Text
                    ЛЛ-КУРЕТАМЫР
Р. НАУРЫЗБАЕВА
¥И-1Ш1М13БЕН
YMPEHEMI3
ИЗУЧАЕМ ВСЕЙ СЕМЬЕЙ



TIJl-KYPETAMblP P. НАУРЫЗБАЕВА УЙ-1Ш1М13БЕН КАЗАКША УЙРЕНЕМ13 ИЗУЧАЕМ ВСЕЙ СЕМЬЕЙ Tyulemissov Madi tmadi1@qmail.com АЛМАТЫ “AHA тип” 1994 жыл.
ББК 81.2 Каз.4 Н 28 Наурызбаева Р. Н 28 Yif-iuiiMi36eH казакша уйренем!з: казак тонн жедел-дётш мецгеруге арналган оку куралы.— Алматы; “Ана тип” 1994. 96 бет. ISBN 5-630-00377-1 Бул енбек казак тийн тез, эр! жедел менгеруге арналган 25 эд!стемел1к сабактан турады. Т1пд! тез, api онай уйренуге арналган. Сез, сейлем т!ркестер1мсн, жаттыгулар, макал-мэтел, жумбактар жэне сол сиякты жеке атаулар камтылады. Осы курал аркылы казак типи уйренемш деушслер кыска мерз1м Ишнде сейлем курауга, сура к коюга, жауап беруге, сауатты жазуга, ауызек! сейлеуге машыктана алады. Оку куралы тклд! ез бет!мен уйренуиллсрге: мектеп окушыларына, студенттерге, казак Tbiinen сабак береты мугал!мдерге, сондай-ак кепшЬик окырман кауымга арналган. 4306010200 — 022 415(05) — 94 5 94 ББК 81.2 Каз-4 ISBN 5-630-00377-1 © С Наурызбаева Р. 1994 ж.
Б1Р1НШ1 С АБАК, ПЕРВЫЙ УРОК Салеметаздер ме? Кдйырлы кун! Мы с вами начинаем небольшой курс изучения казахского языка. Существующий ныне алфавит основан на русской графике и состоит из 42 букв. Приступая к изучению казахского языка, обратим внимание на некоторые особенности его грамматической структуры: а) Отсутствуют приставки. Новые слова и различные формы слов образуются, главным образом, путем присоединения к корню образовательных аффиксов. При этом корень остается без изменений, аффиксы гармонируют с корнем. б) Отсутствует категория рода. в) Отсутствует согласование прилагательного с существительным. г) Категория принадлежности имеет специальные аффиксы 1, 2, 3-го лица, единственного и множественного числа, во втором лице имеет вежливую и простую форму. д) Все аффиксы имеют фонетические варианты. е) Порядок слов постоянный. В простом повествовательном предложении подлежащее (субьект) обычно находится впереди сказуемого (предиката). Сказуемое обычно стоит в конце предложения и способствует постоянному оформлению предложения. Казахский язык имеет специфические звуки: э, е, у» у, Ы, 1, К,, F, н., h. В казахском языке гласные звуки бывают твердыми и мягкими. Слова с твердыми гласными называются твердыми, с мягкими — называются мягкими. К твердым словам прибавляются твердые окончания: ана-лар-га, кала-лар-га, жас-тар-га. К мягким словам прибавляются мягкие окончания: Kici-лер-ге, беак-тер-ге, iHi-лер-ге. Говорим. Сейлесем1з. Казахи здороваются при помощи слов:
— Салеметаз бе! — Салеметбздер ме! — Сэлемет пе! — Аман-есеназ бе? — Ассалаумагалейкум! — Элейкумассалам Здравствуйте! Здравствуйте! Здравствуй! Живы-здоровы?! Так обычно здороваются мужчины. — Салем! — Кайырлы тан! — Кайырлы кун! — Кайырлы кеш! — Мал-жанын аман ба? Привет! (Энергичное приветствие бытует в молодежной среде) Доброе утро! Добрый день! Добрый вечер! Все ли живы-здоровы? Встреча молодых ющими фразами: людей может сопровождаться следу- — Салем! — Жагдайын калай? — Жаксы. Сешн ше? — Жаксы. — Мен кетпм. Сау бол! — Сау бол! Привет! Как дела? Хорошо. А у тебя? Хорошо. Я пошел. До свидания! . До свидания! В уважительных тонах этот текст звучит иначе: — Сэлеметаз бе? — Хал-жагдайыцыз калай? — Рахмет, жаксы. Озпцздщ жагдайыныз калай? — Рахмет. Bip калыпты. — Сау болыныз! Здравствуйте! Как ваши дела? Спасибо, хорошо. А как Ваши дела? Спасибо. Нормально. Представим встречу пожилых людей (мужчин): — Ассалаумагалейкум! — Элейкумассалам! — Мал-жанын аман ба? — Шуьдр, аманшылык. — Жол болсын. — Элей болсын. Здравствуйте! Здравствуйте! Все ли живы-здоровы? Слава богу, здоровы. Доброго пути! Вам тоже. Сабак ai-.кталды. Сау болыныздар!
