САУ КИЗГИ МÆСУГ ЛЕЗГОРИ

1' 94
Сæйраг редактор
МАЛИТИ ВАСО
Редколлеги:
ДЖИККАЙТИ Шамил
КОЛИТИ Витали
(бæрнон секретарь)
СКЪОДТАТИ Эльбрус
ТЕМИРАТИ Дауит
ТЕТЦОЙТИ Таймураз
ХÆМИЦАТИ Тамарæ
ЦÆГАТ ИРИСТОНИ
ФИНСГУТИ ЦÆДЕСИ
ЖУРНАЛ
АНЗ ЦÆУИ ЦУППАР ХАТТИ
ИРАФ
ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ ЖУРНАЛ
СОЮЗА ПИСАТЕЛЕИ
СЕВЕРНОИ ОСЕТИИ
Журнал цæун райдæдта 1991 анзи
ДЗÆУÆГИГЪÆУ
1994 анз.

И Р Æ Ф
1'94
Цæгат Иристони Финсгути цæдеси аййев литературон æма æх-
сæнадон-политикон журнал.
И Р А Ф
Литературно-художественный и общественно-политический жур-
нал Союза писателей Северной Осетии.
Корректор Баликъоти Э. Дз.
Сдано в набор 15.08.93. Подписано к печати 27.02.94 г. Формат бумаги 60х847>в. Бумага.
типографская Лгд 2. Гарчитура шрифта литературная. Печать высокая. Усл. п. л. 13,02.
Усл. кр-отт. 14 л. Учетно-изд. листов 14,75. Тираж 1500 экз. Заказ 575. Цена свободна»
Издательство «ИР» Государственного комитета Республики Северная Осетия по делам
издательств полиграфии и книжной торговли, 362040, г. Владикавказ, проспект Мира, 25.
Газетно-журнальная типография, 362015, г. Владикавказ, пр. Коста, 11.
Ираф, № 1, 1994 г.

Поэзи Прозæ
лллллллллллллучллллллллллллллллллллллллллллллл/ ХУА /ТОНТИ ИССуЕ
УСТУР ГОРÆТИ
Лæкъун кæнун райдæдта дон
... Сахи рæсугъд кизги ку
ниууидта мæсупи сæрмæ, æ
байуантæ никкалдæнцæ.
Бадунцæ къласи фондз æма иисæй лæхъуæ-
ни. Сæ бадæнтæ — уруссаг къелатæ, се ’стъол-
тæ (алли стъолбæл. дæр цуппар студентти) —
æнхузæн, сау хурст. Стъолти медæгæ хъулуф-
ти æвард чернели æвгитæ æд чернел. Студент-
тæмæ ес уæхæнттæ, æма карæ е ’рфгути астæу
кæмæн ниввардта арф ауæдзтæ. Игъо-
сунцæ зæрдиуагæй хестæртæ дæр, кæстæртæ
дæр. А-фæстагти астæу, бадуй, тъетъæрад — æ
рази, ручка ба — æ къохи, Илас.
Ахургæнæг — бæрзондгомау нарæг лæг,
цорки хузæн ибæл сурх закъæ — доскъай рæз-
ти дууердæмæ рацо-бацо кæнуй еци дзоргæй.
— Нæ ахури анзæн ма æ кæронмæ ес мæ-
йæ, — дзурдта ахургæнæг уроки фæуунмæ ма
еу сахати æрдæг ку байзадæй. —Раст зæгъ-
гæй, сеуетæ, куд не ’мбæлуй, уоййасæ устур ам-
пъезтæ бакодтонцæ размæ. Æрæги дæр ма ке
’нгъалдтан, гъома не ’суодзæнæй идарддæр æ
бон нæ хæццæ цæун, зæгъгæ, аци бон æстурæй
бавдистонцæ сæхе, æз си хъæбæр боз дæн-
Багъос æй еу минкъи æма кадæр рафарста
студенттæй: — Хуарз уидæ бæлвурд нин ку
зæгъисæ, фæстаг нæмæ хъæбæр ка изайуй,
хъæбæрдæр ке гъæуй æхебæл бакосун.
Кæрон. Райдайæн 2-аг æма 3-аг номерти
3

Аци ахургæнæгмæ студенттæ ку дзоркуонцæ, нæ-зудта,æ ра-
хез къох æ рони ку нæ рацавтайдæ, тагъд æй нæбал раласидæ
уæд. Æ дзурдтæ ба раст хулуй бузуртæ ниййауиндзгæй куд фæр-
рæдæдзунцæ, гъе уотæ рæдагъдæнцæ æууæндонæй. Фал æй берæ
уарзтонцæ уæддæр е ’гъосгутæ.
Гæзæмæ дзурдæй æ амунд лæдæрд хуарв цудæй.
— Зонгæ ба ’п уæхуæдтæ дæр кæитæ, ка’неййафуй группи,
уони. Зæгъгæ дæр син кæнинæ æноси, сæхебæл куд кустайуон-
цæ...
Идарддæр ранимадта еу къуар номи.
— Уруссаг æвзаг математики хузæи нæ ’й. Æрбаибæл бади-
сæ æма ракæсисæ, уæдта ’й байроих уисæ берæ рæстæгмæ, уоте-
мæй ин базэнæн нæййес. Гъæуй ибæл косун æноси дæр. Сума-
хæй ба еуетæ хъæбæр рæдуйуй, нæ бакастæнцæ мæ коммæ...
— Алли бон нæййес рæстæг уобæл косун, зæгъгæ, æвæдзи
æхе растæй ка нæ лæдæрдтæй, уæхæн студент багæлста æ дзурд-
— Раст пæ ’й е дæр. Ке фæндæуа, иссердзæнæй алли æнæйе-
вдæлтæ боии дæр уæддæр еу дæс минутти, — е ба хъæбæр. агъаз
æй.
Фал ма дзубандп кодтонцæ ахургæнæг æма студенттæ. Мурæ
ниццæгъдунмæ хæстæг ба загъта ахургæнæг:
— Ацй фæстаг мæйи ма хуарз бакосун æнгъезуй. Мæ зæрдæ
дарун, мæммæ ка игъосуй, уонæй ходуйыаг неке æрхæсдзæнæй.
Урок ку фæцæй, фæдздзурдта ахургæнæг Иласмæ.
-=- Молодец, молодец, Федаров, зæгъгæ, Иласæн æ усхъæ æр-
хуаста. — Дæ асæ дæр, цæветтон дæ ивазгæ ракиндæй, уотæ фе
’ндæрæй а-фæззæгæй ардæмæ.
Илас, мæгур, бафсæрмигомау æй хъæбæрдæр уой туххæн,
æма фиццаг ацн ахургæнæгæй фулдæр неке хæццæ хилæ кодта
(лæгъуз уруссаг æвзагбæл ахур) æма имæ къæндзæстугæй бай-
задæй абони уæнгæ дæр.
— Аихос дин еске кæнидæ уæхемæ?
— Неке.
— Æноси дæр айдагъ дæхуæдæг кустай?
— Гъо,.еунæгæй адтæн.
•-- Беллетристикæ берæ кæсисæ?
— Иæ аурстон мæ бон ци адтæй, уомæй.
— Молодец, молодец, цогæ уолæфæ, зæгъгæ, бабæй ин æ ус-
хъæ æркъуæр-къуæр кодта æ тæнæг къохæй.
Еци диалогмæ ка игъуста студенттæй, бафарстонцæ, Иласæй
да^снидæр неке ’й группи, зæгъгæ.
4

— Цæмæннæ, — равардта син дзуапп ахургæнæг.
— Мадта ибæл ци хъæбæр цийнæ кæни.
,— Ма ’й нæбал гъуди кæнтæ, уомæй минкъидæр ке неке зуд-
та иæ къуармæ, уой- Нур ба æртæ хайи ку фæууæн, дууæ си уой
хузæн зонгæ нæ разиндзæнæй. Идарддæр уотæ ку рацæуа—Феда-
ров, некебал рауадздзæнæй æ разæй.
Илас ба буфетмæ бацудæй, райста авд къапекксмæй винег-
рет. -Уой куд хуардта, æ размæ ба лæудтæй еу ставдбæрзæй сту-
дент.
— Дзæбæх уо, Илас.
— Дзæбæх уо.
— Рацуди хабар зонис?
— Нæ зонуи.
— Иинæбон изæр уадзæнæй актон залн физкультурникти рга-
цуд. Сценæмæ дзæбæх бацæттæ кæнун гъæуй нæхе. Комфæсевæ-
ди коллектив рахаста унаффæ, ацп изæр æма исон изæр трени-.
ровкæ куд искæнæн, уобæл.
—, Нæхе зали уодзинан?
— Гъо, дæлæ дуккаг ротæбæл.
— Хуарз, æз уоми уодзæнæн.
Илас рабфакмæ куддæр бацудæй, рапдæдта цæун спортй
залмæ. Уæдæй нурмæ райевгъудæй аст мæйи. Къуæре дууæхат-
ти’ уидæ физкультурæ, нæ си фæццох кодта еунæг дæр Илас
, Мури дзæгъ-дзæгъ æма къæридори раревæд фæйиеу æнцæ:
бацудæнцæ студенттæ къластæмæ-
— Нуртæккæ кезугай финсдзинан доскъабæл диктовкæ, —
загъта еци сурхзакъæ ахургæнæг æма е ’стъоли рæбун æр’бад-
тæй.
— Табуафси, доскъамæ, Тангинов (гъе Михаили .муггаги:но?а
адтæй).
Михаил рацудæй, æдта ци кодтайдæ.
— Финсæ, зæгъгæ, ма киунугæй ракастæй ахургæнæг.
Михаил финста. Доскъайæн е ’рдæги бæрцæ ку байдзат 'æйу
уæдта загъта ахургæнæг:
— Берæ ’й, фал листæг æркæститæ кæнæ, раст «æй дæ финст
æви нæ ’й.
Михаил, дууæ хатти бакастæй æ финст.
— Раст æй.
— Некæми ’й ес рæдуд?
— Раст æн, — загъта нæуæгæй Михаил.
— Ка уинуй рæдуд,-е æ къох исдарæд, — дзурдг^ ^хургæнæг
æгас къласмæ.
Еупæг къох дæр не ’схъел æй.
5

— Ду ба, Федаров? Суффикстæ хуарз ку фæззони.
Илас бæргæ уидта рæдуд, фал æй пæ фæндадтæй Михаили
æгадæ кæпун. Лхургæнæг имæ хецивопсæй ку ’рлæудтæн, — нæ-
бал адтæй амал.
— Нецн ма ’й уинис?
— Уингæ ба ’н кæнун.
Гъæйдæуай мадта.
— «Одуванчек», уоми «ч» фæсте «е» бæсти «и» гъæуй.
— Цæмæн уотæ ’й, уой дæр зонис?
— Зон\и.
— Зæгъгæ мии æй мадта.
Радзурдта Илас еци ’гъдау.
Уотемæй æгас группæ дæр фарст æрцудæй доскъай размæ:
Илас дæр иæ райервазтæй æнæ фæррæдуйгæ: «постаповлепие»
н.æ, фал «постанавление» ниффинста.
Фæсахур ку рахуардтонцæ, уæдта Илас физкультури кирæ-
мæ бацудæй æма сæрдарæй æхецæн ракурдта «парадон костюм».
Изæри рандæй дуккаг ротæмæ спортзалмæ.
Е адтæй тумбул, зæнхæндзæр, урух зал. Æ тугурбæл ауигъд
электоон цирæгътæ астæуæй æма кæрæнттæмæ. /Еогæ рауæнеми
ба зæболæ кодтонцæ гъæдин «къохдарæнтæ» дугæйттæй Еу къу-
ми дууæ минкьи аваргонди: сæ еуеми лæхъуæнтæ æййивтоицæ
сæ хъæппæлтæ, иннеми ба—кизгуттæ. Фæйнæ рауæнеми фæрсрæ-
бунтæ лæудтæнцæ «брусья», «бæхтæ», турник дæр—фарсбæл æп-
цойнæ. Уæдта ’й адтæй никкидæр гкоитæ алли уæзæн, штангта^.
Еу рауæн ба фарсмæ хæстæг ауигъд æфсæйнаг рекъæбæл дунст
меснндзæги хузæн устур мæсгу хъазмуз æма гъæди хехæй ’дзаг
голлагæ боксертн ахургæиæн мийгæнæнтæ.
Адтæй ма ’й никки листæг дзаумæуттæ, фал си Илас ба нек’е
уарзта рапиртæй фулдæр. Уогæ дæр фехтовани ма турникæй
зæрдæй дæр нсцæбæл куста æма уоци дууæ гъуддагебæл хъæ-
бæр бæрæг иссæй.
Цалинмæ æмбурд кодтонцæ спортсментæ, æхе рафест кæни-
дæ, ка куд хъæрттæй, уотæ æма гъазтопцæ фæйнæ фæлхæнемæй.
Фæссагътонцæ турник дæр æ бунати.
Ци ма рацудайдæ, уæдта инструктор фæгъгъæр кодта: —
Игъосетæ, игъосстæ!
Гæппитæ,; æндæртæ фæууагътонцæ.
— Фæррæнгъæ уотæ, тагъд! Ка куд устурдæр æй, уотæ-
Илас ниллæудтæй æртиккагæн даргъ рæнгъæбæл. Сæ еугуре-
бæл дæр цъæх трусиктæ ма уорс майкитæ.
— Смирцо! Равняйсь!
Топпи фæткъуæрæни хузæн фæрраст æй и рæнгъæ.
Уæдта сæ ранимайун кодта еу кæронæй иннемæ æма ку ба-
6

зудта еугур нимæдзæ, ра сæ иурста æртæ хаййебæл.
Æртæ инспруктори ’й адтæй æма æноси дæр æртæ къуаремæй
косиуонцæ.
Фæййахур кодтонцæ сахат æма æрдæг. Уой фæсте ба ма аст
физкультурникки байзадæй, иннетæ ба рандæ ’нцæ. Еци астей
хæццæ адтæй Илас дæр.
— Федаров! — фæдздзурдта инструктор.
- Бацудæй Илас æ размæ. Гъе уоци рæстæги æргæпп кодта
турникæй æма сах уолæфтæй. Некæми зиндтæй æ уæргутæ ма
цæнгтæбæл фæлмæн р»ауæн: æ уолæвди хæццæ мускъултæ дæр
гъазтонцæ.
— Нур дин су къуар хатти загътон, æгæр æнæтæрегъæдæй
ма цæвæ рапирæй дæ партнери, зæгъгæ, ма ку ратæвдæ уис, уæд
фланки гæпп райдаис.
— Мæхе дæр мин цæвæд, кæд æ бон æй.
— Игъосун дин кæнун, ку ма рахъан уа лæг, нæбал дæ ба-
уадздзæнæн фехтованимæ.
— Кæд мæ нæ уадзи, уæд цæудзæнæн нур дæр.
— Æреетгæ ба раги адтæ ардæги, фал-..
— Фал ци?
— Фал дæмæ æррæвдзæ æнгъæл кæсун. Ами тугъд æнгъæл
ма уо: нæхе ахур кæнæн.
•— Кæд ахур, уæд хузæнæн, æндæра цъундæ лæгæтти ба киз-
гуттæ дæр фæгъгъазунцæ.
Инструктори дæндæгутæ фæззихъир æнцæ. Иласмæ ба гъу-
лæг кæсун байдæдта æ «лæгдзийнадæ» ин æстауни бæсти æнæ
бунати ке æвардтонцæ, е. Нет дæр ракæнидæ «рандæ уон», зæгъ-
гæ, фæл æй сæрмæ нæ хаста, гъома еске ку зæгъа, )р>айтардтон-
цæ, зæгъгæ.
— Зæгъæ мин бæрæг, Федæров, нимма-цæвдзæнæ лæги сæр
рапирæй?
Илас расагъæс кодта. Æркастæй зилдæгæй залмæ, уæдта е
’нгас бауорæдта рапирти рæнгъæбæл æма загъта уонæмæ кæс-
гæй.
— Иæбал ниццæвдзæнæн.
— Мадта райдайæн нур нæ ахур, зæгъгæ ма дзурд равардта,
рæнгъæ куд фæллæудтайуонцæ еугурæй дæр, уотæ. Райсун син
кодта раппртæ.
Еу рæстæгути уотемæй ракустонцæ, уæдта син кезугай (æн-
къайгай) æсхъæртæ кæнун кодта сæ уæле, цавтонцæ кæрæдзей^
Сахат дæс минутти гъæуаггин фæййархайдтонцæ, уæдта ис-
уæгъдæ ’нцæ. Аци хатт фуд цæф нæ никкодта Илас.
Гъæунгтæ хъæбæр цъифæ адтæнцæ,( Илас æндæмæ ку рацу-
дæй, уæд. Мет некæмибал зиндтæй, фал æ тайæнтæ ба сикъит
7

æма змёсæ лæхудзи хузæн- Фал уотæ, фиццаг цн гъæунгбæл цу-
дæй Илас, уоми адтæй. Идарддæр ба асфальтæй конд панельтæ,
æма торцæй гъæунгтæ апдæнау æрттивонцæ электрон рохсмæ.
Къах дæр нæбал цъифæ кодта ами.
Иласи дæлагис æ майкæ ма трусиктæ газети тухт, уотемæй
гъæунги бекъæмæ бахъæрттæй, ниллæудтæй æма сагъæси бацу-
дæй: «Атемæй цæуон Нинæмæ æви раздæр нæхемæ баздæхон»?
Макæмæ фæккæссæд дессаг Иласи сæрмæ уæхæн сагъæстæ
цæун ке байдæдта, гъе. Кæдæй æй фæстаг хатт ниууагътан хæ-
лæфæй Нинæмæ цæугæй, уæдæй дзæвгарæ рæстæг райевгъудæй.
Карз уазал лæмæгъ гъгрмæ разилдта æхе. Адæм сæ пъæлнтотæ
райдæдтонцæ æййевун мæкинтоштæй, и фæстæгтæй кæмæн на
’дтæй, уонæй ба ка пиджаки, ка — хæдони хаттæй.
Невай сæр дæр æзмæлун райдæдта. Æвзонг æнкъæйттæ бе-
рæ фæууарзуицæ еци афони Иевай билæбæл лæуун. Лæсун рай-
дайунцæ фæркитæ-фæркитæй аварй асæ ехи къæрттитæ. Рауæ-
нæй-рауæни ба ниттумугътæ унцæ ма «уолæфунцæ», цалинмæ сæ
неке бахъор кæна.
Бæлæстæбæл дæо къомбох бæрæг кæнун райдæдта, — фал
некæми зиндтæй сæ буни пурусай къотæртæ, æндæртæ. Еци афо-
ни Ил>ас сæхемæ ба, гъонгæс уогæй, цæнхæ хæссидæ æ хæццæ
будурмæ ма нæуæг пурусайæй æуурцъæгтæ кодта.
Еу дзурдæй нецæмæй æфтудæй æ бæсти ци сæрдæ райдайун,
гъе æ зæрди Лениигради сæрдæй: на ’дтæнцæ æнхузæн. Сагъæ-
си дæр хъæбæр ниууидæ хаттæй-хатт. Ма уæмæ дессаг ма кæсæд
сагъæс кæнун- Аци афони Илас сср- къолн теплити хъæбæр гъаз-
тайдæ сæхемæ. Дæсни ба куд адтæй!
Евдæлгæ бæнттæ бонсауæй-изæрмæ е ’нкъаййи усхъæй дæ-
лæмæ нæ хизтæй. Кенæ ба къозоти гъазта. Цума гъæдæй уæл-
дай, лæдзæг нецæмæн дардта. Ку нигъгъавидæ къозой сæрмæ^
æнæ нингон гæнгæ ’й нæ уагъта лæдзæг и къозобæл...
Берæ ба, мæгур, нæ рахæссиуонцæ æ уæхæн сагъæстæ, уой
туххæн æма ин аци устур горæти ци «гъазæнтæ» адтæй, уонæмæ
æ зæрдæ хуæздæр дзурдта. Нимадта сæ пайдадæрæн æхецæн.
Ци ’фтуйуи адæймагбæл е ’нгари усхъи бадунæй? Кенæ ба ца-
нæбас^э’æг æхцæуæн æй, еу дин дæ усхъи хед ку калл æвæндо-
нæй?
Уомæй ма зиндæр бауарзæн гъуддæгтæ дæр æфтудæй æ зæр-
ди, Гъонгæсбæл биццеутæ сæ кæрæдзей гъоцитæ фадуати ку ра-
йерионцæ, уæд еуæй-еу хатт доцгæ дæр ракæниуонцæ. Уоцн
гъуддагæн ба æнæфæннæмгæ райервæзæн на \дтæй. Æма къуар-
май дууæ биццеуи ку фæххилæ адтайдæ, еугурæй дæр райдайи-
уондæ кæрæдзей хуайун, уой туххæн, æма и хнлæгæнгутæй ал-
кæмæн дæр. къуари астæу адтайдæ æрвадæ, кенæ хæстæг, лимæнг
8

кенæ ба æнæуой нæмун уарзагæ, сæрбæл дзорагæ...
«Ах, цæбæлти гъуди кæнун, æрæги мæбæл кæнуй», — зæгъ-
гæ, бекъæбæл ку расабур æй Илас, уæд фæннæхстæр æй сæхе-
мæ. Февардта æ уæлдай дзаумаутæ, æхе радзæбæхтæ кодтаг
къохи асæ айдæнæмæ ма фæрраст æй æндæмæ.
— Кумæ уаис уотæ хæлæфæй? — рафарста Вано.
— Еу рауæнмæ.
— Неци амал ес ниллæуунмæ?
— Естæмæн дæ гъæуи?
— Ке гъæуис, уæхæи ес ами.
Илас рагъæуæйттæ кодта, фал неци фæууидта æ фур туркæй..
— Ка ’й ке гъæун, е?
Ходæзмолæгæнгæ къуммæ раамудта Вано æ цæститæй.
Бæргæ бабæй бакастæй Илас, фал неци.
— Гириз ма кæнæ, Вано, æной дæр байрæги æй.
— Ба-ди-æруагæс уæд, нæ гириз кæнун.
— Мадта мин зæгъæ, ци кæни, уой.
Илас раги фæййаууон адтайдæ, фал дузæрдуг кæнун байдæд-
та уомæй бафæстеуат æй.
— Зæгъон дин æй?
— Æдта ин цй кæнп? — зæгъгæ, æнæбари игъæлдзæг худг
никкодта Илас.
Вано еци бон æ хъæппæлтæ æхснæндонæй æрбахаста, æма
устур простен кæдзос æхснадæй, тугъдæй лæудтæй æ хуссæнбæл.
— Ду уæхе пахампгртæ æстауисæ а фæззæги, фал æз уонæй
пахампардæр кс дæи, уой дин нуртæккæ фæууинун кæндзæнæн,
— зæгъгæ, ма фæууæлæ ’й И тугъд простен æрбайста æма ибæл*
цæветтон цæсти арфæ кодта, дууердæмæ ратутæ кодта æма ’й
æритудта хуссæнбæл.
— Гъе, нур уой хурфи ссти ес?
— Неци, — загъта Илас десгæнгæй. Мæстгун дæр иссæй
æгæр сабур ке ’вналдта Вано, уобæл.
— Мадта кæсæ идарддæр.
Вано простени дууæ кæронебæл ниххуæстæй æма’й ецм хæ-
лсуæй къуммæ бахаста. Уæдта ’й фæстæмæ рахаста зæихи ас-
тæумæ æма загъта:
— Илас, дæ цæститæ фæцъцъундæ кæнæ.
— Цæмæн?
— Фæцъцъундæ кæнæ тагъд! — æхе мæстгунхуз æрбакодта
Вано.
— Гъа, — зæгъгæ, Илас æ цæститæ фел.хъивта^
— Нæ Зæнхæ, ниннинйерæ кизгæ, — сци еу гъæр фæккодта:
];.;>:*-. æма п.)сстен æрбаскъафта æхсмæ.
Зæнхи астæу урдуг лæугæ райзадæй бæрзонд кизгæ, изæди:
9

хузæн. Адтæй ибæл даргъ хъæппæлтæ æма устур уорс хизæ. Хн-
,зæ ба раст дигорон баст.
Илас æ цæститæ расæрфта, уалдæнгæ иннетæ ба ходæгæй
мардæнцæ. Кизгæ дæр худтæй, фал æ цæсгон хæзна нæ зиндтæй
хизи бунæй æма бæрæг на ’дтæй æ худт. Æ къохтæ ба æ реубæл
.дзиуарæ æвæрд, етæ дæр хизи буни. Бæргæ фæндадтæй Иласи
фудæнæн дæр нæ нихходун, фал нæбал бауорæдта æхе Вано ма
æ ’ннæ ’мбали ходунмæ, уæдта и кизги лæудмæ.
— Фæууидтай, мæ лимæн? — нæбал худтæй Ваио.
— Фæууидтон, мæнгард фæууо...
— Гъе, мадта пахампар уотæ фæккæнуй.
Илас нæбал игъуста Ваномæ. Бацудæй кизги размæ.
— Æгас цо, Иинæ.
И кизгæ æ къохтæ æруагъта.
— Де ’зæр хуарз, Илас, — зæгъгæ, хъæбæр ездонæй дзурдта
’Нинæ æма æ къох дигсрюн кизги дардмæ хæстæг æрбакодта.
— Ци Хуцау дæ æрбахаста æнафони? — ходгæй дзурдта
Илас.
— Фондз сахаттебæл, æрцæуйнаг ку адтæ, нур ба фараст ку
’ссæй, — куд неке æй фегъустайдæ Иласæй уæлдай, уотемæй
.загъта Нинæ.
— Цæуæн киномæ, — райбæл хуæстæй Илас.
— Зæгъæ мин, кæми адтæ, уой.
— Цæуæн, мæстгуи ма кæнæ.
— Ду ба гириз ма кæнæ, — зæгъгæ, æнæходгæй дзурдта Ни-
-нæ.
— «Олимпи» цума циуавæр иивæ цæуй? — æхе Нинн дзурдп
’сæр æнæлæдæргæ искодта Илас.
— Æццæйнæ, Вано?
— Йеййа, æгæр хуарз нивæ цæуй «Олимпи» аци изæр, —
.загъта Вано, фал бæрæг циуавæр’, уэй ба не ’сгъæр кодта.
— Ци ’й цæуй уогæ?
— Фербенкси ескæд фæууидтай?
— Хъæбæр уой ба.
— |Ма дæ зæрдæмæ цæуй?
— Хъæбæр.
— Мадта гъе гъазуй «Робин Гуд», зæгъгæ, еу ниви, æма е
;цæуй «Олимпи».
— Фæццæуæн, Нинæ, хъурани ард, — нæуæгæй райвазта
гИлас Нини.
— Цæун, кæд мин еу гъуддагбæл исарази уодзæнæ.
— Зæгъай æй, циуавæр гъуддаг æй.
— Æноси дзори: «уæллæгъи, биллæгъи, хъуран, китаппи ард»
.æма мин сæ кæд байамондзæнæ, етæ ци зæгъунцæ, уой?
Ю

— Уæллæгъи, дессаг дæ, Нинæ. Нур мин еу дæс хатти загъ-
чгай еци гъуддаг, цума дин уони æной цæрæн нæййес.
— Мадта нæ цæун.
Плас нигъгъос æй æма зæнхæмæ никкастæй. «Гъе уомæй фæз-
.зæгъунцæ, сили фæдбæл рацудæп, зæгъгæ, ма хъуранæй дин ард
.хуæрун, нæ мæ фæттæрсун кæндзæпæ».
— Нæ цæуис?
— Кæд мин уони нæ зæгъдзæпæ, уæд нæ цæуп.
— Мадта æз цæун, — куддæр мæстгун хузæй загъта Илас
æма æхе фæззилдта дуармæ.
Пекæд ма ’й фæууидта Нинæ уотемæй æма устур гъуддæгтæ
.æ цæстæбæл рагъазта: «æвæдзи, ,анæмæ уотæ фæрсун пе ’нгъе-
зуп, æвæдзи, сци дзурдтæ зæгъгæ нæ ’нцæ силæн; æвæдзи... ма-
гъз... Уалдæнги Илас ба æндæдуар фæцæй.
Нпни некæдма æрфæндадтæй Иласи зæрдпхудт. Уой бæсти
устур зинтæ фæууидтандæ. Уомæ гæсгæ нур дæр æхе фудгинбæл
•баннмадта æма раййафта Иласи парадон дуармæ. Фæййинхуæ-
стæн æ цонгбæл.
— Илас, мæ зинаргъ, ис мæмæ мæстгуи дæ? — æ цæститæмæ
ин уæхæн адгин каст бакодта æма дор дæр нæбал ниууорæдтай-
дæ æхе, фал Илас ба æхе нигъгъæдæг кодта, кæд æ маст фе ’ронх
æй еци еунæг «кастæй», уæддæр.
Е, мæ уарзои (еци еу рауæнмæ кастæй)... мæ уарзон, хъæ-
бæр мæмæ исмæстгун дæ? — æхуæдæгка ин æ реубæл æ сæр
æривардта.
— Хъæбæр, — зæгъгæ, æхе меднимæр бахудтæй Ил<ас. Устур
фæндон имæ адтæй еци фæнникъулди Нини æхсмæ æрбалвасун-
мæ, фал...
Нинæ дзоргæ иеиибал кодта, фал æ гъар уолæфт Иласи иуæн-
гтæ хъæдави гъуиæй фæлмæндæр æркодта. Уæлдайдæр ба нæ
мæгур лæхъуæн фезмæлунгъон нæбал адтæй заманай итинг,
гъар, магъа, цæй хузæн сæ хуидæуа (Илас ие ’ссердтайдæ уони
аргъ кæмæн искиндадтайдæ, уæхæн), реутæй. Еу æрдигæй бав-
лсалунæй тарстæй, иннемæй ба еске кенæ æндæмæ, кенæ медæг-
мæ ку пæуа, уомæй.
— Нинæ, — æхе фæгъгъæдæг кодта дигорон.
Фал æваст «не ’рæскъиттæй» и кизгæ. Зир-зир ба дууемæй
дæр хъæбæр кодтонцæ.
— Нинæ, цæуæн!
— Гъо, цæуæн, — зæгъгæ, æ сæр сабургай исæргъувта Нннæ.
Раст уоци фæнникъулдбæл сæ рæзти æрбацудæй Михаил æма
-сæмæ листæг бакастæй цæугæ-цæугæй.
Дзæбæх уо, Илас.
— Дзæбæх уо, Михаил.
11

Илас хуарзау нæ" фæцæй, Михаил æй кизги хæццæ ке фæу-
уидта, уомæй. Сæ рахецæн кæддæр кизги бæллахæй ке адтæй, е
æ зæрди æрбафтудæй, ма ин тæрегъæд дæр æркодта.
— Цæуæн, цæуæн, — зæгъгæ, ма аци хатт ба фе ’ндæбилæ
’нцæ.
Сæрдтон дунгæ изæригон уоййасæ гъар нæма адтæй. (Æной
дæр Ленингради æхсæвæ гъар, зæгъун æнгъезуй, анз еунæг хатт,
фæууй)'. Не’взонг æнкъайтæ цалинмæ Международный проспект-
мæ хъæрттæнцæ, уалдæн æруазалгомау æнцæ. Уæдмæ фæццу-
дæнцæ æнæ дзоргæй.
— Уæддæр мин зæгъгæ ба нæ кодтай, Илас, кæми адтæ, уой.
Илас имæ бакастæй ма куддæр бацийнæ кодта. ,
— Нур мæ загъдмæ гæсгæ искодтай ауæхæн хъæппæлтæ? (Нæ
’й фæндадтæй «сили».фарстбæл дзуапп дæттун, æма æндæр дзур-
дтн кодта æхе). " ’
— Уотæ æрæгæмæ кæми адтæ а изæри, махмæ æрбацæуйнаг
ку адтæ?
— Ма дæбæл куд хуарз федаунцæ аци хъæппæлтæ, уой зо-
ни? — нæ уагъта æ гирнз Илас.
Нинæ ба ’й балæдæрдтæй, Иласбæл» æ зæрдæ рахудтæй æма
ранимадта æнæ пъланæй.
— Карфагени тугъди цал лæгн фæммард æй Кант цæбæл
дзурдта. Гоголь хуæргæ цæмæн нæбал кодта æ мæлæтмæ хæс-
тæг? Спартаки иом цитгин цæмæн æй? Руссой теорибæл цæмæн
нæ æнвæрсунцæ?
— Бгрæн, барæн, дæ хуарзæнхæй.
— Барæнтæ кæми фæккæнунцæ? Уаргæ цæмæ кæнуй адæми
æвастæй?.
«Æрра ма суæд? — зæгъгæ расагъæс кодта Илас æма листæг-
бакастæй.
— Спипозæ саудегергæнæг лæг цæмæн нæ’иссæй?
Лауренс Дисбери цæмæй хуарз финсæг æй?
— Æнгъæл дæн æма исæрра дæ.
— Ду дæ? — æваст рафарста Нинæ.
— Æз ба цæмæй?
— Мадта æз ба цæмæй æрра дæн?
— Æнæ бунати дзæгъ-дзæгъ ке кæни, уомæй, еске дæ фæр-
суй, иур ци дзсри, уобæл?
— Ма дæу ба еске фарста, æз ауæхæн хъæппæлтæ цæмæн
’, искодтон, уобæл. Æз дæ еу гъуддаг фкнддæс фарсти ку бакод-
тон, ду ба æндæр фæлхæнтæбæл цæмæ дзэрцс?
— А-а, — бахудтæй Илас, — дæ кийнæ мин ку хатис, дæ кин-
нæ, ку нæ дæ æрлæдæрдтæн.
12

Нур кæбæлти нудæнцæ, уоми цæуæг исарæх æй æма сæ дзо-
рунмæ нецибал уæхæн евдалдæй, фал уæддæр Нинæ ба нæ ара-
зи кодта Илас ин дзуапп ке нæ лæвардта, уобæл.
— Нæ мин гъави зæгъунмæ, кæмн адтæ, уой?
— Гъо, арæбий, зæгъун дин æй, — æрсастæй Илас æма раст
«Олимпи» размæ куд бахъарттæнцæ, уотæ е дæр фæцæй, кæмп
адтæй, уой таурæхъгонд.
Нини вестибюли еуварс фæууагъта æма бацудæй кассæмæ.
Нецибал лæдæрдтæй æ фурмæстæй и касси тæккæ хъазардæр бн-
леттæй уæлдай ку пæбал’^байзадæй: нæ хъæрттæй мæгур, æх-
цайæй ма Нинæн ци рæуонæ искодтайдæ, уой нæбал зудта. Еу
минкъи ралæудтæй касси размæ, уæдта æ кизги размæ æрбацу-
дæн.
— Иинæ, мæнмæ гæсгæ фæстаг сеансмæ хуарз нæ уодзæнæй
бацæун.
— Ци ба кæнуй, хуæздæр дæп» ма ’й, — уотæ куд исдзурдта
Пннæ, Илас æхе сходæг кодта æнæбари.
— Æндегæй мæлæти дзæбæх æй и рæстæг æма уоми рахæтун
дæр кинойæй лæгъуздæр нæ ’й-
Берæ балæдæрун нæ гъудæй Нинæн, Илас ци кодта, уой: зунд
ии адтæицæ Иласи æхцатæ.
— Мæн киномæ фæндуй, — ниллух кодта кизгæ, — æма дæ-
уæн дæр æнæ ’цæун нæййес мæ хæццæ, — æхуæдæгка Иласмæ
нæбал æригъуста, фæрраст æй кассæмæ.
— Барæн, хæлæф ма кйаæ, æз балхæндзæнæн билеттæ, —
бауадæй Илас æ фæсте, фал уалдæнгæ Нинæ ба æхца багæлста
касси къæразæмæ.
Билеттæ дæр сæ къохи бафтудæнцæ, кæсæн залмæ дæр
дуæрттæ фегон æнцæ. Адæм бацудæнцæ, ма хæлæфæй сæ бунæт-
тæ агурдтонцæ. Махонтæ дæр исбадтæнцæ.
Куддæр фæххустæй рохс ц зали, Нинæ Иласи къох æ гъæбес-
мæ æрбайста ма ин æп дардта æ къохти. Илас ба мор дæр не-
цибал уидта. Цæветтон ибæл æ сæр зилдæй ма ниви ке ’вдистон-
цæ стæ æ сонта^й гъазтонцæ æ цæститæбæл, уотæ имæ кастæй.
Уалдæнгæ ба дууæ рæвдзæ бæхгини пикити хæццæ кæрæдзей лæ«
гъуз ракъуæрдтитæ кодтонцæ, ма Илас æнæ ралæдæргæй æ къох
баскъафта æхемæ. Нини зæрдæ нæ фæххудтæй еци скъæфтбæл,
фал бабæй и къох фæстæмæ байста æма ’й аци хатт æ реубæл
нилхъивта. Берæ фæллæудтæицæ уотемæй. Æнгъæл дæн, нивæ
нæ, фал си уотид дæр неке кастæй æ цæститæй. Уæдта бабæй
Илас рауидта, берæ адæм æхсаргæрдти хæццæ еунæг лæгбæл
куд исфарс æнцæ, æма фæууæлæ ’й.
— Исбадæ...
— Исбадæ-..
13

— Ци уавæр æй е? — Исуастонцæ адæм.
Илас исбадтæй, æ къох дæр æхемæ бафтудæй. Фал Нинæн*
ба уоййасæ зин адтæй и къохи райста, ма ’й барæ ку адтайдæ,
фæккудтайдæ ставд цæстисуг калгæ. Бæргæ бакастæй Иласмæ»
«ме ’нгасæй æй бафхуæрон», зæгъгæ, фад талингæ дæр адтæй,
уæдта.... Илас нивæмæ кастæй ма не ’ргъуди кодта Нини.
— Хъæбæр дæсни хуæцуй кардæй аци лæг, куд дæмæ кæсуй,
Нинæ? — рафарста Илас еци размæ кæсгæй.
— Нæ зонун, — загъта Иинæ зæр’дихудти хъурæй.
— Гæр, нæ уинис? Цæй зонун æй гъæуй?
— Неци уинун æз дæуаей уæлдай.
Илас æхе номбæл бафсæрми æй æма æхе раст кæнуни туххæйг
загъта:
— Ардæмæ мæммæ кæсуни туххæй бафистай æхца?
— Гъо.
— Æма дæ лæвар ба барæ нæййес? — сосæггæй ходун рай-
дæдта Илас, æрбазилдта æхекизгæ ’рдæмæ нæбал кастæй ливæ-
мæ.
— Æхцæуæн дин нæ ’й, дæ уиндæбæл дин æхца кс федунг
е? — загъта Нинæ бостæгæнгæ.
— Аци ’хсæвæ мæлæти мæстгунгæнагæ дæ ма ци кæни, нæ
зонун?
— Куд æй нæ зони, мадта ’й æз зонун?
— Уæллæгъи,,нæ зонун.
— «Уæл|лæгъи», — зæгъгæ ’й, æрдæгходгæй рафæнзта.
Еци фæнникъулдбæл экранбæл фæззиндтæй финст: «конец»,
зæгъгæ, Илас ба загъта:
— Нуртæккæ мин ку нæ зæгъай, Нинæ, дæ зæрдæ мæбæл цæ-
мæй ходуй, уой, уæд мин устур бæллæхтæ æнæ бакæнун нæййес
аци рауæн. — Уæхæн хузæй дзурдта Илас æма æнæбаруагæс
унмæ зин адтæнцæ, ке загъта, етæ. Нинæ, мæгур, истарстæй.
— Ку нецæмæй дæбæл ходуй мæ зæрдæ.
— Мадта а-изæрккæй кæунгъæлæсæй цæмæн дзори?
— Неци лазæ мæмæ ес.
Дзубанди радаргъ æй. Зали некебал байзадæй уонæй уæлдай,
— Цæуæн, Йлас.
— Гапп дæр некумæ ракæндзæнæн, цалдæнги мип зæгъай.
Æртæ дуаремæй æртæ лæгн кастæй Илас æма Нинæмæ. Æр-
тæ дæр фæллад ке адтæнцæ, гъе бæрæг адтæй. Хъæбæр» сæ фæн-
дадтæй æвзонг æнкъайи рандæ: уæд етæ дæр рахгæдтайуонцæ
дуæрттæ æма цудайуонцæ сæхемæ хуссунмæ.
Иинæ истгæ дæр искæнидæ, фал æй уагъта Илас лæуун, и кнз-
гæ, мæгур, бæргæ сагъæс кодта, «ци ии зæгъон», зæгъгæ, фал
14

нецибал. ирдта. Ма имæ уогæ дæр неци адтæй, —« мæнæ дæмэе*
аци гъуддаги туххæй мæстгун дæн, зæгъгæ, цæмæй загътайдæ,.
фал берæ листæг, æнæбæрæг (Илас сæ лæдæргæ дæр нæ кодта),
айдагъ силæ ке фæгъгъуди кæнуй (уæлдайдæр кизгæ, хъæбæр>
ка бауарзуй), уæхæн нецитæ.
— Цæуæн, Илас,— исдзурдта Нинæ, фал «дзæбодури гъоси—
уадæ».
Æгæр ку сабур кодтонцæ, уæдта дуаргæстæй еу нæбал фæл-
лæудтæй æма загъта:
— Молодой человек, здесь не ночлег.
Неци исдзурдта Ил.ас.
— Лæхъуæн, цæун афонæ ’й, — загъта еума дуаргæс.
— Уæд æй мæхуæдæг базондзæнæн.
— Ма ’й цалдæнгæ «дæхуæдæг» зонай, мах ба «дæумæ кæс-
дзинан».
— Барæ уæ ес нæ кæсунæй-
— Илас, Илас, — исхæлхъой æй Нинæ, хъаугъа ку райдæд-
тонцæ, уæд.
Æртæ лæги Иласæн æ сæргъи æрлæудтæнцæ.
— Ду гириз кæнис иви ци?
— Алци дæр, ци уæ фæндæуа, уой — расурх æй, уотемæй:
гъæргомауæй загъта Илас.
— Илас, Илас, — æхе ибæл æр’батухта Нинæ æма ин æ къил-
дуи æхе æрдæмæ фæззилдта, æхуæдæгка æ киси æхцайæй ци ад-
тæй, уони фелваста ма сæ балæвардта лæгтæ ’рдæмæ, дуармæ
син раамудта фæстæмæ.
Дуаргæстæ кæрæдземæ бакастæнцæ æма раеуварс æнцæ, неке*
бал си дзурдта.
Нинæп ма æ фæстаг амал е адтæй, æма Иласбæл æ реутæ*
нингон кодта. Гъе, уæд æрсабур æй нæ лæхъуæи, нæбал искод-
та нæмуни кой, рацудæй сæргубурæй. Раст сæ тæккæ дуармæ’
нихъхъæртун кодта Нини æнæ хъипп искæнгæ. Ис-имæ дзоридæ
Нинæ, фал Илас не ’гъуста.
— Ку дæ фæндæуа бакæсун нæ рацудмæ, æрбацо иниæ бои
изæр актон зали размæ, уоми дин билет ратдзæнæн.
Нинæн бабæй гъулæг адтæй, «ку дæ фæндæуа» ке загъта
Илас, гъе, фал æй не ’сгъæр кодта.
— Хуарз, хуарз, фæццæудзæнæн.
Рацудæй Илас æма цалдæыги зиндтæй гъæунги, Иинæ æ фæд-
бæл кастæй, уæдта устур сагъæси хæццæ бацудæй сæ фатермæ.
Илас ба куддæр æрбахустæй, æ зæрди æрбафтудæй æ урок-
тæ ке пе ’сцæттæ кодта, гъе. Алгебрæ, географи, æнд., уæдта Ни-
нæ, кино, æхсаргæрдтæ рахæлæмулæ ’нцæ æ сæри ’ма уайтагъд
рафунæй æй.
15

Берæ гъуддæгтæ
Арсæн æхе уиндæй æма æ фæд
агурдæн.
Рабфаки студснттæ рахæлеу æкцæ бадт фæлладæй: А фæз-
зæги куд хуæрзхуз лæхъуæнтæ адтæнцæ, уæд ист ка ’рцудæй,,
стæ, некæмй зиннуй уæхæнттæ- Ка ивадхуз, ка ба идзаг, фал
уæддæр фæлла’д, мæтъæлгомау. Ходгæ дæр кæпунцæ нгъæлдзæ-
гæй, гъазгæ дæр (хъæбæрдæр хестæр курсити ка кæсуй, етæ), фал
уæддæр а — фæззæги хузæн нæ ’нцæ. Бæрæг сæбæл æй,
минкъи ке нæ бахъиамæт кодтонцæ анзп дæргъци, е.
Вано Иласи хæццæ рацудæй ма æидегæй ку ’рлæудтæй Илас,
уæдта ’й бафгрста Вано:
— Хуæрунмæ нæ цæуис?
— Нæ гъавун хуæоунмæ.
— Ескумæ цæуис?
— Гъо, мæнæ мæ киунугутæ нæхемæ хæссæ.
Вано киунугутæ райста.
— Кумæ ба цæуи?
— Кумæ, зæгънс?
Уотæ рæхги Илас рауидта фæннæхстæр уогæ, ци трамвай æй
гъудæй, уой æма уоци тæхгæ бацудæй ’ма трамвайи уайгæ-уай-
гæй фæббадтæй.
— Сом стъæраф, — загъта æваст кондуктор, Илас ку фæмме-
дæг æй.
— Цæй туххæй?
— Уайгæ-уайгæ ке рабадтæ, гъе уой туххæй.
— Ма мæмæ ку нæййес абазийæй уæлдай.
— Мадта милицнопермæ ку ’схъæртæн, уæд участокмæ рап-
дæ уодзæнæ.
— Нæ мæ раевдæлдзæнæй.
Ку ’схæстæг æнцæ милиционер кæми лæудтæй, уордæмæ, уæд-
та Илас рафарста:
— Нæ гъави ниууадзунмæ æнæ милиционер?
— Нæ гъавун, гъе ба иннæ хатт мабал бадай.
— Мадта ир’айгæ, — зæгъгæ ма еци уайгæй рагæпп ласта.
Берæ нæбал рацудæй, бахъæрттæй Мæхæмæтетп æндзæрæнмæ
Мæнгæттæй нæ фæззæгъунцæ, «берæгъæи дæр æгæр хуæрдæ
нæ тайуй. Илас арбаййафта Ладемури дуйней адæми астæу ко-
мендаити дуармæ. Сергоетæ дæр уоми адтæнцæ.
И тæлтæг лæхъуæн аци хатт хъæбæр ниммæтъæл æй. Æ фий
æ р’еугудури фæйнæгбæл рамбæлунмæ гъат^та, уой асæбæл ниг-
16

губур æй нæ Ладемур. Теголæй ибæл ка лæудтæй, етæ адтæнцæ
студенттæ, дæвдтитæ кæмæй æрцудæй æма хъæбæр мæстгун ка
’дтæй.
К^к-азæй лявунмæ æрцудтæ ардæмæ? —гъæр кодта еу сту-
дент. Мæлæти берæ нæмæ нæййес мулк, æма дæхе берæгъау ниц-
цæвнсæ ..
— Чур^æк^р* куп иссера, цидæр (Ьесавдæй æндзæрæнæй, уо-
тæ ин бакæнун гъæуй, — дзурдта еу ма.
Хъаугъа куд иситинг æй, уомæ гæсгæ студенттæ фулдæр код-
тонцæ æма Ладемури мæкъурц цурхтонцæ æфхуæрæн дзурдæй
цидæр зудтонцæ. Еу лæхъуæи ба хæстæг бацудæй и давæгмæ,
æма ин æ фæрститæбæл дзуапп ку нæ лæвардта, уæдта ин æ
тæрних хæрдмæ искъуæрдта.-■
Устур гъулæг фæккастг*'1 Иласмæ, е ’рдигони ин ке ниццав-
дæй, гъе æма уоци еу цæф никкодта æхе, Ладемури ка ниццав-
та, уобæл. Хъæбæр æй ракъуæрдта. Студеиттæ рахæлæмулæ
’нцæ, исуастонцæ, а дæр уой æмбал æй, зæгъгæ, фал сæ Гагий-
етæ æрсабур кодтонцæ.
— Давæг æфхуæрунмæ закъон ес, — загъта Илас æхе раст
кæнуни туххæй, — æма ин закъонæй ци ’мбæлуй, уой бакæндзи-
нан еумæ, уæ къохтæ ба уæхемæ даретæ.
Участокмæ æрвист æрцудæй Ладемур, Илас ба æ бæстæгти
хæццæ бацудæй æндзæрæнмæ.
— Дессаг нæмагæ лæг ку сдæ, Илас, гириз кæнун райдæдта
Мæхæмæт. — Не ’студенти нин еунæг цæфæн ку мардтай-
Иласæн нæмуни гъуддаг нæбал цудæй «рагæй дæр» æ зæр-
дæмæ æма æнæрагъудийæй ку фæррæдуидæ, уæд уайтагъд, цæ-
мæй фдронх адтайдæ и хили кой, уобæл куста. Еске ма си ести
ку дзора иннетæй дæр, зæгъгæ, уой тасæй æхе дзурд фæрразæй
кодта.
— Гъазт-изæр нæмæ ес æма уин билеттæ схастон.
— Дæ цæрæнбон" бирæ, мах чи нæ рох кæны, — е 'усхъæ ин
æрхуаста Æндре. — Кæсут ма йæм, уæ мадæлтыстæп, а-фæззæ-
джы гыццыл лæппу, ныр та — дынджыр :лæг. Хъураныстæн, ай
ныл рон бабæтдзæн тагъд.
Радзубандитæ кодтонцæ, æдта ци адтайдæ, уæдта Илас исис-
тадæй.
— Не ’мбæлттæй ма еске ку фæххонæн, уæд син билеттæ ра-
зиндзæнæй? — бафарста Гæгий.
— Иссердзинан, рахонетæ, ке уæ фæндуй.
— Естиаг ба уодзæнæй уогæ?
— Магъа, æнæ бакæсгæ цæмæй бæрæг æй?
— Цал сахаттебæл; æй?
2 Зак. 575 17

— Астебæл.
’— Хуарз мадта, мах дæр еу астемæй цæудзинан, ниххудтæй
Мæхæмæт. , .
—Серго, гæгъæди нецима ес уæ гъæуæй? — фæстæмæ фæз-
зилдæй дуарæй, уотемæй рафарста Илас.
— Уæллæгъи, нæй.
— Æвæдзи, уогæ дæр нæуйнаг æй.
— Æз дæр афтæ ’нхъæл дæн.
— Мадта баизадæй Зиагкади-фурт æнæ бæрæгæй.
— Цæмæн, мæнæ тагъд нæхимæ куы цæуæм, æмæ уæд фен-
дзыстæм. ,
Илас нецибал загъта, уотемæй рандæй.
Мæхæмæтетæ куд загътонцæ, уотæ бакодтонцæ: алке дæр си
æ хæццæ æмбал райста æма астемæй ниццудæнцæ гъазтизæр-
мæ. Куддæр вестибюльмæ фæммедæг æнцæ ке кой кæнай —
— къæсæрмæ), сæ размæ фæцæй Геуæрги. Æ къох ин райстои-
цæ еугурæй дæр, уæдта еупæг Серго æризадæй æ хæццæ.
— Геуæрги, куыд зопып, афтæмæй коммунист дæ.
— Коммунист дæи,— загъта игъæлдзæгæй Геуæрги, æ гал-
стук æ дууæ æмгулдземæй рауидта.
— Уæдæ æз æмæ дæуæн аипп нæ уыдзæн гом ныхас бакæньш
кæрæдзиимæ.
— Æцæгæй дæр афтæ у, — исарази æй Геуæрги. Серго имæ
æнæууæнкæ каст бакодта.
— Хæрæг ын йæ мæрдтæ бахæрæд, Знагкады-фырт, гæды иы-
хас чи зæгъа. Цæмæй дæр фæрсын, уымæн мын комкоммæ
дзуапп радт.
— Уæллæгъи, ратдзынæн, мæнмæ æмбæхстæй ницы ис.
— Зæгъ-ма уæдæ, кæцы хъæуггаг дæ? — бафарста Серго,
æхуæдæгка ма туххæй уорæдта æ г’убуни ци маст нимбурдæй,
уой медæгæй. Геуæрги уотæ æнæфсæрхмæй ке дзу]рдта, ходгæ
хæлæмулæй, æдасæй, цæветтон хъæбæр федар зæнхæбæл лæуд-
тæй, гъе содзипау цъæстæ кодта Сергой фæрстæ.
— Ау, æмæ уым цы бамбæхсинаг ис? Горæтаг дæн, — загъ-
та Геуæрги пиккидæр гъæрдæрæй, æхецæн бабæй æ фудбони
билæ æ зекъæбæл рамбалдæй. /
— Партимæ та кæм бацыдтæ?
— Горæты, «Кавцинчы» куыстон, афтæмæй.
— Рабфакмæ дæр дæ «Кавцинк» рарвыста.
Знагкати Геуæргийæн еци фарст ниййазæлун кодта е ’уæнг-
тæ. Цæбæл дæр фæсекк æй, æваст æ хузæ феййивта.
* — Æгъа, куыдзæй гуырд,-гыццыл дæм бахъардта æнхъæл
дæп», — æрцардæй Серго, Геуæргий уотемæй ку рауидта.
— Рабфакмæ зæгъыс? — рахæлæмулæ’й Геуæрги.
18

Серго ’ба цæветтоп арф мæскъити берæгъи фæдбæл фæууа--
дæй æма хъæбæр ку ниффæлладæй, уæдта’й æрахæста, æрæй»
мардта ма ибæл исбадтæй æ фæллад уадзунмæ/ уотæ мæстгу*
нæй иæбал, фал зæрди дзæбæхæн фæрсун райдæдта.
’— О, о, рабфакмæ дын гæххæттæ чи радта?
— Суд, суд мыл ис, æви?
— Цавæр су& у? Дыууæ ироны стæм æмæ’нып диссаг у кæ*
рæдзийы лæхмбынæг зопын? — бæрзонд хъурæй загъта Серго.
— Цæй, æндæр хатт баныхас кæндзыстæм, хъазтизæр рай*
дыдта. æмæ ныл æрæджы кæиы, — зæгъгæ, æхе къæпхæнтæмæ,
кæсæг ракодта Знагкади-фурт, уæдта фæззилд&й.
— Фæлæу, ма, фæлæу, хъазтизæр никуыдæм алидздзæн, ны>
хасгонд уал фæуæм.
— Бонтæ ма нын уыдзæн иыхас бакæнынмæ, — нæбал нил*
лæудтæй Геуæрги, æма исцудæнцæ залмæ.
Зал æ тæккæ идзаг бацæй адæмæй. А дууæ лæги ма туххæй
фæххуæст æнцæ бунæттæбæл, се’мбæлтти ба ергæ дæр нæб^л
искодтонцæ. Уони æрбацудмæ сцепи æмбæрзæи игонгонд æрцу-
дæй. Сцени дууæ фарсемæй дууæ къуари рацудæй æнгæппгæнгæ,
сæ еугуребæл дæр æпхузæп хъæппæлтæ:
— Æ-гас нæ-мæ цæуæд майи фиццаг бон!» — зæгъгæ, дууе-
тæ дæр æнгъæлæсæй дзурдтопцæ, сæхуæдтæ ба еумæ къæлæт
ралæудтæнцæ.
Илас еу къуарæн æ тæккæ разæй лæудтæй, иур ба кæронмæ
фæцæй. Кæми заргæй, кæми дзоргæй алли хузи финстонцæ сæ
цудæй сцени. Уæдта бабæй къæлæт хæнхитæ фæллæудтæпцæ,
æма Илас астæумæ бауадæй.
Майи бон нæ сæргъи, — хъæбæр гъæрæй загъта, —
Æрлæудтæй цийнæй, — загътонцæ иннетæ.
Нæхуæдтæ нæ зæихи, — загъта бабæй Илас.
Нецибал нии æй! — загътонцæ иннетæ.
Ци ма сæбæл рацудайдæ, цалинмæ никки уæхæнттæ дзурд-
топцæ, ка’й зонуй, уæдта майи фиццаг бони заргæнгæ дууердæ-
мæ сцени фæрсти бæлæгæрстонцæ.
Дуккаг кезу адтæй артистити. Заргутæ, кафгутæ, дзоргутæ
æма æндæртæ æййивтонцæ кæрæдзæй. Уони фæсте ба конфе-
рансье (е ба студенттæн сæхецæй адтæй) рацудæй æма æхгæд
æмбæрзæни разæй дзурдта адæммæ: Дæс мииутти антракт!
Кæсгутæ базмалдæнцæ сæ буиæттæй. Ка- тамаку думунмæ,
ка — буфетмæ, ка ба — гъазæи залмæ уадæнцæ. Хъæбæр тагъд
зали ефстæгутæй уæлдай пекебал райзадæй. Уоци ефстæгутæй
еу адтæй Нинæ дæр.
Иинæ бадтæй æртиккаг рæнгъæбæл (фиццаг дууæ рæнгъе-
бæл профессортæ ма ахургæнгутæ бадтæнцæ). Берæ, мæгур,
19

фе’нгъæл кастæй артистити кезу ку’рхъæрттæй, Иласæн ба еци
рæстæги кустаг нецибал адтæй сцени. «Нуртæккæ мæмæ рацæ-
удзæнæй», — зæгъгæ, фал некæми ма неци. Нур антракти туххæй
дзурд ку рацудæй, Илас æхе хæдонæ ракодта æ уæле, уотемæй
рауадæй. Нннæ, цæветтон, ибæл хор бакастæй æмбес æхсæви,
хъæбæр байдзулдæй. Пакъуйæй дæр фæлмæндæр фæцæй еци
фæнникъулди æ зæрдæ.
Æвæдзи, Иласи æнæ рахъуригæнгæ нæ фæцайдæ, куддæр æ
размæ бацудайдæ.
Силæ уарзгæ ку кæна, берæ æхцæуæн, адгиндзийнæдтæ’ ес
а^ къохи æ уарзони туххæй. Æ дзурдæй муд æртæдзун кæндзæ-
нæй, е ’впалдæй ба — царв. Гипнозгæнæг нæ уодзæнæй, уотæ
фæттæрдзæпæй æ рази æстонг æма ехæнæй æ уарзони, сæ дууæ
дæр æй нæ лæдæрдзæиæнцæ, уотемæй. Ци хъал фæууй еци си-
лæ, кæцимæн æхе дæр фæууарзуй и уарзон! Ци амондгинбæл
фæннимайуй æхе! Ци хъæбæр игъæлдзæг цард фæккæнуй мæгу-
рæй дæр! Фал Нинæ ба...
Илас куддæр рацудæй, Нинæ æ рази бадтæй, дууæ гæппи
бакæнæ, æндæр æй иеци гъудæй, фал минкъи уоддæр Мæхæмæти
еунæгæй бадгæ рауидта æма цæветтон Нинæ уоми на’дтæй, ба-
цудæй Мæхæмæти размæ.
Нинæ ма æ фæсте бакастæй, уæдта æ сæр æруагъта æма ин
æ реу’ цæветтон æлхъевгæ никкиндæй уæззау къæйти буни,
уоййасæ зин ин иссæй уолæфун. Силæ ке уарза, уобæл листæг
нецæй туххæй дæр æ зæрдæ хъæбæр ходагæ’й. Еци минут Нини
зæрдæ уоййасæ фæрристæй, æма’й, æвæдзи, хъæмайæй рарæх-
уагæй тог пæ рагъардтайдæ. Цалипмæ Илас сцени дзоргæ код-
та, уæдмæ устугутæ ирæзтæй. Уой ба уобæл, æма еу къуар хат-
ти æригъуста хæстæг имæ ка бадтæй, уонæй: «еци лæхъуæии
хъур æндоыи гъæр кæнуй, зæгъгæ. Нур ба къахтмæ нæ ниххау-
дзæнæ, кенæ ба никкидæр хуæздæр, — цирти дæ нæ баивæрд
уодзæнæй цæрдуодæй, уотæ фæнниллæг æй Нинæ, æхуæдæг æхе
цæсти. Хебæрагæ ку фестадайдæ, фæккудтайдæ хъæбæр.
— Ци фæдтæ? Æз ба дæу ку хезун уæдæй ардæмæ, — загъ-
та Мæхæмæт, Илас имæ ку бахъæрттæй, уæд.
— Уæртæ мæ «артисти хъæппæлтæ» æййивтон, — гиризæй
дзурдта Илас.
Мæхæмæт фестадæй, ниххуæстæй Иласи цонгбæл æма ра-
цудæнцæ, Нинæ ба ма хъазауати каст ракодта Иласи фæсте
æма’й Мæхæмæти хæццæ ку рауидта, пæбал адтæй æ бон фез-
мæлун, «гæр, уæртæ куд фæццæуй», — зæгъгæ.
, — Илас, сценæмæ дæмæ ку кастæн, уæд мæ зæрди ци раф-
ту’дæй, уой зони?
— Ци?
20

— Болай дæмæ бакæсун кæнæ еци фæлхæнти, цума *ма дæ’
базудтайдæ.
Уалдæнгæ ба Илас Серго ма Геуæргий дзубандипæнпæ рау-
идта æма Мæхæмæти дæр уордæмæ бахудта,
— Уæдæ мын ацы ’хсæв нæ хъавыс дзуапп дæттынмæ, Знаг-
кады-фырт?
4 — Цавæр дзуапп, цавæр? Цы мæ байардтай, хæс дæ ,дарын,
мыййаг?
— Ихæс дари, ихæс. Дæхе зонун æнгъæл нæ дæ? — æ дзурд
багæлста Илас.
— Бакæсут ма саухъусмæ дæр!
Илас æ цæстæ радардта зилдæгæй адæмбæл. Расагъæс код-
та, сцени дæр ма’й рацæун ке гъæуй, уобæл æма нецибал ис-
дзурдта. Æндæра дæ фудголæн, а-фæстаг рæстæги фадуат- рау-
æн æригъустайдæ уæхæн æфхуæрæн дзурд Геуæргийæй... Уæдта
ин æной дæр Мæхæмæт æ къохбæл ниххуæстæй æма’й рахудта.
— Æгæр ма тæвдæ кæнæ, мæ лимæн, — Боламæ нецибал
исхъæртдзæнæй.
— Аци кæцеу билæн еу Бекири хузæн лæги фурт æнæ разии-
гæ иæййес æма куд гæдзæ кæнон, е мæ хæццæ рабфаки ку
бада?
— Сабургай кæнгæ’й, Илас, уæхæн гъуддаг. Гъæуама дæ
з’онгæ дæр ма бакæна, ести ин бакодтай, уой. Нур имæ ду ма
Серго куд дзоретæ, уотемæй æ сæри ести ку уа, æ уодæн ба ку
тæрса, уæ цæстæ дæр æй нæбал рауиндзæнæй. Æма дæмæ куд
кæсуй? Игъауги дæр дин нæ’й, ду æй ма уинæ æма фæнди ахур
кæнуй, фæнди ба цохгонд уæд.
— На-а æгириддæр куд нæ адур кæна, мæн уотæ фæндуй.
— Кæд дæ уотæ фæндуй æма кæд æцæгдзийпадæй’сайæгга-
дæй бацудæй рабфакмæ, уæдта ин зæгъун нæ гъæуй, неци лн
ракæндзæнæ уомæй фудæрдæмæ.
Берæ дзорунмæ сæ нæбал баевдалдæй дигорон лимæнти.
Раст уорс мегъи пъæсту хор куд бааууон кæнуй æнæнгъæл-
ти, уотæ бааууон æй Мæхæмæт æма Иласи дзубанди Нини уин-
дæй. Ци хъæбæр мæтъæлæй, тæрегъæддагæй кастæй еци «æф-
хуæрд» кизгæ Иласи цæститæмæ, æ рази ку ’рлæудтæй, уæд. Ци
берæ зиитæ финст адтæй еци æрвхуз, рæсугъд дууæ цæстеми
æнæзппгæ ханхæй!
Илас ба лæдæргæ дæр не ’ркодта, сци каст цæмæ цудæй,
цæй нихмæ адтæй, уой. Уотид æй банимадта, гъома Мæхæмæ-
ти рази æфсæрми кæнуй æма сабур лæууй, зæгъгæ.
— Æз цæугæ кæнун, — загъта Нинæ, æхецæн æ ростæбæл
’сурх тæлмитæ рабадтæй. Æ сæр ииллæггомау дардта, кастæй
зæнхæмæ, цæветтон æй ести фесавдæй, уотæ.
21

— Кумæ цæуис? — фиццаг бал Мæхæмæтмæ æфсæрмигæнгæ
бакастæй, уæдта бафарста Илас.
Мæхæмæт сæмæ ку’ркастæй, уæд æхе уæлдаййæн банимадта
сæ разн, нецæбæл бафарста Иласи, уотемæй æхе раласта. Аци
дууæ дæр еуварс рацудæнцæ.
— Нæхемæ цæун.
— Дæ зæрдæмæ нæ цæуй нæ гъазт?
— Мм... цæмæннæ!..
. — Мадта кумæ хæлæф кæни?
«А æгириддæр неци лæдæруй æви мæп мæстæй маруй, —
расагъæс кодта Нинæ, — зæгъон ин, æма бабæй ку фæммæстгун
уа...».
— Æз дæумæ гæсгæ æрбацудтæн ардæмæ, дæхуæдæг дæр
зонис уой.
— Хаир уæд, — бахудтæй Илас, — арфæ кæнуп уотæ мæ ке
нпмаис.
— Мадта мæ ду ба цæмæннæ нимаис? — исхаудтæй Нинæн
ци сзæгъунæй тарстæй, гъе æма листæг, тухходæзмолæй никка-
етæй Иласмæ, кæд неци зин дзурд искæнидæ, зæгъгæ. Илас хе-
зæнти æнцойнæбæл æхе бауагъта æма кастæй зали дуар
куд рахгæдтониæ, фæстагдæр ма ка бацудæй, уой фæсте. Уæд-
та сабургай е’нгæс Нииæмæ разилдта æма’й цæветтон некæд
фæууидта, кæсун имæ райдæдта æнæдзоргæй. Уæхæн каст ба
Нинæ уииигæ дæр некæд фæккодта. Цæветтон имæ содзинтæ
исаразтæй алли ’рдигæй, уотæ æ бунат нæбал зудта и кизгæ —
Илас ба кастæй æнæ æрфæлкъуæргæ, æнæ’змæлгæ, еудадзуг
æихузæнæй.
— Гъазтизæри дуккаг хай райдæдта, Илас, — фæккодта Ни-
иæ, ци сдзурдтайдæ, уой куд нæбал зудта, уомæ гæсгæ.
, Уæддæр Илас ба æ куст нæма уагъта.
— Сценæмæ дæ цауи пæ гъæуй?
— Гъæуй, — загъта еци æнæ’рфæлкъуæргæй Илас.
— Мадта цæмæннæ цæуис?
— «Нимайгæ» дæ кæнуи.
Силй зæрдæ римæхст гъуддаг балæдæрунмæ æцæг хуасæ’й.
Зонагæ’й адæймаги тогæвард. Æвæдзи, ибæл сайд ефстагæй
уæлдай некæд цæуидæ, уоци зонундзийнади хæццæ ма имæ
, еунæг сæхъат ку нæ уайдæ: æхебæл не ’ууæидуй. Гъуддагæн
е’цæг балæдæруй рæхги, цæугæ ба ип арæхдæр ракæнуй æ мæн-
гæбæл,
^ Нинæ дæр æпæ зонгæ на’дтæй, Илас имæ ци цæстæй кастæй,
уой, фал æй æхецæп иæ гъæр кодта. Бонæй-бопмæ сосæггæй зæр-
дæвæргæ цудæй æхецæп: «уруссаг нæ*й, æвæдзи, уонæмæ уотæ
ахур иæ’нцде æма нæма æрлæдæрдтæй, фал дзæбæх лæхъуæн
22

