастың жағдайы 3 күнде жақсармаса ампи-
циллин 1,0 4рет және гентамицин 0,8 4 рет немесе
цефалоспориндердің III ұрпағынан ем беру.
Ошақтагы аурудың алдын алу шаралары. Ошақта
белсенді түрде ауруларды анықтау, жеке бақылауға алу.
Ауруханадан шыққандардың да зертханадағы 2 рет зерт-
теу қорытындысы дұрыс болуы керек. Бала-бақша мен
қоғамдық мекеме қызметкерлерінен жазылып шыққан
соң, 10 күннен кейін, бір рет бакталдау алады, сонан
кейін ғана жұмысқа шығуға рұқсат етіледі. Ағзада ме-
нингококк микробын сақтаған жағдайда, белгілері бол-
маса да емделуі тиіс, Ағза тазаланғанда ғана, қоғамдық
жабық мекемелерге рұқсат етіледі.
МОНОНУКЛЕОЗ ЖҰҚПАСЫ
Жұқпалы мононуклеоз-жедел вирусты ауру, ағзадағы
өзгерістері: қызу көтеріледі, лимфа жүйесі қабынады,
баспа қозады, бауыр, көкбауыр үлкейіп, қанның кұра-
мында ерекше ауытқу болады.
Этиология. Қоздырушы ұшық вирусы тобынан
(НегрезұігіОае), бұл топқа желшешек және жәй ұшық ви-
русы кіреді. Вирустың құрамында ДНК, липида бар,
көлемі 120-150 нм қабықшасымен қоршалған, адам
организмінде ұзақ уақыт сақталады. Қоздырғыш кепкен-
де, қыздырғанда, химиялық сұйықтардан өледі.
Эпидемиология. Қоздырушыны таратушы адам,
көбінесе ауа арқылы, кейде қан арқылы да жұғады. Ере-
сектер сирек ауырады.
Патогенез. Жоғарғы тыныс жолдары арқылы адамға
43
еніп, лифоид және ретикул тіндерін зақымдайды, сонды-
қтан да лимфа бездері қабынады, бауыр және көкбауыр
үлкейеді. Бүл ағзадағы қабынудың нәтижесінде қанда
өзгерген мононукелеар пайда болады. Бұл ауру адамның
иммунитетін төмендетеді.
Мононуклеоз жұқпасының белгілері, өрбуі. Жасырын
кезеңі 4-15 күн (көбінесе 7 күн). 2-4 күн аралығында қал-
тырап, қызуы көтеріліп, басы ауырып, бүлшық еттер
сыздап, тамағы жұтынғанда ауырады. Қызуы 38-40 гра-
дусқа көтеріліп, 1-2 апта құбылып тұрады. Мононуклеоз-
да баспа қызарған түрінен ірінді баспаға дейін болуы
мүмкін.
Мононуклеоз кезінде барлық ауруларда лимфа
жүйесі қабынады, әсіресе иек, мойын лимфабездері
үлкейеді. Науқастардың 1/4-де майда бөртпелер пайда
болады, ол әртүрлі қызыл теңбіл түйін түрінде кездеседі,
1-3 күннен кейін жоғалып кетеді. 3-5 күн аралығында ба-
уыр мен көі^бауыр үлкейеді, ол 3-4 апта өзгермейді. Бұл
кезде теріде аздаған сарғыштық пайда болып, билиру-
бин, АІТ, АСТ көбейеді фосфатаза сілтісінің белсенділігі
артады. Қанды тексергенде лейкоцит (15  10/9л), жалғыз
ядролық лимфоцит, моноцит, өзгерген мононуклеолар
80-90% өседі. Бұл өзгерістердің бірнеше (3-6 ай) айға
дейін сақталынуы ықтимал. Өте ауыр асқынған түрінде
көкбауыр жарылып кетуі мүмкін, қаназдық, менингоэн-
цефалит болады. Диагнозды қою қиын емес. Ауру тез
басталып, тез өрбиді, белгілері айқын, оны қандағы
өзгерістер толықтыра түседі.
Жұқпалы мононуклеоз ауруында зертханалық мін-
детті талдаулар:
1. Жалпы зерттеу: қанда, зәрді, нәжісті, 2. Жұт-
қыншақтан жағынды (мазок) алу, микробтың қандай ан-
тибиотикке төзімсіз екенін анықтау үшін, 3. Жағынды
ВЬ-ға, 4. Пауль-Буннель реакциясы, 5. ЭКГ, 6. ЖИТС
ауруына тексеру, 7. Билирубин АН, Асі.
Емдеу. I. Мононуклеоз жеңіл баспа түрінде: 1) бен-
зилпенициллин Імлн 6 рет, оксациллин 1, 0 — 3 рет — 7
күн, 2) тамақты фурациллин, хлорфиллип£ен шайқау.
II. Мононуклеоз бауыр түрі ауырлау кезде: физері-
тінді 400, глюкоза 5%-500, витамин “С”, рибоксин, пред-
низалон 1, 5 мг/кг, циклоферон 2, 0 — №10 ішу керек.
44
ӨКПЕ ҚАБЫНУЫ
Тыныс жолдарының жедел жұқпа қабынуынан туын-
дайды.
Этиология. Көбінесе тұмау вирустары, стрептококк,
стафилококк, аденовирустар, орнитоз, көкшіл іріңді
микробтар.
Эпидемиология. Көбінесе қыста, суықта, тұмау көп
қезде, көпшілік орындарда ауа лас болғанда жұғу қаупі
зор.
Патогенез. Организмнің қорғаныс күші нашарлап,
тыныс жолдарының әлсіздігінде, бронхы, жалпы созыл-
малы аурулары барларда өкпе қабынуы басталады.
Өкпе қабынуының белгілері, орбуі. Қоздырушысына
байланысты өкпе қабынуына тән және өкпе қабынуына
тән емес болып бөлінеді. Жасырын кезеңі 7-10 күн. Өкпе
қабынуы өрбуіне байланысты: 1. шектелген өкпе қабы-
нуы, 2. үлкең аймақты қамтыған өкпе ауруы болуы
мүмкін. Өкпе ауруы адамдарда ауруханадан тыс пайда
болған, ауруханада жұқтырған, аспирациялық және қор-
ғаныс күші әлсіреген өкпе қабынуы болып жіктеледі.
Науқаста қай түрі болса да, жедел, қатты басталады, на-
уқастың қызуы жоғары, калтырап терлеп, көкірегі шан-
шып, жөтел ірінді қақырықпен түседі, ентігеді, қызуы
бірде көтеріліп, бірде түсіп, 10-12 күнге созылуы мүмкін.
Қызуы түскенде науқас қатты терлейді. Өкпені тексер-
геңде дыбыстың баяулағанын, тындағанда дымды сырыл
естіледі. Жүрек соғысы жиілеп, қан қысымы тәмендейді.
Науқас әлсізденіп, түрі бозарып, мазасызданады. Асқын-
ған жағдайда өкпе, жүрек жүйелерінің қызметі нашар-
лайды.
Өкпенің қабынуында зертханалык талдаулар: 1. Жал-
пы қан, зәр нәжіс, 2. Қақырықты туберкулезге тек-
серу, 3. ЭКГ, 4. Өкпені рентгенге түсіру, 5. Қанды мик-
робқа тексеру, 6. Кокгулограмма, 7. Мамандар кеңесі.
Өкпе қабынуының емі. Этиотропты дәрілер:
I.	бензилпенициллин 6,0 г тәулігіне, 2. эритромицин
1,0 тәулігіне, 3. левофлоксацин 500 мл тәулігіне 5-7 күн.
II.	Бензилпенициллин 6, Ог, Цефозолин 5-6 г (60 жас-
тан асқан ауруға), Гентамицин тәулігіне 3 рет, 80 мг, Ле-
вофлоксацин төулігіне 2 рет, 500 мг, Амоксициллин 4,0
45
тәулігіне 7-10 күн, Доксициклин 0,1 тәулігіне 2 рет 7 —
10 күн, Амоксициклин+клавулон кьішқылы (60 жастан
жоғары) 625 мг, тәулігіне 3 рет.
III.	Цефтриахсон 1,0 — 2 рет + кларитромицин 500 мг
тәулігіне, Амоксициклин+клавулон қышқылы 3,0
тәулігіне 7-10 күн.
Флюконазол 50 мг тәулігіне 7-10 күн.
Патогенез үшін. 1. поляризациялайтын қоспа №31.
400, 0 тамырға 5 күн, 2. физерітінді 0, 9%-200, 0 + (ецрһіі)
эуфиллин 2, 4%-5,0 тамырға тамшы 5күн, 3. Реополиглю-
кин 200, 0-№2тамырға 5 күн, 4. Рибоксин 10, 0 тамырға 5
күн, 5. Гепарин №2, 5күн.
ЖҮҚПАЛЫ ПАРОТИТ
Жүқпалы паротит жедел вирусты ауру, организмде
улану туғы^ып бір немесе бірнеше шырыш бездерін
қабындырады.
Этиология. Қоздырушы-парамиксовирусқа жатады.
Қүрамында РНК. Вирус ыстыққа, күнге, түрлі химиялық
сұйыққа (формалин, лизол) төзімсіз.
Эпидемиология. Ауру жүқтырушы адам, аурудың
белгілері білінбей түрғанда 2 күн және белгілері шыққан
соң 5 күн кезеңінде жүғу мүмкіндігі мол. Ауру жазылғ-
анда ортаға қауіпсіз. Вирус ауа арқылы жүғады. Әсіресе
балалар тез, көп ауырады. Қндет көбінесе, наурыз-сәуір
айларында және күз басына жиі келеді, 1-2 жылда індет
қайталанып түрады, бала-бақшада індет 70-110 күнге со-
зылады.
Патогенез. Вирус адамның тыныс алу жүйесінің шы-
рышты қабығы арқылы енеді. Тамыр арқылы сілекей
безінде және нерв жүйесіне орнығады, кабындырады.
Аурудың белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі 11-23 күн
(15-19 күн). Ауру басталар алдында 1-2 күнде әлсіздік
байқалады, бұлшық еттері, басы ауырып мазасы кетеді,
бейжай болады. Сілекей бездері қабынғанда, тілі құрғап,
құлақ түбі ауырып, әсіресе сөйлегенде, тамақ ішкенде
құлақ түбі ауырады. Ауру жеңіл, орташа, ауыр түрінде
өрбуі мүмкін. Жеңіл түрінде — қызуы аздап (субфеб-
рилет) көтеріледі, құлақтың бір жағындағы безі қабына-
46
ды, асқыну болмайды. Орташа түрінде- қызуы 38-40 гра-
дус, екі жақ сілекей бездері шошынады. Ауыр түрінде-
қызуы 40 градусқа көтеріліп, ағзада улану болып, асқы-
нады, қызуы 4-7 күнге созылады. Сілекей безі үлкейіп,
сипағанда ауырады, әсіресе құлақ қалқаны алды және
арты, сосцевид өскінің басқанда қатты ауырады. Бұл
ауру (Мурсон симптомы) кезінде үлкейген сілекей
безінің үсті сыздап, ісіп тұрады, тіпті мойынға дейін та-
рауы мүмкін. Ісік 2-3 күн сақталып, содан кейін қайтады.
7-10 күиде науқас жазылады. Балаларда сілекей безінің
асқынуы-мидың жұмсақ қабығының қабынуы (серозды
менинғит) болуы мүмкін. Менингоэнцефалит сирек
кездесуі мүмкін. Ал, ересектерде еннің қабынуы жиі
кездеседі (орхит). Аурудың белгілері байқалғаннан
кейін, 5-7 күн ішінде қызу қайта көтеріліп 39-40 граду-
ска жетеді, ең қатты ауырғанда, жұмыртқа үлкейеді (қаз-
дың жұмыртқасы өлшемінде), ол 5-8 күн сақталып,
ақырындап ауырғаны басылып, жұмыртқа кішірейеді.
Есту жүйесі, буын асқынуы мүмкін.
Жұқпалы паротит ауруында зертханалық талдаулар:
1. Жалпы қан, зәр, нәжіс, 2. Жұлын сарысуын зерт-
теу, 3. Қан құрамындағы қантты, амилаза анықтау.
Емдеу. Паротиттің асқынған түрінде: I. бензилпени-
циллин Імлн, 4-6 рет, гентамицин 0, 08, 3 рет. II. Тұзды
сұйықтар. 111. Циклоферон, ронколейкин, асқынған
органдарға байланысты: преднизолон 40-60 мг, диклофе-
нак 3, 0.
Ошақта аурудың алдын алу шаралары. Науқас үйде 9
'күн емделеді. Бала-бақшада тіркелген паротитте 21 күн
қатынасқа тыйым салынады. Денсаулық сақтау
министрлігінің 24. 12-2001 ж. №1148 бұйрығына сәйкес
паротитпен күресу шаралары қарастырылды.
ТҮМАУ (ГРИПП)
Тұмау ауруын вирустар туындатады. Осы ауру туралы
мөлімет ертеректегі Гиппократ жазбаларында кездеседі.
Жер шарында грипптің бірінші індетінде 20 миллионнан
астам адам қаза болған. Соған қарағанда грипп әу бастан-
ақ жеңіл ауру түріне жатқызылмаған. 1968-69 жылдары
47
Гонконгте басталған індетте 34 мыңға жуық адам шығын
болған екен. Грипті тудыратын А вирусы алғаш рет 1931
жылы анықталған, кейін ағылшын вирусологтары грипті
тудыратын басқа да вирустардың болатындығын (В, С, Н,
Һ<) дәлелдеді. Грипп пен вирусты респираторлы инфекци-
ялар жалпы жүқпалы аурулардың 90 пайызын құрайды.
Гриппті тудыратын вирустар ортомиксовирустар тобына
жатады. Бүл ауру қоздырғыштары ауа арқылы таралып, 2-
3 апта ішінде таралып үлгереді де, экономикалық шығын-
дарға ұшыратады. Сондықтан тымаудың алдын алу және
одан сауықтандыру шараларын жүзеге асырудың маңызы
өте зор. Грипптің нақтамасы оның эпидемиологиялық
және клиникалық белгілеріне негізделген. Аурудың орта-
ша және женіл түрлерінде грипптің негізгі белгілері басқа
респираторлы инфекцияларға ұқсас. Гриппте адамның
дене қызуы жоғарырақ болады, уыттану реакциясы
күшейіп, тұлабойда делсалдық басады. Гриппте кездесетін
белгілер: 1,/Алғашқыда гектикалық температураның бо-
луы, 2. Мұрын және ауыз қуыстарындағы қабықтардың
қызаруы (гиперемия), құрғауы, 3. Шырыш қабаттарының
серозды ылғалдануының кешігуі, 4. Көз конъюнктивасы-
ның қызаруы, 5. қатты жөтел, көбіне құрғақ, 6. екінші-
үшінші күндері мұрыннан су ағып, жиі түшкіру. Тұмау-
дың уытты түрінде өкпенің сегменті қабына дейін ісіне ба-
стайды. Осы кабыну кезінде, аурудың беті қайтса, 2-3 күн
ішінде тез жоғалып кетеді (негізгі өкпе қабынуы ауруы-
нан айырмасы осы). Қанның зертханалық жалпы талдама-
сында аурудың алғашқы күндеріндегі нейтрофильді лей-
коцитоз, бірте-бірте лейкопениялы лимфоцитозаға ауыса-
ды. Лимфоцитоздардың жоғарылауымен аурудың бетінің
кайтканы айқындалады. Грипптің типтік диагностикасы
көмей және мұрын шырышты қабаттарынан алынған жағ-
ындылар (мазок) арқылы анықталады. Сонымен бірге се-
рологиялық тестер мен түрлі-түсті иммунологиялық реак-
цияларды (комплементарлық, гемаглютинациялық) жа-
сауға болады. Көп жағдайда вирустың антигендік құра-
мын анықтау арқылы оның типін анықтауға болады.
Тұмау ауруында зертханалық зерттеулер: 1. Жалпы
қан, зәр, нәжіс, 2. Мұрыннан жұғынды алуды
люминесценттік әдіспен тексеру, 3. РПГА (ретроспек-
тивті әдіс).
48
Емдеу: Ауруды емдегенде, грипптің А типінде виру-
сқа қарсы қолданылатын дәрілерді (ремантадин, ацикло-
вир, оксалин және т. б.) қолдануға болады. Грипптің
негізгі емі-симптомдық ем, яғни қызуды түсіретін және
антигистаминдік дәрілер. Балалар үшін қызуды түсіретін
ең тиімді дәрі-парацетомол, ал антигистаминді дәрі-фен-
карол. Осы дәрілерді жас шамасына қарай қолданған
дұрыс. Ауырған адамға интерферон дәрісін де беруге бо-
лады. Интерферон дәрісі қайнаған суға ерітіліп 3-5 там-
шыдан күніне 5-6 рет тамызылады. Мектеп жасындағы
балаларға және ересектерге антигриппин, гриппостад,
бал, лимон, алоэ шырындарын пайдалану қорғаныс
күшті нығайтады.
Тұмауды емдеу шаралары. Адамдардың тұмаумен на-
уқастануы әр түрлі сипатта болады. Осыған орай тұмауды
емдеу бірнеше тәсілдерге жіктеледі. Мұны қолдануды
дәрігердің басшылығымен ғана жүргізген жөн. Симптома-
тикалық емдеуде антигриппин дәрісі қолданылады. Ол
барлық медициналық препараттардың ішіндегі ең тәуірі.
Оның құрамында: 0, 5г ацетилсацил қышқылы, 0, 3 г ас-
корбин қышқылы, 0, 02 г рутин, 0, 02 г димедрол және 0, 1
г кальций лактаты бар. Антигриппин тәннің улануын
бәсендетіп, қабыну белгілеріне жол бермейді, науқастану
мерзімін қысқартып, науқастың жағдайының жақсаруына
ықпал етеді. Бұл препаратгың ұнтағының біреуін күніне 3
рет ішу керек. Оны жарты стақан суға, шайға немесе
жеміс шырынына араластырып, тамақтан соң ішкен
тиімді. Тұмаудың талаураған (катаралдық) белгілері бол-
са, мұрынға: 2 пайыздық нафтизин ерітіндісінің,
эфедриннің, галазолиннің немесе 1 пайыздық ментол
майы ерітіндісінің 3-5 тамшысын тамызады. Егер көкірек
сырылдап, жөтел қысса (трахеит, ларинго-трахеит), оны
дионин, кодеин, либексин препараттарының бірімен
емдейді. Сондай-ақ ара балы араластырылған минералды
суды, өгей шөп жапырақтарының, алтей тамырының
тұндырмаларын әр 3-4 сағат сайын ас содасы қосылған (1
стақанға жарты шәй қасық), ыстық сүт ішу де жақсы
көмектеседі. Ал құрғақ жөтелді басу үшін аркаға қыша
жапсырып, раушанның, эвкалиптің, геранның жапырақ-
тарынан және хош иісті шөптерден дайындалған тұндыр-
малардың буынан ингаляция жасаған тиімді.
472-4
49
Тұмау кезінде көбінесе ауру адамның дене қызуы
көтеріледі. Мұны дәрігерлер кұптайды. Өйткені, ол жа-
сушаларының көмегімен интерферонның түзілуін
реттейді де, ауру қоздырғыштарынан шапшаң арылуға
ықпал етеді және тәннің қорғаныс күшін арттырып,
аурудың дамуына кедергі келтіреді. Сондықтан бұл
кұбылыстан қорқудың қажеті жоқ. Егер дене қызуы 40
градусқа дейін көтерілсе, бұл зиян. Мұндайда оны
төмендету үшін қызуды басатын препараттарды, амидо-
пиринді, анальгинді пайдаланған жөн. Бұлар бастың
ауырғанын, бұлшық еттер мен буындардың сырқыраға-
нын бәсеңдетеді. Алоэ жапырағының сөліне бірнеше
тамшы өнделген өсімдік майын қосып, мұрынға тамызған
жөн. Егер алоэ табылмаса, орнына сәбіз шырынын пай-
далануға болады. Сарымсақ шырынын қосса тіпті жақсы.
Мұрныңыз бітіп қалса, шикі қылшаның шырынын тамы-
зуға болады. Пияз суы да жақсы көмектеседі, ол үшін
таза мақтані^ пияздың суына шылап, бірнеше минут
мұрын қусына салып қою керек. Оны күніне 4-5рет қай-
талау қажет. 5 ас қасық суға ерітілген Іграмм мумие
ерітіңдісін күніне бірнеше рет мұрынға тамызу да дұрыс,
ішуге де болады. Шомырды үккішке үгіп, дәкеге жинап
аласыз да сығып алып, суына бал қосып, әр сағат сайын
бір ас қасық ішкен жақсы. Науқас адамның тәнін тыңай-
тып, күш жинауына қажетті өрекеттердің ең бастысы-
витамині мол, кұнарлы тағамдармен тамақтану екенін
әркімнің білгені дұрыс. Антигриппиннің құрамындағы
0,3 г аскорбин қышқылы және рутин, яғни Р витамині
төннің кез келген уақыттағы қажетін өтей алады. Оны
мөлшерден тыс қабылдау кей жағдайда нәтиже
бермейді. Осыған мән беру өте-мөте қажет. Тұмау бас-
талған сәттен-ақ төсек әлпісін сақтаса, кеселдің одан
әрі асқынуы тежеліп, адамның тезірек айығуына
мүмкіңдік туады.
Арнайы емдеу. Адам тұмауға шалдыққан кезде оның
вирустары тән жасушаларына еніп, уландыра бастайды.
Мұндағы уытты қайтару, бейтараптандыру үшін тәнге
“дайын”, яғни тұмауға қарсы арнайы құрамында
антиденелері бар гамма-глобулин препаратын енгізеді.
Гамма-глобулин препаратын, әсіресе, тұмаудың ауыр
түрімен (гипертоксикалық) науқастанғанда қолданған
50
жөн. Оны мүмкіндігінше алғашқы 12-36 сағаттың ішінде
пайдаланған тиімді.
Вирусқа қарсы смнің қарапайым тәсілі. Клиникалық
тәжірибеде бұл максатта адамның лейкоцитарлық интер-
фероны қолданылады. Бұл препаратты енгізген кезде за-
қымданған жасушалардағы вирустардың көбейіп, дамуы
тежеледі де, өзге сау жасушалардың зақымдануына жол
берілмейді. Интерферонмен емдеуді ингаляция арқылы
жүзеге асыру ең тиімді тәсіл болып табылады. Бір реттік
ингаляцияға алдын ала 20 мл суда ерітілген 3-5 ампула
жеткілікті. Ал бұл тәсілді бір сағат ішінде он минөттен
екі рет жасау денені жаппай уланудан сақтайды, талаура-
ған (катаралдық) құбылыс белгілерін бәсеңдетіп, ауру
ұзақтығын кемітеді.
Сондай-ақ, интерферонды мұрынға күніне 5-6 рет бес
тамшыдан тамызуға немесе 0, 25 мл-ден бүркуге болады.
Мұны екі-үш күн жасайды. Алайда емдеуді ертерек бас-
таған жөн. Кеш басталса тиімсіз.
Химиотерапия. Тұмауды емдеуде тиімділігі айтар-
лыктай бірнеше химиялық препараттар да (ремантадин,
амантадин және т. б.) бар. Осылардың ішінде іс жүзінде
ремантадин дәрісі жиі қолданылады. Мұны тәулігіне үш
рет бір түйірден үш күн катарынан ішеді. Дәрінің тиімді
әсері алғашқы 12-24 сағатта-ақ байқалады. Бірнеше жы-
лғы төжірибеден мынаны аңғаруға болады. Егер ауру
алғашқы басталған сәтте-ақ бұл препаратты қабылдаса,
адамның еңбекке жарамсыздығы 1, 5-2 күнге, екінші
; күннен бастаса 1, 3 күнге, үшінші күннен бастаса 0, 3
күнге қысқарады екен, ал аурудың асқынуы 2-5 есе аза-
яды. Ремантадинді аурудың басталған алғашқы күнінде
пайдаланса, дененің әлсірей бастауы бәсеңдеп, улану-
дың басқа да белгілері көп ұзамай басылады. Бұл дәріні
антигриппинмен де бірге үйлестіріп пайдалану тұмау-
дың ықпалынан пайда болатын жедел өкпе ауруының
дамуын 6-8 есе, жедел қолқа ауруын — 5есе, құлақ,
көмей, мұрын ауруларының асқынуынан 4есе азайтады.
Ауыр жағдайда ауруханаға жатып емделген жөн.
Мұндайда өздігінен ем пайдалану қателікке ұрындыра-
тынын есте сақтайық.
Вирустаи сақталу жолдары. Жоғарғы тыныс жолда-
ры-мұрын және тамақ-тұмау шақыратын вирустардың
51
қақпасы. Демек сол вирустардан сақ болу үшін қақпа-
дағы қорғанысты күшейту керек. Ол үшін ең алдымен
аязды күндері тынысты тек қана мүрын арқылы алуға
әдеттену керек. Суық ауа мүрынның бұралаң жөне тар
жолдарынан өтіп жылиды. Мүрын аркылы тыныс алуды
дамыту және мүрынның шырышты қабатының тосқауыл-
дық қызметін күшейту үшін емдік жаттығу мамандары
мына бір жаттығу кешенін үсынады:
•	Екі желбезекті төменнен жоғары қарай және кері
бағытта жаймен сипаңыз.
•	Желбезектерді осы бағыттарда ортаңғы саусақпен
жаймен үрғылаңыз.
•	Мүрныңызды жоғары қарай жиырыңыз.
•	Желбезекті ортаңғы саусақтарыңызбен қағып
түрып, толық ішке тыныс алыңыз. Кейін мүрынды
төменнен жоғары қарай жеңіл сипай отырып, ауаны
мұрын арқылы сыртқа шығарыңыз
•	ЖелбеЗ&ктің төменгі етегін ортаңғы саусақтармен
айналдыра уқалап, ауаны толық ішке тартыңыз, кейін
мүрынды төменнен жоғары қарай сипап, ауаны сыртқа
шығарыңыз.
•	Мүрынның үшын сәл көтеріп, астыңғы ернеулерін
сұқ саусағыңызбен үйкелеңіз.
•	Мұрынның сол жақтағы жолын жауып, оң жағы-
мен тыныс алыңыз, кейін оң жақтағы жолын жауып, сол
жағымен тыныс алыңыз.
•	Аузыңызды жауып “м-м-м” деген үн шығарып
әндетіңіз.
Әр жаттығуды 8 рет қайталаңыз, жаттығулар кешені-
не Сіздің небәрі 5-6 минут уақытыңыз кетеді.
ТІЛМЕ - ҚЫЗАРЫП ІСІНУ (РОЖА)
Тілме жедел жұқпалы ауру. Бұл ауруды тудырушы ге-
молитикалық стрептококк таяқшасы, ағзаның тері қаба-
тын зақымдағанда белгілі, шектелген аумақпен қабынды-
рады, қызба белгілерімен өрбиді.
Этиология. Гемолитикалық стрептококк құрамында
түрлі антиген және уы — токсин антиген фермент бар.
Сол арқылы ағзада өзгерістер болады.
52
Эпидемиология. Ағзасында гемолитикалық стрепто-
кокк бар кісіден жұғуы мүмкін. Жұқтыратын адамның
терісінде титімдай зақымданған жері немесе шырыш
қабыкшасы болса сол арқылы микроб енеді,
Патогенез. Организмге кішкентай зақымданған
кілегей қабықшасы не тері арқылы еніп, бездердің та-
мырларында үлпілдек қабыну, ісіну туғызады. Терінің
астындағы тіндер қабынып, тамырлар жіңішкеріп, майда-
лары үзіліп, қанды нүктелер пайда болады. Асқынған
түрінде ірінді шектелген аумақтар пайда болады. Ауруға
қорғаныс күші нашар, эндокринді ауытқуы бар кісілер
бейім болады.
Аурудың белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі бірнеше
сағаттан 5 күнге дейін, көбінесе 3-4 күн. Аурудың
өрбуін, терідегі қабынудың зардабына байланысты ай-
қындайды. Терідегі шектелген аймақта: 1. эритема-
терінің қызаруы, 2, буллезді, 3. буллезді-қанталау, 4.
буллезді-ірінді болып бөлінеді. Өрбуіне қарай жеңіл, ор-
таша, ауыр түрлерге жіктеледі, кейде қайталану түрі бо-
лады. Тілме ауруы жедел басталады, қызуы 39-40 граду-
сқа көтеріліп, дірілдеп, қалтырап, науқас әлсіреп, басы
ауырып, аяқ-қолдарының еттері шаршап, талып ауыра-
ды, лоқсып, құсуы да мүмкін. Содан 10-24 сағат өткен-
нен соң шектелген тері аймағында қызыл дақ пайда бо-
лады, оның көлемі тез үлкейіп, ісінеді, сипағанда ауырғ-
андық байқалады. Ісіктің үлкен-кіші болуы тілменің ор-
наласқан аймағына байланысты. Кейде терінің үстіңгі
қабыршағы бөлініп, эритеманың іші сарысуға толады
(эритемабуллездік) (8 сурет). Содан сарысуы жарылып
ағып, үсті қабыршақтанады, кейін қабыршақ түскен соң
астынан жас тері көрінеді. Аурудың қызба мезгілі 2-10
күнге созылады, ал теріде өзгерістер 5-15 күнге дейін
сақталады. Тілме бірнеше күннен кейін не 2 жылдан
кейін қайталануы мүмкін. Бұл жағдай толыққанды ем ал-
мағанда кездеседі. Диагноз қою қиын емес, оны терідегі
өзгерістер дәлелдейді. Қанда нейтрофилді лейкоцитоз,
СОЭ жоғары болады.
Емдеу. Тілмені тудырушы гемолитикалық стрепто-
кокк пенициллин тобы дәрілерінен өледі. 1. алғаш ауыр-
ғанда: тәулігіне бензилпенициллин 6-12 г, 2. қайталан-
ғанда: тәулігіне цефазолин 2-6 г, гентамицин 240 мг,
53
метрид 100 мл 2 рет. Науқастың жалпы жағдайына, ша-
ғымына, қатты өрбуіне байланысты мына дәрілерді: аце-
соль 400 №3, физерітінді КаСІ 400 №1, калий-магний ас-
паргинап 500,0 №3, сондай-ақ, диклофенак, супрастин,
теріге фурациллин, диоксидин, ал қайталанатын кезде-
рінде бициллин-3, бициллин-5 пайдалануға болады.
ЖҮҚПАЛЫ ҮШЫҚ (ГЕРПЕТИЧЕСКАЯ)
Бұл ауру жәй ұшық вирусынан туындайды, шырыш
пен теріні зақымдап қоймай, орталық нерв жүйесін, көз
және ішкі ағзаларды да қабындырады.
Этиология. Қоздырушы - ұшық вирусы (Негрез
Үігіёае) желшешек, цитомегаловирус, белдеме темі-
реткесі вирустары сияқты. Вирус өлшемі 100-160 нм,
ДНК бар, клетка ішінде өнеді. Қыздырғанда, эфирде ви-
рус шыдамсыз, салқын ауада ұзақ сақталады. 6 антиген
тобына бөлінеҒді.
Эпидемиология. Адамнан адамға, тыныс жолы,
қарым-қатынас аркылы жұғады. Ересектердің қорғаныс
кұші мықты болғандықтан бұл жұқпамен сирек ауырады.
Патогенез. Тері және шырыш қабығы арқылы ағзаға
енеді, ұзақ уақыт организмде сақталады. Адамның қорға-
ныс күштері азайып, басқа түрлі аурулармен ауырғанда
белгі беруі мүмкін.
Жұқпалы ұшықтың белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі
2-10 күн (көбінесе 4 күн). Жұқпалы ұшықтың: 1. Бірінші
асқынушы және 2. жасырын түрлері болады, Жеңіл
түрінде наукастЫң қызуы болмайды, 1-2 бөртпе мұрын,
ерінде орналасады. Күйдіріп, қышып ауырады. Бөртпе
іші сарысуға толып, кейде бөртпелер бірігіп, орны қатая-
ды. Жазылады. Жасырын түрінде: шектелген, жайылған
және асқынған (генерализованная) болып өрбуі мүмкін.
Бұл түрінде организмде түрлі басқа аурулардың болған-
дығынан, қосымша ұшық бөртпелері шығады. Кейбір
аурулардың желшешек немесе белдеме теміреткілермен
ауырғандармен қатынаста болғанда 14-15 күн аралығын-
да ауырып, қызуы 38-39 градусқа көтеріліп, жайылған
бөртпелер бастын терісін, шырыш қабығын қамтиды, на-
уқастың басы ауырып, құсып, мазасы кетеді. Жұқпалы
54
ұшықтың жоғарғы тыныс жолдарын, тыныс мүшелерін,
көз мүшелерін де зақымдайтын түрлері бар. Нерв
жүйелерін зақымдағанда ұшықтың ауыр түрі болады. Ол
кезде науқастың қызуы 39-40градусқа көтеріліп,
әлсізденіп, ортаға бейқам-селқос болады. Ағзаның ула-
нуынан жағдайы қиындайды, бөртпелер жайылып кетеді.
Диагноз қоюда жүқпалы ұшықтың анық белгілері, өрбуі
өзіне тән. Зертханада бөртпеден вирусты алып өсіріп,
анықтайды және РСК өсуімен қосымша дәлелдейді.
Үшық жұқпасында зертханалық талдаулар: 1. Жалпы
қан, зөр, нәжіс, 2. ЖИТС - ауруына, 3. Қанды бак-
териялық зерттеу, 4. ЭКГ, 5. Көз дәрігерінің кеңесі.
Емдеу. Жұқпалы ұшықта, негізінен қоздырған ауру-
ды емдейді, ұшық бөртпелерін Гауһар көгімен, хлорафи-
липт, көзге сульфацил натрий 30%, офтан тамызады.
Этиотропты дәрі: Ацикловир 200 мг тәулігіне 5 рет, 5
күн.
Ацикловир тәулігіне 5 рет, 600-800 мг 7-10 күн,
Ацикловир 10 мг/кг 3 рет 7-10-14 күн тамырға, Циклофе-
рон 2, 0. Патогенез бойынша: 5% глюкоза 400, 0 №3-5,
КМА-500, 0 №5, Диазолин 2 рет 7 күн ЮОмг, Баралгин 5,
0, 7 - 10 күн, Аевит 1 кап. 2 рет, Диклофенак 100-150 мг,
Ронколейкин, интерлейкин 250 мың-1 млн бір. №3-5,
Витаминдер В1, В6 №10.
III ҚАТЫНАС АРҚЫЛЫ ЖҰҒАТЫН
ТАРАУ АУРУЛАР
ЖИТС (СПВД)
ЖИТС-өте қауіпті дерт, оны “XX ғасырдың
обасы” деп бекер айтпаған. Қорқыныштысы ауруларды
және вирусты жүқтырған адамдарды емдейтін дәрі-
дәрмек жоққа тән.
Этиология. ЖИТС қоздырушысы қурылысы және хи-
миялық құрамы өте күрделі вирус. ЖИТС вирусы ретро-
вирус тобына жатады. Вирус құрамында РНК, ДНК жа-
саушы қасиеті бар. Вирустың көлемі 100-140 нм. Адам-
ның қанынаі/, ұрығынан, сілекейінен, емшек сүтінен,
әйелдің жыныс мүшелерінен шығатын сүйықтардың
бәрінен вирус анықталады, сондықтан осылардан жұғу
қауіпі үлкен. Қоздырушы Ьепіүігиз, екі жіпті РНК- дан
түзіледі.
Эпидемиология. ЖИТС-иммунитеттің жетіспеушілігі
белгілерінің бірі. ЖИТС-мен ауырған кезде адам ағза-
сындағы Т-лимфоцит деп аталатын қан жасушаларының
айырықша бір түрінің саны күрт төмендейді. Ал, Т-лим-
фоциттің адамды көптеген жұкпалы аурулардан сақтау-
дағы маңызы зор. ЖИТС вирусы химиялық және физи-
калық әсерлерге өте төзімсіз. Вирусты қайнатқанда тез
өледі. Медицинада қолданатын спирт, ацетон, эфир,
түрлі залалсыздыратын заттар вирусты оп-оңай жоқ
қылады. Жарақаттанбаған адам терісіне түскен вирус,
терідегі қорғаныш ферменттерінің немесе басқа бактери-
ялардың әсерінен тез уақытта қырылады. ЖИТС-тың
патогенезін қысқаша былай тұжырымдауға болады. Адам
ағзасына енген вирус қанның лимфоцит жасушаларының
ішіне кіріп, жасушаның генетикалық аппаратына жабы-
сып, тез көбейе бастайды. Осының әсерінен жасуша жа-
рылып тіршілігін жояды. Одан шыққан вирустар жаңа
жасушыларға жабысып, оларды тағы жояды. Лимфоцит
жасушыларының қүри беру салдарынан, бірте-бірте
56
тәнде иммунитет жетіспеушілік пайда болады. Бұл жасы-
рын кезең ондаған жылға созылуы мүмкін. Ең қорқы-
ныштысы бұл кезде адам өзін аурумын деп есептемейді.
Сондықтан, ол адам өзімен қатынастағы адамдарға
жұқпалы ЖИТС ауруын тарата беруі мүмкін. ЖИТС ви-
русы адамның иммундік жүйесін, әсіресе қанның Т-лим-
фоцит, Т-хелпер және макрофагтар деп аталатын жасу-
шаларын, жүйке жүйесінің нейроглия жасушаларын за-
кымдайды.
ЖИТС ауруының белгілері. ЖИТС ауруының
белгілері өте көп және әртүрлі: жалпы әлсіздік,
терлегіштік және бездердің, әсіресе мойындағы, қолтық-
тағы бездердің ісінуі. Адамның арықтауы, жиі Іші өтуі,
түрлі тұмаудың көбеюі-жиілеуі, сілекей шырышты
қабықтарда, теріде іріңді бөртпелердін пайда болуы,
өкпе қабынуы, ұмытшақтық, жалпы интеллект
төмендейді, жұмыс істеу қабілеті бәсеңдейді. Ресей
академигі В. И. Покровский ЖИТС-тің өрбуін 4 кезеңге
бөледі. 1. жасырын кезең, 2. алғашкы белгі кезең, 3.
аурудың екінші белгі беру кезеңі, 4. соңғы бітер кезеңі.
АҚШ-тың ЖИТС-пен күресу ұйымы ЖИТС-тың өрбуін
4 топқа бөледі. 1. алғашқы жұқпа, 2. жасырын кезең, 3.
созылмалы бездердің қабынуы, 4. түрлі белгілермен.
Төртінші топты 5 топқа жіктейді: 1. жалпы белгілері, 2.
нерв жүйесіндегі белгі, 3. оппортунистік жұқпа, 4.
ісіктер, 5. басқа белгілермен. Дүниежүзілік ЖИТС-пен
күресу ұйымы ауруды 4 сатыға бөледі: 1. жедел ауру, 2.
бүкіл ағзадағы лимфабездерінің қабынуы, 3.
лимфабездерінің ЖИТС-ке байланысты қабынуы, 4.
ЖИТС.
ЖИТС-ке бездердің әр жерінде үлкеюі, айлап
өзгермейтіні тән. Бұл кезде қызу көтеріліп, басы
ауырып, іші өтіп, аздаған бөртпелер пайда болуы ықти-
мал. Біраз уақыттан кейін бұл белгілер кетіп, біраз жыл-
дар ауырмағандай, жағдайы дұрысталып кетеді, жұмысын
істеп жүреді. Бірақ ол адамда себепсіз іріңді бөртпе,
ұшық, теміреткелер мазалауы байқалып, ағза нашар бол-
са, түрлі органдарда қабыну басталады. Қазақстандық
дөрігерлердің төжірибесінде 1987-1997 жылдар аралы-
ғында 210 ЖИТС ауруымен ауырғандар тіркеліп, 12 адам
осы аурудан қайтыс болған. 2007 жылы ЖИТС-пен
57
ауырғандар саны 7800- ге жеттһ Сонда жасырыи кезеңі
6-11 аптаға дейін болған, жұққаннан кейін 2 айдан соң
(20-50%) қызулары көтерілген, қызба бірнеше күннен
2айға созылған, мұнымен қатар лимфабездері үлкейген,
теңбіл бөртпелер теріде кездескен. Кейбіреуінде энцефа-
лит, мононуклеаз болған. Біздің дәрігерлердің қортын-
дысы бойынша, аурулардың 57,6% ЖИТС алғашқы
белгілері кезеңіне, жасырын түрі 32, 9%, аурудың екінші
белгі беру кезеңіне 5,7% сай келген. Дегенмен, барлық
бақылаудағы аурулардың лимфабездері үлкейген. ЖИТС
диагнозын қою өте қиын және жауапты. Диспансерлік
бақылаудағы ЖИТС-пен ауырғандардың нашақорларда -
44,1 % кандидоз, 29, 4% туберкулез, 26, 4% - түрлі
терінің ірінді аурулары, 20, 5% ~ уланғаннан болған ге-
патит аурулары әрбіген. ЖИТС ауруынан қайтыс болған
12 адамның өмірі бірнеше айдан 5-6 жылға жеткен.
ЖИТС диагнозы қойылған уақытынан бастап 2 адам 5-6
жыл, калғаны 1-3 жылда қайтыс болған, ЖИТС-ті
жұқтырған нбресте туған соң 35 сағаттан кейін өлген.
