3' 94
ЦÆГЛТ ИРИСТОНИ
ФИНСГУТИ Ц/ЕДЕСИ
ЖУРНАЛ
АНЗ ЦÆУИ ЦУППАР ХАТТИ
ИРАФ
ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ ЖУРНАЛ
СОЮЗА ПИСАТЕЛЕЙ
СЕБЕРНОЙ ОСЕТИИ
Журмал цæун райдæдта 1991 анзн
Сæйраг редактор
МАЛИТИ ВАСО
Редколлеги:
ДЖИККАЙТИ Шамил
КОЛИТИ Витали
(бæрнон секретарь)
СКЪОДТАТИ Эльбрус
ТЕМИРАТИ Дауит
ТЕТЦОЙТИ Таймураз
ХÆМИЦАТИ Тамарæ
ДЗÆУÆГИГЪÆУ
1994 анз

И Р Æ Ф
3*94
Цæгат Иристони финсгути Цæдеси журнал. Апз цæуй цуппар
хатти.
И Р А Ф
Ежеквартальный журиал Союза писателей Северной Осетии.
Аци аиз Октябри 15 бон æнхæст кæнуй 135 аизи устур
ирон поэт, Ири намуси уæлдæр цъонг Хетæгкати Къос-
тай райгурдбæл. Ецп цауи фæдбæл редакци бацæттæ
кодта сæрмагонд æрмæг æма мухургонд æрцæудзæ-
нæй нæ журнали 4-аг номери.

у\лл/^\ллллл/\лллл/^\л^ БАТ-/ЕРБЕГ
(Критикон-биографиои очерк цубургондæй)
Туйгъанти Батæрбег æй 19
аиоси кæропн æма 20-аг æно-
си райдайæпи курдиатгун фин-
сæг-дсмэкрат, — ирои æвзагмæ
фиццагдæр е ратæлмац кодта
«Коммуиистои партий мани-
фсст».
Батæрбегн ном æнхæст хуарз
зундгонд нæ ’й киунугæкæсгу-
тæн. 1913 анзи Мæскуй ра-
уагъдадæ «Восток»-и миикъий
тиражæй рацудæй æ уадзимис-
ти æмбурдгопд «Батанако Тем-
бот». Е нуртæккæ. иссæй хъæ-
бæр æстæн.
Туйгъапи-фурти сфæлдиста-
дæ æвзурст æма æртæст нæма
’рцудæй. Ацп очерки Туйгъан-
ти Батæрбеги цард æма сфæл-
дистадæп бундорон, æихæст
анализ нæ кæнун, фал мæ
фæндуй, уотæ тагъд ке цард
раскъудæй, берæ фæндæнттæ
æнæкопдæй, лæвæнгæй кæмæн
байзадæнцæ, еци курдиатгун
фннсæги туххæй цубурæй зæ-
гъун.
Батæрбег рапгурдæй 1866-аг анзи июли мæйи 4-аг бон Цæ-
гат Иристони, Дур-Дури гъæуи. Æ фидæ, Туйгъапти Мæхæмæ-
ти фурт Аслæмбсг (Игнатий) берæ рæстæги дæргъци службæ
кодта паддзахи æфсади, адтæй ииæлар-майор. Батæрбегбæл
дууæ анзи ку исæихæст æй, уæд æ фидæ рамардæй. Биццеу е
’нпæ хуæртæ ’ма æнсувæрти хæццæ æ мадæ Хъарабугъати
Кенджехани евгед байзадæй, Сувæллæнттæ ку бауæзгæдæр
3

æнцæ, уæд сæ хестæр æнсувæр Хазби хæдзари хецау иссæй æма
„сæмæ кæсун райдæдта. Батæрбеги кизгæ Туйгъанти Т. æ фи-
ди дзурдтæ куд имисуй, уотемæй Хазби,хъæбæр карз лæудтæн
е ’нсувæртæ ’ма æ хуæртæмæ, ахур сæ кодта æгъдау æма фæт-,
китæ* æнæфæстæмæ фæккæсгæй, æпхæст кæнуибæл. Сауæпгæ ма
биццеути хуссун дæр кодта нимæтбæл, кенæ арси цæрттæбæл,
саргъæй пивæрзæнти хæццæ. Афойпадæбæл си ка нæ райгъал уи-
дæ, уобæл ба æхсæй æрцæуидæ.
Батæрбеги сувæллони бонти æнкъарæитæ гъæздуг кодтонцæ
æ райгурæи бæсти æрдзи рæсугъд фæлгонцтæй, æ уарзон адæ-
ми æгъдæуттæ, дин æма иннæ гъуддæгтæй.
Дур-Дури гъæу лæууй æпосоп, егъау гъæди рæбун, карз,
хуæнхаг цæугæдони билæбæл. И гъæу æ рæсугъддзийпадæй бал-
цигæнгути деси бафтауидæ.Туйгъапти дууæуæладзугон хæдза-
рæ балкъонтæ’ма дзатмати хæццæ, лæудтæй бæрзонд туппурбæл
тæккæ гъæдгæрони. Ардигæй хуарз зиндтæнцæ алфамбулай бу-
дуртæ æма замманай цъæх игуæрдæнтæй æмбæрзт хуæнхти
рæгътæ. Биццеу арæх кæсидæ сæуæхсед æма зæрæхседмæ,
ивулд цæугæдопмæ, цæргæстæ ’ма хъурройти тахтмæ. Еци нив-
тæ арф ниххизтæнцæ Батæрбеги зæрди æма ии си рæсугъддзий-
,нади æнкъарæптæ игурдæй. Æ уадзимисти, дзæгъæли-хумæтæ-
ги нæ пайда кæнуй уæхæн рæсугъд пейзажтæй. Батæрбеги киз-
гæ зæгъуй: «Любил писать природу маслом, акварелью, углем и
карандашом. Любил лепить, вырезать из дерева изображения
людей и животных».
Исуйпаг финсæги зæрди арф ниххизтæй цъухæй дзоргæ адæ-
мон сфæлдистадæ дæр. Æ фиди хæдзари урух иуазæгдопи арæх
игъуста дæсни заргутæ æма кадæнгæгæпгутæмæ. Уонæй сæ еу
адтæй зуидгоид уадзимисæ лæг Туйгъанти Тæтæрхъан. Е арæх
кæнидæ биццеуæн дигорои зартæ æма рагоц кадæигитæ
нарти бæгъатæрти туххæн. Гъе, уотемæйти биццеу фæццалх
æй æ адæми рагон истори базопунбæл.
Батæрбег ку багъомбæл æй, уæд æстæфуи байдæдта адæми
царди вазуггин социалон рахастдзийнæдтæ: æрсагъæс кодта
царди гъолондзийиадæбæл, а^ бийнонтæ ’ма гъæуи иниæ цæргу-
ти уавæртæ куд фæйнæхузи ’нцæ: æ муггагæи — уæттæй идзаг,
хъæбæр устур хæдзарæ æма зæнхæндзæр, гъæмпиисæр къæстæ
— дурдуйраг зæнхкосгутæи; устур хумзæпхитæ, игуæрдæнтæ,
бæхæргъæуттæ, фусти дзогтæ, фиртæнтти хæццæ æма минкъип,
гæвзукк зæнхи гæппæлтæ евстаг фопси хæццæ; æхцай дзæ-
къæлттæ — еуетæмæ, сæ фидтæлти зæнхитæй тард ка ’рцудæй,
еци «рæстæгмæцæргутæмæ» ба — неци. Еци хæрапдзийнæдтæ
арф иикъæтт ниввардтонцæ Батæрбеги сæри.
4,

Туйгъаитæмæ ихуæрсти Цй хумæтæг адæп адтæй, уопи хæс-
тæгмæ .зонгæй, Сæ хæццæ архайгæй, Батæрбеги демократиои
цæстингас цардмæ, федардæр кодта. Иинетæй æновуддæр ибæл
адтæнцæ, æ .фцдэе Аслæпбегæн лæвæрд ка, ’рцудæй е служби
рæстæги, еци дууæ негр фазони æма кæсгон цагъайраг уоси
фурт —Брэк. Сувæллони хъæбæр исбаста Брэк æхебæл: ахур
æй’ кодта бæхбæл бадун, хуæцæпгарзæй æхсун, кафуп, зарун,
æрдзæ уарзун æма хумæтæг адæми нимайунбæл.
Батæрбсг ку фæххестæр æй, уæд арæх цæуидæ киндзæхсæ-
вæртæмæ, гъæзтйтæмæ; догъи уайунмæ æма заруимæ арæхстæй*
.Батæрбеги 12 анздзудæй Владикавказмæ исластонцæ æма ’й
кълассикои прогимназимæ равардтонцæ. Цуппар аизи раахур
кодта, уæдта ’й 1884 анзи Стъараполи гимназимæ рапйивтонцæ.
Стъараполи губерний гимнази, Уæрæсей ахуради скъолати
рагондæртæй еу адтæй. Æ уæди директор Я. Н. Неверов адтæй
зундгонд дзиллоп рохситауæг, нæуæгхузи цæстипгасæй кастæй
цардмæ. Зæронд, фæстезад гъудити нихмæ тох кодта. Гимназий
хурфи ирадæй литературон æма æхсæнадон цард, ахургæпгутæ
’ма ахурдзаутæ адтæнцæ сæребарæгъудигæнгутæ.
Батæрбеги кизгæ — Туйгъанти В. æ фидæбæл имисуйнæгти
финсуй: «Он очеиь остроумио рассказывал пам о своих гимна-
зических годах; высмеивал свою, гимназию, приравнивая ее к
бурсе». Фал фæсевæди рацох гæнæн н ’адтæй æ рæстæги фарс-
татæ ма гъуддæгтæй, нæ ип адтæй раеуварс гæнæн литерату-
рæй. Гимназидзаутæ сосæггай аргъудтоицæ «ахæст» киунугутæ,
финстонцæ уадзевдзитæ, архайдтонцæ хузæ кæнунæй, уарзтон-
цæ театр æма иннæ уæхæн гъуддæгтæ. Гимназий ахур кодта бе-
рæ курдиатгун фæсевæд. Туйгъанти Батæрбегæй еу къуар анзи
раздæр гимпазий ахурдзау адтæй æригон курдиатгуп .поэт Хе-
тæгкати Къос’та.
Батæрбег ци литературæ, театр, хузæгæнæги дæсниадæбæл
фæццæфстæй, уопи уарзта æ царди фæстаг бæнттæмæ дæр.
Туйгъанти Махарбег æ имисуйнæгти финсуй: «Батырбек
еще в Ставропольской гимназии писал стихи на дигорском на-
речии, которые, я помпю, ои читал ипогда будучи в сел. Дур-
Дур.» Еци финститæй мах уæнгæ пеци æрхъæрттæй.
Литературæй уæлдай ма Туйгъанти Батæрбег архайдта ма-
тематикæ æма химиæй; фæндзæймаг къласи реалон хайадæмæ
баййивта, фал æй, апз си райахургæнгæй, ниууагъта æ мади
фæндонмæ гæсгæ, уомæн æма биццеуи хестæр æнсувæр Хазби
рамардæй, е ’ннæ æнсувæр Афай ба, бийнонти гъуддаг бакæн-
гæй, хецæнæй æрцардæй, æма хæдзари фæккæсæг гъудæй.
1886-аг анзи Туйгъани-фурт æ райгурæн бæстæмæ исæздах-
тæй æма Дур-Дури гъæуи пæуæгæй æрцардæй. Арæх иссæуидæ
5

Владикавказмæ, кастæй берæ аллихузон æрмæгутæ, æхебæл
æнæсцохæй куста, æ ахурадæ уæлдæр кодта.
Зин социалон уавæрти федар æма бундорон кодта финсæги
цæстингас цардмæ, ирæзтæй е ’сфæлдистадон æмвæзадæ.
Мæгур зæнхкосгутæ ци карз тох кодтоицæ, уой Батæрбег
æхе цæститæй уидта, æ райгурæн гъæумæ исæздæхгæй. Туй-
гъанти гъæздугути къохти адтæй устур зæпхитæ Дур-Дури цæу-
гæдони фæйнæ фарсеми. Етæ æлхъивтонцæ зæнхкосгути, тард-
тонцæ сæ сæ зæнхи хæйттæй, хъалон сæбæл æвардтонцæ. Ба-
тæрбег æ хæстæгути фудмиутæ уæдта тухмиутæ пæ уодæпстæй
æма 20-аиздзудæй фæстæмæ нæбал бафедудта еугур Туйгъан-
ти хæццæ дæр.
Профессор Л. П. Семенов куд загъта, уомæ гæсгæ Туйгъа-
ни-фурти меддуйней арф фæд ииууагътоицæ Хетæгкати Къоста
æма педагог Г. 3. Лермани хæццæ фембæлдтитæ. Лсрман, кæд
математик адтæй, уæддæр хъæбæр хуарз зудта уруссаг æма
дуйпеон литсратурæ. Уой фæрци Батæрбег æхебæл косун рай-
дæдта, ахур кодта социалоп-экоиомикон æма философоп кусти-
тæ, уруссаг финсгути сфæлдистадæ. Уоиæй, уæлдай устурдæр
аргъ кодта М. Лермонтовæи.
Хетæгкати Къостай хæццæ Батæрбег базонгæ униау адтæй
1888—1989 æнзти. Æмбæлгæ ба, æвæццæгæп, фæккодтопцæ
В. Г. Шредерси хæдзари. Уоиæмæ арæх уидæ Г. 3. Лерман æ
хуæрæ Ольга Захаровни хæццæ, кæци уой фæсте иссæй Батæр-
бегЦ бийпойнаг. Шредерс Къостай хæццæ дæр хъæбæр лимæи
адтæй. 1890-аг анзи уæнгæ поэт адтæй «Балцы зарæг», «Салдат»
æма «Додой»-и автор; пиффинста «Фатима» æма «На смерть го-
рянки».
Батæрбег берæ уарзта Къостап сфæлдистадæ, дес кодта уой
æмдзæвгитæбæл, Хетæгкай-фурти хæццæ фембæлдтитæ хуæрз-
æрдæмæ фæббæрæг æицæ исупнаг фипсæгбæл. Е ’лæмбунæгдæ-
рæй ахур кæпуп райдæдта ирон-дигорон адæмон сфæлдистадæ,
Цæгат Кавкази хуæихæгти цард æма истори. Батæрбегæи арф-
дæр кодта æ демократон гъудити медес.
1893 анзи Туйгъани-фурт цардæмбалæп æрхудта Ольга За-
харовна Лермаии. Еу фондз анзи цардæпцæ Дур-Дури гъæуи.
Еци рæстæги Батæрбег райдæдта æхсæнадон-рохситауæн куст
кæнун.
Киупугæ — «История Северо-Осетинской АССР»-и (М., 1959
анз,, 246 ф.) фипст ес: «В середипе 90-х годов в отдсльных се-
Ьах стали появляться одноклассные школы дирекции пародных
училищ Терской области... Отдельцые представители осетини-
ской интеллигенции создавали школы па свои средства. Так,
6

например, в коице 90-х годов’ создали такие школы Шанаевы в
Бруте, Б. Туганов в Дур-Дуре».
Е адтæй хестæр фæлтæри ахургæнæи скъола. Батæрбег æй
байгон кодта æма си куста æ бийнойпаг Ольга Захаровна, уæдта
Гулунти Бимболати хæццæ. Уоп туххæн æ имисуннæгти фин-
суй Туйгъанти Махарбег: «Посреди селения Дур-Дур, вблизй
того места, где паходилась мечеть, стояла небольшая дощатая
сакля — скорее сарайчик, который Батырбек временпо снял в
арепду у одного дур-дурца, жившего тут же. Здесь за иеимени-
ем парт и скамеек, были установлеыы доски на стойках (это
взамеи парт) и рядом, пониже — такие же доскй во всю длину
— это для сидения, вместо стульев. Проход оставался лишь с
одной стороны, от одной стены, чтобы сэкономить больше мес-
та. Бумаги, перьев не было, Батырбек за свой счет завел гри-
фельные доски и грифели.
Вся затея Батырбека, все расходы ложились на его собст-
венн’ую шею, так как другие Тугановы с насмешкой встречали
его дело и, смеясь, говорили: «Вот пашелся новый пахампар
(пророк) Батырбек!»
Гъай-гъайдæр ин муггагæй неке фенхус кодта. Дурдуйрæгтæ
дæр имæ сæ усхъæ нæ бадардтопцæ, ахурдзаутæн сог æрласун
дæр ма пæ кумдтонцæ, æ муггагмæ мæстгуи ке адтæнцæ, уой
туххæн. Фал уæддæр ахур кæнун ке фæидадтæй, етæ ба исбе-
рæ ’нцæ.
Ахур кæнун райдайиуонцæ изæри 4 сахаттебæл, уомæн æма
фæсевæд сæумæраги кеиæ гъæдæмæ цудæпцæ, кенæ ба будури
куститæ кодтонцæ.
Батæрбеги скъола фæккуста дууæ апзей бæрцæ. Дур-дури
уогæй, Батæрбег зæнхкосгути ’хсæн парахат кодта агротехни-
кон зопундзийнæдтæ: амудта син итаугæ мæпæуи хуæздæр сорт-
титæ, зæнхæ гъуд кæнуни машинттæ; архайдта, зæнхæ куд
хуæздæр хумæгæнгæ ’й, уой бавдесун. Арæх радтидæ лæвари е
’мгъæуггæгтæн æ зæнхи гæппæлæй, æ гъæди ба син бауадзидæ
сог кæнун.
Байгъосæн бабæй Туйгъапти Махарбеги имисуйиæгтæмæ:
«Он старался помогать им в их повседневной жизни чем только
мог: писанием разных ирошений и жалоб по начальству на вся-
кие несправедливости сельских властей и пр..»
Батæрбег раст æма зæрдæхæлар лæг ке адтæй, уомæ гæсгæ
’йбæл адæм æновуд адтæнцæ, берæ ’й уарзтонцæ. Фал æ хæстæ-
гути зæрдæмæ ба е нæ цудæй. Туйгъапти фёодалон меддуйне
нæ бадтæй Батæрбеги демократон меддуйней хæццæ. * Адæми
хæццæ уотæ’æнгон баст ке адтæй, е æ муггаги æндæр гъудда-
гæй дæр мæстгун кодта. Зæнхитæ Туйгъанти муггагæн еумæйаг
7

адтæпцæ. Зæнхкосгути уавæр фенцоидæр гæнгæй, гъæздугутæ
минкъийдæр пайда истонцæ æма сæ сæ тиллæг исафуи нæ фæн-
дадтæй. Гъуддаг устур хилæмæ цудæй æма Батæрбег, æ муг-
гагæй æносмæ рахецæн уогæй, æрцардæй г. Владикавкази.
Ами е ’хсæнадоп куст идарддæр хаста. Юриспруденци иса-
хургæнгæй, фæлварæнтæ равардта округи ахуради скъоламæ
æма тæрхоидоии косун райдæдта. Барæ æма ин гæнæитæ фæ-
цæй мæгурти гъæуай кæнупмæ. Етæ ’ймæ арæх бакъолæ кæни-
уонцæ сæхе аллихузи фарстатæ æма курдиæдти фæдбæл.
Батæрбегæп косæг адæии хæццæ æмбæлдтитæ гъæздуг æр-
мæг лæвардтопцæ фиисуимæ. Лæмбупæгæй ахур кодта адæми
цард, цардæгас адæймæгти минеугутæ.
Владикавкази уогæп, Батæрбеги зоигитæ фулдæрæй-фулдæр
кодтонцæ. Лимæнтæ ип фæззиидтæй, Иристони демократий
фарс ка дзурдта, уопи ’хсæп. Уæлдай хæстæгдæр имæ лæудтæй
æхсæпадоп архайæг Хъаиухъти (Алмæхсид?). Хъаиухъи-фурт
Харьквй ветсринарон ипститутæн тард æрцудæй, студептти æз-
мæнстити ке архандта, уой фудæй. Пъæлицæ сосæггæй æ фæд-
бæл зилдæпцæ. Хъапухъи-фурт адтæй фиццаг ирои абети автор
æма нарти кадæигитæ æмбурдгæнæг.
Батæрбеги æмбæлттæ ма адтæпцæ Шапати Елхъап, Джа-^
иайти-Хетæгкати Садуллæ, юрист Башир Далгат, уой уосæ
Ольга Кокурина — балцигæнæг (Мæскуæй тард æрцудæй сту-
дентти хæлхъойти туххæй).
Туйгъапи-фурти фатери арæх æмбурд кодтонцæ фæсевæд:
кастæнцæ берæ киунугутæ, са^ъа^с кодтонцæ федæни цардбæл,
æвзурстонцæ аллихузи литературоп æма политикон фарстатæ.
«Я помню его горячие и долгие споры с некоторыми из при-
ходивших к нему гостей по вопросу о рабочих и крестьянах, где
он яро защищал идею снижения числа рабочих часов, ’рабочего
дня для рабочих па заводах и пр.» —. финста Туйгъанти М.
Туйгъапи-фурт литературæмæ бацудæй евгъуд æнрси 90-аг
æнзти астæуи æ уруссагау фнпст радзурдти хæццæ. Æ фиццаг
прозæй фипст радзурд «Ханиффæ» фæстæдæр — 1913-аг анзи
хаст æрцудæй æ радзурдти æмбурдгоидмæ. «Ханиффи» æвдист
цæуй цау хуæнхаг адæни цардæй. Архайд арæзт æй циргъ æма
æнæнгъæлæги фæззелæыти сюжетбæл. Архайгути мипеугутæ
æвдист цæунцæ цубурæй, фал бæлвурдæй. Цалдæр къохдзæфе-
мæй Хъасболати æма Хангерий исхузæ кодта. Еци лæгигъæд-
гун æма бæгъатæр лæхъуæптæ сæ ц’арди зин сахатти кæпгæ æн-
сувæртæ разагътоицæ.
I Радзурди фиццаг рæнгъитæй бæрæг æй Хапиффи Хангери
куд арф æма фæлмæн уарзт кæпуй. Æхуæдæг дæр æп æнхæст
нæма лæдæруй, е æнсувæри уарзт ке нæ ’й.
8

Æиæфæууиид уаруигарн тар-талиигæ бахаста æригæнтти.
зæронд уæлмæрдтæмæ. Обаййи хурфæмæ бацæугæй, арви гъæр- ;
тæмæ игъосгæй кизгæ таси бацудæй æма лæхъуæии римæхст æн-
къарæнтæ раргои æнцæ.
Хангерий, æвеппайди артау ниггуппгæнæг азар æма Ха-
ииффи æнæвнæлддзийпадæ, бæгъатæрдзийнади нихкъуæрдбæл
арæзт æй радзурди гъуди. Радзурдæн ес трагикон кæроп. Ханге-
ри мæлгæ-мæлун дзоруй кизгæмæ: «Хуцау ди исарази уæд, ар-
фæ дии кæнун. Ду рамардтай сирди... мæп хурфи. Уæхæн сир-
дæн цæргæ нæ ’й... Арфæ дин кæнуп».
Еци дзурдтæ Хангерий æвдесупцæ, карз æма дирзæг æгъдæут-
ти ка ирæзтæй, уæхæн федар адæймагæй. Æхецæи лæхъуæн ци
тæрхои рахаста, уоми бæрæг æй радзурди сæйраг гъуди: бæгъа-
тæр æма тухгин адæймаги бон гъæуама уа æ зæрди æнкъарæн-
уорамун, уæлахез кæна æ азарбæл. Хангери æхебæл нæбал
хуæстæй, хæстæгдзийнади æгъдæуттæ фехалдта, æ артхуард
фæссайдта æмя æгади мæлæт райста. Уæди рæстæги ци цæстин-
гас адтæй. хуæпхаг лæги æфсарм æма æгъдаумæ, уой Батæрбег
бавдиста еци цубур радзурди.
Ка’й зонуй, радзурд æгæр хумæтæг æвзагæй фипст æй, фал с
æй финсæги сфæлдистадон мадзæлттæй еу. Курдиатгуи финсæ-
ги дæсниадæ кæсæгмæ зинпуй æрттевгæй, æ радзурдти сюжет-
ти еу морæ дæр мæнгæттæ нæййес, архайди алли фæззелæн,
алли гъуди æма иивæ дæр цубур æма бæлвурд; «мудгун» со-
рæттæ, ирд, бæрæг пейзаж.
«Хаииффи» уæлдай, зæрдæцъæхгæпæн æрфинститæ иæййес, ,
архайгути минеугути кæсæг бафæсмæруй сæ миутæй, сæ дзу-
баидиæй æма архайди цудæй.
Финсæг хъæбæр «къииди» хузæ искодта радзурди хъайтар-
тæн, фал е, гъуддаг æхсæвæ ке цудæй, уой туххæп æй. Мæйдари
игъусуй æрмæстдæр Хапиффи «цъæхснаг худт», арвæрттивд та-
липгæн исæскъафта кизги «рæсугъд цæсгон», «федауцæ гурæ»
æма цилле пъолци. Хуæнхаг къæси игон дуарæй ци рохс ракал-
дæй, уой фæрци фæууидтан Хангерий сау нимæт, уæдта æвеп-
пайди арвæрттивд февдиста лæхъуæни хуæрзконд æма федар
гурæ. Обаййи хурфи цъалиигати рохсмæ фæййидтан Хъасбо-
лати бакаст: «Æ фæлорс, минкъий саурехе цæсгон адтæй сабур».
Радзурди пейзаж цæуй аййевæй æвдист. Тæссаг æма æнæ-
бæрæг æй уарунгар æхсæви хузæ’. Хапиффæ ’ма Хангери цоппай
кæнунцæ тар будури: «Тем временем поднялся ветер, который
все крепчал. Тучи иа пебс начали кое-где прорываться, ио тот-
час же опять смыкались. Вот сверкнула молния, на мгповеиие
9

осветившая иа небе тяжелые волокпистые тучи, а внизу —чис-
тое, ровное поле...»
Сах уаруии хузæ финсæг бавдиста обаййи ка ’ ’дтæй,, еци
адæймæгти æстуфтæ ’ма мурти æнкъарунæй: «Снаружи проис-
ходило что-то ужасное. Ветер и ливень так расшумелись, мол-
иии и раскаты грома были так чисты, что казалось стихии все
сметут и упичтожат все на земиой поверхности».
Обаййи медæгæ фæстаг архайд цæуй фæсуарун: «Все мол-
чали. Только легкий ветерок шелестел кругом да потрескивали
факелы.» Æрдзæ ииссабур æй. Сабур æй обаййи хурфи дæр,
кæд адæмæй идзаг æй уæддæр. Ци цау фæууидтопцæ, уой фæс-
те, си исдзорунгъон некебал æй. Æхсæви æмирдзийнадæ цъи-
лиигати цъис-цъис бæрæг кæнуй.
Радзурд фипст æй хумæтæг, лæдæрд æма ирд æвзагæй, нæ
си ес уæлдай архайгутæ, дзаумæттæ æма фæззелæнтæ.
«Хапиффи» фæсте Батæрбеги къохæй рацудæнцæ радзурдтæ
«Конокрад», «По адату» æма «Пастух Баде». Мухури фæззинд-
тæнцæ г. Владикавкази 1896-97 æизти газет «Казбек»-и.
Еци радзурдти автор е ’ргон æздахуй адæпи цардмæ, Кæсæ-
ги зæрдæмæ цæунцæ, финсæг куд тухсуй,— тухгуст æма нæ-
хъæртондзийнадæй æлхъивд, къумух æма æфхуæрд, фал сæрус-
тур ка ’й, æ зин уавæр ка иæ уодæисуй, уæхæн мæгур хуæнхаг
лæги цардбæл. Батæрбеги 90-аг æпзти финст радзурдти хъай-
тар тундзуй хуæздæр амопд æма рæстдзийнади рохсмæ.
Радзурдтæ «Конокрад» æма «Пастух Баде»-й зæнхкосгути
нивесинитæ финсæг бавдиста, æ зæрди уарзт æма фæлмæндзий-
падæй ка цæуй, еци хъаури фæрци.
Радзурд «Конокрад»-и æригоп зæнхкосæг Гуйман берæ хъи-
амæт кæнуй æ бийионтæ ма æхе фæддарупи туххæн. Бонсауæй
изæрмæ галтæ, уæрдун, фæрæт æма бели хæццæ архайуй. Ин-
сæйапздзуд уогæй, губур кæнун райдæдта фургустæй. Лæхъуæн
æй кæдзос æма хуæрзуод, зæрдæхæлар, уæздан æма æгъдаугин,
багъæуаги — æцæг æмбал, æпæзийнадæй æнхус кæнуй æ мæгур
синхаг Баззейæн. Е æнæбæрцæ арф уарзт кæнуй, коруымæ ци
кизги гъавуй, уой. Æ уарзони зæрдæмæ фæццæуни туххæй ма
бæх дæр радавта. Автор хъæбæр арæхстгинæй æвдесуй радзур-
ди хъайтари меддуйне æма уодисконд.
Лæхъуæни фæррæдуйун кодта, хийнæй ибæл рацудæй бæх-
давæг, цъумур лæг Сабан. Æ миутæбæл æрсагъæсгæнгæй, Гуй-
ман æхе хуардта, æ фудбæл исарази ’й, базудта адæймаги мæн-
гæ æма цъаммардзийнади æрфитæ.
! Хъизмæтгун Гуйманæн давуи æй ходуйнаг æма фесинмæ
гъуддаг, фал автор радзурди бавдиста æндæрхузигъудигæнæг
фæсевæди дæр, — абреккæй хæтун, рагон дзамæнтти хузæн
10

хуарз кæмæ кастæй, уæхæнтти. Уонæмæ бæхдавæг бæгъатæр
пæгбæл нимад æй.
Туйгъани-фурт, айдагъ сæхе хуарзбæл уодæг, цæстфæлхат,
лæвархуар Сæбан æма Цæраппи æфхуæруй. Радзурд æй соци-
алистон темæбæл, æвдссуй автори демократион турнундзий-
чадæ.
Æ еупæпюмгин радзурди дæр фиййау Бадей нивесинæ æй
зæрдесгæ æма зинаргъ. Автор æвдесуй, рæсугъдади æрдзон æн-
къарæптæ куд тухгии æнцæ хумæтæг фиййауи уоди. Баде сувæл-
лонау цийнæ кæнуй хуæнхти уалдзигон хорнигулди тæмæссаг
иивæбæл. Райгурæн хуæнхти царцати рæсугъддзий-
падæ уотæ арф фиццаг хатт багъардта фиййаумæ æма æ зæрди
фæззипдтæн, пурмæ ке нæма бавзурста, уæхæн æнкъарæнтæ, æ
сæри ба — нæуæг гъудитæ. Сагъæс кæпуй адæймаги баргæй.
Фал ма еци гъудий фæдбæл фæззиннуй дуккаг дæр: «А впрочем
и люди не равные. Есть такие, что... ие мне чета. Я перед ними,
как песчиика перед Казбеком. Наш аульный писарь?.. Куда
мпе до него! А лавочник Созо?.. Смешно и сравиивать себя с
ними. Еще бы! Они ведь’грамотные, ученые, а я... Что я, кто я!
— Пастух, пастух, чужого стада овец». Гъе, уотемæй фиййау
æрцудæй уæхæн хатдзæгмæ æма адæм æмбарæ ке нæ ’нцæ.
Фал фæйнæхузи уавæрти ке нæ цæруицæ, уой рæуагæ æн-
хæст нæ лæдæрунцæ. Уотæ сæмæ кæсуй,— е ахургонддзийыа-
дæй цæуй. Æма Бадей тухуаст а^рфæндадтæй исахур кæнун, ке-
нæ, дан, мæ арми бафтуйдзæй, кенæ ба — рамæлдзæн. Ниннет
исæнхæст кæпунмæ æ хецмæрездзийнади туххæй нæ тундзуй,
фал æй фæидуй адæмæи ести хуарздзийнадæ фæууи: «Вот ес-
ли бы я был грамотным, книги читал бы... Я бы... Что я сделал
бы? Я бы... Не знаю, что, но навериое сделал бы такое что ни-
будь! Всем бы хорошо стало. И уж тогда бы меня народ вот
так высоко поставил. Я тоже был бы как Казбек. А без грамо-
ты ничего не сделаешь».
Хуарздзийнадæмæ, бæрзæпдтæмæ цæуни над агоргæй, БадЬ
«фæдздзæгъæл» æй æма си иеци рауадæй. Æ дзæгъæли, е ’нæ-
бози гъезæмæрттæ æримиста, æнæбои ке ’й, уой балæдæрдтæй
æма идарддæр рæстæги æхе «фуитæй» нæбал сайдзæнæй.
Адæймаги психологи равдесунмæ хъæбæр дæсни разиндтæй
Туйгъанти Батæрбег аци радзурди. Цубур дзубапдитæй, хецæн
хæнхитæй хузæ кæнуй, фиццаг адæймаги разæнгарддзийнадæ,
уой фæстс ба æ нифс куд басастæй. Уоми ахсгиаг буиат ахæс-
сунцæ æрдзи нивтæ. Фиццаг радзурд хундтæй: «Он глядел иа
вершину Казбека». Аци гъудиадæ æртæ хатти æмбæлуй уадзи-
11

миси. Хориигулдп иивæ дæр æртæ хаттн йскодта автор, фал си
алкæмæн дæр ес хецæн гъуди æма бунат радзурди.
Райдайæии æвдист цæуй хорнигулди еумæйаг нивæ: «Оп
глядел на вершину Казбска. Седая голова великана сверкала
искрами радужиого цвета под лучами заходящего солица. Все
горы уже были в тени, и ближпие, и дальние. Одип Казбек не
расставался с солнцем, и яркая белизна его вершины сменилась
еще более яркими переливами всевозможных цветов».
- Аци уалдзигон зæрæхсед лæхъуæни зæрди игурун кæнуй рæ-
сугъддзийнадæ, нæуæг гъудитæ æма фæидæнттæ; е цæттæ ’й
ести устур гъуддаг искæнунмæ. Радзурди хабæрттæ идарддæр
цæунцæ, ирæзунцæ еци уалдзигон нивæй.
Дуккаг ниви фиййау уинуй, хор фæсхонхмæ куд ииттулдæй
æма ма æрмæстдæр æ тунтæ куд гъазтонцæ Хъазбеги уорс сæр-
бæл. Бадей нифс нæма басастæй, фиццаг си ке иеци рауадæй,
уомæй. Никки арфдæр иссæнцæ æ сагъæстæ æма æ катай, ник-
ки тухуастдæр — æ фæндæнттæ. Нур ма æ тухæ бавзарунгъон
æй. Цума æгас дуйией баируагæс кæнунмæ дæр цæттæ/й, ци-
фæндий зинтæй дæр æ ихæс ке исæихæст кæндзæнæй.
Радзурди фæууæни, æвдист цæуй хор хонхи фæстемæ куд
ниннигулдæй æма фæстаг тунæ куд рахустæй. Фиййауи нифс
басастæй, лæууй нецигъонæй, æ фудхуз ростæбæл гæр-гæрæй
уайунцæ цæхгуи цæстисугтæ, æма сæццае каст никкодта Хъаз-
беги цъонгмæ.
Лæхъуæни бæрзопд бæлдæ ке не ’сæнхæст æй, уой туххæн
ин кæсæг тæрегъæд- кæнуй, тухсуй ибæл: гъуди кæнуй царда-
рæзти æпæрæстдзийнади бæлахæй, мæгур косæгæн исахур ,кæ-
иуи, Хъазбеги хонхмæ исхъæртуниау, зин ке æй.
Фал ма радзурд ёци-еу рæстæги дзорæг æй, адæни медæгæ
берæ уодифарни гъæздугдзийиæдтæ римæхст ке ес æма тагъд
рæстæги, райвулгæй, ке раргон уодзæпцæ.
Туйгъанти Батæрбеги иннæ радзурд «По адату» финст æй
тогссупи нæгъæугæ æгъдауи туххæй, адæм еци рагон гъуддаги
нихмæ куд истунцæ.
Киунугæкæсæг уинуй, куд федар ма æпцæ царди еци æгъ-
дæуттæ. Фацбаййæп е ’нсувæри мæлæти бонæй фæстæмæ æх-
сæз анзей дæргъци сабур цард пæбал ес, æ маст ирайуй, катай
кæнуй. Æ мадæ аллибон дзиназуй æма ин æй æ цæстæмæ да-
руй, æ сйнхон æй æфхуæруй, кизгуттæн «еминæ» фестадæй, еу-
гурæп дæр æй æгадæ ’ма тæпподбæл нимайунцæ. Фацбай лæ-
дæруй рагон æгъдауæй ке неци пайда ес, уойг кæнуи æнæзуид "
æма дзæгъæл гъуддаг ке æй. Лæборай фурт ахæстдони фæббад-
тæй, æ рамарупæй ма ци пайда ес?! -
12

Лæхъуæиæн зин æма гъулæг æй, æ гъæуккæгтæ ’ймæ ди цæ-
стæ дарунцæ: «Баран, а не человек... — думал Фацбай. — Неу-
жели все обо мне такого же мнения?! Должпо быть, так... Тог-
да как же быть? Как жить после этого? Убить-то ведь ие труд-
но... Мог бы любого из кровпиков убить... Но для чсго это? Ког
му это нужно? Иокойному брату? Мулла говорит: не иужно.
Так кому же? Для меия это важно? Чтобы, как мать говорит,
люди не заклевали? Так и так никому не поддамся. Готов со
всяким бороться...»
Фал æ бон кæронмæ тох кæнун нс ’ссæп: «Пропал я.л Погиб...
Я живой мертвец... Что мне тут делать? Надо уйти». Фацбаййи
уоди нæмуг фур тухстæп æскъудæй, уотемæй ба æ тоггин фæз-
зиидтæп æма сæ дууей хъисмæт дæр исбæрæг æй: «Фацбай с
окровавленным кинжалом в руке стоял около падавшего на
землю Лаборова...»
Радзурдæн кæд трагикоп кæрон ес, уæддæр æ аппæ, æ гъу-
ди прогрессивон æй. Зæронд тухтæ фæууæлахез æнцæ, фал
Фацбаййи протест рагон æгъдауи иихмæ киунугæкæсгути са-
гъæс аразуй рæстæрдæмæ.
Туйгъапи-фурти 90-аг æизти ’фннст радзурдтæн ес устур ахе-
дундзийнадæ. Етæ уруссагау финст æнцæ, фал сæ темитæ, фæл-
гонцти арæзт, гъудитæ ’ма æнкъарæпти медесмæ гæсгæ æнцæ
дигорон литератури хай дæр.
1990-аг æнзти дуккаг æмбеси берæ финсгутæ исдзурдтопцæ
косæги царди уавæртæбæл. Горький, Серафимович, Куприн æма
Вересаеви фæсте, косæг дзилли темæмæ раздахтæй Туйгьапти
Батæрбег дæр.
Косæг къласмæ кудфæндий цæстæй ке нæ кастæй, æфхуæрд,
æиахургопд адæмбæл æ зæрдæ ке тухстæй, уомæ гæсгæ рай-
дæдта Марксп «Капитал» ахур кæнуп, фæстæдæр ба — 1906-аг
анзи дигорон æвзагмæ ратæлмац кодта «Коммуиистоп партий
маиифест».
1904 анзи Владикавкази арханун райдæдта социал-демо-
кратти къуар. Туйгъанти Батæрбег куста уоци къуари хæццæ,
революцион пропагапдæ хаста, косæг адæми фæллоппн ма цар-
ди уавæртæ ахур кодта. Е ’сфæлдистадæ нæ раевгъудта еци
рæстæгбæл: 1904 анзи ниффинста пъесæ «Параллели» хъиамæт-
гæнæг адæми цардбæл, дууæ нихмæвæрд къласти историон про-
блемæбæл.
1905 ’анзи хабæрттæ ку æрбахæстæг æнцæ, уæд Туйгъанти
Батæрбег, е ’хсæнадоп куст идарддæр хæсгæй, иссæй «Общест-
во распространеиия образоваиия п тсхпических сведений среди
горцсв Терской областп»-п иуоиг. Æнхус кодта, астæуккаг æма
уæлдæр ахурадæмæ бацæуæг хуæихаг ахурдзаутæи.
13

1906-аг аизи иæуæг рауагъдадои æхсæнадæ «Ир» фæззинд-
тæй æма Батæрбег иссæй уой активон иуопг. «Коммунистон пар-
тий мапифест» дæр, æвæццæгæн, еци æхсæнадæн æрцудæй тæл-
мацгопд.
Батæрбегæп æ кнзгæ Туйгъанти В. куд фиисуй, уомæ гæс-
гæ сæ хæдзари «римæхст» типографи дæр адтæй.. Революцио-
нерти хæццæ Батæрбег баст ке адтæй, с бæрæг æй, Октябри
Революций помбæл Астæуккаг паддзахадои архиви ци документ
иссердтан, уомæй. 1909-аг анзи ноябри мæйи 16-аг бони Кавка-
зи райопи гъæуайкæнунади хайадæ Владикавкази социал-де-
мократои партибæл балæвардта сводкæ пъæлици департамен-
ти сæрмагопд хайадæмæ: «К социал-демократической организа-
ции принадлежат и еврси; так в 1905 году, когда предполагался
погром евреев, между ними было собрано 450 руб. депег для
организации боевой дружины. Собрапные депьги находились у
Батырбека Туганова, после жс его высзда из Владикавказа
деиьги были переданы им «еврею Абрашке», приказчику в ма-
газине «Позииа». Еци докумепт дууердигæй æвдесуй Батæрбе-
ги цæсгом: еуемæй сæ фæдбæл кæмæн зелунцæ, еци адæми
тухстдзийнадæ лæдæруй æма син гъавуй, æ равгитæ куд амо-
нунцæ, уойбæрцæбæл фенхус кæиунмæ, иннемæй ба — социал-
демократтæ се ’хцатæ уобæл ке æууæпдупцæ, е дæр цæбæлдæр
дзорæг æй.
1905 анзи исхуæцæг ирон дивизиони ’хсæн, Туйгъаити Батæр-
бег, Байти Ч. æма Бритъиати Е. хастонцæ революциоп пропа-
гандæ. Ецй рæстæги ма Батæрбег «курскаг слободки» косæг
адæми хæццæ дæр куста. Владикавкази цæргутæ ин устур кадæ
кодтонцæ æма ’й къæндидатæй равзурстопцæ Дуккаг паддзаха-
дои «Гъуди»-й (Думи) депутаттæмæ. Æвзурститæ цудæицæ, —
реакци итинг кæнун, революци ба минæг кæнун ку байдæдта,
уæд. Косгутæй ци цуппар къæндидати адтæй, уопæй, -тæккæ
фулдæр гъæлæстæ — 786 æрæмбурд кодта Туйгъани-фурт æма
æвзурст æрцудæй.
1905—1907 æпзти Революций цаути архапгути фæдбæл зе-
лун байдæдтонцæ. Батæрбегæи дæр æ гъуддаг уотæ уæлдзæнти
пæ рауадæй —дууæ къуæрей бæрцæ рабадтæй Владикавкази
ахæстдони, фал æй фæазум кæнун сæ бон æнхæст пе ’ссæй ма ’й
исуæгъдæ кодтонцæ. Æрмæст ип бардзурд равардтонцæ, цæмæй
Терскаг облæстæй рандæ уа. 1907 анзи июпи мæйи æ бийнонти
хæццæ Мæскумæ райпивта æ цæрÆнбунат.
» Туйгъанти Батæрбег, æ рапгурæн зæихæй тард бсрæ финс-
гути халæ бахуардта. Фæстæмæ ии Иристонмæ исæздæхуи пæ-
бал баитæстæй.
14

Мæскуй финсæгæн фæззиидтæй литературон зонгитæ æма е
’гас хъауритæ дæр равардта сфæлдистадон кустæн. Косуп рай-
дæдта устур уацау «Батаиако Тембот»-бæл. Æ кизгæ Туйгъан-
ти В. фипсуй: «Работая над «Батанако Темботом», отец
пользовался не только историческими источниками, ио и рас-
сказами стариков... Для встреч с этими столетними свидетеля-
ми былого, отец часто выезжал в аулы. Помогло отцу в работе
над повестью хорошее знапие истории Кабарды, близкое зпа-
комство с ее бытом и людьми. У нас ведь миого родственпиков-
кабардинцев. Отец часто бывал в Кабарде, проживал там».
Уацау «Батанако» Тембот» байзадæй æрдæгфипстæй. Фиц-
цаг дуйиеон тугъди размæ, паддзахади революциоп’æзмæлдти-
ти архайæг исуогæй, Батæрбег æ фипсун ниууагъта.
Революций фæсте финсæг службæмæ бацудæй, куста Нар-
компроси дæр.
1921 анзи ’й ниввардтонцæ Дагестани бæхдарæн кустуати
хецауæй. Уоми 1921 анзи июни 19-аг бони тохгæ-тохун фæм-
мардæй Гоципскиййи уорс æфсæддонти къохтæй. Байвардтон-
цæ ип æ мард г. Махачкалай. Æнафони мæлæт «бапигæдта»
фннсæги берæ сфæлдистадоп гъудитæ ’ма фæндæнттæ. Кæронмæ
ин нæ фæцæпцæ финст цалдæр медесгуп уадзимиси: философон
пьесæ, фиццаг дуйнеон тугъди рæстæгæй радзурд, пьесæ Ирис-
тони историбæл æма æндæртæ. Æпæфæуд куститæ финсæги
курдиадæ ’ма дæсниадæ нæуæг, æндæрхузи æвдесунцæ. Автори
еци уадзимистæй еуемæп сæргонд нæййес, иппетæ ба хунцунцæ
«Дигор-Хъабан» æма «Какими судьбами».
Ирд æма хехузи курдиади хецау — Туйгъанти Батæрбег, нæ
адæми культури ирæзтмæ бахаста æ хъиамæти хай.
Финсæги сфæлдистадои бунтæ берæ нæ ’нцæ, æ гъæлæс уотæ
бæрзонд иæ ’й, фал æпæ уомæп дигорон-ироп литературæ мæ-
гурдæр уайдæ, нæ си фагæ кæнидæ уой æиахури дессаг «хуа-
рæптæ».
Туйгъани-фурт æ уадзимисти бавдпста адæми зин цард, хе-
цауеуæггæнгути нецæййагдзийнадæ æма знаггадæ. Æхсæнади
цард идарддæр ци ’рдæмæ æрзелдзæй, уой финсæг алкæд* нæ
базонуй, фал уæддæр амонуй кæсæгæн æ рæстæги царда-
рæзти пæбæззопдзийпадæ. Е æууæндуй, адæни уодифарпи гъæз-
дугдзийнæдтæ æма берæ хуæрзтæ мах федæпи нивгун цардмæ
ке æркæндзæпцæ.
Туйгъанти Батæрбег хауй курдиатгун нивæгæиæг-реалистти
иимæдзæмæ. Æнцонтæй арæхстæй гюэзи æма прози фæйнæхузи
жаиртæй (уацаутæ, радзурдтæ, пьеситæ) финсунмæ, исаразта
бæрзопд айневади аккаг сорæттæ.
СУМЕНТИ 3. Н.
15

Фебпайуйнаг: Аци очерк журнали мухур кæнæн цубургойндæй, ра-
уагъдадæ «Ир»-и геппæй уагъд киуиугæй (Б. Туганов, «Произведения», Ор-
джоникидзе, 1986).
Нур ба уæ размæ хæссæн Батæрбеги æрдæгфинст пьесæ æма радзурдтæ.
Ратæлмац сæ кодта Скъодтати Э.
ДИГОР -ХЪАБАН
Архайгутæ:
Д и г о р-Х ъ а б а н
X о с н р о — зæронд лæг.
Æ б и й н о й н а г
Ф а р д æ, сæ кизгæ.
Гæу и с ]
Д а б а н I — сæ фурттæ
А й тег
Н и к ъ о — гурдзиаг миссионер.
Созо 1
С а у к у й I 20-25 анздзуд лæхъуæнтæ.
Г е н а р д у х ъ I
Ихуæрститæ
Ф И ЦЦАГ АРХАЙД
Сцени зиннуй Хосирой хæдзари фæзæ. Хæдзарæ æй рахес фарсæй. Уин-
дæ-хуæнхаг ком. Бæрзонд хуæнхтæ. Галеу фарсæй — дорин мæсуг. Еугур
азгъунститæ дæр — дорæй конд.
Гæуис, Дабан æма Никъо бадунцæ тумбул æртикъахуг финги цори æма
рæфтад кæнунцæ. Айтег бадуй дзатмабæл хæдзари рази æма къæдзос кæ-
нуй хуæцæнгарз.
Н и к о. Мадта, уæддæр Гæуис, уæ фæстаг цауæп куд ра-
цудæй? Неци мин радзурдтай.
Г æ у и с. Цауæп? Неци ин æй, рæстæмбесгомау. Фал дзæв-
гарæ хуæздæр рауадайдæ, уæртæ е пæ хæццæ ку иæ адтайдæ,
уæд. (Æ сæрæй амонуй Дабани æрдæмæ. Дабан гъæрæй ходуй.)
Н и к ъ о. Куд! Дабап?!
16

Гæуис. Гъо. Æз уой хæццæ гапп дæр некæдбал ракæн-
дзæнæн.
Д а б а н. А-а, дæ дзубандйтæ...
Гæуис. Мадта ду ба куд æигъæл дæ!-Æз гириз нæ кæиун...
Дæ хæццæ нæбал фæццæудзæнæн.
Н и к ъ о. ’ Дессæгтæ...
Гæуис. Дæ Хуцауи хатирæй, е куд æй!.. Рæсугъд сирд
ку фæууииуй,— ма, дап, æй ииццæвæ. Æхецæн ба æ цæстнтæ
æндæмæ рабурунцæ, уотемæй кæсуй сирд ни куд фæлледзуп.
Æхуæдæг дæр пе ’хсуй, мæи дæр хъор кæнуй. Ма с айдагъ аци
хатт иа ’дтæй, фал алкæддæр уотæ кæиуй. Кепæ ба спрдмæ ба-
гъуздзæиæй æма ’й е дæр ку æрæстæфа, уæд æй нæбал æхсуй.
Сирд æй ку пæ уипа, уæд æй маруй æрмæстдæр. Æма уотемæй-
тн берæ ииццæгъддзæиæ? На, пæбал рацæудзæиæп дæу хæццæ.
Цал хатти иснет кæпинæ мæхецæн — мæ боп не ’сундæ, нур ба
— фагæ ’й...
Д а б а и. Гæр, уотæ хъæбæр фехалдтои цауæп?!. Раст зæгъ-
гæй, адтæй уæхæп цаутæ, æма мæ зæрдæ исунгæг уидæ. Дæн-
цæн...
Гæуис. Дæпцæн, сау-бор гъолон робаси хæццæ, нæ?.. Ха-
ха-ха! Æцæгæй ходæг дæр æма гъулæг дæр æй уой имисун. Лæ-
дæрис, Никъо, гъуддаг цæй медæгæ ’й... Хуæпхтæй тъæпæнмæ
рацудаи сурх сирдбæл рацауæн кæнунмæ...
Н и къ о. Ай-ай-ай! Ма уой уæ фидæ дæр зопуй? Нури рæс-
тæги тъæпæпмæ рацо?! Æндеугæ ба уæд куд бакодтайдæ?.. Æма
уæбæл кæсгæнттæ пекæми рамбалдæпцæ?
Гæуис. Нæгъ. Уæдта сæбæл ку фсмбалдаййанæ, уæддæр
ци?! Æртемæй дæр хуарз гæрзефтонг адтап.
Н и к ъ о. Ма, дан, етæ устур къуæрттæй ку хæтунцæ...
А й т е г. Е-е! Кæсгæиттæ æнæзунд адæм нæ ’нцæ. Æртæ
гæрзефтонг лæгебæл устур къуарæй дæр гъа ма гъотæй сæхе
пæ цæвуицæ. Сауæпгæ ма еуиæгмæ дæр нæ бавналдзæнæнцæ,
ку си пæ фæттæрса, уæд. Мæпæ Дигор-Хъабан дзæхъиртт еу-
пæгæй, ихуæрст дæр ма иæ фæуун æ хæццæ, бамедæг уй Кæсæ-
гæи æ тæккæ астæумæ æма ци?!.
Н и к ъ о. Е мæ зæрдтаг, Айтег. Еци гъуддаги ду Дигор-
Хъабани хæццæ дæхе ма барæ.
оА й т е г. (Æрбайрадæй.) Цæмæнпæ ба? Е ба мæиæй ци уæл-
дай æй æма цæмæй лæгдæр æй? .Ци, уомæй фуддæр æхсун?!
Æви ескæд мæхе тæрсагæй равдистон?!
Никъо. Цитæ дзорис, цитæ, мæ зæрдтаг! Æз ба
уотæ зæгъун æма тæрсагæ дæ, кенæ лæгъуз æхсис? Гъай-гъай-
дæр, иæгъ! Фал гъуддаг уой медæгæ ’й, æма кæсгæнттæ дæу-
2 Ираф № 3
17

бæл сæхе никкалдзæнцæ, Дигор-Хъабанбæл ба — нæ. Е уоми
исирæзтæй, се ’взагæй син дзоруй, сæ дин син райста.
А й т е г. Ма ци?.. Уæддæр æй еугур кæсгæпттæ цæсгомæй
нæ зонунцæ.
Никъо. Нæ ’й фæсмæрунцæ, гъай-гъай. Фал уони ’рдиго-
нау ку исдзора, уæд æй сæхе лæгбæл банимайдзæнæнцæ ’æма ’й
æнцад йиууаддзæиæнцæ.
Тæуис. Гъæйдæ, Никъо, фагæ ’й тухдзурд кæнун. Уой
бæсти байгъосæ, — Дабани туххæн дии радзорон. Цауæигæн-
гæп рацудаи будуртæбæл, фал гъуддаг нæ рæстмæ кодта: нæ
хæццæ куйтæ на ’дтæй. Еу-уæхæни робас æрæстæфтан, — хумæ-
тæг нæ, фал — сау-бор. Нæ тæккæ финдзи бунæй уогæни цъа-
сæмæ «ниттуффут» ласта. Лæмбунæгæй ин æ цæрæнуатмæ
æркæститæ кодтап æма иссердтан уогæнæй æртæ рацæуæни.
Айтеги хæццæ сор фæсалæ рамбурд кодтан, дууæ цъассми сæ
рацавтап æма сæбæл исæндзарстан, цæмæй хъуæцæ робаси
фесхъæтæг кæна. Дабан ба гъæуай кодта æртиккаг рацæуæн.
Уæд æвеппайди фæгъгъæр ласта, цъасæ ’рдæмæ æ фæсонтæ,
уотемæй. Будурмæ ниссæццæ ’й. Мах имæ батахтан: «Кæми ’й
робас?» Е ба идзулуй: «уæртæ, дан, мæгурæг, ледзæги фæцæй,
— æма ’ймæ е ’нгулдзæй амонуй. — «Ма ’й цæмæннæ æхстай?»
. — «Гæр, зæгъуй, уæхæн рæсугъддзийнадæ фехсуп æнгъезуй?
Уæдта, зæгъуй, ку фæууидтаййайтæ цъасæй мæмæ цæхуæн цæс-
титæй кастæй!» Уотæ па ’дтæй?!. Кæрæдземæ кастæнцæ æма ’й
нæ рамардта. Ци зæгъдзæнæ уой туххæн, уæй?! Нæ, дæу хæццæ
гапп дæр нæбал... Уогæ цауæни цæугæ дæр цæй сæрмæ гæсгæ
кæнис?!
Д а б а н. Куд цæй сæрмæ гæсгæ! Æз ба сирд некæдма ра-
къуæрдтон?!
Гæуис. Æгæр дæр ракъуæрис! Ха-ха-ха-ха! (Гæуис æма
Айтег ходунцæ. Дабан, æ къох рарæуегъгæй, рандæ ’й)
Никъо. Сумах ходгæ кæнтæ, мæнмæ ба е цидæр æнахур
кæсуй... Сумах, дигорæпттæ, хуæцæнгарз раскъæфупмæ, хилæ
кæнунмæ уотæ тулаваст айтæ... А ба сирдæн дæр тæрегъæд
кæпуй...
А й т е г. Дабан хилтæ некæддæр кæнуй.
Г æ у и с. Нæ бæллах дæр уой медæгæ ’й æма æхе гъæлай ху-
зæн ке даруй. Уой бон айдагъ дæу, кенæ мæн сæрбæл исдзорун
; нæ, фал ма сауæигæ æхе багъæуай кæнун дæр нæ ’й. Хуарз æма
ин нури уæнгæ, бал, æнæхилæй цæуй, фал гъуддаг алкæд зæр-
1дифæндон нæ фæууй, аллихузи дæр рауайуй. Уогæ, гъуди кæ-
*нун, еу хатти биццеуæй хилæ кæиуни архайдта, фал æрмæст-
дæр æ фæрскъитæй, кæд æма æ пихмæлæууæгæн тухгиидæр ад-
тæй, уæддæр. Е æй цæвуй, а ба ’йб^ел ходуй. Уæддæр, хъаугъа
18

ци дæркъи фудæй адтæй, уой ба Дабан байста, æхебæл нæ ба-
уагъта’гадзирахаттæй рацæун.
Никъо. Дессаг... Æнахур дессаг. Раст зæгъгæй, зæрдæ-
хæлар æй, фал... Дессаг, цума ести фæлмаст лæг æй... Гъм!.. Æз-
иагæй кæд æхе гъæуайкæнупгъон пæ ’й, уæд сумах—е ’нсу-
вæрти ба кутемæй багъæуай кæндзæнæй?! Еййа...
Е æцæгæй дæр хуарз гъуддаг нæ ’й. Гъо, æхуæдæг æхе бари
фæууæд. Фал еумæйаг æзнагæн ба хатир ка кæнуй?
Г æ у й с. Мæнæ ду, Иикъо, еу ескæд æ хæццæ хебæраги ку
радзурд7'айс&. Ку дæ фæндæ уа, уæд хъæбæр дæсни дæ дзорун-
мæ. Ка ’й зонуй, ду æй басæтдзæнæ, уотæ цæруи ке ие ’нгъезуй.
Иииæ лæгтау, æцæг лæги хузæи уæд, æндæра нин пæ бийионтæ
аллайаг кæнуй. Нæ фидæ уомæй къæндзæстуг æй æма хъæбæр
мæстгун кæнуй.
Никър. Цæй иомæп! Гъай-гъап ин зин æй... Æдули дæр
нæ ’п æ фурт, фал шшердигæй ба... Цубур дзурдæй,\ æз æнæ-
мæнгæ радзубанди кæндзæнæн æ хæццæ... Фал уæддæр циуа-
ёæр* æй! Æцæгæй, гъулæг дæр æй. Нури уæпгæ иæма арази кæ-
нуй махмæ Цæуйбæл Хуцаумæ ковунмæ. Мæнæ сумах еугурæй
дæр фйеууотæ. Ма ци, ковун лæгъуз æй? Нæ Хуцау, нæ Киристе-
бæл ка не ’ууæндуй, уомæи хъæбæр лæгъуз уодзæнæй æ рамæ-
лæти фæсте. Æз уой сумахæн дæр, Дабанæн дæр алкæддæр
дзорун, е ба... раст зæгъгæй, игъосгæ мæмæ хъæбæр лæмбупæ-
гæй кæнидæ, дес æма цийнæ кодта Киристебæл, фал уой фæсте
ба æнæнгъæлæги, мæнмæ цæун фæууагъта. Нæ зонун, ци ’йбæл
æрцудæй. Æма нур, сумах киристæпттæ ке айтæ, уой туххæн уæ
ходтæ хæрдтæ гæлдзетæ, цийпæ кæнетæ. Хуцау уии батæрегъæд
кодта — æнæдзиуарæфтудæй нæ рамæлдзинайтæ, фал ардигæй
фæстæмæ дæр цæун гъæуй ковунмæ æма ци дзорон, уомæ игъо-
сунмæ. Е гъæугæ гъуддаг æй. Дабан ба... (æ къохтæ фæйнердæ-
мæ райвазта.) Фал мии еугуремæй устурдæр маст ба Дигор-
Хъабан кæнуй. Сæрмагонд фæсномуг дæр ма мæбæл исивардта.
Æз гурдзиаг дæн, Иикъо, е ба мæ «гиаурæй» уæлдай иеци хо-
нуй. Еци дзурди нисан нæ зонун, фал цидæр лæгъуз ке æй, уой
æикъаруи.
Гæуис. Хæдæгай, ацибон Дигор-Хъабан махмæ уодзæнæй
æма ’й бафæрсæ еци дзурд ци амонуй, уобæл.
Никъо. Куд?! Дигор-Хъабан сумахмæ æрбацæудзæнæй?,
Гæуис. Гъо. Нæ гъæутæй устур къуар цæуй Астрахан-
мæ аллихузи дзауматæ ’ма хуæруйнæгтæ æлхæиунмæ. Æлхæн-
гути къуари падбæл гъæуай кæндзæнæй Дигор-Хъабан
æригон лæхъуæнти хæццæ..
А й т е г. Цума æнæ уомæй ба гæнæн на ^дтæй...
Г æ у и с. Уотæ, уотæ. Нæ адтæй..,
2*
19

А й т е г. Ниууадзæ, дæ хуарзæихæй.
Гæуис. Гæнæн на ’дтæн, уой туххæн æма æрмæст уобæл
æууæндунцæ. Адæм имæ фæдздзурдтонцæ, æма ин мах бон не-
ци ’й. Уомæ гæсгæ ба хъаугъаæй неци пайда ес.
А й т е г. Æз ба нигъгъос ун фæразун, еци «бæгъатæр» Ди-
гор-Хъабап адæни сæртæ куд зелун кæиуй, уой уингæй... Са-
уæигæ ма зæронд лæгтæ дæр писсабур унцæ.
Гæуис. Ду дæр ести зундгин гъуди зæгъæ æма зæрæндтæ
дæумæ дæр байгъосдзæиæпцæ. Курухоп унаффæ æхцæуæи кæ-
мæн нæ ’й!
А й т е г. Дигор-Хъабан фæстаг æмбурди ци гъуди бахаста, е
ба цæмæи хуарз æй? Фал зæрæндтæ, уæдта еугур адæм дæр фус-
ти хузæн æнцæ: е кумæ, етæ дæр — уордæмæ.
Никъо. Ма циуавæр гъуди бахаста?
Айтег. Уой, æма пæ цифуддæр æзнæгти — доиифарсæгти,
нæ къуари хæццæ Астраханмæ куд бауадзæн цæуи. Æма уомæн
уæн ес?! (Исистадæй æма хуæцæнгарз, дуарæй еци усми ка ра-
кастæй, æ еци хуæрæмæ балæвардта. Кинддзон кизгæ хъауай-
лаг медæмæ бахаста.) Е ба æхе дзурдбæл ниллæудтæй.
Никъо. Еййа!.. Гъе, е ба хуарз иæбал æй. Нæ ’й раст!
Донифарсæгтæ нæхецæн дæр, иæ динæи дæр æзнæгтæ ’нцæ.
Сæйрагдæр ба — иæ дииæи. Етæ, евстæгтæй уæлдай пусул-
мæнттæ æнцæ. Уонæмæ молло æй нимади, мæн ба гъуди дæр
не ’ркодтонцæ.
Гæуис. Дигор-Хъабан уотæ зæгъуй, Донифарси, даи, тил-
лæг не ’рзадæй, адæм, зæгъуй, алцæмæй дæр, сауæпгæ ма тил-
лæгæй дæр, уотæ исгъæуагæ ’нцæ æма сæ тæрегъæдмæ зин æй
кæсун дæр.
Никъо. (Цийнæгæнгæй). А-а! Е, уоии Хуцау æфхуæруй,
Хуцау. Уотæ син гъæуй. Уадзæ, е ба æнæхуæргæй гъезæмарæ
кæнонцæ, судæй мæлонцæ, фæццагъди уопцæ: е Хуцауи фæи-
дон æй. Етæ пусулмæиттæ ’ицæ, ха-ха!.. Дигор-Хъабан дæр пу-
сулмон æй, ’ма сæ сæрбæл уой туххæп хуæцуй. Сумахæн ци
кæнгæ ’й, игъосетæ... сумах уе ’знæгтæн гъæуама ма æнхус кæ-
иайтæ (Хъæбæрæй-хъæбæрдæр катай кæнуй.) Сумах гъæуап-
гæсти хæццæ Астраханмæ цæунмæ гъавунцæ?! Не ’нгъезуй... Е...
еци гъуддагæи уæн нæййсс... Уадзæ æма ма никкидæр рауæхе-
ри кæнонцæ... Ма гъеуæд, сумахмæ æрбацæугæй, уæ цагъартæ
исуодзæнæицæ. Куд æй иæ лæдæретæ?!.
Г æ у и с. Адæм унаффæ рахастонцæ.
Никъо. А-а, еуиæ Хуцау, еунæ Хуцау! Мæнмæ цæмæннæ
фæддзурдæуй æмбурдмæ. Æз, гъуддаг цæй медæги ’й, уоп адæ-
мæи балæдæрун кодтайиæ.
(Дабан хæдзарæй рацудæй æма нийгъуста Никъон дзубандитæмæ.)
20

Допифарсæгтæ ма мæн дæр ку ратардтонцæ, мæн... сумах ка
исахур кодта Хуцаубæл æууæидунбæл, уоп! Кæд, сумах фудæй
мæн дæр сорунцæ, уæд ма уйн уæхецæн цитæ бакæндзæнæнцæ!
На-а-ниæ, пæ... Етæ æнæуинон æнцæ, æнæуинон!..
Д а б а н. Мадта еу хатт ба уотæ ку дзурдтай, — еугур адæм,
дæр уарзгæ ’ицæ, е, дан, Хуцауи, фæндон æй?!
Никъо. Цæй?.. Ци? Уарзгæ?.. Гъо, гъо, æпæмæнгæ! Еу-
гурей дæр уарзун гъæуй, гъома хæстæг дæмæ ка ’й, уоии. Е уо-
тæ лæдæргæ ’й, æма Киристебæл ка ’ууæндуй, Хуцауи ка уар-
зуй, уопи... Лæдæрис? Хуцауи ка уарзуй, уой уарзуи гъæуй.
Д а б а н. (Ниссагъæси ’й). Хуцауи ка уарзуй... гъм... Ху-
цауи ка уарзуй...
Н и къо. Лæдæрис?
Д а б а и. Нæгъ, нæ лæдæрун. (Æ къохтæй амонгæй.) Хуца-
уи ка уарзуй... Нæ ’й лæдæруп.
Н и к ъ о. Цалинмæ уой балæдæрай, уæдмæ мацæмæ ’пгъæл-
мæ кæсæ Хуцаумæ, дæ зæрдæ ’йбæл ма дарæ. Уæлæбæл дип не-
ци раддзæнæй, де ’цæг дуйней ба зиндонн арти, цæфсгæ цъима-
рай уæхери кæндзæиæ...
Д а б а н. Цæй туххæн?
Никъо. Уой туххæи, æма Хуцауи уарзуи ке гъæуй, уой
балæдæрун дæ нæ фæндуй. Уарзон ка ’й, уомæ цæхуæп цæстæп-
гасæй фæккæсуицæ, уой зоигæ ку кæпис: æ хæццæ фæдздзубан-
ди кæнупцæ, игъосунцæ ’ймæ, цпдæриддæр ес, уой ин пс ’вгъау
кæнунцæ, сауæигæ ма, ку багъæуа, уæд сæ цард дæр уой сæр-
бæл радтунцæ. Æз æдзохæй гъавун, цæмæй Хуцауи дзурд фе-
гъосай, фал мæ гъуди дæр пæ кæиис: кенæ рæхцис, кенæ дæхе
æпдæрдзурдти фæккæнис, кснæ ба дæхе радавæ-бадавæ кæпис,
— рæстæг мин нæййес, зæгъгæ, æма мæ цорæй рандæ уис...
Д а б а н. Ха-ха-ха-ха! Иикъо, мæ зæрдтаг, тæвдæ ма кæпæ,
табуафси. Æз, æвæццæгæн, ескæд байархайдзæнæн... Фал, бау-
уæндæ мæбæл, иæ дæ лæдæрун... Гъома, нæ мæ фæндуй балæ-
дæрун, зæгъгæ, нæ, фал мæ бон нæ ’й... Цифæпди^кæд архайун,*
уæддæр нæ ’й мæ бои... Æма ин ци ракæнон, уотæ къумух ке
дæп. Ду ба, корун ди, мæстгун ма кæпæ... Дæу зæрдæ фæххо-
дунмæ некæд гьавтон.
Никъо. Мæстгун, ма кæнæ... На, уæхæн кадгип мадæ ’ма
фиди бæдолæ æ ниййергути гъуддаг ку пæ хæсса, фал æндæр
иадмæ ку рахеза, уæд æхцæуæи кæмæп уодзæнæй?..
Д а б а н. (Тарстхузæй). Æз...- ци ракодтон? Мæ ниййергу-
тæмæ, миййаг, ескæд пæ байгъустон?
Н и къо. Нæ байгъосун нæ, фал... Етæ ци кæпунцæ, уой нæ
кæнис. Æз дин уой ку дзорун: иæ мæмæ цæуис радзубанди кæ-
нунмæ, аргъауæнмæ. Уæхæп гъæугæ гъуддаг уин ка кæнуй,
21

æцæг Хуцауи уии ка амонуй, уомæн дæ хъйамæттæй еунæг
хатт дæр, еу минкъий лæвар дæр неци бакодтай. Нæгъ... Кæд
дæхебæл дзиуарæ æфтауис, уæддæр ма уодигъæдæй ба муртад
дæ.
Дабаи (Никъкъех уогæй.) Бахатир кæнæ, зинаргъ Никъо,
æз уотæ гъуди кодтон æма неци гъæуагæ дæ. Уомæ гæсгæ дин
некæд нецæмæй фенхус кодтон.
Иикъо. Гъæуагæ, гъай-гъай нецæмæй дæн дæ ниййергу-
тæ, де ’нсувæртæ æмæ иннæ берæ хуарз дигорæнтти фæрци: фал
гъуддаг уой медæгæ пæ ’й. (Идзулгæй.) Уотæ гъæуй, цæмæй дæ-
хе æрфæндæуа Хуцауи дзурди косæгæн ести лæвар бакæнуи. Е
дæхс уодæпцойпæн пайда æй. Иннæ дуйней дии е æфсапæбæл
нимад уодзæнæй.
Фардæ. (Хæдзари къæсæрæй рахезгæй æма Гæуиси фарс-
мæ æрлæугæй.) Рæфтад искодтайтæ? Фипгæ исесон. Уартæ еци
’рдигæй иæмæ берæ бæхгиитæ æрбацæуй.
Гæуис. А! Е Дигор-Хъабаи æй. (Æ хуæрæмæ.) Дæ хуар-
зæихæй фингæ рафснайæ æма иæ фидæн фегъосуп кæнæ иуаз-
гутæ ке æрбацæунцæ. (Фардæ æртикъахуг фингæ хæдзарæмæ ба-
иста.) Æз æй зонун, ке неци си рауайдзæиæн...
Никъо. Цæмæй?
Гæуис. Дигор-Хъабаии фембæлдæй иæ фиди хæццæ. Нæ
фиди уотæ фæндуй, цæмæй Донифарси хæццæ ма ислимæп уæн.
(Æ къох ракъуæргæй.) Дзæгъæл гъуддаг!
Никъо. Бæрæг нæ ’й! Уæ фидæ æгас Дигори нимаддæр
лæг æй. Кæдимайди ба ’ймæ Дигор-Хъабан байгъосидæ.
Айтег. Нимаддæр... Ду иæ зонис, адæм Дигор-Хъабапæи
ци кадæ кæнунцæ. Нæ еугур зæрæндтæ дæр имæ сувæллæнтти
хузæн игъосунцæ. Æхуæдæгка мæнæй берæ хсстæр нæ ’й. Уотæ
мæмæ кæсуй, цума æ медзæрди е ’ мхъаурæбæл неке нимайуй.
(Рацудæй зæронд Хосиро. Еугурæй дæр исистадæнцæ. Хосиро исбадтæй,
сирей хузæн, фæтæн гъæдин къелабæл æма бафебпайдта, Никъо имæ ке
дзоруй.)
X о с и р о. А! Никъо... Ами кс дæ, уой нæ зудтон, æндæра раз-
дæр рацудайнæ. (Никъо æ фарсмæ даргъ къелабæл æрбадтæй).
Сæумæй нæ будуртæ бабæрæг кодтон. Бафæллад дæи æма уæ-
дæй ардæмæ нæхемæ «æвдулун». Æгæр зæронд дæи, Никъо.
Мæлунмæ мин афоиæ ’й.
Н и к ъ о. Нæ еугурей цард дæр Хуцауи къохти æй. Ку æй
'(бафæндæ уа нæ мæлæт, — нуртæккæ дæр иæ адзал æрцæудзæ-
нæй, ку нæ, — никкидæр ма цæрдзинан. Ду ба, Хосиро, цардæй
багъигæ уни бæрцæ зæронд нæма дæ. Ду ма Дигорæи берæ
хуæрзтæ фæууодзæнæ. Адæм дæ унаффæн аргъ кæнунцæ.
22

X о с и р о. Нæ, Никъо, æихæст уотæ пæ ’й. Абопи мæ рох-
саггаг æрдхуарди фурт — Дигор-Хъабан адæми æууæикæ ба-
куста. Уомæ игъосунцæ... Цæунцæ æ фæсте. Æма ци! Гъеууотæ
гъæуй. Хуарз æма нæмæ уæхæн зундгии æригон лæгтæ фæззи-
ннуй. Æрмæст, æнхæст фæлтæрд ке нæма ’ицæ, уой фудæй евстаг
рæдудтитæ...
Никъо. Нæ... Дигор-Хъабаии хузæн лæгтæ уой аггаг иæ
’нцæ, цæмæй син над радтай... Е пусулмон æй æма допифарсаг
пусулмæптти æхе ’рдæмæ ивазуп. Е дæу дæр æ фур цинпæй æ
фæсте раласидæ, цæмæй, мæн фæрци ци Хуцауи базудтай, уо-
мæй дæхе рахатай.
X о с и р о. Уомæй ци зæгъис, уой туххæн ба, дан, Дигор-
Хъабан моллобæл дæр дæубæл цæйбæрцæ æууæндуй, уомæп
фулдæр не ’ууæндуй... Хæдæгай, мæнæ æхуæдæг дæр.
(Сцени рахес фарсæй мæсуги фæстейæй рацудæнцæ Дигор-Хъабан, Генар-
духъ, Саукуй æма ма еу 5-6 адæймаги. Хосирой фурттæ сæ размæ рацудæн-
цæ, сæ къохтæ син райстонцæ æма иуазгутæн над равардтонцæ. Дигор-Хъа-
бан Хосиромæ бацудæй (е исистадæй; еци усмæ исистадæй Никъо дæр) æмй,
æ размæ цалдæр къахдзæфемæ æрлæугæй, æ къох æ сæри уæнгæ исæргъув-
гай, «бонхуарз» загъта Иннетæ фæйнæ фарсеми æрлæудтæнцæ).
Д и г о р-Х ъ а б а н. Уæ боптæ хуарз, Хосиро!
X о с и р о. (Æ къох имæ бадаргæй.) Æгас цотæ, æгас цотæ,
Дигор-Хъабан. Рагæй дæ нæбал фæууидтон. Æз евстагмæ ра-
цæун æндæмæ. Ду ба мæ хæдзарæмæ никки æстæпдæр цæуис.
Фæммæ иронх кодтай, зæропд лæг ди еугур иронх фæцæй.
Д и г о р-Х ъ а б а н. Нæ дæ феронх кодтоп, Хосиро. Уотæ
ахид дæмæ ке нæ цæуп, уомæн еу рæуонæ ес.
Хосиро. Циуавæр рæуонæ? (Исбадтæй.) < Исбадæ мæнæ
ами, мæ рæбуи æма ’й, раргом кæпæ.
Д и г о р-Х ъ а б а н. Æз, æригон лæхъуæп, уорсрехæ зæронд
лæги рази ку исбадон, уæд иæ рагон æгъдау дæр ихалгæ кæнун
æма дæу дæр æфхуæргæ кæпуп.
X о с и р о. Хуарз цæстæпгасæй мæ^мæ кæсис, уобæл æууæн-
дун æма дин æгъдау еу мипкъий рæстæгмæ фехалуни барæ
дæттун. Табуафси, исбадетæ. Исбадæ Генардухъ ду дæр æма
Саукуй ду дæр.
Д и г о р-Х ъ а б а н. (Исбадгæй.) Арæх дæмæ ке нæ цæун,
е æй нæ еумæйаг иуазæг, гурдзиаг Никъой хæццæ уотæ лимæн
ке дæ, уой фудæй.
X о с и р о. Никъо ба си ци фудгип æй?
Д и г о р-Х ъ а б а н. Æнцад мæ нæ уадзуй. Дзиуарæ мип
æфтауи кæнуй, аргъауи мæ кæиуй, тæрсун мæ кæнуй тæссаг
23

хабæрттæй. Уомæ гæсгæ мæ нæ фæффæндуй æ хæццæ фембæ-
лун.
Хосиро. Ха-ха-ха-ха! Мæиæ гъуддаг цæй медæгæ ’й! Æт-
дзæй, Никъо?
Никъо. (Ходæзмолæ кæнгæй.) Дигор-Хъабап пусулмои
æй, ’ма моллой аргъæуттæбæл æууæндуй. Æз ин ци æцæгдзий-
надæ дзоруп, уомæ ба æ гъос нæ даруй.
Дигор-Хъабан (Æ къох ракъуæргæй.) Циуавæр пусул-
мон дæн æз. Е мæ кæсгæнттæ рахудтонцæ пусулмои. Моллобæл
ба дæуæй фулдæр не ’ууæндун, >1икъо. Дæу æма моллой уотæ
фæпдуй, цæмæй ма æз нæ рагоп хуцæуттæмæ еу дæр бафтаон,
мæп ба е пæ фæндуй. (Хосиромæ æхе рахатгæй.) Бахатир кæ-
иæ, Хосиро, æгæр берæ дзорун. Æз ардæмæ дæу хуидмæ гæсгæ
æрбацудтæн, æма дæмæ игъосуп.
Хосиро. Гъо, æз дæмæ рарвистои хонæг, зинаргъ Дигор-
•Хъабан, цæмæй нæ гъуддæгтæбæл лæмбунæгæй æрдзорæн. Æз
æстæпæй-æстæидæр цæун баидæдтон иæ адæмои æмбурдтитæ-
мæ. Мæп иронх кæпуи байдæдтонцæ. Иппæ мæн карæпти дæр,
— уотæ. Фал мæмæ пæ Дигори федæпи мæтæ ес. Хуцауæй боз,
махмæ кæдфæнди дæр разипдзæпæй æцæг фæтæг,— сæрæн, бæ-
гъатæр лæг, — адæм нивгуп цардмæ ке разамупдæй цæуонцæ
æма сæ æ реуæй ка багъæуай кæна. Дæ иом, Дигор-Хъабан, еу-
гур дигорæнттæ дæр дзорупцæ...
Д и г о р-Хъ а б а н. Æз уæхæи æппæлди аккаг нæ дæн.
X о с и р о. Лæгæн аргъ кæнунбæл адæм некæд рæдуйунцæ.
Дæ дзубандитæ æ зæрдæмæ цæупцæ, дæ хуарз гъуддæгти тух-
хæн ба дæ бæрзоид кæнуй. Æз адæмæй дæр æма дæуæй дæр
боз æма сæрустур дæн. Фал куд зæроид лæг æма дæ рохсаггаг
фиди æртхуард, уотæ дин гъæуама зæгъон, арази ди цæмæй
нæ дæн...
Д æ г о р-Х ъ а б а н. Дзубанди дæр ибæл иæййес, табуафси!
X о с и р о. Мæимæ æрхъæртунцæ аллихузи койтæ дæу тух-
хæн. Уæн ес, — берæ æнæраст дзубандитæ си фæууй. Лæг æн
нæ зонуй, кæцитæбæл си æууæндгæ ’й æма кæцитæбæл пæ гъæ-
уй æууæндун. Зæгъæи, (пæ зонуп, раст æй æви — нæ) уотæ
дзорунцæ æма, даи, донифарсæгти хæццæ бæттис, уæдта, дап,
адæмæн дæр уотæ амонис.
Д и гор-хъ а б а н. Айдагъ Донифарси нæ, фал ма Уæл-
лагком, Стур Дигорæ, Гулæр æма иннæ устур æма мипкъий
г’ъæути хæццæ дæр. Дигорон дзурд кæмидæриддæр азæлуй, нæ
хуæнхти еци еугур кæмттæ, уой фæсте ба, сауæнгæ, æгас Диго-
р!æ ’ма Иристоп дæр мæн фæндуй еумæ исбæттун, æма баеу
кæпуп, цæмæй хецæн гъæутæ, хецæп кæмтти астæу тох мабал
цæуа. Уой туххæн ба бал райдайæпи цæуæн Астраханмæ.
24

Хосиро.-, Мадта уæд е раст æй... æцæгдзийиадæ мин ра-
дзурдтоицæ. Ци, уой зоиис, Днгор-Хъабап: адтæй рæстæг,—
мах уæнттæ Донифарсæй фæлмастдæр ку адтæнцæ. Уæд мах
адæм бухстæй допифарсæгти аллихузи æфхуæрдтитæп. Етæ нин
пæ бæхæргъæуттæ фæттæриуонцæ, нæ сувæллæнттæ æма киз-
гутти нин давтонцæ, æвардтоицæ пæбæл уони фæстæмæ балхæ-
нунмæ устур хъалон. Æдасæй ни неке боп адтæй хумæ кæнун
дæр, тауи дæр, хуасæ кæрдун дæр. Фал уой фæсте ба мах рæс-
тæг дæр ралæудтæй. Ма си фæттухгиидæр ан, æма æууæпдуп,
идарддæр дæр уотæ ке уодзæнæй. ’Ма нур исахур ан,.— еунæг
допифарсаг дæр æнæ мах барвæидонæй ке нæбал рацæудзæнæй
хуæнхтæй тъæпæи будурмæ. Фæстæмæ æздæхгæй ба си алке-
дæр гъæуама, ци хæзпа ласуй æ хæдзармæ, уой æмбес махæи
пиууадза. Нуртæккæ етæ махмæ нæ, фал мах уонæмæ лæборæн,
сæ фонс син байсæн, сæ адæм син æрахæссæи. Хъалопесгутæ
мах иссан. Æма, гæр, Дигор-Хъабан, еци гъуддæгтæ ихалупмæ
гъавис?! Гæр, дæхе уæнтти уойбафцæбæл пæ уарзис, некæд ра-
сагъæс кодтай тæссаг ке ’й, ци мулк сæмæ ес, уомæй сæ къохтæ
ку бахснопцæ?.. Нæ, е мæнæй ие ’руагæс кæпуй. Уоми цидæр
уотæ нæ ’й. Дæу, æвæццæгæн, æндæр цидæр фæпдуй, фал раст
пæ питтергади кодтопцæ.
Д и г о р-Хъ а б а н. (Еу усмæ расагъæс кæнгæй.) Адæм ал-
кæддæр раст балæдæрупцæ æнæкъулумпитæй дзорæги, æ дзу-
бапдити кæмæн иæ уа, куд сæ дзоруй, уомæй уæлдай сосæг
гъуди, æцæгæй дæр адæми папдабæл ка тухса зæрдæй, æхецæн
цифæнди зин ку уа, уæддæр. Гъо, Хосиро. Æз Мæхчески, адæ-
моп æмбурди мæ гъуди бахастон, цæмæй медхонхи мабал тох
кæпæп, кæрæдземæ нæ къохтæ ратгæй, бафедауæи, баеу уæн
æма...
X о с и р о. Æма нæ хъалопдарти хæццæ исæмхузæн уæн.
Уотæ нæ ’й?
Д и г о р-Х ъ а б а п. Мах дæр дигорæнттæ ан, етæ дæр ди-
горæнттæ æпцæ. Мах еумæ дæр хъæбæр минкъий ап, уотемæй
ба ма дууæ æзнаг хаййи дæр фæцан, кæрæдзей æпауæрдонæй
стъегъæн æма цæгъдæн. Уотæ уæн идарддæр нæбал ес. Мах-
бæл аллирдигæй æзпаг адæмихæттитæ æртеголæ уодзæнæнцæ:
кæсгæнттæ, гурдзиæгтæ, свапеттæ...
X о с и р о. Нури уæнгæ аггаг пихкъуæрд лæвардтан сæ
еуетæи дæр, се ’ннетæн дæр, æртиккæгтæп дæр...
Д и г о р-Х ъ а б а н. Махæн боиæй-бонмæ зипдæр æй уони
хæццæ тохуи. Фарæ сванеттæ Стур Дигормæ балæбурдтонцæ
æма ’й ниппурх кодтонцæ. Неке сæмæ æрбацудæй æпхусмæ.
Æрмæстдæр ма сæ бундзагъдæй фæййервæзун кодта сæ æнæ-
уаг бæгъатæрдзийпадæ. Аци анз ба мах комæрдæмæ кæсгæиттæ
25

раиæхстæр æицæ æнæгъæиæ æфсадæй. Хуарз æма иадбæл се
’лдар фæммардæй. Уой фæрци фæййервазтан; фæстæмæ раз-
дахтæнцæ. Æндæра нæ кенæ гагадзагъд иикко’дтайуонцæ, кенæ
ни цагъартæ исаразтайуонцæ.
X о с и р о. Иннæ дигорæнттæбæл нæ уæлдæреуæг кæнун
фесæфа, ци бартæ нæ къохи бафтудæй, уони радтуни бæсти,
кæсгæнтти фæттæй фесæфун хуæздæр æй.
Д и г о р-Хъ а б а н. Нæ уавæр нæ фæффуддæр уодзæнæй,
кæрæдзей ку нæбал æлхъевæн, уомæй, — гъæздугдæр дæр ма
фæууодзинап, кæрæдзей ке уаддзипан сабур косуи, уой фæрци.
Мах федардæр уодзинан, уой туххæй, æма еумæйагæй архай-
дзинан (...)*
Д а б а и. Ледзетæ, ледзетæ!.. (Сæ фæсонтæй сæ æсхуайуй.)
Цурддæр!.. Æзмæлетæ!.. (Уацайрæгтæ надуордæг рахесæрдæ-
мæ фæлледзунцæ. Созо гъæр кæнуй: «Ардæмæ!.. Ардæмæ!»—
Дабан кæсуй ледзгути фæсте). Уинис?.. Уинис, куд фесхуайун-
цæ... Уæртæ æнцæ! Уæртæ æицæ! Ех-х! Сæ еу æ къах искъуæрд-
та æма рахаудтæй... Ха-ха-ха-ха! Исистадæй... æ уæрагисæр
ниццавта, къулух-къулухæй фæууайуй. Гъæйдæ, Созо, дæ
хуарзæнхæй бахатир кæпæ.
Созо. (Зæнхæбæл бадгæй цæйбæрцæдæр рæстæг æнæ-
дзоргæй кастæй, æ сæргъи лæууæг, Дабани цæсгоммæ. Уæдта,
еци кæсгæ-кæсун, æвеппайди гъæрæй ходун фæййагайдта. Да-,
бан дæр игъæлдзæгæй къæл-къæл кæнуй. Уой фæсте Созо исис-
тадæй æма æ ронæ æрбабаста. Кæрæдземæ бабæй бакастæнцæ,
æма ниффуттитæ гæнгæй, нæуæгæй ниххудтæнцæ. Созо, банцай-
гæй, Дабанмæ бацудæй æма ’ймæ, е ’нгулдзæй амонгæй, дзоруй.)
Дабан, ду фæлхæрст дæ.
Д а б а н. Нæ, Созо, рæдуис: æз гъæла нæ дæн.
Созо. Ци бамурхтæ?
Д а б а и. (Ниссагъæси ’й). Гъо. Æзæнагтаг миуæ бакодтон...
Сæттун ибæл... Арæх мæмæ фæууй уæхæн æнæсæр миутæ. Ал-
кæддæр æй фæззонун, гъæла миуæ ке кæнун, фал мæ бон мæхе
бауорамун нæ фæууй. Мæиæ нур дæр... Фидбилиз ке хæссун,
уой лæдæрдтæп фал мæхе нæ бауорæдтон... Архайдтон... фал...
цума мæбæл резæнгæ бахуæстæй, уоййау зир-зир кодтон, ца-
липмæ сæ рауагътон, уæдмæ. Уой фæсте ба — неци! Игъæлдзæг
дæр ма æй! Гъо... Æнахур æй... Мæхемæ дæр æнахур кæсуй.
I Созо. Е куд æй? Лæдæрис, — хуарз нæ ’й, фал æй кæнис.
Д а б а н. Æз дин ку зæгъуп: мæхе бауорамун мæ бон нæ
•фæууп. Уæдæйти ходгæ пæ кодтай?! \Ма дæхебæл ку хуæстайсæ
) Ами къохфинстæй гъуд ес дууæ тъафи.
26>

ду дæр, уæд иæ худтайсæ. Кæд худтæ, уæдта дæ бон æиæходуи
на ’дтæй. Æз дæр — уотæ: мæхебæл фæххуæцун иæ фæффæра-
зуп. (Æ хъурмæ амонгæй.) Мæнæ ами цидæр ниббадуй æма
æлхъевуй. Зæрдæ ба уотæ исæлвасуй æма ин ниббухсæн амал
нæбал фæййерун. Ка ’й зонуй, аци хатт мæхе мæ къохмæ райс-
тайнæ, фал.
Созо. Ци?
Дабан. Фал сумах уæртæ уой хæццæ... æримистайтæ, еу-
мæ куд хаттайтæ цауæни. Мæ цæститæбæл рауадæй, — дæ еци
лимæн, донифарсаг, уæди цауæии фæсте æ хæдзарæмæ куд æр-
цудæй, æ сувæллæнттæ ’ймæ куд рауадæнцæ, æпæмæтæй сæ
хæццæ куд бадтæй, хуардта, уæдта куд ниххустæй... Уой фæсте
ба хъйамæт кодта æ бийнонтæи... Цубурдзурдæй ип алцидæр
адтæй. Нурмæ куд цардæй æма ’й куд хъæбæр фæндуй сци цард
фæстæмæ раздахун. Мæ сæри хъанзи уаехæн гъудитæ ратах-
тæнцæ... Уой фæсте ба идарддæр æма идарддæр... (Ниссагъæ-
си ’й.)
С оз о. Дабан! Ду æпахур дессаг лæг дæ... Æгæр зæрдæхæ-
лар дæ. Ци уой зоиис? Æз мæхуæдæг дæг нæ лæдæрун еци лæг-
ти цæмæн гъудæй ахæссуи æма гъезæмарæй маруи. Цæмæй сæ
еске балхæна?! Ма нæ кæми гъæуй! Уотемæй дæр лæгъуз нæ
цæрæн. Гъо! Ду, æвæдзи, раст дæ. Не ’пгъезуй, мах цитæ кæ-
иæн, уотитæ кæнун.
Д абан. Уинис! Дæхуæдæг уипис, Созо. Цума хуарз бакод-
тон, уотæ...
С о з о. Хуарзæй — хуарз æй, фал кæмæн? Нæ, лæгъуз æй
дæ гъуддаг. Æгæр ма нинвæрсæ дæхебæл. Мæнæ пæхеуæнттæ
ку ’рбаздæхонцæ... Кæми ’нцæ уацайрæгтæ? Етæ ба ами нæ
разиндтæнцæ. Æма дæ уæд рамардзæнæицæ. Æиæфæстæмæ
фæккæсгæй дæ рамардзæнæнцæ... Хуæздæр уодзæй, дæ сæр ес-
кæми ку бафснайай. (Дигор-Хъабан бæхбæл кæцæй фæззинд-
тæй, еци надмæ кæсгæй.) Е ка ’й? Дигор-Хъабан!
Д и г о р-Хъ а б а н. (Бæхæй рафестæг æй æма æ хæццæ ци
къуар цудæй, уонæй еуемæ идонæ равардта. Е бæх раеуварс код-
та, Дигор-Хъабан ба тагъд-тагъдæй Созо æма Дабани ’рдæмæ
бацудæй.) Уацайрæгтæ кæми ’нцæ?.. Кæми ’нцæ? Цурд дзо-
ретæ!
С о з о. Рандæ ’нцæ ахæститæ.
Д и г о р-Х ъ а б а н. Куд? Кумæ рандæ ’нцæ?
Д а б а н. Æз сæ рауагътоп.
Д и г о р-Х ъ а б а н. Цитæ дзорис!
Д а б а н. (Тузмæгæй.) Расæ-уагътон, зæгъун.
27

Д и г о р-Х ъ а б а п (Десхузæй кæсуй уæд Созомæ, уæд —
Дабанмæ. Еци рæстæги сæбæл адæм тумугъ кæнун байдæдтон-
цæ.) Куд сæ рауагътай?..
Созо. Хъæбæр æнцонтæй: мæн исбаста, уони ба исуæгъдæ
кодта.
Д и г о р-Х ъ а б а н. Ах, е дин бæдæйпаг лæг! Æркъуæрæ
дæ къох! (Дабани къох райста.) Гъеййе дии æцæг лæг! (Адæм-
мæ æхе разилдта.) Фегъустайтæ, ци бакодта, уой? Донифарсæг-
ти рауагъта. (Адæм базгули æнцæ. Игъусунцæ гъæртæ: «Дæ
салам берæ, Хуцау ди исарази уæд!»
Д и г о р-Х ъ а б а п. Гъо! Дæ салам берæ, Дабан. Нæ гъуд-
даг ни’н фæррæстмæ кодтай. Еци уацайрæгти туххæй пæ кæрæ-
дзей ниццагътаййанæ... Фал ци, уой зонис? Дæуæн нур ами иза-
пæн дæр, уæ хæдзарæмæ цæуæи дæр иæбал ес: дæхе æнсувæр-
тæ дæ рамардзæнæнцæ. Тъе, уотæ. Мæ бæхбæл фæббадæ æма
уайгæ уо мæ хæдзарæмæ. Уоми дæ нске батухсуп кæндзæнæй.
Игъосис?
Д а б а п. Гъо, æцæгæй дæр, рамардзæнцæ. Еу къуæрей
дæргъци мæхе бафснайон. Арази дæи. Цæун сумахмæ. (Галеу-
æрдæмæ рандæ ’й.)
Д и г о р:Х ъ а б а н. (Адæми къупхæмæ.) Гъæйдæ, куд?
Махæп ами нецибал кустаг ес. Цæуæнти. Берæ рæстæгмæ нин
нæ фехалдтонцæ нæ гъуддаг. Тæккæ ацибон Донифарсæн фе-
гъосун кæндзинаи, гъуддаг куд адтæй, уой... Уой фæсте ба сæ-
мæ иæхуæдтæ фæццæудзинан федауни фембæлдмæ.
(Еци сахат Айтег фездахтæй цалдæр æмбалей хæццæ æма æлвæст æх<
саргарди хæццæ æхе ниццавта, ахæститæ кæми бадтæнцæ, уоци дуарбæл).
А й т е г. Цæгъдгæ ’ицæ!.. Еугурей дæр — къуæхтæ! Мадта
мæ еске бахъор кæна?! . Цæгъдгæ... (Сахæй лæугæй райзадæй.)
Кæми ’пцæ?.. Кæми ’пцæ уацайрæгтæ? (Надмæ рауадæй æма
гъæр исиста.) Дабап! Æрлæууæ! Кумæ фæттæхис? (Фæстæмæ
æрбауадæй æма Созой ку рауидта, уæд æ размæ батахтæй.
Дзоруй агъуди хузæн.) Созо! Созо! Кæми ’нцæ уацайрæгтæ?
Ци фæцæнцæ еци куйтæ?
Д и г о р-Х ъ а б а и. Куд уипис, уотæ ами иæбал æпцæ.
Фæддуид æнцæ. (Скъотт кæнуй)
А й т е г. Кутемæй! Райервазтæнцæ? Ка сæ рауагъта? (Ди-
гор-Хъабани ’рдæмæ фæрраст æй.) Ду сæ исуæгъдæ кодтай! Ци
дæ гъуддаг ес мах ахæститæмæ?!
Д и г о р-Хъ а б а н. (Сабурæй). Фиццагидæр бал æхсар-
гард æ бунати пиввæрæ.
А й т е г. ( Исæрра уогæй.) Ду сæ рауагътай?
28

Д и г о р-Х ъ а б а н (С’абурæй.) Æхсаргард æхсаргарддопи
ниввæрæ. (Сæ-астæу цалдæр лæги фæллæудтæй æма сæ кæрæ-
дземæ хæстæг цæун нæ уадзунцæ.)
А й т е г. Ниввæрдзæнæп æй, фал бал æй уой размæ дæу то-
гæй иссурх кæнон.
Д и г о р-Х ъ а б а н. Æвзедгæ ма кæпæ. Нигъгъуди кæнæ
мæстгун дæмæ ке дæн, адæмоп гъуддаг фехалуимæ ке гъавтай,
уой туххæн.
Айтег. (Уой æрдæмæ æмпурсгæй.) Ниууадзæ дæ устур
дзурд. (Тумугъмæ раздахта е ’ргон.) Ци имæ игъосстæ? Сайгæ
уæ кæнуй... Донифарсæн уæ уæйæ кæиуй. (Æхсаргард нитъ-
тъунста æ хумпъури.) Еу донифарсаг кизги уарзуй, ’ма ип æй
нæ дæдтунцæ, цалиимæ аци хииæйдзаг мах Допифарси хæццæ
бефедаун кæна. (Лæгæргъау деси бафтудæй. Уордигæй гъæртæ
игъусуй: «Ка дин загъта уой?! Ка загъта?») Ка загъта!.. Мæнæп
æй радзурдта ме ’исувæр Гæуис, е ба ’й донифарсæгтæп сæхе-
цæй базудта.
Д и г ор-Хъ а б а н. Е мæпгæттæ ’й! (Адæм, ханс кæнун
байдæдтонцæ: «Цæмæй бæрæг æй?! Куд дæбæл баууæндæн?!»)
Абæл мæнæи хъæбæрдæр æууæндетæРСабур! Игъосетæ, мадта!
(Усми фæсте.) Сумах игъустайтæ не ’мбурдти ци дзурдто.н, уой.
Еупæг мæйæ нæ рацудæй уæдæй ардæмæ. Ци дзурдтон, уоиæ-
бæл, мæнмæ гæсгæ, сагъæсгоид æрцудæй. Кæд мæ гъудитæ уæ
зæрдæмæ нæ цæунцæ, уæд уæ барæ уæхе. Кæд уæмæ æиоси дæр
хилæ кæнуи, мæстгун кæнун, кæрæдзей маруи цæуй, уæд маке
хæццæ федауетæ. Мæн кой æма еци æримист уарзондзийнадæ ци
барæ дарунцæ адæмоп гъуддагмæ. Еци хахуртæ фиццаг хатт ие
’гъосун, фал нури уæнгæ неци дзурдтоп... Нур ба мæхе цæсти-
тæй уинун: еци мæнгæ таустæ сæ куст кæнунцæ. Æма мæмæ еу*
миикъий æрбайгъосетæ! Гъо, æз еу кизги уарзун. Æрмæст е
Донифарсæй нæ ’й, фал ардигон. Æз уип алцидæр раргом кæн-
дзæпæп. Мæ уарзондзийнадæ -- ме ’иамопддзийнадæ ’й. Мæ
уарзои кизги хæццæ мæ цард баеу кæнун мæ бои нæ ’й, уомæи,
æма æ фидæ уæдта е ’нсувæртæ... æ дууæ æпсувæремæй мæ уод-
хæссæг уинун, æнæуинон мин я*нцæ. Айтег, игъосæ! Еци кизгæ ку
пæ адтайдæ, уæд дæ нуртæккæ рамардтайнæ. Фал мæ уомæн
маст кæнуп нæ фæндуй. Уомæн ба хъæбæр зин уодзæнæй дæ
марди хабар, уомæп æма еци кизгæ — дæ хуæрæ ’й. (Адæм
исæзгули æнцæ æма се ’хсæнæй игъусуй гъæр æстуфтæ. Дигор-
Хъабан тагъд-тагъдæй фендæ æй галеуæрдæмæ.)
А й т е г. Мæ хуæри кой кæпуп æндеуй!.. Ма ’йбæл æууæнде-
тæ!.. Сайгæ кæнуй...
(Лдæми тумугъмæ, куд æй неке æрæстæфтайдæ, уотемæй ка бабур-
дæй, еци Никъо рацудæй.).
29-