ЕК1НШ1 С АБАК, ВТОРОЙ УРОК — Сэлеметаздер ме? — Кайырлы кун! 1. Урок начинаем с изучения специфического звука к,. Звук к — глухой, взрывной, употребляется в твердых словах. Слоги со звуком к,: ка-сык, так-пак, кал-пак. Приведем слова со звуком к: Бака — лягушка, калам — ручка, касык — ложка, кораз — петух, лак — козленок, козы — ягненок, балык — рыба, кала — город, каскыр — волк, канат — крылья, ак — белый, кыз — девочка, пысык — шустрый, кысык — узкий. Из слов составим предложения: Мынау — это, этот, эта. Мынау — бака. Мынау — кораз. Мынау — лак. Мынау — балык. Мынау — калам. Мынау — касык. Вопрос к1м? (кто?) в казахском языке ставится только по отношению к людям. Вопрос не? (что?)— ко всем остальным, независимо от одушевленности предмета. Мынау к1м? Мынау — кыз. Мынау — Болат. Мынау не? Мынау — каскыр. Мынау — калам. Научимся составлять словосочетения. Слово: жаксы — хороший, жаман — плохой жаксы калам — хорошая ручка жаман калам — плохая ручка 2. В казахском языке, как и во всех тюркских языках, имеются специфические формы выражения принадлежности. Словосочетание в казахском языке выражено одним словом с помощью аффикса: кй*абым. Здесь рассматривается только 1-ое лицо. Менщ -мое, у меня, бар — есть, имею. . -ым, -1м, -м — окончания притяжательного падежа. Перед гласными происходит чередование: к-г, к-г, п-б, лак-лагым, кггап-кп-абым. Мешц коразым бар Менщ лагым бар Менщ балыгым бэр Мешц кызым бар Мешц жаксы коразым бар Мешц жаксы лагым бар Мешц жаксы кызым бар У меня есть петух У меня есть козленок У меня есть рыба У меня есть дочь У меня есть хороший петух
3. А теперь попробуем читать и переводить текст. Кыс келдн Пришла зима. К,ыс келдь К,ар жауды. Пришла зима. Пошел снег. Айнала аппак. Кругом бело. Бал ал ар шанамен сырганады. Дети катались на санках. Сезд1к. Словарь. Кыс — зима, кар— снег, жауды — пошел, айнала — кругом, аппак — бело, шанамен — на санках, сырганады — катались. Вопросы к тексту: Айнала кандай? Б ал ал ар не ктед*? ... • Составьте свой вариант рассказало зиме. 4. Казахи благодарят: — Ракмет! Спасибо! — Коп ракмет! Большое спасибо! , — Бэрекелд!! Молодец 5. Сештесешк. Поговорим: мен — я, сен — ты, ci3 — вы. Кайда?— Где? Куда? Кай? Какой? Турамын — живу, турасыц — живешь, турасыз — живете. Калада — в городе. — Ci3 кайда турасыз? — Мен калада турамын. — Ci3 кай калада турасыз? — Мен Кызылорда каласында турамын. Где вы живете? Я живу в городе. В каком городе Вы живете? Я живу в городе Кзыл орде. -да, -де, -та, -те — окончание местного падежа, жатые сеппк жалгауы. Вопросы и ответы: Кораз кайда? Кораз аулада Петух во дворе Карлыгаш кайда’. Карлыгаш сабакта Карлыгаш на уроке Калам кайда? Калам сомкеде Ручка в сумке 6. Играя, усвоим некоторые слова. Хакпак — крышка Сметана — каймак такпак — стишок косолапый — маймак
Оку — учить оку Сакал — клевать — борода макал — пословица урок — сабак чашка — табак веки — кабак рыбешка — шабак н Меняем только одну букву. Лак — козленок, бак — счастье, так — трон, дак — пятно. К,ар — снег, кал — родинка, каз — гусь, каш — беги. Соединяем падежное окончание: Лакта, бакта, такта, дакта, ... . карда, калда, казда, ... Подберите слова, звуком к,* Кармак — удочка каймак — сметана калпак — шляпа кайык — лодка касык — ложка начинающиеся и завершающиеся казак — казах конак — гость кырык — сорок кабак — веки какпак — крышка 7. Обогатите словарный запас названиями птиц со звуком к: каз, тауык. кораз, карлыгаш,... названиям’? животных со звуком к: коян, каскыр, козы, ... . 8. Познакомимся со словами, выражающими родствен ные отношения: кыз бала — девочка бойжеткен — взрослая де- вушка ка рында с — сестренка ciH-ii — сестренка апа улкен апа, тэте — старшая сестра эйел — женщина кемшр — старуха эже — бабушка егей шеше — мачеха егей кыз — падчерица келш — невестка, сноха ене —- свекровь ер бала — мальчик боЗ бала, жНт — парень 1н1 — младший брат ага — старшей брат еркек, ер Kici— мужчина шал — стари/ ата — дедушка егей эке — отчим егей ул — пасынок
куйеу ж!пт — жених ата — свекор балдыз — свояченица абысын — жена старшего брата со стороны мужа кайын cimii — младшая сестра мужа а на, апа, шеше — мать кудаги — сваха немере — внук, внучка бажа — свояк кдйнага — старший брат мужа кайын — младший брат мужа оке, кеке — отец куда — сват жезде — зять 031М ТУРАЛЫ ЭЦПМЕ Менщ атым — Кадиша. Менщ атам, эжем, экем, ше-шем, агам, iniM бар. Атамнын аты — Кадыр. Эжемшц аты — Камаш. Апамнын аты — Казына, акемнщ аты — Кабыл. 1шмнщ аты — Кайсар. -ныц, -нщ — окончания родительного падежа, инк септж жалгауы, ы, -i- окончания притяжательной формы существительного 3 лица, единственного числа, тэуелдж жалгауыныц 3-жагы. Ответьте на вопросы: — Сенщ атын юм? • ♦ • — Апанныц аты kim? — Татецнщ аты к!м? • • • • — Сщлщнщ аты kim? — Калампыр, сенщ тауыгыц бар ма? — Иа, менщ тауыгым бар. — Кайрат, сенщ казыц, кояныц, лагын, козы и бар ма? • • • • — Кабланбек, сенщ аган, апац, атац бар ма? Саба к аякталды УШ1НШ1 С АБАК, ТРЕТИЙ УРОК — Салеметбздер ме! — Кайырлы кун!