Вирустың жұғу жолдары.
1.	қорғану төсілдерін қолданбай жыныстық қарым-
қатынаста болу ( ерден әйелге, әйелден-ерге, ерден-ерге)
2.	ЖИТС вирусын жұқтырған адамның қаны жөне
сол қаннан жасалған препараттар арқылы (қан және қан
препараттарын құю кезінде, қан жұққан шприцті дұрыс
тазаламай қайта пайдаланған кезде ), қолдарында жарак-
ат болғанда, кейде ота жасаған хирург, тіс дәрігері де
жұқтырып алуы мүмкін. Өйткені жарақатқа түскен вирус
адамды ауруға шалдықтырады.
3.	ЖИТС вирусын жұқтырған анадан оның ішіндегі
шақалакқа немесе дүниеге келген нәрестеге жұғады.
ЖИТС ауруын болдырмау шаралары. Денсаулық сақтау
министрінің №445 және №575 11. 2002 ж. “ЖИТС ауру-
ын болдырмау шаралары” жөніндегі бұйрықтарына
сәйкес барлық медицина мекемелерінде, өндіріс, шаруа-
шылық, оқу-білім алу орындарында т. б. мүлтіксіз
белгілі кестемен жұмыс істейді Негізгі шаралар: 1.
ЖИТС ауруын жыныс жолы арқылы болдырмау, 2.
ЖИТС ауруын қан арқылы болдырмау, 3. ЖИТС ауруын
шақалаққа-нәрестеге жұқтырмау. Үкіметтің қолдауымен
барлық аймақта ЖИТС-пен күресу орталықтары жоспар-
58
лы түрде қызмет етеді. Салауатты өмір салтында, күрделі
шаралар жоспарланған. Қоғамдық радио, телехабарлар,
барлық газет-журналдарда мезгіл-мезгіл хабарлар ұйым-
дастырлады. 1 желтоқсан дүниежүзілік ЖИТС- пен
күресу күнінде, жыл сайын көптеген маңызды шаралар
барлық оқу орындарында, кәсіби мамандық беретін кол-
ледждерде өткізіліп жүр. Медицина саласында
тәжірибелі мамандар даярлау ЖИТС-ті уақтысында аны-
қтау үшін күрделі зертхана, оның құрал-саймандарын
көбейту, жетілдіру басты міндеттер қатарына жатады.
САРЫ АУРУДЫҢ В ТҮРІ
Этиология. Сары аурудың В түрінде: вирус В көлемі
22-45 нм, өзегінде Дейна — НВ8 түйіршігін сақтайды,
оны НВЗАё антиген деп атайды. Бұл антигенді науқас-
тың сарғайған кезінде анықтайды және канда ұзақ 20-30
күн сақталынады, егер одан ұзақ анықталғанда сары
аурудың В түрінің созылмалы немесе ағзада сақталған
түріне жатқызады. Бұл вирус 100 градуста қайнатқанда
5-10 минутта қүриды. Химиялық сұйықтарға төзімді.
Эпидемология. Сары аурудың В түрін жұқтыратын-
дар, ағзада сары аурудың НВЗАе антигенін сақтағанда
олар қан өткізгенде, сол қанды басқаға құйғанда. хирур-
гиялық құрал-саймандар арқылы және нашақорлардың
инесі арқылы да жұғады.
Патогенез. Сары аурудың В түрінде вирус тері арқы-
лы енгенде, ауру лимфа бездерін зақымдаудан басталады
ал егер тамырға қан құйылғаннан жұққанда ағзада ауру
басталып кетеді. Ауру жұққан соң 1,5 айда науқастың
кднында НВЗА^, НВЕАё антигендері пайда болады, ал
сарғыштық кеткенде антитела болады. Қанда НВ8А&
анықталуын аурудың өрбу кезеңі, не созылмалы түрінде
болады. НВ8Нё — (коревский антиген) тек бауырдан та-
бады. Сары аурудың В түрінің вирусы бауырдың барлық
бәліктерін зақымдап, тіндерінің өлуіне душар етеді, бау-
ыр қызметінің нашарлығына байланысты жүрек, нерв
жүйелері бұзылады. Қанда аммиак, фенол, кейбір басқа
ағзаға улы әсерін күшейтеді. Сары аурудың В түрінде
иммунитет ұзақ сакталады, дегенмен сирек болса да
59
екінші рет ауырғандар кездеседі, ол антиген түрінің бас-
қасымен ауырған жағдайда болған деп түжырымдайды.
Сары аурудың В түрі былай жіктеледі: 1. Субклини-
калық- 2. Инаппараттық. 3. Манифестік. 4. Сарғыш қай-
талану. 5. Сарғыш қайталану холестаттық белгімен. 6.
Сарғыш ауруға тән емес белгілермен. 7. Сарғышсыз
ауырға тән емес белгілермен. 8. Жедел қайталану
түрлері. 9. Жедел прогредиентті түрі. Сары аурудың В
турі дамуына байланысты: 1. жеңіл, 2. орташа, 3. ауыр,
4. фульминантты болады.
Сары ауруының В түріиің белгілері, өрбуі. Сары ауру-
дың В түрінің алгашңы кезеңі біртіндеп басталады, 1, 5 -6
айға созылуы мүмкін. Науқастың тамаққа тәбеті азайып,
іші ауырғандай немесе тымауратып қалғандай күй
кешеді. Бауыр ауырып, науқас мазасызданып, тез
әлсізденіп, шаршап, мен-зең боп құсқысы келіп, асқазан
жүйесі ауырып, қызуы аздап көтеріліп, зәрі қоңырла-
нып, нәжісі ақшылдана бастайды. Аіі өседі, бауыр
үлкейеді. Сары аурудың В турінің саргыштану кезеңі де
ұзақ болады. Сарғыштық 2-3 аптада барынша асқынып,
аурудың барлық белгілері өрбиді. Басы ауырып, қызуы
көтеріліп, асқазан, бауыр тұстары шаншиды, тамақ ішкісі
келмейді, ұйқысы жоқ, сүйек буындары ауырып, мазасы
кетеді. Науқастың сана-сезімі бұлдырлап бейқам, түнде
ұйықтамай, күндіз ұйқы басып, басы айналып, төсекте
жатқанда құлайтындай күй кешеді. Егер науқас есінеп,
ықылық атып, бірнеше рет құсса — қауіпті жағдай баста-
лады. Бауыр қызметі нашарлап прекома болады. Ол кез-
де бауыр көлемі кішірейіп, жұмсарып (иленген қамыр-
дай), жүрегі жиі соғып, тахикардия, мүрнынан қан тамса,
бауыр исі сезілсе, науқастың есі танып комаға кетеді.
Сару аурудың В турінің жазылу кезеңі А түріне қараған-
да ұзақтау. Біртіндеп әлсіздік кетіп, тамаққа тәбеті ашы-
лып, сарғыштығы азаяды, бауырдың көлемі бірте-бірте
орнына келеді. Зәр ағарып, нәжіс қоңырланады. Биохи-
мия зерттеуінің қортындысы жақсарып, өз мөлшеріне
келеді. Аурудан тұрған науқас үзақ әлсіздік сезінуі
мүмкін. Сары аурудың В турінің жеңіл турінде науқас-
тың жалпы жағдайы өзгермейді. Аздап әлсіздік байқала-
ды, тамаққа тәбеті сақталған, құсқысы келмейді, құспай-
ды. Билирубин де 90 мк моль (5 мг %) аспауы мүмкін.
60
Сарғышсыз сары аурудың В түрі жеңіл болады. Биохи-
мия кортындысы аркылы диагноз қойылады. Сары аурудың
В турінің орташа өрбуінде: науқастың көңіл күйі бүзылып,
әлсіздік байқалады, бас ауру, құсқысы келіп, бірнеше рет
құсып, теріде қызыл дақтар пайда болып, сұйық аз шығып,
жүрек соғуы жиілейді. Сарғыштық анық, ұзақ 1 ай тұрады.
Билирубин жоғары 90-170 мк моль (5-10 мг %).
Сары аурудың В түрінің ауыр өрбуі: бас айналып, көз
алды кдрауытып, әлсіздік жеңіп, жүрек соғуы жиілейді, ба-
уыр тұсы ауырады, сүйық шығуы қиындайды, қанда лейко-
цитоз болады. Билирубин 170 мк моль (10 мг%), протром-
балы индекс 55%, АҺ, Асі өседі. Бұдан ары бауырдың
кызметі нашарлағанда, бауыр тіндері өле бастағанда науқа-
стың есі бұзылады, әлсіздік күшейіп, бас айналып, көз
алды қарауытады, құсық жиілеп, бауыр кішірейеді, іш
көлемі үлкейеді, іштегі жиналған суға өте кішкентай қан
тамырларының үзілуіне байланысты теріде — қанталау (ге-
моррагиялық синдром бөртпелері) пайда болады.
Нейтрофильдік лейкоцитоз, билирубин өскен, холестерин
азайған, сулемалық сынама 1, 4, протромбалы индекс 40%,
фибриоген 2, 93 төмен, тромбоцит азаяды. Сары аурудың В
асңынган қиын турі - бауыр қызметінің әлсіреуі (острая
пегеночная недостаточность) 4 өрбу сатысына бөлінеді. 1)
өлсіздік, ұйкы басу, кейбір нәрсені ұмыту, мінезі құбылма-
лы, бауыр аздап кішірейген. Электроэнцефалограммада
әзгеріс жоқ, 2) сана-сезімі адасып сөйлейді, қай жерде жат-
қанын білмейді, аяқ -қол дірілдейді. Электрэнцефолограм-
мада — дельта толқын өзгерісі бар. 3) сөйлеу түсініксіз,
жұтыну, ауруды сезіну, көз рефлекстері сақталған. Энце-
фалограммада — баяу альфа, дельта толқын. 4) сыртқы
және ішкі әсерге организмның жауабы жоқ. Электроэнце-
фалограмма — көрсетпейді.
Сары аурудың В түрі қалай аяқталады? 1) жазылу-
сауығумен, 2) салдары 3 айға созылуымен, 3) бауыры
үлкейген қалпында қалуымен, 4) созылмалы
түрлерімен аяқталуы мүмкін. Созылмалы түрі 3-6 айға
созылып, бауыр үлкейген, биохимия көрсеткіші жоға-
ры болуы мүмкін, кейде науқастың ауруы ұзақ, 6 ай-
дан көп уақытқа созылып, онша ауру белгілері бол-
майды. Аздап сарғыштық, әлсіздік, биохимия шамалы
өскен болады.
61
Сяры аурудын В түріндегі зертханалық талдаулар: 1.
Жалпы қан, зәр, нәжіс, КА¥, 2. Биохимиялық зерттеулер,
3. Маркерлеріне қан тапсыру.
Сары аурудың ауыр, асқынған түрлерінде қосымша :
1. Коагулограмма, 2. Қан құрамындағы белокты анықтау,
3. Қаннан электролитгі, 4. Газайналымын, анықтау.
3. ЦР”ДІ анықтау, 4. Тәуліктік зәрді тексеру, 5. Қан-
ның ұю қасиетін аныктау.
СОЗЫЛМАЛЫ БЕЛСЕНДІ БАУЫР АУРУЫ
Бұл түрімен ауырғандар 1% болуы мүмкін. ¥зақ,
қиналып ауырып жүріп, циррозға айналуы мүмкін. На-
уқастың бауыры, көк бауыры үлкейеді, алақаны сарғыш
тартады, теріде майда қантамырлары (сосудистные звез-
дөчки) белгілері көрініп, науқастың ішінде сұйық жина-
лады (асци^г). Биохимиялық тексеру қортындылары
көбінеее өскенін көрсетеді НВ8А$ болуы ықтимал.
Цирроз - бауыр циррозы сирек кездеседі, созылмалы
ұзак ауырады, биохимия көрсеткіштері өзгерген, бауыр
қызметінің ңашарлауымен, қолқа жүйесінің қан қысымы
көтеріліуімен өрбиді.
Диагноз. Жалпы сары ауруды қою ауру белгілері мен
эпидемиялык тұжырымдарға байланысты. Сары аурудың
А түрі басталу уақыты, жасырын кезеңі (15-40 күн), ауру
белгілері жедел басталу, қысқа уақытта сарғаю, тымау
Сияқты өрбуі, сарғыштықтың кысқа мезгілде кетуі, зерт-
ханада қандағы биохимия өзгерісі дәлелдейді. Сары
аурудың В түрін қою науқас I, 6-2 ай бұрын тамыр арқы-
ЛЫ кан және оның түрлі құрамын алған болса 45-180 күн
аралығында түрлі аспапты теқсерулер, инемен емдеу, ота
(опердция) жасалған жағдайларда қойылады және зерт-
хднада қанңаң НВ8А§ антитела не антидене аныкталған-
да толықтырады. Дегенмен зертхананың қортындысы ан-
тиген жок десе де, аурудың анық белгілері, өрбуі және
биохимялық тура (прямой) билирубиннің өсуі, кандағы
ферменттің (Аіаі, Асаі) белсенділігі, диагнозды күмәнсіз
қоюға негіздейді. Қортынды диагнозды қойғанда,
міндетті түрде сары аурудың А не В түрлерін көрсетіп,
ауру қандай белгімен, қандай қиындықта өрбігенін то-
62
лық жазу керек. Сары аурудың В түрінде қан өткізетін
мекемелерде үнемі келіп қан тапсыратын адамдардың
(донор) денсаулығын мұқият тексеріп тұрулары керек.
Ал, сары аурудың В түрімен ауырған кісілердің қан тап-
сыруға рұксат етілмейді.
Хирургиядық бөдімщелерде еңбек ететіндер зарар-
сыздандыру ережесін мүлтіксіз орындауы қажет.
Сары яурудың созылмалы В түрінде зертханалық
талдауляр: 1, Жалпы қан, зәр, нәжіс, Н.А¥, 2. Биохимиң-
лык зерттеулер, 3. Сары аурудың маркерлеріне талдау-
лар, 4, Коагулограмма, 5. ЦР, 6. Қандағы белокты анық-
тау. Ошақтан ауру ауруханға жатқан соң, қасындағылар
35 күн дөрігерліқ бакылауға алынады. Олардың шағы-
мы, дене қызуы, зәріңде өзгеріс жоқ па тексерісте бола-
ды. Наукас ауруханадағы емдеген дөрігерінде бақыла-
нады, одан кеЙің 3 ай емхананың маман дәрігерінде
тіркеуде болып тексеріліп, жазылған срң тіркеуден шы-
ғады.
Сары аурудың В түріңде емханада бір жылға дейін
тіркеуде болып мұқият тексеріліп тұрады.
Емдеу: I, Аурухаңада төсекте ждтып емделу, №5 са-
палы диетаны Перзнер бойынша қабылдау. Наукас дене
қозғалысың тежеуі қажет.
П, Организмдегі удың күшін азайту үшін: I. 5% глю-
коза, минердл суын, жұзім, алма, ақ-қайың тұнбасын мол
ішу. 2. Науқастың қан тамырына тамшылатып дәрі
жіберу; 5% глюкозд 400, 0+5% аскррбин қышқылы 0, 9%-
400, 0 физсұйық. Рефтортан 500, 0, Реамбирин 500, 0, Ка-
лий магний аспаргинат 500, 0, Инфезол 500, 0, Аминқы-
шкыл сүйығы.
Ш. Патогеңез үшін: I. Ингибитор протаез (апроти-
нин контрикал)
2. Блокатор Н-2 (фдмотидин, квамотел, гастроцепин,
ранитидин, париет)
3. Ферменттер: креон I таблеткадан 3 рет, панзинорм
1 тдблеткадан 3 рет, 4. Дезоқсихол қышқылы кешке, 5.
Антиоксиданттар.
IV, Белгілеріне байлднысты; Холензим 1 таблеткадан
3 рет, Холосас I касыктаң 3 рет,
Сульфат магний 0, 25%, 1 касықтан 3 рет. Түйілуді
(спазм) болдырмау үшін: Дротоверин, 2, 0, Лактулоза.
63
Ауру асқындап, бауырдың жұмысы төмендеп удың
ағзаға кеп таралғанынан тері сарғыштығы көбейіп, ауыз-
дан бауыр исі шығып бауыр кенет кішірейіп, жүрек со-
ғысы жиілеп, қан қысымы төмендегенде сана-сезім ауыт-
кып, орталық мидың қызметі бұзылғанда, қосымша 3-3, 5
литр сұйық дөрілерді тамырға құю, тұзды сұйықтар, по-
ляризациялайтын тұнба, 10% глюкоза гепарин, контри-
кал 150-200 мың бірлік. Ағзадағы белок құрамын дұрыс-
тау үшін: 1. Аминоплазмал 500, 0, 2. Липофундин 500,0,
20% — глюкоза. 3. Альбумин І0%-20%-200, 0, 4. Инфезол
500,0, науқасты тыныштандыру үшін: гомк 10, 0-20, 0,
дроперидол 2, 5-5, 0 мг, қосымша:
1. Маннит 10%-500, 0, 2. Фуросемид 40-80 мг, 3. Глю-
кортикостероидтар тәулігіне 180-200 мг, ДВС синдромныц
І-ІІ сатысында: гепарин тәулігіне 20 мың бірлік ЕД, III
сатысында: I. тәулігіне СЗП 500-800 мл, Контрикал 80-
100 мың бірлік ЕД.
/
САРЫ АУРУДЫҢ СОЗЫЛМАЛЫ В ТҮРІ
Созылмалы сары аурудың В түрі былайша жіктеледі:
1. Созылмалы сары аурудың дельта агентімен. 2. Созыл-
малы сары аурудың дельта агентісіз.
Сары аурудың верифицирлік кезеңі: I. реплекция. 2.
интеграция.
Сары аурудың верифицилік емес кезеңі: 1. асқынған.
2. жазылуы.
Сары аурудың өрбуінің белсенділігі бойынша: I. өте
аз, 2. аз, 3. баяуырақ, 4. белгілі. Сары аурудың морфоло-
гиялық өзгерісіне байланысты: I. Талшықсыз (фиброза-
сыз), 2. Аздап талшықты өзгерген, 3. Белгілі мөлшерде
талшықты өзгерген, 4. Цирроз.
Сары аурудың портальды гипертензиясы. I. бел-
гілерсіз (іштің ісінуі), іш шемені (асцит), 2. іш шемені
дәрімен қайтатын, 3. сірескен іш шемені.
Сары аурудың бауыр қызметінің төмендеуіне байла-
нысты: Репликация кезеңі 1. НВКАё жөне НЬЕАе канда
6 ай, одан да көп болуы.
2. Интеграция кезеңі — НВІАё қанда болуы, болмауы,
бірақ НВІ — антигенемия, анти НВ8 пайда болуы. 3.
64
НВ8А§ сақталмалы болуы, яғни жасырын созылмалы
НВУ интегративті кезенде өтуі.
Сары аурудың В түрі созылмалы орташа қиындықта
өрбігенде науқастың терісі және шырыш қабықтары сап-
сары болады, зәрі қоңырланып, нәжісі ағарады. Құсып,
мазасызданып, бауыр тұсы өрқалай ауырады. Бауыр,
көкбауыр үлкейеді. Теріде “бауыр белгілері” болады, іш
ісініп, қанды көгерген аймақтар кездеседі. Бүйрек
қызметі төмендейді. Науқастың бірте-бірте организмінде
барлық ағзаның кызметі нашарлап, ішекте қанның
аққаны білініп, не ОПН салдарынан адам қайтыс болуы
мүмкін. Бұл кезде зертхана қортындысында: АІаТ, АсАТ
көбейеді, альбумин азаяды, гаммаглобулин өседі, қаназ-
дық, лейкоцит аз, СОЭ жоғарылайды. НВ8А3 қанда бол-
мағанмен, ДНК вирусында АВсАе табылады. Егер ауру
ақырындап асқынса, кейде науқас төуірленгендей болса,
бауырдың талдау көрсеткіші бірқалыпты өзгеріп тұрады,
бірақ науқастың қаныңда НВ8Ае болады.
Созылмалы түрінің емі: Науқас дене қимылын шек-
теп, тамақты уақтылы ішіп, 5 диета сақтауы керек.
Организмдегі уды азайту мақсатында 5% глюкоза ішу,
түрлі жеміс-жидек түнбаларын пайдалану, қан тамырына
5% глюкоза 400 + 5% аскорбин қышқылын, физиология-
лық, тұзды тұнбалар, калий магний аспаргинат 500, ин-
фезол 500, аминқышқылдары, реамбирин 500 енгізіледі.
Этнотропты ем: 1. Сары аурудың В созылмалы дельта
агентсіз кезінде интерферон альфа 2 (реаферон, роферон
— А, интрон — А, реальдирон) 5 млн МЕ 3 рет аптасына,
16-24 апта + ламивудин (зеффикс) 100 мг 1 рет күніне, 48
апта. 2. Созылмалы сары аурудың В түрінің дельта
агентімен болғанда интерферон альфа 2 9 млн МЕ 3 рет
аптасына 12 ай ИФН+ламивудин. Науқастың шағымына
байланысты: холензим, холосас, сульфат магний, дрото-
верин, лактулоза.
Патогенез үшін: 1. протеаз ингибиторы (апротинин,
контрикал), 2. блокаторлар Н-2 рецепторлар (фамоти-
дин, квамотел, гастроцепин, ранитидин, парнет), 3. фер-
менттер: креон, мезимфорт, панзинорм. 4. дезоксихол
қышқылы, 5. Антиоксиданттар. Организмдегі белокты
толтыру үшін: Аминоплазмаль 500, Липофундин 500,
20% глюкоза Альбумин 10%-20%-200,0, Инфезол 500,0.
472-5
65
СОЗЫЛМАЛЫ САРЫ АУРУЛАР
Бауырдың вирустық қабынуы. Соңғы жылдардағы
зерттеулер бойынша, бауырдың созылмалы ауруларына
негізінен жұкпалы вирустық қоздырғыштар себеп бола-
ды екен. Бұл сырқаттардың кейбір түрлері адам ағзасың
түрлі өзгеріске ұшыратып, бауырдың беріштенуі мен ба-
уыр қатерлі ісігіне соқтыратыны дәлелденді. Созылмалы
вирустық гепатиттер медицина саласында жеке-дара топ
құрайды. Бүгінде бауырдың созылмалы вирустық қабы-
нуын тудыратын А, В, С, Д, Е қоздырғыш түрлері
белгілі. Олардың ішінде А және Е вирустық гепатиттері
сырқаттың жеңіл түрі болып саналады. Олардың пайда
болуына негізінен адамның жеке тазалық ережелерін
сақтамауы себеп. Ауру ауыз қуысы арқылы жұғып,
жеңіл өтеді. Науқастың бұл сырқаттан толығымен жазы-
лып кету мүмкіндігі бар. Ал, А, В, С вирустық
гепатиттері негізінен қан арқылы немесе жыныстык
қатынас кезінде жұғады. Айта кетерлік жайт, В вирусын
жұқтырған науқастардың көпшілігі ауруды сезінбейді
немесе басқа асқазан-ішек аурулары ретінде қабылдай-
ды. Бұның себебі дерттің айқын белгілері білінбей өтіп,
бұндай сырқаттардың 50-60 пайызы толық жазылып
кетеді. Бірақ кейбір жағдайларда, мысалы адамның им-
мундық жүйесі әлсіреген кезде, ауру созылмалы вирус-
тық қабыну дертіне айналады. Бұндай жағдайлар шама-
мен 8-10 пайыз шамасын құрайды. Созылмады вирустық
гепатиттің 67 пайызы В вирусына байланысты екендігі
анықталды. Вирустық гепатиттердің аса қауіптісі С түрі
болып саналады. Себебі оны жұқтырғандардың 70-80
пайызы бауырдың беріштенуіне немесе қатерлі бауыр
ісігіне шалдығады. Соңғы жылдарда тек АҚИІ-тың
өзінде осы ауруға шалдыққан 170 мың адамның жылына
8-10 мыңы қайтыс болып, 1 мыңға жуығының бауыры
ауыстырылды. Вирустық қабынудың Д түрі сирек
кездеседі. Әдетте онымен екі түрлі вирус қатар жұққан
адамдар ауырады. Вирустық гепатит секілді қауіпті ауру-
дан сақтану үшін не білуіміз қажет? Біріншіден, оның
қандай жолдарын жұғатынын анықтап адайық. Бұл сырқ-
аттар науқас адамның қанын немесе қанның сары суын
құйғызған кезде жұғады. Бұл өсіресе гепатитттің С
66
түріне тән. Көп жағдайларда дұрыс залалсыздырылмаған
медицина құрал-саймандарын (ине, пісек, инфузия, ме-
дициналық пышақ, қайшы, айна, зонд) пайдаланғанда,
әсіресе есірткі енгізгенде, тамырдан, саусақтан қан алғы-
зғанда, құлақ тестіргенде, тіс емдегенде, әйел жатырын
тексергенде немесе тұсік жасатқанда, денеге суреттер
түсіргенде, сүндетке отырғызылғанда, тырнақты әсемде-
генде, асқазан және бауыр сөлдерін алғанда, тоқ ішекті
тазалағанда, яғни әртүрлі себептермен теріні және
дененің шырышты қабатын зақымдауға себеп болатын
жағдайларда жұғады. Сонымен қатар зерттеулерге зер
салар болсақ, аурудың жұғуына терінің ұсақ зақымдануы
да себеп болады. Олар ауру адам колданған тіс тазала-
ғышты, жөкені пайдаланғанда, шаш және сақал алғанда,
кейде ойыншықтар арқылы да жұғуы мүмкін, аурудың
табиғи таралуы болып есептеледі. Вирустық гепатиттер-
ден сақтанудың ең басты жолдарының бірі — әр адамның
осы ауру туралы білуі. Ауруды дер кезінде анықтау және
оны басқаларға жұқтырмау да маңызды. Бұл орайда асқа-
зан, бауыр ауырғанда ультрадыбысты және басқа да тек-
серулермен ғана шектеліп қоймай, зертханалық тексеру-
ге көңіл бөлу абзал. Әр ауруға дәл нақтама қою үшін
зертхананың маңызы мен рөлі зор. Бүгінде зертханала-
рымыз білікті мамандармен, ең қажетті жоғары техноло-
гиялық, информатикалық жабдықтармен қамтамасыз
етілген. Бауырдың вирустық қабынуын анықтап, оның
түрлерін саралау үшін қаннан әр қоздырғыштың
маркерін, яғни түрін табу қажет. Бұл тексеру зертханада
ИФА-иммунды ферменттік тексеру, РИФ тура иммуно-
флоренция өрекетін жасайтын жүйелердің көмегімен
іске асырылады. Қазақстаннын ірі қалаларындағы нақта-
ма орталықтары бұндай құралдармен жабдықталған. Ви-
рустық гепатиттен сақтанудың тағы бір жолы вирусқа
қарсы егу шаралары. Аталмыш аурудың жұқтырып алу
қаупі бар мекемелерде жұмыс істейтін адамдар есепке
алынып, уақтында егу шаралары жүргізіліп отырады.
Елімізде вирустық гепатиттердің алдын алу және олар-
мен күрес шаралары қатаң жолға қойылған. Осы тұрғыда
Денсаулық сақтау министрлігінің арнайы бұйрығы бой-
ынша үлкен жұмыстар атқарылады. Барлық орталықтан-
дырылған медицина мекемелеріне құрал-саймандар мен
67
жабдықтардың залалсыздандырылуына үлкен көңіл
бөлінеді. Арнайы тексеру мекемелері санитарлық-эпиде-
миологиялық стансалар осы жұмыстардын орындауын
кадағалап отырады. Десек те, соңғы кезде әртүрлі хирур-
гиялық қызмет көрсететін орындар, әсемдік салондары,
денеге татуаж жасайтын жерлер көбейіп кетті. Сондық-
тан аталған қызметтерді пайдаланғанда сақтық шарала-
рын естен шығармаңыз. Әсіресе нашақорлықтан сақта-
ныңыз.
Жүқпалы аурулардан сактану жөне олармен күресу
өз қолымызда. Егер ауру жұқтырдым деген күдігініз бол-
са, бір төулік ішінде тиісті мекемеге хабарласып, оған
қарсы ем қабылдауыңызға болады. Бірақ ол уакыт 24 са-
ғаттан аспауы керек. Себебі бір тәуліктен кейің ол шара
тиімсіз. Сонымен қатар асқазан, өт жолы, ішек, әсіресе
бауырыңыз ауырса, маман дөрігерлерге қаралыңыз.
САРЫ АУРУДЫҢ С ТҮРІ
Жасырын кезеңі 180-120 күн, 14-780 күнге дейін 90%
адамға қан құйған кезде жұғады. 20-40% ауру сарғыш
түрінде өрбиді.
Ауырғандардың 15% жазылады, 75-85% созылмалы
түріне өтеді, өлім көп кездеседі, 25-50% циррозға, 15-20%
обырға айналады. Сары аурудың С түрінің маркасы апҒі
- НСУ. Бұл вирустың құрамы күрделі. Құрамында 6
түрлі белогы бар әрбір белок антитела шығарады, олар
қанда еркін жүреді, бұл антителалардың ерекшелігі, ба-
сқа сары ауруларға қарағанда вирустарды жою қасиеті
жоқ. Тағы ерекшелігі, өте көп генотипі бар, субтипті му-
танты бар төжірибеде 5 субтипін анықтайды, олар: 1а, 1в,
2а, 2в, За. Қазақстанда 1 генотип Іа, 1в кездеседі. Қанда
антителаның болуы тек этиологиясын көрсетеді, бірақ
аурудың жедел не созылмалы екенін дөлелдемейді. Же-
дел сары аурудың С түрі (6 ай аралығы) былай жіктеледі:
1. Субклиникалық. 2. Инаппаранттық. 3. Манифесті. 4.
Нағыз сарғыш қайталанатын түрі. 5. Сарғыш түрі холес-
таттық белгімен. 6. Сарғыш түрінің өзгеше өрбуі. 7.
Өзгеше өрбудің сарғышсыз түрі. 8. Жедел қайталанатын
түрі. 9. Жедел прогадиент түрі.
68
Аурудың өрбуіне қарай: жеңіл, орташа, ауыр болып
кездеседі.
Орташа және ауыр өрбігенде: ауру біртіндеп, жеңіл
не сарғышсыз түрде басталып, бауырдың биохимиялық
талдауы біраз өзгереді. Науқастың қызуы көтерілмеуі
мүмкін, бірақ буындар ауырады. Науқастардың 50% -
ында созылмалы сары ауру С, кейін цирроз болады.
Және бұл ауру сары аурудың В түрімен сабақтасып жа-
тады. Жалпы аурулардың қандайы болса да өрбуінде көп
өзгерістер болмайды. 1. Субклиникалық түрінде аурудың
белгілері жоқ, бірақ науқастың қанында арнайы вирус-
тың маркері және аланинаминотрансфераздар көтері-
леді. 2. Инаппарантық (вирусты сақтау) түрінде ешқан-
дай аурудың белгілері жоқ, АИ өзгеріссіз, тек вирус
маркері анықталады. 3. Манифесті түрінде аурудың
белгілері болғанда қойылады. Бұл түрінде сарғыштануға
дейін тымаудың асқазан ауруының белгілері, әлсіздік,
мазасыздық күй, буындар ауырады. Ал, сарғыштық бас-
талғанда науқастың шырыш қабығы, терісі сарғайып бау-
ыр, көкбауыр үлкейеді. 4. Нағыз сарғыш қайталанатын
түрінде сарғыштық пен клеткалардың өзгерістері қатар
белгілі үш сатымен өрбиді. 5. Нағыз сарғыш холестаттық
белгімен өрбігенде: сарғыштык қарқынды, билирубин
жоғары, Аіі аздау, фосфотаза сілтісі жоғарлау. Сарғыш-
тық ұзаққа созылады. 6. Сарғыш түрінің өзгеше өрбуі си-
рек кездеседі, көбінесе қарт кісілерде. Сарғыштық қарқ-
ынды, қышытып мазалайды. Гипербилирубинемия, ги-
перхолестеринемия үлкейеді. Сарғайғанға дейін аздап
£ызуы көтеріліп, СОЭ өседі. 7. Өзгеше өрбудің сарғыш-
сыз түрінде сарғыштық болмайды. Аурудың белгілері аз-
дау, бауыр, көкбауыр үлкейеді. Вирустың маркері, АИ
өседі. Бұл түр көбінесе созылмалы сары ауруда кездеседі.
8. Жедел қайталанатын түрінде вирустың өсуі 1-1, 5 айда
тоқтайды, ол ағзадан шығады, сонда науқас сауығады.
Бұл сары аурудың А жөне Е түріне тән. Сары аурудың В,
С, Д түрінде сирек кездеседі. 9. Жедел прогредиент
түрінде вирустың өсіп-өнуі 1, 5-3 ай. Сауығу мерзімі
әрқалай, не жазылады, не созылмалы түріне өтеді.
Мұндай түрі көбінесе сары аурудың В, С, Д түрлерінде
кездеседі. Ал, сары аурудың А, Е түрінде ауру созылма-
лы болғанымен, сауығумен аяқталады.
69
Сары аурудын С түрін емдеу, Барлық сары аурумен
ауырғандар дене қимылын шектеп, тамакты уақтылы
ішіп, №5 диетаны сақгағаны абзал.
Организмдегі удың күшін азайту үшін: 5% глюкоза,
шәй, сөл.
Қан тамырына: 5% глюкоза 400,0 + 5% аскорбин
қышқылы, 0, 9% физ. сұйық 400, түрлі тұзды сұйықтар.
Рефортан 500,0, Реамбирин 500,0, калий магний аспари-
гинат 500, Инфезол 500,0, аминқышқылдар.
Патогенез үшін: Контрикал, Н-2 блокатары, Н-2 фер-
менттер — креон 1 таб. 3 рет, мезимфорт 1-3 рет, панзи-
норм I таб. 3 рет, Дезоксихоль қышқылы. Антиоксидант-
тар.
Этнотропты емі: Интерферон альфа 2а (ИФН) 5 МЕ
төулігіне, I ай содан кейін 5 МЕ 3 рет аптасына, ары
қарай 20 апта немесе рибаврин 800-1000-1200 мк күніне.
Шағымына байланысты Холензим Ітаб. 3 рет, холосас,
сульфат маГний, Дротоверин 2, 0, Лактулоза
Бауырдың қызметі төмевдегенде тәулігіне 3-3, 5 литр
сұйық, тұзды сұйықтар, поляризациялайтын тұнба. 10%
глюкоза, гепамерц 40 мг 500+0, 9% физсұйық. Ингиби-
тор протеаз контрикал 200 мың (бірілік) ЕД.
Организмдегі белокты толтыру үшін: Аминоплазмаль
500 мл, Липофундин 500, глюкоз 20%, Альбумин 10%-
200,0, Инфезол 500 мл, Гомк - 10-20, 0 мл, Дроперидол
2, 5-5, 0 мг, Егер ми ісінген болса: Маннит 15%-500,0.
Фуросемид 40-80 мг, тәулігіне Глюкортикостероид
180-200 мг, ДВС синдромда I сатыда гепарин 20 мың ЕД
бірлік, II сатыда. СЗП 500-800 мл, контрикал 80-100 мың
(бірлік) ЕД.
САРЫ АУРУДЫҢ Д ТҮРІ (ДЕЛЬТА)
Бұл ауруды тудырушы вирус (НДУ) — кемшілікті ви-
русқа жатады. Дельта вирустың өсуі және таралуы үшін
сары аурудың В түрінің вирусының көмегі кажет. Дельта
вирустың үш генотипы бар: 1, 2, 3. Жиі ұшырасатыны
генотипі 1, субтип 1а және 1 в болып айқындалады. 1а
субтипі жеңілдеу, 1в ауырлау болады және нашақорлар-
да кездеседі.
70
Дельта-вирус, сары аурудың В түрімен қосарласып
жүріп, науқастың халін одан ары нашарлатады,
көбінесе ауруды созылмалы түріне жеткізеді. І/3-1/2
ауруларда антигені, ал, НДУ — РНК науқастарда 3 ап-
тадан кейін анықталады. Дельта сары ауруы екі түрде
өрбуі мүмкін: I) Коинфекция - сары аурудың В және
Д түрлері, 2) Суперинфекция — сары аурудың В түріне
қосарлана орбуі, көбінесе созылмалы боп кездеседі.
Сары аурудың Д тұрінің жедел өрбуі 15%, созылмалы
өрбуі 70-80% болуы мүмкін. Аурудың сарғышсыз өрбуі
коинфекцияда 10%, суперинфекцияда 20%, ал сарғыш
түрінде 50-70% кездеседі. Бұл ауруда, асқынғанда со-
зылмалы және цирроз болады. Коинфекцияда НДУ -
РНК қанда аз уақыт ғана болады, суперинфекцияда 40
күн, одан да ұзағырақ анықталады, кейінірек дельта
вирусқа антителалар пайда болады. Қандағы маркері
4дм апП НДУ, Юіаі апП НДУ. Бұлар коинфекпияда
ауру жұққан соң 16 күндері, суперинфекцияда 7-ші
күңдері анықтауға болады. Анти НДУ - Іёй антитела-
лар, вирус Д-ның жұққанын дәлелдейді. Ко және су-
перинфекцияларда бұлар бір мезгілде М антитела кла-
сымен пайда болады. Қанда Коинфекцияда В және Д
вирустары бірмезгілде НВ5Аё, анити НВсохІдм, апіі
НДУАТ қатар анықталады. Ал, суперинфекцияда, сақ-
талмалы НВ8Аё, қанда НВЗАё жөне анти НДУАТ
анықталады. Коинфекцияда жиі фульминант бауыр
ауруы болса да, жеке жедел сары ауру В + Д да
кездеседі. Бұл жағдайда 36 күнде анти НДУ-Ідм кетіп,
НДУЗёё ұзақ сақталады. Суперинфекцияда созылмалы
В+Д түрі белсенділік жасайды, мұнда екі кластың АТ
ұзақ қанда болады.
Егер қанда анти НДҮХдм, онда Ко-жұқпа ауруына
тән, ал супер де бұл анти НДУХдм болмайды, бұл диаг-
нозды сараптағанда ескеретін жайт, көбінесе мұндайда
анти НДУКёё көбірек кездеседі.
Сары аурудың С түріндегі зертханалық таддаулар: 1.
Жалпы қан, зәр, нөжіс КА¥, 2. Биохимиялық зерттеулер,
3. Маркерлерді анықтау, 4. Коагулограмма, 5. ПЦР, 6.
Қажет жағдайда қанның белогын, азот қалдығын,
электролитін, газайналымын, КЩР, тәуліктік зәрді тек-
серу, қанның ұю уақытын анықгау.
71
Сары аурудың С созылмалы түріндегі зертханалық
талдаулар:
I. Жалпы қан, зәр, нәжіс, КА¥, 2. Биохимиялық зерт-
теулер, 3. Маркерлерді аныктау, 4. Коагулограмма, 5.
Қаннан ПЦР, белокты анықтау.
СІРЕСПЕ (СТОЛБНЯК)
Сіреспе —жедел жұқпалы аурулардың ең қиыны,
себебі орталық нерв жүйесінің зақымдануынан
организмдегі ірі қаңқа сүйегіндегі бұлшық еттердің
белгілі кезеңмен жиырылуы, сіресуі байқалады. Сіреспе
таяқшасы зақымданған адам терІсі арқылы адамға жер-
ден, топырақтан жұғады.
Этиология. Қоздырушы (еіозігісііит іеГапі) — ірі тая-
қша, өлшемі 4-10 мкм, ені 0, 3-0,8 мкм, қозғалғыш, анаэ-
роб, өзінің уьгй>ін —экзотоксин шығарады, споры бар, ол
топырақта жылдап тірі жатады.
Патогенез. Адамға сіреспенің споры жараланған
терісі арқылы енеді. Нерв жүйесінің талшықтары арқы-
лы, қанға уы тарап, омыртқа және ми бөліміне барып,
нервтін тежеу жүйесін зақымдайды, нәтижесінде тыныс
ортадығы істен шығып, жүрек тоқтайды.
Сіреспенің белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі 3-30
күн, көбінесе 5-14 күн, неғұрлым жасырын кезеңі қысқа
болса, ауру соғұрлым ауыр өрбиді.
Сіреспенің жеңіл түрі. Жасырын кезеңі 18-20 күн, 5-
6 күнде бірте-бірте белгілері шығады, қызуы жоқ,
терідегі жарақат тартып ауырады, төңірігінде еттер аз-
дап тартылады, терлейді. Наукастың ірі бұлшық еттері
тартылмайды.
Сіреспенің орташа өрбуі. Жасырын кезеңі 15-20 күн,
3-4 күн ақырындап белгілері басталады қызуы 38 гра-
дус. Сіреспеге шайнау еттерінің қатаюы, бет еттерінің
тартылуы (“миығынан күлу”), тамақ жұтудың қиын-
дығы төн.
Сіреспенің ауыр түрі. Жасырын кезеңі 7-14 күн, 1-2
күнде қызуы 39-40 градус болып, арқаның ұзын бұлшық
еттері, іштін және аяктың бұлшық еттері тартылып,
сіреседі. Тек қол мен табанның еттері зақымданбайды.