ку æй æма куд нæ балæдæрдзæнæй мæн»... Илас ба рæстæг куд
æгёйевгæ цудæй, æма имæ Нинæ куд æпгъæл кастæй, уомæ хæс-
тæг дæр нæ цудæй.
Цалинмæ и кизгæ æфсæрми кодта, æнхæст ибæл нæма раахур
æй, дессаг имæ кæстæй, æ цонгбæл ин куд ниххуæцидæ, куд ибæл
нингон кæнидæ æхе, куд игъæлдзæгæй гъазидæ æ хæццæ. Фал
ибæл ку исахур æй, уæдта имæ дессаг нецибал ’кастæй уонæй.
Цæучгæ ку кæнидæ Нйнæмæ, уæд ин гъæунги дæр бæрæггонд
адтæй æ мед-зæрди, цитæ æрцудайдæ сæ астæу фе’мбæлди, гъе.
Еу хатт’ Нинетæн сæ дуарæй фæстæмæ дæр раздахтæй,
уæддæр æй нæуæг гъуддагæй нецибалуодзæнæй, зæгъгæ.
Æвæдзи тагъд, цид, пе ’рцудайдæ Нини уинунмæ, фал æ
дзурд æихæстгæнагæ ке адтæй, сайун ке нæ уарзта, уой фæдбæл
адтæнцæ æ цудтитæ. Никæн хуæрзбон ку зæгъидæ, е ба’й нæбал
уадзидæ «кæд фæууиндзинаи, кæмн фæууипдзинан», — зæгъ-
гæ. Ци амал ма уидæ Иласæн æнæзæгъгæ æма уой фæсте ба
æнæцæугæ?
Нур Нинæн æ цæстæмæ ку бадардта æ дзурд, мадта мæ ду
ба цæмæннæ иимаис, зæгъгæ, уæд и кизгæ дзуаип нæбал иссир-
дта. Иласи зæрди ба æрбафтудæй Нини райгъæлдзæг кæнун.
Уотæ рæхги зали дуар фегон æй, æма дууæ лæхъуæпи трусиктæ
лзма майкити хæлæфæй æрбауадæнцæ Иласмæ.
— Мах æмбурдæй дæу ку хезæн, рацо гъæйдæ...
Илас Ииии æрбахудта æ бунатмæ, æхуæдæгка фæммедæг æй
сценæмæ.
— Æмбал Федари-фурт, уотæ не’нгъезуй, — загъта инструк-
тор. [
— Ниххатир кæнтæ, æз цæттæ дæн, — зæгъгæ, уайтагъд
.æрбакодта æ цъумур дарæс.
Сцени цуппар къумемæй прожектортæ фæйнæхузи рохс ник-
калдтонцæ физкультурниктæбæл, рæнгъæй ку рацудæнцæ, уæд.
Æртæ зелæни æркодтонцæ сцени зæнхи, бацудæнцæ фæстæмæ.
Еу къуар си фæстæмæ фездахтæй, турник расагътонцæ. Уæдта
бабæй рæнгъæй рацудæнцæ еугурæй æма инструктор.и дзурдмæ
гæсгæ турникбæл пирамидæ ракодтонцæ сæхецæй. Прожектор-
ти’рохс рæстæгæй-рæстæгмæ æ хузæ уотæ æййивта, æма и пира-
мидæ кæми фестидæ цъæх кæрдæги буни, кæми уорс дзæгæрæги
бупн, кенæ бабæй ибæл, цæветтон, тог равгæдæуидæ, уотæ.
Никкидæр ма берæ цидæртæ равдистонцæ еумæ, уæдта хъæ-
-бæр æрдзæф сæбæл кодтонцæ зали бадгутæ, уотемæй фæййау-
уоп æнцæ. , ,
Æрдзæф иæма багъос æй, уотемæй фæстæмæ рацудæнцæ æр-
тæ спортсмени .æма инструктор. Илас дæр уоци спортсментæй
«су адтæй. Инструктор лæудтæй къуми, спортсментæй дууæ
23

турники къæхти рази фæллæудтæнцæ, Илас ба æ тæккæ бунмæ-
бацудæй. Рохс имæ раст копæраузи хузæнæй никкастæй.
Уоми уæхæн гъуддæгтæ’равдиста Илас турникбæл æма адæ-
мæн сæ сæригъунтæ хъел ниллæудтæнцæ, дууæ спортсмени ба
æргъавд лæудтæнцæ ку’рхауа, зæгъгæ.
Уоци æвдисти фæсте ба адтæй бокс. Уæдта инструктор сце-
нæмæ рацудæй æма загъта гъæрæй:
— Фæстаг дæр ма уой æвдесдзинан нуртæккæ æма нæ фех-
тований къуари ци хуæздæр дууæ ес, етæ рапиртæй хуæцдзæ-
нæнцæ. • .
Зал нирдзæф кодта.
Инструктори дууæ фарсемæ фæллæудтæнцæ рапирти хæццæ
дууæ лæхъуæни.
Инструктор сæ еуей рапирæ радаргъ кæнун кодта размæ.
Уæдта инней.
— Александр Резцов!
Æхуæдæгка еуварс рацудæй.
Илас æма Александр сæ кæрæдземæ сæхе фæззилдтонцæ, сæ
рапирити фийтæ раба кæнун кодтонцæ æма фæййагайдтонцæ.
Зали медæгæ еуæй-ёуетæ фæууæлæ уиуонцæ сæ бунæтти,,
æнгъалдтонцæ сæ еу-инней рамардта, зæгъгæ. Хъæбæр хуæстæн-
цæ дууæ дæр. Кæрæдземæн барæ нæ лæвардтонцæ фиццаг, фал
уæдта Александри цонг сабурдæр есун раидæдта æхе. Илас ба
уæд тæвдæ кæнун райдæдта.
— Æллæх, — зæгъгæ, ку фæгъгъæр кæнидæ æ карз рæхусти,
хæццæ, уæд адæм бангъæлионцæ, фæ’й мард кодта, зæгъгæ,
Фæуунмæ хæстæг ба Александр æхе давун райдæдта, уæдта сце-
ни ледзуни фæцæй. Илас ин æ фæд уæгъдæ нæ уагъта, цалин-
мæ инструкторæй дзурд рацудæй.
— Берæ’й!
Зал бабæй ниггур-гур кодта. Александр нæбал пиллæудтæй
сцени, Илас ба æ сæрæй ракувдтитæ кодта адæмæрдæмæ, уæд-
та фæййаууон æй.
Кæд Ленингради рæсугъд сæумæ ескæд адтæй, ескæд æ цæр-
гути зæрдитæ хъæбæр игъæлдзæгæй ирадæнцæ, уæд еци сæуми-
тæй еуебæл нимайун гъæуй аци сæумæ дæр. Косунмæ неке цу-
дæй, фал уæддæр трамвайтæ ба сæ тæккæ идзагæй æзгъурд-
тонцæ дууердæмæ. Ка си цудæй, уоци адæмæй ба некæбæл фæу-
уидтайсæ цъумур, æнæгъуацъæ хъæппæлтæ. Цæветтон æгас анз*
адæм сæхе раст гъе еци бонмæ фæцæттæ кодтонцæ, уой-
24

йасæбæл федудтонцæ хор æ сугъзæрийнæ тунтæй ци рæвдзæ-
гъæунгтæ ниррохс кодта, уонæми.
Заманай æррæстæ гъæунгти ку ракастайсæ, фæрстæ ма
ду’æрттæбæл рафелауæ-бафелауæ кодтонцæ сурх турусатæ.
Бæхгин æфсæдтонтæ адæмæн сæ раззаг кæрон фаеззиндтæй, еу
гъæунгæй фæззилдæнцæ, уотемæй. Уадæнцæ’ сæпп-сæппæй-
Дзармадзантæбæл цуппаргай бæхтæ, кенæ æхсæзгай бæхтæ еф-
тигъд. Бæхгинтæ ба æверхъау рæвдзæй алли тохæн дзаумаутæй
уадæнцæ, уæддæр сæхе медастæу ба къуæрттæ-къуæрттæ адтæн-
цæ. — бæрæг адтæй.
*— Ракæсай-ра, Вано, ци рæсугъд æнцæ æфсæддон адæм, —
дзурдта Илас, айдагъ трусикти къæразæбæл æхе бауагъта æма
æндæмæ кастæй, уотемæй.
— Кæци ’рдæмæ цæунцæ, — парадмæ æви парадæй? — ра-
фарста хуссигъæлдзæггомауæй Вано.
— Парадæй.
— Мадта æрæги кæнуй, истун гъæуй.
Сæ дууæ дæр айдагъ трусикти рацудæнцæ- æхснæндонæмæ,.
хуарз сæхе фæууидтонцæ уазал донæй сæ къохæй сæ сæрмæ.
Цалинмæ адæм арæх кæнун нæма райдæдтонцæ æхснæндони,
кæрæдзебæл дæр ма фæккалдтонцæ и дон. Уæдта хæлæфæй
рарæвдзæ кодтонцæ сæхе, фæййагайдтонцæ сехуар кæнунмæ.
Хъæбæр игъæлдзæгæй цудæнцæ дууæ дæр. Сæ зæрдитæ ира-
дæнцæ бони игъæлдзæгмæ. Нецæй сагъæс сæмæ адтæй майи
фиццаг бонæй уæлдай.
— Вано, ду кæци рауæн цæудзæнæ?
— Оркестри, мæ флейти хæццæ.
— Барæн-ба, цæгъдæг ку дæ, фæ ’й иронх дæн.
-Дуба?
— Æз ба физкультури взводæн къæмæндирæн æвзурст дæн^
— Ци мæгур æнцæ, ду ке къæмæндир дæ, — райайуан код-
та Вано-
— Мæгур мах ан, ду ке цæгъдæг дæ, — гъæргомау ниххуд-
тæй Илас, уæдта æваст фæллæудтæй.
— Ци кæнис, цæмæн ниллæудтæ?
— Цæугæ бал ду, æййафун дæ.
— Тагъддæр цæун гъæуй, кенæ ба адæм исберæ уодзæнæнцæ
хуæрæндони.
— Гъо, гъо, цогæ.
Вано рацудæй еунæгæй, Иласи ба гъæунги бекъæбæл ниу-
уагъта. Фæймæ кæсидæ фæстæмæ, фал Илас нæ фезмалдæй æ
бунатæй Ваной фæййаууони уæнгæ. Уæдта æ бакомкоммæ ин-
н:е тегъæмæ бацудæй. Уоми ба лæудтæй хуарзфæлустæй Нинæ,.
— Дзæбæх уо, Нинæ, — зæгъгæ, ин Илас æ къох райста.
25

— Дæуææн дæр уой мæ цæстæ уарзуй, — загъта Нинæ.
— Ци рагиау исистадтæ?
- — Дæу размæ рацудтæн, — мæтъæлгомауæй дзурдта Нинæ.
— Естæмæй мин тæрсис, æвæццæгæн, бахудтæй Илас
^ема Нини къохтæ рауурста! — Мæлæти уазал нæ дæ, мæ хуæр&.
— Хъæбæр рагæй лæуун ами, ехæн дæр исдæн.
— Ести бæллах æрцудæй, — ’куддæр тарстхузæй рафарста
Илас, листæг бакастæй Нинæн æ цæститæмæ.
Неци зиндтæй и дууæ цæстеми уой туххæй, æма зæнхæмæ
кастæй Нинæ- Илас ин æ дууæ уалхъосебæл æ арми тъæпæнтæй
фæххуæстæй, ис ин хъел кодта æ сæр. (Хуæздæр ма цæмæ ба-
кастайдæ уæд?) Æ цæстисугтйе ростæбæл æруадæицæ, цæсгони
медæгæ ба уой бæрцæ æнкъард, зæрдресæн гъуддæгтæ финст
адтæй, æма Илас фæттарстæй еци хузи уиндæй. Хъæбæрдæр ба
Иласæн æ зæрди уедæгтæ е ралух кодта æма дз^ргæ ке неци
тюдта Нинæ.
— Кæд мин зæгъис дæ хабар, кенæ ба æз цæугæ кæнун, —
байдæдта’ Илас. Еци фæнникъулди Иласи сæри магъзи рагъаз-
тонцæ талингæ мегътæ. Фæммукъур кодта æхе, æрбайвазта Ни-
;ни къохтæ. «Нур а ци кæнуй, кæд æй Хуцау нæ ралгъиста?» —
зæгъгæ, расагъæс кодта Илас, ра ’й фарста нæуæгæй: — Зæгъис
æви нæ?
Фал нмæ Нинæ кастæй раст фæсмонгонд Магдалини цæстн-
тæй, дзоргæ ба неци. «Кæд æй е ’нсувæр Александр сæхецæй ра-
тардта», — ра бабæй сагъæс кодта Илас.
— Александр дин дæ зæрдæ естæмæй фæхходун кодта?
Кæд къудурон ести фæдздзоруй, уæд Нинæ дæр дзурдта.
— Мадта кæд дæхе барæй къуæтти кæнис, уæдта ирайгæ, —
.загъта Илас æма фæннæхстæр æй.
— Барæн, барæн, — зæгъгæ, кæугæ хъурæй исдзурдта Ни-
нæ æма ’й ниййафта. -
— Игъосун дæмæ, — мæстгунæй дзурдта Илас, фал Нинæй
.неци фегъуста. Никкидæр ма бафæрститæ кодта и кизги æма
имæ кæсунæй уæлдай дзоргæ ку нæ кодта, æхе ратудта æма хæ-
лæфæп рандæй, Нинæ ба уоми байзадæй Иласи фæдбæл кæс-
гæй.
Майи фиццаг бони фæсте райевгъудæй мæйæмæ хæстæг.
Студенттæй ахур нексбал кодта: ка — рæвдзитæ кодта æ хæ-
дзарæмæ цæунмæ, ка ба агурдта куст уалдзæги рæстæги.
1 Дзæхæрадæнтти адæм зиннун рандæдтонцæ- Бæлæсти къом-
бох рацæй цъæх-цъæхид рæсугъд сифæ. Маргъ сæбæл арæх нæ
.зиндтæй, фал сæбæл ка ’дтæй, е ба хъæбæр игъæлдзæгæй цъæ-
бар-цъубур кодта.
26

Лæги зæрдæ ирадæй дуйней игъæлдзæгмæ. Цæветтон устур.
арв адæмæн зæрдитæ æвардта гъæздуг кувдæй, уоййасæ.игъæл-
дзæг адтæнцæ, дзæхæрадони Илас ке фæууидта, етæ.
Силтæ бабæй фæззиндтæй æнæдус хъæппæлти, бæгъæнсæрт-
тæй, фал нур ба дсссаг нæбал кастæнцæ дигорон биццеумæ. Цæ-
веттон æнæ уотæ на ’дтæй амал, уæхæн зунд ниффедар кодта
æхемæ. Æцæг арæх æхецæй фе ’фсæрми уидæ еу гъуддагæй: æ
рæзти ку рацæуидæ æнæдустæй силæ, цубур дæ^лаггури, нæ
имæ лæудтæй сосæггæй æнæ бакæсгæ; ку ибæл райевгъуидæ,
-зæнгитæ рлбæрститæ кæнидæ æ еуварс æнгæсæй.
Зæнхæн æ зуймонсалдæй ци фæд байзадæй — уомæл<, — е
æхе пæма исафта, фал дзæхæрадони ба хъæбæр на ’дтæй æзме-
си бунн. Зæгъун æнгъезуй, нæма никкодта Иласбæл уæхæн
игъæлдзæг бон зæгъгæ. Еу æрдигæй дуйней рахаст — алцæмæй
рæсуп?д. Иннемæй ба Иласи рабфакмæ цæун нæбал гъудæй.
Цæттæ кодта æхе æндæр рауæнмæ. Уæдта ма ибæл еума æхцæ-
уæн гъуддаг дæр рамбалдæй: Михаили хæццæ æрлимæн æнцæ.
Е ба уотæ рауадæй, æма Михаил куддæр рацудæй, Иласи хæц-
цæ цн къомнæти цардæнцæ, уордиги, ба ’й лæдæрдтæй, дигорон
æвуд ке адтæй, уой, фал имæ зин кæсун райдæдта Иласæй ха-
тир корун. Илас дæр æхе нигъгъæдæг кодта, нæ фарста бурята-
ги нецæбæл’. Ахур кæнуни анз æ кæронмæ ку ’рхъæрттæй, Ми-
хаил нæбал’ ниллæудтæй, æрдзурдта Иласæн, æ зæрди цидæр
адтæй, уони æма кæрæдзей къохтæ райстонцæ- Берæ фæххуд-
тæнцæ, аййеппæн æй банимадтонцæ сæхецæн, уотæ æнæбунати
зæрдихудт ка’’дтæй, уой.
Нур дзæхæрадони зелæнтæ кæнунмæ Михаил а-фæззæгн ху-
зæн нæбал æй. Фæттæнæгдæр æй æ цæсгон, æ цæститæ дæр цæ-
веттон урухдæр фæцæнцæ. Нецибал ибæл ес æ бурятаг æнахур
;хъæппæлтæй: неке бал имæ амонуй æ къохæй, гъома китайаг
ч})æццæуй, зæгъгæ.
— Мадта, зæгъи, дæ даргъ дзнккогини хæццæ рагæй дæр нæ-
бал уинстæ кæрæдзей? — айуан фарст бакодта Илас еци цæу-
гæ-цæугæй Михаили æма ’й уарзоп тилд бакодта æ цонгæй. Ми-
хаил минкъи расурхгомау æй, фал уайтагъд феййивта æ хузæ.
— Ка неци кæнуй, е некæд рæдуйуй, — загъта Михаил.
— Гъе дæр мин еу урок адтæй æ/га фæййевгъудæй. Æ кой кæ-
нупмæ дæр нæ бæззуй, уæлдайдæр ауæхæн... — Æ .дзурд фе
’скъудæн, ра ’й лæдæрдтæй Илас, зæрдæй кс нæ дзурдта æ ли-
мæн, уой. Бæрæг адтæй, Михаилæн уæззау дор ке ивардта еци
хабар æ зæрдæбæл. Еу расагъæс кодта Йлас, дзубандий сæр
фгййевон, зæгъгæ, фал уæдта инне ’рдæмæ фæззилдæй.
— Цидæр зæгъуимæ ку гъавтяй «уæлдайдæр ауæхæн», —
зæгъгæ,,дæхуæдæгк-а ку нигъгъос дæ.
27

Михаил гъæдæг фæлæудтæй.
— Гъома, зæгъун, ауæхæн рæсугъд рæстæги нецæмæн гъæ-
унцæ нæбæзгæ хабæрттæ. ’
— Уæллæгъи, раст зæгъис.
Михаил бахудтæй: еци «уæллæгъи» ин æ зæрди æрбафтудта
Иласи æ сирди замани.
— Нæбал æй гъуди кæни, а-фæззæги ходæгæй куд мардæн-
нцæ нæ уиндæй адæм.
— Хъæбæр гъуди кæнун, фал е дæр нæ бæззуй имисунæн.
— Цæмæннæ ба бæззуй? Мæнмæ гæсгæ æгæр хуарз дæр æй.
— Рæдуйгæ кæнис, мæ лимæн.
— Цæмæн рæдуйун? Арази нæ дæн, Илас, дæ хæццæ.
Илас æхе фæййездон кодта, æрфгутæй цæветтон æлхъевгæ
фæккодта æ цæститæ, уотæ фæтталингæ ’й (æноси дæр устур
дзуапп дæтгæй уотæ кæнидæ).
— Нæ дæ арази? Ба мæмæ игъосæ мадта, æз* ба дин зæгъон.
— Игъосун дæмæ.
— Мæстгун хъæбæр ке кодтан урусмæ, ходгæ нæбæл ку кæ~
ниуонцæ, уæд, уой ма гъуди кæнис?
— Цæмæннæ.
— Нæ бон син ку адтайдæ, уæд сæ бунтибун сугъд ке ник-
кодтайанæ, уой дæр ма зонис?
— Зонун-
— Мадта урусæн рæдуд ке адтæй еци’ худтг гъе* дæр ди æру-
агæс кæнуй?
— Уобæл син сæхе бафæрсун гъæуй.
— Нæ сæ фæрсæн, нæ. Ленини дзуапп нæ фагæ ’й балæдæ-
рунмæ.
— Гъи, гъи, фæууæд уотæ дæр, ци зæгъунмæ гъавис?
— Уой зæгъуимæ гъавун, æма урусæи еци маст нæ зæрди
ку дарæн, некæд ислимæн уодзинан. Кæрæдземæ нæ уæд æноси-
æзнаги цæстæй кæсун гъæуй. Дæхуæдæг расатъæс кæнæ уру-
сæй дæр циуавæртæ дæр неци лæдæрдтæнцæ, сæ цубур цæсти
æнгаси бæллахæй гириз кодтонцæ махбæл. Æз æма ду ба гъæ-
уама нæ сæрмæ дæр ма ’рхæссæн уоци рæдуд надбæл цæун.
Гъæуама байронх уæн нæ уруссаг æмбалтæн сæ аци æфхуæрæн
миутæ. Куд дæмæ кæсуй?
— Мæлæти идардмæ ’й нæ ратардтай.
( — Æндæр амал нæййес.
> — Кунæг дзубандитæ нæ кæндзæнæ, дæ гъæумæ ку ’схъæр-
тай, уæд, — ходгæй ин æ усхъæ бахуаста Михаил.
— Мадта лæвари ’бадун анз аци заманай горæти. Ци фæ-
дздзубанди кодтайуонцæ дууæ лимæни, уæдта Илас æ гъæуг-
гæгтæмæ рандæй унаффæ кæнунмæ сæ цæуни туххæй.
28

Иннæ бон ку ралæудтæй, изæрæрдæмæ устур къуар кар-
зинкитæ, æндæрти хæццæ вокзалмæ рацудæй. Сæ гъæрходæ,
игъæлдзæг дзубандимæ син æгас адæм æригъосиуонцæ. Уоци
къуари хæццæ адтæнцæ, кедæр базудтан а, — киунуги нæ Ири-
стони фæсевæдæй, етæ, — Ладемур æма Геуæргийæй фæстæмæ-
Берæ нæбал басабур æнцæ, поездмæ над райгон æй æма ра-
бадтæнцæ. Сахатти æрдæг ма райевгъудæй, цалинмæ дзубанди,
æндæртæ кодтонцæ, вокзалмæ сæ хæццæ ка рацудæй урусæй
дæр æма æнæуой дæр, уони хæццæ, уæдта æфсæйнаг цæлхитæ
низзæлланг ластонцæ, зеу заргæ рафардæг æй Иристонмæ.

САБАЙТИ СУЛЕЙМАН
ДИГОРИ НАНА
Кадæнгæ
ЕРУН СИ МÆ ФÆЛЛОНГУК МАДÆ
ГАНИФФИ РОХС НОМ
I
Æррайау Терк катай кæнуй,
Нимо’охуй гъæр, цума кæуй
Алаити доъенбæл. Сæ мæтæй
Гъæрзуй цæф арсау æ тæнтæй...
Адтæй Алантæи æ билгон
Рæсугъд, зæрдесгæ, æхсидгон
Сахар — сæ дарæг, сæ цæрæн.
Тæтæр, никкæнгæй уой дæрæн,
Фæцæй карз тохи уæлахез,
Хуæруй сæ мулк, сæ берæ йес
Сабий, силгоймаг иæ зæгъуй,
Кæрæй-кæронмæ сæ цæгъдуй...
Фунук фестадæй сау сигит,
Байзадæй ма си еу мæзгит,
Сæхе искондæй е кæддæр,
Бадунцæ уоми нур тæтæр.
Хæлхъой сæ бадт, кæиунцæ загъд,
Тъæпæн Дигорæ æй ]сæ гъавд.
Зæгъуй зустæй Темур Ахсахъ:
«Райстан Алантæй мах нæ хахъ,
Пурхæй лæууй се ’стур сахар,
Æнцæ нур етæ нæ цагъар.
Байзадæй ма нин Дигоргом,
Нæ сæттуй е, нæ дæттуй ком.
Лæбурд саразуй, — æ хуæнхтæй,
Тæруй æргъæуттæ нæ бæхтæй,
Цæгъдуй не ’фсæдти радугай.
Зæгъæд æргомæй нур, лæг ка ’й.
Куд ес бухсæн Дигорæн уæд?
Фæлтау нин цагъди е фæууæд!..
Æрмæст, федар æй Дигоргом,
Нурдæр кæма й мæнæй иронх,
Гъавгæй райсуи тухæй сæ хонх,
Фæцæй нæ ледзæг хауæккаг,
Кунæг кодта нин мæ муггаг...
30

Гъæуй уæхæн фæсвæд фæндаг,
Кæми нæ хездзæй мах æзнаг.
Кæсгонæлдар, ме ’рдхуард Муртуз
дæумæ ’и ьæ каст, гъæуи де ’ихус.
Кæд нин саразай нæ гъуддаг,
>æд дин Дигорæ — амæддаг,
Дæуæн æносмæ — хъалоидар,
Фæууо ду уонæн уæд се ’лдар...»
Къулух Ахсахъ фæдæй æ дз^рд,
Къуру — æдзæм иидцæй æмо^рд,
Æрмæст ша Херк дæфау гъæрз^и,
Думгæ ’й хатгаи лæгау фæнзуй.
Исистуй уæд зæронд Му ртуз
М каст — фæливд, æ уаг — мургъуз
Райхалуй е æ марг æвзаг:
«Мæнæн Дигорæ æй ме ’знаг,
Байста мæнæй хуæнхти Тæторс,
Кæми хизтон сæрдя мæ фонс,
Никки даргъом — урух оудур...
Æнхæст кæнун уæ фæндæ нур,
Фæндаг амонæгæн оæззун,
Нæ оалдий сæр, нæ еумæ зунд
Кæсæд Худаумæ æхдæуæн,
Не ’знаг æмвæндæй ниддæвæи.
Ме ’фсад цæттæй, тæккæ исон
Гъæуама æз мæ маст райсоя!»
Есуй Ахсахъ æлдари къох:
«Æй, еу нæ зунд æма нæ тох.
Фæдтæн дæ фæрци нифсгундæр
Не ’сон аоонæй — нивгундæр.
Дигори сæр кæнуй додой,
Зæнхæй æскъундзæкæй æ кой,
Фæлизд æмхасæй, лæгдухæй,
Уобæл унафæ ниллух æй!..»
II
Æндæ Дигорæ дæр къæрцгъос,
Æфсад нæ, фалæ еу тæрхъос
Сæ нарæг комбæл не ’сгъуздзæй.
Лæуундæ тохмæ хуæрз рæвдзæй,
Зундæй уонæн хæран Ахсахъ.
Кæмæ — дзиргъæг, кæмæ — саздахъ,
Ка ба къæйдортæй и уæлхонх
Цæндтæ кæнуй. Æгъатир тох
Фиццагдæр хатт ку нæ ’й, миййаг,
Кæндзæй æзнаг син додоййаг.
Ес син нифсæн бæхгин æфсад,
Хезуй гъæдбун е дæр æ рад.
Æрмæст Ирæф бунæй, дæлиау,
Цума уацари ’й раст усййау
Кæнуй тухеæн, æнод абухт,
Æй е ’знæт догъ еудадзуг тугъд.
Хъумтæ байбунти аразуй,
31

Ку ба байрагау нигъгъазуй
Цæхъал — æ барцæ ферттевуй,
Æхе къæйдорбæл ниттегъуй...
Хуррут кæнуй,,нæ зонгæй гъос,
Аинæг къæдзæхтæ æ уæлгъос
Лэеуунцæ ’нцад, кæнунцæ дес...
Æваст фегъустæй уæд фæдес:
«Ахсахъ Тæторсоæл æрхизтæй.
Тундзуй нæ нихмæ æвзистæй.
Кæсгон æлдар фæцæй æ фарс,
Лезгор, Къумбултæ, Донифарс,
Кæнуи ^æгъатирæй бундзагъд.
Фæдес, фæдес, æ размæ тагъд!..»
И ком фестадæй уæд хæлхъой,
Æнæнгъæл адтæй ’знаги кой.
Катай кæнуй алке тæссæй,
Æрмæст Алан — идзаг нифсæй,
Æнцад æма зæрдгин æ каст,
Лæууй уæлдор æд церхъ æлваст.
Бæрзонд, æлвæст, фæтæн иуонг,..
Цохъа æд басЛæхъ, хуæрз ефтонг...
Кæрдуй уæлдæф æ нæргæ дзурд:
«Дæн уи7 æмбæлттæ, æз гъæстаг,
Нæй мин æзнаг уоййау мæстаг.
Зæгъун æргомæй уæ сахъат:
Сæргой фæцайтæ зин сахат.
Нæхе ку хонæн мах нæртон,
Цæмæн феронх ан уæд, гормон,
Фиддæлти тох, нæртон æгъдау:
Цагъари цард кæнун фæлтау
Мæлæт хуæздæр! Фæддæн мæ загъд.
Бæхгин æфсад, мæ хæццæ тагъд
Донардæг хедтæ сæхгæнæн,
Тогкалæн тох, æндæр гæнæн
Нæбал ниууагъта нин тæтæр...
Фæливд кæд разиндтæй, уæддæр
Аслан нæ ратдзинан нæ цард.
III
Алан —- Дигори финдздзæуæг,
Фехсуй æхе бæхмæ рæуæг,
Тæхуй е ’знæгтæмæ уадау,
Е ’фсад æ хæццæ, еу уодау,
Æнцæ æнвæндæ ’ма нифсхаст,
Æрмæстдæр размæ æй сæ каст.
Æфсад радаргъ æй, æй егъау,
Ругæ æ сæрмæ тар мегъау
Пурхæн кæнуй. Бæрзонд, еуварс
Зиннуй нур уомæ Донифарс.
Бунæй, и коми, арф, дæлиау,
Цума æй ронæ, раст уоййау
Лæууй Ирæфбæл гъæдян хед.
Нурма бæргæ ’й æхе евгед,
32

Æрмæст æзнаг уæллæй бурсуй.
яи меднимæр Алан тухсуй:
«Ахсахъ <мæ разæй ку фæууа,
И хед усй барæ ку бауа,
Уæд уои фæ^уод^æи ^æлахез»...
Скьæр^и саулоли æдзæстхез.
Дч,гЪ1>л оæлау тæхуй рæстæг,
ьæргæ ’й нясан дæр нур лæстæг,
Æрмæст æзнаг дæр кæи идард...
«Радтон гъæуама æз мæ цард
Сæроари тохи æяæвгъау,
Æи шш фадхæлхæи еци гъдау...»
Гъуди æрдæгоæл фæллух æи,
Рæ^æг æрхезуй уæлбæхæй,
Лæу^й хедбæл æд церхъæлваст.
Фæцæи æзяаг æ размæ ’васт,
Цъиллинг кæнуй къæдзæ хсаргард...
Хиинæй идзаг æма мæнгард:
Кæн.уй тнлеф, кæнуй еварс,
Цæфæи радардта цгрх æ фарс.
Алани ’вяæлд, æндиуд æягас
уадзуй Ахсахъи устур тас.
Æппукфæстаг, ледзæг фæцæй,
Уæдмæ е ’фсад дæр æрхæццæй.
Бунæг нæбал æй Алан дæр,
Бæгъатæр Тъох æма Хъасоол
Дæрæн кæнунцæ сæ фудгол.
Уæлнарæг хед ситинг æй тох,
Кæмæн æ сæр, кæмæн æ къох
Тæхунцæ донмæ хаттæй-хатт.
Æй еу Дигори зæрдихатт:
«Нæййес æзйагæн хед дæттæн!..»
Цæуй се скъотт циргъфиндз фæттæн,
Цæфти гъæрзун, цъæхахст нигъгъæр,
Кæрдти зæлланг, сурхзинг цæхæр
Кæяунцæ еумæ æмунæр.
И тох не ’нцайуй æппундæр...
Алан фæдздзорул Тъохмæ уæд:
«Фехалæ хед, дæлдон фæууæд!..
Дæлхед сигъустæй фæрæтгъæр,
Æзнаг не ’шсъаруй уой уæддæр,
Дигори ’фсад ба радугай
Æхе фæлласуй сабургай.
Алан, цума æй тухгин тарст,
Ледзæг фæцæй хедæй æваст...
Ахсахъ фурцийнæй нирризтæй,
Е ’фсæдтæ размæ, æвзистæй
Тундзунцæ хедмæ æмгурфæй.
Уæдмæ и хед дæр фæкъкъурфæй,
Уæдта, никкæнгæй æмкъæркъæр,
Дæлиау сигъустæй æ пурх гъæр...
Ахсахъ байзадæй къех кæсгæй,
Кудтæй фурмаст æма тæссæй:
Е ’рдхуард Муртуз дæлдон фæцæй,
3 Зак. 575 33

Е ’фсæдти тог æма рæдзæй
Ирæф дæр нур нæбал æй цъæх,
Цума фæллад Тогахурст бæх,
Хæссуи мæрдтæ, кæнгæй æнгурф,
Гъæрзтау кæнуй цæхъалти пурф...
/ьрдзæ дессаг æй, фал уæддæр
Æнаст фæгъгъос æй е куддæр.
Нæбал игъусуй еу сун дæр,
Цума тугъд н’ адтæй æлпундæр.
Алан, оафснайгæй æхсаргард,
Лæууй тугъдонтæн сæ уæлмард:
Инсæй е ’фсадæй фæгъгъудæй,
Арази нæй уæддæр тугъдæй.
Нуроал фæцæй е уæлахез,
Æй бал æмбæлттæй æдзаёстхез,
Гъе фал ци уодзæй, ци йе ’сон,
Кæмæ æрвета фæдесон?..
Æй нур Уæллаг Ир дæр цагъар,
Цагъар — Кæсæг, Устур Балхъар..-
Æд хъонц фщуй мæтæй Алан,
Дæдтуй ин хор фæстаг салан,
Æ фæлмæн тунти æвдулгæй,
Уазай аууонмæ æртулдæй.
Рæвдзæй тугъдонтæн дæр ингæн,
«Рохсаг», зæгъгæй мæрдтæн нидæнг
Алан райста æхе еуварс.
Адтæй саудзæф æ галеу фарс,
Æхе æруагъта кæрдæгбæл,
Фал рист сæмбалдæй зæрдæбæл.
Зинтæн æй рагæй фæразон,
Зæрдрист дæдтуй ин æ уарзон,
Нæма бавзурста уой рæвдуд.
Адтæй абонæмæ се ’мгъуд.
Æгас Дигорæн аци бон
Гъавта саразун сæ фæндон
Устур мийнасæ *ма гуппгъазт,
Цæмæй зононцæ син сæ уарзт...
Æваст фезмалдæй уæд еу дор,
Цума æркастæй ходгæ хор,
Рæсугъд Рохсанæ æнæнгъæл
Фæцæй æ размæ. Æй мæтъæл.
Цæстæй рæсог æма æрвхуз.
Зиннуй цæсгонбæл сагъæсхуз
Райсуй Алани дæрзæг къох.
Цæбæл фæцæй тогкалæн тох,
Уæллæй, бæрзондæй уой уидта,
Хелгай дзиккотæ фæттудта.
Нурдæр нæма ’рцудæй æ тарст.
Мшшаг, ку бахусса æ уарзт,
Уæд ма цæмæн гъæуй æ цард?..
Бадуй æ цори нур æнкъард.
Нурма Алан æй цæруйнаг,
Нур ин æрхаста хуæруйнаг:
Æхцинтæ гъар æма фæлмæн,
34

Зиннуй бæгæний сау тæмæн...
Алан фæццох æй æ зинтæй.
Цæсгоя ниррохс æй æ уиндæй:
Цума æрцæй бунтон æрвонгг
Багъардта уомæ нур æстонг.
Зæгъуй Рохсанæн е, хуæргæй:
«Гъуддаг тæссаг æй, оæрæгæй..-.
Æзнаг æй махæй тухгиндæр.
Е ’фсад фæлтæрд æма фулдæр,
Ку ’сæнхæст уа, миййаг, æ гъавд,
Кæндзæй Дигори уæд бунцагъд...
Мæхе мæлæтæй нæ тæрсун,
Дæубæл сабийтæ фæдзæхсун.
Ку зонис ду асхъод лæгæт,
Цæрæнбунат син е фæууæд.
Ес си дзæвгарæ хъæбæрхуар;
Никки фулдæр си — нартихуар,
Цалдæр къæссай мæнæуи ’нсад...
Тæссаг сахатти си ме ’фсад
Гъавтон римæхсун æз кæддæр,
Фал ци ’й мах цард æнæ кæстæр?..
Фæууæд не ’знаг æнæ муггаг,
Кæнун дæ бæрни стур гъуддаг:
Не ^стурдæр мулк æма есбон,
Дш’ори нур æма исон...
Кудтæй Рохсанæ хæкъурццæй,
Кæрои æ уарзтæн æрхæццæй...
Нидæн, зæрдхъурмæй нимбухта,
Ахе Аланбæл ниттухта...
«Есун, — зæгъуй ин, — дæ фæдзæхст
Уæнтæ сабийтæ мæ бæрнæхст,
Æй син мæн зæрдæ дæр игон.
Нурма кæд дæн æз æригон,
Уæддæр сарæхсдзæнæн мадау
Мæ цард син радтун æнæвгъау...
Алан Рохсани рæвдудта,
Мæйæ сæ сæрмæ фелудта,
Цума син адтæй цирагъдар,
Сурдта уоййау æхсæви тар.
Сæ цормæ куй унгæг ниудта.
Цума зудта фæстаг нибба.
V
Цудæй рæстæг, февадæй бон,
Хизта Дигори ’стур зиндон.
Æзнаг еудадзуг лæбурдта,
Ирæфбæл хедта агурдта...
Алан е *фсадбæл æрзилдæй,
Нифс ин лæвардта ,æ уиндæй.
Æрмæст тухстæй æ меднимæр:
Цæуй уæллæй хæлхъой, унæр.
Æхсæуи хед усй уадзуй тас.
35

Ихæлд нæма ’й, æй ма æгас,
Ситинг æй уоми нур и тох.
Лæууй федар оæгъатæр Тъох —
Дигори къуари финдздзæуæг
Нæ уадзуи хедбæл еу цæ,уæг.
Бæргæ ’й æ къуар дæр лæгæвзурст,
Уæддæр æзнаги лæгæмпурст
Зинтæй уорамуй и уæлхед.
Зæгъуй Ахсахъ гъæрæй æ нет:
«Ме ’фсад си цагъди ку кæна,
Уæддæр уæлахез мæн фæууа!..»
Кæнунцæ цагъд тæтæр къуæрдтæй
Дигори фат æма кæрдтæй.
Æй ма фулдæр бæрцæй уæддæр.
Æ бурст кæяуй нур тухгиндæр.
Дигори ’фсад кæиуй тæнæг.
Гъæутæй нæййес æнхусгæнæг.
Мæцути астæу ’стур фæзуат,
Худтонцæ ’й Нарти нихæсуат.
Æй е лигъзгонд æма бæрзонд,
Æд цъелæ-мелæ, æд зæронд
Æмбурд кæнунцæ уоми нур.
Тæрхон æй карз æма цубур:
«Цагъайраг царди сау къæлæт
Хæссун, фæлтау хуæздæр —
мæлæт!..»
Рæстæг адтайдæ æмбесбон,
Уæдмæ фæззиидтæй фæдесон,
Уæззау хабар син æрхаста:
«Æхсæуи хед Ахсахъ байста,
Фæммардæл Тъох. æзмаг бурсуй...
Алан фурмæстаэй никкæрзуй...
Æмбурд уайтагъддæр фæппурхæй,
Алан сæ разæй, æнгурфæй
Дигорæ хедмæ фæттундзуй,
И нарæг ком ин ниффæнзуй
Æ гъæр, хæлхъой æма цъæхахст.
Уогæй зæрдгин æма нифсхаст,
Æхе æзнагбæл ниццæвуй,
Æ развæлгъау ин ниццæгъдуй.
Алан сæ разæй лæгæрдуй,
Фæндаг æ церхъæй син кæрдуй...
Тугъди Дигорæ ’й æнæсайд,
Нæййес æ тохмæ зæрдæхсайд,
Зæронд, силгоймаг, æд биццеу
Хæссуй алке æндиуд æ реу.
Сæ еу иннемæн сæрбæлтау
Æ цард дæр ратдзæй æнæвгъау.
Нур дæр кæсетæ, æдæрсгæй
Тохунцæ еумæ æмвæрстæй.
Кæнуй къулумпи æ бурсун.
Кæнуй къæлумпи æ бурсун.
Ахсахъ фæцæй цума сæнтдзæф,
Нæбал хизта уæхæн ниццæф.
36

Катай кæнуй, кинау зелуй,
Мæстæй æ билтæ æууелуй..,
Æрмæст. дзæвгарæ æрæгнау,
Цума фегъал æй, раст уоййау
Дигори ’фсад фæцæй е ’нгаст,
Цæфсгæй æ зæрди содзгæ маст,
Зæгъуй: «Кодтон æз федиссаг,
Уæхæн æфсад, уæхæн дессаг
Нæма фæууиндæй некæддæр.
Æвгъау кæд æнцæ, гъеуæддæр
Кæндзæн нур уонæн æз кæрон.
Æрмæст, уæддæр си сувæллон
Райсон гъæуама æз уацар,
Мæнæн исуодзæй е цагъар.
Кæд мин сæнхæст уа мæ фæндон,
Уæд си рауайдзæй сахъ тугъдон...»
Цийнæй æ бауæр нирризтæй,
Тæхуй е ’фсадмæ æвзистæй,
Тæруй сæ размæ хæлæфæй.
.Уæдмæ Алан дæр фæццæф æй,
Сæмбалдæй реуи ’знаги фат,
Æруагъта церхъ ма фæстаг хатт,
Фудгол ^аккарста цъæх насау,
Уæдта азрхаудтæй бæласау.
Фæцæй æ цард, батар æй хор,
Е ин нивæрзæн сау къæйдор...
Еугай е ’фсад дæр æвзуйуй,
Хъасбол æ тоги æвдулуй,
Дигорч кади сæрбæлтау
Æ цард равардта тохи Тау.
Фæцæл æн^иуддæр нур Ахсахъ,
Æхе æвдесуй уотæ сахъ,
Цума æппущæр нæ тæрсуй,
Кæхæй сабийтæ æмпурсуй.
Уинуй се ’хсæн лæппо, æвзонг,
Къооор æн^æе, фæтæн иуонг,
Гъавта уой райсун уацайраг.
Цума ин адгæй сау байраг,
Ахсахъ фехста уоййау архъан.
Æрмæст, лæппойæн æ фæхъхъан
Фехалцта ’знаги цъаммар гъавд.
Лаэппо фестуй зæнхæй уайтагъд,
Ие ’внæлд арæхст æма цæрдæг,
Ахсахъи ’фсоргьæн æ цæвæг
Æ фарс дзæвгарæ нийгаргта.
Бæх ма фæстаг хатт ниууаста,
Уæдта æд барæг рахаудтæй,
Цæфæй лæтю дæр æрхаудтæй...
Г/1#йерæг мадæ æ уæлгъос
Нибба кæнуй биццеуи рос,
Уæдта райгъустæй æ цъæхахст,
Сонтау фæцæй, дзæгъæл æ каст,
Цицæр æнахур нлгъгъæрзуй,
И парæг кэм æй нлффæнзуй..
Уæззау æй тохæн æ кæрон,
37

Фал знаг кæнуй ма æ кæнон: .
Цæфти æгъатирæй цæгъдуй,
Зæронд, силгоймаг нæ зæгъуй,
Кæнуй Дигори æвæстаг...
Ахсахъ нæбал æй.нур гъæстаг...
Æрмæст уæлахез уой гъудæй.
Æмбес е ’фсадæй фæгъгъудæй,
Уæддæр æппуи ^æр нæ тухсуй,
Мæрдтæн сæ сæрти рæдæхсуй...
Æргом саразта нур е ’р/х
Ннхæс — фæзуатмæ, æГг урух,
Лæууй уосонгæ си цæттæй
Æркъиагæй колд, гъудгонд цæрттæй.
Адтæй ин рагæй е бæлдад,
Уадздзæй н^р уог>1я æ фæллад.
Кувд си устурбæл низдухта,
Къумтæй Дпгори нуд \угъта,
Мæйæ мийна^æ фæдкæнгæй,
Сирдау æ цæфтæ нистæргæй,
Загъта е 'фса;æн еу хорбон:
«Заууат фæцæй нин Дигергом,
Иссæя буигон лæр æдзæрæг,
Хæссæн нæхемæ кæ зумæг...»
Уайтагъд фæррдст æндæ тæтæр,
Цæгтæй лæумтæнцæ нурмæ дæр.
Вæхгинги къуар син развæлгъау,
Уонæн сæ фæсте — фонси ’ргъау,
Æд галуæрдунтæ, хæрæгуаргъ
Ниццæнцæ коми хъæбæр даргъ,
Уæ^ дæр райсавдæй сæ кæрон,
Цума ратадæй комгæрон.
(Уодзæнæй ма).

дЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛ/ЧЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛ^
хъоди
Кæд асæй устур æма тухгин лæгтæй нæ адтæй Смали, уæддæр
æ рæстæнбес гурæ æма æ дæргъеццон цæсгон ба адтæнцæ идзæг-
тæ, гъудгонд, бакасти зæрдесгæ. Æ нарæг сау бецъотæ, уæдта æ
сæнт-сау даргъ æрфгутæ æ уорс цæсгонбæл дзæбæх федудтонцæ
æма цæсти бакаст сæхемæ æскъафтонцæ. Кæд имæ æ гъæу —
Устурдигори лæгтæй еугуремæй дæр хуæздæр. дарæстæ адтæй,
уæддæр фиццаг рæстæги искæйидæ хумæтæгдæр хъæппæлтæ
æ’ма адæми æхсæн æхе хумæтæг дардта. Паддзахи æфсæддон
зинг’æ офицер кеадтæй, уордигки исуæгъдæ уогæй ин дзæбæх
улупа ке фистонцæ, уæдта ин Устурдигори хуæздæр зæнхæй дзæ-
бæх хай лæвæрд ке æрцудæй, уонæй æхе иæма æппæлдтæй.
Зианти — цийнитй, хистити—кувддити æхе æвдиста хъиамæт-
гæнæг — мæтæгæнæгæй, ниуæзтæ — хуæрдæбæл хебæлхуæцгæй.
Рæстдзийнади сæрбæл, кенæ фудæнхи нихмæ исдзорунмæ дæр
адтæй разæнгард’æмаг дæсни. Еске фæммæгур æй, есге ести æн-
хус багъудæй, зæгъгæ, уæддæр æхе фæстаг нæ ласта. Æхцай къа-
пек, ести хъæппæл, кенæ къибилайдзаг картоф, нартихуар рад-
тунмæ н’ адтæй байтамал. Ци раддидæ, уой ба иннетæй бæрæг-
дæр, æма гъæрдæрæй. Гъе, уотæ æхе Устурдигори рæстзæрдæ æма
хъиамæтгун адæми зæрдæмæ цæун кодта æма æй етæ дæр ни-
мадтонцæ хуарз лæгбæл.
Фал æцæгæй ба Смали уæхæн лæг нæ адтæй. Етæ ин адтæн-
цæ кæнгæ миутæ, цæмæй цæуа æцæг нисæнттæмæ. Æ архайди
æргомæй ци кодта; етæ адæммæ зиндтæнцæ царди тар комæн æ
хонсари хузæн. Фал сосæгтæй цитæ кодта, ци нисæнттæмæ цу-
дæй, етæ ба ин адтæнцæ царди комæн æ æнæбæрæг тар цæгати
хузæн.
Е, ’цæг гъуддæгтæ æма нисæнттæ гъæрæй æхецæн дæр еу-
нæг хатт загъта. Æхсæвæ еу афони æригъал æй, хуссæг ибæл
иæбал цæфстæй, ракатай-бакатай кодта, уæдта фестадæй æма
тургъæмæ рацудæй. Тургъи кæдзос уæлдæф реуидзаг исуолæф-
титæ кодта, Ирæфи сатæг ирдгæмæ е *хсæвхуссæн хæдони цæп-
лæртæ рафтудта, уæдта фарсрæбун сиребæл исбадтæй æма загъ-
та:
39

«Смали, гæнæнтæ дин ес æма размæ рахуæцæ — æлдар исуо.
Устур-дигори зилдæн æлдар исуо. Æлда-а-р исо-о! Гъæурæбун-
тæ, Къуæрехмай, уæдта Хæреси дзæбæх зæнхæй цидæр ес, уони
дæхе бакæнæ, фонс си берæ исæнтауæ. Кустгъон адæм дæ косгу-
тæ ,дæ лæскъдзæрæнтæ искæнæ... Фид, фанс, цæрттæ, уорсагæй
байдзаг уо æма сæ,,уæйæ кæнæ. Пайдатæ дæмæ гъæуамæ цæуон-
цæ цæугæ донау... Зæнхитæ дæр — дæу, фонс дæр — дæу, адæм
дæр — дæу, пайдатæ дæр — дæу, кадæ æма радæ дæр — дæу...
Уотæ гæнæн ес. Уотæкæнæ...»
Еци зæгътитæ кодта гъæргомау, æрмæст æхуæдæг сæ куд
игъустайдæ, уотæ. Æма ма дзæвгарæ фæббадгæй, æ гъудига
дæр дзурдтæ «æлдар» æма «уотæ бакæнæ» зелдох кодтонцæ.
Смали æ еци устур нисантæмæ кодта дæсни æма гъосгъонагæ
цуд, федар æма устур ампъезтæй, фулдæр, дæттити ци кæнидæ,
уои æ уосæ — Асят æма æ еунæг фурт — Бæтæг дæр нæ зониуон-
цæ. Будурмæ нæ хæстæгутæ бабæрæг кæнунмæ цæун, зæгъгæ, сæ
басаидæ, уотемæй ба дзæбæх æхцай хæццæ рандæ уидæ Влади-
кавказмæ пъиристæфмæ, кенæ губернатæрмæ. Фиццагидæр сæй-
рагдæр хецæутти фæххонидæ рестор.антæмæ, хъæбæр сæ фæххин-
цидæ, уæдта бабæй Устурдигори зæнхитæй дзæбæх хай æхе ба-
кæнидæ, гæртан радтунбæл, балхæнунбæл, усхъæзæй исдзорун-
бæл нæ ауæрдгæй.
Устудигори æнахургонд, хæларзæрдæ адæм базониуонцæ еци
хабæрттæ æр.мæстдæр уæд, æма сæмæ губернатор, кенæ лъири-
стæфи æрвист лæгтæ ку æрцæуиуонцæ æма син ку зæгъиуонцæ:
— Мæнæ аци зæнхæ Хуцау æма Уæрæсей паддзах дæдтунцæ
Смалиæн. Фегъосетæ, зонетæ, маке уæд æ нихмæ!
Адæм фæсаууæнтти къус-къус дзубандитæ ракæниу’оицæ, сæ
маст исцирентæ кæнидæ, фал æрсабур уиуонцæ. Сабургай сæ
мæстгун гъудитæ нийнод уиуонцæ. Уотемæйти Смалий бацæнцæ,.
Устурдигори рæбунтæ цидæр хуарз зæнхитæ адтæй, етæ; Къуæ-
р.ехмай замманай игуæрдæнтæ, уæдта æ хуæздæр хай Хæресæн
дæр.
Тæгкæ зиндæр байсæн ин адтæй Мадзасги æндзæр. Пъири-
стæф ардæмæ æхуæдæг ку æрцудæй æма Мадзасгæ Смалиæн лæ-
вæрд цæуй, зæгъгæ, ку загъта, уæд адæм исмæстгун æнцæ, фал
син Смали загъта:
— Тухсгæ цæбæл кæнтæ? Зæнхитæ есге есгумæ хæссуй, æви
сæ хуæргæ есге кæнуй? Æ3 дæр уин есге ку нæ дæн. Закъонæй
мæнбæл федаргонд кæд цæунцæ, мæн æнцæ, уæддæр сæбæл кос-
га^ ба сумах кæндзинайтæ. Сæ пайдатæй мæнæн дæддзинайтæ
æрмæст еу хай, иннæтæ ба, ка сæбæл коса, уони уодзæнæнцæ.
Уотæ уодзæнæй фонсй æма тиллæги пайдати гъуддаг дæр. Ециг.
зæгъдтитæн сæ уæзæ дæр æма сæ рæхуст дæр нæ лæдæргæй
40

устурдигойрæгтæ æрæллау æнцæ. Гъе, уотемæйти Сма-
ли æ гъуддæгтæ кодта æма æ зæнхити пайда, æ фонс анзæй-анз-
мæ фулдæрæй-фулдæр кодтонцæ. Æ фустæ æма сæгъти дзогтæ,
æ гъоцити æргъау, сторфонс, æ галтæ, æ бæхтæ ку фæууинидæ,
уæд æ фур цийнæй æ билтæ кæрæдзебæл нæбал æмбæлиуонцæ.
Устурдигори æма хæстæгдæр гъæути хуæздæр гъонгæстæ æма
фиййæуттæ уой лæскъдзæрæнтæ иссæнцæ. Берæ адæм косун рай-
дæдта æ зæнхитæбæл: ка хумгæнæгæй, ка æхсæдæгæй, ка хуас-
дзауæй, ка æхсæвгæсæй, ка согдзауæйГФонсн цæрттæ гъуд кæ-
нун æма си ходтæ, кæрцитæ, концарухътæ ,зæнгæттæ хуйун код-
та, фансæй дæр уотæ пайда кодта.
Куд гъæздугдæр кодта, уотæ æхуæдæг дæр, æ зунд æма æ уо-
дигъæдæ дæр æндæрхузи кæнун райдæдтонцæ. Æхуæдæг дæр
дзæбæх нæ лæдæрдтæй, адæми хæццæ æхе бонæй-бонмæ фуддæ-
рæй-фуддæр дарун ке райдæдтц, уой. Æ дзубанди сæ хæццæ
иссæй карз, цубур, цæхгæр, гурумухъ. Æ медбилхудт æма тила-
кодзийнадæ цидæр’ фæцæнцæ. Дзурдтæ: «нæ мæ гъæуис», «ме
"нæйнон фæууотæ», «магосатæ», «куйтæ», «хæргутæ» æма берæ
уæхæнттæ æ дзубандити исахид æнцæ. Исахид æнцæ æ сайæн
миутæ дæр. Дæ кустбæл дин уой бæрцæ бафеддзæнæн, ци пай-
датæ æрцæуа, уонæн дин сæ уойбæрдæ хай раддзæнæн, зæгъгæ
зæрдæ байвæридæ, уæдта басаидæ.
Æ фонси дзогтæй еу ку фæгъгъæуидæ, уæд фонсгæсæй дууæ*
байсидæ. Æ зæнхити тиллæгæй ин еске къибилайдзаг ку фæх-
хæссидæ, уæд си дууæ байсидæ фæстæмæ.
Дууæ — æртæ бони ку рацæуидæ, уæд æ уорс бæхбæл æрзе-
лæнтæ кæнидæ æ фонс, æ зæнхитæбæл. Æ фонс банимаидæ, æ
тиллæгй бæргутæ базонидæ. Æ косгутæй есге зулунæй ку бафеп-
паидæ, уæдта æй бафхуæридæ карз.
Æ нихмæ исдзорæнтæ нæ адтæй. Есге ести ку исæндеуидæ,
уæд фæдздзоридæ æ зонгæ пъæлицæйæгтæмæ æма сæ бафхуæ-
рун кæнидæ. Уæлдай æндæр,хузи æхе дарун райдæдта Смали, кæ-ч
дæй æ фурт Петербурги ахургонд фæцæй æма афицер иссæй. Ка
имæ куста еци адæммæ сæ нæмттæй нæбал дзурдта, худта сæ
«саутæ». Ефстаг гъæздугутæй уæлдай зианмæ дæр æма цийнæмæ
дæр некæмæбал цудæй, æгъдау дæр некæмæнбал лæвардта. Уæд-
та лæвæрттæ дæр некæмæнбал кодта. Мæгуртæмæ ба салан
дæдтунмæ дæр, æ сæр нæбал хаста.
Уотемæй ба æ хæдзарæмæ цæуæги цудæнцæ Мæхчески, Дони-
фарси, Тъæпæндигори, Уæллагири, Кæсæги, Уруси бопгинтæ
æма лæф кодтонцæ, сойнæ-муди æвдулдæнцæ. Нæ ин хъæрттæй,.
ми!.аг, адæми хъиамæт. Косæрттæ æма син бæгæнитæ кæнун
кодта, сæ сæрги син цирæгътау лæууи кодта æ лæскъдзæрæнти.
41

. Смалий еци гъуддæгти фæд гъæуи растзæрдæ адæмбæл дзæв~. •
гарæ фаеббæрæг æй. Бер.æ фæммæтъæлдæр æнцæ. Сæ Нихæсмæ
ахид нæбал æмбурд кодтонцæ. Зарун ,кафун исефстаг æнцæ.
Адæм кæрæдзей нæбал уарзтонцæ, кæрæдзей зæрдихудтæй нæ-
бал тарстæнцæ.
Еу бон Смалий афицер фурт æ дууæ æмбалей хæццæ сугъзæ:
рийнæ бæрцитæ уорс цохъати, уорс бæхтæбæл, изæдтау, сергæ
æрбацудæнцæ Устурдигори гъæунгти. Нихæсмæ ку æрбахъæрд-
тæнцæ,,уæд си ци дзæвгарæ адæм адтæй, етæ син фестадæнцæ
æма еин æхсицгонæй салан равардтонцæ, фал сæмæ етæ лæугæ
дæр не ’ркодтонцæ, кæсгæ дæр нæ ракодтонцæ. Кæрæдземæн ци-
дæртæ дзоргæй, баевгъудæнцæ Смалий тургъæмæ.
— Куд дессаг æй аци гиуар гъæздугути конд, куд?! Нæ имæ
кæсетæ, нæ хъйамæттæй, нæ комидзæгтæй нæ уæлнихти исирæзт
тæй, нæхе биццеуау æй рарвистан ахурмæ æмбурд гъæуæй, нур
ба нæбæл устуйрадæ кæнун райдæдта, æ сæр. нæмæ салан дæд-
тунмæ дæр нæбал хæссуй, — тузмæгæй загъта зæронд Дафа, е
стур бæрзæ лæдзæги кæронæй зæнхæ цалдæр æсхусти ниггæн-
гæй.
Фиди халæ фурт нивæндуй. Æ фидæ Смалий фурт нæй, мий-
йаг. Адæмбæл нæ нæ нимайунцæ, — бафеппайдта Аæмиц.
— Æма ма Смалимæ уæддæр цидæр уæздандзийнадæ адтæй
— æ дзурд æрбагæлста Зузу.
— Раст зæгъис — адтæй. Цалинмæ нæма исбонгин æй, цалин-
.мæ не ’мхузæн адтæй, уæдмæ имæ адтæй цидæр. кæнгæ уæздан-
дзийнадæ, фал нур ци фæцæй æ уæздандзийнадæ?! — мæстгунæй
дзурдта Дафа.
— Уæздандзийнадæ нæ, фал гиаурдзийнадæ. Смалиæн æ еци
:кæнгæ уæздандзийнади аууон, æ гиаурдзийнадæ, сау хелагæ де-
денгути æхсæн бадæгау, адтæй. Адæммæ ходæзмолæ кодта, уо-
темæй ба сæ æ дæлбарæ ,æ къæхти буни æркодта. Сæ тог син
дъируй, — зæнхæмæ æдзинæг кæсгæй, дзурдта Хæмиц.
— Уæд гурумухъ ба куд иссæй, куд. Еу бон уæртæ Салуй се-
дзæр биццеутæй еу Смалий хуми тæбæгъидзаг картофтæ ракъах-
та. Æвæдзи нæуæг картофтæ р.ахуæрунмæ гъавтонцæ седзæртæ,
.фал Смалий æнгаси фæцæй æма æй æхсæй дзæбæх æрцæфтæ
кодта, — дзубандитæбæл бафтудта Зузу.
— Æз имæ фонсгæсæй — лæстдзæрæнæй косун æма имæ æ
фус, æ гал, æ уæсæй дæлдæр æвæрд дæн. Ку нæмæ иссæуй, уæд
•фоисбæл бацийнæ кæнуй, листæг сæмæ æркæститæ кæнуй, расæ
•нидоайуй. Мæн æма ме ’мбæлтти ба гъуди не ’ркæнуй. Л^рмæст:
дæр исдзоруй «хуæздæр зелетæ фсч"мæ, хуæздæр архайетæ»..
Нурмæ нæмæ нæ нæмттæй дзурдта, нур ба нæ еугурей дæр хо-
нун райдæдта «Мæ ихуæрст» — загъта Паца.
42

— Уæлдай æндæр исуй, — дзурд райста Дафа, —>æ афццер.
фурт имæ æ афицер æмбæлтти хæццæ ку фелвæсунцæ, уæд. Уæд,
искæнуй цъæх цохъатæ, æркæнуй цъæх бухар ходæ, æрбæттуй
.æвзестæ ронæ æма бæрцитæ, искæнуй æрттевгæ сау цулухътæ
æма сæ хæццæ рацæуй тургъæ, гъæунгтæмæ. Уæд имæ адæм уо-
тæ дæлиау кæсун райдайунцæ æма сæ, мулдзугутау, ингæ Аæр
дзæбæх нæбал фæккæнуй.
— Мах — Устурдигори адæм, нæ дуйнебæл дæр уæздан, ку: .
стуарзон æма рæстзæрдæ адтан. Цардан алкæддæр нæхе ^зæл-
.лойнæй. Некæд æфхуардтан есге, некæд уодæнстан есге æфху-
æрд. Некæд дардтан есге нæ дæлбарæ, некæд адтан дæлбарæ
нæдæр. есгæмæн, нæдæр кæрæдземæн. Æзнаггадæ, сайун, давун,
магоса ун махмæ алкæддæр адтæнцæ æлгъист. Фал не ’хсæн, рæ-
суйгæ незау, абузуй Смалий фудæнхæ. Минкъийгай нæ æмполгæ
цæуй, хелагæ хæпсæ куд фемполуй, уотæ. Ести ку не ’ргъуди
кæнæн, уæд Хуцауи \лгъист фæууодзинан, — сабургай, фал кар-
зæй дзурдта гъæуи тæгкæ зæронддæр лаег Исо.
— Исой зæгъдтитæ сагъæсти бафтудтонцæ еугурей дæр æма
дзæвгарæ некебал неци дзурдта. Ка зæнхæмæ æдзинæг кастæй,
ка æ лæдзæгæй зæнхæ гиз-гиз кодта, ка æ фий расæрфтитæ код-
*та, ка ба, æ рæбун ка бадтæй, уонæмæ лæмбунæг бакæститæ код-
та. Æрæгиау Паца загъта:
— Аци къуæре уæгъдæ, иннеми, æ фурт афицер ке иссæй, уой
тухæй кувд кæнунмæ гъавуй, кувд. Смалийæн, æхе, загъдау,
кувд дæр хумæтæги кувд нæ, фал — нæртон кувд, авд боней
кувд. Æрмæст Нартæмæ гъæздуг — мæгур, дæлбарæ — уæлба-
рæ нæ адтæй. Еугурæй дæр адтæнцæ æмсæр, æмбарæ. Смали
Нарти еци «рæдуд» исрасткæнунмæ гъавуй. Æ кувдмæ æмбурд
^кæндзæнæй Дигорæй, Ирæй, Асси, Кæсæгæй, уæдта Урусæй æр-
мæстдæр бонгинтæ æма хецæутти. Устурдигори адæм ба мийна-
сæ кæндзæнæнцæ кувдæн æ хабæрттæй.
— Æма цæмæннæ искувд кæна, иæмæннæ. Мийаг, æ осбон
нæ хъæр.туй. Æ фонс æма тиллæгæн бунат ку нæбал ес. Уæдта
-офицертæ дæр берети фурттæ нæ раунцæ, — æхецæн дзорæгау
бакодта Хæмиц.
Æцæгæйдæр иннæ къуæрей Смали низманста нæртон,' авд
боней кувд. Али адаштæ, али кæмттæ æма гъæутæй æрхудта
гъæздуг-бонгинти æма хецæуттп. Арахъ, бæгæни, къумæлæн
ниггæнæнтæ нæбал адтæй. Сауæнгæ ма уæртæ Мосгаг Циборсæн
æлутон дæр. искæнун кодта. Никкосæрттæ кæнун кодта цалдæр
гали, цалдæр фуси, цалдæр уæри æма цалдæр дæркъи. Фæдз-
, дзурдта Дигоргоми дæснидæр хуæруйнаггæнгутæ, хуæздæр ке-
гъæретæ æма фæндурдзæгъдгутæмæ, фал Устурдигорæ æма
æ рæбунгъæути хумæтæг адæмæй ба косартгæнгутæ, сог-
43

фадгутæ, æфснайгутæ æма æндæр саукуститæгæнгутæй уаелдай.
неке æрхудта.
— Æз мæ «Изæдти» кувдмæ ихуæрст хæргути нæ хонун,.
— бафæдзæхста æ хонгутæн.
Цалдæр бони Смалий устур хæдзæрттæ а$ма парахат тургъи-
ти хъал адæм, берекет æма игъæлдзæгдзийнадæ æмбохæги-æм-
бухтонцæ. Ниуæзтæ — хуæрдæ, цийнæдзийнадæ ивулдæнцæ.
Фæндурæй цæгъдун, зарун, ходун, кафун æма хъæлæба кæнун
фиццаг бонæй фæстæмæ иссæнцæ æгæрон. Хорхи уæнгæ баниуаз-
гæй æма бахуæргæй, Смалий «изæдтæн» сæ еуæй-еутæ горенрæ-
бунтæ умдтонцæ, адæммæ æма кæрæдземæ лæгъуз æвзагæй
дзурдтонцæ, æгъдау-æфсарæ ихалдтонцæ. Сæ иннетæ гъæуи хæ-
дзæртти тохонатæ, тæхгæ цъеутæ, кæркитæ, бæлæутæ топпæй
гæрах кодтонцæ æма хæл-хæлæй худтæнцæ. Есге кизгæ, кенæ
есге киндзæ донмæ ку рацæуидæ, уæд имай дзæгъæлдзорæ код-
тонцæ. Сæ къæсдæнтæ снн нисанæн æхстонцæ. Сауæнгæ ма
сæ фæдбæл дæр пиббарцæ уиуонцæ.
Æртиккаг’ æма цуппæр.æймаг бон Устурдигори астæуккаг
гъæунги исаразтонцæ бæхти догъ æма хъабагъи æхст. Сæ болат-
цæфхат хъал бæхтæбæл, топпадзагъдгæнгæ ку исдогъ кæниуон-
цæ, уæд сæ сæрмæ ругæ æма хъуæцæ исбадидæ. Æнаггаг гæрæх-
тæ. I ьæр æма нæгæиадæм тарстæнцæ. Сæ сувæллæнттæ æндæмæ
нæбал уагътонцæ, сæ уæситæ, уæлитæ æма фустæ æскъæтти ба-
кодтонцæ. Зæронд лæгтæ нихæсмæ нæбал æндиудтонцæ æма кæ-
тибунтæмæ сæхе байстонцæ.
Еу афони нисанæн, гъæуи астæу ковæн мæсуги сæрбæл цй ус-
тур уорс дор æвæрд адтæй, адæм «Изæдти дор» ке худтонцæ, уой
æхсун райдæдтонцæ æма си цæфсгæ фæттæй къæрдтитæ хаудтæй.
Еци гъуддаг нæбал ниууодæнстæй еу уорсрехæ сæданздзуд
зæронд лæг. Сæ размæ рацудæй æма син гъæрæй загъта:
— Циуавæр айтæ, уæ Хуцауи хатирæй? Æгъдау æма уæмæ
æфсар иæйес, фал уæддæр тæрсгæ естæмæй фæккæнгæ!
Æ зæгътитæ ин еу къуар фегъуста æма сæ еу, бæх бауо-
рамгæй, гъæр исдзурдта:
— 1æрсунæй Хуцау багъæуай кæнæд, фал нæ кæмæй тæр-
сун кæнис? Кæд нæ дæхецæй тæрсун кæнис, уæд дæ лæгигъæдæ
æма дæхуæдæг!
, — Нур ци ’рлæудтæ аци зæрондмæ. Нийуадзæ, кенæдта ин
æ цæуи закъæ бæхсæрфæнæн ратондзæнæн, — исдзурдта еци
бæхгинмæ æндæр бæхгин æма сæ дууæ дæр идарддæр сæ бæхтæ
раскъардтонцæ. Зæронд дæр сæр.губурæй фæстæмæ кæтибунмæ
бацудæй, æдта ци кодтайдæ.
Гъæуи разагъддæр фæсевæдæй ка — Хæреси, ка — Силтану-
хъи будурти кустити адтæй, ка ба — æндæр рауæн. Гъæуи ма,
44