К, дыбысын мецгеруге байланысты сабагымызды жалгастырамыз. Продолжаем урок по усвоению звука К • 1. Вопросительные местоимения: KiM? Не? Кто? Что? KiMHin? Ненщ? Кого? Что? KiMre? Неге? Кому? Чему? Кандай? Кай? Какой? Какая? Слова: карлыгаш — ласточка, кос — парный, олардын — их, асты — под канатыныц асты — под крыльями дос — друг, кума — не прогоняй кара — черный, черная, черное. Текст: Кос карлыгаш. Пара ласточек Окимыз, аударамыз. Читаем, самостоятельно переводим: Корага кос карлыгаш концы. Олардын канаты кара. Канатыныц асты ак. Карлыгаш адамга дос. Карлыгашты кума. Ответьте на вопросы: Корага не концы? Ненщ канаты кара? Канатыныц асты кандай? Карлыгаш юмге дос? Неш кума? 2. Разучис стихотворение “Казым” Хазым, цазым, цацкылда, Хелде жуз1п сал^ында. Жем шашайын жейМц бе? Кэмпит берuii deUcin бе? • — Жо$, жок* Кзмпит mamml болмайды ас, Арпа менен бидай шаш. Словарь: Казым — моя гусыня, келде — на озере, жуз — плавай, жем шашайын — насыплю корм, жейсщ
бе?— будешь ли есть? жок — нет, татп — сладкая, арпа менен бидай шаш — насыпь ячмень и пшеницу. При соседстве в речи двух слов, произносимых под одним фразовым ударением, из которых одно оканчивается на гласный, а второе начинается с гласного, происходит явление эллизии. При этом один из гласных исчезает или образуется дифтонг. В тексте: болмайды ас читается болмайдас. Составим предложения по образцу: Менщ казым бар. Менщ ак казым бар. Менщ калпагым бар. Мешц ак калпагым бар... 3. Знакомим с устойчивыми оборотами и крылатыми словами казахского языка — жемчужинами народной мудрости: скороговорками, загадками, пословицами, поговорками. Загадки: Кардай аппа/;. Валдай mammi-a/;. (Кант). Anna/;» ana/;, Xg/f далада жатпак,. Шету in к1м manna/;? (Макта) Мурны пушык» Кез1 /;ысык» Osi пысы/;. Бул не? (Бул — мысы к.) Слова: кардай — как снег, балдай — как мед, кант — сахар, кец — широкий, дала — степь, мурны — нос, коз! — глаза. Пословицы: Жаман туыстан жаксы жолдас а рты к. Кыстыц кам ын жазда ой ла, Жаздыц камы в кыста ойла. Переведите и найдите соответствующую пословицу на русском языке. 4. Запомним мужские, женские имена на букву к; Мужские имена: Кабыл, Кадыр, Кажым, Кази, Казтай, Кайрат, Кайсар, Капарбек, Калкаман, Камал, Камбар, Канабек, Караман, Куат, Куаныш, Куланбай, Канат. ю
Женские имена: Кддиша, Каламкас, Казына, Кдлампыр, Кайныш, Камка, Карагез, Катира, Карлыгаш, Кымбат, Кырмызы. 5. В повествовательных предложениях сказуемое ставится на последнее место, интонация повествовательная, на слове перед сказуемым повышается, затем — понижается. Казан, караша, желтоксан — ай аттары. Октябрь, ноябрь, декабрь — названия месяцев. Вопросительное предложение характеризуется вопросительной интонацией, логическим ударением на вопросительном местоимении и на слове с вопросительной частицей. — Балкадиша, сен кайда турасыч? — Мен калада турамын. В повелительном предложении глагол употребляется в повелительном наклонении в функции сказуемого. Сабагыцды окы. Учи уроки. Кел балам, отыр. Подойди, сынок, садись. Восклицательное предложение характеризуется часто инверсией членов предложения, употреблением междометий, повторов, обращений, эмоциональных слов, восклицательных интонаций. Наурыз мерскес! кутгы болсын! С праздником Наурыз! Алакай, ага кслдН Ура! Брат приехал. К дыбысы туралы: К дыбысы ете OHiMfli дыбыс, сездщ барлык жер!нде кездеседк К дыбысы жуан сезде колданылады. ТЭРТ1НШ1 САБАК, ЧЕТВЕРТЫЙ УРОК 1. Бупн г дыбысын менгеруд! бастаймыз. Сегодня начинаем усваивать казахский согласный звук г. Характеристика звука г.
Звук f — твердый, звонкий, щелевой, употребляется в твердых словах, в начале и середине слова. Произносим: F, F, F, ... Артикуляция f аналогична к,, но в отличие от него f произносится с участием голоса. Так же как и к, он сочетается только с твердыми гласными. 2. Составляем слова с отдельными слогами -га, ага — старший брат, жага — воротник, тага — подкова, бага — цена, оценка, сага — устье реки, -гы, -гылыми — наука, карацгы — темно. Слова со звуком f: балга — молоток, карга — ворона, колгап — рукавица, торгай — воробей, кагаз — бумага, тогай — лес, сагат — часы. А теперь составим предложения: Менщ агам бар. Менщ тагам бар. Менщ кагазым бар. Составим словосочетания: Жаксы жага — жаман жага жаксы тага — жаман тага жаксы сагат — жаман сагат Составляем предложения: Менщ агам жаксы. Менщ жаксы сагатым бар. Менщ жаксы колгабым бар. 3. Жанылтпаш жаттап уйренешк. Учим скороговорки. Ала карга карга конды, Кара карга жарга конды. Ала карга — пестрая ворона кара карга — черная ворона Конды — села, жар — обрыв, берег Это интересно! Как вы заметили, здесь есть два слова карга. Одно обозначает ворона, другое — на снег; -га во втором слове — окончание барыс сеппк. Сойлесежк. — Сенщ атьщ к!м? 12 Менщ атым — Галия.