72
1-2-суреттер. Жедел баспаның түрлері.
3-сурет. Желшешек бертпелері.
4-сурөт. Баланың бетіндегі және
денедөгі қызылша бөртпелері.
5-6-суреттер. Күл ауруының
жүтқыншақтағы асқынған тұрлері.
7-сурет. Күл ауруының кемейді қабындырған түрі.
8-сурет. Тілме ауруының терідөгі түрлөрі.
9-сурет/ Бөртпе сүзегінің денедегі бертпелері,
10-сурет. Туйнеме-күйдіргі ауруының терідегі белгілері.
Кеуденің қабырғалар арасындағы еттері тырысқанда
сіресіп, сағат сайын аурудың жаны қиналады, тыныс
жүйелерінің, жүректің қызметі төмендейді. Науқастың
санасы өзгермейді.
Сіреспенін өте ауыр түрінде жасырын кезең 7 күндей,
12-24 сағатта белгілері айқындалып, сіресу 5-6 минөтте
қайталанып, беті көгеріп, жүрегі жиі соғып, қатты тер-
леп, қиналады. Зөр, нәжіс тоқтайды. Қызуы өте жоғары,
ұзақ созылған сіреспеден тыныс алу тоқталады. Дер
кезінде дәрігерге қаралып, ем алған жағдайда, науқас 2
аптадан-2 ай аралығында сауығады. Диагноз қою білікті
маманға қиын емес.
Сіреспе ауруында зертханалық талдаулар: 1. Жалпы
қан, зәр, нәжіс, КАУ тексеру, 2. Қандағы О2жөне СО2
аныктау, 3. ЭКГ, 4. Өкпені рентгенге түсіру.
Емдеу. Сіреспені аурудың ауырлығына байланысты
емес, бірден: I. I. ППС-100-150мың МЕ Ірет бұлшық
етке, ауыр түрінде 1/3 мөлшерін қан тамырына жіберу, 2.
сіреспеге қарсы иммуноглобулин 900МЕ-6мл 1 рет,
бұлшық етке, 3. сіреспеге қарсы анатоксин 0, 5мл №3 3-5
күн аралығында.
II. Антибиотиктер: бензилпенициллин, III. Нейро-
лептоанальгезия 1. Қызуды түсіретін сұйық, төулігіне 3-
4рет, 2. Аминазин 2, 5%-2, 0, 3. Димедрол 1%-2, 0, 4. Ди-
азепам 5-10мл, 2-4 сағат сайын, тіпті тамырға 10-20 мл
жіберуге болады, 5. Оксибутират натрий 20%-І0, 0 неме-
се дроперидал 0, 25%-2. 0, Фентанил 0. 005%-2, 0 немесе
миорелаксанттар ИВЛ, 6. Организмнін улануына қарсы
еМдер —(дезинтоксик). 7. Оттегі.
Сіреспенін алдын алу. Денсаулық сақтау
министрлігінің 15/Х-1997 ж. №326 “Сіреспені болдырмау
шаралары” туралы бұйрығына сәйкес жұмыстар барлық
медицина мекемелерінде ұқыпты, үздіксіз, тәулік бойы
орындалады. Нәтижесінде сіреспе мүлде кездеспейді
десе де болады.
73
IV
ТАРАУ
ҚАН АРҚЫЛЫ ЖУҒАТЫН
АУРУЛАР
БЕЗГЕК (МАЛЯРИЯ)
Безгек-жедел жұқпалы ауру, бұл ауруға тән,
қызба ұстамасы, қан аздық, бауыр мен көкбауырдың
үлкеюі және аурудың қайталануы.
Этиология. Адам безгегін 4 түрлі қоздырғыш тудыра-
ды: 1. Тропикалық безгек қоздырғышы, 2. Үш күндік
безгектің қоздырғышы., 3. Овал безгегінің қоздырғышы.
4. төрт күндік безгектің қоздырғышы. Ол адам ағзасында
өте ұзақ, күрделі өсіп-өну кезеңін өткізеді. Адам ағза-
сында қозйырушы-спорозоит бауырға еніп, өсіп, шизон-
тыға айналады, осында көбейіп, бөлініп, 10-40 мыңға
дейін мерозоитқа айналады, өсуіне 6-9 төулік жетеді.
Бұдан паразит эритроцитке еніп шизогения кезеңі баста-
лады. Тропикалық безгекте шизогония -48 сағат, ал
төрткүндік безгекте — 72 сағат болады. Масаның
организмінде де безгектің қоздырғышының өрбуі
күрделі болады, нәтижесінде 35-45 күн жұқтырғыш
касиетін сақтайды.
Эпндемиолгия. Ауруды жұқтыратын безгекпен ауыр-
ған науқас немесе безгектің қоздырушысын ағзада сақга-
ған адам. Адамды маса шағып, соңынан сау адамды шақ-
қанда жұқтырады немесе ауырған адамның қанын ба-
сқаға құйғанда жұғады.
Патогенез. Адам масадан спорозоит жұқтырады.
Адамға қан арқылы не іштегі балаға жұққанда шизонт
безгегі жұғады. Сондықтан безгектің жасырын кезеңі
қысқа болады. Спорозоит кезінде жұққанда, безгектің
жасырын кезеңі, оның паразит түріне байланысты бола-
ды. Ағзада тіндегі шизонт бөлініп аздап қанға түседі, сол
кезде қызба ұстамасы болады. Эритроциттегі шизонттың
бөлінуіне қарай, қанға көп паразит түседі, эритроциттер
бұл кезде өледі. Сондықтан үшкүндік, тропикалық,
овалебезгектерінде қызба ұстамасы 48 сағат сайын,
74
төрткүндікте -72 сағат сайын қайталанады. Үстаманың
болуы паразиттің қан айналасына көптеп түсуі, эритро-
циттер азайып, қаназдықтың басталады, бауыр және
көкбауырдың үлкеюімен айырықшаланады. Жазылған-
дарда иммунитет пайда болады.
Безгектін белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі
үшкүндік, овал безгегінде 10-16 күн, төрткүндік безгекте
20-25 күн, тропикалық безгекте 8-10 күн. Үшкүндік без-
гекпен ауырғанда қызба ұстамасы 8-12 айдан кейін (алға-
шқы жұқтырған уақтысынан бастап). Безгекке: ұстама,
қызу және терлеу төн. Қалтырау көбінесе ертеңгісін бас-
талып қызуы өте жоғары болады (овал безегінде қалты-
рау кешкі 18-20 сағатта басталады). Қалтырау кенетген
басталып, ұзақтығы 1 сағат 30 минут болуы мүмкін. Жал-
пы, безектің ұстамасы үшкүндігінде 6-8 сағат,
төрткүндікте 12-24 сағат. Тропикалық безгекте ұзақ бо-
лады. Науқастың қалтырауы тоқтаған соң, денесі қыза-
ды, төмендегенде терлейді. Үстама біткенде аурудың жа-
ғдайы тәуірленеді, тіпті ұйықтап қалады. Науқасты қара-
ғанда бетінде ұшық бөртпе кездесеуі мүмкін, терісі сарғ-
ыштау, бозғылт болады, қаназдықтан бауыр, көкбауыр
үлкейеді. Зертханада қанды тексергенде эритроцит азай-
ған, анизоцитоз, пойкилоцитоз, лейкопения, СОЭ өскен.
Тікелей емес биллирубин көбейеді. Холестерин, альбу-
мин азаяды, глобулин көбейеді.
Қайталанған безгекте ұстама біркелкі, қалтырау
болмайды. Тропикалық безгектің ұзақтығы 1 жылдай,
үшкүндік безгекте 2-3 жыл. Емделмеген жағдайда, па-
разит ағзада ұзақ мерзім сақгалады. Асқынганда: 1. без-
гек комасы (ессіз күй), 2. жұқпалы уланудан қан айна-
лымының төмендеуі (шок). Безгек комасы тропикалық
безгекпен ауырғанда болады. Алғаш науқас мазасызда-
нады, есте сақтау қабілеті жоқ, бұлшық еттердің жиы-
рылуы болады, көздің қарашығы кішірейеді, содан ес-
тен адасады. Қанды зерттегенде безгектің паразитерінің
әр түрі қаптап кетеді (паразиттің барлық түрі
кездеседі). Безегектің днагнозының қортындылай кел-
генде: жеңіл түрінде безгек кездесетін аймақтаң
келгендігі, қызуы аздап көтерілуі, терлеуі төн. Орташа
өрбігенде: қауіпті аймақтан келуі, қайталанған қалты-
рау, дірілдеу, қызба, қатты терлеу, ал ауыр түрінде:
75
ауру басталарда субфебрилит, тершең болу, бұлшық
еттердің ауруы, әлсіздік, белдің ауыруы, іш өтуі, ағза-
ның улануы, уақтылы қызбаның, қалтыраудың болуы,
әлсіздік, қалтырау біткен соң ұйқы басатыны тән. Тері
және шырыш қабағының сарғаюы, азып кетуі, бауыр,
көкбауыр үлкеюі, осындай айғақтар безгек диагнозын
айқындайды.
Безгек (малярия) ауруында ауруханадағы науқастан
міндетті түрде зертханалық талдаулар қажет: 1. Жалпы
қан, зәр, нәжіс, КА¥. 2. Билирубин, АТЛ, АТС, креотин-
кан. 3. “Толстая капля” жұқа жұғынды қан. 4. Қан там-
шысынан паразит санын есептеп, емдеу үшін. 5. Ем
нәтижесін тексеру үшін үшкүндік безгекте; бірінші апта-
да әр төулік сайын паразит санын анықгап, 14- ші күнде
“толстая кап.ія” тексеріп, ем нәтижесін білуге болады.
Егер 4- ші күні жыныссыз паразит анықталса, онда Хло-
рохинге төзімді болғаны. 6. Емнің нәтижесін тексеру:
күннен күнге/жыныссыз паразиттер азая берсе, алғашқы
күндермен салыстырғанда 80-90%.
Емдеу жолы. Бірінші күн — хлорохин (делагил) Юмг/кг,
қаннан паразит табылғанда екінші күн-хлорохин (дела-
гил) Юмг/кг, үшінші күн -хлорохин 5мг/кг, төртінші күн
—примахин 0, 25мг/кг тәулігіне 14 күн, Хинин 10 мг тұз/кг,
3 рет + тетрациклин 1, 0 тәулігіне 7-Ю күн немесе меф-
лохин 15 мг/кг 1 рет ішу. Құсқан жағдайда, қайталап
беру керек. Хинин тамырға 5 % глюкоза мен 20 мг тұз/кг,
содан кейін хинин 10 мг тұз/кг, күніне 3 рет, тетрацик-
лин I, 0 7-10 күн. Емнің барлығы күнделікті зертханада
безгек паразиттерін бақылаумен жүргізіледі.
БӨРТПЕ СҮЗЕК (СЫПНОЙ ТИФ)
Бөртпе сүзек -жұқпалы ауру. Ол бит арқылы жұғады.
Бит адамды шаққанда, адамның қанымен қоса, бөртпе
сүзектін микробын да сорады, бит сау адамды шаққанда
ауруды сілекей арқылы жұқтырады. Ауырған адамнын
қызуы көтеріліп, теріде бөртпелер пайда болып, нерв
және жүрек жүйелерін зақымдайды.
Этиология. Бертпе сүзегін (Провачек риккетсийі)
қоздырушы, майда, өлшемі 1-30-40 мкм, нешетүрлі
76
касиеттері бар. Арнайы ортада ғана өседі, грамотрицалді,
козғалмайды.
Эпидемнология. Ауруды жұктырушы наукас адам.
Қоздырушы ауру адамнан киім не бастағы биттер аркы-
лы жұғады.
Патогенез. Бөртпе сүзегін қоздырушы ағзаға еніп, та-
мырлардың қабатында өсіп-өніп, қанға өтіп, қоздырғыш
уын (эндотоксин) бөліп, содан денеде ауру басталады.
Көбінесе қан тамырларын зақымдайтындықтан, майда
капилляр қабынады, өсіресе, ми, жүрек, бүйрек тамырла-
ры зардап шегеді.
Бөртпе сүзектің белгілері, дамуы. Аурудың жасырын
кезені 5-25 күндей (көбінесе 10 күн). Кейбір аурулардың
әр жері бір ауырып, әлсізденіп, буындары қақсап, басы
ауырып, іші өтеді. Содан әсіресе түске дейін науқас қал-
тырап, дірілдеп, қызуы 38-39 градусқа көтеріледі, басы
қатты ауырады. Науқастың ауырғанына 3-4 күн болғанда
қызуы 39 градустан асады, аяқтың бұлшық еттері ауыра-
ды, локсып құсуы да.мүмкін. Беті қызарып, домбығып,
одан кейін беті бозарады. Жүрек соғысы жиілеп, қан
қысымы төмендеп, жүрек ырғағы баяу соғады. Бауыр,
көкбауыр үлкейеді. Ауру өрбуінде қызба 4, 8, 12 күндері
төмендеп, басы қатты ауырып, әлсіреп, ұйқысы қашып,
ашуланшақ, мазасыз күй кешеді. Көздері қызарып, қан-
талап кетеді. Тамағында, жұтқыншақта майда бөртпе
пайда болады (Розенберг энантемасы). Тілі құрғақ, сұр
. қоңыр қабат жамылады.
Бөртпе сүзегінде: аурудың 4-5-ші күнінде бөртпелер
3 пайда болады, ол өте көп. Кеуденің екі жағында, іште,
қол, алақан, табанда бөртпе қаптайды.
9-сурет. Бөртпе қызыл, өлшемі 2-4 мм, шеттері
әртүрлі. Бөртпе 3-4 күн сақталынып, одан кейін 7-8
күнде жоғалады. Бөртпе шыққанда науқастың жағдайы
ауырлайды. Орталық нерв жүйесін зақымдағаннан кейін,
сана-сезімде өзгеріс болады, науқас сандырақтайды.
Жүректің жұмысы нашарлап, ЭКГ өзгерістерді айқын-
дайды. Тыныс жүйесі, өкпе қабынады. Бауыр, көкбауыр
үлкейеді. Егер уақтысында дұрыс емделсе, 8-12 күнде
ақырындап ішкі ағза қызметі орнына келе бастайды.
Бөртпе сүзегінің ауыр түрі. Ауру жедел басталады,
қызу өте жоғары көтеріледі, басы қатты ауырады, ұйқы
77
жоқ, науқас сандырақтайды. Беті қызарып, көзі қанта-
лап, қызарады. Аурудың басталғанына 3-4 күн болғанда,
бауыр мен көкбауыр үлкейеді. Киари-Авцын белгісі, 4-6
күнде бөртпе сүзегіне тән бөртпелер шығады. Қанда
РСК, РПГА, Провачек рикетсий айқындалады. Ауыр
түрінде ми ісініп, уланып, ИТШ синдромы болады.
Зертханалық міндетті талдаулар: 1. Жалпы қан, зәр,
2. Коагулограмма, 3. РСК, РПГА, АГ Провачек
рикетсийіне 2 рет тексеру. Бөртпе сүзегін ауруханада
жеке бөлмеде емдейді, ерекше бақылауда болуы қажет.
Диагноз анықтала сала, науқасқа: I. этиотропты ем: 1.
тетрациклин 0, 3 - 4 рет, 2. доксициклин 0,1 — 2 рет, 3.
ципрофлоксацин 500 мг — 2 рет береді. Бөртпе сүзегінің
жеңіл және орташа өрбуінде 5 күн қызуы болмаған жағ-
дайда, ал сүзектің ауыр түрінде 7 күн емдеуді жалғасты-
ру керек. II. Патогенез үшін: ағзадағы өзгерістерге бай-
ланысты 5% глюкоза 500, реополиглюкин 400 тамшыла-
тып, гепарин 20-30 мың, аскорутин 0, 5 - 3 рет, аскорбин
қышқылы 5%?-10,0 тамырға жіберіледі.
Ошақта аурудын алдын алу. халық арасында насихат
жүргізу. Тазалық шаралары, науқастың отбасы жөне
катынаста болғандар 25 күн дәрігерлік бақылауға алы-
нады.
ЗООНОЗДЫ ЖҰҚПАЛАР
Т Аг АУ
БОТУЛИЗМ
Ботулизм-ең ауыр улану, бұл, ауру ботулизм
бактериясының уымен ағзаның нерв жүйесін зақымда-
ғанда туындайды,
Эпидемиология. Табиғатта ботулизм кеп тараған, ол
топыракта, мал тезегінде, су қоймаларында кездеседі.
Ботулизм азык-тулік өнімдерінде өсіп-өніп, ботулоток-
синді — уытты жинап, сол арқыды закымдайды. Микроб
оттегісіз ортада, яғни етте, балыкта, консервіде жақсы
өседі. Үйде даярланған тамақтарда, әсіресе саңырауқұ-
лак, ет, балық дұрыс консервіленбегенде бактериялар
есіп-өнеді. Ботулизммен ауырған сырқат ортаға кауіпті
емес.
Этиология. Ботулизм клостридий оттегісіз ортада,
спор жөне уын шығарады. 7 түрді антигенді түрлері бар.
Адамға ең қауіптісі А, В, Е түрлері. Қыздырғанда уы за-
лалсызданады, қатты тұзды ортада қасиетін сақтайды.
Споры 5 сағат қайнатқанда ғана өледі.
Патогеиез. Аурудың өрбуінде ботулизм токсині асқа-
зан арқылы енеді. Ботулизм уы асқазан қышқылы
ферментіне төзімді, Сырт қабаты арқылы еніп, ішек қан
тамырына косылып, бар ағзаға тарайды. Ботулиз уы (ток-
син) нерв жүйесін тандап закымдайды, өсіресе құйым-
шак бөлігіндегі паралитикалық нерв жүйесін бүлдіреді,
науқастың сал болуы мүмкін, бұл кезде тыныс, тамак,
колқа жуйелерінің жұмысын тоқтатады. Тыныс ала ал-
май өліп кетуі мүмкін.
Аурудың белгілерІ, дямуы: Жасырын кезеңі бірнеше
сағаттан 2-5 күнғе созылады. Жасырын кезеңінің ұзақ-
тығы аурудың жеңіл, ауырлығына байланысты, Жеңіл
түрі 2-5 күн, ауыр турі 26-30 сағат, ал өте ауыр турі 24 са-
ғат мерзімінде өрбнді. Аурудың өрбуінде 3 кезең бар; 1)
нерв жуйесін закымдау (паралитикалық), 2) асқазан
79
жүйесін зақымдау (гастроинтестикалды), 3) барлық ағза-
ны уландыру (жалпы токсикалық), үшінші кезең бұл
ауруға төн емес. Ал, екінші кезең жиі кездеседі; қүсқысы
келеді, құсады, іші өтеді іш өту тәулігіне 10 рет, бірақ тез
тоқтайды. Асқазан түбі ауырады, нерв жүйесін закымдағ-
андықтан, нөжіс тоқтайды, тамақ қорытылмайды. Содан
кейін тілі қүрғап, көзі бұлдырап, көз алды тұманданып,
көру қабілеті нашарлайды. Көз көру қызметінің өзгеруі
алғашқы белгі болады және ол тек ботулизмге тән. Екі
көзінің жанарында өзгеріс бірдей болады. Жұмсақ таң-
дайдың нерв жүйесі зақымданғандықтан, үн мұрынмен
сөйлегендей болады және су ішкенде мұрнынан ағады.
Дауыс қырылдап, тіпті сөйлей алмай қалады. Науқастың
сана-сезімі толық сақталынады, бірақ тамак ішу, желке,
қолдардың, дем алу нервтерінің жүйесі істемей қалуы
мүмкін. Ботулизмге қызудың көтерілуі тән емес. Деген-
мен жүрек соғысы жиілейді, қан қысымы төмендейді,
жүрек еті/іің қабынуы басталады (ЭКГ — миокардит), на-
уқас сал болуынан, жүрек тоқтап, өліп кетеді.
Диагноз. Ботулизмді жедел қою, дәрігердің
тәжірибесі мен біліміне байланысты. Аурудың қашан,
қалай басталғаны, қандай қауіпті тамақтар ішкенін
сараптай келе, аурудың алғашқы белгілерін, өрбуі
бйынша диагнозды мүлтіксіз қоюға болады. Тез бас-
талған емге байланысты науқастың тағдыры шешіледі.
Ал зертхана қортындыларын күткенше, науқастан ай-
ырылып қалуымыз мүмкін. Зертханаға қауіпті науқас
ішкен, жеген тамақ түрлерін, кұсық, нөжіс, зәрін,
қанын тапсырады.
Ботулизм ауруында қажетті зертханалық талдаулар:
1. жалпы қан, зәр, нәжіс, К\У, 2. ЭКГ - 2-3 рет, 3.
Өкпені рентгенге түсіру, 4. Аурудың ауыр өрбуінде —
қандағы 0г жөне СО2 анықтау, 5. Талдауға: қан - 20 мл,
зөр — 50мл, нөжіс — 30 г, құсық, жуынды — 20 мл.
Емдеу. Диагноз анықталған кезде тездетіп арнайы бо-
тулизмге қарсы сыворотка — ПБС (ереже бойынша) егу
керек, түрі белгісіз болғандықтан, А, В және Е
моновалентті сыворотканы, атап айтқанда А — 10 000-15
000 МЕ, В - 5000-7500 МЕ, Е — 10 000 МЕ қан тамырына
жібермей тұрып, пайдалану ережесін ұқыпты оқып, қол1-
дану керек. Ауруханада науқастың асқазанын жуады, 2-
80
5% гидрокарбанат натрий сүйығымен, клизма жасап,
ішекті тазалау керек.
Ағзадағы барлық өзгерістерге байланысты өкпе,
жүрек қызметтерін қалыпқа келтіретін дәрі-дәрмек пай-
даланады. Тамақ іше алмаған жағдайда түтікшемен та-
мақтандырып, қан тамырларына қажетті сұйықтарды,
витаминдерді тамшылатып енгізеді. Ауруханада денсау-
лығы жақсарғанша ұзақ емдегелгені абзал.
Этиотропты емі: ПБС ережесі бойынша 4а преднизо-
лон 60-120, левомицитин сукцинат 500 мың 2 рет, 11 күн,
ампициллин тәулігіне 4, 0, 10-14 күн. Организмдегі удың
күшін кеміту үшін: науқастың салмағына байланысты
тәулігіне 50 мл/кг 1. Рингер 400 -10 күн, 2. 5% глюкоза —
400 7, 45% есе - 20 мл -10 күн, 3. Инсулин - 12 доза, 4.
Витамин В В В, 5. Диклофенак 3 0, 6. Прозерин 1, 0- 15
күн, 7. Строфантин 0, 0 6%-1, 0 5 күн, 8. Оттегі 33%.
Ошақта аурудың алдын алу. Азық-түлік даярлауда,
сақтауда, қоғамдық мекемелерде катаң бакылауға алу,
халыққа үйде даярланатын көкөніс, балық, саңырауқұ-
лак туралы насихат жүргізу. Тазалық сақтау меке-
мелерінің ауруды болдырмауда еңбегі зор болуы тиіс.
ДИСБАКТЕРИОЗ
Дисбактериоз — бұл жұқпалы ауру емес. Дисбактери-
оз —ішектегі ас қорытуға қатысатын түрлі қажетті
микроорганизмдердің саны мен сапасының уақытша
бұзылуынан туындайтын ауру. Дисбактериозды тудыра-
тын себептер көп: табиғаттағы түрлі өзгерістердің орга-
низмге әсері, автокөліктін көбейгенінен шығатын улы
газ, қалалықтардың дене қимылының шектелуі, дүкендер
мен дәріханаларда есепсіз тексерусіз сатылып жатқан
дөрі-дәрмек, халыктың себепті — себепсіз антибиотик,
химиопрепараттарды, гормонды дәрілерді пайдалануы,
сапасыз тамақтануы т. б. Дисбактериозды ішектегі
микроорганизмдердің өзгеруіне байланысты бірнеше са-
тыға жіктейді: 1. Дисбактериоз I. Ішектегі облигатты
жөне факультативті микрофлораның аздап санының
ауытқуы. Мұнда бифиндобактерияларды араластырғанда
10'9-108 болып шығады. 2. Дисбактериоз II. Мұнда
472-6
81
ішектегі бірнеше микрофлораның санынын. және сапа-
сының өзгеруінен ішекке қажет микроорганизмдердің
көбеюі және бифидобактериялар 50% дейін төмендеуі. 3.
Дисбактериоз III. Мұнда аэробты, факультативті
микроорганизмдердің анаэробының микробтардан саны-
ның көбеюі. Бифидобактериялар 50%-дан ары
төмендейді. 4. Дисбактериоздың IV сатысында саны, са-
пасы жағынан патогенді микробтардың көбеюі. Бифидо-
бактериялар жоғалады. Дисбактериоздың әртүрлі өрбу
сатысына байланысты белгілері де әрқалай болуы
мүмкін. Көбінде іші ауырады, кебеді, іші өтеді немесе
катаяды, тамақ нашар қорытылады, әлсізденіп, тез шар-
шап, тамаққа тәбеті азайып, мазасызданып, салмағы
азайып, азып кетуі мүмкін.
Дисбактериоз ауруында зертханалық талдаулар: 1.
жалпы қан, зәр, тексеру, 2. Бактериялық нәжіс пен
зәрді тексеру, УПФ- нөжіс, 3. КК8, узи.
Днсбактефиозды емдеу дәрігерлердің біліктілігіне
байланысты. Мүнда 1. Зертхана арқылы бактериялардың
өсуін анықтау, 2. Ішектегі қабынуды анықтау, 3.
Патогенді флораның жоғарғы титрін тексеру. 4. Ішектегі
микроорганизмнің тепе-тендігін орнына келтірмей емнің
нәтижесінің жоқтығын анықтау. Ең бастысы: салауатты
өмір сүру, яғни еңбек пен демалысты дүрыс тәртіпке
келтіру. Науқастың негізгі ауруын емдеу. Науқастың ша-
ғымына байланысты тамақтың сапасын, төртібін ретке
келтіру, ішектегі зиянды микробтарды басу-төмендету
үшін, тазалау үшін лакто, бифидо бактерияларды кали-
бактерияны, энтерококк, хилак-форте лактулоза,
инцулинді науқасқа беру керек. Ағзаның қорғаныс
күшін көтеру үшін, иммуномодулятор, витамин, белокты
дәрілер қолдану. Ішектің шырышты қабатының қызметін
орнына келтіру мақсатымен энтеросорбент, креон, ме-
зимфорте ішкізу қажет. Науқасқа тамақты сапалы беру
негізгі емге жатады. 1. Тамақты қабылдау тәуліктің
белгілі сағаттарында, 2-3 сағатта тамақтану. 2. Мынандай
тамақтарды қабылдамау: консервіленген ет, балық, шо-
шқа еті, бауыр, бүйрек, ми, шоколад, газды сулар. 3. На-
уқастың іші кепкен жағдайда, мынандай тамақтарды
пайдаланбау: сүт, қант, картоп, ботқалар, жемістер, ақ
нан, банан, жүзім, дәнді жаңғақ, қияр, алма. 4. Пайдала-
82
нуға болатындары: қайнатылған майсыз ет, жұмыртқа,
ірімшік, қарақұмық, сұлы, айран. 5. Ас қорыту шіріген
(гнилостный) түрде болса, науқасқа бұқтырған және
шикідей көкөніс беру, күріш ботқасын, айран, йогурт-
тар, жеміс-жидек, қарақат, шабдал, мүкжидек, анар
беру. 6. Ішектің қозғалысын, суын жақсарту үшін,
ішектегі уытты сыртқа шығару, қажетті лактобацилді
көбейтеді, сондықтан бидай ұрпағының тағамдарын,
жеміс-жидек, көкөніс, сұлы, қарақұмық пайдаланған
жөн. 7. Іш өткенде тұзды су, регидрон 2-3 литр ішу, шәй,
кисель, күріш сорпасы, бұқтырылған етті тағамдар пай-
далану дұрыс. 8. Іш қдтып мазаласа: қызылша, сәбіз, асқ-
абақ, қара өрік, өрік, қауын, сұйық май, қаймақ, шұбат,
қымыз, айран. Науқас ауруханада емделгенде аурудың
алғашқы I сатысында этиотропты дәрілер: 1. Нитрофу-
ран (фуразолидон) 0,1—4 рет, нитроимидазол (метрони-
дазол) 0, 25 — 4 рет - 5-7 күн. 2. Нитрофуран (эрсефу-
рия) 0, 2 — 4 рет, Метронидазол 0, 25 — 4 рет — 5-7 күн. 3.
Ципрофлоксацин 500 — 2 рет + метронидазол 0, 25-4 рет-
5-7 күи. 4. Оксихинолон (интетрикс) 1 капс. — 4 рет — 5-
7 күн. 5. Флуканазол 50 мг — 1 рет немесе 100 мг күнара-
5-7 күн. 6. Ампициллин 0, 25-4 рет, доксицклин 0, 1 -2
рет, кларитромицин 0, 25-0, 5 — 2 рет — 7 күн. II сатыда
ішектің тепе-теңдік микрофлорасын қалпына келтіру
үшін. 1. Бактисубтил 1 кап — 4 рет — 10-14 күн. 2. Лакто-
биктерин 6-10 доз — 2 рет — 14 күн (ауруханадан кейін
40-60 күн), 3. а) Колибактерин 6-8 доз — 2 рет — 10-14
күн (ауруханадан кейін 20-30 күн ішу), б) Бифидобакте-
фин 9-15 доз - 2-3 рет - 10-14 күн (20 күн ары қарай жа-
лғастыру). 4. Бифиформ. Пребиотик Лактулоза 15 мл — 3
рет — 10-14 күн.
Микробтық метаболиттер: 1. хилакфорте 40 тамшы —
3 рет, (іш өткенде 60 тамшы — 3 рет — 10-14 күн), 2. Ли-
некс 2 капс — 3 рет — 10-14 күн. Смекта 1к 3 рет, Тұзды
сулар (регидрон), Витамин В аскорутин. Дибактериозды
тудырған себептерді алыстату. 1. Көп ішкен дәріден бол-
са — дәріні ішпеу. 2. Асқазан жүйесінің ауруы болса,
оны емдеу. 3. Ішектің жұқпасы болса оны емдеу. 4. Нерв
жүйесінің әсерінен болса — тыныштандыратын дәрілер
беру.
83
ИЕРСИНИОЗ
Иерсиниоз-жедел жұқпалы ауру, бүкіл ағзаны уланды-
ратын, әсіресе асқазан, ішек жүйесін қабындыратын ауру.
Этиология. Қоздырушы обаның жөне псевдотуберку-
лез қоздырушысына ұқсас, бірақ грамотрицательді қап-
тама (капсул) және спор тудырмайды, жәй ортада 5-25
градус аралығында өседі. Иерсиноз 5 биотипке, 10 фаго-
тип және 0-антигені, ЗОсеротипі бар. Шығаратын уы эн-
дотоксин.
Эпидемиология. Иерсиниоз —зооноз жұқпалы ауруы-
на жатады, негізінде жануарлар ауырады, солар арқылы
адамға жұғады. Адамнан адамға жұқпайды. Үй жануар-
ларының түрлі көкөніс, жеміс-жидек, ет тағамдарын лас-
тағаннан кейін пайдаланған адам ауырады. Көбінесе
көктем, қыс кезінде кездеседі.
Патогенез. Тоқ ішектің төмен жағында қоздырушы
бекініп өсііуөнеді, осы жерді қабындырып, түрлі жара-
лардың пайда болуына себепкер болады. Одан ары лим-
фа жолдарымен іш құрылысын аралап түрлі қабыну боп,
ірінді, улы заттар шығарып басқа органдарға тарайды.
Кейбір кісілерде ауру белгісіз өтуі де мүмкін. Дегенмен
патогенезді 4 кезеңге бөледі: 1. Қоздырғыштың енген
тұсы. 2. Лимфа бездерде өсуі. 3. Қан арқылы барлық
ағзаға тарауы. 4. Организмдегі туғызған ошақтар, өрбуі.
Иерсиниоздың белгілері және өрбуі. Жасырын кезеңі
3-18 күнге созылады. Ауру жедел, аяқ астынан бастала-
ды. Науқастың қызуы көтеріліп, ағза уланып жөне шек-
телген белгілері болады.
I. Алғашқы шектелген түрі: алғаш науқастың қызуы
көтеріліп, әлсізденіп, бауыр, көкбауыры үлкейеді, екінші
жағдайда ас қорыту жүйесінде өзгеріс болады. Лоқсу,
құсу, іші ауырып өтуі де мүмкін, кейбіреуінде жоғарғы
тыныс органдарында қабыну болады. Иерсиниоз 1)же-
дел, 1)ақырынырақ-баяулау және 3) созылмалы түрлер
болып жіктеледі. Ауру жеңіл, орташа, ауыр түрінде да-
мып өрбиді.
II. Кенде бүкіл агзаны уландыру шектелмей бірден
бүкіл ағзаны уландырып басталуы да мүмкін. Мұнда қал-
тырау, бауыр, көкбауыр үлкейіп, науқастың жағдайы
ауыр болады. III. Иерсиниоз екінші шектелген түрінде
84
өрбуі мүмкін. Басталуы: а) бауырдың қабынуы, терінің
сарғыштануы, бауырдың үлкеюі, б) ми қабыршығының
зақымдануы,
в) араласқан түрі, г) ағзаны катты уландыру түрі —
септикалық диагноз қоюда иерсиниозға тән жоғарыда
айтылған белгілері жөне зақымданған органдардан-қан-
нан, нәжіс-зәрден, тамақтан, іріңнен зертханада қозды-
рушыны анықтау жөне РПГА антигенімен талдаудың 2
рет жасау.
Иерсиниозбен ауырған науқастан ауруханада алына-
тын зертханалык талдаулар: 1. Науқастың жалпы қаны,
зәрі, 2. Бактериялык зерттеу-канын, нәжісін, зәрін,
жұтқыншактан жағындыны алу, 3. РПГА иерсиниоз
антигенімен 2рет жасау.
Емдеу. Иерсиниоздың көптүрлі болып өрбуіне байла-
нысты дәрігер сараптап, төменгі көрсетілген дәрілердің
қажетін пайдалануға болады.
I. Этиотропты ем: ампициллин 0,5 — 4 рет, гентами-
цин 0, 08 - 3 рет, цефазолин 1,0-2, 0	3 рет, ципрофлок-
сацин 0, 5 — 2 рет, қызуы басылған соң 5 күн.
II. Ампициллин 0, 5 — 4 рет, гентамицин 0, 08 — 3 рет,
цефалоспорин II, III ұрпағынан 1, -2, 0 — 3 рет, қызуы
басылған соң, 10 күн беру керек.
ІП. Патогенезіне байланысты ем: 1. рингер ерітіндісі
400 №3, Трисоль, хлосоль глюкоза №3, 4, 2. асқазан
жүйесі закымданғанда: регидрон, роалит 2,5 л. Ішу, та-
мырға енгізу. 3. хлорперамин 2, 0, 4. ми қабығы зақымда-
нғанда маннитол 400 №2-4, фурасемид 20-40-80 мг, 5.
йтш, ОНГМ-преднизалон, 6. Амбросан (өкпе қабынғ-
анда), 7. корсил, левасил, гепадиф (бауыр кабынғанда),
8. флуканазол 50 мг 3-5 күн, 9. тамақты фурациллин
сұйығымен (баспа болғанда) шайқау.
КЕНЕ ЭНЦЕФАЛИП
К.ене энцефалиті- жедел вирусты ауру, бұл вирус
адамның миын және жұлынын зақымдап, сал ауруына
душар етеді.
Этиология. Қоздырушы тоговирус тобына жатады,
өлшемі 45-40 нм, құрамында антиген В, РНК. бар.
85
Эпидемиология. Көктем, жаз айларында табиғатта
кездесетін кенелердің шақканынан жұғады.
Патогенез. Кене адамды шаққанда вирус ағзаға еніп,
бірден нерв тінін-клеткасын зақымдайды. Содан ары ор-
талық нерв жүйесінде үлкен өзгерістер туғызады.
Кеие энцефалитінің белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі 8-
23 күн (көбінесе 12 күн). Негізгі белгісі қызба, ми мен нерв
жүйесінің шектелген бөлігін зақымдайды. Ауру жедел бас-
талады. Кейде науқастың әлсізденіп, басы ауырып, лоқсып,
ұйқысы қашып, мазасызданады. Ауру аяқ, мойын етгерінде
әлсіздікті сезініп, беті және мойны жансызданады.
Қызуы 39-40 градус көтеріліп, 2-10 күнге созылады.
Мойын-иық еттері босағандай болады, бас қатты ауыра-
ды. Мойын етінің қатаюы, Керниг, Брудзинский белгі-
лері айқындалады. Кейде ауру жеңіл де өтуі мүмкін.
Диагноз кененің шакқан орны немесе кенені теріден
шығарып алынған белгілер бойынша қойылады. Зақым-
дану белгілірі анықталады. Зертханада РСК, РПГА жа-
салынады, оның қортындылары диагнозды толықтыра
түседі. Кене энцефалиті қауіпті ауру, ұзақ емдеу керек
етеді. Алғаш науқасқа барлык жағдай жасап энцефалит-
ке карсы гамма-глобулин егіледі. Аурудың өрбуіне
қарай барлық зақымданған органдарға ем қолданылады.
Аурудың алдын алуда, шаққан кенені денеден алып,
тіркеуге невропатолог маманына жіберіп, сонда кене
энцефалитіне гамма-глобулин жасайды және бақылауда
болады. Тәжірибемізде кене шаққан адам емханаға жа-
бысқан кенесімен келеді, себебі ол аяқтары мен денеге
терең еніп алған. Сонда адамды ыңғайлы жатқызып,
кененің үстінен сұйық май тамызса, бір минөттен кейін
оның демалысы қиындайды, сонда жіппен бас жағынан
орап, ақырындап ырғақпен тартса, кене бар аяқ-қолымен
оңай шығады. Кене сорған жерді йодпен тазалап, маман
дәрігерге жіберу қажет.
ҚЫЗБА КУ (ҒЕВШ8 0)
Қызба Ку ауруы- риккетсий микробы тудыратын же-
дел ауру. Ағзаға енгенде, қызуды көтеріп, барлық ағзаға
әсер етеді жөне өкпе қабынуын тудырады.
Этиология. Риккетсий-майда микроб (0, 25-1 мкм),
86
қозғалмайды, грамотрицателді, қыздырғанға, кептірген-
ге, күн қызуына төзімді.
Эпидемиология. Жалпы риккетсий микробын сақтау-
шылар-жабайы жан-жануарлар, жорғалаушылар. Осы-
лардан үй жануарлары жұкдырады. Адамдар үй малдары-
мен жұмыс істегенде, тіпті сүтін пайдаланғанда, жұқты-
рады. Көбінесе көктем, жаз айларында кездеседі.
Патогенез. Адам демалғанда, тері арқылы және тамақ
арқылы жұқтырады. Содан қанға өтіп ішкі ағзаны зақым-
дайды.
Аурудың белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі 14-19 күн.
Ауру жедел қызудың көтерілгенінен басталады. 3-15
күнге дейін қызу 38-39 градус болып тұрады, не қызу
түсіп, қатты терлейді. Науқастың басы, сүйек-буын
еттері ауырады, тіпті көзді басқанда ауырғандық сезіледі,
тамаққа тәбеті жоқ, сана-сезімі озгермейді. Бет терісі аз-
дап қызарады, көз тамыры үлкейеді. Жүрек баяулап со-
ғып, қан қысымы төмендейді, жүрекке ауыртпалық
түседі. Кейбір науқастың 3-5 күннен кейін құрғақ жөтелі
басталып, кеудеде ауырғандық сезіліп, тындағанда өкпе-
де аздаған сырыл шығады. Рентген өкпенің қабынуын
көрсетеді. Тіл құрғақ, ақ қабыршақтанған. Бауыры және
көк бауыры үлкейеді. Сұйық аз шығады, зәрде өзгеріс
жоқ. Науқастың сауығуы созылмалы, әлсіздік, кызуы аз-
дап көтеріліп (субфебрилитет), жұмысқа жарай алмай 3-
4 апта қиналады.
Диагноз. Қызба Ку ауруы диагнозын қою науқастың
малмен қатынасы болса ғана оңай қойылады, тек зертха-
нада 1-2 аптада тексергенде, агглютинация реакциясы
және РСК Бернет риккетсий дәлелдейді.
Қызба КУ ауруымен ауырған науқастан міндетті
түрде мынандай зертханалық талдаулар қажет: 1. Жалпы
қан, зөр, 2. РСК риккетсий Бернета 2 рет. 3. ЭКГ,
рентген өкпені тексеру. 4. Қаңды микробқа тексеру.
5. Қанды қалың және жұқа жағындыға тексеру.
Емдеу. I. Этиотропты ем: Науқас ауруханада
емделеді. 1. Доксициклин 0, 1 2 рет күніне, 7-10 күн., 3.
Ципрофлоксацин 0, 5 — 2 рет күніне, 7-10 күн., 4. Лево-
мицитин 0, 5 - 4 рет күніне, 7-10 күн.
Жалпы науқастың жағдайына байланысты антибио-
тикті тандап, қосымша.