си ка адтæй, етæ ба сæ фурмæстæй бæргæ катайтæ кодтонцæ,
бæргæ сæ.маст ирадæй, бæргæ ОХалий тургъæмæ балæборунмæ
гъæппултæ кодтонцæ, фал сæ нифс нæ хастонцæ.
Уæдмæ кæцæйдæр фæззиндтæй аци гъæугкаг, мæгур лæги
фурт, фæтæнреу, бæгъатæр — Гæддзити Бибо^. Æ сау устур бæ-
хи болат цæфхæдтæй зæнхи гæппæлтæ æма дорти æрхъезтæ ис-
тæхиуонцæ, уæдта сæ зæлланг гъæр исигъусидæ. Бибо æ устур
сау цæститæи гъæуæйттæгæнгæ цудæй тургъитæ, хæдзæр-пæмæ
æма си æзмæлæг ку нæ уидта, дуæрттæ, къæрæзтæ æхгæдæй ку
уидта, уæд «а ци дессаг æй, мæ гъæубæл ци ’рцудæй», зæгъгæ
дес кодта Æ хæдзари тургъæмæ бахезгæй, Оæхæй рафестæг
æй, фал ин æ идонæ ба нæ исуагъта. Æ мадæ — Салуæн салан
равардта, уæдта имæ æ устур тар къох бадаргъ кодта, фал ин æ
зæронд къæсхуртæ мадæ æ саланбæл дзуапп нæ равардта, æ
къох дæр ин нæ райста. Къæсæр.и цæгиндзæбæл æ даргъ фудхуз
цонгæй æхе бакъолæ кодта, уотемæй æ разагъди фуртмæ мондаг
æма кæундзæстæй кастæй.
— Ци кæнис, мæ уарзон мадæ, салан дæр мин ку нæ дæдтис?
Æви дин мæ фæууиндæ уотæ гъулæг адтæй? — бафарста æ къох
фæстæмæ æ реумæ æрбалхъевгæй, Бибо.
, — Мади салани аккаг’æма мади уарзти фагæ фурт ку нæ уай-
сæ, бæргæ; мади зæрдидзаг рист, мади кади аккаг ку нæ уай-
сæ, бæргæ, — уæд уæддæр мæнгæ салан радтинæ, дæ къох
дæр дин æнæбариист ракæнинæ, фал дин мæнæ нур ба дæ не-
цæййаг æгаси бæсти дæ естæйаг мард ку фæууидтайнæ, уæд мин
рæууонæ уайдæ æма мæхе кæунæй бафсадинæ, — дзуапп ра-
вардта Салу æма æ зир-зиргæнгæ æнгулдзитæй æ цæстисугтæ
расæрфта.
— Ци кæнис? Ци нæбæл æрцудæй? Гъæу ци кæнуй? — мæст-
гун фарст бакодта Бибо нæуæгæй.
Салу, цума бæрзонд мæсугмæ кастæй, уойау æ фурти цæс-
гонмæ хæрдмæ искастæй æма загъта:
— Устурдигорæ устур бун ку бацæй. Устурдигори фурттæ бун-
тон нецæййаг ку иссæнцæ. Æфсар æма си кадæ ку нæОал ес. Дæ-
лæ нин Смали иæ зæнхитæ æхе ку бакодта. Нæ
лæгадæни æ дæлбарæ лæс^ъдзæрæнтæ, æ гъонгæстæ, æ фиййæут-
тæ, е ’скъæтсæрфгутæ, æ хумдзаутæ æма æ согдзаутæ ку искод-
та. Уæд ма нæбæл ци æрцæуа?!
Æ афицер фуртæн къуæрегувд искодта. Бонгинтæ æма цъул-
бертæ æрæмбурд кодта али рауæнтæй, фал Устурдигори адæмæй
ба неке æрхудта, изæдти кувдмæ, дан, ихуæрст хæргутæ нæ хо-
нун. Нур цалдæр бони гъæу сæ хъал бæхти къæхти буни æма сæ
топпадзагъдæй резуй æма нæтуй. Сауæнгæ ма нин уæртæ нæ
45

кувддони мæсуги сæрбæл’Идауæги уорс дор дæр нисанæн æхсун-
цæ. Кизгуттæ, киндзитæ, сувæллæнттæ æндæмæ цæун нæбал æн~
деунцæ. Дæлæ син нæ сæданздзуд зæронд лæг бауайдзæф кодта,.
фал имæ ’бавзистонцæ, дæ рехæ, дан, дин ратондзинан æма си
бæхсæрфæн искæндзинан. Ду дæр, мæ фурт — Устурдигорн
’фурт бæргæ дæ, фал нин цæй фурт дæ, ци дæ?!
Цалинмæ мадæ дзоргæ кодта, уæдмæ æ бæрзонд фæтæнус-
хъæ, уæйуги асæ фурт æ р.азмæ лæудтæй сæргубурæй. Цума æгас
хабæртти дæр фудгин е адтæй, уоййау. Мади али загъд дæр æй
цавта, цъæхснаг есæй бæгънæг бауæр цæвæгау. Æ фæтæн фуд-
хуз цæсгон уæд райваидæ, уæд фæссурх уидæ. Æ цубур сау ре-
хæ æма бæзгин бецъоти буни бæрæг адтæй эе дæндæгутæ кæрæ-
дземæ куд нилхъевæ-нилхъевæ кодта, е. Æ каст адтæй сау зæн-
хæмæ æдзинæг.
Мадæ дзурд ку фæцæй, уæд имæ Бибо хæстæг бацудæй, æ
арси дзæмбути асæ тар къохтæй ин æ усхъитæбæл фæлмæн æм-
бæлд æркодта, æ сæрæй ин æ реумæ æркувта, уæдта æхе раздах-
та æма æ къæдзæхи асæ уорстæрпих сау бæхмæ еци-еу гæпп
искодта. Бæх зæнхæй фесхъиудтæй, фиццаг æ фæстæгутæбæл
ислæудтæй, цъæхахст уаст никкодта, уæдта еци-еу сæррæт ракод-
та тургъæй æма гъæунгти, устур зелгæ бурдæнау, æ циргъ цæф-
хæттæй сикъиттæ, хуртæ æма ругæ хæрдмæ калгæй, нирраст æй
Смалий тургъæмæ. Адæм цæмæдесæй, сæ уæлиндзти билтæ æма
гъæунгæмæ уадæнцæ, æмбурдтæ кодтонцæ æма кæрæдземæн:
«Бибо Смалимæ фæццæуй, Бибо Смалимæ фæццæуй», зæгъгæ,
дзурдтонцæ.
Некæми æрлæугæй, Бибо æ бæх фæййаразта Смалий тургъæ-
мæ. Бæх бæрзонд сæкигъæдти сæрти басæррæт кодта, тургъи æ
фæстæгутæбæл ислæудтæй æма бабæй цъæхахст уаст никодта.
Бибо дæр берданкæ фелваста,.арвнæрæгау, гæрах ниййазæлдæй.
Смалий хæдзари тохона фæппурх æй æма æ пурхæнтæ тургъæ-
мæ æрæгъзалдæнцæ. Расуг, æфсес æмахъалзæрдæ бонгинтæ фæ-
ссах æнцæ. Сæ цийпæ, сæ зард, сæ фæндури цагъд, сæ лæф
син цума арв ниццавта, уойау фегуппæг æнцæ. Беретæ сæхе ри-
мæхсунмæ фæцæнцæ, иннетæ сах лæугæй, цæмæдес каст кодтон-
цæ. Еуæй-еутæ ба сæ тохæнгæрзтæ раскъафтонцæ. Фал уæдмæ
Смали тургъæмæ рауадæй, æ бæрзонд цъæх бухар ходæ фелваста
æма иуазгутæмæ дзоруй:
— Сабур-отæ, е Гæддзити Бибо æй. Маке маци кæнæд. Мæ-
^е уахтæ! Уой фæсте æхе Бибомæ раздахта æма имæ дзоруй:
— Бибо, хуæддзо иуазæг дæ, уойтемæй ба ма дæхе дарую
дæр ку нæ зонис!
46

— Смали, æз иуазæг дæр нæ дæн, уæдта хуæддзо дæр нæ дæн^
Мæхе дарунмæ ба æцæгæй дæр дæу дæсниæн нæ дæн. Æз дæн
мæ гъæу — Устурдигори. Мæнæ аци тургъæ æма хæдзæрттæ дæр
Устурдигори æнцæ, мæ гъæуггæгтæ — устурдигойрæгти къохтæй.
конд æнцæ. Дæлæ ци мийнасæ — берекет æстъйрфетæ æма цъи-
ретæ, етæ дæр Устурдигойрæгти хъиамæттæ æнцæ. Ду еци гъуд-
дæгтæ хуарз ку зонис, уæд мæ хуæддзо куд хонис? Устурдигори
хъиамæтгун, уæздан дзиллитæй уæддæр, еу дæ кувдмæ цæмæн-
нæ æрбахудтай, гормон. Цæмæ бандиудтай ду уони дæ ихуæрст
хæргутæ исхонун? Цæмæ пурхæн кæнун кæнис тогцъирти хъал
бæхти къæхтæй нæ гъæунгтæ æма Нихæси цæсгон? Цæмæн кæ-
нун кæнис топпадзагъди хай Устурдигори рæсугъд фарнæ æма
Устур æфсарæ? Гъо, æз ардæмæ æнæ хундæй æрбацудтæн, фал
ниуазун æма хуæрунмæ нæ! Æрбацудтæн лæгдзийнадæ æвзарун-
мæ. Кæд дæ иуазгутæ дæу хузæн губундзæлæ куитæ нæ ’нцæ,
уæд сæ хонун дæлæ - Фардæги фæзæмæ лæгигъæдæ æвзарунмæ!
— загъта Бибо æма Ирæфи билгæрæнттæ ци устур цъæх фæзæ
райтигъта æхе, уордæмæ рандæй.
Гъæуи адæм æ фæсте низмалдæнцæ. Ка Ирæфардæг, ка
Ирæфуордæг туппуртæбæл ислæудтæнцæ æма цæмæдесæй хиз-
тонцæ ци уодзæнæй, уой. Смалий иуазгутæй Бибой хæццæ лæги-
гъæдæ æвзарунмæ неке нифс кодта. Æ фурт — Бæтæг хæдзари
дзатмабæл æма тургъи æсхъиудтитæ æма тубудтитæ кодта, æ
ивад листæг къохтæ тилдта æма æвзиста Бибомæ, фал æ фæдбæл
Фардæги фæзæмæ цæун ба не ’ндиудта. Ку рацудайдæ, уæддæр,
фæр.анки нихмæ данкъацæуæгау, адтайдæ æ цуд.
Æрæгиау тургъæмæ рацудæй Донифарсаг бæрзонд, уæйуг-
арæзт, къæдзæфий Бахтангерий. Зундгонд адтæй е Дигоргоми
куд гъæздуги фурт, куд тухгин, бæгъатæр, хе ’нвæрсон, фæйнæг-
фарс лæг. Æ\ нихмæ неке æндиудта нæдæр дзорун, нæдæр, æ къох
исесун. Уарзун æма æй зæрдæй нимайуни бæсти æ дæлбартæ
кодтонцæ æрмæстдæр тæрсгæ. Инæйнон адтæй сауæнгæ æхе-
уонтæн дæр.
Е, тургъи астæу æ даргъ æставд къæхтæ хабæццæ ниррæсадз-
гæй, æ еу къохæй ронæбæл ауигъд хъæмабæл хуæстæй, иннемæй-
ба æхсæ тилдта æма гъæр дзурдта:
— Гæддзий-фурти фадуати иссерунмæ æз рагæй ку бæллун,
мæ маст имæ мæ зæрди уæзз^у уаргъæй рагæй ку хæссун... Æа
Кæсæгæй бæхæргъау тардтон фал мин сæ аци куййи фурт ба
Къæлæрдай коми лæгæй-лæгмæ байста æма ма мæ минкъийтæ-
бæл маргæ дæр кодта. Нур мæнæ ами бафхуардта нæ еугурей
дæр. Куд бандиудта е не ’хсæнмæ æрбацæун, куд æндеуй мах
хæццæ уæхæн æнахъæл миутæ кæнун! Æз цæун æ фæдбæл Фар-
47

дæги фæзæмæ. Гъæуама æз уомæн лæг фæууинун кæнон æма ин
е ’нæхснад сæри цар мæиæ уæ къæхти бунмæ ниггæлдзон!
Дзурд куддæр. фæцæй, уотæ æ уорс уадсор бæхбæл фæббадтæй
.æма Фардæги фæзæмæ ниммедæг æй.
Фардæги фæзи дууæ бæгъатæри, дууæ тухгини, дууæ æзнаги
фиццаг кæрæдземæй идард рандæнцæ. Уой фæсте, алке æ мед-
бунат цалдæр зилди æркодта. Сæ бæхтæ сæ фæстæгутæбæл ис-
лæугæй, цъæхахст уаст кодтонцæ. Сæ берданкитæ æхстæрвонг
исæргъувтонцæ. Уотемæй сæ кæрæдземæ сæхе р.аскъардтонцæ.
Адæм чсæмæ кастæнцæ алцрдиги, дес кодтонцæ æма тарстæнцæ.
Урдугмæ сæмæ æдзинæгкаст кодтонцæ хонсар æхма цæгати бæр-
зонд къæдзæхтæ дæр. Æрдзæ ниссабур а^й, думгæ дæр банцадæй,
е ’змæлдæй. Сауæнгæ ма æнахъæл Ирæф дæр е ’мбохгæ цуд
фæссабур.дæр кодта.
Бибо æма Бахтангерий, кæрæдземæ уайгай, берданкитæй æх-
сун райдадтонцæ. Уæд бацæунцæ хæстæг кæрæдземæ, уæд рай-
зол унцæ, уотемæй æхсунцæ, фал си еу инней не.’ргъæвуй. Фæт-
тæ сæмæ ку нæбал адтæй, уæд Бахтангерий фæгъгъæр кодта:
— Бибо! Топпи фат, кенæ дæ хъæмайæй ку рамарон, уæд
мин æхсидзгон уодзæнæй. Фал дæ лæгæй-лæгмæ, мæнæ мæ дууæ
къохемæй ку нискъудтæ кæнон, дæ сæри цар дин мæ къохтæй
ку растегъон, уæдта мæ уод бунтон æрцæрдзæнæй. Мæ маст ис-
сæудзæнæй. Æма цæй лæгæй-лæгмæ гъæбесæй рахуæцæн!
Бибо, неци исдзоргæй, æ бæх æруорæдта аша си æрхизтæй.
Бæхæй æрхизтæй Бахтангерий дæр æма æ тохæнгæрзтæ зæлдæ-
мæ рагæлста. Рагæлста сæ Бибо дæр.
Берæ нæбал ракæн-бакæнгæнгæй, кæрæдзебæл сæхе ниццав-
тонцæ æма мæлæтдзаг хуæст райдæдта. Тумбул къохæй, къæх-
тæй цавтонцæ, тудтонцæ кæрæдзей æма сæ тог калдæй. Еу ин-
ней рампурсидæ, уæдта бабæй исистионцæ нæуæгæй. Тудтонцæ
кæрæдзей дарæстæ æма син сæ гæппæлтæ фæйнердæмæ æнтъух-
тонцæ. Дзæвгарæ рæстæг фæццудæй еци карз тох, еу иннебæл
нæ уæлахез кодта, фал æрæгиау Бибо Бахтангерийæн æ еу къо-
хæй æ р.онæ, иннемæй е ’фцæкъуатæ ниййахæста, исиста æй бæр-
зонд, кеу-меутæй æй бахаста билæмæ æма æй лæвæрæни гæлст
бакодта æнахъæл Ирæфмæ.
Ирæф æй, цума еци лæвармæ устур æнгъæлдзау адтæй, уой-
йау, лæбурд æскъæфт ракодта. Æ устур тухгин уолæнти æй рам-
пулдта, æ цуд фæккарздæргæнгæй, æма ма æй æрмæстдæр дууæ
— æртæ р.ауæнеми февдесæ-февдесæ ракодта, уотемæй æй фæл-
ласта дæлæмæ, куцæй иссудæй, еци ’рдæмæ.
Смали æма æ иуазгутæ, уой фæууингæй, хуарзау нæбал ад-
тæнцæ, сæ уодти тас бацудæй, зудтонцæ, идарддæр ма ести ке
48

уодзæнæй, сæ кувд фудмæ ке раздахтæй, есге ма Бибой нйхмæуо-
тид.дзоргæ дæр ку искæна, уæд Устурдигори фæсевæд сæхе ке
нæбал бауорамдзæнæнцæ, уони æма уомæ гæсгæ сæ кувд фæп-
пурх æй. Иуазгутæй беретæ Бахтангериййи фæсте Ир.æфи бил-
гæрæнттæ рандæнцæ фæдеси. Иннетæ еугай-дугæйттæй лигъ-
дæнцæ сæ хæдзæрттæмæ. Райзадæй ма си æрмæстдæр ефстæгтæ.
Бибо с ’скъудтæ хъæббæлти æ бæхбæл дзоргъа цуд искодта
Устур днгори гъæуæнги устур Нихæси æрдæмæ, фал Смалий хæ-
дзари æррæстæ ку иссæй, уæдта æ бæх фездахта тургъæмæ.
Смали æма ма си ци ефстæгтæ адтæй, етæ фæттарстæнцæ,фал
сшг.Бибо загъта:
— Тæрсгæ мæнæй ма.кæнтæ. Æз фудгæнæг нæ дæн. ÆЬ фуд-
гæнгутæ æма фуддзийыæдтæн сæ сæттæг дæн. Уæртæ гиаур Сма-
ли, дæхуæдæг ме ’вдесæн, лæгдзийнадæ ’взаруни ке адтæн æма
ке фæууæлахез дæн, уомæн æма мин уой тухæн еу къумæли къо-
сидзаг исаггаг кæнæ!
— Ду бафхуардтай мæн дæр, ме 'уазгУти дæр. Мæрдтæмæ
рарвистай нæ хуæздæрти хуæздæри æма дин къумæли бæсти
цæфсгæ фат мæ хай! — р.агъæр кодта Смали æма Бибомæ дам-
баца фæддардта. Фал ин фехсун нæ бантæстæй. Кæцæйдæр фæц-
цудæй гæрах æма Смалий къохæй дамбаца фесхъиудтæй, æхецæн
неци уогæй. .
Бибо ралæдæрдтæй е ’рдуард Цæппой армицæф. Гæрах кæ-
цæй фæццудæй, еци ’рдæмæ фæккастæй æма берданкæ æ къохи,
уотемæй тегъæбæл лæугæй æма медбилходгæй Цæппой ку ра-
уидта, уæд е дæр медбилти фæлмæн байдзулдæй, уæдта загъта:
— Смали, адæми хъиамæттæй цæрун æма адæми æфхуæрун
гъæуама макæмæн тайонцæ. Дæуæн дæр нæ ниттайдзæнæнцæ.
Зудтон, ду мæнæн къумæли цунд ке нæ равардтайсæ, уой, фал
ди ракурдтон, цæмæй уой еугурæй дæр, уæдта дæхуæдæг дæр ба-
зудтайсæ, уой туххæн. Дамбацайæй мæ марунмæ ке гъавтай уо-
мæй ба ци дæ, уомæй æндæр ке нецибал исуодзæнæ, уой ’исбæ-
рæг кодтай!
Уой фæсте Бибо Смалий тургъæй рацудæй. Нихæсмæ иссу-
дæй, бæхæй æрхизтæй, æ идонæ ин е ’ставд бæрзæйбæл багæл-
ста æма æй сæхемæ исæскъæрдта. Æхуæдæг. Нихæси устур
тъæпæн дорбæл исбадтæй æма зæнхæмæ æдзинаг кастæй.
Нихæсмæ æмбурд кодтонцæ зæрондæй, сувæллонæй, силгой-
магæй, нæлгоймагæй еугур адæм дæр, æрмæст Устурдигорæ нæ
фал рæбуни гъæутæ: Къуссу, Одола æма Мосгæй дæр. Цубур
рæстæгмæ устур. Нихæси цæугæ дæр нæбал кодтонцæ фур бе-
рæй.
4 Зак. 575
49

•< Æнкъврд æма? сæргубурæй лæудтæнцæ; фæсевæд.- Зæрæндтæ;-
æма.сувæллæнттæ ’бадтæнцæ дортæбæл,/ æндзæлттæбæл чæма
сор.зæнхæбæл æндзæр. Кæд адæм адтæдщæ/æнæкæронберæ, уæд-г
дæр Нихæс уотæ сабур •'адтæй^æма есгæ исхуфт.æгасемæдæр
игъустæй. Ци уодзæнæй, уомæ -æнгъæлдзау- иигъгъос æй æрдзæ
дæр.’Æрмæстдæр ма рæуæг ирдгæсабур тилд бакæнидæ сидгой-
мæгти сæрбæттæнтæ æматæнæг \дарæси. , къабæзтæ.ÆнгЪæл-
дзаужаст æма игъуег кодтонцæ. ^Нихæсмæ бæрзонд мæсугтæ
æма’ къæдзæхтæ дæр Саггъазæнй уæлбилæ Адайхонхи сæра^й
Ни;<æсмæ фæлмæн каст кодта æмаадæми тавта ходгæ хор. дæр^
Æрæгиау, æ лæдзæгбæл æнцойнæгæигæй, адæми астæумæ
р%ацудæи уорсрехæ зæронд лæг —Дафа.. ; ’^ | - - • « ’ -- \ -
• • — ^Хуарз адæм,. нæ Устурдигори.коми. дзиллитæ,—райдæдта
дзорун Дафа, æ буйнаг ходæ æ уорс сæрæй æресгæй, —,фиццаг,и-
дæр, арфæ ракæнæн нæ бæгъатæр фурт Бибойæн. . . : \
— Арази, арази! гъæр кодтонцæ беретæ.
Æма Бйбой ракондтонцæ устур Нихæси астæумæ. Е æ дзилли-
ти астæу,- устур Нихæси æрлæудтæй нифси мæсугау. > Сæдæгай
цæститæ ймæ æдзииæгкастæнцæ;æма ’й фæлмæн рæвдудтойцæ^
Сæдæгай зæрдитæ ибæл цийнæ кодтонцæ æма ’й хъæбæр уарз-
тонцæ. Сæдæгай цæсгæнттæ имæ ирдæй идзулдæнцæ æма си сæ-
рустур адтæнцæ. Сæдæгай уодтæн нифс адтæй æма си нифс ис-
тонцæ. ., ,, ,
Минкъий .фæстæдæр æ размæ бацудæй гъæуи хестæр. Исо.
Исой фæсте уæздан æрлæудтæй, фур ’рæсугъдæйæрдæфæнтæ ка
кодт’а, уæхæн гургин, нарæг астæу, бæрзонд, саулагъз кизгæ, æ
къохти ковæн хъалац, уотемæй.
— Бибо, лæгигъæдгун лæгтæ циадæнмæ, ци муггагмæ, цп
гъæумæ нæ уа, стæ мæгур æнцæ. Устурдигори коми адæммæ ад-
тæй, есæма уодзæйæй бæгъатæртæ, зундгинтæ, ’тухгинтæ. Уо-
нæй нин дæ ду дæр. Æгас дзиллйти номæй дин арфæ кæнун, дæ
лæгдзийнадæ ивулæд! Нæ коми дзиллитæ дин кади ниуазæн —
дæ мадæ Салуй конд бæгæни дæдтунцæГ , /
Бибо кизги къохтæй бæгæний хъалац æ дууæ къохемæ рай-
ста. Исо æма æгасадæмæн æсæрæй ниллæг æркувта, уæдта,
æнæнеци’ исдзоргæй, бæгæни адгин ниуæзт бакодта æма’хъæлац
равардтакизгæмæ. ;-^ ■ • . * # , .
— Хуарз адæм, — идарддæр! дзурдта Дафа; — мах фидæй-
фуртмæ дæр æфхуæргæ некæд кодтан нæдæр, есге, нæдæр кæрæ-
’дзей. Некæд кодтан есге æфхуæрд уодæнсгæ дæр..Дæлбарæ дæр
'Цекæд адтан’нæдæр еу-иннемæн, нæдæр^— есгæмæн., Некæд ад-
тан.мах иДивд лæгдзийнадæй дæр, хъиамæтæй дæр, æгъдауæй
дæр, зундæй дæр. Некæд сайдтан неке, нæхе сайун дæр нæ уарз-
50

тап. Æмбарæ. æмдухæ’æм’а’ лимæнæй злк^Ддæр^аДтан цф ц’а’рд»
Нæуодæнстан æзнаггадæ иæхецæн дæр, есг^мадхд^р'%Æма гъæ-
уама ндарддæр дæр уа æрмæстдæр’ уотæ. Есге’ ни|Г^лдар",уа, мах
ба 1— æ дæлбар,æ.косгутæ, уомæн уæн нæййес^шфддæ]},! ’," ’ к
Фал мæнæ не ’хсæц, губупнезау, минкъ1шгай-М1П1къ1шгай нæ;
хед æма нæ тогæй ниййабузтæн Хъарабугъап’фурт æма п^ёбæл
бæхбадт ракодта. Нæ хуæздæр зæнхитæ нцн .ба/æта) æ доллбарæ
æма нæ æ косгутæ искодта. Нæ хъиам’æттæй нй/шулд^зй Ье есбон,
нæхе ба нин адæмбæл’дæр пæбал пимайуц, ’псхудга’ цæ лхуæрст
хæргутæ. Нæ кадæ æма’ нин не ’фсарæбæл ^рас^г ;Хъадти /бæхтц
къæхтæй хæтун кæнуй, топпадзагъди хай сæ фæккодта. Нæ зæ-'
рæндти рехтæ>тонун æма си бæхсæрфæнтæ кæнунæи нæмæ æв-
зедунцæ. Косгутæн син бæззæн, сæ кувдмæ До.нунмæ ба’— нæ.
Еци фудæнхитæн уодæнсæп нæйес! Абонæй, .фæст^мæ’ ’с’ин
кæрон пскæнæн! Тæрхон искæпæн Смалиæп^. / ’ ’ " ,' . ,
— Кутемæй æма циуавæр тæрхоп? гъæрæ’ц фарстонцæ ’бере-
тæ. ’ [ " У [
— Уотæ бакæнæп æма фæндæнттæ дæдтётæ/Алц фæн^онбæл
дæ;р дзордзинан æма еугур адæми цъухæй ци ’фæпдон рацæуа,
е уодзæиæй нæ тæрхон,'— дзуапп равардтаеу æидæр лæг.
— Мæнмæ фæпдон ес: Хъар.абугъай фурти рама’рæн!-— загъ-
та гъæрæй еу цæхæрцæстæ гæрзефтопг лæхъуæи, ае уиидæмæ
гæсгæ абæрег ка адтæй, уæхæн.
— Æнæраст гъуддагæп æнæраст фæрæзцæл исафæн нæнйсс.
Маруни миуæ, пæ гъæуй,* — загъта гъæуп æхсæндзурддзæугæ
зæронд уосæ Сахар. /
Адæм исарази æнпæ Сахари загъдбæл.
—- Басодзæн æй æд мулкитæ! — ппгъгъæр кодта еу’ ^рндæр,.
— Сугъдæ æнæзунд æй, фуд дæр содзун, х.уарз^ дæр.содзуй.
уорс, сау бор не ’взаруй. Ци фудгип æнцæ ыулкитæ, — загъта
бабæй Сахар æма бабæй адæм æ хæццæ исарази æпцæ. г ,
— Фæссорæп æп нæ’ гъæуæй,'— æрба^’æва’рдта кадаф æ
фæндон. ’ «
— Æ рандæ уп пс ’хсæнæй хуар.з уайдæ\ Хуæздæр хуарз мах
нæ гъæуй, фал нæмæ уой фæссорупи бартæ нæйсс, — загъта Са-
хар. ’ • , -. * ., 4
— Нæ мади хай, Сахар, мадта дæумæ гæсгæ, аци куйни фур-
тæн циуавæр тæрхон æп æ агкаг? — бафарста, æ.бупатæ^и исист-
гæй’, Бибо. Сахар зæпхæмæ æдзипæг пиккастæй, уæдта бауай-
дзæф кодта Бибойæн:'
— Бæгъатæр Бибо, уæздап лæхъуæн ург^сй, нпйпсрæг æма,
йс’хæссæг мадиЧсуй цæмæ нсхудтап? Смал’ии мадæ’ ннйиердта е
51

’хсирæй исхаста сугъдæгуод сувæллон, фал Смали ка иссæй, уо-
ми ба ма’дæ ци фудгин æй?
— Мади тухæй хатир. корун, Сахар, фал ку зæгъисæ, циуавæр
тæрхони агкаг æй гиаур Смали? — бафарста бабæй Бибо.
— Хъоди! Гиаур Смалибæл Устурдигори æмбурд комæй ник-
кæнæн адæмои карз хъоди! — хъæбæр гъæрæй загъта Сахар æма
еу минкъий рæстæг басабур æй, фал бабæй нæуæгæй райдæдта:
— Уæхæн хъоди æма имæ дзорæг куд нæбал дзора, цæуæг
куд нæбал цæуа, косæг куд нæбал коса. Ихуæрсти имæ куд неке-
бал коса, æ фонс ин фонси хæццæ куд некебал уадза, æ цийнæ
æма нин æ зин куд нецибал уонцæ, е ’рдæмæ кæсæг куд нæбал
уа. Смалий агкаг æй æрмæстдæр уæхæн тæрхон!
— Раст! Раст! Раст æма агкаг тæрхон! — æмгъæлæсæй дзурд-
тонцæ адæм æма еци фæндонбæл еугурæй дæр, сувæллонæй зæ-
ронди уæнгæ сæ къохтæ исдардтонцæ.
Еци карз тæрхони уæзæ Смали фиццаг дууæ бони нæ лæ-
лæдæрдтæй æма имæ ходæгау фæккастæй, фал æр.тиккаг, цуп-
пæрæймаг æма идарддæр иннæ бæнтти ба æ сæр разилдæй.
Æ фурт е ’мбæлтти хæццæ рандæй фæстæмæ æфсадмæ. Æ
хæдзари косгутæ æй ниууагътонцæ æма æ сæйгæ уоси хæццæ
райзадæй еунæгæй. Хуæруйнаггæнæг, гъогæрдоцæг син нæбал
адтæй. Æ хæстæгутæ дæр имæ хæстæг нæбал цудæнцæ. Æ фар-
статæбæл ин дзуапп, æ саланбæл ин салан некебал лæвæрдта.
Æ зæнхитæбæл косгутæ æма тиллæг гъæуайгæнгутæ сæ куст
ниууагътонцæ æма ин æ хумтæ, игуæрдæнтæ дзæгъæл фонс ху-
ардтонцæ, пурхæ кодтонцæ. Æ берæ фонс Хæреси, Гелисги,
К’ьуæрехмай æма æндæр рауæнти дзæгъæлæй байзадæнцæ. Хе-
?æг æ’ма син гæс нæбал адтæй. Берæгътæ сæ цагътонцæ, давгутæ
сæ давтонцæ. Иссæргой уогæй, Смали фæдесонау зилдæй æгас
Дигоргоми гъæутæбæл ихуæрститæагор, фал ин неке бакумдта,
«Устурдигори устур хъоди фехалун, Устурдигори рохс фарнæ
цъумур кæнун мæ бон нæй», зæгъгæ, ин алкедæр дзуапп лæвард-
та. Рамедæг æй будури гъæутæмæ дæр, фал æнæнецæмæй исæз-
дахтæй уордигги дæр.
Къуар бонемæ губунгин Смали ниггубур æй, æ нард сурх
цæсгон нинцъулдтæ ’й. Æ дæлдзæститæ ниррæсудæнцæ æма
^иссау æнцæ. Æ мулкуарзон геруз зæрдæ дзæгъæлтæ кæнун рай-
дæдта. Бунтон калд æркодтонцæ æ буйуантæ^ æ телеграмми
фæдбæл имæ æ фурт ци дзуапп исæрвиста, уой ку бакастæй,
уæд. Е имæ финста: «Нæхемæ цæуæн мин нæййес. Уадзгæ дæр
мае нæ кæнунцæ, уæдта æз уоми ци архайдзæнæн. Мæ афицери
на^бæл мæ ирæзун гъæуй». Еу æнкъард сæумæ Смали исефтигъ-
та бæхуæрдун. Æ сæйгæ уосæ æма ма си цидæр дзаумæттæ, да-
52

рæстæ, хуæруйнæгтæ ниввардта æма сæргубурæй Устурдигорæй
будурæрдæмæ рандæй. Устурдигори коми адæм, фæхстæ, къæ-
дзæхтæ æма гъист арв æ фæдбæл инæйнон каст кодтонцæ. Уæ-
дæй фæстæмæ Смали ардæмæ нæбал исæздахтæй.
ДУГЪУЗ
Дугъуз уæриккитæ давун ахур фæцæй. Бонæ резелидæ гъæуи
хæдзæртгæй еу цалдæребæл, естæй рæуæнтти тургъитæмæ^
скъæтрæбунтæмæ бацæуидæ æма исбæлвурд ’кæнидæ скъæттæ ци
рауæнти æнцæ, сæ дуæрттæ къуматæй æхгæд фæуунцæ æви нæ,
куд сæмæ бацæун æма си куд рацæун æдасдæр æй, уони. Æмбе-
сæхсæвæ ку исуидæ, уæдта сабургай æ гъуддæгтæ бакæнидæ: еу*
дууæ уæрикки æ тугурмæ исхæссидæ, уоми сæ багъуд кæнидæ
уæдта сæ фунхта æма цалдæргай бæнтти мийнасæ кодта. Уоте-
мæй е берæ уæриккитæ æрхуардта. Дууæ-æртæ уæрикки кземæй
нæ радавта, уæхæн хæдзарæ гъæуи æвæдзи нæбал адтæй. Гъуд-
дагмæ уотæ исдæсни æй æма ин раст цума Хуцауæй лæвæрд кур-
диадæ адтæй уæриккитæ давун, уоййау. Ке уæриккитæ фесæфи-
уонцæ, уони æлгъист æма хъæлæбабæл ба æхе ходæгæй бафсади-
дæ.
Фал алцæмæн дæр æма алкæмæн дæр кæрон ес: хуардзийна»
дæн — хуарз кæрон, фудæнхæн — фун кæрон.
Еу æнамонд кенæ, нивгун æхсæви Дугъуз сосæгкити-сосæгки-
ти балæстæй гъæуи тæгкæ карздæр, тухгиндæр æма гурумухъ-
дæр лæг — Дзухъай искъæтмæ. Искъæти дуар сабургай байгон
кодта, бацудæй медæмæ, дуар æ фæдбæл рахгæдта æнæстуфæй
ма рахизтæй. Фал куддæр дуарæй рандæбилæ æй, уотæ дууæх-
стон топпи дууæ цъухи æ цæсгони хуæдразмæ фæууидта. Топпн
дууæ цъухи, уæдта æ сæргъи Дзухъай фæууингæй, цума æй элект-
рон тухæ ниццавта, уоййау Дугъуз фесхъиудтæй æ метбунати,
æ иуæнгтæ нирризтæнцæ, æ голлагæ æрхаудтæй æма ледзунæр-
вонг фæцæй. Фал æй мабал фезмæлæ, кенæдта дæ куййи мард
кæнун», зæгъгæ, Дзухъай карз æма нидæн гъæртæ зæнхæбæл
æндзæр æр.бадун кодтонцæ. Зин зæгъæн æй^ци гъудитæ æма ци
фæндитæ зелдох кодтонцæ Дугъуз æма Дзухъай сæри мæгъзти
е, фал уæд Дугъузи бунати фестæ, зæгъгæ, уомæй ба Хуцау ме
’знаги дæр багъæуай кæнæд.
— Ци кæнгæ дин æй? Мæстгун фарст бакодта Дзухъа.
— Ма мæ фесафæ... Рамæ уадзæ... Ести хуæрзтæ дин фæу-
уодзæнæн, — асурт гъæлæсæй лигъстæ кодта Дугъуз.
53

%,.*~,??№.ЩФ ^Ф> засгъис?! Æма нур цалдæр бони дæ фæд-фæд
^о#*^Ж
тЩ$Щ^Щ}Щ уШ^хи^^л&Ш^^Щгб^ Цæм&й! дæ’ ку &рахæ6(->
соК уæАЧ%Щ^дзЩ9 ?!ДЦЙ%йа кзæ^æ^йм’æ^^д^’фус1 агорунй’ р’æу-
уони, нæ тургъй^’&^Й^ *кæ-
ститæ кодтай, уæд дæ балæдæрдтæн æма дæ нури уæнгæ искъæ-
ти аууон хизтон... Рауадзуни хабар мабал кæнæ, фал дæхецæн
дæхуæдæг истæрхон кæнæрд^ум:æстгунæй фарста æма дзурдта
Дзухъа.
— Рамæ уадзæ. Мæ фустæй дин еу, кенæ дууæ раддзæнæн...
^загъта^Дугъуз^æм&.кащи^
Дзухъагæ^æгиндзи1асæ^ъахæЙ1уотæшсцавта,'æма дууæ<метрæй
бæрцæ^батуддйей’^ойлфæстёжн Дзухъд?æ:устурьæма уæззау<къо-^
хаи ^:'-фц^бэеÆ^нйх*хустæй;Г]ргскъæтмæ'1 .æй.гбагæлста:1æмаг<дуар
æрæхгæдтаг{Æ^уаджпгдуарр;æбун еу;;фæйнæгбæл^исбадтæйæма
еу дзæягарæ’^ф’ацæувдæ^уæдта^
«ах-х,:гиаург;1гъа1ууон/берæгъ11. •Иобæр.æггдæ,;æви !нæ?;: Æрахæ:
стон дæ,т>æви?.нæ'?::::Фудгæнæпæк• абони.уа -->- исои *уа -уæддæрчæ
кæро^>'бæрæя|*сæнуй.>^ '’Н’О^ •'*"«•' г>".у.с/:> ^ткгггг^;/ г<:г „> > г- г
/Дзукъ’ай^уосæздатмайæй :еугур:хабæрттæ;дæр.:идта^ фал нæ-
дæр; турт^шмæ5чдуд>æй, шæдæрябд? дзоргæькодта: Æ/лæги; ахъæл
зудта^та^æхета’Оур дгфдтаь Ку/æрсæумæ >'й,:1гьæу ’ку; базмалдæй,
адæи':сэ$ турпадтагоæмангъæунгти-.рауагбауа ^кæнуа ку. райдæд-
тоицæ, уæд Дзухъа фестадæй, искъæти дуар байгон кодта æма
дзоруш"г[-';>' :•-''-' !гч;ор; п-гг г> • <-.:: :, \^"- г • *гг*//.;? ~ *; . ’ >
— Гъæуберæгъ,лафрнæжй' искгьæтæй ралæсæ^æидæм^, адæнг
ти размæГРал^естæГгДуг^'уз;стургъæмæ;æдта^ци кодтайдæ, æма
цалда^р^атта’/ли^ъстæй заг’ьта:; •[>>-: г---;\ --. г’гт;-, !'... . ,4', ч >-,
* — Даухъ^/корун’^ди^рауад^æ мæ^æма дæ цъухæй ци корай,
ё дин;уодзæнæ'й.Л-Гг;г -.л. '»* •■'■]} г. \у »,;• г^'%; *,:' ? -.-. \у- ;Л •
-гЛЦидæриддæр:дип. зæгъон/;уони дзæбæхæй ^кугæнхæст.кæ-
най^уæдтд^’р’ауадвдзæнæн^ку’нæруæдта* топпи^фат дæ хай.,,—,
гъæрæй'14н;цамдæр1кнтта^ ба-
лæд&’рдтæй /аема^раждзун;равзурста;»; фал лт-гдзæгъæли; Дзухъа
шгдуу&#<*тбиемаймг& къæхти’.бунмæ’еу;æхст фæккодта.’/Гоппитæ-,
рах æ^^гъæу.бæштниййазæлдæй, фатб&зæнхæйгæпцæлтæ исрæ-
дувта.’Вæрæиадтæй Дугъз ма<еунæг: ампъез// ку.ракодтайдæ,
у&Д’Д.уггаггфатгуой ке; адтайдæ,ге æма?уомæ> гæсгæСнæбал фез-;
^аЛДайй: Таппи 1гæрагх^æ синхæпттæ? æмаæгас тъæу дæр. низм'алг<
дæнц^’æма^к’’æрæдземæш’али^ хузи’ хæлæф> г хабæрттæ гæнгæйу
Дзухъаети тургъæ ’рдæмæ уадæнцæ/ УæдмæХДзух^а" Дугъузи
бæрзæй’бæЛ-^сæ файтаГ ’къæ^æй бёеститæй; æра^агъ’та дууæ уæ-
рнгкй {æ1^а1æ?1гуотём'æиæ тургъæй гъæунгæмæ ратардта. Ци зин
54
}

лæдæрæн, ма адтаэй^а^др, Адæм базудтонцæ æма^уид^онцæ^сæ
уæдртæтсин ка/ддвта,æмалхуардта,-уой æмк æ фæсте т^у^ту:' кр^-
тонЦэ^.гДзухъа[дæр ,ма (ае дууæхстонæй,арвмæ ,еу! гæр’ах; фæккр^-
та^уæдтКнидо ’ ,/"/,., !/»•/. ; <!;• /,'Го/
.^^Йгъосис, Дугъуз! Иср.ни^уæнгæ ^ин.рæстæг.æма аци гъæ-
у|1;,куд((нæбаД ,угаи, уотæ’ бакæнæ, .Рандæур кумæда?;фæндуи,;
уррдæмæ., ^срнæй ^фæстæмæ/ма. дæ ^ми ’ку ’ фæууинон,' ,уæд-. дæ
хæццæдзрр^зæнæй(|мæнæ мæ дуу.æкст^и( , \.-/'/;/ " " , ’ //. ,'.!
Æцæгæй дæр Дуг>^уз7дуггаг сæумæ11'фæстæмæ\аци хъæуи^ке-’
кæдоал’ адтæй. ’ '• Л*>-; «/ , \ .' .-, -V', ’ '".-, /'\'\ '".Л"/;'
:;,..''■ '„';: V - '",..< ;борой : /]\ "! ,1; /'"",;,
, , Радзурд сувæллæнттæн ,
Баерзрнд, лигъз бауæр, устур сиугин, , (сæгъæ Брррй, гъæуи
сæпътæ æма фусти æхсæнуæлдай бæрæг дардта. А хузæ бор ке
адтæй, уомæ ^æсгæ æй хонгæ.дæр кодтонцæ, Борой. Ёу< анз ин
уидæ еу, инн’æ анз ба дууæ дæркъи æма,сæ,фагæ æхсирæй уай-
тагъддæр раустуртæ ’кæнидæ. Гъæуи цæргутæй æй ка фæууини-
дæ, е æ меднимæр «ци рæсугъд сæгъæ æй», зæгъгææнæрагъуди-
гæнгæнæ;фæууидаё> ,
1 Еу>уалдзигон изæр Борой хуæнхтæ æма гъæдрæбунтæ хезу-
нæй не; ’рцудæй хæдзармæ. Бийнонтæ æма сæ синхонтæ катай
кодтонцæ æма æй али рауæнти агурдтонцæ-, фал — некæми, не-
ци. Бийнонти фидæ — Биса æхсæвæ-бонмæ нæ ниххустæй.- Уæд
су тегъæмæ фæццæуидæ æма уордиггæй фæгъгъæр кæнидæ, уæд
иннæ тегъæй базонун кæнидæ æ бæзгин хъурихатт, цæмæй бе-
рæгъти тæрсун кодтайдæ æма сæгъæ ма бахуардтайонцæ.
■ Агурдтонцæ æй дугкаг æма æртиккаг’бон дæр,- фал æй, куд
фæззæгъунцæ, уотæ.— Хуцау æхемæ нсæскъафта. Еске, кенæ
ибæл ёстæй бæлах æрцудæй, зæгъгæ, банимадтонцæ бийнонтæ,
фал æнгъæл алкæд æцæг нæ рауайуй.
Бййнонтæ æма синхонти цийнæн кæрон пæбал адтæй цуппæ-
рæймаг бон Борой æд дæркъæ К/ьозæрдози ку разиндтæй, уæд:
Уоми æй хезгæ фæууйдтонцæ ’цауæйнæнттæ æма етæ фæххабар
кодтонцæ Бисамæ. Бороймæ Бисай бийноптæ æма синхонти лæп-
потæ цийнæгæнгæ исмедæг æнцæ, æ дæркъæ ин æрахæстонцæ
æма æй имонау хаст æркодтонцæ сæ хæдзарæмæ. Сæ фæдбæл,
мур-мургæнгæ, æрцудæй Борой дæр. Дæркъи сæнт-сау гъун-
тæ æрдæфæнтæ кодтонцæ. Æ тæрних æма къæдзелæ ба адтæнцæ
55

уорс-уорсид. Сæнт уорс адтæнцæ æ раззаг къæхтæ дæр сæ дзи-
гинатæй дæлæмæ. А рæсугъддзийнадæмæ ин кæсунæй не ’фса-
стонцæ. Цалдæр бони сæгъæ æма дæркъæ хизтæнцæ^ дзæхæрай
арæнтæбæл. Уой фæсте сæ иннæ сæгътæ æма фусти хæццæ рас-
къардтонцæ хезæнтæмæ æма дууæ бони дзæбæх фæххизтæнцæ.
Изæрæй афонæбæл цудæнцæ хæдзарæмæ. Фал æртиккаг бон саеу-
мæй Борой фертæстæй дзогæй æма е ’ррæстæ исмедæг æй Къо-
зæрдозæмæ. Зин зæгъæн æй Борой цæмæ фертæстæй гъæуи фус-
фонсæй, ци æй иссайдта Къозæрдозæмæ. Æвæццæгæн, рагæнт-
ти загъдау, фидбилизи надбæл муд конд фæууй.
Къозæрдози Борой мондагæй тудта æма хуардта ниллæг бæр-
зæ, æхсæрæ æма æндæр бæлæсти сифтæ æма къомбохтæ, хуардта
къозбæлæсти фæлмæн хехтæ. Адгинæй тудта доррæбунтæ цл
цъæх кæрдæгутæ райрæзтæй, уони. Рахезидæ, рахуæридæ, уæдта
æ дæркъæмæ фæккæсидæ æма ймæ бамурмур кæнидæ. Дæркъæ
имæ цæрдæг æрбауаидæ, æхсир радæидæ, уæдта фæстæмæ цъ^ех
зæлдæбæл ратъæбæртт кæнидæ. Хъæлбестгæнгæ бауаидæ, дор-
тæмæ исгæппитæ кæнидæ, æ бæрзæй бæрзонд ниргъувгæй æма
низзулунтæгæнгæй. Сауæнгæ ма гæлæботæ расор-басор кæнун
дæр исагаидæ. Ефстагмæ истонидæ кæрдæгутæ дæр æма, сæ, æ
циргъ дæндæгутæй къæс-къæсгæнгæ, рахуæридæ.
’ Халæнттæ, цъахтæ, кенæ цъеусортæ æ сæрти ку ратæхиуон-
цæ, кенæ бæлæстæй ку ниууасиуонцæ уæдта-еу фæттæрсидæ æма
зæлдæбæл æнгон æхе фæддæлгоммæ кæнидæ. Æгæр ку райзол
уидæ, уæд имæ æ мадæ фæлмæн бауасидæ, гъома, æгæр еуварс
ма цо, зæгъгæ. Гъе, уотæ цъæх æрдози хори гъармæ æвзонг,
хъалзæрдæ дæркъæ æнæмæтæй гъаста. Фал син еци рæсугъд
æма адгин цард берæ нæ рахаста.
Се ’намондæн къозбæлæсти уæлбилæ къæдзæхи сæрæй рака-
стæй берæгъ æма сæ æруидта. Е дзæвгарæ рæстæг лæмбунæг
фæгъгъæуай кодта æма ку балæдæрдтæй адæймаг сæ хæццæ нæй-
йес, æрдозæмæ хæстæг æзмæлæг дæр неке ес, уæд аууæнттæ-ау-
уæнгтæ, æрдозмæ гъузун райдæдта. Цæйбæрцæ фæгъгъузтæй,.
кай зонуй, фал æрбахъæрттæй æрдози кæронмæ æма еу срæтæн
цихцили къотæраууои æ губунб’æл æрбадтæй. Æ цæститæ фур
æдзинæгæй фæлкъуæргæ нæбал кодтонцæ, сурх-сурхид ин тогæй
байдзаг æнцæ. Æ гъостæ æма æ фий ницциргъ æнцæ размæ,
сæуæнгæ ма уолæфгæ дæр дзæбæх нæбал кодта. Æ гъæлæс уæд
фæххæлеу кæнидæ, — æ циргъ устур дæндæгутæ уорс-уорсид
ферттевиуонцæ, уæд æй нингон кæнидæ æма æ сæтæ, уорс хæлт-
тау, æруаидæ зæнхæмæ.
Æрдозæ фудæнхæ æрцæуии размæ ниссабур æй. Нигъгъос
æнцæ бæлæстæ æма къæдзæхтæ. Устур дортæ, цума сæ дустæй
56

сæ цæсгæнттæ нихгæдтонцæ, уоййау къадоти аууон ниццæнцæ..
Æрмæст ма еу халон еу бæласæй иннæ бæласæмæ ратæх-батæх.
кодта æма фæдесон уаст кодта. Берæгъ имæ æ фур сахæй кæсгæ
дæр нæ кодта, уæдта ин æ гъæр нецæмæ дардта, фал Борой тас
балæдæрдтæй. Æ хезун ниууагъта æма, фæйнердæмæ ракæс-ба-
кæскæнгæй, дæркъæмæ бауасæ-бауасæ кодта. Раледзунæрвонгæй
дууæ-æртæ гæппи дæр бæргæ ракодта, фал дæркъæ æ фæдбæл
нæ цудæй. Еци усми цихцилий къадотæ низмалдæнцæ, сæ сæрти
еци-еу сæррæт ракодта берæгъ æма дæркъæбæл æхе ниццавта.-
Баргæ дæргъвæтин уаст никкодта дæркъæ, æ мадæ æма ма рохс
дуйнемæ бæргæ сидтæй æнхусмæ, æ сау, рæсугъд цæститæй ма
ирд арв æма цъæх бæлæстæмæ æдзинæг каст бæргæ никкодта,,
фал ратар æнцæ æма си нецибал фæууидта. Тогдзух берæгъи
æгъатир дзæмбутæ æй зæнхæмæ нилхъивтонцæ, æ циргъ дæн-
дæгутæ æ фæлмæн хъури арф р.ахастæнцæ æма нецибал балæ-
дæрдтæй. Уой уингæй цъæхахст кодта халон, тарст уаст кодтон-
цæ иннæ мæргътæ дæр, сауæнгæ ма бæлæсти къадотæ дæр риз-
тæнцæ. Хуцау, æвæццæгæн, нæ фæууидта аци цау, æндæр берæ-
гъи дзухъмард фæккодтайдæ.
Борой фиццаг ледзунбæл фæцæй, фал ин æ дæркъæ берæгъ ке
райахæста, уой ку балæдæрдтæй, уæдта фæффæстæмæ æй. Æр-
деуагæ уаст никкодта æма, æ сиутæ нирразмæгæнгæй, берæгъмæ
æвзиста. Берæгъ дæркъи зудæ æууилд кодта, фал бæрæг адтæй
нуртæккæ сæгъæбæл дæр æхе ке ниццæвдзæнæй æма уой дæр
ке равгæрддзæнæй. Еци рæстæги хъæбæр хæстæгæй гъæддзаути
дзубанди исигъустæй æма берæгъ, дæркъи мард æ гъæлæси рас-
къæфгæй, къозбунти фæллигъдæй. Æ фæсте ма дзæвгарæ бауа-
дæй Борой дæр.
Гъæддзаутæ уоии рауингæй, гъуддаг балæдæрдтæнцæ, гъæр
исистонцæ, берæгъи дæр ма басурдтонцæ, фал — дзæгъæли. Æра-
хæстонцæ Боройи, гъæумæ æй æрластонцæ æма хабæрттæ ра-
дзурдтонцæ.
Бийнонти зæрдæ дæркъæбæл бæргæ ристæй, бæргæ хъонц код-
тонцæ, фал ма сæ бон ци адтæй. Сувæллæнттæ ба ма кæугæ дæр
фæккодтонцæ.
Иннæ бон сæумæ Боройи куддæр хезунмæ раскъардтонцæ,
уотæ еци-еу раст фæцæй Къозæрдозæмæ. Æрдозæмæ ку ба-
хъæрдтæй, уæд къæдзæхæрдæмæ уасæги-уаста. Биса æ фæдбæл
æрбацудæй, æ сиутæбæл ин бæндæн бафтудта æма æй фæстæ-
мæ сæ хæдзарæмæ æрласта. Æндæмæ æй нæбал рауагъта, бастæйг
æй дардта сæ дзæхæрай арæнбæл.
Цалдæр боней фæсте, кæд феронх æй æ дæркъæ, кæд иссу-
дæй æ рист, зæгъгæ, нæуæгæй рауагътоицæ фустæ-сæгъти
57

хреццæ хезунмæ, .фал. бабаей еци:еу лигъд фæккодта Кързæрдо-
з,æмæ>æма уЖста дъæдзæхæ^дæмæ^ цум’а гъарæнгæ^'æма аел^ъет-
гæ кодта,'уойиау.' 'г"' /,'. ’/;/ '/'*'Д \' ’/ ’" *'** "• \ ’’ ’ ( г/;.'4
Æ’фæ’ст’е’бабæй’рандæй Биса дæр аема бабаей’æй сæхемæ эер’-
ласта,/Уой .адæбæ^ æй æндæмае нæбал уагътонцæ.' Бастæи'’Щ
дардтбн’цæУкæрдæгутææма ’йн аенДаер’хуæруйнæгтæ лæвйрдто’й-
ц^пфал;Боррй хуаёргæ нйбал кодта1;'Æ хуаеруйнæгтæй æ фæллад’
æма^æтъæЛ цæстйтæ,еуварсмæгр,азелйдæ.;Еу ц’алдæр бонёй’фæ5-
сте.уотемæй гъ’аеуамæ: нйммардайдæ.;; \| 1 ; : ’* 1 ’ ’ ':' ’ {
Хабар æгас гъæуи цæргутæ дæр базудтонцæ æма’уонй зæрдæ
дæр рлстæи. Еу изæрБисамæ æрбацудæй æ гъæуггаг. цауæйнон
Тæтæри. Дзæвгарæ фæдздзу<бандр1тае:к'одтонцæ, фæйнæ арахъи
дæр баниуазтрнцæ, уæдтк Тæтæри4агъта:,' / /
— ’Бйса'1 тухсгæ ма кæнæ. Гъуддаг’мæ барæ бауадзæ. Боррой-
йи рист цæмæй иссæуа,'æ м’аст’йд цæмæй райсæн, ’ уой хуасаё
мæн къохи æй; Ёци’берæпэ еци къаёдзæхрæбун рагаей бадуй. Бе-
рæ фидбилизтæ иссаразта е фонсæн; Берæтæрегъæдтæ федун æй
гъæуи. Тæгкæ исон рауадзæ Боройи. Æз’уой рист æма маст еци
берæгъæй исессæнæн.' • ,
Исæрази æй Биса æма.сæумæ Боройи ра’уагъта. Е, нскæми
.æрлæугæй, фæллад æма тухцуд фæккодта Къозæрдозæмæ. Æр-
.дози уæд еу æрдæмæ ’фæццæуидæ; уæдта иннæ ’рдæмæ, уотемæй
къæдзæхæрдæмæ^ уаста æма æ цæстисугтæ калдта. Изæрæрдæ-
мæ’ниффæлл’ад æй æма’уæд исбадидæ, уæд фест’идæ. Уасгæ дæр
ма кодта ефстагмæ, асæстхъурæй.
• Бераегъ хорæфтуйæнти уæнгæ æхе некуцæй æвдиста. Кастæй,
гъæуай кодта къæдзæхи тегъæбæл пйхсаууонæй. Сæгъи хæццæ
неке ес, хæстæг рауæн дæр адæймаг цæййес, зæгъгæ ку баууæнд:
тæй, æрмæстдæр уæд, тагъдгомау, æрдозæмæ хæстæг æргъузтæй.
Арбагъузтæй бабæй еди цихцилий пихси аууонмæ æма æхе сæ-
гъæбæл ниццæвунмæ æрцæттæ кодта.
Æрдози хуæд рæбун еу устур къозæ бæласæн æ дууæ æставд
цоигей æхсæн бадтæй цæуæйнон-Тæтæри. Е д’зæбæх уидта Бо-
ройи дæр, берæгъи дæр. Уидта цихцилий.аууон, берæгъ æхе куд
æррæсан кодта, нуртæкки сæгъæмæ æхе ке рагæлдздзæнæй, уой,
Иимад ин адтæй цихцилийæй сæгъи уæнгæ еу æртин метрей бæр-
цæ ке ес, е дæр. Æ,ма еци идарддзæгмæ æ фæндзæхстон тошш
кæсæнæй кастæй, æ æлхъевæнбæл ин амонæн æнгулдзæ æнгон
даргæй. * : ’^
1 Еци минут берæгъ дæр гæппæрвонг ниссабур æй, сæгъæ дæр,
фæлладæй ниссабур аей, цауæйнон дæр æхстæрвонг ниссабур æй,
,æрдзæ дæр æрдози ниссабур æй. Æрмæстдæр, ма изæйрон ирдгæ
58

бæлæсти цъæх сифтæ сабургай тилдта, уæдта ма цъеути уаст
бæрзонд бæл-æсти къадотæй райгъусидæ.
Уæлæнги берæгъ цихцилий аууонæй æхе фехста æма сæгъæ-
мæ, æ гъæлæс ниххæлеугæнгæй, æ циргъ дæндæгутæ хуæцунæр-
во1(т;ни|Ъ\аразгæй;гдирра№;æй: Фалфæццудæй гæрах. Топпн
гъæрæй нийазæлдæй ком^Æ дудзи гъæр еу хонхæй иниемæ
тахтæй æма нæуæгæй игъустæй къозæрдозæмæ. Цæфсгæ фат
тахтæй æма давта дæркъи^/гæрегъæд, Боройи маст, берæ сирд-
тæ, фонси тæрсгъæд, уæдта^ХуцауиЧæрхон æма тогдзух берæ-
гъи бæрзæйбæл исæмбалдæй. Æгъатирæй ин æй фæппурхæ код-
та, æ сæр .æ буни фæцæй/æма’сæгъи рæбунмæ куреси зи’лд ба-
кодта. Сæгъæмæ ма, æ^сурх^дзангъир^ цæ’стйтæй еу каст бакод-
та, уæдта ин сæ уорсйтæ мæрдондзинд'й
Борой берæгъæй дæр нæ фæттарстæй, тбппи гæрахæй дæр нæ
фæттарстæй.Æ бæрзæйи^гъунтæ-нихъхъел æнцæ, æ сиутæ цæву-
иæрвонг ниййаразт’а,' уртемæй ’бсрæгт^й мардиуæлгъос лæудтæй,
Цæуæйнон .бæласйй ку æрхизтæй æма,сæмæ хæстæг ку бацудæй,
уæд-берæгъи мард цалдæр цæфи никкодта æ.сиутæй.
Цæуæйнон дæр сабургай берæгъимардмæ’ бацудæй, æ цулу-
хъæй ин æ къембур базм’æлуп кодта,'уæдта;!цума сæгъæн дзурд-
та, уоййау загъта: — ’. "; ']\ ’ ^’’ !'/' .*'-
— Берæ тæрегъæдтæ дардта аци тогдзух, берæ зиантæ æр-
хаста фонсæн’æматъæдихирдтæшæма сæ мæнæ бафиста.
Уой фæсте мæнкъий уод’дæр бацудæй, еу бунгардбæл исбад-
тæй æма тамаку исдумдта. ’ ’ '// ’ \' ’
Уалинмæ гъæуæй,' топпи гæрах фегъосгæй, Биса æма ма еу
цалдæр лæп’пой рахъæрдтæнцæ. Берæгъи мард ку фæууидтонцæ,
уæд бацийнæ кодтонцæ.Тæтæрий рафæрсæ-бафæрсæ ракодтон-
цæ æма снн .е дæр хабæрттæ радзурдта. Уой’фæсте берæгъи мард,
æ къæхтæй бæхъæбæл ауигъдæй, æрхастонцæ гъæумæ. Сæ фæ-
сте æрцудæй Бороц дæр æма уæдæй фæстæмæ Къозæрдозæмæ
хæстæгдæр некæдбал бацудæй.
5 /V
\/

ЛАЛЛ/\А/^>ЛЛмМЛЛЛЛЛ/^\ЛЛ/^^
САГЪÆС
Иæ гуылы бын алчи æндзары,
Нæ кæны иу иннæйы мæт.
Нымудзынц æмгæрттæ æмгары,
Кæрæдзиуыл калыяц сæ сæт.
Кæнынц та хынджылæггаг цардæй,
Нæ абон нæ ивгъуыдау — цъыф.
Æппæлынц нæртонау мæнгардæй,
Ыскадджын и фаджысы куыф.
Цы нæ бæззыд сисынмæ зæххæй,
Уый балæууыд къæдзæхы сæр.
Кæй базыдтой адæм æдзæххæй,
Уый систа цъæхахст æмæ хъæр.
Кæй нæ бафарст иу хатт дæр зондæй;
Кæй хъæлæсы бар уыди ист,
Уый ракасти хохы бæрзондæй,
Дæлæуæз ма баззад йæ фист.
Кæмæн хъуысти дардмæ йæ фыдгой,
йæ рихи кæмæн уыди даст,
Цæрæнбонты «ницы» кæй хуыдтой,
Уый алцы дæр аци æваст.
Пехуымпарты хонынц æвдиутæ,
Æвдцуæн пехуымлар — йæ ном.
Хæрæм мах кæд абон нæ хъиутæ,
Кæрæдзи хæрдзыстæм уæд сом.
Фыдбон ныл ныккодта, фыдрæстæг,
Æрцыд ныл хæйрæджы æлгъыст...
Мæ кæстæр цы уыдзæн мæ фæстæ —
Мæ зæрдæйæн ууыл у йæ рыст.
1991 азы 24 сентябрь.
МÆ КÆСТÆРÆН
Мæ ныхæстыл нæ хъæуы дис,
Фæлтау сæ риуы арф нывæр:
Кæд дын æрдхæрдтæ бирæ ис,
Дæ тых уыдзæни уæд дывæр.
60

-Æргом зæгъон мæ хъуыды, цæй,
Кæннод зыя хæссæн у йæ уаргъ:
Кæд дын, мыййаг, æрдхæрдтæ нæй.
Уæд ды — æнæбазырæй маргъ.
1991 азы 17-18 июль.
Фыд, фыды фыд, мады фыд, фыды мад
Æз нæ зонын. Уый цæуы куыд
нымад?
Цал æрдæм дæн иунæг удæй сидзæр?
Райсомæй фыддæр уыдзæн мæ изæр?
.Æви нæй фыдсагъæстæн æфсон?
Тар æхсæвæй райгуырдзæни бон?
1991 азы 5 июль.
ивылд дон
I
Ивылд дон ызмæст у, куырм,
Нал ныууадзы иу ран хъуым,
Ахæссы йæ сæрыл бæстæ,
Найгондау вæййы йæ фæстæ,
Суанг йæхи фæндагыл дæр
.Комдзог рацæуы сæлхæр.
II
Лæгæрдыс, абухыс, лæбурыс,
Дæ уылæнтæ — куырæйттæ-дурысс,
Кæнынц къуырма дæ хъæрмæ
хъустæ,
Цъæх бæлæстæ фæлдахыс, хустæ,
Æгъдæуттæ нал æмбарыс, бæрц,
Цыма дæ не сфæлдыста æрдз.
III
Фæцыдæр сакъадахы фæд,
Æрбайсæфтысты фæрвытæ.
Ызнон дæр ма кæм уыди хъæд,
Уым февзæрди дзыхъхъ-æрфытæ.
IV
Кæмдæр дын бадардæуыд сæн,
Нæ кæныс дзæгъæлы сæррæтт...
Дæхи куы нал æмбарыс, уæд
Куыд бамбардзынæ мæн?
61

Дурыл нал ныууаг’зьта дург
Сур кæм уыд, уьш нал у сур.
г Иемæ алкæйы дæр хоныг
Хусты нæ, æрмæстдæр доны.
VI
Чй кæны æм дзæгъд æррайæн,
Нæу уый зондджын лæг, зæгъын æй..,
- Æз лæууьшæй дæр фæллайын,
; Ды нæ фæллайыс тæхынæй.'
’ Æлыгæй дæ’сахуырста чидæр кæмдæр,
Дæ хъæлæс дын аивд, кæсы мæм
. г , - \ . * < к æндæр.
Дæ фæндагæй -^иипæрд кæмдæрты
æгæр,
Цы ран уыд тæгæрджын,
уьш нал и тæгæр.
Кæмæ хъуыст дæ зарæг,
уый нал кæны цин,
Æмбалы бæсты йын ды
басгуыхтæ зин-
Цымæ та дæ гаччы -
ысбаддзынæкæд, —
Кæнын ууыл сагъæс
мæхинымæр, мæт.
1991 азы 17-18, 25-28, 29 июиь,
2; 14 йюль.
ÆИАХУЫР.МÆЛÆТ
Ис мæ сæрмæ зæхх,
Арвы цъæх мæ быны —
Ахæм дзы бæллæх
Никуьша/рцыд фыны.
Дуи дунейыл лæг .
Нал ис мæн æмбарæг.
Хурх æлвасæг цæг
Райста къухмæ марæг.
Хъæркæньщ: «Фæдис!»
Цæстæй <<сидын» хурмæ,
Фæлæ мынмæ рис
Уый иæ дары мурмæ.
62

Гуыпп фæцыд, гæрах —
Чидæр фехста топпæй.
Фёстъæлфыдтæн: «Ахх!..»
Акалд^мæхид късппæй:V :
Амардтæн, цæмæй ’
Райгас уон фæстæмæ.
" Æз, мæлæт, гдæу æй —
Буц уæдæй фæстæмæ. -
^ 1982 — 1984 азтæ.
ÆРÆДЖИГАУЫ УАРЗОНДЗИНАД
Дæуæй мын нæй фæхицæн,
?Лæ уарзтæн та —* фæуæн.
Тæрсын дæуæй мæхицæн,
Мæхицæй та — дæуæн.
Дæ дыууæ цæсты — хуртæ,
Цæхæркалгæ тæмæн.
Дæ дыууæ цæсты — фурдтæ,
Фæдæлдон кодтой мæн.
Сæ рухсæй ачынд риумæ
Налхъуыт фæрдгуытæй фæд.
Тæхуды, ууыл иумæ
Дыууæрдæм тын нывæид.
Уæд дунс фестид аргъау,
Æрттизид куыд зæрии,
Ыстæхщ арвжс маргъау
Рæуоазырхыл гсæ цин,
Фæлæ тæрсын мæ карæй,
Ыстæй дæ карæй тынг...
Куыд хуыссын кæнон берæй
Мæ бæллицты сырх зынг?!
Нæма мыл кæнынц азтæ
Сæ бæрд, еæ уаргъæй уæз,
Мæ буц сæшты зыд хъазтæн
Иæ дугъгæнæн -г цъæх фæз...
Нæ дыууæйæн фæхицæи
Уæлæуыл нæй уæвæн,
Уæддæр тæрсьы мæхицæн,
Уæддæр тæрсьш дæуæн. *
1985 азы 2 январь.
'63

ХУРДЫХ
Æнхъæлдтон æз, мæрдон фынæй
Мæ риуы баци раджы уарзт,
Фæлæ йыл рауагьтай ды зæй
Бæллицтæй — фехъал и æваст.
Тæккæ цыргъдæр фаты бырынкъ
Иæ хъус æм зæрдæсæр ныссагъд.
Уд фестади æгасæй зынг,
Уыи иал æруазал уьщзæн тагъд.
Иæ хурдых цæхæртæй’, фæлæуу,
Æфтаудзæни дæуыл дæр арт.
Иæхæдæг басудздзæни, дæу...
Дæу дæр нæ ауадздзæни дард.
1985 азы 8 январь.
ДЗÆГÆРÆГ
Мæ уалдзыгон дзæгæрæг,
Мæ буц дунейы рухс,
Кæныс фæдис, дзæнгæрæг
Мæ тугдадзинты, хъус.
Мæ хуызæн чи фæуарзы,
Нæ вæййы ууыл дзых.
Тыхджын кæй дæ, дæ разы
Æз уьшæн дæн æдых.
Дæ сау цæстыты кастыл
Æнцон баууæндæн нæу.
Мæхн нымайын састыл,
Уæлахиздзауыл — дæу.
Мæ зæрдæйы рæхуыстæй
Куы фесгъæлфын æваст,
Иæ цин æмæ йæ рыстæй
Куы дæн дæуимæ багт.
Дыууæ уды мæ риуы
Куы райдыдтой æмтæлфт,
Куы амарой сæ иуы,
Уæд иннæ дæр у сæфт.
Мæ хъуыдыты уæлтæмæн
Дæуæн калы тæмæн.
Цæрæн дын нæй æиæ мæн,
Æнæ дæу та -*- мæнæн.
1985 азы 16 январь.
64

УЫЦЫ БОНЫ ФАРН
Ардыгæй фæстæмæ иууылдæр
мæхи дæ.
Абонимæ фидар баст
æрцыд мæ фидæн.
Нал дæн æз ызнонау
, зоныгдзавд, нæуæндаг—
Ксмкоммæ ыскодтон
амондмæ мæ фæндаг.
Уарзондзинад Хъарсы
фидæрттæ куыд сæтты,
Ног тыхтæ куыд дæтты,
кæд æмæ цы рæтты,
Базырджын ыскæны
дунейы цæйбæрцы,
Иууылдæр æз уыдон
базыдтон дæ фæрцы...
#æд хуыдтон æз ныронг
дæу мæ зæды къалиу,
Уæд рæдыдтæн,
уымæй иу цасдæр дæн галиу.
Ды зæды бæлас дæ,
нæ— æнæхъæн тар хъæд!
Кувдзынæн æз уыцы
боны фарнæн алкæд,
Мах куы базонгæ стæм —
уæд табу йæхицæн! —
Гъе æрмæст ныл макуы
бакæнæд æвдисæн.
1985 азы 20 январь.
знон
Цыдтæн уæ хъæуы рæзты знон,
Ныллæг ын акуывтон мæ сæрæй,
Цы нæууыл хъазыдгæ, цы дон
Нызтай, кæм-иу байдзаг дæ хъæрæй,
Æз уыцы хъæугæрон æд дур,
Æд дидинæг, æд маргъ, æд дзала
Мæ риуы рахастон, куыд хур,
Цæмæй цæхæр мæ фæндаг кала.
Зæххыл цы у дæуимæ баст —
Мæнæн сызгъæринæй зынаргъдæр...
Фæкæнæд мæ дæ сæрыл хаст
Хуьщау, дæ цард куыд
фæуа даргъдæр.
1985 азы 3 февраль.
65