Никъо. (Æ къох исæргъувта, адæми сабур кæнуй). Нæ,
е сайгæ иæ кæнуй.
Айтег. Е дзуаппæй раледзунмæ гъавуй æма æхе радавæ-
бадайæ к&йуй. Еугуремæн дæр мæигæттйтæ дзоруй.
Никъо. Нæ, е сайгæ ыæ кæнуй. ИгЬосетæ! Мæнæп ра-
дзурдтоНцæ,— дæ хуафи раскъæфунмæ гъавуй, зæгъгæ. Ё —
æцæг æй. (Дйгор-Хъабан ф&стæмæ «къупхæмæ куд æрбаздах-
тæй æма Нйкъомае куд нййгъуста, уой некЬ ^гъудй кодта.)
Фал æй &гъд&уæй корунмæ нæ гъйвуй. Уой фæндуй æнæгъДс^
уæй цæрун æ хæццæ. Уойфæпдуй кизги дæр æма уæ бийионти
дæр фæхходуйнаг кæнун... УоМæн æмй е пусулмон æй! Æхебæл
æй дзйуарæ бафтауи нæ фæндуй. Кутемæй æрхоЛа киристои
кизгæ цардæмбалæн?! Уомæп уæн нецихузи ес. (Адæммæ.) Ба-
лæДæретæ,— Хуцау, æцæг Хуцау уæ, нур куд Цардайтæ, уотæ
Цæрун пæбал бауаддзæНæй! Нур>й уæнгæ бййнонти гъуддаг куд
кодтоицæ, уотæ уæи ин нæбал ес,— гъома, дæ хæдзарæмæ у^р-
зон кизгæ æрбакодтйй, ’ма уобæл гъуддаг ййллух æй убтæ ие
’нгъезуй, фал æй гъæуй Хуцауи дзурдæй й^федар кæнун. Фиц-
цаг бал Дуйней Искæнæгмæ йсковун гъæуй, цæмæй дууæ æм-
балемæн барæ радта сæ цард баеу кæнунмæ. Гъе уодзæпæй
æцæг гъуддаг. Уой нециуавæр тухæ нийхалдзæыæй: Хуцау ке
сбæдта, уой адæймаг нæ райхалдзæй. Сумах иури уæнгæ куд
кодтайтæ бийиоити гъуддаг, е ба ахæст, кенæ цагъар даруни
хузæн æй. Е цй æй: цалинмæ сæ фæндæуа, уæдмæ еумæ фæццæ-
рунцæ, уæдта рахецæи унцæ. Уотæ не ’мбæлуй: сумах нур ки-
ристæнттæ айтæ, æцæг Хуцауи бæдæлттæ æма гъæуама кирйс-
тонау цæрайтæ, на, уæдта уæ Хуцау бафхуæрдзæпæй. Уобæл
дæр нæма фæцæй: сумах ихæс æй уæ дии æма уæ динбæлхуæц-
гути гъæуай кæнун. Цæмæн æпдеуй Дигор-Хъабан киристон
кизги æфхуæрун!! Æ уодæй уод кæнуй, цæмæй уæ æхецæй пил-
лæгдæр бунати ниввæра. Уæд хуарз бийнонтæй кизгæ тухæс-
къæфт кæпунмæ фæгъгъавуй æхецæн гъазæп гъолæн; уæдта
уæ уе знæгти — пусулмæнтти хæццæ фæффедаун кæнуй. Æз бе-
рæ æнзти дæргъци цæруи уе ’хсæн. Мæн æцæг дигорон исунмæ
берæ нæбал гъæуй æма ’й зонун: сумахæн пайда ка уа, е Дони-
фарсæн зиан æй; Донифарсæн пайда ка уа, е ба сумахæн зиан
æй. Кутемæй уин ес бафедауæи?! Нæгъ! Е дзæгъæли рæстæг
исафун æй. Сæ хæццæ федаун нæ гъæуй, фал сæ уæ дæлбарæ
искæнетæ, цæмæй æд цъелæ, æд мелæ сумах къохти уонцæ æма
сумах цидæриддæр фæндуй, уой кæионцæ. Уæхуæдтæ ’й æнкъа-
рётæ, уотæ кæнун ке гъæуй. Днгор-Хъабан дæр уинуй, гъуддаг
ци *рдæмæ хæтуй, уой æма е ’мдип донифарсæгтæн тæрсуй. Сæ
хæццæ федауни æмбæлд исаразунмæ дæр уой туххæй гъавуй.
30

Хъор уæ кæнуй уонæбæл фæууæлахез упмæ. Ци лæгтæ æрахæс-
тайтæ, уони цæмæп рауагъта, кæд...
С о з о. Е сæ нæ рауагъта, Дигор-Хъабаи иа ’дтæй...
АйтегæмаНикъо. (Еумæ, десхузæй.) Мадта ка?
Созо. Дабан... (Никъо сонтау фæстæмæ рагæпп ласта.)
А й т е г. Ци?! Куд! Дабаи?, Кæми ’й? (Цæститæй æй аго-
руй.) Кæми æй? Рапдæ ’й. Ах, еци æрдæгзунд. Нæ бийнонти
æлгъист сайтани хай. Мæиæ, ке марун гъæуй, цæмæй гъуддæг-
тæ мабал исафа. Йа уæууæй, йа уæууæй!1 Аллайаг фæцан..
(Цурдæй фæццæуй надбæл рахесæрдæмæ.)
Генардухъ (Размæ раампъезгæнгæй.) Уинис. Ийкъо,
куд рæдуис, уой. Уацайрæгти, ду уойбæрцæ кæбæл дзурдтай, е
нæ рауагъта...
Никъо. Ма Дабап дæр дзиуарæфтуд уогæй д&р, кйрйс-
тæнтти æзнаг æй. Ци хуарзмæ ’ймæ æигъæлмæ кæсгæ ’й?! Е
æй хецмæрез. Æрмæстдæр æхе ци фæидуй, уой кæнуй. Еске
загъдмæ не ’гъосуй. Е дæр Дигор-Хъабани хузæн æзнаг æй.
Уæхемæ ’й хæстæг ма уадзетæ... Бафхуæрун æй гъæуй!.. Фегъо-
сун ип кæпетæ,— Хуцаумæ ковунмæ мабал æрбацæуæд, æз ци
амонун, уонæмæ макæдбал байгъосæд! Æз уой туххæн аргъау-
гæ дæр нæ кæндзæиæн, бийионти гъуддаг ку кæпа, уæд дæр-ии
æ гъуддаг не ’сфедар кæндзæнæн, ку рамæла, уæддæр кирис-
топ æгъдаумæ гæсгæ нигæд не ’рцæудзæнæй. Сумах æзнаг мæ-
нæн дæр æзнаг æй.
(Сабургай рахизтæй Дигор-Хъабан, æдзинæгæй никкастæй Никъой цæ-
ститæмæ. Е архайуй æ къех каст баримæхсунбæл.).
Д и г о р-Х ъ а б а п. (Дзурдтæ ивазгæй.) Нæ зудтоп, уой-
бæрцæбæл сау зæрдаа мæмæ ке дарис...
Никъо. Тæрсгæ ди кæнун, æма дип рæстдзийнадæ æрго-
мæй нæ зæгъдзæнæп, зæгъгæ, ба иæ гъуди кæнис?!.
Д и г о р-Х ъ а б а н. Гъо, уипуп, ке пекæмæй, сауæнгæ ма
Хуцауæй дæр ке нæ тæрсис. Хосирой .кизгæ раскъæфунмæ ке
гъавун, уой радзорæги ном мип зæгъæ.
Н и къ о. Ка мин æй радзурдта? Кизгæ æхуæдæг.
Д и г о р-Х ъ а б а п. (Æ медбунати зинна-нæзинна фес-
тъæлфтæй). Æхуæдæг!.. Зонуй æй?!.
Н и къ о. Гъо, дæ зæрди ци ес, уой зопуй. Зонуй æй æма мæи
фарста Хуцау æй куд бафхуæрдзæнæй дæу уосæ ку исуа, уæд...
Д и г о р-Х ъ а б а п. Фарста!.. Уобæл дæ фарста?
Никъо. Гъо, фарста.
Д и г о р-Х ъ а б а н. Æма, гъай-гъай дæр, дæуæи зиндопæй
уой фæттæрсуи кæпунмæ ци гæнæптæ фæцæй, уоиæй æпæспай-
да гæнгæ нæ фæдтæ... Ех-х, Никъо! Дзæгъæли архаис хумæтæг
хуæпхæгти цард дæ нæуæг фæткитæп исхæлхъой кæнунбæл!
31

Нæ, иæ гъæунцæ дæ еци æййивддзийпæдтæ! Хуцаумæ ковупбæл
нæ исахур кодтай ’ма дæ салам берæ!.. Фагæ ’й... фагæ 'й„. Ма-
цæмæй нин бæттæ нæ къæхтæ æма нæ къохтæ. Æиæуой дæр
иии æнцоп цæрæп нæ ’й. Уæдта уæ еске цардмæ æвпалунмæ ци
гъуддаг ес? Ами-ду уиафæ кæнис, Доиифарси ба — молло. Еци
молло ку на ’дтайдæ, уæд мах раги бафедудтаййанæ. Е Дони-
цæ, дан, уин неци лимæиæй цæрун пæ уадзуп: «Гиаурти хæц-
цæ дан, уип неци еумæйаг ес». Пусулмоп ка иæ ’й, уопи ма, са-
уæнгæ, марун дæр кæнуй. Æма уотемæй кæрæдзей бастъалдзи-
нап. Кæмæн æй е пайда?
Никъо. Æз ба уин зæгъуп: адæми ма маретæ... Е устур
тæрегъæд æй! Фал тугъд æндæр гъуддаг æй. Тугъд • уæхæи
«дзаума» æй... маргæ кæми кæпунцæ. Тугъд тугъд æй. Уоми æп-
дæр гæиæн пæййе. Уæдта тохун дæр рæстдзийпади сæраппонд
гъæуй...
Д и г о р-Х ъ а б а н. 'Ма рæстдзийнадæ кæми æй, уой ба ку-
темæй базондзæпæ?.. Нæ, Никъо, нæхе бæрагæ иæ ниууадзæ.
Уадзи ма адæм, — ду куд зæгъис, уотæ ковæнтæ, фал цæргæ
ба сæхе куд фæндуй, уотæ кæнæптæ. Хестæртæй куд æрæййаф-
тон, уомæ гæсгæ, цалинмæ Донифарси молло фæззиндтæй, уæд-
мæ лимæпæй цардæнцæ нæ хæццæ. Тæккæ фиццаг хатт нæмæ
моллой разамундæй æрбалæбурдтонцæ. Уæдæй нурмæ ба еци
рæдуд «над» фæкъкъæртт æй. Е дæр ма уин пе’сфагæ’й. Бийнон-
ти царди уæ фийтæ тъунсун байдæдтайтæ: ду дæр æма молло •
дæр. Ке гъæуама æрхопæп, ке не ’нгъезуй ракоруп, уой дæр ма
нин амоиун байдæдтайтæ. Фал уин æпгъæд фæууæд, фагæ ’й! .
Æгæр берæ ихæстæ есетæ уæхемæ. Нецæмæй нæ фæттæрсун
кæндзинайтæ.æма исбæддзинайтæ. Ескæд дигорон цагъари фæ-
ууидтай? Уæй? (Хъипп-сун дæр Никъо нæ кæнуй.) Уæдта уип-
гæ дæр нæ фæккæндзæнæ!.. Уæдта пеке иекæдма фæууидта.
Дигорон кенæ сæребарæ ’й, кепæ —’ мæлгæ кæпуй. Адæм баз-
гули æнцæ æма се ’хсæнæй игъусуй: «Раст æй, хъæбæр раст!».).
Нæ къæдзæхтæй райдайæ ’ма егъау цæугæдон Дони уæнгæ,
фæтæн будури цардæнцæ нæ фиддæлтæ нæ ироп æнсувæрти
хæццæ. Нур ба си цæрунцæ æндæр адæмихæттитæ... Мах уæнт-
тæ ба... Мах уæпттæ ба фæццæгъдуни æнцæ сæребари сæрбæл-
тау.
Æрмæст...2
2 Ами къохфинст раскъудæй...
32

ÆГЪДАУМÆ ГÆСГÆ
Кæугæ ма кæпис нурмæ ,æиа? Феронх уи ин афонæ ’п,—
загъта Хæларти Фацбай, дуари бæрзопд къæсæрбæл мсдæмæ’
арæхстгай хезгæй, къæсæрбæл бадгæй хъумацин дзабуртæ ка*
æмпъузта, уоци мади куд иæ бакъуæра, уотæ.
— Гъо — о, феронх уодзæнæ! — кæуигъæлæсæй бахъур-хъур-
гæнгæй, доиæйдзаг цæститæй æ фуртбæл хæрдмæ фсхста мæст-
гун каст æма æхе фæрсæрдæмæ бакъолæ кодта, цæмæй Фац.-
бапйи медæмæ бауадза.
— Афонæ ’й, афонæ ’й’ фероих унмæ.-.. Рароскæнуйнаг си не-
ци ес. Исæстопг дæп... æма бафæллад дæи гъæди... Дууæ уæр-
дупей ’дзаг уестæ’ æркодтон, — дзурдта идарддæр Фацбай уа-
ти, арти ком-коммæ ивæрд даргъ къелабæл æхе бауадзгæн,
æма е ’уæнгтæ ивазгæй.
Фæсонтæй хæдзарæ ’рдæмæ бадгæй, мадæ цидæртæ æ фипйп
бунмæ дугъ-дугъ кодта, фал ип си Фацбай неци игъуста..
— Кæрдзин цæттæ ’й? — рафарста фурт, æ къохтæ æ сæри
буни байвæргæй æма æ цæститæ æрцъундæгæнгæй.
Мадæ æнæдзуаппгæнгæй дуари тæрвазæй исистадгей, æ раз-
дарæн байвæргæй æма хæдзарæмæ бацудæй.
Дуари ком-коммæ, фæстаг фарси рæбун тæрхгутæбæл тугъ-
дæй, гъолон басма æмбæрзæни бупи, адтæй хуссæпти рæвдзи-
тæ. Зæронд уосæ æмбæрзæн фæхъхъел кодта æма дагътæй æвæрд
гъæццолти ’хсæп, æрдæгрæвдзæ дзабуртæ ратъунста; уой фæс-
те ба,' цæхгуи сугтæй уомæл цæститæ, æ сæрбæл коид устур
сæрбæттæни кæрæнттæй расæрфгæй, бараст æй къæбици нил-
лæг, талипгæ дуармæ.
— Кутемæй æй феронх кæидзæиæ! — кæунгъæлæсæп хъур-
хъур кодта æ фурти рæзти баевгъуйгæй. — Мади зæрдæ’ иронх
неци кæнуй.
Къ&^бицæй сарсини инсад рахаста æма ’й лæуарун райдæдта
фæтæн амæнтæпмæ арти цори.
Фацбай, æ сæр æрбазелгæй, десхузæй кастæн æ мади æв-
нæлдтитæмæ.
— Ци архаис ду?.. Кæрдзип кæнунмæ гъавис?
— Куд уинис, уотæ.
Фацбай æхе исæргъувта æма къелабæл исбадтæй.
3 Ираф № 3
33

— Е, уæууæй!.. Е дин æфхуæрд! — æ сæр æнаразнй тнлд ба-
кодта. Кæрдзин дæр нæма искодта... Сæумæй ардæмæ, æвæдзи,
кæунæй уæлдай неци косуй. Æ мард фуртбæл æхсæз анзи
гъарæпгæ кæнуй, е ’гасæн ба къæбæр радтун æ арми ие ’фтуйуй.
Æппунфæстаг ба ходуйнаг дæр æй: дæуæй уæлдай иинети су-
вæллæнттæ ба пæ мæлунцæ? Æдæхсæвæ-æдæбонæ куд æнгъе-
зуй дзиназун?
— Мæлупцæ, мæлупцæ, мæ хор. Æз, мæ фурт ке нæбал æй,
уобæл пæ кæун, фал мард ке æрцудæй. Уæлæбæл ба ни еу дæр
нæбал байзайдзæнæй, — е Хуцауи фæндон æй. Фал еу цъамма-
ри къохæй мæлæти фæсте маст исесæг ку нæ уа, уæд е...
— Гъома, æпа, маст ист ку ’рцудæй, марæг æ тæрегъæдтæ
ку бафиста паддзахи закъони æфхуæрдæй.
— Закъоп! Ци ’й закъон! Адæми ’хсæн дзæгъæли нæ дзур-
дæуй: паддзахи цæфæй лæг нæ ресуй. Ма е раст æй: паддзахи
закъон зæрдæ пæ цæвуй. Зундгонд æй æ тухæ ’ма ци ракæн-
дзæнæ æ нихмæ. Фал дæ де ’мхъаурæ ку цæва, уæдта зæрдæ
ресуй... Закъон æфхуæрæн федистæ пæ кæнуй... Фал адæм...
Дæхе гъæуай кæнун ку нæ зонай, кенæ ди мастесунæй ку нæ
тæрсопцæ, уæд æй зоиæ, бахсиндзæнæнцæ дæ, бадæ-хуæрдзæ-
нæнцæ æнæ уæлдай ниууадзгæй, халои фагускуд фæххуæруй,
уоййау.
Уосæ æ сарсинæ еуварс æривардта, хъалаци дон боцикъай-
æй фелваста, тæгæнамæ ’й лæурст нартихуари инсадбæл æрæв-
гæдта æма æ дустæ бахатта е ’рæмбуйникъæдзти уæпгæ.
— Закъон... Лæборай фурти закъоп ке бафхуардта, уомæй
ци ес! — дзурдта е пдарддæр, къинсæ æзмæнтун рандайунмæ
гъавгæй. Закъоп æй бæргæ бафхуардта, фал ин ду дæхуæдæг
ци ракодтай? Лæборай фурт закъопмæ нæ уадæй, фал дин де
’нсувæри цард æхе къохæй бастъалдта.
— Æна, уотæ цæмæн дзорис?! — зæрдæхудтæй фæгъгъæр
кодта Фацбай. — Æцæгæй дæр дæ уотæ фæндуй, цæмæй æз...
— Хуцау бахезæд!.. Мæн неци фæндуй...— катайхузæй мадæ
фуртмæ æхе разилдта æма æ къохтæ сцагъта.
— Кийнæ бахатун æнцон æй, фал ма си ци пайда ес?
• — Дæ гъудиГг кæрони дæр ма уæд!.. Мæпæп ма еунæг ду
байзадтæ... Æидæр ’еске... Нур е куд æй! — рамæстгун æп æвеп-
пайди е, — уæ муггаг кæми ’н?! Исфедуд æицæ?!. Цæгъдуни
фæцæнцæ еугурæй дæр дæ хæстæгутæ? Æви минкъий æнцæ?
Иæ|.. Етæ цæуæптæ масти фæдбæл... етæ!.. Ходуйнаг син фæу-
уæд! Ду ба мæнæн еунæг дæ... Тог есуп муггаги гъуддаг æй...
Алкедæр ихæсгун æй... Гъе, уотæ!.. Алкедæр... Фал, æвæдзи,
уæ лæгтæ силгоймæгтæй хуæздæр нæ ’пцæ! Дæу рагъмæ ’й гæл-
34

дзунцæ... Е ба, даи, куд æй: цифæнднй, уæддæр, дан, хуæд æн-
сувæр гъуддагмæ хæстæгдæр æй... Æма ду мæнæн еунæг ку дæ!..
Еунæг!.. Лæдæрис æй? Æз ба ци фæууодзæиæи ду дæр ма ку
фæгъгъæуай: кенæ дæ Сибирмæ рарветдзæнæнцæ, кенæ ба
дæбæл, ци нæ фæууй, Лæборай фурт фæттухгиндæр уодзæпæй?..
— Ехх, иæ мадæ! — æ къох ракъуæргæй, исрæцугъта Фац-
бай. Еци дзубандитæй мæ зæрдæ бацъæх æй!.. Фагæ ’й! Мæхе
дæр нæ фæндуй, иннетæи дг^р мæ зæрдæ пæ зæгъуй маст есун,
— федарæй загъта къелайæй исистгæй, æма рацæуæиæрдæмæ
рараст æй.
Тургъи Фацб’ан æвæстиатæй косун фæйпагайдта. Æ мин-
къий зæнхи гæппæл синхæнтти тургъæй хсцæп кодта нæуæг ка-
уæп. Еугу’р бæхъитæ дæр зæнхи къуæрд адтæнцæ æма ип бай-
задæй уестæ бийун. Уоци куст кæпунмæ ку бавналдта, уæд
æрæстæфтæй æ сипхаги, æрбацæугæй.
— Ци кæнис, мæ лимæн, Хæлари фурт... Нæуæгæй бабæй...
— æ дзурд ранихъуæрæгау кодта синхаг.
— Ци? — нæ ’й ралæдæргæн, бафарста Фацбай.
— Нæуæгæй бабæй мин мæ зæнхи хаййæй рæмодзис?
Фацбай листæг бакастæй динхаги цæститæмæ, уæдта æ сæр
батилдта æма æ куст идарддæр кæпун байдæдта.
— Дæ сæр цæбæл телис? Раст нæ ’й?— ии ’пбæл дзæгелæ
’й, нæбал æй уагъта æнцад æ синхаг.
— Айсоми ба мин ка загъта, бæхъитæ кæми къуæргæ ’ицæ,
уой? — бафарста" Фацбай, æ куст ииууадзгæй, æма æ сипхаги
цæститæмæ ком-коммæ кæсгæп.
— Æз.
— Мадта ци ’рцудæй нур ба? Кæми загътай, уоми сагъдæй
сæ нæ уинис?
Фацбаййи зæрди æрбафтудæнцæ æ мади дзубаидитæ. «Гъи...
мæ тог мин баииуазунмæ гъавуй аци цъумур саухелæ», — ра-
гъуди кодта е.
— Загътон... Фæррæдуд дæн... Никкидæр ма сæ уоддæр гъу-
дæп.
— Мæиæ, дæ тургъæ кæми фæууй, ецн арæн... Æз ба рæду-
дæй... — дзурдта идарддæр сипхаг.
— А-а! Сæумæй дии си фæууагътон, ма мин иур ба ме ’гас
тургъæ есунмæ гъавис!
Уотемæй сæ дзубанди хъаугъамæ ратухстæй æма гъæрмæ
ка ’рбалигъдæй, еци синхæпттæ сæ ку нæ баергъæв кодтайуон-
цæ, уæд сæ гъуддаг хилæй рахецæн адтайдæ.
Фацбай сабур кæнун байдæдта, фал æ нихмæлæууæг не
’пцадæй.
35

— Барæнæ, барæпæ! — карздæрæй-карздæр гъæр кодта е,—
æз дин лæг фæууинун кæндзæнæн... Фуси ’вгæрст дæ никкæн-
дзæнæи.
— Нæ-æ, æнсувæр, уобæл ба рæдупс! Къохтæ цубур æнцæ,
— дзуапп лæвардта Фацбай.
— Еугур муггагæй дæр фустæ айтæ... Лæг ку уайсæ, уæд
Лæборай фуртæй дæ тог исесисæ. Ду лæг нæ, фал фус дæ!
Фацбай цавд дорау фæцæй. Еци дзурдтæ ии, цума кардæй,
æ зæрдæ райгарстоицæ, æ бон æрæллау уп нæбал адтæй, фал
гъосæй æ сæр разелæ-базелæ кодта.
Уой уингæй, е ’рдхуæрдтæй еу Фацбаййи исарази кодта æ
нимæт искæнупбæл æма ’й æ хæццæ киндзæхсæвæрмæ фæххуд*
та гъæуи иннæ кæроимæ.
... Дууæ æртхуардей бацудмæ гъаст адтæй æ тæккæ тумугъи.
Урух тургъи, хæдзари даргъ фарси рæбун рæигъæй лæуд-
тæнцæ кизгуттæ, рæсугъд дидинæггун пъолцити фæлустæй. Сæ
нихмæ æрдæгзилдæгæй лæудтæнцæ нæлæстæг фæсевæд. Еу
кипдздзон кизгæ фæндурæй лезгинкæ цагъта, лæгтæ æрдзæф
кодтонцæ, зилди хурфи ба кезугай, дугæйттæ-дугæйттæй цæр-
дæгæй кафтонцæ цийпæгæнæг æдæм.
Лæгти æмрæнгъæ балæугæй, Фацбаййи æрдхуард гъæр æр-
дзæф кæнун байдæдта, æхе размæ никъкъолæгомау кæнгæй.
Фацбай уой нæ бафæизта. Е, æ дууæ къохи хъæмай хуæцæн-’
бæл æривæргæй, æпæбари касгæй кафгутæмæ. Синхаги хæццæ
хъаугъа, никки ба ма и фæстаг дзурдтæ æ сæрæй нæбал цох
кодтопцæ.
— «Ду лæг нæ, фал фус дæ». Кæсай, еци цъаммар мæ куД
бафхуардта,—гъенцъун кодта Фацбай. Гæр, еугурæй дæр мæбæл
уотæ гъуди кæнупцæ. Æвæдзи, уотæ ’й. Мадта мин уæд ци кæн-
гæ ’й? Куд цæргæ ’й уой фæсте? Рамарун зин бæргæ нæ ’й...
Тоггинтæй кейфæндуй дæр рамарæ... Фал цæй туххæи? Ке гъæ-
уй е? Мæ рохсаггаг æнсувæри? Уотæ фæззæгъуй молло æма, дан,
рохсаггаги пæ гъæуй... Мадта уæддæр ке? Мæхе? Цæмæй мæ
мæ мадæ куд дзоруй, уотæ адæм ма бахуæронцæ. Ма уотемæй’
дæрчзæрдæ пекæмæн ивæрун. Цæттæ дæп кефæнди хæццæ дæр
тох кæнунмæ. Мадта бавзаронцæ...»,
— Гъæйдæ-уай. Фацбай, ду дæр ракафæ — фездæх имæ код-
та æ рæбун ка лæудтæй, еци лæхъуæи.
Фацбай нæ бакумдта, фал ин лæхъуæп æ къохбæл рахуæст-
æй æма ’й туххæй ракодта зилди астæумæ.
Еци усми кизгуттæй еу лæхъуæнти ’рдæмæ рæкъахдзæф
кодта кафунæрвопгæй, фал æвеппайди фæллæудтæп. Кизгуттæн
ип кадæр æнæбари рафсардæй æ пъолций къæбазæбæл. Пъолци
«пиххирст» кодта. Кизгæ, тарстхузæп Фацбаййи цæсгопмæ ком-
36

коммæ, бакæсгæй, æхе кæрззилд фæстæмæ фæккбдта æма хбд-
гæ-ходгæй хæдзари фæммедæг æй.
Фацбай фæкъкъех æй, æ тог æ цæсгоии рабадтæй, уотемæй
æ буиатмæ æрбаздахтæй.
«Гъи... кизгуттæ дæр сæ сæрмæ нæ хæссунцæ мæ хæццæ ра-
кафун, — гъуди кодта е. — Нæ сæ фæидуй. Нæ уинис, тæрсгæ
дæр ма фæккодта, ке хæццæ ин кафгæ ’й, уой ку базудта, уæд.
Фесафтдæн... рамардтæн... Æз уæлæбæл мард дæи... Ами ци
мурхуи. Цæун Мæ гЪæуй?
Æхе разилдта цæунæрвонгæй, фал æваст рауйдта тургъи цæ-
уæг, æ тоггии, Лæборай фурти. Фацбаййи зæрдæ ниггупп-гупп
кодта, уотæ æрбаунгæг æй, æма æ цæсгони хузæ æнæбари фей-
йивта. Сæргубурæй бабæй кафгутæ ’рдæмæ æ цæсгон рахатта.
Лæборай фурт сабургай бацудæйæма лæгти рæигъæбæл,
Фацбаймæ хæстæггомау æрлæудтæй.
«Гæр, иæ рандæ уодзæнæй? — гъуди кодта Фацбай, — уин-
гæ мæ ку фæккодта!.. Æвæдзи мæ, гъуди дæр нæ кæнуй... Фонс-
бæл мæ нимайуй... Æхе уæхæн æдзæсгоп дард дæр уомæн кæ-
нун».
Лæборай фуртмæ æ цори лæууæг лæхъуæптæ бакастæнцæ,
Фацбайбæл сæ цæстæ æривардтонцæ, кæрæдземæ бакастæнцæ.
Лæборай фуртбæл æрбатумугъ æнцæ ’ма сосæггайгомау, Фац-
бай ,сæ куд нæ фегъустайдæ, уотæ загътонцæ, цæмæй тургъæй
раидæ уа. Фал Хæлари фурт алцидæр игъуста.
— Ардæмæ цæмæ ’рбацудтæ,— дзурдта лæхъуæнтæй еу,—
Хæлари фурт ами ке ’й, уой нæ зопис?
— Ма ци! Марунбæл æз ахæстдони æрбадтæи, — дзуапп ра-
вардта Лæборай фурт. Нур ба мæ барæ ес.
— Барæ?.. Нæ зонун... Фал дигорон æгъдауи цалинмæ тог
пæ бафедай, цалипмæ нæ бафедауай, уæдмæ дин не ’нгъезуй
Хæлари фурт кæми ’й, уордæмæ цæуи, —дзуапп ин равардта
еци лæхъуæн.
— Ци, уой зонис... Мæнмæ кафун хъæбæр цæуй, — загъта
Лæборай фурт. Уотæ ба ие ’нгъезуй бакæнун, цæмæй æз иæ, фал
е раидæ уа ардигæй?
— Фæууæд уотæ дæр, — загъта æндæр лæхъуæи. Фацбаййи’
æз рахондзæпæп. Хæдæгай, гъуддаг дæр мæ ес уомæ.
Мннкъий усми фæсте Фацбаййи усхъæбæл кадæр æ къох
æривардта. Е фæстæмæ ракастæй. Æ фæсте лæудтæй, тургъæй
æй рандæ кæнунмæ ка гъавта, еци лæхъуæп.
— Ци дæ гъæуй — бай-фарста Фацбай.
— Дууæ дзурдемæн мæ гъæуис, — дзуапп равардта е, та-
маку æнгулдзитæй æздохгæй.
Фацбай æ хæццæ дууæ ампъези ракодта æма æрлæудтæй.
37

— Ци æй?
— Гъуддаг ес... Дæ хæццæ мæ радзубанди кæнун фæндуй.
*— Гъæйдæ, игъосун дæмæ!
— Ами ыæ федауй... Цæуæи ескумæ... Уæ хæдзарæмæ дæр
фæууæд.
— Цæуæн, — исарази ’й Фацбай æма размæ ракъахдзæф
кодта.
Ке хæццæ дзурдта, е дæр ранæхстæр æй, су къуар къахдзæ-
фи ракодта, уæдта Фацбай фæстегæй ке райзадæй, уой ралæ-
дæрдтæй. Лæхъуæн æхе рахатта, цæститæй уой агоргæй æма æ
сæрмæ фæллæбурдта ниууиæргъгæй... Фацбай, тогæй игъапст
хъæма æ къохи, уотемæй лæудтæй, зæнхмæ хауæг, Лæборай
фурти рази...
ХАНИФФÆ
— 0, мæиæ ци мæйдар æп! — исдзурдта Ханиффæ, хуæнхаг
къæси æндаг дуари къæсæрбæл ракъахдзæфгæнгæй, æма æр-
лæудтæй.
— Нæхемæ ку лæууои, уæд хуæздæр нæ уодзæиæн? Ниууа-
дзæп еци гъаст. Уоми мæн æпоп дæр берæ кизгуттæ сс. Ханге-
ри, корун ди, уадзæ мæ ами.
— Нæуæгæй бабæй? Нæ, нæ, цæуæи. Мабал дувæндæ кæнæ,
дæ Хуцауи ’хатирæй, — загъта æригон лæхъуæп, сау нимæти
медæгæ, æ фæсте рохс хæдзарæй рацæугæй.
— Æрбадтæ дæ къох... Гъе, уотемæй цæуæн,—Ханиффи къох
райсгæй, игъæлдзæгæй бафтудта æ дзубандитæбæл Хангери,
æма ’й рахудта æ фæдбæл.
Ханиффæ зæрдæбуиæй ниххудтæй æма, æ къох нæ райсгæй,
рацудæй Хаигерий æмвæрстæ.
— Мæн хæццæ цæмæй тæрсис? — загъта Хангери, колдуа-
рæн ку рахизтæицæ, æма галеумæ фæззелгæй, ранæхстæр æнцæ
фæсгъæуи иадбæл æлдар Бекмурзи хæдзарæмæ. Е кувд кодта
еци изæр, фурт ин ке райгурдæй, уой туххæп.
— Дæу хæццæ нецæмæй тæрсун, — дзуапп равардта Ха-
ниффæ.
— Е дин мæ зæрдæмæ цæуй! Æндæр — нæ цæуп... Куд ес нæ
фæццæугæ! Æлдармæ дæр уæхæп цийнæдзинадæ алибон нæ
фæууй... Цæйбæрцæ рæсугъд иуазгутæ сс уоми! Нуртæккæ
гъазт æ тæккæ тумугъи ’й. Цæйбæрцæ кииддзон кизгуттæ! Æвæ-
дзк, еугур гъæутæй æрæмбурд æнцæ. Еунæг ду си на ’дтæ...
Хъасболатæн загътоп, — цогæ дæ хуæрæмæ æма ’н æрбахонæ.
Гъо, гъенур, дан, дин мæ хуæрæмæ нæма фæццудтæи. Кæд дæ
38

фæидуй, уæд имæ дæхуæдæг фæццо, дæуæй æидæр, зæгъгæ, ие-
ке хæццæ бакомдзæнæй. Æма уæд дæумæ ратахтдæн. Надбæл
ма еу къанауи дæр ниххаудтæн. Ку нæ бабæй æй раргъæвинæ.
Галеуæрдæмæ фездæхун гъæуй.
— Мæнæ ци талингæ ’й! — æ дзубанди ин райста Хапиффæ,
— арв дæр ма нæ зиннуй.
— Лæги цæсти æпгулдзæ ку цавдæуа, уæддæр æй иæ фæ-
ууиндзæй, — загъта Хангери.—Ауæхæн тар æхсæвæ ма адтæй
æртæ анзей размæ, Хъасболати хæццæ кæнгæ æисувæртæ ку
иссан, уæд. Уæд, тохгæ-тохун, хъазахæй бæхæргъау байстан..,
Рохси нæ ку феййафтайуонцæ, — нæ гъуддаг хуарз на ’дтайдæ,
Æдеугурæй дууадæс лæги адтаи. Мæйдар нæ багъæуай кодта.
Æрдози нæбæл аллифарсæй ку ’рбатумугъ æнцæ, уæд гъудц
кодтап, — некебал ии фæййервæздзæнæй. Зæгъæп ес, кæрæдзе-
бæл нæ къохтæ байвардтан. Хъасболати къох райстои, ма ин
загътон: «Дзæбæхæй изайæ!» Мæ къох мин нилхъивта: дзæбæх,
дан, уо, ме ’нсувæр Хангери! Ме ’нсувæр ку исдзурдта, уæд миц
цидæр рист мæ зæрдæ,исæлваста.
Ци мæбæл æрцудæй, уой хумæтæг дзубапдитæй радзорæн
нæййес. Сауæигæ сувæллони боптæй фæстæмæ дæр берæ уарзтои
де ’нсувæри. Уоци æхсæ^æ ба мæ æхуæдæг исхудта «’ме’’нсу-
вæр»„ зæгъгæ. Зир-зир дæр ма бакодта мæ бауæр æма дзорун:
«Хъасбодат, мæн фæндуй дæу æпсувæрæй рамæлун». Е уæд æ
дзиппæй исиста Хъурани мипкъ^й киуп’угæ. Нæ дууæ дæр’, Хъу-
ранбæл хуæцгæй, арт бахуардтан, ку фæййервæзæн, уæд хуæд
æнсувæртæй ке н,æрдзиииан, нæ еуей еске ку рамара, уæдта иннæ
уой маст ке исесдзæнæй. Арт бахуæргæй, мах нæ инпæ æмбæлт-
ти хæццæ дуа искодтан æма тохуимæ æрцæттæ ан. Адтæй æгъа-
тир тох. Фал, Хуцауæн табу, фæййервазтан. Æрмæст пе ’мбæл-
ттæй дууæ фæгъгъудæй. Уæдæй ардæмаз æз нивгун лæг дæн:
Хъасболат — ме ’псувæр, ду — мæ хуæрæ, уæ мадæ ба мæнæн
дæр мадæ æй.
Нæ фиди зæропд уобæл хъæбæр цийпæ кæнуй. Æнæзæрдæ-
дзоргæй, дан, рамæлдзæнæн: мæ фурт еунæг пæ ’й.
— Мæнæн дæр хъæбæр æхцæуæн æй, — загъта Ханиффæ.
Хъасболат æма дæу хузæн бæгъатæр æнсувæрти хуæрæ ун ус-
тур амонд æй.
— Гъо-гъо! Раппæлдтæй... Мæнæ дæ нæ рæсугъд, кипдзи
ку рарветæн, уæд дæмæ иуазæгуати бæрæг кæиунмæ цæудзинан,-
—загъта Хангери, кизги къох зиппа-нæзинна фесхуайгæй.— Уо-
титæ ма дзорæ,— бауорæдта æй Ханиффæ.
Хангери ниххудтæй, æ цуд фиццаг фæццурддæр кодта, уæд-
та æ бунати фæллæудтæй:
39

— Иадæй цума радзæгъæл ан, уотæ мæмæ кæсуй. Цйдæр
берæ цæуæн. Ами фæллæууай,'над раиагорон. Кизги исуагъта
æма раеуварс æй. Ханиффæ æ бунати æнгъæлмæ кастæй.
— Ци æй? — бафарста е, лæхъуæни къахгъæр нæуæгæй’ ку
æрбайгъустæй, уæд.
— Уотæ ’й! Надæй рахизтан; будурмæ рафтудан. Кæми дæ,
Ханиффæ?
— Мæнæ ами. Цй киидæуа нур ба? — истухстæй кизгæ.
— Еу минкъий рахесæрдæмæ фæззелæн. Æвæдзи галеуæр-
дæмæ æгæр рахуæстаи. Баздахтæнцæ. Еу минкъий рацудæнцæ
æма нæуæгæй æрлæудтæнцæ. Раунаффæ кодтонцæ æма ма пик-
кидæр рахесæрдæмæ бацудæпцæ. Уæдта бабæй — галеуæрдæмæ.
^Гъе, уотæ уæд — еуæрдæмæ, уæд — иннердæмæ рацо-бацо
кæнгæй дзæвгарæ рæстæг цоппай кодтонцæ будури. •
Уæдмæ думгæ исистадæй æма карздæрæй-карздæр кодта.
Арвбæл сау мегътæ рауæиæй-рауæнти фескъуниуоицæ, фал
уайтагъд нæуæгæй фæннихæсиуоицæ.
Арв’ ферттивта, æма ’пбæл еу цубур усми фæззиндтæнцæ уæз-
зау, хъæдавæхуз мегътæ, бунæй ба — кæдзос, ,лигъз будур, Ха-
ниффи рæсугъд цæсгои æма цнлле пъолци, æ фарсмæ — Ханге-
рий кондгин, федар гурæ.
— Хуæнхтæ ие ’рæстæфтæ, — рафарста Хангери.
— Нæгъ,
— Æз дæр иæ фæййидтои. Уæд’ уотæ уайуй, ’масæмæ кенæ
фæсонтæрдæмæ лæууæн, кенæ — фæрсæрдæмæ, Фæстæмæ раз-
дæхун хуæздæр æн,
Раздахтæицæ фæстæмæ, фал бабæй цæйбæрцæдæр рæстæги*
фæсте арв ку нирттивта, уæд, сæ сæрæн нецибал лæдæргæй
æрлæудтæнцæ: хуæнхтæ нæ разипдтæпцæ, нæдæр — еуæрди-
пей, нæдæр — цннердигæй. Арв пиггур-гур кодта. Хапиффæ
фестъæлфтæй æма Хангеримæ æхе пилхъивта. Сæ цæсгæмттæ
’ма усхъитæбæл æрхаудтæй уаруни цалдæр ставд æртæхи.
— Нимæт дæр нæмæ ку иæййес, — загъта Хангери. Цæуæн
цурддæр, кæдестæбæл искъобалæ уаййапæ, уарунæй пæхе кæ-
МИ баримæхсæц...
Еу цалдæр минутти тагъд-тагъдæй рауадæнцæ, уæдта æр-
лæудтæнцæ.
,— Уотæ мæмæ кæсуй, цума устур цæйдæр рæзти евгъуйæп,
— загъта Хангери.
Галеуæрдæмæ фæззилдта æма разæй цудæй, Ханиффи æ
фæсте хонгæй.
4 — Æцæгæй дæр! — фæгъгъæр кодта, æрлæугæй. — Мæпæ
дорин фарс... Мæнæ ба и бацæуæп дæр. Цурддæр ардæмæ.
40

а?ма е Хапиффи басхуста цидæр унгæг цъасæмæ, уæдта си æх-
уæдæг балæстæй.
Уой хуæд фæсте уарун, мухцуртæй кæлæгау писсæххæтт
кодта. Арвæрттивди рохсмæ Хангери бафæсмардта, ци аз-
гъупстмæ бацудæнцæ, уой.
— Уогæ ба ци изолмæ рафтудан — загъта е.
— Кæми аи? — рафарста Ханиффæ, Хангеримæ æхе нин-
гонгæнгæй æма æ еугур бауæрæй зир-зиргæнгæй.
— Зæроид уæлмæрдти, устур обаййи.
Фал тæрсгæ ма кæнæ.
— Цæуæн, цæуæн цурддæр ардигæй! Не ’ндеуп... Мæ боп
уæлмæрдти пæ ’й...
— Цитæ дзорис, Ханиффæ?! Ауæхæн ахæри куд цæуæи? Ар-
ви гъæр не ’гъосис?! Рагапп гæпæн дæр пæййес! Ами балæу-
уæн... Уæртæ фæстаг фарси рæбун ес даргъ, амад дор, къелай
хузæн. Цæуæн уоми исбадæн, — дзурдта Хангери кизги бахон-
гæй æма ’й æ фарсмæ æрбадунгæпгæй. Лæхъуæнмæ æхе нилхъив-
та еугур резгæ гурæй, цæсгон къохтæй.æмбæрзтæй ин æ сæр æ
рсубæл æрæвардта.
— Тæрсгæ кæнун, тæрсгæ кæнун, — дзурдта е, — не ’пдеун,
ие ’ндеун Хангери.
— Цæмæй тæрсис, цæ, æнæсæр? Ами æмирдортæй уæлдай
ку неци ес, — сабур æй кодта Хангери, æ хъури ниттохгæй æма
фæлмæи даугæй кизги сæр. Дæхуæдæг ба ма уотæ дзурдтай,
æма мæн хæццæ иецæмæй тæрсис. Кæсай, хæдзарæмæ ку æрбаз-
дæхæп, уæд дæбæл куд айуан кæидзæнæи.
Арв ферттивта æма æвеппайди къуругæиæн гуппитæ ииккод-
та. Ханиффæ фесхъиудтæй æма куддæр къубари хузæн ним-
пулдæй. Хангери æй никки æнгондæр æрбалваста æма
нигъгъос æй. :.
Æидегæй адтæй цидæр агъуд рæстæг. Уарун æма думгæ уо-
тæ гъæр кодтонцæ, арвæрттивд æма гур-гур, уотæ ахид иссæи-
цæ, æма цума зæнхи цъарбæл цидæриддæр ес, уоии ниххаф-
дзæнæицæ æма фесафдзæнæпцæ. >
Тас, зæрдæзмæлæн ’æнахур тас Ханиффи сувæллонау æхе
нитътътъæпæн кæнун кодта Хангерибæл. Е ’взонг, сугъдæг ба-
уæри фæлмæн гъарæй тавта лæхъуæни. Хангери фиццаг æхуæ-
дæг дæр нæ лæдæрдтæй,—аллирдигæй цæуй, зæгъгæ, ’ймæ ци’
гъар кастæй, е æй куд рæвдудта. Фал, æнгон цилле пъолциæй
æлвæст, кизги индтуг, æма фæлмæн гурæбæл æ кох æнæбари
ку ’рдаудта, уæд фестъæлфтæй, æ къохтæ хæрдмæ фæххауд-
тæнцæ, цума æнахур тæссаг естæбæл фембалдæй.
— Ци адтæй? — фæгъгъæр кодта Ханиффæ æма сонтæй
райахæста Хангерий усхъитæ.
41

— Нсци, нсци, — дзуаин лæвардта лæхъуæн. — нсци ’рцу-
дæй... Æрмæст... Корун ди... Æндæдæр исбадæ.
— Нæ, иæ! Ма мæ еуварс кæнæ... фур тæссæй рамæлдзæ-
нæн, — кæунгъæлæсæй исдзурдта Ханиффæ.
Е æ къохтæ æруагъта, пи ’й хъури кодта, уæдта бабæй сæ
æваст æрбаскъафта. Ханиффæ цъæхснаг «цъист» никкодта. Цу-
ма ’йбæл резæнгæ бацæфстæй, уотемæй, зир-зиргæнгæй, Хан-
гериймæ æхе нилваста.'
— Цæмæн мæ тæрсун кæнис, — истъифстæй Ханиффæ. Фур
тасæй мæлун... Ма мæ тæрсун кæнæ.
Хангери æ сæр бацагъта, цæмæй æ кеми æрцæуа, кизги ба-
бæй рахъури кодта æма фæлмæигъæлæсæй дзорун райдæдта:
— Ма тæрсæ, ма тæрсæ, Ханиффæ! Ма тæрсæ мæ уодигага...
Фал уой фæсте æ дзубанди цурддæрæй-цурддæр кæигæ цу-
дæй æма кизги гъоси сосæггæй, къуæзгæ-къуæзгæй дзурдта:
— Мацæмæй тæрсæ... мæн хæццæ ма тæрсæ... æз, уииис, нæ
тæрсун... нецæмæй тæрсун... Æз тæрсун æрмæстдæр мæхецæй...
мæхецæй... гъо, мæхецæй тæрсун.
Кизгæ лæгъуз игъуста Хангерий сосдзурд, фал уой дæр рез-
гæй æма æ бауæрбæл уой къохтæ зир-зиргæнгæй ку æрæстæф-
тæй, уæд æхебæл æгириддæр нæбал хуæстæй.
— А-а! Ду дæр тæрсис цæмæйдæр... æз æй æнкъаруп... мад-
та фесавдан, нæ?..
Æнæ еу æстуфæй æй е хъаурæгии къохтæй исиста, æ уæргу-
тæбæл æй æривардта ’ма ин æ адгин билтæ, æ лигъз цæсгон æн-
гон бати буни фæккодта.
Фицца’г усми Ханиффæ куддæр фæллæмæгъ æй/æнæргъу-
дити æй бауагъта æвналун, æ иихмæ неци стаус кодта, фал уой
фæсте, æвеппайди сирди гъæр никкæнгæй, рагæпп ласта æ
гъæбесæй ма раледзунмæ гъавта. Хангери ин æ нарæг астæу
райахæста æма й нæуæгæй æхемæ æрбайвазта.
— Ма тæрсæ... ма тæрсæ... рауай мæнмæ... ма тæрсæ, —
хæстолæфтгæнгæй дзурдта е.
Ханиффæ æ къохтæ Хаигерий усхъитæмæ фæббуцæу кодта.
— Рамæ-уадзæ! Æз нæ тæрсун... æз иæбал тæрсуи... æз не-
цæмæй бал тæрсун. Рауадзæ мæ... æз ардигæй цæугæ кæнун...
кенæдта ду цо... æз ами еунæгæй изайун...
Фал æй нæ уæгъдæ кодта, æрмæстдæр ма æхе’ игъуста:
; — Ма тæрсæ... ма тæрсæ...
Сæ медастæу раеудагъ æй тох, фал æмхъаурæ на ’дтæнцæ.
Кизгæ æхе ратонунмæ гъавта, лигъстæ ин кодта, фал е нæбал
иг&уста уой курдиæдтæ, нæбал имæ гъардта æ тæрегъæд. Уæд
Ханиффи къох фендзавдæй (фембалдæй) Хангерий хъæмай хум-
пъурбæл, кардбадзæбæл. Тагъд-тагъдæй .хуæцæн расгарста,,
42,

æма ’й, Хангери зæнхæбæл куд хъап кодта, еци усми хъæма
хумпъурæй фелваста.
— Рандæ уо! —нигъгъæр кодта е. — Рапдæ. Науæд дæ дæ-
хе хъæмаæй марун.
Хангери-исæрра уогæй, ие ’ргъуди кодта уой дзорун. Е ’ндон
гурæ ’йбæл æруагъта æма æ билтæй кизги цæсгонæн зудæ батæ
кæнуимæ фæййагайдта.
Ханиффæ хъæма фергъувгæй ралæдæрдтæй, циргъ хуæцæн-
гарз фиццаг цæбæлдæр куд фæббуцæу æй, уæдта æнæхъорæй
цидæр фæлмæн фиди куд бахизтæй.
Хангери, уæззау нæтгæй, зæнхæ хъæмай ревæд хумпъурæй
хуайгæй, фæрсæрдæмæ ратулдæй, æма багъос æй. Ханиффæ
фестадæй, тухуолæфт кæнгæй æма ниббизирт æй. Фур æлхъив-
дæй æ къохи хъæма ниндзуг æй.
Еци рæстæг рæуæггомау цæф æ реутæбæл исуадæй, хъæма
куд фехста,уой иæбал ралæдæрдтæй, бадзили-ули кодта, æ зæр-
дæ багъар æй æма уæсгоммæ рахаудтæй.
...Æлдар Бекмурзи тургъи, хæдзари цори тапкай буци æрæм-
бурд æнцæ еу къуарбиццеу — лæпполæги. Етæ фиццаг кæфти-
тæ ма иуазгутæмæ кастæнцæ, нур ба уарунбæл цийнæ кæнунцæ.
Сæ медастæу етæ фæййерис æицæ, ка си нифсгупдæр æй, ка,
бандеудзæнæй аци уаруи æхсæви будурмæ, зæроид уæлмæрд-
тæмæ фæццæун æма устур обаййи хурфæмæ балæсун... Биццеу-
тæй еу, фиййауи фурт — бæгъæмбад Кец, хæснæбæл исарази ’й
дзубандигонд бунатмæ фæууайунбæл.
Æвзалуй минкъий къæртт ин равардтоицæ уобаййи ниввæ-
рупмæ, æвдесæнæи, цæмæй исон базононцæ, уордæмæ ке фæц-
цуДæй, уой...
Нур ба, Кец, мæнæ, ивадæй, хæстуолæфтгæнгæй, кафгæ ци
уати кодтонцæ, уордæмæ балигъдæй æма æ зæрдæ балæгъуз æй.
Хадзарæ исханс æй. Еуетæ, биццеуи æхемæ ’рцæуи кæнун-
бæл фæцæнцæ, иннетæ, — æ къохæй æрхауæг хъæма райстон-
цæ æма ’пмæ десхузæй ракæсæ-бакæсæ кодтоицæ. Хъæма адæ-
ни къохтæбæл рацудæй.
— Айæ Хангерий хъæма æй. Тоги фæдтæ ’йбæл ес,— рай-
гъустæй Хъасболати дзорун. Уайтагъд æндаг дуарæрдæмæ фæ-
рраст æй. Еугур лæгтæ дæр æ фæсте ракалдæнцæ. Минути фæс-
те ма уати райзадæнцæ æрмæстдæр катайхуз кизгуттæ.
Æндегæй уарун банцадæп. Адтæй талингæ, лæкъæрдæ. Цъи-
фи лæгæрдгæй, цъæпп-цъæппгæнгæн лæгтæ къуæрттæгай фæй-
пердæмæ пурх кодтоицæ. Еутæ уадæпцæ æлдари бæхдонæмæ
сæ саргъи бæхтæмæ, иннетæ — иуазæгдонмæ сæ хуæцæнгæрз-
тæмæ. Иуазæгдони исхæлхъой æпцæ кувди бадæг адæи. Цалин-
мæ Хъасболат æхсаргард æ фарсбæл кодта, æ хуæцæнгарз, сау
43'

гъупгьуз хумпъури гьунста, а* бæх йн æидæмæ кодтонцас, уæд-
мæ Кец æрæскъйдтæй ма æ уасæ иссердта.
— Бнццеу æхемæ æрцудæй? — рафарста Хъасболат иуазæг-
донæй рацæугæй.
Кеци имæ бахудтонцæ.
Еци рæстæги фиццагдæр бæхтæбæл фæббадун кæмæн бан-
тæстæй, уоци æригоп лæхъуæитæмæ лæвæрд цирæгътæй тургъæ
исрохс æй.
— Кæцæй æрбахастай хъæма? — бафарста Хъасболат Кеци.
— Зæронд уæлмæрдти маэбæл æй устур обаййи хурфæй ка-
дæр раæхста.
Æнæстуфæй, цурдгомау æхе фæззилдта биццеуæй Хъасбо-
лат, бæхбæл фæббадтæй æма тургъæй фепдæбилæ ’й. Æ фæс-
те иниæ бæхгинтæ цирæгъти хæццæ ратахтæнцæ.
Уайтæккæ дæр æлдари тургъæ æрбаревæд æй. Бæхгиитæ
æма фестæгутæ ниххалæ ’нцæ зæроид уæлмæрдтæ ’рдæмæ.
Ханиффæ æ цæститæй ку ракастæй, уæд обай цирæгътæй
рохс адтæй, æ алфамбулай ба адæн æртумугъ æнцæ. Е æхебæл
исхуæстæй ’ма рабадтæй æпахур сирди кæститæ кæнгæй.
Æвæццæгæн, кæми æй æ.ма ци ’рцудæй, уой нæма лæдæрдтæй.
Фал, мæнæ, е ’игас Хъасболатбæл æривардта. Е ’нсувæри ба-
фæсмæргæй, кизгæ уайтæккæ алцидæр æргъуди кодта. Æ цæс-
гопбæл пиххуæцгæй, гъæрæй ниббогъ-богъ кодта.
— Æндæмæ ’й р’ахæссетæ, уæлдæфмæ! — исдзурдта еу ка-
дæр.
— Исæргъувтонцæ ’й, æма ’й æ къохтæбæл хуæцгæй рахуд-
тонцæ.
Обаййæй æндæмæ хезгæй, Ханиффæ ракастæй, цæф лæг кæ-
ми гъæуама адтайдæ, уордæмæ, фал си фæууидта æрмæстдæр
тоги хъум.
Хаигери адтæйиимæтбæл хъап обаййи рæбуи.
— Ци ’рцудæй? — бафарста Хъасболат æ хуæри.
Е бабæй æ цæсгои æ къохтæй фембарзта зæрдагайæн кудт
никкæпгæй.
— Мæ хуæрæ, радзорай, ци ’рцудæй? Марæг ка ’й? Уой
зонæ, æма арт бахуардтои. Мæ кæнгæ æпсувæри тог райсуни
ихæс мæнмæ хауй.
Еци дзурдтæ фегъосгæй, Хаииффæ æргъос æй æма е ’нсу-
вæрмæ æргом бакастæй.
у Хъасболат! — æпдон гъæлæсæй райдæдта е дзоруп, —
тог райсун дæу ихæс æй. Æууæндуи, соми нæ фæссайдзæнæ æма
дæ кæпгæ æнсувæри маст исесдзæиæ. Нæ дæ бафæнддзæпæй дæ
арт бахуард не ’сæнхæст кæнгæй цæрун.
44

— Дуккаг хатт Хуцауæй арт хуæрун, кенæ ме ’знаги рамар-
дзæнæн, кепæдта — мæхе! Зæгъæ марæги ном!
— Æз дæи марæг — загъта Хапиффæ.
Лдæм нийнæфтæпцæ æма базмалдæпцæ.
— Æз æй рамардтон, — дзурдта идарддæр Ханиффæ, — ра-
марæ мæ! ^
— Де ’хæс исæнхæст кæиæ... Фехсæ мæ!
— Цæй туххæи æй рамардтай? — бафарста Хъасболат.
— Е мæхе гъуддаги ’й... Æхсæ...
— Дзорæ, цæй туххæн?
Ханиффæ фæссабур æй.
— Бафхуардта мæ... Фегадæ кæпуимæ мæ гъавта... Тухæ
мии кодта.
Еци рæстæги исигъустæй рæхусти унæргъун.
— Æгас ма æй, æгас æй — исдæгъал-мугъул кодтопцæ лæу-
уæг адæм.
— Мæлгæ кæнуй, — загъта кадæр Хапгеримæ æргубур кæн-
гæй.
— Игъосис? Æ уод есуй,.—рахатта Хапиффæ е ’ргон Хъас-
болатмæ. Гъæуама мæ рамарай, гъæуама... Æхсæ!
Хъасболат не ’змалдæй, иеци дзурдта, æ сæр æруагъта, æ
галеу къох æхсаргарди æвзестæ хуæцæибæл æрæвæргæй.
Еугур дæр нигъгъос æицæ. Æрмæст ма рæуæг думгæмæ сæр-
сæр кодтонцæ бæлæсти сифтæртæ, уæдта цудæй цирæгъти
къæр-къæр.
Хъасболат æ сæр исæргъувта.
Æ, минкъин сау закъæй æмбæрзт, фæлорс цæсгоп адтæй
сабур.
— Ханиффæ! — нидæпæй райдæдта дзорун, — ду мæ кæнгæ
æпсувæри нæ рамардтай.
— Е мæпæп нецибал хæстæг адтæй, æ тог, азари бацæугæй,
дæумæ, мæ хуæрæмæ ку исгъазта, раст еци рæстæги.
Цæф лæг, пиннæтгæй, æхе исæнхуæрста æща е ’рæмбуйни
къæдзæбæл æруæзæ кодта. •
— Мæ адзал æрцудæй, — лæдæрдæй загъта е. Ханиффæ!..
Хуцау ди исарази уæд... арфæ дин кæнуп... ке мæ рамардтай...
Бахатир мин кæнæ, Ханиффæ!.. Бахатир кæпæ ду дæр, Хъас-
болат!.. Мæхуæдæг дæр нæ зудтои, угехæи ке дæн... сирд...
Ханиффæ раеуварс кодта æ къохтæбæл хуæцгути, бацудæй
мæлæг адæймагмæ æма æ цори уæргутæбæл æрбадтæй.
— Мæгурæг, мæгурæг, Хангери, — фæлмæп гъæлæсæй загъ-
та, æ дууæ къохемæй, уой къох рапсгæй æма ип æ цæститæмæ
кæсгæй. — Нæуæгæй бабæй нур ме ’исувæр дæ. Зонун æй, —
Дае бон дæхс бауорамуи пе ’ссæй. Дæ лæги азар дæбæл фæхъ-
45

хъæбæрдæр æй. Нур ба уæхæп æнæуинон иæбал дæ... пæгъ,
нæгъ!.. Ду раздæриккон дæ, мæ фæлмæпзæрдæ, бæгъатæр æн-
сувæр.
— Хуцау ди исбоз уæд, Хуцау ди исарази уæд... — нидæнæй
загъта Хангери.— Ду мæ сайтани хапйи рамардтай... мæ хур-
фи ка бадтæй. Уæхæп сирдæй... цæруимæ нæ бæззуй... Арфæ
дии кæпуп...
Е, фæстаг хатт нигъгъæрзгæй, уæсгомммæ рахаудтæй. Иста
æ уод...
ÆГÆЗЮНЗИЙНАДÆ
Еугур Кавкази Сирдонæй зийнадæдæргæиагæ лæг на’дтæй. Æ
уосæ Дакай ухеритæн адтæй дууæ æфсони: мæгурдзийнадæ æма
æ лæгæй æфсæрми кæнун.
Сæ дзæбæх кизгæ Гæнизæн еунæг хузæнон пъолци дæр на’дтæй
æма уой фудæй æндæмæ нæ цудæй. Сирдон æхуæдæг дæр сæр-
дæй-зумæгæй хаттæй еци еу фуси цæрмин кæрди. Е дæр ин адт-
æй цидæр æнахур: уарунмæ æ фадигъолти уæнгæ æривæзидæ,
сухæ рæстæги ба æ уæраги сæртæмæ дæр нæбал хъæртидæ, уотæ
исцубур уидæ æма барабанау къæр-къæр кæнун байдаидæ. Æ
еци минеугути фæрди Сирдон еугуремæн дæр арт бахуæридæ,
дууæ кæрци ин ке ес — даргъ, уæдта — цубур, уой туххæн æма
сæ æ мæнгæттæбæлæууæндун кодта.
Цардæй, æ хецæутти кæмæн некебал гъуди кæнуй, уæхæн ра-
гон æрдæгихæлд мæсуги.
Хæдзайрон фонсæй Сирдон дардта æрмæстæр хæрæг, фал е
дæр æндæгонд æрцудайдæ лæги фæндонæй, уомæн æма’ймæ æ
уосæ зелуи кодта,— дон ниуазунмæ’й тæрун гъудæй, хуæруйнаг
ин дæттун гъудæй.
Гъеууотемæй, Сирдони зæрди еу бони сæри æрæфтудæй уæл-
дай сагъæстæй исцох ун.
Уазал, уомæл фæззигон бони хæрæг гъæр уастæй балæдæрун
кодта æ хецæуттæн, дон ниуазун афонæ иы ке æй. Фонси хатти
фæдсс фегъосгæн, Сирдон бабадтæй пеци арти цормæ гъуддаг-
хузæй æма цума арф сагъæсти ранигъулдæй, уотæ æхе искодта.
Æ уосæ имæ, къуми цæбæлдæр, сир-сиргæнгæй, бакастæй, фал
неци исдзурдта, уотемæп æ куст идарддæр кодта. Гæнизæ дæр
арти фарсмæ æ дивилтæ æмпъозгæй, æ фидæмæ бакастæй æма
идарддæр архайдта. Минкъий рæстæги фæсте бабæй хæрæг ниу-
уаста.
— Е, дин, е! — нийнæфтæй Сирдон, æ къæхтæ фæрсæрдæмæ
р.айсгæй æма артмæ æдзинæг кæсгæй.
46

— Ци«е ди, е»? — рафæнзта æй æ уосæ,— хæрæгæн дон дæт-
тун афонæ’й.
— Е, дии, е! —загъта бабæй нæуæгæй Сирдои.
— Дæумæ нæ дзурдæуй,— хæрæгæн дон дæттун афонæ’й!
— Ма хъор кæнай, дæ Хуцауи хатирæй!
— Ци?!
— Гъуди кæнун мæ, зæгъун, бауадзæ.
— Гъуди кæнун?! — ниддеси’й Дака. Æма æ сунтæ псраст-
гæнгæй æ лæгмæ ниссæццæ’й.
— Гъо! Гъенур ба, æвæццæгæн, кутемæй псгъæздуг уон, уо-
мæн мадзал иссердтон.
— Æрбайгъосай, хæрæгæн дон дæттунмæ цæуис æви нæ?
— Æвæдзи мæмæ не’гъустай. Æз зæгъун...
— Хæрæгæн дон дæттунмæ цæуис?
—Мæнмæ уотæ кæсуй, æма исгъæздуг ун æнгъезуй...
— Кæд уотæ’й, уæдта лæууæд æдонугæй. Мæнæн дæр дæуæй
фулдæр, пайда нæ’й,— рамæстгун æй Дака æма нæуæгæй къумп
сир-сир кæнун байдæдта.
— Гæнизæ,— æхе рахатта æ кизгæмæ Сирдон,— цо хæрæгæн
дон радтæ.
— На, нæгъ! Некæддæр, некæцихузи! — фæббуррот кодта
Гæнизæ æма æ фидæй идарддзæфдæр ргабадтæй.
Еугур дæр нигъгъос æнцæ. Уæдмæти Дакай тъифсун исигъ-
устæй.
— Хуцау мæ цæй фудæй æфхуæр.уй! — райдæдта дзиназуп.
Мæ циуавæр уæззау тæрегъæдти фудæй нæ дæттуй адзал дæу
хузæн æлгъист, лæвархуар æвдеуæн. Хæрæгæн дон радтупмæ дæр
зийнадæ кæнуй. Алцидæр мæп рагъбæл æй: хуæруйнаг ин кæнæ,
хъæппæлæй æй аразæ... Нæ мæ фæндуй, нæ мæ фæндуй косун!..
Хуæдмæл дæр ниууæд судæй. Исбаддзæн æз дæр’ма баддзæнæн
дæу хузæн. Æзмæлгæ дæр нæбал фæккæндзæнæн!.. Гъе, уотæ!..
Гъа! — æма силгоймаг æ лæги ком-коммæ къелабæл æр.бабадгæй,
æ къохтæ дзиуарсар æвæрд никкодта æ реутæбæл.
— Фæдтæ? — сабургай бафарста Сирдон. Гъома, хуарз, æз
мæлунбæл арази дæн. Атæ баддзинан. Æрмæст зонетæ: не’рте-
мæй фиццагдæр ка фезмæла кенæ исдзора, е кæндзæнæй амæй
фæстæмæ хæрæги гъуд,— ниллух кодта Сирдон æма дзæбæхдæр
нсбадтæй. Гæнизæ дæр æ хуйун ниууагъта æма еци еу уавæри
пигъгъæдæг æй.
Зæронд мæсуги хурфи ма игъустæй æрмæстдæр арти хурфæй
хускъæ согти къуппитæ. Æндегæй æстæиæй-астмæ — фиццаг,
уой фæсте ба — ахиддæрæй-ахиддæр æрбауасидæ æнгъæлдзау
хæрæг.
47

Ку неке сæ багъигæ дардтайдæ, уæд,- бæр.æг нæ’й, цæмæй фæ-
цайдæ сæ дæргъвæтин æнæзмæлгæ нигъгъос. Фал син сæ хебарæ
бакъулумпи кодта синхаг — борхелæ Азамат.
— Уæ боп хуарз — загъта Азамат, медæмæ æрбахезгæй, æма
уати тæккæ астæу æрлæугæй. Дзуапп ку нæ фегъуста, уæдта ку
фæууидта, бийнонтæй неке фезмалдæй æ бунатæй, кæсгæ дæр
имæ неке ракодта, уæд Азамат балæдæрдтæй- се’хсæн гъуддаг
хуарз нæ’й, зæгъгæ , æма æ хабар ракæнупмæ фæттагъд кодта.
— Æзинæ ми ци агæ райстайтæ, е мæ нур, хъæбæр æхсицгæ
гъæуй. Радтетæ мин æй.
Дзуапп нæ фегъустæй. Гъуди дæр æй неке æркодта. Иуазæг
истухстæй, — æгас æнцæ атæ, æви нæ? Сирдопмæ бацудæй æма’
ин æ цæсгонмæ фæрсæги каст бакодта.
— Æ цæститæ никъолунцæ, уæд æгас æй,— исдзурдта е. Ра-
хæссетæ мæ агæ!
— Дзуапп на’дтæй. Æнæ хъипп-сунæй, бæласи салд лухтау
бадтæнцæ хæдзарггæгтæ. Азамат æ фур десæй уæд еуемæ бакæ-
сидæ, уæд— иннемæ. Æ зæрдæ куддæртæ кæнун байдæдта. Æхе
разилдта æма рацудæй тургъæмæ. Цæйбæрцæдæр рæстæги фæс-
те уатмæ æрбаздахтæй’ма мæстгунæй гъæр кодта:
— Сумах дзубанди бакодтайтæ!.. Уæхе ниммæрдтæ кодтайтæ,
цæмæй мин мæ агæ бауорамайтæ, ма’й уæхецæн «исфонс» кæнай-
тæ! Æдзæсгон, æнæфсæрмæ адæм!.. Кæми’й мæ агæ? Рахæссе-
тæ’й! Нæ уæ фæндуй?.. Мадта’й мæхуæдæг иссердзæнæн!
Къумзелæ, къумæзгелæ ракодта, фал агæ ку не’ссердта, уæд
ралгъиста, зæнхæмæ нитту кодта æма уатæй рацудæй. Цалдæр
хатти ма си’й курдта уæд сабурæй, уæд — тингунгæнгæй. Æппун
фæстагмæ е исæрра æй.
— Ци кæнтæ! Мæнбæл ходетæ! Нæгъ! Нæ уæ бауаддзæнæн!
Æв мæхуæдæг... игъосис Сирдон! Æз дæ уотæ бафхуæрдзæиæн!
Игъосис, æрбадтæ агæ! Нæ дæ фæндуй?! А — а! Барæнæуай!
Е бацудæй Дакамæ, æхе’ймæ æркъолæ кодта æма ин æ тæккæ
билтæн нибба кодта. Уой фæсте ба æхе исраст кодта æма Сир-
донмæ бакастæй. Е бадтæй къудурони хузæн.
— Куд æй?! Е дæр дии фагæ нæ’й?!— нигъгъæр кодта Аза-
мат. Мадта ма дин гъа/—загъта, Гæнизæмæ бацæугæй, æма уо-
мæи дæр раст уæхæн ба никкодта. Сирдон æрбайвадæй, фал нæ
фезмалдæй. Уæд Азамат хæдзари хецауи размæ бацудæй, рал-
васта, ’ма ин е’хсæрифарс фæндон ниггæрах ласта. Сирдони цæс-
титæ ниттæбар-тубур кодтонцæ.
— А ци’п,— сайтан æ зонæг?! — фæгъгъæр кодта Азамат æма
æхсæггаги хузæн фæлорсæй, сирди гъæуæйттæ гæнгæй, æндæмæ
р.асæррæт кодта.
48

Дака сурх-гъолонæй, æнæфæлкъуæргæй кастæй æ лæгмæ.
Æрæги-дурæги æфхуæрæн хузи, илгъ цума кæнуй æ сæри хе-
цаумæ, уотæ æ сæр батилдта.
— Лæг! — исдзурдта уосæ.
— Æгъа! — ниххортæ-мæйтæ’й лæг.
— Лæг! — идарддæр дзурдта Дака,— ду — лæг! Нæ гъæуай-
гæнæг! Лæг!.. Фидæ!.. Нæ, ду золкъæ дæ!.. Ду сæ къæхтæй кæ-
бæл хæтунцæ, еци фагус дæ. Ду — сили дæллаггурæ!.. Ду...
— Цæбæл ма дзорис! — бауорæдта æй Сирдон. Фæххуæрд
дæ... Æсхуайæ хæрæгæн дон дарунмæ.
ФИЙЙАУ БАДЕ.
Е кастæй Хъазбеги цъонгмæ. Уæйуг хонхи сæрбæл æрт-
тпвтонцæ, гъазтопцæ Сослани æндури аййев хузтæ æма е цæ-
хæртæ калдта нигулгæ хори тунтæмæ. Еугур идард æма хæстæг
къæдзæхтæ дæр, адтæнцæ аууони. Еунæг Хъазбеги хонх нæма
’ртæстæй хорæй æма æ цъоппи ирд сæнтуорсдзийнадæ раййивд
æй аллихузи нивти уолæнти’змæлдæй.
Уалдзигон хорпигулди тæмæссаг нивтæмæ Бадей зæрдæ ба-
рохс æй. Æ царди имæ фиццаг хатт багъардта уотæ арф ниййе-
рæг-æрдзи рæсугъддзийнадæ. Уингæ ба алкæддæр, кодта бæрзонд
хуæнхтæ, тар гъæдтæ’ма арф тæрфитæ.
Æма мæнæ нур ба... е æдзинæгæй кастæй Хъазбеги хонхмæ,
æ алæмæти рæсугъддзийнадæбæл фур десæй мардæй, æ сæри баз-
малдæнцæ нæуæгигурд, æндæрхузи,— раздæр имæ ка некæд ад-
тæй, уæхæн гъудитæ.
Уотæ’ймæ кастæй, цума Хъазбеги хонх кæредзебæл баст, тæл-
мæвæрд æгомуг къæдзæхтæй нæ’й, фал уодæгас уæйуг, æ уорс
сæр бæрзонд ка исиста, æма æ паддзахи ходæ сугъзæрийнау кæ-
мæн æрттевуй фалдзости. Æма цума е ’ндон цæстингасæй рафæл-
гæсуй, æ дæллæй лæууæг, сæрæй ин ниллæг ка ковуй, еци иннæ
уæйуг къæдзæхтæмæ. Цума æнæсумæй æнгъæлмæ кæсунцæ Бæр-
зопди Бадæги еунæг фездæхмæ, æма бардзурд фегъосгæй ба,
ниййарц уодзæнæнцæ кумæдæр, æгæыои арви кæрæнттæмæ, адæй-
маг рагъуди кæнуп дæр кæбæл не’ндеуй, уæхæн «къасаратæ сæт-
тунмæ».
Адæймаг... гъи! Адæймаг ци’й?! Цæй хъаурæ имæ ес? Ци æ
бон æй? Зæгъæн, æз ци дæн?.. Уогæ адæн дæр фæйнæхузти æн-
иæ. Ес,— мæн бон ке хæццæ пæ ’й равзарун. Æз уони цори, змен-
сн бугъæ Хъазбеги цори куд уа, уоййау дæи. Нæ гъæун финсæг?..
Цæйбæрцæ рауайунтæ ма мæ гъæуй уомæ! Кенæ лавки косæг Со-
3о? Ходæг дæр æй, уони хæццæ мæхе баруи. Гъай-гъай! Етæ дæс-
1 Ираф № 3
49

ни æицæ алцæмæ, ахургонд, æз ба... Ци дæн, ка дæн? Фиййау,-
еске фусти дзоги фиййау. Нæ хуæнхтæмæ над арæзт ку фæцæй,
уæд нæ хестæртæ кувди ниуазтонцæ Созо, гъæуи финсæг æма
еци... инженери цæрæнбони туххæн.
— Хуцау’нин сумах хузæн лæгтæ фулдæр. радтæд,— арфæ ин
кодтонцæ.
- Уотæ ба ка зæгъдзæнæй,— Баде дæу хузæн лæгтæ нæмæ Ху-
цауи фæрци фулдæр уæд. Дæ гъудий кæрони дæр ма æрæфтуй-
æд.
— Бадей цæрæнбопи туххæн баниуазæн,— æвеппайди фæгъ-
гъæр кодта кадæр æма ходæгæй бакъуæцæл æй.
— Бадей цæрæпбони туххæп! Урр-а-а!.. Ха-ха-ха-ха!..
Æ аллифарс уæзданæй кæци фустæ æхспдтонцæ хуæнхаг сон-
гун ниллæг кæрдæг, етæ æваст фæйнердæмæ фæппурх æнцæ.
— Æр-рæйт! С-сиу! — фескъотт сæбæл кодта финйау, цæ-
мæй æрсабур уонцæ.
«Етæ-ахургæндтæ,— идарддæр сагъæс кодта Баде,— алцидæр
зонунцæ, æз ба... Э-е! Уогæ мæхе ци мæстæй марун!»
— Фс-сит! — н^еуæгæй фескъотт кодта е.
«Æз дæр ахургонд ку уайнæ, киунугутæ ку кæсинæ... Æз
уæд... ци искæнииæ уæд? Æз уæд... Нæ зонун, ци, фал, æвæццæ-
гæн, ести уæхæн искæнинæ!.. Еугуремæн дæр хуарз куд уа. Ма
уæд адæни цæстити уæлиау æвæрд уайнæ. Æз дæр уæд Хъазбе-
ги бæрзæндæн уодзæнæн. Æнæ ахургонддзийнадæй ба неци иса-
разæн ес».
Арф нийнæфтæй.
Зæгъæн, нур... нур ку ниллæууон ахури надбæл, уæдта куд
уодзæй?! Ей-ей! Ма мæ ахур. ба ка кæпдзæй, ка? Нæ нæмæ ес
уæхæн лæг. Ескæмæн ку зæгъай, уæд ма дæбæл ходгæ дæр фæк-
кæндзæнæй: «бæдæйнаги ахургонд исун фæндуй, Нæгъ, гъуди
дæр ибæл ма кæнæ».
— Фс-сит! — нискъотт кодта æма размæ æгæр ци фустæ ра-
ервазтæнцæ, уони фæдбæл цурд-цурдæй рацудæй.
— А-а! — æваст исцийнæ кодта Баде, æрлæудтæй æма æ ку-
рæти фехсуд дзнппи æзгелун райдæдта.— Мæнæ æй! Мæнæ мин
кæми амондзæнæнцæ! Уоми берæ ахургонд адæм ес... Æз син
балигъстæ кæидзæнæн...
Баде æ дзиппæй æпхъирттæ гæгъæдий гæппæл исиста, æ къох-
тæй æй ралигъзитæ кодта, æма’й цуппæрдагъæй арæхстгай фæс-
^æмæ æ бунати пиввардта.
Е адтæй, æфсадмæ кæцæй ферветупцæ, уордигæп хунди гæгъæ-
ди. Баде гъæуама иссудайдæ сахармæ æма халæ иснстайдæ
службæмæ цæунп туххæй.
50

— Хуцау мин ку баагъаз кæнидæ æфсадмæ бахаунмæ,— æхе-
цæп гъудитæ кодта Баде.
Е кастæй Хъазбеги хонхи цъоппмæ æма æ нифсæйдзаг цæс-
титæ фур цийнæй идзулдæнцæ...
Уоми ба, Хъазбеги сæрбæл, æносон рохсдæттæги сурх-тар.гон
тупæ фæстаг хатт ферттивта хонхи тæккæ къонцбæл, æхе фес-
хуста æма æрвон итигъдадæмæ фæттахтæй.
...Банхус мин кæнæ, Хъазбег, ба-мин æихус кæнæ! — искувта
Баде æма фусти дзогæ гъæуæрдæмæ раскъардта... Сахари, æф-
садмæ кæцæй æрветунцæ, еци уорс азгъунсти баком-коммæ, еу
фæзуати æмбурдæн æнгъæлмæ кастæпцæ æригон лæхъуæнтæ.
Æрхæццæ и Барей кезу æма, айсопггæй арда:мæ катаигæпгæ
ци дуармæ кастæй, уобæлти хæлæф-хæлæфæй бахизтæй.
Устур уатп, сурх хъумацæй æмбæрзт стъоли уæлгъос бадтæн-
цæ цалдæр лæги æрттевагæ æфсæддон дарæси.
Сæ медастæу адтæп еу... алкедæр уомæ дзурдта.
— Уæртæ е,— фæммедæг æй гъуди Бадей сæри,— Хъазбеги
хузæи æй, иниетæ ба — уой дæлбарæ хуæнхтæ.
Бадсй зæрдæ æнæнгъæлæги æхцæуæн дзиги-дзиги бакодта.
Е нсласта зелгæ асиккæй тухт гæгъæдий гæппæл.
Стъоли цорп бадгутæ тухт райстонцæ, райхалдтонцæ’й уæд-
та цидæртæ дзоруп æма финсун райдæдтонцæ. Фæстæмæ ин æй
равардтонцæ.
— Цæугæ дæ хæдзарæмæ! Уæгъдæ дæ,— загъта Баден рази
лæуугег тæлмацгæнæг.
— Мæ халæ пе’схаудтæй? — къæмдзæстугæй рафарста лæ-
хъуæн.
— Не’схаудтæй, нæ! Дæ хæдзарæмæ цо æма дæ фур цийнæй
дзæбæх æрниуазæ арахъ.
Баде нийвад æй æма æ бупатæй нæбал æзмалдæй. Æ тæрни-
хæй уазал хеди тъинккитæ рагъардта, æ ирд, сор цæститæбæл
бæрæг адтæй сæри хъапзи тухгуст.
Сæ сæргъи иннæ радон лæхъуæи æрлæудтæй,— е ба уæддæр
нæма æпдæ кодта.
Цæмæн лæууис? Рандæ уо! — фæззуст кодта тæлмацгæнæг.
— Дæ хуарзæнхæй, хецауæн балæдæрун кæнай... мæн зæ-
гъуп фæндуй...
— Ци ма дæ гъæуй?
— Мæп службæ цæун фæндуй, мæ халæ ба нс’ схадтæп. Уо-
темæй мæ нæ райсдзæнæнцæ?
— Нæ, нæ!.. Уотитæ нæ фæууй... не’нгъезуй... нæ р.айсдзæ-
нæнцæ!..
— Ра-син æй тæлмац кæнай, дæ хуарзæнхæй. Мæн фæндуй
ракорун...
{51

— Не’мбæлуй, не’мбæлуй! Уæхемæ цо!
— Е ци дзоруй? — бафарста тæлмацгæнæгн стъоли сæргъи
бадгутæй еу.
— Коруй, цæмæй æй райсонцæ. Æхе къахæй æй службæ кæ-
нунмæ цæун фæндуй.
— Æмбал болкъон,— æхе разилдта еу афицер æ синхагмæ,
Бадемæ æпгулдзæй амонгæй,— дессагмæ бакæсун дæ нæ фæндуй,
мамоити хузæн æй... Службæмæ’й æрфæндæ адтæй.
— Æцæгæй? Кæсай, кæсæ! — маргæйдзаг мур-мур, бакодта
болкъоы,—’ма раст æй, æвæдзи æй æ хæдзари цард нæбал та-
вуй.
— Болкъопмæ бакæсгæй, тæлмацгæнæг игъæлдзæг худт
никкодта, Бадей усхъитæбæл фæххуæстæй, фæ’й зилдта æма’й
дуарæрдæмæ фесхуста.
Фæзуати равзургæй, Баде дзæвгарæ рæстæг æ уасæ нæбал
ердта æма дзæгъæлн гиудтæй кезуй лæууæг лæхъуæнти’хсæн.
Еци къуарæй минкъий уоддæр лæудтæнцæ цалдæр, лæхъуæ-
ни æма лæмбунæгæй кæмæдæр игъустонцæ. Рæстæгæй-рæстæг-
мæ райгъуридæ сæ гъæр худт.
Баде æхе уордæмæ байста æма фæууидта зæнхæбæл бадгæй
дууæ æригон лæппой. Сæ еуей къохи адтæй къæрандас æма уорс
гæгъæдий пъæсту... Цидæр амудта æ рæбун, уомæн.
— А-«м», а ба-«н»,— дзурдта е, къæрандасæй цидæр, хæнхи-
тæ кæнгæй.
— А-«м-му» — æ фæсте загъта синхон.
— Кæсай имæ!.. гъоги хузæн... «м-му» — рафæнзта æй фиц-
цаг.
Лæхъуæнтæ ниххудтæнцæ. Баде дæр баходæзмолæ кодта.
Дзодздзæги бабадтæй «ахургæнæги» фарсмæ æма къæрандаси
циргъ фий гæгъæдибæл куд гуруй, уомæ кæсун байдæдта.
— Дæу ба ци гъæуй? — бафарста æй амонæг,— дæу дæр
ахур кæнун фæндуй?
— Фæндуй мæ.
— Фиццаг бал федгæ бакæнæ.
— Бафеддзæнæн.
— Цæйбæрцæ раддзæиæ?
— Ду ба исахур, кæнунбæл цæйбæрцæ фистай?
— Æз? Æз неци фистон. Æз мæхуæдæг есун.
— Ма дæ лæвари кæми ахур кодтонцæ?
— Ахæстдони... æндæр кæми...
— Æцæгæй! — бадес кодта Баде.— Уæхæн рауæнти дæр кæ-
сун æма фипсупбæл ахур кæнуицæ?
— Куд уинис, уотæ.
Баде листæг никкастæй лæхъуæпмæ.
52

— Гириз кæнуй, æви нæ — гъуди кодта.
— Гъæйдæ, ци унафæ кæнис, къудурон! Фæндуй дæ ахур кæ-
аун? — бакъуæрдта Бадей е’рæмбуйни къæдзи циргъæй.
— Байгъосай! Еунæг хатт адтæ ахæстдони? — хийнæйдзаг
фарстайæй ин «дзуапп» равардта Баде.
— Еунæг хатт.
— Дуккаг хатт ба дæ уордæмæ нæбал фæндуй?
— Дæу унафи нæ’й! Рахъудти уо ардигæй!
— Дзæгъæли нæ комис, фæсмон ибæл кæндзæнæ: студент
исадтайсæ,— байдзулгæй загъта Баде æма рацудæй.
Е кастæй Хъазбеги цъонгмæ. Бæрзонд хонхи цъæх къолтæбæл
ниххæлеу. уогæй, фустæ. хæлæфæй æхсидтонцæ мудгун кæрдæг,
Хор фæсхонхмæ ниттулдæй, фал ма æ тунтæ гъазтонцæ Хъаз-
беги уорс сæрбæл. Æма Бадемæ уотæ кастæй, цума еци егъау,
сæрустур зæронд уæйуг игъæлдзæгæй дзубанди кæнуй изолмæ
æно’сон рохсдæттæги хæццæ. Фал неке фегъосдзæнæй уони дзу-
банди, некæмæн бантæсдзæнæй уони сосæгдзийнæдтæбæл цъиф-
калæы фæккæнун... Хуæнхтæ сæ «паддзахи» аллифарс лæуунцæ
ецй-еу коммæгæс æнгъæлдзаути хузи...
«Хъазбеги хонх байзадæй еци-еу æнæбасæтгæ уæйугæй,— гъу-
ди кодта Баде,— æз ба — еци-еу нецæййаг фийнауæй. Бæрзонд-
мæ иссæуни фæндæнттæй фудæнгъæл фæдтæн.
Ахæстдони дæр ма давгути æма маргути цæбæлдæрти ахур
кæнунцæ, æз ба... А-а, еунæ Хуцау! Ци кæнгæ’й мæнæн? Гæрр,
гъæуама ахæстдонæмæ бахауон, цæмæй... Нæ, нæ! Уæхæн гъуд-
даги бæсти фиййауæй рамæлун хуæздæр æй...»
Уотæ æхе сабур кодта. Баде, фал æй æ гъудитæ æнцад нæбал
уагътопцæ, æ фæндæнттæ арфдæр, тухуастдæр кодтонцæ æма
ести хуарз, устур гъуддаг исаразунмæ бæлдæ æ сæрæп пæбал
цох кодта.
Дзæвгарæ рæстæг фæллæудтæй еци-еу рауæн. Æ цæсгоп ма
«зулунтæ» дæр ниццæй фур сагъæсæй æма меднимæр тохи
итпнгдзийнадæй; бæрæг ибæл адтæй æ тухст.
— Цæй! Ци уа, е уæд! — æппун фæстаг, æ дæндæгутæй никъ-
къæс-къæсгæнгæй, загъта Баде.— Кенæ мæ фæндон уодзæй, ке-
нæ — мæлунбæл арази!
* * *
...Фæтæнкъабазæ тæрси сатæг буни, аууони сæхе баримахс-
тонцæ зинг хори лæфинттæй дууæ фиййауи,— Баде æма Екка,
сæ фусти дзогти хæццæ.
Къæсхур, ивадхуз Баде дзурдта е’мбалæн æ мæгур,бæнттæ.
Екка имæ ку лæмбунæгæй игъуста, ку ба — фурходæгæй туппур
яескъудтæ кодта.
53

— Ма? Ахæстдони дин хуарз адтæй? — гиризгæпгæй бафарс-
та Екка.
— Кунæг нæ! — дзуапп равардта Баде.
— Мадта уæд радавун унаффæ цæмæн искодтай?
— Исахур мæ фæндæ адтæй...
— Ци-и?
— Нæ... неци...
— Е-е, мæ лимæн. Хуарз гъуддагбæл исахур кæнун не'р,æф-
тудæй дæ зæрди.
— Нæгъæ!.. Нæ мæ лæдæрис.
— Ци си нæ балæдæрай, уæхæн дессагæй си неци ес.
— Гъо, фæууæд, фæууæд уотæ дæр! Ниууадзæн уой. Сатæг
кæнун райдæдта. Нæ уинис, фустæ хезун райдæдтонцæ. Дæлæ
дæ дзогæ рацох æй. Цæуæн.
Фиййæуттæ фæххецæн æнцæ.
Уæрæх адаги фæпдон-парахатæй хезунцæ фустæ. Бони
тæвдæ фæссастæй. Хор ранигулдæй фæсхонхмæ.
Баде лæудтæй туппур.бæл, лæдзæгбæл æнцойиæгæнгæй, æма
кастæй Хъазбеги хонхи цъоппмæ. Имиста æ евгъуд цард. Æ зæр-
дæбæл æрбалæудтæй, куд æнæмæтæ цард кодта раздæр, цалин-
мæ Хъазбеги хонхи цъоппмæ фиццаг хатт никкастæй, уæдмæ/
Уæд, паддзах-хопхи æпæфæууинд рæсугъддзийнадæй «фæс-
сонт» уогæй, æ уоди фарнæ цума æ фунæй райгъал æй, уотæ ник-
катай кодта, æрфæндæ æй адтæй кумæдæр бæрзондмæ истæхун...
Æргъуди кодта Баде æ хуарз фæндæнттæ’ма бæллецтæй куд
неци рауадæй; æримиста æ бунтон дзæгъæли гъезæмæрттæ ахæст-
допи, е’нæпапдай ухеритæ, æма æ мæгурбон балæдæрдтæй. Ба-
лæдæрдтæй, ардигæй фæстæмæ ин æнæ бæрзонд бæллецтæй æнæ
уодрæвдауæн сагъæстæй цæргæ ке’й.
Цæхгун, ставд цæстисугтæ гæр-гæр.æй уадæнцæ æ хауд рос-
тæбæл æма мæрдон цæстиигасæй искастæй Хъазбеги хонхи цъоп-
пмæ...
БÆХДАВÆГ
Адтæй тар æхсæвæ. Сабурдзийнадæ ихалдæй æрмæстдæр
гъæугæрон цæугæдони æнæскъунгæ гъæрæй. Сабан æма Гуйман
зæнхæбæл бадтæнцæ тургъи, кауин горени рæбун æма сосæггæй
дзубанди кодтонцæ.
— Цæмæннæ ин бæззун цардæмбалæн? — дзурдта Гуйман.
Муггагæй уопæй ниллæгдæр нæ ан. Раст зæгъгæй мæмæ, гъæз-
дугдзийнæдтæ нæййес, фал е дæр хъал бийнонтæй нæ ’й.
— Гъуддаг уой медæгæ нæ % — дзуапп лæвардта Сабан.
Балæдæрæ: мулкбæл нæ дзорун... Расагъæс кæнай, дæу хузæн-
мæ е лæгмæ æрцæудзæнæй.
54

— Ту, арт дæхæдзари фæууа! Æз дæ, ардæмæ æрбахудтои,
ачъдауи куд фæткуй, уотæ, мæ фидæн цгемæй зæгъай уосæ ко-
рун мæ ке фæндуй æма мин гъуддаг бакæиа, ду ба мин цидæр-
тæ бæр-бæр.кæнис. Гъæйдæуай, зæгъай æй, цæй фудæй нæ ба-
комдзæнæй мæнмæ. А-а? Æз ци дæн? Систдун дæн, æви æмбуд
асмаг кæнун? Æргомæй дзоргæ, æ зæрдæмæ ми ци" нæ фæццæу-
дзæнæй?
Мæ зæрддаг, тæвдæ ма кæнæ. Куд æмбалæн, уотæ дип дзо-
рун. Нæ дæм^ æрцæудзæпæй, — æууæндæ мæбæл. Уæхæп кизгæ
арти хузæн лæхъуæнмæ бакомдзæнæй, ду ба... Цæй уосгор дæ!
Зугуни голлагæ, æндæр неци. -
— Зугуни голлагæ?! — бадес кодта Гуйман.
— Зугуни голлагæ дæ. Ци? Не ’руагæс ди кæнуй? Дæхемæ æр-
кæсай. Æдеугурæй’дæбæл мæн хузæн 20 анзи цæуй, ма саугу-
стæй губур кæнун байдæдтай. Е, гъай-гъайдæр,, хуарз æй, фал
фулдæр сæризундæй гъæуп косун. Еугурæй дæр косунцæ. Æ|з
дæр æзмæлун. Фал ма æидæр цæмæндæртæн дæр рæстæг иссе-
рупцæ етæ, ду ба...
— Циуавæр «цæмæндæртæн?»
— Кунæг цидæртæ нæййес! Де ’нгæр.тти æхсæн ескæд фæууис?
Лимæнæй ке хæццæ цæрис? Неке... Мæн хæццæ дæр евстагмæ
фембæлис. Æноси дæр къамбецтæ, уæрдун, фæрæт æма бели
хæццæ дæ. Косун дæр хуарз æй, фал æнгæрттæ дæр ироихгæнгæ
нæ ’нцæ.
— Е раст æй, ме ’мбæлттæй байзаддæн.
Фал, нæ уинис, куд æй: уонæй еуетæ сæхуæдтæ берæ хъиа-
мæт кæнунцæ... иннетæ... ипнетæ ба, дап, лæгъуз гъуддагбæл них-
хуæстæнцæ.
— Ха-ха — уæлбекъонæй бахудтæй Сабан... Лæгъуз гъуддаг-
бæл... Ехх, Гуйман, Гуйман! Гъёиур дæ зæгъуйпаг исзагътай.
Лæгъуз гъуддагбæл... Ниййардудтонцæ дæ æма сæ фæнзис. Ци-
уавæр æй еци лæгъуз гъуддаг?
— Давуни хуарздзийнадæй ци ес?
— Давуни зæгъис? Гъо, æнæмæнгæ, кæмæй радавдæуй, уомæн
пæ бæззуй. Фал, æхуæдæг ка давуй, уомæн... неци ин æй... хуарз
æй.
— На-а, уæддæр давун æгадæ ’й... æз...
— Ци, уой зонис, — итингхъурæй æй бауорæдта Сабан. Ду
зæгъис: æгадæ ’й... Æз ба дин зæгъун: бийнонти гъуддаг.кæнуп
дæ гъæуй, — уотæ нæ ’й?! Кизгæ ба дæумæ нæ, фал бæхдавæг-
мæ æрцæудзæиæй. Цæмæи? Къæрних, бæхдавæг ке ’й, уомæ гæс-
гæ нæ. Е уой зонгæ дæр нæ кæндзæнæй... Фал æррæстæ... уæ
Дууемæ дæр’æркæсдзæнæй æма уой р.авзардзæнæй, дæубæл ба
æрмæст фæхходдзæнæй. Уотæ, зугуни голлагæ ке дæ, уомæ гæс-
55

гæ ’й. Е ба уодзæй цæрдæг, цæхæрцæстæ, гурвсдауцæ, кафæг, ху-
æцæнгарзæй дæсни архайæг, дæу хузæнтти дони къоси нинни-
гъолдзæнæй. Бæхдавæг ку нæ уайдæ, уæдта е дæр дæуæй лæг-
дæр нæ ’й.
— Гъи-и. Æнсувæр, куд дæмæ кæсун, уотемæй ду сайтан ци-
дæр дæ.
— Æз?
— Лæги æрхицæ кæнун кæндзæнæ.
— Æз дин ку неци... æз дин айдагъдæр рæстдзийнадæ дзор.ун.
— Е-ехх!.. — нийнæфтæй Гуйман æ къæхтæбæл ислæугæй
æма е ’уæнгтæ ивазгæй. Нæ баууæнддзæнæ, Сабан, еци кизги
куд бауарзтон. Айдагъ давун æма æстъегъунмæ нæ, фал зиндо-
нæмæ цæунбæл дæр арази дæн уой туххæй. Уæддæр, æвæдзи,
раст дæ, — ниссагъæсгæнгæй ма ’йбæл бафтудта, — æз æ цæсти
кенæ — голлагæ, кеиæ ба циуавæрдæр будургъæ дæн.
Цæйбæрцæдæр усмæ нигъгъос æнцæ. Æрмæст игъустæй Гуй-
мани фиййи карз сун-сун.
— Гъема мæ куйтæ бахуæрæнтæ! — фæгъгъæр кодта æппун-
ф_æстаг. Бавзардзæнæн... Райдайдзæнæн давун... Уæд та ма уо-
тæ раййевдзæнæн, æма æ зæрдæмæ бацæудзæнæн. Гъæйдæ, Са-
бан! Цæттæ дæн нуртæккæ дæр... Ахур мæ кæнæ... Мæхуæдæг
не ’сарæхсдзæнæн. Нæ зонун, ци кæнгæ ’й. Гъо, бæх радавтон...
Ци æй фæккæндзæнæн?
— Гъе, еци дзубанди дин мæ зæрдæмæ цæуй. Л^ндæр... лæгъуз
гъуддаг, гъæла гъуддаг.. Алли гъуддаг дæр, æнсувæр, куддæр...
Еуемæн лæгъуз æй, иннемæн ба — хуарз.
— Хуарз уæд, лæгъуз уæд, æпдæр гæнæн нæййес...
Рауайуй уотæ.
— Е, æпсувæр! Бæхбæл цард нæ зопйс, — загъта Сабан, ра-
уæлæ уогæй. Фæууипдзæпæ, дæхе куд раййевдзæнæ. Цæйбæрцæ
æмбæлттæ дин фæззиидзæнæй! Уæд дæмæ еу æрбацæудзæпæй,
уæд — иннæ, кенæ дæхуæдæг еске бæрæг кæндзæнæ. Мадта уо-
тæ дæр фæууй: къуари ’хсæн лæууис æма дæмæ уæд еу фæддзор-
дзæнæй, уæд дæ иннæ рахондзæнæй æма еугур гъуддæгтæ, еугур
сосæг хабæрттæ дæр, зондзæнæ. Гъæугæ лæг ди рауайдзæнæй.
Адæни хæццæ цæрун райдайдзæнæ... игъæлдзæгæй, нури хузæн
нæ: фагуси æвдулгæй æмбуис. Тæрегъæд дæ, ард дин хуæруп,
тæрегъæд.
— Хуарз, фагæ фæууæд!.. Нур не ’мбæлуй райдайун?
— Цæмæннæ. Æмбæлуй... мæйдар æхсæвæ ’й. Бæх исефтин-
дзæ æхма мæ ами бахезæ, — тагъд уодзæнæн.
Уоййадæбæл фæххецæи æнцæ.
Гуймани рацæргæ ниййергутæ фунæй адтæнцæ, къала цъи-
лингай минæг рохсмæ, æндæмæ ку хаста æ фиди зæронд саргъ,
56