87
II. Патогенез үшін: Рингер, глюкоза 5%-400 қанға
тамшылатып 3 күн, рибоксин 10, 0, диклофенак 3, 0, та-
вегил 2, 0 5 күндей берсе ауру сауығады.
Ошақта аурудың алдын алу шаралары. Мал шаруа-
шылығында Курикетсиймен ауырмаудың шараларын
ұйымдастырады. Мал тұратын орындарды 10 % хлорлы
әкпен залалсыздандырады. Сүтті қайнатады. Мал шаруа-
шылығында істейтіндерге Куриккетсиіне қарсы егу қара-
стырылған. Әрбір еңбекшінің тазалық қағидаларын сақ-
тауы маңызды болып саналады.
ҚЫРЫМ ҚАНТАЛАУ ҚЫЗБАСЫ
(Крымская геморрагическая лихорадка)
Ауруды тудыратын вирус. Бұл ауру жедел басталып,
ағзада қызба улану және теріде қан құйылу белгілерімен
ерекшелінеді/
Эпидемнология. Табиғатта, әсіресе мал жайылымын-
да кездесетін кенелер арқылы жұғады. Көбінесе көктем,
жаз айларында ауру көбірек болады.
Патогенез. Вирус терінің майда тамырларын зақым-
дап, одан ары нерв жүйесі жолдарын қабындырып, нерв
жүйесі бойынша ауыр өзгерістер туғызады. Ағзадағы
барлық органдарда қан тамырларының шытынап, үзіліп
қан құйылу терінің өр жерінде басталады.
Аурудың белгілері, өрбуі. Жасырын түрі 7-10 күн.
Тіпті 30 күнге созылуы мүмкін. Ауру тез басталады.
Басы қатты ауырады, қалтырап, дірілдеп, қызуы 39-40
градусқа көтеріліп 7-9 күн ұсталып тұрады. Науқастың
беті қызарып, көзі қанталап, ерні албырап, тамағы қыза-
рады. 1-2 күнде шырыш қабығында, теріде қанталаған
бөртпелер пайда болады. 4-6 күннен соң кеуденің екі жа-
ғында, іште бөртпелер көбейеді. Тіс түбі қанталап,
мұрыннан қан кетеді. Қан қысымы төмендеп жүрек со-
ғысы бәсендейді. Тіл құрғақ, қалың қоңыр қабатпен жа-
мылған. Науқастың нервісі қозып, немесе күйзеліп бейқ-
ам күйде болады. Іші кебеді, нәжіс жүрмей қалады. Кіші
дәрет азаяды, зәрде эритроцит, цилиндр, белок
кездеседі. Қанда лейкопения 1,5 • 10/9л-3  10/9 л нейт-
рофилез солға көшу, лимфопения, тромбоцитопения,
88
СОЭ аздап жоғарылайды. Қырым қанталау қызбасы да-
муына қарай, ауыр және орташа түрде өрбиді.
I. ауыр түрі екіге жіктеледі: 1. ішкі органдарға кан
құйылмаған түрі, 2. ішкі органдарда қан құйылған түрі
болады. II. Орташа түрі де екіге жіктеледі: 1. іште қан
құйылмаған, 2. іште қан құйылған, III. Қырым қанталау
кызбасының қанталау белгісі жоқ түрі бұлай өрбиді: 1.
орташа түрі, 2. жеңіл түрі, 3. ауыр түрі. Қырым қанталау
қызбасының өрбуі 3 кезеңге бөлінеді. 1. алғашқы (қанта-
лауға дейінгі кезең), 2. қанталау кезеңінің өрбуі, 3.
сауығу кезеңі. Қырым қанталау қызбасы асқынбаған
жағдайда, ақырындап сауыға бастайды. Қызуы 3-5 күнде
дұрысталып, өлсіздік азайып, 2-3 аптада ішкі ағзадағы
өзгерістер кетіп, науқас жазылады.
Ауыр түрінде: уланудың белсенді болуы, қан құйылу,
аумақты көгерген қанталау, ДВС синдромы, тромбоцито-
пения, эритроцитопения, қаназдық болады.
Қырым қанталау қызба ауруында міндетті зертхана-
лық талдаулар:
1.	Жалпы кан, зәр, нәжіс, К\У, 2. Коагулограмма, 3.
РСК, ИФА,
4. Вирусты анықтау — КГЛ, 5. Билирубин, Аеі, Асі, 6.
Қандыазот қалдығына, мочевинаға, 7. Қанның электро-
литін анықтау, 8. ЭКГ.
Қырым қанталау қызбасын емдеу. I. Этиотропты ем:
1. рибетол тәулігіне!200 мг, 2. қан кұю, II патогенез
үшін: 1. қанталау болмас бұрын: 5-10% глюкоза, пбляри-
зациялайтын қоспа, гемодез, реополиглюкин, альбумин
5-10%-200, 0 2. қанталау кезінде: реополиглюкин, пл&з-
ма, қан, эритроцит-тромбоцит, лейкоцит тұнбасы, гидро-
каробанат натрий, протеаз ингибиторы, антибиотиктер.
ҚҮТЫРУ (БЕШЕНСТВО)
Құтыру өте қатерлі жұқпалы аурулардың бірі. Бұл
аурумен ауырғандардың бәрі дерлік өлімге душар бола-
ды. Себебі осы уақытқа дейін ауырған адамды жазып
алатын ем жоқ. Құтыру ауруының қоздырғышы КаЬіез
ұігиз деген вирус. Құтыру вирусы адам немесе жануар-
дың денесінен тысқары жағдайларда ыстыққа өте
89
сезімтал келеді. 60 градус ыстықта 10-15 минуттан кейін
өледі. Қайнатқан кезде вирус 2 минуттың ішінде өледі.
Ал суықта (12 градус аязда) жыл бойы сақталады.
Жердің жоғары қабатында 3 айға дейін өлмейді. 1 % фор-
малин, 2% спирт, 0, 1% тұз қышқылы, 2-3 % лизол және
хлорамин ерітінділері вирусты тез өлтіреді. Құтыру ви-
русы миға айырықша әсер етеді, із қалдырады. 1892
жылы румын ғалымы Негри Бабеш мидың жүйке жасу-
шасынан сол айырықша іздерді тапқан. Бұл із мидың
ішкі қабында өзіндік денешіктер болып өседі. 1903 жылы
Негри өзінің ғылыми жұмыстарында осы денешіктердің
сыртқы пішінін, мөлшерін және ішкі құрылысын зертте-
ген. Кейінірек барып бұл денешік ғылыми әдебиетге Ба-
баш-Негри денешігі деп аталатын болды. Ал 1903 жылы
П. Ремлингер аурудың қоздырғышы вирус екенін
дәлелдеді. Құтыру ауруына қарсы вакцинаны тұңғыш рет
Л. Пастер 1884 жылы ұсынды.
Аурудыі| жұғу жолы. Табиғатта қасқыр, түлкі, бор-
сық, суыр, күзен т. б. хайуанаттар және жарқанат кұты-
рып ауырады және бұл ауру солардың арасында үнемі
кездесіп отырады. Сондықтан да құтыру ауруын жабайы
хайуанаттардың ауруы (зооноз) деп есептейді. Осы аталғ-
ан жануарлардан кұтыру ауруы ит, мысық, кой, ешкі,
жылқы, түйе, кептер, қаз т. б. арқылы таралуы мүмкін.
Ал адамдарға бөрінен де қауіптісі қасқыр мен ит.
Өйткені ит адамдармен өте тығыз байланысты. Бөрінен
де қауіптісі бұралқы иттер. Аурудың екі түрін атауға бо-
лады: 1) құтырудың жабайы түрі. Оның ошағы жабайы
жануарлар-қасқыр, түлкі т. б., 2) құтырудың қалалық
түрі. Оның ошағы — ит, мысық т. б. жануарлар. Ауруды
қоздыратын вирус құтырған жануардың сілекейімен
бірге шығады, яғни вирус сілекейде болады. Құтырған ит
немесе қасқыр адамды қауып алса немесе оның сілекейі
адамның денесіндегі жарақаттарына, тіпті сау денеге
тисе, ауру пайда болады. Аурудың вирусы денеге енген
бойына ауру бірден басталмайды. Ол онда өніп-өседі.
Оның денеде өніп-өсуіне бірталай уақыт керек. Өніп
өскеннен кейін денені ауру билей бастайды. Вирустың
қоныстайтын жері-жүйке жүйесі. Сондықтан да ауырған
жануардың ең алдымен жүйке жүйесі зақымдалады. Ви-
рустың денеге енгеннен аурудың алғашқы белгілері
90
біліне бастаған уақыт арасын жасырын кезең дейді.
Міне, осы жасырын кезең 10т90 күн, тым өрі кеткенде I
жылға дейін созылуы мүмкін.
Құтырудың белгілері. Құтырған жануарды ажырата
білетін адамдар кезінде шара қолданып, өзін және айна-
ласындағы адамдарды қауіп-қатерден сактай алады.
Ауылда ит ұстамайтын үй жоқ десек қателеспейміз.
Қазір қалада да ит ұстау сәнге айналды. Ит —адамның
көне замандардан келе жатқан адал досы. Ал ол құтырғ-
ан кезде адамның өте қауіпті жауына айналады. Құтырғ-
ан иттің белгілері мынандай болуы мүмкін. Ауырған
иттің мінезі кілт өзгереді. Ол өз иесіне қайта-кайта ерке-
лей береді немесе қараңғы қуыстарға тығылып, ешкімге
көрінбеуге тырысады. Жиі-жиі мазасызданып, шыбын
ұстағандай боп аузын ашып, тістерін ақситады.
Денесіндегі жарақатын тілімен жалап және сол жерін
қайта-қайта тістей береді. Құтырған ит тұрған үйінен
қашуға тырысады. Байлаулы болса, бар күшін салып
шыпжырдан босанудың амалын іздейді. Міне, осы кезде
ол ешқандай себепсіз және үрмей адамды қауып алуы
мүмкін. Ол тіпті өз иесін де кабады. Осы кезенде иттің
сыртқы түрі де өзгереді. Оның астыңғы жағы салбырап,
аузынан сілекей ағып, көзі қылиланып, даусы қарлыға-
ды. Кейінірек барып сал ауруы (паралич) пайда болады.
Ең алдымен оның артқы аяқтары, одан кейін алдыңғы
аяқтары тартылады. Құтырған иттің басқа да белгілері
болуы мүмкін. Құтырған ит 6-8 күннен кейін өледі. Бұл
аурудың тағы да бір белгісі —құтырған ит судан қорқады.
Құтыру ауруы ғылыми медицина өдебиетінде “гидрофо-
бия” деп аталады. Бұл грек сөзі “гидро-су, фобиес-
қорқу”. Бұл ауру белгілерінен туған сөз. Құтырған иттің
судан қорқу белгісі жиі кездеседі және өте айқын байқа-
лады.
Орыстың ұлы жазушысы А. П. Чехов дәрігер болған
адам. Ол кұтырған адамды көргенін былай деп жазыпты:
“сан-алуан аурулардың ішінде ең қорқынышты және
адамды соншалықты қиналдыратын құтырудай ауру жоқ.
Мен құтырған адамды көргенімде 5-6 күндей өзімді
коярға жер таппадым. Сол кезде дүние жүзіндегі барлық
иттерді де, ит құмар адамдарды да өлердей жек көрдім”.
Құтыру вирусы жұкқан адам инкубациялық кезеңінде,
91
біраз уақыт өзін денім сау деп есептейді. Инкубациялық
кезеңнің созылу мерзімі адам денесінің ит қапқан жеріне
және жараға түскен вирустардың мөлшерінің азды-
көптігіне байланысты. Егер қүтырған ит басты, қолды,
мойынды қапса, онда ауру тез білінеді. Аяқты қапса,
онда жасырын кезең созыла түседі. Сілекеймен бірге жа-
раға түскен аурудың вирусы жүйке жүйелері арқылы бас
және жұлынға жетіп, сонда қоныстап, өніп-өседі. Соның
салдарынан мидың қабынуы басталады. Аурудың баста-
луына бір-екі күн қалғанда адамның жазылып қалған жа-
расының орны сырқырайды, солқылдайды, қышиды
және тоңу сезімі пайда болады. К.ей кездерде ит қапқан
жерлері қызарып кетеді. Адам мазасыздана бастайды,
көңілі жабыраңқы келеді, әлсіздік пайда болады, асқа
төбеті шаппайды, үйқысы бұзылады. Оны қорқыныш сезім
билей бастайды. Адам ауаның лебіне, қатты дыбыстарға,
жарыққа өте сезімтал келеді. Ауаның лебі адамның тыныс
мүшелерінЦ бұлшық еттерін түйілтеді. Сонымен қатар
адамның да Судан қоркуы өте айқын байқалады және жиі
кездеседі. Ол қатты шөлдесе де су іше алмайды, себебі
жұткыншақтың жүйке жүйесі зақымдалып, осыған орай
адамның жұту қабілеті бұзылады. Ақырында сал ауруы
пайда болады. Өмірінің соңғы уақытына дейін есі сақта-
лып, адам өзінің ауыр халін жақсы түсінеді. Ауырғандар-
дың бәрі де 2-4 күннен кейін тыныс және жүрек қызметі
бұзылуынан қаза табады. Құтырудан сакдану жолдары.
Ауруды емдеуден одан сақтану оңай. Міне, соның
ішінде, әсіресе кұтырудан сақтану мәселесіне үлкен ма-
ңыз беріледі. Кейбір ересек адамдар, көбінесе балалар
итті, мысықты жақсы көріп, әлпештеп, оны сипап, оған
бетін, қолын жалатады. Ауырған иттің немесе мысықтың
ауру белгілері бірден пайда болмайды, ал кейде тіпті
білінбейді де. Сондықтан ондай хайуандар сырттан қара-
ған адамдарға сау көрінуі де мүмкін. Егер ит қауып неме-
се мысық не басқа жануар тырнаса, сілекей денеге тисе
немесе құтырудан өлген жануарды сойған адамдар сол
сөтте, әрі кетсе бірнеше сағатта жақын жердегі емдеу
мекемесіне барып, дәрігерге көрінуі керек. Жарақат ал-
ған адам шаң-топырақ, тағы басқа былғаныш заттар
түспеуі үшін аса сақ болғаны жөн. Мұндай былғаныш
заттар, құтыру ауруынан басқа, сіреспе, газ гангренасы
92
сиякты ауруларды жұқтырады. Емдеуші дәрігер жараның
түріне қарай құтыруға қарсы егу емін тағайындайды
және сіреспе гангренасы ауруларынан сақтандыру шара-
ларын да жүзеге асырады. Құтырған жануарлардың за-
кымдануына ұшыраған әрбір адам, жедел жәрдемнің
мына бір түрлерін өздеріне өздері қолдана білгендері
жөн. 1. құтыру вирусының денеге тарауын бәсеңдету
мақсатымен жараны, не тырнаған жерін, не сілекей тиген
жерін қайнаған сумен және сабынмен мұқият жуған
жөн, мұны өзі сіңіп үлгермеген сілекей қалдығын және
ондағы вирусты денеден тазартуға мүмкіндік береді, 2.
қапқан жерді йод тұнбасымен кұйдіру кажет, 3. жараны
таза зарасыздандырылған дәкемен таңып, байлап қойған
жөн, 4. ондай адам тез арада дәрігерге баруы жөн.
Дөрігер кұтыру ауруына қарсы егілу керек деп тапса,
онда оның айтқанын орындау керек. Ондай адамдарға
антирабиялық дәрмектерді (иммуноглобулин, вакцина)
қолданады. Дәрігердің айтқанын бұлжытпай орындап,
қажетті емін ұқыпты алған адамдар ғана ауырмай қалады.
Ауруға қарсы уақтылы жүргізілген егу жұмыстарының
нәтижесі әр уақытта да жақсы болады. Адам денесінде
пайда болатын антидене вирусын толық жоюға
мүмкіндік береді. Ал адамды жарақаттаған жануарға не
істеу керек? Егер ол белгілі болса, онда оны байлап,
бөлек бөлмеге қамап, сонда бақылау керек. Егер оған
жағдай болмаса, онда оны үлкен сақтықпен мал
дәрігеріне жеткізу қажет. Адамды қапқан, тырнаған
ауруы сипатталмаған жануар 14 күнге дейін мал
дәріғерінің қарамағында болады. Осы мерзімнің ішінде
ауру-саулығы анықталады. Қапқан жануарлардың ауруы
анықталғанға дейін бакылаудағы адам құтыру ауруына
қарсы егіле береді. Егер мал дәрігері ондай жануарды сау
деп тапса, онда егілу тоқтатылады. Ал егер жануар құты-
рған боп шықса, онда адамға дәрі әрі қарай егіле береді.
Ауруды таратпас үшін ауырған жануарды өлтіру керек.
Терендігі 2 метр етіп қазып, өлікті сонда көмеді. Олар-
дың терілерін алуға болмайды. Жануарды көму алдында
креолин, хлорлы әк т. б. дәрі-дәрмектермен зарарсыз-
дандыру керек. Ауырған мал, ит тұрған қораларды таза-
лап, 2% немесе 3 % креолиннің ерітіндісімен зарарсыз-
дандырған дұрыс. Ауру немесе ауруға шүбәлі жануардың
93
сілекейлі тиген киімдерді суға қайнатып жуу керек. Ал
жууға немесе қайнатуға болмайтын киімдерді ыстық
үтікпен жақсылап үтіктеу керек. Құтыру ауруына шүбәлі
малды союға рұқсат керек, егер ол малдың тістелгеніне 8
күн өткен болса және сол уақыттың ішінде ауру
белгілері білінбесе, сонда ғана оны союға рүқсат
беріледі. Ауру немесе ауруға шүбөлі малдың етін. сүтін,
басқа да өнімдерін тамаққа пайдалануға болмайды.
Күтыруға қарсы күресуде жөне одан сақтану жолдарын-
дағы басқа шаралардың бірі-ит және басқа үй жануарла-
рының арасында қүтыру ауруын болдыртпау. Құтыру
ауруын иттерді сақтау үшін егу шараларын уақытында
жүргізіп отыру мал дәрігерлерінің негізгі міндеті болып
табылады. Асыранды иттерді қораларда байлаулы ұстаға-
ны жөн. Егер қора жақсы бекітіліп, ит көшеге шыға ал-
майтын болып, сондай-ақ бөтен иттер қораға кіре алмай-
тын жағдайда ғана итті қорада бос жіберуге болады. Егер
ит ауырып ^алса немесе оның мінезінің кілт өзгергені
байқалса, дереу мал дәрігеріне хабарлау керек. Иттерді
құтыру ауруына қарсы дер кезінде ектіру қажет, егілген
иттер мен малдар 8-12 айға дейін құтырумен ауырмайды.
Құтыру ауруына қарсы негізгі шаралардың бірі бұралқы
иттерге, қаскыр, түлкіге қарсы күрес жүргізу. Итті, мы-
сықты сату, сатып алу және оларды поезбен, кемемен,
ұшақпен алып жүру үшін мал дәрігерінің рұқсаты керек.
Балалар бақшасында, мектептерде, балалардың демала-
тын орындарында күзетші иттерді ұстау үшін әдейі
рұксат алуы керек, онда да ондай жерге балалармен ешқ-
андай қарым-қатынаста болмау керек. Құтыру ауруын
алдын алу шараларында халықтың арасында санитарлық-
ағарту жұмыстарын жүргізу маңызды.
ЛЕПТОСПИРОЗ
Лептоспироз- жедел жұқпалы ауру. Лептоспироз
серотиптердің өсерінен ағзаның улануы болады қызуы
көтеріліп, бауыр, бүйрек, нерв жүйесі зақымдалады.
Этиология. Лептоспироз таяқшасы ұзындығы 7-14 мкм,
ені 0,07-0,15 мкм, құрылысы күрделі, қозғалғыш,
көлденеңінен бөлініп-бөлініп өседі. Ашық суларда 25-26 күн
94
сақталады, ал сүт, майда 1-2 күн, бірақ ысытқанда, тұздаған-
да, кант қосқанда лептоспироз өліп қалады. Түрлі залалсыз-
дандыру сұйығынан, антибиотиктерден жойылады.
Эпидемиология. Адам лептоспирозды жабайы және
үй жануарларынан жұқтырады. Кемірушілерден, ал үй
малынан ірі қара мал, иттер, шошқалар, сондай-ақ ашық
су қоймаларынан да жұқтырады. Көбінесе кәсіби
жұмысшылар тамыз айларында ауырады және ашық су
қоймаларында шомылған кісілерде кездеседі.
Патогеиез. Адамға асқазан шырыш қабығы, көз және
тері арқылы енеді. Қан арқылы бауырға орналасып сонда
өсіп-өнеді, содан басқа органдарға тарайды, әсіресе,
бүйрек жиі зақымданады. Бауыр мен бүйрек қабынады.
Лептоспироздың белгілері, өрбуі. Жасырын кезеңі 4-
14 күн (көбінесе 3-4 күн). Өрбуіне байланысты: 1. сар-
ғыш, 2. сарғышсыз, жеңіл, орташа, ауыр болып бөлінеді.
Ауру кенет тез басталады. Ең алғаш қызуы 39-40 граду-
сқа көтеріледі, дірілдеп, қалтырап, басы қатты ауырады,
әсіресе аяқ, бұлшық еттері ауырады, белі, барлық денесі
сырқырайды, ұйқысы қашып, мазасы кетеді. Беті қыза-
рып, ісініп, көзі қызарып, тіпті мойны, кеудесіне дейін
қызарады. Сипағанда тері еттері ауырады. Кейінгі кез-
дескен лептоспирозда, адамның лимфабездері үлкейеді,
денеде әртүрлі бөртпелер пайда болады, қанды бөртпе-
лер жиі кездеседі. Бұл белгілер 6-7 күнде кетеді. Ауру-
дың ауыр түрінде көз сарғыштанып, тері де сарғаюы
мүмкін. Бауыр үлкейеді, бірақ БХА бауырға тән
өзгермейді. Жалпы, кейбір ауруларда, тыныс жүйеле-
0інің қабынуы болады, аздап жүрек соғысы жиілейді, 5-6
күнде барлық белгілер кетіп қалады. Лептоспирозға тән:
лейкоцитоз, нейтофилез, СОЭ үлкен. Микроагглютина-
ция РМА және гемагглютинация РПГА бәсең тікелей
емес реакция эритроцит антигенімен тексерулерде леп-
тоспирозды толықтырады.
Лептоспироздың өрбуін қысқа қорытындыласақ: Сар-
ғыш жеңіл түрінде: жалпы билирубин Ю0 мкмоль/л,
қызуы 5 күннен аспайды.
Орташа түрінде: жалпы билирубин 100-170 мкмоль/л,
қызуы 10 күн, одан ары субфебрилитет, ОПН 1-2 сатысы
болуы ықтимал.
Ауыр түрінде: жалпы билирубин 170 мкмоль/л, одан
95
жоғары, кызуы 10-14 күн бойы, ДВС синдром, ИТШ I, П,
Ш сатылары, ұзак қызба тән.
Лептоспироздың сарғышсыз түрі: 1. жеңіл-қызуы 38-
39, 5 градус, 5 күндей.
2.	Орташа түрінде: қызуы 38, 5-39, 5 градус, 10 күндей
созылып, біраз субфебрилитет болады, ОПН 1-2 сатысы
болуы мүмкін.
3.	Ауыр түрінде: кызуы 40-41градус 10-14 күн. ОПН
1-2 саты. ДВС-синдром ИТШ, менингит, ұзак субфебри-
литет болады.
Лептоспироз ауруында міндетті зертханалық талдаулар:
1. Жалпы қан, зәр жөне Нечепоренко әдісімен зәрді
тексеру, 2. Азот қалдығын, мочевина, креатининді аны-
ктау, 3. Коагуллограмма, 4. Билирубин, АИ, Асі, 5.
ЭКГ, 6. Өкпені ренігенге түсіру, 7. РМА, 8. Бактерия-
логиялық канды тексеру, 9. Асколи әдісімен термопре-
ципитация
Емдеу. Лептоспирозды емдеуде негізгі әдіс: антибио-
тик пен ауруға қарсы иммуноглобулин. 1. ампициллин
1,5-2,0 — 4 рет тәулігіне, бензилпенициллин (менингит)
Змлн — 4 рет, Амоксицилин 500 мг — 3 рет 7 күн, Докси-
цилин 100 мг — 2 рет 7 күн (кызуы түскен соң, тағы 3
күн), 2. лептоспироздыққа қарсы иммуноглобулин ауыр
түрінде 10-15 мл бірінші күні, 2-3-ші күндері 5-10 мл
бұлшық етке. 3. ИТШ, ДВС-синдромдағы емдер, Ауру-
дың алдын алуда: КЗМОК и ЗРК 14/ХП-98 ж. №601
бұйрығы “Лептоспироз ошақтарын жою” шараларын
орындау.
ЛИСТЕРИОЗ
Листериоз-жұқпалы ауру, кемірушілерден жұғады.
Ауру жедел және созылмалы түрінде кездеседі.
Этиология. Ауру қоздырғышы-листерий (Ьізіегіа
топосуіоёепез) 0,5-0,6 мкм таяқша, грамположителді,
оттегі бар ортада өседі, антибиотикке шыдамсыз.
Эпидемиология. Табиғатта бұл ауруды таратушылар
кемірушілер-саршұнақ, тышқандар, кейбір үй жануарла-
рынан да листерийді тапқан.
Патогенез. Листерий асқазан жолы арқылы еніп,
жұтқыншақ бездерін және мойын бездерін қабындыра-
96
ды. Қанға енгенде бауыр, көкбауыр, нерв жүйелерін за-
қымдайды, ал бүйректе листерий ұзақ сақталады.
Ауру белгілері жәие дамуы. Жасырын кезеңі 2-4 апта.
I. Аурудың ошақты түріндегі өрбуі бұлай жіктеледі: 1)
тері түрінде, 2) тыныс жүйелерінде, 3) баспа түрінде, 4)
нерв жүйесі, 3)Көз, 6) созылмалы түрінде. II. Ағзада та-
раған түрі. Жедел тараған кезде науқастың қызуы
көтеріліп, бас ауырып, ұйқысы қашып, бұлшық еттері
ауырып мазасызданады, тамаққа тәбеті болмайды. Ауру
3 күннен 2 аптаға дейін созылады. Тері листериозы,
көбінесе мал шаруашылығында еңбектенгендерде жеңіл
өтеді. Теріде бөртпелер кездеседі. Баспа түріндегісі,
кәдімгі стрептококк баспасындай, бірақ ауырлау түрі-
жара қабықшалы баспа, мұнда науқастың қызуы 38, 5-39
градус, жөтел, тамағы жұтқанда ауырады, ауызды ашып
қарағанда тамағы қызыл, ісінген баспа, лимфа бездер
қабынған, ұстағанда ауырады. Қанда лейкоцитоз, СОЭ
өскен, мононуклерлер көбейген (70%).
Ағзада таралған түрі сирек кездеседі, адамның қорға-
ныс қабілеті төмендегенде организмдегі листерий таяқ-
шалары өсіп-өніп қан арқылы ішкі ағзаны — бауырды,
бүйректі, нерв жүйесін кабындырады.
Диагноз қою қиын. Зертханада қан, тамақтан, безден
талдау алып, листерий анықталғанда қойылады. РПГА
листерий антигенімен 2 рет 5-6 күн аралығында қою ке-
рек. Екіқабат әйелерді листерийге мұқият тексереді.
Листериоз ауруында зертханалық міндетті талдаулар:
1. Қанды жалпы зерттеу, К\У, зөр, нөжіс тексеріледі, 2.
Бактериологиялық зерттеу: қан, зөр, нәжіс, жұткыншақ-
тан жөне листериоз тудырған ошақтардан жағынды, 3.
РПГА листериоз антигенімен 5-6 күн аралығында.
Емдеу I. этиотропты ем: 1. ципрофлоксацин немесе
цефаклор 500 мг— 2 рет 5-7 күн, 2. цефтриаксон 1,0-2
рет қанмен, ципрофлоксацин 500 мг — 2 рет қанмен, це-
фазолин 1,0 — 3 рет — 7-10 күн. Ампициллин 1,0 — 4 рет,
цефалоспорин 1, 0 — 3 рет (әйелдерге), II. Патогенез
үшін: I. рингер 400 (трисоль, ацесоль), 5% глюкоза 400
№3-4. 2. маннитол 400 №3-4 регидрон, оралит т.б. III.
Организмнің сезіну қабілетін күшейту I. хлорперамин 2,
0 — 2 рет, 2. преднизолон, ронколейкнн.
Ошақтагы аурудың алдын алу шаралары. Малда лис-
472-7	97
териозды болдырмау шаралары. Сүт тағамдарын қайна-
тып ішу. Екіқабат әйелдерге мал шаруашылығында
жұмыс істемегені абзал. Сонда ғана нәрестеге ауру
жұқпайды. Листериозбен ауырған адам ортаға қауіпсіз.
ОБА (ЧУМА)
Оба — өте қауіпті, әрі жұқпалы, себебі ағзаны қатты
уландырады, денедегі лимфабездері мен өкпені зақым-
дайды.
Этиология. Қоздырушы-оба таяқшасы, өлшемі 0, 5-
1, 5 мкм, қозғалмайтын, грамотрицательді, сыртқы
ауада төзімсіз. Құрамында 30 АГ, ЭКЗО, эндотоксин-
дері бар.
Эпидемиология. Табиғатта обамен неше түрлі
кеміргіштер ауырады. Атап айтқанда: саршұнақтар,
құмтышқанд^ар, үй тышқандары, жабайы қоян, түлкі,
күзен, ақ бөкен, үй жануары-түйе ауырады. Обаны тара-
туда қансорғыш бүрге мен кенелер маңызды орын алады.
Адамға оба жабайы жануарларды аулағанда, оның
терісін сыпырғанда жұғады. Ал, түйе ауырғанда бірнеше
адам бірігіп сояды, олардың бәрі обамен ауруы мүмкін
және түйенің етін бөліп таратқанда немесе базарда сатқ-
анда обаның таралу қаупі үдейеді.
Патогенез. Обаның қоздырғышы ағзаға тері арқы-
лы, тыныс жүйелері және асқазан-ішек арқылы енеді.
Енген жолына байланысты алғашқы белгісі болады.
Теріде іріңді безеу (пустула), не жара пайда болады.
Адам лимфабездері арқылы тарап бездер шошынып
ісінеді (бубонная), микробтар уытын шашып (эндоток-
син шығарып) организмде улану басталады. Ары қарай
барлық органдарда қабыну болады, әсіресе өкпе, ты-
ныс жолдарының қабынуы науқастың жағдайын қиын-
датады.
Обаныц белгілері, өрбуі, Обаның жасырын кезеңі 2-3
күн, өкпеде өте қысқа, егу алғандардың жасырын кезеңі
8-10 күнге созылуы ыктимал. Оба өрбуіне байланысты: 1.
шектелген түрі: тері түрі, без түрі, тері-без түрі, 2. ішкі
ағзаны уландыру түрі, 3. сыртқы ағзаны уландыру түрі
(алғашқы өкпе қабынуы, екінші өкпе кабынуы, ішек
98
қабынуы). Оба ауруы кснет басталады. Науқастың қызуы
39-40 градусқа көтеріліп, дснссі әлсізлсніп, басы ауыра-
ды, айналады, бұлшық еттсрі сыздайды, лоқсиды, кұса-
ды. Ауруда қорқыныш қаупі күшейсді, мазасызданып,
сандырақтай бастайды. Беті және көзі қызарады. Тілі
ісінген, ақ қабат жабылады. Денесін ауру билсгсн ада.м
тәнтіріктеп, теңселіп, есінен тана, аласұрады. Сөйлсгсн-
де тілі күрмелейді. Жүрек соғысы жиілеп, қан-тамыр
жұмысы нашарлайды. Демалысы жиілсйді. Іші кспкен,
бауыр, көкбауыр үлкейген.
Обаның без түрінде қабынған без қатты ауырады.
Мұндайда адам қабынған безіне ештсңе тигізбеуге ты-
рысады. Адам бездерінің ішінде әсірссс колтық безі
қауіпті, себебі қолтык безі арқылы өкпе тез закымдана-
ды. Бездің үстіндегі жері бірден өзгермейді, бездің
бірте-бірте ұлғаюына байланысты тері қызарыи сыздай-
ды, жылтырайды. Бездің айналасы да іседі, көгереді.
Бірнеше бездің ісуі де мүмкін. Ақырында бездердің ісігі
басылып немесе оның аузы ашылып, жара болып бітеді.
Обаға қарсы сгу алғандар обаны жұқтырғанда жеңіл
түрінде ауырады, асқынған түрі болмайды. Ең қауіптісі
өкпе обасы. Оның коздырғышы қақырық-сілексймсн
ауа арқылы тарайды. Өкпе обасы көбінесе без түрі асқ-
ынғанда пайда болады, безден қан арқылы өкпегс
жетеді. Кеудеде шаншу пайда болады, жөтелгенде қан
аралас қақырық түседі. Науқас халі өте нашар болады.
Ентігеді, жүрек қызметі төмендеп, кеуде шаншып
ауырып, аузынан қанды көбік ағады. Ең қауіптісі жа-
нындағылар түгелімен обаны жұқтырады. Оба-өтс
жұқпалы ауру. Сондықтан Қазақстан Республикасы
Денсаулық сақтау Министрінің 10. 04. 2002 ж. №351
бұйрығы бойынша ауруды жою, алдын алу, ошақтағы
аймақтағы індетті жоюдың барлық шаралары мүлтіксіз
орындалады. Аса қауіпті Оба ауруымен ауырған науқас-
тан міндетті түрде зертханада талдау жасалады: 1. Науқ-
астың жалпы қанын, зәрін, КХҮ анықтау. 2. Бактерияло-
гиялық зерттеуге науқастың қанын, қақырығын,
жұтқыншақ жағындысын, шошыған бездсн (бубон) тал-
дау алынады. 3. Емдеу барысында тексеру мақсатымен
бактериялогиялық зерттеулер қайталанады.
Обаиы емдеу. І.Этиотропты см: Антибиотиктср та-
99
мыр немесе бұлшық етке 7-10 күн жоғары мөлшермен
беріледі. Цефалоспориннің 3 ұрпағынан цефтриаксон
немесе цефалоспарннын 2 ұрпағынан (цефурохсим), не
(цефазалин), (ампициллин), ципрофлоксацин немесе
аминагликозид (гентамицин) 240 мг төулігіне, егер науқ-
асқа әсері шамалы болса, 3 күннен кейін антибиотикті
ауыстыру қажет. 2. Патогенез үшін: ИТШ Реополиглю-
кин, поляризациялайтын ертінді, Преднизалон 60-90мг,
Лазикс 2, 0-4,0 мл, жүрекке керекті дәрілер.
ПАСТЕРЕЛЛЕЗ
Этиология. Пастерел-майда, кысқа таяқша, ұзындығы
0, 3-1,5 мк, ені 0, 15-0, 25 мк грамотрицательді, қозғал-
майтын, спорсыз. өздері топталып 3 түрде кездеседі,
жылтыр, сілекейлі. Күн сәулесінен жөне қыздырғанда
тез өліп қа/іады. Топырақта 30 күн, құстарда, мал
еттерінде ұзақ сақталынады. Түрлі химиялық сұйықтарда
өмір сүре алмайды. Пенициллинге төзімді, тетрациклин-
нен өледі. Жануарлар денесінде ұзақ сақталады.
Эпидемиология. Адам жөне жануарлар пастерелл
қыздырғышын тыныс органдарда, ауызда сақтайды. Адам
ауруды ауру малдан, ит, мысықтан да жұқтырады.
Патогенез. Қоздырғышты адам ағзада сақтаса, қорға-
ныс қабілеті төмендегенде, аурудың белгілері байқалады.
Қоздырғыш қабыну туғызады, эндотоксині лимфабезде-
рін үлкейтіп, ары тарап, бауыр, көкбауырды ісіндіреді.
Экзо және эндотоксин ауруды асқындырады, ағзада қан-
ның қанталауы (геморрагический) көбейеді.
Пастереллездің белгілері, өрбуі. Жиі кездесетін түрі-
терідегі қабыну. Терідегі майда жарақат арқылы қоздыр-
ғыш еніп, алдымен дақ-таңба пайда болып, қышып,
ауыртып, зақымданған жердің 0, 5-1,5 см қызарады, қата-
яды. Орны ауырады. Содан іріңсіз түйінге айналады.
Түйін қанталайды, қабынады. Бұл қабынған түйіннің ай-
наласындағы лимфабездері үлкейіп, үстіндегі терісі
қызарып, қатайып, ауырады, ісінген тері, іші ірінді, кей-
де жарылады. Тері түрінде жасырын кезеңі 1-7 күндей
болады. Ауру біртіндеп басталады. Ары асқынғанда
лимфабездері 4-5см көлемінде үлкейіп, ауырып, сыздап,
100
қатқылдау болып келеді. Бездің астындағы ет қабаттары
да ісініп, қабынады. Бұл кезде қызу көтеріліп, науқастың
жағдайы төмендейді. Пастереллездің көзді, жоғарғы ты-
ныс жолдарын, баспаны, ішті зақымдайтын түрлері де
кездеседі. Ондай жағдайда бірінші ошақтар аймағында
лимфабездері тамырлары қабынады. Ол зертханада пас-
терелл анықтағанда қойылады. Ауру бұдан өрі өрбігінде
ағзада екінші ошақтар пайда болып, ауру өрбиді.
Мұндайда науқастың жағдайы нашарлап, ағзаның ула-
нуы, ИТШ немесе ДВС-синдром туындайды, өкпенің
ісінуі білінеді, бүйрек жұмысы қиындайды. Науқастың
қысымы төмендеп, ентігіп, зөр жүрмей қалады.
Жүректің қызметі нашарлап, ИТШ және ДВС синдромы
болады. Басқа терінің ірінді ауруларымен салыстырған-
да, сараптағанда пастереллезді анық қоюға болады. Зерт-
ханада бакталдау және РПГА антигенімен диагнозды то-
лықтырады.
Пастереллез ауруында зертханалық міндетті талдау-
лар: 1. Жалпы қан, зәр, нәжіс, тексеріледі, 2. Бакте-
риялық зерттеулер: қанды, терідегі ошақтан, 3. РПГА па-
стереллез антигенімен 2 рет, 4. ЭКГ.
Емдеу Пастереллезді емдеу ауыр түріне байланысты
жүргізіледі.
I.	Этиотропты дөрілер: 1. ципрофлоксацин 500 мг - 2
рет + цефазолин 2, 0 — 3 рет + 7-10 күн немесе, 2. цип-
рофлоксацин 500 мг — 2 рет + ампициллин 0.08	3 рет-
7-10 күн немесе 3. ципрофлоксацин 500мг — 2 рет + Ген-
тамицин 0, 08- 3 рет — 7-10 күн; II. 1. цефтриаксон 1,0 —
2 рет 7-10 күн, 2. цефазолин 2, 0 - 3 рет - 7-10 күн, ген-
тамицин 0, 08 - 3 рет - 7-10 күн, 3. ципрофлоксацин 500
мг — 2 рет — 7 күң, Цефазолин 2, 0 — 3 рет, тамшылатып
7-10 күн, III. ІЪғрогенез үшін: 5% глюкоза-400,0 №4,
Рингера 400, 0 №4 (трисоль, квартосоль, ацесоль). Науқ-
астың әр кг салмағына 50 мл сұйық, фуросемид 20-40-80
мг, преднизолон Змг/кг тәулігіне 1-3 күн, манитол 400, 0
№3-4.
Тамақты шайқау, түрлі антибиотик майын терідегі
ошақтарға жағады.
101
САЛЬМОНЕЛЛЕЗ
Сальмонеллез-жедел жұқпалы ауру, сальмонелл тая-
қшалары тобынан туындайды. Негізі сальмонелл таякша-
лары ас қорыту жүйелерін зақымдайды.
Этнология. Сальмонеллез тудыратын сальмонеллдің
2300 серотипі белгілі. Жылына 50-60 жаңа түрлері қосы-
лып отырады екен. Жиі кездесетін түрі: сальмонеллез
сүзегі(8а!т іурһітигеит), 8а1т Іопбоп, (8а1т һеібеі).
Сальмонеллдің 3 түрлі антигені бар: О-соматикалық, Н-
жіпшелі, К- беттік. Сальмонелл-таякша 2-4 мкм, ені 0, 5
мкм, козғалғыш, аяқтары бар, +6, +46 градуста тез өсіп-
оніп, суда 120 күн, далада да ұзақ қасиетін сақтайды, ет-
шұжықта 3-4 ай, мүздалған қалпында да 1 жылға дейін
тірі, ал сүт өнімдерінде тез өсіп-өнеді. Тамақтың дәмі
бұзылмайды.
Эпидиомологня. Ауруды адамға жұқтыру көзі жану-
арлар, қүста^, үй құстары, оның жұмыртқалары. Адамдар
да сальмонелл таяқшаларын ағзасында сақтап, басқаға
жұқтыруы мүмкін. КеЙінгі кезде аурухана, бала-бакшада
жұмыс істейтін қызметкерлерден жұғып көп адамдар
аурып қалған жағдайлар кездеседі. Немесе сальмонел-
лезбен ауырған малдардың, құстардың етін, құстың
жұмыртқалары арқылы да жұғады. Мұның бәрі жылы
кезде, мүздатқышта дұрыс сақталмаған жағдайда
кездеседі.