— Сен кайда турасын? . Мен калада турамын — Сен кайда гстейсщ? Мен ауруханада ктеймш icreftcin — работаешь ауруханада — в больнице Вежливый вариант беседы — С1зд1Н атыцыз к1м? — Мешн атым — Галия. — Ci3 кайда турасыз? — Мен калада турамын. — Ci3 кайда 1стейс1з? — Мен ауруханада гстеймш, — Да -де, -та, -те — жатые сеггпк жалгауы. Сейлем курастырайык. Агада сагат бар. Торгайда канат бар. Мен ауылда турамын. Мен Алматыда турамын. Учим наизусть 4. ToptaU, торгай, торгайсыц. Жак,ын кел1п цонбайсыц. Жем шашайын тойып ал, Торгай сонда тоцбайсыц. Слова: торгай — воробей, жакын — близко, конбайсын — не садишься, жем шашайын — ‘ насыплю корм, тойып ал — насыться, тоцбайсын — не замерзнешь. 5. Учим слова со звуком f и составляем словосочетания, предложения. Гасыр — век, столетие (XXI гасыр). гашык — влюблен, ол гашык. кабырга — стена, жаксы кабырга, Караганды — Караганды — жаксы кала. Жалгыз — один, единственный, Мешн жалгыз кызым бар. Ол Карагандыда турады. Аты — Агайша. Попытайтесь самостоятельно составлять словосочетания по данным образцам. Продолжаем знакомить с казахскими именами. Мужские имена: Габит, Гани, Гафу, Гумар, Габиден, Габдолла, Галия, Галымжан. Женские имена: Газиза, Ганижамал, Гайша, Гафура, Тарифа, Галия; Газизжамал.
6. Знакомьтесь с некоторыми формами вопросов и ответов. Уй iniin аман ба? Уй шпм аман Кекецнщ аты юм? Кокемнщ аты — Габит. Жасыц нешеде? Жасым он тогызда. Кешке хайда барасын? Кешке кинога барамын. Достарыц бар ма? Достарым бар. Достарыцныц аты к!м? Достарымньщ аттары — Газиз, Габдол, Галым. Карны н ашты ма? Кашан тамактанамыз? Каз1р тамактанамыз. Кашан жиналамыз. Ертец жиналамыз. Как дома? В семье все в порядке Как зовут отца? Отца зовут Габит. Сколько тебе лет? Мне 19 лет. Куда идешь вечером? Вечером пойду в кино Имеешь ли друзей? У меня есть друзья. Как зовут друзей? Моих друзей зовут Газиз, Габдол, Галым. Хочешь есть? Когда обедаем? Сейчас обедаем Когда собираемся? Завтра собираемся. 7. Показатели отрицания в казахском языке различаются в зависимости от части речи. Глагол в отрицательном аспекте характеризуется прибавлением аффикса -ма -ме, -ба -бе, -та -пе к корню: бар — барма, иди — не ходи, окы — окыма, жаз-жазба. К именам и модальным словам для отрицания прибавляется слово емес (нет). Орамал жасыл — платок зеленый. Орамал жасыл емес — платок не зеленый. Мен студентшн — мен студент емесшн. Отрицание выражается также словом нет (жок). — Мынау карга ма? — Это ворона? — Жок> Ол карга емес. — Нет, это не ворона. Кроме того, признак присутствия или отсутствия в казахском языке выражается прибавлением аффиксов -лы -Л1, -сыз, -cis. Карлы тау — снежная гора, калпакты Kici — человек в шляпе. Белгии артист — известный артист, ажарлы эйел — красивая женщина. Ол женаз кидк Он надел безрукавку: Марат колгапсыз жур. Марат ходит без рукавиц. Сулы — сусыз, балы кт ы — балыксыз, музды — музсыз, тузды — тузсыз. Составьте словосочетания.
СЭЛЕМДЕСУ, ТАНЫСУ, ЖОН СУР АСУ. — Сэлеметаз бе? — Сэлеметаз бе? — Танысып коялык. Менщ аты-жошм — Айжан Айдаркызы. — Ал аздщ аты-жан1Н13 к!м болады? — Мешч аты-жошм — Пак Татьяна Львовна. — Ci3 кайда турасыз? — Мен Кызылорда каласы, Амангелд! кешеа, 102-уй, отыз бесппш пэтерде турамын. Ал ci3 кайда турасыз? — Мен Э. Жангельдин Komeci 5-rni уйде турамын, Ci3 кайда Естейаз? — Мен 3-uii емханада медбике болып 1стеймш. — Рахмет, сау болыцыз. — Сау болыныз. ЭЦП ME. MEHIH, АНАМ. Менщ анамньщ аты — Рахима. Анам ете тамаша адам. Kasip зейнеткер. Энд1 жаксы айтады, коп ертеп бЕледь Анам тыным таппайды. Сиыр сауады, тауык асы-райды. Tarri тагамдар nicipeai. Bi3 де кемектесем!з. Жазда текемет басамыз, юлем токимыз. Сездщ: зейнеткер — пенсионер, текемет басамыз — делаем кошму, кЕлем токимыз — ткем ковер. БЕледь асырайды, сауады, айтады — глаголы в переходно-настоящем времени. Кемектесем13, басамыз, токимыз — помогаем, вялем, ткем. 0з анан туралы ацпмеле. — Сенщ анац бар ма? ' ••• • — Сенщ анач кандай? Сабак аякталды. БЕС1НШ1 сабах; * ПЯТЫЙ УРОК Салеметйздер ме! 1. Бупн сабагымызды танысудан бастайык. — Ci3flin аты-жон1Н13 xiM?