ЦЫДÆР ТЫХ
Ногæй та пысыра
Кауы рæбын сæрра:
Нал уадзы йæхимæ
Бацæуын хæстæг
Нал хъусы мæ сæрмæ,
Ралæууыди хивæнд,
Хъал миты рæстæг.
Ис цыдæр тых æрдзы,
Туг фыцы йæ фæрцы,
Ахъары нæ уæнгты,
Разилы нæ сæр.
Алы хатт дæр уалдзæг
Мах фæкæны уадзыг,
Иемæ нын æрхæссы
Уарзты цин, цæхæр.
Зæрдæйы дзæбæхæн
Базырджын цъæх бæхæн
Ацахсæм æнцонæй
Доны был йæ барц.
Атæхæм ыл маргъау,
Дуне фесты аргъау,
Рухс амоидмæ хонæг
Циндзинады балц.
Ис дзæнæт уæлæуыл:
Ацы тарцъæх нæууыл,
Алы билцъы, тауы
Ацы арвы бын.
Уадз ныннæрæд зарæг —
Пиллон арт æфтауæг,
Алкæйы дæр тавæд
Хурзæрины тын.
1984 &з.
ÆНДÆР ЗАРÆГ
Мæ фыдызнаджы рсгуыл
Кæны бæлон къуыр-къуыр.
Цы хъул æмбылдта иуыл,
Уый нал абаддзæн фыр.
Тæргай фæлыгъди махæй,
Ысси йæ хицау зин.
Кæмæндæр ныр йæ сахæй
Хæсдзæни амонд, ции.
66

Дæ зæрдæйы гуыппарты
Бæсты фæзынди их.
Дыууæ хайыл у карды
Цæфау нæ фæидаг днх.
Фæдæуыс кæд мæ рæзты,
Уæддæр нæ уыныс мæн.
Фæкадджьндæр дæ цæсты
Æндæрхуызон тæмæп.
Кæддæры хуры тынтæн
Æрмынæг и сæ каст.
Цы загъдæуа мæ фынгæн —
Нæ разыидыгты раст.
Цы загъдæуа хъысмæтæн,
Кæд афæлывта мæн,
. Кæд сагъæссагдæр мæтæн
Иæ уацары фæ/чæн!
Кæд мын цы амонд радтай,
Нæ уыд уый ныхы фыст,
Æ\тæ дзы рауад катай,
Æнусмæйы фаг рыст.
1989 азы 13 январъ.
ДЫУУÆ РÆНХЪÆЙ
ÆГАД БÆРЗОНДЫЛБАДÆГÆН
Куы тарстаис истæмæй
искуы дæ кадæн,
Уæд афтæ бæрзонд дæр
нæ уаид дæ бадæн.
1987 азы 7 декабрь.
ÆРТÆ БÆЛЛÆХЫ
Кæнын та дын уайдзæф —
нæ лæууы мæ дзых:
Дæ дыууæ къахау у
дæ иу сæр къуылых.
1988 азы 25 май.
ХУЫЦАУЫ ÆЛГЪАГ ÆМÆ ГÆРТАМХОР
ЧИ РАХУЫДТА, УЬШÆН
Кæй нæ дын радта
курд’лаг Хуыдау,
Рæйыс ыл уымæн
алы бон куыдаау.
1988 азы 20 июль.
5* 67

КÆРÆДЗИЙЫ ФÆНДИАГ
Алкæмæн йе знаг
куы ’рбамæлид, уæд
Зæххыл æрбайсæфид
адæмы фæд.
1988 азы 26 июль.
МÆ ФЫДГУЛÆН
Кæд у нæ Фыдыбæстæ иу,
Уæддæр нæ уый нæ кæны иу.
1989 азы 15 сентябрь.
ÆНÆ МÆН
Мæнимæ куыд фндыдта
дун-дуне, зæхх,
Æнæ мæн дæр фидаудзæн
афтæ дзæбæх.
1988 азы 17 сентябрь.
ÆВАРН ФÆТК
Афтæ уыд алкæд — хъусын уынын æй:
Зылыны зылыи тоны зылынæй.
1988 азы 28 ноябрь.
ÆИÆ ХУЫЦАУ
ХОДЫ КАМАЛÆН
Фæнды йæм хæсс, фæнды йæм
ма хæсс фау:
Хуыдау кæмæн нæй,
уымæн нæй Хуыдау.
1989 азы 30—31 мартъи.
68

КУЫ БАФСÆСТУУÆД ЙÆФЫССЫН
ЧИ НЫУУАГЪТА, УЫМÆН
Иæ уæцъæфы «зард» к - \
ын йæ зæрдæйы зард
Нылвæста, йæ хурхыл ын
/ сæвæрдта кард,
1989 азы 3 май.
ЗОНД ÆМÆ БÆРЗОНД
Кæсыс кæд дæхимæ
бæрзондыл бæрзонд,
Нæ бафтдзæни никуы
дæ зондыл уæд зонд.
1989 азы 9 нюль.
БÆРКАД
«Бæркад» цы ран фæзæгъынц тагъд,
Нæ вæййы уыцы ран бæркад.
1989 азы 14 октябрь.
ЗÆГЪÆДЖЫ ЗÆГЪÆГ
Иæ зæгъæджы куы нæ фæзæгъы лæг,
Вæййынц фылдæр хатт уæд
йæ дзырдтæ маенг.
1989 азы 13 декабрь.
ÆНÆНХЪÆЛÆДЖЫ
Бынатмæ кæд æнæнхъæлæджы
бахауди кæддаср,
Æнæнхъæлæджы уырдыгæй
нæ рахауди уæддæр.
1990 азы 11 апрель.
ÆУУÆНК
Зæгъдзынæн дын мæ хъуыды,
зæгъдзынæн дын мæ фæнд:
Кæй цикуы дыл æууæндын,
ды ууыл тынг æууæнд.
1990 азы 1 май.
69

САГЪÆС .ч
Мæ’ хъуыдцæгтæн еæ иу хай
дæр нæ фæуыдзæни конд,
Зындгонд кæй нæ дæн/уьшæй^
1 ,. > дæр нæ уыдзынæн зындгонд.
1990 азы 8 июнь.
ТЫХДЖЫН ÆМÆ ГУЫМИРЫ
Йæххы къорийыл алы ранау Иры
Тыхджын тыхджын у,
зондхъуаг та —- гуымиры.
1990 азы 23 ноябрь.
ХИУАРЗОНÆН
Æрмæстдæр чи уарзы йæхи уд,
Нæ загъта уымæй иу:
«Нæхи уыд».
1990 азы 9 декабрь.
ЛÆГ ÆВИ ИЫЛЛÆГ
Æипæлыс дæхицæй:
«Ныллæг дæн, ныллæг!»
Зæгъæм дын: «Нæ цæсты
æцæг дæ ныллæг!» ,
1990 азы 9 декабрь.
ЗЫДЫКА
Ды бирæгъ дæ, бирæгъ,
ыстай дæ, ыстай:
Нæ хæнттæ нын хордтай,
нæ аОН нын нызтай.
1991 азы 6 январь.
ЗИВÆГГÆНГÆ ÆМÆ ÆНÆЗИВÆГÆЙ
I
«Къæсхуыры» бæсты чи дзуры
«мæллæг»,
Иæ ныхас уьшæн зæрдæгсæ нæ цæуы...
Кæдæм фæцæуы зивæггæнгæ лæг,
Æнæзивæгæй уырдыгæй фæцæуы.
70

II
Ныхилын ма уадз макæйы дæ бартæм,
Æмæ дæ хоной хорз адæм сæ лымæн...
Кæй цыдыстæм æнæзивæгæй ардæм,
Фæстæмæ здæхæм зивæггæнгæ уымæн.
1991 азы 31 декабрь.
МАРДЫ УÆЛХЪУС НЫХАС
Йæ царды нæ бавзæрста зын,
Нæ ’дзы добхъумст ну хатт хъæрзын.
Кæйдæртау нæ бафæллад хæсты,
ФыдОоигæ цыдысты йæ рæзты.
Йæ зæнæг уыдысты кæд аст,
Уæддæр сæ нæ базыдта маст.
Иæ зæрдæ уыд сагъæстæй хызт,
Иæ худын ызнон дæр ма хъуыст.
Хæрын ард: «Иæ мæрдтæ хæрæг,
Кæд зонын^цæлæл амард лæгЬ>
1991 азы 29 декабрь.
ХÆЛÆГ
Лæгыл хæлæг кæнын нæ фидауы
зæгъин,
Фæлæ ды никуы феууæндыз
ныхæстыл...
Кæмæ ис, уыдоныл куы фæбарын
мæхи,
Кæмæ нæй, уыдон уайынц уæд мæ
цæстыл.
1992 азы 13 май.
ИУ АДÆМОН ФЫССÆГÆН
Ахæмтæ нæ фехсæдынц хуыртæ,
Худгæбылæй ралæууы сæ сом...
Аг.æмыл цы лæг хаста дзырдтæ,
Уый хæссы ныр адæмоны ном.
1992 азы 15 май.
71

ДЫМЫСТÆР КÆНÆ ÆВЗАГÆЙ АРХАЙÆГ
Нæ дæ рахондзæн иу лæг дæр
уæн^он,
Зындгонд ысты дæ «хорз»
хъуыддæгтæ рагæй:
Кæй нæ у зондæй архайын дæ бон,
Æдзухдæр уьшæн архайыс æвзагæй.
1992 азы 11 август;

^ЛЛЛЛАЛАЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛАЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛА
ПАДДЗАХИ КИЗГÆ
ЕУАКТОН КОМЕДИ
АРХАИГУТÆ:
П а д д з а х, ирæнтти паддзах Мукара, 60 анздзуд.
Зæидæ, æ кизгæ, 18 анздзуд.
Д и ф æ, сæ лæггадæгæнæг кизгæ, 19 анздзуд.
М и т ъ о, сæ лæггадæгæнæг биццеу, 22 анздзуд.
3 а р б е г, мæгур биццеу, 22 анздзуд.
Б а д е, паддзахи фæсдзæуийнитæй еу, 50 анздзуд.
Д а л у, дæснифæрсæг уосæ, 70 анздзуд.
Б е к ъ о ]
Дзæбе — гъæздуг уосгортæ, 21 анзи уæнгæ.
Бобо )
Æртæ кизги’æма ма кадæртæ.
ПРОЛОГ
Хуæихбæстæ. Къæдзæхи сæрбæл æд æхсæ лæууй паддзах Му-
кара, фахсбæл ба æ фæсдзæуийнæ Баде æмæ æ лæггадæгæнæг
МиГЬ^.
П а д д з а х. Ауæхæн ма си дессаг рауæн уа! Аци бæрзон-
дæй цæйбæрцæ зиннуй мæ бæстæй! Дæлæ мæ галауан æма тур-
гъæ ба раст цума мæнæ мæ арми тъæпæни æвæрд æнцæ- (Бахуд-
тæй). Мæ тургъи цидæриддæр змæлд фæууй, уомæ цæстæ фæд-
дарæн ес ардигæй.
- Митъо. Ес, ес, нæ цитгин паддзах. Ардигæй дæ тургъæмæ
беретæ арæх кæсунцæ. Гъе ’рмæст дæумæ нæ.
Паддзах. Мадта?
.Митъо. Дæ кизгæ Зæидæмæ.
Паддзах. Ка ’нцæ?
Митъо. Уосгортæ, хи-хи! Ардигæй имæ батæходуй кæ-
нунцæ æма сæ къæхтибунæй ниууолæфупцæ.
П а д д з а х (ниххудтæй). Ниууолæфунцæ, зæгъис? Æма ар-
днгæй цæмæн?
Митъо. Дæ галауанмæ хæстæг бацæун не ’ндеуппæ. Дæ-
уæй тæрсунцæ.
73

П а д д з а х. Уадзæ æма тæрсонцæ-
М и т ъ о. О, фал дæ кизгæн æхе уавæр дæр хуæздæр нæй, нæ
цитгин паддзах. Нæ ’й уинис?
Паддзах. Уинун, æ кеми ке нæй. Æнкъард кæнуй æдзох.
Хаттæй-х’атт цума æ цаестисугтæ дæр...
М и т ъ о. Цидæр/ибæл æрцудæй.
П а д д з а х. Дæумæ гæсгæ, ци гъæуама?
М и тъ о. Уомæй ин æхе бафæрсун г>æуй. Æ кари кизгæ цæ-
мæй гъæуама истухса фуруарзтæй æндæр?
П а д д з а х (ниххудтæй, бабæй). Фæруарзтæй, зæгъис?,-.
М п т ъ о. Мадта! Хи-хи!
П а д дз а х (фæттузмæг æй). Де ’взаг æгæр исуагътай, лæг-
гадæгæнæг! Æма дæ рагъбæл ме ’хсæй æрцæудзæнæн! Мæ кизгæ
нурма неке уарзтæн истухстæй, уæдда тухсгæ дæр не ’скæндзæ-
нæй! Ке кизгæ æй, е си иронх нæй, æма’дæ цъухбæл хуæцæ!
Митъо. Хатир, нæ цитгин паддзах. Мæ цæститæ æма мæ
цъухæн къума нæ ерун, æма мæ е исафуй.'
П а д д з а х. ^Уогæ... цæмæн гъæуй дæ къума! Мæн гъæуй зо-
нун ма^ аллнфарс еугур хабæрттæ.
Б а де. Мадта уæд зонæ, Мукара, дæ бæстæ бунтон æнæ-
.змæнст ке иæй, уой дæр; Æлдæрттæ дæмæ хъæбæр мæстгун кæ-
нунцæ.
П а д д з а х. Цæмæн?
Баде. Нæ берæ есбон, дан, нин рамбурд кæнуй хъалони ху-
зи æма ’й рарветуй Персий шах æма Турки султаиæн. Етæ ба,
дан, ин æрбарвстунцæ сугъзæринттæ, горцъетæ æма иннæ уæхæи
хъазар дзаумæуттæ.
Митъо. Æз дæр фегъустон сæ гъаст. Стъегъуй, дан,-нæ
нæ зудæгæпагæ паддзах. Сауæнгæ ма. мæгур адæми дæр арда:
унцæ дæ нихмæ.
П а д д з а х . Ууу, æфсес ка нæ зонуй, еци кæфхъундартæ!
Б а д е. ’ Хъæбæрдæр ба дæмæ уомæн мæстгун кæнунцæ, сæ
фуртти син дæ тургъæмæ хæстæг ке нæ уадзис. Æ кизги фæу-
уиндæ, дан, син æвгъау кæнуй. Ома^сæ цæмæннæ уадзис, Му-
кара?
Паддзах. Цæмæн гъæуама агайонцæ мæ кизги зæрдæ!
Нæ, уонæй æй некæмæн исаккаг кæндзæнæн. Ратдзæнæн æй
Персий шахи сахъ фуртæн. Кенæба Турки султанæн. Дууети
дæ^р хъæбæр фæндуй мæ хæццæ бахæстæг кæнун. Берæ цæмæй-
дæрти .мин зæрдитæ æвæрунцæ. Гъе фал уæддæр мæ кизгæ ци
жæнуй?.. (Митъомæ). Лæггадæгæнæг, æнæфæстеуатæй иссерæ
дæснифæрсæг Далуй æма ’й æрбахонæ нæхемæ.
М и т ъ о. Нуртæкки, нæ цитгин паддзах (Рандæуй).
74

„Цаддзах. Цæуæнай, Баде, еу минкъий не ’ддæрттæбæл ра-
лелæн. (Бадей хæццæ рандæунцæ). Неке кæсуй еци хуæдмæл-
хуартæмæ!
Æрбацæуй уосгср Бекъо, къ’здзæхи сæрзтæ иссæуй æма фæс-
сценæмæ паддзахи т,ургъæмæ кæсуй. ,
Б е к ъ о. Нæ паддзахи хъал кизгæ! Цума æ фиди хæццæ сæ-
хецæй ци аразунцæ?!
Æроацæул иннæ уссгор Дзæбе, иссæуй е дæр къæдзæхн сæрмæ
æма кæсуй ецирдæмæ.
Д з æ б е. Зæидæ нæ, фал гъизт зумæг! Æ медбилти, .дан,
нæма бахудтæй некæд.
Л рбацæуй æртлккаг уосгор Бо.бо, иссæ/й е дæр къæдзæхи сæр-
глæ.
Б о б о. Æма кæмæ бахода, кæд æма неке уинуй! Киристе-
Гшстæн, хъæрæу æй!
Бекъо. Есойистæн, нæй! Цæстæй хуарз уинуй, Бобо, гъе
’рмæст нæлгоймæгти нæ.
Д з æ б е. Дæлæ бабæй |рацудæй сæ тургъæмæ ецн æнкъар-
дæй.
Б о бо. Цума æгас бæсти сагъæстæ уой зæрдæмæ исæмбурд
æнцæ!
Д з æ б е. Æ хæлар кизгуттæ ибæл куд уозæлунцæ!
Б е к ъ о. Етæ сæ лæггадæгæнæг кизгуттæ æнцæ.
Б о б о. Ехх, анассæни, уонæй фестæ! Зæиди гæлæботæ цъæх
арвмæ истæхун кæнинæ!
3 а р б е г (æрбацæуй бузгъуо дарæси æма гъæздуг уосгортæ-
•мæ уæлæмæ кæсуй, ходгæй). Гъе мæгур уæ бон! Еци бæрзон-
дæи бабæй уæ билицъæрттæ ку хуæретæ паддзахи кизгæмæ!
Б е к ъ о (рамæстгун æй). Ка хуæруй?!
Д з æ б е. Æ мæтæй мæлун!
Б о б о. Хорбони æй зæйæ фæлласæд!
ÆртемæЯ дæр, кумæ кастæнцæ. усрдигæй иннердæмæ разилд-
толцæ сæхе.
3 а р б е г. Тпкис цари фиумæ нæ хъæрдтæй æма’й мархуа
худта!
Бскъо. Игъосис, гæвзук?! Ду хуарз ку зонис, мах, еугур
уосгортæ дæр, ке баунаффæ кодтан, Зæиди æрдæмæ ни кæсгæ
.дæр макæд маке бакæнæд, зæгъгæ, цæмæй байззайа æ тузмæг
фиди уæларт!
Д з æ б е. Уорс дадалитæ си куд æруадза!
.Б о б о. Фурфæсмонæй æ фæлмæн ростæ куд тона!
75

Д з æ б е. Цума, дан, ин æ реуи кадæр зæрди бæсти уазал
дор ’байвардта.
3 а р б е г. Рæдуис, Дзæбе. Æ реуи уарзти цъæх арт содзуй!
Бекъо. Ци, дан, ци?1
Б о б о. Арти цæхæри æй ку багæлдзай, уæддæр ибæл зинг ку-
нæ фæххуæцдзæнæй.
Д з æ б е. Уой бон содзун æй?!
3 а р б е г. Мадта сæ лæггадæгæнæг Митъой бафæрсайтæ.
Д з æ б е. Митъой?... Уагæри мадта ке бауарзта Зæидæ?
3 а р б е г. Е нæма рабæрæг æй. 1<а ’й зонуй, уæлæ уæхецæй
есге æй.
Б о б о. Нæхецæй?..
Æртæ уосгори кæрæдземæ фæрсæги каст бакодтонцæ, кæцн ни:
æй кизги равзæрст, зæгъгæ.
Б е к ъ о. Есгæд дæ фæууидта, Дзæбе?
Д з æ б е. Æ фидæ идард балций ку адтæй, уæд еу хатт сæ
рæзти æрцудтæн.-
Б о б о. Æз дæр.
Б е къо. Сæ рæзти æз дæр æрцудтæн... Зæидæ æндæмæ ра^
кастæй.
Д з æ б е. Æвæдзи мæн агурдтонцæ æ цæститæ.
Б о б о. Кенæ ба мæн!
Бе к ъ о. Цæй, мæн уингæй ма сумах агурдтайдæ?!
Æртемæл дæр паддзахи тургъи æрдæмæ фиццагау разилдтон-
цæ сæхе.
Рохс фаеххустæй.
Ф И ЦЦАГ Н И ВÆ
Паддзахи тургъæ. Рахесæрдигæй зиннуй галауани еу фарс дуар*
æма къæпхæнти хæццæ. Къæлæтгини æнкъардæй бадуй Зæидæ,
æ рази ба Дифæ æма иннæ æртæ кизги кафунцæ.
П а д дз а х (æрбацæуй гъæунгæй). Еци æнкъардæй бабæй
ку бадис, Зæидæ. Еу минкъий дæхебæл исхуæцæ мæнæ дс
’нгарæ кизгутти хæццæ. Дæуæн кафунцæ, дæуæн, мæ хори тунæГ
Зæидæ (фестадæй). Нæ, баба, кæфтитæй не ’срохс кæп-
дзинайтæ мæ зæрдæ.
Кизгуттæ банцадæнцæ сæ кафунæй.
П а д д з а х. Уагæри ци хабар æй? Цæмæннæ мии раргон кæ-
нис дæ медкатай?
3 æ и д æ. Дæуæн æй раргон кæнун нæй мæ бон, баба.
Паддзах. Раргон æй кæнæ мадта мæнæ де ’мбал кизгут-
тæн.
76

Д и ф æ. Мах ба ’й ’балæдæрун кæндзинан дæ фидæн.
П а д д з а х. Зæгъæ, цидæриддæр дæ фæндуй, уой, æма дин
æз ци хузи фадæттæ ие ’сараздзæнæн! Паддзахи ном ма мадта
цæмæн хæссун?! Мæ еунæг кизги цæмæн гъæуама тухстæй уи-
нон? (Раба кодта кизги тæрнихæн æма рандæй галауанмæ).
Д и ф æ. Игъосæн дæмæ, Зæидæ.
3 æ и д æ. Æз... бауарзтон æгæрон уарзтæй.
Д и ф æ. Ке?
Зæидæ. Нæ зонун. Нæма ’й фæууидтон-
Д и ф æ. Нæма?!... Мадта уотемæй, куд бауарзтай?
3 æ и д æ. Дууадæс анзи мæбæл цудæй, уотемæй мæ мадæ
æрбахудта дæснифæрсæг уосæ Далуй. Бафарста мин... Загъта,
мæ кизги карæмæ ку исхъæртон, уæд мæ цæхæркалгæ амонд ке
хезуй. Ке мæмæ фæззиндзæнæй уæхæн уосгор, уиндæй—уинд-
гуи ка уа, зундæй — зундгин, тохи ба — тухгин. Уæдæй нурмæ
мæ сæнтти райгурдæй.уæхæн нæртон игурди сорæт. Æстдæс ан-
зи мæбæл исæнхæст æй, фал мæмæ нæ зиннуй. Уотемæй ба æх-
сæвæ мæ цæститæбæл уайуй мæ фуни æдзох, бонæй ба имæ æн-
гъæл кæсун æма кæсун. Æма е нæ, фал нæ фæсевæдæй уингæ
дæр ку неке кæнун. Ци фæцæнцæ? Мæ сæнтти ци нæртон игур-
ди сорæт райгурдæй æма ке уарзтæй гъæрзун, е мæмæ царди ку
нæ фæззинна, уæд æз рамæлдзæнæн!
Д и ф æ. Æз федарæй æууæндун, нæ фæсевæд дæ уиндмæ
сæ билицъæрттæ ке хуæрунцæ, уобæл.
Зæидæ. Дзæгъæли æууæндис, Дифæ... Гъуди дæр мæ си
неке кæнуй, гъуди. Æвæдзи зæгъунцæ, паддзахи хъал кизги
реуи цæй зæрдæ ес!
Д и ф æ. Рæдуйгæ кæнис, Зæидæ. (Фæссценæмæ амонуй). Ис-
кæсай мадта уæлæ еци к;ьæдзæхмæ, дорти æхсæнæй дæмæ цал
сæри кæсуй. (Зæидæ уæлæмæ кæсуй иннæ кизгутти хæццæ).
Искæсæуæлæ иннæ къæдзæхмæ дæр! (Ниххудтæй.) Æвæдзи исо-
лæфунгъон дæр нæбал æнцæ. Ду ба зæгъис!...
3 æ и д æ (тухстхузæй). Æма... аууонæй цæмæн кæсунцæ?
Д и ф æ. Дæ фидæй хæстæг æрцæун не ’ндеунцæ.
.3 æ и д æ. Рандæуон ардигæй!
Д и ф æ. Нур ба си ледзгæ кæнис?
3 æи д æ. Мадта куд?... Нæ, нæ! (Фæййаууон æй медæмæ).
Д и ф æ. Зæгъон æ фидæн... (Рандæй е дæр галауанмæ).
Кизгуттæ кафунцæ сæхецæн заргæй.
77

Кизгутти зард (кафгæй):
Цæргæстæ бæрзондмæ турнунцæ æдзохдæр.
Цæхæрдзаст æй алкæд сæ цæстити каст, гъей!
Нæ уосгор лæхъуæнтæ кæсунцæ Уæлхонхæй,
Сæ зæрдитæ æнцæ нæ тургъæмæ баст, гъей!
Нæ уорсрагъ цъететæ æртайунцæ хорæй,
Сæ гулфгæнгæ дæнттæй игъусуй сæ зард, гъей!
Æрцотæ, лæхъуæнтæ, æрцотæ нæ цормæ,
Исамондгун кæнтæ кизгУттæн сæ цард, гъей!
Исамундгун кæнтæ уæхе дæр æносмæ,
Æхецæн уи алке иссера æмбал, гъей!
Уæ зæрдитæ гъеуæд æдзохдæр фурбоцæй
Исонцæ игъæлдзæг, исонцæ уæд хъал, гъей!
Паддзах рацæуй галауанæй. Кизгуттæ, уой фæууингæй, бан-
цадæнцæ кафун æма зарунæй æма рандæунцæ мёдæмæ.
Паддзах (гъудити нигъулуй). Уиндæй уиндгун ка уа,,
зундæй зундгин, тохи ба тухгин-.. Еци æртæ минеуæгн кæмæ-
ес, уæхæн игурд кæми иссерæн? Бæгъатиртæ нæмæ минкъий
нæййес, фал... Ка си уиндгун æй, зундæй ба... Ка ба си зунд-
гин æй, уиндæй ба хайгин нæй. Персий шахи фурт æма Турки
султан дæр уиндæй неци уæхæн æнцæ. Мадта ци киндæуа?... Мæ
кизги сæнтти ци нæртон игурди сорæт райгурдæй, уой ку не ’ссе-
рон, уæд рамæлдзæнæй мæ еунæг хъæболæ. Гъе ’рмæст мæмæ
æпдæр фæндитæ адтæй, бæргæ.
Æрбацæунцæ Митъо æма Далу.
Далу. Дæ бон хуарз, нæ кадгин паддзах! Цæмæн дæ ба-
гъудтæн, дæ фæхъау фæууон?
П а д д з а х (исбадуй къæлæтгини). Мæ гъуддæгтæ, Далу,
мæ зæрди фæндон нæ ’нцæ æма мæ де ’нхус багъудæй. Цума
кæддæр мæ кизгæн ду зæрдæ байвардтай цæхæркалгæ амондæй...
Æ сæнтти ин исæвзурун кодтай цидæр бæрзонд гъудитæ... Æма
й нур тохæнæй марунцæ.
Д а л у. Уайдзæф мин кæиис, Мукара?
Паддзах. Нæ... Банхус ин кæнæ дæ хинттæй, цæмæй æ*
бæллецтæ исæнхæст уонцæ. Уæдда мæ паддзахи гъуддæгтæ дæр...
Далу. Балæдæрдтæн дæ фæндон. Аци рауæн мæ хинтт
сæр нецæмæн гъæуй. Ес æндæр фæрæзнæ-
П а д д з а х. Æгайтима!
78

, Д а л у.^ Цæмæй дæ кизгæ æма дæхе гъуддæгтæ фæррæстмаг
уонцæ, уой туххæй гъæуама иссерай дзуаппитæ æртæ базонæ-
базонæн.
П а дд з а х (фæссах æй). Дзуаппитæ æртæ ’базонæ-базонæн?!
(Ниххудтæй.) Цæмæн багъудæнцæ етæ ба?
Д а л у. Алæмæти тухæ ес еци дзуаппити.
Паддзах. Æма сæ ку не ссерон, уæдда? Дæхуæдæг мин:
сæ раргон кæндзæнæ?
• Д а л у. Нæ, æз дин сæ ку раргон’кæнон, уæд дин неци фен~
хус уодзæнæнцæ. Гъæуама сæ дæхуæдæг иссерай, Мукара.
П а д д з а х. Зæгъай мадта дæ базонæ-базонæтæ.
Рохс фæххустæй.
Æхсæви тари рохси туни зиннуй г паддзах, хуссæг иоæл нæ
хуæцуй.
П а д д з а х. Ауæхæн дессаг... Бон ивайун райдæдта, æгас
æхсæвæ фæттохæнтæ кодтон, фал еу дзуапп дæр нæ ниййахæста
мæ сæр. Æмадта уæхæн æнæбон дæн сæрæй? Паддзахи нон ку
хæссун. Ходуйнаг! Ходуйнаг!.. Фал кæд еци базонæ-базонæтæн
дзуаппитæ иссерæн нæййес, уæдда? (Рамæстгун æй). Далуй
хингæнæг кæддæр мæ кизги сагъæси тохæнти бафтудта, нур ба
мин мæхе!.. Уогæ мæ сæр ци ресун кæнун! Нæ хъал осгорти
рази цæмæннæ æривæрун еци ихæс? Уадзæ æма етæ иссеронцæ
еци дзуаппитæ. Æркæсдзæнæн син сæ лæгдзийнадæмæ! (Дзо-
руй фæссценæмæ.) Гъе лæггадæгæнæг, аци бон æрхонæ мæ тур-
гъæмæ Далу æма еугур осгорти! (Рохси туни хæццæ ратадæй),
Сценæ фæстæмæ исрохс æй. Тургъи къæлæтгини бадуй пад~
дзах, æ фарсмæ ба лæууй уæгъдæ къæлæтгин. Еуварс лæуунцæ
цалдæр осгори гъæздугутæй, уоми æнцæ Бекъо, Дзæбе æма
Бобо дæр. Иннердигæй ба Далу æма Мнтъо.
Паддзах. Далу, æз иссирдтон дзуаппитæ дæ базоиæ-ба-
зонæтæн, фал сæ нæма зæгъун...
М и т ъ о (æхенимæр). Нæ ми æруагæс кæнуй, ести иссирд-
та, е. Хи-хи!
Паддзах. Гъæуама бал мæнæ нæ осгорти бавзарон зун-
дæй. Еци дзуаппитæ си ка иссера, е разиндзæнæй еугуремæй
зундгиндæр, æма ин æ иннæ лæгигъæдтæмæ дæр æркæсдзинан.
Ка ’й зонуй, сиахсæн æй исаккаг кæнон мæхецæн. Иннети ба
фæссордзæнæн мæ бæстæй. Сæрæй къумух ка æй, уæхæн игур-
дтитæ нæ гъæуй мæн.
М и т ъ о. (æхенимæр). Цума нæ паддзах æхе ба кæцитæй хо-
нуй, хи-хи?!
Æрбазиннуй кæронæй Зарбег, гъунтъуз ходæ ин æ цæститæ
æмбæрзуй.
79

П а д д з а х (Зарбегæй). Ка æй уæртæ еци мæгур ба? Еци
лузæнæй куд æрбандиудта мæ тургъæмæ?!
3 а р б е г. Нæ цитгин паддзах, ардæмæ берæ мæгур лæхъу-
.æнти фæндаттæй æрбацæун, фал си мæнæй уæлдай æ нифс неке
æрбахаста. Корун ди, мæ бузгъур дарæсæй ма истухсæ æма мæ
<еу минкъий бауадзæ дæ тургъи.
П а д д з а х. Ци дæ гъæуй?
3 а р б е г. Неци æппундæр-
П а д д з а х. Мадта цæмæн æрбацудтæ?
3 а р б е г. Еугæр уæртæ еци сахъ осгорти æрхудтай дæ тур-
гъæмæ, уæд син æвæдзи сæ лæгдзийиадæ æвзарис. Æма мæ æр-
фæндæадтæй уонæмæ бакæсун.
Паддзах. Цæмæн?
3 а р б е г. Цума, зæгъун, сæ лæгигъæдтæй неци ес мæнмæ ба?
Паддзах (бахудтæй). Дæхе фæлварис? Гъема фæууæд
уотæ (Дзоруй галауанмæ.) Ракæнетæ паддзахи кизги!
Дифæ æма иннæ кизгуттæ ракæнунцæ Зæиди, исбадун æй кæ-
нунцæ паддзахи фарсмæ къæлæтгини.
Цæй, Далу, зæгъгæ дæ базонæ-базонæтæ.
Д а л у. Игъосетæ мадта, нæ хъал фæсевæд, фиццаг базонæ-
базонæмæ. • Адæмæй ка исхезуй еугуремæй бæрзонддæр?
Б е къ о (фæццурд æй). Æз, нæ цитгин паддзах! Есойистæн,
æз! Æрæги уæлæ еци хонхи цъоппмæ исхизтæн.
Д з æ б е. Неци имæ исхизтæ, Бекъо. Гъавтай, фал æмбесмæ
ку исхъæрдтæ, уæд дæ сæр разилдæй æма фæстæмæ узуни ху-
зæн æртулдтæ-
Бекъо (мæстгунæй). Дзæбей цъифкалæнгæнæг!...
Б о б о. Цъифкалæн нæ кæнуй, Бекъо. Киристейистæн, æз
дæр уоми адтæн еци сахат. Нæ рази ци кизгуттæ адтæй, уони
цæстæмæ хизтæ хонхи цъоппмæ, фал фахсбæл ку ратулдтæ, уæд
етæ ба фæййаууон æнцæ килкилгæнгæ.
Зарбег ниххудтæй гъæрæй. Еугур дæр уомæ бакастæнцæ.
П а д д з а х. Æндæр дзуапп уи некæмæ ес? Хуæздæр рагъудн
кæнайтæ.
П ау з æ
Д з æ б е. Нæ зонун, аци коми ка исхизтайдæ тæккæ бæрзонд-
дæр цъоппмæ.
1 Б о б о. Хуæнхти фæхстæ æгæр лигъз æма кæрзхæрд æнцæ.
Д а л у (бахудтæй). Хуæнхти цъоппитæ аци базонæ-базонæмæ
æппундæр неци барæ дарунцæ.
Д з æ б е. Неци?...
80

Б о б о. Мадта ма кæми ес бæрзонд?... Цъæх арв? Æма уор-
дæмæ ба маргъæй уæлдай ка истæхдзæнæй?
П а д д з а х (иннæ уосгортæмæ). Ци зæгъетæ сумах ба? (Етæ
дæр сæ сæртæ æруагътонцæ). Зæгъæ син дæ дуккаг базонæ-базо-
нæ, Далу. -
Д а л у. Адæймагæн фæндæгти æхсæн еугуремæй зиндæр ис-
серæы кæци æй? . !
Д з æ б е. Фæндæгти æхсæы?
Д а л у. О, цæун дæр ибæл уотæ зин æй.
Д з æ б е- Е æвæдзи дæлæ деденæггун æрдозæмæ... Фæндаг
имæ неке еруй. Синдзæ къотæртæй имæ ниццæуæн нæййес.
Б е к ъ о (мæстгунæй). Дæу хузæиттæ имæ нæ ерунцæ фæндаг,
Дзæбе! Æз ба си адтæн сæдæ хатти æма си цæхæркалгæ деден-
гутæ æртонинæ.
Бобо. Ма сайæ, Бекъо! Мæ рази им& кедæрти цæстæмæ
гъавтай ниццæунмæ, фал синдзи къотæрти æхсæн дууæ къах-
дзæфи ку бакодтай, уæд дæ хæлаф нискъудтæ æй, уотемæй си
туххæй рабурдтæ фæстæмæ.
Зарбег бабæй ниххудтæй.
Бекъо. Æма имæ ду ниццæунмæ дæ нифс дæр ку некæд
бахастай, Бобо! Æз ба си адтæн! Адтæн си, Есойистæн, æма ма
дзорæ!
Д а л. у. Аци базонæ-базонæмæ дæр, сумах ци фæндæгтæ æн-
гъæл айтæ, етæ неци барæ дарунцæ.
Б о б о. Мадта ма фæндæгтæ кæми фæууй зæнхæй уæлдай?
Д а л у. Гъеуой иссерун æй ахсгиагдæр.
П а д д з а х. Рагъуди ибæл кæнетæ хуæздæр.
П а у з æ
Д з æ б е. Нæ зонун мадта, кæми ма циуавæр фæндæгтæ ес...
Нæ комæй идарддæр æз некæд некæми адтæн.
Б о б о. Æз дæр.
Б екъо. Æз дæр.
П а ддз а.х (иннæ уосгортæмæ). Сумах дæр? (Неци дзо-
рунцæ етæ.) Зæгъгæ, Далу, де ’ртиккаг базонæ-базонæ.
Д а л у. Адæми æхсæн еугуремæй тухгиндæр ка æй?
Б е к ъ о (фæццурд æй). Ни цитгин паддзах!
Д з æ б е. Æнæ дувæндæй!
Б о б о- Гъай-гъай! т
Д а л у. Нæ, еугуремæй тухгиндæр хецæуттæ нæ ’нцæ.
Д з æ б е. Мадта иуæнгти хъаурæй?... Уæд еугуремæй тух-
гиндæр æй уæйуглæг.
П а д д з а х (фæрсæги каст бакодта Далумæ). Æвæдзи.
6 Зак. 575 81

Б о б о (фæннифсгун æй). Æз дæуæй. раздæр рагъуди кодтон’:
уотæ," Дзæбе! " ^
Б е к ъ о. Нæ, æз уæ дууемæй дæр раздæр исдзоруйнаг адтæн^
«уæйуглæг»! ’ ,.:
4 Д а\л у. Ма хилæ кæнтæ, уомæн æма раст дзуапп нæ ’й.
Б е къо. Нæ ’й?...
’Дз æ б е. Мадта уæд... нæ зонун.
М и т ъ о (æхеикмæр). Хи-хи, еунæг мистæ дæр нæ ниййахæ-
ста сæ хъапхан!
Б о б о. Адæмæй мадта уæйуглæгæй тухгиндæр гъæуама ка
уа? . :
П а д д з а х. Сæрæй тухгиндæр ку уаййайтæ, уæд æй базо-
нийайтæ!
Б е к ъ о. Нæ цитгин паддзах...
Паддзах (дзурд есгæй). Исони уæнгæ уин дæттун рæс-
тæг! Æртæ базонæ-базонæн дæр дзуаппитæ ку нæ иссерайтæ,:
уæд иннæбон мæ бæсти уæ къах нæбал уодзæнæй! Сиахсæн дæр
уæхæн къумухсæртæй ка ке гъæуй?! Дæугæ!
Уосгортæ сæргубурæй рандæунцæ. Сæ фæсте фæццæуй Зарбег
дæр, фал ма æрлæудтæй, Зæидæмæ фæстæмæ ракастæй æма
рандæ æй.
3 æ и д æ. Баба, еци лæхъуæнтæн æгæр карз тæрхон нæ хæо-
сис?
Д а л у. Уæхæн базонæ-базонæнтæн дзуаппитæ ка не ’ссера,
уони дæ бæстæй ку сорай, уæд дæ æгæр берæ адæм сорун ба-
гъæудзæнæй, Мукара.
Митъо (исервазтæй си). Сауæнгæ дæхуæдæг дæр... (Фер-
хуæстæй).
П а д д з а х. Ци мæхуæдæг дæр?!
Митъо (рæуоиæн). Дæхуæдæг дæр, зæгъун, фæффæсмон
кæпдзæнæ, ку некебал байззайа* дæ бæсти. Кæмæн ма уодзæнæ
паддзах?
П а д д з а х (Далумæ). Мадта уойбæрцæ къумух адæм ес мæ
бæсти? ...":' /
Д а л у. Æндагон æзнæгти нихмæ тохи дæ адæм гурумухъ
хъаурæй хъаурæгин æнцæ, фал æргъудидзийнадæй ба...
Митъо (исервазтæй бабæй си). Æцæгу æцæг! Дæхуæдæг
дæр...
! П а д д з а х (мæстгунæй): Ци мæхуæдæг дæр?!
’Митъо (рæуонæн бабæй). Дæхуæдæг дæр æй, зæгъун, ку
фæууидтай уæдæйти.
82

П а д д з а х Цума цидæр дæлгоммæ уайдзæфтæ!;... Дæ.бунат
:$онæ, лæггадæгæнæг! * ., ^. " \ <<Л ;'.".- /■
Д а л у. Дæ зæрдæ мча фæхходæт, Мукара, фал нæ бæсти’адæ-'
Ми нецæбæл’ аху|р кæнис æма сæ гъуди урмæн нæ.æй арф’.
М и тъ о. Нæ æй, нæ æй! Дæхуæдæг дæр!... (’Ферхуæстæй ба-
бæй) /
П а д д з а х. Уæддæр бабæй мæхуæдæг?! ■•••«"- -
М и т ъ о (рæуонæн бабæй). Дæхуæдæг дæр ибæл, зæгъун, ра-
гъуди кæнæ хуæздæр.
Паддзах. Едæ гъуддаги нæ ’й!
М и т ъ о. Нæ’й, пæ’й, нæ цитгин паддзах! (Æ къохтæ исдард-
та.) Фегуппæг дæн! .
Д а л у. Нæ адæми соргæ нæ, фал сæ кæрæдзебæл æма дæхе-:
бæл æнгон бæдтæ, нæ паддзах. Нæалифарс ци знæгтæ! цæруи,'
уой ку зонис. Æдасдзийнадæ ба адæмæн сæ еудзийнадæ хæссуи.*
П а д д з а х. Зонун æй, Далу.
Далу. Еци базонæ-базонæтæн æцæгæй иссердтай дзуаппи-
тæ? . :
П а д д з а х. Иссирдтон цидæртæ, фал ’æвæдзн (раст нæ ’нцæ
стæ дæр. Дзæбæх рагъуди кæнунæн мкн рæстæг... иæййес: Мæнæ
бал мæ кизгæн банхус кæнæ.
Д а л у. Дæ кизги амонд дæр еци дзуаппитæй аразгæ æй.
Ладдзах. Уойбæрцæ æй сæ хъаурæ? Мадта уæд мæ бæсти
сугур адæми сæ фæстæгутæбæл ислæуун кæндзæнæн, дæмæй зæ-
роидæй-æригонæй агоронцæ еци дзуаппитæ.
Да л у. Уой агъоммæ бал сæ гъæуамæ дæхуæдæг иссерай.
П а д д з а х. Æз паддзах дæн, Далу. Алци мæхуæдæг цæмæн
гъæуам-а кæнон? Мæ адæм ма ци косдзæнæнцæ? Æз тъæуама
кæнон унаффитæ, æнхæст ба сæ гъæуама кæнонцæ етæ.
Митъо бабæй цидæр исдзорунмæ багъавта, фал æ цъухбæл фæх-
хуæстæй, цæмæй бабæй си маци цсервæза.
Д а л у. (бахудтæй). О Мукара, Мукара!... Нур никки хуæздæр
балæдæрдтæн, еци базонæ-базонæнтæн ди дзуаппнтæ ке æра-
гурдтон, уомæй хъæбæр раст ке бакодтон.
Зæидæ. Баба, барæ мин радтæ, цæмæй рандæон медæ-
мæ.- . - ’ ’
П а д д з а х. Цæмæн бабæй дæ уæхæн æнкъард, Зæидæ?! Ци
дин.-нæ фагæ кæнуй, паддзахи кизгæ, ци?! Æппундæр мацæбæл
тухсæ... Дæхе бабæй раерхæфсæ мæнæ де ’мбал кизгутти хæццæ.
М и т ъ о. Айдагъ кизгутти хæццæ кæдмæ ерхæфсдзæнæй æхе?
6* 83

Д и ф æ. Митъо раст зæгъуй, нæ цитгин паддзах. Есгæд фæ$
уиндзинаи, цæхæрцæстæ лæхъуæнтæ куд кафунцæ, уой? Хъæбæ
фæндуй мæнæ дæ кизги дæр æма мах дæр... -5,
Паддзах (дзурд есгæй). Цæй, цæй! Лæхъуæнтæн маетур&’
гьи неци куст ес! Кафгæ уæхуæдтæ! . ’ ’
Кизгутти æнкъард кафт.
ÆМБÆРЗÆН
ДУККАГНИВÆ
Къæдзæхи рази бабæй. Мæстгунæй æрбацæунцæ Бекъо, Дзæбе
æма Бобо. ’;
Бекъо. Нæ фал æма куд цъаммар айтæ! Паддзах æма ми
æ кизги рази цитæ фæдздзурдтайдйе!... (Исгъæрзæгау кодта). О;
дууæ нецæййаги!
Д з æ б е. Ести дæбæл æримистан?
Б о б о. Æцæгдзийнадæй ци адтæй, уой загътан.
Бекъо. Куд фæсмон кæнун, сумах илгъаг миутæ уоми хор-
мæ ке нæ ракалдтон, уобæл! , ,
Д з æ б е. Циуавæр чилгъаг миутæ?!
Бекъо. Гуннитæ нæмæ ку ’рбалæбурдтонцæ, уæд дæуау мæ
уæле зæронд уоси пъолци искодтон æма силгоймæгти фæсте ба-
римахстон мæхе?!
Д з а б е. Ка, æз?!
.Кекъо. Ду, ду, Есойистæн! Нур ба дæ паддзахи сиахс исун
æрфæндæадтæй, цæмæй уой фæсте дæхуæдæг исуай нæ пад-
дзах?!
Д з æ б е. О, Есо Киристе, æрцæвæ’й, цалинмæ ма никки дæр
сæнттæ нæ фæррæдзагъта!
Б е к ъ о. Æрцæвæд дæу! Мæиæ мин Бобойæй ба цитæ
фæдздзурдтай?! Гумудза галæй уæлдай æй хонгæ да^р ку неци
кæнис!
Б о б о. Е æз дæн гумудза гал?!
Б е к ъ о. Ду, ду, Бобо!
Б о б о. Дзæбе, Киристейистæн, ду ка дæ, уой зонгæ кæнис?!
Д з æ б е (фурмæстæй). Ка, ка?!
Б о б о. Неке! Æдзæсгон!
Д з æ б е. Уæд дæу хузæн уайнæ, Бо-бо-бо! Дæхе цæсгон зоиæ!
Нæ лæггадæгæнæг кизгæ бауæззау æй — ке фудæй?! Дæу! Ду ин
батухæ кодтай. Сауæдонæмæ донмæ ниццудæй æма’й уоми ний-
йахæстай!
» Б о б о. Æ-æз?! Мæнæ мæбæл æнæфсæрмийæй цитæ имисуй!
Уæ мæгур кизгуттæн дæхуæдæг батухæ кæнис, ку бангъæлдзау
унцæ^ уæдда-сæ есге рæуонæ фæккæнис!
84

Бекъо, Зæнхи скъуди ранигъулетæ дууемæй дæр! (Кæрæдзе-
бæл сæ ниццавта).
Д з æ б е. Дæ къохтæ дæхемæ дарæ!
Б е к ъ о. Гъа, мæнæ ма дин! (Ниццавта бабæй æй).
Бацайдагъ æй тох тумбулкъохтæй. Æотемæй дæо нæмунцæ
кæоæдзей. ÆппунФæстаг цæфтæй уадзугæй оахаунцæ Дзæбе æма
Бобо.
Б е къо. (æ хед сæрфуй). Рахуссетæ бал уотемæй, бæгъа-
тиртæ! Бекъо сумах хузæнттæ берæ фæууидта. Фал нæ паддзахи
хæццæ ба куд?... (Иннæбон мæ нæ бæстæй ку фæссора! Æхе ми
гъæуай кæнæд уæд! Ие’ндагон æзнæгти хæццæ сбæтдзæнæн мæ~
хе ама си райсдзæнæн мæ маст дувæлтæрæй! Мæ маргæй ’ кæр-
дæг дæр нæбал искæсдзæнæй аци рауæн! Басодздзæнæн мæ бæ-
стæ дæр!
3 а р б е г. (æрбацæуй тухстхузæй, зæнхæбæл хъанæй ка лæу*
уй, уонæмæ кæсуй). Уайтагъддæр æй зудтон, уæ кæрæдзей ке
ниппурхæ кодтаййайтæ. Сæрæгасæй хуссунцæ?
Б е к ъ о. Тæрегъæд син кæнис?
3 а р б е г- Мæхецæй тæрегъæддагдæр ка æй нуртæккæ!
Б е к ъ о. (бостæй). Къæл-къæлæй худтæ уæддæр паддзахи
тургъи! Нур истухсæг дæ! Дубабæй цæбæл гъæуам^е батухсай?!
3 а р б е г. Фæлтау ку нæ бацудайнæ еци тургъæмæ!...
М V з ы к æ
Цæмæн фæууидтон’Зæиди хæстæгмæ! Зæидæ нæ, фал изæд,
изæд! Бунтондæр си мæ сæр разилдæй. Еци циллехуз дзиккотæ...
Еци цъæх цæститæ æ рохс цæсгомбæл — дууæ цъæх цади. Ци
алæмæти тухæй æлвасунцæ сæхемæ! Лæг си ниннигъу-
луй æваст. Цæмæн?!... Цæмæн си ниннигъулдтæн æз?! Мæ
мæгурбæл цæмæннæ ниууагътон мæхе! Кæмæй байруагæс уодзæ-
нæй, мæгур биццеу дæр гъæрзун æма уарзун зонуй, е?! Уотæ мæ-
мæ кæсуй, цума Зæидæ зæнхон цæргутæй нæ’й, фал æй хуцæут-
тæ паддзахæн лæварæн рарвистонцæ арвæй.
Бекъо. (ниссæццæ имæ æй). Дессаг.. Æз ба зæгътон, дæуæн
цæй изæди хай ес! Ци лæдæрис дæ бузурти медæги уарзондзий-
надæн дæр, зæгъгæ! Дзæгъæли дæхе тохæнæй ци марис, гæвзук?
, 3 а р б е г.( Гæвзук!... Гæвзук гъæздуг дæр фæууй,^ Бекъо.
Б е к ъ о. Сæнттæ цæгъдис? Гъæздуг ба куд гъæуамæ уа гæв-
зук?
3 а р б е г. Ка æ зундæй, ка ба æ уодигъæ’дæй... Цæмæннæ ис-
сирдтайтæ, нæ гъæздугути фурттæ, еунæг дзуапп уæддæр еци ба-
зонæ-базонæитæн?
Б е к ъ о. Нæ бунати сæ не ’ссирдтайсæ ду дæр.
85

• -3 а р б е г: Æз дæр? Æма кæд иссирдтон æртæ дзуаппи А&р%
уæдта?
Б е к ъ о. Ду?! (Фæссах æй). Гириз кæнис?
3 а р б с г. Нæ ди æруагæс кæнуй? Уогæ мæгур биццсуи сæщ
цæй зундти Мортæ ес?! Гъема фæууæд уотæ дæр! (Фæццæуй).
Бекъо- Барæнуай, Зарбег! (Е æрлæудтæй). Кæд мæнгæдта^
нæ д-зорис; уæд мин зæгъай еци дзуаппитæ.
*.. 3 а р б е г.Некæмæн сæ зæгъун. (Фæццæуй бабæй).
Б.е к ъ о. (æ над ин райахæста). Æрлæууай! Дæу цæмæн гъæЦ
унцæ?! Сæдæ циргъ дзуаппи ку иссерай, уæддæр паддзахи кизги,
•дæуæн ка ратдзæнæй?
3 а р б е г. Ома>имæ ку не ’нгъæл кæсун.
Б е к ъ о. Рауæйæ мин сæ кæнæ.
3 а р б.е г. Дзуаппитæ уæйæ?!
Бекъо. О! Муди дæ истолдзæнæн, уæдта дæ сугъзæрийни-
ти буни никкæидзаенæн!
3 а р б е г. Ке мæтæй дзиназун, еци изæдмæ есгæмæн фæн-
даг искæнон? Мæ бон нæ æй! (Фæццæуй бабæй.)
Б-екъо. (ниххуæстæй ибæл). Нæ дæ рауаддзæнæн, Зарбег!
Уæхæн æнæцæстуарзои разиннай?! , * „
3 а р б е г, Зæидæ ке уарзуй, е мæнæ сумах æртемæй неке æй
— æ цæстæнгасæй æй базудтон сæ тургъи.
Б е к ъ о. Кæд рæдуис, уæдда?
3 а р б с г. Иæ! Æ равзурст гъæуама сумахæй маке хузæн уа.
Бекъо (рамæстгун æй). Зарбег! Дæумæ гæсгæ, æз дæр нæ
дæн æ аккаг?! Мæ фидæй гъæздугдæр ке зонис нæ кæмтти?!
• 3 а р бе:г. Кизги зæрдæ гъæздугдзийнæдтæй нæ балхæндзæ-
нæ. Уæлдайдæр 1ба паддзахи кизги зæрдæ.
Бекъо, Уобæл ма гъуди кæнæ! Дæхе мæтæ кæнæ? Кæдмæ
мæгураей цæрдзæнæ? Рауæйæ мин кæнæ дæ -дзуаппитæ æма
исгъæздуг уай!
3 а р б е г. Еци дзуаппитæ исон паддзахи тургъи ку зæгъай,
уæд Зæиди дæуæн тухæй ку радта æ фидæ! Уæхæн фудмиуæ
бакæнон мæ зиинаргъæн?! (Æхе си ратудта.) Нæ!
Бекъо. Æрлæууæ, зæгъун! Уотемæй нæ рандæ уодзæнæ!
3 а р б ег. (гъудити ранигъулгæй, æхенимæр)- Мадта ми.уæд
ма рагъаст кæнæ... (Бекъомæ.) Уогæ æвæдзи ду раст зæгъйс.
Мæхе уавæртæбæл цæмæннæ рагъуди кæнун!
Б е к ъ о. Æма дин æз ци дзорун? Паддзах æма æ кизгæ ций-
• фæидуйдæр кæнæнтæ — дæумæ си ци хауй?!
3 а р б е г. Цæй, арази дæн...
1 Бекъо. (фурцийнæй). О устур Есо! Игъосун дæ дзуапиитæ-
мæ, Зарбег! (Дзæбе æрæскъидтæй æма базмæлуй).
Б е к ъ о. Иæ, ами нæ...
86

Б е.къ о. Мадта? ’
3 а р б е г. Ку ’рталингæ уа, уæд дæ гъæздугдзийнæдтæй Дзæв-
гарæ æрбахæссæ нæхемæ-Æма дин уоми зæгъдзæнæн... Æрмæст
дæ дæлæ уонæй маке фæууинæд.
Б е к ъ о. Æма... дæ дзуаппитæ раст ку нæ разиннонцæ, уæдда?
Зарбег. Уæд дæ гъæздугдзийнæдтæ фæстæмæ фæххæсдзæ-
нæ.
г- Б е’к ъ о. Е лæги дзубанди æй!
Дзæбе (Ьестуй, сабуогай баиæуй дууæ лæхъуæнемæ. Æвеппай-
дя Бекъой губун ниххæсЬт кодта. Е уадзугæй æохаудтæй.
Д з æ б е. Зарбег, цæветтон (Бекъойæй.) дæлæ еци хелагæн цæ-
мæйдæр зæрдæ байвардтай-
3 а р б е г. Æз зопун еци эсртæ дзуаппи...
Д з æ б е. Æртæ дзуаппи? (Фурцийнæй.) Æртæ дзуаппи?!
Æртæ?.. (Æвеппайди фæммæстгун æй.) Æма сæ Бекъойæн
уæйæ кæнис?! Æрра фæдтæ?! Е паддзахи сиахс ку исуа, уæд ма
махæн ами ца?рæн уодзæнæй?! Рауæйæ сæ кæнæ мæнæн,
3 а р б е г (барæй)". Нæ; еугæр Бе?<ъойæн зæрдæ байвардтон..
(Фæццæуй.)
Д з æ б е. Барæнæ; кумæ фæрраст дæ?! (Райахæста æй.) Æз
дæу уотемæй рауадздзæнæн, мæ алæмæти хæзна?! Мæ цæхæркал-
гæ амонди фæрæзнæ! Ме ’рттевгæ исони бон! Ничъчъирт кодтан
Бекъобæл! Паддзахи сиахс мæ искæнæ æма дин дæ цард рохс
дзæнæт фестун кæндзæнæн. Зæгъæ! Зæгъæ мин, Зарбег, еци
дзуаппитæ!... Дæ рази мæ уæргутæбæл æрлæууон?!
3 а р б е г. Цитæ дзорис, Дзæбе?!
1 Д з æ б е. Фæттæрегъæд кæнæ Зæидæн дæр! Ке амæттаг æй
кæнис?! Маргæй еугур идзаг æй æ сау зæрдæ! Расугæй ба агъуд
куййæй фуддæр æй! Ци зиндонæмæ гæлдзис нæ хуæнхти изæд
Зæиди?! Хуцауæй ба куд нæ таерсис?!
Бобо æрæскъидтæй æма базмалдæй.
3 а р б е г. Мадта дæу куд фæндуй, уотæ фæууæд!
Д з æ б е- Кæд дйн бахæссон мæ гъæздугдзийнæдтæй дæ хай?
3 а р б е г. Æмбесæхсæви, цæмæй дæ дæлæ уонæй маке фæу-
уина.
Д з æ б е. Æма мин уæд раргон кæндзæнæ дæ дзуаппитæ?
3 а р б е г. Гъай-гъайдæр.
- Д з æ б е. Æма федарæй æууæндис, раст ке æнцæ, уобæл?
3 а р б е г. Растку нæ разиннонцæ, уæд дæ гъæздугдзийнæд-
та фæххæсдзæнæ фæстæмæ.
. Д з æ б е. Лæг дæ, лæг, Зарбег!
Бобо фестуй æма бацæуй дууæ биццеуемæ. Æвеппайди ниххæфт кодта
Дзæбей губун. Е уадзугæй æрхауй.
»7

Б о б о. Зарбег, циуавæр дзуаппитæй зæрдæ байвардтай &зщ
бей цъифкалæнгæнæгæн? 4>:|
З’а р б е.г. Паддзах уи ке^агоруй, уонæй. <>
Б о б о. Æма сæ ду зонис? у|
3 а р б е г. Зонун. ^
Б о б о. Мæнæ цъæх дессæгтæ! Мæнае фæдес! Гъенур м.а еуН
минкъий ку радзебæл адтайнæ мæрдти бæсти, уæд мин нæ ерваз-3
тæ?! Куд аккаг кæнис Зæиди (Дзæбейæй.) дæлæ еци æнамон-!
дæн?! Берæгътæ ин æ къахвæд кæми базонунцæ, у^рдигæй.
идард ку ледзунцæ! Паддзахи сиахс бацæй, зæгъгæ, — æллæх,,!
æллæх! Дæхе си, бахезæ! Айдагъ е’взаг дæр адæймаги нæ, фал
хонх дууæ дехи ракæндзæнæй! Фæлтау мæнæн зæгъæ дæ’
дзуæппитæ æма дæхе цъухæй ци корис, уой дин радтон.
3 а р б е г. (барæй). Дзæбейæн зæрдаэ байвардтон æма...
Б о б о. Дзæбе рамардæй, зæгъгæ, æй банимайæ дæлæ! Айфон-1
мæ мæрдти Барастурмæ бахъæрдтæй æ талингæ уод, зиндони
бадæд!
3 а р. б е г. Нæ, нæ, мæ цæсгом нæ хуæцуй... (Фæццæуй.)'
Бобо. Зарбег! Хор бони арв нæрун кæнис?! (Райахаста
æй.) Мæ федæни.наергæ амонд куд фесафдзæнæ?!
3 а р б е г. Æгæр коммæгæс дæн æма мæ е исафуй.
Б о б о. Мабал дувæндæ кæнæ!
3 а р б ег. Гъема хуарз, Бобо!..
Б о б о. Ци дин бахæссон мæ гъæздугдзийнæдтæй?
3 а р б е г. Дæ цæсгон ци зæгъуй, уой.
Б о б о. , Кæд?
3 а р б е г. Ахсæви боницъæхтæмæ хæстæг, цæмæй дæ дæлæ (
уонæй маке фæууина.
Б о б о. Дæ дзуæппитæ ба мин кæд?..
Зарбег (дзурд есгæй). Зæгъдзæнæн дин сæ, нæхемæ ку
’рбацæуай, уæд. (Рандæй.)
Бобо (æхецæн). О, цитгин Киристе! Нур æз исодзæнæн
паддзахи сиахс! Уой фæсте ба гъæуама исон паддзах: Мукара
кæдмæ цæруйнаг æй?! Ка’й зонуй, айфонмæ æй Барастур аго-
руй, дæллæй имæ уæлæмæ искæсæ-искæсæ кæнуй. Замманай
хуæдæййевæг ин уайдæ. (Зæнхæбæл хъан ка æй, уонæй.) Анæй
ба мæхецæн къæхсæрфгутæ искæндзæнæн, кæд ма сæуодтæ сæ
медæги æнцæ, уæд. Нур ба ма мæ бийнойнаг Зæидæмæ никкæ-
сон, цума ма сæ тургъи æй? (Къæдзæхи сæрмæ иссудæй æма
паддзахи тургъмæ кæсуй.) Ку неке ’си зиннуй. Не ’фсийнæ æвæ-
дзи æ фæллад уадзуй.
> Д з æ б е (æрæскъетуй, е’рæмбуйни къæдзæбæл исæргъувта
æхе æма Бобовдæ уæлæмæ кæсуй, æхенимæр). Гумудза гал!..
Барæнæ, мæиæ а дууæ бони паддзахи сиахс исуон! Мæ къæхтæ
88

мин де ’взагæй сдзæрдзæнæ,дæхе ба дин скъæти фонси хæццæ
дардзæнæн!
Б е к ъо (æрæскъетуй е дæр, æхебæл еу минкъий исхуæстæй,
Дзæбемæ). Ци архайис мæ фарсмæ, нецæййаг?!
Д з æ б е (мæстгунæй). Ду ци архайис, æз дæр уой!
Бекъо. Фесæфæ мæ цорæй! Дæ уиндæдæр мин тухæ кæ-
нуй! (Бобомæ.) Кенæ ба уæлæ еци хъæндел! Барæнтæ, мæнæ а
дууæ бони паддзахи сиахс баон — æз уæбæл лиздухътæ кæн~
дзæнæн! ’
Дзæбе. Лиздухътæ дæбæл æз кæндзæнæн! Паддзахи сиах-
си бунат мæнæй дæумæ нæ хауй!
Б о б о (фудæнæни худт никкодта). Фунтæй раерхæфсетæ-
уæхе! Паддзахи сиахс æз дæн, зæгъгæ, æй нимаетæ! Дууемæй
дæр мæ къохти айтæ нур! Мæ рази уæ цуппæртæбæл бурдзинай-
тæ, æз ба уæмæ билæскъелæй кæсдзæнæн уæллæй дæлæмæ, мæ-
нæ нур куд, уотæ!
Паддзах . (æрбацæуй æд æхсæ, æ хæццæ Бадр, дæр). Ци
иихъхъан айтæ зæнхæбæл?
Бекъо æма Дæбе хуарзау кæбал фæцæнцæ, фестунцæ.
Б е к ъ о. Цъæх кæрдæгбæл нæ сæртæ еу минкъий рауолæ-
фун кодтан.
Д з æ б е. Цæмæй еци дзуæппитæ тагъддæр иссерæн.
Бобо фудæнæн ниххудтæй уæллæй.
П а д д з а х. Ду ба къæдзæхи сæрбæл ци косис, лæхъуæн?
Б о б о. Хуæнхти ирдгæ, зæгъун, мæ реумæ хуæздæр исуо-
лæфон.
П а д д з а х. Æма дæмæ еци ирдгæ мæ тургъæй цæуй? Уор-
дæмæ бабæй ниссæццæ дæ?!
(Нур ба Бекъо æма Дæбе ниххудтæнцæ Бобой фудæнæн.)
Æмбæрзæн.
ÆРТИККАГ НИВÆ.
Паддзахи тургъæ бабæй. Дууæ къæлæтгини рази кизгутти æхсæн æнкъар-
дæй лæууй Зæидæ, æ дарæс ин æ уæле дзæбæхтæ кæнуй Дифæ.
Д’и ф æ. Ка’й зонуй, паддзах аци бон ниллух кæна дæ хъис-
мæт. Фæсевæдæй еци дзуаппити ка иссера, уой фиццаг дæ фæк-
кæидзæнæй.
3 æ и д æ. Нæ, мæ зæрдæ си неке райста æзинæ.
Д и ф æ. Паддзах уой нецæмæ æрдардзæнæй.
3 æ и д æ. Æрдардзæнæй. Мæ фндæ æ еунæг кизги уарзуй..
89

П а ддз ах. (рацæуй галауанæй). Нæма зиннунцæ нæ фæ-
севæд?
Митъо (фæззиндтæй гъæунгæй). Зиндзæнæнцæ нуртæкки,
нæ цитгин паддзах. ’ . •
Далу (æрбацудæй). О, фурцийнæй ирайуицæ раст. Цæвет-
тонгæ иссирдтонцæ æртæ дзуаппи дæр.
Паддзах.. Еугур лæхъуæнтæ дæр?
Д а л у, Цалдæремæй.
П а д д з а х. Мадта уæд гъæуама мæ дзурдæн хецау разин-
нон. (Æ кизгæмæ.) Зундгиндæр си ка разинна, е исодзæнæй дæ-
;царди æмбал, Зæидæ.
Д и ф æ (Зæидæмæ сосæгкæй). Нæ дин загътон?!
3 æ,и д æ (тухстхузæй). Баба!..
П а д д з а х (дзурд есгæй). Нæ фæсевæдæй ку неке исаккаг
кæнай дæхецæн, уæд æз æндæр хузи ниллух кæндзæн гъуддаг.
Зæидæ. Ома?
П а д д з а х. Персий шахи фурти. дæр æма. Турки султани
дæр мæ хæццæ рагæй бахæстæг кæнун фæндуй.
Зæидæ. Кедæр бæстæмæ фæццæуон?! Фæлтау æз рамæл-
.дзæнæн, баба! .
Д а л у. * Ма тухсетæ, æдосæ уин хуарз фун фæууидтон. Цу-
ма уорс бæлæу æртахтæй а тургъмæ æма си уæ галауан ниррохс
.æй.
Паддзах. Ниррохс уæд мæ кизги зæрдæ, афонæ æй!
Митъо. Æрбацæунцæ уæртæ!..
П а ддз а х. Исбадæ, Зæидæ. (Исбадуй къæлæтгини, æ фарс-
мæ иннæ къæлæтгини ба — æ кизгæ.)
Æрбацæунцæ нифсхастæй Бекъо, Дзæбе æма Бобо, паддзахæн сæ
сæртæй æрковунцæ.
П а д д з а х. Æма иннетæ кæми ’нцæ?
Баде (æрбацæугæй). Иннетæй некебал æрбахаста æ нифс.
М и т ъ о. Фæттарстæнцæ, хи-хи!
П а д д з а х. (ниххудтæй). Фæттарстæнцæ, зæгъис?.. (Уосгор-
•тæмæ.) Цæй куд, нæ сахъигурдтитæ, иссирдтайтæ еци дзуæп-
питæ?
Б екъо. Мадта?!
Д з æ б е. Æнæмæнгæдтæй!
Б о б о. Ке зæгъун æй гъæуй!
1Д а лу. Зæгъетæ мадта, адæмæй ка исхезуй еугуремæй бæр-
:зонддæр?
}Б е к ъ о. 1
Д з æ б е } (еумæ). Æхе ка фæууинуй раст!
Б о бо ]
90