Патогенез. Ауру кезінде сальмонелл ас қорыту жолы
арқылы еніп, агзаға әсер етеді. Ас қорыту жолында саль-
монслл ащы ішекте жиналып, өсіп, асқазан, ішек шырын
кабынғанда өнеді. Микроб өлгенде эндотоксин қалдыра-
ды. Сальмонеллдің сүзекті түрінде қан тамырларына
өтіп, барлық агзаға әсер етеді. Сонда асқазан, ішек қуыс-
тары ауырып қоймай, жүрек, қан тамыр жүйелері
өзгеріске ұшырайды. Ағзадағы қызу теңдігі бұзылып,
түз, су, физиологиялық зат алмасуы ауытқиды. Сальмо-
неллездің ауыр түрінде ағзадан су көп шыққандықтан,
тұз, электролиттер, қан мөлшері де азаяды, қан қысымы
төмендеп, сырқаттың жағдайы нашарлайды. Жалпы
организмнің қорғаныс қабілеті иммунитеті мен
сальмонеллсздің таяқшаларының қасиетіне байланысты.
Сальмонеллездің белгілері және өрбуі. Бұл жұқпалы
102
аурудың жасырын кезеңі 6-сағаттан 3 тәуілікке(көбінесе
12-24 сағат) созылуы мүмкін. Сальмонеллездің түрлері: 1.
асқазан тұсында, 2. асқынған түрі, 3. ағзада сальмонеллез
таяқшаларын сақтау(ауру белгілері жоқ) түрі. 1. Асқазан
төңірегіндегі (гастроинтестинальная) түрі асқазан мен
ащы ішекті зақымдайды. Бұл түрі жиі кездесіп, жеңіл, ор-
таша, ауыр түрде дамиды. Ауру жедел басталып, қызуы 39
градусқа көтеріліп, бас ауырып, өлсіздік пайда болып,
құсқысы келіп, құсып, асқазан, кіндік түбі ауырып, кейде
іші өте бастайды. Салъмонеллездің жеңіл түрінде қызуы
37 градус мөлшерінде, 1 рет ғана құсып, іші күніне 4-5 рет
өтіп, 1-3 күнде тоқтауы мүмкін. Сальмонеллездің орташа
түрінде қызуы 38-39 градус 4-5 күн ұстап тұрады, бірнеше
рет құсып, іші 9-10 рет өтуі мүмкін. 6-7 күнге созылуы
ықтимал. Мұндай жағдайда, жүрек, қан тамыры соғысы
жиілеп, қан қысымы төмеңдеп, ағзадан 6%дейін су кетуі
мүмкін. Салъмонеллездің ауыр түрі. Сырқаттың қызуы 39
градусқа көтеріледі, құсуы жиіленеді, іші 10 реттен көп
өтіп, нөжіс сулы, иісі сасық, ірің аралас болады. Бұл
белгілер 6-7 күнге дейін созылып науқастың жалпы жағ-
дайы нашарлайды. Тері және шырыш қабығы бозарып,
көгеріп, қан қысымы төмендеп, жүрек, қан тамырлары-
ның қызметіне нұқсан келеді. Бүйрек қабынуы болуы
мүмкін. Ағзадан 7-10% су кетіп, қан қоюланып, эритроцит
көбейеді, гемоглобин өсіп, лейкоцит саны ұлғаяды.
Сальмонеллездің ауыр түрінде ИТШ-тың І-ІІ өрбуі болуы
мүмкін. Салъмонеллездің сүзекті түрі - ең ауыр түрі.
Ауру бірден іш өтуден басталып, қызуы жоғары, қалты-
рап, дірілдеп, өлсізденеді. Бірақ 1-2 күнде іш өтуі тоқтап,
жалпы сырқаттың жағдайы нашарлайды. Ауру нағыз іш
сүзегі ауруы сияқты болады. Қызуы түспей кейде, толқ-
ынды, құбылмалы болады. Науқастың беті бозарып, селқ-
ос жатады, ішкі ағзада болған өзгерістерден қан қысымы
төмендеп, жүрек қағысы баяулайды. Іш кеуіп, бауыр аз-
дап үлкеюі мүмкін, бұл жағдай 6-7 күнге созылуы ықти-
мал. Салъмонеллездің агзаның уландыру түрі (септичес-
кая) өте сирек кездеседі. Ауру іш сүзегі ауруына тән
белгілерге ие. Ауру жедел басталып, тез өрбиді. Пайдала-
нылған емдер нәтиже бермей, науқастың ахуалы нашар-
лайды. Сальмонеллездің ішек қабыну түрі дизентерия
ауруы сияқты өтеді, бар белгілері дизентерияның ауыр
103
түрінде болғанымен, зертханада сальмонеллез таяқшалары
анықталады. Салъмонеллездің таяқшаларды аезада сақ-
тау түрінде аурудың белгілері жоқ, білінбейді, ошақтар-
дан адамдарды тексергенде, не азық -түлікпен жұмыс
істейтін кісілерді жоспарлы түрде тексергенде анықтала-
ды. Мұның да мынандай түрлері болады: 1. Жедел
сальмонеллезді ағзада сақтау түрі, 2. созылмалы түрі, 3.
транзитті мйкробты сақтау түрі. Сальмонеллезді ағзада
жедел сақтау түрі. Науқас сальмонеллезден емделген соң,
15 күннен 3 айға дейінгі уақытта зертханада сальмонеллез
таяқшалары анықталғанда диагноз қойылады. Ал
салъмонеллездің созылмалы түрі, зертханада бұл аурумен
ауырған кісінің 3 айдан кейін сальмонеллез таяқшалары
анықталғанда болады. Әрине мұндай жағдайда тек нәжіс
емес, зәрін, қанын, РПГА реакцияларын тексереді. Саль-
монеллез жұқпалы ауруын қою аурудың басталу, өрбу,
ағзадағы өзгерістердегі сараптап, егер топталған ошақ
аясында бодса, зертханадағы қорытындылары арқылы
мұқият сараптап, сальмонеллездің қай түрін қоюға бола-
тынына мүмкіндік туады.
Сальмонеллез ауруыиа міидетті зертхаиалык талдау-
лар: 1. Жалпы қан, зәр, нөжіс, 2. Бактериялық зерт-
теу қанды, зәрді, нәжісті, 3. РПГА сальмонеллез
антигенімен, 4. РМ8-ректороманоскопия, 5. Бүйректің
тәулік бойы шығарған зәрдің салмағы, сапасын тексеру,
6. Қанның азот қалдығын анықтау, 7. Коагулограмма, 8.
Қанның электролитін анықтау.
Сальмонеллезді емдеу: Сальмонеллезбен ауырған на-
уқастың ауыр түрі ауруханада емделуі міндетті. Басқа
жеңіл түрлерінде үйде, емханаларда емделсе де болады.
Жеңіл түрінде антибиотик қолданбағаны дұрыс. Сальмо-
неллезбен ауырғаны анықталған жағдайда тездетіп асқа-
занды жуу керек. Оған 2-3 литр су немесе 2% гидрокорбо-
нат натрий сұйығын асқазан түтігі-зонд арқылы, жуынды
су таза суға айналғанша жуған абзал. Сальмонеллездің
жеңіл түрінде асқазанды жуып, диета сақтап, тұзды су:
натрий хлориді — 3, 5 г, калий хлор-1, 5 г, гидрокорбонат
натрий — 2, 5 г, глюкоза — 20 г 1 литр кайнаған суға ерітіп
науқасқа жиі ішкізу қажет. Сальмонеллездің орташа
өрбіген түрінде науқастың жалпы жағдайына байланысты,
тек асқазан жуу, тұзды тұнба суын ішу жеткіліксіз болса,
104
қан тамыр арқылы дөріні, өсіресе дисоль, трисоль, кварто-
соль т.б. тамызады. Сальмонеллездің ауыр түрінде науқас-
ты жеке бөлмеге жатқызып, тәулік бойы жедел жәрдем
берілуі қажет. Ағзадағы өзгерістерді тексеріп, соған бай-
ланысты дәрі-дәрмек қолданылады. Қазіргі танда зертха-
надағы анықталған сальмонеллез таяқшаларының қандай
дәрі-дәрмекке, антибиотикке төзе алмайтынын белгілеп,
қорытындылап, науқасқа дәрі тағайындайды. Сальмонел-
лездің таяқшаларын ағзада сақтау түріндегі емдеу төсілі.
1. Бактериофаг 14 күн, 2. фторино^он 500 мг — 2 рет — 5
күн, 3. регидрон оралит - 1, 5-2 литр күніне. Сальмо-
неллездің орташа өрбу түрінде: 1. Этиотроптық: фуразо-
лидон 0,1 — 4 рет - 5-7 күн, 2. Патогенез үшін: Хлосоль,
Дисбль, Ацесоль, Трисоль. Калий магний аспаргинат
500,0 тамырға № 3-5. 3. Линекс, смектит, Дроверин 2, 0,
церукал 2, 0, Хилак форте 40-50 тамшы 3 рет, ферменттер.
Сальмонеллездің ауыр түрінде. 1. Этиотроптық ем: Цип-
рофлоксацин 1,0 г, 2. Ағзадағы уды кеміту үшін(қан та-
мыр арқылы) Рингер, Хлосоль, Ацесоль, Реополиглюкин,
5% глюкоза, калий магний аспаргинат 500, Глюкокорти-
костероид 90-120 мг, Аминофилин 2, 4%-5, 0-10, 0, фуро-
семид 40 мг.
Ошактағы аурудың алдын алу мәселелері. Малды
сойғанда малдәрігерлік тазалық қағидаларын сақтау,
азық-түлік өнімдерді дүрыс жеткізу, сақтау, кестесін
орындау ережелері мұқият орындалуы керек. Науқас
ауруханаға жатқан соң, ошақтағы бірге тұрған, бірге
жұмыс істейтін кісілер 7 күн бақылауға алынады. Олар-
дың шағым, қызуы бола ма, іші өтпей ме, іші ауырмай
ма, ағзасында ешқандай өзгерістер болмай ма деген си-
яқты сұрақтарға дәрігер жауап іздейді. Ол ошақ жабылғ-
анша емханадағы дөрігер-маман инфекционист бақылап,
тексеріп тұрады. Егер ошақта азық-түлікпен жұмыс
істейтін, бала-бақшада еңбек ететін кісілер болса, олар 1
рет зертханаға нәжіс тапсырады, егер қорытындысы таза
болса ошак жабылады. Ауруханадан шыққан 3 ай бақы-
лауда болып, айына 1 рет тексеріліп тұрады. Аспазшы,
ыдыс жуушы кісілер, санпрофилактикалық мекемелерде,
бала-бақшада еңбек ететіндер. 3 ай емхананың дәріге-
рінде бақылауда болады, тек мұқият тексеруден кейін
ғана тіркеуден алынады.
105
ТАМАҚТАН УЛАНУ
Тамақтан улану — бұл ауру пайдаланатын тамақтарда
түрлі микробтардың болуы және оның уыты жайылған
жағдайда болады.
Бүған көбінесе стафилакокк; ботулизм т. б. микроб-
тар жатады.
Этиология. Стафилакокктың ағзада пайдалы қызмет
атқаратын түрлері бар, ауруды тудыратын түрлері улы
энтеротоксин бөліп, сол арқылы ауру туғызады. Улы ста-
филакокктар топырақта, суда, тұзды суларда ұзақ сақта-
лады, тамақты уландыруда кластридум перфиндекс мик-
робының да зардабы бар, спор шығаратын қасиеті бар 6
түрі кездеседі (А, В, С, Д, Е, Ғ), көбінесе уы улануды ту-
дырады.
Эпидемиология. Стафилакокктан улану адамнан,
малдардан жұғуы мүмкін. Адамдардың қолдарында түрлі
іріңді, іріңсуз жаралар, тері аурулары болса, ас даярла-
ғанда тағамдарға жұғады, оны пайдаланғанда ауырады.
Көбінесе сүт өнімдерінде стафилакокк тез өсіп-өнеді,
түрлі тамақтарға қоспа ретінде қолданған кезде ауру та-
ралады.
Стафилакокк қыздырған тағамдарда өлмейді, кейбір
балық, ет өнімдерінде ұзақ сақталады.
Патогеиез. Аурудың өрбуіне негізгі себеп стафила-
кокк энтероксин уын бөлгенде, ол 2 сағат ішінде асқазан
қабығында ағзаға еніп, парасимпатикалық нерв жүйесін
зақымдайды. Кластридий микробына төн лецитиназа (Э
токсин) ішектің шырыш қабығын зақымдап, қанға өтеді,
сонымен бауыр, көкбауыр, бүйрек жұмыстарына әсер
етеді. Кейде микроб қанға өтіп кеткенде, бүкіл ағзаны
уландырып, науқастың жағдайын нашарлатады (сепсис).
Аурудың белгілері және өрбуі. Стафилакокк ауруы 2-4 са-
ғат ішінде басталып кетеді. Науқас құсып, асқазан тұсы
қатты бүріп ауырады, құсық жиілейді, қызуы көтеріледі.
Іш өтуі мүмкін, науқас әлсіреп, тері және шырыш қабығы
бозарып, қан қысымы төмендейді. Бірақ, 2-3 күнде ауру
сауыға бастайды. Ал клостридий микробымен ауырған-
дардың жағдайы қиындау болады. Науқастың асқазан
түбі ауырып, кіндік түбі бүріп, әлсіздік өрбіп іші өтеді,
ағзадан көп су, тұз кетіп, науқастың көзі кіртиіп, терісі
106
қатпарлана бастайды, қан қоюланып, ішекте қабынудың
ауыр түрі болады, нәжіс іріңді, канды. Уақытында
дәрігерлік көмек берілмесе, өлім қаупі жақындайды.
Диагноз қою қиын емес, себебі науқас қашан, қандай
тамақты ішкеніне байланысты уланғанын анықтауға бо-
лады. Стафилакокктың жасырын кезеңі қысқа, іш бүріп
ауырып, әлсіздік басады, іші онша өтпесе диагнозды де-
реу қойып, емді дер кезінде қолданса, науқас тез сауыға-
ды. Клостридий уытымен улану өте ауыр болады. Клост-
ридий микробы үлкен грамонды таяқша, оттегісіз ортада
өседі, споры бар. 6 серотипі-А, В, С, Д, Е, Ғ бар.
Көбінесе А жөне Е, Ғ серотипті улану туғызады.
Эпидемиология. Клострий топырақта, адамның, жа-
нуардың нәжісінде сақталады. Үйде даярлаған ет, балық
консервілерінен жүғады-уланады.
Патогенез. Аурудың тууына клостридийдің лецити-
наза С (альфа-токсин) үлкен роль аткарады. Қан тамыр-
лары арқылы өтіп, бауыр, бүйрек, көкбауыр, өкпе
тіндерін зақымдайды.
Аурудыц белгілерініц өрбуі: Жасырын кезеңі 6-24 сағ-
ат. Алғаш іш қатты бүріп ауырады, кіндік түбі, әлсіздік
үдеп, нәжіс 20 ретке дейін жиілеп, сулы болуы мүмкін.
Науқас құсып, одан ары жағдайы төмендеп, ағзада
қүрғақтану басталады. Терісі әжімденіп, көгеріп, даусы
өзгеріп, шырыш қабаттары құрғайды. Диагноз қоюда
қандай тамақ ішкеніне байланысты, тамак қалдығына
бактериологиялық тексеру жүргізеді.
Емдеу. Микробтың уытын ағзадан шығару үшін, асқ-
азанды 5% гидрокарбонат натрий сұйығымен жуу керек,
содан кейін тұзды сұйық ішкізу қажет. Егер ағзадан көп
су кеткен жағдайда, қан тамырына тамшымен сұйық дәрі
жіберу қажет. Дәрігер ағзадағы өзгерістерге байланысты
қажетті дәрі-дәрмек қолданады. Аурудьщ алдын алуда,
азық-түлік, қоғамдық орындарда қызмет етушілердің
денсаулығын мезгіл-мезгіл тексеріп, ауру тудыратын
қызметшілерді жұмысқа жібермеу ікрек. Мекемеде тоңа-
зытқыштардың жұмыс істеуін, азық-түліктің бұзылмау
кестесін сақтауын қадағалау қажет. Ал, клостридий мик-
робы жұқпау үшін малды сою, етті сақтау, жеткізу, та-
маққа пайдалану кестесін орындауды қадағалап тұру
міндетті.
107
САРЫП (БҒУЦЕЛЛЕЗ)
Сарып —жұқпалы ауру, науқастың буын-сүйектерін,
нерв және жыныс мүшелерін зақымдайды.
Этиология. Сарыпты тудырушы үсақ қозғалмайтын 0,
6-1,5 мкм өлшемінде бактериялар, спор тудырмайды,
грамотрицательді сыртқы ортаға төзімді, төменгі темпе-
ратураға да төзімді. Қазіргі кезде сарыпты қоздырушы-
ның 6 түрі белгілі. 1. Вгисеііа теШепзиз (қой, ешкі) 2.
Ьгисеііа аЬогіиз (сиыр), 3. Ьгисеііа зеұіз (шошқа). Қазақ-
станда кездесетін осы үш түрі.
Эпидемиология. Сарып малдарға да, адамдарға да ор-
тақ, дүниежүзінде көп тараған аурулардың бірі. Көбінесе
сиыр, қой, ешкі, шошқа ауырады. Ауру адамға сүт
өнімдерінен және малды баптап күткен кезде жұғады.
Сарып ауруын тудырушы ұсақ қоздырғыштар. Малдың
сүті, сілекейі, зөрі арқылы бөлініп шығады.
Патогеие». Сарып қоздырғышы тері және шырыш
кабығы арқылы ағзаға енген соң, бездерді паналап, ары
қанға ауысады. Қанмен бауыр, көкбауыр, сүйек миы,
бездерде орнығады. Осында екінші жұқпалы ошақтарға
айналады, содан созылмалы ауруды тудырады. Аурудың
өрбуінен сарып қоздырғышы буын-сүйек жүйесін, нерв
жүйесін, жыныс мүшелерін зақымдайды. Ағзада бұл
ауруға қарсы өзгерістер болып, ауру созылмалы түріне
айналады, бірде асқынып, бірде басылып, жазылып,
ұзаққа созылуы мүмкін.
Сарыптыц белгілері, өрбуі. Сарып ауруы бірнеше
түрде белгі беріп, өрбиді. Сарып ауруын сараптауда, мы-
нандай түрлері бар: I. сарыптың жасырын кезеңі (бірінші
жасырын, екінші жасырын). II. өте жедел сарып: жеңіл,
орташа, ауыр түрінде өрбуі. III. Жеделдеу сарып кейбір
ағзаға орнығып өрбуі: жеңіл, орташа, ауыр түрінде. IV.
СозылмалЫ сарып кейбір ағзаларға орнығып өрбуі.
Белгілері аідап білініп өрбуі, ауру белгілері анық ауыр
түрінде өрруі. V. Сарыптың қайталануы (екінші рет са-
рыпты жұҚгыру-суперинфекция және ренифекция). Са-
рыптың эуасырын кезеңі 1-3 апта, дегенмен бірнеше ай бо-
луы да мумкін. Уақтысында диагноз қойылмай, тек зерт-
қанадд сарып анықталғанда белгілі болады. Сарыптың
өте жедел турінде: ауру жедел басталып, қызуы
108
көтеріліп, терлеп, әлсіздік боп, басы ауырып, сүйек буы-
ны қақсап, терісі дымқылданып, лимфа бездері шошы-
нып, бауыр, көкбауыр үлкейіп науқас жатып қалады. На-
уқастың қызуы 1-3 аптаға дейін көтеріліп созылып, бірде
төмендейді, сонда ауру қатты тершең болады, күніне көп
рет іш киімін ауыстыруға тура келеді. Қызуы 38-39 ғра-
дусқа көтеріледі науқас қиналмай көтереді, ол сарып
ауруына тән десе де болады, ал басқа сүзек ауруларында
жоғарғы температурада науқастың барлық ағзасы зақым-
далады емес пе. Науқастың шағымдары мен ағзадағы
өзгерістен онша көңіл-күйлері өзгермейді. Бездерінің аз-
дап үлкейгенімен сипағанда ауырмайды. Көбінесе иек,
қолтық, мойын, шынтақ, шап, тізе асты бездері үлкейеді,
ол етпен байланыспаған, жұмсақтау. Бауырдың, көкбау-
ырдың аздап үлкеюі олардың қызметін өзгертпейді.
Сүйек-буын жүйесінде өзгеріс болмайды. Жүректе азда-
ған өзгерістер болады, қан қысымы аздап төмендейді.
Сарып ауруына тән: лейкоцит азаюы, лимфациттің
көбеюі, СОЭ аздап өседі. Зәрді тексергенде цилиндр,
эритроцит, лейкоцит эпителий кездесулері мүмкін (3 ай).
Зертханада сарып қоздырғышын аңықтайды, Райта, Хад-
длсон реакциясы. Сарып ауруының жеделдеу өрбуінде
аурудың негізгі белгілері сарып ауруының өте жедел
түріндегідей, тек кейбір белгілері бәсеңдеу немесе
көбірек. Науқастың терлеуі бірқалыпты, әлсіздік
көбірек, бас жиі ауырады. Үйқысы мазасыздау, буын-
сүйек ауруы қаттырақ мазалайды. Үмытшақтық пайда
болуы мүмкін, науқас арықтайды. Бүл түрінде буын-
'сүйек жүйесінде өзгерістер-қабыну басталады. Сүйек,
буын қақсап ауырады. Сарыптың жедел түрінде сүйек
буын қабынуымен қатар, нерв жүйесі, жүрек, тамыр
жүмысының қызметі, жыныс мүшелері, лимфабездері
қабынып, бауыр, көкбауыр үлкейеді.
Сарыптың барлық түрінде, әрбір кезеңінде науқас-
тың қанын тексеріп бактерияларды анықтайды, өсіресе
өте жедел жөне жеделдеу түрінде сарыптың Вг. шеіііепзіз
Вг. аЬогІиз анықталады. әрине тек қаннан емес, безден,
өттен, зәрден, жұлыннан және т. б. бактериялар іздеп
анықтайды. (бакпосев). Сарыпты қоюда зертханада Райт
реакцияагглютинация (РА) өте қажет жөне тән. Қоры-
тындылары РА 1 : 50, 1 : 200, 1 : 400, одан да жоғары бо-
109
луы мүмкін, бізге маңыздысы бүл қорытындылардың
аурудың өрбуінде өсуі 1-2 апта аралығында. Хаддлсон
реакциясы (РХ) сарып ауруының жедел түрлерінде жоға-
рғы қорытынды (титр) көрсетуі мүмкін, бірақ жалғыз РХ
қарап сарыпты қоюға болмайды, себебі басқа ауруларда
да РХ белсенділік көрсетеді. РПГА бәсең гемагглютина-
ция реакциясы сарыпқа тән, бірақтитры 1 : 100 ары бол-
ған жағдайда және РСК, Роз-Бенгал реакцияларының
кортындылары да сарыпты толықтыра түседі.
Созылмалы сарып көбінесе мал шаруашылығында
жұмыс істейтіндерде кездеседі, олар алғашқы белгілеріне
мән бермей, жеңіл-желпі емделіп, содан бірінші созыл-
малы түріне айналады. Науқас сарыппен ауырған малдың
сүтін ішіп аз-аздан сарып қоздырғыштарын қосып отыра-
ды. Ал, екінші созылмалы сарып жедел түрінен ауысуы
да мүмкін. Науқас бірде ауырып, бірде жазылып, сүйек-
буындарында өзгерістер жинала береді. Біртіндеп сарып
бәсеңдеген рғыммен өрбиді, дәрігерлер уақтысында
дұрыс диагноз қоймағандықтан, нақтылы сарыпқа талдау
жасалмағандықтан әртүрлі мамандарда емделіп жүре
береді. Себебі сарып жүрек тамыр қызметін, нерв
жүйесін зақымдайды.
Біріиші созылмалы сарыптың өрбуі. Бірінші созылма-
лы сарып бәсең басталады. Науқастың қызуы аздап
көтеріледі-субфебрилитет, терлеуі, әлсізденіп, басы кей-
де ауырып, ұйқысы келіп, тамаққа тәбеті төмендегенін
сезеді. Бездері үлкейеді, науқас мазасызданып жүреді.
Содан жазылып тәуір болғандай жұмысын істейді. Ал,
егер аздап суық тисе, не шаршап жұмыс істесе қайтадан
жоғарыдағы белгілер шыға бастайды.
Екішпі созылмалы сарыптыц өрбуі бірінші созылмалы
сарыпқа қарағанда өзгешелеу, өткірлеу. Бұл бірден өте
жедел және жедел сарып түрлерінен ауысуы мүмкін. Са-
рып қатты қабынып, жазылып, кайта қабынуы мүмкін.
Әрбір қабынғанда сүйек-буындағы зақымдар көбейе, ас-
кына береді. Екінші созылмалы сарыпта кызуы жоғары
көтерілуі мүмкін, науқас дірілдеп, терлеп, әлсіздігі
күшейеді, басы ауырып, нерв жүйесі мазасыздық таныта-
ды, алақандары терлеп, қолтық, шап бездері, бауыр мен
көкбауыр үлкейеді. Жүрегінде миокардит, қан қысымы
аздап төмеңдейді.
110
Сарыптың кайталану түрі —суперинфекция, реинфекция
Сарыппен қайта ауыратындар, емделіп, жазылып
үйіне, кәсіби жұмысына барып, қайта жұқтыратындар.
Аурудың белгілері, өрбу тарихына байланысты дәрігер
дұрыс диагноз қоюы керек. Науқас қайта жұқтырса
бұрынғы шағымдары көбейіп, сүйек-буында асқынған
өзгерістер болып, бауыр, көкбауыр үлкейіп, бездер шо-
шынып, нерв және жыныс мүшелері де қабынып асқына-
ды. Сарыптың суперинфекциясы болғанда Райт, РСК,
Хадделсон қорытындылары —титры өседі. Реинфекция-
да-науқас жазылып, ешбір шағымы жоқ, сүйек-буында-
ры ауырмай, қанда сарыпты дәлелдейтін талдаулар бол-
мағанда, бірнеше жылдан кейін сарыпты жұқтырғандар.
Сарыпты қайта жұқтыратындар мал шаруашылығында,
ет даярлайтын мекемелерде істейтін кісілер. Сарып мик-
робының ағзаға көп түскеніне, науқастың қорғаныс
күшіне байланысты, сарып әртүрлі белгілермен өрбиді.
Қызуы көтеріліп, 3-5 күннен 15 аптаға дейін созылады,
қызуы түсіп, науқас терлейді. Сүйек-буын қақсап,
еттері, нерв жүйесі ауырады, бауыры үлкейеді, лимфа-
бездер шошынып, қабынады. Екінші созылмалы сарып-
тың қайта жұқтыруына қарағанда бірінші созылмалы са-
рыптың реинфекциясы ұзақ, ауырлау өрбиді, әсіресе
үлкен сүйек-буындардың қабынуы қатты асқынған түрде
болады, нерв жөне жыныс мүшелерінің қабынуы қатты,
бірақ қандағы талдаулар аз немесе көрсетпейді. Сарып
ауруын Қазақстанда үлкен проблема деп қарау керек.
Қазір үлкен мал-шаруашылықтар тарап, жекешелінген
жағдайда мал дәрігерлері малдын сарып ауруын жоя ал-
май отыр. Өкімет малдағы сарыпты жою шараларын
белсенді қолға алу керек.
Емдеу. Сарыппен ауырған адам алғашқы емдел-
генінен бастап 2 жыл бойы дұрыс тиянақты емделумен
қатар, күнделікті тіршілігін реттеу керек. Ол уақтысында
құнарлы тамақ ішуі, демалуы, күнде ұйқысы қануы ке-
рек, шаршап, қиын, ауыр денсаулыққа зиянды жұмысты
Істемеуі керек. Үй-іші, бала-шаға ауырған кісіге
ілтипатпен қамқорлык жасауы және қайтадан сарыпты
жұқтырмау амалдарын орындауы қажет. 1. Сарып қозды-
рушыларына карсы женіл, орташа өрбуі кезінде: докси-
циклин 0, 1 — 2 рет, 20 күн, гентамицин 0, 08 — 3 рет, 14
111
күн, ципрофлоксацин, абактал, локсоф 500 мг — 2 рет, 20
күн немесе фторхинолон 20 күн, II. Сарып ауруының же-
дел ауыр түрінде өрбігенде: левофлоксацин 0, 5- 10 күн
тамырға, ары 10-20 күн, левофлоксацин 0, 5 — 20 күн,
доксициклин 0, 1- 2 рет немесе пефлоксацин 0, 4 — 2 рет,
10 күн тамырға, пефлоксацин 0, 4 — 2 рет, 10 күн, түйме-
дақ, доксициклин 0, 1 — 2 рет 20 күн немесе ципрофлок-
сацин 100 2 рет тамырға, 10 күн, содан кейін 0, 5 — 2 рет
10-20 күн ішу, доксициклин 0,1 — 2 рет, 20 күн, III. Са-
рыптың бірінші және екінші созылмалы түрінде: цип-
рофлоксацин 0, 5 — 2 рет, 20 күн., пефлоксацин 0, 4 — 2
рет, 20 күн немесе левофлоксацин 0, 5 — 1 рет, 20 күн не-
месе офлоксацин 0, 2 - 2 рет, 20 күн, ҚУ. Сарып ауруы-
ның барлық түрінде: диклофенак натрий 2, 0- №5 — 10
күн, кейін 50 мг — 3 реттен ішу, 10-20 күн, кетонал 2, 0 —
№5-10 күн, мидокалм 1, 0 №5 — 10 күн, кейін 50 мг 3
рет-омыртқа зақымданғанда, индометицин 0,5 — 3 рет, 20
күн, предңмзолон 60-90 мг 1-3 күн, нерв, жыныс
жүйелері зақымданғанда, V. 5% глюкоза 400 — №3, ка-
лий магний аспаргинат 500, 0 №2, рибоксин 10, 0 — №10-
жүрек, актовегин 2, 0-4, 0 тамшымен., ронколейкин 500
мың бір. баяу созылмалы, индометицин, ибупрофен,
диклофенак майларын сүйек-буынға жағу, пайдалы ем-
дер, дене шынықтыру. Тіркеуге алу ( диспансеризация).
Сарыппен ауырған кісі тұратын жеріндегі емхананың
тіркеуінде болады. Негізгі міндеттері: 1. ошақтағы
кісілердің арасынан сарыппен ауырып қалмау шарала-
рын орындау, 2. сарыптың жедел түрімен ауырғандардың
созылмалы түріне өтуіне жол бермеу шаралары, 3. созыл-
малы сарыптың қабынуын шектейтін амалдарды қарас-
тыру, 4. мал дәрігерімен бірігіп малдың сарыппен
ауырып қалмауы үшін тексеріс жүргізу, ауырған малдар-
дан құтылу шараларын кадағалау, 5. сүт өнімдерін тек
қайнатып ішуді насихаттау. Халық арасында сарыппен
күресу уағызын белсенді жүргізу. Тіркеудегі адамдарды
жылына 2 рет шақырып, денсаулығын тексеріп, сарып
ауруына талдау тапсырғызу қажет. Ешбір шағымы бол-
маса да 2 жыл бақылауда болуы қажет. Алыс аудандарда
сарып тіркелген аймақта өте мұқият болған жөн. Ауру
мал бағылатын қорада тамақтануға, шылым тартуға, де-
малыс жасауға болмайды. Жаңа туған төлді үйге
112
кіргізудің қажеті жоқ, себебі төл арқылы сәбиге, балаға,
үйдегі адамдарға жүқтырып алуы мүмкін. Сарып әсіресе
шикі сүт, ауру малдың сүтінен жасалған қатық, қаймақ,
сары май, ірімшік сияқты тағамдар арқылы жұғуы
мүмкін. Осы айтылған тағамдар дайындау кезінде оның
технологиясы ұқыпты сақталуы тиіс. Сарыпқа шалдық-
қан сиырдың сүтін 30 минөт қайнатқаннан кейін ғана
ішуге болады. Ет тағамдарында тұздың жеткілікті болуы,
оны сақтау мен дайындауда белгіленген технология
бұлжытпай орындалуы тиіс.
ТУЛЯРЕМИЯ
Туляремия — аса қауіпті, жұқпалы ауру. Бұл сырқат
оба ауруының “бұршақ” түріне ұқсас болады. Бірақ,
өзінің қоздырғышы бар, бөлек ауру. Мұның қоздырушы-
сы адамның лимфа бездерін, терісін, шырыш қабатын
және өкпені зақымдайды.
Этиология. Туляремия таяқшасы өлшемі 0, 2-0,7 мкм,
грамотрицателді, қозғалмайтын, споры жоқ, өртүрлі
қасиеті бар, құрамында О және Уі-АГ бар.
Эпидемиология. Ауруды жұқтыратын су тышқаны,
егеуқұйрық, саршұнақ, дала және үй тышқандары, қоян-
дар жатады. Олардың туляремиямен ауырған түрінің
қанын сорған кене, маса, сона адамды шағып жұқтыра-
ды. Ауру сондай-ақ, шаң-тозаң, ауа арқылы жұғады.
Мұндайда ауру белгісі тұмау төрізді білінеді. Кейде ту-
ляремия қоздырғышы ластаған суға қолын жуған не шо-
мылған адам бұл ауруға шалдығады. Туляремияның
ерекшелігі ауру адамнан сау адамға жұқпайды. Туляре-
мияның басқа жұқпалы аурулардан (оба, шешек, сүзек)
айырмашылығы да осында.
Патогеиез. Туляремия қоздырғышы организмге тері,
шырыш қабаты, тыныс жолдары және ас қорыту жүйесі
арқылы еніп, лимфа арқылы тарап, лимфа бездерін
қабындырады, шошындырып алғашқы бұршақ (бубон)
пайда болады. Одан ары өрбіп ағзаға таралып, екінші
ошақтар туғызады, организмді уландырады, сонымен
ағзада үлкен өзгерістер туындайды.
Туляремияиың белгілері, өрбуі. Аурудың жасырын
472-8	I 13
кезеңі 7-10 күн. Аурудың дене қызуы көтеріліп, қалшыл-
дап, тоңады. Басы ауырып, аяқ-қолдың бұлшық еттері
сыздайды. Әлі кетіп, ағыл-тегіл терлейді, кейде ауырған
адамның мұрны қанап, денесі құрысып, құсып, тамаққа
тәбеті кемиді. Туляремияның бұршақ төріздес түрі адам
денесінің ашық жерінен белгі беріп шап, қолтық, мойын,
құлақ түбі бездері ісініп қабынады. Кейде ісінген
бездердің үлкендігі тауықтың жұмыртқасындай болады,
олар кейде іріндейді, кейде жарылып жараға айналады.
Егер қоздырғыш денеге жарақаттанған жер (пышақ кес-
кен, тікен кірген) арқылы енсе, қоздырғыш дақ ұлғайып
қызғылт түйнеге айналады, 4-5 күн ішінде іріндеп жары-
лады. Жараның орны шұңқырланып қалады. Туляремия-
ның бұл түрін “ойылған бұршақ” деп атайды. Қоздыр-
ғыш денеге көз қабаттары арқылы енсе, көз қанталап
ісініп, іріндей бастайды. Көзге жақын жердегі, құлақ
түбіндегі, иек, шықшыт бездері шошынып, үлкейеді.
Ауырған көзді ашып қарағанда кіп-кішкентай жаралар
көрінеді. Егерм қоздырғыш су, тамақ арқылы енсе, көме-
кей безі ісініп, баспа түрінде болады. Қабынған көмекей
бездері сұрғылт кілегей қабыршақтарымен жабылып
тұрады, жұтынғанда қатты ауырады. Қоздырғыш тамақ-
тан ары қарын-ішекке өтсе, ас қорыту қызметі нашар-
лайды, іш бүріп ауырады. Олар ішектің шажырақай
бездерін шошындырып, ісіндіреді, бездер іріндесе, жары-
лып кетуі ықтимал.
Туляремия белгілері қоздырғыштың зақымдаған ай-
мақтарына байланысты бірнеше түрге бөлінеді: 1. Без
түрінде: 2-3 күннен соң лимфа бездері үлкейіп, бубоны
ауырмайды, шеттері анық, өлшемі 3-5 см, без үстінің
терісі өзгермейді. Бездердің үлкеюі баяу жүреді. Кейін
бездер жарылып ірінді сұйық шығады, соңынан қатаяды.
2. Жаралы без түрінде: жара үстін ірінді су жауып тұра-
ды, ауырмайды, жақын бездер үлкейеді. 3. Көз безі
түрінде көз қабағы ісініп, көз іші қызарып кетеді.
Көбінесе бір көз зақымдалынады. 4. Көмекей безі қабын-
ғанда, біржақты баспа (тонзиллит) түрінде өрбиді. 5. Іш-
қарын түрінде: іш бүріп ауырып, қарын мен ішектің
бездері шошынып, ісінеді. 6. Өкпе түрінде өрбігенде на-
уқастың қызуы көтеріліп, кеуде қысылып, терлеп,
әлсізденеді. Рентген өкпе қабынуын көрсетеді. 7. Тарал-
114
ғыш түрінде: барлық (генерализованная) ағзаны қабын-
дырады, өте ауыр, іш сүзегінің ауыр түріндей өрбиді.
Жазылуы да ұзақ, қиын. Диагнозды қою қиын емес,
өзіне тән белгілері айқын, қосымша РСК, зертханадағы
қортындылар толықтай түседі, бактериологиялық талдау,
ПЦР.
Емдеу. Туляремиямен ауырған науқас жеке бөлмеде,
ерекше бақылауда болуы керек. Стрептомицин 0, 5 — 2
рет, Тетрациклин 0, 3 — 4 рет немесе Левомицитин 0, 5 —
4 рет. Бұл дәрілер, тағы қызуы басылған соң 5 күн
берілуі тиіс. Сондай-ақ, 5 % глюкоза, аскорбин қышқы-
лы, жүрек, тамыр жұмысын жақсартатын дәрілер
беріледі. Сульфацилнатрий тамызады, тамақты фурацил-
лин сұйығымен шайқап, жараны тетрациклин майымен
емдейді.
ТҮЙНЕМЕ (СИБИРСКАЯ ЯЗВА)
Түйнеме-жедел жұқпалы ауру, көбінесе теріні зақым-
дайтын түрі, өкпе және ішекті қабындыратын түрінде си-
ректеу кездеседі.
Этиология. Түйнеме қоздырғышы ұзындығы 6-10
мкм, ені 1-2 мкм қозғалмайтын таяқша, өзіне тән спор
және капсуласы бар. Қоздырғыш оттегі бар жерде өсіп-
өнеді. Оттегісіз, қыздырғанда және 2% формалин, 5%
хлорлы әктің ерітінділері өлтіреді, спорлары бірнеше
күнге дейін төзімді болады. Қазіргі антибиотиктер де тез
өлтіреді.
Эпидемиология. Ауруды жұқтырушы үй жануарлары:
сиыр, қой, түйе. Малды күтіп баптағанда, терісін сыпы-
рып өндегенде, етін тамаққа пайдаланғанда, адамның ты-
ныс жолдарына ауадағы қоздырғыштар еніп кеткенде,
түйнеме қоздырғышын жұқтырған қан сорғыш жәндіктер
шакқанда, ауру адам тұтынған заттарын пайдаланғанда
және т. б жолдар арқылы жұғады.
Патогеиез. Адам терісі арқылы ағзаға енеді, әсіресе,
ашық жерлердің терісінен кіреді. Қоздырғыштың енген
жолында қабыну туғызады.
Түйиеменің белгілері және өрбуі. Жасырын кезеңі
бірнеше сағаттан 8 күнге (2-Зкүн) созылуы мүмкін. 95%
115
ауру теріге байланысты кездеседі, 2-3% өкпе, ішекке
байланысты болуы мүмкін. Тері түріндегі түйнеме
жұққан жерде біртіндеп дақ, бүртік, ірінді безеу, жара
пайда болады. Бастапқыда терінің белгілі жерлері
қышып, біраздан соң ұлғая түседі. Бірнеше сағаттан соң
түйіннің (папула) орнында көлемі 2-Змм көпіршік
түзіледі. Оның ішіндегі күлгін сұйықтың түсі біртіндеп
қанталаған қою, кейде қою қоңыр сиякөк түске айнала-
ды. Сонан соң ірінді безеудің орнында қабыршақ пайда
болады. Ол тез қарайып, аумағын ұлғайтады. Жараның
жан жағы қызарып, ісініп кетеді, бірақ жараның тұсы
ауырмайды, тіннің сезгіштігі төмен, не жоққа төн (10 су-
рет).
Осы кезде адамның жалпы жағдайы нашарлап, дене
қызуы көтеріліп 39-40градусқа жетеді, өлсіреп, басы
ауырып, жүрегі жиі қағады. Дене қызуы 5-7 күнге созы-
луы ықтимал, сонан кейін қызуы тез қайтады. Терідегі
өзгерістер жазыла бастап, жараның қабыршағы 2-3 апта-
ның соңында түседі. Егер науқасқа түйнемеге қарсы дәрі
егілген болса, терідегі өзгеріс бүртік күйінде болып, на-
уқастың жалпы жағдайы өзгермеуі мүмкін.