— Мешц аты-жешм — Газиза Габиткызы Магжанова. — Озбен танысканыма куаныштымын. — Мешц атым — Агайша. — Мен де куаныштымын. танысканыма куаныштымын — рада знакомству. 2. Текспен жумыс гстешк. САРАН, ТОРГ АЙ. Торгай нанныц кыртысын тауып алды. BipaK оны котерш кете алмады. Жолдастары: Bi3 саган комекте-сем1з!— дедь Ал сен б1зге наныцнан бел1С. Жалгыз езще улкен нанныц не кереп бар? Сарац болма, торгай! Слова: нанныц кыртысы — корка хлеба тауып алды — нашел комектесем!з — поможем белю — поделись саран болма — не жадничай ¥к,сас сездер. Похожие слова. Кота — куга, дога — дуга, агу — течь, тагу — пришивать. 3. Учим числительные: тогыз — 9, он тогыз — 19, жиырма тогыз — 29, отыз тогыз — 39, кырык тогыз — 49, елу тогыз — 59, алпыс тогыз — 69, жетшс тогыз — 79, сексен тогыз — 89, токсан тогыз — 99. Словосочетания: тогыз жага — 9 воротников он тогыз бага — 19 оценок жиырма тогыз тага — 29 подков отыз тогыз колгап — 39 рукавиц К,ырык тогыз багыт — 49 направлений Самостоятельно завершите работу. Как узнать время? — Сагат канша? Который час? — Сагат тогыз. • Девять часов. — Сагат канша? — Сагат он тогыз. Как вы заметили, слово часы — сагат не всегда употребляется в своем значении. Здесь: сагат — время. 4. Сейлесешк. — Агай, базарга кандай автобуспен баруга болады?
— Базарга 2-iiii (екпши) автобуспен баруга болады? — Рахмет. ♦ ♦ ♦ — Апай, мына сагаттын багасы канша? — Бул сагаттын багасы 29 тенге. — Ала, Галия кайда? — Галия Карагандыда 5. F дыбысына жана сездер уйренешк Гажайып — удивительный, чудесный гажайып окига — удивительный случай талым — ученый. Ол — талым гарыш — космос Свйлемдер: Мынау сагат. Менщ сагатым жаксы Мынау Талдыкорган. Талдыкорган жаксы кала. Менщ агам бар. Агам жаксы Kici 6. Мак,ал-мател уйренеШк Жалгыз батыр жауга жок. Жалгыз жигг дауга жок. Один в поле не воин. 7. F дыбысы колданылатын адам аттары: Галым, Газиз, Габдол, Габсаттар, Габдыр... Гайни, Галиябану ... 9pi карай жалгасты рыныз Тапсырмалар: 1. F дыбысын менгеруге байланысты уйренген сездерЫзд! кайталап, толыктырыцыз. 2. Сез TipKecrepi мен сейлемдер курастырыныз. 3. Сейлесу улплерш досынызбен кайталап шыгыныз. 4. Жанылтпаш жаттаныз. Ала кар...а кар...а концы, Кара кар...а жар...а концы. 5. —"Торгай" такпагын мэнерлеп айтыныз. Тор...ай, тор...ай, тор...айсыц, Жакын келш конбайсыц. Жем шашайын тойып ал» Тор...ай сонда тонбайсын. 6. Мына сейлемдерд! аяктаныз:
Менщ досымньщ аты — ... . Менщ агамнын аты ... . Менщ ... бар. Менщ сагатым ... . Мен ... турамын. Менщ аты-жешм — ... . В нашей стране проживает более 100 национальностей. Постарайтесь запомнить тюркские языки: казак wii, эзербайжан, балкар, башкурт гагауз, карачай, кыргыз, кумык, ногай, татар, тува, туркмен, уйгыр, хакас, чуваш, шор, якут, езбек, каракалпак тищерЕ Слова, обозначающие профессию, специальность, в казахском языке в основном образуются прибавлением к корню аффиксов -шы, -mi, -ушы, -у mi: жазушы — писатель. Ол жазушы. баяндамашы — докладчик. Ол баяндама жасады. eriHiiii — хлебороб. EriHuii епн ектк курылысшы — строитель. Курылысшы кала салды. тарихшы — историк. Ол тарихшы. аудармашы — переводчик. Аудармашы аударды. окытушы — преподаватель. Ол окытушы. Словарь: ект! — сеял, салды — построил, аударды — перевел, ол — он. Сабак аякталды. Сау болыныздар! АЛТЫНШЫ САБАК, ШЕСТОЙ УРОК 45 « Сэлеметбздер ме? Кезекп сабагымызды бастайык. Бупн Э дыбысымен танысамыз. 1. Э дыбысыньщ сипаттамасы. Звук э — мягкий, открытый, негубной, употребляется в мягких словах в первых слогах. Э дыбысы Ж1ц1шке, ашык езулж, жщ!шке сездерде, сездщ алгашкы буынында колданылады. Сездер: эке — отец, эже — бабушка, эн — песня, Осия — имя девочки, адебиет — литература, эдеп — приличие.