П а д д з а х. Æма æртемæй-. дæр еу- цъухæй ку дзоретæ. Уæ
сæртæ кæрæдземæй хецæн ку æнцæ,,
Б.екъо. Раст зæгъгæй, мæнмæ дæр дессаг фæккастæй, нæ
цитгин паддзах. (Дзæбе æма Бобомæ). Æг.ъдау нæбал ес æви?!
Æз уи дууæ мæйи хесдæр уæддæр дæн. Фиццаг бал мæн бауа-
дзетæ зæгъун, уæдда сумах.
Дзæ.бе. Цæмæн зæгъис, Бекъо?! Æз ди.мæйæ æма æрдæг
хестæр ку дæн.
Б о б о. Æз ба уæ дууемæй дæр дууæ мæйи æма æрдæг хес-
дæр дæн.
. .Паддзах. Далу, раст дзуапп равардтонцæ дæ фиццаг ба-
зонæ-базонæн?
Далу. Хъæбæр раст, Мукара.
Паддзах. (уосгортæмæ). Фал уæддæр нæ лæдæрун: сумæ
агурдтайтæ еци дзуапп?
Б е к ъ о. Нæ.
Паддзах. Мадта, уин еци еухузæн куд рауадæй?
Б е к ъ о. Нæ зонун.
Дзæбе. Æз дæр.
Б о б о. Æз дæр.
П а д д з а х. Дуккаг базонæ-базонæн ба уæмæ ци дзуапп ес?
Д а л у. Уоода: адæймагæн фæндæгти. æхсæн еугуремæй зин-
дæр иссерæн кæци æй?
Бскъо) (еумæ бабæй)
Адæймагæн сæ æхемæ кæци цæуй, е.
Д з æбе
Б о б о
Д а л у. Раст æй аци дзуапп дæр!
Паддзах. О, фал’аци лæхъуæнтæй кæций исхонæн зунд-
гиндæр? Ке æргъуди си æй аци дзуапп дæр?
Б е к ъ о. Мæн.
Д з æ б е. Сайис Бекъо! Кæмæйдæр балхæдтай ду еци дзуап-
"литæ, æз ба сæ мæхуæдæг æрхъуди кодтон.
Б с к ъ о. Нæ, е сæ ду балхæдтай, Дзæбе!
Б о б о. Дууемæй дæр сæ æлхæнгæ бакодтайтæ!
,П а д д з а х. Æлхæнгæ?! (Ниххудтæй.) Дзуаппитæ æлхæи-
гæ?! Уæхæн дессаг нæма фæууидтон! Есге зунд балхæнæ!
Б о б о. Нæ цитгин паддзах, æз сæ мæхуæдæг æргъуди кодтон.
• Б е к ъ о. Цума сæ ке сæрæй æргъуди кодтай, дæхе сæри
зуиди морæ ку нæййес, уæд?!
Паддзах (ходгæй). Барæнтæ! Кæмæй сæ балхæдтайтæ, е
ка æй?
Зарбег (фæссценæй). Е æз, нæ цитгин паддзах! (Æрба-
цæуй гъæздуги дарæси, æй хуæрзконд.)
91

Еугур дæр Зарбегмæ десгæнгæ никкастæнцæ.
3 æ и д æ (зæрдæскъæфтæй ниссæццæ æй Зарбегмæ, уæдда
Дифæмæ бадзурдта сосæгæй). Уал анзй мæ еæнтти ,ке сорæт
цардæй, а е æй! Е æй;,Дифæ!
П а д д з а х. Ка дæ?
3 а р б е г. Æзинæ æ бузгъур дарæсæй кæмæн истухстæ æма
мæнæ дæ тургъæй ке сурдтай, еци мæгур лæхъуæн Зарбег.
П а д д з а х. Ду мæгур?.. Æлдæртти фурттæй фæлустдæр!
3 а р б е г. Фæлуст дæн (уосгортæй.) мæнæ аци «сахъигурд-
тити» мулкæй. Къуми мæ бакодтонцæ æма син уæд рауæйæ код-
тон еци дзуаппитæ. Сæхе бон сæ æргъуди кæнун нæ адтæй, Кæ-
р%æдзей сосæгкæй мæмæ еугаййæй цудæнцæ æдосæ нæхемæ. ,
Бекъо (фурмæстæй). Мæнгæдтæ дзоруй! Æз си неци бал-
хæдтон!
Д з æб е. Æз дæр!
Б о б о. Æз дæр!
Бекъо.- Сæхемæ дæр имæ некæд адтæи!
Д з æб е. Æз дæр!
Б о б о. Æз дæр!
Б е к ъ о. Имисгæ кæнуй! Нæ мулк нин радавта!
Д з æ б е. Радавта!
Б о б о. Ниййахæссун æй кæнæ, нæ цитгин паддаах!
( П а д дз а х (Зарбегмæ). Рацæуай, лæхъуæн. (Зарбег имæ^
хæстæг бацудæй, сосæгкæй.) Зæгъай мин мадта æртиккаг базо-
нæ-базоиæн дæ дзуапп.(3арбег ин’ æ гъоси бадзурдта,) Хуарз.
(Уосгортæмæ.) Игъосун уе ’ртиккаг дзуаппмæ. Адæми æхсæн
ка æй еугуремæй тухгиндæр?
Бекъо (фæццурд æй). Æхебæл ка фæууæлахез уйг е!
Паддзах (Дзæбе æма Бобомæ). Куд гъуди кæнетæ су-
мах ба?
Д з æ б е. Æз дæр уотæ.
Б о б о. Æз дæр.
П а д д з а х. Далу, раст дзуапп бабæй æй?
Д а л у. О, раст дзуапп æй.
Паддзах (уосгортæмæ). Аци дзуапп мии сумах агъоммæ-
мæнæ Зарбег нуртæккæ мæ гъоси æрбадзурдта. Куд æндеуетæ
сайун, нæхуæдтæ сæ æргъуди кодтан, зæгъгæ?!
3 а р б е г. Алке дæр си гъавуй, нæ цитгин паддзах, дæ сиахс
исунмæ, цæмæй уой фæсте дæ къæлæтгини исбада.
П а д д з а х. Уотæ дзурдтонцæ?
3 а р б е г. О, уотæ. Алке дæр мин си зæрдитæ æвардта, пад-
дзах ку исуа, уæд мин ци хуарздзийнæдтæ исараздзæнæй, уо&
туххæй.
92

Паддзах. Æма син цæмæн равардтай фадуат мæн ба-
сайунæн?
3 а р б е г. Нæ, дæу басайуни туххæй нæ... Æдзох мæмæ атæ
билæскъелæй, кастæнцæ, гæвзук, зæгъгæ. Æма мæ æрфæндæад-
тæй, цæмæй фæууинонцæ, сæхуæдтæ куд гæвзук æнцæ зунд æма
цæсгомæй, уой. Адæймаги уодигъæди туххæй ке адтæнцæ еци
базонæ-базонæтæ, е сæ фæсонæрхæги дæр нæ фæззиндтæй. Ду
ба ниххатир кæнæ,,нæ цитгин паддзак, дæу ба’сайун син уæддæр
нæ бауагътайнæ. Уомæн æма мин Зæиди амонд мæ цардæй зи-
наргъдæр æй. Мæ сæр къолæ кæнун æ рази. (Зæидæн æркувта
æ сæрæй.)
3 æ и д æ (ниххудтæй фурцийнæй æма фестуй). Дессаги бон!..
(Уæлæмæ кæсуй.) Далу, ци бæлæуи кой кодтай!..
П а д д з а х. Зæидæ...
3 æ и д æ (дзурд есгæй). Нæ галауан ниррохс æй, баба!
Д а л у. Е дæ зæрдæ ниррохс æй, Зæидæ!
3 æ и д æ. 0!.. Ду рагацау ци фæззæгъис, е æ къæхтæбæл куд
ислæууй, Далу! (Зарбегмæ ма бакастæй æма, нихходгæй, гала-
уанмæ фæййаууон æй.)
П а д д з а х. Кæдæй-уæдæй мæ кизгæ æ реуи идзаг ниххуд-
тæй! Тарстæн, æрдзæй ходун нæ зонуй, зæгъгæ. (Кизгуттæмæ.)
Бакæсетæ æ фæдбæл, маци ибæл æрцæуæд.
Дифæ (дæлгоммæ дзурдтæй). Æрцудæй ибæл, нæ цитгин
паддзах! (Иннæ кизгутти хæццæ раидæй медæмæ.)
Бекъо. (æхенимæр). Зарбеги маруйнаг!.. Æнгъæлдæн æй
бауарзта Зæидæ!
Б о б о (æхенимæр Зарбегæй). Исфæлунста æхе мæ лæварæй
æма æ хузæ куд искалдта! Ци бакодтои, ци!
Дзæбе (æхенимæр Зарбегæй). Куд нæбал расанкъех код-
та! Арв дæ æрцæва!
Паддзах (уосгортæмæ). Сумах ба паддзахи басайунвæн-
дæ ке искодтайтæ, уой тухх'æй~нуртæкки исбаддзийнатæ ахæс-
т>они. Арфиаг ми уотæ, æгайтима уæ нæ бæстæй нæ сорун! Мæ
кизги фæрци! Уотæ игъæлдзæгæй æй ке фæууидтон, ’уомæй мæ
зæрдæ фæффæлмæн æй.
Митъо. Ани зæрдитæ ба си нихъхъæбæр æнцæ, хи-хи!
П а д д з а х. Ци дзуаппитæ балхæдтайтæ, ’уонæбæл Хуарз
рагъуди кæнунæн уин замманай фадуат уодзæнæй ахæстъони.
Ома: фæууинетæ уæхе, иссеретæ уæхемæ фæндаг æма фæууæ-
лахез уотæ уæ нецæййаг уодтæбæл!
Б е к ъ о. Нæ цитгин паддзах!..
Паддзах (дзурд есгæй). Еу хъипп дæр нæбал! Баде, сæ
бунатбæл сæ исæмбæлун кæнæ.
93

— 3 а р б е г. Мæнæн ци гъæздугдзийнæдтæ æрбахастопцæ, уо-
ни ба æз аци бон байуардзæиæн, ке къохи фæллойнæй æнцæ^
еци мæгур косæг адæмæи.
Падддзах. Хъæбæр раст бакæндзæиæ, Зарбег.
Б а д е. (бацæуй уосгортæмæ). Цотæ разæй! (Рандæй сæ
хæццæ.)
Паддзах (Зарбегмæ). Ду ба амæй фæстæмæ уодзæнæ ме
’нхусгæнгутæйеу. Дæ зунд,\ де ’ргъудидзийнадæ мæ хъæбæр
гъæунцæ. Цотæбал, уæртæ мæ гъæунги бахезетæ мæпæ Митъой
хæццæ. Гъæудзинайтæ мæ.
Зарбег æма Митъо.рандæунцæ. Паддзах сæ фæдбæл кæсуй.
Замманай лæхъуæн. Зарбегæй зæгъун. Айдагъ æ уиндæ дæр лæ-.
ги аргъ æй. Зундæй ба никки хуæздæр. Е дин æцæг сæрæнигурд.
Д а л у. Дæ кизги сæитти уал анзи дæргъи еци биццеуи со-
рæт цардæй.
П а д д з а х (фæкъæрцгъос æй). Ци, дан?
Да лу.. Нур имæ фæззиндтæй æма кизгæбæл .фурцпнæй ба-
зуртæ уомæн разадæй. Нæ’й балæдæрдтæ?
Паддзах. Æма...' мæгур биццеу ке æй,' уой ку зонуй мæ
кизгæ. •• • • ’
Д а л у. Дæ кизгæ æй зонуй, фал зæрдæ ба æхеон агоруй,.
Мукара! Иннемæй ба, мæгури ном еци биццеубæл нæ бадуй.
Мæгур, уæртæ ахæстъонæмæ ке рарвистай, сци гъæздугути фурт-
тæ æнцæ.
П а д д з а х. Уæддæр етæ уæздæнтти тогæй æпцæ.
Д а л у. Тог ци æй, Мукара! Лæги æ зунд æма æ гъуддæг-
тæй фæр’сæ.
Зæидæ (игъæлдзæгæй рауадæй галуанæй). Нæ, нæ, æнде-
гæй райдзастдæр æй!.. (Æ.фæдбæл рацæунцæ Дифæ æма иннæ
кизгуттæ дæр.) Баба, ци дессаги бон æй! Фиццаг хатт фæууид-
тон, арви реубæл хор куд æгæрон цæхæртæ калуй, уой! Нæ ко:
ми уæлдæф ба иури хузæи мæ реуи идзаг некæд Ъсолæфтæн.
(Иннæ кизгуттæ фæссценæмæ Зарбегмæ кæсунцæ.) Кумæ нис-
сæццæ айтæ, кизгуттæ, сумах ба?
Д и ф æ. Хор куцæй кæсуй, уордæмæ!
Паддзах (кизги дæлгоммæ дзурдтæ балæдæргæй). Хор
иннердигæй ку кæсуй уæлæГ . ,
3 æ и д æ. Нæ, нæ, баба! Нур дууæ хори’ес дуйнейти: еу арв-
бæл, иннæ ба зæнхæбæл!
Йаддзах (фæммæстгун æй). Зæидæ!..
3 æ и д æ; Баба, мæстгун кæнуни аккаг бон нæ’й!
94

Ладдзах (иннæ кизгуттæмæ). Цотæ бал сумах медæмæГ
(Етæ фæййаууон æнцæ.) Ду ци хорæй зæг.ъис, Зæидæ, е махта-
вунæн нæ æй.
3 æ и д æ. Уомæй ци зæгъуйнаг дæ, баба? . <
Паддзах. Нæ рагæнæнтæ берæ ку æнцæ... Урух! Персий
шахи фурт, кенæ ба Турки султани бæсти еу мæгур биццеуи
хæццæ исбæдтай дæ цард ду, паддзах Мукарай кизгæ?!. Не
’лдæрттæ мæ ци схондзæнæнцæ? - ,
3 æ и д æ. Баба!.. (Иннердæмæ бостæй разилдта æ сæр.)
Д а л у. Бахатир кæнæ, Мукара, фал гъæуама дæ дзурдæн
хецау разиннай. Еци æртæ базонæ-базонæн раст дзуаппитæ ка
иссера, е исуодзæнæй мæ сиахс, зæгъгæ, нæ загътай?
П а д д з а х. Загътон, фал е мæгуртæмæ нæ хауй.
Д а л у. Уотемæй ба æрмæст’дæр мæгур биццеу иссердта
дзуаппитæ. ^ -
П а д д з а х. Иссердта, уомæн æма мæгур адæми зунд тухст
цард æхуæдæг æхседун кæнуй, али фæззелæнтæбæл мæгур лæг
фулдæр гъуди кæнуй. (Кизгæмæ.) Зæидæ, кæд дæ ’ фæсарæнти
бæститæмæ нæ фæндуй, уæд ами нæхе гъæздгути æхсæн разин-
дзæнæй дæ аккаг сæрæнигурд.
-Д а л^у. Æндæр сæрæнигурд не ’срохс кæндзæнæй дæ кизги
зæрдæ.
3 æ и д æ. Бабай æвæдзи фæндуй, цæмæй æз рамæлон.
•Паддзах. Кизги хевæндæ миутæ! Цо медæмæ! (Зæидæ
тухстхузæй рандæй галауанмæ, паддзах ба фæссценæмæ дзоруй.)
Лæггадæгæнæг, Зарбегæн ардæмæ зæгъай!
Минкъий фæстæдæр æрбацæуй Зарбег.
Лæхъуæи^ мзенæй уæгъдæ дæ. Цо æма дæхе куститæ кæнæ.
. 3 а р б е г (фæссах æй). Естæмæй мæбæл дæ зæрдæ фæххуд-
тæй, нæ цнтгин паддзах?
П а д д з а х. Нецæмæй, фал мæ æнхусгæыæг нæбал гъæуй.
3 а р б е г. Бахатир кæнæ мадта... (Галауани дуармæ ма ба-
кастæй æма рандæуй æнкъардæй.)
Д а л у. Дæ кизгæмæ устур фидбилиз кæсуй, еци биццеуæйг
æй ку фæххецæн кæнай, уæд.
Паддзах. Ку баеу уоицæ, уæддæр мин ’ фидбилиз æй!
Д а л у. Дæ кизгæн нæ!
П а д д з а х. хМæ кадæн! Æма е неци æй?!
Д а л у. Кадæ уомæй кæнгæ нæ’й, Мукара! Дæ кизги амондæй
хестæр дин ци ес?! Аци рауæн дин дæхебæл фæууæлахез ун
гъæуй æнæфæстеуатæй.
95

Паддзах. хЧæхебæл? (Бахудтæй.) Еци сайæгойтæн мæ-
хуæдæг ци баихæс кодтон, уой нур ба ду мæнæн ихæс кæнис?
Д а л у. Еци сайæгойти хуарз фæууидтай, фал дæхе ба!..
Паддзах. Дæумæ гæсгæ, мæхе фæууинунæн хъæрæу дæн?
Д а л у. Адæймаг алци дæр хуарз уинуй æхецæй уæлдай.
П а д д з а х. Нур æй балæдæрттæн, еци базонæ-базонæтæ
мæмæ цæмæн равардтай, уой.
Д а л у. Есгæд агурдтай дæхемæ фæндаг, е ми не ’руагæс
кæнуй, Мукара.
Паддзах. Цæмæн дæмæ уотæ кæсуй?
Д а л’у. Еци фæндагбæл гъуд’и дæр неке кæнуй. Уомæн байз-
гзайуй алке æхецæй идард.
П а д д з а х. Мадта уотемæй куд фæууæлахез уа æхебæл?
Д а л у. Фæууæлахез унмæ гъавгæ дæр нæ кæнуй. Æхецæн
ниххатир кæнуй алци дæр. Гъе уомæи æй адæймаг æхецæн тæк-
кæ тæссагдæр æзнаг. Æма æзнаг исуй иннетæн дæр. Хуæздæр
рагъуди кæнæ, Мукара, фæсмон кæнун дæ ’куд нæ багъæуа уой
фæсте!
П а’дд з а х. Далу!..
Д а л у (дзурд есгæй). Кæд есгæмæн æ цард зин æма æвад-
уат æй дæу фудæй, уæд нæма фæууидтай дæхе! Нæма балæдæр-
дтæ, а зæнхæбæл дæ цæмæн рафæлдиста устур хуцау!
Паддзах, Далу! Дæумæ игъосгæй, мæхемæ биндзи асæ
дæр нæбал кæсун!
Д а л у. Мадта уæд ислæудтæ, дæхемæ ци фæндаг цæуй, уо-
бæл. Еуварс си мабал рахезæ, Мукара!
Паддзах (ниххудтæй). Нæртон силгоймаг! Дæ дзурдтæ
мæ бауæри бахезуицæ æма дæмæ мæстгун дæр нæ кæнун. Них-
хатир дин кæнун дæ карз уайдзæфтæ. Дæ алæмæти тухтæй мин
тухæ кæнис æвæдзи! Гъе фал мæ кизги хъисмæт ба, дæу æма
æхе куд фæндуй, уотæ ниллух кæнун мæ бон иæ ’й.
Д а л у. Мукара!..
’ ч П а д д з а х (дзурд есгæй). Нæ æй! Æз паддзах дæн!
, Д а л у. Дæ фæндагæй бабæй рахизтæ еуварс!
П а д д з а х. Мæнæи ибæл цæуæн нæййес! Ку раййевон мæ
тузмæг уаг — фехæлдзæнæй мæ бæстæ! (Рандæй медæмæ.)
!Д а л у (еунæгæй). О, еци гургъахъ фæндаг! Ку.д неке дæ уар-
зуй, куд! Уæлдайдæр ба хецæуттæй! (Арф ниууолæфтæй.) Му-
кара, Мукара!.. Дæ бийнойнаг Кошерхан дæмæ гъæддух лæуд-
тæй, бæргæ, рохсаг æрбауа: Фал нæ, бунтон дæ дæхе барæ ниу-
уадзун нæ гъæуй. (Рандæуй.) " -
96

Галауанæй рацæунцæ Зæидæ,- Дифæ æма иннæ кизгуттæ. Кæсунцæ
фæссцёнæмæ, цæстæнгасæй агорунцæ Зарбеги.
Зæидæ Нæбал æй’уоми Зарбег.
Д и ф æ. Æхуæдæг дæр дæ æгæрон уарзтæй ке бауарзта, е
бæрæг æй., Ести рæуонæй ии ардæмæ æрбахонæн ку исуайдæ!
К н з г у тт æ (Зæидæй уæлдай базарунцæ фæссценæмæ).
Ци фæдтæ, фæззинæ, ци фæдтæ, зæрддаг,
Æнкъардæй дæ уарзон мæлуй, гъей!
Æнæ дæу, тæрсæн ин, ку фæууа мæрддаг,
Æ цæстисуг донау кæлуй, гъей!
Æ уарзæг зæрдæ ин искæнæ цæй рохс,
Ду уомæн дæ е ’рттевгæ хор, гъей!
Куд рагæй дæ хизта, хъисмæтæй уо боз,
Уæ фæндаг уа лигъз æма сорг гъей!
3 æ и д æ. Уогæ уал анзи мæ сæнтти ка цæруй, е нур дæр мæ
хæццæ æй. Мæнæй ин фæххецæн уæн нæййес.
Æ сæнтти фæззиннуй Зарбег æма кизгæбæл уозæлуй. Иннæ кизгуттæ
ба сæ алифарс кафунцæ сабургай, тæходуй сæмæ кæнунцæ.
3 а р б е г. Зæидæ! Мæ бонвæрнон!
3 æ и д æ. Мæ хорти хор!
3 а р б е г. Дæ фидæй тæрсун, кæрæдземæ нæ хæстæг не ’руадз-
дзæнæй. Дæу есгæмæн ку радта, уæд еци бон æз’ рамæлдзæнæн.
3 æ и д æ. Рамæлдзæнæн æз дæр, дæуæн мæ ку нæ радта.
Уогæ мах фæххецæн кæнуни фагæ некæмæ разиндзæнæй хъаурæ,
сауæнгæ мæ фидæмæ дæр.
Кафунцæ дууемæй. Иннæ кизгутæ ба син, сæ кафунæй банцайгæй,
сабургай æрдзæф кæнунцæ. Уалинмæ галауани дуарбæл фæззиндтæй
паддзах.
П а д д з а х. Зæидæ, дзубаидиæи мæ гъæуис.
Зарбег æрбайсавдæй, æрбайсавдæй кизгутти цийнæдзийнадæ дæр.
Митъо (фæззиндтæй). Нæ цитгин паддзах, Зарбег æхе
ниййауигъта!..
Зæидæ фæккиудтæй, Митъо имæ фæллæбурдта æма кизгæ уой къо-
хти уадзугæй рахаудтæй.
П а д д з а х (рауадæй). Зæидæ!.. (Митъомæ.) Сæргъæн, уотæ
æвеппайди ци нитътъæлланг ластай?!'
М и т ъ о. Ома мæмæ кæронмæ нæ байгъуста Зæидæ.
7 Зак. 575 97

П а д д з а х. Ци байгъосуйнаг ма дæмæ адтæй?!
М и т ъ о. Сæрæгас ке æй Зарбег. Кадæртæ æй фæййервæзук
кодтонцæ.
П а д д з а х. Дзæгъæли! Рамардайдæ фæлтау!
М и тъ о. Æма дæ кизгæ ба, нæ цитгин паддзах? Нæ рамæл-
дзæнæй е ба? Нæ ’й уинис мæнæ?!
Паддзах. Неци дæ гъуддаг ес! Фæссордзæнæн дæ арди-
гæй!..
Æмбæрзæн.
ЦУППÆРÆЙМАГ НИВÆ
Æхсæви тари рохси туни зиннуй паддзах.
П а д д з а х (гъудити нигъулуй). Ци бакæнон, нæбал æй лæ-
дæрун. Зарбеги фæссоринæ мæ бæстæй, фал мæ кизгæ æхецæн
ести фидбилиз миуæ ку бакæна. Æвæстеуатæй Бадей рарветон
Турки султанмæ. Уадзæ ма æрцæуа... Ка ’й зонуй, мæ кизги зæр-
дæмæ бацæуа. Æма ’й уæд султан фæлласæд æ бæстæмæ. Иса-
рази кæндзæнæн мæ кизги. Ку нæ кома, уæдда мæлæти къах-
бæл ниллæудзæнæн. Æз мæ кизги мæлæтæй ку тæрсун, уæд е
ба цæмæннæ гъæума фæттæрса мæ мæлæтæй?! Æз фидæ ку ху-
нцун. Уомæйдæр циуавæр фидæ? Паддзах! А бæстæй куд тагъд-
дæр рандæ уа мæ кизгæ, уотæ хуæздæр. Нæ уиндзæнæй Зарбеги
æма æй феронх кæндзæнæй... Гъе уотæ, Далу, гъе! Ацн рауæк
лæгæн æхебæл фæууæлахез уæн нæййес!
Æрбацудæй Митъо, донхæссæн гъосин æ къохи.
Лæггадæгæнæг? Ци архаис ами фæсæмбесæхсæвæ?
Митъо. Зæиди хуссæг нæ ахæссуй æма сауæдонæй уазал
дон агоруй.
П а д д з а х. Æма... ести си ресуй?
Митъо. Неци. Æнæуой.. Æма цæмæннæ хуссис ду ба?
П а д д з а х. Нæ мæмæ цæуй.
Митъо. Еугурæй дæр æнæхуссæг куд фæцайтæ! Фал æга-
семæй хъæбæрдæр ба катаййи бафтудæй Зарбег. Уæлæ къæ-
дзæхи сæрбæл бадуй, а тургъæй æ цæститæ нæ хецæн кæнуй.
Цæф сирдау нигъгъæрзуй.
Паддзах. Зæидæн, Зарбеги туххæй еу хъипп дæр нæ,
игъосис?!
Митъо. Игъосун, игъосун, нæ цитгин паддзах!
П а д д з а х. Биццеумæ ба иссо æма ’й рарветæ æ хæдзарæмæ.
Па^дзах, загъæ, нæ уадзуй æ тургъæмæ кæсун. Феронх кæнæд
98

а тургъæ дзæбæхæй! Ду, зæгъæ, ка дæ æма паддзахи кизгæ ка
’й, е ди иронх ма уæд!
Дууемæй дæр рохси’ тунти хæццæ ратадæнцæ.
Æнæбæрæг рауæн талинги рохси тунти разиннунцæ Митъо æма
Зарбег.
Митъо. Байгъосæ мæмæ, Зарбег. Нæ уадзуй паддза-х æма
№ уæхемæ. Ести фидбилиз дин исараздзæнæй.
3 а р б е г. Кæдмæ бафæраздзæнæн аци гъезæмæрттæн?! Мæ
мæгури ном мæ рагъæй ку нæ хезуй ходуйнаги номау! Куд неке
лæдæруй, мæгури реуи дæр ци зинг содзуй, уой!
М и т ъ о . Нæ фунæй кæнуй Зæидæ дæр. Дæу мæтæй дзи-
назуй.
3 а р б ег. Мæн мæтæй?! Ду ма ми уæддæр ма гириз кæнæ,
Митъо!
М и т ъ о. Не ’ууæндис? Дифæ мин сосæгкæй загъта.
3 а р б е г. Цæветон, Зæидæ рагæй ку уарзуй кедæр.
Митъо. Уарзта, æ сæнтти ка райгурдæй, уæхæн сæрæни-
гурди. Дæу ку фæууидта, уæдда балæдæрдтæй, ду ке дæ еци
сæрæнигурд. Æма бунтондæр катаййи бафтудæй. Паддзах дæр
æй базудта.
Зарбег. Мадта мæ уомæн рарвиста æ тургъæй? Фæттар-
стæй мæгур биццеуæй нæ паддзах! Гм!.. Косæг адæми адæмбæл
ма нимайæ æма уотемæй сæ сæргъи лæууæ! О мæгур адæм!
Митъо. Æхуæдæг дæр паддзах тохæнтæ кæнуй æгас æх-
сæзæ. Никки ба æй æз расайдтон, ду дæхе ниййауигътай,
зæгъгæ.
3 а р б е г. Цæмæн, Митъо?!
М и т ъ о. Уадзæ æма зона, æ кизгæ æнæ дæу ке нæ фæццæр-
дзæнæй.
3 а р б е г. Базудта æй?
Митъо. Ци зонун ма æй гъудæй, кæд æ кизгæ æ рази уа-
дзугæй рахаудтæй, дæуæн фæттæрсгæй!
Зарбег. Ци бакодтай, Митъо?! Цæмæн мин исгъæр код-
тай, Зæидæ мæмæ ци зæрдæ даруй, уой?! Фæлтау ми е ’сæфт ку
уинидæ!... Мæхе гъезæмæрттæн фæразтайнæ, фал нур Зæиди
тохæнтæн ба куд?.. Кæд е айфонмæ æ уати фæрстæбæл æхе
хуайуй, æз ба æгас æхсæвæ ами хуæнхти æхсæи дзæгъæлдзо
кæнун æма сæ фæхстæбæл соит сирдау хуайун мæхе! Айнæг
къæдзæхтæ кæун ку фæразионцæ, уæд айфонмæ сæ цæстисугти
цади ниннигъулдайнæ!
Митъо. Цо, Зарбег. Фæууæлахез уо дæхебæл. Разиннæ
уойбæрцæбæл тухгин æма æрсабур уо. Æндæргæнæн нæййес]
Нæ хъисмæт уæхæн æй!
99

Зарбег. Тухгин!.. Нæ, Митъо, уарзондзийнадæ хъаурæ
дæттуй тохи, фал.æнæуой ба хъаурæ сæттуй. Нуртæкки мæмæ
уотæ кæсуй, цума мæнæй æиæбондæр а зæнхæбæл неке æй! Цо,
зæгъгæ паддзахæн: рандæй сæхемæ Зарбег, мабал имæ мæстгун
кæпæ. (Дууемæй дæр рохси тунти хæццæ ратадæнцæ.)
1 Æнæбæрæг талингæ рауæн бабæй. Рохси тунти гъузгæ-гъузгæ æр-
базиннунцæ æртæ зæронд уоси. Куд рабæрæг уодзæнæй, уотемæй
етæ æнцæ Бекъо, Дзæбе æма Бобо зæронд уостити пъолцити æма
сæрбæттæнти. Бобой къохи ес бæндæн.
Б е к ъ о. Сссс, сабур..* Уæртæ æй сæ дуар.
Д з æ б е. Æма нæмæ Зарбег ку нæ р.ацæуа, уæдда?
Б е к ъ о. Рацæудзæнæй.
Рохси туни фæстегæй æрбазиннуй Зарбег. Æ хæдзари дуармæ ка
лæууй, уонæмæ аууонæй æ цæстæ даруй.
Б о б о. Ма кæнтæ, мæимæ байгъосетæ. Зарбег нæмæ ку ра-
цæуа, уæд ин æ гъæлæс рахгæндзинан, уæдда ин е уæнгтæ æрба-
бæтдзинан мæнæ бæндæнæй æма ’й дæлæ дони багæлдздзинан.
Æ мард дæр ин неке иссердзæнæй.
Бекъо. Уойбæрцæ архайунæн нин рæстæг нæййес. .Тагъд
бон фæцъцъæх уодзæнæй. (Æ къохи фæззиндтæй кард.) Аци ра-
уæн æй фæгъгъос кæндзинан æма ахæстонæмæ фæстæмæ... Кæ-
бæлти рабурдан, уобæлти бабурдзинан.
Д з æ б е. Гурусхæ дæр нæбæл неке фæуурдзæнæй. Мах ахæс-
тъони бадтан æма Зарбеги маргутæн ци зонæн! Дессаги фадуат
æй, мæ фиди фидистæн!
Бекъо. А ку нæ ииккуйти уа, уæд паддзахи кизгæ ай рази
махæй æ ,гъос некæмæ æрдардзæнæй. Уæ гъæздугдзийнæдтæ
ибæл уотæ никкалдтайтæ, æма си не ’нсæр æлдар рауайун код-
тайтæ!
Дзæбе., Ду ба ибæл минкъийдæр никкалдтай, Бекъо?!
Бекъо. Æз ибæл ци никкалдтон, е æ фагæ адтæй! Мæнæ
ма’й Бобо ба еугурей уæлæнхасæн уотæ исфæлунста, æма си
изæди къалеу рауадæй. Æ уиндæй Зæидæ раст тæхгæ маргъ фе-
стадæй!
Д з æ б е. Гумудза миуæ, бабæй бакодтай, Бобо!
Б о б о. Райдæдтайтæ’бабæй!..
Б е к ъ о. Сæр д’æбæл нæййес, нæ!
Б о б о. Æма сумахбæл сæртæ ку уайдæ, уæд ни Зарбег уотæ
фæггириз кодтайдæ не ’ртемæй дæр?!
^Бекъо. Нуртæкки ин фæууинун кæндзинан æ гириз!
Д з æ б. е. Зæиди зæрдæ си исуæгъдæ кæнæн тагъддæр.
100

3 а р б е г (æхенимæр). Бавзаретæ... (Райсуй гъелæ.)
Б е к ъ о. Цæттæ даретæ уæхе. (Дуар бахуайунмæ исиста
æ къох.) /
3 а р б е г. Ма бахуайæ, хуарз уосæ, мæ зæронд мадæ фæт-
тæрсдзæнæй! (Æртемæй дæр Зарбегмæ фæстæмæ фæззилдтон-
цæ сæхе.)
Бекъо (силгоймаги гъæлæсæй). Ду дæ, Зарбег? Паддзахи
кизгæ днн мæнæ цидæртæ æрбарвиста лæварæн. Райсæ сæ. (Æр-
темæй имæ фæццæунцæ.)
3 а,р б е г. (февзиста гъелæй). Æртемæй мæмæ ма ’рбацотæ!
Еугæйттæй рæхæссетæ уæ «дæвæрттæ»! (Раздæр имæ ка бацу-
дæн, еци Бекъой губун къахæй ниццавта æма е, æ губуибæл
фæххуæцгæй, æрхаудтæй.) Нур ба иннæ! (Дзæбей дæр ниццав-
та уотæ.) Мæнæ дæуæн дæр мæ «лæвар»! (Æрхауй е дæр.) Æр-
тиккаг! (Бобо раледзунмæ багъавта.) Æрлæууæ, ниммардзæ-
нæн дæ!(Е æрлæудтæй æма Зарбег æ гъелæ бæрзонд фелваста.)
Дæ кард ниггæлдзæ! (Бобо æ кард рагæлста.) Ахæстъонæй ра-
лигъдайтæ, куйтæ?!
Б о б о. Рауадзæ мæ, Зарбег! Бекъо æма мæ Дзæбе рахуд-
тонцæ... Киристеййистæн, æз син нæ кумдтон! Мæ мади фиди
мади циртæй дин ,ард хуæрун!
Зар(бег. Дæ къохи еци бæндæн ба цæмæн æрбахастай?!
Мæн исбæттунмæ?! Гумудза гал, дæ сæрбоис æй? Рахæссай æй!
(Бæндæн райсгæй, æ гъелæ фæггæлста æма Бобой иуæнгтæ бæт-
тунмæ фæцæй.)
Б о б о. Бæдгæ?! (Еуварс æй расхуста.)
Зарбег имæ æхе багæлста æма æ хæццæ истох кодта гъæбесæй.
(
Минкъий фæстæдæр æй Зарбег рахъан кодта зæнхæбæл æма ин æ
1 иуæнгтæ бæттуй. . .,.
Зарбег. Æнцад лæууæ дин зæгъуи! (Рохси тунти хæцц^в
ратадæнцæ.)
Паддзахи тургъæ бабæй Сæумæраги.
П а д д з а х (рацудæй галауанæй). Ци уæззау æхсæвæ бабæй
рарвистон! Мæ з?унд исхæлæ-мулæ.æй... Еу фæндæ инней раййе-
вуй мæ сæри. Мæ зæрдæ мæмæ дзоруй, мæ кизги амонд мæхуæ-
дæг ке исафун. Фал мæ мæ зунд мæ зæрди нихмæ тæруй. О куд
зин хæссæн дæ, паддзахи ном; куд!.. ^
Баде (æрбацæуй). Нæ цитгин паддзах, æдосæ еци æртæ
биццеуи ахæстъонæй ралигъдæнцæ.
Паддзах. Ци, дан?! Æма ма гæстæ ба ци кустонцæ?!
Ь а д е. Бафунæй æнцæ.
101

Паддзах. Сæхс син бакæнтæ ахæстъони! Еци сайæгойти
ба иссеретæ тагъд!
Фæссцени иссудæй адæми хъæдæба, æма паддзах ецирдæмæ фæк.
кастæй.
Ка ’нцæ етæ ба? Цæмæн иссæуй уойбæрцæ адæм? Цæветтон
сæ разæй искæиунцæ æртæ зæронд уоси иуæнгтæ бастæй! (Фæс-
сценæмæ дзоруй.) Гъæуайгæнгутæ, уоми сæ бауораметæ! Баде,
ду ба сæ размæ ниццо æма базоиæ, ци сæ гъæуй?
Баде рандæй. Галауанæй рацæунцæ Зæндæ, Дифæ æма иннæ киз-
гуттæ. Фæссценæмæ кæсунцæ етæ дæр.
Зæидæ. Баба, ци хабар æй?
П а д д з а х. Сумах медæмæ цотæ!
Милкъий фæстæдæр Зарбег æд гъелæ æрбакæнуй Бекъо, Дзæбе
æма Бобой, фæстаг æртемæн сæ уæле еци пъолцитæ æма сæрбæт-
тæнтæ, сæ къохтæ ба къилдунтæмæ баст. Сæ фæсте æрбацæуй Да-
лу дæр.
3 а р б е г. Нæ циттгин паддзах, мæнæ ’нцæ, æзинæ ахæстъони
ке бакæнун кодтай, еци «сахъигурдтитæ»!
Паддзах. Исци лæдæрун! Æз силгоймæгти некæдма ний-
йахæссун кодтон!
Зарбег. Силгоймæгтæ нæ ’нцæ; Бекъо, Дзæбс æма Бо-
бо æнцæ.
П а д д з а х. Мæнæ ка нæма æрцудæй, уæхæн æмбесонд! Æма
сæ уæле еци дарæс ба ци нисанæн æй?
3 а р б е г. Цæмæй сæ гъæунгти маке базудтайдæ. Фæсæм-
бесæхсæвæ мæмæ нæхемæ фæззиндтæнцæ. Мæн рамарун сæ зæр-
ди адтæй. Фал сæ къохи нæ бафтудæй.
Паддзах. Сæ хæццæ истох кодтай?
Зарбе’г. Ци гæнæн ма мин адтæй?!
П а д д з а х. Еунæгæй сæбæл фæууæлахез . дæ?!... (Ахæст
биццеутæмæ.) Нæ адæми ходуйнаггæнгутæ! Куд бандиудтайтæ
зхæстъонæй раледзун ба?! Силгоймæгти пъолцити баримæхсун-
мæ гъавтайтæ уæхе?!
3 æ и д æ. Карз æфхуæрди аккаг æнцæ, баба.
Дзæбе. Нæ цитгнн паддзах, æз... Æз неци бакæнунмæ
гъавтон!1
Бекъо. Мадта ма ка гъавта? Зарбеги фесафæн, зæгъгæ,
фиццагидæр ду нæ загътай?!
!( Д з æ б е. Тогтæ мæбæл имисис?! Дæхуæдæг ку загътай!
Б е к ъ о (æ къахæй æй ниццавта). Ма рæйæ!
Д з æ б е (æ къахæй æй ниццавта е дæр). Дæхуæдæг ма рæйæ!
102

Б о б о. Дууæ лæборагæ куййи! Мæн дæр ма сумах исцибæл
кодтайтæ!
Бекъо. Ка дæ исцибæл кодта, гумудза хайуан?! Бæидæн
•ба сæхецæй ка рахаста?! Ци бакæнуйнаг адтæ, е ди феронх æй?!
Б о б о. Неци бакæнуйнаг адтæн, еци бæндæн мин ду ра-
Бардтай!
Бекъо. Æз?! (Ниццавта æй къахæй.) Гъа мадта!
Къæхтæй кæрæдзей нæмунцæ æртемæй дæр.
П а д д з а х. Банцаетæ! (Етæ фæссабур æнцæ.) Æз ба æнгъæл
адтæн, ахæстъони дзæбæх рагъуди кæндзинайтæ æма уæ нецæй-
йаг уодтæбæл фæууæлахез уодзинайтæ!
Далу. Уæхæнттæ сæхебæл иекæд рагъуди кæнунцæ, нæ.
Дæхецæн уойбæрцæбæл æзнаг уо æма уой ма уинæ! Дæ кизги
мæтæй дæр хъæбæр нæ тухстæнцæ, Мукара. Сæ сæйраг нисан
адтæй æрмæстдæр паддзахи сиахс исун æма æ къæлæтгун.
П а д д з а х. Зонун æй... Гъе фал дæлæ еци адæми ба ци
гъæуй?,
Митъо (æрбацæуй ецирдигæй). Косæг адæм домунцæ, нæ
дитгин паддзах, цæмæй дæ кизги исаккаг кæнай мæнæ Зарбегæн.
Дæ сæрмæ, дан, æй ку не ’рхæссай, уæд ду мæгур адæми нæ ни-
маис, æма, дан, дин мах нæбал бадæлбареуæг кæндзинан.
Паддзах. Ци, дан?! Æма се ’хсæн æлдæрттæ дæр ку ес.
Уони ба ци Фæндуй?
Баде (æрбацæуй). Уони ба фæндуй, цæмæй’дæ кизги фæ-
сарæнти бæститæй макумæ радтай. Тæрсунцæ, фæсарæнти дæл-
барæ ку бахауа нæ бæстæ æма нæ еугур гъæздугдзийнæдтæ уор-
дæмæ ку рафедуйонцæ.
Паддзах (ниххудтæй). Е дин, гъе! *Мæ нихмæ исиста-
дæнцæ?
Д а л у. Раст дин загъунцæ, нæ кадгии паддзах. Зарбегæй
.хуæздæр ма дæ ка гъæуй сиахсæн? Уиндæй — уиндгун, зундæй
— зундгин, тохи ба бæгъатир — фæууидтай æй уæртæ!
Паддзах. Уо, мадта... Еугæр адæм зæгъунцæ, уæд...(Фæс-
сценæмæ.) Уæ фæндонбæл дууæ нæбал зæгъун, хуарз адæм! Аци
бонæй фæстæмæ Зарбеги нимайун мæ фу’рт æма ме ’нхусгæнæг-
бæл, мæ кизгæн ба æ царди æмбалбæл!
Фæссцени иссудæй адæми цийни хъæлæба, къохæмдзæгъд. Далу
æма кизгуттæ бамбурд æнцæ Зæидæмæ, арфæгæнгæй ин хъуритæ
кæнунцæ.
Далу. Æгайтима уæхæн сахат дæхебæл фæууæлахез дæ,
Мукара! (Зæидæмæ.) Амондгун уо, мæ хор, амондгун!
103

Д и ф æ. Дæ цард дæхе фæндон уæд, Зæидæ!
Митъо. Арфæ дин кæнун, Зарбег! (Басхуста æй.) Фур-
цийнæй дæ зæрдæ ма багъар уæд, хи-хи!
Паддз’ах (Зарбегмæ); Рацæуай, лæхъуæн. (Е имæ бацу-
дæй æма ’й нихъхъури кодта паддзах.)
Бекъо (сосæгкæй). Нур Зарбег нæ паддзах исодзæнæй ес-
гæд!(Нигъæрзтæй.) Мæ къæлæтгун мин байста.
Д з æ б е (сосæгкæй). Нæ фал æма ’й мæнæй байста!
Бекъо (сосæгкæй). Зæихи арф скъуди ниххауетæ, Зарбеги
бафснайун ке бон пе ’ссæй!
« Паддзах (ахæст биццеутæй). Аци «зæронд уостити» ба,
Баде, батæретæ фæстæмæ ахæстъонæмæ æма сæбæл хъадаман-
тæ бакæнетæ!
Митъо. Паддзахи кизгæ æма къæлæтгуни бæсти хъада-
мантæ, хи-хи! ;
Паддзах. Дæуæн ба арфæ кæнун, Далу. Дæ базонæ-ба-
зонæтæн нур ба дзуаппитæ иссерун байхæс кæндзæнæн нæ бæс-
ти еугур адæмæн. Уадзæ æма. сæбæл алке дæр рагъуди кæнаГ
Æмбæрзæн,
1®'

члллллллллллаллу^^ллллллллллллллллл/БРИТЪ АСЛÆИНБЕГ
УАЛДЗÆГ
Уалдзæг ралæууыд нæ зæххыл,
Уд йæ цинæй бæрц нæ зоны,
Уадымс мæн йæ фæдыл хоны:
Æз цæуын, кæлы мæ къæхтыл
Бонырухс зынджы æртæхтæй.
Хур 1мыл ракалдта æхсæрдзæн —
Хъарм тынтæй мæ уæлæ уары,
Суадонау мæ зæрдæ зары.
Ногæй у бæрæгбон æрдзæн, —
Скасти дидинæг йæ армæй.
Саурæсугъд мæнæн лæвæртхæ
Рахаста уæлбыл хæдзарæй.
Хуры тын—’щæ уды дуарæй,
Æрдзау байгом кæн дæ тæртттæ...
Дарын дæу шæ риуы дзугрæн.
НÆХИ САБИБОНТÆ
Нæхи саби бонтæй мах бузиыг куыннæ
стæм...
Нæ цардæн йæ хурварс хуыздæрæн цы и?
Мысæм сæ — æууæнкæй фæкæсьшц нæ
фæстæ,
Нæ фьгаты сæ фенæм — æрхæссынц нын
цин.
Æз уалдзыгон доны был зарын куыд
уарзтон,
Куыддæр-иу сæуæхсид фæсхæхтæй ыскаст,
Зæрватыкк дæр афтæ фæуадзы йæ ахстон,
Куыд тахти мæ хъæлæс уæларвмæ æваст.
Æртæх та æвзистау уыгæрдæн æмбæрзта,
Уæд доны уылæнтæ-иу ахста хæрик
Бæхъæввадæй згъордтон иæ саумæр
дæлвæзтæл!,
Лæппуйы цы мæт и, бæхы бæсты — уис.
105

ИУÆЙ-ИУ ÆМБÆЛТТÆН
Хъуынтъызæй уад
лæмары арви мигътæ,
Хæлбурцъгæнгæ
йæ футтытæй бырсы,
Дыргъдоны сниуы,
уæлхæдзар ныууигъы,
Иæ базыртыл нæм
уазалтæ хæссы.
Хъуыды кæнын:
æрцæудзæн та нæм
уалдзæг,
Фæсмон кæдзæн
уый хъарм хъæбысы уад,
Фæлмæн суыдзæй,
уæздан,
цыма у уазæг,
Нæ сулæфæнтæн —
дидинæджы ад.
Æз зонын царды
иуæй-иу хæлары,
Мæ уалдзæджы
уыдысты-иу æмбырд,
Фæлæ ныр та,
мæ сæрыл мит куы уары,—
Кæнынц мæм схъæлæй
ихуазалы дзырд.
ХУЫМГÆНÆГ
Хуымгæнæгæй нæ фехъусдзынæ
хъарæг,
йæ хуыздæр монцтæ —
хсримæ æдзух.
Нæ хуымтæ сты
куыстуарзон къухты зарæг,
фæлæ ’йæ зæрдæ
оагъæстæй нæу цух.
йæ урс сæр фенгæ,
гаа фенхъæл — зæронд у,
пехуымпар — зонд!
Уæнгдыхæй дæр — цæрдæг.
Фыдох дæр ыя
хæстон цæфтæй зындгонд у:
хæцæнгарзæй иу
аивта цæвæг.
Фæндæгты зынтæй, —
барста сæ хæстдзауæй, —
йæ уды мастæн
баззадис сыгъд тау.
Иæхицæн ницы ракуырдта
Хуыцауæй,
йæ сыхæн у —
æфсарм æмæ æгъдау.
106

ÆНУС
Баргъæвст стъалы цъæйы хъоргъы,
Амбæхст адæйы пог æрдын.
Дард фæндагыл поезд згъеры,
Цъус дугтæ æнус кæрды.
Мигъты къорд, нæ арвы цадыл,
Уад фæййаугæйæ хæссы.
«Цшпæ» фтауæд фын дæ цардыл», —
Мад йæ сабимæ кæсы.
Зары: «А-лой-лай, зæрватыкк,
Бирæ мын цæрай, цырддзаст,
Хуры тын, дядяиы фатæг,
Сом уыдзæн дæ^мæ мæ каст.
Айрæз, скæн рæсугъд бннэнтæ,
Ма дæ байсæд «хуртæй» хæст,
Фидыд зæххæн, хурджын бонтæн
Тауы кондæй фид дæ хæс...».
Саби «нкъары талас мадæй,
Нæй йын цинадæй æвгъау.
Мæй фæлгæсы арвы цадæй,
Хизы стъалыты рæгъау.
Мад фьщцаг гуырдæн цы зары —
Мин азы æнъары зæхх,
7Т*рды сом йæ армы дары,
Тауыл равзæрдзæн æртæх.
УДЫ УАВÆР ÆРÆГВÆЗЗÆДЖЫ
Рагвæззæг...
Сыфтæртæ згъæлынц,
Мияы "взонг иух стырдæр рæгътыл.
Дымгæ сидзæр у, дзæгъæлы
Атухы йæхн мæ къæхтыД.
Вæстæ <Р|рд у, халас гæххыл,
Халон — зины уд, нæ кæрты,
Уый къутуйы сæрмæ стæхы,
Науæд скъæты ’рдæм лæгæрды,
Цас уыдавд
цинтæ стонгмæ —
Цикы зарджытæ куы фыстон
Фæлæ "взанг бонтæй ныронгмæ,
Цард æмбисондау æрвыстон.
Удæй рохы сæрд нæ аззад,
Уд зæрватыкк у йæ монцы.
Фæлæ (ме "взонг бонтæ — азæлд,
"Ифтыгъд дæн æз урс æфсондзы.
107

СУАДОН
Нæ хæхты гуырд суадон
у райдайæн фурдæн,
Уый донвæдæй хохæн
иысоаста йæ рагъ.
Æвзистау æрттивынц
, йæ хуылфы ’вæрд дуртæ,,
Æхсæв дæр уый рухс у,
цыма у пырагъ.
Уый стъалыйы тынтау
æчвисм йæ згрæг,
Иæ къада быдыртæм
фæкæны тыядзын.
Фæнды йæ хуымгæндтæн
куы уаид сæ дарæг,
Иæ сатæг мæцъæлæй —
сæ удхос уæвын.
Зымæджы хъызт бонты
куыниæ уыдис арыд...
Уый срæмыгъта зæйтæ,
ч æФсондз. ын нæ уыд,
Ныр уалдзæг рæдау у...
Иæ суа^гнн пæвзауы
Бæлццоны, фыййауы,
Иæ зæл1тæ — зæлдаг.
Æцæгæлон бацыд —
йæ цинтæй йæ стауы,
Иæ донæй гæ сбуц кæны
алкæй дæр фаг. .
Цæстысыгæй ирддæр
йæ цины зынг сæгтæ,
Ныр фурдæн йæ сидтмæ сæ
доны тындзын,
Нæ къардиуты мард хъæр,
(пырхгонд сты, стæй хъуæгтæ),
Кæддæрау дзæгъæлы
сæ сЬæдыл х^æрчы.
У салдхуыз хæхбæстæ’, ^
йæ тызмæг æнгрсæй,
Фæлæ у пиллон зынг —
йæ зæрдæ, уын зон!,
Кæд суяттоны къятт9
уый зынгтæй æлваса.
Уæд сумд-’яри быдырты
гуылфгуылфгæнаг дон.
Сæрибарæн, дешжыз.
фæлгонцыл нымад дæ,
Æз курьш, йæ хæттæ
дæ базыртыл у.
Уæд хуры бын хæхты,
хъарудæттæг суздон,
Æвидийгæ суадон
У адæмы хуыз
108

СÆУМÆ
ТМæ саби схуды мидбылты
йæ фыны,
йæ сау дзыкку та
урс базыл ныппьц>х.
Яæ хæхты — та.гёынг,
хур нырма нæ зыны,
фæлæ сæ сæртыл арвгæрон
фæсырх.
Хæрдмæдзог цъиу —
æнæнтыст —
зарæг систа,
цыма у "гас æрдз
хъал кæнын йæ хæс.
Фæллад лæгау ныуулæфыди фæз,
йæ хид æртæхæй
ракалдта æвзистау
Фæрухсдæр «...
Æз байгом кодтон рудзынг:
хæларау уадымс агуры быиат,
быдырты тæфæй
байдзаг кодта уат,
дæрдтыл æхсидгæ
арвгæрæттæ судзы.
Уый цины уац
куы сæвæрид мæ уды,
фæлæ Цхинезлы
ме "фсьшæр фæмард, —
уым ссыгъд æваст
хæстон лæгмарæн арт...
Хуыссы мæ саби,
мидбылты удл худы.
МАДЫ ХЪАРÆГ
Сонт тымыгъ кæныс мæ дуармæ
Даргъ, тызмæг æхсæвы хъарæг,
Бзргъæвстæ, фæнды дæ хъарммæ,
Æви дæ мæ удау арыд.
Ау, мæ зæрдæйæ къуырма дæн?!
Кæд хабгр хæссæг дæ ^ацæн?
Кæд мæ хур ныууазал балцы,
Кæд нымæтагур æрбацыд?
— О, гыцци, — йæ хъустыл уайы, —*
Хæсты аздахæн нæй фатæн.
Хуры бьш уа, йе къæвдайы,
Нал дæн удæнцой <мæ мадæн.
Нал хъæуы дæ фырты дарæс,
Сонт тымыгъ йæ сæрмæ зары.
Арвы рухс, фæстаг «Фæндараст!» —
Урс мит ингæныл лæуары...
109

Охх, тьшыгъ, цы ниуыс дуармæ?
Демæ баиу мады хъарæг.
Нал зыны мæ цинты дарæг.
Нал цæуы мæ уды хъарммæ.
ЦАРДЫ РÆСТÆГ
Уалдзæджы мæм афтæ касти:
Хъæлдзæг сæрд æваст фæсастиг
У æнус — мæ цард.
Фæззæг у æнкъард.
Иу цъус дугау ивгъуыд рæстæг —
Ме ’ккойыл фæндаг,
Удæнцоййæ удæн — хъæстæ,
Карз зынтæй та — фаг.
Азтæ, азтæ — уайаг бæхтæ,
Дугъы уад кæнынц,
Царды бонтæ, донæй тагъддæр,
Ивгъуыдмæ хæссынц.
ТÆРККЪÆВДА ХУРНЫГУЫЛДЫ
Зынг-сырхæй, сафраны русау,
Арвгæрон хъæрзы нæ комы.
Комы хъуыр зынгæй ныссур и,
Хур ныхъхъуырын ын нæ комы.
Дымгæ рыг фæйлауы артау,
Саувадыг йæ разæй скъæрыг
Комы хъуырмæ йæ æртардта,
Арв ныуулæфыд, ныннæрыд.
Хъæдæн тох цæуы йæ мидæг,
Бирæгь уарыны нынниуы...
Уый фыдуаг къæвдайы митæ —
Хусæй нал ныууагъта иуы.
Бавзæрста йæ тыхтæ зымтыл...
Фæлæ фесты ноггуырдау.
Цъæх кæрдæг уырдыг къуылдымтыл^
Быдырты — мæнæуы тау.
110

ЧЫНДЗÆХСÆВ ИЗÆР
Цæф цæргæс æнкъардæй
Хурныгуылдмæ кастн.
Цæй, æрра, мæ зæрдæ,
Зæгъ, дæу та цы маст и.
Хатгай мæм’ фæкæсы —
Арвырттьшд дæ фады.
Цæй, цы ’рцыд, мæ зæрдæ,
Чи дæ фехста фатæи?
Стынг кæмдæр чындзæхсæв —
Цины бон æмгарæн.
Чындз — зæдтæй, цырддзæстон,
Искæй зæрдæдарæн.
Уый фæлмæн ныхæстæй
Хур гуырдис мæ цардæн.
"^ый, йæ хъазгæ сайдæй,
Балпæрста мæн арты.

V^ЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛ/^
,ТАР АХÆР РАЦУДÆЙ
Эхх, кæддæр циуавæр, ци рæсог æрвон, сугьдæг, дессаги
уарзти пеллон, цъæх-сурхгон, зииг æвзаггин арти цæфстан, ци?!.
Кæрæдзей нифсæй, кондгин уиндæй æстугути ирæзтан, базур-
гин адтан уæлвонгитæхæг мæргътау. Зинг зæрдæй бæрзонди
æнтæст цъететæ дæр ма тайун кодтан. Нæ цори, уæд Хори гъар
ба ци адтæй?
Æрдзи уарзтбæттæг, уарзти сугъзæрийнæ лæфинттæй æлвист
искондадæ деденæг æ райгурцæй дæр фур имонау фæууй. Æ
тæмæссагдæр, сæнттадæ догæ ба æ æлхийкъоси райхæлди рæ-
стæги усми фæууй... Ци æвдадзон, фур адгин тæф ба фæккæ-
нуй, уæд? Реу си æфсес нæбал фæййеруй. Æвæдзи имæ уомæ
гæсгæ гув-гувгæнагæ, и æвæлмæцгæ мудибиндзитæ, пæр-пæр
базур гæлæботæ кезугай сæ ирух уомæн раздахунцæ?!
Уо, фал алцæмæндæр куд райдайæн, уотæ кæрон дæр æрхъæр-
туй- И «тæнæгуод» пъерф деденæгæн æ хуасийнæ мудадæ ку-
нæг кæнун ку райдайуй, цъæхдзæстæ, ходгæ-идзулгæ уалдзæг
ибæл ку ннттайуй, гъе уæдта имæ нæдæр гæлæботæ, нæдæр не-
кæцибал биндзитæ сæ æргом фездахунцæ.
Эхх, кæддæр ци æнæлæкъун, æрвон уарзти пеллон арти
сугъдан, ци! Уæлæрвтн тахтан. Еуæй-еу хатт нин итигъд арв,
дæр минкъий, иарæг адтæй, нæ хъæрдтæй. Нур ба, нур?! Æхцай
цъæпæратæ, ревæд, æнæуод гъæздугдзийнади мулкитæ, фæр-
сæй-æндæр кæмæдæрти зудæ, æдзæстуарзæ, соцъа каст... Нæ
уарзти ирд, ходгæ цæститæ нии æнæнЦойнæ цард æзнæт тæхти,
кæддæри финкæбазур фæлхъазæнти лæпъæда-лæкъæрдæ бай-
сæрстæ киндæ æй æма бустон бакурмæ æй. Æппунæдзох мæ дæ
алцигъæуаги гъарæнгитæй «рæвдауис». Æнæкæрон тузмæг хил-
тæй мæ «хинцис». Кедæр «рауонциуон», машинæгин лæгтæ мин
дæнцæн хæссис. Фæззæгъис:
— Адæми уоститæ.мудикъос æма царви æвдулунцæ, тахт
.æнцæ дарæстæй, фæсуарунти æндурау, æз ба, æз, раст хауæл-
ли фецейау...
112

Цæй рæсог æма лæкъун уарзт кенæ ба ма цæй æндæр сугъ-
дæгзæрдæ адæймагон æнкъарæитæ? Гæр, циуавæр тар ахæр сæ
фæлласта, кумæ, ке фудæй, кæд, цæмæн?!.
1091 анзи, декабри мæйи 11 бон,
Дзæуæгигъæу.
АЛЦÆМÆН ДÆР КÆРÆНТТÆ ЕС
Æнæнцойнæ, деденæггин фæлусти анзи хъал кизгæ и цъæх-
дзæстæ Уалдзæг, æдта цп имонау æй?!- Уогæ ба куд рæсугъд
фсдауй цъæх-цъæхид нæуæгигурд фæлмæн. зæлдæ! Минкъий
еуварсдæр ба цума цæбæлдæр • десгæнæгау, сахкаст кæнунцæ,
сæгъи цæстау — кæдзос, итигъд арвмæ. Мадæ-Хори æвдадзæ-
хæссæг лæфинттæй кайгæ-ниуазгæй, сæ тæнуодтæй базургин
къеренæгтæ, бор цъæпосæр, хæтæлзæнгæ къаппæ-къуппитæ,
зæу-зæу дзидзинатæ.., Цæйбæрцæ ба æнцæ, цæ, и ивулд рæсугъ-
дади хуарæнтæ?
Деденгути астæу мæ идзиртт каст фæдздзæгъæл æй. Бæргæ
си агорун æнахур æрвон деденæги, о, фал, æй ку нæ ерун. Мæ
хъури уæнгæ исхъæрдтæй мæ тухст катай. Кæмæ фæдздзорон,
кумæ фæццудæуа æнхусмæ? Кæд, миййаг, фунтæй рæвдаун са-
бийау мæхе? Нæ! Мæ асæги рæстæги цæуй и архайд.
Мæ изол’ æма мæ хæстæг кизгæ. Ду "ку дæ раст мæ сæнтта-
дæ æзиниккон рагуалдзæги æмæнгæстæ. Зæгъай мин, зæгъæу
куд ниббухсон, циуавæр æнæфæууинд, æнæфинст фæткæмæ
гæсгæ æнæ дæу?! Ций фæндуй изолти-изолмæ дæр мæн æфсæн-
фад Хъисмæт дæуæй тухæртасæ, æнæбари ракæнæд, уæддæр мæ
цормæ уодзæнæ.
Итигъд, игондуар-Дуйне рæвдауæг хори сæумигон æрбакаст
мин мæ раст æма ристзæрди барæй-æнæбаридæр æфтаудзæнæй
дæ парахат гъар медбилхудт, хуæнхаг сауæдонау — дæ рæсог,
æнæхцйнæ цæстити идзулд æма ивулд каст. Изæригоитаргон,
гъунтъуз сатæгдзийнадæ ба мæмæ кæсдзæнæй дæ пæлæхсарæ
даргъ, бунмæ пурхуагъд дзигкотау. Нæуæгæй бабæй имисдзæ-
нæи гъæугкаг хумæтæг, къæсхуртæарæзт, саухелæ студенти
цард. Ме ’мбæлттæмæ хъæбæр ’ахид сæ æммаддæлон хуæртæ,
цит, бæрæггæнæг, цийнæ итаугæй куд уадæнцæ! Æз ба сæмæ
еуварс-фæрсæрдигæй, хицæгæнгæ, æнкъардкæсæ кæнинæ. Зæр-
дæ хатгай æхецæн гæзæмæ, тъифсæгау, киндздзон кизгау, уал-
дзигон къæвдайау, кæнидæ- Æрмæстдæр дæу рантæсти а-уæли-
уон дуйнемæ мæ цъæхдзигко Уалдзæг—мæ кизгæ, еци нивтæ фæд-
8 3ак. 575 113

дæриронхдæр дæн. Мæ тухстзæрдæ дæ, хуæрау, æваст æхемæ
барагкенæй арф ист бакодта.
Нур ба, нур... Уазалзæрдæ Хъисмæт, карз тæрхонгæнæгау,
нæ кæрæдземæй фæххецæн кодта. Дæ уарзон ниййерæг мадæ
истеххатт æй æ хъуп-хъупсойнæ, дзигка цардбæл. Уогæ, хуар-
зæи, дан, кæрæнттæ нæййес. Ес, ес, мæ кизгæ, алли — алцæмæ-
ндæр кæрæиттæ. Æрмæст кæрон ба зæрдæигæрдгæ фæсмонти
зæйæсайагæ æрæгиау ба ма бæргæ исуй...
Циргъсугон сагойнæй дон ка кæд фæлготуй? Æрæгиауи
«бонхуарз» — «бонхуарз» нæбал фæууй!
ÆНГЪÆЛДЗАУ НÆ ФÆЛЛАЙУЙ
АЛАНÆН
Курухон фиддæлти æмбесондмæ гæсгæ еу саргъбæл дууæ
лæги нæ фæббадуй! Еске фæсабæрцæ бадун ба цæсти нæ ахе-
дуй- Æцæг лæг дæр, мадта, еу уосæ — силæстæги хæццæ зæ-
руаймæ дæ зæрдæ-мæ зæрдæй гъæуама фæццæра! Гъо, уотæ уа
бæргæ... .Фиддæлти æмбесондмæ маймайддæр неци къæмæ æр-
хæссæи ес. Уогæ айдагъ гъæуаматæй цæрæнвæткæ кæд фæууй!?
Мæ дзурди сæр исæргом кодтон, мæ устур нифс — мæ фæ-
дон. Мæ тухсти рæстæги — мæ фенцойнæ! Зонæ, лæг æносмæ
нæ цæруй. Ставд, фæтæн бæласи фарсмæ нæуæг тала ку нæ
исæвзура, уæд ескæци бони хускъæ кæндзæнæй. Хускъæ бæла-
сæ ба арв цæвагæ æй, уæдта ибæл халæнттæй уæлдай некæци-
бал маргъ æрбадуй. Хускъæ бæласæ æлгъист æй! Цардхæссæг
нæбал фæууй. Æрмæстдæр ма согæн исбæззуй кенæ ба нипъ-
пъура уй — золкъитæн хуæруйнаг...
Мæ зæрдæдаргæ — цъæх тала-биццеу, абони еу гъолон до-
ги, еу æзгули рæстæги цæрæн, æрмæст ду — су рауæн, æз ба —
иннæ рауæн. Цæмæн? Ке азумæй? Ка æй фудгин?
Рæстæг, дан, царди медæгæ сæйраг дохтур æй. Гъо, гъо,
æдæуагæ уотæ æй! Исон рæстæг алцидæр æ бунати æривæр-
дзæнæй, алцæбæлдæр æнхæст, бæлвурд дзуаппитæ ратдзæнæй.
Хæлхъой царди æзнæт фæлхъазæнти лæкъундзийнадæ æррæ-
сог уодзæнæй, æууæндун!
Зонæ, мæ фæдон, цибæлæй дæумæ исонбони æнгъæлмæ кæс-
дзæнæн. Нæдтæ куд цурд фæххецæнтæ-сагелтæ фæуунцæ, уотæ
еу дæр баунцæ еу афони. Æнгъæлдзау ба нæ фæллауйуй!
П4

ЦИ ÆЙ УАРЗТ
Тухуаст исгъигæ дæн æихъуæт асфальт сахарæй. Мæхе ба-
бæй мæ бæгъæмвад рагбонти, сæхъун авдæнæ — райгурæн
гъæумæ ниггæлстоп. Алли алцæбæл ци фæллад бацаей мæ тæ*
нуод арт цæгъдунæй! Мæ карæй, æвæдзи, æппун минкъийдæр
еу дууæ хатти кардзуддæр исдæн. Æнæ уотæ уæн дæр нн нæй*
йес. Адæймаг ;еунæг ку фæууй, уæд æ алцидæр айдагъ æхемæ
фенгъæлмæ кæсуй. Ка ке мæтæй мæлуй? Бустæгидæр ба аци
æбæлвурд рæстæги. Сæудегейрадæ — уæйæ кæнун, кæ.рæдзей
сайунбæл æрæнцадæй нæ цард, гъулæггагæн.
Сæумæраги мæ фиди хæдзари цъæхснаг, сатæгсау, сагел#-
къæдзелæ, уорсгубун зæрбатгути игъæлдзæг цъæбар-цъубурмæ
æригъал дæн. Рауæлæ дæн... Æндæкъæразгæ æрæстæфтдæн
нæуæгарæзт астъонæ. Дууæ ниййерæг зæрбатуги кезугай сæ
гъæлæсти «губунти хуаллаг» цурдæскъæфæ кодтонцæ- Сæ бор-
гон, «итигъд-гъæлæс» бæдæлттæ ба сæ листæг хъуртæ уонæмæ
æзгулиивæзт искæниуонцæ... Мæ цæститæ, уонæмæ зудæкæсæ
кæнгæй, дзæвгарæ рæстæг «æфсес» нæбал ирдтоицæ. Мæ зæр-
ди бабæй æрæфтудæй еу кæддæрнккон цæхгæрфарст: — Ци æй,
цума дессагæн, Уарзт? — Уотæ мæмæ фæккастæй, цума ибæл
аци хатт æнхæст дзуапп хорæфсес зæрбатгути тумугъ бийнон-
тæ сæумæрагиау идзулгæй лæвардтонцæ. Кай зонуй, кæд рæ-
дуйун? Уогæ уæхæн фарст мæнмæ кæддæрдæр ма лæвардта мæ
сувæллæнтти мадæ, раздæри ходгæбилæ рохснæг мæтæг дæр.
Æ дзурдтæбæл ин æваст дзуаппгъон нæ исдæн, уæдта искар-
стон: — Уобæл ба цæргæй, рæстуод — æмдзæрийнæй, еумæ
дзуапп ратдзинан, сабийти царди тонхи рауадзгæй...
Рацудæй, фæсуарунти къаиауидонау, бæнттæ, къуæретæ,
мæйтæ... Финддæс анзи. Æма ци?
Нæуæгæй бабæй мæхе хинцфарст кæнун: — Ци æй уæддæр
.Уарзт? Е нæй ай-гъайдæр мулкитæ, бугътæ даргъ къæбæлтæпш
лахсайæй æмбурдгæнæгау, зонгæ адæймæгути зæрдитæ æнæн-
гъæлæги, фуддæйрадæн, тæвдæ, циргъ ухститæй рæтъозун, хæ-
’стæг адæймæгутæй — изол æиæзоигæ æцæгæлæнттæ, уæлбун-
сæр, сæрзелæггун æцæгæлæнттæй ба — мулкитимæ гæсгæ, рæ-
стæгмæ уодрæвдауæн миути сæрбæлтау «хеуон» адæймæгутæ
кæнун.
Нæ! Е Уарзт нæй, нæ, мæ кæддæри æррæстæ зонгæ!
115