Түйнеменің екпе түрі жедел, тез басталады. Науқас
аяқ-астынан дірілдеп, қызуы 40 градусқа жетеді, көзінен
жас ағып, жарықтан көз қаймығып, қызарып, тыныс
жолдары қабынып, жөтеліп, түшкіріп, ентігіп, көгеріп,
жүрегі жиі соғып, қан қысымы төмендейді. Қанда
қақырық шығады. Өкпеде қырыл-сырыл көбейіп,
өкпенің катты қабынуы болады.
Түйнеменің ішек түрі басталғанда жедел қызуы
көтеріліп, асқазан түбі ауырып, іші өтеді, құсады,
құсықта, нөжісте қан болады. Іші кеуіп, сипағанда қат-
ты ауырады. Науқастың жалпы жағдайы нашарлайды.
Өкпе, ішек түрінде бүкіл ағза уланып, адам өліп
кетеді.
Диагиоз. Түйнеменің диагнозын қою өте жауапты.
Науқастың қайда жұмыс істейтіні, қалай, кімнен жұқгы-
руы мүмкін яғни барлығы мұқият сарапталынады.
Терідегі өзгерістер арқылы, ауру белгілерінің өрбуі жөне
зертханада түйнеме таяқшаларын анықтау арқылы
дәлелденеді.
Күйдіргі (сибирская язва) ауырымен ауырған науқа-
116
сқа ауруханада міидетті түрде зертханалық талдаулар жа-
салынады: 1. Жалпы қанын, зәрін, КХУ тексеру, 2. Бакте-
риялық зерттеу қаннан, терідегі қабынган тіннен алына-
ды, 3. ЭКГ, Ко — өкпені рентгендік тексеру.
Емдеу. 1. бензилпенициллин 6 г, тәулігіне, түйнемеге
қарсы иммуноглобулин 20 мл, 2. бензилпенициллин 12 г,
тәулігіне, түйнемеге қарсы иммуноглобулин 30-40 мл, 3.
бензилпенициллин 18-24 г, тәулігіне, түйнемеге, қарсы
иммуноглобулин — бОмл, өте ауыр түрінде - 80мл, 4.
Доксициклин - 0, 2 г, Левомицетин — 2, 0 г, Гентамицин
- 240-320 г, Ампициллин - 6-8 г, Цефалоспорин, 5. Рео-
полиглюкин, тұзды сұйықтар преднизолон, лазикс.
Ауруды алдыи алу, ошақтағы шаралар. Мал дөрігер-
лері ошақтағы жұқпалы ауруды жою шараларын орын-
дайды. Ауырған науқастың қасындағыларға түйнемеге
қарсы егу жүргізіледі. 2 апта бақылайды. Науқас ауруха-
нада жеке бөлмеде жатқызылып, барлық піаралар мұқият
орындалады.
ТАРАУ ҚҮРТ <ПАРАЗИТ> АУРУЛАРЫ
ПАРАЗИТОЛОГИЯДАН ҚЫСҚАІПА
МӘЛІМЕТ
Паразит бір организмнің екінші организм-
нен тамақтануы. Біздің елімізде 60 жуық паразит-гель-
минтоздар кездеседі. Домалақ құрттар — нематодтардың
ең көп тараған гельминтоздарына аскаридоз, трихоцефа-
лез, энтеробиоз, анкилостамидоз жатады. Ленталыларға
цестод, гименолепидоз, тениаринхоз, тениоз, дифилло-
ботриоз, сорушыларға трематодтар-описторхоз, фасцио-
лез жатады. Гельминтоздардың жалпы белгілері: шар-
шау, мазасьйдану, тамаққа тәбетінің нашарлауы, қаназ-
дық, қышыма белгілері, эозинофилия. Жергілікті
белгілері: іш ауырады, лоқсиды, құсады, бірде Іш өтіп,
бірде қатаяды. Кейде адамдар нәжістен шыққан құртта-
рын алып келеді немесе зертханада нөжістен құрт
жұмыртқасын аныктайды. Құрттардың биологиялық
ерекшеліктері: олардың сатылы дамуы әртүрлі ортада,
әсіресе өніп- өсуінде және ұзақ өмір сүруі адамның
организімінде ыңғайлы калыптасуы. Құрттар мынандай
сатылы өседі: жұмыртқа- личинка-үлкен құрт. Адамға
құрттардың жұмыртқасы не личинкасы ауызға түрлі
жолмен енеді.
Геогельмиитоз-адам организмінде үлкен құрттардың
өмір сүруі, ал адам нәжіспен сыртқа жұмыртқалары мен
личинкасын шығарады, олар топырақта өсіп, түрлі
жеміс-жидек, су арқылы асқазанға түскенде, қайта
құртқа айналады. Ол аскарид, трихоцефаләз, энтероб-
ноз.
Биогельминтоз. Қоздырушы құртқа айналу үшін,
қосымша басқа организм қажет. Адам балық не ет арқы-
лы жұқтырады. Оған описторхоз, тениарисхоз, тениз,
эхинококкоз, трихиниллез жатады.
118
АСКАРИДОЗ
Қоздырғыштары-аскаридалар, үлкендерінің өлшемі
25-40 см, Ащы ішекте мекендейді, Үрғашысы тәулігіне
200 мың жұмыртқаға дейін салады. Олар нәжіспен топы-
раққа түседі, топырақта 12-14 күн ішінде личинкаға
дейін жетіледі. Көкөніс, жеміс өнімдеріне топырақ арқы-
лы жұққан личинкалар ішек қабаты арқылы көктамырға
енеді. Қан ағымымен жүректің оң жақ қарыншасы, одан
кіші қан айналым шеңбері арқылы өкпеге барады, альве-
оларға, бронх, трахея мен жұтқыншаққа, ауызға түседі.
Личинкаларды қайтадан жұтудан ішекте ересек паразит
құрт дамиды, өсіп-өнуіне Зай уақыт қажет. Аскаридалар
ішекте бір жылдай өмір сүреді. Ағзадағы даму кезінде
әртүрлі қабыну туғызады — бронхит, өкпе қабынуы,
ішекте асқазан ауруына тән лоқсу, құсу, кіндік түбі ауру,
сілекей ағу, тәбеттің төмендеуі, іш өтіп немесе қатады,
бас айналып, қаназдық, терісі қышып, кейде бөртпе бо-
луы да мүмкін, ашуланшақ, мазасыз күй кешеді. Аскари-
далар алғаш өсу барысында ішекке жабысып қанды сору-
мен қоректенеді. Оларды тойдыру үшін адам көп тамақ
ішеді, Қазақта айтады ғой мынаның ішінде құрт бар шы-
ғар деп, расында ондай адам өзі арықтау болғанымен өте
көп тамақ ішеді. Құрттар көбейіп кеткенде ішекті тесіп
жіберуі мүмкін немесе нөжіс жүрмей қалады ондайда хи-
рургке жүгінеді.
Аскаридоз- жылан құрт ауруында зертханалық талда-
улар. 1. Жалпы қан, зәр, нәжіс, 2. Қақырықты
құртқа тексеру, 3. өкпені рентгенге түсіру, 4. ИФА.
Емдеу. 1. минтезол — тиабендазол науқастың салма-
ғының әрбір килограмына 50 мг, 2-3 рет бөліп береді, 5-
7 күн ішуі керек. 2. мебендазол вермокс 100 мг — 2 рет,
3-4 күн, 3. левамизол декарис 150 мг тәулігіне, 4. медиа-
мин 10 мг/кг — 1 күн, 5. комбаморин лирантел 10 мг/кг
1 күн, 6. пирантел комтантрин Юмг/кг — 3 күн, 7. түтік
арқылы асқазанға оттегі жіберу, 8. АПК аппараты “па-
рацельс”.
119
ГИМЕНОЛЕПИДОЗ
Қоздырғышы-кортық цепень, мөлшері 5см. Басында
жабысқағы мен ілгешегі бар, денесі майда мүшелерден
тұрады. Ащы ішекте тіршілік етеді, сол жерде бірнеше
жүзге дейін паразит жиналуы мүмкін. Ауру адамнан
жұғады. Паразит жұмыртқасы қоршаған ортаға нәжіспен
шығады және жетілуді қажет етпейді. Жұмыртқа ауыз
арқылы кісінің ішегіне түскенде, олардан ұрық шығып,
ішек кабығына еніп, 2 жетіден соң ересек паразитке ай-
налады. Мұндайда іш ауырып, лоқсып, кейде құсып,
мезгіл-мезгіл іш өтеді. Нәжіс ірінді, кейде қан аралас бо-
лады. Ішекте ұзак болғаңда бас ауырып, әлсіздік, қаназ-
дық байқалады. Қортық цепень организмде 1-2 айдан
бірнеше жылға дейін мекендеуі мүмкін. Кейбір кісілер
іш кұрылысында жайсыздық сезеді, себепсіз бас ауырып,
айналып, гемоглобин төмендеп, эозинофилия болғанда
дәрігер құрт йұмыртқаларын мұқият үздіксіз зертханада
іздеуі керек.
Гименолепидоз ауруында зертханалық талдаулар: 1.
Жалпы қан, зөр, нәжіс, 2. Копровоскопиялық, фло-
тация әдісі — 3 рет, 10-15 күннен кейін (феносалмен).
Емдеу. I. 1. тазалық сақтау, 2. билтрицид азимокс 20
мл/г - 1 рет, 10 күннен соң қайталау, 3. фенасол 4, 0 г, 4
күннен соң қайталау. Дәріні бөліп ішкізу, 4. колибакте-
рин, 5. витаминдер С жөне В2.
II.	Празиквантель 20-25 мг/кг - 1 рет, 10-12 күннен
соң қайталау.
III.	Никлозамид 2-3, 0 күніне, алдында 2,0
көмірқышқылды N3 — сода, келесі күні ертеңерте 1,0
никлозамид.
ОПИСТОРХОЗ
Этиология. Қоздырушы майда құрт, оның жұмыртқ-
асы өте майда, сарғыш, бір жағы кақпақ, екінші жағы
жұмырлау келеді. Жұмыртқасы моллюскада өсіп, ли-
чинкаға айналады-мирацидии. Балықтың организмінде
личинка өсіп, церкаринға айналып, қаптама киеді. Осы
кезде балықты жеген адам, ит, мысық өздеріне жұқты-
120
рады. Олардың ішегінде, қаптамасын шешіп, ары қарай
қан арқылы өт жолына кіреді, Бауырда үлкен құртқа ай-
налады.
Эпидемиология. Адамдар жөнді дұрыс пісірілмеген
балықты жегенде жұқтырады.
Патогеиез. Описторхоз адамнын ішегін жаралайды,
уытымен ағзаға әсер етеді.
Описторхоздын белгілері. Опистбрхоз жедел жөне са-
қталмалы түрінде кездеседі. Аурудың өрбуіне байланыс-
ты-жеңіл, орташа, ауыр түрге бөлуге болады. Жедел
турінде науқас лоқсиды, құсады, оң жақ қабырға асты
ауырады, қызуы көтеріледі, көзі сарғыштанып, бауыры
үлкейеп, қатайғандық анықталады. Жеңіл түрінде қызуы
көтеріліп, басы ауырып, әлсізденіп, тез шаршап, ішінің
әр жері әркалай ауырады, іші өтеді. Қанда лейкоцит
көбейіп эозинфилил өседі. Орташа турінде қызба бай-
қалып, кызуы 3 аптадай жоғары болып, денеде түрлі
бөртпелер пайда болады. Денедегі еттер, буындар
әлсізденіп, ауырады. Көзі сарғайған, бауыр үлкейген,
зәр қоңырланып, нәжіс ағарады. Асқазан, ішектерде
қабыну болады, өкпеде қабыну кездесуі мүмкін. Қанда
лейкоцитоз, эозинофилия.
Описторхоздың ауыр түрінде науқастың қызуы жоға-
ры, басы ауырып, мазасыз күй кешеді, ұйықтай алмай-
ды., теріде неше түрлі бөртпелер шығады. Кәдімгі бауыр
ауруының белгілері айқын сарғыштанып, терісі, көзі, ба-
уыры үлкейген, қаттылау, көкбауыр да үлқеюі мүмкін.
Қанды тексергенде билирубин үлкейген-өскен, Аіі, Асі
жоғары болады.
Описторхоздың сақталмалы турінде науқастың асқ-
азан ауырғандай, өт жолдары қабыиғандай, бауыр, ұйқы
безінің қызметтері бұзылғандай белгілері болады. Нерв
жүйесі, басы ауырып, мең-зең күй кешеді, басы айнала-
ды, ұйқысы қашады, көңіл-күй құбылмалы болады.
Жүректің соғуы жиілеп, кеудеде ауырлық боп, сол жер
ауырғандай сезеді, қан қысымы төмендеп, әлсіздік бола-
ды. Асқынған түрінде өт-жолдарында ірінді қабыну, бау-
ырда болады, панкреатит, іріндік, ішкі ағза улануға дейін
баруы ықтимал.
Описторхоз ауруыида зертханалық талдаулар: 1.
Жалпы қан, зөр, нәжіс, 2. Калантарян, Като әдісі
121
бойынша нөжісті тексеру, 3. Үлтабарды зондтау- дуаде-
наль, зонд. 4. РПГА, 4. Биохимиялық зерттеу, 5. УЗИ, 6.
КТ, МРТ, 7. Хирург кеңесі.
Емдеу. I. Негізгі емдеу: 1. тыныштық, тәртіп сақтау,
2. диета №5, 3. организмдегі удың күшін азайту үшін:
көп сұйық ішу, 5% глюкоза 500 + физсұйықтар 500, 0,4.
аллергияға қарсы супрастин, преднизалон.
II. Описторхоз құртын жою үшін -1. празиквантел
(билтрицид, азинокс, цезол, цистицид) СД 75 мг/кг 4-6
сағат сайын, 3-ке бөліп, тәулігіне 10 таб., 1-2күн, ПІ. Па-
тогенез үшін: 1. карсил, левасил, гепадиор эссенциале, 2.
өт айдау үшін —холензим, холосас, сульфат магний, итм-
ұрын, 3. түйілуге карсы- дротоверин 1-3 рет, ношпа 2, 0,
Ферменттер креон, мезимфорте, панзинорм, 4. фамоти-
дин 20 мг, ашқарынға 5-7 күн, 6. қосымша екінші жұқпа
ошақтары пайда болғанда: Метронидазол 0, 25-4 рет, Ам-
пициллин 0, 5-4 рет, 7 күннен, 8. қажет болса хирургия-
лык ем. /
ТОКСОПЛАЗМОЗ
Токсоплазмоз-паразит тудыратын ауру. Ерекшелігі
ағзада сақталмалы түрінде өрбиді, нерв жүйесін, лимфа
бездерін, жүйесін зақымдап, бауыр және көкбауыр
үлкейеді, қаңқа бұлшық еттері, жүрек, көз мүшелерін
кабындырады.
Этиология. Қоздырғышы токсоплазмоз гонди, ұзын-
дығы 4-7 мкм, ені 2-4 мкм. Цистасы паразиттің қалын
қабығымен өлшемі 100 мкм жетеді, ішінде 3-5 мЫң пара-
зитке дейін болады. Қалың қабығына ешқандай дәрі-
дәрмек, антиденелер әсер етпейді. Ағзада ұзақ сақта-
лады.
Эпидемиология. Токсоплазмозбен үй жануарлары,
мысықтар ауырады. Олардың ішегінде өніп-өсіп, сыртқа
цистаны шығарады.
Патогенез. Адамға асқазан жолы арқылы еніп, ащы
ішектен лимфа бездеріне өтіп осында өзгеріс туғызады
(гранулем). Бездер үлкейіп ары токсоплазмоз қанға
өтеді, ағзаны аралап бауыр, көкбауырда, нерв жүйесі,
көз, жүрек, бұлшык еттерде орнығады. Бұл органдарда
122
паразит циста түрінде жиналады. Паразиттердің өрбу
кезеңдерінде ағзаға антиген, аллерген шығарады, ол
адамның ағзасында көп өзгерістер туындатады. Адамның
қорғаныс күші нашарлап, не басқа аурулармен ауырған
кезде токсоплазмоз да асқынуы мүмкін. Токсоплазмоз
ана құрсағындағы балаға жұғу қаупі жоғары.
Токсоплазмоздың белгілері. Жасырын кезеңі бірнеше
күннен бірнеше айға созылуы мүмкін. Токсоплазмоздың
өрбуіне қарай: жедел, жеделдеу жөне сақталмалы
түрінде кездеседі, Ауырлығына байланысты жеңіл түрі
сауығумен аяқталады, ал ауыр түрі мүгедектікке не
өлімге әкелуі ықтимал.
Жедел токсоплазмозда науқастың басы ауырып,
әлсізденіп, бұлшық еттері ауырып, тыныс жүйелері
қызарып, қабынып, іші өтуі де мүмкін. Қызуы кө-
теріліп, ауру өрбігінде желке, мойын лимфабездері үл-
кейеді.
Токсоплазмоздың теңбіл экзантема бөртпелі түріндс
ауру жедел, қатты басталады, қалтырап, қызып, содан
теріде тарғыл-теңбіл бөртпелер пайда болады, жүрек еті
қабынып, өкпеде қабыиу болып, бауыр, көкбауыр
үлкейеді, мидың қабынуы кездеседі. Токсоплазмоздың ми
ңабыну турінде орталық ми жүйесі, жұлын - ми жүйесі
қабынғанда, сана өзгерістерге ұшырайды. Журек етін
қабындырган турінде жүректегі өзгерістер: аритмия,
жүректің шаншуы туындайды. Токсоплазмоздың саңтал-
малы турінде нерв жүйесінің түрлі ауытқулары байқа-
лады.
Токсоплазмоздың көзді зақымдау түрі жиі кездеседі.
Көздің тамыр талшықтары зақымданып, хориоретинит
және увеит ауруларын туғызады, тіпті көз кысымы ар-
туы, көздің көрмей қалуы мүмкін. Әйелдер токсоплаз-
мозбен ауырғанда жыныс мүшелерінің қабынуы болады,
ол жиілеп, асқынып, мазасын алады. Етеккірлерінің
мерзімі бұзылады, әйел екіқабат болса, түсік тастауы да
мүмкін. Құрсақта даму барысында ұрықтың инфекция-
ны жұқтыруынан пайда болатын туа біткен токсоплаз-
мозға ерекше тоқталып өткен жөн. Бұл жағдайда бала
үшін инфекция көзі-оның анасы, Үрыққа аталмыш сыр-
қат әйел инфекцияны алғаш жұқтырған жағдайда, пара-
зитемия орын алып, қоздырғыш қан арқылы плацентаға
123
түсуі мүмкін болғанда жұғады. Жүктілік кезінде инфек-
ция жұқтырған әйелдердің барлығында токсоплазмоз-
дың айкын белгілері біліне бермейді. Он әйелдің
біреуінде ғана лимфаденит болады. Қалғандарында алғ-
ашқы жұқпа ешқандай белгісіз өтеді. Бірақ қоздырғыш
ұрыққа лимфаденитпен ауыратындардан да ешқандай
белгісі жоқ токсоплазмозы бар әйелдерден де жұғады.
Ауырған әйелдердің барлығынан токсоплазмоздың
ұрықка жұға бермейтіңцігі де анықталды. Олардың ша-
мамен жартысында ұрықты қорғайтын иммунитёт
қалыптасып үлгереді. Туа біткен токсоплазмозға шал-
дыққан нәрестелердің үштен бір бөлігінде ғана токсоп-
лазмоз белгілері байқалады. Қалғандарында туа біткен
токсоплазмоз жұқпасы ешқандай белгі бермей, бірнеше
айлар мен жылдардан соң ғана білінеді. Бұндай сырқа-
тқа шалдыққан ұрық едетте не өледі (түсік, өлі туу), не
туа біткен токсоплазмоз белгілерімен (уыттану, қызба,
дене сарғаюымен, бауыр мен көкбауырдың, лимфа
түйіндері мен орталық жүйке жүйесінің зақымдануы-
мен) туады. Клиникалық көріністердің айқындылық
дәрежесі ұрықтың токсоплазмозды құрсақ ішінде жұқ-
тыру уақытына байланысты. Орталық жүйке жүйесінің
және көздің ең ауыр зақымдануы жүктіліктің 1 три-
местрінде орын алады.
Токсоплазмоздың диагиозыи қою күрделі. Кейінгі
кезде Қазақстанда РПГА қолданады, ол РСК-дан дұрыс-
тау. ИФА, ПЦР зертханада зерттеліп, нәтижесіне байла-
нысты диагнозды толықтырады.
Емдеу. Қазіргі таңда токсоплазмоздың созылмалы
түрі аскынғанда: 1. Ровамицин Змлн МЕ — 3 рет, 10 күн,
7 күн үзіліс жасап 10 күн тағы қайталау, себебі ровами-
цин паразиттің өсіп-өнуі кезеңінде ағза тініне жақсы
кіреді, сонда өлтіреді. Хлоридин 25 мг - 3 рет, 5-7 күн,
сульфадемизин 2-4, 0 — 7 күн. Патогенез үшін тавегил 1
таб. — 3 рет, поливитамин Ітаб. — 3 рет, 20% прополис
тұнбасын 0, 5 мл - 3 рет, 1 айдай прополисті екіқабат әй-
елдерге берген ұтымды. Казанцев А. П. токсоплазмозға
вакцина-токсоплазминді колдануды ұсынады. Медици-
нада токсоплазмоз проблемалары жетерлік, оны емдеу —
келешектің ісі.
124
БҰҚА ТАСПА ҚҰРТЫ
(Тениаринхоз - бычий цепень)
Тениаринхоз — үлкен құрт, ішекте өседі. Сыртқа
жұмыртқалары шығады.
Этиология. Қоздырушы бұқа таспа құрты, таспа
қарусыз. Құрттың денесі 7-10 метр, 2000 таспа
бөлімшелерден тұрады құрттың басы 1, 5-2мм, 4 сорғы-
шы бар.
Эпидемиология. Бұқа таспа құрты асқазан арқылы
жұғады, ащы ішекте қоныстанады. 2, 5-3 айдан соң тас-
паларын үзіп шығарып тұрады. Әрбір таспада (членики)
175000 жұмыртқа болып, шыққан сайын ортаны ластай-
ды. Шөп, түрлі жемдер арқылы ірі қара малдың асқаза-
нына түседі. Бұдан ары малдың қан тамыры арқылы
қалың еттеріне бекініп өседі. 6 айдан кейін бұл малдың
еті адамға қауіп туғызады. Адамдар етті шала пісіріп же-
генде бұл құртты жұқтырацы.
Патогенез. Адамның ішегін зақымдап, емізігі арқылы
қабындырып, құрттың өсіп-өнгендегі уыты ағзаны
бүлдіріп, қаназдық болып, аздырып, оргаиизмде көп
өзгерістер туғызады.
Бұқа таспа құртының белгілері. Құртты сақтаушы
кісі жеңіл, ауыр түрде ауырмайды. Көбінесе сақталмалы
түрінде кездеседі. Бұл жағдайда жалпы әлсіздік, маза-
сыздық байқалады, лоқсиды, құсады, ішінің әр жері
ауырады, іші өтеді, басы айналады, қаназдықтан тілі
үлкейіп, шырыш қабығында тілінген тұстары көрінеді.
Дйагноз қою зертхананың жауапкершілігіне, маманның
көсіби білімділігіне байланысты. Нөжісті өртүрлі әдіспен
тексергенде құртын табады.
Тениариихоз ауруында зертханалық талдаулар: 1.
Көтенішек аймағынан жұғындыны зерттеу, 2. Копроо-
воскопиялық тексеру.
Емі. I. Тазалық сақтау, II. Празиквантель бильтри-
цид, цистидин, пикитон, азинокс, 1. 20-25 мг/кг салмағ-
ына 1 рет, 10-12 күннен кейін қайталау немесе 2. фена-
сол ереже бойынша, 3. асқабақ дәні 300 г шикідей сыр-
тқы қабығынсыз таңертең жеу. Оны басқа дәріні қабыл-
дай алмайтындарға және екіқабат өйелдерге беру өте
ТИІМДІ.
125
ШОШҚА ТАСПА ҚҮРТЫ
(Тениоз)
Этиология. Шошқа таспа құртын тудырушы қарулы
таспа, ұзындығы 1-2 метр, 1000 тарта бөлімшелері (чле-
ники) бар, Басы шамамен 1 мм, 4 сорғышында инеліктері
25-30. Осы сорғыш инеліктері арқылы ішекте жабысып
тұрады. Үлкендерінің-бөлімшелерінің көлемі 12-7 мм.
Қарусыз таспадан ерекшелігі ұрғашысының жатыры 10-
12 екі жағында қарулары бар, жатыр толы ұрық-онкос-
фера.
. Эпидемиология. Адамға ауыз арқылы түсіп, ащы
ішекте қоныстанады, сонда өсіп, мезгіл-мезгіл үлкейген
таспа бөлімщесін шығарып тұрады. Жерге түскен таспа
ластанған ортада шошқа, ит, мысықтың жеген тамақтары
арқылы жұқтырады. Бұлардың бұлшық еттерінде финны
цистицерк түріне айналады. Адам бір жағынан тарату-
шы-жұқтыру|иы, сақтаушы міндеттерді атқаруы ыкти-
мал. Адам шбшқа етіиің дұрыс сақталмағанынан, пісіріл-
мегенінен жұқтырады.
Патогенез. Шошқа таспа құрты сорғыш инелік-
терімен ішектің қабаттарын зақымдайды, өсіп-өнгенде
бөлген уытымен адам ағзасын уландырады, өзіне тән
белгілері болады.
Шошқа таспа құртының белгілері. Жедел, жеңіл
түрлері жоқ, созылмалы түрде кездеседі. Науқастың ма-
засы кетіп, ашуланшақ болып, лоқсып, қейде құсып,
ішінің өр жері ауруы мүмкін.
Шошқа таспа құртының ауыр түрінде орталық ми за-
қымдалуы болады. Онда бас ауырып, көзі көрмей, на-
шарлап, тіпті эпилепсті ұстама болуы ықтимал. Адамдар
нәжісінен таспалар шыққанын айтады не оны, жуып
ыдысқа салып алып келеді. Зертханада түрлі әдіспен
құрттарын айқындайды. РСК, РПРА, РФА-каннан қор-
тынды шығарады.
Тениоз ауруында зертхаиалық талдаулар: 1. Жалпы
қан, зәр, нәжіс, 2. Копроовоскопиялық зерттеу, 3.
РЭМА, РНТА, 4. Көз дәрігері, невропатолог кеңесі.
Емдеу. Шошқа таспа құртын емдеу өте жауапты. I.
празиквантал: бильтрицид, азинокс 20-25 мг/кг салмағы-
на байланысты 1-рет, 10-12 күннен кейін қайталау, II.
126
Альбендозолом 15мг/кг 8- күн, Празиквантал 50 мг/кг 3
күн (15 күн). Ми закымданғанда кортико-стероидтар,
ұстамаға қарсы ем,
ТОКСОКАРОЗ
Бүгінгі күні жұкпалы аурулар эпидемиологиясында
паразитарлы ауруларға айрықша назар аударуға мәжбүр
болып отырмыз. Ауыр паразитарлы ауруларға жануарлар
гельмиңттерінің адамға тән емес дернәсілдері тудыратын
ларвальдық гельминтоздар жатады. Токсокароз —Қазақ-
станнның медициналық паразитологиясында зерттелме-
ген паразитарлы ауру, Токсокароздың кең таралғаңына
жөне адам патологиясында алатын өзгеше орнына кара-
мастан, Қазақстан ғалымдары мен дәрігерлерінің көбі
бұл инвазиядан бейхабар. Токсокароздың кең таралған,
қайталанбалы барысымен және клиникалық көрініс-
терінің алуаидылығымен сипатталатын зоонозды инвазия
екендігі әлемдік теория мен практикадан белгілі. Негізгі
инвазия көзі -қасқыр, түлкі, қорқау қасқыр секілді
жыртқыштар. Сондыктан негізінен осы жануарлар ара-
сында таралатын табиғи токсокароз және үй жануарлары
арасында таралатын антропургиялық токсокароз болады.
Қазіргі кезде адам үшін инвазияның антропургиялық
ошақтарыи білуі маңызды.
Жануарлар жұмыр құрттары дернәсілдерінің адамға
жұғуы мүмкін екендігі бұрыннан белгілі. Мысалы, 1921
жъ>ілы ҒиІІеЬогп үй жануарларының жұмыр кұрттары
дернөсілдерінің адам ішкі ағзаларынының бұзылыстары-
на әкелетіндігі туралы айтқан. 1952 ж. Р. Веаұег 3 бала-
ның ішкі ағзаларынан дернәсілдерді бөліп кана қоймай,
олардың Тохосага сапіз түріне жататындығын анықтады.
Токсокароздағы эпидемиялық үрдіс иттер арасын-
дағы эпизоотиялық үрдіске тікелей байланысты. Синант-
ропты ошақтарда адам үшін қоздырғыш көз-нәжіспен то-
пырақты ластайтын ауру иттер. Залалданған адамдар қоз-
дырғыш көз бола алмайды, өйткені адам организмінде
ересек құрттар түзілмейді. Токсокаралар үшін адам
ошақтық немесе паратеникалық ие болып табылады, іс
жүзінде адам қоздырғыш үшін “экологиялық тұйық”
127
(Лысенко, 1983). Иттердің арасында токсокаралардың
кең таралуына оның жұғу жолдарының әралуандығы
әсер етеді. Яғни тікелей топырақтан жұмыртқалар аркы-
лы, құрсақ ішінде жұғу, сүт және аралық иелер арқылы
жұғу. Токсокаралардын иттерге берілуінің бірнеше жолы
бар. Бұл олардың залалдану дәрежесіне әсер етеді. Бірақ
коздырғыш көзі иттер болғанымен олармен тікелей жа-
насудың маңызы аса жоғары емес. Бірқатар жағдайларда
токсокароз топырақ арқылы жұғуы мүмкін. Бұдан басқа
жұғу факторлары —жануарлардың жүні, ластанған тағам
өнімдері, су, қол. Токсокарозға георальді жолмен берілу
тетігі тән. Әдебиетте токсокароздың паратеникалық
иелердің органдары мен тіндерін тағамға қолдану арқы-
лы, одан да басқа трансмаммарлы және трансплацентар-
лы жолдары арқылы да жұғу мүмкіндігі туралы айтыл-
ған.
Токсокароздың клиникалық көріністері әртүрлі ағза-
лар мен тіңдердің зақымдалуына байланысты көптүр-
лілігімен ёипатталады. Сондықтан токсокароз әртүрлі
маман дәрігерлердің, олардың ішінде бала дәрігер-
лерінің, ішкі аурулар, көз аурулары, жүйке патологиясы
мамандарының назарына түсіп отыр. Т. Сапі$ әдетте ит-
терде, мысықтарда, касқырларда, түлкілерде, қорқау қас-
қырларда және ит тұқымдас басқа да жануарларда
тіршілік етеді. Топырақта жұмыртқалар тіршілігін және
инвазияға қабілеттілігін ұзақ уақыт сақтай алады. Адам
токсокаралардың жұмыртқаларын жұтқан кезде залалда-
нады. Организмге түскен жұмырқалардан ащы ішектің
проксимальді бөлімінде дернәсілдер өндіріліп, ішектің
сілекейлі қабығын тесіп, қанға өтеді. Одан кейін олар ба-
уырға және жүректің оң жағына қан ағымымен жетеді.
Өкпе артериясына түсіп, дернәсілдердің таралуы жалға-
сады, капиллярлардан өкпе көктамырына өтіп, жүректің
сол жағына жетіп, қанмен әртүрлі тіндер мен ағзаларға
тарайды. Қанмен таралып, қан тамырының диаметрінен
өте алмайтын деңгейге дейін жетіп, дернәсілдердің
диаметрі 2 мм қан айналымынан шығады. Токсокаралар-
дың дернөсілдері бауырға, өкпеге, жүрекке, ұйқы безіне,
миға, көзге жәие басқа ағзалар мен тіндерге шөгеді.
Мұнда олар ұзақ уақыт бойына “ұйқы” жағдайында
тіршілік етеді, одан кейін белсенділік беретін себеп-
128
тердің әсерінен тіріліп әрі қарай жылжуын жалғастыра-
ды. Уақыт өткен сайын дернәсілдердің бір бөлігі қабық-
шаланып, 10 жылға дейін тіршілігін сақтай алады.
Гельминтоздардың, оның ішінде токсокароз патоге-
незінің басты механизмі иммундық жауаптың түзілуі бо-
лып табылады. Иммунологиялық реакциялар иммунды
жауап шегінен өтіп, патологиялық үрдістің дамуына се-
бепкер болады, Сондықтан токсокароз кезіндегі барлық
патологиялық көріністер негізінен баяу және жылдам
түрдегі аллергиялық реакциялармен байланысты болып
келеді.
Жұқтырған адамда айлап қызуы көтеріліп бездері
шошынып, бронхы, өкпеде қабыну болуы мүмкін. Қанда
эозинофилин, лейкоцитоз, аздап билирубин өседі. Ток-
сокароздың клиникасы ұзақ ағымымен (бірнеше айдан
бірнеше жылға дейін) сипатталады. Токсокароздың
негізгі белгілері: қайталанбалы қызба, өкпе синдромы,
бауырдың үлкеюі, лимфа-аденопатия, зоозиофилия, ги-
пергаммааглабулинемия. А. Я. Лысенко 1991ж. токсока-
роздың балаларда кызылшаға, күлге және сіреспеге қар-
сы егудің тиімділігін төмендететіндігін анықтады. Әде-
биетте токсокароздың клиникалық түрлерінің ара қаты-
насы әлі толык зерттелмеген. АҚШ-та барлық токсока-
роз жағдайларының 20%-ын висцеральді токсокароз,
67%-ын көз токсокарозы, ал 13%-ын жасырын түрлері
құрайды. Словакияда висцеральді токсокароздың үлес
салмағы 36%, көз токсокарозы 26%, қалғандарын басқа
клиникалық түрлері (жүйкелік, терілік, жасырын) құрай-
ды. Ресей Федерациясында токсокарозбен науқастанған-
дардың болжамды саны әр 100000 адамның 380-ін құрай-
ды. Салыстыру үшін аскаридозда бұл керсеткіш — 71,8.
Қазақстанда токсокароз ресми түрде тіркелмейді.
Бірқатар мамандардың мәліметтері бойынша, токсокароз
диагностикасында иммунологиядық тестердің, оның
ішінде иммунды ферментті талдаудың үлкен маңызы бар.
Қазақстанда бұл гельминтоздың эпидемиологиясы, эко-
логиясы бойынша ғылыми зерттеулер болған емес, оған
қоса, қазіргі кезде оның зертханалық диагностикасы, емі
және алдын алу шаралары анықталмаған. Бұл осы гель-
минтозды зерттеу мәселесінің маңыздылығын дәлел-
дейді. Гигиена және эпидемиология ғылыми орталығы-
472-9
129
ның ЖИТС, ТВИ және паразитология зертханалары ток-
сокарозды зертханалық қадағалау және алдын алу
әдістерін жетілдіру жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмысын
жоспарлап отыр. Токсокарозды анықтаганда мынандай
ем қолдануга боладът. минтезол 25-50 мг/кг - 5-10 күн,
Вермокс 100 мг — 2рет — 2-4 апта,
Дитрозин цитрат 2-6 мг/кг -  20-30 күн, Альбендазол
Юмг/кг — 10-20 күн. Токсокарозбен ауырмау амалдарын
толық орындау абзал.
ТРИХИНЕЛЛЕЗ
Трихинеллез — құрт ауруы, кішкентай құрттан үлкей-
ген кезінде адамның ішегінде өмір сүреді.
Этиология. Қоздырушы ұрғашы құрттың ұзындығы 2-
4 мм, еркегінің ұзындығы 0,1-1 мм.
Эпидемиология. Бұл құрттар табиғатта аңдарда
кездеседі, бірйі-бірі жеген кезде жұғады. Үй жануарла-
рынан ит, мысык, шошқада болады. Адамға шала піскен
ет арқылы қаптамалы құрт ащы ішекке түседі.
Патогенез. Ішекте құрт қаптамасын шешіп (капсула),
1,5 сағатта-ақ жұқпалы құртқа айналады. 4 тәулікте
ұрықтанған ұрғашы құрт жүздеген майда құрттарды лим-
фа, кан жолдарына жібереді. Майда құрттар қан тамыр-
лары арқылы үлкен бұлшьгқ еттерде үялап, осында өсіп-
өнеді. Қапталмалы (капсула) құрт ұзақ уақыт сақталады.
Бұл кұрттың ерекшелігі, бір организмде аталық, аналық
дәрежесі қайталанбайды. Құрттардың өсіп-өнуі,
организмді тесіп, соруы уландыру, аллергиялық өзге-
рістер тудырады.
Трихинеллездің белгілері. Жасырын кезеңі 10-30 күн,
өрбуі 3 түрлі.
1. трихинеллез белгілері жоқ, аурудың белгілері айқ-
ын болып кездеседі.
2. трихинеллездің белгілері жоқ, бірақ зертхана қор-
тындысы арқылы айқындалған. 3. трихинеллездің айқын
белгілері бар түрі а) жедел және б) созылмалы болып
өрбиді. Ауру: 1) белгілері белгісіз, 2)жеңіл, 3) орташа, 4)
ауыр түрінде өрбуі мүмкін. Трихинеллездің жедел,
белгілері айқын түрінде: науқастың терісінде теңбілді
130
бөртпеден түйінді бөртпеге дейін, тіпті есекжем (крапив-
ница) және ісіну белгілері болады. Бет ісіп, көз қызарып,
қызуы көтеріліп, еттерде ауырғандық сезіледі, қанда
эозинофилия 80% өседі. Науқастың басы ауырып,
әлсіздік, тез шаршау байқалады, іші өтіп, лоқсығандай
мазасы кетеді. Трихинеллездің орташа, ауыр түрінің
өрбуінде қызуы жоғары ұзақ, ісік, еттердің әлсіздігі,
ауыратыны, терідегі бөртпелер көп, науқастың жалпы
жағдайы төмендейді. Асқынған жағдайда миокардит, ме-
нингоэнцефалит, өкпе қабынуы кездесуі мүмкін. Созыл-
малы трихинеллезде, көбінесе еттердің ауырсынуы,
шеткі нерв талшықтарының қабынуы, кейде есекжем,
ісік болып ұлғаюы ықтимал.
Трихииеллез ауруында зертханалық талдаулар. 1.
Жалпы қан, зәр, нәжіс, 2. ЖИТС тексеру, 3. РПГА,
ИФА, 4. ЭКГ, МРТ, 4. Биохимиялық зерттеулер, 5. Рент-
ген, 6. Мамандар кеңесі.
Емдеу. Этиотроптық ем I. Либиндазол 100 мг СД — 3
рет — 10-14 күн, Албендазол минтезол 25мг/кг — 2 рет —
10 күн. II. Аллергияны азайту үшін, Преднизолон 40-60
мг СД, Тавегил 2, 0, Пипальфен 2,5%-2,0, супрастин 2%-
2,0, III. Қабынуға қарсы 1. диклофенак 3,0, 2. индомети-
цин 0, 15 — 3 рет, IV. Аскынған кезде 1.5% глюкоза 500,
0, 0, 9% хлориднатрий-400, 2. антибиотик, 3. альбумин
5%, 4. фуросемид, 5. преднизолон.
ЭНТЕРОБИОЗ
Қоздырғыштары - острицалар. Ащы ішектің төменгі
бөлігі мен тоқ ішектің жоғарғы бөлігінде мекендейді.
Үрғашысының мөлшері Ісм-ге дейін, еркегінікі — 0,2см.
Бұл майда құрттар кешке қарай құйрықтың айналасына
жұмыртқаларын шашады. Ауада жұмыртқалар 6 сағатта
өсіп, жетіледі. Сол уақытта баланың денесі қатты қыши-
ды, қолы арқылы ауызға, одан ары жұтқыншаққа түседі.
Немесе лас қол арқылы тамакқа жұғады. Личинкаларды
қайтадан жұтудан ішекте ересек құрттар дамиды. Бала-
лар қатты мазасызданады, тік ішек тесігінің айналасы
мен шат маңы қышиды. Үйқы бұзылып, тәбет жоғалады.
Іші өтуі мүмкін.
131
Энтеробиоз ауруында зертханалық талдаулар: 1.
Жалпы қан, зәр, нөжіс, 2. Көтенішек аймағынан
жұғындыны зерттеу, 3. Копровоскопия, 4. Эндоскопия,
колоноскония.
Емдеу. Ең алдымен тазалык сактау керек. Тырнағын
алу, қолын жиі сабындап жуу. Баланың кешкісін, таңер-
тең астын сабындап жуу, жиі шомылдыру, іш киімін жиі
ауыстыру, қалың дамбал кигізіп, оны таңертең ыстық
үтікпен үтіктеу. Үйді жуып, шандарды сүртіп, тазалау.
Дәріден: 1. вермокс мебеңдазол 100 мг — 2 рет —1 күн, 2.