Сез TipKecrepi: мен1н, экем, мен1ц эжем, мен1ц эн1м Сейлемдер: Менщ экем — инженер Менщ джем — зейнеткер Менщ шешем — дэркер 2. Сейлесешк — Эсия, сенщ джец бар ма? — Иэ, менщ ажем бар. — Эжец неше жаста? — Менщ джем 85-те (сексен бесте). Эл! тыц Слова: бар ма? есть ли? ani тыц — еще бодрая Автобуста — Эже, мына орын бос, отырьщыз — Рахмет, айналайын, бакытты бол! орын — место, бос — свободное. Аялдамада. На остановке — Апай, вокзалга кандай автобустармен баруга бола-ды? — Вокзалга 1, 8, 10-автобустармен баруга болады — Ракмет. BipiHini, сепзппш, оныншы автобустармен... — Ci3 кай автобуска мшеаз? — Мен 2-ini (екпшй) автобуска мшемш — Ci3 ше? — Мен жаяу журемш жаяу — пешком — Абонементке 6epin ж1берщ131ш — Экелпйз — Мшекейпнз — Рахмет берш ж1берпизии — передайте — Абонеменпмд! теспрш берщ^зий — Экелщ1з
Tecripin — пробейте — Cis каз!р тусейз бе? — Из, тусемш — Ci3 каз!р тусес!з бе? — Жок, туспеймш — Онда жылжьщызшы! тусеаз бе?— сходите? жылжьщызшы — подвиньтесь 3. Текст. Эмина Эмина жаксы кыз. Ол сабакты жаксы окиды. Эминанын атасы, ажес!, meuieci, агасы, а пасы бар окиды — учится -сы, -ci, — окончания притяжательного падежа 3 лица, единственного числа. 4. Знакомим с казахскими именами. Мужские имена: Эбен, Эбдеш, Эбд!бай, Эбд!кэр!м, Эбжан, Эб!л, Эб!ш, Эз13, Элкен, Эубэюр, Эл!м, Эл!бай, Эл!мжан, Эм!р. Женские имена: Элия, Эмина, Эдем!, Эсия, Эйгер!м, Эзипа, Энипа, Эсима, Эт!р Э дыбысын тагы да создер уйренешк: дэптер — тетрадь, тарелке — тарелка, da pie ер — врач, бэтецке — ботинки, этеш — петух, айнек — стекло, олем — мир, ауен — мелодия Соз т!ркестер1: жаксы дэптер — жаман дэптер жаксы тарелке — жаман тарелке, адем1 этеш, эдем! ауен, эдем! — красивый Эсия эдем! кыз. Сауле эдем! кыз 5. Телефонмен сайлесш уйренешк — Кайырлы кун, Эсия! Мен Элиямын гой — К!м? — Элия! Элиямын! — Э, Элиясын ба?! Кайырлы кун! Сен кайдан хабар-ласып турсыц? — Уиден. Мен сешмен сойлесу!м керек», Жумысынды кашан аяктайсыц? Сагат 6-да б!тед! — Мен саган жолдан согамын, жарай ма?
— Жарайды Слова: уйден-из дома, жолдан согамын — зайду по пути, жарайды — хорошо Разговаривая по телефону, необходимо соблюдать этикет. Когда хотят пригласить к телефону, говорят: — Эминаны телефонга шакырыцызшы! — Позовите Амину Если нет Амины, отвечают: — Эмина уйде жок.— Амины нет дома. Если она у телефона, отвечает: — Тындап турмын. Слушаю. 6. Учим стихотворение Мен1к атым — вл/лде, Мвн1 анацдай depinme. Мвн1 о^ып ержвткен Бауыржан да, Мал1к те. Бауыржан Момышулы и Малик Габдуллин — национальная гордость, герои Элшпе — букварь, дэрште — уважай Прочитайте, переведите, выпишите слова со звуком э, выучите наизусть 7. Окимыз, аударамыз Мухтар Эуезов “Абай жолы” эпопеясын жазды Эм1ре Кашаубаев Париж каласында эн салды Кулеш Байсейтова “Гэкку” ашн шебер орындады. Каныш Сэтбаев — аса кернект! галым, туцгыш академик Эбшхан Кастеев — су ретин ♦ * ♦ Просьба выражается следующими формами: — Керсетщ1з1ш — покажите, пожалуйста. — Айтынызшы...— скажите, пожалуйста. — Айтшы ... — скажи-ка. — Сурауга бола ма?— Можно спросить? — Этшем. — Прошу — С1зге етшншм бар едь — Kipyre руксат па? — Отыруга бола ма? — Сурауга бол ма? — Маган 6epini3mi — Кемектеашзии — У меня к вам просьба — Можно войти? Можно сесть? — Можно спросить? — Дайте мне! — Помогите мне!