ÆРВГЪУЗ СИРЕНТÆ
ГАДАТИ БАРИСИ РОХС НОМ ЕРУНÆН
Ци адгнн æй, æдта, райгурæи къæс!? Алцидæр си зазрди ме-
дæгæ уæлдай бунат ахæссуй! Игон-итигъд къæрæзтæй уалдзи-
гон рагагъон дедепгути имонау мудадæ искусийнæ — «æфсий-
нæ» æй æрхæнзæрдæ, рист тугъдон хæдзари уæтти- Незæфхуæрд
нæлгоймаг æма æ фæллонфунх царди æмбали реутæ си зудæл-
васæ кодтонцæ. Хæдзари курухон хецау фур æхцæуæнæй æ
хъануати нæбал ниггац кодта æма æхе хæрдмæ раргъувта. Еу
гæзæмæ зæнхæмæ сæццæкæсæй, æ мæтæйдзаг цæститæ допи
разилдта, уæдта уотæ исфæразта: -
— Гъе, гъе-гъс! И зин тогæйæхснад Уæлахези бон бабæй
æрхæстæг æй... — Дзæбæх ма ’й гъуди кæиун: æнахур гъар рæ-
стæг рахаста и деденгути ниййаразти рæстæги. Бæзæрхгутæ,
бæрзондарæзт, саухелæ хæдзари хецау’сæбæл допæй даргъ-
хъур, æрхин гогойни хъурæй бафсаста. Дедснгути цæсгоми е
бафæсмардта е ’фсæддон алли кари нæлгоймæгтæ, силгоймæг-
ти.
0, еци Уæлахезн бои! Адæймаги гъар тогæп æхснад бæрæг-
4 бон. Цæйбæрцæ цæстисугтæ расайдта æ хæццæ? Цал æнæбари
бæлццони фиццаг æма фæстаг хатти фембæлунæй — рæхги
æриздæхунæй сор сайд фæккодтонцæ боц ниййергути, уонæхсарæ
æнсувæрти, тæнзæрдæ хуæрти, сосæг уарзæнтти, цибæлæй æп-
гъæлдзау царди æмбæлтти, æнагъом сабийти... Цал адтæнцæ,
цал? Цал уотид æфеæйиаг циртдзæвæни рарæнгъитæ æнцæ
уæлмæрдти сау турусатæ æма сурх æстъалути хæццæ?!
Игон къæрæзтæй уайтагъддæр рагуалдзигон æрвхуз дедеп-
гутæ сиреньти зæрдæагайгæ мудтæф «исæфсийнæ æй» зонгæ
тугъдони хæдзари хуæрзæфснайд уати. Æрмæст хæдзари хецау
æма æ рæстзæрдæ цардæмбал ба раздæрау зудæлзасæ, арф
æхцæуæн уолæвтитæ, фиццаг хатт нæбал искодтонцæ...
Уо, уо! Фиццаг хатт, уæдта æппун некæдбал барæвдаудзæ-
иæнцæ деденгути къотæрти сæ дирзæг, кустæфхуæрд урзæй,
алциæстæфагæ зæрдити таведзæй, донæй дæр æй нæбал баф-
саддзæнæнцæ... Уæлахези цитгин бæрæгбон... Зæу-зæу, цæсти-
I сугтæй æмидолæ... Зæрди гъæдгинти никъæттитæ тухаст ас-
. дзæгъдунцæ... Зуидамонæг, синхон тугъдон æма æ уарзон цард-
| æмбали гъæрзгæ, нæуæг циртитæбæл сæ арæзт сиреньтæй ар-
мидзаг æрбахастонцæ сæ æртæ фурти, дууæ кизги, уони цæ-
уæт... Æрвхуз деденгутæ сæ «сæртæ» гæзæмæ æруагътонцæ,
116

яемпулæгау... Кæд етæ дæр хъонц кæнунцæ Уæлахези бæрæг-
бони сæ ниййаразæги æнæнгъæлти фæгъудбæл? Ка’й зонуй! Ма*
дæ-æрдза^мæ ма, дан, берæ æнææргомгонд, срсæгдзийнæдтæ ес,
9 май, 1993 анзи, Сурх-Дигорй гъæу.
ХУÆРЗГÆНÆГ
Юмористон радзурд
— Æдта, ду ба дессаг дæ, мæ хуæри хай! Æртæ ма дæбæл
дууинсæй анзи цæуæд æма нури уæнгæ хузæнон цæрун ма ма
базонæ!? Уогæ ба дин ци замманай синхон ес! Мечта поэта!
— Æ галеу къохи хестæр æнгулдзæ хæрдмæ исхъел кæнгæй
бафтудта æ дзурдтæлтæбæл: — Лк>кс! Люмс! Сау «Волгæ!»
Мадта æхецæн коммерцион будкæ — айдагъ. æфсæйнагæй
тукангонд дæр сихъгæнгæ байгоп кодта. Е дйн æцæг кавалер,
ии то что мах, уæси сум-сумгæнагæ^ лæгтæ. Уомæй ести ма
испайда кæнæ? -Дæ цилле «хизæмæ» уæхæн «сугъзæрийнæ»
тъибиртт «кæсалгæ»' ма бахаун кæнæ!< Гормои, ци хомух дæ>
ци.« Нурмигкондæр ун гъæуй! Рауон-циуондзийнадæ, цих-
цих дæмæ нæййе!
— Ке кой кæнис? Нæ дæ лæдæрун.
— Куд ке кой кæнун? Дæлæ уæ нæуæг синхои Уолинкай
лæгæй зæгъун. \
— Уотæ лæмбунæг с’ин сæ хабæрттæ кутемæйти, цæмæй зо-
нис ду ба? :
— Айразмæ — Хуцаубони сумахæрдæмæ фæскуст мæ киз*
ги хæццæ бафецудтон. Уæ электрон дзæнгæрæг уин иссурхзинг
кодтон. Еумæйаг къоридор —бацæуæни æфсæйнаг дуар æхгæд
разиндтæй. Ку неке мæмæ ракастæй, уæдта синхонти дзæнгæ-
рæги æлхъевæнбæл бахуæстдæн. Тархелæ, æ сæри дзигкотæ
æ’ карæй раздæр кæмæн фæххаласдзагъд æнцæ, уæхæн рæ-
стæмбесасæ силгоймаг æхе хæрдмæ дуари авгин цæстæмæ иси-
вазгæй, рафарста: — И кæци дæ? Ке агоретæ?
— Уиафгæрти Зундамонæ дæн æз! Уæ синхонти æфсийнæ
Æндагори хæццæ дууæ хуæдæнсувæрей цæуæт ан. Цъидигъдо-
гæй фæстæмæ еумæ исгъомбæл ан. Хъæбæр æхсицгæ мæ гъæуй
бæргæ...
— .Медæмæ бал нæмæ рафестæг убтæ, кæд уæ фæидуй, уæд.
Барæ уæ ес махмæ сæмæ бангъæлмæ кæсунæй...
— Медæгмæ сæмæ ’ку бацудтæи, уæд мин и силгоймаг дзæ-
гъæлбадти бæсти æ цардæмбал, сæ еумæйаг царди хабæрттæ
117

кæнун фæййагайдта. Æ хæццæ дзубандимæ нæма исеу дæ ду’
ба?
— Скъолай кустæй — берæ уроккитæ фæддæттун æма мæ
æнхæст уотитæмæ иæ фæнйевдæлуй. Раст зæгъгæй, æрæги сæ-
мæ æртæ къерейконд адтæй, æ лæг Дзелгъани игурæн бони фæд-
бæл. Æ æноси растæмбес æхе фæцæй. И уоси æртæ хуæрн, сæ
лæгтæ æма махуон уоми адтæпцæ. Æндæр ба æ хæццæ хузæ-
ноп нæма радзубандий дæн. Уогæ хъæртуй ма нии рæстæг дæр.
Кæд Гапдзамæ нæ ледзæп?!
— Уомæй дæр ци мæнгæттæ зæгъис? Уой зæгъуйнаг дин ку
адтæн.. Ци уæлбун, тухст адæймаг мæмæ фæккастæй Раст æ
бауæрихатт куд талингæ-таргон æй, æ уоди еумæйаг рахаст
дæр, гъе уотæ талингæ æй. Хуæнхаг! Къумухгомау! Еу синхи
къох-къохайцæуæг фæрæтау, — уотæ дзоргæй, ниллæгутæ-
арæзт, æвзонг силгоймаг арæхстгай исиста æ сау салин сум-
кæн морагон хуарæнтæдонæ æд тумбул айдæнæ. Фиццагбал
си æ æндæмæ гæзæмæбурд дæлдзæститæ æнкъуæлхи цъари
хузæн раигъæндæнтæ" кодта. Æ бæрзондист, къæлæт æрфгу-
ти бæзгиптæ сн тæвдхæлæфæй ратæпгутæ кодта æма къумти-
бадæг æставд хæлаури уфт тунæ-хизæй зипна-иæ-зиина æставд-
дæр, сау хапхæ рацæйкодта. Æ уæзгæ, бæзгин билтæмæ рæ-
гъæд балихуз хуарæнæй дзæбæх фæккастæй.
— Нæ зонун, ма-гъа! Ци дин зæгъон? —
— Ци зæрдесгæ, рохспæг дедепæг’гин белгиаг, рæуæг дууæ
горцъей сæмæ фæууидтон! Сæ люстрæ ба, уæд! Æ æнахур тæ-
мæнкалæ мæ зæрди байзадæй. Уосæ мин балæдæрун кодта,
еæйгитæ, дан, ахид фæккæнуи.
— Раст зæгъуй. Дууæ апзи æма æрдæг цæруицæ ами/ Ба-
диæруагæс уæд, кусти- тухæй æ’æнгулдзи кæрон æпдæхæдза-
р^е уазал донидæр нæма ниттулдта.
Æ лæг бакаст æма гури копдæй хиццаг æма гургин нæй,
фал рауон-циуон ба хъæбæр æй. Ций фæпди дорæй дæр дин
дон ниллæмардзæнæй.
— Гъе уæхæпттæ гъæуй, дугуоси! Мадта дин мæпæ мах лæг- -
хузтæ ба? Раст зæгъгæй, тæрегъæд зæгъун иæ гъæуй. Нæхеуон
заводи а — фæстаг рæстæгн мизди уæлæмхасæн ма шабашки-
тæ дæр рацæпкæнуй. Фиццаг рæстæги си авгип тæбæгътæ, си-
уин сæрфасæитæ, хъæбпæлауиндзæнтæ рахæссидæ. Гъе-ма, гъе!
Дæу лæг ба дæлæмæ дæр — уæлæмæ дæр даргъ æфсæддон
афицер. Æ ус’хъитæба^л æнгъæлдæн цубпæргай листæг æстъа-
лутæ ес?
— Æпæгъæпæ — аст æнцæ. Капитан æй, капитан, мæ хор!
— Æ улупа ба цума цæйбæрцæмæ исхъæртуй?
— Дæс æма æртиисæй мин соми райсуй къохи кæдзосæй.
’ 118

/Ецæг, шабашкитæгæнæн^ ба Æфсади некæд адтæй. Салдæт-
ти хæццæ ’ цæй галеутæ æма рахестæгæнæн ес фииансои æгъ-
дауæй? Дæ зæрдæ æгириддæрмæнмæ ма дзорæд! Нæ синхон-
тæй ке кон кæнис, фæсаууонмæ дæ зæрдæмæ ка фæццудæй,
уой хæццæ дæр цума кæрæдзей зæрдити — худти некæци
гъуддагæй бацæудзинан, уотæ мæмæ кæсуй. Еу дзигкай гъæуа-
ма исфицæн. Æ цардæй, мæгурæг, æ зæрдæ æппундæр нæ ирай-
уй. Зæнæг син нæййес. Ай — размæ нæ мадæ Уарзтæлвесн сæй-
гæфæрсæг-бæрæггæиæг Сурæдопи райони сæйгæдонæмæ, нæ
лæги сосæггайти мæ ку фæлласта, уæд мин раргом кодта æ
^енæналат зæрдиуай: — Мæ ирд Тунæ, мæ бун æппун нæ гъар
кæиуй Къелдзой хæццæ. И ревæд хæдзари æфсæрмæбæл бæнт-
тæ тар кæиуп. Æррæстæ квартирант дæи. Пропискæгонд дæр
ма си нæ дæн.
—" Карæй ба дæуæй каргун дæр æй?
— Уотæ! Кæдзос фараст анзи ми хестæр æй.
— Гъæла ма уо! Е цанæбæрæг æй! Уæхæп хъæс-хъæсгæнгæ
цард ма кæд, кæми бакæндзæиæ? Фæстæмæ еунæг ампъæз дæр
— нæгъ! Дæ зæрдæ дæмæ куд дзоруй, уотæ — размæ гъæй кæ-
нæ, е ба уой фæсте дæ фудхуз ирæмбуйни къæдзæмæ фур туз-
мæгæй ма лæборай! Дæ уод куд хуæздæр бадарай, уотæ дæ .е
дæр уой фæсте бадардзæнæй. Гъуди кæнæ еума гъуддаг дæр:
хуæзгол пьæуама хе лæгæй имонаутабедзæдæр — фæлмæнуо-
зæлагæдæр уа! Æ( куст ба ци æй дæ нæуæг лимæнæн?
— Æ ардæмæ цæрунмæ æрлшъди анзи бæрцæ минкъий ко-
сæнбунат баигон кодта авд лæгемæн, — кæрдгæдор над —
асфальт кæрæнттæ рæсугъд кæнунæи. Æхе загъдау, уой асæ
берæ си «сифти навар» нæ хаудтæй. Нур ба сæ æрваддæлти
лæхъуæни хæццæ тукаи байгон кодтонцæ. Лæхъуæнæн си æ
хуæрæ уæйæгæнæг æй, Дзелгъап ба æ машинæбæл алли рауæн-
тæй гъæугæ тавартæ æрбаскъæфуй. Арс æй, арс!
Мæнæ мæ уæле ци сау туркаг дæллаггурæ, уæдта сурх,
китайаг апгоркæ уæллаггурæ ес, уони мин нæ фиццаг фембæл-
ди фæсте балæвар кодта: Дæу зæрдæмæ ба нæ цæунцæ?
—Цитæ лæхорис? Берæ лæгтæн цæрæнбопти медæгæ дæр
уæхæн циргъзупд æргъудидзийнадæ сæ арми нæ бафтудæй.
Ничтьяк, дзухъишкæ! — ходæзмолтæ кæпгæй, æ урзтæ радар-
дта и нæуæг уæледарæсбæл, ниллæггурæ, тилако Зундамонæ.
— Дæхе лæг — нæ сиахс мæмæ аци рæстæги цидæр æруа-
дзгæ кæсун райдæдта, нæбал мин цæуй. Æрмæст мæ æргом
дзурбæл ба дæ зæрдæ ма раходæд!
— Цæй, цитæ дзори? Ацал-ауал анзи кæрæдзей уой бæрцæ
нæма базудтан?
119

— Эхх, алцидæр хуарз, фал аци ^лæг, аци! Уæддæр ни еске’
хай ку фæууидæ! Цæстæ ибæл дзæбæх æривæрун гъæуй, е ба
ни ма фæууæгъдæ уа! !Хатгай гъавæгæй лæборæг фæцурддæр
Уй!' , ’ , ’
— Не тухси, сеструхæ! Мæибæл дæр ’ æууæндæ.у Æз дæр
æмбуд къабускай гъæдæ ку нæ дæи.
— Гъуди кæнæ, дæ æфсæддон лæг дæбæл ку фæссекк уа!!!
(Забур-сабур знннуй, фал сабур ку иссæрра уа, — бæллахи-
бæллах ба уæд фæууй. Æруорамæнтæ ии нæбал уодзæнæГь
Æрæги кастдæн æма ии æ фарсбæл цидæр тохæндзаумау ауи-
гъд адтæй... ,
— Дамбаца а<хид хæссагæ æй. Къуар хатти ин загътон: —
Сувæллæнтти цормæ æй мабал хæсеæ/ Ести фидбилиз си æр-
цæудзæнæй. Уæддæр æ кæнон кæнуй. Хеваст æй. Фæстаг рæ-
стæги ба еугур гурумухъ иосæй. Æз дæр имæ раздæрау мæхе
барагкен зæрдтагхатт нæбал кæнун. < < ’ ,
— Цæмæниæ? Д*æ зæрдæ дæуæн дæр уæ хæдзарæй æндæ-
мæ фæссагелæ æй, мæнау? Сагелæ, дан, сæттагæ ’й, некæд фе-
гъустай хестæртæй?
— Нæгъ! Ци дæбæл æй баримæхсон? Ду дæр мии еске нæ
дæ. Кæдæй синхонти фудхуз, ходгæбилæ Дзелгъани хæццæ æм-
бæлун, уæдæй мæ сувæллæнтти фидæ — кæддæригкон «содзгæ
еунæг>> мип æнæгъудгонд будури бæлтæрнайæй æнадæдæр кæп-
гæ цæуй. I
— Еу ма хатт дæр дйн æй зæгъун. Уæхæн гъуддагæн ба-
римæхсæн пæййес! Куддæр уæ еске æрæстæфа ескæми дууе-
мæй, уотæ хускъæ хуаси ласæги испæрттау банимайæ уæ ду-
уети бинонти цæрдтитæ дæр. Æгадæбæл нимад æй махмæ уæ-
хæн миуæ. Фæсарæйиаг паддзахæдти видеофильмтæмæ кæд
фæккæси?, ,
— Гъо, гъо! Ду ба мæн бустæги æнæфæууинд, фæстензад-
бæл нимайис!
— Æма уоми фæууинис европаг сæребарæ уарзт ци хонуи-
цæ, уой.,Адæймагæн гъæуама сувæллæнттæ уа. Уомæй уæлдай
ба ма хуæздæр бацæрунмæ куд исарæхсай, уотæ хуодзæнæп.
Цубур дзурдæй, дæ кизгон сæр æма дæ нурмигкон гури кондæй
пайда кæиун зонун г’ъæуй!
Ести къулумпитæ, кай зонуй, ку уа фембæлуни æгъдауæй,
*уæд, табуафси, æз ами дæн? Мае уод-мæ цæстау уин неци 1
бавгъау кæпдзæпæи. Нæ дууæуатон фатер бонигон — уæхе ба-
|рæ, нæ лæли æрбацуди уæнгæ. Æрмæст мии, цид, .еу дууæ бо-
ни раздæр уæддæр зæгъиайтæ, кснæ ба телефонæй æрбадзо-
ретæ. Ку уæ фæпдæ уа, уæдта уолæфгæ бæнтти дæр ма ба-
120

æфсæрми кæнетæ. Уогæ уолæфгæ бæнтти уæ кизгæ ’æма биц-
цеу ба ци фæккæндзæнæ?
— Куд ци фæккæидзæнæи? Сувæдæг дарун ма сæ гъæуй?
Бпццеубæл дууадæс, кизгæбæл — ’еуæндæс анзи цæуй. Ахид.
мæнæ ескумæ Дзелгъани хæццæ, фенбæлунмæ мадæ — æрдзи
гъæбесмæ ку рауайæн нæуæг уарзти фæдбæл, уæддæр сувæл-
лæнттæ сæхе евгет фæуупцæ сауæнгæ изæрталингтæмæ.
— ’На мэ’ нæ зонгæ синхонтæй дæр цæсгом ку нæ хуæца,
уæдта хуæнхаг-металлургон техникуми хуæруйнагкæнæгæй. ко-
сун, зонис æй. Уоми дæр уин хераерхæфсуни фадуæттæ зубп-
зæгъгæ, исараздзæнæн. Мадта куд? Хуæртæ ма сæринезæи ан?
— Нивæ мæ адтæй æма ма мин ду устур сахари фарсда-
рæг, цæстуарзон хуæрзгæнæг дæ. Дæ цæрæнбон берæ уæд! Нæ-
хеуонтæ ,мæ берæхæттити нæ фæллæдæрупцæ. Бустæгидæр ба
— æисувæртæ. Нæййес гæпæи. Бухсун гъæуй. Цард цийфæнди
тар гъæдæ ку уа, уæддæр цæрунмæ æй!
— Цалинмæ дин æз уодæгас уоц, уæдмæ æдухст уо! Хъæ-
бæр æхцæуæн мин æй: æгайтидæр ма уæ синхои Дзелгъан
идардмæ ни нæ рандæй! Æ хæццæ мæ цурддæр базонгæ кæ-
иай! Дессагæн,. цума циуавæр Цæргæс æй, дæу зæрдæмæ уотæ
хъæбæр ка бацудæй, е?!
— Æз дшГрамардтæи, Зуидамонæ, е ни ескæд’ ескумæ ку
рапдæ уа, уæд! Мпййаг дæ ескумæ хæлæфæй цæун ку багъæ-
уа фæрсгъæутæмæ, уæд ду дæр ма бафсæрми кæнæ. Уадзæн
сæнтсау «Волгæ» зæгъуицæ! Дæу туххæй æз мæ дæпдæгутæй
пæзин кенæ къеудзпрагъ дæр, мæ цубпæртæбæл лаеугæй, фæд-
дардзæнæн. Мадта дæ Дзелгъашкæи дæр — уотæ! ’
— Ци,'уой зонис, Æндагорæ? Нур имæ æхцатæ æфстау еу
миллион сомн бд нæ разиидзæнæй?
— Уой бæрцæй ба ци кæнис?
— Уæртæ Тур.кмæ бауайунфæидæ искодтан. Нæ кусти æртæ
силгоймагемæй цæунцæ. Ести дарæстæ сн æрбаласианæ. Уоми,
дан, алцидæр хуæздæр æма асландæр æй!
Изæрмелтæ кæнун райдæдта. Хæ)дзари электрон рохс иса-
сугътонцæ. Æфсæннаг дуари ирд хуæцæни къуæр-къуæр исцу-
дæй. Силгоймæгтæ сæ ка^здзурди деосагæй æй пе ^ргъудп код- ^
тонцæ. Уæдмæ хæдзарæмæ дууæ хатти фæд-фæди дзæнгæрæги
дæргъзæлланг фегъустæй. Къæсхур, мудхузхелæ, гъуддагхуз
æфсийнæ дуари дууæ къумай цурд фегон кодта. Къæсæрæй
медæмæ саулагъз, , дæргъæлвæстæгурæ, саубецъогин нæлгоп-
маг, æ галеу фарсæй сабийч— кизгæ, рахес фарсæй ба — биц-
цеуи къохтæбæл хуæцгæй, æрбахизтæй.
— Æгас иæмæ ал»кæддæр цæуай, снлгоймйвгти хуæздæр,.
Зундамонæ! Ци хор, ци къæвда .ма дæ^æрбахастонцæ?
121

Силгоймаг æ бадæнбунат — сурхгон хъæдавæй — диванæй 1
<фæууæлæ æй. Хæдзари хецаумæ, уæлдзæн идзулгæй, ком-ком-
шæ бацудæй: — Уо, мæнæ ма нæ сиæхсти барæуадзæдæр Рох-
сизæди уинун! Ци фæдтæ, дæ Хуцауи хатирæй? Зйнгæ дæр ку
, нæбал кæнис?
— Кийнæ хатун! — идзулгæй балæдæрун кодта и нæлгой-
маг.
— Службæй уæлдай дæ некеба.л гъæуй æнгъæлдæи æма?
Ескæд дæ каййес, æмсиахси дæр рабæрæг кæнæ! %
— Берæ нæбал æй мæ æмгъуд. Даргъ-ауæдзи кæрон зин-
иуй. Дууæ анзи æма ма мæ дæс мæйи гъæуй. Табу Хуцауæн,
уæдта — пенсиесæг... , *
— Цитæ .игъосун! Уотæ æригонæй?
— Уæдта алкæбæлдæр кезугай зелдзæнæн. Зæрдцъæх дæр
ма -ми исуодзинайтæ.
Сау, къуæрддзигко силгоймаг, æ рахес цонгбæл сахатмæ
листæг æркæсгæй, батухсæгау кодта: — Гъо, о-о! Æгæр мæ-
бæл, дзубандитæ кæнгæй, раæнафонæ ’й. Нуртæгки нæ лæг
мин алли фудæй мæ тæнæг цар бабæй байдзаг кæндзæнæй. ’
— Неци кæпуй! Мæн помæй ин зæгъдзæнæ. Нæ дии фæх-
^илæ кæндзæй.
— Кунæг нæ? Æпгъæлмæ кæсæ! Нæ хуæрæ, дæ уарзон лæ-
гæн еститæ хуæрунмæ рацæттæ кæнæ, марауадзæ! Исæстонг
æй, ай — гъай дæр!
— Уобæл ма тухсæ! Æз иуазæг пæ дæн! — исдзурдта фæл-
.ладгъæлæсиуагæй Рохсизæд.
— Бундорон дæ, ке зæгъу.н æй гъæуй! Лæг æма уосæ, уæ
лдгин бæдæлтти нийпергутæ айтæ.
Дзубандитæ изолтæбæл зела’гæ ’нцæ..'. Гъæйдитæ бал, хуæ-
рзизæртæ рауотæ, мæ хъазар Хуæздæрисуйнæгтæ!
Нæ хуæрæ, уæдæйти цæбæл дзурдтан, уой бæрæг æдæ-
уагæ’базонæ! Исон ба — фембæлдзинан!
Нæлгоймаг æ æфсæддон уæледарæси бæсти доихуз, тæнæг
костюмтæ æ уæле рацæйкодта.' Автобуси лæууæни иуазæги еу
рæуæг цъæххурст автомашини уайтагъд фæббадун кодта.
.Æр’мæст уой ба нæ зудта, ай-гъаи, уоци силгоймаг син феспн-
мæ «хуæрзгæнæг» — сæ бинонти цардихалгутæй еу ке æй, уой.
17 май, 1993 анз, Дзæуæгигъæу.
ТУНД ДЕДЕНÆГ ÆМПУЛАГÆ’Й
. Уо, дæ рунтæ бахуæрон, нанай Зæрийнæ-Лæфийиæ! Æдæ-
регъæд уодгоймаг тухуаст зин иссерæп иссæй. Гъулæггагæп,
122

абони ни алкедæр айдагъдæр æхе сагъæс кæнуй сæрмагондæй.
Зæгъис: — Хестæрти тæрегъæд сæ кæстæртæ фæффедунцæ!
Д’æ зæгъдтитæ, æвæдзи, раст дæр æнцæ æма нæ ’нцæ! Сæйраг-
дæр — дæхе уод сувæллони зæрдау — кæдзос сæумон.æртæ-
хау рæсог.уæд, цæмæй е ба еске хæццæ фембæлгæй, мауай
æрæгиау фæсмони сæргубур æма, уонтæх’Ьел! Алли гъуддаг
дæр æ афони фæткæбæл федауй. «Уес» гъæуама цъæхснаг уа!
«Мех» ба тасагæ нæбал фæууй, еу ескæд ба æ тухтасти æ саст-
къæрцц цæстисугтæ расайуй.
Иронх ди ма уæд, Зæрийнæ-Лæфийнæ, тунд дсденæг цурд
.æмпулагæ æй!
ПОЭЗИЙ ÆРГЪÆУ КИРÆ
ЕРУН СИ ÆДЗАРД, ИСКУРДИАТГУН ПОЭТ
ГИБИЗТИ ОСКАРИ РОХС НОМ
Фатау æй рæстæг... Æнхъуæт сæрди фелаугæ фецуд бабæй
æ хъаури бацудæй. Мæнæугæрдæнтæ изол нæбал æнцæ. Сугъ-
зæрийнæ «нæрстгубун» тиллæг... Ивулагæ цийни гъуддæгутæн
ку багъæуидæ бæргæ! Æдæуагæ, алкедæр имæ устур цибæлæй
яенгъæлмæ фæккæсуй? Мадта куд!
Дæ гъæздуг меддуйней дин Дуйией Фарнæ тæтонæй бай-
тудта берæ исфæлдкстадон «муггæгутæ». Ду ба сæ, æвæдзи,
æстæфгæ дæр нæма æркодтай?! Фæрсæй кæсгæй, дзæбæх зин-
нунцæ уæлион «æстъалугуртæ» Æрфæнифæдау. Зæрди «тала-
тæ» гуппæй имонау деденæг калунцæ. Хуæрзæнгорæггаг —
ллцилæдæрагæ кæсæги! Рагагъон хуæрзадæ «рæзæ» зæрдæ-
агайгæй фæззиндтæй... Дæ фæззæг дæбæл афойнадæбæл-идзул-
дæй æрцæуæд, ,мæ Хор! Кæдима-идиба дин берæ еститæ бан-
тæсидæ! Æцæг Поэтæй цард, дзиллæ дæр фулдæр домагæ æн-
цæ. Поэт, дан, зурзурбазур думгæ æма къирхуз мæйи хецау æй!
Гъо, гъо, бадиæруагæс уæд!
Æллæх^ æнгъæлдæи, æма дæ зарагæ Уарзти сауæдопæ æна-
:хуст, фур рæсогæй райзадæй! Кедæр фæрдугбилæ, пъерф, хъоб-
пæгъдзæстæ кизгæн нæуæгигурд æмдзæвгитæ бакæсуни бон
дæр ма дæ нæбал фæцаей... Цæмæп фæттæрсæгау кодтай, мæ
хæнцъойлаг, цæмæй? Гæр, дæхемæ уодæнкъаййæн, зæрдæмæ
хæстæгдæр ун. цæмæннæ еске бауагътай? Царди æвзонг сил-
гоймаг — æмдзобæл куд бамвæрстдæ?!. Кæд миййаг, дæхе
тергади гъæуай кодтай, де ’рвон, изæдæмкæдзос уод дии еске
ку фæцъцъумур кæна, уомæй... Æви ди бустæгидæр феронх
.æй: — Уарзондзийнадæн цæститæ ке нæййес, фал идæрддæг-
123

ти, ба фур хæстæг ке кæнуй, е?! Дууæ уарзони æфсæйнаг дæр1
багъæуаги ратайун кæндзæнæнцæ...
Ци беритæмæ дæмæ æнгъæлмæ кастан, нæ кæстæр хъутаз-
гъæлæс Борæмæлгъæ, уодвæлдес рæстзæрдæ æнсувæр, ци бе-
рæ цæмæдæрти... Æрмæст ду ба нин тæргай, фæсуарунп Сос-
лаии æнгурау, цидæр æрбадæ... Дæ æргом-æргомæи, комкоммæ
дзорагæ, арф, гъар цæстипгас æхгæд къума æвеппанди разин-
дтæй, ’цума ц&мæн? Уогæ, адæймаги цард æзиæт денгизп хъо-
бпæгъ финкау æй.
Ци кипдæ уа? Ку нæ зону.н! Ци тухуаст æнæбои гап, æдта
адзали размæ? Кæмæ бадзурдæ уа, кæци æнхуæцфарс уæнуп-
мæ хуæрзæнхуси фæдбæл? Еци цъусунæгæй дæ, раздæрау, æнæ
ристæй ка раздаха?!. ’
Уохх, дæ:дæ-дæй, гъе! Мæ, цори уинун æлгъист, тæрегъæд-
даг нивæ. Айдагъ ду ба æй фиццаг хатт нæбал уинис. Дæ æм-
’мадæлон æнсувæртæй дæмæ зæрдæй æма устур ннфсæйдзаг
гъудитæй хæстæгдæр финсæг — æпсувæртæ дин сæ берæгъон,
бæлсагæ усхъитæбæл тæхсагæ зæрдисугтæ зæйгуртæй æгъза-
лæги-æгъзалгæп, гъæрзгæ. кирп дæ. æиæзмæлгæ лæхъуæпн гу-
рæ, уотемæйти æносмæ,— æнææрбаздæхгæ «фусупуати» уомæл,
æргъип Мадæ-Зæнхи ехæн, устур гъæбесмæ фæххæссунцæ...
Ду иæ зонис/гъай-айдæр, куд хъæбæр пи нæ ададзис, уо’й...
Æвзаг æппун нецибал кæрдуй, хъур мæстæй æнод кæнуй, зæр-
дæ тонунмæ бацæйгъавуй... Дæ-дæ-дæй!
Гъо, фал уæддæр цитгин, еунæг устур Хуцауæй ба боз еу
гъуддагæй: игопæй æргъæу кири æносмæ, .дæ æвзопг, уодæй
пеллон арт цæгъдгæй игурд, цæрæццаг итпгъд базургин æцæг
Поэзи дзиллæн зæрдтаг лæварау байзадæп!
Æнæнгъæлæги арт нпххуссуй, кадæ, ном, ирд псфæлдиста-
дæ ба нæгъæ, некæддæр! Æгайтидæр ма уотæ æй!
9-аг июль 1993 аиз, Дзæуæгигъæу.

НÆ ХЕСТÆРТИ РОХС НÆМТТÆ ИМИСГÆЙ
Цæголти Губадий фурт Майрæ-
ни къохфинститæ’ нæ редакцимæ
кæд æрæги æрбафтудæнцæ, уæд-
дæр сæбæл цæугæ ба кæнуй æртæ ма
’дууинсæй анзи. Майрæп рацардæй
æдеугурæй æхсæз æма инсæй апзи.
]92о-æй — 1951-и уæнгæ. Æ царди
хабæрттæмæ ин уотæ дæсни нæ
ан, ф’ал æй хестæртæй ка фæсмард-
та, етæ ’й хонунцæ уæздан æма ни-
мади лæг, ’кæд æвзопг’ адтæй, уæд-
дæр. Куста, дан, куронгæсæй Кп-
ристонгъæуи. Финста æмдзæвгитæ
дæр.
\ Майрæни кæдзос зæрди уагæ зин
; балæдæрæн нæ ’й, ци къуар æм-
дзæвги ии мухур кæнæн, уонæми:
Зæрдæнкъардæй дин дæ хузæ
исистон,
Адгин кæсгæй дæ цæстипгас
’ * имистон,
Берæ дессæгтæ мип дзоруй
дæ цæсгон...
Фиццаг æркасти зиннунцæ хумæтæг рæнгъитæ, фал си. ес,
æпдæмæ ка нæ зиннуй уæхæн зæрди æнкъарæнтæ æма уоди
тæфагæ. Аци, хумæтæг’дзурдтæ барæ дарунцæ цард æма мæ-
лæтмæ, уарзт æма хъурмæ^мæ.
Кенæдта æркæсæп^ Киристе зæнхæмæ куд æртахтæй, уой
куд исхузæ кодта, уоадæ:
Цæфсуй, пеллсн кæнуй æ тахти,
Денгиз цæхъал кæнуй буиæй.
Низмалдæй зæнхæ дæр е ’рхауди,
Цæхъал бæрзоидмæ исцудæй.
Мæнмæ гæсгæ, Цæголи-фурт курдиадæй хайгин адтæй æма
фулдæр ку фæццгрдайдæ, уæд, ка ’й зонуй, поэзий бæрзæнд-
тæмæ исхизтапдæ.
СКЪОДТАТИ ЭЛЬБРУС.
125

ЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛАЛАЛ/.
ХУЗÆМÆ
Зæрдæнкъардæй дин дæ хузæ нсистон,
Адгин кæсгæй дæ цæстингас имистон,
Берæ дессæгтæ мин дзоруй дæ цæсгон...
Уалдзигон хорау дæ уиндæ идзулуй,
Дæ рохс тунæ мæ зæрдæмæ ивулуй,
Уарзонадæ тухгиндæрæй1 игуруй,
Тогæйдзагæй мæ сау зæрдæ ниннæруй...
Есге къохæй æз мæ тунæ нæ уафун...
Байгъосунмæ æз есгæмæ нæ гъавун.
«Ах» — фæккæна фудæрдæмæ мæ ардауæг,
Тог фæууома æ дуйнебæл расти фауæг.
Уодæнцойнæ æ дуйнебæл макæд уа,
Гæрцц-гæрцц кæнгæй е мæрдтæмæ бацæуа.
Дæ цæсгонбæ^ мæ цæститæ æрдарун,
Адгин уарзгæй исдзорунмæ фæгъгъавун,
Ку нæ фæууй мæ цæстингасмæ кæсæг...
Ох! Ести хузи ку ниууайнæ æрвæдзæг.
Гæнæн æма амал нæ уогæй бухсун,
Де ’ной, мæ хор, ку зонисæ куд тухсун, —
Адгийнаг мин нæбал кæнуй адгин адæ
Мæ зæрдæмæ нæбал цæуй рохсдзинадæ;
Есгæд мæмæ, цид, мæ фуни ку фæззиннис, —
Надки хæццæ зæрдиуагæй ду федзулис.
Аллах!, æдта, æз Хуцауæн ци кодтон,—
Нæ дæ фæндæ, нæ дæ зæрдæ нæ зудтон,
Гъеууотемæй ку фæттахтæ мудбиндзау.
Ба айдагъ дæн, ма байзадтæн æнгъæлдзау.
Устурзæрдæ некæд уодзæнæн дæубæл
Дзурд дæдтун æз, къох ивæргæй мæ реубæл,
Е мæ загъд, е мæ зунд æма мæ зæрдæ,
Тухстуæгæй некæд раййевдзæн мæ фæндæ...
ТАМАСА
Дзæгæрæгбæл æнæ ’рбадгæй
Сæрзелæнтæ æркæнуй,
Æ даргъ къембур си ниууадзгæй,
Гъæугæ сойнæ исцъируй.
126

Æ ирд цæстихæй фалдзосмæ
Дзинæг кæсæ никкæнуй,
Æвеппайди хе зувгæнгæ
Дзæгæрæгбæл ниццæвуй.
Тамаса хонунцæ уой
Дигоронау, æдæуагæ,
Зин игъосæн æй æ кой,
Æстæй-астмæ æй зиннагæ.
ФУН
Цæсгон æнгон нилхъевгæй базмæ,
Тæрхæнттæ кæнгæй нæ цардæн.
Æхсæвæ, бонивади размæ
Æхсидзгæ фунæй æрбадæн.
Хорискæсæни арв ниррохс æй,
Æхсæйвон мæйи исцудæй,
Фегуппæгау дуйне нигъгъос æй, —
Тæссаг гъуддаг си игурдæй.
Дуйне ниттар æй æнæ ’змæлгæ,
Тарст хузæй кастæнцæ адæм.
Цума, раст, кодтонцæ лæдæргæ
Ке ’рхъæрттæй æ кæрон цардæн...
Мæйæн æ бауæр киртæ-киртæ
Зиннун байдæдта уæд æваст.
Фе ’згулйи бабæй æнцæ силтæ,
Цæуй фалдзосмæ сæ цъæхахст.
Дуарау арвастæу уæд фегон æй,
Мæйæ истулцæй имæ зуст,
Цума, раст феуæгъдæй е ’донæй
Хуцауи ’сконд дуйней æвдист.
Цирен. Пеллон. Бунтон фехалдæй.
Пурхæнтæ. Скъæргæ æгъзæлæг
Ма рохс дæдтуй. — Дуйне фесавдæй..
Тæхуй зæнхæрдæмæ еу лæг.
Цæфсуй, пеллон кæнуй æ тахти,
Денгиз цæхъал кæнуй бунæй.
Низмалдæй зæнхæ дæр е ’рхауди,
Цъæхъал бæрзондмæ исцудæй.
Е, Киристе зæнхæмæ ’ртахтæй,
Адæми ’йсæвди ’ртахтæй е.
Е нур фæстæмæ æрæздахтæй
Номдзуд фиддæлти Киристе.
127

ДАЛА ФÆНДУРИ ЗÆЛГÆ ЦАГЪД
Темурти Беслæпи фурт Виктори хæццæ фембалдап æма
базонгæ ан æнæнгъæлти. Рафæрститæ нæ кодта журнал «Ирæ-
фи» туххæй æма ’й балæдæрдтан, дигорон æвзаг берæ ке уар-
зуй, уой. Дзурд дзурди къахуй æма рабæрæг æй, æмдзæвгитæ
ке фипсуй, е дæр.
Виктор райгурдæй Дур-Д’ури гъæуи 1954 анзи августи мæни
7-аг бони. Гъæууон скъолай фæсте каст фæцæй Дзæуæгигъæуи
Арæзтадон техникум. Еу цæйбæрцæдæр рæстæг куста аразæ-
гæй. Куд загъдæуй, уотæ еу дæсниадæ кæмæ уа, уомæ ма ник-
кидæр разиннуй лæгигъæдтæ. Темури-фурт архайдта спортæй
дæр. Æй спорти мастер боксæй. Ес имæ зарæги искурдиадæ
Дæр. ■ ^
Еци хуар^з мипеугутæ ии кадæ кæнунцæ гъай-гъайдæр, фал
уæддæр мах ба фулдæр циннæ бакодтан е ’мдзæвгитæбæл. Ху-
цау ин берæ бантæсун кæнæд, нуртæккæ ба бал нæмæ ци къох-
финститæ æрбахаста, уони ий мухур кæнæп æма æнгъæлмæ
кæсæп æ пæуæг сфæлдистадоп æнтæститæмæ.
СКЪОДТАТИ ЭЛЬБРУС.
128

г^ллллллллллллл/у\ллллллл^ ТЕМУРТИ ВИКТОР
МÆ МАДÆ
— Гъæстаг цæмæй уон ди мæ мадæ
Къуру нæ дæн, нæ дæн хъæрæу.
Æппун мæ зæрдæй цох кунæ дæ,
Некæд феронх кæндзæнæн дæу...
Хуæрдæгъæуагæ, цид, нæ уинæ,
Æнæ къулумпи — мæ ахур. ,
Меё фæндагдалци ку, цæу*шæ, —
Некæд кæнисæ ду хъур-хъур.
Цæмæй мæ цийнæ уа дæ цийнæ,
Уа’эæл æдзох кодтай мæтæ...
Н царди тонхи æнæ хийнæ
Ерун рæстдзинади фæтæ.
Кæсун иæ догæ ’ма дзаманмæ,
Адæм.ци кæнунцæ — кæнун.
Дортæ нæ гæлдзис мин мæ надмæ
Нифсхаст мæ федæнмæ цæун.
Зæрин нивтæ дин æз не ’скарстон.
Æхцг^ къæссатæй нæ хæссун;
Нæ ба мæ хæццæ мулк исластон,
Æрмæст уадзевзитæ финсун...
Ескæд финсдзæнæн киунугутæ,
Нур ма ’й нæ зонун æз бæлвурд.
Мæ над хæрди уа, урдугути —
Кæнис мæ хæццæ ду æмцуд...
—Дæ рун бахуæрон, ци фæццардтæн,
Уомæй куд цæрдзæнæн фулдæр?
Мæиæн мæ сагъæс е ку адтæй:
Æнгæртти ’хсæнма уай дæлдæр;
Цæмæй нæ доги царди ради
Хæссун фæразай ду дæ уаргъ,
Цæмæй бæрзонддæр уа дæ кадæ, —
Адæм кæнонцæ дин стур аргъ.
Цалдæн мæ цæстæй кæсунгъон дæн,
Уæдмæ ку суисæ ду финсæг.
Æндæр неци гъæуй мæ уоди,
Цæмæй исуон æз дæ кæсæг.
Нæ дин зæгъун: дæ финст ниууадзæ, —
Гъæуй хæдзари дæ æнхус,
Æцæг ахур иронх ма уадзæ,—
Нæ ди агорун уæззау куст.
9 Зак. 575
129

Артаг ку нæ уа пеци хурфи,
Зæгъай, куд раддзæнæй æ гъар?..»
—Æнцæ дæ цæститæ арф къурфи>
Уæддæр ци гъар æнцæ, ци гъар!..
Кæсун дæ уорс сæрмæ, мæ мадæ,
Хъулуф — тæнуадæлтти æвæрд..
Кæнис изæргъуд, æфсийыадæ —
Бæргæ ’й дæ мæтæ мин лæдæрд.
Калуй мæ зæрдæ кæд цæхæртæ,
Уæддæр нæма схудтæн æяхæст...
Дæн- ма- фиццагау ’ æхгæдзæрдæ,
Кæнун сос-уарзæ æз æрмæст..._
Куддæр исхъурмæ дæн мæ уати —
Гъæрæй фæндуй мæ никкæун..;
Кæнун къехлæууæ медбунати.
Мæ масти ’лхинцъæг нихъуæрун...
Цæун нисануатмæ фæстæмæ,
Хезуй мæ уонти мæтъæл каст...
Ку не ’ндеун кæсун фæстæмæ, —
Тæрсун — ку фемæхст уон’æвает!..
Ке дæн ме ’нгæртти ’хсæн нимади,
Е мин дæу фæргщ æй, зонун,
Тонхи фæидæгтй царди ради
Мæ гъар цирагъдар дæу хонун!
ТУМУГЪ
Фæуун листæг нурхгонд айдæнæ,
Ку ба æвости ехадзагъд...
Сæумæй-фуиæй цъæдæх авдæни, —
Дала-фæндури зæлгæ цагъд,..
Бурдæн æгасæй дæр — мæ зæрдæ,
Сæуæхседи тæлфгæ идзулд!
Тæбар -тубур уони бæрзæнди,
Рæсог сауæдони ивулд... >
Æз дæн Аланти ’згъæр хæдонæ,
Болат-фæринк — кард æма уарт.
Æз дæн Сæребари хъæболæ,
Нæ фицгае доги цæфсгæ арт!
130

МÆЙ-ТУНÆ
Ниллæг æрæллау æй æхсæви пæр-пæр, —
Не ’гъусуй еу æстуф, еу таус, еу гъæр...
Къæбæлдзуг бæлæсти медбилти идзулд,
Изолти фæгъгъузуй мæй-туни ивулд...
Усмæ’ сос цæбæлдæр нийнæфуй æнцад,
Бериндзуй арви цъæх, æгъуссæг-ивад...
Æрмæст — донхауæни. цæу-рæхцæ хъур-хъур>
Цидæр æ зæрдæмæ нæ цæуй, мæгур!
Æрмæст ма игъусуй Ирæфи хæл-хæл —
Хæлхъоймæ æнхиц æй æд фау, æд æнхæл
Мæ мадæ хуссæни хуæрзфунтæ уинуй,
Мæй —тунæ ’й рæвдаугæ тергади кæнуй...
Цу& л æ хъæболти исæздæхт тугъдæй,
Не ’фсæдуй, мæгурæг, сæ конд,
. * сæ уиндæй!..
Тæлфуй æ цæсгоми мæйрохси зйр-зир,
Æфтауй рохс сæнттæ бæлæсти сир-сир...
Кæбæлдзуг уалдзæги меднимæр идзулд,
Изолти фæгъгъузуй мæй-туни ивулд...
Цæхæри кæфойни æдемон пæр-пæр,
Гъæубæстæй не ’гъусуй еу æстуф, еу гъæр...
<0

\ллллллллллллллллллллллллллллллллллллллллл/
Нæ сабийтæ — нæ исон
БÆЛÆУ
Фæттæхæ, фæззелæ
Нæ бæстæ, нæ гъæу.
Уарзунцæ дæу берæ
Дуйнебæл, бæлæу!
’ Уа цæмæй дзиллитæн
Тугъди кой æлгъист,
Уа цæмæй сабийтæн
Сæ фарнæ æхсист.
Æрзелæ, фæууинæ
Адæмтæн сæ цард; -
Уа.цæмæй сæ цинæ
Идзулд, æнæнкъард.
Фæткæхæ, æрзелæ
Дуйнебæл фæрнуг.
Адæмæи сæ цъелæ
Куд цæра гъæздуг.
132

САГ
«Мæнæ дес æма тæмæс!
Ци уинУн мæ размæ æз?»
Малити Г.
«Мæнæ дес æма тæмæс!
Ци уинун мæ размæ æз?»
Гал æй гъог æй, æви бæх,
Уой не ’взарун æз дзæбæх.
Мадта фур æй æви цæу,
Гъе уобæл фæрсун æз дæу?
Æ сæрастæуи ку ес
Æнæгъæнæ сиу-курес.
Фал мæнгæттæ кæд нæ уон,
Уæд е саг æй сæдсиуон..
^и*Й^Й**-^
’УАСÆНГÆ
Басня
Рацудæй уасæнгæ еу бон
Нæ каркæн зæгъунмæ хуæрзбон,
Æ гопп исæргъувгæй уæдиау,
Æ каркмæ дзоруй е лæгау: ч / ■
— Берæ ’нцæ дæ цъеутæ æгæр.
Се ч’стуфмæ фæззелуй мæ сæр! ,
Гъе нур дин зæгъун æз æргом:. -
Абоиæй фæстæмæ хуæрзбон!..
133

пил
Æфсæнбауæр, æнæкæрцæ.
Æй дæ хъаурæ æнæбæрцæ.
Хонхи фахсау дæ еугур —
Æнæбæрзæй, æнæхъур, —
Иливд гъунæй, думæгæй —
Куд нæ тæрсис зумæгæй?
БОЛÆМÆРГЪÆ
Зæллангдæр дæу хъурæй Æртæхæ мæ цормæ,
Ку нæййес æппун. Æркæнæ дæ зар.
Ци хузи фæндурæй Фæссорæ изолмæ
Нæ зонис цæгъдун? Мæ сагъæс, ыæ тар.
ПЪИСМО ÆФСАДÆЙ
Æз гъæуай кæнун нæ Бæстæ...
Кæд цифæнди изол дæн,
Уæддæр зонæ уой, мæ цæстæ,
Дæ кой адгин æй зæрдæн.
Хаттæй-хатт мин кæд нæ фæууй
Ниффинсæн дæр хузæнæн,
Уæддæр, зонæ; некæд гъæуй
■Æфсæддонæн фудæнæн.
134

РОБАС
Налат, фæливд æй робас
Цæруй сирддæй дæр еувар’с.
Уарзуй карки фид — мæнгард,
Фал æй миститæй æ цард...
/**
ЗÆРБАТУГ
Зæрбатуг, ци фæндтæ,
Сагелæ-думæг?!
>Æнæ дæу нæ кæмттæ
Нæ ’нцæ игъæлдзæг.
Кæм хæтыс зымæг.
Къоста
Хъæдавæ — дæ дарæс,
Сæнторс — дæлахъур!
Амондбæл низзарæ,
Амонди фæндур!
135

Базон-базон разæй-раздæр Дæ зæрдæбæл куд нæ дари?
Цæ фæззинуй алли анз дæр? , Нæ уалдзæгæн е ’ригъали
— Гурдзиаг бали, гурдзйаг бали! Ку фæззинуй еци бали?
ахурдзау
Ахур кæнæ ду де ’цæгтæй,
Ес дин равгæ ма гæнæн.
Дуйней царди рохс дессæгтæй
Æй идзаг де ’сон дæуæн.
Нæ фиддæлтау æнæбæрцæ
Нæ косдзæнæ фæрæтæй,
Ма дæ фиди æскъуд кæрцæ
Не ’ййевдзæнæ курæтæй.
436

Адæмон сфæлдистадæ — æведуйгæ сауæдонæ
КИНДЗХАСТ ÆМА МАРДИ ÆГЪДÆУТТÆ
Адæми цард æгъдауæй федауй. Æгъдæуттæн
ба сæ тæккæ агъаззагдæртæ æнцæ киндзхаст æма
марди æгъдæуттæ. Берети сй гъуди^ дæр нæбал
кæнæн. Фидтæлтæй’ ма нин фарни бунæн ка бай-
задæй, уони дæр нивæбæл • рæнгъæмæ рахæссун
нæ фæразæн. Ай-гъай, рæстæг æхе куд æййевуй,
уотæ царди æгас гъуддæгтæ ’ма фæлхæнтæ дæр
сæхе æййевунцæ, фал адæм сæдæгай æнзти ци
имонау хæзнатæ исфæлдистонцæ сæ зуид æма сæ
уоди хъаурæй, уони ба баййевæн иецæмæй ес, ку
сæ баййевæн, уæдта ци ан, уой нæбал уодзинан.
Уомæ гæсгæ цæстигатуйау гъæуай кæнун гъæ-
уй нæ хуарз æгъдæуттæ, фæлтæрæй-фæлтæрмæ
куд нæ фесæфонцæ, уотæ.
Журнали аци номери -мухур кæпæи киидзхаст
æма марди æгъдæуттæй еу къуар: кизгутти зар,
кув^титæ, ’ гъарæнгитæ, фæлдесун. Ист æрцудæн-
цæ профессор Салæгатн Зои арæзт дууæтомон
киунугæ «Ирон адæмы сфæлд^1стад»-æй.- (Орджо-
никидзе, 1961). Адæми хъæбæр ке гъæунцæ, уо-
бæл гурусхæгæнæннæййес. Зæгъæн, марди ’гъдау-
гæнгæй фингæ исхæлар кæнун куд æмбæлуй, уой
арæх некё "фæззойуй. Уотемæй ба нæмæ ес фæл-
• десуни дессаг кувд. Уой дæр, уæдта иннæ ахсгиаг
æгъдæуттæ дæр, гъæуама зононцæ • æрмæст^’’хе-
стæртæ нæ, фал фæсевæд’ дæр. Гъарæкгæгæнгу-
тæ дæр хъæбæр стæн ,æнцæ,нае, адæми ’хсæи, ’ма
тæссаг æй, уоди тæккæ^ арфдæр æнкъарæнтæй цæ-
уæг устур - аййевадæ ’нæ цардæй ку фесæфа! Зæ-
ронд уостити æмрæнгъ&’ гъæуама кизгуттæ ;тæр,
æвзбп’г силгоймæгтæ. дæр еæхе гъаронцæ гъарæн-
гитæ нивæндунбæл, зо’ионпæ ’зарун, кзфуп. Ай-
гъай; æрдзæ алкæм&и æнхузон скурдиадæ нæ дæт-
137

•туй, фал дзиллæ æхемæ ци еумæйаг гъуддаг райса, уоми ба\
хуæздæртæ уайтагъд рабæрæг уодзæнæнцæ. ;
КИНДЗХАСТ ÆМА КИЗГИ ÆГЪДÆУТТИ ЗАРТÆ
Кизгутти зар
(киндзи цæугæй)
Киндзгъонтæ-еу ку æрбадионцæ, уæд кизгуттæ сæ кæрæдзеп
.къохтæбæл ниххуæционцæ, сæ сæргъи æрлæууиуонцæ ’ма фиццаг
.хестæрмæ базарионцæ, уæдта уой дæллæй уомæ, уотемæй се
’гасемæдæр.
— Уæй, Зула, Зула, Зула!
Æртæ кизги бадунцæ,
Астæуккаги ба фаунцæ.
Раскъæфуй æй, ке аккаг æй, йе.
Зула дин зæгъæн.
Хестæрмæ дзорунцæ:
— Дæхай нин радтæ æнæ фæстæмæ фæккæсгæй.
Йе дæр син æ хай радтуй, куд æмбæлуй, уотæ.
Уæд иннæ хестæрмæ низзариоцæ:
— Зула дии зæгъдзинан,
Дæ хунæ нин радтæ,
Кенæ ’дта дин дæ зæгъуйнаг
зæгъдзинан.
Æ хунæ.син куд æмбалдæй, уотæ нæ равардта, ’ма имæ нæ-
;уæгæй бабæй низзардтонцæ.
— Дæ закъæ гудунмæрзæн,
Авд гъунемæй дæ комбос,
йеунæг гъунæй дæ тарбос.
•Фæстагдæр иуазæгмæ сæхе бахатунцæ:
— Зула дин зæгъæн:
Нæ мæкъустæг нæхе гъæуй,
Истурбæл æй ку æрбадарай,
Дæ къох фæрнæй уæд бадарай,
Минкъибæл æй ку бадарай, ’
Уæдта ’й дæ къохи æрдæгбæл
; æрбадарай.
I Зула дин ку загътан,
Ма дæ къох мæнгæйбæл ку
’рбадардтай,
138

.'Ма омæ дæр бабæй дзорунцæ(зэргæй:
— Дæ закъæ гудунмæрзæнг •
Авд гъунемæй дæ комбос,
Иеунæг гъунæй ба дæ тарбос.
Кизгæ киндзи ку фæццæуй, уæд уой æгъдæуттæ
æма кувдтитæ
...Изæрæй кизгæ ку фæнназхстæр кæнуй, уæд кизги хæддзæ
къохбæлхуæцæг, æндзиуаргин фидæн айдæнæ æ къохи, никки æ
аæддзæ еу дæс лæхъуæни, æма хæдзармæ æфсинти размæ ба-
цæунцæ, рæхиси разæй рацæуæн, зæгъгæ, рæнгъæ æрлæуунцæ
:хæдзари æфсини рази. Уæд Хестæр æфсинææртæ къери хæццæ
устур къоси рахæссуй бæгæни. Æма ин адæн фæззæгъунцæ:
«Нæ мадæ, дæхуæдæг раковæ, дæу кувд барстдæр одзæнæй, Ху-
дауæн æхцæуæндæр одзæнæй, дæ къохæй нæ рафæндараст кæ-
дæ». Уæд æфсиинæ раковуй:
— йе, Хуцау, аци саби
- фæндарастæй цæуæд,
Кумæ цæуй, оми амондæй цæрæд,
Махмæ нивæ куд ниууадза,
Е ’носи хæдзарæмæ нивæ куд
фæххаеоса,
. Уæхæн нивæ Хуцау радтæд,
Æ нивæ хæдзари бæрзонд бадæд.
Уасгерги къохбæл хуæцæг кæмæн
адтæй,
"Мадæмайрæн æндзиуаргин кæмæн
бадтæй,-
Никкола æ фарсмæ кæмæн лæудтæй,
Изæдтæ, идаугутæ — киндзгъон
цæттæй,
Омæн æнбал ранæхстæр уæд нæ
къохæй,
Нæ хæстæгутæ, нæ синхонтæн ба
сæ цорæй.
— Гъауай, е ’нсувæр раковæ, райсæ,
Раковæ, разарæ, ниузæн дæхемæ
байсæ.
Хъохбæлхуæцæг ниуазæн райсуй æма раковуй:
— Ие, Хуцау, фесгун хуæрæ-æрвадæ
нæ фæккæнæ.
Адæнтæ кæбæл ковунцæ, еци нивæ
нæмæ æркæнæ.
Ие, Хуцау, берæ адæн аци гъуддагбæл
куд ковонцæ,
139

Аци сабий ниви хузæн куд коронцæ:
Ие, Хуцау, аци сабийæн æ зæрдæ —
. раст,
Ка нæ ’й уарза, омæн ба æ зæрдæ —
" ’ баст.
Хуцауæй имæ устур нивæ æрцæуæд,
Дс>æбахдзинадæ æ хæццæ æрцæрæд.
Ие, Хуцау,
Каркау бæдолгин,
Арсау хъæболгин,
Фурау мæкъургин,—
Уæхæн нивæ Хуцау радтæд!
Æ нивæ адæни нивти сæри бадæд.
Ами ци’адæн ес, онæй рохсæй цæун,
Хуцау син радтæд берæ бæнтти цæрун. (
Мæрдти дæр, уæлæбæл дæр,
Ме ’нсувæр—хуæрæ,
Дæ лæги хæццæ нивæ, амондæй ’
цæрæ!
Æма къохбæлхуæцæг ковæгкаг кизгæн исахуадун кæнуй, ой:
фæсте ба низзаруй:
Йедилæ, йедилæ, киндзæ ку ссæуй,
’ Уæхæн киндзæ некæд иссудæй—
Æ еу усхъæбæл ’йе исхæссуй
Хори тунтæ,
Йе ’ннæ усхъæбæл йе исхæссуй
Зурнæ айдæнтæ.
Омæн æ къохбæлхуæцæг — Уасгергий
Ие ’идзиуаргин — Мадæ’ Мадæмайрæн,
Æ киндзхонтæх— сæумон изæдтæ,
Изæйрон идаугутæ!
Еци киндзæ дæр ой бони фарни
ранæхстæр уæд.
Уæд къохбæлхуæцæг ниуазæн исахуадун кæнуй, æмæ уæд
кизгæ дæр дууæ загъди фæззæгъуи:
— Бинонтæн куд он уарзон,
Куд’сии нæ он сайон> •
’ Хуарздзинадæбæл косавг — мæ зæрдæ
Тухгин кустæн федар — мæ цæнгтæ.
Мæ нивæ ба-радæт-бадæт,— ’*
Хуцау мин еии амонд радгæд.
Сафа, уæларв Сафа,
Фандарчстмæ фæкчгшæ, • ;^
Устур нивæ мæмæ æркæна^. ,
Æма гъеуæд ранæхстæр уй кизгæ е ’носи хæдзарæмæ. Тур-
гъæмæ ку раиæхстæр уй, уæд адæн зарунцæ; ковунцæ, топпитæ
æхсунцæ, гъасти ’кафунцæ; отемæй æй е ’носи.хæдзарæмæ æрхо-
пунцæ. Оми дæр устур кувдтитæ искæнунцæ, æртæ бони дзи
фæгъгъазунцæ. Ордиги æндæмæ цæрун, хуæруп бæйдайунцæ.
140

Киндзи кувд
— Цæй, маха, Хуцауи адæм,
.Хуцаумæ исковæн! ,
Хуцауæй хестæр неке ’й,
’Ма табу йе ’стурдзинадæн,
Уæдта йе ’сконд изæдтæн;
Иеу къуар анзи сæ æд хæстæг,
æд хецон
Сæрæгас ниууадеæд.
пу^ ил мæнæ йеу саби сувæллон
Киндзи цæуй;
Уой туххæн Хуцаумæ исковæн.
Дууæ хæстæги нивгун бони
Бакаййес кæнæнтæ,
Муггагмæ хæстæг
Æма зæруæмæ каййес.
Уасгерги ’ма Никкола
Кяййес рафæлдесæг æнцæ.
Хуæрзæмбæлæг разиннæнтæ!
Ьур дууæ муггаги
Кæрæдзей муггагæй муггаг райсæнтæ!
Кæрдæг æма фæсалæ куд хæлæмулæ
æнцæ,
Уотæ хуæрифурт æхсæнтæ куд •
исонцæ.
Хуцауи уарзон адæм
Дууæ муггагей астæу
Хуæрзæмбæлæг разиннæнтæ!
Нур фæндараст фæууæд уæ къохæй;
Ами дæр фес куд ниууадза,
- Уордæмæ дæр нивæ куд фæххæсса;
Бинонтæн уарзон куд уа;
Гъæубæстæн лимæн куд уа;
Каркау хъæболгун; »
Арсау бæдолгун;
Иивæ ’ма амондæй си бацæрæд!
Нивгун бони сæмæ æрфестæт уæд;
Муггаг си исуæд!
Дууæ адæймаги иснизгун уæнтæ,
’ Се ’мбестæ, се ’нгартм астæу.
Цæунтъон, зæгъунгъон куд уонцæ!
Æгадæ æма æнамонд ма исуæнтæ!
Фал нивæ æма амонд ка райста,
Уони æмбал исуæнтæ!
Сæ нивæрзæни рагъбæл уарзонæй
фæццæрæнтæ!
Уасгерги ’ма Никкола финдзи
цæуæнтæ’.
Фæстæмæ сæмæ гъæуай кæнæнтæ!
141

МАРДНИГÆНУНИ ÆГЪДÆУТТÆ ÆМА ГЪАРÆНГИТÆ
Гъарæнгæ
Уæ, берæ косагæ, æвæллайагæ! Уæ, берæ ка зудта, берæ ка
куста. Уæ, æхцай бони æхцай кисæ ка ’дтæй, фонси бони Фæл-
вæра ка ’дтæй. Уæ, лæугæ хонх, цæугæ мæсуг æ бунтæй нирре-
за! Дзиуарвæсхъæ (тотæг уонтæ), нарæг астæу, гурведауцæ, са-
ги сесбæл хуарз амад ка 'дтæй!...Æхсæвæ бонау ка хаттæй, æх-
сæвхæтæг мегъæмбал уа!Цъæх æфсæйнагæй цъæх бæхгин уа!..
Уæ, бæрзонд фæлгæсæнтæ, ниллæг бацæуæнтæ ка скодта, уо-
нæй ка неци фæййидта! Сау лацин, бор уарий, æ бунтæй ра-
хъан уа! Уæ, ци мæгур дæ, ци дзæгъæл фудæбæнттæ фæккод-
тай! Уæ, дæ Дигори хай дзæгъæлæй байзайа! Хуæрзхаст бæх
хуæдидонæй ниффардæг уа! Уæ, ци мæгур дæ!.. Æ лæхъуæнæн
уосæ ка не ’рхудта, æ кизгæ киндзи ка нæ рарвиста! Уæ, ци мæ-
гур дæ! Уонæмæ фæббæллай, ма сæ раййафай!
Гъарæнгæ
Уæ, ци мæгур дæ!.. Йеунæги фæххизта, æртхотуг сæрæй,.
фунук къохæй фæббадтæй, æхуæдæг ба инсæй ниййергæй ин-
сæййемæй йеунæги тасæй фæццардæй. Æхсæвæ сагъæс гæпгæ
хустæй, бонæ азæлгæй тарстæй, даргъ бонæп æхсæвæй тарстæй
æ фур косагæй! Уæ, берæ косагæ, æвæллайгæ! Уæ, ци мæгур
дæГ Болат кæрдæнгин, мисийраг содзингин, æндон содзийнау
дæ астæубæл басæттай! Уæ æнæ уадæ фæлмæн хор, бийпонти
дзиуарæ, дæ нихтæй хумæ фæккæнай! Дæ берæ фæллæнттæй
маци фæййинай! Уæ, ци мæгур^дæ! Иеунæгмæ фæккæсай, уой
цийнæ бæнттæ ма раййафай!.. Уæ, мæгур йеунæг! Дæ куст
æдæхст мади фæллæнттæ цæмæй бахатдзæнæ? Уæ, мæгур йеу-
нæг, ци мæгур адтæ! Дæ уорс дзоги фæсте хæтунæй м’а баф-
сæдай! Уæ, дæ фиййаулæдзæг дзоги кæронмæ сагъдæй байза-
йа! Уæ, дæ фиййаулæдзæгæй ма бафсæдай! Де ’ртæхдзæгъдæн
гебена ма раййевай, ма рагæлдзай! Уæ, дæ уорс дзогæ сау гъæ-
ди астæу дзæгъæлæй байзайа!
Гъарæнгæ
Æ мæ бон, мæ бон, мæ фонси Фæлвæра^ мæ хуари Уацелла,
мæ хуари уæрдун никкæла, мæ уалдзæг, мæ фæззæг нийхæла.
Йе ’нсур æнæ фастæй фæххæссуй, æ палаон æрдæг калдæй фæ-
ххæссуй! Мæ фагæ цардæй æвæндонæй фæццæун! Цардмæ ме
’рух рахадтон æма æдзардæй фæццæун! Хуæнхти хонхмæйрохс,.
142

будури сахирд хор. Æ, мæ бон бакæла,хорхæтæни сау цæстæ-
цъæх йех фæккæнуй. Уæлиау тъæфæлтæ сурх бæздайæнбæл
лъæстутæ фæккæнунцæ. Фæлмæн мадæ! Гъарæнгæгæнагæ осæ*
мæ дæ гъос цъарæрæдæн ма бакæнæ! Уорсхъури бунтæ сау кал-
мæ урзгæйттæ фæккæнуй! Сау цæстæ бунтæй фæкъахуй, бæр-
зонд бæхгин бæрзойд бæхæй æнæбари ниффестæг уй. Уорс дзо-
гн хецау сау гъоми хецау, орс дзогæ дзогтæй ка тардта, сау
гъом къуæрдгæйттæй ка тардта. Бæрзонд бæхгин! Æхцай хур~
дзинтæ никкæнидæ орс дзогæй. Зæронд мадæ, зæронд фидæ
æнæ.дарæгæй байзадæнцæ, се ’гас æнæ дарæгæй байзадæй!
Дæдæдæй, ци «ма кæндзинан’, цихормæ ма цæудзиан, куд ма
цæрдзиан. Кæндæгтæ, мæрддзæгтæ æхе æрдиги никкодта æ
зæронд мадæ ’ма фидæн.. Уалдзæг ку ’рхъæрдтæй, нæ уалдзæпг
куст ’иин ка никкæндзæнæй?! Æ тог -мæбæл ниууараЬМетæн нæ
æ тæнæгбæл феййафта, донæн нæ йе сустбæл феййафта. Дæ-.
дæдæй, ци ма кæндзинан. Хуар ласæг нин ку нæбал ес, сог~ла-
сæг нин ку нæбал ес. Мах ин йе нгæрттæмæ тайæн дони тай-
дзиан. Æ, мæ бон, мæ бон, тагъд догъи фæууайон, ма ’й æм-
бести фæссорон, ’ма сæ раййафон. Æхсæвæ кæмæн нæ хустæн,
нур уомæи æнæ хац ку баизадтæн. Галау мæ сæфтгутæ ку баф-
тудтон, каркау мæ базуртæ фæкъахон, мациси фæййинон уо-
нæй. Хъалти хъал дзиуарæ бæрзæндти ку рацæуй, пиллæгмæ
ку ’рцæуй, гъар гъæццоли бунтæ фæййагоруй. Орс хъури бунтæ
идзагæй фæххæссуй, къæлий къах æ ’ргъуцæстæй фæххæссуйг
къæдзелтæбæл ку бацæуй, ка уæлнад фæууй, ка дæлнад фæууй,
æхуæдæг ба нæ фæййинуй.
Гъарæнгæ
с
Æ, мæ бон, -мæ бон, фæлмæн кизгæй ка байдагъæй. Æ, мæ
боп, мæ бон, дууæ цъæх кизги æхсæн дорæн ниууагъта. ЕуеГг
йин нивæрзæн дорæн садздзйан,чинней дин къæхти дорæн са-
дздзйан. О, мæ бон, «мæ бон! Де ’нгон кири фæрстæ кæд
ра’тонисæ уони æрхæнæй. Кизгæ—мади листæг худтæй ка нæ баф-
састæй. Мисираг содзингин, болат кæрдæнгин йеу дарæси дууæ
киндз’и ка рандæ’й. Фæл’мæи мадæ цæбæл тухсуй? Хъал лæхъуæн
ибæл æ сера хæсдзæнæй, лигъз имæ ^ дзордзæнæй, æ зæрдæ
æхемæ дардзæнæй, цъухи лигъз имæ дзордзæиæй, йесге хъали
кизгæбæл цъухи дзурд ку бафтауа, уæд мæ гъудидæр нæбал
æркæндзæнæй. Фæлмæн кизгæ, æ йесге хъали кизгæ ку *рцæуа,
ме ’гудæ уатмæ ку бацæуа, уæд мæрдти æрдигæй дæ цирти тон-
дзæиæ фæйпердæмæ.
143