медамин 10 мг - - 3 рет, тамақтан кейін мол сумен ішу, 3.
первиниум ванкин 5 мг/кг — 1 рет тамақтан кейін, 2 ап-
тадан кейін қайталау. 4. альбендозол 400 мг — 1 рет, 5.
шөпті дәрілер — сөбіз, жаңғақ, анар, сарымсақ. Алдын
алу шаралары. Мектеп жасына дейінгі және бала-бақша,
мектептегі балалар жылына 2 рет, қазан-қдраша және на-
урыз-сәуір айларында нәжісті құрттар жұмыртқасына
зерттелуі тріс (екі түрлі әдіспен). Құрт жұмыртқасы та-
былған кісінің отбасы мүшелері түгел құрт жұмырткасы-
на тексерілуі қажет және дәрігер отбасын бақылауға
алуы керек.
ЖЫЛАУЫҚ ҚҮРТ
(эхинококкоз)
Жылауық құрты адам мен мал ағзаларында құрт ұры-
қтарының түсуінен туындайтын ауру.
Этиология. Жылауық құрты өлшемі 2 мм -Ісм. Құрт
өсіп-өнуі үшін, аң мен үй жануарларының ішіне түсуі
керек.
Эпидемиология. Ол көбінесе андар мен үй малдары-
нан, ит пен мысықтан жұғады. Бұл құрттар ит пен қасқ-
ырдың ащы ішегінде өсіп-өнеді де, солардың дәреті арқ-
ылы суды, шөпті, жерді ластайды. Аң терісін, ит пен мы-
сықты ұстағанда жылауықтың құрты қолға жабысады.
Қолды жумай тамақ ішкенде, ластанған өзендердің суын
қайнатпай ішкенде, кұрт адамның асқазанына барып
түседі.
Патогепез. Асқазанға түскен құрттың ұрығы сыртқы
қабығынан айырылып, ішек қатпарларына енеді. Содан
132
қан тамырларына түсіп бауыр, өкпе, ми және басқа ағза-
ларға ұялайды. Бірте-бірте ұялаған жерінде жылауық
құрты өнеді, өседі. Олар бір ұялы, көпұялы болып
бөлінеді. Жылауық қалтасы үш кабаттан тұрады, Оның
іші жалқаяқ сұйыққа толы болады. Жылауық қалтасы
бірте-бірте өсіп, аурудың белгісі біліне бастайды, құрт
орналасқан органдардың қызметі бұзылады.
Жылауық кұрттың белгілері, өрбуі. Жылауықтың
өрбуін екі кезеңге бөлуге болады. I. Жасырын өрбуі. На-
уқастың аздаған қызуы көтерілуі мүмкін, субфебрили-
тет, қаназдық, лоқсып, тамаққа тәбеті төмендеп, асқазан
түбі ауырып, ауырлық сезеді. Кейбір науқаста бас
ауырып, жөтеліп, ентігіп, кеудесі шаншиды, әлсіздік
сезінеді. Жылауық құртының ұрықтары организмде ай-
лап, жылдап, көп белгі бермей жата беруі де мүмкін. Ал,
кейде басқа дерттердін белгілері сияқты көрінеді, басқа
дәрігерлерде емделіп жүреді. II. Жылауық қуртының
ауыр тург. 1. Бауырдағы жылауық аскынғанда: а. Жы-
лауық қалтасынын жарылуы, б. Сарғаю, өт жолын жапқ-
андықтан, в. Жылауықтың іріндеуі. 2. Өкпедегі жылауық
асқынғанда: а. өкпедегі іріндік, ірінді плевра, б. өкпеден
қан кету. Бауырда көлемдері әртүрлі, іші “мөлдір” суға
толған жылауық кұрт ісіктері пайда болады. Адамның
іші өтеді, асқазан, бауыр тұсы сыздап ауырады. Оң жақ
кабырға астынан сыртқа қарай томпиған ісікті байқауға
болады. Егер жылауық асқынып жарылғанда, науқастың
жағдайы нашарлайды. Жылауық калтасы өт жолын жап-
қанда, науқас сарғайып кетеді. Бауырдағы жылауьіқ
іріңдегенде ағзаның түгелдей улану қаупі басталады.
Өкпедегі жылауық асқынғанда тыныс жолдарының,
өкпенің, плевранын ірінді кабынуы болады. Өкпедегі та-
мырды сорып, жегідей жеп, өкпеден қан кеткенде, өте
ауыр жағдайға соқтырады.
Егер жылауық мида орналасса науқастың басы
ауырып, көзі нашарлап, бойын әлсіздік басады.
Эхинококкоз ауруында зертханалық талдаулар. I.
Жалпы қан, зәр, нәжіс, 2. РНГА, 3. РАЛ, 4. РСК, 5.
РНИФ, 6. Биохимиялык зерттеу, 7. УЗИ-іш құрылысы, 8.
Өкпені рентгенге түсіру, 9. Хирург кеңесі.
Жылауық құртын емдеу. Негізгі ем — ота жасап, жы-
лауықты қалтасымен сылып алып тастау, терапиялық ем-
133
нен: Альбендазол (немазол) 10 мг/кг науқас салмағына
қарай — 2 рет, тәулігіне 800 мг. Науқасты 3-4 реттен 28
күн, 14 күн үзіліспен емдейді. Мебендазол 3 күн — 500 мг
— 2 рет, келесі 3 күн — 25-30 мг/кг — 15-24 ай — 3-4 рет.
Отадан кейін жылауық қайталамас үіпін жоғарғы те-
рапиялық емді пайдалану қажет. Науқас дәрігерде тір-
кеуде түрады.
Аурудың алдьш алу. Жылауық құрты бұрын ауыл
адамдарында, әсіресе балаларда ұшырасатын еді. Қазіргі
танда ластанған орта, жеке меншік мал шаруашылығы,
калаға еркін, тексерусіз түрлі ауылшаруашылық өнімдері
үздіксіз ағылудың әсері, қалада ит пен мысықты ұстау-
шылар көбейген жағдайда, шала піскен еттен жылауық
құртының жұғу қауіпі күшейді. Ауруды болдырмаудың
жалғыз кепілі- тазалық. Далада ойнап келген бала,
жұмыстан келген ересек қолды сабындап жууы керек,
жеміс-жидек, көкөністі пайдаланарда бар сақтану
қағидаларый орындау.
VII ОРЫСША-ҚАЗАҚША СӨЗДІК
ТАРАУ ҚАЗАҚША - ОРЫСША СӨЗДІК
Жұқпалы ауруларда жиі кездесетін сөздер мен
жәнс оның түсініктемесі
ОРЫСША-ҚАЗАКША СӨЗДІК
А
Аллергия - қайта еккен дәрінің не жат белоктың есерінен организм
сезуінің кушейіп кетуі.
Альбумин - белоктың заты
Аммиак - мүсәтір спирті
Амнезия - ұмытшақтық
Анализ - талдау
Анатоксин ~зері қайтарылған у
Анаэроб • ауасыз жерде тіршілік ететін микробтар
Ангина - баспа
Антибиотик - бактерияға қарсы қолданатын дәрілер
Антиген - уға не микробқа қарсы организмде пайда болатын бело-
ктық зат
Антитела - микроб уына қарсы қанда пайда болатын зат
Антитоксин - организмде уға қарсы
Апатия - кеңілсіздік
Аппетит - тәбет, зауық
Артральгия - буынның сырқырауы
Аскаридоз - жұмыр құрттар
Астения - организмнің жалпы әлсіздігі
Афагия - жұтына алмау
Б
Бактерия - жай көзге ілінбейтін ұсақ организм
Бактериемия - бактерияның қанға түсуі
Бактериофаг - бактөрияны жоятын клетка заты, дәрі
Биллирубин ~ еттің қызыл пигменті
Боль - ауру, сырқырау, қақсау, ауырсыну
Больной - аурулы науқас, кеселді
135
Брадикардия - жүректің баяу соғуы
Бред - сандырақ
Брожөние - іру, ашу
Бруцеллез - сарып
Брыжейка - шажырқай
Бубон - шат бездерінің шошуы
Бурсит - буын шырышты қабығының қабынуы
Боковая - қаптал
В
Вакцина - жұқпалы аурудан сақтану ушін егілетін әлсіз микроб,
дері
Васкулит - усақ қан тамырларының қабынуы
Ветвь - бұтақ, тарам
Вздутие - кебу, қампаю
Вибрион - ұтір тәріздес микроб
Вирус - ете ұсаі$, сұзгі арқылы алынатын белокты жанды зат
Вирусемия - ви(*іустың қанға енуі
Витамины - организмге керекті тамақ
Влажность - ылғалдық, дымқылдық
Вогнутый - ойық
Водород - сутегі
Возбудимость - қозғыштық, сезгіштік
Возбудитель - қоздырушы
Волокно - талшық
Врач - дерігөр
Выздоровление - сауығу, жазылу
Вылечивание - емдеп жазу
Выпот - іріңдік
Выслушивание - тыңдап қарау
Выступ - томпақ
Высушивание - кептіру, құрғату
Высыпание - бөрту, бертпе шығу
Вялость - әлсіздік, босаңдық
Г
Гамма - глобулин - анатоксинмен иммундандырылған донор қаны-
нан алынатын дәрі
Гангмит - нерв тұйіні
Ганглинт - нерв туйінінің қабынуы
Гангрена - елі еттену, шіру
136
Гастрит - асқазанның қабынуы
Гастроколит - асқазан мен ток ішектің кабынуы
Гастроэнтерит - асқазан, карын, ішектің қабынуы
Гастроэнтероколит - қарын, ащы, тоқ ішектің қабынуы
Гельминтоз - ішек құрт ауруы
Гематома - қанды ісік
Гемипарез - дененің бір жақ жартысының салдануы
Гөморрагия - қан қуйылу, қанау
Гепатит - бауырдың қабынуы
Гипертермия - дене қызуының кетерілуі
Гипертония - тін мен қан қысымының артуы
Гипоксемия - қандағы оттегінің жеткіліксіздігі
Гипоксия - тканьдағы ауаның жеткіліксіздігі
Гипотермия - дене қызуыныңтемендеуі
Глаукома - су қараңғы (кез қысымынан)
Глист - қурт, ішек құрты
Глист ленточный - жылан құрт, таспа құрт
Глобулин - бөлоктардың бір тұрі
Глотание - жұту
Глотка - жұтқыншақ
Глухота - кереңдік
Гниение - шіру, іріп - шіру
Гноекровие - іріңді қан
Гнойник - іріңдік
Голодание - ашығу
Гонит - тізе буынының қабынуы
Горло - тамақ, алқым
Гортань - кемей
Гранулөма - бітеле бастаған жара ісігі
Грануляция - жараның бітуі, жетілуі
Гриб - саңырауқұлақ, кереңқұлақ
д
Давление - қысым
Двоениө - қос керіну
Дебильность - дәрменсіздік
Дегельминтизация - ішек құртын айдау
Дезинсекция - жәндіктерді жою
Дезинтоксикация - организмдегі удың күшін кеміту
Дезинфекция - зарарсыздандыру
Действие - ерекөт
Декомпенсация - организмдегі тепе - теңдіктің бұзылуы
137
Деление - бвліну
Депрессия - кеңілсіз күй
Дератизация - дала тышқандарын құрту
Десенсибилизация - ағзаның белгілі бір зат есерін сезу
қабілетінің кемуі
Дефект - кемшілік, мүкіс
Деформация - түрдің, форманың взгеруі
Деятельность - әрекет, қызмет
Диарея - іш өту
Диета - тамақтанудың белгілі төртібі
Диспансеризация - тіркеуге алу
Диспенсия - ас қорытудың бұзылуы
Дистония - тонустың құбылмалығы
Дистрофия - бір мүшенің не организмнің жеткіліксіз қоректенуі
Дисфункция - организм қызметінің бұзылуы
Диуез - несеп белу
Дифтерия - күл ауруы
Диффузия - кірігу, араласу, сіңу
Дно - түп /
Доза - мөлшер, шама
Доля - белік
Донор - қан беруші адам
Дремота - қалғу, мүлгу
Дрожание - дірілдеу, қалтырау
Дужка глотичная - жұтқыншақтың арт жағы иіні
Дуоденит - ұлтабардың қабынуы
Дыхание - тыныс алу
Ж
Жажда - шелдеу
Жар - қызу, ыстық
Желчь - ет
Жень - шень - тамыр дері
Живот - іш, құрсақ
Жир - май
Железа - без
Желтуха - сары ауру, сарық
Желудок - қарын
Желудочек - қарынша
Желчевыделение - өт бөлінуі
Желчегонные средства - ет айдайтын дері
Желчные протоки - ет жолдары
138
Желчный пузырь - өт кабы
Жидкость - сұйық
Жизнь - өмір, тіршілік
Жила - жүйке, тамыр
Жировик - ұра
3
Заболеваемость - ауру - сырқау, ауыру
Заболевание - ауру, науқас
Задержка - кідіріс
Задний проход - кетенішек
Заживление - біте бастау
Зажим - қысқыш
Закупорка - тығындалу, бітелу
Замедление - бесеңдеу
Запор - қатпа, іш қату
Заражение - жұғу, жұқтыру
Заразный - жұқпалы
Засорение - ластану
Застой желчи - өттің ижілуі
Затвердение- беріштену, қатаю
Затемнение - қарауыту, күңгірттену
Затруднение глотания - жұтына алмау
Затылок - желке
Затяжной - созылмалы, ұэақ
Зев - жұтқыншақ
Зевота - есінеу
Зигота - ұрықтанған аналық клетка
Злокачественный - қатерлік, қатерлі
Злоупотребление - қиянат етушілік
Зона - аймақ, белдеу
Зоонозы - адам мен малда кездесетін жұқпалы ауру
Зоопаразиты - жануар паразиты
Зооспора - жыныссыз клетка
Зрение - керу
Зуд - дененің қышуы
Зудящая сыпь - қышыма бертпе
И
Идентичный - ұқсастық, бірдейлік
Изгиб - бүгіліс
139
Изжога - қыжылдау, күю
Излияние - құйылу, ағу
Изменчивость - құбылмалы
Изолятор - оңашаланған белме, орын
Изоляция - оңашалау, айыру, белу
Изрыгание - лоқсу
Изъязвление - жалақ
Икота - ықылық
Икра ноги - балтыр
Илеит - мықын ішектің қабынуы
Илеоколит - мықын ішек пен тоқ ішектің қабынуы
Иммуногенез - иммунитеттің пайда болу негізі
Иммунотерапия - ем вакцинасымен жуқлалы ауруларды емдеу
Импетиго - ете жұғымтал Іріңді бөртпе
Инвазия - мал паразиттердің адамға жұғуы
Ингаляция - дәріні организмге бу, газ арқылы ендіру
Ингредиент - дері құрамындағы заттар
Инерция - селқостық, жігерсіздік
Инкапсуляция - Аабықтану
Инкубация - жасырын кезең
Инородное тело - бетен, бөгде дене
Инсульт - мидың шайқалуы, зақым
Интоксикация - улану, ұшыну
Инфекция - жұқпалы ауру
Инфекционист - жұқпалы ауруларды қарайтын дерігер
Инфильтрат - қабынған жерде қанның ұйысуы
Инъекция - дері жіберу, құю
Ирит - кездің шатыраш қабығының қабынуы
Истерия - ұстамалы нерв ауруы
Ишемия - қанның бір жерде азаюы
К
Кал - нөжіс, дайрақ, үлкен дерет
Калория - қуат мөлшерін өлшеу
Кальцинация - тканьннің өктеніп қатаюы
Канал - езек, жол
Капельница - дәрі тамызғыш
Капилляр - майда, уақ тамырлар
Капля - тамшы
Капсула - 1. дері сыртыңдағы қабық 2. мүше қабығы
Карантин - қарым - қатынасқа тиым салу
Кардит - жүректің қабынуы
140
Катар - шырышты қабықтың қабынуы
Катаракта - кез бұршағының қарауытуы
Кахексия - жүдеу, кетерем
Кашель - жетел
Кератит - кездің муйізгек қабығының қабынуы
Кислород - оттегі
Кислота - қышқыл
Кишечник - ішектер
Кишка - ішек
Клапан - қақпақ
Клетка - 1. тор, қапас, 2. кішкене клетка
Клетчатка подкожная - шел клеткасы
Клещ - кене
Кожа - тері
Козелок - құлақ түбіндегі томпақ
Кокк - бактерияның домалақ түрі
Коклюш - кекжетел
Коли инфекция - Ішек микробтарының организмге жұғуы
Колика - шаншу
Колит - тоқ ішектің қабынуы
Колиэнтерит - аш ішектің қабынуы
Коллапс - жүрек жұмысының бірден төмецдеуі, талықсу
Кома - ессіз күй (терең ұйқыға ұқсас)
Конечность - аяқ - қол, борбай
Консистенция - тығыздық, қоюлық
Контаминация - жұғу, жұқтыру
Конъюнктивит - кездің дәнекер қабығының қабынуы
Корь  қызылша
Крапивница - есекжем
Краснота - қызару
Краснуха - қызамық
Кровопотеря - қансырау
Кровохарканье - қан қақыру
Круп - кемейдің жедел қабынуы
Л
Лабильность - тұрақсыздық, нәзіктік
Лактоза - ішек шырынының ферменті
Лямблия - ішек құртының бір түрі
Ларингит - кемейдің қабынуы
Ларинготрахеит - кемей мен кеңірдектің қабынуы
Ларингофарингит - кемей мен жұтқыншақтың қабынуы
141
Латентность - жасырын
Лейкоцит - қанның ақ түйіршегі
Лептоспироз - сары безгек
Летальность - елім тудыратын жағдай, қауіп
Лечение - емдеу
Лизис - қызбаның бесеңдеуі
Лимфа - ткань арасындағы қоректік түссіз сұйық зат
Лимфаденит - лимфа бездерінің қабынуы
Лимфоцитоз - қанда лимфоциттердің кебеюі
Липаза - ішек селінің майды ыдырататын ферменті
Лихорадка - қызба, қалтырау
Личинка - майда құрт
Локализация - орналастыру, шектелген
Ломата - сырқырау, қақсау
М
Малокровие - қаназдық
Малярия - безгек
Массаж - уқала^
Материнство - ана, аналық
Медик - дерігер
Мадикамент - дәрі - дермек
Мезентерит - шажырқайдың қабынуы
Мембрана - жұқа перде, жарғақша
Менингизм - жалған менингит
Менингит - мидың жұмсақ қабығының қабынуы, делбе
Менингококк - менингит ауруын тудыратын микроб
Менингококцемия - менингококтың жалпы организмге таралуы
Менинготиф - сүзек ауруының миға тигізетін зардабы
Менингоэнцефалит - ми мен оның қабықтарының қабынуы
Метаболизм - 1. зат алмасу 2. өзгерту, түрге айналу
Метастаз - науқас зардабын қан не лимфа арқылы екінші жерге
жеткізу
Мөтеоризм - іш кебу
Миалгия - бұлшық ет ауруы
Мигание - кірпік қағу
Миграция - қаи түйіршектерінің кешуі
Миелит - жұлынның қабынуы
Микроб - микроб, бактерия
Микроорганизм - бір клеткалы ұсақ организм
Микрофаг - кішкене фагоцит
Микрофлора - ете ұсақ тірі организмдер жиынтығы
142
Миоз - қарашықтардың кішіреюі
Миозит - бұлшық еттің қабынуы
Миокард - жүректің бұлшық ет қабаты
Миокардит - жүрек бұлшық етінің қабынуы
Мокрота - қақырық
Молекула - молекула
Моноартрит - жалғыз буынның қабынуы
Морщина - ежім
Моча - несеп, зер, кіші дөрет
Мочевина - несеп құрамындағы екі амин кемірқышқыл негізгі зат
Мочевой пузырь - қуық
Мочеточник - несеп жолы
Мошонка - ұма
Мускулатура - бұлшық еттер
Мутация - езгеру, езгерту
Н
Наблюдение - байқау, бақылау
Нагноение - іріңдеу
Надгортанник - тілшік
Надкожница - тері қыртысы
Надколенник - тізе қабығы
Надкостница - сүйек қабығы
Надпочечник - бүйрек безі
Налет зубной - тіске тұрған қабат
Напряжение - күш салу, зорлану
Нарыв - іріңдік
Нарывание - іріңдеу, домбығу
Насекомое - жендік
Наследственность - тұқым қуалаушылық
Насморк - тұмау
Настой - тұндырма
Настойка - тұнба
Натуральный - табиғи түр
Небная занавеска - таңдай шымылдығы
Небные дужки - таңдай иіңдері
Небо - таңдай, небо мягкое - жұмсақ таңдай
Невоспримчивый - қабылдамаушылық
Невралгия - нерв жүйесі
Неврастения - нерв жүйелерінің елсіздігі
Неврит - нервтің қабынуы
Невродермит - нерв ауруы саддарынан терінің қабынуы
143
Недержание - тоқтамау, ұстай алмау
Недостаток - кемдік, кемшілік
Нездоровье - сырқаттық, делсалдық
Нейрон - нерв клеткасы
Нейтрофил - лейкоцит түрі
Нейтрофилия - нейтрофильдің елуІ
Некроз - шіру
Нематоды - домалак паразит қурттар
Неоплазия - тканьдердің жаңадан жасалуы
Неподвижность - қимылсыздық, қозғалмай
Непроходимость - түйілу, түйнелу
Нерастворимость - ерімеу
Нерв ' нерв жүйке
Нефрит - бүйректің қабынуы
Нистагм - кездің еріксіэ жыпылықтауы
Нить - жіп
Ноготь - тырнақ
Ноздря - танау
Нозология - аурулардың жеке түрлері
Носилки - збмбіл
О
Обвалакивание - қаптау, бүркеу
Обволакивающие средства - іркілдек дәрі - дермек
Обезболивание - жансыздану, ауыртпау
Обеззараживание - зарарсыздандыру
Область - аймақ, айнала, маң
Обливание - қүю, шомылу
Обман- алдау, алдамыш, етірік
Обмен веществ - алмасу, араласу, денедегі заттардың алмасуы
Обморок - талу, есінен тану
Оболочка - қабық
Обоняние - иіс сезімі
Обострение - асқыну
Образование - құрау, құрылу
Обсервация - бақылау, байқау
Обструкция - жабылу, кедергі
Одышка - ентігу
Оживление - 1. тірілу, тірілту 2. жаңдану
Ожирение - семіру, май басу
Ожог - күйік
Оздоровление - сауығу, жазылу
144
Озноб - қалтырау
Ознобление - тоңу, жаурау, дірілдеу
Олигурия - бүйректің несеп белу қызметінің төмендеуі
Омертвение - елу, жаны кету, жансыздану
Онемение - қалшиып тұрып қалу, ұйып қалу
Описторхоз - бауыр құрты
Опорожнение - іш босату, деретке отыру
Опухание - ісіну
Опухоль - ісік
Орган - орган, ағза, мүше
Организм - дене
Орошение - сумен жуу
Орхит - еннің қабынуы
Осадок - тұнба, шегінді
Ослабление - елсіреу, әлсірету
Осложнение - асқыну
Осмотр - қарау, тексеру
Основание - негіз, түп
Особь - жеке, дербес
Оспа - шешек, қорасан
Остеопороз - сүйек тканьдарының сиреуі
Остолбенение - сілею, қатып қалу
Острица - бәсір, жылан құрт
Острота - еткірлік
Острый - жедел, тез
Осязание - сезу
Отвар - қайнатпа
Отвердение - қатаю
Отверстие - 1. тесік 2. саңылау
Отвлекающие средства - кетіруші дәрі - дәрмек
Отвращение - жеркену, жек керу
Отделение - белу, бөліп шығару
Отек - ісік, домбықпа
Отечность - ісігендік
Откашливание - жетелу, жеткіру
Отклонение - ауытқу
Отравление - улану, улау, ұшыну
Отрезок - белік, кесінді
Отросток - ескін
Отрыжка - кекірік, кекіру
Отслойка - қабаттану
Отсутствие - жоқтық, болмауы
Отток - беліну, ағып кету
472-10
145
Отхаркивание - қақырыну, қақырып тастау
Охлаждение - суу, салқындау
Охрана - қорғау, сақтау
Охриплость - қарлығу
Очаг - ошақ
Очистительные средства - тазартқыш дері - дәрмек
Очищение - таэарту, тазалау
Ощелачивание - сілтілеу
Ощупывание - сипау, сипалау
Ощущение - сезу, түйсік
П
Падение температуры - қызудың қайтуы
Пазуха - қуыс, қолтық
Палочка - таяқша
Пальпация - сипап қарау, сипалау
Память - ес
Панарицин - күфртке
Пандемия - жаппай ауру, қирай ауру
Панкардит - жүректің барлық қабаттарының қабынуы
Панкреатит - ұйқы безінің қабынуы
Папула - түйін (іріңсіз кішкене түйін)
Паразитоз - паразиттен пайда болатын ауру
Паралич - сал
Парапарез - шала салдану
Параллегия - екі қол не екі аяқтың салдануы
Параспазм - аяқтың түйіліп тартылуы
Паратиф - қылау
Парез - шала салдану
Пастозность - ісінгендік, сарығу
Патогенез - аурудың дамуы не тарауы
Патология - ауру туралы ғылым
Патронаж - ауруды үйіңде бақылау
Паутина - тор, тор ткань
Пах - шат
Пациент - пациент, азамат
Педикулез - битшеңдік
Перегородка - перде
Перегревание - қыздыру, қызу
Перекись - тотық
Переливание - құю
Перемена - езгеріс, ауысу
146
Перенапряжение - зорлану
Переполнение - арту, толу
Перепонка - жарғақ
Периваскулит - қан тамырының сыртқы қабаты мен ұлласының
қабынуы
Перигепатит - бауыр қабының кабыеуы
Перикардит - үлпершек
Период - дәуір, кезең
Перитонит - іш пердесінің қабынуы
Перкуссия - саусақпен тықылдатып соғып қарау
Перфорация - қуыс мүшені тесу
Печень - бауыр
Пиелонефрит - бүйрек жене бүйрек түбінің қабынуы
Пиелит - бүйрек түбінің қабынуы
Пиелоцистит - бүйрек түбі мен қуықтың қабынуы
Пилюля - дерінің домалақ түрі
Пиодермит - терінгң іріңдеуі
Питание - тамақтану, қорек ету
Пища - тамақ
Пищеварение - ас қорыту
Пищевод - еңеш
Плазма - қанның сарысуы
Плазмодит - қарындағы паразит
Плевра - көкіректің ішкі бетін астарлап тұратын сірі қабық
Плеврит - плевраның қабынуы
Плексит - нерв жүйесінің қабынуы
Плесень - кегеру
Плоские глисты - жалпақ құрттар
Пневмококк - өкпе қабынуын тудыратын микроб
Пневмония - екпенің қабынуы
Поглощение - жұту, сіңу, сіңіру
Подвижность - ширақтық, ептілік
Подмышка - қолтық
Подострый - қаталдау, жеделдеу
Подсыхание - құрғау, кебу
Подтек - қанталау
Пожирание - жеу, жалмау
Позвонок - омыртқа
Позиция - күй, қалып
Пойкилоцитоз - қанның қызыл түйіршектерінің ер түрлілігі
Пол - жыныс
Поле зрения - керу аймағы
Ползучий - жылжып, бауырлап жүруші
147
Полиаденит - лимфа бездерінің қабынуы
Полиаденома - бездердің ісініп ұлғаюы
Полиаденоматоз - организмде барлық лимфа бездерінің ісінуі
Полиартрит - буындардың қабынуы
Поликлиника - емхана
Полиневрит - нервтердің қабынуы
Полиомиелит - жұлынның сұрғылт затының қабынуы
Полит - шырыш қабығындағы ісік
Полиурия - несеп, зердің шамадан тыс кебеюі
Полнокровие - толық қандылық
Полнота - толықтық, семіздік
Половые органы - жыныс мүшелері
Положение - 1. жай 2. куй, қалып 3. жағдай
Полоса - өнір, алып
Полоскание - шаю, жуу
Полость - қуыс, үңгір
Полуобморок - талықсу
Полупаралич - шала сему
Полушарие - мі/ сіңірі
Помешательство - есі ауысу
Помощь - жердем
Помутнение - қарауыту
Понос - іш ету
Поровну - тең, теңдей
Порок - кемістік
Порошок - ұнтақталған дәрі
Порция - сыбаға
Пот - тер, потение - терлеу
Потеря - 1. жоғалту, 2. шығыс
Потница - тер бертпе, ыстық шығу
Почка - бүйрек
Пояс - белдік
Поясница - белдеме, бел
Превращение - айналу, өзгеру
Преграда - бегет
Предвестник - алдын ала сездіруші
Предвидение - алдын болжау
Преддверие - босаға, кіре беріс
Предел - шек, шет
Предохранение - қорғау
Предсердие - жүрек құлағы
Прерывание - үзу, белу
Преципитация - тұнбаға шегу
148
Прибавление - қосу, қосылу
Прибавка - қоспа
Прививка - егу
Привлечение - назарын аудару
Привычка - едет, дағды
Прием - алу, қабылдау
Прижигание - күйдіру
Признак болезни - ауру белгісі
Прилив - тасу, құйылу
Присмесь - қосла
Припадок - ұстама
Приподнятие - кетеру, жоғарылату
Припухание- домбығу, ісіну
Приступ - ұстама
Притягивание - тарту
Причина - себеп, сылтау
Проба - сынау, байқау
Прободение - тесу, тесілу
Пробуждение - 1. ояну 2. жандану
Проветривание - желдету, желдеу
Прогноз - аурудың барысын болжау
Прогрессирующий - үдемелелік
Продолжительный - ұзаққа созылу
Продувание - үрлеу
Происхождение - 1. тегі, туысы, 2. шығуы
Пролиферация - ұлғаю, кебею
Промежность - шат, бұт
Простуда - тұмаурату, салқын тию
Прострел - шаншу, сырқырау
Противопоказание - емдеуге жатпайтын
Проток - өзек
Протоплазма - клетка негізін құрайтын зат
Профилактика - аурулардың алдын алу
Проход - тесік
Процеживание - сүзу, сүзбелу
Прыщ - бертпе
Прямая кишка - кетенішек
Психика - адамның ішкі рухани сезім күйі
Психоз - қияли ауру
Пузырек - 1. кәпіршік, кепіру, 2. торсылдақ
Пузырчатка - күлбірек бертпе
Пузырь - қуық
Пульс - тамыр соғуы
149
Пупок - кіндік
Пустула - іріңді безеу
Пятнистый - теңбілдік
Пятнышко - майда дақ
Пятно - дақ, таңба
Р
Равномерность - бірқалыптылық, біркелкілік
Радикулит - жұлынның белдегі түбірінің қабынуы
Развитие - даму, жетілу
Разгибание - жазылу, жазу
Раздвоение - қосарлану
Раздражение - тітіркену
Раздробление - уату, ұсату, белшектеу
Разжижение - сұйылту
Разложение- ыдырау, шіру
Размягчение - жұмсарту, босаңсу
Разновидность - түр езгешелігі, түр белігі
Разобщение - Өелектеу, оңашалау
Разрастание - кебею, ұлғаю
Разрежение - сирету, ыдырату
Разрез - кесу, тілу
Разум - ақыл
Разъедание - іріп - шіру
Рак - қатерлі ісік, абыр
Раковина - кеуілжір
Рана - жарақат
Расслабление - босаңсыту, босаңсу
Расстройство - бұзылу, шалдығу
Рассудок - парасат
Раствор - ерітінді
Расширение - ұлғаю, кеңу
Рвота - құсу, құсық
Реакция - 1. ішкі немесе сыртқы есерге беретін жауабы, 2. заттың
химиялық еэгерісі
Ревакцинация - екінші рет егу
Регенерация - дене мүшесінің жойылған белігінің қайтадан қалпы-
на келуі
Регистрирование - тізімге жазып алу, тіркеу
Регресс - кері даму
Регулятор - реттегіш
Регуляция - организм қызметінің орталыққа лайықты өзгеру
қасиеті
150
Режим - өліп
Резистентность - серпінділік, қарсылық
Резорбция - сорылу, сіңу
Реинфекция - аурудың екінші рет жұғуы
Реконвалесцент - сауығушы, жазылушы
Ремиссия - ауру бетінің қайтуы, теуірлену
Респирация - дем алу
Рецепт - дәрігердің дәріханаға жазған жолдамасы
Рецидив - аурудың қайталануы
Рециниент - қан қабылдаушы, қан құйғызушы
Речь - сөйлеу, сөз
Ригидность - сіреспелік
Ринит - мұрынның шырышты қабығының қабынуы
Ринофарингит - мұрын мен жұтқыншақтың қабынуы
Ритм - ырғақ, ритм
Род - 1. тек, түр, 2. туыс, тұқым
Родничок - еңбек
Рожа - тілме
Рождение - туу, дүниеге келу
Розеола - қызыл бөртпе
Рубец- тыртық
Румянец - қызыл шырай
Рыхлость - үгілмелік, жұмсақтық
С
Саливация - сілекей ағу
Самец - еркек, самка - ұрғашы
Самовнушение - езін - езі сендіру
Самозаражение - езіне - езі жұқтыру
Санацеея - емдеу, емделу
Санитария - тазалық сақтау шаралары
Сап - маңқа
Сапрофит - шіріген органикалық заттарда есіп - енетін бактерия-
лар
Саркома - денекер тканьдердің қатерлі ісігі
Сведение мышц - түйілу, құрысу
Свертывание - ұйысу, ұю
Светобоязнь - көз қарығу
Светоощущение - жарықты сезу
Свинка - мысқыл, құлақ түбіндегі бездің қабынуы
Связка - сіңір, буын сіңірі
Сгибание- ию, бүгу
151
Сгущение - қоюлану
Сегмент - кесінді, белік
Секрет - бездердің шығаратын заты
Секреция - бездердің секрет шығаратын процесі, бөліну
Селезенка - кекбауыр, талақ
Семя - ұрық, шеуһет
Сенсибилизация - организм сезімталдығының артуы
Сепсис - жұқпалы ауру микробы зардабының денеге жайылуы
Сердце - жүрек
Сердцебиение - 1. жүрек соғуы, 2. жүрек лүпілдеуі
Серозит - сірі қабықтың қабынуы
Серотерапия - сывороткамен емдеу
Сетка - тор
Сибирская язва - түйнеме, күйдіргі
Симпатия - кеңіл білдіру, жарасу
Симптом - аурудың белгісі
Симптомокомплекс - ауру белгілерінің жиынтығы
Синдром - біруеше аурулардың белгілерінің қатар кездесуі
Синовит - буыйның Ішкі қабатының қабыкуы
Синтез - жинақтау
Синус - үңгір, қуыс
Синюшность - кегеру
Синяк - кегерген жер
Система - жүйе
Систематизация - жүйелеу
Систола - жүректің жиырылған кезеңі
Скелет - қаңқа
Складка - қатпар, ежім
Склера - кездің ақ қабығы
СОЭ - эритроциттердің тұну жылдамдығы
Скрытый период - жасырын кезең
Слабость - елсіздік
Слеза - жас
Слизь - қоймалжың шарана, жалқық
Слипание - жабысу, жабылу
Слияние - қосылу
Слой - қабат
Слух - есту
Слюня - сілекей
Смерть - елім, ажал
Смесь - қоспа, қосынды
Смещение - жылжу, қозғау
Сморщивание- бүрісу, тыржию
152
Смягчение - жұмсау, жұмсарту
Сновидение - түс керу
Сода - көмір қышқылды натрий
Соединение - қосу, жалғау
Сознание - сана, ес
Созревание - пісу, жетілу
Сок - шырын, сел
Сокращение жиырылу, тартылу
Солод - ашытқы
Сома - дене
Сомнение - күдік, күмен
Сон - ұйқы
Сонливость - ұйқышылдық
Состояние - күй, жағдай
Сосуд - қан тамыр
Сострясение - шайқалу, қозғалу
Спазм - түйілу
Спина - арқа, жота
Сплетение - ерім, ерімделу
Спондилит - омыртқаның қабынуы
Ссадина - сызат, терінің тырналған жері
Стадия - саты, кезең
Старость - кәрілік, қартайғандық
Стенка - қабырға, жақ
Стеноз - тарылу
Степень - дәреже
Стимуляция - организмнің қызметін, күшін көтеру
Столбняк - сіреспе
Стон - ыңқыл, ыңырсу
Стопа - аяқтың басы, табан
Страх - үрей, қорқыныш
Струп - шірік қабыршық
Субкомпенсация - мүше қызметінің қалыптасуы
Субфебрильный - дене қызуының аздап кетерілуі
Субъект - жеке адам
Судорога - тырысу, құрысу
Сужение - тарылу
Сумка - қалта
Суперинфекция - бетен микроб енуі салдарынан микроорга-
низмнің індеттілік қасиетінің артуы
Суперфуекция - функцияның артуы
Сустав - буын
Сухожилие - сіңір, тарамыс
153
Сухость - құрғақтық
Сцепление - жабысу, жалғасу
Сыворотка - сарысу, емдік сарысу
Сыпь - бертпе
а) гнойничковая - іріңді бертпе
б) зудящая - қышыма бертпе
в) кожная - тері бертпесі
г) крапивная - есекжем бәртпе
д) пузырчатая - күлдірек бертпе
е) пятнистая - теңбіл бертпе
ж) розовая - қызғылт бертпе
Сырость - ылғалдық, дымқылдық
Сычуг - ұлтабар
Стресс - үрей
Схема - желі, үлгі
Совместимость - сейкестік, үйлесімділік
Серозная оболочка - сірі қабығы
Соединительная ткань - дәнекерлегіш тін
Страдальческий вид - қайғылы кейіп, түр
Синус - жықпыл
Т
Тахикардия - жүректіңтез соғуы
Тахиаритмия - жүректің ретсіз соғуы
Тело - дене, денешік
Телосложение - дене құрылысы, бітімі
Тельца - денешіктер
Тельце - түйіршік
Теплота - жылылық
Терапевт - ішкі мүше ауруларын емдейтін дерігер
Тетанус - сіреспе
Течение болезни - аурудың барысы, ербуі
Тип - түр
Тиф - сүзек
Тифонд - сүзекке ұқсас аурудың түрі
Ткань - тін
Токсемия - қанның улануы
Токсикация - улану
Токсин - у
Токсиинфекция - жұқпалы микроб уы
Токсичность - улағыштық
Токсоплазмоз - қан сорғыш жендіктер қоздыратын жұқпалы ауру
154
Толерантность - тезімділік, шыдамдылық
Толчок - түрткі
Тонзилла - бадамша без
Тонзиллит - бадамша бездің қабынуы
Тонус - күш, қуат
Точка - 1. нүкте, 2. орын, жер
Тошнота - лоқсу, жүрек айну
Травма - жарақаттану
Тракт - жол
Трасфузия - құю
Трахеобронхит - кеңірдек пен бронхтың қабынуы
Трепетание - дірілдеу, қалтырау
Трихинелла - паразиттік құрт
Тромб - қан ұйығы
Тромбоз - тамырда қанның ұюы
Тромбопения - тромбоциттің азаюы
Туберкулез - құрт ауруы (кох бацилласы арқылы)
Туловище - дене, тұлға
Туляремия - тышқандардан жұғатын жұқпалы ауру
Тупой - кеще, топас
Тургор - 1. клетка аралығындағы қысым күшінің байланыс күйі, 2.