арæхсгай, æгъдшщойии дзæгъ-дзæгъ куд не ’ссæуа, уотсмæй, лæ-
гун æма дирзæг, рæстæг ке ниббор кодта, еци бадæп бази хæццæ.
Бæхдонæмæ бацæугæй, сирник æрцъинк кæнунмæ гъавта, æ
дзиппæй сæ исесгæй, фал расагъæс кодта æма сæ фæстæмæ æ
дзиппи ниввардта. Уой фæсте ба хуасæ æууелæг бæхи дæндæгти
сор хæрст-хæрст кæцæй игъустæй, уордæмæ бацудæй, къохæй
расгарста фонси фудхуз, æстæггун рагъ æма ’йбæл саргъ æвæ-
рун байдæдта. Æнафони иуазæгмæ бæх тарстхузæй æсмуститæ
кодта. Гуйман ин æ къембур е ’рæмбуйни къæдзæй ратъæпп-ра-
тъæпп кодта.
Бæхбæл саргъ æривæргæй æма ии æ сæр.бæл идонæ бакæн-
гæй, Гуйман бангъæлмæ кастæй, цалинмæ дæндæгути ’хсæн илиг-
ти гъæр æрсабур æй. Уæдта идонæ райвазта. Бæх æ къæхтæ нис-
сагъта, нæ кумдта цæун æма ’й Гуйман туххæйти ракодта æндæ-
мæ. Уоми ’й кауæбæл бабаста æма е ’мбали æрбацуд хезун бай-
дæдта.
— Цæттæ дæ? — рафарста, Гуймап ку ’рбахъæрттæй, уæд.
— Цæттæ дæн. Кумæ цæугæ ’й?
— Атæ игъосæ... Фиццаг хатт бал... Æз дæр уотæ р.айдæд-
тон... синхагæй. Дæуæн дæр синхагæй идайгæ æй.
— Кæци синхагæй? — ниддеси ’й Гуйман.
— Мæнæ Баззейæй... еци къулух хæрæгæй. Уомæн, хæдæгай,
æ бæх дæр хуарз æй.ч
— Е ба куд æй! Уотæ æмбæлуй?!
— Ци ’е ба куд æй?? Дæу сиихаг ба иниетæй уæлдай кæми
фескъуæлхтæй?.. Иссердта, тæрегъæд кæмæн кæна.
— Æма е бунтон мæгур ку æй: еунæг еци бæх имæ ес... Тæре-
гъæддаг гъуддаг æй.
— А-а! Тæрегъæддаг? Дзæбæхæй изайæ! Дæу хæццæ уæгъ-
дæдзорæ кæнунмæ мæ нæ евдæлуй.
— Барæнай.. Миййаг, æндæр ескæмæй?..
— Дæ Баззе мин ци бамурхтæй, уой нæ зонис! Рагæй имæ
дæндаг дар.ун. Гъуди кодтон, — ацибон си мæ маст исесдзæн.
Фал дæу хæццæ, бæрæг æй, цауæни еумæ цæуæн нæййес... Тæп-
под дæ сили хузæн. «Ирайгæ уо», — загъта Сабан æма æ бæх
разилдта.
— Фæллæууай, — ба ’й уорæдта Гуйман.
— Ци ма?
— Арази дæп. Къах æ роии, еци Баззенæн.
— Раздæр уотæ гъудæй, — загъта Сабан хæлæфгæнгæй. Цæ-
уæн цурддæр. Сумахуæнттæ хуссунцæ?
— Хуссунцæ.
— Тъайлаг æй. Цæуæп. Æрбайгъосай, — бафтудта æ дзурд-
тæбæл Сабан, бæх кауæмæ бæттгæй. Ци нæ фæууй, еске мæбæл
57

ку фæггурусхæ уа, уæд сомптæ кæидзæнæн/æгас æхсæвæ дæр
дæу хæццæ ке рарвистон, уой туххæй æма мæ ду дæр ма фæф-
фудевгед кæпæ. Зæгъдзæпæ сип, уотæ ке адтæй, æма мæ... æп-
цад нууаддзæнæнцæ.
Баззей тургъæ æ фондз æнгулдзей хузæн зудта Гуймап. Уо-
мæ гæсгæ ин бæхдопæй бæх раласун хъæбæр æпцон адтæй. Фал
бурæуæп цъæстæгоид, дууæ цæгиндзей астæуæй, бæхдоиæмæ ба-
цæуæн ке фудæй н’адтæй, еци гъæдин лæгурмæ ку ласта, уæд
тог æ цæсгопи рабадтæй æма æ ииссурх балæдæрдтæй.
Æвеппайди æ сæрмæ арвæрттивдау ниццавта, фарæ фæззæ-
ги къулух Баззейæн еци унгæг кауин бæхдопæ аразунмæ, куд
æнхус кодта, еумæ куд сагътонцæ бацæуæни фæурæ цæгиндзи-
тæ, æхе къохæй куд амадта сибулдзæ лæгурмæ.
Е’уæнгтæ æркалдæнцæ. Цæттæ адтæй раледзунмæ, фал ин
еци усми Сабап æ сунтæ размæ бакъуæрдта æма сæ дууæ дæр
бæхдонæмæ бацудæнцæ. Гуйман бæхмæ нæ бацудæй. К/ьех, æф-
сармдзастæй, медкатайгæнгæй лæудтæй рацæуæ^и. Еу минути
фæсте бæхи къæхти буиæй гъæмпи сир-сир иссудæй, æма е ба-
лæдæрдтæй, Сабан æй ке ратæруй.
— Фæстегæй имæ дзорæ, — дуари цори æхе Гуйманбæл ис-
къуæргæй, сосæггæп загъта Сабан.
Гуйман æхе еуварс райста, Сабани бæхи хæццæ æ рæзти ра-
уагъта, уотемæй сæ фæсте сабургай рацудæй.
— Цурддæр, цурддæр,—тагъд æй кодта Сабан, сæ бæхти
р.азмæ бахъæртгæй.
Фал Гуйман уотæ æрлæмæгъ æй ма æ къах æгъдинцойнæ исе-
рун нæбал фæразта.
— Райгъосай, Сабан,— аци гъуддаг ниууадзун хуæздæр нæ
уодзæиæй?
— Ехх, дидтой! Ду лæг нæ, фал фиртон дæ! — æхе’йбæл ниц-
цавта Сабан. Некæми мæ гъæуис. Æнæ дæуæй дæр ести кæнд-
зæнæн. Æррæстæ мæ, дæу хузæн фæлхæрстæн адæни гъæр ба-
лæдæрун кæнун фæпдадтæй... Бæдæйпаг, бийнонти гъуддаг кæ-
нуй! Æ зæрдæ ба цæхуæн кизгæ æрзагъта! Дæумæ гæсгæ, уар-
зондзпйнади аккаг уи уотæ æнцон æй?! На — а, æнсувæр! Нæл-
гоймаг гъæуама берæгъ уа... Уæд æй уарзунцæ... Ду ба... Гъи,
никъкъинсæ дæ.
— Гъо, гъо, цæуæн! — бахъур-хъур кодта Гуйман æма æ бæх-
бæл рабадтæй. Будурмæ рахезæй, лæуирд райстопцæ синхар
гъæумæ.
Сабан давд бæхи идонæбæл хуæстæй, Гуймаи ба, æ фарсмæ
æхе бæхбæл фæстегæй нæ байзайунбæл архайдта. Тагъд уадмæ
гæсгæ Гуйман еу минкъий æрæллау æй, дзоргæ неци кодта.
58

— Игъосис, Гуймаи,— ра’йдæдта дзорун Сабаи, гъæуæй дзæв-
гарæ ку раизол æнцæ, уæд. Кæд уотæ хъæбæр тæрегъæд кæнис
Баззенæн; уæд ин мах... Сугъдæ’йбæл иссæуæд... æ бæх фæстæмæ
раздахдзинан. Æрмæст нур нæ, фал фæстæдæр. Зæрдæ ин бай-
вæрæ, дæ лимæнтæн ке банхæс кæндзæнæ бæх байагорун. Æз
æй зондзæпæн ци рауæни’й, уæйæгонд кæмæн æрцудæй. Фæц-
цæудзинан æма ин æ бæх æрбатæрдзинан.
— Уфф! — исуолæфтæй Гуйман,— Хуцау, дæуæй боз! Æндæр
мæ сæрæн нæбал адтæн.
— Бæх æрбакæндзинап бопигон^— æ дзубанди идарддæр хас-
та Сабан,— цæмæй пæ еугурæй дæр уинонцæ. Дæуæй дæр, мæ-
нæй’дæр — боз æма нин — кадæ. Ниттергади кодтай?
— Арфæ дин кæнун, Сабан. Куд мæ байгъæлдзæг кодтай!
Гъе нур, ба æрцардтæн!..
И-их — Фæхъхъихъ кодта æма, æ бæх æхсæй æртъæппитæ
ласгæй, фатау размæ ратахтæй. Æгæр ку раервазтæй, уæд æр-
лæудтæй æма Сабанмæ бангъæлмæ кастæй.
— Уогæ ба ци хуарз æй... Мæ зæрдæмæ аци æхсæйвоп догъ
фæццудæй,— загъта Сабан е’мбали æрбаййафгæй.
Е æппæлун райдæдта абреки дессаг цард.
Цалдæр хатти æрлæууиуонцæ’ма нийгъосиуонцæ,— сæ нихмæ
еске æрбацæуй, æви — нæ. Еу дууæ хатти надæй идардгомау р,а-
хизтæнцæ фæдтæ фесафуни туххæй. Уотемæй æрбахæстæг æнцæ
синхаг гъæумæ. Будургæрон, еунæгæй лæууæг, фæтæн, къабаз-
гун зонгæ фæткъу бæласæ байагурдтонцæ æма уой буни æрлæ-
удтæицæ.
— Ами мæ бахезæ,— давд бæхи идонæ Гуймани къохи фæс-
садзгæй, загъта Сабан æма гъæуæрдæмæ фæрраст æй.
Цубур рæстæги фæсте фæззпндтæй дууæ бæхгиней хæццæ.
Сæ еуей Гуймап æ хъурихаттæй базудта. Е адтæй зундгоид
бæхдавæг Цæрай. Иннæ бæхгин дзурдта Гуйманæн лæдæрд ка
на’дтæй, уæхæн æнахур æвзагæй.
— Е ду дæ, Гуйман?.— бафарста Цæрай, буитон хæстæг имæ
бацæугæй. Уæллæгъи, уой æнгъæл ба ди на’дтæн! Тæрсгæ нæ кæ-
нис?
— Сувæллон нæ дæн,— дзуапп равардта Гуйман.
— Е дин лæг! Гъо-о... Æцæг лæг... Уæхемæ ба ци нæуæг ха-
бар ес? Зæрæндтæ æнæиез æнцæ?
— Æнæнез.
— Дæ хæццæ еу минкъий хеуон ке’нхасæн, уой ба нæ зудтай?
— Æцæгæй?
— Куд нæ, куд! Нæ дууей фиддæлтæ дæр сæ бабати фуртти,
фурлтæ æнцæ.
Уордигæй цæуй нæ хæстæгдзийнадæ. Лæдæрис?
69

— Лæдæрун,— худтæй Гуйман.
— Уомæ гæсгæ ба,— идарддæр дзурдта Цæрай, алкæддæр
мæнбæл дæ зæрдæ дарæ. Бæх, кенæ æндæр ести цæсти фæнникъ-
улдмæ æрбасатар кæндзæнæн.
Цæраййæй фондз соми райсгæй æма ин бæх ниууадзгæй, Гуй-
ман Сабани хæццæ фæстæмæ гъæумæ лæуирдæй ниццавтонцæ.
— Сабан, Цæраййæн загътай бæх фæстæмæ дæтгæ ке уодзæ-
нæй?
— Зæгъгæ ин бæргæ кодтон, фал, æвæдзи, еци гъуддагæй не-
цибал рауайдзæнæй.
— Е ба куд æй?! Цитæ дзорис? — истухстæй Гуйман.
— Бæх Цæрай иæ райста, фал нæ хæццæ ци кæсгон адтæй, е.
Еци кæсгон ба абрек æй. Ацибон ами’й, исон ба — уоми. Ка ма’й
иссердзæнæй. Нур дæр кумæдæр цæунмæ гъавуй. Дууæ бони’й
Цæрай æхемæ римахста.
— Е-ехх, ци бакустан! — æнкъардæй исдзурдта Гуйман æма
уой фæсте æгас надбæл дæр æ цъухæй нецибал исхаудтæй.
Сæумæцъæхæй Гуйман æ ахур куститæмæ бавналдта. Согтæ
тагъд-тагъдæй рафадгæй, къамбецтæ уæрдуни баефтигъта, гъæ-
дæмæ цæунæрвонгæй. Куддæр ранæхстæр æй, уотæ’ймæ. кадæр
фæддзурдта. Гуйман фæккастæй æма цавддорау фестадæй. Кауи
рæбун, сæццæ каст кæнгæй, фæлорсæй лæудтæй къулух Баззе.
— Гуйман,— мæрдон хъурихаттæй загъта Баззе. Мæ бæх ра-
давд æй.
Гуйман ниффæллорс æй, фур тасæй æррайау кастæй, æ закъæ
æнахур зир-зир кæмæн кодта, æ цæсгони цъарæ еугур æнхъирт-
тæ кæмæн ниццæй, устур содзагæ сугтæ ке цæститæй р.абурдæй,
еци мæгур синхагмæ.
— Хуцау алкедæр уинуй,— нидæнæй исфæразта зæгъуи Баз-
зе æма, еуварсмæ рацæугæй курæтидусæй æ цæстисугтæ нис-
сæрфта.
Гуйман ма цæйбæрцæдæр рæстæг æнæзмæлдæй ралæудтæй
æ бунати, изолгæнæг Баззей фæсонтæмæ кæсгæй, уæдта æвеп-
пайди тургъæй будур,æрдæмæ ратахтæй, фал æ зæрди цидæр æр-
бафтудæй’ма фæллæудтæй. Æ сæрбæл дууæ къохемæй фæххуæс-
тæй, ба дзили-ули кодта æма уæззау сæйги хузæн ниннæттæй.
Еу минути фæсте бæхдони фæммедæг æй. Æдосæ æ саргъ
рафтаун кæмæн феронх æй, еци бæхи æндæмæ ракодта, фæ’йбæл
бадтæй цæрдæгæй æма синхаг гъæумæ догъ райста.
Уордæмæ цалинмæ хъæрттæй, уæдмæти хор арвмæ истулдæй.
Мæзгиди цори фæзуатæй, сæумон аргъуди фæсте, адæн къуæрт-
тæ^къуæрттæй хæлеу кодтонцæ сæ хæдзæрттæмæ.
Гуймани цæстæ Цæрайбæл æрхуæстæй, еу къуари æхсæнмæ
кæсгæй. Е æнæхæлæфæй, æ курæти дусти цæппæртæ ивæргæй,
60

е’мгъæуггæгти хæццæ уæзданæй дзубандигæнгæй, мæзгидæй
изолгæнгæ цудæй.
Гуйман сæ баййафта æма бæхæн рафестæг æй. Лæгтæ æрлæ-
удтæнцæ æма’йбæл æрбатумугъ æнцæ.
— Кæцæй фæдтæ уотæ раги?
— Цæр.ай, ду мæ гъæуис еу мипкъий,— къехгомауæй исдзурд-
та Гуйман.
— Æз,— бадес кодта Цæрай æма еуварс рацудæй. Гуйман
е’мвæрстæ цудæй, бæх æ идонæй хонгæй.
— Еу курдиадæ ес дæумæ,— загъта Гуйман.
— Цæхуæн?
— Æзиниккои бæх мии фæстæмæ радтæ.
— Ма е абрекмæ ку æй, мæ зинаргъ,— загъта Цæрай æма
æрлæудтæй.
— Куд дæ фæндуй, уотемæй бæх раздахæ... на, уæдта... æз
мæхецæн иснетт кодтоп...
— Ци-ци?
— Дæу дæр æма мæхе дæр исгъæр. кæндзæнæн.
— Ци, ци?
— Бæх, зæгъун, фæстæмæ æрбатæрæ.
— Уæи? Циуавæр бæх?
— Æдосæ дæмæ ке равардтонцæ, еци бæх.
— Ка равардта? Дæ сæри зундæй фæццудтæ!
— Куд —ка? Æз æма Сабан.
— Ду мæмæ бæх равардтай? Ке бæх?
— Гъæйдæ, ма гириз кæнæ,— байдзулун æвзаргæй, загъта
Гуйман. Хумæтæг гъуддаг нæ’й.
— Зæгъай æй, ке бæх?
— Мах дæмæ еци къулух лæг, Баззей бæх р.авардтан. Уæхæн
гъуддаги гириз кæнис. Корун ди...
— Ма’й, миййаг, давгæ ракодтай?
— Мæнæ бæллах!
— А-а! — иигъгæр кодта Цæрай е’ргоп, хезгæ’п ка кодта ецн’
къуармæ рахатгæй. Мадта’й, зæгъис, давгæ ракодтай. Ма фиц-
цаг фембæлæгæи ба цæмæн сæттис дæ фудбæл?
— Ус-с... Дæ Хуцауи туххæй, ма гъæр кæнæ! — Цæраййи дус
райахæсгæй, æлхъивд уогæй е’рфгутæ, сосæггæй исдзурдта Гуй-
ман.
— Басастæй ибæл, басастæй! —гъæр кодта е, биццеубæл ход-
гæй æма æ къохтæ телгæй.
— Хуцауи стæн басастæй ибæл! Мæнæ мин гъенуртæккæ
загъта, къулух Баззейæй бæх ке радавта æма’й циуавæрдæр аб-
реккæн ке рауæпæ кодта. Нур ба’й фæстæмæ райсунмæ гъавуй,
фал абрекки бæрæгæн неци зонуй æма’й мс’нхус гъæуй,— дзурд-
61

та Цæр.ай, сæ цори ци адæм æрæмбурд æй, уоиæи. Цидæр сонт
æй... Уотæ’ймæ кæсуй æма мæнæн абрек зоигитæ ес. Ха-ха-ха-ха!
Ех-х, биццеу, биццеу! Уæууæй-уæууæй! Давун ке пе’нгъезуй, уой
нæ зонис?! Никки ба ма-синхагæй. Хуарз нæ’й! Хъæбæр лæгъуз!
Нур ба ахæстдони æрбаддзæнæ. Æма тæрегъæд дæ. Æвзоиг
дæ...фал, уотæ сабур зиигæй, цитæ ниммурхтæ!
Гуйман, фиццаг, фур десæй æ гъæлæс ниххæлеугæнгæй, æ цо-
ри цоппайгæнæг Цæраймæ кастæй, уæдта æ сæр ниллæг æруагъ-
та æма, æхе ниммургъузгæнгæй, æ цæститæ зæнхи ниссагъта.
Уалинмæ мæзгидæй гъæуи хецау дæр. рацудæй æма къупхæй
лæууæг адæми уæлгъосæристадæй.
— Ами ци рцудæй? — бафарста е Цæраййи?
— Е дæр нæуæгæй, ходæзмолæгæнгæй æрдзурдта «хабæрттæ».
— Æцæгæй уотæ’й!? — æхе раздахта гъæуи хецау Гуйманмæ.
Е лæудтæй æнæдзоргæй. Æвæццæгæн, арф сагъæсти рани*
гъулгæй, фарста нæ фегъуста.
— Гуйман! — гъæрæй имæ исдзурдта гъæуи хецау.
— Уæй? — сабургай æ сæр исæргъувгæй, æ аллифарсмæ ра-
кæсгæй, бафарста Гуйман.
— Бæх ду радавтай, æви нæ? Дзорæ!
— Уæй... Гъо, гъо! — уæлдай сагъæстæ фæссоруни туххæн,
æ сæр бацæгъдгæй, дзорунмæ фæкъкъг^ртт æй Гуймап. — Радав-
тон, æз радавтон... Баззей бæх... Протокол мæбæл искæнæ, хецау.
Фал мæ уой размæ еу дууæ дзурди зæгъун бауадзæ... Хуарз адæн!
— æхё рахадта æмбурдмæ. Нури уæнгæ... Мæнæ аци сахатти уæн-
гæ æз адтæн... гъæла. Нур ба... нур мæ сæр зундæй ниннæрстæй,
тæрсун мæ тулæн: нæ бауорамдзæнæй. Дзар.мадзани фатау фе-
хæлдзæнæй. Уе’хсæн зундгъæуагæ нæййес?..
ооо
62

^ЛАЛАЛЛАЛАЛАЛЛЛЛАЛАЛЛАЛЛАЛЛ^А/Ч/ЛАЛАЛАЛАЛ У"У П/рПТМ /РХСДРНРР
ГÆУИС БÆЗИТИ
(Кадæнгæ æцæг цаубæл)
И уорс хуæнхтæн сæ фæстегъæ
Фахсбæл хуæнхаг гъæу рæхстæй.
Хуæнхти сæрти, цид, сау мегъæ
Арæх лæстæй’ма лæстæй.
Арви фæлми и бæрзонди,
Тахт киндзау лæууй Уаза.
Федудта цъете æ конди,
Комбæл сурдта æ уазал.
Лало1, цума раст æ фунти,
Хурни хæдзари цардæй.
Незаманти æ фуд зинти,
Тухст æма мæстæй мардæй.
Æ хумзæнхæ’ма е ’гуæрдæн,
Армитъæпæнæй рæудæр,
Нæ аккаг кодта уæлмæрдтæп,
Лигъз зæнхи гæппæл гъæу дæр.
Исдаста Лало цæндитæ,
Хумзæнхæн фадуат кодта.
Цгрдæн æлвнста фæндитæ,
Зинтæмæ æ реу дардта.
Кæми цæуидæ ихуæрсти,
Кæми лæскдзæрæн иста,
Е ’хæстæ, мæгуп. гъæубæсги
Лало сср хедæй фиста,
Бацудæй Лало æ кари,
ШШ’М Æрхаста цардæн æмбал.
Неци адтæй æ хæдзари, —
Цъæх хæрæг æма сау гал.
Кодтонцæ балцн будурмæ,
Æстæмæй-астмæ еу хатт.
Мастæй’суиуонцæ сæ хъурмæ:
Уаидæ сæбæл æфхуард.
Лало Бæзиги.
63

XXX
Æ тухстæй Лало Мæздæгмæ,
Рабалци кодта еу хатт,
Терки билтæбæл хæстæгмæ,
Рацубур кодта æ над.
Дзæгъæл нæ фæцæй æ балци,
Цæнхæй байдзаг æй хурдзин,
Цæнхи хæццæ цæуй алци,—
И сонгун цигъд, и кæрдзин.
Ка нимадта лиагъæмæ
Ку’рхæссидæ уацайраг!
Ку’схъæртидæ æ рæнгъæмæ —
Кæниуонцæ’й цагъайраг.
Лалой арми уæд бафтудæй,
Дууæ уоди — цæцæйнаг.
Лалой хуæздæр ци ма гъудæй?
Разиндтæнцæ æ аккаг.
Биццеу — Мæхмæт, тумбул цæсгон
Минат — кизги исхудта.
Æрбацæнцæ цæппо-лæппо,
Сæ хуарзи кой син кодта.
Тасæ-уасæ сау зæрбатуг,
Минат, хорау æрттивта.
И Мæхмæт ба — бæхбæлбадæг,
Кенæ топпæй куд æхста?!
Лало н’адтæй æнæзæнæг
Кизгуттæ ин адтæй авд,
Еунæг биццеу — нæлгоймаг лæг
Нæ æрцудæй нивæй тавд.
Æрхаста уæд æндæр æмбал
Хъараонбæл — Губаон,
Фæндæй адтæй фурти мадзал —
Нæ разиндтæй æнамонд.
Фараст мæйи ниххаудтæнцæ,
Дессаг фунтау, и фæсхонх.
Фиццаг уосæй — Гæуис — дæнцæ,
Дуккагæн ба — Саулох
Авд хуæремæн — дууæ’рвади,
Мадæй — хецæн, фидæй — еу.
Байзонæ ду ка’й æгади:
Алке дæр си æ биццеу.
Æнзтæ бæнтти æййивтонцæ.
Ирæзтæнцæ æ цæуæт.
Царди амонд агурдтонцæ,—
(Хуарз бон сæбæл æрцæуæд!)
64

Мæхмæт адтæй зинги цæхæр,
Минæт — киндздзон, хорæнгас.
Гæуис ~ хийнæ, фуд мæстигæр,
Радзор-бадзор, сау робас.
Минæт рандæ’й. Цæрæнуатæн
Е равзурста Дзæрæсте
Неке рандæй Уæлатæмæ
Бæрæггæнæг æ фæсте.
Цудæй рæстæг. Æ сау зæрдæ
Сау маст хуардта Гæуисæн.
Фунхтæй Реуи хæран фæндæ,—-
Лалой марун — æ нисан.
Мулк ке фæууй сайтани хай,
Алке зудта уой федар.
Мулки фæдбæл æ тæрнихæй
Фæссурдта Гæуис æфсар.
— Лало мин дæ ку бафхуардта,
Мæ хуарз мадæ, Хъараон,— г
Æ маст Гæуис нæ нихъуардта,
Æд æхсæвæ — æдæбои.
Исардудта е Мæхмæти:
— Бансдзæнæн дин циргъ фæрæт,
Æрси хæссæ æнæнгъæлти
Мæхе фидæн æ мæлæт.
Æ растæмбес уæд райсдзæнæ
Мæ мулкæн ду лæварæн.
Дæхе фæндон фæццæрдзæнæ,
Бæрæг — дæ къум, дæ арæн.
Дууех мæти уæд бафтудæй,
Æнай-æной нæ Мæхмæт.
Æ сау гъуди нæбал цудæй
Сæри магъзæй.-— Дунд фæууæд!..
Лæудтæй сосæн. Игуæрдæнти
Игъустæй, цид, уæрцци зар.
Æнæзмæлгæ арви тæнти
Накæ кодта хъæрццигъа.
Лæгæтрæбун хуцаубони
Циргъесæни кувд цудæй.
Даргъ фингитæ — хонхаууони,
Цъæхснаг зарун игъустæй.
Радаунцæ и хестæртæ
Уорс бецъотæ æфсесæй.
Æркафунцæ и кæстæртæ,
Сæ фæндур æн конд гъесæй,
5 Ираф № 3 б5

Хор фесхуæнхтæ фæййаууон æй.
Адæм фæскувд — игъæлдзæг.
Къахнæдтæбæл уæгъдæронæй
Алке цудæй æд лæдзæг.
Хуæнхаг гъæуи доргъæунгти
Алке æ къæс агурдта,
Изæрмелти, рохсдалиигти
Фонсæн кодта æ гъуддаг.
Мæйдар арвбæл æстъалутæ
Фæззиндтæнцæ дзугуртæй.
Гъæуи буни æскъалутæй
Ирæфи гъæр игъустæй.
Æхе аууон æрæлхъивта
Мæхмæт... Сабур и къæсæр.
Фæрæт фæсдуар уæд ферттивта, —
Рама уидта зелгæ сæр...
XXX
Устур комбæл раигъустæй
Æгъустиуай сау хабар...
И дуккаг бон Лалой хистæй
Цудæй коми лæгти къуар.
Еу синхонæй иннетæмæ
Дам-дум цудæй гъос-гъосæй:
— Секхаст цæуй дууердæмæ, —
Дзоруй алке къус-къусæй.
— Дзиллæн лйагъæ ка æрхаста?
Ке лазæ уа а-бæллах?!!
Гæуис æ фуд ниннимахста,
Фал райзайуй лæугæ сах.
— Гæуис ихæс кæмæй дардта?
Кæмæй райсон æз мæ маст?
Мæ фиди мин ка рамардта, —
Нæ уодзæнæй фæндараст!..
Масти’фтауй нур Мæхмæти
Гадзирахат, фæливдæй.
«Куд фæсæфа æнæнгъæлти
Цагъайрагн æвудæй?»
Изæригон Цади хумти,
Фонси фæсте е зилдæй.
Топпи гæрах... Тоги хъумти^
Мæхмæт гъæрзгæ æвдулдæй.
* Æскъалу — цæхгун хонх.
66

Уомæн, мæгур, æнæхундæй
Баизадæй æ уосаг.
Æ хисти ин хъурмæзæрдæй,
Рацæлзагъта гъæу «рохсаг».
х х х
Æййивтонцæ æнзтæ бæнтти
Алке æ цард аразта.
Беретæ ма унгæг кæмтти
Цагъайраги имиста.
Агурдтонцæ фудгæнæгн, —
Дзиллæ кодта æ гъуддаг.
Агурдтонцæ фæскоймаги, —
Гæуис адтæй сæ дзурддаг.
Уæд еу сæумæ сæ нихæсмæ
Æрцæй и гъæу цæлхæмбурд.
Неке цæуй æ гъар къæсмæ,
Кæнуй алке сосæгдзурд.
Раистадæй æ бунатæй
Хуæнхаг гъæуæн сæ зæронд.
Растдæр — æ дзурд топпи фатæй,
Адтæй рæсугъд ма хуæрзконд.
— Зæгъæн нæ загъд карди цæфау:
Гæуис махæи — нæ хахур.
Гæуис махæн — нæ гъæун фау,
Нæ ниууахта æ ахур!
Фидхуар цæруй нæ гъæубæсти,
Фудгæнæг æй е æргом! .
Куйæнгадæ уæд нæ цæсти,
Уæд не’хсæн æлгъист æ ном!..
Дзиллæ, ахил, фиди зæнæг
Нæ’нцæ боззаг Гæуисæй,
Хестæр фæцæй æргомгæнæг,
Марæг бæлвурд нур иссæй.
Æнамондæн æнамонд æй,
Æвæццæгæн, æ фæстаг,
Фур æгадæй æрзæронд æй,
Дзиллæн æ ном — æлгъистаг.
Игъустæй ма унгæг кæмттæй,
Дудзи зæлланг: «О, Гæуис!
Ма’рбаздæхæ и уæлмæрдтæй!
Нæ гъæуис нæ, нæ гъæуис!
.67

УАЛДЗÆГ
Фæцъцъæх кæнунцæ будуртæ,
Хъæдавау зиннуй кæрдæг.
Хезнити дзогтæ — дзугуртæ,
Уæриккæ схъеуй цæрдæг.
Фæззиндтæй сауцъеу æд зартæ,
Æ цийнæн кæрон нæййес.
Азæлуй пихсæй нур уартæ
Æ цъæбар-цъубур, фæдес.
Е’мбалмæ телуй фур цибæл
Е’рттевгæ базур, сæнтсау.
Куд цийнæ кæнуй алцæбæл!
Нæ кæнуй æ хъур æвгъау.
Баигъæлдзæг æй мæ зæрдæ
Мæ къох мин райста и гъар.
Дуйнети хорбон — нæ сæрдæ,
Уобæл æй æрдзæн æ зар.
4^7 4ф Гф
68

^д/^^лллл/ухллллл/^чл^^ СРРРРЙ
ЗДЖЫДЫ РÆСУ ГЪД
(Дыууæархайдон пЬесæ-таурæтъ ирон фольклор æмæ Арсены радзырды
мотивтæм гæсгæ)
АРХАЙДЖЫТÆ:
Б и а с л а н — кæсгон æлдар, 60-аздзыд.
X а п д з е р и ф ф æ — йæ чызг, 25-аздзыд.
Асæхмæт — ирон лæппу, 27-аздзыд.
Бесæгъуыр — кæсгон лæппу, 27-аздзыд (паддзахы афицер)
М и н æ т — Хандзериффæйы кусæг чызг, 22-аздзыд.
• УСГУРТÆ:
Ц æ ц æ й н а г — 26-аздзыд
Н о г ъ а й а г — 27-аздзыд
Балхъайраг— 29-аздыд
Фыццаг х истæр —- 70-аздзыд
Д ы к к а г х и с т æ р — 60-аздзыд
Æртыккаг хистæр — 65-аздзыд
1-а г лæппу—12-аздзыд
П-аг лæппу
Ш-аг лæппу
Фидиуæджы хъæлæс.
X ъ æ у ы ц æ р д ж ы т æ.
Архайд цæуы незаманты.
69

ФЫЦЦАГ АРХАЙД
АВАНССЦЕНÆ
Сценæйы сæйраг æмбæрзæн у гом. Архайд æвдисæн бынатыл кæрæй-кæ-
ронмæ тæнæг нывæфтыд æмбæрзæн тыд: рахизырдыгæй —- æрхуы мæсыг, га-
лиуырдыгæй — дыууæ æхсинæджы.
Райхъуыст кæсгон фæндырдзагъд... Фæмынæг, йæ зæлтæ ма хъуысынц...
Ф И д и у æ г (æдде). Ой, чи хъусы уый æрбайхъусæд! Кæсгон
белДар Айдемырты Биаслан дæтты йæ чызджы моймæ... Усгур
— Цæцæнæй. Усгур — Ногъайæ. Усгур — Балхъарæй. Усгур —
иæхи Кæсæгæй. Сæ арæхстдзинад æвдисдзысты абон! Æлдар
æгас хъæубæсты цины бонмæ хоны!.. Нæ фехъуыстон мачи зæ-
гъæд! (Йæ хъæлæс адард.) Ой, чи хъусы, уый æрбайхъусæд!..
Аванссценæмæ рацыдысты Хандзериффæ æмæ Минæт. Сæ дыууæ дæр
бæрæгбон арæзт, кæмæн сæ куыд æмбæлы, афтæ.
Минæт. Хæрзаг дæ зæрдæ фырцинæй канчыритæ кæны.
(Йæ къаба йын дзæбæх кæны.) Амæй-ай хуыздæр усгуртæ...
Амопдджын дæ, æхсии.
X а н д з е р и ф ф æ. Цал хатты дын загътоп уыцы номæй
мæм ма дзур. Хоты цард куы фæкодтам... (Буцхаст чызджы ны-
хас.)
М и н æ т. Хатыр... Æниу ма дæм кæд дзурдзынæн, абон дæ
амоид куы ссарай, уæд? Æмæ дзы кæцæй нæй усгур? Хуыцау
йæ зонæг, кæй хал схаудзæн..- Кæцырдæм дæ ачындз кæндзысты.
Амондджыи дæ, Хапдзериффæ.
Хандзериффæ. Амоид... (ныхъхъуыды кодта.)
Минæт. Æниу дзы кæмæй цы зæгъдзыпæ? Се ’ппæт дæр
саджы фисынтыл амад. Чызгау рæсугъд — сæ цæсгæмттæ...
фырхъæздыгæй цæхæртæ калыпц. Хъыгаг у, æрыгон æлдар Бе-
сæгъуыр ам кæй нæй, уый.-. Балцы, дам, ис... Дзырдта дыл кæд-
дæр. Æвæццæгæн — ууыл у дæ сагъæс...
X а н д з е р и ф ф æ (йæ хъуыдытæй феуæгъд). Æз ма æн-
хъæлмæ кастæн ноджы Ирæй...
М и п æ т. Диссаг, цымæ кæмæ?
X а н д з е р и ф ф æ. Асæхмæтмæ... (Чызг æм дисæй бакаст.)
М и н æ т- Фыццаг хатт хъусын ахæм ном...
Хандзериффæ. Демæ кæм фæхъазын доны был, уым иу
хатт дидинджытæ тоныпыл фæдæи... Æвиппайды æиахуыр ба-
рæг мæ разы февзæрд... Æвæццæгæн, фæндагæй йæ бæхæн дон
нуазынмæ фездæхт... Бадардта бæхæп доп... Иу каст мæм фæ-
код+а, йæ мидбыл зыпа-нæзына фæхудт, стæй йæ бæхыл абадт
æмæ фатау атахт... Афтæ мæм фæкаст — ахаста мын мæ зæрдæ
йемæ...
70

М и и æ т. Табу Хуыцауæн, дæ зæрдæ ам и (амоны.)
Хандзериффæ. Рацыдтæи-иу стыр фæндагмæ, уырдæм,
фæлæ дзы никуыцæйуал фæзыид уый...
М и н æ т. Ды никуы ницы загътай мæнæн.
Хандзериффæ- Мæхицæн дæр.
Минæт. Æмæ йып йæ ном та цæмæй базыдтай уагæры?..
Ныххатыр мын кæп мæ хынцфарст.
X а н д з е р и ф ф æ. Кодтой-иу Бабаитæ йæ кой...
М и и æ т. Куыд æмбæхст зæрдæ дæ... Уыдис æрвыст Ирмæ
дæр.
X а н д з е р и ф ф æ. Æвæццæгæн, ып ис уым- уарзон, йе
та-.. Сæрибар нæу... фæлæ мæ цæмæндæр абон йæ фенын уæл-
дай тынг æрфæндыд... (Иуварсмæ.) Мæ зæрдæйы мыи ахстоп
сбыдта æмæ йæм иунæг хатт дæр пикуы ’ртахт... (Уымæ.) Аф-
тæ мæм каст... абон уый дæр уыдзæн ам.
Минæт (стыхст йæ æхсины сагъæсыл). Цом. (Ацæуынц.)
Райхъуыстысты та фæндыры зæлтæ ногæй, .уыдонимæ тæнæг æмбæр-
зæн сабыргай уæлæмæ фæцыд.
ФЫЦЦАГ НЫВ
Стыр Кæсæг. Тархъæды кæрон хибаргомау галуан. Кæрты бæсты дзы
цъæхнæу фæз. Галуаны тигъыл дыккаг уæладзыджы бæрæг дары аив фæл-
гонцгонд уат æд рæсугъд тыргъ — Хандзериффæйы уат. Дардæй зынынц ирд
хæхтæ, уæлхох быдыр, арф комы цæугæдоны къæдзтæ-мæдзтæ фæндаг. Лæу-
уынц галуаны раз хуынд адæм: усгуртæ, чызджытæ, фæсивæд, ноджы асдæр-
тæ... Хистæртæ бадынц. Уæладзыджы — тыргъы лæууынц Хандзериффæ æмæ
Минæт...
Биаслан. Кæрæдзийы бамбарæм, хорз адæм! Зонут, дæт-
тын мæ чызджы абон æз моймæ... Д’зырд куыд уыдыстæм, аф-
тæ, бавзарæд нæ уазджытæй алчи пæ хъару: кафты, мысан æх-
сты, дугъы. (Фæлгæсы.) Усгуртæ... Нæ буц уазджытæ: Стыр
Кæсæгæй (Рахызт-), Цæцæнæй (Рахызт.)
Хъыгаг у, æвæццæгæн, Ирмæ нæ фæхæццæ хабар. (Хандзе-
риффæ Мицæтмæ бакаст.) Йе та йæ ныфс ничи æрхаста...
Асæхмæт астæумæ æрбахызт, йæ уæлæ урс нымæтæй куырæтгонд, рæтыд
фæсмынæй рон, йæ сæрыл хæлын худ, арфгомау конд, йæ къæхтыл сæгъдзар-
мæй æрчъитæ, сæныкдзармæй зæнгæйттæ... зынаргъ хъама... æмæ дамбаца
йæ фарсыл.
А с æ х м æ т. Фæхæццæ хабар Ирмæ-..
Минæт. ’М арт бауазал...
Цæцæйнаг. Мæнæ ма ныл иу усгур æрбафтыд , (Худынц
ыл хъалтæ.)
Балхъайраг. Дæхи пæм хæстæгдæр æрбалас.
71

Асæхмæты цæстытæ цæхæртæ скалдтой... бæрæг у йæхи уромы, йæхи-
уыл хæцы.
Б и а с л а н. Табуафси — кафт!
Кафынц радыгай, алчи йæхирдыгонау кафта — чи чызгимæ, чи та —
йæхæдæг. Фыццаг ракафыд кæсгон, «кафа», стæй та нннæтæ. Æппæлæн ны-
хæстæ адæмы ’хсæн. Фæстагмæ ма дзы баззад Асæхмæт. Хатынц æм уæл-
джинæй.
Кæсгон (худæгау). Равдис уал дæ арæхстдзипад кафты,
стæй уæд рахиздзыстæм мысанæхст æмæ дугъмæ.
Ногъайаг. Табуафси!
1-агхистæр. Æлдарæн замманайы рæгъаугæс уаид.
2-аг х и с т æ р. Фыййау.
3-аг х и с т æ р. Уæлыгæс.
4-æм х и с т æ р. Тагъд ма кæнут! Уæлæдарæс лæггæпæг
нæу... Бакæсæм’уал æм.
Биаслан (бацыд æм). Табуафси. Æлдары дзырдæн ха-
лæн нæй, æз бар радтон равдисыи алкæмæн йæ хъару.-.
Асæхмæт (размæ расанчъех кодта). Нæ хæссын мæ сæр-
мæ æз хæснагыл кафыи — къæцæлын чындзытæй хъазын ахуыр
нæ дæп... Никæимæ уадзын дугъы мæ бæх дæр... Зазхæссæн нæу.
Нæ мæ фæнды мысан æхсты да?р уæ чызджы раз... Хъабахъхъ
нæу.
Фыццаг лæг. Нæ хæссы йæ иыфс.-.
Асæхмæт. Уыцы митæ, чызджы моймæ дæтгæйæ сæрмæ-
хæссинаг хъуыддæгтæ не сты... Чызг фос наеу, уæййаг...
Минæт. Куыд къæйных у. Афтæмæй... йæ сæдæ зæбулы
иу æндахыл хæцынц.
Хандзериффæ. Ис йæ ныхасы рæстдзинад.
М и н æ т. О, фæлæ... Уæ рæгъæуттæ рæгъаугæс хъуаг ие
сты. Дæ фыды ныхасыл дыууæ никуыма загътай ды...
X а н д з е р и ф ф æ. Стæп нæ зæгъдзынæн пикуы... (Хъæр-
дæрæй.) Цæмæн дæр мæ бафæпдыд, цæмæй бавзара уый дæр
йæ арæхстдзииад, йе ’хсар...
Асæхмæт æй айхъуыста, скаст æм.
1 Асæхмæт. Æлдар мып мæ комкоммæ ныхас уайдзæфмæ.
ма бамбарæд. Йæ чызджы моймæ иæ дæтты, фæлæ уæй кæны.
Фæцæй йæм лæбурдтой кæстæртæ. Асæхмæт гæрстæм не ’вналы.
Б и а с л а н. Багъæцут! Уазæгхор не стæм. Лæппу... Уазæ-
джы ’гъдау ма хал... , ’
А с æ х м æ т. Æз мæ пыхао загътон... Табуафси... Цæттæ
дæн гъер мæ амонд бавзарынмæ.
Б’иасла н. Фæндыр!
Æрцагътой кæсгонау.
72

Л с æ х м æ т (йæ къух систа, фæндыр фæхъус). Мæи иæ
уырны, ацы хъæубæстæм ирон чызг чындзы никуы æрцыдаид,
уый.
Дæттынц фæндыр бæрзонд, рæсугъд сылгоймагмæ. Уый æрцагъта Хан-
ты цагъд... Асæхмæт амоны Хандзериффæмæ, дæлæмæ æрхиз, ракаф мемæ,
зæгъгæ.
Д ы к к а г х и с т æ р. Ничи пæм кæсы?..
Æ р т ы к к а г х и с т æ р. Ай ма пъиь истытæ бавзарын кæн-
дзæи.
Хандзериффæитæ æрхызтысты. Асæхмæт ракафыд Хандзериффæимæ.
Адæм ын йæ кафтыл æрæвæрдтой сæ цæст... Фæци кафт... Лæппу сæрæй æгъ-
дау кæны Хандзериффæйæн, бузныг, зæгъгæ. Стæй фæндырдзæгъдæджы
размæ бацыд.
А с æ х м æ т. Ирæн — иомхæссæн фæу... Кæсæгæп та —
помарæн-.. Дæ фæндырдзагъд дын мемæ Ирмæ хæссыи...
Адæм æм æндæрхуызон цæстæй кæсынц, алфамбылай иу сыбыртт никуы-
цæй цæуы, стæй æвиппайды.
Фыццаг хистæр. Амбылдта.
Цыппæрæм хистæр. Амбылдта! (Схор-хор кодтой.)
Биаслан (иу чысыл фæкуыддæр, стæй). Рахизæм мысан
æхстмæ ныр та...
Усгуртæй алчи йæ дамбаца сласта, фæцæуынц. Адæм сæ фæдыл аивыл-
дысты.
1-аг хистæр (2-аг хистæрмæ). Акæс... тæрхонгæнæг сын
ды фæу.
Б и а с л а и. Афтæ æнæмæиг- (Дыккаг хистæр ацыд. Хан-
дзериффæ æмæ Минæт уæладзыгмæ схызтысты, хатгай фæзы-
нынц тыргъы, хъуысынц гæрæхтæ. Ныхас хистæрты ’хсæн.)
Сагсур фæсивæд. Зæрдæ сæ рухс кæны.
3-аг х и с т æ р. Уадзæн Хапдзериффæйы сæрæндзинад загъ-
дæуы... йæ конд, йæ уыид...
Б и а с л а п. Уæ фарп фынæй, курджытæ къахихсыд баисты.
3-аг хистæр. 0, фæлæ уæддæр уыцы-.. Чи ’нхъæл уыд?
4-æм х и с т æ р. Диссæгтæ ’мæ æмбисæндтæ.
1-аг хистæр. Æниу чи- нæ хъуыды кæны аргъауы фæнык-
хуыз Дзордайы... Æмæ зæгъæм, ныр мысап æхсты дæр фæра-
зæй, стæй та дугъы... Арв нæ куы ныццавта, уæд.
Биаслан. Мæнмæ мæгуыргурæп чызг дæттииаг нæй...
(Худьь) Рæгъаугæсæн æй Хуыцау куы раттид...
4-æм хистæр. О, фæлæ æлдары дзырд... Адæймаг йæ ны-
хасæн хъуамæ хицау уа... Уæлдайдæр та... (Æрбацыдысты мы-
санхæсджытæ, сæ фæдыл адæм, усгуртæ рæнхъ æрлæууыдысты.)
1-аг х и с т æ р. Цæй куыд?
73

Чидæр æрбацæуджытæй Биасланы хъусы цыдæр бадзырдта, уый цæхæр-.
тæ скалдта, йæхицæн бынат нал ары.
1-аг хистæр. (æртыккагмæ). Ракæн нын хабæрттæ, цы ба-
исты мысанæхсты?
3-аг х и с т æ р. Æхстой чысыл къозо-къори, дуры сæрмæ...
Дæрддзæфгом’ауæй... Хатыр бакæнæит пæ хуыпд уазджытæ, мы-
саи акъуырыи никæйы бон иицы баци... Мысаи къуырдта нæхи-
рдыгон... Фæлæ...
Б и а с л а н. Фæлæ?
3-аг хистæр. Тулгæ-тулын æй бахста ироп... Акъуырдта
йæ афтæмæй.
4-æм х и с т æ р. Цы? Тулгæ-тулын?
3-аг х и с т æ р. О, дыууæ цæфы дæр бæрæг дарыиц. Цы
’рцыдис, уымæн раздахæн нал ис... Рæстдзæфдæр разынд уый.
Кæсгон. Разы дæн æз.
1-аг хистæр (Биасланмæ). Дæ сæр куы ’руагътай нæ бæс-
ты фидауц... Хуыцауы ’вастæй ницы ис...
Биаслан (фæстаг зæрдæдарæнау). Æмæ æппынфæстаг...
Дугъ! (Аивылдысты та.)
1-аг х и с т æ р. Цом акæсæм сæм мах дæр.
2-аг хистæр. Не ’взонджы боитæ æрбалæууып кæнæм нæ
зæрдыл.
4-æм хистæр. Иу хатт, мæ аласа... (Фæаууон сты. Хан-
дзериффæ æмæ Минæт дугъмæ уæладзыджы тыргъæй кæсынц.)
Минæт. Æмзораты афицер ам нæй, уыййеддæмæ йæ ра-
зæй никæйы ауагътаид уый мысанæхсты æмæ дугъы... Æпиу
йæ кафт та... Бесæгъуырæй зæгъын, Бетъырбухы и. Уæвгæ йын
нæ бакуымдтай иу хатт.
Хандзериффæ (цымыдисæй дугъмæ кæсы.) Рауагъта
сс’ппæты фæстæ Ироы йæ дугън... 1<æс-ма Мипæт...- Зæрватык-
кау згъоры...
М и н æ т. Диссаг, дæу фæнды, цæмæй фæуæлахиз уа?
Хапдзериффæ. О... Фæнды мæ тыпг... Кæсы мæм афтæ,
цыма...
М и н æ т (дугъны ’рдæм). Кæсма йæм, кæс...
Хандзериффæ. Тагъддæр, тагъддæр!
М и н æт. Хуыцауы бын ницыуал æмбарын.
Хандзериффæ. Кæсы мæм афтæ... Цыма... Цыма Асæх-
мæт у уый.
М и п æ т. Цы?
X а н д з е р и ф ф æ. Фæкастæн æм иу хатт кафгæ-кафын...
Мæ риуы цыдæр ссыгъд, мæ зæрдæ пыссæххæт кодта...
74

М и и æ т. Сæиттæ цæгъдыс; æви? Йæ фос, йæ мулкыл, дам,
куы не.’ххæссы цæст, ай та: йæ сæдæ зæбулы иу æндахыл куы
хæцынц.
X а и д з е р и ф ф æ (йæхимæ дзурæгау). Уарзопдзииад, дам,
мулк не ’взары. Ныр мæ бынтондæр уырнын байдыдта... Уый у...
/Евæццæгæп, барæй скодта ахæм дарæс...
М и н æ т. Иугай-дыгай сæ фæсте уадзы... Иу ма пыи дзы
баззад. Æрбаввахс æм... Фæрсæй-фæрстæм уайынц... Мысан
кæйимæ акъуырдта уый у...
Хандзериффæ. Фæхудт æм... Зæрватыккау йæ фæрсты
атахт... Зоигæ мидбыл худт... Фæразæй!
Минæт. Хистæртæ йæ размæ фæуайынц... Арфæ йын кæ-
иыпц.
Хандзериффæ. Райста йын йæ къух Баба дæр... Ми-
нæт...(Ныттыхст ыл.)
М и н æ т. О, фæлæ дæ фыды цæсгом мæйдар æхсæвæй тар-
дæр.
Хаидзериффæ. Æз æй ахæм Бабайæ нæ зоиын, йæ
чызджы фæндон чи иæ сæххæст кæна.
М и н æ т. Кæс-ма, дæ дугъон йæ бæх ацырдæм фсздæхта...
Æрбадугъ кæпы... Дæ цæстмæ бæхыл хъазы... Кæс-ма, куыд рæ-
сугъд ыл бады... Бæх дæр æм сывæллонау коммæгæс...
X а н д з е р и ф ф æ. О, ахæм, дам, у йæ аласа.
М и н æ т. Æрбацæуы!
Хандзериффæ. Афæлвароп æй æз дæр. Амæстæй йæ
марои.. Уадз айхъуыса мæнæй уый, Асæхмæтæн дæр нæ ба-
куымдта, зæгъгæ... Стæй... Ттæй... Мæхæдæг йæ фæстæ алидз-
дзынæн...
М и п æт. Æхсипæп зонд чи амопы, фæлæ...
X а н д з е р и ф ф æ. Нæ, пæ, афтæ бафæндыд мæн.
Бæхты къæхты хъæр адард.
М и н æ т. Куыд уæздан у!.. Æрхызт бæхæй.
X а н д з е р и ф ф æ. Сахъ лæппу у, цы дзы загъдæуа.
Æрбацыд Асæхмæт, ехс йæ къухы. Бæх æдде суасыд.
Асæхмæт. Хорз чызг, дæлæмæ æрхизып афон дып у.
. Хаидзериффæ. Хæрзаг зæгъы — Хъарсы фидар басас-
та. Дæ фыдуынд цæсгом худы хъуыиты бынæй хорз иæ зыны.
Асæхмæт (фыццаг фæхъуыды кодта, стæй). Цæйды дæр
мып Зджыды рæсугъд куы нæ дæ, мыййаг.
Хандзериффæ (фæхъыг ын). Æз мой иæма кæнып...
Стæй, стæй æрдæбон бæхыл зыгуымы голлагау фидыдтай.
75

Лсæхмæт (тарæрфыгæй скаст, бафиппайдта). Уæлæ хъал
чызг, кæддæр дæ зæрдыл æрлæудзæн ацы бон! (Цырд фæзылд,
æрбайхъуыст йæ бæхы къæхты хъæр.)
Хаидзериффæ. Асæхмæт!..
Бæхты къæхты хъæр адард.
Цы бакодтон?..
М и и æ т (æрæджиау). Дæ фыд иу йæ кой кодта...
Хандзериффæ (йæхимæ дзурæгау). О, уый уыди уыцы
Асæхмæт, æгас Цæгат Кавказы иу денджызæй иннæмæ кæй
хъæбатырдзинады кой кодтой. Уыцы Асæхмæт, фæдис-иу куы
фæцыди, уæд-иу фæдисæтты æппæты разæй чи тахти йæ араб-
баг бæхыл. Уый уыди уыцы Асæхмæт, иухатт æхсæз абырæджы
кæй размæ бабадтысты, фæлæ йæ куы ауыдтой, уæд лидзæг
фесты... Уыцы Асæхмæт, хæхбæсты рæсугъддæр чызджытæ кæ-
мæ бæллыдысты...
Æмбæрзæн
ДЫККАГ НЫВ
Доны был. Иппæрд бæлæстæ. Цъæх фæз. Дидинæгджын ран. Зыны хæс-
тæггомау хъæу.
X а н д з е р и ф ф æ (дидинджытæ тоны. Зары кæсгон зарæг).
Дардмæ згъорынц цæугæдонау бонтæ,
Уыдон кæм уромы къух.
Риуы фегуырынц хъæлдзæг тæрхонтæ,
Иумæ кæй кодтам æдзух.
Чи дын ардта дæ уарзон ныхæстæн
Риуы парахат бынат.
Удæнцой нал зыдтой къæдзæхы фарсыл,
Раст цыма базырджын уад.
Нæу сусæггаг — зæгъон æргомæй,
Кæй ныххызт мæ зæрдæйы арф.
Дæ риу дыи æхсæвæй-бонæй,
Кæй судзы цавæрдæр цырагъ!
Цæй æнамоид дæп?! Мæ амопд мæ къахы фындзæй акъуырд-
топ уыцы бон. Нал æрцæудзæн уый, нал! Æниу куы ’рцæуид,
уæд ма йын цы зæгъин. Чындзы куы цæуыи... Амоидджын, дам,
дæ... Цас хæстæгæй-хæстæгдæр кæны уыцы бон, уыйас мæ зæр-
дæ æикъардæй-æнкъарддæр кæны, (Хæдзармæ кæсы.) Рæхджы,
рæхджы ахицæн уыдзынæн ацы хæдзарæй, нал уындзынæн ацы ’
хæдзарæй, иал уыидзынæп, мæпæ ацы бæлæстæ... ацы дидин-'
джытæ... Нæ йайæн бынатМипæтимæ... Ауазал та кæнон раз-
дæрау мæ буар ам... Чи зоны... Рæхджы ахæм фадат мауал уа...
(Куыддæр йæ къаба æрбамбырд кодта, афтæ бæхы къæхты
хъæр айхъуыста, бæхы хуыррытт ссыд, чызг фæкаст. Ауыдта.)
Хандзериффæ. Асæхмæты бæх... (Æхсызгон ын у æви
76

тæрсгæ фæкодта, уый нал æмбары.) Лидзои... О, фæлæ мæ цæ-
мæндæр нæ хæссы мæ къах... Нæ, нæ, мæ-цæстытыл ма уайынц
пе ’рфгуыты тар æигас, йе ’ртхъирæп... (Тагъд-тагъд фæцæуы,
Асæхмæт йæ размæ фæци, сæрæй къæхтæм — бæрæгбоны ирон
дарæс, хæцæнгæрзтæ. Чызг фæлæууыд... Ссыгъдысты йæ рус-
тæ...) Асæхмæт?..
А с æ х м æ т. Айхъуыстои ма дæ уыцы боп мæ ном...
X а н д з е р и ф ф æ. Цæуылнæ иыллæууыдтæ?
Асæхмæт (бахудт). Мæ бæх дæр дæм фæхæрам... Не
’рлæууыд...
Хандзериффæ. Кафгæйа* дыл фæгуырысхо дæн... Æрæ-
джиау дæ базыдтон...
А с æ х м æ т. Дæ бон хорз зæгъып дæр мæ ферох...
(Лæппу йын йæ къух райста, фæстæмæ асаичъех кодта,
кæрæдзимæ дæрддзæф лæууынц).
А с æ х м æ т. Æнхъæл нæ уыдтæ?
X а н д з е р и ф ф æ. Цы дын зæгъон, нæ зонып...
А с æ х м æ т. Хорз дзуапп мын радтай уæд...
Хаидзериффæ (фæныфсджындæр). Æнæсæрфат чыз-
джы уæлдай митæ.'.. Фæндыд мæ, цæмæн айхъуыса... (Фæкъуы-
лымпы, бакаст æм.)
А с æ х м æ т. Асæхмæтæп дæр нæ бакуымдта, зæгъгæ.
X а н д з е р и ф ф æ. Æз æрæджиау бамбæрстон, ахæм да-
рæсы цæмæн фæзындтæ, уый... Бабайæн уайдзæф кодтай... Хæр-
заг мæсты уыдтæ мæнмæ дæр...
Асæхмæт. Æргом зæгъгæйæ, ардæм дæумæ мæ маст
исыпмæ цыдтæн, дыккаг хатт дæн ам... Иæ дыл хæст кодтон...
(Хандзериффæ йæм тарстæй бакаст.) Нæ дыл хæст кодтон...
Фæлæ пыр... Æвæццæгæн, куыд карз мып æнхъæл дæ... ахæм
иæ дæн. Дæу разы мæ бои ахæм уæвын... Хатыр дып фæуæд...
(акаст бæхырдæм.) Цом мемæ, Хапдзериффæ... Кæсыс? Мæ
аласа æрбакæс-æрбакæс кæпы. Уый фæстæ хъуыддæгтæ амон-
дзысты сæхи...
Хапдзериффæ (цавддурау лæууы, стæй бынтон æрæ-
джиау сдзырдта). Фидыд дæн æз... (Асæхмæтыл цыма арв æр-
*ауд, уыйау фæци.) Бирæ дæм’ фенхъæлмæ кастæн... Рацыд афæ-
дзы ’рдæгæй фылдæр... Ницы хабар дæ уыд... Стæй мæ фыд ба-
фидыдта.
Асæхмæт. (сонтæй). Кæй зæгъын æй хъæуы, æлдаримæ?
Хандзсриффæ. О, Æмзораты Бесæгъуыр...
Асæхмæт. Æрыхъуыстоп ып йæ кой. Сæрæп лæппу йæ
хонынц. Дæ фыдау боиджын... Дæ фыд...
X а н д з е р и ф ф æ. Дзæгъæлы йæ азымы кæпыс. Æнхъæлмæ
дæм каст уый дæр... Баба мæ фæпдопыл иикуыма загъта дыууæ...
77

А с æ х м æ т. Уæдæ дыи фæндон у, гъи?
X а н д з е р и ф ф æ. Цы гæнæн ма мын уыд?
Асæхмæт. Рæхджы чындзæхсæв?! О, фæлæ уый дыккаг
æфхæрд у мæнæп... Æмæ хъуамæ зонай ды... Зопат сымах,
Асæхмæт йе ’фхæрд исын куыд зоны, уый. (Фæкомкоммæ сты.
Сабыргай сдзырдта.) Цом мемæ...
Чызг фæраст и, цыдæр дзурынмæ хъавыди, фæлæ йе ’взаг нал тасыди.
Иуæй цин кодта, мæнæ, зæгъгæ, кæй уарзтон, кæмæ æнхъæлмæ кастæн, уый
фæзынди, иннæмæй та тæрсгæ кодта лæппуйы æрфгуыты æлхынцъæй. Фæзы
кæронмæ ахæЦцæ стьь
Схйз, р&сугъд, бæхмæ æмæ цом!
X а и д з е р й ф ф ’æ (æЬас* й№ хъуыдытæй феуæгъд, сæр-
диаг кодта). Кæдæм мæ ласыс, кæдæм, куырд куы дæп!.;*
Асæхмæт. Уый ницы хъыгдарЫ... Æби афт& фснхъ&лД-
тай, æмæ дæ мæхиц&н усæи скъæфЫн... Иæ, чЫзгай, уый уыдИ,
фæлæ ныр пал ис. Уарзтон дæ кæддæр, æвзæрстон дæ зæрдиа-
гæй мæхицæн усагæн... Фæлæ... ÆрхъуЫды кæн уыцы боп, уæ-
ладзыгæй мыл уьщЫ стыр æфхæрд куы рауагътай.. Ныр та...
дыккаг ’фхæрд... Нæ, хæйрæджы усæн ракурыи мæ боп нæу...
Фæлæ æфхæрд? Æфхæрд æз дыууæ æфхæрдæй исын ахуыр дæи.
(Фæлæбурдта йæм æмæ йæ бæхмæ исыныл архайы.)
X а п д з е р и ф ф æ. Ауадз мæ, ауадз мæ! (Йæхи атон-атон
кæнгæйæ сæрдиаг кодта, стæй цыдæр агургæ фæсабыр.)
Асæхмæт. А... Мæ рæсугъд бæлон, хъама агурыс? (Йæ
мидбыл бахудт.) Ма фыдæбон кæи. Дæ чысыл сызгъæрии хъа-
ма мæнмæ ис. Ма йын тæрс, нæ дыи фесæфдзæн, фæстæдæр
дыи æй ратдзынæн! Гъемæ хорз, кæд бæхмæ иæ комыс, уæд ам
æрбынат кæпæм. (Бæласы бынмæ йæ ласы).
Хаидзериффæ (катайгæнгæ). Ма мæ саф, Асæхмæт!
А с æ х м æ т. Раджы ахицæн ис хъурлддаг... Хъуыды ма, зæ-
гъын, кæиыс уыцы бои? Уæд фесæфтай дæхи.
Хандзериффæ (Иу къахдзæф фæстæмæ акодта, йæ сæр
бæрзонд систа, Асæхмæты хъамамæ къухæй бацамыдта). Асæх-
мæт, слас дæ хъама æмæ мæ ацы ран амар!
А с æ х м æ т. Асæхмæт сылгоймæгтæ иæ мары.
X а и д з е р и ф ф æ. Уæдæ дыи уый мæ дзырд: кæд афтæ
æихъæлыс, æмæ æз худинаггондæй моймæ ацæудзыпæп, уæд
дыи зæгъып: рæдийыс... Зæгъын дып, моймæ ацæуын пæ, фæлæ
уый фæстæ æз иу бон дæр нал фæцæрдзынæн. Равзар дыууæйæ
иу:йе мæ ацы ран амар, йе мæ ауадз!
А с æ х м æ т. Æфхæрд æфхæрдæй ист хъуамæ æрцæуа!
Хæндзериффæ. Бæлвырд, æфхæрд æфхæрдæй ист
хъуамæ æрцæуа!.. Фæлæ æз цы Асæхмæты тыххæй хъуыстои,
78

йæ уæздандзинад æмæ сахъдзииады кой кæмæи кæныпц иу
дспджызæй ипнæйы уонг, уый æдых сылгоймаджы дзырдмæ
æиæ байхъусгæ нæ фæуыдзæи.
А с æ х м æ т. Зæгъ дæ ныхас, фæлæ дæ зæрдыл дар, æфхæр’д
æфхæрдæй ист хъуамæ æрцæуа.
X а н д з с р и ф ф æ. Бæлвырд, æфхæрд æфхæрдæй ист хъуа-
мæ æрцæуа (Йе ’нгуылдзæй бриллиант къухдарæн раласта.)
Айс ацы къухдарæп, чындзы ацыды фæстæ æз иу æхсæв дæу
уыдзынæп!
Æнæдзургæйæ Асæхмæт ракста къухдарæн, авзæрста йæ кæстæр æн-
гуылдзыл, фæлæ йæ кæроныл дæр куы нæ цыди, уæд йæ мидбыл бахудт, йæ
бæрцагъуды йæ нывæрдта. Чызг йæхи баппæрста Асæхмæтмæ æмæ йс ’фцæ-
джы ныттыхсти...
Хандзериффæ. Фæнды мæ, фæнды мæ, Асæхмæт, дæу
куы уаин! (Фæлæ Асæхмæт æрыппæрста Хандзериффæйы къæх-
ты размæ уымæн йæ сызгъæрин хъама. Иу хатт ма фæхудти
чызгмæ, фæцырд йæ бæхмæ, сыхъуыст бæхты къæхты хъæр,
адард, чызг йæ фæдыл асанчъех кодта, æрлæууыд, ауыдта йæ
хъама, систа йæ, бирæ йæм фæкаст...) О, Хуыцау, цытæ цæуы
дæ быны?.. (Кæсы фæндаджы ’рдæм.) Зджыды рæсугъдмæ тагъд
кæны...
АВАНСЦЕНÆ
Фæзынд хуыснæгау æд гæрзтæ Асæхмæт. Нымæт ыл. Цæсгом басылыхъы
аууонæй иуыл нæ зыны. Хъуысы хæстæгæй кæсгон фæндырдзагъд, хъасты
уынæр.
Асæхмæт. Чыпдзы цæуы... Нæма мæ уырны... Бауыриæд
дæ! Нæ сарæхстæн. Разы уыд ацæуыныл уæд мемæ. Йæ фæху-
динаг мæ сæрмæ не ’рхастоп... цы дзы загътаиккой адæм? —
«Фидыд чызг кæйдæр фæдыл алыгъд»... Ныр хæссын уыцы
хъуыддаг мæ сæрмæ. Кæдæн у, уæдæй зæрдæ риуы йæхицæн бы-
нат пал ары. Мæ бæх мæ æрмахуыр маргъау ардæм скъæфта...
Раст мын мæ зæрдæмæ пыккаст... Доны был, зонгæ бæласы раз
æпхъæлмæ кæсы... нæ дыууæмæ... Хайуан, дам, алцыдæр æмба-
ры. (Цыма йæ зæрдыл исты æрбалæууыд, уыйау.) «Цæй, ды дæр
мып Зджыды рæсугъд куы нæ дæ мыййаг» — бафхæрдтои æй
уæд... Нæ, ды Зджыды рæсугъдæй зынаргъдæр дæ мæнæн... æмæ
рæсугъддæр... (Кæсы.) Исты хуызы йæ феноп... Чи зоны сразы
уа мæ фæидыл... (Сагъæстæ кæны.) Æрлæуу, мæнæй уый!.. Ирон
лæджы ном худипаг кæныс... (Æрбайхъуысы бæхы уаст, Асæх-
мæт тагъд-тагъд ацæуы.)
79

ДЫККАГ АРХАЙД
ÆРТЫККЛГ НЫВ
Допы был та. Изæрырдæм. Гогонтæ иуварс æвæрд. Хандзериффæ йæ
хъуыдыты адзæгъæл. Мииæт дидинджыгæ тоны, æрбахаста йын æппæты рæ-
сугъддæр дидинæг.
М и н æ т. Дæ хъуыдыты та куы адзæгъæл дæ...
X а п д з е р и ф ф æ. Цæмæидæр мæ мæ къæхтæ ардæм ра-
хæссыиц.
М и н æ т. Ам арвыстай де ’взоиг бонтæ.
Хандзериффæ (иуварсмæ дзурæгау). Ацы ран фем-
бæлдтæн фыццаг хатт Асæхмæтимæ...
М и и æ т. Ферох кæи уый... Æртахт æмæ атахт.
X а н д з е р и ф ф æ. Ферох кæп... Æвæццæгæп, мæ, Зджыды
рæсугъдимæ ферох кодта...
Минæт. Уый цавæр Зджыды рæсугъд у? Зоигæ йæ нæ
кæныс, афтæмæй йæм иыридæгæн мæсты кæныс.
X а п д з е р и ф ф æ. Мæсты нæ.\. Чи зоны хæлæг... Уæвгæ чи
зоны, мæсты дæр...
Минæт. Нæу пикæмæй æнæлæгдæр дæ сæрыхицау: нæдæр
зоидæй, иæдæр хъаруйæ, нæдæр уындæй...
Хандзериффæ (арф ныуулæфыд). Сæрыхицау... Зæрдæ
æдзух сæрмæ пæ хъусы.
Минæт. Æрхъæцмæ дыл пæ лæууы Бесæгъур... Загътай
иу хатт — акъуырдтай дæ къахы фыпдзæй дæ амонд... Дыккаг
хатт æй мауал къуыр дæ сæптты дæр. Чындз дæ пыр.
Хандзериффæ (хъæбыс ын кæны). Ме ’взонг боиты
’мбал, кæй зæгъын æй хъæуы, ды раст дæ. Ды æдзух раст вæй-
йыс... (суагъта йæ), фæлæ мæм ды дæр арæх пал цæуыс... Буз-
ныг, абои мæ фæндыл кæй сразы дæ, уымæй, фыццагау та...
М и н æ т. Кæй кой кæнай — къæсæрмæ! Æрцæуы!
X а п д з е р и ф ф æ. Чи?
М и н æ т. Дæ сæр æмæ дæ зæрдæйы хицау.
Бесæгъуыр (æрбацыд. Хъæздыг дарæс ыл). Мæпæ кæм
сты, мæнæ... (Минæт гогон фелваста, хинхудтгæнгæ фæцæуы.)
Хандзерифф æ. Фæлæуу... Кæдæм?
Минæт. Изæр у ныр... Нана мын цыдæр фæдзæхста. Æн-
хъæлмæ мæм кæсдзæи. (Фæаууон. Фæраст йæ гогонмæ Хандзе-
риффæ дæр, фгелæ йын Бесæгъуыр йæ фæндаг алыг кодта.)
Бесæгъуыр. Дæумæ уым чп ’нхъæлмæ кæсы уый дæн.
X а п д з е р и ф ф æ. Худинаг у...
Бесæгъуыр. Æдзух лæмæгъ зæрдæ нæ вæййын, фæлæ
мын æй ацы хатт иыббар... Нал фæлæууыдтæн... Æгæр фæстиат
кодтат...
80

Хаидзериффæ (скаст æм, мидбыл бахудт). Нæ дыл
фпдауы... (Фæцæуы гогонмæ, Бесæгъуыр ын . фæидаг радта,
фæцарæхст — феххуыс ын кодта гогон уæхскмæ сисыи. Хандзе-
риффæ ацыд.)
Бесæг/ьуыр (йæ фæдыл æхсызгонæй кæсы). Иæ, дам,
!ыл фидауы... Æ, мæп уæздан цы Хуыцау " фæкодта. (Ныхъ-
хъуыды кодта, къуыппгондыл æрбадт.) Дыууæ хатты йыи йæ
фыдмæ минæвæрттæ барвыстон уæд... Чызг не сразы... Стæй
\'ыцы боны фæстæ... О, фæлæ уыцы лæгæвзарæны æз ам пæ
'\ыдтæн, пе ’взæрстон мæ арæхстдзипад хъасты, мысан æхсты,
дугъы... Цавæрдæр гæвзыччы кой дзы кодтой... Адæм, дам, ын
пæ арæхстдзинадыл сæ цæст æрывæрдтой... Хатгай Хандзсриф-
фæйы цæсгомыл сагъæс фæзыны.(Акаст кæцырдæм ацыд, уы-
цырдæм.) Схауы дзы иуæй-иу хатт йæ иом дæр... Асæхмæт.
Кæд... (Æрбайхъуыст бæхы къæхты хъæр, сыстад.) Бæлццон?
Ацафон?
Бæхы къæхты хъæр банцад, æрбацыд Асæхмæт. Нымæт, басылыхъ ыл,
рæсугъд урс хъуынджын худ. Йæ къухы фондзæхстон. Хъатаратæ...
Б е с æ г ъ у ы р. Æгас цу, уазæг!
А с æ х м æ т. Хуыцауы арфæ дæ уæд!
Бесæгъуыр. Дæ фæпдаг дын Хуыцау дæхн зæрдæйы
фæндиаг уадзæд, фæлæ ныр æнафон у, æмæ кæд дард цæуæг,
мыййаг, дæ, уæд хорз уаид, куы пæм бафысым кæнис! Дæ бæх
дæр йæ фæллад суадзид, дæхæдæг дæр баулæфис, стæй райсом
афæндараст уаис.
Асæхмæт. Бузныг, хорз лæг, дæ уæздандзииадæй, буз-
пыг уый тыххæй, уазæгыл афтæ иузæрдион кæй стут. Фæлæ
ахсæв мæнæн ам лæууæп нæй. Чысыл хъуыддаг мæис ацы хъæ-
уы, æмæ уый куыддæр сæххæст кæнон, афтæ араст уыдзынæн
фæстæмæ. Æмæ мыи фысым кæм лæууыс, уым æз разы дæн дæ
фысымдзинад райсыныл, æрмæст уæм æхсæв не ’рлæудзынæи,
фæлæ мæ цы чысыл хъуыддаг ис, уый тыххæй мæ де’ххуыс ба-
хъæудзæн. Зæгъ мын уæдæ, разы дæ уыцы чысыл æххуысыл?
Бссæгъуыр. Куыд фæрсыс уын та?.. Зæгъ цы хъуыддаг
дæ ис?..
Асæхмæт. Бузныг, дæ уæздандзинадæй... Зæгъып дын,
уæдæ... Нæ дæ фæрсып чи дæ. Ма мæ бафæрс, чи дæн... Ам цæ-
ры Бесæгъуыр, æрæджы ус чи æрхаста, уый?
Бесæгъуыр (фæкъуылымпы). О, ам цæры, ам.
А с æ х м æ т. Цом уæдæ уып хæдзармæ.
е с æ гъ у ы р. Цом...
сæхмæт (фæхъуыды кодта), Уæвгæ... Ардыгæй мыи æй
бацамон.
1
6 Ираф № 3
81

Бесæгъуыр. Уартæ уый у Бесæгъуыры хæдзар. (Баца-
мыдта æмæ йæм дисæй кæсы.)
Асæхмæт. Ам мæм иу чысыл бамхъæлмæ кæс, стæй...
Æххæст дæ хорз хорз у æмæ мын дæ цæст мæ бæхмæ фæдар...
дард нæ ацæудзынæп, фæлæ мæн куы нæуал уына, уæд куы
адзæгъæл уа. (Дæтты йæм сыкъа.) Йæхимæ дæ хæстæг не
’рбауадздзæн, фæлæ сыкъайы уастыл ахуыр у, æмæ мæ рацыд-
мæ дæ цуры лæудзæн... Дæ хорзæхæй...
Бесæгъуыр. Табуафси.
А с æ х м æ т. Бузиыг... (Рæвдз ацæуы.)
• Б е с æ г ъ у ы р. Æппын иицы æмбарып æз. Æнахуыр уазæг...
(Æркаст сыкъамæ, ацыд, бæх чердыгæй уыд, уыцы ’рдæм, фæс-
тæмæ æрбаздæхт, кæсы сæхимæ.) Комкоммæ бараст уатмæ...
Дуар бахоста... Дуар байгом ис... Мæ бинойнаджы цæсгом дзы
фæзынд æмæ уыцы сахат фæстæмæ фæаууон ис... Цыма цыдæр
сдзырдта... Уазæг дæр цыдæр сдзырдта, фæлæ- афтæ сындæг,
æмæ дзы ницы равзæрстон. Дуар ноджыдæр байгом-ис... Мæ
бинойпаджы тарст цæсгом цырагъы рухсмæ зыны... Ноджы
æрттиваг цыдæр уазæджы къухы... Уазæг бацыди. Бацыдысты
мидæмæ... Фæлæуу, мæиæй уый, хиуылхæцаг дæ куы хонынц...
О, фæлæ!.. (Æвналы гæрзтæм арастæввонг.) Байгом дуар...
Уазæг æддæмæ рацыд, йæ фæдыл мæ бинойпаг... Худгæйæ..
Рухсцæсгомæй... Мæ зæрдæ мæ риуы ратоны. Æрхæццæ кæиы...
Фæхæц дæхиуыл, мæнæй уый... Уазæг у! Дзырд ын радтон!
(Æрæджиау.) Æпиу хъуамæ цæстыфæныкъуылдмæ цы ’рцы-
даид? Нæ, сбæлвырд хъæуы хъуыддæгтæ...
А с æ х м æ т (тагъдгомау бацыд Бесæгъуырмæ, йæ къух ын
райста, райста уасæн сыкъа дæр). Бузныг, бузныг дæ уæздан-
дзипадæй.(Уазæг фæдис кодта фысымы æнкъарддзинадыл, иу
чысыл аджихау, стæй...) Бузныг дæ дæн, хорз лæг. Искуы дæ
мæ сæр куы бахъæуа, уæд иу бæрæг кæн Дæргъæвсы комы
Æрыстæмонты Асæхмæты.
Бесæгъуыр (фæкуыддæр, йæ цæсгом фæрухс и, райста
ноджыдæр уазæджы къух). Фæндараст дæ Хуыцау фæкæнæд.
(Асæхмæт рæвдз ацыд... Чысыл фæстæдæр сыхъуыст йæ дугъо-
ны къæхты хъæр. Бесагъуыр фæхъуыды кодта.) Номдзыд Асæх-
мæт... Уыцы фæпыкгуыз дæр, дам, Асæхмæт куы хуынди... (Бе-
сæгъуыр, бæлццон чердæм ацыд, уыцырдæм иу цасдæр кæсгæ-
йæ баззад, стæй мидбылты мæстыхудт бакодта.) Ха... ха... ха...
Знон ус æрхастон, абон æм йæ уатмæ хæзгул æрцыди... Уæдæ
æндæр чи уыдаид?.. Æз та ам йæ бæхмæ кастæн... Уымæй æм-
бисонддæр искуы æрцыди!.. Нæ æз уый уатмæ афтæмæй иал
бацæудзынæп... Цæуын ын йæ фыдмæ... Тæккæ ацы сахат...
Æмбæрзæн.
82

ЦЫППÆРÆМ НЫВ
Бесæгъуыры бинойнаг Хандзериффæйы уат. Цæрæг хæдзар. Гауызтæ,
и;гсæн, тъахти, фæлмæн бандæттæ.
Хандзериффæ фæндырæй цæгъды... йæ цæсгом у рухс... Фæуагъта йæ
цæгъдын, фæсагъæсхуыз. Æрывæрдта фæндыр, сыстад.
X а н д з е р и ф ф æ. Цы зæгъдзыиæп мæ мойæн? Куы пæ
мæ бамбара... Нæ, нæ! Бамбардзæн мæ... ахæм нæу. Æппæт дæр
ып радзурдзынæн. (Рудзынгæй ауыдта.) Æрбацæуы... Цы? Йе-
мæ баба? Цы ’рцыдаид? Баба иикуыма уыд ам... (Дуар сын кæ-
ны. Æрбацыдысты Биаслан æмæ Бесæгъуыр. Хандзериффæ иу-
варс слæууыд. Нæдæр Биаслан, нæдæр Бесæгъуыр Хандзс-
риффæйы ’рдæм нæ кæсынц. Бесæгъуыр æвæры бандон йæ ка-
йысæн, уый сбадт. Сиахс лæууы.)
Биаслан (Бесæгъуырмæ). Хорз бакодтай, дæ усмæ кæй
нал бацыдтæ, уымæй. Уый, дунейыл цы хъуыддаг нæма æрцыди,
ахæм у, æмæ æнæбæлвырдæй сбæрæг кæнгæйæ, хъамамæ æв-
палын пайда иæу. (Хандзериффæмæ.) Чызгай, цыдæриддæр
æрцыди, уый мах зонæм сæрæй-кæронмæ, фæлæ цæмæн æрцы-
ди уыцы диссаджы хъуыддаг, уымæн ницы æмбарæм. Зæгъ нын
æй, бамбарын нын æй кæн!..
X а н д з е р и ф ф æ. Зæгъдзынæи, ницы басусæг кæндзы-
нæн...
Æмæ радзырдта, хъуыддаг куыд уыди, цы уыди, уый сæрæй бынмæ. Иы-
хасы бæсты музыкæйы зæлтæй... Чызг йæ фезмæлд, ’йе нæхъуысæг ныхасæй
æппæтдæр «дзуры». ,Сæ мидхъуыды, сæ фезмæлды æвдисынц, йæ фыд æмæ
лæг дæр сæ уавæр... Æваст музыкæйы зæлтæ аскъуыдысты.
X а п д з е р и ф ф æ. Бæлвырд, æз радтон дзырд Асæхмæ-
тæп æмæ мæ дзырд хъуамæ сæххæст кодтаин. Фæлæ фæзыиди
Асæхмæт, æрмæст мын мæ къух айста, радта мын мæ къухда-
рæн æмæ загъта: «Ды дæ абопæй фæстæмæ мæ хо... Цæр амонд-
джыиæй ме ’нæзонгæ æфсымæр Бесæгъуыримæ»...
Хандзериффæ цавддурау лæууы, Биаслан æмæ Бесæгъуыр сыстадысты...
Лæууынц.
Æмбæрзæн
ФÆНДЗÆМ НЫВ
Хандзериффæйы уат та. Хандзериффæ кæсæны раз бады, йæ дзыкку
фасы. Æрбахызт Бесæгъуыр.
Бесæгъуыр. Тыиг мæм смæсты дæ? (Хандзериффæ сыс-
тад, йæ сæрыхæцъил æркодта. Иуварс лæууы.)
Хапдзериффæ. Цæмæн?.. (паузæ.) Баба цы фæци?...
Бесæгъуыр. Йæ ног дугъæтты уьшыпмæ ацыд,
X а н д з е р и ф ф æ. Ацафон?
6+
83

Бссæгуыр. Мусонджы... (Акаст рудзынгæй.) Мæйрухс
— боныхуызæи... Йу дзы йахæм у, йахæм... Ницы бавгъау кæ-
нип... Ской кæнын дæр æй нæ бауагъта. Сбад Хандзериффæ.
X а н д з е р и ф ф æ. Ницы кæны...
Бесæгъуыр. Сбад,.. Науæд куыддæр æцæгæлон кæсын
мæхимæ дæ уаты... (Хандзериффæ сбадт.) Йæхи чи амардта, уый
æз...
X а п д з е р и ф ф æ. Дзæгъæлы исыс азым дæхимæ.
Бссæгъуыр. Уæдæ мæм кæд быптон нæ фæхæрам дæ,
уæд ацæгъд... (Дæтты йæм фæндыр. Хандзериффæ «Ханты
цагъд» кæны.)
Фыццаг хатт кæныс уыцы цагъд.
X а н д з с р и ф ф æ. Уыцы цагъдмæ кафыд ме ’фсымæр.
Б е с æ г ъ у ы р. Асæхмæт?
X а и д з е р и ф ф æ. Ирон чызг... Кæсгоп чындз æй цагъта.
(Фæци. Æрæвæрдта фæндыр.)
Бесæгъуыр. Æмбисонды цагъд. (Иуварсмæ.) Ногæй та
уыцы ном... Зонып æй раст нæ дæи...
Хапдзериффæ (паузæйы фæстæ). Зджыды рæсугъд та
чи уыд?
Б е с æ г ъ у ы р. Уый та кæцæп дæ зæрдыл æрлæууыд?
Хандзериффæ. Æрыхъуыстон ыи пæ кой...
Бесæгъуыр. Уый аргъау у. Рагои ирон аргъау.
X а н д з е-р и ф ф æ. Аргъау?
Бесæгъуыр. О. Уæвгæ уæ хъысмæт чысыл нухуызон у
Зджыды рæсугъдимæ... Кæд дæ фæпды, уæд дын æп радзурдзы-
нæн...
Хандзериффæ. Радзур... (Тынг лæгъстæйæ.) Ма мын
æй бахæлæг кæн...
Бесæгъуыр. Цæй, хорз, хорз... Кæд дæ афтæ тынг фæн-
ды, уæд... (Йæхи къæлæтджыныл ауагъта.) Раджы, дам, уыдис
уый... Цардис æмæ уыдис Иры, Зджыды хъæуы æрхуы мæсы-
джы бадæг.. Сидзæр чызг... Йæ сæрæидзиинад, йæ арæхстдзи-
надыл ын адæм æрывæрдтой сæ цæст. Йæ рæсугъды кой æгас
дзыллæтыл айхъуыст. (Хандзериффæйы хъустыл цыма ауад
Асæхмæты хъæлæс: «Цæй, ды дæр мын Зджыды рæсугъд куы
нæ дæ, мыййаг»... Дисæй бакаст йæ моймæ, уый дарддæр кодта
йæ ныхас.) Æ мæ пæм кæцæй нæ фæцыдысты усгуртæ алы бæс-
тæй, алы кæмттæй, Биаслантæй зæгъай, Имсретæй, Дыгургом-
æй æмæ æпдæр рæттæй, фæлæ адæмы хæрзæджытæй пæхи пи-
кæмæи саккаг кодта... Уæд зæгъы, дард Сарийы хъæуæй иу са-
риаг баздæхт æмæ рараст Зджыды хъæумæ... «Комгæ дæр мын
84

,ко бакæндзæн, фæлæ уыцы помдзыды мæ цæстæй ну уыид уæд-
т,æр фæкæнон...» Æмæ Æрхуы мæсыджы раз бæхæй æрхызт...
]1х уæлæ урс нымæтæй куырæтгонд, рæтыд фæсмыпæи (эон, йæ
сæрыл хæлын худ, йæ къæхтыл сæгъдзармæй æрчъитæ, сæиыкт
,:^1рмæп йыл зæнгæйттæ... (Цæсты фæныкъуылдмæ Хандзериф-
фæйы цæстытыл ауад æмæ æрбатар Асæхмæт.)
X а п д з е р и ф ф æ (иуварсмæ). Æвæццæгæп, уыцы мæгуыр
лæппуйы дарæсы æнгæсты уымæн фæзынд уын дæр...
Бесæгъуыр. Цыдæр загътай... æви мæ хъустыл ауад.
X а п д з е’р и ф ф æ. Куы нæ... дæ хорзæхæй, дзур дарддæр.
Б с с æ г ъ у ы р. Ауыдта Зджыды рæсугъд лæппуйы... Тагъд-
гагъд Æрхуы мæсыгæй æрхызт. Бацыд йæ размæ... Ныррухс
йæ цæсгом... Лæппуйыл, йæ фырхæрзкондæй, йæ мæгуыр дарæс
зыпгæ дæр нæ кодта... Бауарзтой кæрæдзи Сарийаг æмæ Зджы-
ды рæсугъд... Æрцардысты лæг æмæ усæй Æрхуы мæсыджы...
Кæрæдзийы уындæй цардысты, кæрæдзийы уыпдæй æрвыстой
сæ царды амондджыи боитæ... (Бес^егъуыр иу цасдæр фæхъус,
сыстад, иуварс æрлæууыд.) ... Фæлæ, д’ам, амонд æмæ бæллæх
æмцыд кæиыиц фæрсæй-фæрстæм царды... Авдæп кæм уа, уым
чырын дæр æнæуæвгæ иæй... Амард...
X а н д з е р и ф ф æ (йæхи пал баурæдта). Чи?
Бесæгъуыр. Кæд дын зып у, уæд мауал кæиоп аргъау
дарддæр?...
X а н д з е р и ф ф æ. Нæ, дзур...
Бесæгъуыр (æрбадт, паузæ). Амард Зджыды рæсугъд..,
Урс дзæнхъа дурæй йын заппадз скодта лæппу... Æпæмбæрзт
авджын чырыны йæ сæвæрдта уым... Йæ тигътыл ып цыппар
мыдадзы цырагъы ныссагъта... Æркодта йæхицæн йæ фарсмæ
бынат æмæ йæ хъахъхъæпынтæ систа’... Иу бон... дыккаг...
Хандзериффæ йæ хъуыдыты адзæгъæл, йæ цæстытыл уайы ныв, цыма
ис зæппадзы йæхæдæг, Бдды, цыма йæ уæлхъус йæ нывæрзæн Асæхмæт...
Асæхмæт. Куыд æгъатыр у хъысмæт... Куыд ис аф-
тæ тагъд фæхицæн кæныи æрдзы фидауцы æрдзæй?
Дарддæр хъуысы Бесæгъуырæн йæ хъæлæс, йæхæдæг нæ зыны, зынынц æр-
мæстдæр Хандзериффæ æмæ Асæхмæт, Бесæгъуыр цы дзуры, уыцы ми æв-
дисджытæ... Æцæг зæппадз, чырын нæ... Æрмæстдæр сæ цæсгæмттæ.
Бесæгъуыр. Æртыккаг æхсæв куы ралæууыд, уæд лæп-
пу кæсы — мыдадзын цырагъы арт цæйдæр дымгæмæ базмæ-
лыд. Лæппу ауыдта калм... Чырынмæ сарæзта ,йæ сæр... Хъама
фелвæста, æмæ дзы калмы дыууæ дихы фæкодта. Калмæн йæ
сæры ’рдыгæй хай цыдæр æрбаци, фæлæ уайтагъд фæстæмæ æр-
бахылд, урс фæрдыг —йæ дзыхы. Дыууæ лыджы кæрæдзимæ
ацарæзта, урс фæрдыгæй сæ расæрфта æмæ, калм цы уыди, уый
85

фестад. Лæг дыи æм фæлæбурдта, калм фæтарст, йæ сæр йæ кой
фæци, фæрдыг заппадзы аззад...
Асæхмæт (фелвæста фæрдыг). Цыкурайы фæрдыг!.;
(Хандзериффæйыл æй æрсæрфта. Сылгоймаг æрыгас... рабадт.)
X а н д з е р и ф ф æ. Оф! Оф! Цæй бнрæ фæфынæй кодтон,
ме ’фсымæр...
А с æ х м æ т. Хорз фынæй нæ уыдтæ, мæ хо... (Æвиппайды
нывтæ æрбайсæфтысты. Уат — рухс.)
Бесæгъуыр. Фæтарстæ? Æвæццæгæн ,калмæй!..
Хандзериффæ (æрсабыр). Нæ... Калм ирвæзынгæнæг
уыд ацы хатт. Цыкурайы фæрдыг...
Æмбæрзæн
АВАНССЦЕНÆ
Рацыд бæлццонхуызæй Бесæгъуыр, йæ къухы хъримаг, хъатаратæ нымæ-
ты бынæй зынынц, Хандзериффæ йæ фæстæ.
Хандзериффæ. Уæддæр мын нæ загътай, кæдæм балц
кæныс, уый...
Бесæгъуыр. Куы зæгъын, сомизæр ам уыдзынæи. (Иу-
варсмæ.) Цыдæр æнахуыр маст мын мæ риу судзы.
Хандзериффæ. Исты дын фæхъыг? Кæд дысонизæры
таурæгъыл дæ зæрдæ худы?
Бесæгъуыр. Куы нæ... (Иуварсмæ.) Нæ, æз хъуамæ йе-
мæ лæгæй-лæгмæ фембæлон...
Хандзериффæ. Цыдæр мæ æмбæхсыс. (Гæрзтæм.) Цæ-
мæн дæ алцæмæй ифтонг?..
Бесæгъуыр. Ис иу хъуыддаг...
Хандзериффæ. Тæссаг у дæ балц?
Бесагъуыр (бахудт). Адæнмаг йæ хæдзары къæсæрыл
дæр ма куы фæкæлы.
Хандзериффæ (иуварсмæ). Æихъæлдæп, цыдæр æпа-
монд фæндыл иыххæцыд... куыд кæсын афтæмæй йæ балц Ир-
мæ у. (Уымæ, тыхстæй;) Зонын, нæлгоймаджы фæндтæ сылгой-
магæн дзургæ ие сты... Фæлæ... фæлæ мæм, æвæццæгæн, уый
бар хауы.
Бесæгъуыр. Курын, ма мæ бафæрс ацы хатт, кæдæм у
мæ цыды сæр уымæй...
Рухс фæталынг, ссыгъд. Разынд ныв: Иры зæхх. Иппæрд бæлас. Обау-
гонд. Сæ фæрсты — быдырон фæндаг. Ног æвзар мæнæуы хуымгæрдæг; хъæу-
ккæгтæ иу цалдæрæй.)
1-аг л æ п п у (æрбауад). Цы хабар у, цæй фæдис у?
86

Ц-аг лæппу (кæсы, фæдисы уынæр). Æнамоид хабар!
фондзаздз’ыд лæппуйы хъæуæй аскъæфтæуыд. Фæд Кæсæджы
’рдæм фæхæссы. Æгас ком фæфæдис сты, фæлæ... Къæрныхы
бæх — саулохаг... Чи йæ баййафдзæн уын... Сурджытæ дард
фæстиау аззадысты... Æиамонд хабар...
П-аг л æ п п у. Фæлæ уый циу?.. Фæдисæттæй иу барæг фæ-
хицæи... Уадау тæхы размæ...
11-аг л æ п п у. Асæхмæт у уый, йæ уæдæмдзыхарббагыл...
П-аг л æ п п у. Æрбаввахс æм... Æриста хъримаг... Хъавы.
Фехсæи ып пæй... Чысыл лæппуйыл куы суайа...
Ш-аг л æ п п у. Нæй фехсæн бæхæи дæр... Сывæллои æд
барæг бæхы быиы куы фæуа...
1-аг л æ п п у. Æлæ-лæ-лæй! Иыхъхъавыд...
Бæхты къæхты хъæр стынг.
Бесæгъуыр (æдде). Ма фехс!
П-аг л æ п п у. Лидзæг æргæпп кодта йæ бæхæй, ахуыр бæх
æд лæппу иув’арс лæууы.
Ш-аг лæппу. Æргæпп кодта фехсынæввоиг сурæг дæр.
Бæхты къæхты хъæр фенцад,
1-аг л æ п п у. Цом сывæллонмæ. - (Лæцпутæ азгъордтой.)
Бесæгъуыр (æрбагæпп кодта, йæ цæсгом басылыхъæй
æхгæд, къух систа.) Багъæц... (Фæзынд Асæхмæт, фехсын æв-
вонг.) Зонын æй, цъиуы цæст уæларвмæ къахыс...
А с æ х м æ т. Æз фехъуыстон бирæгъ аскъæфы фос... Адæй-
маг — сывæллон аскъæфгæ — никуы!
Бесæгъуыр. Æнæзонгæ адæймагмæ гæрзтæ сисын хорз
нæу...
Асæхмæт. Рæстæг дзæгъæл сæфтæн æвгъау у... Сис дæ
гæрзтæ!..
Бесæгъуыр. Дæ уæздаидзинадæй бузныг.
А с æ х м æ т. Æз уынын, уæздапдзинадæй цух нæ дæ ды дæр.
Бесæгъуыр (байгом кодта йæ цæсгом). Бесæгъуыр —
мæ ном.
А с æ х м æ т (дисæй). Бесæгъуыр?!
Фæдисæттæ æрбахæццæ сты. Уынынц ныв. Дисæй кæсынц.
Б е с æ г ъ у ы р. 0, уый æз дæи... Бахатыр кæн, демæ мæ фæ-
фæдисы фенып кæй бафæпдыди. Хъусгæ бирæ фæкодтои дæу
тыххæй, ныр та мæхæдæг базыдтон... Бар ратт, зæгъон дæ мæ-
хицæн æфсымæр.
87

Асæхмæт. Иттæг разы дæн æз. (Къухист.) Цом Бесæ-
гъуыр, мæ хæдзармæ. Ацы бон у мæ царды бонтæн сæ хуыздæр,
ацы бон у мæнæн стыр бæрæгбои!
Бесæгъуыр. Цæуын, цæуып мс ’фсымæры хæдзармæ...
Фæлæ уый фæстæ ардыгæй иумæ араст уыдзыстæм мæ хæдзар-
мæ дæр, хъуамæ дæ хоимæ дæр кæрæдзийы фенат...
Кæрон
24 апрель 1991 аз
шш
88

^\ллллллллллллллллллл/\лллллллллллллллллллл;\
ХОНХМÆ
Цалдæр боней фæсте Федар æма æ мадæ сæу-
мон сатæгбæл фæнпæхстæр æнцæ хонхмæ. Хæзнæ
æма Ирæф кæми баеу унцæ, уоми гъæдин хедбæл
бахизтæыцæ æма дони билтæ-билтæ, игуæрдæнти
’хсæн къахвæндагбæл сæ них исаразтонцæ Дигор-
гоммæ. Дессаги ирд сæумæ искодта. Дзæбæх зинд-
тæнцæ ардæмæ хуæнхтæ. Уазай цъопп, цума хъæ-
бæр хæстæг адтæй, уотæ кастæй адæймагмæ. Дæли-
ау, бæрзопд къæхæни буии, сур-сур кодта Ирæф, æ
бауоцифарс ба æрттивта цъæх-цъæхид горцъейау
рагон Кети æрдозæ. Хор нæма сбæрзонд æй, уоййа-
сæ хъæбæр нæма тавта, бæлццæнттæ, дзубандитæ-
гæигæ, цубур кодтонцæ сæ фæндаг.
Елхъабантæбæл исевгъудæнцæ, минкъий фæстæ-
дæр ба бæлæсти аууоиæй разиндтæнцæ Æхсæрисæ-
ри хæдзæртти гъосинæй æмбæрзт сæртæ. Уоми ба
сæ исæййафта гъæдласæн машипæ, исбадтæнцæ си
æма цубур рæстæгмæ исхъæрттæнцæ Æрсакæмæ,
гъæдикустгæпгути поселокмæ. Уæзласæи идарддæр
нæбал цудæй, ма бабæй Катйа æма Федари багъ-
удæй фестæгæй цæун. Фал Федар æппундæр нæ
зийнадæ кодта. Рагæй нæбал адтæй аци фалдзостæ
æма æ алфамбулай æрдзæмæ кæсуиæй не ’фсастæй.
Фæпдаг бахизтæй еу арф адагæбæл, уæдта — иине-
бæл. Арæхæй-арæхдæр сæбæл æмбалдæнцæ сауæ-
89