Составляем варианты бесед. — Агай, Kipyre бола ма? — Иэ, Kipini3, отырыцыз — Агай, сурауга бола ма? — Иэ, сурацыз? — Элия апай кашан келед!? — Ka3ip к ел ед i, купшз к ‘аал. — Апай, азге епшипм бар ед! — Иэ, айтыцыз. — Ертен меш сабактан босатыцызшы — Иэ, жарайды — Ракмет — Эсия, сенщ тэтец бар ма? — Иэ, бар — Аты к!м? — Аты — Эт!ркул — Эже, экем кашан келед!? — Экен ертен келед! Слова: каз!р — сейчас, ертен — завтра Самостоятельно составьте 2—3 варианта бесед. ♦ ♦ ♦ МЕНЩ дЖЕМ Мешц эжем бар. Ол ете жаксы адам. Эжем 85-те. Эжемнщ 10 баласы бар. Бэр! де жш к ел in турады. Эжеме сыйлыктар экеледк Эжем батырлар жырын б!лед!. Кунде кешке эжемнщ энпмелерш тындаймыз. Эжем эл! куатты Сездж: жш келш турады — часто навещают экелед! — приносит жатка б!лед! — знает наизусть тындаймыз — слушаем куатты — энергичная В разных лицах и числах:
1 л. Мен жш келш турамын 2 л. Сен жш келш турасын 3 л. Ол жш к ел in турады 1 л. Bi3 ертек тындаймыз 2 л. Сендер ертек тыцдайсындар 3 л. Олар ертек тындайды 1 л. Мен екелемш 2 л. Сен экелесщ 3 л. Ол экелед! Сабак аякталды ЖЕТ1НШ1 САБАК, СЕДЬМОЙ УРОК Селеметйздер ме! Були О дыбысын менгеруд! бастаймыз 1. О — мягкий, открытый, губной, употребляется в мягких словах, в начальных слогах При произнесении этого звука органы речи располагаются примерно так, как при произнесении звука a-о, но кончик языка продвигается вперед, упирается в нижние зубы, а губы сильно выпячиваются. Однослоговые слова со звуком — о: Оз — сам, сама, от — проходи , о г — желчь, кез — глаза Слоги со звуком — в: кек/... — весна, е/... — песня, ко/... — улица, ше/... — цыпленок тем лен ше же Слова, различающиеся одной буквой: Кел — озеро, шел — пустыня, бел — раздели, ел — умри, тел — молодняк, приплод, сел — сок Предложения: Мынау кел. Кел жаксы Мынау сел. Сед таги Мен келге бардым Мен шелге бардым Мен кешеге шыктым
-га, -re, -к.а, -ке — окончания направительного падежа, барыс септ1к жалгаулары. Мысалы: Эминага, этешке, сабакка, мектепке Эминага бардым Этешке жем берд!м Сабакка бардым Мектепке бардым жем — корм, -д ы, -д i — окончания прошедшего времени глагола. 2. С е й л е с е м i з : — Агай, мынау кай кеше? — Ба у ы рым, бул Эйтеке би кешеа. — Ракмет, агай ♦ ♦ ♦ — Тате, ан айтшы — Жарайды, каз!р айтамыз ♦ * * — Алакай, кектем келдН — Иэ, енд! ойнаймыз! — Эмина, шежеге жем бер — Kasip, эке — Эйгером, кешеге ойнама — Жарайды, аже — Тате, келге барайыкшы! — Жарайды, барайык, киш — Алакай, тэтеммен келге барамыз, суга шомыламыз! — Этеш, кайда барасыц? — Эзенге барамын. — Мен де барайын - Жур
3. Учим слова со звуком в и составляем предложения: езен — река, ежет — упорный, настойчивый, еза-ра — между собой, екпе — обида, екпе — легкие, ектем — властный, елермен — рискующий, елке — край, енер — искусство, ернек — узор, ерт — пожар Мынау — езен Мен езенге бардым Сен езенге бардын Ол езенге барды Окпелеме — не обижайся Мен екпелед!м Сен екпеледщ Ол екпелед! Ол ежет. Ол ежет кыз. Эм>р ежет бала Постарайтесь по этому образцу составить предложения. Слова, различающиеся одной буквой о: Кек — счний, сек — просо, тек — вылей. Белме — комната, не разделяй, елме — не умирай, кез — глаза, сез — слово, тез — выдержи, без — бязь. Словосочетания: Кек чепан, тэтп сек, жаксы белме, сезд! белме, сен елме, эдем! кез, жаксы сез, сен тез, ак боз. Кек аспанга карашы Тез!мд! бол Без кейлек ки Тэтт! сек же Жаксы белмеге Kip Эже, сен елмепй Жаксы сез айт Ки — одевай, Kip — войди, айт — скаж i Баспасез — печать, кекешс — овощи, кейлек — платье, хоркем — красивая Оркен — керхем кыз Баспасезге жазыл Кекешс же Эдем! кейлек ки Этеген кек майсада тел багып жур Этеген на лужайке пасет молодняк Аист — лэйлек платье — кейлек Играя, учимся каша — ботка цыпленок — шеже одеял о — керпе рано — ерте
Скороговорка — жацылтпаш Шемвлвнбеген luenmi Мен шемелемей, К1м шемвлейд1. Сено в копну , само но ляжет OmlpiK елец. Небылицы Кумырскага цой бацтырдым Жапалацца жайда* м1нд1м. Тумай жатып т1л1м шывып, Олвц айтып, сайрап турдым. Кумырска — муравей жапалак — сова тумай жатып — не успев родиться Сонымен о дыбысы жщ1шке, ашык, ер!нд1к жщпике сездерде сездщ алгашкы буынында колданылады. Мацал уйренеШк Осер жастыц алдын кеспе, Осер аеаштыц басын кеспе. Не препятствуй молодому поколению. Не срезай верхушку молодого деревца. 0л1мнен уят кушт1. . Стыд сильнее смерти. Жумбак, жат тайык, То^ыган ауы, Шыбыннын жауы Плетет сеть. Враг мух. (Ормекш1 — паук). Сойлесу ДЭР1ГЕРДЩ ^БЫЛДАУЫНДА, НА ПРИЕМЕ У ВРАЧА. — Сэлеметс1з бе,, aapirep. Kipyre руксат па? — Здравствуйте, доктор. Можно войти? — Сэлеметаз бе! Kipinis, отырыцыз. — Здравствуйте! Войдите, садитесь. у — Аты-жешшз kim болады? — Как вас зовут? — Межн атым — Opix, фамилиям — ©темкова. Меня зовут —- Орик. Фамилия — Утемисова. — Кай жер!юз ауырады. Что вас беспокоит? — Ментн асказаным ауырады, басым айналады. Эл1м жок.