серпінділік
Тяжелый - ауыр
Труп - елік
У
Увеит - кездің тамырлы қабығының қабынуы
Углекислота - кемір қышқылы
Углубление - шұңқыр, қойнау
Угнетение - қинау, зардап шегу
Угол - бұрыш
Удаление - жұлу, жою, алып тастау
Удар - соққы, соқпа
Удельный вес - үлес салмағы
Удлинение - ұзарту
Удушье - тұншығу, булығу
Узел - түйін
Узелок - түйіншек
Уклонение - 1. алыстау, бұрылу, 2. бас тарту
Укол - түйін, дері салу, дәрі жіберу
Укорочение- қысқарту, қысқару
Укрепление - бекіту, бекіну, нығайту
155
Укрепляющие средства - елдендіргіш дері
Уксус - сіркесу
Ум - ақыл, ес
Умеренность - жайлап істеу, ес
Умножение - кебею
Умывание - жуу
Упадок - елсіреу, дерменсіздеу
Уплотнение - тығыздалу, нығарлану
Уплощение - жалпаю
Упрогость - серпінділік, серіппелік
Уремия - несеп уының денеге жайылуы
Урина - несеп, зер
Урод - кемтарлық
Усвоение - сіңу, сіңіру
Условие - жағдай, шарт
Усыпление - ұйықтату
Утолщение - жуандау, қалыңдау
Утомление - қажу
Ухудшение - рашарлау
Учащение - жиілену, жылдамдау
Ушиб - соғып алу
Ущемление - қысылу, қыстырылу
Ф
Форма - пошым
Флакон - шиша
Флегмона - дүмбіп қабыну
Фаготерапия - жұқпалы ауру мен іріңді жараны бактериофагпен
емдеу
Фагоцитоз - фагоциттердің организмге түскен бетен заттарды
жұту қасиеті
Фаза - бір жағдайдың дамуындағы кезең
Фарингит - жұтқыншақтың қабынуы
Фермент - белокты зат
Фибрин - қанның белокты талшығы
Фиброз - талшықты денекер
Фигура - келбет, пішін
Фильтр - сүзгі
Фильтрат - сүзінді
Фильтрация - сүзу
Фистула - жыланкөз
Флюктация - сұйық үстіңцегі толғаныс
156
Фобия - қорқу, қорқақтық
Функция - қызмет атқару, ерекет
Фурункулез - көршиқан
X
Хвост - құйрық
Хирург - ота жасайтын дерігер
Халангит - өт жолының қабынуы
Холера - тырысқақ
Холестерин - еттің негізгі заты
Холецистит - ет қабығының қабынуы
Храпение - қырылдау, пырылдау
Хребет - жота, арқа
Хрип - сырыл, влажные хрипы - дымқыл сырыл
Хромота - ақсақтық
Хронический - соэылмалы, тұрақты
Хрящ - шеміршек
ц
Целебный - емдік, дерілік
Центр - орта, орталық
Централизация - жинақтау, шоғырлану
Цепень (глист) - таспа құрт
Цереброспинальный - жұлын - ми қабығының қабынуы
Цефалалгия - бас ауруы
Цианоз - кегеру
Цирроз - цирроз
Цистит - қуықтың қабынуы
Ч
Чаша - тостаған
Часть - белім, белік
Череп - бас сүйек
Чесотка - қатыр
Чешуя - қабыршақ
Чири - шиқан, сыздауық
Чихание - түшкгру
Чрево - іш, құрсақ
Чувствительность - сезгіштік, сезімталдық
Чувство - сезім
Чума - оба
157
ш
Шарики - түйіндөр
Шея - мойын
Шөлушение - түлөу, қабыршактану
Ширина - ен, өні
Шишка - томпақ туйін
Шок - 1. шок, қан айналу жолдар қызметінің бірдөн төмендеуі
себөбінен естөн тану күйі, 2. соққы, есеңгіреу, өсінен тану
Шум - шу, ызың
Штатив - мосағаш, таған
Ш
Щека - ұрт
Щөлочь - сілті
Щипцы ~ қысқаш
Щит - қалқан
Щетка ~ түрпі
/	Э
Экзентема ~ тарғыл не төңбіл бертпө
Эқзема - терінің жүқпайтын созылмалы ауруы
Экзодерма - терінің сыртқы қабаты
Экзогенный - орталық әсөр саддарынан пайда болу
Экскерт ~ организмнің сыртқа шығаратын заттары
Экспертиза - сарап
Экссудат - жалқық
Экстракт - сығынды
Элөктрокардиограмма - ЭКГ - жүректің жұмысының сызығы
Эмоция - сезім
Эмболия - тығын
Эмпиема - мүше қуысындағы іріңнің қалуы
Энантема - шырышты қабыққа шыққан бертпө
Эндартерит - артерияның ішкі қабығының қабынуы
Эндемия - бір елге жайылған жұқпалы ауру
Эндокард - жүректің ішкі қабығы
Эңдотелий - ағзалардың ішкі қабығының эпителий қабаты
Эндотоксин - бактерияның ыдырауынан бәлінөтін у
Энергия - 1. күш. куат, 2. жігер, қайрат
Энтерит - ащы ішектің қабынуы
Энтерококк - ащы ішекте тіршілік өтетін кокк
Энтероколит - ащы ішек пен тоқ ішектің қабынуы
Энцефалит - мидың қабынуы
158
Эозинофилия - дәңді лейкоцит
Эозинофилия - эозинофилдің канда көбеюі
Эпигастрит - тес шөміршөгі мен кіндік аральіғы
Эпидемия - 1. індет, 2. жұкпалы аурудың кеңінен тарауы
Эпидермис - терінің қыртыс қабаты
Эпикард - жүректің тыс қабаты
Эпикриз - ауру туралы қортынды пікір
Эпителий - щырышты қабық пөн төрінің устіңгі қабатындағы клет-
калар
Эритема - қызару
Эритроцит - қанның қызыл түйіршегінің көбөюі
Эрозия - шырышты қабықтың қызаруы, жалақ жара
Этиология - ауру тудыратын себеп
Эксикоз - денедөгі судың азаюы, қаңсуы
Экскреция - ағып шығу
Я
Ядро - тірі клетканың қүрамыңдағы түйір
Язвв - жара, язвочка - күлбіре жара
Язык - тіл, язычок - тілшік
Яма - шүңқыр, ямочка - шүңқырща
Ячейка - үя
Ячмень - теріокен
Ящур - аусыл (ауыздың уылуы)
ҚАЗАҚША - ОРЫСШЛ СӨЗДІК
А
Ағзалардың ішкі қабығының эпителий қабаты - эндотелий
ағза - организм
ағып шығу - экскреция
адам мен малда кездесетін жұқпалы ауру - зоонозы
адамның ішкі рухани сезім күйі - психика
ажалды - смертный, смертөльный
ажалды жара - смертельная рана
ажал - смерть, кончина
аймақ, беддеу - зона
айналу, өзгеру - превратение
айығу, сауығу - исцеление, выздоровлениө
ак дақ, ақ таңба - лейкоплакия
ақсақтык - хромота
ақшыл кан - белокровие
ақыл, ес - ум*
акылдан адасқан - умалишенный
акылдан, естен айырылу - умопомешатөльство
акыл - разум
акылсыз, акылынан адаскан, есалаң - сумасшедший
акылсыздык, есалаңдық - безумие, глупость
акылсыздык, жарыместік - слабоумие, аменция
алапес куйгелек - проказа нервная
алапес, макау - лепра, проказа
албырау, кызару - краснеть
алғашқы каназдық - анемия первичная
алдау, алдамыш, өтірік - обман
алдын ала сездіруші - лредвестник
алқым безі - зобная железа
алқым Ісу, бұғақ ауруы, жемсау, тамақтағы ура - зоб
алқым - горло, глотка, пөрешеек
алмасу, араласу, денедегі заттардың алмасуы - обмен веществ
алу, қабылдау - прием
ана, аналық - материнство
анатоксинмен иммундандырылған донор қанынан алынатын дәрі -
глобулин гамма
ара, арвлық - промежуток
асқазан, қарын, ішектің қабынуы - гастроэнтерит
асқазан, қарын - желудок, орган пищеварения
160
асказан, қарынның семуі - гастроплегия
асказанда болатын жара - язва жөлудка
асказандық дәрі - дәрмектер - желудочные средства
асказан - қарын ауруы - жөлудочные заболевания, гастрит, гаст-
ропатия
асқазанның безі, ұйқы безі - поджелудочные железы
асқазанның бузыпуы, ас қорыта алмау - расстройство пищеваре-
ния, диспенсия
асқазанның қабынуы - гастрит
асказанның қатпарлары - желудочные складки
асқазанның созылуы - гастроэктазия
асқазанның талаурап ауруы - катар желудка
асқазанның тамақ сіңірмеуі - несварение желудка
асқазанның тарылуы - гастростеноз
асқазанның шырыны - желудочный сок
асқынбаған ауру - болезнь несложненная
асқынған ауру - болезнь запущенная
асқынған - запущенный
асқыну - быть запущенным, осложнение, осложняться, обостре-
ние
асқыну - обострение, осложнение
ауасыз жерде тіршілік ететін микробтар - анаэроб
ауру белгілерінің жиынтығы - симптомокомплекс
ауру белгісі - признак болезни
ауру бетінің қайтуы, тәуірлену - ремиссия
ауру -болөзнь
ауру жұғу - заражение какой - либо болөзныо
ауру - жұқтырып алу - заразиться какой - нибудь болезнью
ауру тудыратын сөбөп - этиология
ауру тудыратын - болезнетворный
ауру туралы ғылым - патология
ауру туралы қортынды пікір - эпикриз
ауру, науқас - заболевание
ауру, сырқырау, қақсау, ауырсыну - боль
ауруға шалдығу - заболеть
аурудан жазылу - выздоровление, выздороветь
аурудан сақтану - беречься от болезни
ауруды басатын дөрі - дөрмектер - болеутоляющие средства
ауруды қарату - обследоваться
ауруды оңашалайтын орын - изолятор
ауруды оңашалау - изолировать больного
ауруды үйінде бақылау - патронаж
472-11
161
аурудың барысы, өрбуі - течение болезни
аурудың барысын болжау - прогноз
аурудың барысы - течение болезни
аурудың бөлгісі, нышаны - симптомы болезни
аурудың белгісі - симптом
ЭУРУДЫҢ дамуы не тарауы - патогенез
аурудың екінші рет жұғуы - реинфекция
аурудың қайталануы - рецидив
аурудың пайда болуы - происхождение болезни
аурулардың алдын алу - профилактика
аурулардың жеке түрлері - нозология
аурулы науқас, кеселді - больной
аурулы, науқасты, кеселді, сырқаулы, ауырғыш - болезненный
аурусыз, ауыртпай - безболезненный
ЯУРУ - сырқау, ауыру - заболеваемость
аурухана - больница
ауруханаға салу, жатқызу - госпитализация
аусыл (ауыздыц уылуы) - ящур
ауыз, мұрындьі буркейтін дөкө - маска
ауыр - тяжелый
ауытқу - отклонение
ащы ішек пен тоқ ішектің қабынуы - энтероколит
ащы ішекте тіршілік ететін кокк - энтерококк
ащы ішектің қабынуы - колиэнтерит
ащы ішектің қабынуы - энтерит
ашығу - голодание
ашытқы - солод
ащы дөм - горечь
аяқ - қол, борбай - конечность
аяқтың басы, табан - стопа
аяқтың түйіліп тартылуы - параспазм
Ө
әліп - режим
әрекет, қызмет - деятельность, действие
әлдендіргіш дөрі - укрепляющие средства
өлсіздік, босаңдық - вялость, слабость
елсіреу, дәрменсіздөну - упадок
өлсі рөу, әлсірөту - ослаблениө
өдет, дағды - лривычка
әжім - морщина
162
Б
бадамша бездің қабынуы - тонзиллит
бадамша без - тонзилла
базедов ауруы - болезнь базедова
байқау, бақылау - наблюдение
бактерияға кдрсы қолданатын дәрілер - антибиотик
бактерияның ыдырауынан бөлінөтін у - эндотоксин
бақылау, байқау - обсервация
балтыр ~ икра ноги
бас ауру, бас солқылдау - головная боль
бас ауруы - цефалалгия
бас сүйек - череп
бас терісінің ауруы - трихоматоз
баспа - ангина
бауыр ауру - пөченочная болезнь
бауыр қабының қабынуы - перигепатит
бауыр құрты - описторхоз
безгек ауруы - малярия
безгек - малярия
бездердің ісініп ұлғаюы - полиаденома
бездердің секрет шығаратын процесі, беліну - секреция
бездердің шығаратын заты - секрет
без - железа
бекіту, бекіну, нығайту - укрепление
бел ауруы, сырқырауы - поясничная боль
бесеңдеу - замедление
битшеңдік - педикулез
бір елге жайылған жұқпалы ауру - эндемия
бір жағдайдың дамуындағы кезең - фаза
бір клөткалы ұсақ организм - микроорганизм
бір мушенің не организмнің жеткіліксіз қоректенуі - дистрофия
бірқалыптылық, біркелкілік - равномерность	*
бірнеше аурулардың белгілерінің қатар кездесуі - синдром
біте бастау - заживление
бітеле бастаған жара ісігі - гранулема
босаңсыту, босаңсу - расслабление
бөрту, бөртпе шығу - высыпание
бөтен микроб енуі салдарынан микроорганизмнің індеттілік
қасиетінің артуы - суперинфекция
бөтен, бөгде дене - инородное тело
бұгіліс - изгиб
бұйрек бөзі - надпочөчник
163
буйрек және буйрек түбінің кабынуы - пиелонефрит
бүйрек түбі мен қуықтың кабынуы - пиелоцистит
бүйрек түбінің қабынуы - пиелит
бүйрек - почка
бүйректің қабынуы - нефрит
бүйректің нөсеп белу қызметінің темөндеуі - олигурия
бүрісу, тыржию - сморщиваниө
буын шырышты қабығының қабынуы - бурсит
буындардың қабынуы - полиартрит
буынның ішкі қабатының қабынуы - синовит
буынның сыркырауы - артральгия
буын - сустав
бүзылу, шалдығу - расстройство
бүлшык, ет ауруы - миалгия
бұлшық ег ауруы - мышечная боль
бұлшық еттер - мускулатура
бұлшық еттің қабынуы - миозит
,	В
-------------1---------------------------------------------
вирустың қанға өнуі - вирусемия
д
дақ, таңба - пятно
дала тышқандарын құрту - дератизация
даму, жетілу - развитие
дөм алу - респирация
дөнді лөйкоцит - эозинофилия
дөне құрылысы, бітімі - телосложение
дене қызуының аздап көтерілуі - субфебрильный
дене қызуының көтерілуі - гипертермия
дөнө қызуының төмендөуі - гипотермия
денө мүшесінің жойылған бөлігінің қайтадан қалпына келуі - рөге-
нерация
дене, денешік - тело
дене, тұлға - туловище
дөнедегі судың азаюы, қаңсуы - эксикоз
дәрі жіберу, қую - инъөкция
дөрі құрамындағы заттар - ингредиент
дөрі тамызғыш - капельница
дөрігер - врач, медик
дерігердің дөріханаға жазған жолдамасы - рецегтт
164
дәрі - дөрмөк - медикамент
дөріні организмге бу, газ арқылы ендіру - ингаляция
дерінің домалақ түрі - пилюля
дөрмөнсіздік - дебильность
дәуір, кезең - период
дірілдеу, қалтырау - дрожание
дірілдеу, қалтырау - трепетание
домалақ паразит құрттар - нөматоды
домбығу, ісіну - припухание
думбіп қабыну - флегмона
Е
егу - прививка
екі қол, не өкі аяқтың салдануы - параплегия
өкінші рет өгу - ревакцинация
емдеп жазу - вылечивание
емдеу, емделу - санацеея
емдеуге жатпайтын - противолоказаниө
емдеу - лөчөние
өмдік, дөрілік - целебный
емхана - поликлиника
ен, өні - ширина
еңбөк - родничок
еннің қабыңуы - орхит
ентігу - одышка
ерімеу - нөрастворимость
ерітінді - раствор
еріткін - сборы
өсекжем - крапивница
есі ауысу - помешательство
есінеу - зевота
ес - память
ессіз кұй (терөң ұйқыға ұқсас) - кома
есту - сдух
ет вакцинасымен жұқпалы ауруларды емдөу - иммунотерапия
Ж
жабылу, кедергі - обструкция
жабысу, жабылу - слипание
жабысу, жалғасу - сцеплениө
жағдай, шарт - условие
165
жазылмайтын ауру - неизлечимая болөзнь
жазылу, жазу - разгибание
жай көзге ілінбейтін ұсақ организм - бактерия
жайлап істеу, ес - умеренность
жалақ - изъязвление
жалған ауру - ложная боль
жалған менингит - менингизм
жалғыз буынның қабынуы - моноартрит
жалқық - экссудат
жалпақ құрттар - плоские глисты
жалпаю - уплощение
жалпы ауру - общие заболевания
жаңа ауру, жаңа науқас - болезнь новая
жансыздану, ауыртпау - обезболивание
жануар паразиты - зоопаразиты
жаппай ауру, қирай ауру - пандемия
жара - язвочка, кулбіре жара - язва
жарақат ауруы - заболевание травматическое
жарақат - ра^
жарақаттану - травма
жараның бітуі, жетілуі - грануляция
жарғақ- перепонка
жарықты сезу - светоощущение
жас - слеза
жасырын кезең - инкубация
жасырын кезең - скрытый период
жасырын - латөнтность
жатыр ауруы - болезнь матки
жедел ауруы - болезнь острая
жедел, тез - острый
жекө адам - субъект
жеке, дербес - особь
желдөту, желдеу - провөтриваниө
желке - затылок
жәндік - насекомое
жәндіктөрді жою - дезинсекция
жәрдем - помощь
жеркену, жек көру - отвращение
жөу, жалмау - пожираниө
жиілену, жылдамдау - учащөние
жинақтау, шоғырлану - централизация
жинақтау - синтез
жиырылу, тартылу - сокращөние
166
жол - тракт
жота, арқа - хребет
жөтөл - кашель
жөтелу, жеткіру - откашливание
жуандау, қалыңдау - утолщөние
жүдеу, көтөрем - кахексия
жуйелеу - систематизация
жүйе - система
жүйке ауруы - болезнь нерва, заболөвание нервное
жүйке, тамыр - жила
жүрөк ауруы - болезнь сөрдечная
жүрек басы ауруы - боль предсердечная
жүрек бұлшық етінің қабынуы - миокардит
жүрек жұмысының бірден төмендеуі, талықсу - коллапс
жүрек құлағы - предсердие
жүрек тамыр ауруы - заболевание сердечно - сосудистое
жүрек - сердце
жүректің барлық қабаттарының қабынуы - панкардит
жүректің бұлшық ет қабаты - миокард
жүректің баяу соғуы - брадикардия
жүректің жиырылған кезеңі - систола
жүректің жұмысының сызығы - электрокардиограмма - ЭКГ
жүректің ішкі қабығы - эндокард
жүректің қабынуы - кардит
жүректің ретсіз соғуы - тахиаритмия
жүрөктің тез соғуы - тахикардия
жүректің тыс қабаты - эпикард
жұғу, жұқтыру - заражение, контаминация
жұқа перде, жарғақша - мембрана
жұқпалы ауру мен іріңді жараны бактериофагпен емдеу - фаготе-
рапия
жұқпалы ауру микробы зардабының денеге жайылуы - селсис
жұқпалы ауру - болезнь заразная, инфекционная
жұқпалы аурудан сақтану үшін егілетін елсіз микроб, дәрі - вакци-
на
жұқпалы ауру - инфөкция
жұқпалы ауруларды қарайтын дәрігер - инфекционист
жұқпалы микроб уы - токсиинфекция
жұқпалы - заразный
жұлу, жою, алып тастау - удаление
жұлын ауруы - заболөваниө спинного мозга, миөлопатия
жұлын - ми қабығының қабынуы - цөреброслинальный
жұлынның бөлдөгі түбірінің қабынуы - радикулит
167
жұлынның қабынуы - миөлит
жулынның сұрғылт затының қабынуы - полиомиөлит
жұмсақтаңдай - нөбо мягкоө
жұмсарту, босаңсу - размягчениө
жұмсау, жұмсарту - смягчөниө
жұмыр құрттар - аскаридоз
жутқыншақ - глотка
жұтқыншақ - зеа
жұтқыншақтың арт жағы иіні - дужка глотичная
жұтқыншақтың қабынуы - фарингит
жұту, сіңу, сіңіру - поглощение
жұту - глотание
жұтына алмау - афагия
жұтына алмау - затруднөние глотания
жылан құрт, таспе қурт - глист ленточный
жыланкез- фистула
жылжу, қозғау - смещение
жылжып, бауырлап жүруші - ползучий
жылылық - төблота
жыныс мүшелері - половые органы
жыныс - пол
жыныссыз клетка - зооспора
	3
зарарсыздандыру - дезинфекция
 К
көбу, қампаю - вздутие
кркірік, кеқіру - отрыжка
келбет, пішін - фигура
кемдік, кемшілік - надоотаток
крмістік - порок
кемтарлық - урод
кемщілІК, мүкіо - дефект
кеңе - клещ
кеңірдек пен бронхтың қабынуы - трахөобронхит
кептіру, қүрғату - высушивание
керөңдік - глухота
кері даму - регреос
көрілік, қартайғандық - старооть
кесінді, белік - сөгмент
168
кесу, тілу - разрез
көтіруші дері - дөрмөк - отвлекающиө срадства
кеуде - грудь
кеуілжір - раковина
кеще, топас - тупой
көбею - умножөние
көгерген жер - синяк
көгеру - плөсөнь
көгеру - синюшность
көгөру - цианоз
көз бұршағының қарауытуы - катаракта
қөз қарығу - светобоязнь
көздің ақ қабығы - склөра
көздің дәнөкөр қабығының қабынуы - конъюнктивит
көздің өріксіз жыпылықтауы - нистагм
көздің мүйізгөк қабығының қабынуы - кератит
кездің тамырлы қабығының қабынуы - увеит
көздің шатыраш қабығының қабынуы - ирит
көкбауыр, талақ - селезенка
кекжөтел - коклюш
көкірөктің ішкі бетін астарлап түратын сірі қабық - плөвра
көмей мен жұтқыншақтың қабынуы - ларингофарингит
көмөй мен кеңірдектің қабынуы - ларинготрахөит
көмөй - гортань
көмейдің жедел қабынуы - круп
көмейдің қабынуы - ларингит
көмір қышқылды натрий - сода
көмір қышқылы - углекислота
кеңіл білдіру, жарасу - симпатия
көңілсіздік - алатия
көру аймағы - поле зрөния
көру - зрение
көршиқан - фурункулез
көтен - задний проход
кетөнішек - прямая кишка
күбіртке - панарицин
күдік, күмән - сомнөние
күй, жағдай - состояниө
күй,қалып - позиция
күйдіру - прижигание
күйік - ожог
күл ауруы - дифтөрия
күлбірек бертпө - пузырчатка
472-12
169
күш салу, зорлану - напряжение
куш, қуат - тонус
қ
қорғау, сақтау - охрана
қорғау - предохранение
қорқу, қорқақтық - фобия
қос көріну - двоение
қосарлану - раздвоениө
қоспа, қосынды - смесь
қоспа - прибавка
қоспа - присмесь
қосу, жалғау - соединение
қосу, қосылу - прибавлениө
қосылу - слияние
қоюлану - сгущение
қуық - мочевой пузырь
қуық - пузырь
қуықтың қабынуһі - цистит
қуыс мүшөні төсу - перфорация
қуыс, қолтық - пазуха
қуыс, үңгір - полость
құбылмалы - измөнчивость
құйрық - хвост
құйылу, ағу - излияние
құлақ ауруы - ушныө болөэни
құлақ безінің ауруы - заушница
құлақ түбіндегі томпақ - козөлок
құрау, құрылу- образованиө
құрғақтық - сухость
құрғау, кебу - подсыханиө
құрт ауруы (кох бацилласы арқылы) - тубөркулез
құрт, ішек құрты - глист
құсу, құсық - рвота
қиали ауру - болезнь повальная
қимылсыздық, қозғалмай - нөподвижность
қинау, зардап шегу - угнөтениө
қиянат етушілік - злоупотреблениө
қызамық - краснуха
қызару - краснота
қызару - эритөма
қызба, қалтырау - лихорадка
170
қызбаның бәсеңдеуі - лизис
қыздыру, қызу - перегреваниө
қызмет атқару, әрекет - функция
қызу, ыстық - жар
қызудың қайтуы - падение температуры
қызыл бөртпе - розеола
қызыл иек ауруы - болезнь десен
қызыл шырай - румянец
қызылша - корь
қылау - паратиф
қысқарту, қысқару - укорочение
қысқаш - щипцы
қысылу, қыстырылу - ущемление
қысым - давление
қышқыл - кислота
қышыма бөртпе - зудящая сыпь
қабат - слой
қабаттану - отслойка
қабық - оболочка
қабықтану - инкапсуляция
қабылдамаушылық - невоспримчивый
қабынған жерде қанныңұйысуы - инфильтрат
қабырға, жақ - стенка
қабыршақ - чешуя
қажу - утомление
қайнатпа - отвар
қақпақ - клапан
қақьірық - мокрота
қақырыну, қақырып тастау - отхаркивание
қалғу, мүлгу - дремота
қалқан - щит
қалта - сумка
Л
ластану - засорение
лимфа бездерінің қабынуы - лимфаденит, полиадинит
лоқсу, жүрек айну - тошнота, изрыгание
М
мал паразиттердің адамға жұғуы - инвазия
маңқа - сап
171
менингит ауруын тудыратын микроб - менингококк
менингококтың жалпы организмге тарапуы - менингококцөмия
мерез ауруы - сифилис
ми ауруы - болезнь мозга
ми мен оның қабыктарының қабынуы - менингоэнцефалит
ми сіңірі - полушарие
мидың жүмсақ қабығының қабынуы, делбе - менингит
мидың қабынуы - энцефалит
мидың шайқалуы, зақым - инсульт
микроб уына қарсы қанда пайда болатын зат - антитела
микроб, бактерия - микроб
мойын - шея
молекула - молекула
мосағаш, таған - штатив
мөлшер, шама - доза
мусәтір спирті - аммиак
мүше қуысындағы іріңнің қалуы - эмпиема
мүше қызметінің қалыптасуы - субкомпенсация
мурын мен жұтқыншақтың қабынуы - ринофарингит
мұрынның шырышты қабығының қабынуы - ринит
мықын ішек пен тоқ ішектің қабынуы - илеоколит
мықын ішектің қабынуы - илеит
мысқыл, құлақтүбіндегі бездің қабынуы - свинка
Н
науқас зардабын қан не лимфа арқылы екінші жерге жеткізу - ме-
тастаз
нашарлау - ухудшение
негіз, түп - основание
нежіс, дайрақ, үлкен дерет - кал
нейтрофильдің өлуі - нейтрофилия
нөрв ауруы салдарынан терінің қабынуы - нөвродермит
нерв жүйөлерінің әлсіздігі - неврастения
нерв жүйөсі - невралгия
нерв жүйесінің қабынуы - плексит
нера клеткасы - нейрон
нерв түйіні - ангмит
нерв түйінінің қабынуы - ганглинт
нервтердің қабынуы - полиневрит
нөрвтің қабынуы - неврит
несөп бөлу - диуөз
несеп жолы - мочеточник
172
несеп құрамындағы екг амин көмірқышқыл негізгі зат - мочөвина
несеп уының денеге жайылуы - уремия
нэсеп, зэр, кіші дерет - моча
несеп, зәрдің шамадан тыс көбеюі - полиурия
несеп, зәр - урина
О
оба - чума
ойық - вогнутый
омыртқаның қабынуы - спондилит
омыртқа - позвонок
оңашаланған бөлмө, орын - изолятор
оңашалау, айыру, бөлу - изоляция
орган, ағза, мүше - орган
организм қызметінің бұзылуы - дисфункция
организм кызметінің орталыққа лайықты өзгеру қасиеті - регуля-
ция
организм сезімталдығының артуы - сенсибилизация
организмге керекті тамақ - витамины
организмде барлық лимфа бездерінің ісінуі - полиаденоматоз
организмде уға қарсы - антитоксин
организмдегі тепе - теңдіктің бұзылуы - декомпенсация
организмдегі удың кушін кеміту - дезинтоксикация
организмнің белгілі бір зат әсерін сезу қабілетінің кемуі - десен-
сибилизация
организмнің жұқпалы ауруды қабылдамауы
организмнің қызметін күшін көтеру - стимуляция
организмнің сыртқа шығаратын заттары - экскерт
орналастыру, шектелген - локализация
орта, орталық - центр
орталык әсер салдарынан пайда болу - экзогенный
ота жасайтын дөрігер - хирург
оттегі - кислород
ошақ - очаг
Ә
езгеріс, ауысу - перемена
өзгеру, өзгөрту - мутация
өзөк, жол - канал
өзек - проток
өзіне - өзі жұқтыру - самозаражение
173
өзін - өзі сендіру - самовнушение
өкпө қабынуын тудыратын микроб - пневмококк
өкпенің қабынуы - пнөвмония
елі еттену, шіру- гангрена
өлік - труп
елім тудыратын жағдай, қауып - летальность
өлім, ажал - смерть
өлу, жаны кету, жансыздану - омертвение
емір, тіршілік - жизнь
еңөш ауруы - боль пищевода
өңеш - пищевод
өңір, алып - полоса
өрім, ерімдөлу - сплетение
өскін - отросток
өт айдайтын дәрі - желчегонные средства
өт бөлінуі - желчевыделөние
өт жолдары - желчные протоки
өт жолының қабынуы - халангит
өт қабығының4,абынуы - холецистит
өт қабы - желчный пузырь
өт тас ауруы - болезнь желчөкамөнная
өте жұғымтал іріңді бөртпө - импетиго
өтө ұсақ тірі организмдер жиынтығы - микрофлора
өтеұсақ, сүзгі арқылы алынатын белокты жанды зат - вирус
өт - жөлчь
өткірлік - острота
өттің іркілуі - застой желчи
өттің қызыл пигменті - биллирубин
өттің нөгізгі заты - холөстерин
П
паразиттөн пайда болатын ауру - паразитоз
паразиттік құрт - трихинелла
парасат - рассудок
Паркинсон ауруы - болезнь Паркинсона
пациөнт, азамат - пациөнт
пөрдө - перегородка
пісу, жетілу - созрөвание
плевраның қабынуы - плеврит
пошым - форма
профилактикалық емдеу мекемөсі - санаторий
174
р
рвттөгіш - рөгулятор
с
сал - паралич
сана, ес - сознание
сандырақ - брөд
саңырауқұлақ, кереңқұлақ - гриб
сарап - экспертиза
сары ауру, сарық - желтуха
сары бөзгөк - легпоспироз
сарып - бруцеллез
сарысу, емдік сарысу - сыворотка
саты, кеэең - стадия
саусақпен тықылдатып соғып қарау - перкуссия
сауығу, жазылу - выздоровление
сауығу, жазылу - оэдоровлөние
сауығушы, жазылушы - реконвалесцөнт
сауықтыру - излөчение
сөбеп, сылтау - причина
сегізкөз ауруы - боль крестцовая
сөзгіштік, сезімталдық - чувствительность
сезім -эмоция, чувсто
сезу, түйсік - ощущение
сөзу- осязание
сөлқостық, жігөрсіздік - инерция
семіру, май басу - ожирение
серозная оболочка - сірі қабығы
серпілділік, қарсылық- рөзистөнтность
сөрпінділік, сөріппөлік -упрогость
сәуле ауруы - болезнь лучевая
синус - жықпыл
сипап қарау, сипалау - пальпация
сипау, сипалау - ощупывание
сирету, ыдырату - разрөжениө
сілөкөй ағу - саливация
сілекей - слюня
сілөю, қатып қалу - остолбөнение
сілтілеу - ощелачивание
сілті - щелочь
сіңір, буын сіңірі - связка
175
сіңір, тарамыс - сухожилие
сіңу, сіңіру - усвоениө
сіреспөлік - ригидность
сіреспе - столбняк, тетанус
сірі қабықтың қабынуы - серозит
сірке су - уксус
совместимость - сәйкестік, үйлесімділік
соғып алу - ушиб
соединительная ткань - дәнекерлегіш тін
созылмалы ауру - болезнь хроническая
созылмалы, тұрақты - хронический
созылмалы, ұзақ - затяжной
соққы, соқпа - удар
сорылу, сіңу - резорбция
сөйлеу, сөз - речь
страдальческий вид - қайғылы кейіп, тур
стрөсс - урей
су қараңғы - глаукома
сүзгі - фильтр /
сузек ауруының миға тигізөтін зардабы - менинготиф
сүзеккө ұқсас аурудың түрі - тифонд
сүзек - тиф
сүзінді - фильтрат
сүзу, сузбелу - процөживание
сүзу - фильтрация
суйек ауруы, сүйек сырқырауы - боль костей
суйөк қабығы - надкостница
сүйек тканьдарының сиреуі - остеопороз
сумен жуу - орошение
сутөгі - водород
суу, салқындау - охлаждениө
сұйық ұстіндегі толғаныс - флюктация
сұйық - жидкость
сұйылту - разжижөние
схема - желі, үлгі
сыбаға - порция
сывороткамен емдөу - сөротөрапия
сығынды - экстракт
сызат, терініңтырналған жөрі -ссадина
сынау, байқау - проба
сырқаттық, делсалдық - нөздоровьө
сырқырау, қақсау - ломата
сырость - ылғаддық, дымқылдық
176
сырыл - хрипы
сычуг - ұлтабар
Т
табиғи тур - натуральный
тазалық сақтау шаралары - санитария
тазартқыш дөрі - дөрмек - очистительные средства
тазарту, тазалау - очищөниө
талдау - анализ
талу, есінөн тану - обморок
талшық - волокно
талшықты денөкөр - фиброз
талықсу - полуобморок
тамақ, алқым - горло
тамақ - пища
тамақтану, қорөк өту - питаниө
тамақтанудың белгілі төртібі - диета
тамшы - капля
тамыр соғуы - пульс
тамырда қанның ұюы - тромбоз
танау - ноздря
таңдай иіндері - небные дужки
таңдай шымылдығы - небная занавөска
тарғыл не теңбіл бөртпе - экзентема
тарту - притягивание
тарылу - стөноз
тарылу - сужөниө
тас ауруы - болөзнь каменная
таспа құрт - цепень (глист)
тасу, қуйылу - прилив
таяқша - палочка
төбөт, зауық - аппөтит
төмірөткі - лишай
төңбіл алапес - проказа пятнистая
теңбілдік - пятнистый
теңіз ауруы - болөзнь морская
төр бөртпе, ыстық шығу - потница
тері ауруы - болезнь кожная
тері қыртысы - надкожница
төрі - кожа
төрінің жұқпайтын созылмалы ауруы - экзема
терінің іріңдеуі - пиодөрмит
177
терінің қыртыс қабаты - эпидермис
терінің сыртқы қабаты - экзодерма
теріскен - ячмень
тер - пот, терлеу - потение
тесу, тесілу - прободение
тіэе буынының қабынуы - гонит
тіэө қабығы - надколенник
тіл ауруы - болезнь языка
тілме - рожа
тілшік - надгортанник
тіл - язык, тілшік - язычок
тін - ткань
тін ткані мен қан қысымының артуы - гипертония
тірі клетканың қурамындағы туйір - ядро
тіске турған қабат - налет зубной
тітіркену - раздражение
ткань арасындағы қоректік түссіз суйық зат *- лимфа
ткань мен қан қысымының нашарлауы - гипотония
тканьдегі ауарыңжеткіліксіздігі - гипоксия
тканьдердің жаңадан жасалуы - неоплазия
тканьннің ектеніп қатаюы - кальцинация
тоқ ішектің қабынуы - колит
тоқтамау, устай алмау - надержание
толық қандылық - полнокровие
толықтық, семіздік ~ полнота
томпақ туйін - шишка
томпақ - выступ
тоңу, жаурау, дірілдеу - ознобление
тонустың қубылмалығы - дистония
тор, тор ткань - паутина, сетка
тотық - перекись
тезімділік, шыдамдылық - толерантность
тес шеміршегі мен кіндік аралығы - эпигастрит
тромбоциттің азаюы - тромбопения
туйілу, құрысу - сведение мышц
түйілу, туйнелу - непроходимость
түйілу - спазм
туйін (Іріңсіз кішкене туйін) - папула
туйін, дері салу, дері жіберу - укол
туйіндер - шарики
туйіншек - узелок
туйіршік - тельце
туйнеме, күйдіргі - сибирская язва
178
түлеу, қабыршақтану - шелушение
түр - тип
түрткі - толчок
түс керу - сновидение
туу, дүниеге келу - рождение
түшкіру - чихание
түқым қуалаушылық - наследственность
тұмау - насморк
түмаурату, салқын тию - простуда
түнба, шегіңді - осадок
тұнбаға шегу - преципитация
түнба - настойка
түңцырма - настой
түншығу, булығу - удушье
тұрақсыздық, нәзіктік - лабильность
тығыздалу, нығарлану - уплотнение
тығыздық, қоюлық - консистенция
тығыңцалу, бітелу - закупорка
тығын - эмболия
тыңдап қарау - выслушивание
тыныс алу - дыхание
тырнақ ауруы - болезнь ногтей
тырнақ ~ ноготь
тыртық - рубец
тырысқақ - холера
тырысу, қүрысу - судорога
тышқандардан жұғатын жүқпалы ауру - туляремия
У
уату үсату, белшектеу - раздробление
уға, немесе микробқа қарсы организмде пайда болатын белоктық
зат - антиген
уқалау, үгу - массаж
улағыштық - токсичность
улану, улау, үшыну - отравление, интоксикация, токсикация
¥
үйқышылдық - сонливость
ұйықтату - усыпление
ұйысу, үю - свертывание
ұқсастық, бірдейлік - идентичный
179
улғаю, кеңу - расширение
улғаю, кебею - пролиферация
ултабардың қабынуы - дуоденит
ұма - мошонка
ұмытшақтық - амнезия
ұнтақталған дері - порошок
ұра - жировик
ұрт - щека
ұрық, шәуһет - семя
ұрықтанған аналық клөтка - зигота
ұсақ қан тамырларының қабынуы - васкулит
ұстамалы нерв ауруы - истерия
ұстама - припадок, приступ
ұя - ячейка
Ү
үлпершек - перикардит
үңгір, қуыс - синус
ұрей, қорқыныІи - страх
үрлеу - продувание
ұтір тәріздес микроб - вибрион
үгілмелік, жұмсақтық - рыхлость
үдемелелік - прогрессирующий
ұзу, белу - прерывание
Ф
фагоциттердің организмге тұскен бетен заттарды жұту қасиеті -
фагоцитоз
функцияның артуы - суперфункция
ц
цирроз - цирроз
ш
шажырқай - брыжөйка
шажырқайдың қабынуы - мезентерит
шайкалу, қозғалу - сострясение
шала салдану - парапарез
шала сему - полуларалич
шаншу, сырқырау - прострел, колика
180
шат бездерінің шошуы - бубон
шат, бұт - промежность
шат - пах
шырышты қабықтың қабынуы - катар
шырышты қабықтың қызаруы, жалақжара - эрозия
Ы
ыдырау, шіру - разложение
ықылық - икота
ылғалдық, дымқылдық - влажность
ыңқыл, ыңырсу - стон
ырғақ, ритм - ритм
қ
ірің - гной
іріңдеу, домбығу - нарывание
іріңдеу - нагноение
іріңді безеу - пустула
іріңді қан - гноекровие
іріңдік - выпот, гнойник, нарыв
іріп - шіру - разъедание
іркілдек дәрі - дермек - обволакивающие средства
Іру, ашу - брожение
Ісігеңцік - отечность
ісік, домбықпа - отек
ісік - опухоль
Ісінгеңдік, сарығу- пастозность
Ісіну - опухание
,іш босату, дәретке отыру - опорожнение
Іш кебу - метеориэм
іш ету - диарея, понос
іш пердесінің қабынуы - перитонит
Іш, құрсак, - живот, чрево
ішек к,ұрт ауруы - гельминтоз
ішек құртын айдау - дегельминтизация
Ішек құртының бір турі - лямблия
ішек микробтарының организмге жұғуы - коли инфекция
ішек селінің майды ыдырататын ферменті - липаза
ішек шырынының ферменті - лактоза
ішек - кишка
Ішектер - кишечник
Ішкі муше ауруларын емдейтін дерігер - терапевт
181
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ
I,	В. П. Покровский и др., Инфекционные болезни и
эпидемиология, М., 2004 г.
2.	Ю. В. Лобзин, Руководство по инфекционным бо-
лезням, С. -П,, 2000 г.
3.	А. П. Казанцев и др., Справочник по инфекцион-
ным болезням, М., 1986 г.
4.	К. В, Курманова, А. К, Дуйсенова, Бруцеллез, мо-
нография.
5,	М, К. (^апарбеков и др„ ВИЧ-инфекция, эпидеми-
ология, иммУнология, Алматы, 2001 г.
6-	Споцңфические иммунологические маркеры в ди-
агностике вйрусных гепатитов, Исходы вирусных гепа-
титов и принципы их лечения, Алматы, 2003 г.
7.	М, Исамбаев, Ш, Сарсенова, Русско-казахский
словарь медицинских терминов, Алматы, 1982 г.
т8. К. Аяпбергенова, Қазақ тілі, Алматы, 1995 ж.
МАЗМҮНЫ
Алғы сөз,......................................   ,,,,,3
I тарау.	Жіті ішск жұкпалы аурулар..................5
// тарау,	Жіті тыңыс жолдары арқылы
жұгатын аурулар............................25
III тарау.	Катынас аркылы жұғатын аурулар..,...„,„,„36
IVтарау,	Қан арқылы жуғцтын аурулар..,,.,-,,,..,.,,74
V	тарау,	Зоонозды жұкпалар.........................79
VI	тарау.	Кұрт (паразңт) аурулары,.................118
VII	тарау. Орысша-қазақша создік
Қазақша-орысша сездік,...............................135
ҰЛҒАЙША АМАНТАЙҚЫЗЫ МАЕМЕР
ЖҰҚПАЛЫ АУРУЛАР
(оқу құралы)
Редакторы Т.Омарулы
Компьютерде терген Қ.Сариева
Техникалық редакторы Қ.Мухамедин
Теруге 22.10.2007 ж. жіберідді. Басуға 19.03.2008 ж. қол қойылды.
Пішімі 84x1081/32. Офсетгік басылым. Шартты баспа табағы
11,5. Есептік баспа табағы 12,0 + 0,25 түрлі-түсті жапсырма.
Таралымы 700 дана. Бағасы келісімді.
«Асем-снстем» баспасы,
050009, Алматы қаласы, Абай даңғылы, 143,
офнс 322, тел/факс. 242-67-34.
Директоры Нүсіпбай Т.О.
«Тамыр» фирмасының
компьютерлік-баспа жүйесінде беттелген.
050009, Алматы кдласы, Абай данғылы, 143, офис 308,
тел. 243-35-11.