дæпттæ. Уотæ хуæрзадæ адтæнцæ, æма- си адæймаг пиуазунæй,
не ’фсастæй. Сæ рæбун дортæбæл ратæх-батæх кодтонцæ цæр--
дæг æпкъуæлхитæ, еу рауæп ба Федари цæстæ æрхуæстæй ставд’
цъæх хелагæбæл дæр. Бурæг, æвæдзи, æхе тавта сæумон хори
тунтæмæ уомæл цæфрабупи, фал адæймагн згулийæй фæттарс-
тæй ’ма уайсахат арф кæрдæги ранигъулдæй. Биццеу æй æ мадæн
ку загъта, уæд ин Катйа бауайдзæф кодта, афопи ами хъæбæр
арæх фæуунцæ хелæгтæ æма нæгъæуаги хæмпæлтæмæ хæстæг
ма цо, зæгъгæ. Сауæпгæ ма ип еу хабар дæр радзурдта. Цæвет-
тонгæ, цалдæр анзей размæ нæдтæбæл косæг бригадæ Тæгæр ада-
ги аразтонцæ нæуæг хед. Æма и зæронд хед ку райхалдтонцæ,
уæд си рахаудтæй стур къозой асæ... хелæгти къубулойнæ. Дес-
сагæн æй дзурдтонцæ уой фæсте адæм. И адагæбæл ба хелаггун
бунати ном исбадтæй.
Æцæгæй дæр, Тæгæр адагæ^мæ ку бахъæрттæнцæ,уæд Федармæ
уотæ фæккастæй,цума арф коми бацудæнцæ. Зæроид, устур бæ-
лæсти къадотæ хори тунтæ нæ уагътонцæ ардæмæ, и уæлдæф ад-
тæй уомæл æма сатæг, адаги фæхстæ нæ зиндтæнцæ бæзгин хъа-
мил æма пъура кæлдитæй. Уæхæи рауæни бацудтæ æма си неци
сирд кенæ бурæгбæл исцурæвæрæ дæ, зæгъгæ, е адæйма-
гæй зинтæй байруагæс адтайдæ.
Тæгæр адагæ фæстегæй байзадæй. Хуæнхтæ ба хæстæгæй-хæс-
тæгдæр кодтонцæ. Дзæбæх зиннун райдæдтонцæ Цæгати тæнæг
иæзи къохтæ, минкъий уæлдæр ба — карст игуæрдæнти ласгути
стъæлфæптæ. Рахесфарсæй ба уорс мегъти бунæй бараггенæй
кастæй дуйнемæ Уаза.
Бæлццæнттæ минкъийгай фæллайун райдæдтонцæ. Федар фес-
тæгæй цæунбæл ахур адтæй, фæразта ма, фал æ мади мæтæ
кодта — уой размæ Катйа æ къах цæбæлдæр бакъуæрдта, æма
’й нур хъæбæрæй-хъæбæрдæр гъигæ дардта. Уæдмæ, куд Хуцау
хуарз, æрбайгъустæй матори гув-гув, фæстæдæр ба æрбазинд-
тæй машинæ æхуæдæг дæр. Уæзласæн идзаг адтæй алли алцæ-
мæй—цидæр голлæгутæ, агоритæ, уæрдуни цæлхитæ кæрæдзебæл
цурхтæй. Сæ сæрбæл ба ма — адæм. Фал сип уæддæр Шофер
бауорæдта. Исбадтæнцæ, куддæрти-муддæрти сæхецæн бунат
искодтонцæ.
Ци ма рацудæй, уæдта уæзласæн фæммедæг æй коми. Æхсин-
ттæ райдæдтонцæ. Рахесæрдиги райзадæпцæ Дидинати Æрдозæ-
мæ хед, галеуæрдиги ба — Цæгати игуæрдæнтæмæ над. Нарæг
хуæнхаг фæндагбæл æ цуд фæссабурдæр кодта машинæ дæр.
Бæлццæнттæ нигъгъос æнцæ, бæрæг адтæй, кæд дзоргæ неци код-
тонцæ, уæддæр бустæги æдас ке н’ адтæпцæ, сæ устурдæр мæтæ
дзæбæхæй бахъæртунбæл ке адтæй, е.
90

Берæ хæттити фегъуста Федар, ами ци фидбилизтæ æрцæуи-
дæ, уой туххæй. Уæхæн мæйæ н’ адтæй, æма, коми машинæ,
уæрдун кеиæ фестæгæй цæуæг рахаудтæй, зæгъгæ, нæ рахабар
адтайдæ. Федар галеуæрдæмæ ку бакæсидæ, уæд си цидæр
пифс бацæуидæ, — еци-еу æмир къæдзæхтæ кæрæй-кæронмæ.
Рахесæрдæмæ ку разелидæ æ сæр, уæдта барæ-æпæбари æ.цæс-
титæ пицъцъундæ кæпидæ — дæлиау кæмидæр коми нарæги
ирадæй æма гур-гур кодта Ирæф. Уæхæн нарæг рауæнтæ, фæз-
зелæнтæ си адтæй нади, ма еуæй-еу хатт уæзласæии кæройнаг
цалх ауигъдæй райзаидæ хауæни сæрмæ. Уæд Федар ниххуæ-
цидæ æ мади къохбæл. Катйа æхуæдæг дæр куд нæ тарстæй,
фал уæддæр зæрдитæ ивардта биццеуæн: «Ма тæрсæ, аци шо-
фери æз зонуп, уæллагкоймаг æй, рагæй косуй машинæбæл,
фиццаг хатт нæ цæуй абæлти...»
Уасгергий Дори рази æрлæудтæнцæ. Лæгтæ æрфестæг æп-
цæ, кæмæ ци адтæй фæидаггаг, пиуæзтæ, уони исистопцæ, Уас-
гергий иом иссердтонцæ. Федар дæр, æ мадæ имæ ке равард-
та, еци иисайнаги æхца ниггæлста дори зихъири.
Ами ёу усмæ радзебæл æнцæ, уæдта машинæ рараст æй
изолдæр. Минкъий фæстæдæр ба ком урухæй-урухдæр кæнуи
райдæдта. Бæрзонд къæдзæхтæ фæйнердæмæ фæццудæнцæ, цума
дуйней рохсæн, хори туптæи фулдæр бунат лæвардтонцæ, уой-
йау. Разиндтæнцæ гъæутæ, рагон мæсгутæ, хумтæ, игуæрдæитæ.
Къадатæмæ фæззелæии рахизтæнцæ машипæй, фæндараст загъ-
тонцæ шоферæн, иннæ бæлццæнттæн æма гъæуæрдæмæ исхард
кодтопцæ.
КЪАДАТÆ
Æхе кæдæй гъуди кæнуй Федар, уæдæй нурмæ алли анз дæр
сæрди Катйа кеиæ Айдарухъи хæццæ æрбацæуидæ æ мадирвад-
дæлти гъæу Къадатæмæ. Е æрæнцадæй паддзахи нади уæлби-
лæ, Уорс хонхи бунмæ. Æ фæйнæ фæрсти адæгти сух:сух кæ-
нунцæ рæсог, цурд мипкъий цæугæдæнттæ — къадатæ. Æвæ-
дзи, гъæу дæр уомæ гæсгæ уотæ исхудтопцæ. Алли цæугæдон-
бæл дæр исаразтонцæ минкъий курæнттæ — нартихуар æма
хъæбæрхуар инсупмæ, лæхорунмæ. Еци къада курæнттæ асæй
кæд устур пæ ’нцæ, уæддæр сæ иайда ба берæ ’й. Сауæнгæ ма
иннæ хуæнхаг гъæутæй дæр æрбахæссунцæ ардæмæ сæ инсуй-
нæгтæ æма лæхоруйнæгтæ.
Аци гъæу Дигоргоми рагондæр цæрæпбунæттæй еу æй. Ахур-
гонд адæм куд зæгъунцæ, уомæ гæсгæ цалдæр сæдæ апзей раз-
мæ тæтæр-манголти æфсæдтæ æрбампурстонцæ Кавказмæ. Сæ
91

иихмæ хъæбæр карзæй фæллæудтæпцæ иæ адæми фиддæлтæ —
алантæ.'Уæд ма етæ сæ хъаури адтæпцæ. Цалдæр агъазиау цæ-
фи никкодтонцæ лæборгутæн, фал сæбæл се ’мцæдесон иннæ
адæмихатт гадзирахатæй рацудæнцæ, æма тæтæр-манголтæн
баптæстæй алаити басæттуп. Уой фæсте алантæ сæ уасæ нæ-
бал иссердтоицæ — беретæ си цагъди фæцæнцæ, беретæ уаца-
ри бахаудтæнцæ æма рандæ ’нцæ мапголти хæццæ, иннетæ ба
хуæпхти сæхе бафæсвæд кодтонцæ. Æвæдзи, гъеуæд фæззинд-
тæй фиццаг цæргутæ Къадати дæр.
Алли хатт дæр хъæбæр ниццийнæ унцæ Федарбæл æ мади-
рваддæлтæ. Уæлдай æхцул ба ибæл æ мади мадæ Дарихап æма
мади фидæ Хъаурбег æнцæ. «Дацций зæрддаг», «Мæ уæриккæ»,
зæгъгæ, æндæр иомæй имæ дзоргæ дæр нæ кæнуй Дарихан. Æ
хъури ’й æрбакæпуй, æ фæлмæи къохтæй рæвдаугæ æрсæрфуй
Федари ростæ, биццеуи сау-сауид сæригъунтæ. «Куд æрæгæмæ
мæмæ цудтæ?» — зæгъгæ, уотæ дæр ма ин фæззæгъуй гиризгæ-
нæгау. Дариханмæ æвæрæни алкæддæр ести адгийпаг разип-
иуй, ’ма си фиццагидæр Федарæи ниууадзуй хай. Хъаурбег ба
ин, устур лæгау, æ къох райсуй, бæзгин сау бецъоти бунæй имæ
баходæзмолæ кæнуп: «Æгас цæуай, фæрбуйнаг! Уосгор лæ-
хъуæн ку исдæ, уосгор. Рæхги мæнæй дæр фæуустурдæр уодзæ-
иæ. Уагæр уоми, будури, ци хуæретæ, цæмæй уотæ тагъд ирæ-
зетæ?»
Хъаурбег æма Дарихани дууæ биццеуи Хадо æма Горга æф-
сади службæ кæнунцæ. Кизгуттæй ба ма сæхемæ Фаризæт æма
Кафетæ æнцæ, иннетæ ба лæгтæмæ æрцудæнцæ. Фаризæт ^ъæ-
уи библиотеки косуй. Кафетæ ба — хуæрти кæстæр — скъйла
каст фæцæй ’ма сæхемæ фæууй, æнхус кæнуй æ ииййергутæн.
Федарæп берæ зонгитæ ес синхи дæр. Æрбацудæй, зæгъгæ,
ин æ кой ку фегъустонцæ, уæд уайтагъддæр æ рагоп лимæнтæ
æ рази æрбалæудтæнцæ — Сослаы, Беза, Æфсæддоп, сæ фæсте
ба æфсæрмигæнгæ лæудтæнцæ Сугъзæр æма Венерæ.
— Мах ба æнгъæл адтап, æма аци сæрди ые ’рбацæудзæнæ,
— загъта Беза, фæстæдæр уæлиндзæмæ ку ’схизтæнцæ æма уо-
ми гъар тъæпæн дортæбæл ку ’рбадтæицæ, уæд. — Мæнæ ма
дæмæ Æфсæддопи хæццæ пъисмо финсуйнаг дæр адтан. Æц-
цæйпæ, Æфсæддон?
— Адтан, адтаи, — æ сæр батилдта Æфсæддон, сурхрос,
хъоппæгъцæститæ биццеу. Федарæй хестæр æй, фал асæй нил-
лæгдæр, фæтæпусхъæ, федæрттæарæзт. — Нур ба дæ нæ^хæццæ
муд х’уæрунмæ дæр кæндзипан...
— Уæдта хургæркитæ ахæссунмæ, — æ дзурд багæлста Со-
слан дæр .
92

— Мæнæ Беза еу цалдæр астъони зонуй уæлæ Доргун æр-
дози... Айфиццаг дæр сæ заруы уордиги цудæй...
Дзубандитæ гæигæй сæбæл рæстæг куд раевгъудæп, уой
сувæллæнттæ лæдæргæ дæр нæ бакодтонцæ. Хор Уазай фæсте-
мæ пиззилдæй, æризæр æй, арвбæл истæбар-тубур кодтонцæ
фиццаг стъалутæ. Къæрæугоми сатæг ирдгæ æхцæуæндзийна-
дæ хаста бауæрæн, кæдзос уæлдæфæй адæймаги иуæнгтæ ци-
дæр æнахур кодтонцæ. Адæм сæ изæргъудтæ фæцæнцæ, фопс
бафснайдтоыцæ. Коми æидаг фахсбæл устур гъæути æрттнвтон-
цæ рохситæ.
Федарæн аци бони хабæрттæ уойбæрцæбæл æхцæуæн ад-
тæицæ, æма æ зæрдæ цийнæй байдзагæн. «Нæхе Фæрбуи дæр
берæ уарзун, фал Къадати дæр ци дзæбæх фæууй», — гъуди
кодта биццеу, æ уарзон хеуонтæ æма хуарз æнгæртти ’хсæп уо-
гæй.
ГЪОНГÆСИ КЕЗУЙ
Дуккаг бон Катйа раидæ ’н фæстæмæ Фæрбунмæ, Федарæп,
дзæгъæлтæ-еу ма кæиæ, напа ’ма бабамæ игъосдзæнæ, зæгъгæ,
карзæй пиффæдзахста Дарихапæн фонс гъуд кæнуимæ. Стортæ
’ма фустæ дорæй æхгæд урух стойнæмæ бауагътонцæ, сæ фæстс
син колдуæрттæ бахгæдтопцæ, уæдта Дарихан гъоцитæ доцун-
мæ бавналдта. Федар ба уæситæ фертасидæ ’ма сæ сæ бунатмæ
баскъæридæ. Æхсирæй идзаг цалдæр къæстæпи бахаста хæ-
дзарæмæ Федар. Дарихан дугъд ку фæцæй, уæдта ин рауагъта
устур гъæдин къосидзаг/ финкæкалгæ гъар æхсир, æма ’й биц-
цеу дууæ æлвæстемæн фæддæллæй кодта. Уомæй фæстæмæ дæр
алли сæумæ æма изæрæй Федар ниуазта æ бæрцæ. Уогæ, Фæр-
бупи гъог алкæддæр дардтопцæ, æнæ æхсир искæд адтæпцæ,
’ма уомæ гæсгæ уорсаг берæ уарзта æ райгурцæй дæр. Бустæги
æхцул ба къæпуй месипбæл адтæй. Дарихапетæ уæхæн месип
дæр дардтонцæ. Сæ сатæг-медæггопи фарсбæл сæгъдзармæй
конд гæбæт ревæд иекæд уидæ еци дсссаги хуæрздæф æма
хуæрзадæ ниуæзтæй. Æитæф бони Федар бауаицæ медæлтоиæ-
мæ, дзæбæх исцæгъдидæ гæбæт, æ гъæдин къæбæл ип фелваси-
дæ, æ къос райдзаг кæнидæ æма ’й мопдагæй баниуазидæ. Уо-
тæ æхцул ма ’нбæл Хъаурбег адтæй. Е дæр æиæ месинæй æп-
пундæр нæ фæразта.
Тæккæ кустити тæмæн адтæй Къадати дæр, æма фиццаг
боити Федари гъазупмæ дæр пеци уоййасæ евдалдæн, кæд имæ
æ лимæптæ æрбауайæ-æрбауанæ кæииуонцæ, уæддæр. Бопæп
Хъаурбег хæргутæбæл ци согтæ æрхæссидæ, уони цурхта согдо-
93

ни, уæдта уæлипдзæбæл, тургъи хормæ ци кæрдæг сор кодта,
уой хаста æфтауцæмæ. Изæрæй ба Дарихани хæццæ гъæугæ-
ронмæ фонси размæ рацæуидæ æма, цалинмæ фæстаг уæрикк
æ бунат иссерридæ, уæдмæ не ’руодæнсидæ. Дарихан си æ сии-
хæгтæи æппæлунæй не ’фсастæй.
Уæдмæ Хъаурбег арæхæй-арæхдæр истаус кæнидæ, нæ гъон-
гæси кезу дæр æрхæстæг æй, зæгъгæ. Еци дзубандимæ Федар
пеци уоййасæ е ’рух æрхатта, уомæ си ести хъæртдзæй, уой æн-
гъæл иа ’дтæй. Фал еу сæумæ, хор дæр иæма искастæй, уоте-
мæй Федар райгъал æй Хъаурбеги фæлмæн дзурдæй: «Рауæлæ
уо, Федар, фопс раскъæрунмæ мин феихус кæнæ, уæдта рæфти
ба рахуссæнæ. Гъæйдæ, дзæбæх биццеу, ма базийнадæ кæнæ...»
Уотæ раги истуи иæма исахур æй Федар, хуссæг æй æ адгин
хъуритæй нæ уæгъдæ кодта. Бæргæ æхе раргъувидæ, фал ба-
бæй æ сæр ’гъар базбæл ку бамбæлидæ, уæдта рафуиæй уидæ.
Уотемæй имæ цалдæр хатти бацудæй Хъаурбег. Æппуифæстаг,
æ бон си ку базудта, уæд раевгъудæй æидæмæ. Фал уæдмæ Фе-
дар райгъал æй, раистадæй, цурд-цурдæй æ хъæппæлтæ ракод-
та æма фендæдуар æй. Тургъи цидæртæ архайдта Дарихан.
— Хустайсæ ма, биццеу, цæмæ фестадтæ. Бабамæ дæлæ
Дзослæн дæр фæккæсдзæнæй. Дæуæи ба дæ æнзтæ нæма æй-
йафунцæ, раги ма дип æй фонси фæсте цæунмæ... Уой бæсти мпн
ами фенхус кæндзæнæ, уæртæ куройнæмæ лæхорупнаг хæссун
гъæуй... ’
Неци исдзурдта’ Федар, куддæр истухстæй æхе меднимæри.
Баба рацæргæ лæг æй, æма ин кунæг æпцон иæ уодзæнæй æнæ-
гъæнæ боп æргъауи фæдбæл реледзæ-баледзæ кæпуп. Изæри
фæлладæй ку иссæуа, уæдта ’ймæ Федар ци цæсгоиæй æхе ра-
вдесдзæиæй?
Дарихан æвæдзи балæдæрдтæй биццеуи сагъæс æма ’ймæ
фæлмæн бахудтæй: «Куд дæмæ кæсун, уотемæй дæхе дæр фæн-
дуй. Гъема, хуарз, дацций зæрддаг, цо, райпафæ ’й, айфонмæ
Сауæдæнтти размæ нихъхъæрттайуонцæ. Мæиæ æхсир раниуа-
зæ, уæдта уин рæфтад ба Кафетæ фæххæсдзæнæй...»
Хъæбæр бацийнæ кодта Хъаурбег Федари ку рауидта, уæд.
Æвæдзи ин рацæуп æнгъæл нæбал адтæй, ’ма нур дзæвгарæ
фе ’гъæлдзæгдæр æй:'«Нæ мæмæ исмæстгун дæ, æгæр раги дæ
ке райгъал кодтоп, уомæй, биццеу? Мадта син æз дæр еупæгæй
ци ракодтайнæ, Дзослæн мæмæ æрмæст раскъæрунмæ фæккас-
тæй,'уæдта хуасæ кæрдунмæ рандæ ’й æ фиди хæццæ... Нуртæк-
кæ алкæмæн дæр æхе хæдзари берæ куст ес. Цæй, дууемæй ба
сип нур еститæ кæпдзипаи...»
94

Рæфти уæнгæ фæххизтоицæ сæ фоис Хъаурбег æма Федар
Ирæфи билæбæл. Ку исæнтæф æй, уæдта са исæскъардтонцæ
уæлдæр, Устур сауæдæыттæмæ. Уоми стортæ се ’донуг басас-
тоицæ, уæдта нæзи къохи бæлæсти бунти сæхе баримахстоицæ
хори тæвдæ ’ма биндзитæй.
Уæдмæ фæззиндтæй Кафетæ дæр, рахаста син замманай
ракæлæ-бакæлæ æхцинтæ, сонгуп думæги кæрститæ, Хъаурбег-
æи авги арахъ, Федарæи ба хуæрзæнгъист месип къæстæни.
Кизгæ райтудта .кæрдæгбæл кæдзос хæцъелæ ’ма хуæруйнæгтæ
уобæл æрæвардта. Уæдта рауагъта арахъ сикъамæ æма ’й æ
фидæмæ бадаргъ кодта.
— Уæ Хуцау, пе ’сфæлдесæг еунæг Хуцау, табу дæхецæн! —
æ нимæт ходæ æ фарсмæ дорбæл æрæвæргæй, искувта Хъаур-
бег. — Мах де ’уазæг, дæ фæдзæхст, дæ берæ хуæрзтæй хай-
гин куд уæн, еци амонд исаккаг кæнæ! Æнæнез, æпæмаст, æпæ-
фидбилиз цард радтæ, æгадæй нæ бахезæ, ирисхъæгуи иæ ис-
кæнæ, нæ фæллойнæ бунати уæд! Ковæг ан, корæг ан — ма нæ
феронх кæиæ! —Уæдта Федар ковæггаг райахуста, æма рæф-
тад кæнупмæ бавиалдтонцæ.
Ку бахуардтонцæ, уой фæсте ба Кафетæ æ хæссуйнæгтæ ра-
мбурд кодта æма рандæ ’й фæстæмæ гъæумæ. Хъаурбег æма
Фсдар ба хораууоии сæхе æруагътонцæ кæрдæгбæл. Алке æ
гъудити ранигъулдæй. Федар кæсунæй не ’фсастæй хуæнхаг
æрдзæмæ. Хонсарæрдигæй хормæ æрттивтитæ калдта Къæрæу-
гоми цъете, нигулæни арвмæ бæрзопд фæццудæнцæ Уаза æма
æ фарсмæ æиосон къæдзæхтæ, хорискæсæнæрдиги ниддардта
дуйнсмæ æ фæтæн реу Уорс хонх, цæгатæрдиги ба будурмæ ра-
урдуг æицæ Æхсинтти наргутæ. Цъæх-цъæхид арвбæл еуæй-еу
хатт фæззиипидæ мегъи пъæсту ма уайсахат раевгъуидæ фæс-
хонхмæ. Игъустæп цъахти гъæр, етæ ратæх-батæх кодтонцæ Къа-
датн уæлбилæ Доргуии сæрмæ. Уоиæй берæ бæрзоиддæр ба,
хуæнхти цъонккити æмбæрцæ зилдæицæ цæргæстæ. Еу уæхæни
Федар фемдзаст æй уæлиау хуæихрæбуп къæдзæхбæл даст ра-
гон мæсугмæ. Хъаурбеги ку бафарста, е ци æй, зæгъгæ, уæд ип
с радзурдта:
«Раги кæддæр Уорс хонхи буни цардæнцæ тумугъ бийнонтæ
— фидæ, авд фурти æма æртæ кизги. Æпсувæртæ ку байрæз-
тæицæ, уæд минкъий дæлдæр, гъæумæ хæстæг, зин бацæуæп кæ-
мæ адтæй, уæхæн къæдзæхбæл дасуп райдæдтопцæ муггаги мæ-
суг — цæрунмæ æма знагæй хе гъæуай кæмуимæ. Уæди рæстæ-
ги ба æдасæй цæрæп еу усмæ дæр на ’дтæй. Цалдæр анзи фæд-
дастопцæ сæ мæсуг æпсувæртæ, ку исцæттæ ’н, уæдта си æрцар-
дæнцæ. Лæгигъæдгун, косагæ æма хуæрзæгъдау адтæнцæ биц-
цеутæ. Исгъæздуг æпцæ — фоис, мулк бсрæ. Фал сæ ципйес
95

айдагъ сæхуæдтæ нæ капдтопцæ. Иуазæгбæл æхцул адтæнцæ,
уарзтопцæ æма зудтоицæ адæми хæццæ цæрун. Уомæ гæсгæ ба
син гъæубæстæ, æгас медком дæр устур аргъ кодтонцæ.
Фал сæ сабур цард берæ иæ рахаста. Персайнаг шах фиццаг
Гурдзий æфсæдтæ ниппурх кодта, уæдта бампурста Цæгат
Кавказмæ дæр. Еу устур къуар си æрбаервазтæй Дигоргоммæ.
Лæборгутæ сæ фиццаг цæф æнсувæрти мæсугбæл фæккодтон-
цæ. Фал мæсуги бæзгин фæрстæп сæ боп неци бацæй. Уой уæ-
лæнхасæн ба ма æпсувæртæ дессаги дæсни адтæпцæ саздахъæй
фат æхсунмæ ’ма хуæддзо «иуазгутæй» беретæ æносмæ бай-
зайдæицæ Кавкази къæбуртæб,æл.
Персайнæгтæ сæ бои ку базудтоицæ, уæд упаффæ рахастон-
цæ: «Мæсугæй син рацæуæн ку нæбал уа, уæд стонг æма æдо-
пугæй барæ-æнæбари дæр сæхе раддзæнцæ æ цæргутæ. Ами дæр
сæ фунтæ фæссайдтонцæ. Хуæруйнаг æнсувæртæмæ анзвагæ
адтæй. Дон ба сæ хуæртæ алли ’хсæвæ дæр сосæг бацæуæнтæ-
бæл бахæссиуонцæ мæсугмæ. Фал еу уæхæпи персайнæгтæ киз-
гутти размæ бабадтæпцæ æма æртёй дæр ниййахæстонцæ. Бе-
рæ фæййархайдтонцæ, кæми урупгæй, кæми сабурæй, лигъзла-
сæй, цæмæй сип и хуæртæ мæсугмæ сосæг бацæуæнтæ бан-
амудтайуонцæ, уобæл. Фал кизгуттæ сæ уарзоп æнсувæртæбæл
гадзирахаттæй куд гъæуама рацудайуонцæ! Æма сæ уæд ра-
мардтонцæ. Уæдта æхсæвеуат кæнунмæ уартæ еци хонхи бупмæ
æрцудæицæ, — байамудта Хъаурбег æ къохæй. — Æхсæвæ ба
еу афони дессæгти уарун æрцудæй. Арв æма зæнхæ кæрæдзей
хуастонцæ, еу дæр си нæбал фæййервазтæй. Гъе, уотитæ, биц-
цеу. Рæстбæл ку бафхуæрай, уæд дæбæл еци тæрегъæд еу бони
сæри исбæрæг уодзæй...
— Æнсувæртæ ба ци бацæицæ, æпсувæртæ? — бафарста
Федар.
— Æисувæртæ дуккаг сæумæ æрхизтæицæ мæсугæй, сæ
хуæрти уоми мæрдтæй æрæййафтонцæ. Бæргæ фæгъгъепцъуи,
бæргæ фæммаст кодтонцæ, фал ма ци гæпæн адтæй. Фегъосун
кодтопцæ медкоми гъæутæп, адæм æрцудæпцæ æма æнамонд
хуæрти кадгинæй бапвардтонцæ æнвæрстæ. Циртдзæвæптæн ба
син ниввардтонцæ æртæ устур къæйдори. Абони дæр ма уоми
’нцæ еци циртдзæвæнтæ. Уæхæп таурæхъ æрæййафтоп æз дæр
хестæртæй уалæ еци мæсуги туххæй... Берæ дессæгтæ цудæй
ами раги дзаманти, Федар, хъæбæр берæ. Тæссаг, зин цард ад-
тæй ’шæ фиддæлтæп. Фал уæддæр знæгтæн, зипдзийнæдтæн сæт-
туп ба некæд кумдтонцæ, сæ сæрмæ ’й нæ хастонцæ... Цæй, нур
ба бал æз еу мипкъин рацъуидæ кæион, ду ба фоисмæ де ’нгæс
96

фæддарæ. Уæдта дæхуæдæг дæр рауолæфдзæиæ.
Хъаурбег æхе уæлгоммæ рауагъта, æ иимæт ходæй æ цæс-
гом æрæмбарзта æма уайсахат æ хур-хур иссудæй.
Федар’ ба гъудити рандæй. Хъаурбег ин ке радзурдта, еци
таурæхъ æ сæрæй нæ цудæй. Æ цæститæбæл рауадæй, мæнæ
нур сæ фæллад кæми уадзуицæ, аци æрдозæбæл, сæда^гай æнз-
ти размæ, æвæдзи, мæиæ ауæхæн хор, æнтæф боии рехгуп бæх-
пштæ сæ устур саздæхъти хæццæ хуæихрæбунмæ, мæсуги рæ-
бунтæм’æ куд исхард кодтоицæ, хуалихуар куйтау куд зилдæн-
цæ æ фалдзостæ, уæдта кизгутти гъсзæмарæй куд мардтопцæ...
Уотæ ’ймæ фæккастæй, цума æхсæвæ хопхи сæрæй ци къæдзæх
рахйудтæй, уой гæбар-губур дæр æ гъостæбæл уайуй... «Рæст-
бæл бафхуæрун уст.ур тæрегъæд æй» — æримиста бабæй Хъаур-
беги загъд Федар.
ХУРГАРК
Цалдæр бони адтæй гъонгæси кезу Хъаурбегетæбæл. Хъæ-
бæр зинтæй фестидæ сæумæй Федар, фал сæ рæбуп ци сауæдо-
нæ уадæй, уомæй æхебæл ку исцъæппитæ кæнидæ, уæдта æ хус-
сæг фæлледзидæ, е ’уæнгтæ исрæуæг уиуонцæ æма’гъазгæ-гъаз-
гæ Хъаурбеги фæсте фонс раскъæридæ дæллаг игуæрдæнтæмæ.
Базудта сии сæ цæуæнтæ, римæхсæнтæ æма ’ймæ зии нецибал
кастæй. Хъаурбег ба ’йбæл цийнæй мардæй. «Аци биццеуи фæр-
ци мæ кезу куд фæййевгъудæй, уон лæдæргæ дæр пæ бакодтон»,
— дзурдта, цид, изæрæй фоис æрæскъæргæй, гъæуигй сскæбæл
ку фембæлидæ, уæд
Уой фæстæ ба Хъаурбег е ’мбæлтти хæццæ рапдæй цæгати
сæрвæттæмæ хуасæ кæрдунмæ. Федарæн равгæ фæцæй е ’нгæр-
тти хæццæ фулдæр рæстæг æрвступæн.
Еу сæумæ имæ æрбахъæрттæнцæ Сослан æма Æфсæддон.
— Аци бон хургарк ахæссунмæ цæуæи, — фегъосун ин код-
та Сослан. — Уæлæ Хъулутти еу астъонæ зонуп. Фæстаг рæс-
тæг уордиги мæлæти хъæбæр игъусуй æ уасун. Сехуар ракæнæ,
мах дæр нæхе рарæвдзæ кæиæи æма дæбæл фездæхдзинан.
— Гъай-гъ ай дæр, исаразп æй Фсдар. Хургарк уотид уингæ
дæр некæдма фæккодта, цн хузæи æй, уой дæр дзæбæх нæ зудта,
кæд ин æ кой арæх фегъосидæ, уæддæр.
Хор дзæвгарæ исуадæй арвбæл, уотæ биццеутæ исхард код-
тонцæ, Хъулуттæ ке худтопцæ, сци æрдозæмæ. Ку ’ймæ исхæстæ-
гутæ æнцæ, уæд сæ гъостæбæл рауадæп карки уасун. Уæдмæ
гъæрæй дзоргæ цудæнцæ, фал нур ба Сослан æваст е ’нгулдзæ
æ билтæбæл февардта, гъома, стуф мабал кæптæ, зæгъгæ. Ца-
7 Ираф № 3
97

иæбæрæг ма исуадайуопцæ, уæдта сæ ампъез фæссабурдæр æй.
Сослан разæй цудæй ма сæмæ къохæн раамонидæ, балæуун,
кенæ ба бабæй рапæхстæр ун кæми гъудæй, уой.
Æрæгиау еу хускъæ нæзи къотæри рæбун æрлæудтæицæ.
Маргъи уасуп ардæмæ, цума сæмæ хъæбæр хæстæг адтæй, уо-
тæ игъустæй. Федар уæд еу рауæимæ никкæсидæ, уæд — иннæ
рауæнмæ, фал исцæбæл æ цæстæ хуæст кодта; цалинмæ ин Æф-
сæддоп еу устур къæбури рæбунмæ пæ байамудта, уæдмæ. Ад-
тайдæ ’ймæ, æвæдзи, еу дæс-дууадæс метри. Уæддæр биццеуи
цæститæ пецæбæл хуæст кодтонцæ, цалинмæ, дори къæртт ке
’нгъæл адтæй, е æ бунатæй нæ фезмалдæй æма бабæй нæ ниу-
уаста, уæдмæ. Æрмæст гъеуæд æртергади кодта Федар маргъи.
Хæдзароп каркæй дзæвгарæ минкъийдæр адтæй, фал дзугъур-
тæ, æ рæбуп ци зæнхæ æма дортæ адтæй, уони æмхузæ. Цæстæ
дæр æй фиццаг бакасти уомæй иæ ахæста. Уасгæ кодта æцæг
хæдзарон каркау. Къæбури буни ци устурдæр цъасæ зиндтæй,
уоми ба, æвæдзи, æ астъонæ адтæй.
Биццеутæ раупаффæ кодтонцæ, æма Сослан, æ курæт æ
къохти, уотемæй æргъузтæй каркмæ къæбури уæллаг фæрсти.
Федар ма Æфсæддон ба, ка’ й зонуй, ку раледза, зæгъгæ, ба-
бурдæнцæ астъонæрдæмæ нæзи къотæрти аууæнтти. .Хургарк æ
уодæй уод кодта, зарупæй ин бафсес нæбал адтæй, æнæмæнгæй
æхе ерхафста, цалинмæ ибæл Сослап æд курæт.æхе нæ ниццав-
та, уæдмæ. Фал уæддæр маргъ еу усмæ фæрраздæр æй. Æ па-
къутæй еу цалдæр райзадæй Сослани къохи, æхуæдæгга цæсти
фæнникъулдмæ къæбури буни цъаси æрбайсавдæй. Æвæдзи, —
игон рауæни знæгтæй раервæзупбæл æ зæрдæ нæ дардта æви
ип истæхуни равгæ па’ дтæй, магъа, фал æ хуæздæр римæхсæн
æ астъопæ фæцæй.
— Ами ба ин ести кæндзипан, — цийнæгæнгæй загъта Сос-
лап. Æ курæт астъоиæмæ бахезæни зæпхæбæл æритудта, æхе
’йбæл æруагъта æма, æ бон цæйбæрцæ адтæй, уой бæрцæ ба-
цавта æ къох цъаси. Нийвазидæ æхе, ниссурх æй, фал си неци
уадæй. Æрæгиау ниффæллад æй, къотæри рæбун сатæги æхе
æруагъта ма, нимæт уорс ходæй æ цæсгоми хед сæрфгæй, ба-
хъур-хъур кодта: «Тæккæ рæбунмæ балæстæй. Берæ мæ бæргæ
пæбал багъæуй, фал æнгулдзитæ пæ хъæртунцæ... Цума си æй-
китæ дæр ес. Хæдæгай, Федар равзарай ду, дæуæн дæ къохтæ
даргъдæр æнцæ, уæдта цума къæсхурдæр дæ... Ци пæ фæууй,
кæд дæу нивæ хуæздæр искосидæ...»
Федар, æцæгæйдæр, ирисхъæгундæр разипдтæй. Æ боп цæй-
бæрцæ адтæй, уойбæрцæ байвазта æ къох, æма уайсахат е ’игул-
дзитæ маргъбæл бамбалдæпцæ. Истæбар-тубур кодта хургарк,
райгъустæй æ инод хъуæдатт, фал ин уæдмæ Федар ииххуæс-
98

тя?й æ къæхтæбæл ма ’й хæр-хæрæй раласта æндæмæ. Уой фæс-
10 ба ма астъонæй райста ходидзаг æйкитæ.
Биццеути цийнæн кæрон кæми адтæй. Гъæумæ ку ’рцудæн-
цæ, уæдта карк силгопмæгтæн нивгарстоицæ, æйкитæй ба син
асхецæн замманай сонгун хъайла искодтонцæ. Федар дæр
æхемæ куд иæ ниццæй — æ фиццаг цауæн фæррæстмæ ’й. Фæр-
буни биццеутæн æй ку дзора, уæд имæ хицæй купæг пæ мæл-
дзæнцæ... Фал еу гъуди ба æ сæрæй иæ хецæн кодта — аци æй-
китæ æма сс ’рæфтауæг уоми, дори буни, ку байзадайуопцæ,
уæд ма Къадати фалдзостæ цал æма цал хургарки фулдæр ад.-
1айдæ ипнæ анз... Магъа...
ДОРТÆ ДЗОРУН НÆ ЗОНУНЦÆ
Берæ хæттити æрæстæфтæй Федар гъæугæроп циуавæрдæр
æнахур, минкъий мæсгути хузæн, бæстихæпттæ, уæдта обæуттæ,
Будури гъæути уæхæнттæбæл иекæд исцурæвæрæ ’й. Фиццаг
сæмæ неци е ’рух хагга, фал еу сæумæ гъоцитæ æргъаумаг
скъардта, ’ма си сæ еу бæзгин кæрдæги хицæмæ, æвæдзи, до-
рæй даст мæсуггонди размæ балигъдæй. Уесæй æвзедгæй, æ
фæсте бауадæй Федар дæр. Æвеппайди е ’пдзаст фæцæй мæсуг-
гондй фарсбæл минкъий къæразæгопд. Зæнхæй адтайдæ еу метр
æма æрдæги бæрзæндæн. Цума æ хурфи ци ес, зæгъгæ, биццеу
æхе исивазта уæлæмæ æма бакастæй медæмæ. Нарæг къæра-
зæй, цанæбæрæг рохс калдайдæ, ’ма фи’ццаг цæститæ талинги
неци райзурстонцæ. Фæрракæсæ-бакæсæ кодта æма æрхизтæй
фæстæмæ. Хъæбæрæй исфæндæ кодта ардæмæ Сосланети хæц-
цæ æрбацæун, цитæ си ес, уой базопун.
Фал сæхемæ ку иссудæй, уæдта нæбал ниббухстæй æма Да-
рихани бафарста, еци дорæй даст бæстихæйттæ ци ’ицæ, зæгъ-
гæ, ка сæ искодта, цæй туххæй, уæдта уæхæн æвадуат рауæни
— гъæугæрон, къоли, тæккæ дуигдзæвæни, цæгатварси.
Дарихан уæдмæ æ сæумон куститæ фæцæй, еу минкъий фæй-
йевдæлон æй æма хорварси Федари æ фарсмæ даргъ къелабæл
æрбадун кодта. Æхуæдæгга (^ ’лхуйнæ æрбаиста, æхсаст цъоп-
питæй идзаг цетенæ æ рæбуи æрæвардта æма райдæдта дзорун.
— Е раги адтæй, биццеу, хъæбæр раги. Еу уæхæпи адæмбæл
нез исистадæй, хъæбæр карз нсз, еминæ ’й худтопцæ. Хæдзарон-
тæй ескæбæл бахуæстæй, зæгъгæ, уæд æгас бипнонтæ’дæр фæс-
сæйгæ уиуонцæ. Æма си, цид, еу дæр нæбал раервæзидæ. Уæди
рæстæги ба цæй дохтур, ’ма цæй æндæр адтæй. Цагъди кодтон-
цæ æнæгъæиæ гъæутæ. Æнæдзилагæ кæнæн, зæгъгæ, адæн сæ-
хецæн аразуп райдæдтонцæ зæппадзтæ — далæ ду ке фæууид-
7*
99

тай, етæ уотæ хунпунцæ. Уордæмæ цудæнцæ, æхсбæл сæйунæй
ка фæггурусхæ уидæ, еци адæн, сæ хæццæ сæ хуæруйнæгтæ,
къостæ, æндæр дзаумæуттæ, уотемæй. Гъома, кæд нæ’ннвæ уа,
уæд раервæздзипаи, кæд пæ, уæдта хормæ халæнттæн нæ бай-
зайдзинан, зæгъгæ,- Уотæ дæр уидæ, ’ма гъоцитæ, хезнæй æр-
цæугæй, зæппадзи дуармæ уасун байдаиуонцæ, æма ма æфсин-
ттæй кæд еске боп уидæ змæлун, уæд сæ æрдоциуопцæ, сауæн-
гæ, цихт дæр балхъевиуонцæ еци мæгур бунати. Фал си ервæз-
гæ хъæбæр æстæнтæ кодта.
Гъе, биццеу, дортæ дзорун иæ зонунцæ, æндæра си абони цæ-
рæг адæи берæ дессæгтæ фегъосиуоицæ... Е уæхæп æнамонд нез
адтæй, æма си адæймаг берæ нæ садæй, уайтæкки дæр æрба-
мæлидæ. Куронгæс, æ куройни фидтæ аразгæй, æ уод исесидæ,
бæлццон цæугæ-цæугæй æрхауидæ надбæл. Еу гъæуи цæргутæ
ба, уæддæр нæбал фæййервæздзинан, ма кæд исæфгæ, уæд еумæ,
зæгъгæ, хонхи еу устур лæгæтмæ æд фонс, æд бийнонтæ рандæ
’нцæ. Еу изæр сæ фур катай æма тухстæй исаразтоицæ симд
æма, еци кафгæ-кафгæй, цох кодтонцæ сæ цардæй. Сæ фæндур-
дзæгъдæг кизгæ дæр æ фæндури хæццæ лæгæти астæу дорбæл
бадгæп байзадæй...
Æнамоид рæстæг адтæй Дигоргоми, уæдта æгас Ири иннæ
кæмтти дæр. Адæм хъæбæр пскупæг æпцæ. Еуæй-еу муггæгтæп
сæ дзилагæ исæскъудæй, фесавдæнцæ. Незæй ма. ка раерваз-
тæй, етæ цийпæ куд нæ кодтайуонцæ, нур иин мæлæтæп тас
нæбал æй, зæгъгæ.
Уæди царди равгитæ хъæбæр зии адтæицæ. Фал уæддæр
адæм фæразтонцæ, цардæнцæ, æмалттæ кодтонцæ, хуæздæр
гæиæн син на ’дтæй.
— Наиа, ду ба кæмæй фегъустай еци хабæрттæ? — бафар-
ста Федар.
— Хестæртæй, дацций зæрддаг, хестæртæй. Дæу асæ ма ку
адтæн, уæд арæх игъосинæ нæ синхи зæронд лæгтæ \ма уости-
ти дзубаидимæ, таурæхътæмæ. Абони дæр ма сæ гъуди кæнуи...
Уой фæсте алли хатт дæр, зæппадзти рæзти цæугæй, Федар
кæсгæ байзаидæ, фиддæлти зин доги æвдесæнтæмæ, æма бабæй
æ цæститæбæл рауайиуонцæ, Дарихан ин ке дзурдта, еци æн-
къард цаутæ...
100

^ух/^^\ЛЛЛЛЛЛЛЛ/^\ЛЛЛЛЛЛ/^ЧЛЛ^^ ТАХЪАЗТИ ФЕ11АР
Ф * *
Тар æхсæви фæскъумтæй
Уарзти таус игъусуй...
Уо> бсцау, кизгай, фæууай —
Мæйи рохсмæ ка бæллуй.
* * *
Ох-хо! Тар æхсæви ншшеуон,
Еунæга зар никкæнон.
Мæ уарзонмæ фæццæуон,
Æ къæрази буни фæккæуон.
* * *
Ох, мæ уарзон, дæумæ
’нгъæлæй,
Ку ниууагъта хор æ цуд.
Ох, зæгъуй, æхсæйвон фецуд —
Уарзони монд фæливд æй.
* * *
Хори тунтæ нивæндунцæ
Мæ къæразæбæл дæ фæлгонц.
Мæ ристзæрдæ мин сайунцæ...
Ох-гъе, тар сæ ’хседуй
æнæхъонц!
* * *
Мæ тæлхита) мæ хæссунцæ
Дæ фæууиндæмæ, мæ уарзон!..-
Мæ къæхтæ мин нæ комунцæ:
Нæ исуодзинан лæуунгъон.
* * *
Æваст фембæлгæй мæ зæрдæ
Фæццæйæсхъиудтæй æваст..-
Уо, кизгай, фæллæууæ! —
Ку сæзманстай мин мæ уарзт!
* * *
Бонирохсæй цирагъ иссугътон.
Урзацауæй сгарун фæскъумтæ...
Кæми банимæхстдæ, амонд?!
101

5}: * *
Сах уарун не ’нцайуй зæрдити,
Тар къæвдатæ лæуаруй
хорбон..-
Птигъдæй лæуунцæ колдуа-фттæ.
* * #
Рафецудта амонд мæ рæзти.
Æ фæдбæл ма нидæн гъæр
скодтон..-
Арси гъоси — уадæ.
* * *
Рæстæг, æрлæууæ! —
Нæ бафсастæн цардæй!..
— Е, мæгурдæйраг.-.
Уартæ клзгай фæццæуй,
Тагъд рæвæйпæ радаветæ!..
Гьæйтт, ледзгæ, сайтан ку æй.
* * *
Ристзæрдæбæл цæнхæ кадæр
рæгæнуй.
Æрбайсæфуй тарфуни мопд
фæлднст-..
Цардн дзанхъула лæууй мæ
нивæрзæн.
* * *
Искъахтон дин æз мæ зæрдæ
Тар фунæй, зæрди бунæй.
Ниффæлдистон æй æносмæ, —
Нссирдтон æй пурхæнтæй.
* * *
Кæд, миййаг, мæ уарзоп æй, —
Фестъæлфтæн мæ бунатæп...
Къæразæбæл гъазтонцæ
Мæстмарæг салд æртæхтæ.
* * *
Зундæй мæгур — мæгур нæ’й, —
Къæбæр ин дæттуй алкс-
Мулкæй мæгур — мæгур æй,—
Куйрæхустæй цæруй е.
1()2

* * *
Амонд — нæ хæдзæрттн!
Фарнæ — нæ фингитн! —
Дуари цъасæй игъустæй...
Фæсдуар ба феце рæхстæн.
* * *
Сау къалеутæ — ирдгæ бони,
Уазал думгæ — сæумигон.-,
Кирсæ бадуй зæнхæбæл<
* * *
Тар кæнуй содзгæ бон,
Æмир кæнуй бæстæ...
Кадæр кæуй фæскьум.
* * #
Цъеути зар. Фусти уасун-
Силти цъчзхснаг гъæр...
Хор баб#;й искастæй.
* *. *,
Мегъти ’мбохун, арвæрттивд.
Арви гур-гур, къахи гъæр-..
Дуйне байдзаг æй æртæхæй.
* * *
Минмуроп думги арауд
Æхе къæдзæхбæл хуайуй...
Ходун, кæуи игъусуй.
* * *
Æхсæви Руймон бон хуæруй.
Царди дзанхъула цæуй-..
Мæ рохс фунтæ тайунцæ.
* * #
Мегъæ бæнттæ, идзаст
бæнгтæ.
Уарзти евгъуд сонт бæнттæ...
Бæнттæ, бæнттæ, бæнчтæ!
* * *
Арви кæун
Цъифи золкъæп —
Хорискаст.
103

* * *
Сабур зундæн— сабур цард.
Мæлгъæвзагæн — парахат-..
Мæнæн ба уæд ци?
Арв тъæфилгай мет
фæлдзæгъдуй.
Се ’хсæн арвмæ æз тæхун...
Сæнтти уацари здухсун.
* # *
Цъахтæ. Цъахтæ. Цъахтæ-
Арвбæл, метбæл — цъахтæ...
Зæрди — сау æрхæнтæ.
Цæуй рæстæг нигулæнмæ,
Бæнттæ соруй кусти тонх.
Авдæни зар имисун.
Райгурæн бои, бæрæгбонау,
Царди мсдæгæ фæууй...
Куд тагъд æрхъæрттæй ~
мæ бон.
* * *
Лæборун амондмæ...,
Соруй мæ адзал,
Ци уодзæй ме ’сон?
* * *
Кæлуй.
Кæуй...
Æдзæрæг хæдзарæ.
* * *
Кæддæри удзæл галауантæ, —
Зин æй, раууатмæ æрцудæнцæ..,
Зин æи, — раууатмæ æрцудæнцæ...
* * *
Сæх-сæх кæнуп уарун.
Думги скъотт цæуй...
Арти фарсмæ геуи.
104

* * *
Дæ кастæй. кизгай, сæнтдзæф
фæдтæн.
Ниссалдæй мæ хъур’и мæ
дзурд...
Фæливд уарзти хай ,фæдтæн.
* * *
Рагъæр кæндзæн Дигоргомбæл
Уазал цъонгæй уарзти ризт...
Уо. кизгай. ци дæ фæндуй?!
* * *
Медбилхудт»
Цæсти рæвдуд...
Базургин фестадтæн.
* * *
Æлгъист фæууæд, дæубæл,
кизгай, ци бон
Æнæнгъæлти исæмбалдтæн...
Мæ царди еунæг Фесгун Бон!
* * *
Болæмæргъæ заруй
уодинцойнæн.
Хъал зæрдæ æвдулуй дъæх
зæлди...
Идард над фæххæссуй мæ
сагъæс!
* * *
Берæгьбал сæ хуалимæ
Æнгъæлмæ кæсуй.,.
Берæгъбал мæнæмæ неуй.
Нæуæгуард метбæл
Адæн догъ систонцæ...
Фæд бæрæг си нæбал ес.
* * *
Фæллад бæлццон рафецудта
мæ рæзти.
Фæндаги адæ æ фæдбæл
исиста...
Ругæ мин мæ гъудитæ
сæзманста.
ШФ
105

ОЛИСАТИ МУХАРБЕГ
ТОГÆЙДЗАГ КЪОХМÆРЗÆН
(Таурæхъ — æца^г хабар)
Цардæй лæг æма уосæ — Омарби æма. Кендзе. Исæнтæстæй
син кизгæ, ама’й рахудтопцæ Тамарæ. Куд фиццаг зæнæг, уо-
тæ’й зæнхи дæр не ’вардтонцæ. Тамарæбæл дууæ анзи ку исæн-
хæст æй, уæд æ мадæ æма фидæ фæммардæнцæ хуасæ ласгæй.
Уæрдун сæбæл рахъан æй. Гъæуи адæм искодтонцæ марди
æгъдау æма сæ еумæ байвардтонцæ. Адæми æмбурди гъæуи
хестæр загъта:
— Омарби æма Кепдзе не ’хсæн уарзонæй фæццардæнцæ.
Омарбийи æнхус кæбæл нæййес, уæхæн хæдзарæ нæ гъæуи нæ
разиндзæнæй. Байзадæй сип æпагъом сувæллон, æма ихæсгин
ан уой барæвдаунæй. Кæд еске æхемæ есуй сувæллони, уæд си
Хуцау исарази уæд, гъæуи цæргутæ ин æ цæра кæндзæпæнцæ.
Майрæн æ ходæ систа, размæ рацудæй æма загъта:
— Æз мæхемæ есун еци мæгур сувæллони, æма аци хъиа-
мæтгæнæг адæмæн дзурд дæдтуи, ке ’й исхæсдзæи зæрдиуагæй.
Тамари райстопцæ æиæзæнæг лæг æма уосæ— Косерхан
æма Майрæи.
Æхебæл ку фæххуæстæй Тамарæ, уæд Косерхан æ еугур кус-
титæ дæр уомæи ихæс кæнун байдæдта. Седзæр кизгæ балæ-
дæрдтæй, æ мадæ æма фиди фæсмæрдæ хуарз къохмæ ке нæ ба-
хаудтæй, фал бухстæй.
Тамарæ бонæй-боимæ ирæзтæй, æ зуид дæр федар кодта.
Райевгъудæй уобæл æвддæс аизи. Тамарæ сабургай еу хатт ба-
лæдæрун кодта, синхи кизгуттæбæл цæхуæн рæсугъд пъолцитæ
фæууй, уой.
Косерхан неци исдзурдта, фал æ цæсгом расурх æй æма
æхенимæр цидæр бахъур-хъур кодта.
Изæрæй Тамарæ ку ниххустæй, уæд Косерхаи æ лæги рæбун
балæудтæй:
— Нæ лæг, дессаг дин ку радзорипæ.
— Дессаг ба ду ку нæ радзорай, уæд ка радзордзæнæй?
Дзорæ, игъосун дæмæ.
— Аци бон мии Тамарæ зæгъуй, еу пъолци мии ку балхæни-
сæ, зæгъгæ.
106

Майрæп арф иийпæфтæй, æ цæститæ допи разилдта æма бе-
рæ рæстæги неци исдзурдта, уæдта уотæ:
— Хуæздæр дессаг радзорун дæ бон нæй?
Æвддæс анзи кæбæл фæццæуй, еци кизгæ киндздзон æй. Уо-
бæл æхуæдæг ке косуй, уомæй еу басма пъолци ку искæнай,
уæд е хъæбæр дессаг æй? — æфхуæрæгау бахудтæй Манрæн.
Косерхан æ къох рарæуигъта æма хæдзарæй ралигъда^й. Æ
лæгмæ дууæ бони пæбал исдзурдта.
Еу бон Майрæн кусти фæсте фæццудæй туканмæ æма бал-
хæдта аслаи æма рæсугъд пъолциаг Тамарæн. Сæ хæдзари дуа-
рæй гъæр кæнуй: .
— Мæ гиккæ, кæми дæ?
Тамарæ рауадæй:
— Мæнæ дæ гиггæ, зæгъгæ.
Майрæн æ ронæй фелваста рæсугъд пъолциаг, æма ’й Тама-
ри къохти басагъта..
Кизгæ æ фурцийнæй исдзорун нæ фæразта æма Майрæнбæл
æхе багæлста, æ росæн ии раба кодта. Æ пъолциаг еу рауæн
февардта, фонс рафснайдта, сог рафаста æма сæ тъæригъоси цо-
ри æркалдта. Ку нёцибал куст ин адтæй, уæдта пъолциагбæл
æ рахес къохæй бæрзонд хуæцгæ, кафгæ фæццæуй Косерхаимæ
æма дзоруй:
— Ду нæма фæууидтай, Майрæн мии ци балхæдта, уой.
Тамарæ пъолциаг Косерхани къохи фæссагъта, æхуæдæг хæ-
дзари кафгæй еу зилд æрцудæй, уæдта æрлæудтæй Косерхани
размæ æма хезуй кувд, æнæнези дарæс дин фæууæд, зæгъгæ.
Фал Косерхан иеци дзоруй, пъолциаг ба хуссæнмæ багæлста.
Тамарæ, гъе, уой ку фæууидта, уæд æ сæр разилдæй æма
зæнхæбæл æрбадтæй. Æрæгиау ба фестадæй, скъæтмæ бацу-
дæй, уоми кæунæй æхе бафсаста. Æ маст ку исцудæй, уæдта æр-
бацудæй хæдзарæмæ æма æхсæвæр дæр пæ бахуардта, уотемæй
ниххустæй.
Еу къуар æхсæви дæр æ фуни рауинидæ, цума ин æ пъолци-
агæй пъолци худ æрцудæй, уотæ.
Раевгъудæй къуæре, уæдта Майрæн фæрсуй Косерхаии:
— Мæ гиггæбæл пъолци нæ уииун, æма куд æй е?
— Æндæр саг/ьæс мæхемæ дæр нæййес, есге дзæгъæлзад-
бæл пъолцитæ кæндзæнæн, — загъта Косерхан.
Майрæнæн фæгъгъулæг æй еци загъд:
— Дæ хæццæ цæруи дууиисæй анзи, фал Тамарæ мæ хæ-
дзари дæуæй дууæ хатти фулдæр бакуста. Исоп изæр æй нæ-
уæг пъолций ку иæ æрбапйафои, уæд ду мæн хæдзари пæбал
уодзæнæ.
107

Косерхан зудта Майрæни зæрдихатт. Загъта, уæд æй æиæ-
бакæнуп пæййес. Сæумæй Тамари æ пъолциаги хæццæ хуйæг-
мæ балæууп кодта. Ецн бон Тамарæ сæндтадæгæнгæ æ иæуæг
пъолций æрбацудæн сæхемæ. Майрæн кустæй ку æрæздахтæй,
уæд кизгæ æ размæ рауадæй, æ хъурн ’й никкодта.
— Нивгун дарæс дин фæууæд. Æз дин æгас ку уон, уæд ма
дип ииккидæр уодзæнæй дарæс.
Косерхан еци дзурд ку фегъуста, уæд æ медбунат фесхъиуд-
тæй, фал дзоруи пеци исæндиудта æ сæри хецауæй.
Цудæй рæстæг. Майрæн балхæдта Тамарæн къахидарæс
æма сæрбæттæп дæр. Тамарæ æ иæуæг хъæппæлтæ Косерхан-
мæ æрдавта æма *й æ хъури никкодта. Æнгъæл кастæй, нур ба
мии устур арфитæ ракæндзæнæй, зæгъгæ, фал си аци хатт дæр
еупæг дзурд дæр не ’схаудтæй.
Тамарæ æ хъæппæлтæ фæууагъта æма бабæй рандæ ’й
скъæтмæ, фæккудтæй, æхс ниттудта, æ сæр фæххуаста, уæдта
загъта.
— Мæ мадæ, мæ фидæ, авддæлзæихи фæууотæ, мæн мæрд-
тæмæ сæ хæццæ ка нæфæххудта...
Гъоги бæттæи исихалдта æма ’й скъæти тугургъæдæбæл ниб-
баста. Æхуæдæг ба дзоруй æгомуг стормæ:
— Ниххатир кæиæ, некæдбал дин раддзæнæн хуæруйиаг, не-
кæдбал дин ииссæрфдзæнæн дæ рагъ, мæхебæл дæр хуæздæр
рæстæг нæййес...
— Бæттæн æ хъурбæл æрæфтудта. Гъа, нур æ къæхтибунæй
къела рагæлдза, зæгъгæ, уæдта расагъæс кодта: æз рамæлдзæ-
иæн, е хуарз æй, фал Майрæн ходуйнаг кæиуй. Седзæр сувæл-
лон исхæссун иæ бафæразтай, зæгъгæ, ип еске бафедис кæндзæ-
нæй.
... Майрæи æхсæвæ æрцудæй синхопти кувдæй. Еу минкъий
игъæлдзæг адтæй æма дуарæй æрбагъæр кодта:
— Мæ минкъий, гиггæ, ратæхæ мæмæ!
Фал гиггæ нæ зиннуй.
Æрбацудæй хæдзарæмæ ма Косерхани фæрсуй:
— Кæми ’й иæ мардæвæрæг?
Косерхан дзоруй:
— Кæми ’й? Ду æй исистай, æидæра цæй мардæвæрæг æй,
кедæр дзæгъæлзад æхсæвигæнтти хæтуй!
Лæг нецибал исдзурдта, фал сагъæс кæнуй: кипдзæхунд,
кизгæрвист ку некæмæ ес, уæд æцæгæй кæми уодзæнæй?
Сæ хæстæгдæр синхонтæмæ бадзурдта, фал уонæмæ иæ ад-
тæйс Сагъæсгæнгæй сæ тургъи æрбацудæй, дуармæ æрлæудтæй
æма гъуди кæнуй: ку пекæд некумæ рацудæй мæн æной, уæд
кæми уодзæнæй?
108

Æ ходæ исиста æма ракувта:
— Кæд ескæмæ фæллигъдæй, уæд нивгупмæ лигъд фæууæд,
х седзæрдзийнадæ кæмæ феронх уа, уæхæн лæхъуæн ии фæу-
уæд. Æз дæр æй æпæ æртæ къере!) искæпгæ бæргæ нæ рауагъ-
тайиæ, фал æхе куд фæндуй, уотæ уæд.
Цалинмæ Майрæи сагъæстæ кодта, уæдмæ гъог скъæтæй еу
æртæ хатти ниууаста.
— Æнирай ку фæцæй, цæбæл уасуй ипнæ изæртæй уæлдай?
Майрæн цирагъ райста æма бацудæй скъæтмæ. Уоми фæу-
уидта: Тамарæ зæнхи хъанæй лæудтæй, æ ростæ тогæйдзаг,
гъоги бæттæн æ сæргъй ауигъд. Гъог Тамари дзиккотæ фæлмæн
æстардта, цума уæс адтæй, уотæ æма æ цæстисугтæ уадæпцæ.
Майрæни рауингæй, гъог æ сæр исæргъувта æма пиууаста.
Майрæн Тамари мард фенгъалдта æма гъæрæй пиккудтæй.
— Ох, мæ еунæг кизгæ, ка дæ рамардта?!.
Тамарæ Майрæии кæунмæ фегъал æй. Лæг æй хæдзарæмæ
бахудта. Къела Тамари цормæ æрбахаста, æрбадтæй. Седзæри
æ хъæбсси.æрбадун кодта æма ’й фæрсуй:
— Ци нæбæл æрцудæй, æз дæр ку нæ^ма рамардтæн, дæхе
цæмæн питтудтай?
Тамарæ неци дзоруй, фал бабæй кæун райдæдта. Майрæп
æй сабургай берæ фæффарста, фал неци зæгъуп исфæразта.
Уæдмæ Тамарæн ци дарæс балхæдта, уони хæдзари зæнхи ра-
уидта æма сæ фелваста. Косерхани фæрсуй:
— Атæ зæихи цæмæн æпцæ? Атæ еугурæйдæр дгеу фудтæ
æицæ!
Æ цæсгонбæл ин сæ пиццавта, æхуæдæгка фæсдуарæй лæ-
дзæг раскъафта. Тамарæ Косерхани разæп фæллæудтæй: — Ма
’й ниццæвæ, уой фуд нæ ’й. Мæхе мадæ мæ зæрди æрæфтудæй
æма уобæл мæхе питтудтоп.
— Уой ба æз зонун, — загъта Майрæн, — Тамарæ, мæ уоди
æнцойнæ, естæбæл ку тухсай, уæд мæхецæи зæгъисæ. Æз ни-
майун мæрдтæмæ дæ мадæ æма дæ фиди. Мæ Хуцау мæ ма
рамарæд, цалинмæ дæу дзæбæх лæхъуæнмæ рæсугъдæй рарвс-
тон, уæдмæ.
Рæстæгутæ цудæнцæ. Тамарæп дæр æ зунд федардæр кодта,
цард лæдæрун байдæдта. Базудта, Косерхап æрмæстдæр мулки
сагъæс ке кодта, уой. Майрæн æй берæ ке уарзта, уомæ гæсгæ
нн кизгеуæг дæр æма фуртеуæг дæр кодта. Хæдзари куститæ-
мæ никки хъæбæрдæр æхе рахатта. Майрæпи хæццæ гъæдæмæ
дæр, хуасæ кæрдуимæ дæр цудæп.
Гъæуи киндзæхунд, кепæ кизгæрвист ку адтапдæ, уæд Май-
рæн алкæддæр Тамари æ хæццæ худта.
109

Тамари зæрдæмæ сæ сиихонти гъасти еу лæхъуæн фæццудæй.
Уездон ракафта, уæдта гъасти кæронмæ ислæудтæй. Лæхъуæ-
нæп æ хъæппæлтæ скъудтæ адтæнцæ æма къæидзæстуг лæуд
кодта. Тамарæ расагъæс кодта, æвæдзи уомæн дæр мадæ нæй-
йес. Мæи хузæи седзæр æй...
Лæхъуæни помбæл бафæрсуп нæ бандиудта, фал алкæмæ
дæр игъуста, кæд ин æ иом еске исдзоридæ, зæгъгæ. Еу кизгæ
исдзурдта,уæртæ еци «дивил» ами ци архайуй, зæгъгæ. Тамари
зæрдæ балæдæрдтæн, еци лæхъуæнбæл ке бафарста, уой. И
кизгæмæ е ’ргом раздахта: .
— «Дивил» ном дæр ес?
Кизгæ дзоруй:
— «Дивил» иом нæййес, фал далæ гъасти кæронмæ ка лæу-
уй, æ дивилтæ кæмæп зæбæлттæ кæнуицæ, е нæ гъæуи гъонгæ-
си фурт æй, æ ном ба хуарз бæргæ ’й — Батраз.
Тамарæ кизгæбæл фæззуст кодта:
— Кæд Батраз хуннуй, уæд ма ’йбæл «дйвил» ци исивард-
тайтæ, ездоп биццеу ку æй?
Еци дзубандитæ БатразИ гъостæбæл дæр æруадæпцæ.
Уордигæй фæстæмæ Тамарп зæрдæ уæлдай цæф кæиун рай-
дæдта. Бонæ фæккосидæ, Изæр ку æрхæстæг уидæ, уæдта ций-
нæ кодта, Батрази сагъæсæй фунæй дæр нæ ниууидæ,
Батрази фидæ Баде æма мадæ Сапархап цардæнцæ Мæгур.
Еу къæбури рæбун гъæуи кæронмæ ’ искодтонцæ хæдзаргонд.
Бадейæн фонс хезæггаг дзурд адтæй мæйæн еу сæрæн кæрдзин,
уæдта гъоги æхсир. Лæг гъонгæс хаттæй, уосæ ба адæмæй сæ
мизд æмбурд кодта.
Гъæу син еумæйагæй ци хæрæг балхæдтонцæ, уобæл ба сог
хастонцæ. Еуæй-еу хатт, кувд кæмæ уидæ, етæ син фиди хунæ
æма басæ æрбахæссиуонцæ, æма син уæд устур бæрæгбон уидæ.
Хъæппæл цæмæй балхæдтайуонцæ, е сæмæ н’ адтæй, фал Сапар-
хан ракоридæ еске бузгъуртæ æма уони бампъозидæ. Баде æма
Сапарханæп исæнтæстæй дууæ фурти — Геуæрги æма Батраз.
Еу бон, фонс рæфтон бадтбæл ку адтæнцæ, уæд Геуæрги
æма Батраз рæфтад кодтоицæ кæрдзин æма æхсирæй. Фæс-
хуæрдæ сæхе кæрдæгбæл рауагътоицæ æма уолæфунцæ. Бат-
раз æваст æ бунати рабадтæй æма дзоруй хестæрмæ:
^— Геуæрги, дæу зæрди еу гъуддаг пекæд æрæфтудæй?
— Магъа... Мæн зæрди берæ гъуддæгтæ æрæфтудæй, фал
дæу зæрдæмæ ци æрцæуп, уой ба иæ зонун.
110

— Мæн зæрди ба устур гъуддаг.
Гъæуи ескæмæ кувд ку фæууй, кепæ киндзæхунд, уæд гъæуи
,1æгтæ еугурæй дæр уоми фæуунцæ, фал Бадей ба иекæд хоиун-
цæ, уотемæй ба син сæ фопс берæ æпзти дæргъи зæрдиуагæй
фæххизта.
— Рагæй дæр мæгур æгадæ ’й, мæгур æхс æнсувæри дæр
пæ гъæуй.
— Мадта мæгурæн æ фурттæ дæр мæгур æнцæ. Кизгæ дæр
син неке раддзæнæй...
Геуæрги дзоруй:
— Гъе, нур дæмæ зунд ке æрцудæй, уой базудтоп, ’ма мæ
зæрдæ фегъæлдзæгдæр æй.
— Æз æма ду нæхецæй мæгури иом нæ рагæлддзинан?
— Хъæбæр æпцонæй: ескæмæй топп ракордзипан æма ’й
мæгури номбæл фæккæндзинан æма ни рацох уодзæй.
— Гириз ма кæпæ. Мæн бои фонс хезун æй, фоисæн хуасæ
ниввæрун æй. Мæн фæндуй, — ескумæ ихуæрсти фæццæуæн,
— Кæд дæ иифс хæссис, уæд изæри нæ фиди бафæрсдзипап
ма е ци зæгъа, уомæ гæсгæ иæ фæидæ искæндзинан...
Изæрæй фоис гъæумæ æрбаскъардтонцæ. Сæхемæ исцудæн-
цæ. Сапархап син кæмæйдæр кæрдзиптæ æма æхсир æрбахаста.
Æнсувæргæ исæхсæвæр кодтопцæ. Æхсæвæр бахуардтонцæ,
фал æиæдзоргæй бадунцæ.
Баде фæрсуй:
— Ци сабур бадетæ, биццеутæ? Æвæдзи хъæбæр бафæл-
ладайтæ?
Геуæрги дзоруй:
Нæ фидæ, аци бон мин Батраз еу фæпдæ искодта, ма дæумæ
куд фæккæсдзæнæй? Батрази фæндуй, ескæмæ ихуæрсти ку ба-
цæуианæ, уэтæ.
Бадейæп æ зæрдæ рахъурмæ ’й æма ин цæмæй бийионтæ æ
цæстисугтæ нæ фæуундтапуонцæ, уой туххæй сабургай феста-
дæй, рацудæй тургъæмæ. Æма уоми еу рæстæг сабургай фæк-
кудтæй. Æхе ннмæр сагъæс кодта: «Цæмæн исæптæсуп кодтон
сувæллæнттæ, кæд сæ мæ бон исхуæссуп на ’дтæй, уæд. Мæхс
мæгурбæнттæ цæмæннæ гъуди кодтон, нур ба æпагъом сувæл-
лæнттæ кæми ци бакосдзæпæпцæ?»
Бадейæн æ маст ку исцудæй, уæд хæдзарæмæ æрбацудæй.
Æрбадтæй тъæригъоси размæ æма лæдзæгæй фунук æзмæн-
туй еуæрдæмæ, уæдта ипнсрдæмæ, ци фгепдæ искæна, уобæл
сагъæс кæнуп.
Еу рæстæгути фæсте хестæр бнццеу бафарста:
— Нæ фæндæ дæ зæрдæмæ иæ цæуй, баба?
111

Баде æ сæр бæрзонддæр исиста. Сапархани æрдæмæ бакас-
тæй, арф ниууолæфтæй:
— Æфсийнæ, æз æма ду естæмæн ку бæзтаййанæ, уæд аци
сувæллæнттæ гъолти гъазунæй æндæр нецæбæл сагъæс кæни-
уопцæ, фал пур ба устур сагъæсти бацудæицæ. Баде æ къохтæй
райамудта, мæ цормæ рауайтæ, зæгъгæ. Етæ æ фæйнæ фарсе-
ми æрбабадтæнцæ æма лæмбупæг игъустонцæ.
— Донифарсæмæ уæ рарветинæ, е хæстæг æй, фал етæ мæ-
гур цæрунцæ, куройнæмæ дæр Æхсæуæмæ цæупцæ... Цæй, Ус-
тур Дигорæмæ уæ рарвстоп, уоми фонсуарзон адæм ес, уæдта
мæ хуарз зонгæ лæг дæр уоми æй, æма уæ уобæл бафæдзæхс-
дзæнæп.
* * *
Дрис æхсæвæрæн иуазгутæи далис иивгарста гема кувдгонд
исаразта. Хъæбæр зæрдиуаг кувдтитæ фæккодтонцæ. Финги
æгъдæуттæ кæронмæ рахастонцæ.
Фæсæхсæвæр бийнонтæ æрсабур æицæ, сæхе хуссунмæ ку
цæттæ кодтоицæ, уæд Баде дзоруй:
— Хуцауæн табу уæд. Дрис, ду мæн нæ бафæрсдзæнæ, кæ-
ми адтæ дæ фуртти хæццæ, фал дии фæндæ ку радзоринæ мæ-
хуæдæг:
— Хуцау дин хуарз хабæрттæ ракæнæд, игъосун дæмæ.
— Зонис мæ, мæгурæй базæропд дæн. Фидбилиз ба некæд
некæмæн фæдтæи, нур ба мæ фурттæ мæгури ном сæ сæрмæ
пæбал хæссупцæ æма сæ лæскъдзæрæии бакосун æрфæндæ ад-
тæй ’ма сип ду ку бафæидæ кæписæ, уой туххæй сæ дæумæ æр-
бахудтои.
— Сæ рунтæ мæ губуни, косуп ка уарзуй. Куддæр сæ мæ
тургъи фæууидтон, уотæ лæггæгтæ ке ’нцæ, уой базудтон. Кæд
сæ мæнбæл фæдзæхсис, уæд син æз йссердзæнæн хъæбæр хуарз
бунат.
— Дæ Хуцауи туххæй! Дæ Хуцауи туххæй! Ду мæнæн уæд
уодзæпæ мæ зæнхои Изæд.
— Уалæ мæ мади ’рвадæ Орæзмæги иез батухсун кодта æма
’й рагæй фæпдуй, æ фоис еу авд анзи ескæмæ лæскъдзæрæпи
ку» радтидæ, уотæ. Беретæ сæ есуй, фал сæ æз нæ уадзун куд уа,
ци уа лæгмæ дæттун. Аци лæхъуæнти ба берæ бауарзтоп ма сæ
аиæмæ ба æвæдзи раддзæиæй...
112

Цудæй рæстæгутæ, Геуæрги æмч Батраз игъæлдзæгæй сæ
куст хастоицæ хуарзæй хуггздæр. Сæ фоис адтæнцæ нард,
дзæгъæли си иеци мардæй. Сæ фурцийнæн сæ къахи бупи къуæ-
цæл дæр нæ састæй. Гъæуи сæ фарни кой райгъустæй. Алке дæр
()рхайдта сæ бафæсмæрунбæл. Стæ алтæицæ иуонгæй дæр æма
цæсгомæй дæр рæсугъд лæхъуæнтæ.
Сæ кустбæл дууæ анзп ку исæнхæст æп, уæй Орæзмæг
фæццудæй Дрисмæ æма загъта:
— Дрис, дууæ анзей дæргъци мæ фонсæн еунæг дæр иæма
пиммардæй, ду гъудп кæпчзæиæ, мæхецæн си цæйбæрцæ ним-
мæлидæ, уой.
— Хъæбæр хуарз æп гъуди кæиуп, — дзуапп равардта Дрис.
— Гъе, мадта дæ хиицгæ кæнуп. Исоп пссæудзæнæ. Еу стор
равгæрдæн æма сипхи хæццæ Хæпæзи Уацеллапззн баковæи.
\1щ\ лæхъуæнтæн дæр адæми цори райарфæ кæнæн.
Орæзмæг кувд искодта, æрхудта гъæуи хестæр лæгти, уæдта
фæсевæди. Изæрæй’кувд ку райдæдта, уæд Орæзмæг хестæртæн
балæдæруп кодта дзубандий сæр. Хестæртæ берæ арфитæ фæк-
кодтонцæ Геуæрги æма Батразæн.
Хестæртæ сæ кувд хастоицæ. Фæсевæд тургъи гъасти каф-
топцæ. Геуæрги æма Батраз ку æркафтонцæ, уæд гъæуи лæхъ-
уæнтæ кафун нæбал æпдиудтонцæ. Кизгуттæй ал’кедæр фæндæ
адтæй, æнсувæртæй сске хæццæ ку ракафтайдæ, уотæ.
* * *
... Дууæ æпсувæремæн сæ бадзурди рæстæг æрхъæрдтæй.
Орæзмæг Дрпси тургъи бацудæй, æнкъардæй «бонхуарз» загъ-
та ма хæдзарæмæ бараст æй. Дрис æ фæсте бапудæй, тарст фарст
бакодта: ’
— Ци хабар æрцудæп?
Мæнæ и биццеути рæстæг фæцæй æма уони фæсте цæрун мæ
боп нæбал исуодзæй. Рарветæ Бадемæ еци биццеутæп сæ хъи-
амæт радтæн.
Æрæмбурд æнцæ раст æхсæни лæгтæ.
Орæзмæг загъта:
. — Аци лæхъуæитæ хъæбæр дессаг багъуд кодтонцæ мæ
фоис, æз сæмæ ке равардтоп, уонæй еунæг дæр иæ фæгъгъудæй.
Цæуæт ке искодтонцæ, уони ба радууех кæитæ æма хуздæр хай
уоыæп радтетæ.
8 Ираф №3
113

— Корун ма еу загъд: æз хъæбæр арази дæн Геуæрги æма’
Батразæй, айдагъ мæ фонс нæ, фал ма мин мæ хæдзарæ дæр,
фæгъгъуд кодтонцæ æма мæхе хаййæй дæттун дууæ иуонæги,
киндзитæ ку хонопцæ, уæд уоми косæрттæгтæн. Уæдта фæйнæ’
цохъай æд рæвдзæ гъастмæ цæунмæ.
Баде æ ходæ исиста æма дзоруй:
— Æз мæгурæй фæццардтæн, аци бон ба нимайдзæнæн мæ
райгурæн бонбæл. Дрис мæ сувæллæнтти исаразта хуарз над-
бæл. Орæзмæг мæ æиагъом сувæллæнтти æ дæлбазур бакодта.
Æндæр лæги хæццæ сæ бон неци иссайдæ.
... Изæрæй хуæрунбæл ку æрбадтæнцæ, уæд Геуæрги дзоруй
æ фидæмæ:
— Нур фопс тæрæн, фал кæми æрлæудзæнæнцæ, стойнæ ма-
хæн ку нæййес, зæнхæ махæи ку иæййес? Баде фæссагъæс код-
та, уæдта загъта:
— Æз зонун иæхе хуæнхти хуарз лæгæт, гъар, сор... Хун-
нуй Сауи лæгæт, Скъæпдæги мæскъи сæри. Мах фонсæй си
дууæ хатти фулдæр бацæудзæй. Æ фалдзос хезнæ — æнæкæ-
кæрон будуртæ. Сирдтæй фæстæмæ имæ фонс нæ цæуй. Хецау
ин неке ес, æрмæстдæр си уæхецæн зингомау уодзæнæй, æн-
дæра...
Батраз ниццийпæ ’й:
— Кæд уæхæн бунат ес, уæдта зинтæй ба мах нæ тæрсæн...
# * *
Сæ фонси хæццæ еци лæгæти æрбупат кодтонцæ. Баде ба
сæхемæ æрцудæй. Орæзмæг син ци рæвдзитæ равардта гъаст-
мæ цæунмæ, уопи дæр сæхемæ æрхаста.
Сапархан æма Баде сæ дуармæ фæййсу æнцæ.
— Мæ биццеутæ ма æгас æнцæ, ести бакустонцæ æви пеци?
— Мах Устур Дигори хъæбæр исцитгии кодтонцæ, уæдта
ратардтан цуппар сæди — фустæ, сæдæ ба — æставд фопс.
Уосæ æ дууæ къохемæй æ сæрбæл фæххуæстæй æма нигъ-
гъæр кодта:
— Аллах»Аллах! Нæ лæг сæнттæ дзорис, дæхе кеми дæ? ,
— Цæуæпай хæдзарæмæ, æз ба дин пиккидæр дессæгтæ фæ-
ууинун кæнон æма имæ равардта Геуæрги æма Батрази цохъа-
тæ. Сапархан еу рæстæг æ ростæ фæддардта цохъатæбæл, у&дта
дзоруй:
1— Нæ лæг, уоди бæстæ искæпæ, ма мин мæ сувæллæнтти
фæууинун кæпæ. Æвæдзи сæ къæхтæбæл лæбал лæуунцæ фур-
кустæй!,.
114

Дуккаг бон Сапархан гъæуи фонс хезунмæ раскъардта. Ба-
дс гъæуи хецаумæ фæццудæй, балæдæрун кодта æ гъуддаг:
гъæуи фонсæн гъæуй нæуæг гъонгæс, зæгъгæ.
Гъæуи хецау загъта:
— Хуарз, исон ма раскъæрдзæнæ, иниæ бон ба дæ уæгъдæ
кæнун. Баде æхе фоиси сæраппоиди бацудæй æма гъæуи фонс
пиууагъта.
Адæм ку фæууидтоицæ, Баде æцæгæй дæр исгъæздуг æй,
зæгъгæ, уæд хестæртæ баунаффæ кодтонцæ: Еумæйагæй кувд
нскæнæн, Бадсй æрбахоиæн, ма ип раарфæ кæнæн.
Гъæу еумæйагæй кувд искодтонцæ, Бадемæ хонæг рарвис-
топцæ. Хестæр гъæуи помæй Бадейæн хъæбæр раарфæ кодта.
Байнимадтонцæ гъæуи ковæг, дзуапгин лæгтæй еубæл. Баде
игъæлдзæгæй сæхемæ исцудæй æма Сапарханмæ дзоруй:
— Ду зонис, æз гъæуи хуæздæр лæгтæй еу ке дæн, уой?
Æвæдзи дæубæл нæбал æнвæрсдзæн.
— Гъе ба куд? — бадес кодта Салархан.
— Æма дæ нурмæ хумæтæги кувдмæ дæр ку нæ худтонцæ?..
Иннæ бон Баде æ хæрæгбæл хуæруйнæгтæ, арахъ исивардта
æма æ фуртти размæ иссудæй.
Батраз хæрæги уæргътæ фелваста, лæгæтмæ сæ бадавта,
хæрæг ба æ бунати бабаста. Ку æрбадтæнцæ, уæд Баде гъæуи
кувди хабар ракодта. Хуарз лæгбæл æй куд банимадтонцæ, уой
дæр нæ феронх кодта. Геуæрги æма Батразæн æхцæуæн адтæй
кувди хабар. Геуæрги Бадей сосæккæй Батразмæ æ къохтæй
райамудта, мæгури ном махæй рахаудтæй, зæгъгæ. Уорс далис
дзогæй æрбадавтоыцæ, Баде æй равгарста.
Цубур рæстæгмæ фингæ исцæттæ ’й. Берæ кувдтитæ фæк-
кодта Баде. Фипги кæронмæ загъта:
— Мæ хортæ, сумах мæнæй зундгиндæр айтæ, уæ хуарзи
кой райгъустæй æма уæхебæл ма нинвæрсетæ, æ уодæй боз ка
уа, е рæдуд уодзæпæй. Цæретæ адæми хæццæ. Еугур хуæрзти
сæр ба, кæрæдзей ку уарзайтæ, уæд е уодзæй.
Бафæндæ кодтоицæ фидæ æма фурттæ зæнхи гæппæл бал-
хæнун, хæдзарæ искæнунбæл.
Сæумæ Батраз хæрæг рарæвдзæ кодта, хурдзини райвардта
фуси æхсирæй копд цихтитæ, уæдта, изæрæй ци далисæй ис-
кувтонцæ, уой къабазæ. Еу цигъди билæ пиххунц кодта æма
Геуæргимæ дзоруй:
— Аци цихт ба мæн номæй раддзæнæ уæ мадæп...
* * *
Геуæрги хурдзин ку æривардта, уæд æй Сапархан нæуæгæй
æ хъури никкодта.
8*
115

— Радзорæ, уæ цард куд мæгурбæнттæй рарвистайтæ, уой,
Батраз ба, æвæдзи, æгас пæбал æй, æндæра æрцудайдæ?!.
Геуæрги хурдзин райхалдта, исиста цихт æма дзоруй Сапар-
хаимæ:
— Аци цихт Батраз æхе номæй дæуæн æрæрвиста, æ кæрон-
бæл æ дæндæгути фæдтæ.
* Сапархан рахес къохæй райста Батрази хай, фæууидта цигъ-
ди кæрон æцæгæйдæр хуиц ке адтæй, уой. Æ галеу къохæй
исиста ипиæ цихт æма ’й Георгийæн ниххунц кæнун кодта. Дууæ
хунци æпхузæпттæ ку нæ адтæнцæ, уæд баууæндтæй, Батраз
æгас ке ’й уобæл.
Иинæ бон Геуæрги æхе исаразта, Орæзмæг ии ци хъæппæл-
тæ равардта, уонæми. Сæ гъæупгти сабургай фæццæуй. Ка ’й,
бафæсмæридæ, етæ ин æ къох истонцæ, беретæй ’п сæ хæстæг
хонуи райдæдтопцæ ма ’й сæхемæ худтонцæ, фал пекæмæ ба-
цудæй. Еу пихæси лæгтæ бадтæй, салан сии равардта, сæ къох-
тæ син райста. >
Еу си дзоруй:
— Бафæрсун ходуйиаг нæй, дæхе нии ку бапамописæ.
— Æз дæн гъопгæс Бадей фурт, мæ ном Геуæрги.
Хестæр загъта:
— Цæргæ кæнæ дæ мадæ æма дæ фиди фæндон.
— Хатир корун, фал еу зæнхи гæппæл уæййаг агорун, кæд
ескæмæ зонетæ...
Нихæси лæгтæ нисеабур æицæ. Хестæр Тотразмæ амонуй:
ду, дан, ку уæйæ кодтай дæ зæнхæ?
Тотраз æхецæн сагъæс кæнуй: «Бадсй фурт зæихæ цæмæй
балхæндзæнæй?»
— Уæйæ кæнуи, фал æй хъазар кæнун. Мæ зæнхæ дууæ хай-
йемæп æй. Еуеми — хъæбæр хуарз хæдзариуат, сауæдонæ дæр
си уайуй. Иинæ ба — хумæ, кæцими дæс бийнойнагей фагæ тил-
лæг зайуй.
Геуæрги бафарста аргъæй.
— Сæдæ фуси æма хуарз гъог.
— Цæуæн фæууинæн æй.
— Берæ æлхæнгутæ ’й ес, фал бæтгæбæл нæ дæттун.
Уæд имæ лæхъуæн дзоруй:
— Райсæ раст лæг æма цæуæи фæууииæи зæпхæ, уæдта
дзордзинан.
Ку рандæ ’нцæ, уæд нихæси лæгтæ загътопцæ:
— Æ зæнхæ сæдæ фуси кодта, фал ма ’йбæл гъог рафтуд-
та, цæмæй Бадей фурт фæттарстайдæ.
З’æпхæ Геуæргий зæрдæмæ фæццудæп, æ мсдппмæр ма уо-
тæ дæр загъта: «Ци аслан æй?»
116

— Исои изæр фустæ дæ тургъи уодзæнæнцæ, фал дæ гъоги
бæсти хъæбæр рæсугъд кæсгон зайу#наг хъуиадзин гъæуй?
Тотраз:
— Гъæуй.
Кæрæдземæ къохтæ равардтоицæ. Геуæрги сæхемæ исцудæй
æма Сапархапмæ дзоруй:
— Махæн берæ хастæгутæ ку ес, ду ба шш сæ ку некæд
байамудтай?
— Мæн дуармæ иекема æрлæудтæй хæстæги номæй, — бе-
рæ хæстæгутæ æма лимæптæ разиндзæнæй, ести дæмæ ку уа,
уæд.
* * *
Геуæрги ранæхстæр æй Баде æма Батрази цормæ.
Изæрæй фидæ фæрсуй:
— Ци тагъд исцудтæ? Æз дæ къуæре æнгъудæй ку рарвис-
тон.
— Уотæ рауадæй, Тотразæй зæпхæ балхæдтон ма ин фустæ
тæруи гъæуй.
— Гсуæрги балæдæруи кодта базари гъуддаг, æма Баде
загъта:
— Хъæбæр хуарз! Нивгуи лæг уо, æнæ зæпхæй цæрæн нæй-
йес.
Сæумæ раги фестадæпцæ, рахецæи кодтонцæ сæдæ фуси
æма еу хъунадзин.
— Не ’схæссæг фидæ, мæи ма еу далис бафтауп фæпдуй.
Ку бафедауæн, уæд нæ зæнхи астæу æвдесæи адæми хæццæ куд
исковæн, уотæ.
— Хъæбæр хуарз дæ зæрди æрæфтудæй, — Геуæргий фидæ
æ цæсгон арвмæ исхаста æма бакувта: — О! Хуцау, ци зундгин
фурттæ мин равардтай, табу дии уæд.
Геуæрги æма Батрази разæй фонс бакодта æма загъта:
— Цотæ ихæс радтетæ, уæдта къуæре дæр мабал исцотæ,
фонсмæ уæ зæрдæ ма дзорæд.
Тотрази тургъæмæ бакодтонцæ ихæс, æвдесæн адæи хъæбæр
райарфæ кодтонцæ, уæдта Геуæрги загъта:
— Мæнæ аци далис пæ фидæ æрæрвиста синхи лæгтæн ра-
ковунмæ.
Кæстæртæ уайтагъд фингæ рарæвдзæ кодтонцæ. Хестæртæ
зæрдиуагæй фæккувтонцæ.
Майрæи ёци кувдæй сæхемæ ку исцудæй, уæд æ фур десса-
гæй дзорун дæр ыæ фæразта. Косерханæп загъта:
117

— Бадейæн уæхæи дууæ фурти исцæттæ ’й, æма сæ лæг хъу-
ри æгънæгутæн фæддардзæнæй. Балхæдтонцæ нæ гъæуи хуæз-
дæр хумæ.
* * *
Тамарæ хабæрттæ ку æригъуста, уæд æ зæрди уарзондзий-
надæ исцæфстæй, æ къæхтæбæл лæуун иæбал фæразта æма æ
хуссæни æрбахустæй, кæд æма алкæддæр бийнонтæ æнæбагъуд-
гæнгæй нæ хустæй, уæддæр.
Еу рæстæги фæсте Майрæи дзоруй:
— И кизгæ кæми ’й, ракæсай, æфсийнæ. Макæми рахæуæд.
Косерхан рауадæй тургъæмæ æма фездахтæй:
— Некæми ’й.
Майрæн фæттарстæй æма ’й агорун райдæдта. Æрæгиау æй
хуссæни хъанæй иссердта.
— Кизгæ, ци кæнис, сæйгæ дæр ку некæд кодтай?
—Мæ зæрдæ хæссуй, мæ сæр зелуй.
Майрæп хæдзарæмæ бацудæй:
<— Æфсийнæ, тагъд æхсир ратæвдæ кæнæ.
Майрæн цæмæй зудта, Тамарæ Батразп уарзоидзийиади фу-
дæй берæ æхсæвтæ ке нæ хустæй, уой.
Тамарæн тæвдæ æхсир радардтонцæ, ’ма æ цорæй нæбал цу-
дæй Майрæн.
Еу афони Тамарæ Майрæпи хуссунмæ рарвиста, фенцоидæр
мин æй, зæгъгæ.
Майрæн иæбал ниххустæй, дуарæй сосæккæй Тамарæмæ бе-
рæ хæттити байгъосидæ. Кизгæ сæйгæ ке некæд кодта, уой тух-
хæй Майрæни зæрдæ хъæбæр дзурдта.
Геуæрги æма Батраз дæр сæхемæ исцудæпцæ игъæлдзæгæй.
Сапархаи Батрази ку рауидта, уæд æ цæститæ расæрфта,
æдзииæг кæсуй, дзорун неци фæразуй æ фур цийнæй.
Ку æрсабур æнцæ, уæд радзурдтоицæ зæпхи хабар дæр.
Сапархан фур цийнæй Геуæрги æма Батрази сæртæ æхемæ æр-
балхъивта æма загъта:
— Сумах уæ ниййергути хъиамæттæ бафистайтæ.
Æхсæвæр искодтонцæ, уæдта æ биццеутæ — сæ еунæг хус-
сæнбæл, æхуæдæг — зæихи буйиагбæл, уотемæй ииххустæнцæ.
Ку рафунæй æнцæ, уæд фестадæй, къелабæл сæ цори исбад-
тæй, авд анзей дæргъци цитæ кодтопцæ хуæихсæрти, уойбæрцæ
фонси фæсте. Берæ хæттити никкæуиуонцæ, фенхусгæнæг ба
син-нæ уидæ. Æхсæвæбоимæ хусгæ иæ никкодта. Æхе куд пит-
тудта, уой нæ балæдæрдæй. Сæумæ игъал кæнун ку байдæдтон-
цæ, уæд æхе хуссæгау искодта.
118

Ку фестадæнцæ, уæд Ватраз дзоруй:
— Нæ ниййерæг мадæ, дæ цæсгон ци кæнуй, дæхе ку йит-
тудтай.
Сапархаи æ къохтæ æ цæсгопбæл æрдардта ’ма æхе ке нит-
тудта, уой балæдæрдтæй. Æхе ходæг ракодта ’ма загъта:
— Мæнæй гъæладæр ма уодзæнæй. Æдосæ мæ фупи нæ лæг
рамардæй, æма мæхе ниттудтон.
* * *
Еу æртæ боней фæстс хонæг æрбадзурдта Бадетæмæ.
— Гæвдун æ фуртæи хуцаубони киндзæ хонуй æма Баде æн-
дæр гъæумæ киндзхонти хестæрæы цæудзæй æма раздæр фæз-
зинæд. Геуæрги ба — фиццаг хъумацдзау.
— Нурмæ нæ лæги хумæтæги кувдмæ дæр иæ худтонЦæ,
нур ба ’й æндæр гъæумæ хестæрæн, — бахъур-хъур кодта Сапар-
хан.
Батраз æхе рарæвдзæ кодта, Бадей æййевуимæ, фал æй Са-
пархан еунæгæй нæ рауагъта. Æз дæр дæ хæццæ цæун, фопс
дæр фæууиндзæнæн, зæгъгæ...
Сапархан Бадейæи балæдæрун кодта:
— Далæ Гæвдун киндзæ хонуй, ма мах фонсмæ фæккæсдзи-
нан, ду ба цо нæхемæ.
Сæумæ Батраз фонс ку рауагъта лæгæтæй, уæд Санархан
æ цæститæбæл ниххуæсгæй æма загъта:
— Еугур дæр нæхе æнцæ? Аци фонс гъæуи адæм ку æруи-
ноицæ, уæд мæн ба кизгуттæн хестæрæи агордзæпæпцæ, — зæр-
диуагæй ииххудтæй: — Ха-ха-ха! Æ сæрæй сæрбæттæн фел-
васта, æ къохи’й исиста æма искувта:—О! Бæрзонди бадæг изæд-
тæ, фуи фæууинæгау пæмæ нивæ æрцудæй, корун, дууæ киндзи
æрхонун нин бантæсун кæнтæ...
Изæрæй Геуæрги æма Баде исхъæрдтæнцæ бунатмæ.
— Зæронд, аци биццеуи ма ци схудтай, гъастмæ ’й цæмæн-
нæ ниууагътай?» — бауайдзæф кодта Сапархаи Бадейæн.
— Æз хъæбæр фæккафтон æзинæ, иур ба Батраз фæккаф-
дзæнæй, уæддæр мæп хæццæ гъастмæ нæ бакумдтайдæ, — загъ-
та Геуæрги.
Сæумæ Сапархан Батразмæ дзоруй:
— Мæнæн хизесæнмæ мæ къох нецæмæй рæвдзæ ’й, фал ду
ба дæхе исрæвдзæ кæнæ æма гъастмæ фæццо, еу кизгæ дæр ра*
взардзæнæ.
— Дæу ба ци гъæуй? — Мади рафарста Батоаз.
— Къерети сæрбæл — карк, æма пæмæ кæркитæ пæййес?
119

Биццеу æ дзиппæй исиста абази æма ’й Сапархаимæ бадаргъ’
кодта.
— Мæпæ, амæй балхæнæ.
Уосæ абази райста, фал æхцатæ нæ фæсмардта ма нисса-
гъæси ’й. Фурт балæдæрдтæй, гъуддаг, æхца фæстæмæ райста,
синхмæ рауадæй, гогузи хæ’ццæ фездахтæй.
— Фагæ æй? — фæрсуй Батраз.
Сапархан къеретæ ракбдта, гогузи мард син сæ сæрбæл рай-
вардта. Батраз тæбæгъ райста æма Сапархани хæццæ ранæх-
стæр æй хизесæнмæ.
Гъæуиги Сапархан дзоруй:
— Рахæссæ, тæбæгъ хæссуи лæгæи ходуйпаг æй.
— Ду мæ биццеу ку фæххони, æз лæг нæма дæн, кипдзæ
мин ку ’рхонай, уæдта тæбæгъ гъæуигти нæбал хæсдзæиæи.
Мадæ зæрдибунæй гъæрæй ииххудтæй:
— Уой! Ци гъæла дæ, зунд дæмæ кæд æрцæудзæпæй.
Еци рæстæги еу у^сæ гъæупги исцудæй æма Сапархапмæ
дзоруй:
— Æз дæр бæргæ ходинæ, ’уæхæн фурт мæ фарсмæ ку цæ-
уидæ, уæд.
Хæдзарæмæ ку бахъæрттæщис, уæд лæхъуæн тæбæгъ Сапар-
хаии къохи бакодта, æхуæдæг ба гъастмæ æхе бахæстæг кодта.
Фæсевæдæй уой беретæ пæ зудтонцæ æма кæрæдзей фарс-
тонцæ. Батрази Тамарæй раздæр неке рафæсмардта, фал неци
исдзурдта.
Гъасти кегъæре баздæхуй:
— Иуазæгæн еу кафт!
Батраз рацудæй размæ, фал кизгуттæй пеке нифс кæнуй.
Тамари бæргæ фæпдуй, фал уомæ ксгъæре нæ дзоруй.
Цалинмæ Батраз кафгæ кодта, уæдмæ ’й фæсевæд бафæс-
мардтонцæ. Фæскавд æй хъуритæ кæнун байдæдтопцæ.
Тамарæи æ зæрдæ æ реуæй рагæпп кæпупмæ гъавта, æхе
лæгъуз балæдæрдтæй æма еу кизгæмæ дзоруй:
— Цæуæн, дои ракорæ, æдонуг дæп.
Кизгæ дон ракурдта. Тамарæ еу дууæ хуппи скодта, уæдта
къос балæвардта кизгæмæ:
— Нæбал мæ гъæуй, уомæй фулдæр дон нæ фæнииуазун.
Кизгæ ходæгау уотæ:
— Дæ рæсугъд гурæп фехæлуиæй тæрсис?
Фæстæмæ гъасти рæнгъæбæл æрлæудтæпцæ. Фæсевæд ка-
фунцæ, ссмуицæ, фал Тамарæи не ’нтæсуй Батрази хæццæ ра-
кафун. Неке зонуй, Тамарæ Батразæй фæстæмæ ке неке уарзуй,
уой. Æрæгиау кизгутти кегъæре Тамари Батрази къохи фæс-
120