Гъарæнгæ
Уæ, цæрунгъæуагæ хор, мондаг уодесæг кæмæ æрбалæууй,
уой хæтдзæ тохæн ка фæккæнуй! Уомæн йе ’нгарæ æ сæргъи ку
æрбалæууй, уæд æй фæффæндуй уой хæтдзæ рагъазун. Уотæ
ку фæззæгъуй: «Радзæбæх уодзæнæн!». Карз уодесæг уой нæ
фæффæрсуй. Æ бæрзонд исхæссæг фидæн зæрдæ ку байвæруй,
дæ цæвæг дин де усхъæй райсдзæнæн, зæгъгæ, уой ма бафæра-
зай. Уæ, дæ зæрди дзубандитæ, дæ рæвдзитæмæ ма рахъæртай!
Уæ, уомæн æ бæрзонд исхæогутæ, æ мадæ, æ фидæ кæугæ зæр-
дæ, дзоргæ дзухæй байзайонцæ! Æ фæлмæн ниийерæг уотæ ку
фæззæгъуй: æ мæлæтæн цæйасæ, рацæй, уордæмæ байрайуй!
Æхецæн æй хумæтæги зæрдæ ку февæруй: мæ къустелæ мин
ме усхъæй раййевдзæнæй, мæ йесойнæ мин мæ къохæй райс-
дзæнæй, зæгъгæ. Карз уодесæг уой ку нæ фæххезуй, мæ бон!
Уомæн, гьасти кæронмæ ку рацæуй, æ хъæстæ" уæд исресуй.
«Уæ, нана! Мæ хъæстæ ресуй!». Омæн даргъ уат ку ракæнуй
йеци сахат, ку фæййаууон уй! Уæ, нана! Ци мæгур дæ, дæхецæн
æй ди зæрдитæ ниввардтай! Уæ, мæгур дæ бон, æ -сау ниййерæг!
Уомæн йе ’нгæрттæ кустмæ ку цæуонцæ; хъад лæхъуæнтæ сау
ниййерæгбæл ку расерф кæионцæ, æ уæртутæбæл бадон уогæй
йе ’ндæрхцæ уæд бахауй. Уæ, мæгур йеунæг! Гъæдæ, дорæй дæр
тлæгурдæр æй йеунæг! Мæгур цæ.мæй æй? Хæдзари уа — *ма
аендегкæй — кæуйнаг; æндегкæй уа — æма хæдзари кæуйнаг!
Фæлдесун
Гъо, Хуцау! И мард дæр, и ’гас дæр ду искодтай æма дин
табу фæууæд! Ду ба, Цора, рохсаг-уо! Мæрдти ци фæткæ, фæн-
даг йес, уомæй хуарз ракорæ; л&тъуздзийнадæй, фидбилизæй
, бахезæ, Мæрдти Барастури лæварæй мæнæ "атæ дæ рази лæу-
уæнтæ! Сæрдæ дин симæр ма кæнæитæ, зумæг ба сæлгæ ма
кæнæнтæ. Фунхæй дин ке радтонцæ, йе хомбæл бæркад æфта-
уæд! Сæрæй йесгæ ’мабунæй ахедгæ дин цæуæнтæ! Цалинмæ
будури цалх зела, .хонхи ба дор зела, уалинмæ дæ раз идзагæй-
идзагдæр кæнæд! Хай, фæндагæн хай бакæнæ, æнæ бари хай
макæмæн бакæнæ! Аци хуæрдæ ’ма ниуæстæ дæ рази атемæй
истæнтæ! Кæлгæ фингæ/ма идзаг синон^уо! Рохсаг уо! Ке дин
равардтопцæ, йе дин Сами, Мисини сикъити адæ кæнæд! Хъæд-
дз!арв донæн-кæми ^ниуазунцæ, боди цирагъæн кæми содзунцæ,
уоми дæ бадæн фæууæд! Ке дæбæл исхардз кодтонцæ, йетæ дин
фæлдист уæнтæ æма мæрдти дæ размæ идзагæй-идзагмæ лæу-
144

уæнтæ! Рохсаг уо! Дæ мæрддзаг — орс, де ’нгæн — рохс, дæ
над æхсаст, дæ ком — æвгъаст, уотемæй .мæрдти Баруастури
размæ, хуæрзтæ, сугъдæгутæ кæми æнцæ, уоми дæ бунат фæу-
уæд! Рохсаг уо! Хуцау ’дин батæрегъæд кæнæд! Зад хумæ, зад
игуæрдæнбæл ннн бауодæ! Рохсаг уо! Дзенети фæббадæ!
—о
10 Зак. 575

Фиди фарнæ мæрдтæмæ нæ-
цæуй, зæгъгæ, дзурдтонцæ нæ
фиддæлтæ, сæ нихæси бам-
бурди æмбесондæн ести æх-
сицгон хабар, кæстæртæй ес-
ке фескъуæлхти туххæй сæмæ
дзубанди ку рауаидæ, уæд.
Мах дæр абони, кæд æй уотæ
схонæн ес, уæд нæ редакций
«НИХÆСИ» æркодтан Сара-
хъати-Габолати Оляй кой.
Фиди фарнæй хайгин фæцæй
аци силгоймаг, зæгъгæ. Ири-
стони аййевадæуарзгутæ ху-
арз зоигæ æнцæ аци силгой-
маги зæрдæмæдзæугæ зартн
хæццæ. Ци имæ ес хуарзæй, е
фиццагидæр:— æ дзурдти адæ-
мондзийнадæ, зæрдæмæ нади-
гæрдæг гъудитæ æма’, мелоди.
Гъулæггагæн, нæ .журнали
фæстæбæл иæ боп нæй Оляй
зартæн мелодии нотитæ рауа-
дзун, фал син сæ дзурдтæ ба
уадзæн. Сæ хуарз, сæ фæлма-
стæн ба æвдесæн уæхæдтæ,
хуарз адæм! Фал мæмæ цæ-
мæдæр гæсгæ кæсуй, цума
аци силгоймагмæ æцæг æх-
сæуккаг, æцæг дигорон искур-
диадæ ес адæмон зарæггæнæг
уæвунмæ.
Колити Витали

Гæбæйрати Сарæбий æма Какой фуртти зар
Дæлæ Киеви горæтбæл еу
сæумæраги
Сау бон никкодта.
Фæдес-фæдес, нæ фæсевæд!
Мæнæ нæ арæн æвеппайди
Цирен арт исуагъта.
Уалæ Мæхчески бæрзæндтæбæл
Фиййæутти отæрттæ.
Райгурæн бæсти сæрбæл знаги нихмæ
Ранæхстæр æнцæ астемæй
Гæбæйрати уæд бæгъатæртæ.
Уартæ Фæрæскъæтти игуæрдæнтæ
Карз тохмæ цæугæй
Æрдæг карстæй байзадæнцæ. ,
Леуан — Дзæмбег æма Сослæмбегмæ
ку бадзоруй,
Махæн нæ ниййергутæ уæд нæ фæсте
Кæугæ байзадæнцæ.
Далæ Берлини сæрмæ сау мегъæ
æрбадтæй,
Дзахо — Майрæн æма Сафарбиймæ
ку бадзоруй, —
Не ’фсади цæфтæй тогцъух æфсадæн
Уæд æ тухæ ку басастæй.
Рейхстаги сæрмæ сурх туруса
, ниссагътаи.
Максим Сахангериймæ ку бадзоруй—
Райгурæн бæсти маст, нæ фæсевæди
тог
Дувæлтæрæй райстан,
Уæлæ нин Дзинагъай сæрмæ
Къæрæугоми гæмæхтæ,
Райгурæн бæсти сæрбæ’л тугъди
будури
Кайзадæнцæ астемæй уæд
Гæбæйрати дзæбæхтæ.
С ’ ,
Къолойти Кудзий зар
Ой, ой. Дæлæ не знæгтæ
æрбампурстонцæ,
Фæсевæд! Къолойти Кудзий
ниффæдес кодта, —
Гъей, мардзитæ цæунгъон ка ’й,
Мах не знæгтæн нæ гъæубæстæ
нæ раддзинан, мæ хортæ.
Ой... ой... Не знæгти нæ гъæубæстæн
ку расурдтан
Мах уайтагъд
Хуæрзигурд Кудзий уæд дзурдта
10* 147

Мах не знæгти нихмæ никкодтан
хъазауат.
Ой... ой... Уорс афидер ку дзурдта
дæ кæрæбин, дан,
Балæвар кæнæ фæндонæй.
Хуæрзигурд Кудзий
Уæд дзурдта, балæвар кæнуни
рæуаги ’й бæл æй
Ку ниццавтон æргомæй.
Цъаммар Шкуро ку æрбацудæй
пъагонти хæццæ —- уодесæг,
Хуæрзигурд Кудзий нидздзоруй,
мæнæн мæ
зæронд фидæ ку рацудæй сагойни
хæццæ тог есæг.
Уорсдони гъæди син сæ соги
цурхæнтæ,
Хуæрзигурд Кудзий ку дзоруй махæн
нæ зæронд фиди хæццæ
Кйристонгъæуи гъæунгти нæ тоги
пурхæнтæ.
Киристонгъæуæй не знæгтæн
сæ ледзæн
Фæд сау надæй ку байзадæй.
Хуæрзигурд Кудзий ку дзоруй:
мæнæн мæ хъазар æмбал
Нинæ мæ еунæг кизги хæццæ
сау даргæй ку байзадæй.
9 МАИ 1978 АНЗ.
Габети Генай зар
Габетæмæ Гена хуæрзигурд
рантæстæй,
Рагъомбæд æй, райрæзтæй,
цардмæ е ку бæлдтæй,
Уалинмæ _ Малхъартæмæ саурæсугъд
рацæттæ ’й,
Ирæзтæй; идзулдæй, хорау е ку
худтæй.
Габети Гена ин æ уиндмæ ку бæлдтæй
Малхъарти Клар медбилти идзулдæй,
Æ мийæвæрттæ Малхъартæмæ
барвиста,
Клари мадæ сæ зæрдæрохсæй
рарвиста.
148

Нæ киндзæхсæвæр хуцаубони
уодзæнæй*
Мæнæй амондгундæр ку неке ч
уодзæнæй,
Нæ киндзæхсæвæри гал
МаЛхъартæмæ барвистан,
Æ хуæд фæсте сæмæ гъæргæнæг
рарвистан»
Уæ хъазар сиахсаг сау хонхæй
рахаудтæн,
Уæ рæсугъд Кларæ курдуати
байзадæй,
Хонхи фæндагбæл машинæ
ку цудæй,
Габети Гена æ тоги æвдулдæй,
Моски здæхæни мæ сау тог бæласта,
Мæ ниййерæг Гуассæмæ гæггуг уæд
бауаста,
Яæдæлески буни æз мæ уæд исисточ,
Мæ фæлмæн ниййерæгмæ фæдесон
рарвистон.
Мæ сосæг фæндитæ мæ зæрди
бахастон,
Мæ уод есгæй мæ Кларæмæ гъæр
кодтон;
Мæ зинаргъ Кларæмæ гьæргæнæг
бадзурдта,
Е ’рттевгæ киндздзæгтæ сау
дарæсæй раййивта»
Афæдзи дæргъи сау даргæй
фæццардæй,
Мæ рæсугъд сорæт æ зæрди
фæддаргæй,
Мæ киндзæхсæвæр сау бонæй
раййивтот
Ме ’рттевгæ машинæ ингæнæй
баййивтон,
Малхъарти рæсугъди кæмæндæ^
ниууагътои.
1980 АНЗ:
149

НÆ ЗИНАРГЪ ЖУРНАЛКÆСГУТÆ
Нæ ?*ци номерæй фæстæмæ журиали фæрстæбæл мухур кæнун рай-
дайдзинан бацёу-бацеутæ. Уони Оерæ æнзти еугай фе’мбурд кодта
Тауаснти Фацбай.. Фацбаййи ном хуарз зундгонд æй, ирон адæми сфæл
дистадæ æ зæрдæмæ хæстæг кæмæн æй, æппунæдзохдæр æй ка кæсуй,
уоиæн. Е дзæвгарæ æрæмбурд иесдта адæмон зартæ, таурæхътæ, кадæн-
поæ, æмбесæндтæ, бацеу-бацеутæ æма æндæр уæхæн фольклорон
æрдзæг. Уонæй еу хай «Адæм бафэппайдтонцæ», зæгъгæ, хецæн
киунугæй мухури дæр рацудæнцæ киунугæуадзæн «ИР»-и. Дзубанди
сн цудæй, æрдзн фæззиндтитæн рагацау ци мадзæлттæй ес сбæлвурдгæ-
иян, уонæбæл. Фацбай кодта сфæлдистадон куст дæр, финста радзурд-
тæ, новеллнтæ, статьятæ. Етæ арæх фæззиннионцæ периодикон мухури.
Æма кæд æхуæдæг не ’хеæн иæбал æй, уæддæр æ берæкъабазгун фæл-
лæяттæ ба байзадæнцæ æ фæсте. Сæ еу хай æй гуманитарон-ертасæн
инстнтути архнвти, сæ иинæ хай ба æй æ бшшонтæ1Уæ. Æзæстеуатæй
сæ гъæуй мухурмæ бацæттæ кæнун æма сæ адæми тæрхонмæ рахæссун.
Мæишæ гæсгæ сæ рауадзунæй нæ кулыурæ гъæздугæй уæлдай, мæгур*
дæр нæ фæууодзæиæй. Махæн ба нæ равгæ куд амона, уотæ архайдзи-
еан кæсгути Фацбаййи сфæлдистади хæццæ зонгæ кæнунбæл.
КОЛИТИ ВИТАЛИ
«УУ^\ЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛ/
^УАСИТИ ФАЦБАЙ
БАЦЕУ-БАЦВУТÆ
8. Хабос лæууп æ еу къахбæл.
2. Саби кафуй, а^хебæл ба еуиæг къах.
<3. Нади фæйнæ фарси лæууй дууæ æп-
сувæри, кæрæдзсй бæ нæ уинунцæ.
4- Æртæ æнсувæри надбæл ледзунцæ,
кæрæдзейба ие ййафупцæ.
5. Нæ дæлбунти гъур-гъур арс.
6. Æ цар — дарунмæ, æ фнд — гæл-
’дзупмæ.
7. Сæумæ — цуппæркъахуг, рссфтн —
дукъахуг, нзæрæй;— æртнхъахуг.
8. Хонхи сæрбæл — хуасгæрцæ.;
9. Дон-дои — сурх ходгинтæ.
10. Къæдзтæ-мæдзтæ, кумæ цæуис?
Зулун-мулун, нæ мæ уадзис.
11. Каркæн æ еу базур — сау, иннæ ба—
уорс.
150

12. Нæ зæронди дусæй дууадæс фурти
ралигъдæй.
13. Къотæр нæй,. æхуæдæг ба—сифгун,
Хæдонæ нæй, æхуæдæг ба—худ.
Адæймаг нæй, æхуæдæг ба дзоруй.
14- Еу зæнхæбæл кафуй, æртемæй ко-
сунцæ, дууемæй фæлгæсунцæ, еу ба
гъуди кæнуй.
15. Уорс хумгонди сау муггаг, ка зонуй,
е тауй.
16. Уорс будури — сау фустæ.
17. Æнæвзагæй дзоруй.
18. Æртемæй еу дзубурæй хум’æ кæнупцæ.
19. Кумæ мин тæхгæй, уордæмæ
фæттæхун,
Мæ уатæй рахезун æма æхцулæй
-исдзоруи.
20. Мадæн ес дæс æмном фурти.
21. Цуппар - цуппардуарон, къиллнпп —
æртидуарон.
22. Нæ минкъий баба хуасæ кæрдуй.
23. Минкъий/арвæй мёт уаруй.
24. Æнæдзоргæй — зундамонæг.
25. Къудури буни — листитæ.
26. Дон-дон—хæрæгбал.
27. Сау фахси уорс уæриккæ кафуй.
28. Æнæ къахæй цæуй, æнæвзагæй дзо-
руй.
29. Денпиз си ес — накæгæнæн нæ,
Нæдтæ си ес — цæуæн нæ,
Зæихæ си ес — хумæгæнæн пæ.
3,0. Дори буни хуртæ зарунцæ.
31. Цъæх æй/ берæгъ нæй,
дæргъгъос æй, тæрхъос пæй,
сæфтæггун æй, бæх ба нæй.
32. Хуæнхти, фæхсти цæуй
Кæрцæ, цохъа хæссуй. " .
33. Хори дæр, уарунн дæр иæ ласуй æ
кæрпæ* ^
34. Арвæй зæнхæмæ — минæвар.
35- Фæсхонхмæ гудуи фæззелуй.
36. Æфсæн сæхтæг æма ’гъæдпн æгънæг. ’
37. Нæ уæлтъæрæ—хæфцæстæ уосæ.
151

38. Куй нæй, æхуæдæг ба хæдзарæ гъæ-
уай кæнуй.
39. Нæ минкъий курес — тумбул баст.
40. Минкъий цетени — уорс нæмгутæ.
41. Ностæ хæдзари æркæфтитæ кæнуй,
Сабургай æхе фæсдуармæ байсуй.
42. Е ’взедæнтæ — даргъ, æ думæггаг—
цубур.
43. Лæг нæй, рехгун ба æй,
Гал нæй, сиугии ба æй,
доцгæ ’й кæнæн, гъог ба нæй.
44. Устур сæрæн — листæг бæрзæй.
45. Ханти рæсугъд талинги бадуй,
æ дзигкотæ ба—гъæунги.
46. Тумбул уосонгæ — сау хъæппитæй
идзаг.
47. Цъæх гал бастæй нæрсуй,
Кардæй, дæндагæй тæрсуй.
48. Уæсити æргъау еу старцæбæл
архъангонд.
49. Сæдæ хъибили еу старцæбæл баст.
50. Хæдзарæ — æнæ дуар, æнæ къæразæй
æхуæдæгга — сабитæй идзаг.
ДЗУАППИТÆ
1. Къозо.
2. Зуркæ.
3. Цæститæ.
4. Сувæллони велосипед.
5. Æнгьезæн.
6. Гæнæ.
7. Адаймаг.
8. Адæймаги сæрбæл — д&иккотæ.
9. Уагъæлнтæ.
10. Рæхис æма хъуæдæ.
11. Æхсæвæ ’ма бон.
12. Мæйтæ.
13. Киунугæ.
14. Кърандас, æнгулдзнтæ, цæститæ, сæр..
15. Фннсун, кæсун.
16. Гæгъæди, дамугъатæ.
17. Финет.
18. Æнгулдзитæ фннсунцæ.
19. Пънсмо.
20. Къохтн æнгулдзитæ.
152

21. Хæдонæ ’ма хæлаф.
22. Хедасæн хиринкъа.
23. Сарсинæ лæуаруй.
24. Киуяугæ.
25. Карк æма цъеугæ.
?.в, Курæнттæ.
27. Сау фæйнæгбæл меЛæй финсунцæ.
28. Пъисмо.
29. Географий къартæ.
30. Карк æма цъеутæ.
31. Хæрæг.
32. Фус.
33. Фус.
34. Тæдзунæг.
35. Мæйæ.
36. Æдгъæдæ фæрæт.
37. Хурхæ.
38. Къума.
39. Сæри гъунтæ.
40. Насæ.
41. Цъилин.
42. Сиугин сæгъæ.
43. Сæгъæ.
44. Къабуска.
45. Æпхæ.
46. Харбуз.
47. Харбуз.
48. Гетьретæ.
49. Гъæдиндзити баст.
50. Насæ.
■0=

ПЛАЛАЛЛЛЛАЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛ^
ХÆМИЦАТИ ТАМАРÆ
филологон наукити кандидат,
Цæгат Иристони гуманитарон
раертæстити институти литера-
тури хайади сæргълæууæг.
ДЗАГУРТИ ГУБАДИ - АДÆМОН СФÆЛДИСТАДИ
ХÆЗНАТÆ ÆМБУРДГÆНÆГ
Æ зæруи бæнтти Дзагурти
Губади финста: «Мæхе кæдæй
лæдæрун байдæдтон, уæдæй
уарзун нæ адæмон исфæлдиста-
, дæ (фольклор). Куд фулдæр
цардтæн, уотæ’й фулдæр уарз-
тон; уой хæццæ бама бауарз-
тон иннæ адæмти фольклор
дæр».
Профессор Дзагурти Губа-
ди адтæй зундгонд, устур ахур-
гопд лæг, революций агъоммæ
æхе ка иснивонд кодта ахура-
ди амæлттæй адæмш хъисмæт
4 фæххуæздæр кæнунæн, ахура-
ди рохс сæ адæми .æхсæнмæ
хæссунæн, æ культурæ ин фæб-
бæрзонддæр кæнунæн, еци ин-
теллигенций фæлтæрæй.
Губади райгурдæй 1888 ан-
зи Киристонгъæуи. Æфидæ
Дзагурти^Дзабо адтæн г-бæуг-
гаг скъолай ^ахургæнæг.
Бунæттон скъола каст фæу-
упи фæсте Губади ахур кодта
Владикавкази реалон учили-
щей, 1912 анзи ба каст фæцæй

Харькови упиверситети филологон факультет. Студент уогæй,
Губади уотæ хуарз ахур кодта, æ*ма ин равардтонцæ фиццаг
къæ’пхæни диплом æма’й, куд курдиадгун студент, уотæ уорæд-
тонцæ идарддæр ахур кæнуимæ. Фал хæдзари уагæ уотæ адтæй,
.æма ин æнæ косуни амал н’адтæй. Кавкази рæбунти ин не’ссæй
иссерæн куст æма рандæй Фæсбайкали округи Верхнеудицски
реалон училищемæ уруссаг æвзаг æма лнтератури ахургæнæ-
гæй. Уоми бакуста фондз анзи. Æвзонг ахургæнæг æ зунд, æ
тухæ, æ зонуидзийнæдтæ æнæвгъауæй лæвардта ахурдзаутæн,
æма’й етæ дæр нимадтонцæ/уарзтонцæ’й берæ. Дæс æма инсæй
анзей фæсте дæр ма Губади рапста цалдæр зæрдирай финстæ-
ги æ рагон ахурдзаутæй.
Губадиæй идард Фæсбайкалп косгæй, æ зæрдæ æноси дæр
.дзурдта æхе адæммæ, æ уарзон бæстæмæ, æма куддæр револю-
цй фæууæлахез æй, уотæ Иристоимæ иссудæй æма райдæдта
крсун облæстон ахуради хайади сæргъи: Æиовудæй фæккуста
берæ æизти, аразта гъæути сувæллæнттæн скъолатæ, куста пе-
дагогоп институти ирон æвзаг æма литератури кафедри сæргъ-
лæууæгæй, наукон-ертасæн институти директорæй æма æндæр
бæрнон бунæтти^ Мах ами уони туххæй нæ дзордзинан, уоиæбæл
>финсун гъæуй сæрмагонд æрмæг." Зæгъдзинан айдагъдæр адæ-
мон исфæлдистадæн ци устур аргъ кодта, æ багъæуай кæнун-
бæл, исахур кæнунбæл ци устур хтьиамæт бакодта Губади, уони
туххæй.
Кæд æма кæцæй равзурстæй Губадий зæрди устур уарзон-
дзийнадæ æ маддæлон æвзаг æма фольклормæ?
Фиццагидæр, куд .финсуй Дзагурти Губади æ автобиогра-
<фий, уотемæй æ бийнонти æхсæн фегъуста аргъæуттæ, таурæхъ-
тæ æма сæмæ/зæрдиуарзондзийнадæ рахаста æч,сувæллони бон-
тæй фæстæмæ. «|Мæ. фиди мадæ Минæт арæх уотæ дзоридæ:
«Уæ, мæ гъæла биццеу! Аргъæуттæмæ игъосæ, уарзæ сæ, ёба ку
райрæзай, уæд царди ести балæдæрай». Изæрæй, цид, арæх
Дзагурти хæдзари æрæмбурдионцæ хеонтæ, синхонтæ, тъæригъ-
осмæ хæстæг исбадионцæ æма, цалинмæ æхсæвæр цæттæ кæни-
дæ, уæдмæ.дзубандитæ кодтонцæ, таурæхътæ хастонцæ, зæронд
хабæрттæ имистонцæ.Дрæхдæр сæмæ цудæнцæ сæ хуæрифурттæ:
сæ еу — зæронд, уорсрехæ’Мудойти Сабе, иннæ — Цæголти
Саиге. Гъе уонæй Губади фегъуста фиццагдæр дессаги аргъут-
тæ æма Нарти таурæхътæ. Ку фæгъгъомбæл æй, уæдта сæ
игъуста нихæси; изæрæй, фæскуст ку æрæмбурдиоицæ лæгтæ
.æма ку, фæдздзорионцæ сæ синхи цæрæг, зундгонд • æнæгъæнæ
Иристони æхсæн кадæигитæгæнæг Саулати Дзæрæхмæ, уæд
. уомæй. * ..
155

Уой фæсте ба уотæ рауадæй, æма Губади училшцей фиццаг,
къласи æвзурст æрцудæй библиотекæрæй сæ къласæн, æма киу-'
нугутæ адтæпттæ уой бæгъдауонди. Библиотеки разиндтæнцæ
уæхæн киунугутæ, куд зæгъæн, В. Миллер «Осетинские этюды»-
ссма æндæртæ, кæцитими мухургонд адтæй ирон-дигорон æма
нннæ кавказаг адæмти фольклор. Уонæй Губади базудта ирон,
дигорон, уруссаг устур ахургонд лæгти нæмттæ, кæцитæ æмбурд
кодтонцæ Нарти таурæхътæ, æмбесæндтæ, аргъæуттæ æма сæ
кавказаг периодикон мухури уагътонцæ. Етæ адтæнцæ Санати
Гацир, Гуцир æма Дзантемур, Тæкъоти Ф., Хъайтмазти А., æма
æнд. Уопити базонгæй, Губади балæдæрдтæй, фольклор ке æй
адæмæн æ устур хæзна, уой.
Адæмон исфæлдистади уадзимистæ ниффинсун æма са багъ-
æуай кæнун ба æй устур ихæс æ бæстæ, æ мадтæлон æвзаг ка
уарзуй, уомæн. Уæди скъолати ирон-дигорон æвзаг нæ ахур
кодтонцæ, æма Губади æхе хъаурæй кинугутæмæ гæсгæ (Милле-
ри «Осетинские этюды», Хетæгкати К/ьостай «Ирон фæндур»,
Къубалти Александри «Æфхуæрдти.Хæсанæ» æма Гурджибети
Блашжай уадзимистæ) исахур кодта ирон-дигорон орфографи,
базудта финсун. Æхсæрдæс анзй ибæл ку рацудæй, уæд ниффин-
ста фиццагдæр Нарти таурæхътæ æма гъе уæдæй фæстæмæ æ
рамæлæти уæнгæ кæмидæр уидæ — æмбурд кодт’а фольклор.
Студент уогæй алли сæрди дæр цудæй Киристонгъæумæ. Ди-
горгоми гъæутæмæ æма æмбурд кодта фольклорон æрмæг. Гъе
еци.æнзти базоигæ*й курдиадгун æма зундгонд зарæггæнгутæ
æма таурæхъгæнгути хæццæ æма син ниффинста сæ зартæ, етæ^
адтæнцæ Текъойти Хъубади æма Сарæбий, , Хъæлицти Омар,
Бæзити Саулох, Кертибийти Кертибий æма иннæ уадзимиса^
адæймæгутæ.
Кæд 1918—1920 æнзти Иристони нæма æринцадæй граж-
дайнаг тугъд, уæддæр Губади нæ ниууагъта æ уарзоп куст. Гъе
уæхæн æзмæнст рæстæги газет «Горская жизнь» (№ 1568)*
ниммухур кодта уац," кæми седуй ирон интеллигенцимæ: «Нæ-
хъауритæ баеу кæнæн, цæмæй нæ адæмон исфæлдистадæ
фæййервæза; багъæуай æй кæнæн. Ервæзун ба уотемæй, æма
алли коми цæргутæмæ дæр ци ес хуæздæрæй, уони ниффинсæн,
цæмæй ирæзгæ фæлтæртæн байзайонцæ æносмæ».
Йрон-дигор.он интеллигенци исаразта æхсæнадæ «Историко-
филологическое общество»), æ разæнгардгæнæг адтæн Губади..
Е ниффинста устав æма программæ. Еци прогрæммæ мухуриг
рацудæй 1926 анзи, æма’й скъолатæмæ рарвистонцæ. Ахургæн-
гутæ æма хестæр кълæсти ахурдзаутæн устур æнхус фæцæй е„
Цæгат Иристони наукон-ертасæн институти архиви ес цал-
156

дæр тетради аргъæуттæ æма зарти хæццæ; уони исæрвистоицæ
-Сурх-Дигорæ æ,ма Донифарси скъоладзаутæ.
. Устур куст бакодта «Филологон æхсæнадæ». Æ иуæнгтæ
(Æмбалти Цоцко, Гуриати Гагудз, Æлборти Барæсби, Томайти
Хъилци, Губади æхуæдæг æма æнд.) цудæнцæ гъæутæмæ фоль-
клрр æмбурд кæнунмæ, хатгай гъæутæй æрхонионцæ ^кадæнгæ-
гæнгути, зарæггæнгути æма сæ къуæрегæйттæ бауорамионцæ го-
рæти.
’ Уотемæй институти архиви æмбурд æй дзæвгарæ фоль-
клорон æрмæг алли жанртæй, аргъæуттæй райдайæ æма æмбе-
сæндти уæнгæ. Губади ниффинста 80 адæмон таурæхъгæнæгæй
4380 тъафей бæрцæ уадзимистæ.. Устур аргъ син кæнæн, уомæн
æма финст æрцудæнцæ, дзилли, æхсæн зундгонддæр æма дзурд-
,мæ дæснидæр ци кадæнгæгæнгутæ æма зарæггæнгутæ адтæй,
адæмон поэттæ ке исхонун æнгъезуй æнæмæнгæй, гъе уонæй.
Дуккагæй ба ма уомæн, æма Губади фольклорон æрмæг финста
æнæ дзурд раййевгæй, æнæ æхе гъудитæ си бафтаугæй, адæм сæ
куд дзурдтонцæ, уотæ.
1925 анзи «Филологон æхсæнади» бундорбæл * арæзт æрцу-
дæй Цæгат Иристоип бæстæзонæн институт. Уæд фадуат фæз-
зипдтæй фольклорон æрмæг.мухур кæнунæн. Губадий устуркус-
ти фæрци рацудæнцæ дууæ рауагъдемæй «Памятники народиого
творчества осетин» (ПНТО). Ба-сæ-цæттæ кодта, уруссаг æв-
загмæ сæ ратæлмаци кодта æма син комментаритæ ниффинста
Губади. Абоии дæр ма еци киунугутæн ’устур аргъ кæиунцæ, куд
нæхе бæсти, уотæ фæсарæйнаг ахургонд адæм дæр.
, 1938 анзи Дзагурти Губади ахæст æрцудæй, куд буржуазон
националист, æма 15 анзи фæббадтæй цалдæр лагереми. Фал
уоми дæр, устур зин уавæрти уогæй, æ зæрдæ нæ райивта æ
уарзон фольклорбæл. Минкъийдæр ин фадуат ку фæууидæ,
уæддæр косидæ адæмон исфæлдистади æрмæгутæбæл.
Ташкентти ахæстъони уогæй, исахур кодта таджикаг æвзаг
(дигорон æвзагмæ хæстæг æй) æма ниффинста таджикаг фоль-
’клор 2757 тъафей бæрцæ. Еци æрмæг нур æй Рудакий номбæл
.æвзаг æма литератури ииститути ’ Ташкеити сæрмагондæй’ —
Дзагурти Губадий фонди. Æ еу хай ба мухургонд æрцудæй тад-
жикаг фольклори æмбурдгоиди 1-аг томи («Свод таджикского
;фольклора», т. 1, М. 1981 анз.).
л Дзæуæгигъæуи лагери бадгæй 1942 анзи Губади ниффинста
нрон, дигорои, гурдзиаг æма мæхъæйлон фольклор (880 тъаффи).
1953 анзи Губади реабилитацигонд æрцудæй æма бакуста нæ-
хе педагогон институти еу дууæ анзи, уæдта Мæскуй пæддзаха-
дон университети ирайнаг æвзагзонæн кафедри разамунди хунд-
мæ.гæсгæ кастæй студеиттæн ирон æвзаг æма литературæ.
157

Æ хъаурæ æма-æ берæ зонундзийнæдтæ равардта Губади Цæ-
гат Иристони наукон-ертасæн инстутæн æ æнæштатон косæг
уогæй. Раст æ рамæлæти уæнгæдæр (1979 анз) финста уацтæ
литературæ æма æвзаги, фарстати туххæй,^ литературæ æма
æвзаги туххæй куститæбæл лæвардта рецензитæ æма уонæй устур
æнхус кодта сæ автортæн. х
Æ устурдæр бæлдат Губадийæн адтæй, адæмон исфæлдиста-
дæ мухури куд рацудайдæ, æма «дуккаг цард» куд райдæдтайдæ,
адæммæ куд æриздахтайдæ киунугути, е.' Нæхе республики ии
нæ бантæстæй уой исаразун.
Е ин адтæй устур маст. Хатгай æ маст ку иссæуидæ, уæдта
ходæзмолæй зæгъидæ: «Цæй, мæхе цæбæл мæстæй марун, цу-
ма мæ мæрдти Барастæр æхемæ нæ бауадздзæнæй æнæ аци
куст бакæнгæй». Æ зæрдæ (уæдта айдагъ уой зæрдæ нæ, фал
берети зæрдитæ дæр) хъæбæр барохс æй 1973 анзи Мæскуй
рауагъдадæ «Науки» дигорон аргъæуттæ ку рацудæнцæ, уæд.
Аци киунуги мухургонд æрцудæнцæ, Губади берæ æнзти мор-
гай ци аргъæуттæ фембурд кодта, етæ; æхуæдæг сæ бацæттæ-
кодта, уруссаг æвзагмæ сæ райивта, комментаритæ син ниффин-
ста. 1980 анзи ба рацудæнцæ Мæскуй «Дигорон æмбесæндтæ»-
«Осетинские (дигорские)' народные изрёчения», фал сæ, гъига-
гæн, Губади нæбал фæууидта. Аци дууæ киунуги ахæссунцæ зин-
гæ бунат айдагъ ирон-дигорон адæни культури нæ, фал дуйнеои
культури медæгæ дæр. Губадий киунугæй еу цалдæр дигорон
аргъауи æййивд æрцудæнцæ немуцаг æвзагмæ æма сæ рауагътон-
цæ Германий.
Уæлдæр куд загътон, уотемæй Дзагурти Губади адтæй устур
ахургонд лæг, æма кæд дигорон лæг ескæд æ æдæмæн æносмæ
устур æвæрæн искодта, уæд фиццагидæр зæгъæн ес уомæй. Е
ци æрмæг æрæмбурд кодта æ^ма исæфунæй багъæуай кодта,
æхецæн си неци пайда иссергæй, (фæстаг æнзти ба сæбæл æ
пенсий къапеккитæ машинисткитæп дæр ма бафедидæ), етæ бай-
зайдзæнцæ æносмæ, цалинмæ, дигорæй дзурд^азæла, уæдмæти.
Алли нæуæг фæлтæр дæр еци æрмæгæй, мæнæ сауæдонæй æн-
тæф рæстæги адæймаг е’донугдзийнадæ куд исуадзуй æма æ
хъаурæ куд фæффулдæр кæнуй, уотæ есдзæнæй хъаурæ, зунд,
уоди фарнæ. , ; ,
Д)æлдæр мухур кæнæи, Дзагурти Губади ци æрмæгутæ æрæм-
бурд кодта, урнæй еу цалдæр.
158

УАЗИ ФУРТИ ЗАР
Уай, нарти хестæр Уаз ку хундтæн,
Уай, иарти Уазæн æртæ фурти ку адтæй.
Æртæ фурти, уæйдт-æма, ку байурстонцæ,
Нарти зæрæндтæ — се’уаргутæ,
Уæрæйдæ, уайтæ, уæрайдæ, уай!
Уаи дууæ хестæр фуртемæн >æзгæдæр хай.
Æ кæстæр фург Ацæмæз ку хундтæй,.
Уомæн фæлмастдæр хай.
Уæрæйдæ, уайтæ, уæрайдæ, уай!
Уай, сæ фиди хæзна, сузгъæрийнæ хæтæл,
Æ хай ку фæцæй.
Уой хæццæ ниффардæг æй
Уæлæ Сау хонхмæ.
Гъæдт-æма, сузгъæрийнæ хæтæлæй
Сау хонхи бæрзондæй ку ниццагъта:
— Гъæйдт, нарти зæрæндтæ,
Нарти иуарунтæ никаодтайтæ,
Æма мæ мæ фиди мулкæй æнæ хай фæккодтайтæ!
Уæрæйдæ, уайтæ, уæрайдæ, уай!
Гъæйдпæ, мæнæ Сау хонхи
Ку цæруй Сайнæг-æлдар;
Уомæн еуиæг кизгæ Агундæ-хан рæсугъд.
Нарти уонæхсар фæсевæд имæ
Ра^угаи нарти зæрæндти фервистонцæ.
Уæрæйдæ, уайтæ, уæрайдæ, уай!
Сæ еуемæ дæр нæ бакумдта!
Гъе нур ба æз иееудтæн
Мæ фиди хæзна сузгъæрийнæ хæтæли хæццæ
Æма й уой цæгъдунæй мæхецæн
Ниссайдзæнæн бийнойнагæн!
Сау хонхн бæрзондæй ииццагъта
Æ сузгъæрийнæ хæтæлæй;
Вудур хъуæцæ кæнун райдæдта,
Уæдта цъæх æрттевун дæр райдæдта;
Туацъий хъамилтæй сæргин сæгтæ
Æма и гъæуæнзтæ и будургæмæ
Æруæзтæ, æруæзтæ æскъæруитæ байдæдтонцæ.
Заманаи цауæйнæнттæ сæмæ
Сæ фазæбæл бурун байдæдтонцæ.
Еу ма дæр æй ниццагъта:
И будури и готæнттæ даргъ ауæдзтæ,
Фæтæн хумтæ кæнун байдæдтонцæ.
Итпигдæр æй уæд ниццагъта:
Бæлæсти сæртæй саугъæддон мæргътæ
Али æвзагæй уасун уæд оандæдтонцæ;
Цæгаттон æрситæ дæр имæ
Семуи уæд байдæдтонцæ.
Агундæ-рæсугъд имæ уæддæр нæ кастæй.
Уæдта æ фидн хæзна, сузг ьæрийнæ хæтæл,
Аст æвзагемæй нинйефтигъта æма шщцагъта:
Уорг хонх æма Сау хонх дууæ’ фурау истугътæнцæ,
Сау хонхи сирдтæ æма Уорс хонхи сирдтæ
Ниллæгутæмæ æрлигъдæнцæ,
159

-Агундæ-рæсугъд дæр имæ фæрсагæй ракастæй:
— «Фудибсн дин фæууа, Ул<ш фурт Ацæмæз!
Дæ хæтæли гъæрæй нæ нæбал ниуадзуйнаг дæ?»
Е дæр,— æ хуцау мæ ку фесафта, зæгъгæ,
Æма æ фиди хæзна — суогъæрлйнæ хæтæл,
Айнæги фарсбæл ниццавтæ,
Æма æртæ ’мбеси фæххаудтæй.
Уснтæаæрзонд æма сæргубурæй
Рараст æй сæ хæдзарæмæ
Нарти Уази фурт Ацæмæз;
Фæстæмæ ма д ,йрон рæбуиæй еу каст фæккодта.
Агундæ-рæсугъд рауадæй æма хæтæли сæстдзæгтæ
Æ дарий къохмæрзæни æроатухта
Æма сæ бахаста хæдзарæмæ.
Нарти Уази фурт Ацæмæз дæр æ ходæ фелваста,
Рацудæй.нарги Уази сЬурт Ацæмæз æма ибæл
А хуцау’, ма мæ фесафæ, зæгъгæ.
Сау хонхи бæрзондбæл цуппар бæхгини исæмбалдæл
Ссс еу адтæй
Сау хонхи бæрзондбæл бадæг сузгъæрийнæ Уасгерги;
Иннæ ба адтæл
Бестауи бæрзондбæл бадæг Уорс Иелиа;
Инкæ ба адтæй
Æргиунгæги бæрзондбæл бадæг Тæтæртупп;
Инпæ оа адтæй
Хъæрэуи хонхи бæрзондбæл бадæг хуари Уацелла.
«Уæ, дæ фæндараст,
Нарти Уази фурт мингий Ацæмæз!
Ци рдæмæ фæндараст
Уонтæ бæрзонц æма сæргубурæй?»
Е дæр син загъта:
«Гъей не ’зæдтæ, не даугутæ!..»
Æ хаоæрттæ сии æрдзурдта.
Уасгерги ин загъта:
«Ку нæ дин æй дæдта,
Уæд æй æз, кумæдæр цæуа,
Фудфæндаг æй кæндзæнæн».
Тæтæртупп ин загъта:
«Будури хуардзийнæдтæй имæ
Æз неци æрбауадздзæнæн».
Хуари Уацелла ин загъта:
«Иеунæг æфсерæ дæр ин
Æз хуари нæмуг нæ ратдзæнæн».
Бестауи бæрзридбæл бадæг
Уорс Иелиа ин загъта:
«Ку нæ дин æй дæдта,
Уæд æй æз Сау хуæнхти хæццæ
Листæг фунук никкæндзæнæн.
Цо æма иарти Сосланæн зæгъæ,
Æма нарти зæрæндтæ куд рацæуонцæ мийнæвар».
Нарти Уази фурт мингий Ацæмæз æрцудæй
Æма барвиста нарти Сосланмæ мийнæвар:
«Уæлæ не ’зæдтæ, не ’даугутæ æрæрвистонцæ:
Рацотæ Сау хонхи цæрæг
Сайнæг-æлдармæ мийнæвар!»
160

Иссудæндæ нарти зæрæндтæ æма Сау хонхи цæрæг
Сайнæг-æлдари еунæг кизгæ
Агукдæ — рæоугьди аы^урдтонцæ
Нарти Уази фурт мингий Ацæ>!æзæн. .
Нзрги Уази фурт мингий Ацæмæз
Ниффардæг кодта æхецæн оийнойнагæн
Сау хои/Ш цæрæг Сайнæг-æлдари
Еунæг кизгæ Агундæ-рæсугъди,
С,,1"ьдæг иилхъут-Нд-шæсий æ уæле,
Уотемæй, сæр-сæргæнгæ.
Аци зар ’Дзагурти Губади ниффинста Хъубадти
Елхъанæй 1932 анзи.
АЦИ ФУРТ МИНКЪИИ АЦÆМÆЗ ÆМА ÆНЗОРАЙ ФУРТ
.Æнзорай фурт хуарз лæг адтæй, ’ма ин æртæ кизги адтæй.
И æртæ кизгемæн æ тургъи медæгæ тумбул дорæй адтæй мæсуг.
Гъе ма тумбул дортæбæл сæ баслæхъти иссæунонцæ ’ма’ къæ-
разгæбæл бахезионцæ, æндæр имæ дуар н’ адтæй. ’Ма син уæ-
хæн айдæнæ адтæй, ’ма, зæнхæ цидæр æма кæмидæр адтæй, уо-
ни си уидтонцæ. Корæг сæ адтæй алли ^рдигæй, æма си лæгмæ
неке кумдта: нæхуæдтæ нæхецæн иссердзинан, зæгъгæ, ’ма мæ-
суги бадтæнцæ. ^
Еу бон ку адтæй, уæд æмбесбон иссæй, ’ма Æнзорай фуртæн
æ зæрди æрифтудæй, цауæни ку фæццæуинæ, зæгъгæ, ести ку
рамаринæ æхсæвæрæн. Уæллæй имæ и кизгуттæ кастæнцæ ’ма
ибæл сæ гъæлæси дзаг ниххæл-хæл кодтоицæ. И лаг ка ’дтæй,
уомæ гъигæ фæккастæй е, æма загъта:
; — Æ, уæлæ гаццатæ! Æз абони уалæнгæ ходдуйнаг ку н’
адтæн, уæд мæбæл сумах куд ходетæ?
Фæххилæ кодта, уæдта сæмæ нецибал исдзурдта ’ма фæццу-
дæй. Цæун байдæдта, ’ма ин еу рауæн фæлгæсæн туппур адтæй,
’ма уой сæрмæ исхизтæй. Кæсæнцæститæ исласта, ракастæй
æыа будури астæу еу сау æндæрг рауидта. Кæсун имæ байдæд-
та ’ма дес кæиуй, нури уалæнгæ еци будури ку некæд неци ад-
тæй, уæд е циуавæр æй, зæгьгæ,— Хуцау мин фонс æрхаста
дууæ изæрей астæу!
Кæсун имæ байдæдта, æма æ бæх тæрхъоси асæ, æхуæдæгга
•биццеуи асæ, уæхæн иссæуй ’ма ’имæ исхъæрттæй, ра ин.арфæ
-кодта, дæ бон хуарз, зæгъгæ, æма фæццæуй.
Е дæр имæ дзоруй:
—; Раздæхæ фæстæмæ!
Е ба загъта:
11 Зак. 575 ^ 161

— Æхсицгæ гъуддаг мæ ес, æма дæ кæд нецæмæн гъæун/
уæд мæ ма ’здахæ!
Е дæр бæхбæл æхе багæлста, баимæ хæццæ ’й æма имæ
дзоруй:
— Æрдавæ де ’донæ!
— Ци кæнис ме ’донæй?
— Хуцау дæ мæнæн фонсæн равардта.
Загъта е дæр: •;
— Биццеу ку дæн, ду ба зæронд лæг ку дæ, æма мæ ку ба-
фхуæрай, уæд дин ходуйнаг нæ уодзæнæй?
Æ-батш’загъта:
— 'Мæнæ мæ фæсабæрцæмæ æрбахезæ, де ’фхуæрдтитæ ’ма,
æндæрти сагъæс ма кæнæ, ма дæ кумæ гъæуа, уордæмæ ба-
хъæртун кæндзæнæн.
Нæбал имæ фæккастæй, æма тæрхъоси асæ бæх дзоргъагæн-
гæ фæццæуй. Е дæр æ бæх ниццæфтæ кодта ’ма ’й фæстеггæй
иссурдта ’ма ’й бæхæй искъуæрдта ’ма тæрхъоси асæ бæх æ
дзоргъа дæр нæ ниууагъта. Никкидæр Æнзорай фурт æ бæхи
ниххæфтитæ кодта; еу æрдигæй дæр, иннердигæй дæр имæ æхе
батæруй, ’ма ин измæлгæ дæр нæ кæнуй.
Зæгъуй ин: <
— Ци кæнис, лæхъуæн ку дæн, æма мæ цæмæн æфхуæрис?
Ку не ’змалдæй, уæд имæ æркастæй, æма ’й ку.нæбал уагъта Æн~
зорай фурт, уæд æй тæрхъоси асæ бæхæй искъуæрдта ’ма ’й бæ-
хæй рагæлста, æхуæдæг ба *й æхси дудагъæй нилхъивта,- æнæ
къохæй бавналгæ æма æнæ бæхæй æрхезгæ. Уæд æ ходæ фел-
васта ’ма ин ковун байдæдта:
— Æз, цидæр изæд дæ, цидæр идауæг, дæ мадæ, дæ фиди
иуазæг!
'Ма е дæр е ’хсæ систа:
— Изæд дæр нæ дæн, идауæг дæр нæ дæн, мæгур лæг дæн>
æма мæ мæ надбæл цæун цæмæннæ уадзис?
Фæ ’йуагъта ’ма фæццæуй. Æнзорай фурт фестадæй ’ма са-
гъæс кæнуй:
— Нур мæ мæ фудбони кизгуттæ уинунцæ, ’ма син ци зæгъ-
дзæнæн? Ка мæ бафхуардта, уой ку иæ зонун!
?Ма æ фæсте уайун байдæдта, ?ма имæ дзоруй:
-г- Фæ-ммæмæ-лæууæ еу мæнкъæй!
Е дæр имæ дзоруй:
-т- Ку нæ мæ евдæлуй, тагъд ку кæнун, æма мæ цæмæинæ
рауадзис?
Е ба имæ дзурдта:
162

— Корун ди, айдагъ дууæ дзурдемæ ма фæллæууæ!
Ис-æй-æййафта ’ма дзоруй:
— Кæмæй дæ, кумæ цæуис? Ци ’хсицгæ гъуддаг кæнис, уой
мин зæгъæ!
Е ба ин загъта:
— Æз дæн Аци фурт мингий Ацæмæз. Мæ гъуддаг ба ’й: цæ*
ун Æнзорати минги Æнзорæн æртæ кизги сæрккаги бадунцæ»
’ма мæнмæ уонæй кæд есге фæрразæнгард уидæ.
Загъта Æнзорай фурт:,
— Дæ амонд дин æдта Хуцау хуарз искæнæд!
Æхе фæййеуварс кодт’а ’ма уайун байдæдта Æнзорати мин*
гий Æнзор æма уомæй æхе фæрраздæр кодта сæхемæ Нихъ»
хъæрдтæй ’ма, ку фæммедæг æй, уæд æ сæр ниллæгдæр е *у°нтæ
бæрзонддæр, уоте^мæй имæ сæрккагæй æ кизгуттæ ракастæнцæ,
Дзурдтонцæ имæ:
, — Ку дйн загътан, нур ба дæу ка бафхуардта, уой мах дæр
æриййафдзинан, ма ибæл хъурмæ кæнæ!
.- Е дæр бацудæй медæмæ. Уалинги схъæрдтæй Аци фурт мин-
гий Ацæмæз- дæр; бæхбæттæнбæл æ бæх бæбаста; цалдæн иуа-
зæгдонмæ цудæй, уалдæн æ фæсте кæсунцæ кизгуттæ ’ма ибæл
нивтæ ракарстонцæ, дарæсæн ци гъудæй, уобæл. И ’ æхсæвæй
хуарз сиуазæг кодта Æнзорати Æнзор, æндæмæ ба имæ нæ ра-
цудæй. Кизгуттæй дæр алке æ дарæс æ къахæй æ къохмæ ра-
цæттæ кодта. Ку фæббон æй сæумæ, уæд ин сæ æрæрвистонцæ
*ма ин загътонцæ, гъе, уонæй дæ аккаг ка ’й, е дæу фæууæд, ин-
нёти ба фæстæмæ сæрветæ, зæгъгæ.
Ра-сæ-’взурста, *ма хестæри дзауматæ, æхецæн куд дзæбæх,
уотæ разиндтæнцæ: иннети ба фæстæмæ рарвиста. Æр-имæ-æр-
вистонцæ:
— Ирæдæн нин ци унаффæ кæнис? Ирæди унаффæ нæхуæдтæ
кæнæн; кæд дæ нифс хæссис, уæд арази ан; дæ нифс ку нæ хæс-
сай, уæдта дæ хæдзарæ агорæ!
Ра-имæ-æрвистоицæ:
— Нæ фиди æфхуæрдæн нин фиццагдæр мин соми куд ба-
федай, не ’руæдæн ба сæдæ саги.
Исарази æй. Æнгъуд ин искодтонцæ. Еци сахат æ дзиппæй
исиста мин соми, уæдта фæццудæй æма сæдæ саги æртардта
æма син сæ сæ тургъи баскъардта. Æнгъуд ин равардтонцæ,
.æнгъуди бонмæ куд иссæуай ’ма дæ бийнонтæ куд фæххоиай,
-зæгъгæ, уобæл.
Аци фурт мингий Ацæмæзбæл нарти адæм тæрхæнттæ кæнун.
байдæдтонцæ:
— Аци фурт цауæни рандæй ’ма некæмибал зиннуй, æма имæ
1 11* 163

агорунмæ цæукгъæуй!
Уотæ куд дзурдтонцæ, уотæ ба Ацæмæз нихъхъæрдтæй.. ’ма’
нарти адæмæн арфæ^ку ракæнинæ, зæгъгæ, ’ма сæмæ фездах-
тæй. Уе ’зæр хуарз, нарти хестæр адæм, зæгъгæ, син разагъта.
Етæ дæр ин: , .
— Æгас нæмæ цо! Мах ба дин уосæ корун унаффæг ку код-
тан æмадæмæ агорунмæ дæр цæунмæ ку гъавтан, , •
Е ба син загъта: , , , .
— Киндзхонæй мæ уæ хуарзæнхæ фæууæд! Иннæ. абони
дзурд бафтудтои, æма мæ уæ хуарзæнхæ уæд!
Иннæ аци афони фæццудæнцæ нарти адæм ’ма ин киндзæ
æрхудтонцæ.
Аци таурæхъ Губади ниффйнста
Мудойти Сабейæй
ГÆЗЗАЙ АВД СÆГЪИ ÆМА БЕРÆГЪ
Цардæй мæгур лæг. Хундтæй Гæзза. Адтæй имæ авд сæгъи,
æндæр нецæй хецау адтæй; сæ еу адтæй еухъæстон, иннæ ба —
духъæстон,.æртиккаг — æртихъæстон, цуппæрæймаг — цуппар-
хъæстон, фæндзæймаг —/фæндзхъæстон, æхсæзæймаг — æхсæз-
хъæстон, æвдæймаг — æвдхъæстои.
Хезупмæ сæ раскъардтайдæ, æмбесбон иссайдæ, еци афони.
Уæд еухъæстон бафсастæй æма духъæстонмæ дзоруй:
— Цæуæн, ка?д бафсастæ, уæд нæхемæ, — зæгъгæ.
Духъæстон ба ’й мæ дзоруй:
— Фæ-ббал-мæмæ-лæууæ, мæ еу хъæстæ нæма бафсастæй.
Еухъæстон имæ дзоруй:
— Мадта æз цæугæ кæнун, — зæгъгæ, ’ма рацудæй.
Уæд ибæл надбæл берæгъ рамбалдæй ’ма ’ймæ дзоруй:
— Ке сæгъæ дæ?
Сæгъæ ба ’ймæ дзоруй:
— Гæззай сæгъæ.
— Дæ сæрбæл етæ цæмæн æнцæ,— зæгъгæ, æ сиутæмæ ин
амонуй.
Сæгъæ ’ймæ дзоруй:
— Етæ ба ку багъæ*уоицæ, уæд Гæззайæп сагойни сиутæ.
— Дæ сагæхти етæ ба ци ’нцæ, — зæгъгæ, æ фæздонæмæ ин
амонуй. ,
Сæгъæ’ ймæ дзоруй: ч
^— Етæ ба мæ дæркъæн хъохъо дзедзетæ.
Уотемæй имæ берæгъ фæллæбурдта ’ма раахæста сæгъи æма’й
бахуардта.
164

• Берæгъ сбадтæй надбæл æма гъæуай кæнуй. ’ • - .
Уæд духъæстон сæгъæ дæр бафсастæй æма’ æртихъæстонмæ.
дзоруй:
— Цæуæн. , ’
Æртихъæстон имæ дзоруй:
— Минкъи ма бахезæ, мæ еу хъæстæ нæма баддзаг æй,
Духъæстон имæ дзоруй:
— Мадта дæ нæбал хезун, цæугæ кæнун.
Фæццæуй надбæл, ’ма ’йбæл берæгъ рамбалдæй уобæл дæр.
Берæгъ уой дæр фæрсуй:
— Ке сæгъæ дæ?
. — Гæззай сæгъæ дæн,— загъта е дæр.
.Уой дæр фæрсуй:
— Дæ сæрбæл етæ ци ’нцæ? , ,
4 — Гæззайæн сагойни сугтæ. .
- — Дæ сагæхти етæ ба дин ци ’нцæ?
— Етæ ба мæ дæркъæн хъохъо дзедзетæ..
Берæгъ бацийнæ кодта, загъта,' а дæр мин хуæргæй, зæгъгæ,
фæллæбурдта ’ма ’раахæста æма*й бахуардта уой дæр.
< Уæд æртихъæстон дæр бафсастæй æма цуппархъæстонмæ .
дзоруй:
,— Цæуæн. • .
’ Цуппархъæстон имæ дзоруй:
— Еу минкъий мæмæ фæккæсæ, мæ су хъæстæ æнхæст иæма
райдзаг æй.
Уотемæй æртихъæстон сæгъæ фæццæуй сæргубурæй. Æфсес
берæгъ æхе рауагъта ’ма æ гъос.даруй, кæд ма надбæл есге ис-
сæуидæ, зæгъгæ. Æ сæр раргъувта æма ниууидта, дæлæ сæгъæ
иссæуй надбæл. 1
Берæгъ загъта: .
’: —. Дæлæ бабæй еу сæгъæ иссæуй. Аци бон мæ бон хуарз æй,
— зæгъгæ,— Хуцау мин равардта!
Уотемæй имæ исхъæрдтæй æртихъæстон сæгъæ, æма ’ймæ
берæгъ дзоруй:
, . — Ке сæгъæ дæ?
Æртихъаестон имæ дзоруй:
— Гæззай сæгъæ!
, -^ Дæ сæрбæл етæ ци *нцæ? — фæрсуй уой дæр:
Е дæр ин загъта: ^ * • • ’ <
— Етæ ба Гæззайæн сагойни сугтæ! / ’ \
— Дæ сагæхти етæ ба ци ’нцæ?—зæгъгæ, ин’загъта бсрæгъ,
гЕтæ ба мæ дæркъаен хъохъо дзедзетæ!
Уотемæй имæ берæгъ уомæ дæр фæллæбурдта æма ’й раахæс-
т

таь а дæр бабæй мин хуæруйнаг æй, зæгъгæ, аци бон цæуй мæ
гъуддаг, — загъта берæгъ æхецæн æма уой дæр бахуардта.
Берæгъ ниттуппур æй хуæрдæй æма æхе равдолæ-бавдолæ
кæнун райдæдта, уотемæй æхе æрлагъз кодта.
Уалдæнми цуппархъæстон сæгъæ дæр бафсастæй æма фондз-
хъæстонмæ дзоруй:
— Цæуæн, фондзхъæстон, нæхемæ, айфонгæмæ не ’мбæлттæ
нæхемæ уолæфунцæ^ ’
Фондзхъæстон имæ дзоруй:
— Мæ еу хъæстæ нæма байдзаг æй, ба-мæ-хезæ, уадда еумæ
цæудзинан.
Уæд имæ цуппархъæстон дзоруй:
— Мадта æз цæугæ кæнун!
Уотемæй рацудæй цуипархъæстон сæгъæ.дæр. Берæгъ йе ’ссудмæ
хуссуй, æфсесæй.
Сæгъæ ’ймæ ку исхъæрдтæй, уæд берæгъ къахгъæрмæ æ сæр
фергъувта æма загъта: ,
— Мæнæ бабæй мин хуцау равардта, еу сæгъæ бабæй
иссудæй
Уотемæй æй фæрсуй берæгъ:
— Ке сæгъæ дæ?
Æма имæ е дæр дзоруй:
— Гæззай.
. — Дæ сæрбæл етæ ба ци ’нцæ?
— Етæ ба Гæззайæн сагойни сугтæ.
— Дæ сагæхти етæ ба ци ’нцæ?
— Уонæми ба хæссун мæ дæркъæн æхсир.
Берæгъ сæгъæмæ фæллæбурдта, райахæста æма уой дæр ба-
хуардта. ^
Уæд фæндзхъæстон сæгъæ бафсастæй æма дзоруй æхсæзхъæ-
стонмæ:
— Цæуæн! Нур нин афонæ ’й нæхемæ. Бон дæр æризæр æй.
Æхсæзхъæстон имæ дзоруй: V
— Минкъий ма. бахезæ, мæ еу хъæсти ма минкъий гъæуй^
Уæд имæ фæндзхъæстон дзоруй:
— Мадта дæ нæбал хезун, æз цæугæ кæнун.
Уотемæй фæндзхъæстоц сæгъæ ранæхстæр æй сæхемæ. Æф-
сес Йерæгъ рагъæуай кодта иадбæл дæлæмæ, есге ма иссæуйг
кенæ ба рандæ уон, зæгъгæ.
166

Уотемæй ба берæгъ сæгъи ниууидта, фæндзхъæстон сæгъи
æща. загъта:
— Дæлæ бабæй мин хуцау равардта! Бахезон ма уой дæр.
Æфсæдгæ бæргæ бакодтон, фал æй куд ниууадзон сæгъи æнæ
бахуæргæ? Сæгъæ байзайуни бæсти мæхуæдæг ку фæррессон,
уæд хуздæр.
Уотемæй имæ сæгъæ исхъæрдтæй, ’ма ’й берæгъ фæрсуй:
., — Ке сæгъæ дæ?
Сæгъæ ’ймæ дзоруй:
— Гæззай сæгъæ. V
. — Гæзза ба куд лæг æй? — фæрсуй берæгъ.
— Гæзза мæгур лæг æй, æхецæн косуй, — загъта ин сæгъæ.
Уæд берæгъ тæрсун байдæдта, Гæзза ку рацæуа, зæгъгæ, ма
гъæуай кæнуй гъæуæрдæмæ, ку мæ рамара, зæгъгæ.
Уотемæй æй фæрсуй сæгъи: _
— Дæ сæрбæл етæ ци ’нцæ?
— Етæ Гæззайæн сагойни сугтæ,— загъта ин сæгъæ.
— Дæ сагæхти етæ ба ци ’нцæ? — зæгъгæ ’й, фæрсуй.
— Етæ ба берæгъмарæн тугул дортæ.
— Мадта дин æз баамондзæнæн, зæгъгæ, ма ’й бахуардта
фæндзхъæстон сæгъи дæр.
Æхсæзхъæстон сæгъæ дæр бафсастæй æма дзоруй æвдхъæс-
тон сæгъæмæ:
с — Цæуæн, æрйзæр æй, нæхемæ. Еунæгæй ами байзайдзæнæ,
æз ку рандæ уон, уæд. ’
Уæд имæ æвдхъæстон сæгъæ дзоруй:
— Минкъий ма мæ бахезæ, ’ма мæ еу хъæстæ нæма райдзаг
йей, уæдта еумæ цæудзинан.
Æхсæзхъæстон имæдзоруй:
— Сабургай цæудзæнæн, æма мæ раййафæ!
,{\ Æхсæзхъæстон сæгъæ сабургай фæццæуй, фал æвдхъæстон
6а ма хезгæ-хезгæ рафæстеуат æй.
г. Уотемæй æхсæзхъæстон сæгъæ берæгъмæ исхъæрдтæй, ’ма бе-
рæгъ сагъæси бацудæй:
— Нур æй æвгæрдгæ ракæндзæнæн, фал ку бафсастæн.
»•. Уæд берæгъ расагъæс кодта æхе медзæрдæ æма загъта:
* — Цæй, ра ’й æвгæрдон æма, ке бахуæрон, иннæ ба исонмæ
дæр байзайæд.
Нур бон дæр æризæр æй. Ра ’й æвгарста сæгъи. Ке бахуардта,
иннæ ба байзадæй уоми, берæгъ æхуæдæгга æ фурæфсесаёй уо-
ми æхе рауагъта æма æхе меднимæр сагъæс кæнуй:
! — Аци æфсесæй нæхемæ фæццæун мин зин. уодаæнæй; фал
167

’ами бал бауолæфон, ку æрлагъздæр уон, уæдта рандæуодзæ-.
нæн, зæгъгæ.
Уалдæцмæ æвдхъæстон сæгъæ дæр иссæуй. Берæгъи æнгæсти
фæцæй, æма берæгъ уотæ зæхъуй:
’ — Дæлæ еума сæгъæ дæр иссæуй,— зæгъгæ. — Нур ма уомæн
ба цй кæндзæнæн? Цæй, — зæгъуй,— æвгæрдгæ гй ракæндзæнæнг
кенæ ба рандæ уодзæнæй, сæумæ ба .й бахуардзæнæн, , мæнæ,
иннæ саёгъæй ци байзадæй, уой хæццæ.
Уæд имæ исхъæрдтæй сæгъæ, æма ’й берæгъ фæрсуй:
— Ке сæгъæ дæ?
Сæгъæ ба ’ймæ дзоруй:
— Гæззæй сæгъæ дæн.
—. Гæзза ба куд лæг æй? — фæрсуй берæгъ.
— Гæзза цауæйнон мæгур лæг æй, берæгътæ ка маруи,
уæхæн.
— Дæ сæрбæл етæ ба ци ’нцæ?
Æвдхъæстон сæгъæ ’ймæ дзоруй: {
— Етæ ба берæгъмарæн æфсæйнаг лæдзгутæ. ,
— А-а,—бакодта берæгъ, — мæ гъуддаг цæуй,—зæгъгæ, ле-
дзунва^ндæ искодта, сæгъæ дæр нæбал бахуардта, уотемæй бе~
рæгъ туххæй еу минкъий фæснад бацудæй, уæдта .нихъхъан æй
туппурæй.
Æвдхъæстон сæгъæ фæццæуй æма иннæ сæгъти хуæрæнта;.
ку фæууидта, уæд загьта:
— А-а, хуарз нин ку бакуста! Ме ’мбæлтти мин еугурæй дæр
ку бахуардта! ’
Уотемæй æвдхъæстон сæгъæ сæхемæ цæун байдæдта æма
изæрд мингти сæхемæ исхъæрдтæй, æма ’й Гæзза фæрсуй:
— Ци æрæгæмæ адтæ? Де ’мбæлттæ ба кæми ’ицæ?
Сæгъæ ’ймæ дзоруй: ^
— Ме ’мбæлтти мин берæгъ бахуардта, æз ма исервазтæн.
’ Гæзза æй фæрсуй: : • ’’ '•
— Куд, ци, кæци рауæн, кæци на’дбæл? — зæгъгæ, ’ма ин сæ-
, гъæ дæр баамудта. ,
Гæзза топп æрбаскъафта æма уайун байдæдта. Берæгъ хæрд-
мæ гъæуай кæнуй^ цихъхъан æй, уотемæй. Гæзза дæр сæгъи
а(мундмæ гæсгæ ку ниххæстæг æй, уæд гъæуай кæнун:байдæдта,
ами есгæми уодзæй, зæгъгæ. . . ^
Уæд берæгъ уасуй, æма ’ймæ Гæзза хæстаег кæнун ку бай~
даедта, уæд туппу^ берæгъ ледзун æвзаруй, фал ин нæбал æн-
тæсуй/, \ ь ’ . \ - . . • ,. .'. ’
Уалдæнми'й?Гæзза ниууидта берæгъи ’ма ’й сорун байдæдта.
Ци æййафун æй ,гъудæй берæгъи?! Уайтæккидæр æй ниййафтз
168,

’ма-’йуоми топпæй ниццавта, ра-'й:мардта, уотемæй Хæзза сæ-;
хемæ æриздахтæй.
Тæззайæн ма байзадæй еунæг æвдхъæстон сæгъæ æма авд,
дæркъи. ’ ’
’" Уотемæй цæргæ байзадæй Гæзза абони уалæнгæ дæр..
Аци аргъау Губади ииффинста Туати:
:"'' Батразæй 1942 анзи. - *
АРС, БЕРÆГЪ ÆМА РОБАС
.- Робаст берæгъ æма арс æмбæлттæ адтæнцæ. Адтæй сæмæ*
цуппар дзоли. Цупцар дзолемæй сæбæл æртæ æнтæстæй,. еу ба.
ма сæ астæу уæлдай адтæй; ’ма загътонцæ:
"’ — ^ур аци дзолæн ци кæнæн?
Арс, куд хъаурæгиндæр унаффæгæнæг, уомæ гæсгæ загъта:
’, ’: — Фæйнæ дзоли нæбæл æнтæсуй, цуппæрæймаг дзол. ба, ка
дессагдæр фун фæууина, уой фæууæд!
Исарази æнцæ уобæл. Ниххустæицæ æхсæвæ^ сæумæ^ феста-
дæнцæ. ..,..,
-, ’1- Гъæйдæ, ка уи ци фун фæууидта? — фæрсуй арс.
{— Зæгъæ ду, нæ хестæр, дæхуæдæг,' ци фæууидтай? — фæр~
сунцæ арси. . 1
Арс загъта: ’ ( ,
— Æз æдосæ бафтудтæн муди бæтмæнтти астæу ’мд си, ка
куд стурдæр адтæй, уотæ, еуæ-мардзæ, хуæрун. байдæдтон, гъе
ма нур ба фурæфсесæй м’æлун.
— Гъæйдæ, берæгъ, ду ба ци фæууидтай? — зæгъгæ’й фæр-
сунцæ. , , ’ ч
Берæгъ загъта: , ’ ^
, .— Уæлити астæу .бафтудтæн, гъема еуæрдæмæ фæгъгъазинæ
æма син сæ дунгутæ æскъунгæ æма хуæргæ рацæуинæ, уæдта
инне ’рдæмæ, гъе ма мæ фурæфсесæй мæлун æздæр. .
— Гъæйдæ, робас, ду ба ци фæууидтай? < ,, ,.
— Æз ба ци фæууидтон, — загъта робас. — Сумахмæ кас-
тæн ’ма уи кал муд хуардта, ка ба уи уæри думæг.-хуардт.а, гъе
ма мæ уæдта хуссæг цæбал ниййахæста æма цуппæрæймаг дзол
бахуардтон. ’ ; . - . ч. •
Арс загъта: . - г -,.*,-•
— Аннæ æртæ, дзоли ка ’й, уонæн дæр уотемæй ,хуæрæн нæ~
бал ес. ’ .' * >. * ’ х ’ " " . " -
Берæгъ æма ’й робас фæрсунцæ:
. — Мадта сае кутемæй хуæрæн? л \ „^
— Мадта æрчдзорæн, ка кутемæй исрасуг уй> уой, уæдта куд:
169

•тагъддæр исрасуг уй, уой дзубанди дæр æркæнæн, æма и ’ртæ ;
дзоли дæр уой яуд уонцæ, уотæ.
Дзорунцæ арсдеæ:
— Æрдзорæ, нæ хестæр, ду фиццагдæр.
.Арс загъта:
— Ку нинтаунцæ арахъаг æма хæрдмæ æнгъезæнæй æнбо-
хъулатæ ку райдайуй, гъе уæд мæ сæри цæун байдайуй æ тухæ,
тъема уæд расуг кæнун райдайун.
— Гъæйдæ берæгъ ,зæгъгæ, нур ба ду, — загътонцæ бе-
рæгъæн.
— Ку ’й байвæрунцæ артбæл арахъ уадзунмæ, уæд æндæмæ
и хæтæли хурфæй тулфæ цæун иæ райдайуй, гъе уæд мæ сæри
.цæун райдайуй, гъосинмæ уайун ку райдайуй, гъе уæдта исра-
суг ун.
Уæд робас нецибал загъта, уотемæй фестадæй æ медбунат
æма дзой-дзой кæнун байдæдта æма ,гупп, зæгъгæ, рахъан æй
*сæ астæу.
Ниййибæл калдæнцæ е ’мбæлттæ:
— Ци кæнис, ци робас?
Æ хъури ин дон уадзун райдæдтонцæ, дæргъцæ, замана ибæл
рацудæй, æрæги-дурæги ба æрискъидтæй, ’ма ’й фæрсунцæ:
— Ци кодтай, ци? х
Æма син загъта:
— Сумах расуги койтæмæ фæррасуг дæн.
Уой адæбæл æртæ дзоли дæр робаси бацæнцæ.
ЗÆРОНД ТИКИС
Тикис базæронд æй, æма ин гæнæн ку нæбал адтæй мистæ
.ахæссунмæ, уæдта загъта æрвгæй:
— А, æрвгæ, дæ сæр мæ багъудæйГ •-.•."
— Ци дæ фæндуй? ’
Е ба ин загъта:
—„Мæнæ мæ уинис, рахезунгъон нæбал дæн, мæ сæраен нæ-
^бал дæн. Нур~ба, мистит^ей ма ка ес, уонæн мйн фегъосун кæнæ
мæ хабар: базæро’нд дæн, хадзи кæнунмæ цæун; нурба мæ за-
манти исзиантæ кодтон, миститæй кæмæн æ мади, кæмæн æ ма-
ди мади, кæмæн æ цæуæт; нур ба мæ адзали надбæл нилл&уд- ч
тæн, æма мæмæ æрцæуонцæ ’ма мин цæмæй ниххатир кæнонцæ, /
;уойг
Æрвгæ загъта: -
— Фæгссæмæ-цæудзæнæн. .
170

Фæ-ссæмæ -цудæй ’ма син зæронд тикиси мийнæвардзийна-
дæ балæдæрун кодта.
Миститæ ба ин загътонцæ:
’— Ци минкъий ма ни ес, уоии нин ниссæрфунмæ гъавуй. Нæ
•баууæнддзинаи уой размæ баца^ун: ни-ннæ-сæрфдзæнæй, ка ма
ни ес, уони.
- Æрвгæ раздагътæй фæстæмæ тикисмæ ’ма ин загъта мистити
дзуапп.
Тикис никкудтæй, зæронд зæрдæ куд исхъурмæ уй, уотæ.
— Æдта мæнбæл мæ зæруи æууæнкæ цæмæн нæййес, мæ Ху-
цауи надбæл раздæхгæй?!
- Фæстæмæ бабæй æй рарвиста:
* ’ — Ба-мæбæл-æууæндун кæнæ, зæгъгæ.
Дзорун син райдæдта æрвгæ миститæи æма сæ æрсаста.
Загътонцæ ин:
— Ци рауæнмæ мадта бамбурд уæн?
Æрвгæ загъта:
— Уобæл тикисæн æхе бафæрсон.
Тикис ба ин загъта мæтъæлæй бæлгъурæй:
— Гъа, мæнæ еу моси лигъзи бамбурд уотæ, — зæгъгæ, —
=æз дæр уордæмæ рацæудзæнæн.
Æ дзурд æ хъурæй нæ хаудтæй, уотемæй дзоруй æрвгæн еци
гъуддаг.
Æрвгæ раздагъдæй фæстæмæ, миститæмæ фæххæссуй фæс-
таг хабар æма син загъта:
— Мæнæ еци моси лигъзмæ æрæмбурд уотæ, — зæгъуй уин
тикис.
— Цæуæнтæ, — зæгъгæ, ’ма ранæхстæр æнцæ, æрвгæ сæ
разæй, уотемæй мистити хауæггæгтæ. Æрцудæнцæ моси лигъз-
мæ. Æриййафтонцæ зæронд тикиси, мæтъæлæй бадгæй мосй
лигъзи. Æримбурд æнцæ миститæ зилдæгæй мосбæл. Æ гъостæ
бунмæ æрхæццæ ’нцæ, уотемæй мæтъæлæй бадуй. тикис.
Æр-сæ-сагъта æрвгæ мистити зилдæгæй. Уæдта тикисмæ дзо-
руй æрвгæ:
— Гъа, мæнæ бамбурд æнцæ мистити хауæггаг къуар!
Уæдта æ сæр исæргъувта зæронд тикис æма дзоруй æрвгæмæ:
— Бамбурд айтæ еугурæдæр?
Æрвгæ ба ин загъта:
— Бамбурд айтæ еугурæйдæр?
"Ма сæмæ уæдта дзоруй тикис:
— Базæронд дæн^ хадзи кæнунмæ цæун; æ мадæ, æ фидæ
жæмæн рамардтон, етæ мин ниххатир кæнæнтæ аци бон.
171

Миститæ, мæгур, сæ гъостæ, фæхъхъел кодтоицæ и дзæбæ^,;
загъдмæ. , ?
Тикис сæмæ дзоруй:
— Æрвгæ, кæми дæ? Дзæбæх уорамæ!
Ралæуирдта ’зæронд тикис, зæронд дæр нæбал адтæй, уоте-
мæй’сæ ниррæдзахта, ци минкъий ма си адтæй, уони дæр.
Аци дууæ аргъауи Губади ниффинста
Дзагурти Дзамболатæй.
РЕДАКЦИЙÆЙ Адæмон исфæлдистадæй ци аргъæуттæ æма таурæхътæ.
хаст цæуй журнали номери, етæ финст цæунцæ, Губади сæ
ци орфографийæй ниффинста æ рæстæги, уой нæ раййевгæй*
МÆ ЦÆСТИНГАС ЕУ КУВДМÆ
Дигорон адæми царди ахсгиаг бунат ахæссунцæ зйаии æма
цийни финги æгъдæуттæ. Зундгонд нин æй, финги æгъдæуттæ
кувдтитæй ке федаунцæ, е.
Арæх исæмбæлун зйæнтти дæр æма цийнити дæр. Еугур ха-
бæрттæбæл нæ рахъæртдзæнæн, (уæдта сæ зонгæ дæр хуарз нæ
кæнун), фал æрлæудзæнæн, ниййергути туххæн ке фæккæнунцæ,
еци кувдбæл. Райдайæ хестæртæй æма кæстæрти уæнгæ уобæл
беретæ фæррæдуйунцæ. Бадти медæгæ ескæмæн (никки ба ма
хестæр ку уа) бауайдзæф кæнун нæ фæткуй, уæдта æй нур дæр
зундамонуни хузинæ зæгъун, фал мæ фæндуй журнали фæрстæ-
бæл мæ гъудитæ раргом кæнун, уомæи æма цидæр пъæззу ниб-
бадуй мæ зæрдæбæл. * • , , -
Ниййергутр! туххæн фæкковунцæ дууæ хузи: еу — æгас ма
ка æй, уæдта ка нæбал æй, уони туххæн фæззæгъунцæ хецæн-
тæй; иннæ ба — еугурей туххæн дæр фæззæгъунцæ еумæйагæй,
æрмæст дууæ хаййемаей (финги равгитæ - ку нæ амонон-
цæ, кувдтитæ цубурдæр ку кæнонцæ, уæд. Уотæ арæх фæууГг’
цийни æма хумæтæг бабаддзийнæдти). -
Зæгъæн: «Ниййергутæй ма’æгас катæ ’нцæ, етæ хуæрззæр-
уæ кæнæтæ. Катæ си нæбал æнцæ, етæ ба, мæрдти дуйней . ци
хуарздзийнæдтæ ес, уонæй хайгин уæитæ». Ес ма ин берæ æп-
дæрхузти зæгъæн дæр, фал æй æз æр’хастон дæицæн.
, Н’ур ба^ мæ дзубандий сæр цæбæл æйг.уой бæлвурддæр рав-
десон; Гъуддаг уой медæгæ æй æма ’й берстæ фæкковукцæ æнæ-
раст. *
172

’ Зæгъæн: «Ниййергутæ кæмæн нæбал ес, етæ ба рохсаг уæн-
тæ», «Ниййергутæй ка кæмæн нæбал ес, етæ рохсаг уæнтæ, дзе-
нети бадæнтæ».
Ами,1 мæнмæ гæсгæ, кувд усхъуммæ æрзилдæй æма рахизтæй
æлгъистмæ.’Ниййергутæ кæмæн нæбал ес, етæ æнцæ сувæллæнт-
тææма æлгъист сæхуæдтæ цæунцæ, цума сæхе мæгурбон сæ фа-
’гæ нæ ’й, уоййау. Седзæртæи загъд цæуй «рохсаг». Е æй æгъа-
тир рæдуд. Растдæр ба уодзæнæй мæнæ атæ: «Ниййергутæ кæ-
наебал ес, уонæн ба’рохсаг уæнтæ, (дзенети бадæнтæ; æцæг дуй-
ней кæд ести хуарздзийнæдтæ, ес, уæд уонæй хайгин уæнтæ æма
уотæ идардтæр). Кенæдта: «Ниййергутæй ка кæмæн нæбал ес,
уонæн ба рохсаг уæнтæ».
Куд уинæн, уотемæй дзурд «етæ» æййивд æрцудæй дзурд
«уснæн»-æй æма кувд æ бунати сбадтæй.
Уæхæн дузæрдуггаг кувдтитæ ма берæ ес дигорон фингæбæл
æма нæмæ, корæн уи, уæ сагъæстæ, уæ гъудитæ, уæ феппайуй-
лæгтæ финсетæ.
Скъодтати Эльбрус.

Публицистикæ
ДЗГОЙТИ 3. А.
ЦÆГАТ ИРИСТОНИ СКЪОЛАТИ
ФÆЛТÆРДДЗИЙНАДÆЙ
Ирæзгæ фæсевæди фæллойнæй гъомбæл кæнун æй уæлдай
вазуггин, берæфæлхатон процесс, æхсæнади ирæзти цудæн
æмхузæн æма уой фæсте ба’социалон-экономикон ирæзтбæл фе~
дар баст æй историй алли хузи этапбæл, фал уомæ гæсгæ ба
æмхузонæй нæ цæуй сæ еунæгбæл дæр.
Зæгъæн, 60-æнзти фæббæрæг æй скъоладзаути фæллойни
гъомбæлади активондзийнадæ, уой ба бакодта еугур адæмон
ахуради райарæзт, се ’рух хъæбæрдæр рахаттонцæ фæллойни
гъомбæладæ æма политикон ахурадæмæ.
Еци процессæн устур æнхус равардта 1958 анзи декабри 24
бони федаргонд ци закъон æрцудæй, йе: «Скъола цардбæл фе-
дар кæнун æма нæ бæсти адæмон. ахуради системи идард-
дæр ирæзт».
Уотемæйти, закъон ци хинцæг ниффедар кодта, е адæмон
ахуради оргæнтæ æма практикон косгути исаразта скъоладзау-
ти фæллойни организацийæн нæуæгдæр, эффективондæр форми-
тæ иссерунбаел, цæмæй скъоладзаутæ фулдæр архайонцæ мате-
риалон кусти, æма берæ скъолатæ иссердтонцæ формитæ: къуар
кустуатеми райгон æнцæ: ахургæнæн цехтæ, пролеттæ, арæзг
æрцудæнцæ кустадон бригæдтæ, кæцитæ æнтæстгинæй кодтон-
цæ æвзарæн куститæ, аразтонцæ куст æма уолæвди лагертæ,
скъолай гъæдгæсти куститæ. Еци кустити скъоладзаутæ айдагъ
практики нæ цудæнцæ, фал исуиуонцæ колхозтæ, совхозти ма
фæллойни коллективти иуæнгтæ, хатгай сæхемæ райсиуонцæ
кустуæтти пъланон ихæсти хай æма уотемæйти бацæуиуонцæ
фæллойни социалон рахасти сферæмæ. Еци гъуддæгтæ рæстмæ
зиндтæнцæ ахурдзаути фæллойни гъомбæладæбæл.
Махмæ, Цæгат Иристони, 50 æнзти ахурдзау фæсевæд æма
скъоладзаути бригæдтæ равардтонцæ зингæ бæрæггæнæнтæ
гъæууонхæдзарадон продукци раттуни. Республики фæсевæди
174

газет «Æвзонг коммунист» куд фегъосун кодта 1959 анзи янва-
ри, уотемæй: «Нæ республики скъоладзаути бригæдтæ исирæ-
зун кодтонцæ æма исистонцæ нартихуар 3800 гектаремæй фул-
дæр. Уæхæн устур фæзæ исесдзæнæй æрмæстдæр раззагдæр
колхоз».
Нæ республики еу гъæуи фæскомцæдеси организаци ба скъо-
ладзаути бригæдти хæццæ райстонцæ уæхæн ихæстæ: «...исхæссун
фонс 8370 сæри æма 64300 хутæ, багъомбæл кæнун мæргътæ
500 000 сæри æма уæситæ 8600 сæри, алли гъогæй дæр 2800—
3000 литри æхсир æрдоцун». Зæгъун æнгъезуй уой, æма еци;
ихæстæ фист нæ, фал дзæвгарæ фулдæрæй фист ке ’рцудæнцæ.
Еци гъуйдаги устур бунат ниййахæста скъоладзаути куст.
V Еци дæнцæгтæ уобæл дзорунцæ, æма скъоладзаути цæстин-
гас хуæздæр æрдæмæ ке раййивта æхсæнадон кустмæ. Базудта
кусти пайдадзийнадæ, хестæр кълæсти скъоладзаутæ балæ-
дæрдтæицæ, сæхе бунат кусти ке’’й, уой. Уомæ гæсгæ еуæй-еу^
скъолати разамунд æма фæскомцæдеси организацйтæ, уæдта
промышленнон кустуæтти еумæйаг хъауритæй ахур кæнун рай-
дæдтонцæ экономикон зонунади бундортæ. Сæ пррграммитæ*
арæзт цæунцæ республики районти ирæзти перспективтæ нимай-
гæй уæдта, скъола каст ка фæууа, е кусти бунат ке ссердзæ-
нæй, æ дæсниадæ райсгæй.
’ Фал скъоладзаути кустмæ цæттæдзийнадæ агурдта бæлвурд
уавæртæ, куд скъолай, уотæ промышленнон æма гъæууонхæдза-
радон кустуæтти дæр. Уæхæн уавæртæ ба, гъулæггагæн, алкæми
’надтæй. Еци факт ба берæ скъолатæн нæ лæвардта скъолай
туххæй 1958 анзи федаргонд закъон æнхæст кæнуни барæ. Еци
закъон алли скъоладзауи дæр æфтудта æхсæнадон пайдай куст-
бæл, еугур скъолати ахурадæ баста фæллойнæбæл, коммунис-
тон арæзтади фæлтæрддзинадæбæл.
Фал еци ихæстæ æнхæст кæнун скъолати бон н’адтæй, уомæн
æма си беретæмæ н’адтæй материалон-техникон базæ æма фæл-
лойни ахуради цæттæгонд ииструктортæ. Промышленнон æма
гъæууонхæдзарадон кустуæтти косгути инструктортæй ку рав-
зарионцæ, уæд скъолай гъæугæдзийнадæ не ’нхæст код-
та, уæдта, куд нæ еугур бæсти, уотæ Цæгат Иристони дæр ин-
структорти кадртæ цæттæгоид нæ цудæнцæ адæмон ахуради ха-
йадти, е ба фæстæтæр кодта скъоладзаути фæллойни ахура-
дæ.
Скъоладзаути профессионалон цæттæдзийнадæ фæффулдæр>
кæнуни устур зиндзийнæдтæ адтæй, скъолатæмæ хаестæг ке нæ
адтæнцæ кустуæттæ,, кæцити ма адтайдæ косгути бунæттæ, цæ-
мæй скъоладзаути исахур кодтайонцæ косæги професситæбæл^
175

сæ фулдæртибæл астæуккаг скъолай ахурадæ дæр нæ гъудæй.
Нæ’ гъудæй скъолабæл ма закъонæй аиз ке бафтудтонцæ, /гъе
дæр. Косгути бунæттæ æма ’фæллойни ахуради инструктортæ
минкъи адтонцæ, гъе хъæбæр хъор кодта скъоладзаути хецæн
лрофесситæбæл.ахур кæнуни гъуддаги, химикон æма хуæруйнæг-
ти промышленности. Еци рæстæги етæчхъæбæр гъудæнцæ адæ-
мон хæдзаради, скъола ба, раздæрау, еци уавæри скъоладзаути
ахур кодта профессионалон æгъдауæй. Фал еци гъуддаги дæр*
нимад нæ цудæнцæ скъоладзаути интерестæ. Уотемæйти фæл-
лойни гъомбæладæ æма профессионалон цæттæдзи’йпадæ кæрæ-
дзей нихмæ ислæудтæнцæ.
Еци гъуддæгтæ фегадæ кодтонцæ æхсæнадон ахурадæ скъо-.
ладзаути æма ниййергути цæсти дæр æма кустуати цæсти дæр.
Уомæ гæсгæ ба, куд нæ еугур бæсти, уотæ Цæгат Иристони дæр
лрофессионалон цæттæдзийнадæ лухгонд не ’рцудæй. ,ч. , ’ ,
Фал уæддæр 50-аг æнзти ^уæздæр скъолати фæскомцæдеси
организацитæ ахургæнгути коллективти хæццæ агурдтонцæ æн-
тæстгин нæдтæ, цæмæй хестæр - кълæсти скъоладзаутæ хæс-
тæгдæр бацудайонцæ адæмон хæдзаради куститæмæ. Еци гъуд-
даги сæхе æнтæстгиндæрæй бавдистонцæ 50-аг æнзти Стъара-
поли скъоладзаути кустадон бригадæ æма ма активонæй ка ар-
хайуй абони уæнгæ дæр, еци скъоладзаути кустадон бригæдтæ.
Етæ сæ куст хуæздæргæнгæй æнхæст кæнун байдæдтонцæ æнæ-
гъæнæ анзи куститæ дæр, къохи кустæй — механизмтæй кусти
уæнгæ.
Стъаврополæгти фæлтæрддзийнадæ райстонцæ Цæгат Ирис-
тони дæр. Зæгъæн, 1955 анзи Камбилеевки астæуккаг скъолай
ахургæнгутæ æма Горæтгæрои райони В. И. Ленини номбæл
колхози специалиститæ исаразтонцæ скъоладзаути кустадои
бригадæ. Дæс анзей дæргъи еци бригади бакуста цалдæр сæдæ
скъоладзауи. Етæ æвзонг специалисттæ æма фæлтæрдгин кол-
хозопти хæццæ исаразтонцæ кустадон бригадæ.
1965 анзæй фæстæмæ бригади æнæраййевгæ разамонæгæй
косуй биологи æма фæллойни ахургæнæг Хъæлицти Смалий
’фурт Асæхъо, кæци хъæбæр хуарз зудта алли скъоладзауи рав-
гæ дæр, лæдæрдтæй, уæхæн хæдзайради разамонæг устур кадæ
кс не ссердзæнæй, фал .уæддæр’исарази æй, уомæн, æма бригад-
æбæл дæр, æхебæл дæр адæн æууæндтæнцæ ,æ организато-
ррн, талантбæл æма/нæ фæррæдудæпцæ. Асæхъо сауæнгæ 4дæр
,æ урокти дзубанди кодта, циуавæр кадртæ гъæуй В. И. Лени-
ни номбæл колхози. Е *рух хъæбæр хатта, колхози будури косгу-
ти, фонсдаргути æма механизаторти„кусти сфæлдистадон фæз-
зинд ку уидæ, уæд. Биологий урокти байгъосиуонцæ скъола-
176

дзаутæн сæхе дзубандитæмæ гъæуккаг фонсдаргутæ æма маши-
нæтæй доцæг мастерти фæлтæрддзийнадæбæл, æвдесионцæ син
тематикон кинонивтæ, æмбурд кодтонцæ гъæугæ литературæ.
V Бригади арæзт цæуи хуарз уавæртæ, сæхуæдтæ куд унаффæ
кæнонцæ скъоладзаутæ, уомæн. Бригадæн разамунд дæттун-
цæ, скъоладзаутæй æвзурст бригадир, звеноводтæ; , нимайгутæ,
эйономисттæ, политинформатортæ, культурон косгутæ, редак-
тортæ æма æндæртæ. Етæ ба æнцæ бригади совет. Бригади ал-
ли иуонг дæр хæссуй æхсæнадон ихæс æма ’й æнхæст кæнуй.
„’ Бригади совет колхози разамонгути хæццæ , федар кæнуй
скъоладзаути сæйрагдæр архайд, цæттæ кæнуй гъомбæлади ку-
сти пълан, æркæсуй кадрти фарстатаемæ.
'•'- Бригадæмæ ес тухгин материалон базæ: еудадзуг зæнхи гæй-
пæл— 125 гектари, 2 трактори, 3 комбайни, 1 автомашйнæ.. Еу-
гур фæлварæн куст дæр уодуй уобæл, цæмæй скъоладзаутæ
се ’рух рахатонцæ гъæууон хæдзаради куститæмæ æма син æн-
тæсгæ дæр кæнуй.
*ч Бригади иуæнгтæ ахур ке кæнунцæ будурон агротехникон
’кустити фæлтæрддзийыадæ, тематикæ æма техники фæлварун-
дзийнадæ, уохмæ гæсгæ бригадæмæ ес æхё специалисттæ гъæууон
хæдзайради ци фæнди кустæн дæр. Зæгъæн, механизаторти зве-
’ но бацæттæ кодта зæнхи гæппæл, уæд æй байтауй, уæдта ин кæ-
-,дзос кæнуй æ рæнгъити а’стæутæ.
Фонсдаруни звеной иуæнгтæ ке зонунцæ фонсдаруни фарс-
татæ, гъе син фулдæр кæнуй æхсири æрдугъд æма уæсити еу
бони уæзæ,— рæстæмбес нимадæй 50—60 грамми фулдæр иинæ
къуæрттæй.
Бригади хецæн бунат ахæссуй слесæрти звено, кæци цалцæг
-кæнуй гъæууонхæдзарадон4 машинттæ. Уомæ гæсгæ еугур техни-
кæ дæр алкæддæр фæууй цæттæ.
Фæззæг æма зумæги ба бригади иуæнгтæ хаддзæгтæ искæ-
иунцæ сæ бакустæн, сæхе цæттæ кæнун байдайунцæ уалдзигон
’будури куститæмæ: уроктæ, факультативтæ æма практики ахур
^ " кодтонцæ агрохимий, культурон халсарти бундортæ, экономикæ,
; гъæууон хæдзайради машинттæ. Нуртæккæ бригадæ бацудæй
бригадон подрядмæ.
Бригади ес алли хузи уавæртæ хуарз косунæн æма хуарз уо-
лæфунæн. Ес син нуриккон культурон стан. Уоми æнгъезуй
ракафун, музикæмæ байгъосун, киунугутæ, журналтæ æма га-
зеттæ бакæсун. Хуæздæрти хуæздæртæ ба уолæфунцæ Хъаспий
билæбæл колхози харзæй.
Скъола каст ка фæууй, гъе фиццаг анз бацæуй æ колхози
гъæууонхæдзайрадон кустуатмæ, кæд си косгутæ фæууй, уæддæр.
12 Зак. 575 177

Абони Камбилеевски астæуккаг скъолай скъоладзаути куст-
адон бригадбæл цæуй 35 анзи. Еци рæстæги уами бакустонцæ
берæ фæлтæрти минæвæрттæ, кæцитæ уой фæсте сæ цард ба--
бастонцæ гъæууон хæдзайрадæбæл. Æма кæд .бригадæ цалдæр
хатти нимад æрцудæй республики фиццагбæл, цæмæй æй хонон-
цæ хуæздæр бригадæ, уæддæр е уæнгтæ æнæсцохæй’ фулдæр
кæнунцæ сæ зонундзийнæдтæ æма дæснидзийнæдтæ. Цифæнди
гъуддагмæ дæр бацæунцæ сфæлдистадон æгъдауæй — гъе лите-
ратури урок уа; кенæ картоф аразуни.
Берæ æндæр скъолатæ дæр ма аци рæстæгути иссердтонцæ
•,ахур æма кусти дессаги еудзийнади фæлтæрддзийнадæ.
Зæгъæн, Горæтгæрон райони Хумæллæги астæуккаг скъола
æма генерал Плити И. А. номбæл колхоз еумæ исаразтонцæ
скъоладзаути кустадон бригад’æ 1956 анзи, кæаци æртин аизей
даёргъци æнтæстгинæй кæнуй фæлварæн куститæ. Разамунд ин
дæттуй бригади "совет! Совети иуæнгтæ æнцæ: бригадир, брига-
дири хуæдæййевæг, бригади комсорг æма 7 звеноводи.
Колхоз скъолайæн равардта 2 трактори, 3 комбайни, 4 авто-
машини, ниффедар ибæл кодта колхози зæнхæй 80 гектари.
Скъоладзаутæ еугур будуйрон куститæ дæр æнхæст кæнун-
цæ колхози сæйраг агроном æма гъæууонхæдзайрадон дууæ
специалистей разамундтæ, кæцити колхоз равардта бригадæн:
Етæ скъолай ахургæнгути хæццæ бæллунцæ скъоладзаути куст
уотæ цсаразун, цæмæй скъоладзаути бригади иуæигтае хунд æр-
цудайуонцæ гъæууон хæдзайрадон куститæмæ.
Уалдзæги-скъоладзаутæ сæ ахургæнгути хæццæ нихгæнупцæ
дон æма ниууадзунцæ тиллæг итаун, итаунцæ кæрдæгутæ, ара-
зунцæ халсартæ. Сæрди ба гъуд кæнунцæ гъæууопхæдзайрадон
культуритæ, уой фæсте ба сæхуæдтæ исесунцæ тилЛæг. Зуймон
рæстæги хестæр кълæсти ахурдзаутæ сæ ахургæнæг механиза-
торти’ хæццæ цалцæг кæнунцæ техникæ, цæрунцæ цæстуарзонæй^
кæрæдземæн æнхус кæнгæй. > ( ч
Еци скъолай скъоладзаути бригадæ рацудæй минкъий фæл-
лойни къуарæй æма иссæй скъоладзаути бригадæ, кæци кодта
гъæууонхæдзайрадон куститæ æнæгъæнæ 80 гектари’ фæзи. Кос-
гæ ба кодта абониккон бæрзонд | арæзт машинттæй. Бри-
гадæ исса^й генерал Плити И. А. номбæл колхози еу хай, æ иу-
æнгтæ ба активонæй архайунцæ кустадон архайд æма хатцæг-
тæ пъланмæ хæссуни* гъуддагбæл. Скъолай еумæйаг авторитет
берæ уæлдæр фæцæй. Скъоладзаути бригади иуæнгтæ архайд-
тонцæ сæ гъæуи культурæ фæууæлдæр кæнунбæл. Æнæгъæнæ
178

анзи бакуст бригадæн лæвардта профессионалон цæттæдзий-
иадæ.
'’Цард-нæ æууæндун кæнуй: ирæзгæ фæсевæди зæрдæй кæми
, цæттæ кæнунцæ фæллойнæмæ, уоми’ рæстдзийнади фæззиндти-
тæ:бæрæг æнцæ, æма си уомæ гæсгæ ирæзуй, астæуккаг скъола
ка ;фæцæй, уони нимæдзæ, кæцитæ цæунцæ гъæууон хæдзарадæ-
мæ, Омски æма Костромской облæсти лæхъуæнтæ æма кизгуттау.
Алли анз дæр фулдæрæй фулдæр кæнуй скъоладзаути хъаурæ
харз кæнун. Скъоладзаути кустадон бригæдтæ иссæнцæ гъæу-
уонхæдзаради кадрти курдбадзæ.
Нуртæкки рæстæги Плити Иссай номбæл колхози еугур спе-
циалиститæ дæр æнцæ скъолай ахурдзаути бригæдти евгъуд
ахурдзаутæ. Бригадæ кæдæй фæззиндтæй, уæдæй ’искодта хуарз
Цма пайда куститæ. Уой нимайунцæ айдагъ район нæ, фал нæ
оеспубликæ дæр æ тæккæ хуздæр бригадæбæл. Къуар анзи фæд-
ф^æди уогæй нæ бæсти адæмон хæдзарадон æвдисти иуонг,
къуар хатти фæууæлахез уидæ республики аллихузти еристи,
4 хатти ин лæвæрд æрцуХæй ЦК ВЛКСМ-и вимпел. Бригадæ
республики фиццагдæр косун райдæдта бригадон подряд æма
хæдзайрадон хигъдмæ.
Скъола устур аргъ кæнуй профессионалон-консультативон
кустæи æ гъомбæлкæнуйнæгти æхсæн.
Индивидуалон консультацитæ зонгæ кæнунцæ скъоладзаути,
фиццагидæр колхози хæццæ, уæдта еу къуар гъæууон хæдзара-
дон профессий хæццæ. Консультацитæ кæнгæй, ахургæнгутæ
дзубанди кæнунцæ скъоладзаути хæццæ уони æнтæстдзийнæдти
туххæй сæ ахур æма фæллойни, къуарти ахурти туххæй, бакаст
литератури туххæй: равзарунцæ, циуавæр мотивтæ дарунцæ
сувæллæнттæ сæ зæрдæбæл, сæ сæйрагдæр над равзаргæй.
Гъæугæ дзубанди ку рауайуй, уæд ’ ахургæнгутæ ниллæуунцæ
скъоладзаутæмæ, цæмæй ирæзонцæ сæ профессионалон инте-
рестæ. ^ ,
4 Бригади ес къуартæ, кæцитæми скъоладзаутæ архайунцæ
сæребарæ рæстæги, зæгъæн,, гъæууонхæдзарадон моделирова-
нийæй, кæцимæн разамунд дæттуй фæллойни ахургæнæг. Етæ
’исаразтрнцæ минкъи автомобиль «Æвзонг техник-1». Биологий
ахургæнæги разамундæй 7-аг къласи скъоладзаутæ, биологий
къуари косгæй, кæнунцæ æрдзæгъæуайгæнæн устур куст, скъо-
лай тургъи аразунцæ берæ æвзонг бæлæстæ, къотæртæ æма де-
денгутæ. Экономикон азбуки къуари ба ахургæнгутæ колхозон
специалистити ха^ццæ скъоладзаути базонгæ кодтоицæ .продук-
ций хуæрзгъæдæ, фæллойни арæхстдзиинадæ’, рентабельность
æма кусти нормитæ æнхæст кæнуни хæццæ.
179

Колхозмæ нæййес мулк, цæмæй скъоладзаути бригадæн иса~*
раза алли хузи фæрæзнитæ культурон уолæвдæн. Камбилеевки{
дони билæбæл еувæллæнттæн арæзт æрцудæй хуæрзарæзт кул№/
стан. Уоми ес спортивон фæзтæ, хуæрæндонæ,телевизор, уæлч
стъолæ гъазæнтæ. ’. ’ 5
Республики аци скъола æма иннети фæлтæрддзийцадæ æв-
десуй уой, æма 50-аг æизти. ирд æрцудæй уæхæн кусти эффекти-;
вон формæ — скъоладзаути кустадон бригадæ.
Абони нæ республуки ес 103 сктэолай кустадон бригади. Уоми
ба архайуй 10 мйнемæй фулдæр хестæр кълæсти ахурдзаутæ.
Еци нимæдзæ ба æй еци клæсти 95,7%. Бригæдтæбæл баст ес
зæнхи 2761 хаййи, 77 трактори, 13 комбайни, 77 автомашини.
Скъоладзаути хæццæ косунмæ хунд æрцудæй 250 фæлтæрдгин
ахургæнæги, хæдзайрæдти сæйрагдæр специалиститæ, Хæххон
аграрон университетй наукон косгутæ æма кафедритæ.

ГАСИНТИ ЖОРЖИ АЙЙЕВАДÆ
Абони уæ нæ журнали фæр-
стæбæл ?онгæ кæнæн Иристо-
ни нивгæнгути астæуккаг фæл-
тæри минæвар Гасинти Жоржи
сфæлдистадй хæццæ. Жорж
æй нивæфинсæг (жйвописец),
ССР, Цæдеси нивгæнгути Цæ-
деси иугрнг. Аййевадон рав-
дисти архайуй 1970 анзæй нур-
мæ. Е ’сфæлдистадæ ин зонун-
цæ куд нæ республики, уотæ
нæ бæсти берæ го’рæтти аййе-
вадæуарзгутæ дæр. Æ кусти-
тæ æнцæ Мæскуй, Курски, Ка-
луги, Ташаузи, Катта-Курганн,
Сочий, Цхинвали, Чнмкенти.
Е ’сфæлдистади уæлдай бу-
нат ахæссуй иæ ирон адæми
истори, æ культурон циртдзæ-
вæнтæ, этнографи æма фолък-
лор. Еци темитæбæл Гасини
фурт ниммухур кодта æртин
уаци бæрцæ, куд наукон ерта-
сæг; ес син устур ахедундзий-
надæ.
Архайдта цалдæр археоло-
гон экспедиций, хуарз зонуй
этнографи, фолъклор..
Куд кафæг,— архайдта рес-
публикон, цæдесон æма дуйне-
он æркастити, фестивальти,
конкурсти (æхсаййæмаг æнзти
куста Хонсар Иристони адæ-
мон кæфтити паддзахадон ан-
самбль «Симд»-и). Æй Цæгат

Кавкази адæмти музыкæ æма кæфтити 1-аг æма Дуйнеон фольк-<*
лори 1-аг фестивальти лауреат. , .
ССР Цæдеси нивгæнгути Цæдеси оргæн журнал «Искусство»
æ фæрстæбæл нйммухур кодта Жоржи нивтæ, финста æ кусти-,
ти туххæй 1982 анзи № 4, 1983 анзи № 1, 1988 анзи№ 2.
А фæстаг цуппар анзи архайдта, сæ æмвæзадæ бæрзонд кæ-
мæн æй, цалдæр уæхæн аййевадон равдистити нивгæнгути еу
къуари хæццæ æма син адтæй устур æитæст.
1989 анзи фæззæги Гасинти Жоржи иивти сæрмагонд рав-
дист цудæй Берлини, Брандебурги æма Рюдесдорфи. Хуарзæнхæ-
гонд æрцудæй Эрнст Тельмани майдан æма зпнаргъ лæвæрттæи.
1990 анзи ба æ хуæздæр нивтæй еу—«Июнь-маки» ист (æлхæд)
æрцудæй Кельни (ГФР) зундгонд аййевадон галереймæ. Е ус-
тур хуарз цау æй нивгæнæги сфæлдистадон царди æма ирон на-
цион аййевади дæр.
Дууæ Иристони аййевади архайгути æхсæн Жоржæн ес аргъ
æма кадæ. Уомæн хуарз æвдесæн æй, нивгæпгути Цæдесæй фй-
ццаг депутат ке иссæй, е дæр.

Л/^\ЛЛ.^\ЛЛЛЛ/^\ЛЛЛ/\/^^ 1 /\.У\. 1Э.А.С) 1 х1
ДЗУРДУАТ
Табæт — (гроб), мардæвæрæн кирæ.
Тай — (тюк) хъумаци гæппæл, хъумаци тухтонæ.
Тайкæгъ — мет тайун ку райдайуй; донæмхæццæ мет; Тайнæгъ мет
æ къæхти буни фæйнердæмæ лæпергæ цæуй. (Г. М. с. 42).
Тайæн — (мысль) гъуди.
Талмæ — (ильм) бæласи муггаг.
Тамахса — (чудесный, удивительный) дессаг, тæлмæссаг, алæмæт-
;таг.
Тама, тамагæрдæг — хуæнхаг кæрдæги муггаг, кæцимæй бийунцæ
бæттæнтæ.
Тагъада — (чудо, диво) дессаг, алæмæт, тамахса.
Тардзæгъдæн — æлгъисти тæккæ карздæр хузæ силгоймæгти ’рдигæй:
æ реу рабæгънæг кæнгæй æхе хуайун райдайидæ <æма хуцæуттæ, изæдтæ-
мæ ковидæ цæмæй æ ралгъетæг æфхуæрд баййафа.
Татук — (мятник) кæрдæги муггаг, хуæрунæн бæззагæ.
Татурус — уосгин лæхъуæн, 18—40 анздзуд.
Таухуæрæн — фæскарст кæрдæг нæуæгæй ку ратауæ кæнуй, уæд
еци рæстæг; Зæрдæмæ цæугæ фæууй фиййæутти цард сау гъæдтæ æма
æрдозти фæззæг таухуæрæнти. (Б. Т. с. 88).
Тахун— фæлундун, аразун, рæвдзæ кæнун; Тагъд-тагъд се ’ркъе-
тæ тахунцæ хуссигъæлдзæг сувæллæнттæ. (Г. М. с. 4.).,
Тахъа — (шлем) згъæр ходæ. - ’ ,
Тæвинг — æфсойи гъæдтæ федаргæнæн.
Тæвингбос — тæвгутæ ци бæттæнæй баст æнцæ, е.
Тæгъд — (ливень) карз уарун, сахкъæвда.
Тæлмæцун —
Уалæ арвбæл зæрбатгутæ
Кæсæ, кæсæ, хæрдмæ,
Кæсæ, ’ма тæлмæцæ. (Г. М. 1. 130).
Тæмæл — фунук æма сойни лæфщъæ, кæцимæй фунхтонцæ сапой-
иæ.
Тæран — бæхи муггаг.
Тæрин — (отрок) 6—11 анздзуд биццеу.
Тæрна — (юноша) байлæгъ, 11 — 16анздзуд биццеу; Идзаг цигон
æхбирæй æз дæтдзæнæн тæрнайæн. Фæтæнреу лæг дæ, тæрна! (Соп. ам.
2. 156).
Тæрхæ — станок, косæнгарз.
Тæсмæл — (трус) тæрсагæ.
Тæфсæг — (малярия) хуæцгæ нез, рун.
Тæхсæг — (плотник) гъæдæй æрмгосæг..
Тæхсун — (тесать) гъæдæ амайун, лигъз кæнун.
183

Телако —- (подхалим, подлиза) цæстæмæ миутæгæнæг.
Тентек — (легкомысленныи, вздорный) уæлбёхъура, рæуæгсæр
адæймаг.
• Тесмел — (шашка) æхсаргарди муггаг.
Техалæг — (былинка, тразинка) листæг ести; листæг халæ; гыæмпи-
халæ.
Техъул — æзмæлагæ, рæкæнæ-бакæнæ адæймаг.
Тигокк — æнай-æнойти, æвеппайди, бари-æнæбари гæпп; Тæрхъое
тигоккитæ гæнгæй фæлледзуй.
Тинс — гъæздугдзийнадæ, алцæмæй æнхæст, неци гъæуагæдзийна-
дæ; Æхе артæн дардта, цæмæй тинсæй цардайдæ Дадо... (Б. Т. с. 14).
Тиссæг — (помягый) æмпурст; буройнæ; Хæмици хуарз тиссæг ку
нæ никкæнæн. (НТО. 132).
Тифтик^л — н^си муггаг.
Тоболахъ — (девясил) бæласи муггаг.
Тоймон — (флин) уги муггагæй маргъ.
Тонг — (крепкий) æндон, федар.
Топдзи — (пушкарь) дзармадзанæй æхсæг.
Тотий — (попугай) маргъи муггаг; !
Халон къадобæл бадтæй
Ма æнкъардæй ниууаста
И тотий уой фегъосгæй - <
— Хъуахъ, хъуахъ!! — гъæрæй рафæнзта,
(МД. 1. 85. с. 29).
Тохойнæ — (связка) естæй баст, тухт, къубулойнæ.
’ Тохъосау — (крепостной) æлхæд лæг, æнæбаргъои, æноси ихуæрст;
Нæ тохъосаутæ «ма инæуттæ нæтсоммæ нæбал мæсунцæ (МД. 1949. 2. 38).
Тубулойнæ — тумбул тæскъæ инсад дарунæн " ■ ..
Туссой — (лежебока) хуСсæни хъанæй ун берæ уарзагæ., *
.Тутт — (пустой) ревæд, айдагъ, афтед; Цауæйнон лæг æ бон’и хæ-
тæнтæй изæрæй сæхемæ афтед къохæй ку фæццæуй, æ хизии тутт ’ну
фæууй. (МД. 1958. III. 28.).
Тъæпогæф — (скат) кæсалги муггаг. , *
Тъæнсæ — 1. салæй конд æхси кæрон;
2. кинтæй гъазти кин ци бæттæнæй фæззелуи* кæнунцæ, е.
Уаге — (росичка) кæрдæги муггаг.
Уадæхсийнæ —, дигорон мифологий дунгитæ æма бурдæнти бардуаг.
Уадгуройнæ — (ветряк) душ*и хъаурæй косæг куройнæ.
Уадусмæ, уадæсмæ — хонсайраг гъар дунгæ.
Уадзевзæ — (стих, стихотворение) æндзæвгæ.
. Уаз — 1. (святой, праведный) хуарз, уездон, æгъдаугин, десæн хæс-
суйнаг минеугутæ кæмæ фæууй, уæхæн адæймаг; 2. (проповедь, молитва)
Хуцауи дзурд адæнмæ хæссун, ковун. "
. Уайснайун — (торговать) уæйæ кæнун.
Уайснайæг,—. (торговец) уæйгæнæг. . ■
Уайснайдæ — (торговля) базарадæ, уæйæ кæнунадæ. .
Уайсæст,— (тишина, молчание) сос,; сосдзийнадæ, сабур^æн&етуф.
Уайсорн — (на скорую руку) уайтагъд, тагъдгомау, хæлæфтъæппи-
тæй.-* §, . • • - .
Уалгæдзон — (терпеливый) гæдзора’мæ, бухсагæ.
Уаникъиафсæ — (черезсидельшш) саргък бæггæн.
184

Ч Уариндзæг, уориндзæг — фæлмæн къæвда;
:' ’ ; Хуцау мæнæн — уариндзæг,
• ;л* Уариндзæг — зæнхæн... (НТО, с. 556).
Уастæн — Уастæн,, лæгъузи уодбæл хуæцæг ку фесæфидæ. (Æм-
бе’сонд 1977).
.' Уасхо — Дигорон мифологий хæлари, хæлардзийнади бардуаг: æ
бæрæгбон ин аразтонцæ ноябри.
•.« ^...æ — (клягва) сол!и, ард бахуард.
!' Уæдæгомау — лæгъузгомау.
$ * Уæлоæр — фусдзар; фусдзарæй æмпъозæнтæ.
’’ ’ ’ Уæлаохысконди — Уоми ба уæлбонисконди æ гебена æ уæле ракод--
та. (Хæмиц)... (НТО, с 1.).
'..,.' Уæлгæтæр — саргъи хай, арæзт фæууй бæзгин гæрзæй къамбеци,
кенæ галдзармæй; фæгъгъæуй, цæмæй барæг, кенæ* уаргьи уæзæ.
.комкоммæ бæхи рагъистæгбæл ма уæзæ кæнонцæ æма саргъи гоппитæ
’федардæр лæууонцæ.
•• Уæлгъ^сæг — гæрзæй арæзт сæрдзæги хай: гъæуй, цæмæй федар-
дæр уг æмч бунмæ ма бура.
Уæлдаймæн — Фал кизгæ неци ахæста цæй фæдбæл цæунцæ еци
уæлд^мæн дзубанцигæ. (Б. Т. с. 167).
Уæлдауæн — цонæгъи сæрк-каг хай; фæрстæ ци фæйнæгутæй уатъд.
æнцæ, егæ. , ч
Уæлдон — ехи сæрти ци дон фæууайуй.
, гУæлундуг — рагон дигорон хæдзарн4 тъæригъоси сæрмæ гъелæ;
Сискъи, хъæсхъæр æ хуæруйнаг. Уæлкъæйæбæл æ хуигæндæ, уæлун-.-
дугбæп’æ хумгæндæ. (НТО. Гъарæнгæ., с. 343).
Уæлхъостæ — Рæсугъд фёрттевиуонцæ хори цæстæмæ æхсирфи*
уæлхъостæ. (Б. Т. с. 7).
•Уæрас — къумæл.
Уæсийнæ — Галгъæдæ уæсийнæбæл бæрæг фæууй. (Æмб. 1977).
Уæтдонуг — уæззау сæйгæ; уатæй æ бон кæмæн нæ.фæууи рахезун,
уæхæн сæйгæ. - * ’
• Уæлæнхуг — Кæдæй исфидæ дæ, уæдæй — уæлæнхуг. (К. В. «Ле-
нйнец» 49/88).
- . «Авд хуæри» стъалути. бардзæй еу.
• - Удзестæ — (вершок) устур æнгулдзæ æма кæзтæр æнгулдзи кæрæнт- -
ти ’хсæн дæргъцæивæзнæй (44—45 мм).
Уз—, «Авд хуæри» стъалути бардзæй еу.
Улинкъæ — (дюйм) устур æма амонæн æнгуддзши ’хсæн дæргъцæ-
ивæзнæй (25,4 мм).
Унгдухъæ — Изæрæй уагъд фæцæнцæ æма сæ унйухъæбæл зинг бъ-
фтудæй. (НТО. с. 581).
Уогæс —- Сæ уогæс ба мæхæл кодта... (НТО, с. 319).
Уогьуллу — (добрый; добряк) хуарз, фæлмæн, цæстуарзОн зæрди- ^
хатт адæймаг. , .
Уогъурсуз — (проклятый) æлгъистаг, æнамонд;. Аци бон цъеу тæхæг-
дæрку нæбал ес, цидæр уогъурсуз бон искодта. (Дз. с. 94), Уогъупсуз
. лæг неке зианбæл ресуй. (Æмб. 177) Кæд ин мæнæ и.уогъурсуз Сабани;
хузæ- яр æ ни’мяр лæуунцæ. (Б. Т. с. 127).-
\ . .* Уозер -— (протулка, гуляниё) тёзгъо; Галеуи хузæн гъонмæлгъитæ
ескети хораууæнттл тезгъо æма уозер нæбал кæндзæнæнцæ (Б. Т. с. 120);
Фиццаг изæр фембæлунмæ æнгъуд равардтан, æхуæдæг ба æндæо лæхъ--
уаШй, хæццæ рацудæй Невай билæмæ уозер кæнунмæ. (Б,Л\ с. 165); Æ-~
катай уозер гæнгæй Фæтума æ цæстингас нæбал хадта æ сау къолæй’.
(Сам. с. 115).
185

Уокил — 1. (доверенный, представитель) ести гъуддаг хе бæсти кæ-
да адæймаги бæрни бакæнунцæ, кæбæл баууæндунцæ, е; 2. (свидётель
(в загсе) æвдесæн. ’ .
Уоли — (выборный, избранный) æвзурст лæг; ести гъуддаги фæдбæл
сæргълæууæгæй, хецауæй, раздзæуæгæй ци адæймаг исæвзарунцæ, е,
Уосафгæ — (тесто) къинсæ.
Уосафун — (месить) змæнтун, къинсæ кæнун.
Уруяг — тург, зуст; зустæй, мæстгунæй.
Урундухъ — гъæдин хуссæн.
Усхъæз — (грозный) зæхъæр, тург, мæстигæр.
Уодаистæй — (бездыханно) æнæ уолæвдæй, уолæфæнтæбæл хъæрт-
гæй; мардæй; Е стур æнгъæлдзау æ размæ уодаистæй (хъанæй лæудтæй).
.(ЭСОЯ, 112).
Уодæнбал — 1. лимæн, æрдхуард, зæрдæмæ хæстæг; æ уодæнбал—
æ хæтæл. («Ирæф», 47); 2. (спутник (ца) жизни) цардæнбал, æнкъай;
Æрцæйхаста уæд уодæнбалæн ’е рæсугъд уацайраг (В. Т. с. 102).
Уодæнкъай — (супруг, супруга) цардæнбал, æнкъай, мойнæ,- нос-
тæ; Гудзунайæн, дан, дæ кизги исцæйкæнæ уодæнкъай. («Ирæф», с. 53).
Фадвæхт — (порох) топпихуасæ.
Фазгъæ кæнун, фаз кæнун — (рвать в клочья) пæскъутæ кæнун,
къуæхтæ кæнун, фæруакæ кæцун.
Фалгæндæ — фариккон хумæ.
Фанс — (шерсть) гъун, цъопп. -, 0
Фарин — пъолци ци хъумаци тæгтæй худт æй, уони ном.
Фаст — 1 (совет) унаффæ; Дæ фидæ Ацæ мæ фастбæл фæ»рсидæ;
^Такъай ’— фурт Аслæнбек син адтæй фасти сæр, надамонæг (Г. М, П.
56); 2. (нравоучительный) фæткамонæн;" фасти аргъæуттæ (СОПам. П.
Фастаг — 1. унаффæ гъæуагæ: 2. унаффи аргъ.
Фастæг — (бот.) (тес) бæласи муггаг.
Фасти хадзи (вещий, мудрый, мудрец) ронæнгин, зундгин, дæсни.
Фæдзæл — лйстæг халæ, кæций. бабæттунцæ ставд халæбæл, со-
дзийни цъаси бацæвунæн. , *
Фæдзæхсæнтæ — Басилти рæстæг хуннуй фæдзæхсæнтæ. (Г. М.
П. 97). Зæронд анз евгъуйгæ ку фæккæнуй, нæуæц анз ба ку нæма рай-
дайуй, уæд адæм сæхе фæ^зæхсун райдайунцæ уæларвон Басилбæл.
Фиццаг фæдзæхсæнтæ фæуулцæ анзæн æ фæстаг Геуæрги æхсæви, дук-
каг ба — æртиккæги, æртиккаг ба — цуппæрæни, уодæн къерегæнæни
æхсæви.
Фæззегенæ — зуймон байтудт, æрæгвæззæг хумтæ ку байтаунцæ.
Фæззегæндæ — Фæзаигон хумтæ^
Фæлвæнгтæ — пъолцибæл æхе хъумацæй алдæнбидтæ (узортæ)
конд. , ’ * \ ,
Фæлгæлæс — еске фæдбæл кæсуц ’
Фæлготæн — бæгæнй фицгæй ци едугæй пайда киндæуй. \
Фæлгртун гг 1,. (цедить) фæлсодзун; 2. фæлготуй зæнх’æ æ къæпей
биринкъæй. (Г. М. П. 41) ( ^
Фæлдзастæ -- (окружающий мир, вокруг) фалдзос; фæлæнбулай;
.адæймаги фалæнбулайдуйне; гъæунги еу лæги къахгъæр игъустæй
æма гъигæ’дардта фæлдзасти æгомугдзийнадæ (Б. Т. 161)
.Фæлмæгонд — таргрн; æнхъуæт рæстæги уæлдæфи тар;, Гъæуи сæр-
бæл æхсæйвон хъуæцæ фæлмæгонд бадуй.
Фæлхæн --'4. (период, действие) архайд, фæлтæр; Æмбесонд дууæ
•фæлхæЦеми. (Г. Б. «Æдули»); .
186

" 2. (правило, манера, традиция) æгъдау, фæткæ; хе даруни æгъдау,
фæткæ, фидæй фуртмæ ци фæткæвæрд æрхъæртуй; Мартъий бон код-
та æ фæлхæнтæй. (Б. Т. 174); Æ бон райеуварс кæнун кæмæн нæ адтæй,
<еци фæлхæнти æма уобæл гъенцъун кодта. («Ленинец» 14/86); Нур дæр
, уоци, рæстæгон царди фæлхæнтæ фæззиннунцæ адæми миутæ æма æгъ-
’дæуттæбæл. (СГ. М. П. 139)
’’ Фæрзеу —- тиллæг; мæнæуæ, нартихуар æма хуари инсад еумæ
\хуннунцæ фæрзеу.
р Фæрнцъгæ — (блатной, стиляга) сæнттадæгæнагæ, модæбæл хуæца-
’ гæ; Фæрицгъæ лæхъуæн ранæхстæр уй. (НТО. 453).
Фæсагæн’ — 1. листæг æма лигъз дори муггаг; 2. горени буцæугæ-
/ нæн цæгиндзæ; 3. тъæпæн дорæй даст горен. ,
Фæсбунтæ — (полуноски) тунæй конд минкъий цъиндатæ.
^ Фæсгон — еу хаттæн ке -байинсай, уой бæрцæ хуар.
Фæстæ — (ступка) дзæрна кæми хуайунцæ, уæхæн дзаумау.
Фæстихуайæн — (пест) дзæрна хуайæн.
Фæтæйнонæ — цихт, кенæ бæгæни дарунæн боцикъа; æ уосæ ии æр-
• хаста дууадæс хеггонди кæрдзини ма къумæли фæтæйнонæ. (НТО 310)
Фæхсун, фæхсунгонд — фус ку нивгæрдунцæ, уæд æй, исфицгæй,
дууæ дехи бакæнунцæ ма ’й себурбæл ку ниввæрунцæ, уæд е; Ва ’й иуа-
зæг кодтонцæ, æхсæвæ ба ин фæхсунгонд барвистонцæ. (НТО. 253).
Фæцъцъетун — (проясняться) райдзаст ун, райирд з(н; Уæдмæ бон
дæр фæцъцъетдзæнæй. (Б. Т. 77).
Федагæ — (рант) цари нарæг тагæ къахидарæси бунккаг æма сæрк-
каг хæйтти астæу æвæрд.
Феппарз, — рагон дигорон хæдзари тъæригъос æма гъæмпин хуссæ-
’ни ’хсæн ци фæйнæг æвæрд уидæ, цæмæй цæхæр ма бацæфса хуссæн-
бæл.
Фесарæн — (жаровня) уæлбун цигон дзалгъауиндзæ æнæ къохтæй.
Фесард — (жареный, поджареный) фесарæнбæп конд хуæруйнаг;
пеци къæйæ кенæ цæхæрбæл фунхгонд; Ба ма хуæрæ къæхигæнæ, фе-
сард кæрдзин æд хурхдон (К. В. «Тæходуй ма»).
Фесарун —- (жарить, поджарйвать) фесарæни фицун; арсгинæбæл
кæрдзин ку ниввæрунцæ ’ма ’й цæхæрбæл ку разелæ - базелæ кæнун
байдайунцæ: табий кенæ пеци уæлкъæйæ фицун фид, нæмгутæ æма
У. ид. ,
Фецбард —’ ниллæг гъæдин хуссæн, гъæмпæй æмбæрзт.
Фиргъæун — фур гёрузæй, налатæй ци фудмиуæ ракиндæуа, уо-
бæл архайун. , .
Хамец — гъелтæй арæзт горен; цъæх хъоло, содзгæ пурса си хаме-
цау бæрзонд исирæзтæнцæ .(Б. Т. 31.).
Хандирахъхъæй — (непродуманно) æнæрасагъæсгæнгæй, æнæсæр-
фатæй.
Ханс — хæмпæл, кæрдæг ку сбæрзонд уй; Хæтуй ханси медæгæ
æдас хæстæг донгæнттæмæ цъæх арс... («Ирæф», с. 56).
’ Ханси мæйæ — (май) — уалдзигон мæйæ, æргъавта апрел æма
майи ^мæйтæ.,
\ Харæ — (шелк) цилле, хъумаци муггаг; Æрттивта сæуæхседи сурх
харæ (Т.Т. 47).;Æхе фæлундуй хартæй, гæрнадортæй, итауй æ фæр-
стæбæл цъæх горцъетæ. (М. Г, с. 22).
Хас — фæззигон листæг къæвда. *\
Хасбахъ — фонси ббнхуæрæн . .
Хæбурд — (кочковатость) фæсуарункъæхтитæ, фæдтæ, къубæрттæ
ку ниссор унцæ; Хæбурдбæл дæ дзабури бунтæ схаудзæнæнцæ.
ч ’ ’ 187

Хæлфннæг, — листæг сæлфæг къæвда метæмхæццæ; Мет хæлфи-
нæгæй рауаридæ (АК. Ш. 35).
• Хæра — доргун хезнæ
Хæрдæнсæн — (подъем) хæрд; фæндаг хард кæнун ку райдайуй;
къолæгонд; Гъаэумæ куд хæстæг кодтан, уотæ фæндаг хæрдæнсæн кæ-
нун байдæдта. (Б. Т. 121)
Хæртæ — зинтæ, гъæнтæ; зин уавæри ку уа адæймаг; Ниууагъта
ин æ )зæ,оди сау хæртæ фуд æртин æвдæймаг лæгмар анз. (X. Е. «Лени-
нец» 150 87)
Хæрсæн — (вьючное животное) уаргъ хæссæг хайуан; Нæ хæрсæн-
тæ хæссунгъон ку нæбал æнцæ сирди фид (НТО, с. 305).
Хегæ — гулдзуг хъулуфгонд пец нæмуг сор кæнунæн æма’ ’ дзол
фицунæн.
Хеггои, — фесард хуарч нæмгутæй коонд дзол;"' ’ Е ниццудæй
æма куройни дзугур фиййæй хеггонд инсади фиййагæй æ гъæлæои ’калд-
та. (НТО, 310) " . ’
Хеу — (врозь) хæбæццæ, хæлёу, фæйнердæмæ; Зар’уй цъеу, бадуйг
хеу колхоз «Кермен» цæмæн ниххеу æй? (СД 173/4) / ’ ’
Хехес, хехец, хехез — (беженец) раледзæг; ’еу рауæнæй иннæ ра-
уæнмæ рагоц гæнæг; хе багъæуай кæнуни туххæй фесхъæтæг уæвæг æ
цæрæнбунатæй.
Хецмæр — (своенравный) хезагъд; хедзурд, æнæрцæф; Ку зæгъуйг
Хæмæт уæд хецмæр ханæн. («Ирæф» 36)
Хецмæрез — (гордость, волность, своенравность) сæрбонзонгæ, æхе7
цææн аргъ зонагæ; хебарæ, хуæдæлдар; А нцæ Дигорæ хецмæрез, хуннуй
æлдар сæмæ фуд нез. («Ирæф», 126); Цардæнцæ (фонс) сæхецæн хецмæ-
рез цардæй, къуаргай æма æрнæгæй. (Г. М. 79),
Хомух — æнæбон, нецæййаг, ирухст, æгудзæг; йæ,, уæууæй, куд бун-
тон хомух!.. ой, ’фæлтау ниммæлæ! (Сам. 51—52)
Хузмæ — (чаща) гъæди хурфи, гъæди арф; Зæгъайтæ мин — гъæ-
ди хузми кæрдæг цæмæннæ зайуй? (Г. М. 37)
Хузмæг — гъæди аууон, сатæг рауæн, курдæмæ æнхъуæт бои*г
æрæмбурд унцæ фонс.
Хуймон .— (пахарь)'Хумæрæнæг;И^ имэр ^æрттæй (хумæгæнæгмæ)
ма имæ дзоруй: «Вайрайай, хуймон». (НТО. 310).
Хумидайæни мæйæ —• (март) уапдзæги фиццаг мæйæ; Хуарелдар
адтæй хумгæнæг адæймаг, хумæмæ рацудæй е рагуалдзæг хумидайæ-
ни мæйи. (Г. М. П. 138); Хуæнхаг мæгур хумгæнæг рагуалдзæг хумй-
дайæни мæйи фиццаг бæнтти рацудæй æ хумæмæ, райсуй æ хæццæ дзу-
бур, къахæн, къуæлæг, асойнæ, мийдауæн, тæскьæ, дзугуарæ; къæне;
к-ьæг^атæ, æма уомæй ба рухæнмæ хæдззр — æнгон нæГт- цæуй.
(Г. М. П. 41). * ;
Хъаболæ — (череп) сæригæхцæ; Нур дæр ма Зацæлески -сæри лæ-
гæт ^омЗай сæои’ хъабæлттæй идзчг æг°<. (Г. .М. ВЗ).
Хъазйуз, хъазмуз — 1. (мяч) къозо, портий; 2; (шар земной) зæнг
хицъарæ; глобус;... ч уобæл ба устур хъазнуз разелетæ æма иссеретæ уал~
дзæг æма фæззæг. (Г. М; 20). - ~ . • ,,
Хъалагъур — (охранник) гъæуайгæс, гъæуайгæнæг, гæс, Асси æдоа;
Дигори астæу хъалагъур адтæй Даргъони сæри. (НТО, 459)
Хъарман — (вязь) бæласи муггаг:
Хъауари — æнцон фадæн, сæртæг сог.
188

Хъæсхъæр — хъæбæрхуар æма нартихуари цъата.
’, ’ Хъæтæф — тухæ, хъаурæ, хъæгшæрес; Хуцау ’адæймаг ку «сæн-
тæста, уæд ин уотæ загъта: «’Дæхб хъæтæфæй араздзæнæ цард».
, Хъебур, хъебургъæ — зæронд, æнæбон; ке бон нецибал фæууй,
. уæхæн зæронд адæймаг.
Хъеной — лæуунгъон ке брн нæ фæууй, уæхæн адæймат.
Хъибиллæ — 1К0'М!пас; Кæсалгæ хъибиллæмæ гæогæ нæ накæ кæ-
• иуй (Æмб. 1977)
Хъирттæг — хъæбæр зæронд адæймаг, хъебур.
Хъозон — бæхдогъти дог.ъи уайæгæн ка фæййанхос кæнуй, еци
барæг; Косæг лæгæн хуæрдæ æма ниуæзтæ æ хъозон æнцæ. (Г. М. 72).
Хъонц кæнун — (сопереживать) еске зинбæл зин кæнун.
Хъулут — хъæбæр арф бунат; Хъулут мæскъæ — «хъæбæр арф
мæскьæ».
Хъумбала — (мать-и-мачеха) кæрдæги муггаг.
Цагъæрахъ — (пуща) æнхузæн бæлæстæ кæми ирæзунцæ, уæхæн
гъæдæ; толдзбун гъæдæ.
Цагъдий — мæсгон бæхи муггаг.
Цапуал — (проезд) бæх, уæрдун, машинæ, кенæ æндæр ести уæхæ-
ни рафецуд.
Цацхæн, цъæцхæн -г (нарез, нарезный) топп, винтовки* хæтæли
медæг никъæттæ.
Цæдæ — еумæ ефтигъд дууæ гали; буксир, сифцæй ласт; Гъæу-
тæй раздæр ка. фæцæй, етæ иннетæмæ хъозæнттæ цæдæй ласунмæ æр-
вистонцæ. (Б. Т. 120)
Цæлвасæн — цар кæдзосгæнæн мийдауæн.
Цæмæ — (шуга) нарæг, тæнæг ех.
Цæнгæт — (жесть) къала; Уомæн æ уæлдуар æвзестæй æма цæн-
гæтæй цагъд æй. (НТО. 493)
Цæнхигол — дигорон мифологий цæнхи бардуаг; Хонхи Уасгерги
хонхи берæ уарзта, Цæнхиголæн загъта:... (НТО, 278)
Цæппорсей артгæнæн — Никколай мæйæн (декабри) æ фæстаг са-
бат’хуннуй цæппорсей артгæнæн, гъома, нæуæг рæстæг нæуæг рохс
хæссуй: хускъæ хъæлнæгътæ æма синдзитæ зæронд анзи фидбилизтæ
æнцæ, гъе ма сæ содзæд... (Г. М. П. 95)
Цæппорси мæйæ — Никколай мæйæ, декабрь.
Цаёстой — (одноглазый) еунæг цæст хæццæ адæймаг.
Церцу — хъæдори муггаг, горох; Хъæдори муггæгтæ: лæдзæг хъæ-
дорæ итаугæ хъæдорæ, церцу, уорс хъæдорæ, папуци хъæдорæ, гурдзиаг
хъæдорæ (Г. М. 54).
Цецур — 1. «Авд хуæри» бардзæй еу стъалу; 2. (цесарка) маргъи
муггаг
ч Цизæ’,— сугъзæрийнæ халæй худт.
Цилиг — æндон зæнггун бæ’ласи муггаг
Цирæ, цируæ — (осадок) бæгæний бунтæ
Цихсар —. анзиккон, еугæрдуг дзæбодур.
Цолахъ — 1. (челнок, лодка) кема, лодка;
2. (челнок) уафæн тæрхи мийдауæн хай; Уæртæ цолахъ цъæгъгъæс-
титæ кæнуй хъæбес гъæди разæй, уæвдæ æ фæдбæл радавæ - бадавæ гæн-
гæй, урдитæ дæргъцæ ’ма уæвдæ бийунцæ. (Г. М. П. 90)
Цомахъ —(лев) гъæддаг сирд; æй рагон дигорон ном, нуртæкки
’й хонунцæ «домбай» (уотæ худтонцæ кав^казаг зуф).
189

Цорун — (жарить) фесарун; фид цорун; заркъо цорун; цæкутæ
пеци къæйæбæл цорун.
Цъалдæ — устур кард, медæггойни пайда кæнæн.
Цъамалæг — (валериана) кæрдæги муггаг.
Цъаудагæ — мудибиндзити бæтмани медæггаг фæлунст.
Цъæзæн — (подпорка) кауæбæл буцæугæнæн
Цъæбæл — хуари фæлхуæрдтæ, хуари нæмгутæ рартасгæй си цн
нæбæзгæ нæмгутæ байзайуй. (
Цъæппæг — (кусачки) аргъæвни хузæн мийдауæн.
Цъæсæг, цъæсунæг — (ловушка, западня) хъапхан, къæшæг. 1
Цъæт — саргъи цъæт; фæууй барæг — балци саргъæн, æвæрунцæ
’й саргъи буни.
Цъæфсæ — (бечевка) бидт’ æхсæ æнæ лæдзæгæй, хуæцæнæй.
Цъетун — (светиться, освещать) рохс цæун, рохс дарун; Кæцæйдæр
гъæуи хурфæй еу къæразгæй нидæн рохс цъетуй. (Г. М. П.,87)
Цъиртахсæн — гъæдин къос, кæцими ^лæмарстонцæ ингин цихт.
Цъихири ун (кæнун) — содзун, бунсугъд кæнун, бунисæфт баун.
Цъоз — (мишень) гъелæбæл фæйнæги гæппæл федаргонд; пайда си
^кæниуонцæ æхсуниеристи.
Цъоро — (чума) хуæцгæ нез; Е ба си ци цъоро исцума, уой кæстæр-
тæ фæууиндзæнæнцæ. (Б. Т. 48).
Цъотта — (намордник) куйти, фонси къембур бæттæн; уæси къем-
бур бæттæн содзинтти хæццæ, цæмæй гъог ма бадæйа; Цъотта дæр дæ-
йагæ уæсбæл фæддарунцæ. (Æмб. 1977).
Цъоха — (крепость) федар, галауан, гæнах.
ТАХЪАЗТИ Федар.