сагъта. Ссмгæ кæиетæ, зæгъгæ. Тамарæ рæсугъд кафта, фал цу-
ма æ царæй фиди æхсæн дунгæ никкиндæй, уоййау зир-зир код-
та.
Батраз имæ дзоруй:
— Кизгæ^ кæд ехæн дæ, уæд дин мæ цохъа фелвасон.
Тамарæ неци дзоруп бафæразта.
Еу рæстæги фæсте Тамарæ сабургай Батрази цопг æхемæ
æлхъевуп æвзаруй, Батраз уой ку балæдæрдтæй, уæд ин æ цонг
æхемæ нингон кодта ма уотемæй гъасти кæроымæ фæссимд-
тонцæ.
Симд ку фæцæй, уæд Батраз райарфæ кодта Тамарæн.
Гъасти фæсте алке æ хæдзарæмæ фæццудæй. Тамарæ дæр
устур игъæлдзæгæй раидæй сæхемæ.
Надбæл æхецæи гъудитæ кодта: «Нур ба ку рамæлон, уæд-
дæр мин пецибал æй, Батрази хæццæ расимдтои. Ке ’й уарзун,
уой балæдæрдтæй, æма ку рамæлон, уæд мæбæл æ къох кæд
байвæра».
Тамари берæ коргутæ адтæй, фал некæмæ кумдта. Майрæп
ин берæ фæллигъстæ кæпидæ, дæ кари кизгæ исдæ, дзæбæх лæ-
хъуæитæ дæ коруй, æма дæхецæн бунат искæнæ, зæгъгæ, фал
некæд исарази æй. Æ фæпдæ бæрæг адтæй: цалинмæ, дан, Бат-
раз уосæ ракора, уæдмæ некæмæ æрцæудзæнæн, кæд ракора,
уæдта æрцæудзæнæн, Батрази сипхи ка цæра, уæхæнмæ, зæ-
ронд ку уа, уæддæр. Цæмæй мæ рамæлæти уæнгæ дæр Батрази
уиион, зæгъгæ.
Сæумæ мадæ æ фурти фæрсуй:
— Кизгæ равзурстай, æви нæ? Уоститæ дæр ма дæумæ ку
кастæпцæ. Далæ Майрæни седзæр кизги хæццæ ку симдтайтæ,
уæд уæмæ еугур дæр хицæ кодтонцæ, ци хъæбæр федаунцæ,
зæгъгæ.
— Нурма раги æй. Хæдзарæ искæнуи гъæуй, уæдта Геуæр-
гийæп ракордзинаи, гъе, уой фæсте ба райдайдзæн кизгæ аго-
руп.
— Мæ мадистæн, хæдзарæ ку скæпæи, уæдта дууæ киндзи
еци еу бонбæл...
Батраз æ къох бадаргъ кодта Сапарханмæ, зæгъгæ, дæ къох
рахæссæ, дæ дзурд ке нæ байсдзæиæ, уой туххæй.
Сапархан æ къох равардта Батразмæ, æ хъури ’й никкодта.
— Биццеу, цидæр æндиуд исдæ.
— Æзииæ мин тæбæгъ хæссуи ку пæ уагътай, лæг мæ ку
худтай!.. Мадæ фæлмæп ниххудтæй æма Батрази æ рсумæ пил-
хъивта.
121

& ж #
Баде æма Геуæрги Орæзмæги лæвар иуоигутæ ахур кæнун
райдæдтонцæ. Етæ дæр æртæ бонемæ ахур галти сæпп кодтон-
цæ ефтигъдæй. Æма сæбæл лæгæтмæ зумæги фагæ сог æрба-
ластонцæ.
Еу уæхæни фидæ зæгъуй Геуæргийæн:
— Цо, иур ба тæрæ галтæ гъæумæ, балхæнæ уæрдун, æма
Батрази хæццæ дор ласетæ сабург^й хæдзаруатмæ, далæ Бе-
рæгъгуп мæскъи хуарз къæйдортæ ес æма уордигæй. ,
Æнсувæртæ еу бон сæ нæуæгахур галтæбæл дор æрбалас-
тоицæ, уотемæй сæбæл рамбалдай гъæуи хестæр лæг:
— Уæ бон хуарз! Цидæр уæ зæрди æрæфтудæй.
— Хуæрззæруæ кæнæ! Хæдзарæ кæнун нæ зæрди бæргæ ес,
фал нæ галтæ дæр æпхæст нæма райахур æнцæ, — зæгъуй ин
хестæр æнсувæр.
Лæг раарфæ кодта:
— Арфиаг уотæ, нивгун бундор ниввæретæ, зæгъгæ, æма ра-
евгъудæй.
Хестæр лæг нихæси адæмæн балæдæрун кодта:
— Баде æ зæруи уæигæ гъæуæн гъонгæс фæхаттæй, пур ба
хæдзарæ кæнуй æма имæ ке бон æй, е дор ласунмæ ку фæккæ-
сидæ, æ фурттæ æнахур иуонгутæбæл гъезæмарæ кæнунцæ.
Иинæ бон, цалинмæ Геуæрги æма Батраз фестадæнцæ, уæд-
мæ сæ минкъий хæдзари цори дуйней галгинтæ æрлæудтæй...
Адæм æнсувæрти хæццæ дор дæр, гъæдæрмæг дæр æрлас-
топцæ, дасунмæ дæр фæккастæнцæ æма мæйæмæ Бадей хæдзæрт-
тæ исæрдуниау рæвдзæ иссæнцæ.
Гъæуи кизгуттæ исцудæнцæ æма хæдзæрттæ исæрдун рай-
дæдтонцæ. Уони хæццæ Тамарæ дæр бахаудтæй.
Еу кизгæ дзоруй:
— Ами цæргæ кæмæн уодзæй, етæ хуæздæр косæнтæ.
Иннæ кизгæ дзоруй:
— Дессаги туххæн, хæлттæ искæнæн, цума ке халæ исхау-
дзæнæй.
Хæлттæ искодтопцæ æма Тамарæ æма Катиай нæмттæ ис-
хаудтæнцæ. Æнгъæлæсæй гъæр ниххудтæнцæ.
Еци рæстæги æрбацудæй Сапархан. Гиризгæнгæй уотæ
бакодта:
— Цæбæл гъæла ходæ кæнетæ, косгæ кæнетæ!
Кизгуттæй еу загъта:
— Хæлттæ ракодтан, æма дæ’ киндзитæ Тамарæ æма мæнæ
Катиа уодзæнцæ. Мах цæугæ кæнæн, етæ сæхуæдтæ сæ хæдза-
рæ исрæвдзæ кæнæнтæ...
122

— Рапдæ уотæ еугурæй дæр, æз æй мæхуæдæг исрæвдзæ
кæндзæнæи.
— Сапархан, дæ зæрдæ мæбæл нæ дарис? — сæрæн дзуапп
дæттуй Катиа.
— Ду æгæр æндиуд дæ, ма мæ уæхæн киндзæ нæ гъæуй.
— Мæиæ Тамарæ пеци дзоруй, ма уой дæр мадта нæ кæиис
дæ киндзæ?
— Кæд мин раздæр мæ зæрдæ естæмæй балхæна, уæд уо-
бæл ба ма расагъæс кæндзæи.
Тамарæ неци дзоруй, ниссурх æй, цума ’й зонунцæ, Батрази
ке уарзуй, уоййау.
Хæдзæрттæ фæззæгмæ цæруни бæрцæбæл исрæвдзæ ’нцæ.
Сапархаи æхецæн ци хузи зæрдитæ не ’вардта, уæддæр æхе
баууæндун кæнун нæ фæразта, еци бæрзонд, рæсугъд хæдзæрт-
тæ сæхе ке ’нцæ, уобæл. Æ хæдзæртти æрзелидæ, къæразгæй
ракæсидæ гъæумæ. Изолмæ рацæуидæ æма сæбæл изолæй æ
цæстæ фæддаридæ. "
— Тæходуй, .нур мæмæ къæразгæй дууæ киндзи ку ракæси-
дæ, зæрдибуиæй ку пихходиуопцæ, ку мæмæ дзориуоицæ: «Нæ
мадæ, ци сагъæстæ кæнис? Медæмæ рауай, исуазал кæндзæнæ...»
Сапархан æхецæп сагъæс кæиуй:—Мæгур Сапархан, адæ-
мæи гобантауæг æма гъæццолхуйæгæй фæццардтæ, нур ба бав-
налæ æма дæхе хæдзарæн барæвдзæ кæнæ гобæнттæ, гъæццол-
тæ, буйнæгутæ, ести дæмæ æрмæг нæййес?!
* * *
Еу бон, сæ фонс рæфтон бадмæ куд æрæмбурдæнцæ, уотæ
Геуæрги æма Батраз Сауадаги цори къæйдорбæл рæфтад —
кæрдзин, цигъд æма æидæртæ — æривардтонцæ.
Батраз сабур дзубаидийæй дзоруй:
— Геуæрги алцидæр хуарз, фал мах сувæллæпттæ иæбал
ан,ма ду уосæ ку ракорисæ, уотæ дæ нæ фæндуй? Зæпхæ бал-
хæдтан,хæдзæрттæ исдастаи, фопс нæмæ — берæ. Рæуагæ ма
цæмæй искæнай, е нæбал ес.
Геуæрги берæ сагъæсти бацудæй, уæдта дзоруй:
— Арази дæн, фал дæуæн дæттун фиццаг барæ, уæдта æз
ракордзæн.
Кæстæр бахудтæй:
— Æз ба, кæд ду иæ кори, уæд изæрмæ дæр корун, дæу нæ-
бал хезун.
Геуæрги имæ æ къох бадаргъ кодта. Батраз ип æй райста:
— Бафедудтан.
— Бафедудтаи, исон ие ’схæссæг фидæн балæдæрун кæндзи-
123

нап, æма мæп помæй рарвстдзæй мииæвæрттæ.
— Кæмæ?
— Уой ба ин мæхуæдæг загъдзæнæн, — еци дзурдтæ ма ги^
ризæй загъта Батраз, фал идардтæр æ гъæлæси уагæ раййивта:
— Махæй æдулидæр æнсувæртæ иæййес, иннетæ хестæргай ку
фæккорунцæ, мах ба фæткæ нипхалдзинан ма кæстæргап корун
райдайдзииан? Адæм нæ хуарзбæл бапимадтонцæ... Гириз ма-"
бал кæнæ, дæ уарзони дæр дип зоиун, æма хъæбæр хуарз киз-
гæ ’й, райкорæ.
Геуæрги фæрсмæ бакастæ^ Батразмæ:
— Ду ба ке зонис?
— Æз ба — Дзерасси... Орæзмæг кувд ку искодта, уæд уо-
мæй фæстæмæ ку неке хæциæ бал кумдтай кафун, уæдта мах
сæумæ фонс ку раскъардтан, е ба доп ку æрбахаста, уæд дин
къохмæрзæи куд февардта, уой дæр фæууидтон. Дæ къохмæр-
зæпи астæу дууæ зæрди еумæ хузæгонд ке ес, уой дæр зонун.
Геуæрги, фефсæрмигомау æй:
— Ду мусу дæ, мусу.
Æма уæд дæхуæдæг ба ке уарзис?
— Æз дæр еуей уарзуп, фал мæ æхуæдæг уарзуй æви нæ,
уой ба нæ зонуи.
— Зæгъай, ка ’й?
— Далæ Майрæни кизгæ Тамарæ.
— Радзорай, дæ зæрдæмæ цæмæй бацудæй?
— Еу хатт гъасти кæронмæ лæудтæн, æма мæмæ кизгуттæ
«дивил» дзурдтоннæ, Тамарæ ба мæ сæрбæл сæ хæццæ хилæ
кодта, æ помæй имæ дзоретæ, «дивил» ба ’й макæдбал исхоне-
тæ, зæгъгæ. Уæдæн’фæстæмæ, Тамарæ ка фæххуннуй, уой фул-
дæр фæууарзун. Алке дæр æй æстаугæ кæнуй, уæдта гурведау-
цæ рæсугъд кизгæ ’й, фал...
— Ци фал? Мах иссердзинан уæхæн адæймæгутæ, ма ’й ка
исарази кæна.
— Дæ зæрдæмæ нæ цæуй?
Хестæр æисувæр загъта:
— Æз ба рагæй дæр Тамари дæуæн бæлдат кодтон...
Сæ фонс куд рапурх æнцæ хезупмæ,уой нæ базудтонцæ. Еу
цæу сæ рæзти исцудæй, сæ кæрдзин син сæ разæй исиста ма ’й
уæлдæр ипнæ сæгъти хæццæ бахуардтопцæ, уæдта хезунмæ
раидæ ’нцæ; уой дæр иæ бафеппайдтонцæ биццеутæ.
Изæрæй лæгæти ку æрсабур æпцæ, уæд Батраз дзоруй:
>— Æз, нæ фæндæ куд искодтан, уой пæ ниййерæг мадæн
зæгъдзæиæи.
— Нæ, пæ, нæ мадæ хъæбæр архайуй уæтти рарæвдзæбæл,
ма ку бацæттæ уонцæ, уæд æп æхуæдæг иской кæндзæнæй.
124

— Мадта ма уой бахезæн.
Еу бон Сапархан Бадсй цори æрбадтæн æма дзоруп:
— Мах фуртти фæрци нецæбæл тухсæп æма дууæ киидзи
хопæн æви нæ? •
— Арази, æз ма еци хуарз ку хезун.
— Мадта исон цо фоиси размæ, уони ба æрæрветæ еу къуæ-
рей рæстæгмæ.
... Æхсæвæр пæр-пæрæй фупхтæй. Батраз, ииллæг къслабæл
арти цори бадгæй, цидæр устур сагъæси рапигъулдæй, уотемæй
ба ’й Геуæрги æргъуди кодта.
— Цæбæл бабæй сагъæстæ кæнис?
Батраз Геуæргимæ æхе разилдта, арф ннууолæфтæй:
— Эхх, Геуæрги, ихуæрстæй мæгурдæр æма æгадæдæр ис-
кæнунмæ нæййес. Гъуди ма кæнис, изæрæй фонс ку æрбаскъæ-
рианæ, уæд Орæзмæг кастæй æрмæстдæр æ фопсмæ æма ку ба-
зонидæ, фонс æпхæстæй æрбацудæнцæ’, зæгъгæ, уæдта махмæ
дæр æфсæрмæбæл исдзоридæ.
— Æз æй раги ни^ъгъуди кодтон, фал æй ду нигъгъуди кæн-
дзæпæ, уой æнгъæл ба п ’адтæп.
— Æз ба дæмæ еугур гулу кæсун — ниххудтæй Батраз дæр.
Мæнмæ хъæбæр берæ фопс ку исуа, уæддæр лæг мæхецæн ко-
сæг пекæд искæндзæнæп. Орæзмæг хуарз лæг æй, фал авд ан-
зсмæ уотæ куд некæд загъта, биццеутæ, аци бон бауолæфстæ,
мæхуæдæг фонс фæххсздзæпæп? Фал имæ мах куптæй кадгии-
дæр иæ адтан.
Батраз раистадæй, æ къох мæстгун рæуигъд æркодта:
— Дуней Хуцау раст исфæлдиста, фал æй адæм ба раст нæ
хæссупцæ.
Баде Батразмæ æхе баласта, æ хъури ’й никкодта:
— Берæ фæццæрай, ци зупдгип дæ.
Батраз æхе Гсуæргимæ æрбахæстæг кодта, цидæр исдзоруи-
мæ гъавта, фал æ зæрдæ рахъурмæ ’й æма еу усмæ нецибал ис-
фæразта, уæддæр æ кæуп иæбал ииууорæдта.
— Геуæрги, гъуди ма ’й кæнис, еу æхсæвæ сæйгæп сонтдзо-
рæ ку кодтай, уæдта дæ сæумæ дæ хуссæнæй исиступ дæр ку
пæ уагътон, фал кеугæй ку рацудтæ мæ хæццæ?.. — Æ цæсти-
сугтæ зæйгуртæй уадæпцæ, уотемæй дзоруй: — Нæ мадæ дæ...
уотемæн ку фæууидтайдæ, уæд æ зæрдæ ратудтайдæ... ехх!...
Орæзмæг дæ хъæбæр хуарз уидта, фал имæ ихуæрсти зин иæ
гъардта.
Бадсй зæрдæ дæр исхъурмæ ’н.
— Мах ба, дууæ зæронди, гъар хуссæни ниххуссиапæ...
Батраз дзоруй:
125

— Мулкгин адæм алкæддæр тæрегъæдгун æицæ. Сæ сæр’
бæрзонд дарунцæ. Мæгур лæг сæ цæсти фонсæй æгадæдæр æй.
Фидæ æма дууæ фурти сæ дзубаидитæй æрсабур æнцæ. Еу-
мæ уарзон æхсæвæр искодтонцæ. Фæсæхсæвæр бийнонти кæс-
тæр дзоруй:
— Мæ зæрди еу зар æрæфтудæй, æма уин æй ку разарипæ,
уотæ уæ нæ фæндуй?
Баде:
— Разарай, ра, фæрсаг кæпупмæ зеу ку дæн мæхуæдæг.
Батраз æ зар разардта:
«Уой, мадта, рагæй æносмæ дæр мæгур æгадæ ку адтæй,
мæ хортæ , гъей!
Мæгури æ кувдмæ дæр неке хонуй, зианмæ дæр æй неке агоруй.
Гъа, мадта, мæгур ци фæууа, мæ хортæ, еци æгадæй кæдмæ
цæрдзæнæй?
Еу хатт мæгури дæр нивæ ниййахæссуй,
дууæ фурти уомæн ку райгуруй.
Дууæ фурти тагъд-тагъдæй райрæзунцæ,
уо-райдæ-уæрæйдæ!..
Дууæ фурти мæгури ном сæ сæрмæ
нæбал хæссунцæ, уорайдæ-уæрæйдæ!
Авд анзи лæскъдзæрæни фæндтæ никкæнунцæ,
сæ фæндæ сæ фидæмæ æрхæссунцæ.
Сæ фидæ, кæд мæгурæй фæццардæй, уæддæр
лæдæргæ лæг адтæй.
Фидæустур сагъæси бацудæй:
æнагъон сабитæ, уæ бон кæми ци исуодзæй, загъта.
Донифарсмæ уæ рарветинæ, загъта, фал
сæхуæдтæ дæр мæгур ку цæрунцæ.
Куройнæмæ дæр Æхсæуæмæ ку цæунцæ,
уо-райда-уæрæйдæ!
Цæй — загъта — Устур Дигорæмæ уæ рарветон,
уоми фонсуарзон адæм цæруй.
Устур Дигори авд анзи лæскъдзæрæни
æрхæтунцæ, устур гъæздугæй раздæхунцæ.
Гъе уæд сæ кувдмæ дæр хонун райдайунцæ,
зианмæ дæр сæ агорун райдайунцæ.
0, Хуцæутти Хуцау, табу дин фæууа, кæд
нæ маргæ кæнис, уæддæр нæ мæгурæй бахезæ».
Баде загъта:
— Еци зар хъæбæр раст æй, ка ’й фегъоса, уой зæрдæмæ хъæ-
бæр бацæудзæнæй.
Геуæрги æма Батраз сæумæ æрхъæрттæпцæ сæ хæдзарæмæ,
сæ фиди ба фоиси хæццæ ниууагътонцæ. Мадæ сип тумбул
фингæбæл рæфтад æрæвæрдта, æхуæдæг дæр сæ цори исбадтæй.
— Уæ хуæруни гъуддаг кæнетæ, фал мæнмæ дæр уæ гъос
дррайтæ. Æз æма уæ фидæ æрзæронд аи. Сумах карæитæп ба
сувæллæиттæ дæр ма ес, æма уи корун, цубур рæстæгмæ дууæ
киндзи куд æрхоиæи.
126

Геуæрги Батрази къах сосæггæй нилхъивта.
— Хъæбæр раст. Аци анз мæиæ Геуæрги киндзæ куд æрхона.
Геуæрги:
—Ду ба?
— Æз ба еу æртæ анзей фæсте, — исдзурдта кæстæр æпсу-
вæр, æхуæдæг ба Сапархаимæ сосæггæй амонуй, мæн дæр æф-
тауæ, зæгъгæ.
Сапархан цидæр аразгæ гъæлæсæй:
—Мæ мадæ, мæ фидистæн, мæ дзурд ку нæ бакæнаптæ, уæд
мæнæ нæуæг хæдзæртти мæхе уиййауиидздзæнæи.
Геуæрги:
— Æз дæр нæ корун, кæд Батраз пæ арази кæнуй, уæд.
Батрази цума нæ фæндадтæй, уотæ зинтæй исдзурдта:
— Геуæргимæ нæ байгъустайнæ, фал нæ ниййерæг мадæ
карз соми ракодта, æма æз дæр арази кæпун.
— Уæ рунтæ мæ губуни, — загъта мадæ.
* * *
Еу къуæремæ Геуæрги æма Батраз хæдзари куститæ бакод-
тонцæ, уæдта фонси цормæ рандæ ’нцæ æма Бадей æрæрвистон-
цæ сæхемæ.
Мадæ æнæ фæСтеуатæй райдæдта гъуддагбæл косун:
— Нæ лæг, корун гъæуй цубур рæстæгмæ кипдзитæ.
— Корæн, фал ма мæ еу хабар фæндуй.
Нæ хæдзæрттæ нин адæм лæв’ар ке скодтонцæ, уой зонис?
Иннæ хуцаубони нæ хæдзæрттæн искувд кæнæн, адæмæн рай-
арфæ кæнæн. Адæм нæ хæдзæрттæ ку фæууинонцæ, уæд минæ-
вæрттæн æнцондæр дзорæи уодзæй. Дрис æма Орæзмæги нæ
хæдзари ку фæууинон, гъе уæд фæстæмæ биццеу фестдзæиæн.
— Нæ лæг, зунд ба дæмæ рагæй дæр ес...
Баде æма Сапархаи гъæугувд искодтонцæ. Адæм хуарз фæк-
кувтонцæ, фæиииуазтонцæ, фæззардтонцæ, уæдта фусуптæн рай-
арфæ кодтонцæ æма сæхемæ рандæ ’нцæ. Орæзмæг æма Дрис
байзадæнцæ хæдзари.
Дуккаг бон Баде Дрис æма Орæзмæги номбæл нæуæгæй фус
нивгарста, еу дууæ хестæри æрбахудта ’ма син хъæбæр фæййар-
фитæ кодта.
Сæ хæццæ син фæндаггаг райвардта æма сæ рафæндараст
кодта сæхемæ, Устур Дигорæмæ. Минæвæрттæ дæр уони скодта
Дзерасси фидæ Данбекмæ. Тамари фидæ Майрæнмæ ба.æ син-
хон Еристау æма Авдули.
* * *
... Сапархан æ киндзитæмæ кæсупæй ие ’фсастæй. Тамарæ
#ма Дзерассæ дæр æфсийни берæ бауарзтоицæ. Къуар æнзти
127

бийнонтæ цардæнцæ хиццаг лимæнæй. Зæнхитæ ма балхæдтон-
цæ, сæ фоисæн гъæуи буиат иссæп æма сæ бæиттæ рæсугъдæй
æрвистопцæ адæми хæццæ. Сапархан æма Баде хъæбæр базæ-
ронд æнцæ. Сæ бои изолмæ цæун пабал адтæп^ Сувæллонау
сæ гъуд кæнун гъудæй. Дзерассæ æма Тамарæ сæ кæрæдзебæл
дæр не ’ууæндтæнцæ, уотæ дессаг сæ гъуд кодтоицæ. Фал лæг
дуйиемæ пæ цæруй. Баде раздæр, уæдта Сапархан — рамард-
æнцæ. Сæ фурттæ æма сæ кипдзитæ адæми æхсæи устур æгъ-
дæутти хæццæ байвардтонцæ.
Геуæрги æма Батраз цардæнцæ лимæнæн, кустонцæ сæ мулк
исберæбæл. Гъæуи иссæицæ тæккæ гъæздугдæр. Геуæргийæп
райгурдæй фурт æма ’й рахудтонцæ Бæгъатæр. Бæгъатæр бий-
поптæп адтæй гъазæн гъолæ. Тамарæи сувæллон иæма исæн-
тæстæй, æма Бæгъатæри æхсæвæ æ мадæн нæ лæвардта, фал
æп æхе хуссæпи хуссун кодта.
* * *
Еу дзамани Хуцау ниддæлæ-уæлæ кодта æма Гсуæргий зæрди
æрифтудæй мулки сæрбæл устур тæрегъæддзийнадæ æрхæссун.
Фидтæлтæмæ уæхæн æмбесонд ес: «Мулк сайтани-хай, лæг си
некæд æфсæдуй!»
Геуæрги нигъгъуди кодта, Батрази хæццæ ку иуарон, уæд
мулк пæлгоймæгти сæрбæл иурст цæудзæй æма мæнмæ дууæ
хаййи рауайдзæй, зæгъгæ.
Еу æхсæвæ бийнонтæ фæсæхсæвæр уолæфтæнцæ æма Ге-
уæрги дзоруй:
— Фæццардан еумæ уарзонæй, фал нур ба ку байуарианæ,
уæд кæрæдзей фулдæр уарзианæ.
Дзерассæ пиккудтæй:
— Кæд ду Батрази хæццæ иуарис, уæддæр æз æма Тамарæ
не ’уарæи.
Тамарæ Дзарасси æ хъури никкодта:
— Иуарупи агъоммæ мах рамарстæ,' уæдта уæ мулкити кой
кæндзинантæ.
Кæстæр æнсувæр зæнхæмæ ниссæтдзæ ’й:
— Берæ ии ку фæккæста^реуæг кодтон, уæд æй мæн хæццæ
цæрун цæмæниæ бал фæндуй, — гъуди кодта е. Мулки уæлдай-
мæ ке хицæ кодта е ’нсувæр, е ба æ зæрди дæр пе ’рæфтудæй.
Æрæгиау загъта:
— Еци гъуддаг мæ нæ фæндуй, фал ду кæд уотæ зæгъис,
уæ# æз дæр — арази. Æхецæн ба æ цæстисугтæ уадæнцæ. — Нæ
еумæйаг мулкæй дæ зæрдæ цæмæ æхсапуй е дæу, мæп си неци
гъæуй.
128

Геуæрги æрбакодта æхсæни лæгтæ æма мулк æртæ хаййи
пскодтопцæ, дууæ хаййи си райста Гсуæрги.
Батраз æхсæпи лæгтæн загъта:
— Мæхе хаййæй дæттуи Геуæргийæн хестæйрагæн дæс фуси.
,Ехсæни лæгтæ Батразæп хъæбæр райарфæ кодтоицæ æ ездон-
дзийнади туххæп.
Дууæ арти пиккодтопцæ æма æнсувæртæ хецæнтæй цæрун
райдæдтопцæ. Батразæи еу къуар анзи цæуæт не ’сгентæстæй,
фал æ мулк ба Геуæргийæн фæффулдæр æй. Æ уосæ дæр су-
вæллон æпгъæлдзау иссæй æма ’й лæг косун иæбал уагъта, .хъæ-
бæр æй фæндæ адтæй, æхсцæп фурт фæууинуи...
* * *
Еу сæумæ бабæй Дзерассæ Геуæргийæн нæуæг дугъд æхсир
ку æрбахаста, уæд Геуæргий æ хуссæни ходгæ æрбаййафта.
Дзсрассæдæр бахудтæй:
— Цидæр хуарз нæбæл æрцудæй — ду арæх уотæ игъæлдзæг
пæ фæууис?
— Мæ фуни Батраз рамардæй, Тамари сæхемæ рарвистан
æма еугур мулкитæ дæр нæ дууемæи æрйзадæнцæ.
Дзерассæ еци дзурд ку райгъуста, уæд æ сæр разилдæй. Æ
къохæй æхсири къос æрхаудтæй. Æ цæститæбæл фæххуæстæй
æма туххæй сиремæ баампъез кодта. Бæгъатæр Геуæргий фарс-
мæ хустæй æма рагæпп кодта. Æ мади хъанæй ку фæууидта,
уæд пиккудтæй. Æ минкъий фæлмæн къохæп ин æ цæсгом ни-
тътъæппитæ кодта, фал æ цæститæ нæ райгон æнцæ уæддæр. Уæд
Бæгъатæр хъæбæрдæр пиккудтæй.
Дзерассæ ку æрæскъидтæй, уæд сувæллони фелваста ма ’й
æ фарсмæ æривардта. Геуæрги дæр уæдмæ æ ходуиæй æринцад-
æй. Æма æ бийнонти æргъуди кодта. Рагæпп кодта ’ма Дзерасси
фарсмæ æрбадтæй:
— Ци кæнис? Де ’хсир дæр ку никкалдтай, мæнæ де ’рфуг
дæр...
Силгоймаг пеци дзоруй, фал æ къохæй Геуæргибæл рахугес-
тæй. Лæдæрун ип кодта, мæ цори ма бадæ, зæгъгæ. Геуæрги
фестадæй, тæфирфæрс кæнæги лæуд искодта, фал ци æрцудæй,
уой нæ лæдæрдтæй.
— Гормоы кæд дæ мулк нæ хъæртуй, уæд мæи æма мæнæ
дæ фурти еу дууæ фусебæл баййевæ, е ба фæгъгъæздугдæр уай,
— загъта ин æрæгиау æ.къæбæргæнæг æма бабæй зæрдибупæй
никкудтæй:
— Уæхæи фун фæууингæй, тог мæбæл ниууардта, дæхе цæ-
мæннæ ниттудтай æма мæпмæ аххæй кæугæ цæмæннæ рацудтæ,
9 Ираф № з
129

дæ зæрдæ ходун цæмæп æрзагъта?!. Дзерассæ никки хъæбæр^
дæр ниххуаста æ уæргутæ, æ уæллаггуртæ, дæр ратудта...
— Дæ сæри зунд фæццудæй, Дзерассæ: е фун æй, — фæгъ-
гъæр ибæл кодта Геуæрги.
— Лæг æ фуни фæууиинуй, æ зæрдæ ци фæззæгъуй, уой. —
Цо, нур дæ æнахаир фонс раскъæрæ, изæри ба радзордзинан...;'/'
«Силгоймаг пеци лæдæруй, æндæра Батрази мулк ма мах:;
ку уайуонцæ, уæд нæ гъæу мæнмæ цæуиуонцæ ихуæрсти. Дзе-"
рассæ æ къох дони дæр нæбал толидæ... Силгоймагæн æ дзигко,
даргъ æй, æ зунд ба —цубур, — еци гъудитæгæпгæ раскъардта/;
æ фонс... Геуæрги изæрæй фопс бафснайдта, æхсæвæр бахуард-^
та, æма хезуй, ци гъæладзорæ кæндзæй Дзерассæ уой.
— Геуæрги, игъосæ мæнмæ:
Мæн дæуæн ку равардта мæ фндæ, уæд мæхецæй æхцæ-•
уæндæр некæмæп^адтæй, берæ хицæгæигутæ мæмæ адтæй, фал...
— Ду зонис, царди медæгæ’ лæгæн ке ес устур лимæи —
«зæрдифæндон», уæдта устур знаг — «зунд», æви нæ?
— Нæ зонуи, зунд лæгæи кутемæй зиаг æй, уой. Уод фæн- ,
дондзийпади фæсте æнæнездзийпадæй цæуй, фал æй зунд ба
хъор кæнуп, лæгмæ ку уа, уæд. Лæгæн æ хуæздæр лимæп æй —
адæми сæр исунмæ тунст. Мулкбæл фæххуæсти туххæй лæг
арази æй зиндзиппабæл, — мæлæт дæр æй нæ тæрсун кæнуй.
Адæймаг ку æрлæууй мæлæти къахбæл, уæд ин еци лимæн не-
цибал баагъаз кæнуй. Æ мулкитæ, уотæ берæ ке уарзта, адæ-
ми кæбæл бахуардта, етæ ма ин радтунцæ еугурæй нивæрзæни
гъæдæ. Лæг гъæуама æ зунд алли бон дæр ахур кæна. Хуарз си
ка уа, уой уадзæ дæхемæ, лæгъуз си ка уа, уой ба дæхецæй фæс-
сорæ. Мулки фæдбæл ка рапæхстæр уа исгъæздуг уон, зæгъгæ,
етæ зупдæй ба бапзайупцæ мæгурæй. Дæ къох ма даргъ кæнæ,
дæу ка нæ уа, уомæ. Мæгур ун лæгъуз æй, фал æдзæсгом мулк-
гии уомæй лæгъуздæр æп.
Мæпæй хуæздæр дæу æма Батрази пеке зоиуй. Батрази цæр-
дæгдзийпади фæрци Орæзмæги цæсти æвæрди фæцайтæ, æндæр
ба фæууидтайсæ, ци мулк ратардтайсæ Орæзмæги тургъæй, уой. ч
Нур ба дæ фæндуй Батрази рамæлун æма уой мулк райсун.
Батрази мæгур бæпттæ дори губуни пæ ниллæудзæнæнцæ...
* * *
Зумæги бæнттæп еуеми Геуæрги Батразмæ бацудæп ’ма ин
загъта:
— Исои иеци косæн æма цауæни фæццæуæи. Мæ зæрдæ сир-
ди фид æрзагъта.
130

Æнсувæр цауæи кæнун берæ уарзта æма исарази æй. Сосæг-
гай, гъузгæй, исхард кодтоицæ фæйнæ цъухсбæл. Гъæуай код-
топцæ сирдтæ. Геуæргий цорæй еу тускъа фæггæпп кодта æма ’й
фехста. Нæмуг не ’сæмбалдæй æ ыисанбæл. Тускъа балигъдæй
кæстæрбæл æма ’й с ба фæммард кодта. Гъæр кæнуй:
— Рауай ами ’й, æхсæрæ уестæ рахæссæ ухститæн!
Геуæргийæи ба еци рæстæг сау гъудитæ зелдох кодтонцæ æ
зæрди. — «Батрази ку фехсон, ма ’й ами ку ниууадзон, уæд æй
псонмæ берæгътæ бахуæрдзæнæпцæ æма, мард ке æрцудæй,
уой пеке базондзæнæй»...
— Рауай, ци ма бади уазал тегъæбæл думгæмæ? Мæнæ дин
арти фарсмæ хуздæр æй, — гъæр бабæй имæ кæиуй æнсувæр.
Уæдмæ ’ймæ Геуæрги топп æрдардта, Батраз . æй фæууидта,
фал æй уотæ бангъалдта, кæмидæр мæи фалдзос сирдмæ гъа-
вуй, зæгъгæ. Рауидта ма топпи хъуæццæ дæр, фал куд æрхауд-
тæй, уой ба нæбал балæдæрдтæй.
... Батраз æ тоги æвдулдæй, æ зунд дæр ратар æй. Æнсувæр
ба ’пмæ изолæй каСтæй æма ку нæбал æзмалдæй, уæд æхе ра-
еуварс кодта.
Фæдфæлевæнтæ фæккодта, уотемæй сæхемæ æрцудæй.
Изæри æй æфсийнæ фæрсуй:
— Цидæр ивад æй дæ цæсгом. Ести ди ресуй?
— Иеци, фал хъæбæр зин рауæнтæбæл фæццудтæи æма
бафæлладтæн.
Уосæ баууæндтæй. Хуарз æй багъуд кодта, ниххустæй.
Лæг æхсæвæ æ фуни дзоруй:
«Дзерассæ, гъенур уотæ исгъæздуг ан ,æма Хуцауи бон дæр
мах исмæгур кæнун нæбал исуодзæй».
Дзерассæ еци рæстæги игъал адтæй:
— Æнæхаири мулк ку фæцæй, æ фуни дæр æндæр нецæбæл
сагъæс кæнуй...
♦ * *
Батразмæ адтæй хуарз куй — Æрсой. Батраз ести ку рама-
ридæ, уæд ин æ гъос фæллух кæнидæ æма ’й Æрсоймæ февæ-
ридæ. Æрсой гъос Тамарæмæ иихъхъæртун кæнидæ, æхуæдæг
ба Батразмæ фездæхидæ. Аци хатт Батраз Æрсоймæ гъоси бæс-
ти æ тогæйдзаг къохмæрзæп тухтæй радтун бафæразта. Æрсой
æ тогæйдзаг къохмæрзæни хæццæ Тамари цори æрлæудтæй. Æ
цорæй пæ цæуй.
— Ниввæрæ гъос ма, цо дæ хецаумæ.
Æрсой лæууй æпæзмæлгæй.
Тамарæ Æрсоймæ е ’хсæвæри фудæй æ гъуди ку нæ лæвард-
9*
131

та, уæд куй уоси къæхтæбæл æхе хафун райдæдта. Е дæр фæу- ’
уидта, гъоси бæсти, æхе конд, тогæйдзаг къохмæрзæп. Æхе них-
хуаста:
— Ци нæбæл æрцудæй?!.
Куй силгоймаги думæггагбæл æ дæндагæй ниххуæцидæ æма
’й худта æ хæццæ.
Тамарæ балæдæрдтæй Æрсоййи фæидон. Æ зæрди ескæмæ
бадзорун нæбал æрæфтудæй, æма Æрсоййи фæдбæл зумæги
тæнæг хъæппæлти ’фæрраст æй. Гъæди æмбеснадбæл фегъуста
бæхгæси гъæр. Бангъæлдта е Батраз гъæр кæнуй, зæгъгæ, æма
æ гъæлæсидзаг нигъгъæр кодта:
— Фæдтæ игъустон, фæццæун дæмæ!
Æнæуодбарæ силгоймагæн æ уод исæскъунунмæ гъавта, уо-
темæй Æрсоййи фæдбæл арф мæскъити размæ уадæй. Исхъæрт-
тæй Батрази цормæ. Фæууидта, Батраз æ тоги куд февдулдæй,
уой. Æ къохтæ æма къæхтæ ниссалдæнцæ, фал ма æ зæрдæ ба
сфстаг æзмæлд кодта. Тамарæ Батрази къохтæ æ рони рацав-
та, æ хъурмæ ин æ коми тулфæ уагъта, æнгъæл кастæй кæд ма
’й фæййервæзун кæиидæ, зæгъгæ.
Цæф лаг æ цæститæй ракастæй, Тамари бафæсмардта, фæл-
варуй цидæр исзæгъунбæл:
. — Мæ марæг — ме ’нсувæр Геуæрги.
Еу рæстæги фæсте бабæй исдзурдта туххæй:
— Кæд дин фурт’райгура, уæд хундзæй Батраз... Уотемæй
æ уод исиста Тамари гъæбеси. Уосæ берæ фæккудтæй, Батрази
гъæумæ æрхæссун æ бон на ’дтæй, æ цори ма ин арт
пиккодта, æма ’й ниууагъта. Æрсой æй сæ хæдзарæмæ æрхъæр-
тун кодта, уæдта фæстæмæ Батрази гъæуай кæнунмæ раидæй.
Тамарæ бадзурдта æ къохбæл хуæцæг Тотурбегмæ, балæдæ-
рун ин кодта, æ лæги ин кадæр гъæди ке рамардта ма ’й æрхæс-
сун ке гъæуй, уой.
Тотурбег синхи фæххабар кодта, æма фæдесонтæ æрæмбурд
æнцæ. Тамарæ сæ разæй, уотемæй рапдæ ’нцæ гъæдæмæ. Гъæд-
гæрон фæд ку иссирдтонцæ, уæд уоси нæбал рауагътонцæ, фал
сæхуæдтæ фæд-фæд рандæ ’нцæ. Силгоймаги сæхемæ рарвистон-
цæ, фал сæ е ба уæддæр фæххизта гъæугæрон. ,
Гъæди ку бацудæицæ, уæд игъусун райдæдта"Æрсоййи рæйуи.
Еу дзоруй:
— Еци куй берæгъти хæццæ тохуй:
Топпитæ фелвастонцæ сæ усхъитæй, фехстонцæ, цæмæй бе-
рæгътæ фæттарстайуонцæ, уой туххæй.
Ьæстæдæр ба фæууидтонцæ, бсрæгътæ куд бсрæ фæттох
кодтонцæ Æрсопйи хæццæ, уой. Марди алли фарс цслигъз код-
132

тонц& сæ къахвæдтæй. Æрсопйæп берæпътй хуæститæй е ’рдой
бунæй æ тог калдæй.
Адæм фæккудтæнцæ мардбæл. Ку ’рсабур æицæ сæ кæупæй,
уæд Тотурбег загъта:
— Мæрсинтæ ракæиетæ Батрази хæссупмæ, уæдта куййæн
дæр... Æз æркæсон фæдмæ. Ка ’й рамардта, уой базонуп гъæуй.
Еу рæстæги фæсте æрцудæй æма-загъта:
— Ка ’рамардта, уобæл фæггурухсæ дæи, фал пецима дзо-
рун.
Батрази мард æма Æрсоййи мæрсинтæбæл рахастонцæ. Та*
мари кæми ниууагътонцæ, уоми ’й ехæнæй мæлгæ æрæййафтон-
цæ. Æ хæццæ хилæ кодтонцæ, уæхемæ цæмæннæ рандæ дæ,
зæгъгæ.
— Мæнæн иæхемæ пецибал кустаг ес. Мæнæн % мæ дуйне
баталингæ ’й.
* * *
Дзерассæ хабар ку райгъуста, уæд æхебæл цæсгопи цъарæ
нæбал ниууагъта, æ сæр лæдзæгæй хуайгæ æрбацудæй. ратраз-
бæл ниддæлгоммæ ’й:
— Дæу марæг некæд, фæффæндараст уодзæнæй! Геуæргий
ку рауидта адæми æхсæн, уæд имæ æхе бахуаста:
— Ду æй ку фæххудтай цауæнн, уæд æнæ уомæй цæмæн
æрцудтæ, цæмæн дæ гъар хуссæни ниххустæ, кæд Батрази бæ-
рæг нæ зудтай, уæд?!. * (
Дзерассæ Геуæргий зæрдихатт зудтз Батразмæ? уæдта изæ-
рæй фæлорсæй куд æрцудæй, е дæр æ зæрди æрæфтудæй. Адæм
мард æвæруни гъуддаг ку кодтонцæ, уæд файиости бахудта хæ-
дзарæмæ, æма ’й бафарста:
— Дæхуæдæг ин иссирдтай æ мард?
Мæхуæдæг Æрсоййи фæрци.
— Нецибал дзорунгъон иссæй?
Тамарæ кæугæй загъта:
— Дууæ дзурди ма искодта: «Мæ мврæг — мæхе æнсувæр
Геуæрги... Кæд дин фурт райгура, уæд æ иом — Батраз»...
Хестæр файностæ ку балæдæрдтæй æ лæг марæг ке ’й, уой,
уæд ибæл æ цæститæ ратартæ ’нцæ, зæрдæгъарæй æрхаудтæй
зæнхæбæл. Адæм Батрази мард байронх æнцæ, фал Дзерасси
гъудий бацудæнцæ. Тамарæ дæр æхемæ исмæстгун æй, гъуд-
даг ин ке балæдæрун кодта, уой туххæй. Æ файностæ ма иза-
дæй æ уоди еунæг æнцойнæн.
Марди сæргъи гъæуи хестæр балæдæрун кодта адæмæн
Батрази цардиуаг. Уæдта загъта:
133

— 0, Хуцау, Батразй рамар&г хори æмбæрæг исуад, тæр-
хон ин нæхуæдтæ искæндзинан...
Мардбæл æ къох байвардта æма æ цæститæ сæрфгæ, æхе
раеуварс кодта. ^
Уæдмæ Дзерассæ фæххуæздæр æй, рацудæй марди сæргъ-
æмæ, æ сæрбæттæн исиста:
— Абони уæнгæ ирон силгоймаг марди сæргъи некæдма æр-
лæудтæй дзуапп дæттæгæи. Корун устур хатиртæ, фал мæн
хъæбæр карз зæгъуйнаг ракодта уæ размæ...
Еу хестæр гъæрæй загъта:
— Хуарз адæм, Дзерассæбæл устур фуд æрцудæй ма ин
хестæртæ дзурди барæ дæттунцæ.
— Батрази лæгигъæдтæбæл радзорунмæ æз ие ’ссердзæнæн
дзурдтæ, фал нин сумах ба нæ зин фенцондæр кодтайтæ. Уæхе
хæдзæртти ба цæретæ нивгунæй. Зонетæ, Баде æма Сапархан
фæццардæнцæ æнæ мулкæй, фал устур лимæиæй. Фæстагмæ сæ
фурттæ берæ мулк куд искодтонцæ, уой дæр фæууидтайтæ...
Зæрæндтæ мæрдтæмæ бацудæнцæ... Ци æрцудæй сæ фæсте? —
Æ зæрдæ рахъурмæ ’й æма еу рæстæги нæбал исдзурдта. -—
Батраз æма Геуæрги устур мулкити хецау иссæпцæ сæхе хеди
хъаурæй. Лæг мулкæп некæд асфсæдуй. Гсуæргий багъудæй
фулдæр мулк, исфæидæ кодта æ уарзон æпсувæр Батрази мулк
райсунбæл æма ’й æхе къохæй гъæди рамардта... Метбæл æй æ
тоги æвдулæ ниууагъта...
Адæм æигъæлæсæй йсдзурдтопцæ:
— Аллах!.. Аллах!..
Дзерасси зæрдæ багъар æй æма æ медбуиат æрбадтæй. Еуе-
тæ Дзерассæн дон дардтонцæ, кæстæртæ ба Геуæргий тургъæй
ратардтоицæ. Адæм сæ сæртæ æруагътонцæ æма ’æнæ дзоргæй;
лæудтæицæ. Хестæртæ загътонцæ:
«То-о-бæ!»
Тамарæ марди сæргъи нæ лæудтæй, еци рæстæг ин райгур-
дæй фурт.
Еу рæстæги фæсте бабæй Дзерассæ æхе æрлæдæрдтæй æма
æ дзурд идарддæр хæссуй:
— Хатир корун хестæртæй. Корун гъæуи цæрæг адæмæй,.
Геуæргибæл хъоди бакæнетæ, аци гъæуи куд нæбал цæра, уотæ.
Батраз æ уод есунбæл еунæг курдиадæ бафæразта Тамарæн:
«Кæд дин фурт райгура, уæд æ иом — «Батраз». — Дзерассæ
арф ниууолæфтæй, æ цæститæ расæрфта æма загъта:—Хуарз.
адæм, зонетæ ’й ,— лæги цард цубур ке æй, уой æма си пайда
кæнун базонетæ. Уарзетæ кæрæдзей. Æз берæ нæбал фæццæр-
дзæнæн. Мæ фурт Бæгъатæр мæиæй Тамари фулдæр ’ уарзуй
æма ’й уобæл фæдзæхсуи. Тамарæ цæрæд дууæ сувæллони ни-
134

вæн. Батрази хъæбæр фæндæ адтæй æхсцæн сувæллои фæууи-
нун, фал æй Геуæрги дууæ бони цæрун иæбал ниууагъта...
Æз мæхецæн цард нæбал аккаг кæнун...
Дзерассæмæ еци рæстæг некебал кастæй. Æ ронæй фелвас-
та кæрдæн, æма ’й æваст æ зæрди рацавта.
Адæм æд хестæр, æд кæстæр сæхе ниттудтопцæ. Берæ фæк-
кудтæицæ, уæдта Батраз æма Дзерасси ’æнвæрстæ байвардтон-
цæ. Батрази мард ку рахастонцæ адæм, уæд Æрсой нинниудта
æма Тамарæ ракурдта адæмæй, цæмæй Æрсоййи дæр уæлмæрд-
тæмæ фæххастайуоицæ, уæдта ’й фæстæмæ æрбахастайуонцæ,
фал Æрсой Батразбæл сигит никкалгæ ку фæууидта, уæд æхе
циртмæ ниггæлста, æма æ зæрдæ ратудта,
Хестæр лæг загъта:
— Аци куй кæд дзрргæ нæ кодта, уæддæр хъæбæр зупдгин
адтæй æма ’й далæ уæлмæрдти кæронмæ байзæретæ,
Уотæ бакодтоицæ кæстæртæ,
Геуæргийæн æ зунд фæццудæй. Гъæунгтц гъæлахæтæбæл
бафтудæй, куйтæ дæр си идардмæ лигъдæпцæ...
ДЕССÆГТÆ
(Æцæг хабар)
Мæн фæндуй еу æцæбæрцæ дессаг радзорун. Рагæй зонуи
аци хабар, фал æй дзоргæ ба ефстæгтæн ракодтон. Уонæн дæр
бафæдзæхсинæ: макæмæн æй радзоретæ, зæгъгæ. Нур æрса-
гъæс кодтон:уæхæн дессæгтæ арæх иæ фæууиндæуй æма æй ес-
кетæ уæддæр базононцæ, зæгъгæ. Беретæ уобæл нæ баууæнд-
дзæнæнцæ, фал ибæл мæхуæдæг ба æууæндун. Хуцауæн табу
уæд! Æз кустон ахургæнæгæй Дур-дури. 1941 анзи сетябри
мæйи 14 бони мæнмæ фæдздзурдтопцæ æфсади рæнгъитæмæ.
Дигори районæй рандæ дæн еунæгæй.- Грознай рацудтæн хуæд-
тæхгути къамиси æма мин рахастонцæ уиаффæ: «Бæззуй тæ-
хæг исунæн».
Райдæдтон гор. Невиниомыски 25-аг хуæдтæхгути скъолай
ахур кæнуи. Ахур кодтон хецæи къуари, кæцити цæттæ кодтон-
цæ, цурд ка тæхуй, еци сæрмагоид хуæдтæхгутæбæл. Ахури фул-
дæр гъудæй математикæ, æз ба æфсади агъонмæ кустон мате-
матики ахургæнæгæй, æма æицоптæй ахур кодтон. Цубур зæгъ-
гæй, зæрдиуагæй ахур кодтон, кæд мæ райгурæн бæстæн исбæз-
зинæ знаги нихмæ, зæгъгæ. Цудæнцæ рæстæгутæ адæнбæл ус-
тур.зинтæй.
Еу бон, октябри мæйи, мæ мадæ Борæхан рарвиста мæ æн-
сувæрти (сувæллæнтти) нæ хутæ хезуимæ. Куд фæууй, уотæ
сувæллæнттæ сæ гъазуни бацудæнцæ се ’нгæртти хæццæ æма
135

фæгъгъастопцæ изæрмæ. Боп æ кæроимæ ку æрхæстæг æй, уæд
сæ фонс агорун райдæдтонцæ, фал ма кæми... Дууæ æнсувæри
агорунти бацудæнцæ. Тæхунцæ еу æрдæмæ, иннердæмæ, ч фал
фонс дæлзæнхæ фæцæнцæ. Æнæ фбнсæй хæдзарæмæ дæр цæуæн
куд адтайдæ! Биццеутæ сæхе райурстонцæ, еу-еуæрдæмæ, иинæ
ба — иннердæмæ. Зæнхи, æвæрд син хуарз зонгæ адтæй. Еци
писхбунти сæ мæхуæдæг исахур кодтон. Хестæр Барис, исраст
æй дууæ цъухей (Гъонбадæн æма Гоппой бæласи) æхсæн мæс-
къæбæл гъæдæ ’рдæмæ (Дур-Дури Хъабанти зæнхæбæл.) Биц-
цеу ци иссудайдæ пихсбуни, уæдта мæскъи хурфæй радумгæ
кодта (сувæллони загъдмæ гæсгæ) æма фæззиидтæй пихсбу:
нæй сурх арæзт бæхгин. Сувæллоп куд иæ фæттарстайдæ æма
фæлледзæги æй. Бæхгин имæ дзоруй:
— Мабал раледзæ, дзæбæх биццеу, æрлæууæ.
Æнагъом адæймаг ледзун дæр нæбал æндеуй æма æрлæуд-
тæй. Æ къахæй сæрмæ зир-зир кодта. Бæхгин куд нæ лæдæрд-
тæй, сувæллони æма имæ дзоруй:
— Тæрсгæ ма кæпæ, лæхъуæи, фал де ’нсувæр æфсади æй,
æма уæхемæ ку ниццæуай, уæд зæгъæ: «Алли хуцауизæри дæр
искæниайтæ цуппар къерей æма си еу късре уæ фонсæй еуемæн
радтиайтæ, æртæ ба устур Хуцауæн раковиайтæ æма цубур рæс-
тæгмæ де ’исувæр уæхемæ уодзæпæй, уæдта тугъди нæ байзай-
дзæнæй. Уæ синхонтæи ба зæгъетæ мацибал æнгъæл кæсетæ,
зæгъгæ. Уой адæбæл бæхгин райсавдæй. Биццеу берæ рæстæ-
ги байзадæй лæугæй, æхуæдæг куд загъта, уомæ гæсгæ, æрæги-
ау æхе разилдта хæдзарæ ’рдæмæ. Ци ма рацудайдæ, уæдта
гъæдгæроп дууæ æнсувæри исеу æицæ. Сувæллæнттæ сæ фонси-
хатт не ’ссердтонцæ, æма æпкъардæй сæхемæ ранæхстæр æнцæ.
Надбæл хестæр радзурдта кæстæрæн, ци фæууидта æма ци фе-
гъуста, уой. Кæстæрæн æ сæри гъунтæ хъел ниллæудтæнцæ,
дзорун нецибал фæразуп æма æпæдзоргæй гъæумæ æрхæстæг
æнцæ. Æрæгиау кæстæр бафарста:
— Уæхæн дессаг фæууингæй нæ фæттарстæ?
— Куд нæ фæттарстæп, фал ледзун дæр пæбал æидиудтои.
— Тохæндзаума имæ па ’дтæй?
— Ци фæидон дзубандитæ кæнис, мæ размæ лæг рæсугъд
бæхбæл ке бадтæй, уомæй фæстæмæ нсцибал уидтон. 1<æд гъæ-
ди бæлæстæ пæбал адтæй, уæддæр сæ иæбал æргъуди кодтои.
— Уартæ пæ фонс нæхемæ фæццæунцæ, — исдзурдта кæстæр.
Сувæллæитæ сæ фонси цийнæй æндæр дзубапдий нæбал бацу-
дæнцæ, уотемæй бахъæрттæицæ хæдзарæмæ.
Изæрæй хæдзари ку ’рсабур æнцæ, уæд хестæр кæстæрмæ
дзоруй:
136

— Радзорæ, Борæхаиæи, æз дии ке радзурдтоп, уой. Кæс-
тæр загъта:'
— Æз пеци фæууидтон, дæхуæдæг радзорæ, ци фæууидтай,
уой. Дууæ сабийемæи минкъийгай сæ дзурд исгъæр æй. Мадæ
сæ æргъуди кодта, ма сæмæ дзоруй:
— Ци дзоруимæ гъаветæ, радзорайтæ.
Дууæ биццеуи кæрæдземæ бакастæнцæ æма кæстæр дзоруй:
— Мæнæ Барис Изæд фæууидта, ма дзоруи не ’пдеуй.
Мадæ фæсахх æй, æхуæдæг дзурдгъон нæбал адтæй æма
писсабур æй. Æрæгиау æхе баласта хестæрмæ æ сæр ин æ фæл-
мæп къохæй æрсæрфта æма дзоруй:
— Ма тæрсæ, мæ коммæгæс, биццеу, ци фæууидтай, уой дзæ-
бæх радзорæ.
Фурт Изæди кой не скодта, фал ци фæууидта æма ци фе-
гъуста, уой ба лæмбунæгæй радзурдта. Мади бауæр нирризтæй,
еу рæстæги сах лæугæ байзадæй, уæдта æхе æрлæдæрдтæй æма
загъта:
— Табу, табу, Хуцау дæхецæн. Къеретæбæл нæ æвзарæ.
Мæ мадæ рагæй дæр Изæдтæбæл æууæндтæй æма цубур
рæстæгмæ цуппар къерей ракодта. Еу си Бариси къохи бакодта
æма имæ дзоруй.
— Гъа, мæ хор, кæци фиртон фулдæр уарзис, уомæн æй рад-
тæ. Æхуæдæг ба æртæ къерей фиигæбæл æрбайвардта æма ис-
кувта:
— 0, устур Хуцау, табу дæ устурдзийпадæн, о, Лæгти Изæд-
тæ, бийнонтæ, уæдта мæ бæлццон Мухарбег — дæ фæдзæхст.
Тугъди рæстæги къеретæ арæх ке на ’дтæпцæ, уой алкедæр
зонуй. Сабийтæ хуæрунбæл ку ’рбадтæнцæ, уæд Барис ходгæй
радзурдта:
— Къерей гъогмæ ку бадардтоп, уæд ин е ’рдæг истудта,
иинæ æрдæгмæ мæхуæдæг рагъавтоп, фал нæ бапдиудтон. Хо-
дæг исберæ ’й,
Мадæ ибæл фæззуст кодта:
— Макæд бакæнæ уотæ, Изæди зæрдæ фæхходдзæнæй.
Идарддæр мадæ алли хуцауизæри дæр кодта цуппар къерей
æма си еу æвзурст гъогæн лæвардта Барис. \
Цудæй рæстæг, мæ ахури гъуддаг кодтоп зæрдиуагæй. Еу
изæр, фæсæхсæвæр, дзæбæхæй ниххустæн. Æма (ноябри 1941
аизи) мæ губун ресуи райдæдта. Сæумæмæ ма туххæй рахъæрт-
тæн. Сæумæ ба мин мæ нез дохтуртæ рахудтонцæ «дизентерия»
æма мæ ииввардтоицæ хецæн бунати. Дохтуртæ мæмæ хуарз
зилдæицæ, фал уæддæр мæлæтмæ æрифтудтæн.
Немуц Кавказмæ æмпурсуи райдæдтонцæ. Нæ- училище æн-
дæр буиатмæ æййевгæ рауадæй. Мæн фæндонмæ гæсгæ учили-
137

щей къæммæндир фæдзДзурта мæ фпдæмæ æМа мæ рарвистоН-
цæ Владикавказмæ, госпиталмæ. Мæ фидæ мæ нæхебæл исласг
та, ма дессаг е адтæй, æма бæхгин биццеуæн ци рæстæгмæ загъ-
та, сци рæстæг раргъавта. Иннæ дессаг, биццеу куд радзурдта,
уотæ нæ еу синхонтæй, Хъойбайтæй, фидæ æма фурт нæбал
исæздагъдæнцæ фронтæп, иниæ синхоптæй, Муритæй, дууæ
æнсувæри нæбал разиндтæицæ.
Идарддæр берæ дзоргæ ’й, ма бал уони фæууаддзинан, фал
госпитали фæсте фæдтæн Краснодари дзармадзанти училище
гор. Кушки хуæздæр бæрæггæнæнти хæццæ æма ме ’службæ
хастон Панфилови дивизий 19-аг полкъи. Райстон берæ цæф-
тæ æма контузитæ. Мæ бауæрбæл арми тъæпæии асæ гæппæл
æнæцæф рауæн нæййес. Фал уæддæр, биццеуæн бæхгин куд загъ-
та, уотæ тугъди будури нæ байзадтæн. Еци берæ зинти фæсте
мæ куст дæр нæ ниууагътон. Кæд мæ кари бацудтæн, уæддæр
ма мæхе хуарз лæдæрун.
Еци дессаг фæууинæг, Олисати Барис, абони дæр ма дзæ-
бæхæй цæруй Дигори горæти, косуй совхози. Ес ин хъæбæр
хуарз бийнонтæ.
Æз еци бæхгин рахудтои нæхе Уасгергн. Æ ном ин алкæд-
дæр ерун. Куд ма ковон! Фропти адтæн танкити нихмæ хуæцæг
батарейи къæмæндирæй æма æз кутемæй æгас байзадтæи, уомæ
еске ку кастайдæ, уæд æхе фунæй бангъалдтайдæ.
Кæд ма равгæ фæууа, уæд ма ниффинсдзæнæн ауæхæн æцæг
дсссæгтæ, æвдесæнти хæццæ.
Аци фнистбæл ка баууæнда, етæ ’устур Хуцауи хуарзæнхæ
иссерæптæ.
138

^\ллллл/^^лллллл/\>м ВСЕВОЛОП МЙЛЛЕР
1883 АНЗИ СÆРДИ КÆСÆГ ÆМА ИРИСТОНМÆ
ЦИ БАЛЦИ СКОДТОН, УОЙ ТУХХÆЙ.
Кавказмæ 1883 анзи сæрди ци балци саразтон,
уомæн æ сæйраг иисан адтæй Хонсар Ири адæми-
хатти дзурдæздæх исахур кæнун æма ирон-уруссаг
дзурдуат исаразуи. Фал бал цалинмæ Хонсар Ири-
стонмæ нæма ранæхстæр дæн, уæди агъонмæ мин
фадуат фæцæй" Кæсæг æма Ассий æхсæиадæ ба-
бæрæг кæнунæн, кæцимæй æз спайда кодтон устур
зæрдæхцæуæидзийпади хæццæ æма мæ фæндуй,
мæ еци балций мæмæ ци гъудитæ сæвзурстæй, уони
цубурæй æрдзоруп. Балций мæ хæццæ адтæй про-
фессор М. М. Ковалевский. Æвзагзонунади бæ-
рæггæнæнтæ куд амонунцæ, уомæ гæсгæ кæсгоп
адæмихæттитæ сæйрагдæр цæрунцæ Череки, Че-
гем æма Баксани цæугæдæнтти билгæрæнттæбæл.
Се ’взаг хæстæг лæуд æй урал-алтайи къабази
тюркаг-тæтæйраг бийнопти æвзæгтæмæ. Хуæпх-
бæсти цæрæг тæтæйрæгти дзурдæздæхт берæ ра-
уæнти хецæн кæнуй казайнаг тæтæйраг æма хъу-
мухъаг дзурдæздæхтæй. Археологон, этнографи-
он æма историои цæстингасæй кдесгæй ба кæсгæнт-
тæ æнцæ цæмæдессаг. Зæгъæн, ци кæмтти цæрун-
цæ, етæ идзаг æнцæ рагон циртдзæвæнтæй æма
обæйттæй. Фал еци циртити æма обæйтти ци дзау-
мæттæ æма сæрикъудуртæ ес, уонæмæ лæмбунæг
ку æркæсай, уæдта æнæбафеппайгæ нæ фæууодзæ-
нæ, нуртæкки си ци адæмихæттитæ цæруй, уони
цардиуагæй, уæдта хузæй дæр цæхгæр ке хецæн
кодтонцæ фиццæгтæ, уой.
Историои цæстæй сæмæ ку кæсай, уæдда нин цæ-
мæдессаг æицæ еци хузи æма: тæтæр аци бунæт-
ти кæци рæстæгути æрбундорон æицæ, сæ нæуæг
цæрæн бупæтти ке æрбаййафтонцæ, æма се ’хсæн
циуавæр рахастдзийнæдтæ адтæй? Еугур хецæн-
дзийнæдти туххæй нæ дзордзинап, фал иæ бафеп-
139

пайуп фæпдуй уон æма хуæпхаг-тæтæйрæгтæ, сæ фæлабулаи ци,;
иннæ адæмихæттитæ цæруй, уонæй цæхгæр хецæн кæнунцæ, куд’
æвзаги хаттæй, уотæ æндаг бакастæй дæр.
Бафсппайун æмбæлуй, ирон-дигорон адæмихатти хæстæг-
дæр синхонтæ — балхъайрæгти ирæнттæ æма дигорæнттæ хо-,
нуицæ — асси, уруссаг анзæрфиистити — «ясы», гурдзиаг ан-
зæрфинстити ба — «осы». Æвæццæгæн, етæ æнцæ, иуртæкки си
ка цæруй, уопæй дзæвгарæ рагопдæр цæргутæ. Махмæ гæсгæ.
раст нæй еци гъуди, ома, дан, нуриккон хуæнхаг тæтæйрæгтæ æн-'
цæ рагоп «ясти» — ирæнтти байзайæггæгтæ. Растдæрбæл ни-
майæн уой, æма раги кæддæр, æвæццæгæн, уоми цардæнцæ ди-
горæиттæ æма сæ куд фæстæмæ сæ бунæттæй ратардтонцæ, фал
анзæрфинстити ба еци адæмихаттбæл уæддæр ниффедар æй,
ассий бæсти куд æрцардæнцæ, уомæ гæсгæ ассиæгти ном.
Мæ балций нисан адтæй топографион æрмæгутæ æрæмбурд
кæнун, цæмæй фæббæлвурддæр кодтайнæ мæ гъуди, раздæр
еци рауæнти ирæнттæ-дигорæнттæ ке цардæй, æма сæ тæтæц-
рæгтæ ке фесхъæтæг кодтонцæ,уой туххæй, уæдта мæ фæндæ
адтæй бунæттон таурæхътæ ииффинсун æма рагондæр обæут-
æй æма циртитæй еу цалдæрей басгарун. Профессор Ковалев-
ский æхемæ райста, ами феодалоп цардарæзти тæвагæ куд фæб-
бæрæг æй цæргутæбæл, уой сбæрæг кæпуни ихæс, уæдта. се
’хсæи ци рахастдзийнæдтæ адтæй, зæнхитæ сæбæл куд дехгонд
цудæнцæ æма уотæ идарддæр.
Нæ еци кусти иип æихус кодта Сафар Урусбиев — бунæттон
дингæнæги фурт, Петровско-земледельческий академий студент.
Нæ фæидаг райдæдтан Котляревскийи станцæй Нальчики сло-
бодамæ.Цалдæр бони си бафæстеуат уогæй, М. М. Ковалевский
ахур кодта, бунæттои тæрхоидони ци гъæститæ æвзурст цудæй,
уони, æз ба еци рæстæги пиффинстон цалдæр кæсгон таурæхъи,
уæдта пæ иад идарддæр радардтан Хуламæ, уордигæй ба æр-
бацудан Чегеми гъæумæ æма си фæцап цалдæр бони, бунæт-
тон стъаршин Балкаруковæп ниффинстан дзæвгарæ таурæхътæ,
уæдта саразтон къахæн-æсгарæн куститæ дууæ рагоп циртеми.
Чегемæй бацудан Былыммæ, (Озроковомæ) æма бабæй уоми
дæр къахтан циртитæ. Былымæй ба нæ над идарддæр радард-
тан Атажукин, Баксани, пост æма станцæ Солдатскиймæ. Нæ
балций ци бæрæггæиæптæ кодтан, етæ рæхги мухургонд æрцæу-
дзæнæнцæ журналтæй еуеми, ами ба,мæ фæндуй, ци бафеппайд-
тои, уопæй еу цалдæрей туххæй зæгъун.
',Дзæвгарæ дæнцæгтæ æй мæ бон æрхæссуп, нуриккон хуæн-
хаг тæтæйрæгтæ ке æицæ æрцæуæг тæтæйрæгти æма ’бунæттои
рагон цæргути байзайæккæгтæ, уой туххæй. Еци рæстæг ,еци
рагон цæргутæ махмæ гæсгæ . адтæпцæ ирæнттæ-дигорæнттæ.
140

Зæгъæн, хуæнхæгти ’хсæн ес дууæ хузи адæмихатти, кæцитæ
цæхгæр хецæн кæнунцæ сæ кæрæдземæй цæсгоми æвæрдæй. Сæ
суетæ æнцæ мангойлæгтæмæ хæстæгдæр, зæгъæн, сæ гъостæ
æнцæ гæллеудæргомау, сæ æфсæрвидти æвæрд дæр размæгомау
æй, цæсгомбæл рехи номбæл евстаг гъунтæ, сæйрагдæр зскъæ-
бæл. Иннетæн ба сæ хузæ æй ариаг хузæ, кæцитæ сæ цæсгомн-
вæрдмæ гæсгæ хъæбæр хæстæг лæуунцæ дигори адæмихаттмæ:
сæ цæсгоми растивæрддзийпадæ, кавказаг фийтæ, бæзрехæ,
сæгъдзæстæ, кенæ ба цъæхцæстæ, сæ цæстити æвæрд раст-æма
уотæ ид. Гъулæггагæп, тæтæйрæгтæ Череки, Чегеми æма Бак-
сани билгæрæнттæ кæд байахæстонцæ, уой сбæлвурд кæнуи
нуртæкки нæ бон нæй, фал бунæттон таурæхътæ куд зæгъунцæ,
уотемæй ба еци бунæттæ ахæст цудæнцæ хорискæсæиæй-хорни-
гулæнæрдæмæ. Тæккæ фиццагдæр тæтæйрæгтæ æрбуиат кодтон-
цæ Череки цæугæдони билгæрон, уой фæсте ба ахæсгæ цудæп-
цæ Чегеми æма Баксани фæлабулай зæнхитæ. Тæккæ фæстаг-
дæр хуæнхаг æхсæнади рагфиддæл Урусбийтæй еу лæг рацу-
дæй Бизенги гъæуæй. Уотемæйти тæтæйрæгтæ ассий зæнхитæ
ахæссун райдæдтонцæ, дигорæнтти арæнтæй райдайæ Ирæфи би-
лæй æма сауæнгæ Эльбруси хуæнхрæбунти уæнгæ. Нуртæкки еци
бунæтти цæруй Урусбийти фæлтæр.
Ассий ци таурæхътæ ииффипстон, уонæй еуеми загъд цæун,
ома, дап, нуриккои балхъайрæгти рагфиддæлтæ адтæпцæ Ма-
дзарæй рацæуæг. Еци таурæхъ мин ци Абай-фурт радзурдта, е
мадзайрæгти еу кæнуй венгриæгти хæццæ, æвæццæгæн, зудта,
венгриæгтæмæ уæхæн дзурд ке ес, уой. Махмæ гæсгæ ба мадзай-
рæгтæбæл нимад адтæнцæ,Ставрополи губериий Новогригорь-
евски уезди Кумай цæугæдони билгæрон ци рагои горæт адтæй
Мадзар, зæгъгæ, уой цæргутæ. Таурæхъмæ гæсгæ, æрбацæуæг"
адæм тухсун кæнун райдæдтонцæ бунæттои цæргути, сæхе ба,
дан, хонун райдæдтонцæ ном «балхъар»-æгтæй,—тæтæйрагау
бар-кал, ома «цо-изайæ».
Таурæхъи загъд пæ цæуй, Мадзарæй ци адæм æрбацудæй,
етæ ке райдæдтонцæ сæ бунæттæй иступ кæнун, еци адæмихатт
ка адтæпцæ, уой туххæй. Фал берæнимæцои топографиоп бæ-
рæггæнæнтæ куд æвдесунцæ, уотемæй ба тæтæйрæгтги агъонмæ
Ирæфи билгæрæнттæй сауæнгæ Эльбруси хуæпхрæбупти уæнгæ
ахæстонцæ дигорæнттæ. Абони уæигæ дæр ма аци рауæити бе-
рæ бунæттæ, кæмттæ, æфцгутæ, хуæпхтæ æма лæгæттæ хæссун-
цæ дигорон нæмттæ. Æрхæссинан си цалдæр дæицæги: зæгъæн,
дигоронау дон берæ кæмтти цæугæдæитти нæмтти хæццæ æм-
бæлуй балхъари. Раст зæгъуп гъæуй, минкъин æидæрхузигонд
æрцудæнцæ: Куран дап, дигоронау — курондоп, сæгъдон, Сау-
даи — дигоропау — Сау дон, Балхъари æма Чегеми Кæмтти
141

нæмтти хæццæ исæмбæлæи ес мæнæ ауæхæн топонимтæбæлгу’
Саукам — дигоронау — Сау ком, Асиаком — Асиаг ком. Æфц-ч
гути нæмтти дæр ес уæхæи дæпцæгутæ æрхæссæп: Стуливчек —*
Стули æвцæг—Галхъари коми, Джуарвчик — Дзиуари æвцæг;,
Чегеми коми. Хецæн лæгæти иæмттæ дæр комкоммæ цæунцæ?
дигорон æвзагæй райст дзурдтæй: Зæгъæн — дорбун — дори
бун, Чегеми æма Баксани кæмтти арæх фембæлæн ес дзурд — *
бууатбæл. Уæлдæр ци топонимти кой ракодтон, етæ еугурдæр,
ист æицæ дигороп æвзагæй.
Дзæвгарæ дæнцæгтæ æрхæссун æмбæлуй, нуртæкки пусул-
мон тæтæйрæгтæ кæми цæрунцæ, уоми раги кæддæр киристон
динбæл хуæст адæм ке цардæй, уой туххæй дæр. Зæгъæн, ами
ма сæмæ мæйти нæмтти ’хсæп æмбæлуй киристон изæдти нæмт-
тæ: Елийя, Тотур, Никкола, Уасгергий ном сæмæ æмбæлуй Бий
Агкерги-й хузи, уæлдзæги ба бæрæг кæнунцæ Хучау-маи-и, ди-
горонау Хуцаубони бæрæгбон. Еци бæрæгбои е ’гъдæуттæмæ
гæсгæ хæстæг лæууй комуадзæни бæрæгбонмæ. Алли гъæуи
дæр фæууинæн ес Байрэм, кæнæ Байрым-и ковæидонæ дор, кæ-
цимæ цæунцæ сæ ковæггаг къерети хæццæ силгоймæгтæ æма
си корунцæ, цæмæй сæ æфхъæди рæстæг æнæфидбилизæй ра-
цæуа. Ирæнттæмæ еци ковæидæнттæ хуннунцæ Мадæ-Майрæн.
Чегеми гъæумæ хæстæг нæхе цæститæй фæууидтан цалдæр
къæйдори дзиуари хузти хæццæ.
Хуæнхбæсти цæрæг тæтæйрæгтæ зонупцæ, ирои адæммæ
муртаддаг дииæй ци изæдти нæмттæ байзадæй, уонæй Æфсатий
— цауæйнæптти изæд, нимайгæй ба пайда кæпунцæ мæнæ ауæ-
хæи дзурдтæй: дууа, чуаппар, ахсаз æма уотæ ид. Хецæн ирон
дзурдтæй пайдагонд цæуй зæнхикусткæнунади æма фонсдару-
нади къабæзти дæр. Профессортæ Антонович æма Береиштам
Чегеми æма Баксани кæмтти ци рагон циртитæ сбæрæг кодтон-
цæ, ома тæтæтйрæгти æрбацуди агъонмæ нигæд ка æрцудæй,
уæхæи циртитæ, уопæми дæр сс æмхузондзийнадæ ирон-диго-
ронмардæвæруии æгъдæутти хæццæ. Ами дæр, уоми дæр цирт-
итæ адтæицæ къæйдорæй даст, обæуттæ ба тугул дортæ æма
æргъæй даст, уæдта си ци дзаумæутæ иссирдтоицæ, раст уæ-
хæнттæ ма ирд æрцудæй Хъобани уæлмæрдти, уæлдай фулдæр
æмхузоп дзаумæутæ ба разиидтæй Гæлиати æма Къæмунти
обæйтти. Чегеми циртдзæвæнтæ кæдиггон æнцæ, уой сбæлвурд
кæнунæи нип хуарз æнхус фæцæнцæ византиаг дзаумæутæ:
сугъзæрийнæ дзиуæрттæ зæгъæндорти хæццæ, фæрдгутæ, рони
æргъæвгуттæ, сасанидаг паддзах Иездегерди (632—651 æизтæ)
догон æхца æма æидæр дзаумæуттæ. Банисап кæнуи гъæуй,
Иристопи обæутти хурфи дæр арæх ке ссерунцæ VI—УП-æности
уагъд æхцатæ, уой.
142

Нæ дуккаг балци ба адтæй дигорон гъæумæ — Киристон-
гъæумæ. Æрфусум кодтан Петровско-зсмледсльческий Акаде-
мий студент Туккати Соломони хæдзари. Цалдæр бони си фæу-
уогæй мæ къохи бафтудæй еу къуар нæуæг таурæхъи ниффин-
сун Нарти кадæнгитæй аргъæуттæй, еу сæдей бæрцæ æмбесæнд-
тæ, 50-бацеу-бацеутæ. Æмбурд ба сæ сæйрагдæр кодтоп, цæмæй
си ирон-уруссаг дзурдуат аразгæй спайда кæион. 'Къуар зарæги
ниффинстон Салигуæрдæни дæр. Уотемæй мæмæ карточкитæ-
бæл ци ирон-дигорон 2800 дзурди адтæй, стæ пимад бонтæмæ
фулдæр кæнун райдæдтонцæ, ирон интеллигенций мийиæвæрттæ
мин сæхуæдтæ æнхус кæиун ке райдæдтонцæ, уой фæрци. Мæ
зæрдæ дарун, еу дууæ анзей фæсте дзурдуат мухурмæ цæттæ-
гонд ке æрцæудзæнæй, уобæл.
Æртиккаг хатт ба мæ балцвæндаг адтæй хоисар ирæнттæмæ.
Гориæй ранæхстæр дæн Цхинвалмæ, уордигæй ба Дзаумæ.
Цалдæр бони фæдтæн Хуцъей г. Агладзей хæццæ. Хонсар ирæн-
тти дзурдæздæх фонетикон æгъдауæй хæстæг лæууй нарон æма
Мамисони коми цæргути дзубандимæ. Ирон этюдти æртиккаг
киунуги ибæл лæмбунæгдæр æрдзордзæпæн, пур ба мæ бафеп-
пайун фæндуй уой æма æ сæйраг хецæндзийнадæ æй хъæбæр —
Л, уæдта муртæ — Ц — æма Дз» си ке нæййес, фал Ш, Дж-мæ
ке рахизтæнцæ. Лексикон æгъдауæй ба къудайраг æвзаги хъæ-
бæр берæ ес гурдзиагæй æрбайсгæ дзурдтæ. Фæсхопх ирæнттæ
берæ цæмæйдæрти хецæн кæнунцæ цæгатирдиги ка цæруй, уо-
нæй: бордзалугтæ си æнцæ стæпдæр, сæ . цæсгомивæрд уотæ
хуæрзконд иæй, сæ цæстингас дæр цæгатæгти хузæн æргом иæй.
Æгъдауи медæгæ дæр не ’ййафунцæ цæгаттаг ирæптти, бæрæг
æй, гурдзиаг гъæздугутæ сип сæ цардбæл лæгъуздæрæрдæмæ
ке фæззиндтæнцæ, е. Дзануæгтæмæ, сауæпгæ ма сæ зæрæндтæ-
мæ дæр лæги кади мииеугутæй æппундæр неци ес, æпцæ мæи-
гард, козбау, сæ кæрæдзей æлгъетунцæ лæгъуз цъухæн, фал,сæ
зунд ба кæддæриддæр сæхемæ æй æма архайупцæ алли гъуд-
дагæй дæр сæхердæмæ фæппайда кæнунбæл. Иуазæгбæл бауо-
зæлун æма имæ рæдау цæстæй ракæсуни гъуддаг дæр сæмæ
дзæвгарæ ниллæгдæр æй цæгаттæгти хæццæ рабæргæй, Сæ ди-
ни стæндæр æнцæ муртаддаг мипеугутæ, нæ сæмæ æмбæлуицæ
Алаурдий, Фæлвæрай, Æфсатий, Бундори нæмттæ. Изæдтæй
ковунцæ Уацеллайæн æма Уасгергийæп. Нарти кадæпгитæ сæ-
мæ уотæ парахат иæ ’ицæ, фал сæмæ уон хигъд берæ таурæхъ-
тæ ес паддзах Тамари æма уой фæсте гурдзиаг паддзæхти тух-
хæй. Еу цалдæр историон таурæхъи си ниффипстоп бунæттон
зæрæндти дзурдтæй. Еу цубур дзубапдийæй Хонсар Ири адæм-
бæл хъæбæр зиинуй гурдзиаг адæмихатти тæвагæ.
Мæску 1883 анз, декабрь.
143

йристони хуæнхти
Владикавказ. 30 июн. Изæр. Æппунфæстаг фæцан нæ рæв-
дзитæ. Æнæгъæнæ бон фесафтои мæ æмбæлццопи хæццæ^цæ-
мæй Иристони’хуæнхтæмæ цæугæй цидæриддæр багъудайдæ,
уони æрцæттæ кодтайанæ, уой туххæй. Сомехи базари- балхæд-
тон иимæт, къæсса, кæци мæ хъæбæр багъудæй бæхбæл цæугæй,
балхæдтон ма баслæхъ дæр (е дæр мæ фæндагбæл хъæбæр æх-
сицгои багъудæй цалдæр хатти). Уой фæсте ба æрцæттæ код-
тон хæлцаг: сæкæр, лимонтæ, цайгæрдæг, Мæскуйæй ба мæ хæц-
цæ раластоп аллихузон консервтæ. Рагои ирон таурæхътæ, зар-
тæ, аргъæуттæ æма æндæр уæхæн æрмæгутæ фипсуии туххæй
дзæвгарæ æрцæттæ кодтан гæгъæди, пъеротæ, къраидæстæ,
чернилæ. Развæлгъау исбæлвурд кодтап нæ над, райстан нæ
хæццæ къартæ æма хъибиллæ. Облæсти, сæйрагдæр ба Влади-
кавкази округи хецауадæ мин фенхус кодтопцæ,,сæ бон цæмæй-
дæриддæр адтæй, уомæй: равардтоицæ мии сæрмагонд гæгъæ-
ди, кæцими финст адтæй бардзурд, цæмæй мин буиæттон пъи-
ристтæф æма стъаршинтæ æпхус кæпонцæ, куд бæхтæй, уотæ
фæндаг байамонуни туххæй бунæттон цæргутæй, кæмттæ уæл-
дай хуздæр ка зопа, уæхæн адæймæгутæ мæ хæццæ рарвету-
пи гъуддаги дæр. Дуккаг сæумæ мæ фусупуати дуармæ гъæуа-
ма мæ рацудмæ æнгъæл кастайдæ æртæ бæхи ефтигъдæй уæр-
дупи хæццæ, цæмæй мæ Æрхонкæмæ фæлластайонцæ. Мæ фæн-
даггон рæвдзитæмæ мæ зæрдæ ку нæбал æхсайдта, уæд мæхе
бауагътои хуссæнбæл æма бафунæй дæи.
... Нæ фæндаг адтæй Салигуæрдæнмæ, ме ’мбæлццопи хæс-
тæг диникустгæнæг Гатуй-фурти хæдзарæмæ. Фиццаг хатт баф-
тудтæн ирон хæдзарæмæ иуазæгуати. Уогæ син ирон схонæн
дæр нæбал адтæй, уомæи æма хæдзари дзаумæутти фулдæр хай
адтæнцæ европæйаг. Хæдзари хецауи нæ баййафтан сæхемæ,
куд рабæрæг æй, уотемæй мах бацуди хуæдразмæ рандæй Ди-
гори коммæ, цалдæр хæдзари, дан, сæ киристон дин пусулмон
динбæл баййивтонцæ æма уони гъуддаг равзарунмæ. Ме ’мбæлц-
цон, куд сæ хæстæг, уотæ разæй бацудæй хæдзарæмæ, еу цæн-
дæрбæрцæ си рафæстеуат æй, цалинмæ хæдзари æфсийпи хæц-
цæ дзубанди кодта, уæдмæ, уæдта фæстæмæ тургъæмæ рахиз-
тæй æма мин балæдæрун кодта, ыæ фусун уоми ке уодзæнæй,
уой. Бакодта мæ райдзаст æма хуæрзæфснайд уатмæ европæйаг
ск-Ьэæппити хæццæ. Лæггадæ нин кодта диакъон, алцæмæйдæр
архайдта, цæмæй нии пæ зæрдихудт ма æрхæсса. Æргом ку зæ-
гъо,н, уæд фиццаг хатт бахаудтæн мæхуæдæг уæхæп уавæри
æма мæхе цæстæй фæууидтои; ирон адæм куд зæрдиагæй фæлл-
æггадæ кæиунцæ æндæр ескуцæй æрбацæуæг адæймагæп. Еци
144

лæггадæ мим кодтопцæ алли рауæи дæр мæ дууæкъуæреон бал-
ций дæргъи. Нæ цормæ æрбацудæй хæдзари æфсийнæ, æгас
цæуап нин загъта зæрдибупæй, уæдта ии хатир ракурдта, хæ-
дзари бийноитæ базмалдæнцæ æхсæвæри гъуддæгтæ кæнун-
бæл, нæ нæ рауагътопцæ хуссупмæ æнæ гъар хуæруйнаг нин ба-
хуæрун кæнгæй. Аци рауæн финги уæлгъос бадгæй æз æвдесæн
адтæн, уæди уæигæ ке иæ зудтон, уæхæи дууæ æгъдауемæн. Æх-
сæвæр фипгæмæ ку рахастонцæ, уæд иуазæгдопæмæ æрбахиз-
тæй хæдзари æфсийпæ. Æз æпгъалдтон, нæ хæццæ еумæ æхсæ-
вæр кæпдзæнæй, зæгъгæ, фал куд рабæрæг æй, уотемæй уомæн
иæ сæргъи лæугæ адтæй, цалинмæ хуæрд фæцаййаыæ, уæдмæ.
Мæнмæ, куд европæйаг адæймагмæ, куддæр хæрд æркастæй æ
еци лæуд’æма ракурдтон ме ’мбалæй, цæмæп æхе ма тухсун кæ-
иа, цæмæй цæуа иннæ уатмæ., Ме ’мбал ин ку балихстæ кодта,
уæд æфсæрмигæнгæ рацудæй.
Иннæ хабар ба адтæй уотæ. Уæттæ пин ку никкодтопцæ æма
нæ дзаумæуттæ ласун ку райдæдтаи, уæд нæ уатмæ фæззинд-
тæй диакъон æма хуссæни къохи размæ слæудтæй. Æз æнгъалд-
тон, æррæстæ имæ цæмæдессаг кæсуй нæ дарæс, зæгъгæ. Фал
куддæр мæ цулухътæ ласун райдæдтон, уотæ ба диакъои æр-
багæпп кодта, æма кæд цийфæндуй нæ арази кодтон, уæддæр
мин туххæй дæр мæ къахидарæс раласта. Куд рабæрæг æй, уо-
темæй е дæр иуазæги скадгин кæнуни домæнтæй еу æй. Цалдæр
бони нæ арази кодтоп, фал æппунфæстаг ба сахур дæн еци æгъ-
даубæл, æма цæмæй диакъопи зæрдæ ма фæххудтайдæ, уой
туххæй имæ æнгъæлмæ кæсун райдаинæ, зудтоп æй, уæддæр
æнæрбацæугæ ке иæ фæцайдæ, уоп.
1 август. Сæумæ рагигомау райгъал ан. Бæлæстæ æма кæр-
дæгбæл бæзгип æртæх æрбадтæй. Хор хуæнхти сæрæй æ тунтæ
æрбадардта. Æридони дон уадæй иæ рæзти. Гъæуи цæргутæ
еугай-дугай базмалдæпцæ. Силгоймæгтæн сæ рæгътæбæл устур
гъæдин къустелтæ, уотемæй цудæнцæ донмæ. Нæхе нихснуни
фæсте дзатмамæ бахизтан, уæдмæ цай дæр цæттæ адтæй. Уæд-
мæ пæ уæрдун дæр æрбахъæрттæй, хæдзари æфсийнæн 1 арфæ
ракодтап æма нæ фæидагбæл рапæхстæр аи. Фæндагбæл нæ
æрбаййафта, дзолмæ æлхæнупмæ ци диакъони рарвистаи Алла-
гирмæ, е. Гъуддаг уой медæги æй æма дæ хæццæ дзол ку нæ
райсай, уæд хуæнхбæсти ба некæмибал балхæндзæнæ. Нæ на-
ди галеу фарсæй лæууй изди — æма æвзести заводи азгъунст.
Цума астæуккаг æности арæзт адтæй, уотæ зиннуй мæсгути
хæццæ федар галауанау. Завод арæзт цудæй, ироп адæми еу-
зæрдиондзийнадæбæл бустæги хъæбæр ку нæма æууæндтæнцæ,
уæд. Абопи уæигæ дæр ма æ хъаури æй, заводи территоримæ
10 Ираф № 3
145

æд хуæцæпгарз куд пеке цæуа, зæгъгæ, еци уагæвæрд. Æма бу-
нæттоп ирои косгутæ кустмæ ку фæццæунцæ, уæд сæ хъæматæ ,
радтупцæ радилæууæг салдатмæ. Æвзести æрзæт имæ ласунцæ
Садони шахтитæй. Мах фæидаг дæр адтæй уордæмæ. Хуæнхаг
над ку бæрзопдмæ схезуй, ку ба сауæнгæ донгонмæ æрхъæртуй.
Хуæнхтæ еудадзуг дæр æййевунцæ сæ хузæ, игъусуй Æридони
хæл-хæл. Хаттæй-хатт фæццæйцæуæи уæхæн тæссаг рауæнти,
æма пæ сæрмæ айнæг къæдзæхтæ æма бæлæстæ рахаунæрвонг
зæболæй лæууицæ .Алагирæй еу 15 версти æндæдæр уæлдай
хъæбæр тæф кæпуй сæуæндонæй. Ами ци берæнимæцон сæуæн-
допи/сауæдæпттæ ес, етæ кæлунцæ еу цадæмæ. Аци дæнтти кæ-
салгæ нæ цæруй.
Ке зæгъуи æй гъæуй, Пятигорски бсрæ уæхæн сауæртæ ке ес,
уæдта сæмæ æнцон цæуæн ке æй, уомæ гæсгæ Алагири сауæртæ
фæсвæд иропхуати изайунцæ, фал ескæд ба æрцæудзæнæй рæс-
тæг æма си фæззиидзæнæй бæрзонд хæдзæрттæ, ардæмæ цæу-
дзæнæнцæ сæхе дзæбæх кæнунмæ сæйгитæ.
Устур фæндагæй фæйнердæмæ цæунцæ хæрдмæ нарæг къах-
нæдтæ хуæпхрæбун гъæутæмæ. Фулдæр рауæнти гъæутæ
бæрæг дæр нæ зиннунцæ дори цæндитæй. Æрмæстдæр мæсуг,
кенæ федæрттæ дзорæг æнцæ, еци дордзæндити æхсæн цæргу-
тæ ке ес, уобæл.
Ирæнттæ сæ цæрæнтæ аразунцæ хуæнхти тегътæбæл. Цуп-
пар фарсей хæццæ дорæй даст хæдзарæ, минкъийгомау бацæ-
уæн дуар æма си къæразги бæсти ба æррæстæ цъасæ. Хæдзарæ
æ еу фарсæй æпдзæвуй къæдзæхвахсбæл, æ царæ ба æй тъæ-
пæн сикъитæй æмбæрзт уæлиндзæ. Уотемæй алли авари сæрбæл
дæр ма аразупцæ цалдæр уæладзуги. Алли уæладзугæн дæр ес
æхе тургъæгонд бупггаг хæдзари уæлиндзи сæрбæл. Устур ава-
ри фæрстæмæ ма арæзт фæууй минкъийдæр уæттæ, куд галеу
— уотæ рахезæрдигæй дæр. Еци уæттæмæ бацæуæпти ес дорæй,
кенæ къæйтæйарæзт къæпхæнтæ. Хуæнхаг гъæути ефстагмæ
фæууиндзæнæ пецтæ, фулдæр рауæитæ ма хæдзæртти арт кæ-
нунцæ авари астæуæй. Къонай сæрмæ тугурæй бунмæ ауигъд
фæууй 2-3 рæхиси. Уонæбæл ауигъд фæууй агæ, кенæ æндæр ес-
ти допдарæн. Нерæнги дæр ма ирæнттæмæ къонай рæхис æй
хъæбæр кадгин, алли бийнонти царди дæр ип ес устур нисаие-
уæг. Еци рæхисти цормæ фæккæнунцæ берæ аллихузи кувдтитæ.
Цалинмæ киристон дипмæ нæма рахизтæнцæ, уæди уæнгæ
киндзæхсæвæри бони пæуæг киндзи æртæ хатти æрзелун кæни-
онцæ къопай рæхиси алливæрсти æма æрмæстдæр уой фæсте
иимад æрцæуидæ хæдзарæггагбæл, сæ æмкъайадæ ба федар-
гондбæл.
146

Æ хæдзари рæхис ин рахæссæ, — ирон адæймагæн уомæй
стурдæр æфхуæрд нæййес. Æ рæхис багъæуай кæпуи ке боп
пæ бауй, е еугур æхсæпади цæсти дæр æй куйæмгадæ. Хъуæ-
цæп æндæмæ рацæуæп ке некæбæлти ес, уомæ гæсгæ скъорæй
хæдзари фæрстæбæл бæзгин тæлмитæ бадуй. Еци рагоп индо-
европæйаг артдзæсти фарсмæ бадгæй сæ æргъæвст къæхтæ æма
къохтæ гъар кæнуицæ адæм, сæ къæхтæ гъар фунуки нинниуæрд-
гæй. Сæрдигоп ма уæхæи хуæнхаг хæдзари æнцондæр цæрæн
æй, уомæп æма игон дуарæй рæуæг уæлдæф цæуй, фал зумæгон
ба — гъуди кæптæ, ци тæф, æма зин уолæфæн фæууй
уæхæн авари, кæд æма уазалæй æргъæвсгæй артдзæсти алли-
варсмæ айдагъ хæдзари бийионтæ пæ, фал сæ фонс дæр ку
æрæмбурд унцæ, уæд.
Алагирæй 23 версти æндæдæр нади рахез фарсæп бауорæд-
тан еу тукапгопди рази, нæ бæхтæ дæр цæмæй рауолæфонцæ
æма цæмæй нæхуæдтæ ба ирон бæгæпи баииуазæи,уоп туххæй.
Фур дессаги ниуæзтæ æй ирон бæгæпи, фал аци мæгур тукани
ба нин уæйгæнæг æцæг бæгæиий бæсти равардта цидæр адгин-
гонд хурст дон. Ме ’мбæлццон фарсбæл фæууидта фæндур —
дууæ тæней хæццæ — скрипкæ, æрæйиста æма си цидæр зæрдæ-
унгæггæнæн муртæ цæгъдун райдæдта...
... Æрбахъæрттан Садони рудпикмæ. Аци кустуат нимад цæ-
уй паддзахадон есбонбæл. Куд иии радзурдтоицæ, уотæ æвзест-
æй бустæги гъæздуг -нæй æрзæт, æма уомæ гæсгæ æ пайдайæй
æ хæрдзтæ æнцæ фулдæр, фал уæддæр косупи фадуат дæттуй
бунæттон мæгур адæмæи. Заводи ипспектори сæ хæдзари нæ
баййафтан, Алагирмæ рапдæй, æма иæ фусун бахастаи буиæт-
тон тукани хецау Цæпполмæ. Е æй æд фæрæзнитæ, разиндтæй
уæхæн ирон, кæци дзæвгарæ рæстæг рацардæй уруссаг; адæми
фалдзостæ, хуарз син зудта се ’гъдæуттæ æма се’взаг. Бахудтон-
цæ иæ хуæрзæфснайд райдзаст уатмæ æма нин пæ фингæмæ
æрбалæвардтонцæ самовар æма хуæруйнаг. Рарвистан гъæуи
стъаршинмæ, цæмæй нии сæуми уæнгæ бæхти мадзал фæккæна.
Фал куд рабæрæг æй, уотемæй ами бæхтæ уотæ æпцон раерæн
нæ ’ицæ. Бæхтæ еци афони фæххезунцæ æфцæгбæл, адæми фул-
дæр хай ба æнцæ хуасгæрдæпти æма тиллæгесæи кустити. Нæ
алливарс æрæмбурд æнцæ ирæнттæ, бæрæг адтæй, нæ хæццæ
сæ радзубапдитæ кæнун ке фæидадтæй, е. Стъаршини æнхус-
гæнæг æхе скатайгæнæг кодта, цума нæбæл хъæбæр тухсуй,
фал етæ адтæицæ кæнгæ миутæ...
Æппунæрæгиау еу æригоп ирон лæхъуæн исарази æй 5 со-
мебæл нип æртæ бæхемæй нæ уаргъ Къæмунтæмæ бахъæртун
кæнунбæл. Гъуддаг лухгонд ку æрцудæй, уæд нæ æрфæндадтæй
Дæллаг Садоп бабæрæг кæпуи. Еци гъæу æвæрд æй бæрзонд
147

хуæнхрæбуи. Комкоммæ имæ ку кæсай, уæд кæрзайпæги хузæн
зинпуй. Æма уой цъоибæл æрбунат кодтонцæ цалдæр хæдзари.
Сахат æма æрдæги цуди фæсте схъæрдтан гъæумæ/ Нæлгой-
мæгтæ æма силгоймæгтæ адтæнцæ будури кустити. Гъæуи ма
байзадæнцæ æрмæст зæрæндтæ æма сувæллæнттæ, кæцитæ нæ
ку фæууидтонцæ, уæд «уруссæгтæ æрбацæупцæ», зæгъгæ, гъæр-
гæнгæ сæхе фæйнæ рауæнеми раримахстонцæ.
Хуарзау нæбал фæцаи æма нæ фæпдаг фæстæмæ радард-
тан, сувæллæпттæ ба ма нæ фæсте аууæнттæй гъæр кодтонцæ
уруссаг лæгъуз дзурдтæ.
Мæ балций нисан адтæй алли рауæнти ирон таурæхътæ æм-
бурд кæнун, цæмæй ирон дзурдæздæхти хузтæ хуæздæр базо-
нæн. Æма уæхæн дзурдæздæхтæ ба хуæнхаг гъæути æнцæ дзæв-
гарæ. Цæмæй мæ изæр дзæгъæли ма фесавдайдæ, уой туххæй
иæ фусунæй ракурдтои, цæмæй мин гъæуи хестæртæй таурæхъ-
гæнгутæй еске æрбахудтайдæ. Уайтагъд дæр пæмæ фæззиндтæй
ниллæггомау цæрдæг зæронд лæг æма нин Даредзаити тау-
рæхътæ дзоруи райдæдта. Нарти таурæхътæ устур цæмæдессаг
æнцæ наукон æгъдауæй. Кад&нгитæ .парахатгонд æнцæ берæ
кавказаг адæмихæттитæмæ: кæсгæнттæмæ, цæцæйнæгтæмæ,
ирæпттæмæ. Ирон адæми эпосæн мифологоп рахонæн нæййес,
уомæн æма бæгъатæртæмæ аргъæуттæп уæлдай ма ес берæ
æцæг адæймагоп мипеугутæ. Уогæ берæ таурæхъти фембæлæн
ес, рагон изæдтæ имист кæми цæунцæ, уæхæн фæззелæнтæбæл
дæр. Зæгъæн,хецæи таурæхъти фембæлæн мæрдти хецау — Ба-
растурбæл, мификон базургип — Пакъондзибæл, уæлæрвти цæ-
рæг курд—Курдалæгонбæл, рæхистæй къæдзæхтæмæ баст —
Амиранбæл æма æнд. Нарти кæдæнгити сæйраг фæлгонц — Бат-
раз нæ зæрдæбæл нин æрлæуун кæнуй — Геркулеси, Сирдон —
тæккæ зундгинидæр æма хийиæйдзагдæр — нæ зæрдæбæл нин
æрлæууп кæнуй Одисейи, Сатаиа — Урузмæги хуæрæ æма уосæ,
бæркадкъох æма зундгин æфсийнæ, Хæмиц, Амиран, Ростъом,
Созурухъо, Бадри, Мисирбий, Сослап æма иннетæ.
Еци зæронд лæги таурæхътæмæ игъосгæй æз еухатт дæр ма
æрцудтæн, берæ аллихузон варианттæ син ке ес, уæдта бæгъа-
тæрти нæмттæ арæх æййевдзигоид ке цæунцæ, еци хатдзæгмæ.
Уруссаг кадæпгити куд æй, нарти таурæхъти дæр уотæ еци-еу
скъуæлхтдзийнæдтæ, — ку еуей номæй фæдздзорунцæ, ку ба
инпæ бæгъатæри номæй, алли гъæуи дæр фæйпæ хузи. Ка ’й зо-
нуй фæстæдæр никки фулдæр таурæхътæ æмбурдгонд ку æр-
цæуа, уæд сæ бафедар кæнуп æмбæлдзæиæй скъуæлхтдзийнæд-
тæ бæрæг — бæлвурд пæмттæбæл, нуртæкки ба пæ бон æй æр-
мæстдæр уопи æмбурд кæпуп æма фипсун. Зæронд лæг мин ци
таурæхъ ракодта, уой лæмбуиæгдæрæп Владикавказп пиффиц-
148

стоЬ, фал æ вариаИтй ба разипдтæй цалдæр ахсгиаг гъуддагй.
Амирани рантæсти туххæй, уæдта æ фидæ дæр еци варианти
æй курдон Ростъом. Е мин мæ зæрдæбæл æрлæууп кодта пер-
сайнаг таурæхъти эпикон бæгъатæр Рустеми, уæдта ирайнаг
кадæнги курдон ци бунат ахæссуй, уой. Цума син еумæйагæй
неци ес сæ ратæдзæии? Æвзаги скондмæ гæсгæ æппупдæр гу-
русхаг нæй, ирæнттæ ирайнаг къабазæмæ ке хаунтæ, е. ЦумД
сæ таурæхъти бундор уæд еу нæй? Ци тау^æхътæ æрæмбурд
кодтон, уоми æмбæлуй æнсувæртæ Ростъом æма Бсзапи кадæн-
гæ< кæций сюжет хъæбæр хæстæг æй персайнаг Рустем æма
Зороби таурæхъмæ. Æрмæстдæр ирон вариантй Ростъом нæ ра-
маруй е ’вæсмард фурти,- фал Ростъоми рамаруй æ æнæзбнгае
æйсувæр...
15 август. Сонгути коми еу сахат æма æрдæг рацæугæй
ииууидтои гъæу цалдæр галауаней хæццæ. Е адтæй Дигоргоми
тæккæ рагондæр гъæутæй еу — Къæмунтæ. Дигоргоммæ цæу-
гæй мæ рази æрмæст æвзаги здæх сахур кæнуни ихæс не ’вард-
тои, фал ма мæ фæндæ адтæн, иннæ кæмтти хæццæ ипци æййивд-
дзийнæдтæ ес ,уой сбæлвурд кæнун дæр. Уомæ гæсгæ мæмæ
Къæмунтæ фæккастæй уæлдай цæмæдессагдæр æма си сфæидæ
кодтои еу дууæ бони бафæстеуат уи.
Гъæуи фулдæр цæргутæ архайдтонцæ будури кустити, гъæ-
уи ба ма байзадæй æдеугурæй еу 9-10 лæги æма нæ ку фæууид-
тонцæ, уæд нæ цормæ æрбацудæнцæ, æма иæ сæ правленимæ
бахудтонцæ. Правлепи адтæй рагон лæгæти уагæбæл, сикъитæй
исæрст пъол, фæтæн къела, стъол æма зæронд бадæии хæццæ.
Иинæ хæдзæрттæй уæлдай правлепи хецæн кодта, пец си ке ад-
тæй, уомæй. Фал си, æвæдзи арт ба е ’самайунæй фæстæмæ еу
цалдæр хаттемаей уæлдай конд иекæд адтæй, Къæмупти фæлæ-
булай гъæдæ ке*нæ зайуй, уомæ гæсгæ.
Куддæр правленимæ бахизтæн æма нæ хурдзинтæ æристон,
уотæ нæбæл адæм æмбурдтæ кæнун райдæдтонцæ. Æрмæстдæр
еунæг рацæргæ лæг æрбадтæй бадæибæл нæ фарсмæ, ипиетæ
ба фæрсрæбуи слæудтæицæ æма нæ фæрсунтæ райдæдтоицæ иæ
цуди сæри туххæй. Ме ’мбæлццон, куд æхуæдæг ирон уогæй,
уотæ хуарз зудта æ адæми зæрди рахаст æма æгъдæуттæ, æма
син, куд æ бон адтæй, уотæ лæдæрун кодта иæ балций нисане-
уæг, фал ибæл етæ уæддæр не ’ууæндтæнцæ. Махмæ куд фæккас-
тæй, уомæ гæсгæ дузæрдуг кодтонцæ, аргъæуттæ æма таурæхъ-
тæ финсупмæ сæмæ бацудан, уобæл. Етæ æигъалдтонцæ, мах
цидæр сосæг нисанти хæццæ фæззиндтан уордæмæ æма нæмæ
гурусхаг каст кодтонцæ, ома административои æгъдауæй æр-
вист ан, зæгъгæ. Фал уæддæр хуæнхаг æгъдаумæ гæсгæ мах ад-
149

тай уопæмæ иуазæгуатй æма ир&Нттæп сæхе загъдау «Иуазæг ••
ба Хуцауи иуазæг æй». Æма кæд сæ еугур дæр бустæги мæгур
цардæнцæ тиллæгæфснайæнтæ ба сæ тæмæни адтæнцæ, уæд-
дæр нин еу зæроид лæг æрбахаста арахъп авгæ, иннæ фуси æх-
сир, æртиккаг ба цихти морæ. -
Дуккаг бон ба нин нæ номбæл нивгарстопцæ уæриккæ, изæ-
рæй ба туххæй-фудти самовари цай сфунхтопцæ æма ниы æй сæ-
кæри хæццæ правленимæ æрбахастонцæ. Мæнмæ дессаг фæк-
. кастæй, цæмæй си бандзарстоицæ, е, сæнарæй уæлдай сæмæ ар-
таги номбæл ку пеци фæууидтон, уæд. Фал куд рабæрæг æй,
уотемæй гъæуи адтæй, идард кæцæйдæр ке æрбаластонцæ, мин-
къий еу уой бæрцæ æвзалу, кæцимæй пайда кодтонцæ ефстаг
бæнтти. Уæлдай хъæбæрдæр нæбæл батаведзæ кодта еу æригоп
лæпполæг Дзилихти муггагæй, е зудта кæсун æма финсун урус-
сагау æма куста писæрæй æ хестæр æнсувæрмæ къанцæлари.
Уомæй фæстæмæ гъæубæсти кæсун æма финсун неке зудта.
Хуæргæ-хуæрун нæ хæццæ фингæбæл ка бадтæй, уони ба-
фарстон, Къæмунти обæйтти æма ц’иртити ци къахæп куститæ
конд æрцудæй, уæдта си ци дзаумæуттæ иссирдтонцæ, уопи
туххæй. Цалдæр анзей размæ, цæугæдои билгæрæиттæ ке ба-
хуардта, уомæ 1æсгæ си цалдæр цирти байгон æй, сæ размæ си
ка цардæй, еци адæмихатти уæлмæрдтæй. Циртити разиидтæй
сугъзæрийнæй, æвзестæй æма æфсæйнагæй конд дзаумæуттæ,
зæгъæидортæй æма авгæй коид фæрдгутæ. Сугъзæрийпи аргъ
алли рауæн дæр зундгонд адтæй, æма Къæмунти цæргутæ дæр
сæхуæдтæ бавналдтонцæ циртитæ ’згелунмæ. Ци сугъзæрипнæй
конд дзаумæуттæ си ирдтонцæ, уони Владикавкази уæйæ код-
тонцæ æлхæигутæи. Броизæ æма си æфсæйиагæй коид дзау-
мæуттæ æлхæнуи ку райдæдтонцæ, уæд уони аргъ дæр, базуд-
тонцæ æма сæ еуварсмæ пæбал гæлстонцæ. Еци хабæрттæ зон-
гæй сæ бафарстон: — нæуæг иссирд дзаумæуттæ ’ма ескæмæ ес,
зæгъгæ. Куд рабæрæг æй, уотемæй ма сæмæ разиндтæй, фал
берæ нæ.
Æрба мæмæ хастопцæ фæрдгутæ, дорип, бропзæй конд æл-
весæн æма æфсæйнагæй конд æртæ фæрæти. Се ’гасей дæр бал-
хæдтон æз. Сугъзæрийнæ дзаумæутти туххæй ба мин куд ра-
дзурдтонцæ, уотемæй сæмæ мæн ниццуди размæ адтæй еу соме-
хаг прапорщик К. Тифлисæй, еу коллекциæмбурдгæпæг ке æр-
барвиста,уæхæн. Айдагъ Гæлиати гъæуи сугъзæрийнæ дзаумæу-
ттæ балхæдта 60 сомей аргъ. Еци сомехаг æлхæдта æрмæстдæр
сугъзæрийиæ дзаумæуттæ, мæи ба етæ æппупдæр деси пе ’фтуд-
тонцæ, уомæн æма етæ бунæттои цæргути культурæмæ æппун-
дæр иеци барæ дарунцæ. Медбæсти фалдзостæ сугъзæрийпæ
хæссæг æрзæт некæми адтæй, уомæ гæсгæ ба еци дзаумæуттæ
150

æлХæд кеиаё давд цудæНцй æидæр рауæнтæй. Уомæ гæсгæ ба,-
кæд æнæуой æхцамæ гæсгæ зинаргъдæр æнцæ, уæддæр син нау-
кон æгъдауæй ба неци аргъ ес, уомæн æма Къæмунти æма Гæ-
лиати гъæути ци рагон адæмтæ цардæй, уони цардарæзтбæл
дзорæг нæ ’нцæ.
Еу минкъий нæ фæллад ку суагътан, уæд ранæхстæр ан,-
уæлдæр ци циртдзæвæнти кой кодтаи, уони фæууинупмæ. Нæ
хæццæ рацудæнцæ гъæуи цæргутæ еугурæй дæр. Циртитæ
хуæнхрæбун рарæигъæ æнцæ дууæ, кæми ба æртæ фæлхæнемæй.
Хъобани циртдзæвæнтæй игъаугидæр Къæмупти стæндæр
æицæ къæйдорæй конд циртитæ, фулдæр рауæнти еи мард
æвæрд адтæй къагъди, сæрæй ба ибæл сикъит æмбæрзт. Сæ то-
хæнгæрзтæ адтæицæ æфсæйнагæй, бронзæй адтæнцæ æрмæст-
дæр æргъæвгутæ æма æндæр уæхæн рæсугъдгæнæи дзаумæут^
тæ. Циртити разиннидæ У1-УИ æиости æхцатæ дæр. Ке зæгъун
æй гъæуй, Къæмуши циртдзæвæнтæн сæ рæстæгмæ гæсгæ нæййес
рабарæн Хъобани æма Хъазбегий циртдзæвæнти хæццæ.
Цæугæдони билгæрон æрбунат кæнгæй, фæрсун райдæдтои
къæмунтæгти бунæттон таурæхъти туххæй æма си ниффинстои
дзæвгарæ цæмæдессаг æрмæг. Еци таурæхътæн сæ фулдæр
хуарз зудта Дзилихтæй еу зæронд лæг, фæццардæй, дан, 132
анзи æма рамардæй мах бацудæй мæйæ раздæр. Еци уодæгас
«кинуги» кой æз фегъустон Владикавкази дингæнæг Иосифæй
æма хъæбæр бæлдтæн Къæмунти æ фæууинунмæ æма ’ й лæм-
бунæг фæффæрститæ кæнунмæ, фал, гъулæггагæн, мæ къохи
нæбал бафтудæй. Фал ниффинстон, æ фурттæ ма мии - ке ра-
дзурдтонцæ, еци таурæхътæй еу цалдæр, сæрмагондæй ба гур-
дзиаг паддзахи ходи туххæй, Гæлиати гъæубæл ци хъæфхъуи-
дар æрбадтæй æма ’й ци бæгъатæр рамардта, уой туххæй. Сахи
нимпурст Гæлиатæмæ, Къæмуити равзурди туххæй, хецæи мæс-
гути самайупи историтæ, къæмунтæгтæ æма алагирæгти тох,
дессаги бæхтæ — аллипптæ æма берæ æидæр æрмæг.
Къæмунти æма Гæлиати ци рагон таурæхътæ ииффинстон,
уонæй уин æрхæсдзæнæи цалдæр.
Дигори раги кæддæр ци ногъайæгтæ цардæй,
уони таурæхъ.
Аци таурæхъ радзорæг ма минкъий сувæллон ку адтæй,
уæд æй фегъуста, Хъантемурти Ахмæтæй, фæстæдæр Туркмæ
рафтудæй. Хъантемури-фурт е ’мбали хæццæ бафтудæй еухатт
Ногъай будуртæмæ æма еу уосонги фарсмæ бадгæй фæууидта
хъæбæр зæронд лæги. Ахмæт е ’мбалмæ гъæрæй куд сдзурдта,
— аци лæгбæл дзæвгарæ æнзтæ цæудзæнæй, зæгъгæ, уотæ ба
151

сæ цормæ бацудæй еу .æригоигомау лæпполæг æма сæ дигоро*
нау бафарста, кæцæй æрбацудайтæ, зæгъгæ.
— Дигори комæй, дзуапп ин равардтонцæ етæ. Бæлвурддæр
ба ци рауæнæй?
— Стур Дигори зилдæй, Къуссуй гъæуæй.
— Уæ муггаг ба кæмæй æй?
— Хъантемуртæй. Еци хабар фегъосгæй и лæг хъæбæр ба-
цийнæ кодта, æ царди ма Хъантемурти муггагæй еу адæймаг
ке фæйдта, уой туххæй. Ахмæтетæмæ еци гъуддаг æнæцæмæ-
дессагдæр нæ фæккастæй æма ’й фæрсунтæ райдæдтонцæ. Но-
гъайаг бафарста Ахмæти, уæ тургъи ма кæрдту бæласæ ирæ-
зуй, зæгъгæ:
— Нæма бахускъæ æй, — дзуапи ин равардта Хъаитемури-
фурт.
Еци бæласæ æз ниссагътон, загъта ногъайаг. Раздæр æз уоми
цардтæи, согмæ ба цудтæн будурмæ ÆхсæрисæрмæДъуссуй сог
æркæпæн ке некæми адтæй, уомæ гæсгæ. Еухатт ба мæ хæццæ
кæрдту бæласæ фалластон æма ’й ииссагътон. Фæстæдæр пæ цæ-
рæпбунат раййивтан Æхсæрисæрмæ. Уоми берæ фæццардан,
уæдда иæмæ æрбалæбурдта хъримаг хан, уацари нæ райста
æма нæ Ногъай будуртæмæ фæккодта. Нæ мулк, нæ гъæздуг-
дзийнæдти хæццæ хецæн кæнуи нæ ке нæ фæндадтæй, уомæ гæс-
гæ сæ туппурти хурфи банигæдтап. Астæуккаг туппури хурфи
æвæрд æнцæ æлдари гъæздугдзийнæдтæ, æ фæрстæмæ, уонæми-
ти ба нæ ахили инпæ адæми хæзнатæ. Кæд уæ еци гъæздугдзий-
нæдтæ гъæуицæ, уæд сæ æркъахетæ. Еци хабæрттæмæ игъосгæй
Ахмæт ииккидæр ниддес кодта, лæгбæл цал анзи цæуй, уобæл.
Ногъайаг бахудтæй æма нихæси ци зæронд лæг бадтæй, уомæ
байамудта , мæ кæстæр фурт æй, зæгъгæ, уæдта ма пн иикки-
дæр ес дууæ хестæр фурти, фал сæ фур каргуиæй сæ бои фес-
тундæр пæбал æй. Цæмæй ибæл Хъантемури-фурт баууæидтай-
дæ, уой туххæй æй ногъайаг бахудта уосонгæмæ æма ии иниæ
дууæ фуртей дæр фæууинуи кодта. Уой фæсте ма ногъанаг
цæйбæрцæ фæццардæй, уæдта Хъантемури-фурт туппуртæ
скъахта æви пæ, еци хабæрттæ ба нæбал ’сбæрæг æицæ.
Сахи æфсад Гæлиати куд æрбадтæй.
Раги замани Гæлиати гъæумæ тухæ кæиупмæ æрбацудæй
персайнаг шах. Гæлиати гъæу уæд æвæрд адтæй, пур кæми æй,
уомæр 1/2 версти уæддæр цæгат-скæсæпæрдæмæ. Сах е ’фсæд-
ти хæццæ æрбунат кодта гъæуи ракомкоммæ бæрзоид тсгъæ-
бæл æма сæ уордиги æхсуи райдæдтопцæ. Дзæвгарæ рæстæг
152

а?ртсголæг&нгути къохи исци æфтудæй. Æппупфæстаг (за сиИ
фенхус кодта еу фиййау, — коми иннæ фарсæй имæ хæтæ-
лæн низзаргæй. Фиййау ин баамудта, цæмæй шах хæрæгæн цал-
дæр бони цæнхæ фестæрун кæна, дон ин пæ ратгæй, уæдта ’й
раскъæра. Шах уотæ бакодта, цалдæр боии æрмæст цæнхæ фæ-
ллæвардта хæрæгæи, уæдта ’й раскъардта. Хæрæг игуæрдæимæ
фæллигъдæй æма еу рауæн æ сæфтæгутæй зæнхæ къахун рай-
дæдта. Цалдæр минут?ей фæсте зæнхи буни донуайæн фегон
кодта æма си ниуазунбæл фæцæй. Шах еци донуайæн æрæхгæ-
пун кодта æма гæлиаттæгтæн æнæ донæй сæ бон ку нæбал ад-
тæй, уæд сæхе равардтонцæ уацари. Еци донуадзæпи фæдтæ
ма, дан, бæрæг æнцæ абопи дæр.
Адæм Къæмунти куд æрцардæнцæ
. Адтæй æртæ æнсувæри: Суои, Ос æма Картыл. Картыл цæр-
гæ байзадæй æ бунати æма иссæй гурдзиаг адæми рагфиддæл.
Суоп æрбуиат кодта, Сванети пур кæми æй, еци бæстихаййи æма
’й абопи дæр хонунцæ уой номæй. Æртиккаг æнсувæр Ос ба æр-
цардæй Уæллагири коми, æма, дан, ироп адæм уомæй раптæс-
тæнцæ. Осæн æ хестæр фурт бафтудæй Дигоргоммæ æма уоми
бундоронæй æрцардæй. Оси байзайæггæгтæй дууæ æнсувæри
Хутчер æма Дзинга адтæнцæ. Хутчер — хестæр æнсувæр, æр-
цардæй «Каритини» хонхбæл. Адтæй ин фурт Челбагоп, уомæн
ба Къæмунон — Насир. Къæмунон — Насир æхецæн цæрæн бу-
натæн равзурста, пуртæкки Къæмунти гъæу ци рауæн æй, уой.
Гъæу дæр схудта æхе иомбæл. Еу къуар рæстæги фæсте ба Уæл-
лагири комæй æрбацудæнцæ ардæмæ тухгæнгутæ æм’а Къæмуп-
тæбæл æртеголæ æн’цæ. Гъæуи цæргутæ сæхе бафснайдтопцæ,
иуртæккæ дзиуарæ кæми æй, уой размæ мæсуги. Уæллагирæг-
тæп саз къохи дзæвгарæ рæстæг нсци æфтудæй, уæдда къæмун-
тæгтæ сфæпдæ кодтонцæ уонæбæл сайдæй рацæун. Сæ мæсуг-
мæ бацæуæн ци хедбæл адтæй, уой буцæугæиæитæ ниллух код-
топцæ, уæдта знæгти æхсгæ дæр нæбал кодтонцæ. Сæ сайд æз-
иæгтæбæл æрцудæй, уæллагирæгтæ бапгъалдтонцæ фæттæ сæ-
мæ иæбал ес, зæгъгæ, æма æмгурфæй сæхе бакалдтонцæ хед-
бæл и мæсугмæ. Хед сæ бупи ниттудта æма буписæвд бацæнцæ.
Къæмуиоиæн адтæй фурт — Тобой. Уой доги къæмунтæгтæ
сæ цæрæн фадуæдтæ фæуурухдæр кодтопцæ/ Тобой хонхи цæ-
гзтварсæрдигæй саразта цæрæн федар, æ цæуæт ку байрæзтæн-
цæ, уæдта самадтоицæ мæсуг хорискæсæпæрдиги. Еци мæсуг
ма нерæнгидæр æгас æй æма ппмад цæуй Къæмупти тæккæ ра-
гондæр азгъунстбæл. Нуртæккæ си цæруй Дзилихтæй еу бийнон-
153

I
тæ. Таурæхъ куд зæгъуй, уомæ гæсгæ уæллагирæгтæ хъор^дард-,
тоицæ мæсуг дасгути архайд. Бонигон ци самайонцæ, уой син
изæрæй ба нийхалионцæ. Мæсуг амадта Тобойи фурт Гог. Ца-
липмæ ма-суг амад фæцæй, уæдмæ Гог дæр æ бийнойпаги хæц-
цæ æрзæронд æнцæ, зæнæг ба син н’ адтæй. Еухатт ба, дан, Го-
ги бийнойнаги мадæ изæригои æздахтæй сæ хæдзарæмæ æндæр
гъæуæй. Гъæумæ ку бахæстæг æй, уæд мæсуги сæрмæ фæууид-
та сайтæнтти. Етæ кафгæ-кафгæй зæрдтонцæ, — Гогæн, дан,
фурт райгурдзæнæй, Бæтæ хундзæнæй, Æфсати ба уомæн йе
’рдхуард уодзæнæнй. Æма æцæгæйæр Гоги уосæ баæиæуодба-
рæ æй æма ии райгурдæй фурт. Сайтæитти зардмæ гæсгæ ибæл
æцæгæй дæр ном сæвардтонцæ — Бæтæ. Биццеу иссæй хуæрз-
арæхст æма рæстдзæвийнæ цауæйнон. Хаттæй гъæдти æма
кæмтти, цагъта аллихузон сирдтæ: æрситæ, домбæйттæ, сæгтæ,
тускъатæ, дзæбодуртæ æма æнд. Фал бабæй сæмæ уæллагирæг-
тæ нæуæгæй лæборун райдæдтонцæ. Е ба адтæй Бæти фурт Нæ-
уæги доги. Зпæгтæ дууæ дехи фæцæнцæ, сæ еутæ бæхгинтæ, ин-
нетæ ба фестæг æфсад. Бæхгин æфсади раздзæуæг адтæй Цæ-
ликки-фурт Асипихъ. Асииихъ бацудæй бунти донгæидти, фес-
тæг æфсад ба сæрти хуæпхтææрдигæй. Мæсугмæ ку бахæстæг æй,
уæд нигъгъæр кодта, мæсуги æхе ка бафæсвæд кодта, уонæмæ:
—«Уæддæр пи нæ раервæздзинаптæ, кæд ций фæидуй федар ба-
римахстайтæ уæхе. Уæ нæлгоймæгти уин цæгъдгæ кæндзинан,
силгоймæгти æма сувæллæнтти ба уии хæлæфтæ æма хæдæнт-
тæбæл æййевдзинан». Нæуæг ба имæ мæсуги- сæрæй радзурд-
та:—«Цалинмæ нæ хъримаг æхсæпгæрзтæ æгас уонцæ, уæдмæ
уæ къохи пеци бафтуйдзæнæй», зæгъгæ, æма ’й æрæхста æма
ии æ рахез уæраг раморæ кодта. Асинихъ цæфæй бацудæй фес-
тæг æфсадмæ. Уони æхсæн ба имæ еу знаги цæстæй кастæй, æ
уоси хæццæ ибæл гурусхæ кодта æма сæмæ Асинихъ ку фæц-
цæйхъæрдтæй, уæд имæ нигъгъæр кодта: «Дигорæнттæ иуазгутæ-
бæл хуарз ауодагæ ’нцæ, сурх зæлдагæ хъумац дин ралæвар
кодтонцæ, æнгъæлдæн». Асинихъ ин цæфæй дзуапп равардта:
—«Куййи къæбис. Дæ къохтæй мин дæ бон ци не ’ссæй, уой мин
зæрдæй бакодтай». Нури уæнгæ дæр ма Цæликки-фуртæн æхе
æма æ цæфти туххæй зартæ байзадæй.
Хутгери æнсувæр Дзинга ба æрцардæй К/ьæмунти хонсар-
нигулæнварсæрдигæй хонхи тегъæбæл. Æ бийнойнаг Эльди хат-
тæй æ теу Хутгери хæццæ. Еухатт, дан, Дзинга, даргъ балций
ку рандæй, уæд æ уосæ ба æнгъæлмæ кастæй æ хуæзголмæ, фал
ку нæ зиндтæй, уæдта æ фурмæстæй хурхдон ниуазун райдад- "
та æма си ~фæтъæпп æй. Æ бийпойнаги фæсмæрдæ Дзинга нæ-
уæг’уосæ ракурдта æма, Зæйуати муггаг ци бæстихайии цар-
дæицæ, уордæмæ раййивта æ цæрæи бунат. Адтæй ин фурт Би-
154

дзига, уомæн ба Уалиа. Дзингай фæстагоптæ нуртæккæ хæесун-
цæ Байсонгъурти муггаги ном, Хутгери байзайæггæгтæ ба æн-
цæ Тобойтæ.
Баделиати таурæхътæ
Баделиати рагфиддæл Бадели Дигорæмæ æрбафтудæй раги
кæддæр Мадзарæй. Дигорæ ’й байуазæг кодтонцæ. Баделий
агъоимæ дигорæиттæ иæ зудтонцæ топп æма топпи хуасæ ци æй,
уой, сæ тохæндзаумау адтæй саздахъ. Баделимæ адтæй топп
æма сии ниллæудтæй сæ фонсæн гъæуайгæсæй. Æ топпæй сæ
Бадели хуæздæр гъæуай кодта, дигорæнттæ сæ саздæхътæй сæ-
хе ци гъæуай кодтонцæ, уомæй. Уой туххæй ин дигорæнттæ ра-
вардтонцæ, æ бæхи фагæ хуасæ кæми никкарстайдæ, уой бæр-
цæ зæнхи гæппæл. Еци зæнхæ æй Махческæмæ хæстæг æма ма
’й абони дæр адæм хопунцæ «Баделий хуасгæрцæ». Бадели уо-
сæ ’ракурдта лезгораг Уанити кизги’ æма ин исæнтæстæй æртæ
фурти: Туйгъан, Хъубади æма Абисал. Уопæй ба равзурдæнцæ
Баделиати æртæ муггаги: Туйгъантæ, Хъубадтæ æма Абисалтæ.
Изæрæй фурфæлладæй ма туххæй бахъæрдтан нæ хуссæи-
тæмæ æма нæбæл миститæ кæд цийфæндуй рауайæ-бауайæ код-
тонцæ, æхсæукъитæ ба нин пæ тог цъирдтонцæ, уæддæр тарф
фунæй бацаи.
Хуцаубон. 3 август. Абоии ’й балæдæрдтæп, æхсæнадон хæ-
дзарæ ахæссун хуарз ке нæй, уой. Сæумæй райдæдтонцæ къан-
цæлари размæ æмбурдтæ кæнуп гъæуи цæргутæ. Гъæуама тæр-
хонгæнгутæ æвзурстайонцæ дууæ гъуддаги. Тæрхоидони иуæнг-
тæмæ хаунцæ гъæуи стъаршип, æртæ тæрхопи лæги æртæ рав-
зурст лæги æмæ писæр.
Фиццаг гъуддаг: кадæр кæбæлдæр фаутæ æримиста.
Дуккаг. Гъæуи æргъауæй фесавдæй дууæ гали. Фудгии ка
кодта, уæдта фудгин ке кодтонцæ, етæ сæ кæрæдзебæл, куд сæ
боп адтæй, уотæ фæдесгъæр кодтонцæ. Адæм дууæ дехи фæцæн-
цæ æма сæ еуетæ фудгинти фарс кодтонцæ, ипнетæ, ба фудгин
сæ ка кодта, уони фарс æма си алкедæр æ гъудитæ дзурдта. Са-
уæпгæ изæрдæлингтæмæ рахаста тæрхон. Æппунфæстаг писæр
æ кпуиуги пиффннста тæрхонгæигути рахаст упаффæ. Дуккаг
сæумæ мæ мæ цæмæдесдзийнадæ истухсуп кодта æма сфæпдæ)
кодтон тæрхопдопи киупугæмæ æркæсуп.
Мæхуæдæг юрист нæ дæп, фал барадон фарстатæ ка æвза-
руй, уонæн ба баунаффæ кæпуи мæ боп æй, хъæбæр берæ цæ-
мæдессаг æрмæгутæ ’ссерæи ес, алли къанцæлари дæр ци уæхæп
киунугутæ ес, уопæми. Берæ æгъдæуттæ æма бунæттон закъæн-
155

ттæ фиист æрцудæй «Сборпики сведений о 1<авказе и кавказ-'
ских горцах», зæгъгæ, еци киупугн, фал куд бафеппайдтон, уо-
темæй ба пикки цæмæдессагдæр æрмæгутæ абони уæнгæ дæр.
хаст нæма æнцæ киуиугутæмæ. Иæ бони фулдæр хай фесавдæй,
фал изæрæй адæм ку рахæлеу æнцæ, уæдда нип писæр æрбахас-
та самовар æма, гъæуи хецау пии ци карк снивонд кодта, уой.
Уой хуæдфæсте ба пип биццеутæ æрбахастопцæ, сæхе ахæст фа-
лертæ. Еузагъдæй, не ’хсæвæр аци хатт мæскуйаг къансервтæй
нæ рарвистап, фал æцæг мийнасæ бакодтан. Фал бустæги æх-
цæуæндзийнадæ ба нип никки фæстæдæр æрбахаста Гатуй-фур-
ти æрбацуд. Æ хæццæ ма адтæицæ Мæхчески саугин æма мили-
циопер Алагирæй. Куд рабæрæг æй, уотемæй Гатуй-фурт Стур-
Дигори æ гъуддæгтæ бакодта æма фæстæмæ здахтæй сæхемæ.
Кæрæдзебæл хъæбæр бацийнæ кодтан. Нæуæгæй бабæй нæ аз-
гъупст адæмæй байдзаг æй æма устур деси хæццæ игъустонцæ
мах дзубандитæмæ. Нæ ми раервазтæй, ирон адæм муртадтаг
дипбæл пе ’ууæндтæнцæ æма ци дзиуæрттæмæ кувтонцæ, уобæл
дипамонæг Гатуй-фурти бафæрсун, уомæи æма уой размæ бу-
пæттон адæми еци дзиуæрттæбæл ку бафарстои, уæд мин сæ
бæрæг-бæлвурдæй неке разагъта. Куд рабæрæг æй, уотемæй æгæр
хуарз дæр ма зудтонцæ изæдти ыæмттæ, фал син сæ кой кæнун
ба пæ уарзунцæ. Гатуй-фурт мип радзурдта еу хабар, кæци æр-
цудæй 1876 анзи.
Къæмунти рагæй æрæгæмæ Атайти хæдзари адтæй назуй
къудурон, пимадтонцæ ’й сæ муггагæн гъæздугдзийнадæ æма
фарпæдæттæг дзиуарæбæл, æрмæстдæр син æй 1876 анзи басо-
дзуп кодта пеци саугин.
Къæмупти дзæвгарæ æрмæг æрæмбурд кодтон æма ме
’мбæлццопи хæццæ баупаффæ кодтан дуккаг сæумæ Стур-Ди-
горæмæ рараст уп. Алагири пъпристæф мип бафæдзахста, цæ-
мæп нæ хæццæ райстайнæ Гатуй-фурти хæццæ ци милициопер
адтæп, еци милициопери, æ сæр мæ ку багъудайдæ, уæд мæ бал-
ций. Æз ибæл берæ фæссагъæс кодтон — райсоп æй æви нæ?
Бупæттоп цæргутæ милпцæ хопунцæ, æфсæддон службæмæ бар-
вæпдонæй ка бацæуп,æма полицæйæгтæй, цомагæнгутæй ка фæк-
косун пъиристæфтæмæ æма округи хецæуттæмæ, уæхæн лæгти.
Æдеугурæй ирæпттæн уæхæн кусти ес 100.
Службæ кæпунцæ цалдæр анзи. Уой хæццæ ба еу мæйæ фæ-
уупцæ служби, иннæ мæйæ ба сæ хæдзæртти. Сæ мæйи мизд
хъæртуй 10 сомсмæ. Сæ уæлсдарæс — цохъа æма бухарходæ,
сæ хуæцæнгарз—дамбаца, хъæма æма æхсаргард. Иииæ ху-
мæтæг ирæнттæй хецæн кæпунцæ æрмæстдæр сæ пъагæиттæй.
Милицæн арæхдæр ихæсгопд æрцæуй бæрпоп косгути бунат-
бæл сæмбæлуп кæпуп. Аци милицæ дæр гъæуама цудайдæ мах
156

хæццæ, æрветгæ ’й ракодтопцæ. Бафарстон ин æхе фæидои фæ-
стæмæ æй фæидуй мæ хæццæ Стур-Дигормæ цæуп æви нæ, уо-
бæл æма мин балæдæруи кодта, цæттæ ке æй, фал æ бийнонтæ-
бæл дæр ке исæрхун æй. Уомæ гæсгæ ба æй мæ хæццæ нæбал
райстон,- фал æй рауагътоп сæхемæ, æ хæццæ ип пъиристæфмæ
пъисмо ниффинсгæй, æ сæр мæ ке нæ багъудæй, уой туххæй.
Хъæбæр бацийнæ кодта милиционер. Фæсæхсæвæр бадзубанди
кодтан Кьæмунтæй еу лæги хæццæ, кæци сарази æй бопæн 1 сом-
бæл нин æ бæхтæ ке ратдзæнæй æма æхуæдæг дæр нæ хæццæ ке
цæудзæиæй, уой туххæй...
4 август. Сæумæ ирд адтæй, фал сатæг. Къæмуитæ аллирди-
гæй дæр хуæнхтæй æхгæд ке æй, уомæ гæсгæ си хор æрæгæмæ
скæсуй. Æндæкъæсæрмæ рахизтæн пæ талиигæ æма æнæфснайд
лæгæтæй. Æндæуоддæр хæдзари тургъи^ гъазтонцæ майдард
бæгънæг биццеутæ. 6-аиздзуд сувæллæпттæбæл уæледарæс уогæ
дæр нæ фæууй, уоиæй хестæртæ ба сæхе æмбæрзупцæ дивилтæй.
Кизгуттæбæл сæ минкъийæй фæстæмæ дæр фæууй уæледарæс.
Дæлиау донгонæй ци къахнад цæуй, уобæл схард кодтонцæ
дондзаутæ — фургуст æма цардæфхуæрд силгоймæгтæ сæ гъæ-
дип къустелтæ сæ рæгъти, уотемæй. Уогæ ба ци стур пайда æй
уаргъ хæссунмæ еци цæрæг уод, бон æртæ хатти дæлиау-доп-
гонæй уæлтегъæмæ уæззау къустелтæ ка хæссуй. Мæпмæ дес-
саг кастæнцæ, гъæуи лæгтæ æма лæхъуæптæ ’нихаэси уотоид дзæ-
гъæл дзубандитæбæл сæ рæстæг ку æрветионцæ, сци рæстæг ба
дууæ путемæй фулдæр кæми цæуй, уæхæн идзаг къустелти хæц-
цæ, сæ рæзти силгоймæгтæ ку ссæуидæ, уæд сии ка пе ’пхус
кодта, етæ. Фæндагбæл иæлгоймаги хæццæ фембæлгæй ии
силгоймаг над радтуй. Æ бон нæй лæгмæ ести сдзоруп, уæдта
иæлгоймагæн дæр ходуйнаг æй силгоймаги хæццæ гъæунги дзу-
бандибæл æрлæуун, æгадæ æй кæцуй. Цæмæдессаг мæмæ фæк-
кастæй, фембæлгæй куд дзæбæх салан келан кæпунцæ пæлгой-
мæгтæ сæ кæрæдзей хæццæ, е дæр: зæгъæн, «Дæ фæндаг раст
уæд», «Дæ цæрæнбон берæ уæд», «Хуцауи хуарзæпхæ дæ уæд
æма берæ æидæр уæхн гъуддæгутæ. Еци рæстæг силгоймагæп
ба æрмæстдæр еунæг хузи арфæ ракæнун æмбæлуп: «Зæрдирай
уо». Дууæ къуæрей фæддæп Ири кæмтти, фæууидтон берæ сил-
гонмæгти, фал си æ цъухи дзурд ба некæма^п фегъустон. Хатгай-
еу нæбæл фембæлионцæ дууæ силгоймаги сæ медастæу дзубан-
дигæпгæй, фал нæ идардмæ ку фæууипиуопцæ, уæд сæхе фæсиад-
мæ баесиопцæ сæ дзубанди фæууадзгæй, цæмæй нин фæидаг
равардтайоицæ, уой туххæй.
157

Иристони нæлгоймаг æма силгоймаги ’хсæн ци рахастдзи?}|!
нæдтæ ес, етæ дæр мæмæ хъæбæр дессаг фæккастæпцæ. Уогай;
етæ хауицæ куд нæлгоймæгтæмæ, уотæ силгоймæгтæмæ дæрт'
Зæгъæн, арæх лæг хъæбæр берæ фæууарзуй æ цардæмбали--'
фал ходуйнагбæл иимад æй, уони еумæ хецæнæй баййафуп, æга-;
дæ æй. Хъæбæр бафхуæрдзæнæ нæлгоймаги, уосгин æй æви нæ,
кеиæ æ уоси æнæпездзийиадæ куд æй, зæгъгæ, æй ку бафæрсай^
уæд уомæй дæр. Силгоймагæн нæ федауй æ лæги хæстæгутц,
хæццæ æмбæлун æма си æхе уомæ гæсгæ римæхсуй. Силгоймаг
гъæуама айдагъ еске цори пæ, фал æхе сувæллæптти рази дæр^
æ лæгмæ æ номæй ма дзора. Еци æгъдæуттæ айдагъ гъæути æн-;
хæстгонд нæ цæуицæ, фал ма сауæнгæ Владикавкази дæр, кæд
имæ европæйаг культурæ фæххæстæг æй, уæддæр. Мæ еу ирон
зоигæ мин куд радзурдта, уотсмæй су ироп болкъоиæн æ кизгæ
адтæй æфсæнвæндагмæ хæстæг гъæутæп еуемæ киндзи цуд
æма фæссæйгæ æй. Ласуи æй багъудæй Владикавказмæ сæйгæ-
донæмæ. Дохтур æй æ лæги муггагæй ку бафарста, уæд нифсæр-
ми æн, æ муггаг нæ, фал ма ип æ ном зæгъун дæр иæ бандиуд-
та, рецепт ин фипсгæй. Кенæ ба лæг ’ссудæй гъæуæй æ цардæм-
бали бабæрæг кæнунмæ, фал уосæ ци хæдзари æрфусуи кодта,
уордæмæ бацæуп ба не ’ндиудта æма хизта, цалинмæ ракастæн-
цæ, у.æдмæ.
Уæхæн æфсарæ ес фурт æма мади ’хсæп дæр. Фурт гъæуама
ку бадæргъомбæл уа, уæд æ мади цормæ уагъд хæдони ма цæ-
уа. Берæ уæхæн æгъдæуттæ ес ирон адæммæ, фал уæддæр сæ
цард ба æрветупцæ, уолæвд кæми нæ фæффагæ кæнуй, уæхæн
цъумур æма смаггæнагæ хæдзари. Уогæ еци лæгæти хузæп цæ-
рæнтти æгъдаубæл федардæр хуæцунцæ адæм, устур горæтти
сугъзæрийнæй фæлуст райдзаст уæтти ка цæруй, уопи хæццæ
рабаргæй.
Силгоймаги цард кæд ций фæндуй зип æма уæззау уавæр-
ти цæуй, уæддæр ирон нæлгоймаги кадæн бафеппайун æмбæ-
луй, хъæбæр ефстагмæ ке баййафуй æфхуæрд силистæг, æ хæц-
цæ ефстагмæ ке æрцæуй хилæ, никки æстæндæр ба къох исист.
Силгоймаги ниццæвуп устур æгадæдзийнадæбæл пимад æп. Зæ-
гъæн, се ’хсæн уæддæр хъаугъа ку ’рцæуй, уæд силгоймаг æ цæ-
гатмæ рандæуп тæргайи, æма æ фæстæмæ раздæхунбæл берæ
хъиамæт багъæуй пæлгоймаги хæстæгути корæг цæугæй цихха-
тир кæнупи туххæй.
Цалипмæ мæ кæсæн цæститæп — бипоклæй цъетсмæ кастæп,
уæдмæ мæ алливарс æрæмбурд æнцæ цалдæремæй æма мæмæ
кастæнцæ дссгæнгæй. Сæхе дæр сип ракæсуп кодтон уонæй æма
сæмæ хъæбæр дессаг æма æхцæуæп фæккастæй. Уогæ хуæих-
бæсти цæрæг. адæм æнæ уæхæп кæсæптæй дæр лæгъуздæр пæ
158

уииунцæ. Зæгъæн, мæнмæ кæсæнтæп сау стъæлфæ ка зиндтæй,
уоми етæ уидтонцæ гал...
Æппупфæстаг нæ идарддæри фæидагмæ срæвдзæ ан æма ра-
пæхстæр ан цуппаремæй Стур Дигорæмæ...
Нæ фæндагбæл разæй адтæй Къæмуити хузæн рагои гъæу
Гæлиатæ цуппар галауаней хæццæ, кæцитæ зипдтæпцæ дзæв-
гарæ бæрзонддæр ипнæ хæдзæртти ’хсæи. Цидæр зæрдæунгæг-
гæнæг хузæ сии ес еци астæуккаг æности арæзт галауаптæ, мæ-
сугтæ æма хæдзæрттæн. Ами алли дор, алли циртдзæвæп дæр
дзорæг æй гъæуи цæргути рагфиддæлти цардбæл. Еудадзуг си
зин цард, уазал æма стоиг ке ’æййафунцæ, уомæ гæсгæ гъæуи
цæргути нимæдзæ хъæбæр сабургай ирæзуй. Уомæ гæсгæ си
пæуæг арæзт хæдзæрттæ æицæ æстæп, ци авæртти цæрунцæ,
уонæбæл ба цæуй цалдæргай сæдæ æизтæ. Зæгъæп, ескæци бий-
ионти нимæдзæ ку баберæ уй, уæдта сæйраг хæдзарæбæл фæр-
сæрдигæй бафтаунцæ уатгонд. Алли хæдзари хецау дæр дип æн-
цонæй банимайдзæнæй æ фиддæлтæй фондз фæлтæрей уæнгæ.
Гæлиатæмæ ку бахъæрттан, уæд еу ыарæг гъæунги æрхизтан
пæ бæхтæй. Уайтагъддæр нæбæл æрæмбурд æнцæ цæргутæ, ба
нæбæл цийпæ кодтонцæ, феихус пин кодтонцæ нæ бæхтæй æр-
фестæг унмæ. Нæ хæццæ ци старшип рацудæй Къæмунтæй, е
пи ракурдта, цæмæй ин Гæлиати æ хæстæгутæмæ иуазæгуати
саккаг кæнæн. Дорип бадæнтæбæл нин нимæттæ райтудтонцæ
æма нæ æрбадун кодтопцæ. Уалинмæ мæсугæй рахизтæй зæ-
рондгомау лæг, æ фæсте ба æригон лæпполæг бæгæпий дорини
хæццæ. Гагидæуттæ райдæдтонцæ. Фиццаг сикъа æ къохмæ рай-
сгæй зæронд лæг æ ходæ исиста æма ковун райдæдта, æгъдау
куд амудта, уомæ гæсгæ. Арæхдæр сæ кувди ’ссерунцæ Устур Ху-
цауи, паддзахи æма болкъоии (округи хецауи) цæрæпбон. Ирæпт-
тæмæ паддзахи фæсте уомæй уæлдæр лæг цæстивæрди неке ес.
Кувтонцæ Уасгергийæн, Уацеллайæп, Рекомæн æма иппæ изæд-
тæн. Еци рæстæг уоми кадæриддæр адтæй, етæ сæ ходтæ исис-
тонцæ æма æмхузопæй кувдбæл аммеиæ загътопцæ. Уæдта ра-
уагътонцæ иннемæн æма уотæ идарддæр, цалипмæ дорин не
’сревæд æй, уæдмæ.
Еу цалдæр минути ку рауадап Сонгути дони комæй, уæд ра-
хизтан Уæллагкоми арæнтæй Тъæпæп Дигорæмæ. Уæллагкоми
берæ цæрæг адæм ес, уомæ гæсгæ ба æицæ зипвадуат уавæрти.
Сауæнгæ, уотид минкъий зæпхи гæппæл дæр æй дорип горенæй
æхгæд æма хуæрззилд. Гъæдтæ си æстæн æнцæ, уæрдунтæп си
цæуæнтæ нæййес æма æд сæрдæ-æд зумæг, бæрзоид хуæпхрæ-
бунти ци хуасæ пиккæрдупцæ, уон ласунцæ цоиæгътæп, галтæ-
бæл. Сæ фонс æнцæ листæг æма мæллæг. Сæ тæккæ устурдæр
гал дæр æй махмæ еугæрдуг стори асæ. Рæстæг си æхе тагъд ке
159

æййевуй, уомæ гæсгæ фулдæр хатт хуар ие «сцæттæ уй, зæтхæ^
си берæ пæ таупцæ, фал ке байтаупцæ, е дæр фулдæр хатт
тиллæг пæ радтуй. Хецæп гъæути ба ма сауæигæ маргъ дæр пæ
дарупцæ. Æма кæд сци еугур ранимад зипвадуæттæй идзаг æй.
медбæстæ, сæ уавæртæ лæгъуз æпцæ, уæддæр си берæ гъæутæ
ес. Сонгути дони галеу фахсбæл æицæ Хонсар, Уæхъæцæ, Мæх-,
ческæ, рахес фахсбæл ба: Фæспæл, Мæстипокæ, Тауиттæ, Фæ-
рæскъæттæ —се ’гас дæр æпцæ æдеугурæй 15 верстей медæги
æвæрд.
Еу цалдæр мипутти æрфестæг дæп рагои гъæу Уæхъæци цо-
ри, профессор Антонович æ дзиппидаргæ киупуги ами ци цирт-
дзæвæпи кой кодта бердзейнаг фипстити хæццæ, уой кæд иссе-
рипæ уæлмæрдти, зæгъгæ, фал пеци бафтудæп мæ арми. Гъæуи
цæргути дæр фæффарстон, фал мип си пеке пеци бæлвурд ра-
загъта, бунæттон цпртдзæвæптæмæ ба кæд лæмбуиæг æркæсти-
тæ кодтон уæддæр. Сæ еуетæ æицæ цуппаркъумон, æ бæрзæндæ
метр хуæздæр, дорæй даст, сæрбæл ба цалдæр фæлтæремæй
къæйдортæ æвæрд. Еу циртдзæвæнбæл уæхæн къæпдорти цæпд-
æвæрд баиимадтон— 12, æ фæрстæ æмраст даст пæ ’нцæ, фал
æнцæ тумбулгомау, сæрæй ба — еуетæбæл гуркъой хузи, инне-
тæбæл ба саги сиути хузи гъæдæй копд фæлгонц. Обæйттæ æн-
цæ цуппаркъумон минкъий уæтти хузæп æнæ сæрæхгæдæй. Ин-
нетæ ба æицæ дорæй амад хæдзаргæндти хузæп, къæйдортæй
æхгæд тæнгъæдæ сæртæ сæбæл æма си бахезæн цъасæ. Медæ-
ггæй къæйдорæй коид тæрхæгбæл æрæвæриопцæ зиап æма лæу-
уидæ уоми, цалинмæ хæдзари æндæр зиан не ’рцæуидæ, уæди
уæнгæ, уæдта раззаги зæнхæмæ æресионцæ, тæрхæгбæл ба пæ-
уæг зиан ниввæрионцæ. Æма обаймæ ку бакæсай, уæд си фæ-
ууиндзæнæ адæймаги стгутæ, сæри къудуртæ. Берæ рауæити
фæууипæи ес нади бплтæбæл хъабагътæ—цпртдзæвæнтæ. Етæ
ба æвæрд цудæпцæ, цæмæй, ка рамардæй, уони цæугутæ сæ зæр-
дитæбæл дардтайонцæ, уой туххæй. Уонæмæ кæсгæй мæ зæрдæ-
бæл æрлæудтæй рагоп уруссаг æгъдау—зпапи фупук естн æхгæд
дзаумауи фæпдаггæроп æвæруп цæгипдзæбæл. Æрæгиаудæр ци
зиаптæ æрцудæй, уони циртдзæвæнтæ ба æпцæ ирд хуарæптæй
фæлуст. Циртдзæвæии сæрккаг хаййи арæхдæр фæууй стъалу
конд, æ бунмæ дзиуарæ — крест, бунæй ба — зиаи кæд пæлгой-
маг адтæй, уæд си пæлгоймаги хузæ, кæд силгоймаг адтæй, уæд
та силгоймаги сорæт, æма æ царди хуæздæр цæмæ арæхстæй,
еци кусти дзаумæуттæй сстæйти хузтæ.
’ Зæгъæп, кæд пæлистæг адтæй, уæд циртдзæвæпбæл ес бæр-
цитæ, топпи хуасæ дарæн, кард, топп, дамбаца, æхсæ пикки
бупдæр ба бæхи хузæ, къуллау æма агувзæ. Æвæццæгæн, еци
160

хузтæ æвдесæн æицæ, раздæр марди хæццæ цирти дзаум&уттæг
ке æвæриоицæ, уомæп.
Нуртæккæ æгъдау æхуæдæг æнхæстгонд иæбал цæуй, фал
ма æ кæнои ба байзадæй хузæ кæнупи. Циртдзæвæнбæл фæууй"
гъæдæй конд гореи...
Стур-Дигорæмæ фæндагмæ цæмæй бахъæрдтайанæ, уой тух-
хæй нæ гъудæй Ирæфи доии сæрти бахезун. дæптти сæрти хед--
тæ æицæ каубидтнтæй конд æма сæбæл сæрæй ба над си-
къит æмбæрзт. æрсхуæцæптæ сæбæл пæнйес. Æма ибæл"
ку цæуай, уæд хед техъул-техъул кæнуй бæхи къæхти буни,.
Нйкки ба ма каубиди зихъирти æмбохгæ, доии гулфæнтæ уии-
гæй т&рсга* дæр кæпуй, Хатгай ба хед дони сæрмæ уотæ хæстæг
фæууй æма аз æртæхтæ æмбæлунцæ адæймагбæл. Нæ зонун,
нæй мæ бон зæгьун, адæймагæн ести æхцæуæпдзийнадæ радта,
уæхæн дони сæрти уæхæн хедбæл бахизт, е. Ирæфи доии фæйнæ
• фарси бунтондæр æндæр хузп æтх^г Уæллагкоми фæхсти хæц-
цæ сæ рабаргæй. Фиццагд’æр цæстнти рази февзурунцæ горцъе-
æфтуд фæхетæ, Хæрхауиндзæг къæдзæхти фæрстæ цæпдæвæр-
дтитæ уогæй æнцæ фæйнæхузи хуарæнæй хурст æнгæс. Хуæнх-
вæхстæ æма сæ цъоппитæ æнцæ нæзæ æма иазу гъæдæй æмæх-
гæд. Рауæиæй-рауæнти ба ком уотæ æрбанарæг уй æма Ирæфи
дони сæрти æртæ-цуппар гаппемæн багæпп кæпдзæиæ. Бунæт-
тон цæргутæ куд дзорунцæ, уомæ гæсгæ, дап, еу ирон лæпполæг
еци еу сæррæттæй багæпп ласта еу билгæронæй— иинемæ. Фæп-
даг цæуй кæми уæлвæндæгти, кæми ба бустæги дони æмæндзæр
æр уй. Кæми фæхстæ æнцæ гъæдæй æмбæрзт, кæми ба айдагъ
къæдзæхтæ. Цал æма цал хатти мæмæ хард æркæсидæ Ирис-
тони кæмттæбæл рацæугæй, нæ хузгæнгутæ аци алæмæттоп бу-
нæттæмæ ке некæд æрбаздæхупцæ æма æрмæстдæр мах, гур-
дзимæ фæндагбæл ци ес, уонæй хатдзæгтæ ке кæнæп Кавкази
хуæнхти, кæмтти æма дæнтти рæсугъддзийпæдтæн, е.
Раизæрмелтæ æй, уотемæй баевгъудан Москæ æма Одо-
лай гъæутæбæл æма рахизтан Стур-Дигори фæндагмæ. Надгæ-
рæнтти дордзæндитæй æхгæд дзæхæрати цорти цæугæн еу са-
хаттей фæсте, раталингæ æй, уотемæй бахъæрттан Стур-Диго-
ри бунæттон саугиии дуармæ. Гатуй-фурт нин куд загъта, уоте-
мæй саугинмæ адтæй, æрфусум кæнун кæми æмбалдæй, уæхæн
кæдзос уат. Саугин — гурдзиаг, иæ размæ тагъдгомау рауадæй
æма нин, дуармæ нæбæл фембæлгæй, балæдæрун кодта, æхсæ-
веуат æркæнун си нæ боц ке æй, фал æхуæдæг мархуа ке даруй,
уæдта Стур-Дигори фæстаг дууæ-æртæ апзей дæргъци тиллæг
ке не ’рзадæй, уомæ гæсгæ иуазæг байуазæг кæиунмæ бустæги
рæвдзæкъох ке нæ ’нцæ, уой. Уогæ нæ зæрдæ дæр нæ дардтан,
ами нæбæл устур таведзæ бакæндзæцæнцæ; уобæл дæр,
11 Ираф № 3
161

нæ зæрдæ дардтан иæ къаиссрвтæбæл. Нæ фæндаггон æмбæлт-
ти хæццæ иæ хурдзннтæ æрйстан, цай æма басæ сфунхтан. Сау-_
гии нæ арази кодта нæ хæццæ фингæбæл æрбадунбæл, фал æпп-
унфæстаг ба сарази æй æма нæ лæмбупæг æрфарста, нæ æрба-
цуди писан ци æй, уой туххæй. Зæрдæ нин байвардта, сæумæ
пæмæ ке æрбарветдзæнæй таурæхъгæнæг зæронд лæгти, уой
туххæй. Æма æцæгæй дæр æ дзурд исæнхæст кодта.
Сæумæй хъæбæр раги æригъал дæн æма къæразгæй æндæ-
мæ ракастæи. Уогæ æй къæразгæ схонæп дæр нæййес, уомæн
æма ибæл авгæ иекæд фæууй, растдæр уодзæнæй — хумæтæги
цъасæ зæгъуп. Мæ раком-коммæ гъæдтæй конд аргъауæндонæ,
минкъий тургъæ си бæрзоид горенæй æхгæд. Горен исамадта
бунæттон саугин æхуæдæг æхе къохтæй. Аргъауæндони размæ
рагон уæлмæрдтæ, обæйттæ. Аргъауæндони фæстети размæ
бурсæнтæ кæнуй Ирæфи доп минкъий къотæртæй æхгæд фæхс-
ти æхсæнти. Æригон фиййау биццеу æ фусти дзогæ фескъæруй
фопсхезнæмæ. Силгоймæгтæ фæццæунцæ кустмæ , сæ дзæхæ-
радæнттæмæ. Хуасгæрдæитæ æ.ма дзæхæраесæнтæ фæййеу æнцæ
ами. Цубурдзурдæй; Стур-Дигойрæгти мах ами æрбаййафтан
сæ тæккæ æиæевдæлондæр рæстæги. Аци коми берæ цæрæг адæм
ес. Стур-Дигорæй Хæресæрдæмæ рафæлгæсгæй зиннуй Къус-
суй гъæу,' иннецирдæмæ ракæсгæй ба Æхсæргин, никки уоддæр
ба Мосгæ. Еци гъæутæ, уæдта ма уони разæй ци гъæутæбæл ра-
евгъудан, уони цæргутæ æпцæ, кæдзос дигорон æвзагбæл ка
дзоруй, уæхæнттæ. Къуссуйæй æидæмæ гъæутæ нæбал ес, фал
ма си ес еугай цæрæг хæдзæрттæ. Цалдæр километри ма ку ба-
цæуай, уæд сæмбæлдзæпæ, Ирæф ци цъетейæй райдайуй, уобæл.
Фæсæфцæг рахесæрдигæй æицæ Ассий зæнхитæ, хонсарæрди-
гæй ба Сванетий зæнхитæ. Уотемæй Стур-Дигорæ адтæй мæ
Иристонмæ балций фæстаг бунат.
Аци фæсуат рауæпти, административон центрæй идарддæр
æвæрд рауæнти ма байзадæнцæ æцæг кæдзос дигорон адæм.
Цардбæллон, æхсаргин, сæ фидтæлти намусæй намусгин, Ба-
делиатæ æма Цæргæсатæн ка некæд бакумдта сдæлбарæ ун,
сæрбæрзоид, сæрнифс æма æхецæн кадæ кæнун ка зонуй, уæ-
хæн минеугутæй хецæн кæнупцæ Стур-Дигори адæм иннетæй.
Гакетгаузеи куд финста, уотæ æцæгæйдæр дигорон адæм æнцæ
индоевропæйаг, хъæбæрдæр- ба нсмуцаг адæмихаттмæ æнгæс.
Сæумæй нæ уат æрбацæугутæй ку байдзаг æй, уæд цума кæми-
дæр Гермапи гъæутæй ескæми адтæн, мæхе уотæ бангъалдтон.
Мудхузхелтæ си æпцæ фулдæр. Сурхвазæ цæсгонгинтæ дæр си
разинйуй. Сæ фупукхуз фæтæп буйиаг ходти, æд лолæ, миикъий
цъундæдзæстæ, устур, фал раст æма фæтæи фийти хæццæ. Уæл-
дай хъæбæрдæр ба мин мæ зæрдæбæл æрлæууп кодтоицæ дууæ
162

зæронд æрбацæуæг лæги немуцаг зæйхкосгути. Сæ лæдзгутæ-
бæл æицойнæгæнгæй мæмæ æрбацудæнцæ æма салам ратгæй,.
сæ кадæ-радæ куд амудта, уоци æгъдау бакæНРæй æрбадтæнцæ
стъоли фарсмæ æма райдæдтонцæ сæ таурæхътæ. Фиццаг сæмæ*
пгъосун ку райдæдтон, уæд си неци балæдæрдтæ!/. Сæ дзурд
цума иронау адтæй, фал Тагаурий æппундæр ка?бæл ие ’сæм-
балдтæн, уæхæн муртæ уадæицæ мæ гъостæ(/гл. Æмгъæлæсок
муртæ дзорунцæ æнхæстдæрæй, фиййæй рауолæфгæ муртæ ’ба
син дæттунцæ музыкалопдзийпадæ. .Шегрен 30-аг æпзтн кæроик
грамматикæмæ ци рагон дзурдти хузтæ бахаста, уопæбæл ма
федар хуæст æнцæ ами.
Æхе хуæдмипеугутæ багъæуай кодта, сæ фарсмæ фулдæр
адæм ци æвзагбæл дзоруицæ, уой хæццæ. Хæлæмулæ ке иæ кæ-
иуй, дигорон диалектæн æ еци гъæздугдзийнадæ дæр устур
цæмæдеси æфтауй æвзагертасгути. Ме ’мбæлццои г. К< фиддæл-
тæ дæр Дигори комæй рацæугæ æнцæ æма кæд æхуæдæг бустæ-
ги хуйрз и& арæхстæй дигоронау дзорунмæ, уæддæр æй лæдæр-
гæ ба хуарз кодта æма мин сабургай, иуæнггай дзурдта зæронд
лæгти дзубаидитæ. Уогæ нæбæл арæх сæмбæлиуонцæ уæхæп
дзурдтæ, кæцитæ æппуидæр не ’мбæлунцæ ирон диалекти. Дууæ
диалектей æхсæн йгъаугидзийнадæ, уруссаг дзурдæздæхти æх-
сæн ци хецæндзийн&дтæ ес, уонæй минкъийдæр нæй. Æма кæд
кæдзос уруссаг лæгй бои æй иннæ дзурдæздæхтæбæл тагъд-
гагъд киунуги бакæсун, уæддæр сæ лæдæргæ еугурæй нæ ба-
кæндзæнæй. Уотæ ами дæр. Фал уæддæр к К. фæрци гъæуи
хестæртæй ци текститæ ниффинстон, уонæй ба мæ бон æй днго-
рон æма Ирон æвзæгти ’хсæн хецæндзийнæдтæн хатдзæгтæ скæ-
иун.
Цалинмæ зæронд лæгти хæтхзг дзубанди кодтан, уæдмæ са-
хуарун ехи хæццæ ниййагайдта. Еци еу рæстæг аргъауæндони
мури дзæнгæрæг дæр райгъустæй. Ех уайтагъддæр фæцæй æма
Оунæттон саугин дæр рахизтæй еци сæрустурæй аргъауæндо-
нæй: — ехуард мури зæллангæй æз банцайун кодтои, зæгъгæ.
Сæрмагондæй мæ æрлæуун фæндуй дигорæмæ динамонæг
Ди бунати æвæрд æй, уобæл.
Фæсфæд гъæути ци дини косгутæ ес, етæ сæ ахургонддзий-
падæмæ æма сæ миутæмæ гæсгæ берæ уæлдæр нæ ’нцæ иннæ
Цæргутæй. Етæ арæхдæр фæуунцæ, раздæр саугинмæ диакъонæй
ка куста, æма цалдæр анзей фæсте ба фæлварæн ка равардта,
Уæхæн адæм. Аци гъæуй саугин дæр уой размæ инсæй анзи ба-
кУста диакъонæй, аргъауæндони аргъауп куд æнгъезуй, ци æгъ-
Дæуттæ си кæнуи æмбæлуй, уони уæлæнгæйтти сахур кодта
^ма косуй нур ба саугинæй, æ кусти нисанеуæг ци æй, уой ба
^мбесмæ дæр нæ лæдæруй. Фиццаг бакастæй е æй сувæллони

зæрди хецау, фæлмæпзæрдæ, коммæгæс, зæрдиагæй кæсуй д*к
ии киунугутæ ирон æвзагмæ тæлмацгондæй. Уруссагау зонуй
æрмæстдæр еу цалдæр дзурди. Æма кæд аргъауæпдони ес слаг
вайнаг æвзагбæл дини киунугутæ, уæддæр си кæсгæ ба некæд
пеке кæнуй. Диии æгъдæуттæ куд амонупцæ, кæци бæптти ци
æгъдау æнхæст кæнгæй, уони фегъосун кæнуй адæмæн, киуну-
гути цæттæ нисангонд ке фæууицæ, уомæ гæсгæ. Æнæуой ба
адæм сæхе барæ, е дæр æхе гъуддэегутæ кæнуй. Алли бийноц’-
тæп дæр, алли муггагæн дæр ес æхс дзиуарæ æма ип бæрæг-бæл-
вурд бæнтти косæрттæ никкæпунцæ. (Еци косæрттаг хуннуй ни^
вонд). Æма мийпасæ кæнуицæ, сæ рагфиддæлтæ куд кæнион^
цæ, уотæ. Ироп адæммæ некæми бафеппайдтон налатдзийнадæ/
мадта син мæнæ дин бустæги сæ сæри зунд нитталингæ кæна,;
зæгъгæ, еци минеуæг дæр сæмæ нæййес. Ци æгъдæуттæ æихæст
кæнуицæ дини æрдиги, етæ æпцæ æпдегæй æвдесгæ, диимæ сæ-
мæ ес матсриалистоп цæстæнгас. Ирон адæпмаг фæнди æхе ки-(
ристон хопæд, фæнди ба пусулмон, æ уодискондмæ, æ зунди ра-,
хастмæ æма æ миутæмæ гæсгæ æй муртаддаг. Æ динкæнунади,
куст æй, бæрæг-бæлвурд бæптти косарт ракæпун, дзиуарæмæ,
кенæ ковæпдоиæмæ бацæуп, раковуп, бупати дзиуари туххæй
базаруп æма уоййадæбæл Хуцаун рази е ’хæс фист æй. Еу дзи^
уарæй корунцæ фопси пимæдзæ фулдæр кæнуп, ’инисмæй хуари
æрзад фулдæр кæнуи, æртиккагæй, цæмæй сæ дзиуари незæй
бахеза æма уотæ идарддæр. Алли дзиуарæн дæр ес æхе бунат
æма кувдтити медæги æхе хай. Ковунцæ хори фурт Мæхæмæтæн,
сугъзæрипнæ Киристейæи, Мадæ-Майрæнæп æма иннæ изæд-
тæн. Уогæ уопæй бæрзонддæр бунати ба æвæрд æнцæ: Уасгерги,
Уацелла, Реком, Тогур, Алаурди, Фæлвæра, Æфсати æма
уотæ ид.
Ирон адæм аргъауæпдæнттæ нимайгæ кæнунцæ, фал сæмæ
цæугæ ба уотæ арæх иæ кæнунцæ. Аргъауæндæнттæй сæмæ
бæрзонддæр бунати æвæрд æнцæ сæхе бупæттоп ковæндæнттæ.-
Ирон лæгæп уæлдай пæй, аргъауæндони гурдзиагау, уруссагау
æви иронау аргъаунцæ, е. Сæ дипмæ цæстингас уонæн сæ сæри
зупди пиффедарæй фæлтæрæй-фæлтæрмæ æма ии киристон ди-
ни тæвагæ басæттупгъоп не ’ссæй. Æркæсуйпаг æй, Дигоргом-
мæ фиццагдæр ци дип парахатгæнæг-миссионертæ æрбацудæй,
уони архайд. \
Куд мин радзурдтопцæ, уотемæй къняз Абхазови балций
фæсте Иристопмæ æрбарвистонцæ гурдзиаг миссиопер Нико^
лай Самаргонови. Е гъæутæбæл зелгæй, дзиуарæ æфтаун æхе:;
бæл ка бауагътайдæ, уопæй алкæмæп дæр лæвардта 50 къапек-'
ки. Æма си уæхæи адæнмæгутæ разиндтæй 280. Еу пусулмой
164

хæдзарæ ба, даи, цæмæй киристои дип райстапоицæ, уой туххæн
л1а сауæнгæ сæ куйтæн дæр æрагурдтопцæ 50 къапскки.
Нуртæкки дигорæшти фулдæр хан дзиуарæфтуд æй, фал
уæддæр нерæпги дæр ма сæ киристон нæмттæ пæ зопупцæ æма
хæссунцæ сæ раздæриггон пæмттæ: Бибо, Бадс, Налухъ, Гæгий,
Саукуй, Хæмиц æма уотæ ид. Уогæ раздæр рæстæгути кнрнс-
тон дин дигороп адæммæ гурдзи ’рднгæй ке хъæрдтæй, уомæн
сс æвдесæитæ дæр. Цалдæр æрдæгихæлд дзиуарсбæл фембал-
даи, кæцитæп сæ равзурд баст адтæй паддзах Тамари номи хæц-
цæ. Гурдзиаг дзурд «джвари»-йæй равзурдæй дзурд дигоронау
— дзиуарæ дæр. Ирон æгъдæуттæмæ æрбафтудæнцæ гурдзи-
æгтæй изæдти нæмттæ — Уасгерги, Елина, Тотур, фал дигорон-
ирон адæмæн ба иссæнцæ сæ муртадтаг дипи изæдтæ. Æрмæст-
дæр ма сæ нæмттæ дзорæг æнцæ, киристоп дипæп сæмæ кс æр-
бафтудæнцæ, уобæл. Пусулмон динбæл хуæцæг адæмихæттитæ
хæстæг ке цардæнцæ Ири адæммæ, уой фæрци сæмæ æрбафту-
дæй Мæхæмæт-пахампари изæди ном дæр. Уотсмæй кирпстоп
æма пусулмон дини минеугутæ ссеу æпцæ ироп адæми муртад-
таг дини хæццæ...
Изæрæй нæ уатмæ æрбацудæнцæ дууæ лæпполæги. Сæ суей
къохи адтæй æхцинтæ, инней къохи ба бæгæний авгæ. Сæ дууæ
дæр адтæнцæ, стур-дигойраг уæздæнттæй, Владикавкази ка
службæ кодта, уæхæн лæги фурттæ. Хестæр ахур кодта Влади-
кавкази æфсæддон прогимнази, ипнæ ба цæттæ кодта уордæмæ
æхе ахур кæнунмæ бацæунмæ. Уолæвди рæстæги æрцудæнцæ
сæ райгурæн гъæубæстæмæ æма хъæбæр исæрхун æнцæ горæт-
бæл фæстæмæ. Рæстæг дæрæп кæиуни туххæй арæх’ цудæпцæ
гъæдæмæ дзæдурдзауæни æрситæбæл фембæлунæй тæрсгæй.
Æрситæ Стур-Дигори гъæдти арæх æпцæ. Æхцæуæи мин æп,
аци фæсвæд рауæнмæ, Стур-Д’игорæмæ дæр уруссаг культурæ
æригон фæсевæди фæрци хъæртуп ке райдæдта, е.
Фæсæхсæвæр нæхе нæ фæллад суадзунмæ ку цæттæ кодтан,
уæдта иæмæ уатмæ æрбацудæй, еу 22 апзи кæбæл цудайдæ, уæ-
хæн лæпполæг æма ни ракурдта, цæмæй ин æ муггаги равзурди
таурæхъ пиффинстайанæ. Уомæй размæ дæр пæмæ цалдæр хат-
ти æрбацæуидæ нæ уатмæ, фал, æвæццæгæн, иннетæй æфсæрми
кодта. Уогæ иннæ цæргутæй куд фсгъустап, уотсмæп сци æри-
гон лæхъуæн курдиадæ ниффииста хецауади иомбæл, ома, дан,
Стур-Дигори тæккæ фиццагдæр æрцардæпцæ уопи фидтæлтæ,
уомæ гæсгæ ба фæлæбулай зæпхитæ еугурæй дæр гъæуама уон-
цæ уони къохи, æхуæдæг ба хæсса уæздани пом. Мах исара-
зи ан лæхъуæпи таурæхъмæ лæмбунæг байгъосунбæл. Е адтæй
Хæмицати муггагæй, минкъий цъундæгомау цæститæ, гъуддаг-
хуз цæсгони хæццæ. Берæ таурæхътæ пип фæккодта æ рагфид-
165

дæлти туххæй. Раги кæддæр, дан, сæ рагфиддæл Хæмиц Гу|$
дзийæй æрбафтудæй Дигори коммæ. Æ байзайæггæгтæй ёу|
Хой, зæгъгæ, æ ном — адтæй дессаги рæстдзæвийнæ цаусæйно*г<;
Еу уæхæни цауæни уогæй фехста дзæбодур. Цæф сирд æ той;
вæд уадзгæ куд цудæй, Хой дæр уотæ цæугæ цудæй æ фæдбаад
æма, дан, еу афони ба дзæбодур лæгæти фæммедæг æй. Хой дæр?
бацудæй æ фæсте æма лæгæти фæууидта æнæгъæнæ бийнон-.
тæ: мадæ, сувæллæнтти æма зæронд уоси, уæдта сæ хæдзари,
дзаумæуттæ» *;(,
— Ка дæ, кæцæй дæ, ци изæд дæ æрбахаста ардæмæ, зæгъ-,
гæ, ’й бафарста силгоймаг. .'
— Мæ цæфгонд сирди’ фæдбæл æрбафтудтæн ардæмæ, зæгъ^
гæ, дзуапп равардта Хой. И силгоймаг ба иц загъта, — е нæ хæ%
дзари хецау Æфсатий уарзондæр дзæбодур æй, зæгъгæ.
— Дæхе фæсдуар уæрми баримæхсæ, æнамонд лæг, ке нæ
ба дæ мæ сæри хецау рамардзæпæй.
Æма Хой уæрми æхе баримахста. Уæдмæ Æфсатий дæр
дзæбодурц марди хæццæ фелвæстæй æ лæгæтмæ. Дуаргæрон
æрлæудтæй æма фæгъгъæр кодта:
—" Цидæр хуæихаг маргъи тæф кæнуй иæ хæдзарæ.
— Дæхуæдæг, æвæццæгæн, адæмбæл ескæми сæмбалдтæ
æма тæф дæ хæццæ æрбахастай, æндæра махмæ ба ка гъæуа-
ма æрбацæуа, зæгъгæ.
Æфсати æхсæвæр кæпупбæл ку æрбадтæй, уæдта ин æ уосæ
рахабар кодта, æцæгæйдæр иуазæг ке баримахста, уой туххæй:
Æфсати еци изæр игъæлдзæггомау адтæй æма фæдздзурдта
иуазæгмæ: — схезæ уæрмæй æма ардæмæ рацо, зæгъгæ.
Æфсатий зæрдæмæ фæццудæй цауæйнон, лимæнтæ разагъ-
тоицæ æма еумæ мийнасæ кæнун райдæдтоицæ. Уæдта ’й Æф-
сатип бафарста: ци дин балæвар кæнон, зæгъгæ, кæд дæ фæн-
дуй, уæд алли бон дæр хуæрдзæпæ сирди фид. Хой исарази æй
æма ин Æфсатий балæвар кодта дзæбодури фæрскъæ уæдта
æвзестæ — булау! (æвæццæгæн булава — В. Ф. Миллер). Хæ-
мицати ахил изæрæй фæрскъи фидтæй сæхе хуарз бафсадион-
цæ, сæумæй бабæй ибæл нæуæгæй æрзаидæ фид. Уотæ дзæвга-
рæ рæстæгути фæццардæнцæ Хæмицатæ сирди фидæй. Еу уæ-
хæии ба кæстæр ноститæй еу бахъур-хъур кодта, айдагъ фидæй
зæрдæ бацъæх æй, зæгъгæ. Уоп адæбæл фæрскъи фидтæ та-
йун райдæдтонцæ. æма бийнонтæ мæгурæй-мæгурдæр кæнун
райдæдтонцæ. Уæд Хæмицатæ булау-æн алли анз дæр косарт
кæпун райдæдтонцæ. Ци апз ин не ’рхæссиопцæ нивонд, еци анз
сæ тиллæг дæр нæ задæй, сæ фоиси пимæдзæбæл дæр не ’фту-
дæй.
Фæстагмæ и æвзестæ булау фесавдæй. Исæфгæ ба фæккод-
166

та уотæ: асикки уидæ æвæрд æма ’н гъæуай кодтоицæ Стур-Ди-
горæй еу хæдзарæ Хæмицатæй. Еци рæстæг ма Стур-Дигори
цардæнцæ су æнæхуæрзгъæдæ дууæ муггаги Беппитæ æма Га-
дзутæ (?) Етæ баздахтæнцæ æма ’й радавтонцæ, кувд ип ци бон
кодтонцæ, еци бон æма ’й Гурдзимæ фæххастонцæ, уоми ба ’й
рауæйæ кодтонцæ æма сæхе ба пеци зоиæг скодтонцæ. Фал сæ
уæддæр Хæмицатæ базудтонцæ æма сæ ралгъистопцæ. Уоййадæ-
бæл дууæ муггаги дæр бабун æнцæ. Хæмицатæ ба ма абопидæр
кувдтитæ кæнуицæ алли апз дæр æвзестæ булауи помбæл.
Хой адтæй нæ рагфиддæл, уой фурт — Садулæ, Садуллæн
— Бæтæ, идарддæри фæлтæри ба таурæхъгæпæг иæ гъуди код-
та.
Еци еугур хабæрттæ нин таурæхъгæпæг фæккодта, уездон
муггагбæл финст ке æрцæудзæнæй Хæмицати ахил, уой пиф-
сæй, уæдта нин рауат кæпумæ фенхус кодта æма пии, хуæрз-
æхсæвæ разæгъгæй, рандæй.
6 август. Гъæуи хестæртæ Гобети Баде æма пæмæ Цопанти
Айдарухъ æрбацудæнцæ æма ма си ииффипстап цалдæр тау-
рæхъи, уæдта сфæндæ кодтан фæстæмæ раздæхуп фæсарæфтæ.
Нæ æхсæвеуат гъæуама æркодтаййапæ Мæхчески. Мæ цæуии
размæ ма схизттæн хæстæгдæр къæбуртæй еуемæ æма зæрдæ-
хцæуæнæй мæ цæстингас рахастон цъететæбæл. Цæмæндæр
гæсгæ мæмæ уотæ фæккастæй, цума аци дзæнæтæфтуд бæсти-
хаййи фæстаг хатт дæн. Уой фæсте ба диакъони рарвистон, кæд
мин ескæмæ æйкитæ балхæнидæ фæпдагмæ, зæгъгæ, фал æгас
гъæуи айкæ уæййаг некæмæ разипдтæй.
Гъæуи кофе æма консервтæ балхæнæн ке некæми ес, уомæ
гæсгæ бунæттон саугинæн иæ хуæрзæбои зæгъуни рæстæг мæ
фæпдаггагæй ниууагътон цалдæр къоппи1 æма сæбæл хъæбæр
бацийнæ кодта. Уотемæй ранæхстæр ан æма изæрдалингти æр-
хъæрдтаи Мæхческæмæ. Фæндагбæл мæ ме ’мбæлццои фæу-
уагъта, еу гъæуи мæ хæстæгутæмæ бауайон, зæгъгæ. Уотемæй!
мæ ипнæ æмбæлццони хæццæ цæугæй нс ’хсæн дзубанди рауа-
дæй. Æз æй ку бафарстон, нæ ахургæпæг циуавæр гъæубæл
баздахтæй, зæгъгæ, уæд мæ е ба нæ балæдæрдтæй, ке кой код-
тон, уой, цалиимæ ин æ номæй загътон, уæди уæнгæ. Куд рабæ-
рæг æй,уотемæй ме ’мбæлццопи е зудта æррæстæ æ бунæттон
ном — Саукуййæй, æ æцæг киристон пом ци хундтæй, уой ба ин
нæ зудта.
... 7 август. Сæумæ цазæ адтæй. 30 къахдзæфей уæпгæ раз-
вæндаг нæ зиндтæй, уотæ мегъæ адтæй. Садонмæ падбæл ци
тæссаг рауæнтæ ес, етæ мæ зæрдæбæл ку æрбалæудтæпцæ, уæд
еу рауæн еу фиййауæй балхæдтон хуæихаг дзабуртæ, фусдза-
167

рæй коид, сæ уафсбуитæбæл фæлмæи гъун. Уонæми æицон цæ-
уæн æй, цъифи гургæ нæ кæнунцæ мах цулухътау. Уæвгæ мæ
гъæугæ дæр нæ бакодтонцæ, æфцæгбæл æнцондæр цæуæн над-
бæл ке рандæ ан, уомæ гæсгæ. Гæлиотæмæ ма нæ минкъий ку
гъудæй, уæд еу фæндаггонæй фегъустан, хунæ нип ка æрбахас-
та ами уогæй/еци зæронд лæгæн æ кæстæр фурт хъурти незæй
ке рамардæй, уой хабар. Æртæ боней размæ дæр ма уоми ку
адтан, уæд еци биццеу лæудтæй нæ цори е ’мбæлтти хæццæ æма
æнæнез адтæй. Фал нин æй ци гъæргæнæг радзурдта, уой дзу-
бандитæмæ гæсгæ мах рацуди фæсте биццеуи æ хъуртæ тух-
сун кæнуп райдæдтонцæ æма æртиккаг бон ба рацох æй. Биц-
цеу дифтеритæй ке æрбасæйгæ æй, е гурусхаг н ’адтæй. Рафæн-
дæ кодтан Гæлиатæмæ баздæхун æма зиангунтæн ратæфирфæс
кæнун. Надбæл нæбæл къуæрдтæгай æмбалдæнцæ силгоймæгтæ,
етæ дæр цудæнцæ Гæлиатæмæ. Гъæумæ ку бахæстæг ан, уæд
нæ гъостæбæл æруадæй гъарæнгæгæнæг уостити кæуи, иæлгой-
мæгтæ ба æрæмбурд æицæ мæсуги размæ, ефстæгтæ си бацæ-
уидæ зиангунти тургъæмæ, иннстæ ба æндегæй, гъæунги лæу-
гæй, дзубанди кодтонцæ сæхе медастæу. Тургъæмæ фулдæр цу-
дæицæ силгоймæгтæ æма кодтопцæ сæ гъарæнгитæ. Нæ бæх-
тæй ку æрфсстæг ан, уæд æз иæлгоймæгти цормæ бацудтæн, ме
’мбæлццон ба тургъæмæ бахизтæи зæропд лæги рази балæууи-
мæ, фал уомæн дæр, тогæй хæстæг ин куд н’ адтæнцæ, уомæ
гæсгæ бацæуи пе ’нгъизтæй, знан ци уати адтæй, уордæмæ.
Ирæнттæмæ ес еу æмбесонд: «Ирон лæг цæмæй бонгин’æма
гъæздуг æй — Зиан сæмæ æстæн æй хæдзари». Е хъæбæр раст
æй. Æрæгий уæнгæ дæр зиангун бийнонтæ сæ буии бун’тæ ба-
хуæриоицæ мардæн хиститæ кæнунбæл. Куддæр гъæуи, уæдта
синхаг гъæутæмæ гъæргæнæг фæххабар кæпидæ зиани туххæй,
уотæ æмбурдтæ кæнун райдайонцæ адæм зииангиии хæдзарæ-
мæ. Хатгай хеуопти фæрсгæ дæр нæ бакæнионцæ, уотемæй ко-
сæрттæ кæпун райдайоицæ, галтæ, фустæ, кæцити нимæдзæ
схъæртидæ 40 сæрей уæпгæ. Уотемæй ба сæ анзи дæргъи ба-
гъæуй тæккæ минкъийдæр 12 хистей бæрцæ исаразун. Æма зи-
ани байзайæгкæгтæ дорбæл æрбадионцæ, уæлдæр куд бафеп-
пайдтан, уотемæй. «Мардæн уæлæбæл ести бавгъау кæнун, дан,
ин мæрдти тæрегъæд æй». Уомæ гæсгæ ба мæ фæндуй, ахургæ-
нæг Цорай-фурт мини сæ куд радзурдта, уотемæй зиани хæрдз-
ти нимæдзæ равдесуи.
Стур хисти зиангун хæдзари багъæуидæ 20 аги бæгæни (800
къибилай) 30 къибилай арахъ, 5 гали, 60 фуси. Иннæ хисти: 2
аги>бæгæни, 10 кънбилай арахъ, 1 гал, 20 фуси.
Æртиккаг хисти: 1 кенæ 2 аги бæгæни, 10 къибилай арахъ,
гал æма 20 фуси... æма уотæ ид.
168

... Фæстаг рæстæг, ирæнттæн сæхецæй дæр беретæ уруссаг
культури хæццæ арæхæй-арæхдæр ке æмбæлунцæ, уомæ гæсгæ
сæхуæдтæ карзæй-карздæр дзорун райдæдтонцæ евгъуд зиап-
хæссæг æгъдæутти нихмæ. Уой фæдбæл цалдæр хатти æрæм-
бурд æнцæ Владикавказмæ дæр баунаффæ кæнуни туххæй...
Мардæн хист кæнупи туххæй, рагои æгъдæуттæбæл хуæцæг
хестæртæ ниллæудтæнцæ, цæмæй бониггон бони бийнонтæ хист
кæиуни еугур æгъдæуттæ дæр сæнхæст кæнопцæ, ома мардæн
фæстаг мардæгъдау скæнуни туххæй.
Фæстæдæр куд базудтан, уотемæй еци æмбурди рахаст уиа-
ффитæ еугур рауæнти æнхæстгонд нæ цæунцæ. Дигори коми
гъæути цæргутæн медицинон æгъдауæй æппундæр ке неци æн-
хус лæвæрд цæуй , е дузæрдуггаг нæй. Сæйгити дзæ-
бæх кæнунцæ бунæттон дæснитæ... Еци-еу рæстæг ба Алаурди
æ кæион кæнуй. Дзиуари нез тухгинæй-тухгипдæр æма параха-
тæй-парахатдæр кæнуй, медкоми гъæутæй кæмидæриддæр æр-
„знлдтаи, уонæмити. Таурæхъгæнгутæй ескæмæп ести радтон,
зæгъгæ, сæмæ мæхе ку бахатинæ, уæд син тæккæ устурдæр хуарз
ракæнун адтæй хуасæ хинин радтун. Мæ зæрдæбæл ма лæууй,
Къæмунути гъæуггаг мин о0аййæй сæрикъудур ку æрбахаста,
уæд ии 20 къ. (абази) ку лæвардтон, уæд ми æхцай бæсти ра-
курдта еци хуасæ, уомæн æма ин медкоми ’ссерæп нæййес...
Къæмунти нæбæл сæмбалдæнцæ, куд рагон зонгитæ, уотæ,
исиуазæг нæ кодтонцæ арахъ æма фуси цихтæй, къанцæлари ке
ниууагътан, еци доринтæ æма сæрикъудуртæ нæ хæццæ райс-
тан æма рараст æн нæ фæндагбæл æфцæгмæ — Уæллагири ком-
мæ...
169

^\ЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛ/\ЛЛЛЛЛЛЛЛ/\/\/^^
ТУХГЪУДТÆГТÆ
Ралæудтæй нæуæг догæ. Нæ дуйне ис-«ханс» æй.
Дæс анзсй размæ ка баууæндтайдæ ауæхæп æвер-
хъау æййивдтитæбæл?! Ка ма баууæнддзæиæй
цардмæ тухмиутæй æвиалгутæбæл?! Кæд рæдуйун,
уæддæр, мæнмæ гæсгæ, цард æхе цудбæл рауадзун
хуæздæр æй. Хуцауи унаффæмæ ма ’вналæ! Абони
исбæрæг æй 1917-аг анзи революци * адæмæн ии
куст бакодта, е. Абони нæбæл тæфсунцæ нæ æзини
идеологий рæдудтитæ. Уогæ, алли гъуддаг дæр
адæми къохтæй кипдæуй. Адæми ба аллихузи нæд-
тæбæл æнгъезуй аразуи, æма алли рæстæги дæр
етæ политикти къохти фæуунцæ «гъазæн гъолтæ».
Наст адтæй, æви нæ, — Горбачев е ’мгъудигæя
гути хæццæ ци гъуддаг райдæдта е, уой рæстæгæй
л*æмбунæгдæр неке равзардзæнæй. Фал, уæддæр
раст-мæ хæстæгдæр æй. Раги уа, æрæги уа — Æр-
цæуйнаг Æпæрцæугæ нæ ’й!
Кммунизми лæвар «нивгуи федæии» фæдбæл ма
идарддæр, уæдта арфдæр ку цудаййанæ, уæд никки-
дæр фуддæр уавæри равзурстаййаиæ. 1917-яг ян-
зи ци егъау мипæ æвæрд æрцудæй царди буии, е
хъæбæрдæр ниййизгæ адтайдæ æма, еу бони сæри
фехæлгæй, адæмæн никки уæззаудæр нез æрхас-
/айдæ. Нæ дзилли иуриккон фæлтæри раргъавта
еугур дуйней еугур дзаманти ахсгиагдæр æма ва-
зуггиндæр рæстæгутæй еу. Нур ци булдор ниввæ-
рæн, уомæй берæ аразгæ уодзæпæй нæ фæдонти
амонд. Æууæнддзинап, — федæи нивгундæр ке уо-
дзæнæй. Цардæн ниллæгдæргæпæп, кенæ еци е>
рауæни лæууæн берæ нæййес, уомæн æма уæд æм-
буйгæ, уæдта мæлгæ кæиуй. Ма е ба раст нæ ’й.
Æрæгъзалдæй, уой бæрцæ адæн ке фæййараз-
тонцæ берæ рæстæги дæргъци, коммунизми еци миф
170

— азгъунст. Æ араз&п æрмæг æндзæр рабадтæй. Æууæндагæ
адæм æ бунæй æрдæгцъæлтæ, æрдæгцъæррæмухститæй ислæ-
сунбæл архайуицæ. Ке сæрбæл си агори рауадæй, кæмæп — дор,
кæмæн — фæйнæги гæппæл, кæмæн ба си æ зæрди изгæ зæгæли
саст ниххастæй. Æрдæгуалитæй гъезæмарæ кæнунцæ. Комму-
низми миф-азгъунсти ниппурх æ идеологтæ развæлгъау зудтон-
цæ æма сæ сæртæ, урути хузæн сæ цъæсти рацæвгæй, багъæуай
кодтонцæ. Нур «къæси» байуантæ кæронмæ ку никкалдæнцæ,
уæд ин æ зæронд агоритæ, æ пъура фæйнæгутæ, уæдта иннæ
пурх æрмæг хæлæфæй алли ’рдæмæ сатар кæиунцæ. Се ’лхæн-
гутæ бач нæ бæсти минкъий хузæнон хæзнаæй ка ’дтæй, уонæй
æндæр рауæн сæудегер кæиунцæ. Адæмбæл сонт азар бацæфс-
тæй, бацудæнцæ цидæр агъуд уагæвæрдмæ: давун, лæборун,
скъæфун, уæйæ кæнун, гъæр, цъæхахст, фæдес, цæвун, нæмун,
æма кæрæдзей марунбæл фæцæнцæ.
Уогæ ,еуæрдигæй ба æнæмæнгæ æхцæуæн æма пайдайаг ха-
бар æй коммунизми мæнгæфсон азгъунст ке фехалдæй: царди
римæхст, аууон фарс, айдæнæмæ кæсæгау, разиндтæй.
Аууони бадгутæ фсвналдтонцæ сæ миутæ раст кæнунмæ —
æдулидæр гъæуама «хæрæг» уа зундгиндæрæн, гъома æ
ирисхъæ кæмæн куд æй, уотæ архайæд, зæгъгæ. Еу, дан, гъæ-
уама сæрæй коса, ипнæ ба — къæхтæ ’ма къохтæй. Фал кæци
æй и зундгиндæр?! Мулкитæ радавун, раскъæфун æма ракæнун
ке арми бафтудæй аци хæлхъой, æнæзакъони рæстæги, æви
æцæг хъиамæтгæнæг лæг! Раст æй е: ка ци æй, е рабæрæг æй —
æфсарм кæмæ ес, е дæр, æма æдзæсгон ка ’й, е дæр...
Уæддæр ци гæнæн ес?! Нæуæг доги нæуæгхузи архайуи гъæ-
уй. Цæмæй гъæугæ гъуддæгтæ кæнæн, уой туххæн ба фиццаги-
дæр гъæуй æмзунд æма æмвæндæ уп; кæрæдзей лæдæрун.
Коммунизми еумæйаг миф-азгъунст ку ниппурх æй, уæд
къуæрттæгай, бийнонтæгай, ка цæбæл фæххуæст æй, уой хæццæ
ледзæги фæцæнцæ се ’цæг цæрæнуæттæмæ: «æрситæ — хунг-
гондтæмæ», «берæгътæ — лæгæттæмæ», «миститæ — уогæнттæ-
мæ»... Еу загъдæй, ка — кумæ! Нур сæмæ багъардта кæрæдзей
хуарз ке нæ лæдæрунцæ, е. Кæрæдзей кæронмæ балæдæрæн ес
æрмæстдæр еу, ’хе æвзагбæл дзоргæй. Æзиииккон хæлæмулæ
царди исхæлхъой æй алли адæмихаттæн дæр е ’взаг. Æма си
нур, алкедæр, хæлæфгæнгæй гъавуй ци фæййевгъаудта, уой ба-
нхæст кæнунмæ. Алли гъуддаг дæр идайгæ æй æвзагæй.
Мах ба ци мурхæн æма ци уавæри ап?.. ЦИ республики цæун
ирон æма дигорон æвзагбæл æдеугурæй 3 журнали: «Мах дуг»,
«Ногдзау» æма «Ирæф». Сæ цæунбæл гурусхæ кæпун. Уой тух-
хæн æма, загъуи æмбæлуй: нæ цæунцæ!
171

Фæлварæ журналтæ мухур кодтоицæ Гасий фурти помбæл «
киунугæуадзæн типографий. Фарæ ба сæ Госкомиздат «исгæлс-
тонцæ» (рæсугъддæр æй нæ зæгъдзæнæ) газеттæ-журналтæ уа-
дзæн типографимæ. Еци «æййивд» аразгæй, фарст не ’рцудæн-
цæ журналти сæйраг редактортæ. Гъуди дæр сæ неке ’ркодта,
цума хорбони — арвæрттивд, уæхæн æвеппайди, æпæпгъæлæги
унаффæй нур дæр ма æстъæлфунцæ. Е куд раст æй?!.
Нур ба еци гъуддаг ци расайдта, уомæ æркæсæн.
Журнал «Мах дуг» гъæуама анзмæ цæуа дууадæс хатти.
1993-аг анзи ма æ фиццаг помер рацудæй Гасий-фурти иомбæл
киунугæуадзæн типографий. «Æййивд» мухургæнæн типографий
аци бони уæнгæ рацудæнцæ еугур номертæ дæр: гъома, типо-
гр,афиæ цæсгон иихснадта редакций рази. Рацудæнцæ 5-аг æма
6-аг, 7-аг æма 8-аг; 9-аг æма 10-аг; 11-аг æма 12-аг номертæ
еумæгæидтитæй. Е уотæ лæдæргæ ’й, æма нæ «нæуæг» типогра-
фи 12 номерей бæсти адæммæ бавдиста æдеугурæй авд номери.
Фал е дæр иецима æй. 1993-аг анзæи журнал рафинстонцæ
5500 адæймаги. Аци анз ба тираж туххæйти исхъæрттæй еунæг
минмæ. Нæхуæдтæ ба адæммæ уотемæй седæн, цæмæй æй ра-
финсонцæ. Фал куд?! Аци «гæбæр» доги ’йбæл сæ мæгур капек-
китæ бафедуицæ, æ райсуимæ æигъæлмæ фæккæсунцæ æма фæ-
ффудевгед унцæ. Мæхебæл цал адæймаги рамбалдæй уайдзæфти
хæццæ «журналтæ рафиистон, фал сæ есге ба нæ кæнуи...».
Журнал «Ногдзау» дæр хуæздæр уавæри нæ ’й, кæд ма ’й
раздæриккон типографий мухур кæнунцæ, уæддæр. Абони уæнгæ
рохс фæууидта æ фæндзæймаг помер (анзмæ 6 хатти гъæуама
цæуа). Фал еци фондз померемæ дæр æркæсун гъæуй. 2-3-аг но-
мертæ рацудæнцæ еумæйагæй. Ес си дууæ номерей объем. Е
уотæ лæдæргæ ’й, æма «Ногдзау» апзи дæргъци рацудæй еу
номер гъæуаггипæй. 1994 анзи æ тираж исхъæрттæй æдеугурæй
850-мæ. Е æп 1993 анзи тиражæй 8 хатти минкъийдæр. Еу анз
ба æ тираж сауæпгæ 16 600 дæр иссæй. Гъе, уотитæ, зинаргъ
кæсæг!
Буптои «дессаг» уавæри равзурстæй журиал «Ирæф».
Æиæгъæнæ анзæй фулдæрмæ нин иæ «нæуæг» типографи ним-
мухур кодта еунæг иомер!!! Е ци æй: æдзæллаг гъуддаг æви
æргом гириз? Адæмон гъуддаги иадбæл барæп æвæрд цæунцæ,
æви æиæбари уорамæн цæлхдортæ?! Журнал «Ирæф»-и тираж
фари 2700-мæй аци анзи минмæ æрхаудтæй. Æма уобæл дес
кæиун дæр нæ гъæуй, уæдта ’й адæми фуд дæр маке кæнæд,
гъома, нæ дзилли е ’взаг пæ гъæуй, зæгъгæ. Цæй сæрмæ гæсгæ
’й рзфинсонцæ, кæд æма сæмæ хъæртгæ иæ кæнуй?! Ма, даи,
æнгъæлдзау нæ фæллайуй. Æгæр дæр фæллайуй!
172

Нур ба ма ами ес еу гъуддаг дæр: бæллах ке фуд æй, уон
(бахатир кæнæитæ, фал) еугур кæсгутæ нæ зонупцæ, журпали
фарсбæл ци муггæгтæ финст ес, уони фуд æй кæпунцæ. Æцæ-
гæй ба æпдæрхузи æй: редаци пеци азумгнп æй. Раст зæгъгæн,
типографий уавæр дæр балæдæрæн ес. Етæ дæр зип уавæрти ко-
сунцæ æма тухст æнцæ, фал махæп уомæп æнцондæр па’й.
Нæ республики хецауадæ зæрдæ ивæруй фенхус кæиунæй.
Æидæр республикити мах журиалтæ некæми гъæуицæ. Лдæм-
мæ уæхæн загъд ес: æхе ка нæ уарзуй, е иипей дæр нæ бауарз-
дзæнæй. Уобæл мах расагъæс кæнуи гъæуй...
Фæсдзурд:
Журнал ка рафинста, стæ аци æрмæг ку кæсонцæ, уæди уæн-
гæ гъæуама райсонцæ ««Ирæф»-и 3-аг æма 4-аг номертæ 1993
анзæн, уæдта 1-аг æма 2-аг 1994 анзæн. 1<а ’й зонуй, — уæдмæ
нæ гъуддæгтæ хуæздæр цæун байдайдзæнæнцæ æма аци уац
актуалои нæбал уодзæнæй. Хуцау зæгъæд!
1994 апзи мартъий мæйи 21-аг бон.
•^Р-
173,

\ЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛ/
ГУРДЗЙЙ ИМПЕРИОН ПОЛИТИКÆ
ИРÆНТТÆ ÆМА АБХАЗÆГТИ НИХМÆ;
Æ РАТÆДЗÆНТÆ, НИСАНТÆ ÆМА ИХÆСТÆ
АЛли адæмихатти историй дæр фæууй зпн æма
Ьазугпш рæстæгутæ. И(юн æма абхаЗаг адæМТи
царЗди ецй уæззау рæстæг никкодФа 80-аг æнЗти
к&ропи æма 90-аг æнзти райдайæнти. Уомæн берæ
рЗæууæнттæ ес. Фæл уæддæр уони сæйрагдæфтæй
ба махмæ гæсгæ æнцæ: ССР Цæдеси фсхæлд; Гур-
дзи, (куд хуæдбарæ хецæн паддзахадæ ке иссæй,
е; Уæрæсей уæлдæр хецауадæ гадзирахатæй ке
рацудæй ир&итти, абхазæгти æма ипнæ уæхæн
мшикъий адæмихæттити интерестæ багъæуай кæ-
иунбæл, е. Гам|сахурдий, Шеварднадзей æма уони
хъозæнтти империон политикæ &ма цæсГингас,
Гурдзий ка цæруй, фал гурдзиаг ка нæй, еци адæм-
тæмæ. Уогæ ма æпдæр берæ уæхæп дæнцæгтæ дæр
сс æрхæссæн.
Уони’туххæй ма фæстæдæр финсдзæнæнцæ ис-
ториктæ публицисттæ, политикæ ертасгутæ. Мах
ба аци æрмæги равзарун фæидуй, Цæгат Кавкази
историй, уæдта ирæнтти æма абхазæгти историй
хецæн бупæттæ куд гумсри хузи æвдист цæунцæ,
еци еуæй-еу фарстатæ.
«Уæрæеей цардарæзт куд раййевуп æмбæлуй»,
зæгъгæ, æ еци æрмæти Нобели номбæл премий
лауреат А. И. Солженицын раст уаидзæф кæнуп
Гурдзий разамонгутæи, хонсар ирæнтти, абхазæгтп
• æма туркаг-месхетинæгти комкоммæ дæлдæрн бу-
нати ке æвæрунцæ, уой туххæй. Уомæн дзуаип
дæтгæй Л. Хаиндрава æма А. Шенгелая нпффип-
стонцæ «Æргом фипстæг» А. И. Солжеиицыимæ

(кæсæ. Лит. газет. 1990 анз. 24 октябрь Æ 43). Уоми етæ фирн-
суицæ «Рагæй иурмæ дæр гурдзиæгтæ хецæп кодтопцæ сæ бух-
сопдзийнадæй нпнæ адæмихæттитæмæ». Еци гумерп сайддзпйна-
дæи цума4 ци тæразæй ес исбарæн. 1978 анзи абхазæгтæ æрго-
мæй раистадæпцæ гурдзиаг шовшшзми нихмæ. Æма кæд дун-
пей æхсæпаДи фулдæр хаи, æцæгæй уавæр цкуд æй, уой хуарз
нæ зонунцæ, уæд-е гурдзиæгти бухсопдзийиадæбæл дзорæг нæй,
фал сæмæ — хабæрттпе дуйиеон æхсæнадæмæ хæесунн гъуддаг
римæхст »ке цудæй, уобæл дзорæг æй. Хъæбæр берæ буцæйуаг
гъуддæтутæ барæй игъустгонд нæ цудæнцæ æхсæнадæн, сæ кой
син нæ кодтонцæ. 1978 апзи абхазæгтæ -сæ бартæбæл ке ’стох
кодтопцæ, уой туххæй фииста академик, адæмихæттити æхсæн
рахастдзиниæдтзе ертасгути дæснидаертæй еу Ю. В. Врсмлей.
Гъул&ггагæн, еугур дæр æй нур базудтонцæ. 1689 аизи июли
гурдзиаг-абхазаг адæмти ’хсæн ци г&рзефтонг буцæутæ рауа-
дæй, уой фтстеугутæ.
Нуртазккæ æга’с дуГше дæр базуд^а, æртæ анзей дæргън
Гурдзи мишкъ’ий Хопсар Иристони пихмæ куд тохуй, уой. Гур-
дзий разамунд, Уæрæсей Федераций æбæрноидзийнадæй спайда
кæнгæй, Хонсар ИристонæН айдагъ æ автономион бартæ не ’сй-
ста, фал ма сæ æркодта уомæ, æ.ма ’берæгай æпзтæ ци зæпхитæ-
бæл фæццардæнцæ, сæ хедвæллойнæй ци цæрæнтæ исаразтон-
цæ, уордигæй сæ фесхъæтæг кодтонцæ, растдæр зæгъгæй ба сæ
сæ зæнхитæй исистун кодтонцæ. Æндæр гæнæп син нæбал ад-
тæй æма лигъдæпцæ Цяегат Ирпстоимæ. Ирон — лнгъдæптти
пимæдзæ схъæрдтæй 120 мин адæймагемæй фулдæрмæ. Ка фæм-
мардæй, уæдта ка фæццæфтæй, уони пимæдзæ ба хъæртуй цал-
лæр мпнемæ. Берæ байсавдæй гурдзиæгтæй дæр. Гурдзиæгти
еци гъуддæгтæ устур медадæмон тугъд æндзарстопцæ, Уæрæ-
сей Федерацимæ ци адæмихæттитæ хаудтæй, уопи æхсæи лæр.
Цæгат Кав^кази республикитп адæ^мнхæттити æхсæп бонæй-бон-
мæ итингдæр кодта, æнæаразийдзиииадæ, адагъ гурдзиæгтæ Хон-
сар’Иристони сæ -къæхти буни нггккæнуимæ ке гъавтоппæ, уо-
мæй нæ, фал еци еугур фарстатæ ниллух кæпунмæ Уæрæсей
разамунд дæр а^бæрнон, ’куд фæндуйи цæстæй ,ке кастæй, уой
ту.ххæн дæр. Æпиуифæстаг, еумæйаг хъауритæй, уой хæццæ
Уæрæсен Федераций æнхусæй дæр уорæд æрцудæй, Гурдзпй
ирон адæми муггаг бунæскъуд искæнуибæл тох. Фалæ, гъулæг-
гагæн, е уобæл дзорæг иæй æма хонсар ирæнтти идарддæри
фарста лухгонд æрцудæй кæронмæ, зæгъгæ. Цалипмæ Хопсар
Иристопæп, куд хецæп рсспублшкæ, уотæ æ бартæ лæвæрд пс
’рцæуопцæ, уæдмæ тогкалдæн ’кæрæпттæ нæ уодзæй, куд буцæ-
утæи, уотæ.
175

ЦухМа цй цæсгопæй финстонцæ, уæлдæр >ке кой.скодтан, ец^
ърхМæг’н автортæ гаЗеТи фæрстæбæл гурдзиæгТи бух-сондзийн^
Д!и туххйей, кен& «куд еема ци æгъдауæй æууæндун кæнунцæ
А. И/ Солженицинн, мах рæстб&л тох кодтан, зæгъгæ. Махмае
гæ’сгæ хуæрздз&гъæли æй уонп хъиамæт, гурдзийи адæмихæт*
титн æхсæп лухгæнуйнаг фарстатæ нæййею, зæгъгæ, уобæл А. И.
Солженицини баууæндуп ’кæнупй фæдбæл.
Л. Хаиидравæ æма Э. Шенгелайн фйнстæгмæ лæмбуиæг ку
æркæсай, уæд дн байра-гæс уодзæй, æ автортæ бустæги хъæбæр
ке пее мæтæ •кæнунцæ Гурдзий адæмихæттити æхсаеи рахаст-1
дзийиæдтæ хуæздæр .кæнуп’бæл, нæдæр ’ба сæ шобинизмбæл,
пæдæр ба рæетбæл тог шиккалдбæл. Уоии фулдæр æфтауй, Гур-
дзпй цард хуарз <ке æй, уой æидагон адæми цæсти хуарзæй рав-
десупи мæтæ. Фал, дупнетæбæл игъустгонд «ка æй, еци фннсæг
А. И. Солженицип Гурдзий прæнттæ, абхазæгтæ, туркаг-месхс*
тинæгтæ ци уавæрти æнцæ æма цæрунцæ Гурдзий зæнхæбæл,
уони туххæй ке сдзурдта æргомæй еугур дуйней рази, е ба сæ
никки устурдæр мæти бафтудта: ома син сæ римæхстаг миутæ
хормæ ке калуй, е. Еци гъуддæгтæ сæ хорхæй марунцæ Гурдзий
культурп дууæ архайæгей. Мæнмæ тæсгæ син æртæрегъæд кæ,-
пун дæр ма æмбæлуй, социалоп Заказ æихæст кæнгæй нецæй-
йаг дæнцæгтæй ка пайда <кæнуй, уонæн.
Куд финсунцæ, уомæ гæогæ: «Гурдзий зæнхæбæл цæрунцæ
абхазæгтæ, сомехæгтæ, ирæиттæ æма иннæ адæ’михæттити мий-
иæвæрттæ. Цума сæ гурдзиаг адæм ку тухсун кæнионцæ, дæл-
дæр бупати сæ ку æвæрдтонцæ, уæд сæхецæн цæрæн бунатæн
Гурдзий зæнхæ равзурстайонцæ?» Аци фарстайæн æ медæги ес
пихмæвæрд гъуди. Фиццагидæр уони гъудимæ гæсгæ уæлдæр
ранимад адæмихæттитæ Гурдзий цæрунцæ, куд иуазгутæ, æр-
цæуæггаг адæмихæттитæ, уотæ. Фал цума абхазæгтæ— Абха-
зий, ирæнттæ — ба Хонсар Иристони сæхе зæнхитæбæл пæ цæ-
рунцæ.
, Уæдда нин бустæги æнæлæдæрдгонд æицæ дзурдтæ: «уæд
Гурдзи сæхецæн цæрæи буиатæн равзурстайопцæ?» Куд зонæн,
уотемæй А’бхазий æма Хонсар Иристони территоритæ рагæй
фæстæмæ дæр адтæнцæ абхазæгти æма ирæптти рапгурæн зæн-
хнтæ. Фал бæллах дæр уой медæги æй æма берæ гурдзиæгтæ
уотæ нæ гъуди ’кæнунцæ. Гурдзиаг шовиниюттæ архайунцæ ин-
иæ адæмтн дæр баууæндун (кæиунбæл— абхазæгтæ æма ирæнт-'
тæ Гурдзимæ æрцæууæггаг ке æпцæ, буидоронэеп си ке нæ цæ-
рупцæ. Æма уæхæи гъудимæ гæсгæ Цæгат-Иристоп, Кассæг-;
Балхъар æма ипиæ адæмихæттитæн дэер сæ зæнхитæ сæхе гъæ-'
уама ма уоицæ, уомæн æма етæ дæр Уæрæсей Федерацимæ
176

хаунцæ. Уæд ссти нецæййаг Пуришкевйч Л. Хаиндрава æма
Э. Шепгелайп хузæи ескæд бафæрсдзæиæй: уруесæгтæ ирæнт-
ти, ’балхъайрæгти æма иинæ мишкъийппмæцоп адæмихæттити
ку æфхуæрионцæ, дæлдæр сæ ’ку кæпионцæ, уæд цума сæхецæн
цæрæн буиатæп Уæрæсе равзурстайонцæ?
Гурдзий разамонгутæ æргомæй зæгъунцæ, Хонсар Иристон
некеддæр адтæй ирæптти историоп цæрæн буиат. Цума уæд кæ-
м’н æй мадта еци адæми райгурæн бунат?
Гурдзиаг шсвиписттæ æма сæ духовои разамонгутæ, фиис-
гутæ æма журпалпеттæ сæ адæми зунди миыкъиййæй фæстæмæ
тухтъупсæ кæнуицæ еци еу гъуди, еци еу цæ’стиигасбæл сæ ахур
кæнупцæ, ома дан, абхазæгтæ, ирæнттæ, туркæгтæ, дагестай-
нæгтæ æма икнæ адæмихæттитæ хæссупцæ æрмæстдæр фуддзий-
надæ, кæцитæ цæттæ æнцæ гурдзиæгти тог ниуазунмæ. Цума
æцæгæй дæр уотæ æй гъуддаг. Ке зæгъун æй гъæуй — нæ. Мах-
мæ гæсгæ уæхæн фиистити автортæ хъæбæр тæрсунцæ, Цæгат-
Кавкази еугур хуæнхтбæсти цæрæг адæм ку базононцæ еуæй-еу
хецæн гурдзпаг разамонгути ниеантæ, ома Гурдзий æрмæстдæр
гурдзпæгтæй уæлдай куд неке цæра, уой.
Фал уой ба иæ лæдæрунцæ, æ зæнхæбæл æрмæстдæр еци
еу адæмихæттити мийнæвæрттæ цæронцæ, зæгъгæ, уæхæп пад-
дзахадæ ^ке некæдма адтæй. Еци гъуддаг ком1коммæ хауй Гур-
дзимæ дæр, уомæн æма сп фæстат цалдæр сæдæ апзей дæргъци
еумæ хæларæй цардæицæ берæ адæмнхæттитæ.
Историон наукæ ,куд амонуй, уотемæй абхазæгтæ æма ирæнт-
тæ еумæ тухтæицæ гурдзиæгти фарс персий æма византиæгти
нихмæ VI æноси, фæетæдæр ба араббæгти нихмæ. Зундгонд
гурдзиаг историк, акадсмик Г. А. Меликашвили фипста: «Алап-
тæ-ирæнттп хæццæ, уомæй ншкки раздæр ба сæ фиддæлтæ сар-
матти хæццæ æмцæдесдзийнадæн адтæй устур нисанеуæг карт-
лиаг паддзахти тугъдон политики». Ахургонди гъудимæ гæсгæ
картлий æфсæдти дзæвгарæ адтæй алайнаг-ирон тугъдон æф-
сæдтæ. Г. А. Мелп’кашвили куд сбæрæг ’кодта, уотемæй сауæн-
гæ 1-П æиости дæр хъæбæр федар бастдзийпадæ адтæй гур-
’дзиæгти æма алаптæ-ирæнтти æхсæн.
XI æноси историк Леоитий Мровслий бæрæггæнæптæмæ гæс-
гæ мухетаг гъæздуг Фарнаваз æрлæудтæй гурдзий æфсæдти
сæргъи Азопи паддзахади нихмæ тохи. Фалæ жмæ Азони ниддæ-
рæп кæнуиæи фагæ ке нæ адтæй тухтæ, уомæ гæсгæ ба æхе
бакъолæ кодта фепхус кæнуни туххæй ирæнтти паддзахмæ.
Ирæнттæ псарази æнцæ Фарнавази æма гурдзиæгти фарс
рахуæцунбæл сæ тухсти рæстæги. Бæгъатæр ирæнттæ гурдзиæг-
ти хæццæ æмцæдес уогæй Азопи нихмæ топкалæн тохти фесаф-
тонцæ мингæйттæй сæ тæккæ хуæздæр тугъдонти. Фал уæддæр
12 Ираф № 3
177

Азон саст æрцудæн, Гурдзи ба кесæй сæребарæ^бæстæ. Æма
нæмæ еци хабæрттæ ироп æма уруссаг историктæй не ’рхъæрд-
тæнцæ, фал нæмæ сæ фæлтæрти сæрти æрхъæртун кодтоицæ
гурдзиæн сæхе псториктæ.
Фарнаваз иссæй гурдзиаг паддзæхтæ — Фарнавазиапти фиц-
цаг паддзах. Фарнаваз æ хуæртæй еуей равардта киндзи ирæнт-
ти паддзахæн, æхуæдæг ба бийнойнагæн æрхудта дзурдзукти
паддзахи ’кизги (нури цæцæйнæгти æма мæхъæлæнтти рагфид-
дæлтæ. В. Дз.).
Римаг историк Корнелий Тацит (55—120 æнзтæ) финста:
35 анзи алаптæ рахуæстæнцæ ибериаг паддзах Фарсмани фарс
парфяйпаг паддзах Артабапи нихмæ тохи.
Гурдзиаг-ирон, гурдзиаг-абхазаг адæмти æхсæп рахастдзий-
нæдти сæйрагдæртæй адтæй е æма еумæ тох кодтопцæ персиаг,
визаптиаг, туркаг æма иннæ тухгæнæг паддзæхти нихмæ. Уой
туххæй фппсуй Леонти Мровели дæр:
Ирæнттп æнхусæй Картлий паддзæхтæ Азорка æма Амра.-
зели фæстæмæ байстонцæ сæ раздæри зæнхитæ хонсарæрдиги.
Еци еумæйаг тохи фæсте ’федаргонд æрцудæй нæ доги фиццаг
æноси кæроии игъустгонд гурдзиаг-сомехаг-ирон бадзурд, кæ-
ци арæзт адтæп æндæр бæстои тухæгæнгути нихмæ еумæйаг
хъауритæй тох кæпуимæ. Нæ доги III æноси дужкаг æмбеси
бабæй Персий æфсæддæ ’нæуæгæй æрбæлæбурдтонцæ Гурдзимæ.
Гурдзиæгтæ сомехæгти æма ирæнтти æнхусæй фæстæмæ раздах-
тонцæ тухгæпгути, кæд сæхецæй дæр æнæуагæ берæ фесавдæй,
уæддæр. Уой туххæй нин игъосун кæнуй, уæлдæр ци Леонтий
Мровелий 1кой ’скодтан, е. Хуарз бæргæ уидæ, пуриккон гурдзнаг
шовинисттæ, гурдзиаг паддзах Асфагури гъуддæгтæбæл ку ахур
кæнионцæ, кæци разæигард кодта гурдзиæгти, сомехæгти æма
ирæнти Гурдзи ссæребарæ кæпунбæл тохмæ. Уæвгæ Асфагур
мæлгæ дæр ракодта Ири зæнхæбæл, персайиæгти ннхти тох
кæнунмæ ирæнтти ’хсæн æхецæн тугъдои къуæрттæ бамбурд
/кæпунмæ ку æрбапудæй, уæд.
Ирон адæми киристон дипи райст ба нижкидæр ма федар-
дæр сбаста ирæптти Гурдзий, Сомехи æма Визаптий адæмти
хæццæ. Кнристон дип стур æпхус ’кодта Гурдзий, Иристони æма
Абхазий æхсæн .феодалон рахастдзийпæдтæ федардæр æма
идарддæр нрæзун кæпупæн;
XI—XIII æности Гурдзий паддзахадæ бустæги стухгип æй
æ еудзийиади фæрци. Еци рæстæги гурдзиаг-ирон рахастдзий-
нæдтæ никки фсдардæр, берæвæрсугдæр æма аллихузондæр фæ-
цæпцæ. Еци рæстæг сæ цард баеу кодтопцæ гурдзиаг паддзах
Тамарæ æма ирон паддзахи фурт Дауит-Сослан. Дауит-Сослан
растæй лæггадæ кодта Гурдзпп феодалои иптерестæп æма берæ
178

и-саразта еци паддзахадæ никки стухгиндæр -кæнунæн. Дауит-
Сослан адтæй зингæ паддзахадон архайæг, скурдиадгуи тугъ-
дон разамопæг Гурдзий еугонд феодалон паддзахадæн æ рай-
рæзти рæстæги. Гурдзий иитерестæп рæстзæрдæй ке лæггадæ’
кодта, паддзах Тамарæбæл еузæрдион >ке адтæй, уой туххæй ин*
адæм кодтонцæ устур кадæ, нимадтонцæ ’й куд æмпаддзах æма’
æмразамунддæттæг, куд гурдзиаг-ирои адæмтп еугæпæг, уотæ\-
Абони Гурдзий разамонæг Э. А. Шеварднадзе ма республи-
кн СЦКП-йи фиццаг секретарь ку адтæй, уæд 1982 анзи 26 июни’
Хонсар Иристонп равзурди 60-анзей фæдбæл кадгин æмбурди;
Цхипвалий дзурдта уотæ: «Ирон æма .гурдзиаг адæми æхсæп’
хæлар рахастдзнйнæдтæ цæунцæ незамантæй ардæмæ. Еумæ’
æмзунд, æмзæрдæн отæ тох ’кодтонцæ сæ бартæ æма сæребарæ-
дзийнадæбæл, тухгæнгути нихмæ, сæ еумæйаг ниеантæ æма бæл-
дитæ гъæуай «кæнгæй». Куд не ’м’бæлуй, уотæ берæ арфи дзурд-
тæ загъд æрцудæй рагон гурдзиаг æрфинсти ирон адæми тух-
хæй.
Берети кой скæиун æмбæлуй ирон адæмæй, кæцитæ гурдзи-
æгти сæрбæл тонхи сæ цард радтиуоицæ.
Фал си мах окæндзинан æрмæстдæр Дауит-Сослапи кой.
Гурдзнй паддзахади арæнггæ сфедар .кæнуни гъуддаги берæ
исаразта. Æ рæстæги адтæй тæ’ккæ зундгиндæр лæгтæй еу, кæ-
цимæн æ ном байзадæй историй, куд, æндагон æзнæгти иихмæ
тохи, æфсæдти сæргъи тæ’ккæ скурдиадгундæр раздзæугутæй
еу, уотæ.
Ирон-гурдзиаг рахастдзиппæдтæ федардæр кæпуип гъудда-
ги устур ахедупдзийнадæ адтæй, фæлтæрæй-фæлтæрмæ кæрæ-
дземæй уоститæ <корун, кæрæдземæн кизгуттæ киндзи дæттунæн
дæр. Е сии устур æихус кодта багъæуаги сахати кæрæдзей фарс
рахуæцуиæн. Зæгъæи, Гурдзий- ладдзах Геуæрги 1-аг (1014—
1027 æпзтæ) дуккаг хатт уосæн ра!курдта ирон паддзахи кизгæ
Альди. Паддзах Баграт IV, Геуæргий-фурт (1027—1072) адтæй
ирон паддзах Урдури кизгæ, Дорголейи хуæрæ Борепæн æ цар-
дæм’бал.
Дауит-аразæгп кизгуттæй еу (1089—1125) æпзтæ) киидзи
лæвæрд æрцудæй ироп паддзæхти мийнæвæрттæй еуемæп. Еци
номхигъдæн ма ес пиккидæр раидарддæргæнæп.
Фал нуртæккæ етæ сæйрагдæр нæ ’нцæ. Фæстæмæ бабæй
раздæхдзинан нæ дзубандий сæрмæ. Зупдгонд куд æй, уотемæй
Гурдзий разамонæг тухтæ рагæй фæстæмæ дæр архайдтонцæ
ирæнтти хæццæ бастдзийнæдтæй «сæ политижон æма тугъдон
гъуддæгти уæлдай фулдæр æма æнхæстдæрæй спайда кæнун-
бæл. Уобæл дзорæг æнцæ ирон нæ, фал гурдзиæгтæи сæхе ан-
зæрфинститæ. Зæгьæн, гурдзиаг историон æнзæрфинститæ:
12*
179

(Мапшане) «Картли», Паддзæхти паддзах Дауити истори»>
«Паддзæхтп паддзах Тамари псторп», æма иппетæми хъæбæр;
бсрæ цæмæдесс^г дæнцæгтæ ес нсссрæн гурдзиæгти æма ирæнт*;;
ти ’хсæн басГдзнйнæдти федардзийиади туххæп. ,*
Гъулæггагæн, абопи сци еугур дæнцæгтæ барæй — зонгæ-зо-'
пуп сосæггопд цæунцæ, ,кеиæ ба гумери хузи фесинмæ æвдист;
цæуицæ пуриккоп гурдзпаг разамонгути къохæп. Гурдзий дзил-,
лон-ипформацпоп фæрæзпптæ, сæ ахургæндтæ, фиисгутæ, æх-
сæпадон æрхангутæ, райтинг кодтопцæ прæптти æма абхазæгти
пихмæ пропагапдпстоп тох. Æма 1кæд уотæ ’й, уæд гурдзиæгтæн>
дæр ’сæ райгурæн зæпхæ æй æрмæстдæр Гурдзи. Уотемæй ба
1979 анзп уæнгæ айдагъдæр Уæрæсей территорий гурдзиæгтæй
цардæй 90 мии адæпмаги, уонæй Цæгат-Иристони—14 мипи,"
Кæсæг-Балхъари — 6 мипи, цалдæр мини ба Стъараполи æма
Краспсдарп крайти. Дтсгай мпн гурдзпаги цæрунцæ Азербай-
джапи, Украипи æма ма пæ бæсти иннæ республижити.
Æрæгп Октябри революций номбæл Сæйраг Паддзахадон
архиви косгæй фембалдтæн еу дессаги докумептбæл. Е адтæй,
1918 анзи 28 ссптябри ци упаффæ хаст æрцудæй, Фæскавкази
уруссаг æвзагбæл дзорæг цæргутæп фепхус кæпуни туххæн, уой
фæдбæл. Унаффи загъд куд æрцудæй, уотемæй, Гурдзий ци
уруссаг адæм цæруй, етæ еу æма дууæ хатти æфхуæрд нæ бай-
йафтопцæ гурдзиæгти æрдпгæй. Сæ уавæртæ бустæги уæззау
æма æбухсоп ке ’ссæпцæ, уомæ гæсгæ æихусмæ фæдздзурдтонцæ
Советон хецауадæмæ. Еци æмбурди архайдтонцæ: Фæсарæй-
иаг гъуддæгти адæмон -комиссариати номæй — ВознесепскиГ^
медгъуддæгтп адæмон комиссариатп номæй — Бюль, Сомехи
комиссариатæй — Мебурнутов, Кавкази хуæпхæгти хайадæй ба
— Туйгъантп Батæрбег. Æмбурди сæрдареуæг кодта адæмихæт-
тпти гъуддæгтæ æвзарæг комиссариати сæрдари хуæдæййевæг
Пестковскпй. Æмбурд унаффæ рахаста:
1. «Гъуддаг уæрæх дзиллитæбæл рахæлеу кæнун, уæлдайдæр
ба Гермапи, Фæскавкази, æма гурдзиæгти ’рдигæп уруссаг адæм-
мæ зиаги цæстæй кæсуни, барæй æфхуæруни хабæрттæн æпæг
бундор л<е ес...
2. Фæсседт саразуи... гурдзиæгти ’хсæи рапарахат кæпуни
туххæп, æма буиæттоп цæргутæп балæдæруи кæнуп, уруссаг
фæллойпæгæпæг адæми бартæ къахиргопд цæмæй ма цæуопцæ.
3. Фæскавказмæ сæрмагопд къамис рарветун, еци гъуддаг
|КОМ1коммæ кæмæ хауп, уопæп, ци æхцап фæрæзнитæ сæ гъæуп,
уомæп сæ исефтопггæпгæп, цæмæп уæззау æфхуæрд ка цæуп,
м’æгур уавæрн сп цн адæм æнцæ, уопæп æихусгопд æрцæуа, уоп
туххæн. Уой туххæп ба бастдзпппадæ саразуи гъæуй «Земский
Союз» а^ма «Союз городов»-п хæццæ, цæмæй арæзт æрцæуа
180

лигъдоитсеи хуæрупнагæй æма мсдицннои æгъдауæп æпхус ка
кæпа, уæхæн къуæрттæ. Еци къуæрттæмæ бафедар кæнуп гъæуй
уæлдæр ской’конд къампс дæр, куд сæ разамупддæттæг æма
цæстæдарæг оргæп, уотæ.
4. Уомæй уæлдай ’ба ма адæмон Советти комиссарпатн раз-
мæ фæндои хаст æрцæуæд, цæмæй арæзт æрцæуа сæрмагонд
къамис фæскавказмæ рарветуни туххæй, ’кæцптæ гъæуамæ ис-
бæлвурд кæиопцæ, уруссаг æвзагбæл дзорæг адæмн уавæр æцæ-
гæйдæр куд æй, уой æма ин фенхус кæнонцæ.
5. Адæмихæттити гъуддæгутæ æвзарæг комиссариатæн бай-
ххс кæнун, Фæскавкази уруссаг адæми уавæр куд æй, уой хæц-
цæ баст фарстатæмæ æркæсун, цæмæп лæвæрд æрцæуиуонцæ
æмб. Иоффемæ аци фарстатæ дипломатион æмвæзбæл равза-
руни туххæй.
Еугур еци дæицæгти рази фудгумери дзубандитæ æнцæ Л.
Хаипдрава ма Э. Шепгелайи финститæ, гъома, даи, уруссæгтæ
паддзахадон хецауадæй тард ке æрцудæнцæ сæ райгурæн бæс-
тæй æма сæхецæн аккаг бунат ке ’ссирдтоицæ гурдзип зæпхæ-
бæл, етæ. Гурдзий адæми сци дууæ сæргъузоййи кепæ барæй
сфæпдæ кодтонцæ А. И. Солженицини рафæлевун, ^кенæ ба еæ-
хуæдтæ бустæги хуарз нæ зопунцæ Гурдзий исторп.
ИРОН-МÆХЪÆЛОН РАХАСТДЗИЙНÆДТИ
ХЕЦÆН ФАРСТАТÆ КУД ÆВДИСТ ЦÆУНЦÆ
МУХУРИ
(Критикон анализ)
Куд зопæн, уотемæй фæстаг æпзти дæргъи бæрæг бæлвурд
апхосæгти туххæй ирон æма ^ мæхъæлои республикити, ироп
æма мæхъæлон адæм/хæттитй ’хсæн рахастдзийнæдтæ зингæ
фæккарздæр æицæ. Еци дууæ адæмсй æхсæн ппхмæлæуддзий-
падæ сæ æркодта уомæ, æма Уæрæсей Федераций уæди уæнгæ
ка пекæдма адтæй, уæхæн цау æрцудæй: 1992 анзи октябри-
поябри еу адæмихатт æд тохæнгæрзтæ рапстадæй ипнæ адæ-
михатти нихмæ, дæмæй хуæдбарæ республикæп æ еу бæрæг-
бæлвурд зæнхи хай æхе батодтайдæ, уæхæи нпсапи хæццæ. Еци
гæрзсфтонг балæбурди рæстæг дууети ’рдигæй дæр æрцудæй
сæдæгай зиантæ, цæфтæ, иуæнгцохтæ, мипгай адæймæгутæ ду-
уердигæй дæр æгъæдзаруат бацæнцæ. Кæрæдземæ æнæуинон
цæстиигас, хахур, дузæрдугдзийнадæ æма тог есуи ниффедар
ачщæ берæ адæймæгути сæримагъзи, куд мæхъæли, уотæ ирæпт-
ти ’рдиги дæр.
181

Аци æрмæги æз, еци уавæр куд æма цæмæ гæсгæ исæвзур*
дæй, ци ратæдзæнтæ ин адтæй, уонæбæл нæ дзордзæнæн, æр-
мæстдæр нæ фæидуй, мухур си ци бунат æрахæста, уобæл лæм-
бунтгдæр æрлæууп. ’;
Æз æппундæр нæ гурусхæ кæнун, куд бунæттон, уотæ цент-
рон мухури фæрæзыитæ, уæдта хецæн æдзæсгон косгутæ, ахур-
гæндтæ æма политиктæ дууæ адæмей æхсæн рахастдзийнæдтæ
фетиигдæр кæнупмæ дзæвпфæ ихалæн кусти хъаурæ ке баха-
стонцæ, уобæл.
Мæхъæлæнттæ Цæгат Иристони Горæтгæрон район æма
г. Владпкавкази рахез хай сæхе ба1кæнунбæл ке архайдтонцæ,
е уæрæх игъустгонд æй айдагъ Цæгат Кавкази нæ, фал ма ник-
ки идарддæр рауæпти дæр. Уобæл карзæй дзорунцæ Цæцæн-
Мæхъæли адæмон депутаттæ, сæ дзиллон-мухури фæрæзнитæ,
уæдта центрон газеттæ дæр.
Хецæн автортæ айдагъ республики разамунддæттæг хеца-
уадп пæ, фал ма æгас ирон адæми дæр фудгин кæнуицæ, исто-
рион æгъдауæй, дан мæхъæлон адæми ка адтæй рагæй фæстæ-
мйе дæр, еци зæнхитæ син ке пæ дæдтунцæ, уой туххæй.
Цæцæн-Мæхъæлæй беретæ фудгин кæнунцæ ироп адæми,
къæрттæй, даи, цъола ке пæ гстлдзунцæ, сæ хæццæ дзубанди
бакæпæн ке нæййес, сталипизми политики азарæй æстъæлд ка
баййафта, сци мæхъæлон адæммæ знаги цæстæй ке кæсунцæ,
сипхæгтæ уогæй, уой туххæй. Еци-еу рæстæг æй куд -баханхæ
кæпунцæ сæ радзубапдити, уотемæй дап, æрмæстдæр ирæнттæй
цæуй* цæгат-кавказаг региопи адæмти ’хсæи рахастдзийнæдтæ
карздæр кæнуни гъуддаг, етæ, дап, ихалунцæ синхаг адæмихæт-
тпти æхсæп хæларæй цæруни, багъæуаги кæрæдземæ къох ба-
даруни фæткæ æма уотæ ид.
Уæрæсей Федераций адæмон депутат Б. Богатырев газет
«Голос Чечепо-Ингушети»-й фæрстæбæл финсуй: «СЦКП-й XX
съезди унаффæмæ гæсгæ сæ райгурæи бæститæй сурд адæмти
фулдæр хай æрцудæнцæ растгонд, барæ син лæвæрд æрцудæй
фæстæмæ ци зæнхитæй сæ фестун кодтонцæ, еци бунæттæмæ
фæстæмæ æрæздæхун æма си æрцæрунæн. Еци фадуат абони уæн-
гæ дæр нæма ес туркæгтæ-месхетинæгтæ, хъиримаг тæтæйрæг-
тæ, Поволжьей немуцæгтæн, цæцæйнæгтæ-аккинæгтæ, æма мæ-
хъæлæнттæн. Цалинмæ сæ пе ’систун кодтонцæ, уæди уæнгæ
мæхъæлои адæми 45% ци территорибæл цардæнцæ, е не ’рæнг-
гн дæр ма æй Цæгат Ирпстоии еу хайбæл нимад, æма кæд Цæ-
цйен-Мæхъæли АССР аразгæй уобæл ;1арзæй цудæй дзубанди-
гонд, уæддæр абоии уæпгæ дæр фæстæмæ здæхт нæма æрцудæй.
Баиисан кæнун æмбæлуй, 1944 анзи агъоммæ ирæнттæ уоми ке
некæд цардæнцæ, уой... Нуртæккæ Цæгат Иристонмæ ци Горæт-
182

гæроп район æма Малгобеки рапопп еу хай хауй, етæ мæхъæ*
лон адæмæн айдагъ сæ тиллæг дæттæг хæйттæ н’ адтæпцæ, фал
ма адтæпцæ сæ райгурæп бæстихæйттæ, сæ авдæпæуозæптæ.
Мæхъæлон адæмæн, етæ æнцæ, куд мæнæ славайнæгтæн го*
рæттæ: Киев, Мæску, Новгород,— ирæнттæи Алагир æма Æрн-
дон».
Раст гъе уæхæп уайдзæфтæ ма кæнуй Цæгат Иристони ра*
замундæн прсфессор X. Ибрагим’бейли дæр. Бафеппайун æмбæ-
луй, X. Ибрагимбейли куд цептрон, уотæ бупæттоп мухурп ор-
гæнти ци берæнимæцон æрмæгутæ рауагъта ирон-мæхъæлои
адæмихæттити ’хсæн рахастдзийнæдти туххæй, ’ етæ кс æнцæ
æма адтæнцæ дууети ’хсæн иихмæлæуддзиппадæ пикки фæк-
карздæр кæнуни фæрæзпæ.
Растдæрбæл баиимайуйнаг, æй мæскуйаг ахургонди архайд,
нæ бæсти цæргутæц æфхуæрд адæми туххæп «Закъопи уагæ-
вæрдмæ гæсгæ» мæхъæлоп адæми кс фæидуй сæхе республикæ
саразун, уой туххæй æрдзубанди.
Фал иæ мæти æфтауй, ирон-мæхъæлоп адæмихæттити ’хсæн
ци рахастдзийнæдтæ адтæй, уони профессор X. Ибрагимбейли,
æхемæ куд кæсуй, историон еци факттæ уотæ кс æвдссуй, хат-
гай æгæр уæлæнгай, тæф-хæлæф гъудптæ ке рахæссуй кæсгути
размæ, кæцитæ комкоммæ разиннупцæ ардауæп дзубандитæ, е.
Уæрæсей медæгæ мæхъæлон -республикæ саразуни туххæй
дзоргæй X. И’брагим’бейли куд зæгъуй, уотемæй мæхъæлæпттæ
республики ном райстонцæ æпæ территорийæй, æнæ сæйраг го-
рæтæй, æнæ закъопæвæрæг хецауадеуæггæпæг оргæнтæй, æнæ
еу минкъий уотид хуæрзарæзт экопомикæй, фал сци-еу рæстæг
Цæгат Иристони хæццæ рагæй фæстæ^мæ ци Горæтгæрон райоп-
бæл буцæу кодтонцæ æма абони уæнгæ дæр лухгонд ка нæма
æрцудæй, еци фарстати хæццæ. Аци рауæн еунæг спичкæ иссо-
дзæ æма арт ниггупп ласдзæпæй. Мæхъæлон адæм ка адтæй
рагæй нурмæ дæр æма 1944 анзи сæ фестун кæнуни фæсте Цæ-
гат-Иристони территорибæл æфтуд ка æрцудæй, еци зæнхитæ
абони уæнгæ дæр фæстæмæ здæхт пæма æрцудæнцæ, кæд æф-
хуæрдбаййафæг адæмти фæстæмæ сраст кæнуни туххæй Закъони
6-аг пункти ком’коммæ загъд ес: æфхуæрдбаййафæг республи-
кæн фæстæ’мæ лæвæрд цæуй æ территори 1944 анзи уæпгæ куд
адтæй, уотемæй», зæгъгæ, уæддæр.
Идарддæр профессор æ æрмæги карзæй уайдзæфтæ кæнуй
Анатолий Апикиевæн, еци закъон фæстæдæрмæ рахæссупбæл
ке дзоруй, уой туххæй.
Никки идарддæр профессор е ’рмæги фæннисан кодта, А.
Аникиев ке æй Медгъуддæгти Министради инæлар-лейтенапт.
Æ гъудимæ гæсгæ æй балæдæруи æмбæлуй: ипæларæй неци
183

хеЗæн ес медадæмти ’хсæи рахастдзийнæдтæ равзаруии гъуд-
даги. Æма дессаг ба е æй æма X. Ибрагимбейли æхуæдæг дæр’
отставки болкъои ке æп, фал фи е ке нæ гъигæ даруй Цæгат
Кавкази адæмихæттпти Конфереиций парла’менти националон
&1меудзипнади Комитети сæрдар уæвунæи æма раздæри авто-
помион рсспубликити мин’къий адæмихæттити еугуруæрæсеон
ассоцнаций Вице-президент уæвунæн. А. Апикиеви нихмæ ци
ардауæн дзубандитæ кæнуй, етæ дæр арæзт æнцæ æфхуæрд адæ-
, михæттити мастбæл ма никкидæр цæнхæ æвгæнуимæ.
Профессор гъæуама збна, еци Закъони нпхмæ карзæй ке
радзурдтонцæ ахургæндтæ, публицисттæ, уæдта Уæрæсей Фе-
дераций Сæйраг Совети депутаттæй беретæ, уой. Уæхæп Закъон,
ке зæгъун æй гъæуй, æнæмæнгæ гъæугæ гъуддаг æй. Фал закъо-
наразгути курухондзийнадæ гъæуама раргом адтайдæ уой ме-
дæги æма, еу адæмихатти сраст кæнгæй, гъæуама иннæ адæ-
михатт æфхуæрд ма баййафтайонцæ. Æма уой иæ бакодтопцæ
закъопфедартæпгутæ. Уомæ гæсгæ ба еци Закъон иикки фæк-
карздæр кодта, æнæуой дæр птипг ка адтæи, еци рахастдзий-
нæдтæ хецæн адæмихæттити æхсæи. Æма А. Аникиев дæр уомæ
гæсгæ дзурдта еци гъуддаг фæффæстæдæр кæнуии туххæй. Уæд-
та закъон ке некæми рацудæй, æпхæст кæронмæ гъудигонд ибæл
ке пе ’рцудæй, уой туххæй, е дтр æнæзундгонд н ’адтæй X. Иб-
рагимÆейлийæп, фал барæй, зонгæ-зоиун ниффесиммæ кодта
фарстай хъаппæ æма æй равдиста уотæ, цума айдагъдæр Цæ-
гат-Иристопи æпхæстгоид ие ’рцудæй, зиндзорæи ке æй ирæнт-
ти хæццæ, уой.
Æцæг уавтрæн раст аргъ скæпуни бæсти X. Ибрагимбейли
ниффссиммитæ кодта æцæгдзийнадæ, ирон-мæхъæлон рахаст-
дзийнæдтæ ке фæккарздæр æнцæ, уоми фудгин кæнуй Дзасох-
тп А. С.
«Мæхъæлæнтти нихмæ пропагандæ æма политикæ, араз-
т« Мæскуй уæлдæр хецауади ’хсæн СЦКП-й раздæри сек-
ретарь, Цæгат Иристони обкоми фиццаг секретарь Дзасохти
А. С, æма е ку нæ адтайдæ, уæд хумæтæг адæм ба раги бафедуд-,
тайонцæ, раги бадзубанди кодтайопцæ. Кавкази хуæнхаг адæ-
михæттити Комфедераций IX сессий Иристонн делегаци фиц-
цаг хатт басастæй, мæхъæлæнтти территориалон домæнтæ раст
ке адтæнцæ, уобæл, æрмæст ма курдта рæстæг се ’сæнхæст кæ-
нунæп».
Зин зæгъæн æй, профессори зунд циуавæр мсдтухæ къулум-
пи кæпуй æма ’п рæдупун кæнуй, е. Хъæбæр хуарз дæр æй зо-
нуй, Дзасохи-фурт партократ ке нæй, фал дипломат ке æй, уой.
Уæдта Дзасохи-фурт æдеугурæп дууæ анзн бакуста СЦКП-й
184

обкоми фиццаг секретарæй, апзи бæрцæ ба СЦКП-йи ЦК-й
секретарæй, уæдта X. Ибрагимбейли куд финсуй, уотæ уæхæн
зингæ адæймаг дæр н’ адтæй. Æма ций фæндуй арт ку фæц-
цæгъдонцæ X. Ибрагимбейли, Б. Богатырев, публпциеттæ æма
политиктæ, ций фæндуй таурæхътæ ку дзоронцæ, Сталин, Бери,
Кобулов æма ма НКВД-й цалдæр инæлари ирæиттæ адтæпцæ,
зæгъгæ, ций фæндуй æфхуæрæп таурæхътæ ку финсонцæ Дза-
сохи-фурти нихмæ, уæддæр раст нæ уодзæнцæ. Гъулæггагæн сæй-
рагдæр гъуддаг изайуй: --æцæгдзийнадæ. Дзасохи-фурт респуб-
лики разамонæг ку адтæй, уæддæр ироп-мæхъæлон рахастдзи-
нæдтæ уæлдай хуæздæр дæр, уæдта уæлдай фуддæрдæр иæ фæ-
цæнцæ. Уæдта еци рахастдзийнæдтæн ес сæхе исотри, сæхе рæу-
уæнттæ, ратæдзæнтæ историоп æгъдауæй æма уоми Дзасохи-фурт
ци фудгин æй. Уæдта цалдæр анзи цæуй, кæдæй Дзасохи-фурт
Цæгат Иристони нæбал цæруй, уæдæй, хумæтæг адæм ке хонуй
профессор X. Ибрагимбейли, етæ ба уомæй размæ куд нæ бафе-
дудтонцæ, уотæ нур дæр нæма бафедудтонцæ.
Уæлдæр куд загътап, уотемæй профессор е ’рмæги
бафеппайдта Иристони делегаци мæхъæлæнтти территориалоп
домæптæ растбæл банимадта æма курдта æрмæстдæр рæстæг
се ’сæнхæст кæнуни туххæй, зæгъгæ. Уæхæн пихмæ ахъелæг
гъуди ма ниммухур кодта газет «Северный Кавказ» дæр.
Мæхъæли республики Уæрæсей Федераций Сæпраг Совети
æпхæстбарæ мийнæвари хуæйдæййевæг. С. Сиптюшеико сци
газети фаребæл финста: Владикавказ — куд мæхъæли сæйраг
горæт, — æй уæп кæмæн нæнйес, уæхæн гъуддаг. Уомæи уæн
дæр некæд ес. Горæтгæрон район фæстæмæ мæхъæлæн раттун-
бæл ба мах арази ап. Уæдта Цæгат Иристопи разамунд дæр
арази æй уо’бæл»1.
Еци автсрти мастесæн дзубандитæ фиццаги-фиццагдæр дзо-
рæг æнцæ сæ иецæййагдзийнадæбæл, кæрæдзебæл дууæ адæ-
михатти ардаунбæл, уомæн æма хъæбæр хуарз зонупцæ, уæл-
дæр ке кой ракодтан, еци Цæгат Кавкази адæмихæттити æх-
сæиадон Конференци регистрацигонд ке пæй æма æ делегат-
тæмæ ке неци бартæ сс медадæмон æма территориалон фарста-
тæ лух кæнупæн, уой.
Мæти нæ æфтауй еци æхсæпадон оргапизаций куст, Цæгат-
Кавкази хуæдбарæ респу’бликити гъуддæгути сæхе ке цæвун-
цæ, е дæр.
Зæгъæи, 1992 анзи еци организаций съезди 3—4 октябри хаст
æрцудæй деклараци — гъома, дан, гурдзиаг-абхазаг адæмти æх-
1 Газет «Северный Кавказ», №39, 1992 анз, 26 сентябрь, 5 фарс.
185

сæп буцæути фиццагидæр фудгиитæ æнцæ Цæгат-Кавказаг рсс-
публикити разамонгутæ. Еци деклараций медæгæ хаст æрцудæй
уæхæн домæн, цæмæй Цæгат-Кавкази республикитæ рахецæп
уонцæ Уæрæсей Федерацийæй æма исуонцæ хецæн, хуæдбарæ
паддзахæдтæ æма республнкити Конфедераци.
Конфедераций еци еугур домæнтæ æма нихелæптæ комком-
мæ нихмæ цæупцæ дуйнеон-адæмон барадон нормитæн, Уæрæ-
сей Федераций Федеративон бадзурдæн, æ Конституцийæн пад-
дзахадон хуæдбарæдзийнади Декларацийæп, Цæгат-Кавкази
республпкити Сæйраг Советтæ официалон æгъдауæй фегъосун
кодтонцæ сæ гъуди еци декларацитæ æма унаффитæ æнæбуп-
дор æма адæмихæттити кæрæдзебæл ардаунæй æндæр ке неци
æнцæ, уой туххæй.
Зæгъæн, 1992-аизи 3—4 октябри Цæгат-Кавкази адæмтæн
г. Грознай ци съезд адтæй, уой деклараций фæдбæл Кæсæг-
Балхъари республики Сæйраг Совет рахаста мæнæ уæхæн
унаффæ:
1. Цæгат-Кавкази адæмихæттити Конфедераций съезди дек-
лараци иимад æрцæуæд, политикон æгъдауæй æиæбундоронбæл
æма адæмихæттити кæрæдзей нихмæ ардауæгбæл, республикæ-
мæ æппундæр ка неци барæ даруй политикон-барадон æгъда-
уæй, уæдта хуæдбарæ республики медгъуддæгти къох цæвæг ка
æй, уæхæнбæл.
Игъосун кæнæп, Кæсæг-Балхъари республикæ неци барæ
даруй Цæгат-Кавкази адæмихæттити Конфедерацимæ, уæдта æ
мийнæвæрттæ дæр нæ рарвиста еци æхсæнадон-политикон ор-
ганизацимæ!
Професеор X. Ибрагимбейли хъæбæр хуарз лæдæруй æхеæ-
надоп-политикон организацити бартæ æма ихæстæ, уæдта етæ
сæхе ци бунати æвæрупцæ, сæ раздзæугутæ сæхемæ ци ихæстæ
есунцæ, уæдта ма Уæрæсей æма дуйиеон адæмон-барадои За-
къæнтти рази сæ ахедундзийнадæ ци æй, уой.
Профессор хуарз лæдæруй, еци организацити цæстингас бе-
рæ адæмти зæрдæмæ ке нæ цæуй, уой, сæйрагдæр ба закъоиæй
цп хецауеуæггæнæг оргæнтæ æвзурст æрцудæй, уони зæрдæмæ,
уой дæр. Мадта ии æнæзундгопд нæй, хецæп рауæнти медадæ-
моп æма территориалон фарстатæй вазуггиндæр æма зипдæр
ниллухгæпæн ка æй, уони æвзаруни ихæс сæхемæ райсгæй ду-
зæрдуггаг цæстингасæй ке кæсунцæ, æма сæ еци цæстингас ба
пикки фулдæр бæллæхтæмæ ке æртæрдзæнаей адæмти, Уæрæ-
сей Федераций хонсар республикити, е дæр.
Газет «Кабардино-Балкарская правда», 1992 анз, 13 октябрь.
186

Сергей Сентюшенко ци дзубаиди ракодта, гъома, дан, Цæгат-
Иристони разамунд арази æй республики Горæтгæрон район
мæхъæлæн радтунбæл, е дæр æй, адæмæн æргомæй сайæн дзу-
банди, сæрмæ æрхæссуйнаг ка нæ ’й, уæхæн миутæ. Уæхæн му-
хургонд æрмæгутæ æма радзубандитæ æрмæстдæр æнцæ адæм-
ти ’хсæн рахастдзийнæдтæ фæккарздæр кæнуии хуасæ.
Цæгат-Иристони Сæйраг Совети минæвар газет «Северный
Кавказ»-и реда’кцимæ ниффинста финстæг, æнæуой дæр зип-
бауорамæн ка æй, еци артбæл фу кæнунбæл ке архапупцæ, уой
туххæй.
X. Ибрагимбейли æма æ æмхъозæнттæн æиæлæдæрд нæ ’й,
Цæгат-Кавкази еуæй-еу реопубликити уавæр ке фæккарздæр
æй, уоми комкоммæ фудгин ке адтæй «Æрвист адæмти фæстæ-
мæ сраст кæнуни Закъон», е. Æрмæстдæр еци Закъон разинд-
тæй, сабургай ка ихæлуй, фал æ тухæ ба æгæр берæ кæмæн
æй, уæхæи ихалæн æрмæг. Уобæл арази æнцæ, æрвист адæмæн
сæхе ахургæндтæй дæр беретæ.
Зæгъæн, экономикои наукити доктор, профессор Кайсын
Хубиев куд финсуй е ’рмæг «Акт реабилитации таит зерно по-
вых репрессий» уомæ гæсгæ: «Разработчики За’кона не учлп
одного: территориальные и национально-государственные воп-
росы, как свидетельствует история, не могут в одном Законе
решаться одинаково для всех народов. На момеит скажем де-
портации карачаевского народа существовала Карачаевекая
автономиая область в составе Ставропольского края, которая
была ликвидирована после вьцселения карачаевцев осеныо
1943 г. Поскольку в число репрессировапных народов Карачае- ^
во-Черкессии попали не только ^карачаевцы, ио и казаки, то по
За’кону о реабилитации и те, и другие могут выбрать удобный
для себя промежуток времени, начиная ч: 1917 г. и предъявить
свои претензии, в том числе и территориальиые. Вот и’получи-
лось: различиые движеиия, представляющие казачество и кара-
чаевский народ, на равпом законном основании иретендуют на
одни и те же территории. И сегодня мы наблюдаем, как разыг-
рывается сцеиарий обострения межиациональных отпошепий на
«Закониой оспове»1.
Раст уæхæн уавæр сæвзурстæй Цæгат-Иристоии Горæтгæ-
рон райони дæр, ^кæци X. Ибрагимбейли æма Б. Богатыреви,
уæдта уони хузæн æмгъудигæнгути хатдзæгмæ гæсгæ гъæуама
бацæуа Мæхъæли ре’спубликæмæ.
1 Кабардино-Балкарская правда, 1992 анз, 16 октябрь.
187

Æма 1918—1921 æнзтн Советон хсцауадæ ци хъазахъæгти
фестун кодта сæ бунæттæй, уонæн ба уæд ци ’кæнгæй? Æви
уони ба пæ гъæуй псторион рæстдзийнадæ, æви хецæп поли-
тиктæ æма ахургæпдтæ кæсгути барæй рæдуд зундбæл аразун-
цæ? X. Ибрагимбейлийи æрмæги ма никкидæр бсрæ ахъелæн
гъудитæ ес. Зæгъæн, е уайдзæф кæиуй Уæрæсей разамуидæн,
гъома, дан, Мæхъæли республикæ саразупи туххæй Закъони ес,
дууæ синхаг адæмти, мæхъæл æма цæцæни кæрæдземæ фæк-
кæпуни гъуди. Нуриуæпгæ цардæнцæ хæлæмулæй, нур ба се
’хсæи арæнгонд æрцæудзæй. Гъс, уæхæн иецæййаг æрмæгутæ
мухур кæиуй газет «Известия» æма сæ еу бафæрсæг ба нæй-
пес, дууæ республикемæп кутемæй ес уæн æнæ се ’хсæн арæн-
тæй. Абони дæр ма берæ мæхъæлæнттæ Сталини фудгин кæ-
нунцæ, 1934 анзи сæ цæцæйнæгти хæццæ ке баеу кодта еу об-
лæсти, фæстæдæр ба респубики медæгæ, уой турсхæй. Æма кæд
уæд еци гъуддаг арæзт æрцудæй фулдæр мæхъæлæиттæп сæ-
хе фæпдонмæ .гæсгæ, еу пационалон-паддзахадон еугонди ме-
дæги растдæр уодзæнæй, зæгъгæ, уæд пур ба еци æцæгдзийна-
дæ æвдист цæуй еугур фесинмæ. Гъуддаг æвдист цæуй уотæ,
цума Сталин хуæдбарæй, мæхъæлæпттæн сæхе нæ фæидгæй, уо-
ни баеу кодта цæцæйпæгти хæццæ, гъома, сæ тæккæ хæстæгдæр,
æрвадеуæггæнæг адæми хæццæ. Нур дуккаг анз цæуй, Мæску
растбæл ке пæ бапимадта, уотемæй æхецæн арæнтæ ка пиффе-
дар кодта, еци Цæцæнй республикæбæл. Мæхъæлæпттæ дæр ра-
гæй архайдтонцæ хецæи республикæ исунбæл. Æма сæ еци
бæлд ку сæпхæст æп, уæд еци еу рæстæг X. Ибрагимбейли ба
æ, сæр хуайгæй, гъарæнгæ кæнуй цæцæн æма мæхъæли æхсæн
арæп цæмæн фæззиидтæй, зæгъгæ. Еци гъудитæ æнцæ æрмæст-
дæр хипнæйдзаг, æдзæсгои æма пихмæардауæг писапбæл хуæет
адæймаги мипеугутæ.
1944 анзп уæнгæ Горæтгæрои район æцæгæйдæр адтæй Цæ-
цæн-Мæхъæли, фал сæ сæ бунæттæй ку исистун кодтоицæ, уæд-
та æфтуд æрцудæй Цæгат-Иристонбæл. 50-аг æнзти кæропи,
60-аг æизти райдайæни ба еци районмæ фæстæмæ сæздахтæй
цалдæр дæс мип адæймаги. 1944 апзæй нурмæ ба сæ нимæдзæ
фæффулдæр æй цалдæр хатти. Уой туххæй неци дзорунцæ пæ-
дæр X. Ибрагпмбейли, нæдæр ба Б. Богатырев. Цæгат-Ири’сто-
нп цп мæхъæлæнттæ цæруй, уонæй беретæ косуицæ бæрнои бу-
нæтти, æицæ депутаттæ. Раст зæгъун гъæуй, еугур мæхъæлæнт-
тæн сæ бои нæбал бацæй сæ райгурæп хæдзæртти фæстæмæ æр-
цæрун.,Æма уомæп берæ рæууæнттæ ес æма уобæл нæ дзордзи-
иаи, фйл «мæхъæлæпттæн абони дæр сæ райгурæи зæпхитæмæ
раздæхуни барæ иæййес, зæгъгæ, ка зæгъуй, етæ ба раст пæ
’нцæ.
188

Уомæй уæлдай ба ма 1944 апзи Цæгат-Иристонбæл ци Го-
рæтгæрои район æфтуд æрцудæй, уой кой ку фæккæпупцæ, уæд
си цæмæдæр гæсгæ феронх уй 1957 ’анзи Цæцæн-Мæхъæли
АССР, арæзт ку цудæй, уæд еци республикæп, раздæр уомæ ка
нæ хаудтæй, уæхæн пæуæг æртæ райони ке радех кодтонцæ,
уой. Дзубаиди цæуй Каргалипский, Щелковский æма Наури
районтæбæл. Еци райопти территоритæ дзæвгарæ устурдæр
æицæ Горæтгæроп райони территорпйæй, уæдта æиæуоп дæр
бæркадгупдæр дæр æнцæ. X. Ибрагнмбейли еци гъуддæгутæ
хуарз зонуй, фал сии сæ кой ба нæ кæнуй.
Æма X. Ибрагимбейлийи фипютитæ ка кæсуй, еци еуæй-су
мæхъæлæнттæ сæ фур разæпгардæй архайуицæ айдагъ Уæрæ-
сей нæ, фал æнæгъæнæ дуйнеоп æхсæпади æргом дæр сæхемæ
раздахунбæл, цæмæй Горæтгæрон район сæхе бакæноицæ, уой
’туххæй. Уæдта ногъайæгтæй дæр æрвпст ка адтæй, уонп фæс-
тæмæ сæ райгурæи зæнхитæмæ раздахуми кой ба нæ кæпупцæ.
Гæр, мæхъæлæнттæ сæхецæн ци зæпхи хæйттæ агорупцæ, уæ-
хæн зæнхи хæйттæ ногъайæгти бон ба байагорун нæ ’й? Еугур
дæр æй хуарз зонунцæ, раздæр 1957 апзи уæнгæ погъапæгтп
зæнхитæ ка адтæй, еци Щелковский æма Наури райоптæ Цæ-
цæн-Мæхъæли тæккæ гъæздугдæр тиллæгдæттæп рауæптæ ке
иссæнцæ, уой. Еци зæнхити сопнæй пайда кодтоицæ цæцæйпæг-
тæ æма мæхъæлæнттæ. Нур ба X. -Ибрагим’бейли куд финсуй,
уотемæй иогъайæгти дæр ’фæпдуй сæхе республикæ нсаразуп.
Æма си уæд ци зæнхитæ шст æрцудæп 1957 анзи, уопи фæстт-
мæ дæттуп нæ гъæуй? Ногъайæгтæп сæ еци зæпхнтæ фæстæмæ
раздахупи ннхмæ хъæбæр карзæй -дзурдтонцæ æрæгий уæпгæ
лæр ма Цæцæн-Мæхъæли Сæйраг Советн депутаттæ. Уой æнæ-
зопгæ пæ ’нцæ X. Ибрагпмбейлн æма Б. Богатырсв, уæдта сс
’мгъудигæпгутæ.
Фал цæмæдæр гæсгæ еии теми кой кæпун иæ уарзунцæ. Æма
ма ииггидæр. 1957 апзп Цæгат Иристопбæл ци Малгсбеки еу
хай æфтуд æрцудæй, е уомæй размæ дæр мæхъæлн рангурæи
уæзæг иекæд адтæй. Уомæп берæ æвдесæнтæ ес историон ар-
хивти.
Историон рæстдзийпадæмæ ни беретæ кæсунцæ æрмæстдæр
сæхе цæстингасæй, уæдта сæхе нациопалон иптерестæп.
Зæгъæн, Б. Богатырев фиисуй: «кæд мæхъæлæнттæн, Волги
билгæроп немуцæгтæн, хъиримаг тæтæйрæгтæн, хъæрæсеГг-сгтæп
æма иипетæп барæ лæвæрд нæ цæуй сæхе хуæдбарæ паддзахæд-
тæ саразунæн, уæд уотæ уайуй, цума иæ Уæрæссй мсдæги су
адæмихæттитæн ес еци барæ, иниетæи ба пæ, гъома сс хуарз
.адæмтæ, уæдта ес лæгъуз адæм.тæ.
189

Кæд нæ паддзахади уæлдæр разамупддæттæг хецауади ’хсæн
нерæигæ дæр ма гъуди кæнунцæ, сæ бунæттæй фестунгонд адæ-
михæттитæн хуæдбаравдзийнадæ радтæн æви пæ, зæгъгæ, уæд
еци хецауадæ пурма хуæст æнцæ раздæриггон зупдбæл, Ста-
лиии доги аууоп ма син æхгæнуй сæ цæститæ, еæ гъудикæпупа-
дæ. Фæпда, сæ, ма сæ фæнда, уæддæр бари-æнæбари дæр идард-
дæр хæссунцæ Сталини идеитæ. Æндæр хузи си дзурддаг нæй-
йес» Фал цума ци игъаугидæр ес 1994 анзи сæ зæнхитæй ке
иси-стун кодтонцæ, 1957 анзи ба еци зæнхити æрцæргутæй фæс-
тæмæ ке фæттардтонцæ, еци адæмихæттитæй. Сæ игъаугидзий-
надæ æй уой медæги æма кæд фиццæгти бафудгин кодтонцæ
сæ райгурæн бæстæбæл гадзирахатæй ке рацудæнцæ, уой тух-
хæи формалон æгъдауæй, уæд син сæ бунæттæмæ ке æрбакод-
топцæ тухтардæй, уонæмæ ба уæхæн формалон нихилддзийна-
дæй дæр неци ссердтонцæ. Фиццæгти фæффудгин кодтонцæ Ста-
лини культи рæстæги, фæстæгти ба Хрущеви волюнтаризми рæс-
тæги. Æнæзакъондзийнадæ алкæддæр адтæй æнæзакъондзий-
надæ æма æргомгонд цæуа гъæуама кæци фæндуй хецауади
доги дæр.
Гъулæггагæн, хецæн депутаттæ æрмæстдæр трибунæй радзо-
руии туххæй аллихузи мæнгæ æнæбундор дæнцæгтæ дæр бав-
десунбæл арази æнцæ, сæ адæми рист æма маст ба сæмæ еци
рæстæг æппупдæр нæ фæгъгъаруй. Æндæр хузи ин нæййее ба-
лæдæрæн Уæрæсей Федераций адæмон депутатти съездн три-
буиæн Б. Богатырев ци дзубанди ракодта, уæдта дзиллон-ин-
формациоп фæрæзнити ирон адæми пихмæ ци æрмæгутæ му-
хургонд æрцудæй, гъома, дан, етæ мæхъæли зæнхитæбæл цæрун-
иæ, зæгъгæ, уопæп. Кæрæдзебæл дууæ адæмихатти ардауæг дзу-
бандитæ, æпдæр син схонæн некуд ес. Æма æрцудæй...
1992 анзи 31 октябри мæхъæли гæрзефтоиг пационал-экстре-
мисттæ æрбалæбурдтопцæ Цæгат Иристони територимæ æма
тохун райдæдтонцæ бунæттон цæргути хæццæ Горæтгæрон рай-
он æма г. Владикавкази рахес фарс байахæссуни фæдбæл. Дуй-
неон историй уæхæн æбуалгъ гъуддаг пекæдма æрцудæй. Уæ-
рæсей Фсдераций фиццаг хатт дууæ оинхаг адæмихатти сæ
тохæнгæрзтæ исистонцæ сæ кæрæдземæ. Еци тугъдæндзаргутæ
сæхе рагæй цæттæ кодтонцæ тог никкалдмæ æмæ ’й кæлун дæр
ииккодтонцæ. Беретæ си фудгип æнцæ еци гъуддаги. Уони
миутæ ма фæстæдæр сбæрæг кæндзæпæнцæ пациопалон поли-
тикæ æма адæмти ’хсæи рахастдзийнæдтæ ертасгутæ. Нерæпгæ
ба бал нæ бон зæгъун æй, еци тогниккалди фиццагдæр фудгин
190

адтæп Уæрæсей Федераций Сæйраг Совети Закъон «Сæ бунæт-
тæй фæссурд адæмти фæстæмæ сраст кæнуни туххæй» æма
«Уæрæсей Федераций мæхъæли республикæ саразуии туххæй».
Закъоитæ гъæугæ кодтонцæ æнæмæпгæ, фал кæронмæ гъуди-
гоид ке не ’рцудæнцæ/’е ба æ фæсте ци бæллæхтæ æма гъуддæ-
гутæ расайдта, уой фæстеугутæ ба не ’гас дæр хуарз зонæн.
Хузæнон паддзахади X. Ибрагимбейли æма Б. Богатыреви
хузæнттæй дзуапп æрдомунцæ уголовон æгъдауæй, уомæн æма
сæ амидипгæнгутæ етæ адтæнцæ.
191

КРИТИКÆ ÆМА БИБЛИОГРАФИ
^^\ЛЛАЛЛЛЛАЛЛАЛЛАЛЛАЛЛЛАЛАА^^ЛАЛЛА^^ ЭНВЕР
Тетцойти Таймураз «Нифс».
Дзæуæгигъæу: «Ир», 1993 анз.
Уотæ исхудта æ нæуæг поэтикон уадзимисти киу-
нугæ зундгонд поэт-прозаик Тетцойти Гацири фурт
Таймураз, кæци мухури рацудæй хуæрзæрæги киу-
нугути рауагъдадæ <<Ир»-и. Ейæ æй Тетцой-фурти
фарæстæймаг киунугæ æ мадæлои дигорон æвзаг-
бæл. Таймураз æй нæ нуригкон финсгути хестæр
фæлтæри мийпæвæрттæй еу. Æй нæудæс киунугей
автор. Е æй, дигорон литературæмæ барагкенæй
устурдæр «хунтæ» ка бахаста, уæдта æхе, фей-
йевдзигæнæг кæмæн нæййес, уæхæн ирд, арф фæд-
тæ ка уадзуй, уонæй. Мæхе амондгунбæл куд нæ
ма нимайон, поэти хæццæ лæгæй-лæгмæ^финддæс
анзи зонгæ ке дæн, уомæн?! Æ исфæлдистадæ ба
ии аргъаун райдæдтон, Сурх-Дигори астæуккаг
скъолай ахурдзау уогæй, æ хецæн киунугутæ ди-
гороп æма уруссаг æвзæгтæбæл (уруссаг æвзагбæл
ба ин мухургонд æрцудæй Иристони æма Мæскуй
дæс киунугей бæрцæ).
Устур æхцæуæидзийнадæ мин равардта аци киу-
иуги фæззинд дуйней рохсмæ иæуæг анзи. Зæрдтаг
лæвар ейæ айдагъ мæиæн нæ униау æй, (уобæл ба
федарæй æууæндун), фал ма и берæ киунугæкæс-
гутæи, Тетцой-фурти исфæлдистадæ уарзгутæн.
Киунупæмæ хаст æрцудæй, а фæстаг рæстæги
поэт ци уадзимистæ ниффииста, уонæй æстай авд.
Уонæми автор арæхстгинæй æвдесуй æ рæсог, хъæ-
боли уарзт адгин райгурæп бæстæмæ: ’
Æз кæд еунæг дæн абони,
уарзун гъеуæддæр мæ бæстæ,
куд мæ мæйдзæсгон уарзони,
куд мæ рохс зæрдæ мæйдзæсти.—
192

(Æмдз. «Æз кæд еунæг дæн абопи». — 86-аг фарсбæл.)
Авторæн æнæнгъæлæги зæрдибарæхустау уæззау пез дæдтунцæ
иури царди æпæраст фæззелæптæ. Марги æвдулд хæрандзийна-
ди нихмæ бæрзæйсæттæи, æнауæрдои тох кæнуй:
Хуцауи рагæлстонцæ æ бунатæй,
æма æгъдау, æфсарæ нæбал ес.
Адæм, сирдтау, иссæицæ æнæхатир —
фæцæй сæбæл се ’намонд уæлахез.
Сæ губуптæмæ размæкæсæг, уорскъох хецæуттæ хсхъиамæ-
тæй цæрæг косæг адæимаги бустæгидæр фероих унцæ: —
Уæллæй махæн равзарунцæ хецæуттæ,
æма цубур рæстæгмæ, æлæлæй,
махæн æрмæст фестунцæ стур хуцæуттæ,
цума æцæг райгурдæнцæ уæллæй.
Махбæл, фонсау, цъоттатæ æвæрунцæ,
æрмæст кънйазтау, кæнунцæ сæхе цард.
Æма цума уæлмегътæбæл цæрунцæ, —
уомæн æма етæ ’нцæ нæ хецау. —
(Æмдз. «Хуцауи рагæлстонцæ æ бунатæй» — 64-аг фарс.)
Хъалдзардæй адæймаг æведауцæ бохъхъитæ кæнагæ фæууй.
Ранихъуæруй сугъдæг адæймаги минеугутæ дæр. Нийхалуй ке-
дæр .бийнонти цард. Еске хъиамæтæй ба æ алли фуртæн дæр
цъæхсæртæ æма машинттæ балхæнуй. Уæхæн æй куйдзæсгом
колхози сæрдари тутæкæнуйнаг сорæт дæр:
— Нæ колхози сæрдар
æ цæсгон куд бахуардта!
уосгин уогæй,
е ’рдхуарди силæмæ тунстæй.
Еу колхоз, гъе уæдта
еу совхоз ранихъуардта.
Нæ фæммардæй уæддæр, —
æрмæстдæр ниддунстæй.
Киунуги дæсæймаг фарсбæл бакæсæн ес «Лирикон балладæ
мæ еу киунгбæл». Уадзимисæ финст æрцудæй евгъуди тухст рæ-
стæгбæл. Гъома, куд? Лирикоп хъайтар æ уодæйæлвист къох-
финститæ хецæн кпунугæн райгурæи гъæуæй устур сахармæ ис-
ласта æ зæрди æрдигки дæларми иуонгрæуæгæй. Бацудæй киу-
нугути рауагъдади редактормæ, кæцимæн æ федар дзуапп ба
адтæй:
— Ами дигоронау финститæ,
нæ ’нцæ нæ нимади, —-
мухур нæ кæнæн.
Къонхфист æрбахæссæ
кæдзос иронау. —
13 Ираф № з
193

Уордигæй, æнкъардæп раздæхгæй, автор æ тухст над рацæйкод-
та бæрзоиди фиццаг секретармæ. Поэт си хъæбæр цибæлæй
бæргæ хизта бæлвурд, пайдайаг унаффæ æма тæрхои. Æхе загъ-
дау: — Куд цæфисдзæбæхæн — æ хуасæ. — Цубур дзубандий-
æй ии иннæ «нимади лæг» ба балæдæрун кодта:
— Финсæ кæрз иронау
æма дин — мухур.
Зæгъун дин æнæ дузæрдугæй:
Куд нæ фæууиндзæнæ,
лæхъуæн, дæ мæкъур,
уотæ — дæ дигорон киунугæ.
Аци евгъуд тæрсгъæддаг уавæр — дигорои азæлгæ, гъæз-
дуг, архаикои æвзагбæл хорхбæлхуæцуни рæстæг рахаста ин-
сæй анземæй фулдæр (хецæн, уæди ’æхсаст æставд бæрзæй,
сурхуадолæ хецæутти мæнгард гъудитæмæ гæсгæ.) Нур æнцæ
персоналон,- устур пенсиесгутæ. Æрæгиауи тæхсагæ фæсмон
сæмæ цума иæ æрцудæй, дигороп æвзагбæл нæуæг киунугутæ,
газеттæ, журналтæ фæууипгæй? Ка ’н зонуй, уони бакæсунмæ,
æвæдзи, сæ «зундгии» сæртæ хæсгæ дæр нæ кæнунцæ? Æви сæ-
бæл сæ уорсдзигко, æрдæглæгун сæртæ разелæгау кæнунцæ, сæ
ахид тъæбæртт-тъæбæртткæнагæ цæститæ ба ратартæ ун-
цæ?! Ци нæ фæууй, куд иæ фæууй?!. Цард цард æй, берæ æна-
хур кæрзхæрдтæ æма рæвгий урдгутæй æмидолæ æй.
Поэт æ карæмæ гæсгæ зин цардæй дæр æ «фагæ» «фегъæс-
тæ æй». Тухст цард æй культ. Æмдзæвгæ «Ци ’й культ?» — му-
хургонд æрцудæй 20-аг фарсбæл. Æ циргъ фарстбæл æхуæдæг
æихæст, лæмбунæг дзуапп дæттуй:
— Ци ’й культ? — цагъарти исфæлдист.
Сæ кувд, сæ лигъстæ сæ хецаумæ,
цума се ’сфæлдесæг Хуцаумæ,
ма ин бæхтау æнцæ фæлдист.
Культ кæнун ба æй Лæг нæбал ун:
дæ зунд, дæ зæрди арт нистъалун.
Культ æй дзилли * исæвд; царди кæронмæ рæдуйун: цидæр
æнамонд адæймагæп коммæгæс цагъар куй ун. Æмдзæвги кæ-
роибæттæн æй:
— Культ ес? — Рæстадæ ’й азуймаг,
нæййес — рæстзæрдæ адæймаг.
Æцæг, ацн гъудибæл æз ба кæронмæ арази нæ дæн. Цæмæннæ?
Ци фæпди лæкъун доги дæр рæстзæрдæ адæймагæн ба æнæ-
уа^и куд ес? Рæстуод адæймаг царди медæгæ алкæддæр фæууп,
æрмæст æ боп ба кæд уотæ уойпасæ беретæ исаразуп пæ бауй,
уæддæр.
194

Поэт, дан, æцæг поэт уæд фæууй æма адæми асдзæгъдагæ рис-
титæ, ивулагæ цийнитæ, æ дзаман ку февдесуй æ исфæлдиста-
ди æрттевагæ айдæнау. Уобæл уæлдай дууæ зæгъæн дæр нæййес!
Уотæ æй æмдзæвгæ «Мæ дефицитти»-дæр фарæстæймаг фарс-
бæл. Автор æ катаййи фæдсси гъæр кæпуй: — Дефицит иссæй
бустæги цæстуарзон æма раст уи, лæги сæр нимайуи, æцæг
поэт...
— Фæууæлдæр æй мулки хъарæ,
царди нивæ-ниллæгдæр.
Дефнцит ку ’ссуй æфсарæ, —-
дефицит исуй лæг дæр.
Куд зонæн, уотемæйти киунугæкæсгутæ æгасæй уруссаг, уæд-
та æндæр фæсарæпнаг æвзæгтæ дзæбæх нæ зонунцæ. Уой цæмæ
гæсгæ зæгъун? Аци æмдзæвгæ — «Мæ дефициттæ» дигоронау
хумæтæги зæгъун куд нæ æнгъизтæй, куд нæ?! — Ма бунати-
дæр адтайдæ ай-гъай дæр.
— Поэттæ, дан, уарзагæ фæуунцæ. — Уогæ айдагъ стæ дæр
нæ фæуунцæ. Зæнхи егъау тумбулæгбæл алцидæр, алцæмæн-
дæр æ ратæдзæн рæсог Уарзт æй.
Поэт Тетцойти Таймурази лирнкон хъайтарæи æ уарзт пæй
мæгургорау, нæдæр мулкгор. Уогæ мулкбæл баст, мулкæй
игурд Уарзт кæд фæуун?! Дзæгъæли хумæтæги нæ рагфиддæл-
тæ нæ дзориуонцæ, цид: мулк, дан, сайтани хуаллаг æй!—Æ
уарзт нæдæр æй зуидгор, еске зупдæн, еске сæрæй æцæг уарз-
тæн раæнтæсæнвæткæ, уæдта ин уотид уæн дæр нæййес! Нæй
æ рæстуарзт тæрегъæд,* нæй нифссаст, фал æй тухгин, разæн-
гард. Уарзæг уоди фæндуй инæфун æ уарзони ристæй, уодхарæй,
ци уæлдæф уолæфуй, гъе уомæй уолæфун:
... цума ахæстдонæй —
ледзун мæ хæдзарæй
ма æцæг мæгургорау
де ’ной исæфун. —
(Æмдз. «Нæй мæ уарзт мæгургор» — 108-аг фарс.)
Æ арми ци уарзти хæццæ баеу ун нæ бафтудæп, е си рацæс-
тизол æй, фал зæрдæй ба æппуп нæ æртæсуй:
— Нæбал дзорун дæуæн мæ уарзтбæл,
Уарзти цийнæ æма мæ зинтæбæл,
Куд дзиназун, æдта, дæ уиндæбæл,
куд æмбохун де ’нбаргæ кастбæл! —
(Æмдз. «Нæбал дзорун дæуæн мæ уарзтбæл»—126-аг фарс.)
13*
195

Фиццпг уп аллн гъуддаги дæр зип æма зæрдæбæлдаргæ
фæу>й. Уотæ æй поэтæн æ фиццаг содзгге уарзт дæр:
— Фпццаг Уарзт!
Ду мæ цæхæр дæ,
Æз ку райгурдтæн дæуæй.
Ма байзадæй ди мæ зæрдæ, —
дæ нивонд æма дæу æй.
(Æмдз. «Зæрдрист æз дæр фæууи» — 125-аг фарс.)
Автор кæсуй дуйнети хуæздæр поэтти^исфæлдистадæй уадзи-
мистаё æ биццеуи бонтæй пурмæ. Уомæ гæсгæ ба ирддæрæй уи-
нуй и гъолон дуйнетæ, уæдта æ дзилли зæрдихатт. Поэзийæй
ба зæгъуй:
—- Хорау дæумæ ци зæрда* дарун,
уой дæр æргомдæрæй уинун,
уæддæр фæлварæгау фæлварун
мæхе гъудитæ исзæгъун.
Нæуæг гъудитæ уони рази
зин æй еу ести исзæгъун.
Æиæ еу ести лæгигъæдæ, ацъагъуæ адæймаг иæ игуруй, уæд-
та мæрдтæмæ дæр нæ цæуй. Æма поэт бабæй иифсхастæй зæ-
гъуй:
-— Фал карз бурдæнти, кенæ цази
нæй зин цæргæсæн истæхун. —
(Æмдз. «Кæсун дуйней хуæздæр поэтти»— 127-аг фарс.)
Бустæгидæр ба æцæг цæргæсæн!
Адæймаг æ лæги карæмæ ку бафецауй,* уæд еу бони сæри
æдæуагæ æиæ фæстæмæ ракæсгæ дæр æ цардмæ иæ фæууй. Уо-
тæ рауадæй ами дæр. Æ нифс, æ хъарæ адтæй еу æнæгъæнæ
фæлтæрæи. Дзæгъæли рæстæгисафæн пекæд кодта. Хайгин ад-^
тæй æвæлмæцгæ уæхерийæй. Æ лимæнтæй ба кадæртæ разинд-"
тæицæ сайд. Æрмæстдæр ии æ над къуæрдтонцæ, фал уæддæр
син бунат ба нæ равардта:
— Ци бакодтонцæ фуддзийнадæй
мæстæй, хахур æма схустæй,
кенæ фæстети рæхустæй,
гъе æй сæ царди сфæлдистадæ.
(Æмдз. Мæ нифс, мæ хъарæ фагæ адтæй...» — 136-аг фарс.)
Поэт кæд фæккардзуд æй, уæддæр æхсицгонæп имисуй æ уарзон!
ниййерæг мади рохс сорæт. Æ цæститæбæл гъазуй: цума бабæи*
фиццагау артн фарсмæ æрцæйбадтæй тъæригъосбæл пæуæгæй^
Кæми æмпъозгæ, ку æфспайгæ, ку ба — тургъи гъог доцуй. Æ-
фæдздзурдмæ цурд сабинау уапгæ кæпуй, уæрдундопи ба сог
196

фадуй. Ниййерæг тæнæгзæрдæ мадæ æпосмæ ку цæридæ! Бæр-
гæ, бæргæ! Фал зиптæй! Е, мæгурæг, æ æпосон тар, дудзихор
дупнемæ рапдæ æп. Цæрæпбонти ба имисуйиагæп æ цæуæти,
уоии цæуæти, зопгити, ахили æнæнцоппæ зæрдмти «фæццæруй»;
— Цалинмæ дин сæрæгас дæн,
Уалинмæ мин ду —- æгас.
(Æмдз. «Мæ мадæ Тамарæн» — 63-аг фарс.)
Тетцой-фурт, раздæрау, аци киунугæмæ дæр бахаста циргъ-
зунд эпиграммитæ æма арфгъудигип цуппаррæнгъоптæ (еу
æма иисæй æнцæ). Рауадæицæ бурæуау, туасау, хъæмап фий-
пау, æхст фатау циргъ æма рæстдзæвийнæ, рæсттъæпп.
Æдзæстуарзоп, соцъай фæлгопц дууæ рæигъеми дæспи æвдист
ракодта:
— Ци кодта? —- Æвеппайди æ уод исиста?
— Кадæр, дан, æмбесонди роман ниффинста.
Æнæ иихходгæй бакæсæн нæййес ипиæ эпиграммæ еу ревæд*
уод, тахт, æнæбæзгæ силгоймагбæл:
— Фондз мини — дæ ходæ, дæс мини — дæ кæрцæ,
де ’рттевгæ фæрдгутæ — гъе, уони æмбæрцæ,
дæдууæ браслетти, налмаси къохдарæн,
де ’студ уæледарæс, де ’студ къахидарæс
æнцæ сæдæ мини, зæгъун æнæ секк, —
æрмæст дæхе аргъ æй еу цъасæ къапек.
Нæ фалæмбулай тухуаст исберæ æпцæ, фæсуарунтæ гъæди
къозотау, графомантæ. Берети хъæбæр фæндуй æцгег æмдзæвги-
тæ финсун, нивæндуп, поэттæ исуп, фал... Фæндоп гъуддæгтæ
кæми, ци Хуцау дæттуй?!.
Байгъосæ, мæ лимæн, байгъосæ,
зæгъон дии раст цума ниннет:
ес æ райгурцæй хускъæ уосæ,
ду ба — æнæ ’мдзæвгæ поэт. —
Киунуги ци уадзимистæ мухургонд æрцудæй, уопæн æгасебæл
^ерлæуупи фадуат пæййес. Фау сæмæ æрхæссæн пæййес ку зæ-
1ъон, уæддæр раст нæ уодзæпæн. Адгпп сайдæй, дап, содзагæ
Рæстдзийнадæ хуæздæр æй. Айиеппитæ зæгъуи лæгæп-лæгмæ
Цастуарзони бæрæггæнæн æп. Киунуги берæ ес уруссаг æма æн-
дæр æвзæгтæй æрбаесгæ дзурдтæ: торпедæ, культ, беизопила,
’юэмæ, сопет, ипцидепт, буфет, къняз, обезьянæ æма берæ æн-
Дфртæ. Æдеугурæй фондз æма дууинсæййемæ хъæртунцæ.
Киунуги дууин дуккаг фарсбæл кæсæп æмдзæвгæ: «Бæрзæ».
•^ой фæууингæй, нæ цæстити рази е ’мбæрцæ ислæудтæй та-
197^

сæ-уасæ кондгин кипдздзоп кйзгæ. Бæласи хор фæййарау*
думгитæ нæмунцæ, ехи хуастæй æ дзæгæрæг, тæнæг сифтæ æр,
кæлунцæ, арви ниггæрæхтæ æма цæфæй æй æнæергъæв, уæхæ|
идæф æй. Зумæги дæр мадта æ уавæр хиццагдæр нæ фæууй
Думгитæй, фудуазалтæй, бурдæнти нинниуди гъизгæ фудадзал;
тæй, зæнхæй æд уедæгтæ стундæй и бæрзæн нæййес æрримæх
сæн æма æмбæрзæн:
— Фæтки нидздз&хститæ æма фæгъгъизтитæй,
цъифкали фудхахур, соцъай æлгъиститæй
ку дæн æнæергъæв æз дæр бæласау.
Поэти зин фæткæ, дон дæ фæлласа!
Исфæлдистадон косæги уодигъæдæ имонау бæрзи цæсгоми ирд-*
æй равдиста Таймураз. Е æй зæрдæрохс, нæуæг фæззинд нæ
литератури.
Цард куд æййевгæ цæуй, уотæ,— и æгъдæуттæ дæр. Етæ кæми
фæддæлазуг унцæ, кæми ба — фæууæлазуг унцæ. Уæхæн гъуд^
дагæн ес æрæстæфæн æмдзæвгæ «Нуриккои æфсийни» — цуппор
фиццаг фарсбæл. Æ лæги æ дирзæг «дзæмбуй» буни æрцæйкод-
та еу æфсийиæ æма уой адæбæл исæлдар æй. И лæгæп æ ном
хуннуй Тъох. Æ уосæ хæдзари пæ æллау кæпуй. Хуæруйнæгтæ
ресторанæй æрбахæссуй. Æ имспау фæлмкъохтæ пеци ниммела
кæнунæй æ зæрдæ хæссуй. Тъох æй Фидибæсти устур тугъди ар-
хайæг, иисæйанздзудæй имæ æрвист æрцудæй. Нур ба æй пен-
сиесæг. Пенсий уæлæмхасæп ба ма косгæ дæр кæиуй. Гъе, уæд-
дæр и æзнæт силæберæгъ уосæн ба бози нæ цæуй. Силгоймаг
хуæст æй еу зоигæ зундрахастбæл:—хуарзæн, дан, кæрæнттæ
нæййес! — Уомæ гæсгæ æ лæги фæдесн гъæртæй «фæррæвдауй»,
«фæххинцуй», къамандæ ибæл кæнуй. Сæ хæдзари фæууæлахез
æй матриархат. Уоци æведауцæ гъуддаг исахид æй, нæ рæстæ-
ги карз ниуæзтæбæл æхцулгомау ка æй, æрдзæй æруадзгæ ка
рахаста, уони хæдзæртти:
— Бакодта ибæл идонæ,
искодта ибаел бæхбадт:
лæги цард, нæ, фал — зиндонæ
хуцаубон нæ, фал — сабат.
Нæ алливарси сæудегерæй байдзаг æй. Уобæл финст æй æм-
дзæвгæ: «Хæлæф, саудæгертæ», — дууин æхсæзæймаг фарсбæл.
Растдæр æй — сæудегертæ. Æмдзæвгæ «Æнæ уосæ лæги зари»
фиццаг строфай финст ес уæхæн рæнгъитæ:
’ — Сдæн дессаги фурхеваст,
сабур денгизи хузæн...
198

Денгизæй сабур зæгъæи иецихузи ес. Депгизæи æнæ фæл-
хъæзæитæй депгиз исхонæи нæййес. Æ фæлхъæзæитæй æхе
фæккæдзос кæнуй: цъумуртæ, ревæд кæфæнттæ æма аллихузон.
бугътæ.и билгæнттæмæ æрбахæссунцæ. Байамуид æмдзæвги
дуккаг строфай ма ес уæХæи рæнгъитæ дæр:
— Ке рæстцардмæ бабæллон,
зар кæбæл скæнон æцæг,
нæбал ес уæхæн лæ*\
Гæр, гæр! Е бабæй куд? Мæ ми æруагæс кæнуй! Зæнхæбæл
хуарз адæм, æзменси донау, байсустæнцæ!?
Æмдзæвгæ «Скъола»-й дууип цуппæр^ймаг фарсбæл фйцца?
рæнгъæ æй:
— Æскъола мæ дзиуарæ, мæ дин...
Аци рæнгъи цума дзурд «дип» нæбал гъудæй, уæлдай мæ-
мæ фæккастæй. Ивæрд æрцудæй рæпгъи æмзæллангæп (риф-
мæн.) Дзиуарæ æхуæдæг ба дипбæл баст нæй? Мадта! Сæдæ
фарæстæймаг фарсбæл ес æмдзæвгæ: — Ку базоиай мæ зæрди
уæхерæ... Æцæг, уæхздæ — нæгъæ, фал — уæхсри, ухери фæз-
загъдауй дигоронау.
Сæдæ æртин фæндзæймаг фарсбæл ес мухургонд æмдзæвгæ:
— Тегъмæ мæнмæ некæд кастæй. «Тегъмæ» — ци æй? Нæй ба-
лæдæрдтæн. Еци æмдзæвгæ фæууп дууæ уæхæн рæигъсмæй:
— Бацудæнцæ æ тъ^филттæ
устур сагъæси мæнбæл...
Уотæ зæгъун æнгъезуй? Тъæфилттæ сагъæс кæнун ку зопи-
уоицæ, бæргæ, уæд ыин æнцондæр уидæ! Фал, еу ма хатт дæр
бабæй, фал...
Киунуги раервазтæй корректуроп рæдудтнтæ* дæр. Еци еу
цуппаррæнгъоп эпиграммæ:
■— Дæ хуарз фиди мæлæнбонæй
дууæ анзи фæстæдæр
кæд райгурдтæ, уæд базонæ,
ке ’й дæ фидæ уæд æндæр.
Мухургонд æрцудæй сæдæ дууип æстæнмаг æма сæдæ æртин
фиццаг фарсбæл;
Киунуги фæлгонци туххæй дæр мæ гъуди зæгъупнаг дæи.
Æ хузæгæнæг æй В. Григоряп. Æн сомехаг. Уомæ гæсгæ ба сæ-
хеæрдигон лæги сорæтмæ æмгæс нæлгоймаги хузæ искодта аци
киупуги æндаг цъарæбæл. Уæхæн фæззиид ма бафеппайдтон по-
эт Бабочити Руслани киунугæ «Авдæпи зар»-и дæр. Раст зæгъ-
гæй, уоми ба силгоймаги хузæ æй. (Е дæр æй сомехаги æмхуз
— æмæнгæстæ.) У.омæй ци зæгъунмæ гъавун? Аййевадон редак-
199

тори аци фарста лух кæигæй, гъæуй къæрцгъосдæр ун. Еумæ,
райсгæй, киунугæ рауадæй зæрдæмæгъаргæ, цæсти ахедгæ. Уо-<
ми ба ес æ редактор, зуидгонд финсæг Хугати Сергейи зингæ
къохбайвæрд дæр.
Дзæгъæли хумæтæги поэт-прозаик Тетцойти Таймураз æ нæ-
уæг киунугæ «Нифс» нæ исхудта. Æ карæй кæстæртæ дæр,
уæдта æ карæнтæ сæ исфæлдистадæ евгъуд рæстæги еумæйаг/
æвзурст æмбурдгæндтæ, мухури ка адтæй, уони дуккаг хатт му-
хури уадзунцæ. Нæ амопдæи, Тапмураз уопи æмрæнгъæ нæ лæу-
уй. Ке зæгъун æй гъæуй, е æй раппæлуйнаг фæззинд. Цубур
дзурдæй, аци киунуги рацуд æй цийнаг. Поэт куд бæрзонддæр
цæуй æ лæги кари тугурмæ, уотæ ауæгиндæр, бæркадгиндæр
æй æ исфæлдистадон «будур», æ кари сугъзæрийнæ «бæркадæй-
дзаг» фæззæг. Зæрди æфтуйун еу æмбесонд: — Гъæди хурфи
куд арфдæр цæуай, уотæ си фулдæр согтæ фæууй. Уотæ æй
Тетцой-фурти берæвæрсуг исфæлдистадæ дæр. Уобæл æхуæдæг
дæр нерæиги дузæрдуг май-мапиддæр, мисхъалæдæр нæма кæ-
нуй:
— Фæллад нæма зонуй мæ хъарæ,
Циргъ ма ’й кæмифæнди мæ зунд.
Ес ма цæстисугтæ дзæвгарæ.
Гъудитæ æхсунмæ бæлвурд.
Зæрдæивæрдау æй æ федар дзурди æздæх. Киунугæкæсæги
æууæндун кæнуй æхебæл. Æгайтидæр ма уотæ æй! Берæ ма
дин бантæсæд, æпæпез уогæй, хуæрзæруай кæнгæй, Таймураз!
— Нур ма мæ гъудитæ мæ балций
Идзаг хъатаратау хæссуи.
Мæ бон хуарз кæнунмæ æй алци,
Знагау фуддзийнæдтæ æхсун.
ф
200

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ —
ÆВЕДУЙГÆ САУÆДОНÆ
Адæмон сфæлдистади дессаги аййевади туххæн берæ
киунугутæ финст æрцудæй. Фал ибæл уæддæр адæймаг дес
кæнунæй не ’фсæдуй: цæйбæрцæбæл æвеллон æй æ дзурди
тухæ, адæми зунд кæбæлти æрзелуй, уоди ци нæ къум басга-
руй, царди аллихузон вазуггин фарстатæн дзуапп куд иссе-
руй! Сауæнгæ ма тæрхони, юриспруденций листæг фæззелæн-
тæ дæр æвдист æрцудæнцæ æнæном финсгутæ ’ма кадæнгæ-
гæнгути уадзимисти («Джабагъи таурæхъ»).
Абони мухур кæнæн еци адæмон хæзнатæй цалдæр. Бæрæг
бæлвурдæй си зиннуй профессионалон литератури æууæлтæ.
Зæгъæн,, «Цæргæс» е ’лвæст сюжет, æ гъудити æнæлазæ
арæзт, æ арф психологизми фæрци æнæмæнгæ æй аййев ли-
тератури уадзимис — радзурд. 'Ма е дессаг дæр нæ ’й: тауæ-
рæхъгæнæгæй æй ниффинста нæ адæми тæккæ курухондæр
æма курдиатгиндæр лæгтæй еу — Гарданти Михал-
ÆНÆЦÆНГТÆ КИЗГИ ТАУРÆХЪ
Мæгур лæг æма уосæ Нарти гъæуи цардæнцæ. Лæг цауæй-
ион адтæй ’ма цауæнæй ке ’рхæссидæ, гъе сæ царди нивæ уо-
мæй адтæй. Еу бон кæми адтæй, уоми и лæг цауæпи рацудæй,
æ хъæриймаг е ’рагъи, уотемæй Нарти гъæунги. Нарти хъал
фæсевæд цауæйнонæн æ зæронд æ цæстæмæ бадардтонцæ, ги-
риз ибæл кодтонцæ, æ хъæрипмаг ип рагъæй райстонцæ ’ма
йин æй дортæбæл фæххуастонцæ.
Цауæйнон зæронд лæг фæстæмæ æрæздахтæй æ хæдзарæ-
мæ, æ цæстисуг æзгъалгæй, ’ма æ уосæмæ дзоруй:
— Нарти гъæуи Нарти хъал фæсевæди æхсæн махæн цæрæи
нæбал ес, ’ма нæ дзаумæуттæ рамбурд кæиæ, мах ба цæуæн
есгумæ нæ сæри исæвдмæ.
Уосæ æ дзаумæуттæ рамбурд кодта, лæг ба æ хъæриймаг е
’рагъи ракодта, æ фæрæт ба æ суйпи рацавта, уотемæй рацу-
дæнцæ.
Цæйбæрцæ фæццудайуонцæ, уæдта идардмæ денгизи билæ-
бæл устур бæласæ ыиууидтоицæ. Цæуп имæ байдæдтонцæ ’ма
йимæ æрхъæрдтæнцæ. Æнæкæрон устур бæласæ, къæхæни сæ-
ри денгизмæ æхе æркъолæ кодта, уотемæй лæудтæй.
201

Цауæйнои зæроид лæг æ суптæй æ фæрæт исиста *ма и бæ-
ласи лух кæнун байдæдта. Бæласи дзæвгарæ ку бакъæртт код-
та, уæд къæс-къæс кæиун байдæдта, ’ма денгизæрдæмæ рахъаи
æй. Устур бæласæ бæрзонд къæхæпæй ниййауиндзæг æй, е стур
цæнгтæ денгизи хурфи рацавта, уотсмæй.
Зæропд цауæйнон лæг æ уосæмæ дзоруй:
— Бахезæ иур бæласмæ, мах ба пæ сæри исæвдмæ денгиз-
мæ рахауæн.
И уосæ æ дзаумæутти хæццæ бæласæмæ бахизтæй, зæронд
цауæйнон лæг дæр æ хъæриймаг е ’рагъи, уотемæй бæласæмæ
бахизтæй ’ма бæласæ ма ци мæигæйбæл фæххуæстæй æ уедæг-
тæбæл, уони йин æ фæрæтæй ралух кодта, ’ма зæронд лæг æма
уосæ устур бæласи хæццæ денгизмæ рахаудтæнцæ.
Устур бæласæ сæ денгизи астæумæ æ сæрбæл райста, уоте-
мæй сæбæл æрæхсæвæ ’й. Æмбес æхсæви рæстæги ба сæбæл
устур дупгæ æрбацудæй ’ма сæ æд бæласæ бони фæррохси уæн-
гæ фæлласта, уæдта сæ еу сакъадахмæ рагæлста.
Бæласæн сакъадахмæ рахизтæнцæ зæронд лæг æма уосæ,
’ма дзи рахаттæнцæ, ци уавæр бæстæ ’й, уой базонæн, зæгъгæ.
Фæсси-хаттæнцæ, ма си адæм цæрæг некæми иссердтонцæ, фал
сирдтæй ба гъæздуг сакъадах адтæй. Бацийнæ кодтонцæ:
— Айæ махæн цæрæп бæстæн исбæздзæнæй, зæгъгæ; ай-
дагъ сирди фидæй дæр нæхе фæддардзинан.
Уотемæй си уосопгæ ракодтонцæ ’ма си æрбунат кодтонцæ.
Зæронд цауæйнон лæг æ уосæмæ дзоруй:-
— Су æртæ губорп ракæиæ, æз ба Хуцаумæ исковон, мæ
кувд цæуагæ ’й мæиæи, зæгъгæ.
Уосæ дæр цæмæннæ ракодтайдæ æртæ губори, лæги размæ
сæ февардта. Цауæйнои зæронд лæг ковуц райдæдта:
— Р1а Хуцаути мæхе Хуцау, зæронд лæг æма уосæ ан ’ма нæ
æвæстаг ма искæнæ, нæ пом нии ма фесафæ.
Зæронд лæг цауæпи хæтун байдæдта, ’ма уотемæй сирди
фидæй сæхе хастоицæ. Уалинмæ син лæхъуæн æма кизгæ рай-
гурдæй, ’ма зæронд лæг æма уосæ цийнæ кодтонцæ, уæддæр нæ
номбæл есгетæ байзайдзæиæй, Нарти хъал фæсевæди фæндæ-
уагæ нæ фæцан, зæгъгæ.
Уони дæр сирди фидæй хастонцæ, ’ма уайтагъддæр рагъом-
бæл æнцæ.
Уалипмæ зæронд лæг фæссæйгæ ’й ’ма лæхъуæнмæ фæдз-
дзурдта:
— Еунæг гъуддаг дæбæл уосиат кæнун: цалинмæ дæ хуæри
лæгмæ рарветай, уæдмæ уосæ ма ракорæ. На-иæуа дæр ку ко-
рай, уæдта цъæхцæстæ ’ма борхелæ кизгæ ма ракорæ.
202

Уотемæй сæ фидæ, и зæропд лæг, рамардæй.
Уæд бабæй сæ мадæ, и зæронд уосæ дæр, фæссæйгæ ’й ’ма
е дæр æ кизгæмæ фæдздзурдта ’ма йин загъта:
— Еу уосиат дин зæгъун ’ма мин æй ма феронх уо, ис мии
æй-еу æнхæст кæндзæиæ: цалинмæ лæгмæ фæццæуай, уалин-
мæ де ’нсувæрæн уосæ коруп ма бауадзæ; на-нæуа дæр гæнæн
ку нæбал уа, уæдта йин уæддæр цъæхцæстæ, борхелæ кизгæ
корун ма бауадзæ.
Уотемæй бабæй сæ мадæ дæр рамардæй. Фæхъхъурмитæ
кодтонцæ и лæхъуæн æма и кизгæ, уæдта и лæхъуæн æ фиди
хъæриймаг райста ’ма цауæни рапдæ ’й. Разилдтитæ кодта,
уæдта гъæдтон байраг, берæгъ æма арс æ разæй сæ хæдзарæ-
мæ æртардта. И кизгæ йимæ рауадæй ма йибæл цæмæнпæ фæц-
цийнæ кодтайдæ, зæгъгæ, нур ба сирдтон фидæй дзæбæх цæр-
дзинан.
Уæд еу бон и лæхъуæн æ хуæрæмæ дзоруй:
— Цæй, æз ба нæ фиди райгурæн бæстæ бабæрæг кæнон,
зæгъгæ.
И кизги нæ фæндæадтæй, æ мади уосиат æ зæрдæбæл æр-
лæудтæй ’ма йин уомæй гæрсгæ кодта, фал, хуæри зæрдæ æн-
сувæрмæ тæнæг æй, ма йин загъта:
— Фæццо, зæгъгæ, мæнæн мацæмæй тæрсæ.
Лæхъуæн æ гъæдтон байрагбæл саргъ февардта, æ фиди
хъæриймаг е ’рагъи ракодта, ра-ибæл бадтæй, ни ’й цæфтæ
кодта ’ма йеци еу гæпп бакодта денгизи. Уайтагъддæр денгиз-
æи е ’ннæ билæмæ ислæуирдта.
Цæун байдæдта ’ма Нарти гъæумæ æрцудæй, æфиди рай-
гурæн бæстæмæ. Бæхбæл Нарти гъæуи гъæунги куд нæ федуд-
тайдæ; Нарти фæсевæд имæ рауадæнцæ ’ма ’й. киндзæ ка æр-
худта, еу уæхæн хæдзармæ бахудтонцæ.
Устур гъаст дзи куд иа ’дтайдæ, ’ма еугурхуæсти ку æрхуæс-
тæнцæ, уæд и лæхъуæни зæрдæ еу цъæхцæстæ, борхелæ кизгæ-
мæ фехсайдта, ма æ хæццæ еугурхуæсти æрхуæстæй. И кизги
зæрдæмæ дæр лæхъуæи бацудæй, уотемæй сæ кæрæдзей зæрди-
уаг базудтонцæ. Нарти фæсевæд ии зæрдæ байвардтонцæ и
кизгæй, фал æ фиди уосиат æ зæрдæбæл æрлæудтæй ’ма фæм-
мæтъæл æй.
Гъаст ку рахæлеу æй, уæд и лæхъуæн æ бæхбæл рабадтæй
’ма сæхемæ рандæй, кизгæ (æ хуæрæ) дæр æй æртæ уæладзу-
гей сæрæй куд иæ гъæуай кодтайдæ, ’ма, лæхъуæн ку æрба-
цæйцудæй мæтъæлæй, уоитæбæрзонд æма сæргубурæй, уæд æй
балæдæрдтæй, цидæр бæллæх ибæл ке æрцудæй, уой; балæ-
дæрдтæй, æвæдзи Нарти гъæуи æ зæрдæмæ есге бацудæй, зæгъ-
203

гæ. Цийнæгомауæй йимæ тургъæмæ рауадæй ’ма йимæ дзоруй:
— Ци кæнис, ме ’нсувæр? Есге дæ бафхуардта? Кæд Нарти
гъæуи дæ зæрдæмæ есге бацудæй, уæд нæ мадæ ’ма пæмæ нæ
фиди уосиатæй ци тæрегъæд æрхъæрта, уой æз мæхемæ есун
’ма дæ ци фæндуй, уой бакæпæ.
И лæхъуæни зæрдæ фæррохсдæр æй. Цæйбæрцæ рацудай-
дæ, уæдта бабæй и лæхъуæи æ бæх, æхе барæвдзитæ кодта ’ма
бабæй Нарти гъæумæ рандæ ’й уосæ коруимæ.
Рæсугъд куд нæ федудтайдæ æ гъæдтон байрагбæл, Нарти
фæсевæд имæ алли æрдигæй кæсупмæ уадæнцæ. Æ зæрдæмæ
ци кизгæ бацудæй, уой хæдзари исмедæг æй. Уоми йибæл Нар-
ти фæсевæд рамбурд æнцæ. Æ хабар син куд нæ загътайдæ. Ис-
ин арази æицæ, ра-йин æй æвардтопцæ.
Лæхъуæи æй æ хæдзарæмæ æрбахудта. И кизгæ бабæй йимæ
цийпæ кæпгæ рауадæй æ размæ ’ма йин цъæхцæстæ, борхелæ
кизги æ хæццæ ку бауидта, уæд сæ мадæ ’ма сæ фиди .уосиат
æ зæрдæбæл æрбалæу^дтæй ’ма æхе меднимæр загъта:
— Уайтагъддæр ии уомæй ку фæттарстæн!
Фалхуæри зæрдæ æнсувæрмæ тæнæг æй, ’ма сæбæл игъæл-
дзæгæй цийнæ кодта. Цæруитæ райдæдтонцæ. Лæхъуæн цауæни
хаттæй ’ма сæ сирди фидæй хуарз хаста. Райдайæни сæ цард
хуарз адтæй и кизгæ ма и иостæн, сæ кæрæдземæй æфсæдгæ
дæр пæ кодтонцæ.
Уалипмæ сии лæхъуæн дæр райгурдæй. Уæд еу бон кæми
кæнун райдæдта. Фесафун унаффæ йибæл искодта’ ’ма йибæл
и лæхъуæни ардауи байдæдта.
Уалинмæ син лæхъуæп дæр райгуырдæй. Уæд еу бон кæми
адтæй, уоми, лæхъуæни ци амалæй хъæбæрдæр исæзнаг кæнон,
зæгъгæ, æ хуæрæмæ ’ма йин цауæни куд адтæй, уотæ е ’рцудмæ
æ ахур гъæдтон арси хорх балваста бæндæнæГц’ма ’й уотемæй
ниммардта. Изæрæй и лæхъуæн цауæнæй ку æрхъæрдтæй ’ма
æ арс мардæй ку æрæййафта, уæд æ уосæмæ дзоруй:
— Ци кодта мæ арс, зæгъгæ.
Е ба йин загъта:
— Уæртæ дин æй дæ хуарз хуæрæ ниммардта, зæгъгæ.
И лæхъуæн æ хуæрæмæ уæлдай зæрдæ нæ райста, цума пе-
ци бакодта, уотæ йибæл фæццийнæ кодта. Дуккаг хатт бабæй
цауæни ку рандæ ’й, уæд бабæй йин е ’рцудмæ æ уосæ æ гъæд-
тон ахур берæгъи хорх бæндæнæй балваста ’ма йин æй ним-
мардта.
И лæхъуæн бабæй цауæпæй ку æрцудæй ’ма æ берæгъи мар-
дæй ку а^риййафта, уæд бабæй æ уоси фæрсуй;
— Ци кодта мæ берæгъ, зæгъгæ.
— Уæртæ дин æй, зæгъгæ, дæ хуæрæ ниммардта.
204

Лæхъуæн бабæй уæддæр æ хуæрæмæ не ’смæстгун æп, уæл-
дай зæрдæ йимæ иæ бадардта, хъæбæрдæр ибæл фæццшштæ
кодта.
Æртиккаг хатт бабæй и лæхъуæи цауæни ку рандæ ’й, уæд
бабæй йин æ уосæ йе ’рцудмæ æ уарзон гъæдтои байраги хорх
бабаста бæидæнæй ’ма ’й уотсмæй пиммардта. Цауæнæй бабæй
ку æрхъæрттæй и лæхъуæи ’ма æ байрагп мардæй ку æриййаф-
та, уæд хъæбæр ииггузавæ ’й ’ма бабæй æ уоси рафарста:
— Ци кодта мæ байраг, зæгъгæ.
Е бабæй йин загъта:
— Уæртæ дин æй дæ хуарз хуарæ пиммардта, зæгъгæ.
Лæхъуæн бабæй уæддæр уæлдай зæрдæ нæ рапста æ хуæрæ-
мæ, фиццагæй дæр ибæл æпдахдæр фæццийнæ кодта.
И уосæ амал нæбал ирдта, æдта ’ма йибæл лæги æ хуæрæ-
бæл кутемæй хъæбæрдæр исардауон, зæгъгæ.
Цуппæрæймаг хатт и лæхъуæн цауæии ку рандæ ’й, уæд æ
цъæхцæстæ, борхелæ уосæ æ еунæг биццеуи хорх авдæни хур-
фи бæндæнæй балваста ’ма æ цæсгом пнссау æй, уотсмæй æй
рамардта, æдта йибæл æй нур ма ку исардауоп, уæдæр не
’смæстгуп уодзæиæй, зæгъгæ?
Цауæнæй ку æрхъæрттæй и лæхъуæн ’ма æ еунæг биццеуи,
æ цæсгом сæнт сау, уотемæй æй мардæй ку æринйафта, уæд æ
цæстисугтæ æставд тумбултæй æркалдæпцæ ’ма æ уосæмæ дзо-
руй:
— Ци кодта нæ еупæг биццеу, зæгъгæ.
— Уæртæ дин æй, зæгъгæ, дæ хуарз хуæрæ рамардга.
^ Уæдмæ дзи не ’рупгæс кодта, фал дзи уæдта æ уоси ардуд
байрагæс æй ’ма е ’цæгæй бангъæл адтæй, мæ хуæрæ мæмæ лæ-
гъуз зæрдæ даруй, зæгъгæ, ’ма сс ’хуæрстмæ дзорун:
— Исои æз цауæни цæудзæпæн, — зæгъгæ ’ма йип æ бæрæг
бунат ниййамудта сау гъæди, — уордæмæ мнп мæ хуæри фæл-
ласдзæпæ ’ма дæмæ, кæд гъе йеци афопæмæ фæззинноп, уæд
хуарз, кспæдта йин æ дууæ цопги сæ тæккæ рæбунтæбæл æр-
лух кæндзæиæ, æхе ба йин уоми гъæди ниууадздзæнæ.
Ихуæрстæп куд загъта, уотæ бакодта. Сæумæ и лæхъуæп ца-
уæни ку рапдæ ’й , уæд ихуæрст и кизгæн загъта лæхъуæпи фæ-
дзæхст. И кизгæ дæр загъта:
— Арази дæн, кæд мип ме ’нсувæр уотæ исаккаг кодта, уæд.
Фæ ’йласта ихуæрст и кизги сау гъæдæмæ, и лæхъуæп ин
цп рауæнмæ бамудта, уордæмæ, ’ма пин ци афопæмæ загъта, еци
афонæмæ лæхъуæи ку нæ фæззипдтæй, уæдта и кизгæн æ дууæ
цопги сæ тæккæ рæбуптæбæл æрлух кодта, ’ма ’й уотемæй уоми
ниууагъта.
205

И кизгæ сау тар гъæди кæугæ берæ фæххаттæй, уæдта еу
мура бæласæ иссердта ’ма уоми балæстæй.
Уотемæй бонæ дзæдурбунтæбæл хаттæй ’ма уонæй æхе хас-
та, æхсæвæ ба æ бæласи мурай балæсидæ.
Цæйбæрцæ афæпттæ рацудайдæ, уæдта æ цæнгти лухи гъæн-
тæ исдзæбæх æнцæ. Уотемæй цæрун байдæдта сау гъæди хур-
фи, бæласи мура — æ хæдзарæ, дзæдурæ ба — æ хуæруйнаг, уо-
темæй. Уæд еу бон кæми адтæй, уоми хани фурт Нарти гъæуæй
е ’фсæдти хæццæ сау гъæдæмæ цауæни рацудæй. Сау гъæди
арфмæ ку исхъæрдтæицæ, уæдта дип, и кизгæ ци мура бæласи
хурфи бадидæ, уобæл цауæйнон куйтæ рамбурд æнцæ ’ма йи-
бæл зилдæгæй æрлæудтæицæ, уотсмæй рæйунцæ.
Хани фурт дæр йе ’фсæдтæмæ дзоруй:
— Бæласæбæл зилдæгæй æрлæууетæ, зæгъгæ, аци бæласи
мурай цидæр сирд ес, хумæтæги йибæл не ’римбурд æнцæ куйтæ.
Уалинмæ сæмæ и кизгæ дзоруй бæласи мæрай хурфæй:
— Сирд дæр нæ дæн, сайтан дæр нæ дæп, Хуцауи исконд
адæймаг дæи.
'Ма сæмæ бæласи мурай хурфæй æнæцæнгтæ, æ кондæн, æ
уиндæн нæ адтæй, уæхæн рæсугъд кизгæ рахизтæй.
Хани фурт ибæл ниццийнæ ’й, хуарз хъæбпæлтæмæ йин
фервиста сæхемæ, ’ма йибæл сæ ку ракодтонцæ, уæд бустæги-
дæр æ конд исæвдиста.
Хани фурт æ фур цийпæй цауæни дæр нæбал фæххаттæй,
фал сæхемæ æрæздахтæй æнæцæнгтæ кизги хæццæ. И кизгæ ха-
ни хæдзари цæрун байдæдта.
Цæй бæрцæ афонтæ рацудайдæ, уæдта хан æ фуртæи уосæ
коруп унаффæ искодта. Хани фурт уой ку базудта, уæд загъта æ
фидæн:
— Кæд мин уосæ корис, уæд мæнæ мæхуæдæг ке ’рхастон,
еци æпæцæпгтæ кизгæй фæстæмæ мæ неке гъæуй.
Хани нæ фæндадтæй, фал гæнæи нæбал адтæй ’ма ин иса-
рази æй. И кизгæмæ барвистонцæ, ’ма син нæ арази кодта:
— Æз уой, зæгъгæ, мæхецæн æнсувæрæп ку нимайун, хан
æма æ уоси ба мæхецæн мадæ ’ма фидæн ку нимайун, уæд куд
уодзæнæй, зæгъгæ.
Дуккаг хатт бабæй йимæ барвиста и æнæцæигтæ кизгæмæ
хани фурт. Кизгæ фæссагъæс кодта ’ма исарази æй. Æр-æй-худ-
та. Хани фурти хæццæ цæрун байдæдта. Цæйбæрцæ сæбæл ра-
цудайдæ, уæдта и кизгæ бауæззау æй.
Уалцнмæ хани бæстæбæл еу паддзахи æфсæдтæ æрбансан-
стопцæ ’ма хапи фурт с ’фсæдти хæццæ тугъдмæ рандæ ’й. Тугъд-
мæ ку рандæ ’й, уæд ии æ фæсте ба æнæцæнгтæ кизгаей лæхъ-
уæп райгурдæй.
206

Хан æма æ уосæи сæ цийнæн кæ^он иæбал адтæй, нæ фур-
тæн лæхъуæн райгурдæй, зæгъгæ, ’ма еу лæг хабархæссæг ра-
рæвдзæ кодтонцæ ’ма ’й сæ фуртмæ рарвистопцæ.
Хабархæссæг рандæ ’й, ’ма йин Хуцау пе ’хсæвеуат æпæцæиг-
тæ кизги æнсувæри хæдзари фæккодта.
И лæхъуæни цъæхцæстæ, борхелæ уосæ рафæрститæ кода
хабархæссæги ’ма ’й базудта, циуавæр адтæй, уой, уæдта циуа-
вæр хабар хаста ханй фуртмæ, уой дæр.
Хуæруйнаг, ниуæстæ йин рарæвдзæ кодта, хуарз æн фæууид-
та, ’ма ку рафунæй æй, уæдта йин æ гæгъæднтæмæ æркастæй,
ци хабар кæмæ хаста, уой базудта, ’ма пин еци гæгъæди рани-
махста, æхуæдæгка æндæр гæгъæдий рафипста хани номæй:
«Де ’нæцæнгтæ уосæп, зæгъгæ, хелагæ райгурдæй, ’ма пин ци
кæиæн?»
'Ма ’й хабархæссæги дзиппи ниввардта.
Хабархæссæг сæумæ раги фестадæй ’ма рапдæ ’й æ надбæл.
Цæйбæрцæ фæццудайдæ, уæдта хани фуртмæ бахъæрдтæй
’ма йимæ гæгъæди равардта. Гæгъæди рааргъудта ’ма фæстæ-
мæ дзуапп рафипста æ мадæ æма æ фидæмæ:
— Мæ номбæл цидæр раптæстæй, ейæ, кæд хелагæ ’й, уæд-
дæр æй ме ’рцудмæ уагътæ.
Хабархæссæг бабæй еци гæгъæдий хæццæ фæстæмæ раздах-
тæй ханмæ. Надбæл бабæй е ’хсæвеуат æпæцæигтæ кизги цæ-
гати æркодта, ’ма ’й е ’нсувæри уосæ бабæп рарасуг кодта. Ха-
бархæссæг ку рафунæй æй, уæдта бабæй йин æ гæгъæди раар-
гъудта, ’ма йнн уой рапимахста, æндæр гæгъæди ба йип æ бу-
нати уой бæсти февардта уæхæн финсти хæццæ:
— Ме ’нæцæпгтæ уоси нæхемæ куд нæбал пиййафоп, уотæ,
фал æй, сау гъæди ахур адтæй, ’ма уордæмæ фæлласетæ ма ’й
уоми ниууадздзинайтæ.
Хабархæссæг ханмæ æрхъæрттæй ’ма сæмæ еци гæгъæди ба-
лæвардта.
Хан еци гæгъæди ку рааргъудта, уæд æ уоси хæццæ кæун
байдæдтонцæ, æнæцæнгтæ уосæ сæ ралæдæрдтæй ’ма уотæ æи-
гъалдта, кæд сæ фурт пести кодта, зæгъгæ, ’ма сæмæ бауадæй.
Уонæп ба еци фипст зин адтæй, æнæцæнгтæ уосæ хъæбæр
хуарз адтæй, ’ма дзи сæ зæрдæ пе ’ртæстæй, сæ фурт сæмæ ци
ниффинста, уой бабæй син æпæкæнун иа ’дтæн. И уосæ гæгъæди
стъолæбæл ку æруидта, уæд æй æхуæдæг райста’ ма ’п раар-
гъудта. Ку ’й рааргъудта, уæдта хан æма и уосæн загъта:
— Ма хъурмæ кæиетæ, уæхе ма æвгæрдетæ, æз уæддæр мæ-
гур адтæн ’ма пур дæр мæгур уодзæпæи; уотæ кæми пиффииста
уæ фурт ’ма ’й кæми нæбал гъæуп,уоми мæ рарвететæ сау гъæ-
дæмæ ’ма цæрдзæнæи бабæй уоми мæгурбопæй.
207.

Уæрдун ин райсфтихтонцæ ’ма ’н .ихуæрстæн фæлласун код-
тонцæ æ биццеуи хæццæ сау гъæдæмæ. Сау гъæди ’й æ тæккæ
арфи рагæлста. Мадæ æ биццеуи хæццæ кæугæ-нсугæ байзадæй.
Уотемæй йибæл уоми æрæхсæвæ ’й ’ма йибæл æмбесæхсæ-
ви рæстæги уарун уæхæн æрцудæй, ’мадуйней кæмтти дæнттæ
гурф-гурфæй калдæнцæ. И уосæмæ дæр ивулд дон исхъæрттæй
’ма йин æ биццеуи раскъафта. Æ фæсте бæргæ фæццæпуадæй,
фал ибæл къохтæ на ’дтæй ’ма ’й цæмæй райахæстайдæ, уой нæ
зудта, уæдта йимæ æ дæндæгутæй фæллæбурдта, фал йибæл нæ
фæххуæст æй. Нигкидæр имæ фæллæбурдта, уæддæр бабæй
йибæл нæ фæххуæст æй.
Уотемæй берæ фæгъгъезæмарæ кодта, дони февдулдæй, уæд-
та уæлбилæмæ ислæуирдта ’ма аххæй кæун байдæдта. Æ кæун-
гъæрæй йин берæгътæ фæйнсрдæмæ лигъдæнцæ, сау гъæдæ ба
низмæлидæ. ’
Уотæ ба йимæ еу бæхгип фелвæстæй ’ма йимæ дзоруй:
— Хуарз уосæ, дæ биццеуи дин дои ку фæлласуй ’ма ’й цæ-
мæннæ райахæссис?
— Мæ мæгур дæр феронх дæн, фал уобæл кæун, бæргæ ’й
райахæссинæ, фал мæбæл къохтæ нæййес.
— Уайгæ, — зæгъгæ, йимæ дзоруй бæхгин дæр, — фæ-мма-
йимæ лæборæ, кæдимайди ма ’й райахæссисæ.
Уосæ бабæй йимæ ииццæпуадæй, ку иихъхъæрттæй, уæдта
йибæл къохтæ фестадæй ’ма æ биццеуи райахæста ’ма ’й фел-
васта. Æ фурцийнæй ма куд раарфæ кодтайдæ бæхгипæн, уой
нæ зудта, бæхгин дæр имæ дзоруй:
— Гъе, нур ба дæлæ де ’исувæри гъæу Нарти гъæуи асæ’
иссæй ’ма цо уордæмæ ’ма гъæунгти нигъгъæр кæндзæнæ, ка мæ
байхуæрса, зæгъгæ, уæдта Хуцауи ка фæндæ уа, е уодзæнæй.
Куд ин загъта, уосæ уотæ бакрдта: æ сувæллон æ къохи, уо-
темæй е ’нсувæри гъæумæ æрцудæй ’ма иигъгъæр кодта:
— Ка мæ байхуæрса, зæгъгæ.
'Ма йимæ йе ’исувæри цъæхцæстæ, борхелæ уосæ радзурдта:
— Мах дæ байхуæрсдзинан, зæгъгæ.
Ба-сæмæ-цудæй ихуæрсти, е ’нсувæри уосæ ’й нæбал бафæс-
мардта; куд ма ’й бафæсмардтайдæ, æнæцæнгтæ адтæй, уæдта
фиццаг куд адтæй, уомæй хуæздæр иссæй. Æхуæдæг куста, æ
биццеуи ба æндегæй кæвдæси дардта,уотемæй æй хаста, — ме-
дæмæ йин æй иæ уагътонцæ.
Цæйбæрцæ афæпттæ рацудайдæ, уæдта тугъд фæцæй, ’ма
хани’.фурт фæстæмæ цудæй сæхемæ е ’фсæдти хазццæ ’ма уомæн
æ су æхсæви æхсæвеуат е ’фсæдти хæццæ уоми фæцæи.
Хани фурт е ’фсæдти хæццæ хуарз рæфтад искодта, уæдта
с ’мбæлттæмæ дзоруп:
208

— Æригондæр æма мин хуæздæр таурæхъ ка ракæндзæнæй,
зæгъгæ.
Хани фурт уосæбæл фæггурухсæ ’й:
— Айæ мæн уоси хузæн ку æй, ’ма йейæ æнæцæнгтæ ку ад-
тæй, абæл ба цæнгтæ ку ес, зæгъгæ.
Æхе мсднимæр æхецæн уотæ дзоруй. Е дæр имæ комкоммæ
æ цæсгом не ’вдиста, уотемæй ба æ размæ рауай-бауай кодта.
Неке неци дзурдта, уотæ ба и æнæцæнгтæ уосæ ка адтæй, е
дзоруй:
— Æз уип хъæбæр дессаг æригон таурæхъ радзордзæнæн,
И цъæхцæстæ, бурхелæ уосæ дæр имæ дзоруй:
— Сабур цæмæпиæ дæ, ихуæрст дæ ’ма косгæ кæнæ, æндæр
дæ дæу неци гъуддаг ес.
Е дæр нигъгъос æй, нецибал исдзурдта. Уæд хани фуртæн æ
зæрдæ æхсайдта ’ма бабæй дзоруй:
— Радзорæ, кæд ести хуарз таурæхъ зонис, уæд.
Ихуæрст уосæ дæр æхе фæббæгъатæрдæр кодта ’ма дзоруй:
— Мадта мæмæ байгъосетæ. Еу мадæ ’ма фидæн æнсувæри
хæццæ кизгæ седзæрæй байзадæй, ’ма син сæ мадæ ’ма сæ фидæ
уосиат куд ниууагътонцæ, уой куд не ’сæнхæст кодтонцæ; е ’нсу-
вæрæн уосæ куд ракорун кодта, æхе йин сау гъæдæмæ куд фæл-
ластонцæ, æ цæнгтæ йин куд æрæвгарстонцæ, хани фурт æй куд
иссердта ’ма ’й куд æрхудта, æфсади куд рандæ ’й, лæхъуæн ин
куд райгурдæй... — Уотемæй сæ кæрæй-кæронмæ фæдздзурдта
æ райдайæнæй ба, гъе, уæди уæнгæ куд адтæй, уой, ’ма цидæр
адтæй, уой.
Нур син раздæр ба фингæ æрæвæрун кодта сæ размæ ’ма си
дзурд райста:
— Уотæ на ’дтæй, кадæр исдзора, зæгъгæ, е ба, зæгъгæ, фин-
гæбæл мин соми æхца куд æрæвардтайдæ, уотæ, ’ма цъæхцæс-
тæ, борхелæ уосæ æ алли дзурди дæр уотæ фæккæнидæ:
— Уотæ на ’дтæй, зæгъгæ.
'Ма фингæбæл мин соми æрæвæридæ. Хаии фурт æхуæдæг
дæр, уотæ ку исдзурдта и уосæ, хани фуртмæ æ мадæ ’ма æ фи-
дæ ку ниффинстонцæ, лæхъуæн дин райгурдæй, зæгъгæ, уæд
е ба сæмæ ииффинста, гъæдæмæ ’й фæлласетæ ’ма ’й уоми ра-
гдэлдзетæ, зæгъгæ, уæд йе уотæ фæккодта: «Уотæ иа ’дтæй»,
зæгъгæ.
Уотемæй уосæ дзурд ку фæцæй, уæдта загъта:
— Гъе, нур ба мæнæ дин айæ ме ’нсувæр, мæнæ дин айæ ба
кæмæй тарстæи, еци цъæхцæстæ, борхелæ, ме ’нсувæри уосæ,
мæнæ ду ба, хани фурт, мæ лæг, уæртæ кæвдæси ба дæ биццеу
лæууй.
14 Ираф № з
209

Хани фурт, уæдта кизги æрвадæ æнхузонæй фæгъгъæр код-
тонцæ:
— Тагъд æнæдæнд бæх раласетæ ’ма ’й уой думæгбæл бæд-
тетæ.
Æнæдæид бæх раластонцæ ’ма цъæхцæстæ, борхелæ уоси
уой думæгбæл бабастонцæ ’ма ’й уомæн ниппурцитæ кæнун код-
тонцæ. Хани фурт æхуæдæгка æ уосæ æма æ лæхъуæни хæццæ
æ фиди хæдзарæмæ æрцудæй, ’ма абоии уæнгæ дæр ма дзæбæ-
хæй цæрунцæ.
ЦÆРГÆС
Кæло тæптъех имонау сувæллон адтæй æ ниййергутæн. Етæ
сæ еуиæг фурти хъæбæр берæ уарзтонцæ. Кæло дæр берæ уарз-
та æ мадæ, æ фиди. Уотæ-йеу зæгъидæ Кæло сувæллонæй æ ний-
йергутæн:
— Нана, баба. Æз сумах хъæбæр берæ уарзун... Мæнæ уæ
аци хæдзаридзаг уарзун.
Ку фæгъгъомбæл æй, уæдта ма дзурдтæбæл бафтудта, —
мæхецæй дæр уæ фулдæр уарзун... Мæлæтмæ ку æрцæуа рæс-
тæг, уæд æз ратдзæиæн сумах туххæй ме ’нагъом цард... Фæй-
исæфдзæиæн сумах сæраппоиди.
Æрхъæрттæй еци дзурдтæн се’пхæстгæиæн рæстæг:
Барзоид хонхæн ратахтæй лигъз будуртæмæ еу зæронд цæр-
гæс. Æрбадтæй е авд надей астæу, кастæй иæдтæмæ мæгурвæл-
гæсæй: æ базуртæ æруагъта дæлæуæз, æ зæнгитæмæ; æнкъар-
дæй мæлæг маргъи гъæр, гъæрзуиау хъуахъ-хъуахъ кодта али
цæуæгмæ дæр. Гъуди дæр æй неке кодта, æмгæрон дæр имæ не-
ке цудæй. И нæдтæбæл ба цудæй али хузи адæм. Цудæнцæ уо-
нæбæл зæрæндтæ, нæугутæ, сувæллæпттæ, гъонбæлтæ, бонгин-
тæ, мæгуртæ, силгоймæгтæ, нæлгоймæгтæ, лæхъуæнтæ, кизгут-
тæ, — цудæнцæ, цæргæси гъæрзунмæ ба æ гъос неке дардта,
Цæргæси хъуахъ-хъуахъ дæр не ’пцадæй, — гъæрзтæй æр-
дæгасæст гъæлæсæй:
— Æз дæи зæронд цæргæс, судæй мæлун; æстонг, æнæхуæр-
гæй мæ иифс рамардæй, мæ хъаурæ басастæй, мæ тухæ рахауд^
тæй. Мæ замани адтæи æгас адæмтæи сæ дарæг... Кадæр мæ
бафсада, — ба-ин æй феддзæпæн, — иæ ’й фероих уодзæнæн.
Цæугутæ раевгъуиуоицæ цæргæси рæзти, цума ’й нæ уидтон-
цæ, иЬ ’гъустопцæ цæргæси гъæрзун, уотемæй.
Уалæиги астæуггаг надбæл фæццæйцудæй сувæллæнтти
къуар. Цæргæс уопæмæ дæр нидæн гъæлæсæй пиууаста, æхуæ-
210

дæг ба сæмæ и йадэсрдæмæ гагки-маккитæй рацудæй, киудти-
тæ гæнгæй.
Сувæллæнттæ еци еу гулфæй сæхе бакалдтопцæ цæргæсмæ,
æрæйахæстоицæ, дууемæй йип æ базуртæ хæрдмæ исивазтонцæ;
райхудтонцæ сæ надмæ сæхецæн æмбалæн.
Уæд сæмæ и цæргæс фæккомæги æй; дзоруй сæмæ ад&ймаги
гъæлæсæй, æвзагæй: «Æз адтæн æгас дзиллити дарæг цæргæс.
Нур ба базæронд дæн, æстонгæй батухстæп, ’сæпæхъаурæ дæи...
Естæмæйти мæ бафсадстæ, мæ хортæ, уæдта уип, мусийнæ, æз
дæр еци хуарз нæ феронх уодзæнæн... Кæддæр ’ми цидæр ко-
райтæ, е уин уодзæнæй... Æрмæст мии еу мæ кой искæнетæ, —
исдзордзинайтæ еу: «Зæронд цæргæс, кæми дæ? Дæ сæр нæ
багъудæй».
Сувæллæпттæ æрбалимæн æнцæ цæргæси хæццæ, пйццййн&
’нцæ æнахур дессаг — æмбесæпдттаг маргъбæл, хъуритæ, батæ
ин кæнунцæ, сæ фæндаггæгтæ ии æ гъæлæси тъуисунцæ. Æс-
тонг цæргæс дæр сæ зудæ къурддзитæй (хъурццитæй) лæпе-
руй, нихъуæруй фидæй, дзолæй, сойнифунхæн. Цæргæс æхе ни-
къкъæбот кодта (бафсаста), æхе бацагъта, æ базуртæбæл æ
зулун-къæлæт финдз радаудтитæ кодта æма игъæлдзæгæп фæц-
цæуй надбæл сувæллæптти æмдзоæй.
Уæд дин Нæрæмон дзоруй цæргæсмæ, æнахур дессаг иуа-
зæгмæ:
— Зæроид цæргæс, дæ гъазæнти рагъазай-ра, кæд ма дæмæ
дæ лæги гъæдæй ести ес, уæд!..
Сувæллæнттæ над равардтонцæ цæргæсæн.
Цæргæс дæр рафæлгæститæ кодта æ фæрстæмæ, æ базуртæ
бацагъта, еу æртæ-цуппар гæппи ракодта æрдæг æргъувд ба-
зуртæй, уæдта ниппæррæст ласта æма ниййаууоп æй цъæх ар-
ви æрттеваги сау гъæди сæрти хуæнхтæмæ.
Сувæллæнттæ дессаг, æмбесæпттаг маргъи фæсте кæсунцæ,
уииунцæ е аййев зелæнтæ гæнгæй, сæ сæргъæй идардæй-идард-
дæр гæпгæ куд цудæй, уой. Сувæллæнттæ кæсгæ байзадæнцæ
сæ бунати пади лигъзбæл. Нæрæмон сæмæ дзоруй:
— Гъæла адтан æма иин зæропд цæргæс нæ фæндаггæгтæ
исцъой кодта... Мæыгард, æнæдзурд зæронд нин пæ фæндаггæг-
тæ расайдта, рахуардта сæ, нур ба е æфсæстæй æ гъар хæдза-
ри ^исбадтæй, мах ба ами авд падей астæу, будури лигъзи, су-
дæй мæлгæй байзадан... Цотæ, нур ба ин æ думæгбæл цæнхæ
никкæнетæ!..
— Зæронд цæргæс, кæми дæ? Дæ сæр иæ багъудæй, — мæст-
гунæй дзоруй Кæло.
Дуйней ииррохс æй, — хортæ, мæйтæ фæззиндтæицæ. Дум-
гитæ уалæнги низмалдæнцæ. Сау гъæди сифæ æгъзæлуй; зæ-
14*
2Ы

ронд бæлæстæ æд уедæгтæ сæ бунтæй хъаитæ-хъаптæ кæнуицæ.
И сувæллæнттæ авди надей астæу, будури лигъзи, кæрæдзебæл
дзугуртæ-дзугуртæй никкалдæнцæ. Цæргæс æртахтæй æма сæ-
мæ дзоруй игъæлдзæгæй:
— Ци ми кæнтæ, мæ хæлар лимæнтæ?!. Мæ сæр уæ цæмæн
багъудæй?..
Сувæллæнттæ пикъкъех æнцæ, — нæ си æруагæс кодта цæр-
гæси уиндæ.
Уæд имæ Кæло дзоруй:
— Нæ хъазар лимæн, уадæпдзо цæргæс! Мах дæр фæндуй,
ду кæмити зелис, цитæ уииис, уоиæми хæтун, уони фæууинун...
Кæд дæ бон, дæ хъаурæ ести æй, уæд нин еци бæстити, деигизти
фæууинун кæнæ.
— Хуарз. Е мæнæн хъæбæр æнцон æй. Рабадетæ еугурæй дæр
мæ базуртæ мæ фæсоитæбæл æма сæ фæууиндзинайтæ.
Сувæллæнттæ сæхе бакалдтонцæ цæргæси усхъитæмæ. Цæр-
гæс ниппæррæст ласта еци еу пæррæстæй, арви кæрæнтти æр-
зилдæй æртæ хатти, фæууинуи кодта æ ервæзунгæиæг сабийтæи
æгас дуйней будуртæ, гъæдтæ, хуæнхтæ, денгизтæ, сахартæ,
гъæутæ, уæдта сæ æрбайвардта сæ бунати дзæбæх, игъæлдзæ-
гæй.
Сувæллæнттæ хъæбæр боз фæццæнцæ сæ дессаг иуазæгæй
æма дзи курдтонцæ, цæмæй е æрцудайдæ уонæмæ, сæ гъæумæ,
иуазæггади, уой.
— Иуазæг зии дарæн æй, цæмæн уæ гъæуй? Зин уин уо-
дзæнæй мæн байиуазæг кæиун. Æз цæрун адæмæй, хуæрун
адæймаги фид... Æндæр мин бафсæдæн пецæмæй ес. Æндæр
хуæруйнаг мин ахсхуæ нæ хуаруй (æндæр хуæруйнаг мин уотæ
нæ тайуй, зæрдæ нæ даруй.).
— Рацо нæмæ... адæймаги фид дæр дин иссерæд дæ фусун...
Кæд махæй æй уæд... — исдзурдта сувæллæптти номæй Кæло.
— Арази, арази, Кæлой загъдбæл арази! Адæймаги фидмæ
кæд уотæ æрмарахст (тулаваст) дæ, уæд дин махæй фусун ка
уа, е дии æхуæдæг хуæруниаг, — исдзурдтонцæ сувæллæнттæ
æмгъæлæсæй. . ,
Кæло хъаёбæр фудхуз сабий адтæй æма æнггæтемæй гъæр-
дæрæй дзурдта. Е некæд æнгъæл адтæй, адæми фидхуар цæр-
гæс уой хузи некуцонмæ ке бафусун кæндзæнæй, уой.
— Арази, — загъта зæроид цæргæс. — Фæууæд, сумах куд
зæгъетæ, уотæ. Цæуи уæмæ ахсæви иуазæггади... Мæ фусун ба
фæууæд Кæло. Сувæллæнттæ раарфæ кодтонцæ цæргæсæн. И
лимæнтæ уайтагъддæр рартæстæнцæ кæрæдземæй.
212

Дууæ изæрей æхсæн сабийтæ æриздахтæнцæ ,сæ хæдзæрт-
тæмæ игъæлдзæгæй; æнкъардгомау адтæй айдагъ Кæло.
Цæргæс дæр ииффардæг æй æ хæтæнтæмæ.
Раст æмбесæхсæвæ. Адæм бацудæнцæ сæ тарф фунти. Бæс-
• титæ нийдзулд æнцæ. Сабийтæ сæ дессаг иуазæги æрцудмæ сæ-
хе цæттæ кæнунцæ: хæссунцæ Кæлой хæдзармæ али хузи хуæ-
руйнаг, ниуазуйиаги дзæбæхтæ. Хæссунцæ хъаз, бабузти, карк,
гогузти мæрдтæ; æстор, фуси, уæри мæрдтæ; сæ цитгин иуазæ-
ги æрцудмæ фипгæ аразунцæ. Цурхунцæ ибæл сойнифунхæй,
æхцинæй, фидгунæй дуйиетæ. Уæд уоми айкæй, цигъдæй, хъа-
лиатæй ци адтæй!.. Бапимайæн син нæййес! Сæ цитгин иуазæ-
ги æхсæвæр гъæуамæ уа хъазар...
Уалæиги цæгатои-æфтуйæиæй цæргæси базурти сæр-сæр
игъусун байдæдта. Уой фæдбæл æрбадумгитæ кодта. Медгъæу
зæронд каутæ, горентæ, хæдзæрттæ, игонвæрстæ, уæрдуигæид-
тæ, сарайтæ хъантæ кæнунцæ, къæр-къæр, дзæгъ-дзæгъгæнгæй
сæ хурфи кæлуицæ. Унгтæ байдзаг æнцæ æскъæтти æмбæрзæн
гъæмпæй...
Думгæ-уади æскъот æма цъес-цъесæй устур таси бацудæнцæ
баргъомтæ, балæстæнцæ фæйнæ къумеми. Айдагъ сувæллæнтти
къуар игъæлдзæгæй æмбурд кодтонцæ Кæлой хæдзарæмæ: са-
бийтæ тундзуицæ уордæмæ æд хуæруйнæгтæ се ’уазæгбæл рам-
бæлунмæ.
Цæргæс дæр устур ампъезтæ гæнгæй исмедæг æй Кæлой хæ-
дзари, сабийти æмбурдмæ. Цийнитæ кæнунцæ сабийтæ сæ нæр,-
тон дессаг иуазæгбæл, хинцуицæ ’й али дзæбæхагæй. Фæсахсæ-
вæрти цæргæс æ къембур расæрфта, æ базуртæ бацагъта æма
еци еу пæррæстæй хæдзари тугургъæдæмæ истахтæй æма æр-
бадтæй уобæл æхсæвеуат кæнунмæ.
Сувæллæнттæ раарфитæ кодтонцæ се ’уазæгæи, сæ кæрæдзе-
мæн æма сæ хæдзæрттæмæ раидæ ’нцæ. Хæдзари æризадæй Кæ-
ло, еуиæгæй, хуссæг æй нæбал ахæссуй, бадуй медтъæригъос,
артæнгæрон. Тъæригъоси ба æхседарф фупукæй цъетуй нидæн-
гомау.
Ци рацудæй, уæдта и цæргæс æртахтæн æ бадæнæй, исцу-
дæй Кæломæ æма имæ дзоруй:
— Мæ фусун, дæ цитæ, дæ намусæй дин æз дæп боз, фал
судæй мæлун... уæ хуæруйнæгтæ мин неци ахсхуæ (æхсонхуæр-
дæ) дарунцæ, — адæймаги фидбæл ахур дæн æхсæвæрæн.
— Мæнæй ци стонай, уæхæи мæбæл нæййес. Нæрæмонмæ
дæ цæун гъудæй æхсæвеуати, — е хъæбæр нард тумбул тохъу-
ли биццеу æй. Æрба дин æй хонон?
— Нæ... Дæхе дин хуæрун...
213

— Мæи бæсти ба дии мæиæ и& медæггаг уати мæ кадæ, М&
фидæ заманай нард дæнгæлтæ... уони бахуæрæ.
Кæло æвдесуй æ ниййсргути цæргæсæп, — уинис цæхæи то-
хъулитæ ’нцæ? Хуæрæ, кæд æнæ адæймаги фид нæ лæууис, уæд;
мæнæй ба дин ци сцъирай, уæхæн тоги тъинг дæр ку нæ рат-
æддзæпæй.
Æнæдзоргæ дуйней фегъуста Кæлой дзурдтæ æма загъта:
— Мæлæти сахат исбæрæг уй адæймаги уарзæг...
Цæргæс дæр æринкъард æй æма загъта: «Мах хуæдмæлхуар-
тæ дæр *ма сæ пиййергути, се ’мæстæг, се ’мтог мæргъти фид нæ
хуæрунцæ...»
ДЖАБАГЪИ ТАУРÆХЪ
йеу хатт Джабагъæ, мæнкъæй биччеу уогæй, йеу биччеути
къуари размæ бафтудæй. Биччеутæ фæххилæ ’нцæ ’ма сæ йеуе-
мæн расуд кодтонцæ. Джабагъæ ба сæмæ дзоруй: — «Олий су-
,ди хузæн ку ракодтайтæ».
йечи рæстæги ба Олий æрбацудæй сæ рæшти ’ма ке биччеу
æй, зæгъгæ, бафарста. Иечи мæгури биччеу, зæгъгæ, ин æй бай-
амудтонцæ.
Олий сæхемæ ку рандæ ’й, уæдта ’ймæ фæдздзурдта ’ма ’й
бафарста: — Хуарз биччеу, чи мин зони, æз хуарз суд не скод-
тон, уомæн?
— Мудгæстæн хуарз суд не ’скодтай.
Уони гъуддаг ба уотæ адтæй, ’ма мудгæстæ хуаллаги хæццæ
косæрттæгтæ хастонцæ, ка — уæр æрхæшшидæ, ка ба — дæр-
къæ æрхæшшидæ. Сæ мæгурдæр ка ’дтæй, йе ба дæркъæ æр-
хаста. Дæркъæн æ цуппар къахи дæр фæйнæхужи адтæнцæ, ма
сæ и цуппар лæги байурстонцæ, йе— дæу къахи хай, йе ба —
дæу къахи хай, зæгъгæ. Дæркъæ куд хилæ ’й, уомæ гæсгæ кауи
æ къах рахастæй ’ма басастæй, сæ еуей хай ка ’й, йе.
Мудгæстæн рæфтæмæ сæ бæдбæнттæ хъæбæр цудæнцæ ’ма
хъæбæр бакустонцæ. Рæфтæй фæстæмæ ба хуæргæ ’ма хусгæ
кодтонцæ. Ку бахуардтонцæ, уæдта ниххустæнцæ. Дæркъæ ба
арти фарсмæ исбадтæй ’ма æ цæф къахбæл бафтудæй жинг.
Жинг æ къахбæл ку бафтудæй, уæдта ралигъдæй ’ма мудти ас-
тæу рауайæ-бауайæ кæнуй, ’ма сæбæл жинг бафтудæй гъæм-
пи,нсæр бæдбæнттæбæл ’ма кæрой-кæронмæ басугъдæнцæ.
^Таурæхъгæнæги дзурдиздæх не ’йневæн.
214

Уæдта судмæ балæвардтонцæ, уой къахи хай, уой жипг нæ
басугъта, зæгъгæ, Олимæ. Æсшин суд кодта: æртæ мудгæше-
мæн бафедæ сæ зиан, дæу къахи хай адтæй саст, ’ма сæбæл йе
бафтудта жинг.
Гъе, уомæ гæсгæ дзахта Джабагъæ Олий суди хузæи суд ку
скодтайтæ, зæгъгæ, биччеутæн,
— Мадта, биччеу, ду ба куд æссуд кодтайсæ?
— Æз ба куд æссуд кодтайнæ, чи.къæхтæй давтопцæ, йетæ
’й бафедæнтæ. Æ цуппар къахи саст ку адтайонцæ, уæд æ буна-
ти басугъдайдæ.
И судгонд æ зæрдæмæ бацудæй Олийæн, ’ма бафæндæ код-
та: ачи биччеу ку æслæг уа, уæд мæи унаффæ кæнун нæбал
бауаддзæиæй, уой бæшти мæхе райсои ардæги. Ке уарзта, уо-
нæн балæдæруи кодта, ’ма уордæги рандæй,
215

ФИНСУНЦÆ НÆМÆ
ОЗРЕГИ ГЪÆУ
(Очерк)
Рæстæг хъæбæр тагъд ледзуй æма æййевуй, уо-
тæ тагъд царди уавæртæ æма фæрæзнитæ дæр.
Адæми æцæг истори бунтон æцæгхузи бавдесун
зин æй, æрæгиаубæл гъуди кæнгæй, фаЛ, уæддæр
истори дæдтуй фадæттæ адæми царди пълантæ
æма æгъдæуттæ базонунмæ: куд равзурстæнцæ æма
сæ куд æрæййафтан нæ фæлтæрти, уой бавдесун
æнгъезуй кæстæр ирæзгæ фæлтæрæн, сæ ндарддæ-
ри царди медæгæ. Хонхи цæрæг адæми уавæртæ,
царди æгъдауæй, хъæбæр зин адтæнцæ, уой алке-
дæр зоиуй, уой туххæй æма син фагæ зæнхитæ нæ
адтæй, уæлдайдæр, хумзæпхитæ — тиллæгæн. Адæ-
ми иимæдзæ куд фулдæр кодта, уотæ цард агурдта
æхецæн фулдæр æма хуæздæр фадæттæ. Хонхи
кодтонцæ фопси куст — фулдæр листфонс: фустæ,
сæгътæ, хæргутæ ба — косупмæ (сæ алли мадзал
дæр етæ адтæпцæ), уæргътæ ласун æма хæссунмæ.
Ставд фонс син, сæ рауæпи бæрзопдмæ гæсгæ, да-
рун не ’нгъизтæп. Æййивтонцæ фустæ, сæгътæ æма
фопс Гурдзийæп аллихузн хъумæцтæ æма згъæр
хæзнатæбæл, уотемæй мамæлай къæбæрæй-тухама-
лæй цардæнцæ. Силгоймаг адæм къохæй арæхсгæ
адтæицæ: цъоппи куст кодтонцæ, тунæ уафтонцæ.
Æркъетæ худтопцæ фопси царæй, уотемæй гъезæ-
марæй æрвистонцæ сæ царди бонтæ тухæмæнхæц-
цитæй, нæзуй къадой рохси хæццæ. Хъæбæр устур
æфхуæрд æвзурстопцæ кæсгои æлдæртти æрдæгæй
— адтæпцæ син хъалондар, еу ефстаг гъæутæй фæ-
стæмæ. Уомæи мин æвдесæпдар æй еу хабар — мæ
216

мадæ мин ке дзурдта, уæхæн: «Сумах фидтæлтæ нæ фистонцæ
хъалон, хуæдæлдар адтæнцæ». Еци хабар мин ракодта, уоте-
мæй æма æз кастæн кæсуни киунуги,— раги замапн æлдæрттæ
хъалоп куд истонцæ адæмæй, уой æма, уомæ гæсгæ. Сæхуæдтæ
ба цардæнцæ Донифареи. Куд балæдæрдтæи, уотемæй, æвæдзи,
æгæр бæрзоид æма арфмæ нæ цудæицæ — не ’ндиудтонцæ цæун.
Хопхи цæрæг адæм æгæр зин уавæрти ку æрæфтудæнцæ, уæд
сæрæндæр лæгтæ равзурстонцæ æма фæццудæпцæ хецауадæ-
мæ, цæмæй син естн унаффæ рахæссонцæ еæ царди уавæртæ
фæххуæздæр кæнунæн. Будурмæ ледзун си ке фæндадтæй, уой
балæдæрун кодтонцæ. Хецауадæ еии сæ курдиадæмæ æркастæй,
берæ расай-’басаййи фæсте барæ лæвæрд æрцудæй будурмæ ра-
ледзунмæ. Кунæг æнцонтæй конд па ’дтæй уоци гъуддаг? Зæн-
хитæ еæ æлхæнун гъудæй кæсгоп æлдæрттæй. Етæ ба æхцабæл
нæ уæйæ кодтонцæ зæнхитæ, фал сæ æййивтонцæ хъумайæгтæ
æма листфонебæл. Еци зæнхитæ, бæргæ, сæхе адтæнцæ, кæд-
дæр, сæ рагон фидтæлтæ: Алантæ æма Оссæгти зæнхитæ, фал
тæтæр-манголтæ ци æбуалгъ миутæ бакодтонцæ, уотемæй æнæ
муккагæскъуд куд нæ фæцан, ейæ дессаг адтæй. Ка ма байза-
дæй, еци хауæккæгтæ ба хонхи цъæсгити сæхе баримахстон-
цæ. Сæ зæнхитæ ба син, сауæнгæ, хонхрæбунти уæнгæ дæр, кæс-
гон æлдæрттæн байзадæнцæ.
Истори куд амонуй, уотемæй ци берæ мæгур бæпттæ бав-
зурстонцæ Алантæ-Оссæгтæ?!.
Фал, устур Хуцауæн табу, æнæ муккаг ке иæ фæцан, кæди-
майди ба нийвулианæ æма нæ койтæ игъусиуонцæ æгас дуйне-
бæл!
Хуцау мни мæ загъд фегъосæд!
19-аг æноси ледзун райдæдтонцæ адæм будурмæ мипкъийгай
Лезгорæй, Къумбултæй, Донифарсæй æма иннæ хонхаг гъæу-
тæй 1868—1867 æнзти Дур-Дурмæ æма æрцардæпцæ Хъабан-
ти будури нури Озреги адæми фидтæлтæ. Уоми ци рæстæг цар-
дæнцæ, еци рæст’æги Хехестæ хъæбæр тузмæг адтæнцæ сæ цар-
ди æгъдауæй æма баделятæ тæрсун байдæдтонцæ сæ иихмæ ку
истохонцæ, уомæй æма сип устур кæсæгæй зæнхитæ балхæдтон-
цæ Муртазати барн ка ’дтæй, уонæй 500 десятипп, уæдта бабæй
минкъий фæстæлæр 152,2 десятини, (пайдагопд æрцудæй бæр-
цæ базонунæн: «История переселения осетин с гор»—Б. Л. Бере-
зов.). Уæнæ ба сæ ракодтонцæ Анзорати Хату æма Тембот.
Дур-Д’урæй Кæсæгмæ æрбаледзунæн барæ лæвæрд æрцудæй 24
бийнонтемæп, уонæй 12 бийпонти æрцардæй Лескени допи га-
леу фарсæй хонхæрдæмæ хæстæгдæр æма ’й исхудтонцæ Хути
гъæу — Хути муккагæй си фулдæр ке адтæй, уомæ гæсгæ. Хе-
15 Ираф № з 217

цауади уиаффæмæ гæсгæ сæбæл берæ ледзæг адæм бафтудæй
æма гъæу ку фестурдæр æй, уæдта ’й исхудтонцæ, донмæ гæсгæ
Лескен.
Д’ур-Дурæй Хъабапти будурæй ци 12 бийнонти æрбалигъдæй
уонæн ба равардтонцæ Анзорати гъæуи оæри Лескени дони
рахес фарсæй цæрæн бунат æма æй исхудтонцæ Хъабанти гъæу.
— Хъабанти будурæй ке ’рбалигъдæпцæ, уомæ гæсгæ. Фицца-
гидæр æрбалигъдæнцæ: Къолихти Илас æма Дохцикъо — дууæ
æнсувæри, Цъæрикъати Хъæболæ æма- Садæг-Хаджи — æису-
вæртæ; Хъæбæлоти Гæмæт, Туйгъап, Дзабс-Хаджи, Тъæбой —
æнсувæртæ; Галачити Куцук, Кебекти Дату, Шехииати Гæбо-
лæ, Темурхъанти Шитъо. Анзоратæн сæ мадæ адтæй Абайти
кизгæ æма сæ, уомæ гæсгæ фулдæр уарзтонцæ Дигори. Барæ
син равардтоицæ хумзæнхитæ райсунмæ, равзаруимæ æртæ ра-
уæнеми: Псынабæ, Ерахъуæ æма Озрег. Равзурстонцæ сæхе-
цæп Озрег, уой туххæй æма Хорискæсæпæрдæги хæстæгдæр ад-
тæй Озрег Иристонмæ — еугурæй 4 км. хецæн кæиуй Ирæфи
дон Ставд-Дортæй. Нæ рагъуди кодтонцæ цъифдзæститæ си
берæ ке адтæй, уобæл, фал фулдæр >ба си зæнхитæ адтæнцæ
дзæбæх рауæн. Лескепи æма Ирæфи дони астæу цæргæ кодтон-
цæ Апзорати гъæуи еæр, сæ хумзæпхитæ ба адтæнцæ Анзорати
зæнхити дæллæй — цæгатæрдиги, 12 км. сæмæ цæун гъудæй.
Уæддæр цардæнцæ берæ рæстæги, гъезæмарæ кодтонцæ, ра-
цо-бацо, раласæ-баласæ кодтонцæ сæ циййес.
Рæстæг тагъд ледзуй. Цардæпцæ Кæсæги хæциæ æрмæф-
хуæрæй. Хæстæгдзийнадæ сæ астæу исарæх æй,— курдтониæ
кæрæдземæй кизгуттæ æма, уотемæй. Октябри революци ра-
лæудтæй, Хъабанти гъæуи адтæй сæрæп адæм — революцион
куст ка кодта, уæхæиттæ дæр — Къомехтæ, Галачитæ. Хъазах
ку æрбалæбурдтонцæ Кæсæгмæ, уæд Хъабанти гъæубæл цъух-
хæсгутæ фæцæй, гъома, дап, революционертæ. си ес, зæгьгæ.
Минкъийтæбæл сæ нæ басугътонцæ хъазах, фал сип фенхус код-
тоицæ Анзорати дууæ æнсувæри — Хату æма Тембот. Сæ мадæ
Абаон син загъта: «Еци Дигори къохидзагбæл ести ку æрцæуа
(æ реу сæмæ раласта, уотемæй), уæд уип мæ хънамæт пæ них-
хатир кæндзæиæп. Уотемæй еуварсгопд æрцудæй фидбилиз Аи-
зорати фæрци. 1924—25 анзти •исдзурдтопцæ Хъабапти гъæуи
сæрæндæр лæгтæ, цæмæй сии равардтайопцæ ледзуни барæ, сæ
зæпхитæ кæми адтæпцæ, уордæмæ. Хецауадæ сип сæ курдиадæ
исæнхæст кодтоицæ æма сип равардтонцæ ледзупи барæ Озрег-
мæ\ Хъабанти гъæуи Озрсг цæмæ исхудтопцæ? Зæнхи пом
уотæ хупдтæй пезамаптæй ардæмæ дæр. Айдагъ Озрег нæ, фал
ма си ци зæихптæ ес, уопæп ес хецæп пæмттæ: Озрег, Чиллик-
218

тæ, Орасарис, Худзух, Бжиндвй æма Лескени зæнхæ. Озреги
зæнхи æрцардæнцæ берæ радзорæ-бадзори фæсте. Гъæуи æв-
зурст лæгтæ адтæнцæ: Хъæбæлоти Муса, Къомехти Хадзибекир,
Галачити Алим’æрза. Хъæбæлоти Муса фæндопхмæ гæсгæ æр-
цардæнцæ «Ирæф»-и донмæ хæстæг — билæбæл. Цадуат, цъиф-
дзæстæ зæнхæ адтæн Озреги зæнхæ. Адтæй си уæлбилæ Лес-
кени донмæ хæстæг хуарз сор зæнхитæ, фал Лескеии дон исус-
гæ фæккæнуй зумæг, уалдзæг ба уарунти рæстæгн æмбохгæ
(ивулгæ), уомæ гæсгæ си нæ бацардæицæ. Лескепи билæбæл
Озреги рази, кæддæр, цардæнцæ Иогъайтæ — фæдздзориуонцæ
зæрæндтæ. Ногъайпагау, дан, Озрук худтонцæ — «долина смер-
ти». Бæрæг æй нур дæр арæх хумæ кæшæй стгутæ исхауй, уоци
æнхæстæй æма, сæ нæуæгæй банигæнунцæ. Ес си уæлмæрдтæ,
гъæуи думæги бæрæг иæ ’й, фал æнæргъудитæй зæнхæ æзгилд
кæми æрцудæй, уордæги адæймаги сттутæ исхаудтæй æма ’й
ииууагътопцæ. Цæргæ дæр, еци рауæн некебал бакодта. Ес си
устур туппуртæ 4 — амад ка ’дтæй, уæхæнттæ, минкъийтæ ба —
берæ. Паддзахади нимади æнцæ æма сæмæ æвиалæи нæййес.
Цубурæй, историон æгъдауæй цидæр æнæбæрæг рауæн æн, берæ
ибæл фæгъгъуди кæнун. Фиццагидæр Озреги æрцардæниæ Те-
мурхъаити Саулох æма Галачити Алимæрза — еу анз раздæр.
1926 аизи ба æгасæй дæр еумæ æрлæудтæнцæ. Къомехти муг-
гаг дæууæ ’мбеси фæцæнцæ: Иласи цæуæт ралигъдæнцæ. Оз-
регмæ, Дохчихъой цæуæт ба байзадæнцæ 2-аг Анзорати гъæуи,—
кæсгоп хуæрифурттæ адтæицæ ’ма, уомæ гæсгæ. Сæ фидтæлтæ
рамардæнцæ Хъæбанти гъæуи æма нигæд æпцæ уоми. Берæ зиан-
гиптæ си адтæй, уоми фæццардæнцæ 59 анзи. Дур-Дурæй нæ-
уæг игурлæй ке æрластониæ, уæхæпттæ дæр си адтæй, фал Ц&-
рикъати Садæг-Хаджи ба Донифарси райгурдæй æма рамардæй
1932 апзи; фæццардæй 133 анзи. Æгасæй пур дæр æ фурти
фурти фурт Цæрикъати Хъ., цæуй ибæл 84 анзи. Озреги истори
е хуарз зопуй. Адтæй ма си берæ ка фæццардæй, уæхæнттæ:
Хъæбæлоти Алий — 112 анзи, силгоймаг Габачити Æссон — 116
анзи... Озрегæн хъæбæр устур фенхус кодта, уæди рæстæги Хъæ-
бæрдай уæлдай хецауади косæг Калмыков Петал. (Хъалмыхъ
Бетъал). Рæсугъд пълан син скодта гъæуæп, гъæуигтæ, скъо-
ла, клуб, тукан, къаитор-канцеляри — алцидæр си бæрæг бу-
нати раст æвæрд æй. Гъæуи астæу къанау искъахун кодта дон
рауадзунæн Ирæфæй,— фонс, маргъи туххæн. Сæ бунат цадуат
ке адтæй, уомæ гæсгæ резæнгæй берæ адæм садæнцæ æма сæ-
мæ дохтуртæ сæ цæстæ хуарз бадардтонцæ Козинкови фæрци.
Ниссор кодтонцæ цъифдзæститæ æма цадуæттæ æма, уæдта,—
уотæ пæбал садæицæ.
15*
219

Колхозон арæзтадæ ралæудтæй æма еузæрднуонæй бацудæн-
цæ’ колхозмæ. Кустонцæ хъæбæр хуарз. Будури син искодтонцæ
колхозон стаптæ, хуæрæпдонæ, кæсæндоиæ, клуб, тукап, цубур
дзурдæй, фæссвæд æгириддæр гъæумæ нæ цудæнцæ уалдзæги
дæргъи. Кустонцæ су талипгæй—иипæ талингæмæ, æгъдау сæ-
мæ хъæбæр карз æвард адтæй, сæ сæргълæугутæ адтæнцæ еци
æнзти, Фидибæсти тугъди райдайуни агъоммæ рæстæгæй Къо-
лихти Хадзибекир, Галачити Дзоттæн, Цæрикъати Жикира,
Къомехти Тæрхъан, Хадзисмел, Кебекти Хасим, Коцойти Жам-
бот. Дзæбæх æхсаст адæм, куст размæ ка рахастайдæ, уæхæнт-
тæ. Хъæбæр гъæздуг колхоз адтæй æма адæм дæр хуарз цар-
дæнцæ.
Райдæдта устур Фидибæсти тугъд æма тугъдмæ рандæ ’нцæ
е ’пзтæ кæмæндæр ахæста тугъди закъои, етæ еугурæй дæр/
Æгас Кæсæг-Балхъарæй, процентти хаддзæгæй банимайгæй,
фиццаг буиат ахæста Озрег. Исæфгæ дæр си уотæ берæй фæк-
кодтонцæ. Æгасæй Озрсги уæд цардæй 312 хæдзари æма уæхæн
хæдзарæ пæ адтæй æма тугъдмæ 6; 5; 4; 3; 2; 1 кæмæй нæ ад-
тæй, еу ефетаг, зæропд,æпæзæпæг ка адтæй, уæхæп бийнонтæй
фæстæмæ. Цæрикъати Омари фурттæ — æхсæземæй æма си 4
фæммардæй; Хъæбæлоти Иласи фурттæ цуппаремæй,— 4 дæр
фæммардæнцæ; Дрети Дабей фурттæ æртемæй,— 3 дæр фæм-
мардæицæ; Хоцайти Алнйи фурттæ 4-емæй,— 3 си фæммардæй,
Къомехти Тазрети фурттæ — 2.
Хъæбæлоти Махти фурт æма кпзгæ — Хурадииæ æма никки-
дæр берæ дугæ’йттæ æма еугæйттæй. Æгасæй минкъий гъæуæй
фæммардэгй 105 адæймаги, ’
* * *
Культурои æгъдауæй ци адтæй Хъабанти гъæуи æма
Озреги, — уонæбæл рафæлгæст.
Гæзæмæ, æнæхъæртгæ гъуддæгтæ пихкъуæрд лæвардтонцæ
Хъабапти гъæуи культурæ сбæрзонд кæпупæп. Дипи æгъдау
хъæбæр устур бунат ахæста адæми царди медæгæ, рæстæг куд
æрæййафта, уомæ гæсгæ. Киунуги ахур кæнунмæ се ’рух уотæ
нæ хадтопцæ — динмæ куд хадтопцæ. Уомæ гæсгæ ба туидз-
стæнцæ медресмæ. Хъабапти гъæуи фæсевæд адтæпцæ хуарз
æгъдаугип, зупдгпи фæлтæр. Ахур кодтопцæ хъурапп медреси
Мæрзойти Елбиздугъ —эфепдимæ 2-аг Анзорати гъæуи хестæр
фæлтæр æма сп бсретæ иссæп эфендитæ: Цæрпкъати Бай, Хъæ-
’бæлотп Хъанамат, Хъæбæлоти Самсæдпп.
220

Уоци рæстæги Кæсæг-Балхъари 2-аг Лизорати гъæуи цардæй
кæсгон æма дпгорон ^рохситауæг Тайсаути Беслæни фурт Сос-
лæибек. Араббаг æвзаг’ исахур кодта æхе мадæлоп æвзаги ху-
зæн., Ейæ ратæлмаци кодта хъуран дигорои æма кæсгон æвзæ-
гутæмæ. Хъабапти гъæуи фæсевæди дуккаг фæлтæр ахур код-
тонцæ Сосланбекмæ. Сослапбек цардæй 2-аг Анзорати Леске-
ни доии галеу фарсæп, тæккæ гъæуи сæр. Хъабапти гъæу ба
Лескени донæн æ рахес фарс,— тæккæ Сослæнбеки хæдзари
баррæстæ, хæстæг, хецæп сæ кодта дон. Сослæпбеки хъæбæр
фæндæ адтæй’ фæсевæд ахури фæндагбæл куд ниллæудтайуон-
цæ, уотæ, ейæ æрмæст араббаг æвзаг не ’сахур кодта, фал ма
байархандта дигорои алфавит исаразупмæ кæсгои æвзаги бун-
дорбæл.^Æ алфавит адтæй 54 дамугъаемæй. Исахур кодта Хъа-
банти гъæуи дуккаг фæлтæрæй хъурапи дæр æма киунуги кæ-
сунбæл дæр,— Галачити Урузмæг, Цæрпкъати Хъургъохъ, Къо-
мехти Тæрхъан ма никки уæхæнттæ. Цæрикъати Хъургъохъ æ
хуарз лимæн адтæй æма ин равардта хъурапи тæлмацигонд
дигороп æвзагмæ киунугæ. Цард куд арæзт æй, ейæ дессаг æй,
адæймаг ку цæра, уæд еститæ æвзаруй æма упнуй. Æз фицца-
гидæр косупмæ ку æрцудтæн 1944—45 ахури апзи, уæд цардтæп
Цæрикъати Хъургъохъетæмæ сæхе кизги хузæп. Мæ мади æн-
хуæрифуртмæ. Лæвардтон ирон æма немуцаг æвзæгтæ. Цибæл-
дзийнадæ ку уа адæймагмæ, уæд ести хузи рагъæр уй. Хъургъ-
охъ ирои литератури киунугæ^ракурдта æма имæ’п равардтоп’ма
уотæ зæгьуй: «Тæходуйтæ, а тæ кæдзос дигоропау финст ку уи-
дæ, мæнмæ ес еу киупугæ æма си хъæбæр æпцоп аргъауæп æй».
Иситинг кодтон дзубанди æма мип исгъæр кодта, циуавæр киу-
нугæ имæ адтæй, уой: «Мæнмæ ес Тайсаути Сослæпбеки тæл-
мацигонд киунугæ — Хъуран араббаг æвзагæй». Фудевгед мæ
нæ фæккодта, рахаста мæмæ киунугæ къохмæрзæпи тугъдæи
æма мин загъта: «Макæмæи æй разæгъæ аци киупуги хабар,
дуйней цæфсгæ кæнуй æма мæ нинйахæсдзæнæпцæ». Дзурд ип
равардтон куд æй неке базондзæнæй, уобæл. Мæ зæрдæ стъоп-
пæлати хаудтæй фур цийнæй: ци уа, цума, ци финст уодзæнæй
араббагæй тæлмаций? Мæн пиууагъта кæсгæ, æхуæдæг ба сæ
даргъ дзатматæбæл исбадтæй æма гъæуай кодта тæссæмæнхæц-
’цæй, еске ку æрбацæуа, зæгъгæ, уотæ тарстæй. Рахатта мин
æхуæдæг дууæ фарси бакæсунмæ. Бакастæп си: «Лдæм Хуцау-
бæл псфæлхæтдзæнæнцæ, дан, сæ зæрдæй рацох уодзæнæй, Иб-
лис сæбæл фæхъхъæбæрдæр уодзæнæп, гиаури фæндагбæл ра-
раст уодзæнæнцæ æма сæбæл Хуцауи зæрдæ фæхходдзæпæй.
Уодзæиæй, Хуцауи дзурдæй, уæхæн тугъд æма дуйнстæбæл ка
221

некæд адтæй æма уодзæпæй. Хъæбæр берæ адæм фесæфдзæнæй
уоци устур тугъди, фал ма ка байзайа, уоци адæмæн ба 40
анзи уодзæнæй, уæхæи цард,— ка некæд адтæй æма уодзæнæй».
Хъæбæр берæ адæм исæфдзæнæй фæйнæхузи рæуæнттæй.
Дин фæстæмæ æрæздæхдзæиæй. Адæми зæрди Хуцауи тас ба-
цæудзæиæй æма дин кæнун раидайдзæнæнцæ». Æидæр ма си
ци финст адтæй, етæ ба нæ гъæунцæ. Хуцау адæмæн батæрегъæд
кæпæд. 1945 аызи тугъд фæцæй æма ибæл 40 анзи бафтауæ —
1985 анз — ейæ ба дин скъуддзаг Сослæнбеки тæлмацигонд
хъурапæй. Берæ си нæ бакастяеп, фал си ци бакастæн, уони ба
мæ цæститæбæл фæууидтоп а^ма уинун Устур Хуцауи фæрцп.
Тæлмацигоид мип райста мæ къохæй зир-зиргæнгæ æма ма ми
никкидæр ракурдта: «Макæмæп иской кæпæ, уæд бабуи дæн».
Мæ дзурд исæнхæст кодтон, уæлдаймоитæй; еуæй-еу хатт
ести исзæгъинæ,— Хъурани тæлмаций кой ба некæд искодтон.
Рохсаг уæд, рамардæй Хъургъохъ, киунугæ ци бацæй, уой ба
неке зонуй. Бафарстон ин æ бпннонти æма ’й неке зоиуй, Сос-
лæнбек хъæбæр зупдгин адтæй — ’кæдзос, зæрдæхæлар, лæгигъæ-
дгун, æгъдаугин æма ’й æгас адæмтæ дæр берæ уарзтонцæ.
Хъабанти гъæуи фæсевæди хæццæ хъæбæр баст адтæй, уæлдай-
дæр еци революцион кустгæнгутæ Галачити Алимæрза æма Къо-
мехти Хадзибекири хæццæ. Хъæбæр, дан, æй фæндадтæй скъола
райгои кæнун Хъабанти гъæуæи. Еци рæстæги силгоймаг адæ-
мæй ахур кæиуни барæ неке адтæй. Хъурани ма сæ ахур кодта
Хъæбæлоти Хъанамат — эфепди. Ахур имæ кодтонцæ: Къомех-
ти Азаухан, Хулимæт, Габачити Азаухан, Аммоти Нагуæрæш.
Базудтонцæ хъурани аргъаун, лæдæргæ ба ка? Озреги зæронддæр
фæлтæрæй беретæ нæ зудтонцæ къох æвæрун дæр, ахури æгъ-
дауæй, уотæ рафæстаг æнцæ.
Æрæги-дурæги сæмæ фæззиндтæй лескейнаг ахургæнæг Уæ-
дати Уруши. Райста æхемæ еу 9 биццеуи ахур кæнунмæ. Скъо-
ла син иæ адтæй æмасæ ахур кодта, уæд—-еуей хæдзари, уæд —
инней уæрдундони, уотемæп райдайæн скъолай 2 къласи фæ-
цæнцæ, уæдта син 1926 анзи ралигъдæнцæ Озрегмæ. Алкедæр
си æхецæн хæдзарæ кæнун гъудæй, фал уæддæр уоци еу фæд-
бæл райдæдтонцæ скъола кæнун дæр. Цалдæнги скъола цæттæ
кодта, уæдмæ æрцудæй Уруши æма æхецæн хæдзарæ дæр код-
та, сувæллæнтти дæр ахур кодта еу сарайи. Райдайæн скъола
(фæцæнцæ фиццагдæр: Хъæбæлоти Билар, Хъæбæлоти Му-
радин, Хъæбæлоти Темболат, Цæрикъати Хъæрæсе, Мурадин,
Умæти, Кебекти Сафарбий, Шехинати Мæнкъæй.
222

Уæдмæ авдапзоп æиæнхæст скъола дæр исцæттæ 4п æма ета*
идарддæр ахур кæнун райдæдтонцæ: ахургæпгутæ сп адтæй
Хъæбæлоти Дорæ — уруссаг кизгæ, Уæдати Уруши, еу мæздæк-
каг æрцæуæггаг ахургæнгутæ.
Уæддæр, еци рæстæги дæр ма æ кизгæ ахур кæпупмæ скъог
ламæ некема лæвардта. Хестæр фæлтæр байзадæнцæ æнæ
ахургондæй — къох æвæрун дæр иæ зудтонцæ.
Фал 1930 æнзти ба еуæй-еу кизгуттæ райдæдтоицæ ахур кæ-
иун Уæдати Урушимæ. Хуарз зундгин лæг адтæй æма ибæл æу-
уæндтæнцæ. Адæм ку балæдæрдтæпцæ æпæахургопд адæйма-
гæи зин цæрæп æй, уæдта уодзæнæй, зæгъгæ, уæдта еугурæй
дæр, æнæдзубанди, рахуæстæнцæ ахурбæл. Æнæнхæст астæук-
каг скъола Озреги фæцæнцæ нæ фæсевæдæй беретæ.
Уони ’фæсте пнпæ фæлтæр: Къолпхти Хаджимудар, Гала-
чити Мурадин, Галачити Гацæрбий, Темурхъан, Къомехти Амур-
хан æма бацудæнцæ Нальчики педагогон училищемæ. Училище
каст фæцæнцæ æма сæ еугурдæр райдæдтонцæ гъæуи скъолай
косун ахургæигутæй, ка ци предметмæ хуæздæр арæхстæй, уой
лæвардта уотемæй. Директорæй райдæдта косун Къомехти Ха-
джимудар, æ хуæдæййевæг ба адтæй Галачити Мурадин.
Хъæбæлоти Билар нæ пиууагъта æ ахур кæпуп, идарддæр
ахур кодта уæлдæр скъолатн æма иссæй устур бунæттоп ку-
сти аккаг, куста Нальчики обкомн, уæдта æййивд æрцудæй Цæ-
гат Иристопи обком партимæ æма уоми фæккуста берæ апзти
дæргъи.
Æнæнгъæлтæбæл райдæдта устур Фндибæсти тугъд æма
гъæуи е ’нзтæ тугъди закъонмæ гæсгæ кæмæндæр ахæста, етæ
еугур дæр рапдæ æнцæ тугъдмæ. Хуцауи лæварæй тугъди неке
фæззиан æй ахургæпгутæй еупæг Къолихти Амурхапæй уæл-
дай, иниетæ ба исæздахтæпцæ гъæумæ æма кодтонцæ æхсæна-
дои-ахурадон куститæ. Галачити Мурадин куста директорæп
скъолай, фæсаууонмæ ахур кодта Цæгат Иристони педагогон
институти историкои факультети æма ’й фæцæй. Къомехти Ха-
джимудар куста колхози парторгæй — райста уæлдæр партскъо-
лай ахур æма ’й райстонцæ Лескени райоии партий 3-аг секре-
тарæй; Габачити Саукуййи райстопцæ зав. оргинструкторæй;
Кебекти Сафарбиййи — Зæронд Лескепи колхози сæрдарæй.
Берæ æнзти фæккуста уоми. Нæуæг фæлтæр уæдмæ ^фæцæн-
цæ ахур ка — педучилище, ка — институт Нальчики. Нур ба
адтæй снлгоймæгти кезу. Педучилище фæцæнцæ: Хъæбæлоти
Миймонæт, Гокъоти Рашимхан, Габачити Сафка — æма етæ
223

райдæдтонцæ ахургæигутæй косун райдайæп кълæсти. Уæд еци
рæстæги Озрегмæ исæфтудæй Мæздæгæй дууæ кизги Дзебойти
Ксеня æма Гучъийти Маня — куста директорæй тугъди рæстæ-
ги, уруссаг æвзаг лæвардта, нимад адтæй æвзаргæ ахургæнæг-
бæл. Ксеня ба райдайæн1 кълас хаста, фал нимад адтæй æвзар-
гæ ахургæнæгбæл. Етæ хъæбæр устур кадæ æрхастонцæ. Берæ
Хъиамæт фæккодтопцæ тугъди зин фадæттæ æма рæстæги. Го-
къоти Зулехан фæцæй уæдмæ Нальчики ипститути историон фа-
культет æма лæвардта истори Галачитн Мурадини фæсте. Му-
радини ба райстонцæ Лескени райоии ахуради сæргълæууæгæй.
Мæи дæр æрæрвистонцæ 3 Лсскени РОНО 1944—45 ахури
æнзти, уавд ма адтæй авданзон скъола, лæвардтои ирон æма
пемуцаг æвзæгтæ, каст фæдтæн Цæгат Иристони педагогои ин-
ститути филологон факультет. Хъæбæр зип мин адтæй авд къла-
•си ци сувæллæнттæ фæцæпцæ, етæ фестæгæй уалдзæг дæр, зу-
мæг дæр хаттæпцæ скъоламæ 2-аг Лескенмæ 8-аг къласмæ.
Ниффипстон ахургæнгутæ, уæдта сувæллæнтти мæддæлтæ, фид-
дæлти курдиадæ, цæмæй нин райгом кодтайуонцæ астæуккаг
скъола, берæ рацо-бацой фæстс нæмæ райгом кодтонцæ астæук-
каг скъола æма, уæдта адæм æрцардæпцæ. Сувæллæнттæй бе-
ретæ байзадæп.5—6—7 къласен фæсте гъæуи косгæ æма сæбæл
зелун райдæдган, фæстæмæ сæ æрбаздахтан скъоламæ. Æз
мæхуæдæг фермæй исхудтон Дрети Мухадини, уæдта Галеути
Мæхæмæти, кæцитæ фæцæнцæ хъæбæр хуарз бæрæггæнæнти
хæццæ. Мухадин фæцæй Цæгат Иристони педагогон институти
юридпкон факультет хуарз бæрæггæнæити хæццæ æма ’й ниу-
уорæдтопцæ Иристони. Елхотти куста судяйæй, уæдта ’й райстон-
цæ Орджопикидзей юстиций косæгæй, нур дæр косуй æхе фæп-
дагбæл. Дзæуæгигъæуи цæрæг иссæй. Мæхæмæт Галеути фæцæй
Нальчнки институт æма косуй электроваакумный заводи, ди-
ректори уæнгæ. исхъæрттæй.
Дзæгъæлп цъæхуæл æнæ равгитæй, берæ ирæзгæ фæлтæр
надбæл нæ ниллæудтæй, скъола нæупи туххæй, раздæри рале-
дзæ-баледзæ æма æхсæнадон царди æвадат гъуддæгти бæла-
хæй.
Рæстæг куд домдта, уомæ гæсгæ Озреги фæсевæд се ’рух
рахадтонцæ ахурмæ. Скъолай гъомбæладои куст исбæрзонд æй.
Ахурдзаути фæскомцæдесоп организаци си пæ адтæй. Феронх
кодтон, уæлдæр ке кой искодтон ахургæнгутæй, уони хæццæ ма
адтæй Хъæбæлоти Хъантемур — математики ахургæнæг, хъæ-
бæр хуарз ахургæнæг адтæй. Ахургæнгутæй фæскомцæдесонтæ
адтæнцæ: Хъантемур, æз, Кæмиллæ Бетанти — нури Къомехти
æма Агъузарти Аминæт, е дæр лескейнаг кизгæ адтæй — рай-
224

дайæи къласи ахургæиæг. Мæн искодтопцæ секретар. Уаптагъд,
скъолай хестæр ахурдзаути æхсæн гъомбæлади куст рапарахат
кодт’ан æма бацæттæ кодтан 23 ахурдзауи фæскомцæдесмæ ба-
цæунмæ. Райком комсомолмæ сæ бюромæ фæххудтоп æма сæ
æнæ еу гъæуагкинæй райстонцæ фæскомцæдесмæ. Иинæ бон ба
син, уайтагъд, равзурстонцæ секретар æма, уотемæй махæй ра-
хецæн æй ахурдзаути фæскомцæдесон организаци
2 анзей фæсте сæ иимæдзæ фæскомцæдесонтæн
исхъæрттæй 43 - емæ. Культурон-рохсадон куст рапа-
рахат кодтан тухмадзæлттæй. Уотæ нæ уарзтоицæ ирон æв-
заг — фæсарæйнаг æвзагæй аин зиндæр ахургæнæн адтæй, фиц-
цаг дууæ анзи, бустæги, фал син æй бауарзун кодтон, уæдта
æгæр дæр ма. Исаразтон литературон къуар. Мæхецæй рауайун
кодтон режиссер дæр ма. Алли хузи пьеситæ’ син æвардтон.
Коцойти Ар. «Гигойы куадзæн», «Гæдыйы къах цыбыр у», «Сау
мигъ»; Бритъиаты Ел. «Дыууæ хойы» — 4 мæйи ибæл фæккус-
тан, æма ’й абони дæр ма æримисунцæ: «Куд дзæбæх фæууидæ
дæу рæстæги». — Хатир корун, раст нæ ’й мæхе кой кæнун, фал
уотæ адтæй æма æфсæрми иæ кæнун. Гурдзибети Б. «Æдули»;
Мамсыраты Д. «Фæтæг бæгъатыр», «Худинаджы бæсты мæлæт
— хуыздæр». Никкидæр К. Р. «Нæ пъырыстыф сæрра», кенæ
«Чермен». Уой ба уотæ рауайун æнгъæл дæр нæ адтæн, уобæл
дæр еу 3 мæйи фулдæр фæккустан.
Цубур дзурдæй, хъæбæр бауарзтонцæ ирон æвзаг æма си еу
къуар фæцæй Дæгат Иристони университеты осфак. Мæн фæ-
сте си 5 ахургæнæги ирои æвзагбæл фæззиндтæй. Косунцæ нур
дæр Хидирти Фатимæ, Мачалти Райæ — ейæ ба уруссаг кизгæ
адтæй, фал исгъомбæл æй Озреги æма фæцæй уæдта осфак.
Дзæуæгигъæуи. Нуртæкки етæ косунцæ æма дæдтунцæ уруссаг
æма ирон æвзæгтæ хæлæ-мулæй. Уотæ бауарзтонцæ ирон æвзаг
æма мæ цард нæ уагътонцæ зæрæндтæ дæр, фембæлгæй мæ ра-
фæрсиуопцæ,— уæ театр кæд уодзæй, зæгъгæ. 1972 анзи искод-
тонцæ дууæуæладзугон устур скъола — алцæмæй æнхæст, ка-
бинеттæ, устур актон зал, спортивон зал — алцидæр си ес.
Опортти гъуддаг хуарз цæуй, гъæбесæй хуæцун, уæзæ есун æма
кизгуттæн—волейболæй еристæ. Ес нæмæ еу спорти мастер уæзæ
есунбæл Къомехти Констаитин — адтæй рекордсмен Тимнря-
зеви академий. Æрæги, мæнæ фсврали, адтæй гъæбесхуæстæй
еристæ æма мах скъолай дууæ биццеуи райстонцæ — 2-аг Цæ-
рикъати Зурапп æма Цæмæхъати Нарт — 3-аг бунат Уæрæсей
Федераций еристи.
Кнзгутти волейболи комаидæ дæр еристи нæ республики
ниййахæста 1-аг бунат. Нуртæкки нæмæ скъолай директорæй
225

косуп Гокъоти Мурати фурт Владимир. Ес нæмæ хуарз кæрæ-
удзебæл баст коллектив. Мах, Озреги хестæр адæм — мадтæлтæ—
фидтæлтæ арфæгъон нæ ан Цæгат Иристонæн. Нæ ирæзгæ фæл-
тæр ннп раст надбæл ка ниввардта æма æвæруй, нур дæр сæ
идарддæр царди æма ахури. Æрмæст, уой туххæй нæ æма нæ
фæсевæд уæлдæр ахур, фулдæр, уоми ке райстонцæ æма есун-
цæ, фал пæ ахури кпунугутæй ке æнхæст кодтонцæ æма кæнун-
цæ нур дæр, уæдта аййевадон литературæй дæр. Фæууидæ уæ-
хæи ахури киунугути рауагъдадитæ æма пæ фæхъхъæртиуоицæ
Иристони скъолатæн, уæддæр мах ба исæнхæст кæниуонцæ.
Цубур дзубандийæй, Иристон махæп адтæй нæ фенцоГшæ æма
æй нур дæр. Цардирохсæй хайгун уæд Иристон æма нийвулæд—
тухæгæнæг ин тухæ макæд кæнæд, уæлхез уæд алкæддæр, алли
гъуддаги дæр! Озрег æ бунати, уотæ исберæ ’й бийнонти
нимæдзæй, уой туххæй ’æма нæ фæсевæд исахур кодтонцæ уæл-
дæр скъолати æма, уæлдæр ахур райсгæй син еугуремæн бу-
нæтгæ нæ адтæй æма нæййес, æрмæст Иристон нæ, фал Наль-
чики дæр беретæ фæцæй уæлдæр ахур æма байзадæнцæ уоми-
ти косгæ. Еугай адæймæгутæ косуй уæлдæр ахури хæццæ гъæуи:
скъолай, гъæусоветти, колхози сæрдартæ, зоотехник, фонси дох-
тур, дæу фæцæнцæ буыæттæ æма ци косонцæ? — колхози æма
ма, уæд ахур цæбæл кодтонцæ? Ес нæ гъæуæй Дзæуæгигъæуи
85 бийиопти, Октябрыский, Заводскойи еумæ еу 38 бийнопти,
уæдта Нальчик æма Нарткалай дæр берæ. Беретæ пæ фæсевæ-
дæй техникумтэе, училищетæ фæууогæй байзадæнцæ косгæ
Дзæуæгигъæуи. Косунцæ хуарз, сæ гъаст син некæд фегъустан,
хуарз намуси хæццæ косунцæ. Лæгъуз хабар тагъддæр райгъу-
суй æма некæд, уæхæн хабар адтæй минкъий Озреги фæсевæ-
дæй.
Рæстæг æхе куд æййевгæ цæуй, уотæ фадæттæ дæр сæхе æй-
йевуицæ. Лдæм дæр, уоци еу бунати иæ лæууицæ, уæлдайдæр
ирæзгæ фæлтæр. Царди домæнтæмæ гæсгæ сæ баллундзийнадæ
æихæст кæнупбæл архайунцæ фæсевæд, уæлдæр ахур ка рай-
ста, етæ архайунцæ ести ахсгиаг фæпдагбæл æрлæуунмæ. Ес
Озреги фæсевæди æхсæн уæхæиттæ, кæцитæ иссæпцæ наукити
къандидаттæ, æрмæст Дзæуæгигъæуи нæ, фал Мæскуй, уæдта
Нальчики.дæр. Етæ æнцæ: 1. Кебекти Мурадин Хасани фурт —
юридикон наукпти къандидат, косуй Дзæуæгигъæуи нур дæр,
куста Сухумий дæр; 2. Хъæбæлоти Таймураз Хамбиййи фурт —
техникон наукити капдидат, косуй Дзæуæгигъæуи аграрон уни-'
всрси^ети ахургæнæгæй, кафедри доцент, идарддæр ахур кæ-
нуй докторантури; 3. Гокъоти Рамазан Тæрхъаии фурт—ме-
дицинон наукити къандидат, косуй Дзæуæгигъæуи клиникон боль-
226

нйци гинекологий хаййади хецауæй; 4. Галачити Марат Мура-
дини фурт — Дзæуæгигъæуи клиникон сæйгæдони сувæллæнтти
дохтнр, сувæллæнтти хайади хецау; 5. Хоцайти Фатимæ Мусай
кизгæ — географион наукити къæндидат, косуй Дзæуæгигъæуи
университети ахургæнæгæй; 6. Хоцайти Райæ,— Мусай кизгæ е
дæр. Фæцæй Мæскуй аспирантурæ, иссæй биологий наукити
къандидат, косуй Мæскуй; 7. ’Тстати Рамазан, фæцæй Мæскуй
аопирантурæ, иссæй физикæ æма математики наукити къæнди-
дат, косуй Нальчики университети, физики кафедри доцент.
Докторантури ахур кæнуй; 8. Къомехти Константин Калумбиййи
фурт — фæцæй Мæскуй Темирязеви академи, уæдта аспиранту-
рæ дæр, экономики факультет, иссæй экономикон наукити къан-
дидат. Косуй Нальчики аграрон университети экономикон фа-
культети ахургæнæгæй — доцент. Ахур кæнуй Мæскуй докто-
рантури. Копстантин ма æй спорти мастер уæзæ есунбæл. Мах
сæрустур ан, нæ фæсевæд, уотæ ке исирæзтæнцæ æма архайун-
цæ никкидæр, уой туххæй.
Ахур, ахури гъуддаг хуарз æй, фал нин нæ гъæуи цард раз-
мæ ка хæссуй æма æхсæвæ дæр, бонæ дæр хъæбæр устур хъиа-
мæт ка кæиуй, уæхæн хуарз фæсевæд иæмæ ес. Дæс къласи
фæууогæй ка исахур кодта механизаторбæл, еци ирæзгæ фæсе-
вæд. Минкъий дæр нæ сæр бæрзæпдти нæ хæссæн, уонæй. Адæ-
ми цард зæнхæй цæуй æма зæнхæбæл ка косуй, етæ фуддæр нæ
цæрунцæ мæнæ уæлдæр ци ахургонд адæми кой искодтоп, уо-
нæй. Мæиæ еу 6 анзей размæ син æнцондæр косæн адтæй, фал,
раст зæгъгæй^ нуртæкки къулумпитæ æййафунцæ нæхъæртон-
дзийнади туххæй, уæддæр зинæй дæр æнхæст кæнупцæ сæ кусти
пълæнттæ. Нæ хицæ кæнунцæ нæ горæтæгти цардмæ, уæдта
кæрæдзебæл хъæбæр баст æнцæ, нæ иронх кæнунцæ се скъолаГ
ахури æнзтæ. Мах, хестæр адæм, хъæбæрбоз ан иæ фæсевæдæГ
сæ лæгигъæдти туххæй, ес нæмæ хъæбæр хуарз бафæизуйиа1
’ механизатортæ, сæ фидтæлтæ дæр мехапизатортæ кæмæн адтæп
цæ, зупдгонд уогæй ка фæккуста, уæхæнттæ: Чибити Марат,
фурт Мæрзабек — трактористтæ, Хъæбæлоти Сулеймаи ,
фурт Валерий — трактористтæ , Габачити Валерик/ Габачит1
Руслап, Къолихти Бариси фурттæ — æртемæй дæр механиза
тортæ, Гокъоти Майрæи — шофер. Темурхъанти Хаджимудар
Ермак, Гокъоти Руслан æма ма никкидæр берæ. Уонæн фицца
гидæр Озреги сæ бундорæвæрæг, фиццаг тракторист адтæй Хъæ
бæлоти Хадзисмел, рабадтæй фрапцузаг фарзонбæл. Гъæу
машийнæ-уæзласæи балхæдта колхоз 1948 апзи æма уобæл дæ
фиццагдæр рабадтæй еци Хъæбæлоти Хадзисмел Хадзисмел
фурт, уой фæсте ба æн раййивта Галачити Хужер æма идард
дæр ба исберæ æнцæ трактортæ дæр, машинттæ дæр ыæ колхоз
227

Мах, хестæр фæлтæр, хъæбæр сæрустур ан пæ фæссвæдæй,
пури рæстæг рабаргæй, æгъдаугиндæр, æнæхæлхъойдæр фæсе-
вæд пæ гъуди кæнун. Кæрæдзей уарзгæ, æпæхæлхъой, мянæ кæ-
рæдзей фæнпадтопцæ, кард исистонцæ, кенæ ахæстдонæ, судмæ
бацудæпцæ — нæ фсгъустон ци 46 апзн цæруи, уоци рæстæги.
Ахури фæпдагбæл æгасей боп кæронмæ æрлæуун нæ ’й, ка
æрлæудтæй етæ ба архапунцæ рахъæртуи кæпун, сæ бои цæй-
бæрцæ æй, уой уæпгæ. Алке си ци кусти сæргъи æй, уой аккаг
ба æнцæ еугурдæр.
Кæрæдзей пимайупцæ: сæ цпйнæ, сæ зиаи æй еумæйаг. Уæхæн
уолæвди бон æма бæрæгбон нæ раевгъуйдзæнæй, кæд ие ’рæм-
бурд унцæ гъæумæ.
Рæстæг игъæлдзæгæй кæми рарветонцæ, уæхæн рауæн æй
Озрег. Дууæ доией астæу — Ирæф æма Лескепи доп. Ес си 3
цади — пскæнгæ цадитæ. Гъæдæ хæстæг,. Ес зæнхи сауæдæнттæ,
кæсалгæ арæх. Гъæди ес аллихузи рæзæ — цубур дзурдæй,
псхонуп æй æнгъезуй аптекæ, ци хузи кæрдæг-хуасæ си нæййес:
гага бæлæстæ — муркъæ, барбарис, уæгъæли, цагъана, сау хъæ-
лæрдзи, могæ, гъæддаг кæрдтутæ, фæткъутæ — алцидæр берæ,
Хуцауи фæрци. Дорвæткъу — боярыщник, уæдта кокойнæ. Фæз-
зæг’алцæмæй æфсес гъæу. Аллп хæдзарæмæ дæр ес рæзи дзæ-
хæрадонæ, æрмæст анзцохæй зайунцæ. Цидæр тауæрæхъ сæ-
бæл сс: кадæр сæ ралгъиста кæддæр, незаманти,— анзцохæй
си куд зайа рæзæ! Æма, æцæгæйдæр, уотæ зайунцæ.
Колхоз ма федар æй. Ес нæмæ фермерон хæдзарадæ «Ирæф»,
кæцитæ хъæбæр хуарз бакустонцæ фиццаг хатт, мæнæ ка раев-
гъудæй, еци 1993 анзи. Нур дæр ма сæбæл бафтуйдзæиæй нæуæг
фермертæ.
Колхозоптæмæ фоис берæ. Колхози дæр ес, фал фиццаги
ба?рцæ — нæ. Кавказбæл æрдзи бæлах ма æрцæуæд, æндæр ба
си цæруп æпгъезуй хъæбæр хуарз. Аренди ка райсуй зæнхитæ,
уæхæпттæ си берæ. Æркæпунцæ харбуз, фиунасæ, хуæргæ-
насæ, бадражан, цивзæ æма алке æхецæн уæйæ кæиуй. Адæм
ку райсæп, уæд зæгъун мæ бон æй уотæ, æма цæрунцæ ка —
хъæбæр хураз, ка ба — хуарз^ лæгъуз ба æз нæ гъæуи нæ зо-
иуп.
Уæхæн хæдзарæ пæййес æма анзи фагæ тиллæг æвæрд кæ-
мæ пæййес, фулдæрмæ ба дугай, æртигай æпзти фагæ. Адæми
фæттæрсуп кодтонцæ æма зудæ кæнунцæ. Кæд ка дардта сæ-
кæр æвæрди 3—4 голлаги, пирипдз 2—3 г., макъаронтæ—уо-
тæ. Нур ба еу мипкъий цæруигъон ка ’п, уонæмæ ес гъеууой
бæрцæ æвæрд.
228

Тæходуйтæ^ æгас адæм дæр нурæй мæгурдæр ку некæд цæ-
рионцæ, уæд хъæбæр хуарз уидæ! /Ез мæ рæстæги берæ знп.
æизтæ фæууидтоп æма нур куд дарунцæ фæсевæд æма хуæрун-
цæ ,уотæ нæ фупи дæр пæ упдтан, уæддæр арази нæ ’нцæ.—
Цард уотæ арæзт æй.
Дуйнетæ исфæлдесæг Хуцау æй æма батæрегъæд кæнæд
адæмæн: ци хуæздæр, уой син исаккаг кæиæд, дуйпей сабур уо-
гæй, уарзспдзийнæ, нимайундзийнадæ адæми æхсæи уогæй, цар-
ди нивæй хай бакæнæд!
’ Аци финстæг ка бакæса, ейæ ба дуйпети хуæрзтæй хайгин
уæд: æнæиездзийнадæ, уарзоидзийнадæ, цардп хуæрзтæй!
Къомехти Камиллæ.
229

СÆРГÆНДТÆ
ПРОЗÆ ПОЭЗИ
Т у й г ъ а н т и Б а т æ р б е г. Сфæлдистадои бунтæй 3
Худæлти Æхсарбег. Гæуис. Легендæ 63
X ъ а й т т а т и С е р г е й. Зджыды рæсугъд. Пьесæ 69
X æ м и ц а т п М о р и с. Радзурдтæ сувæллæнттæн 89
Тахъазти Федар. Æмдзæвгитæ 101
О л и с а т и Мухарбег. Радзурдтæ. 106
ПУБЛИЦИСТИКÆ
В. Миллер. Скъуддзæгтæ бонугæй 139
Д з и д з о й т и В а л е р и. Гурдзий империон политикæ ирæнттæ
æма абхазæгти нихмæ: æ ратæдзæнтæ,
нисангæ æма ихæстæ . . . . 174
Ирон-мæхъæлон рахастдзийнæдтæ куд æвдист цæунцæ
мухури.
КРИТИКÆ ÆМА БИБЛИОГРАФИ
Хохойти Э н ве р. Нифс. • 196
АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ-ÆВЕДУИГÆ САУÆДОНÆ
Финсунцæ нæмæ
Къомехти Камилæ. Озреги гъæу. Очерк ,216

Корректор Баликъоти Э. Дз.
Сдано в набор 21.04.94 Поднисано к печати 27.02. 94 г. Формат бумаги 60x81'/ю. Бумага
типографская № 2. Гарнитура шрифта литерат\рная Псчать высокая. Усл. п. л. 13,48.
Усл. кр-отт. 14,5 л. Учетно-нзд. лнстов 15,25. Тираж 1500 экз. Заказ 656. Цена свободная.
Пздгл-ельсизо «ПР» Государствснного комитсла Республики Северная Осстия по делам
издательств, полиграфии и книжной торговлн, 362040, г. Владикавказ, иросиект Мнра, 25.
Газетно-журнальная типография, 362015, г. Владикавказ, пр. Коста, 11.
© Ираф, № 3 1994 г.