— У меня болит желудок, кружится голова. Чувствую слабость. — Тамакка тэбетЫз калай? Как питаетесь? — Тамакка заукым жок. Нет аппетита — С1здщ ауруханага жатуьщыз керек Вам нужно ложиться в больницу — Эз1рше мына дарпп шищз Пока принимайте это лекарство — Ракмет, flopirep. Спасибо, доктор! — Эм ip, сенщ агац бар ма? — Иэ, бар — Аты к1м? — Аты — Эскен — Менщ де агам бар. Аты — Кобен — Кеке, ауылга ажеме апаршы — Жарайды, ертен апарамын — Эскербек, кешеге шыкпа — Жарайды, шыкпаймын. Сабак аякталды. Сау болыцыздар. СЕГ131НШ1 САБАК, ВОСЬМОЙ УРОК Салеметаздер ме? 1 . 0 дыбысын менгеруге арналган сабагымызды жалгастырайык: Белме — комната. Менщ белмем. Сенщ белмец. Мен in белмем кен, жарык, жаксы — Марат, сенщ белмен кайда? — Менщ белмем жогарыда — Болат, сенщ белмен кайда? — Менщ белмем теменде жогарыда — наверху, теменде — внизу Запомните орфоэпию слов:
онер (опер,— искусство, кекешс (кегенО— овощи, ест! (осту)— вырос, онерл! (енерлу)— мастерица 2. Зат еамдердщ тэуелдпс жагалаулары Аффиксы принадлежности существитель ного. 1 жак -ым,.4м, -м, 2 жак -ыц, -in,, -н,. 3 жак -ы, -i, -сы, -ci- 1. Менш балыгым, кейлепм, шожем, 2. Сешн балыгын, койлегщ, шожен. 3. Онын балыгы, кейлеп, шежеи. 3. Энн1ц сез1н жат тай ык,. Учим текст песни ан кун сонбесш! Пусть всегда будет солнце! Эрка II др Катан кун свнбес1н. Аспаннан бул тенбес1н. Аасымда болсын мамам, Болайын мен де аман. Сеэдер: сонбесш — не потухнет, кун — солнце, булт — туча. 4. Текст ок,иы^ KQKTEM УК&Л. мегаддершщ 6ipi — когтем. Кектемге наурыз, coyip, мамыр айлары жатады. Кектемде куп жылынып, кар ерядь Егшшитер епн ггед1. Создер: наурыз — март, cayip — апрель, .мамыр — май, жылынып — теплеет, ерид> — <ает, егед! — сеет. 5. Сей7и сей1к — Марат, елец айтшы. — Косылып айтайык. — Жарайды, айтайык. — Юр1щздер, терлетщ’здер! — Ракмет, шыгамыз — вркен, мен саган екпелед!м — Эсия, кештр меж — Жарайды, кеппрщм
— бзекге барайык — Барсак, барайык — брпс, тактаны е I! ip — K,33ip emipeMiH. — Бекен, кай кешеде турасыц? — Абылай хан кешесщде турамын 0. Сандар уйренейЬс. Терт — 4, он терт — 14, жиырма терт — 24, отыз терт — 34, кырык терт — 44, елу торт — 54, алпыс терт — 64, жеттс терт — 74, сексен терт — 84, токсан терт — 94 Составляем словосочетания. Т ерт белме — 4 комнаты он терт шеже — 14 цыплят жиырма терт кел — 24 озера отыз терт кеше — 34 улицы кырык терт кеше — 44 улицы елу терт елец — 54 стиха алпыс терт кешет — 64 саженца же^тпс терт epi к — 74 сливы сексен терт ан — 84 песни токсан торг алма — 94 яблока С 6 и л е м ц е р. Менщ терт белмем бар Мешц 14 шежем бар Ауылда 24 кел бар Мешц 44 кейлепм бар Кекем 54 кешет екп Бепем 74 epix жед! Энш! 84 ан айтты Жэдшкте 94 алма бар Т а к п а к жаттайык KiiiiKSHmaU К9Жвг1м, Талмасын eaetin» Х*л-к*л Ш9Л Astana mass 6in.
Гласные ы, i в казахском языке подвергаются закону эллизии. Обратите внимание на взаимодействие звуков: Жыл -жл, бы -бл. Знакомим с казахскими именами на букву е. Мужские имена: OxiM, Ожет, Орен, Отебай, Отежан, Отемгс ... . Женские имена: Озипа, Онеге, Орбике, 6м1ргул ... . Слова — омонимы Бурымды ер Алыста бшк ер Сез1ме нан Мынау — нан Заплетай косу Вдалеке возвышенность Верь слову! Это — хлеб Онерл! екен ермекнп, Бурышка торын ермекнл. 1. Ормекпп — паук 2. Ормекик — хочет сплести Жумбацтар. Kepedi бэр1н езгешц, Кере алмаиды ездер1н. (кезЕлд'ф’ис). Ушканы ъызыъ жалпылдап 0з1 сондай царцылдац. (карга) t Мак,алдар. Онерл! xitim ерде озар, 6нерс!3 жшт жер соеар. Кеп жасаган б1лмейд1, Kenmi керген 6biedi. Свздер: енерл! — мастер на все руки енерс1з — неумелый кеп жасаган — много проживший кепп керген — много переживший ОзЬ^з аударыцыз 1. ©теш езенге барды. 2. Телеш eTipiK еленд! тегыте елендетп 3. Ом1рбек кел жагасындагы кегалда отыр
Текст. Ормекпп Жейтш жемигш ермекшшщ тор курып устайтыны мэл1м. Ал онын тор курганы тшт1 кызык. Ормекпи жоргалаган кара коцызга кезпстЕ Ормекпн конызга ермек курды. К.ОН.ЫЗ ермекке тусп кара коцыз — черный жук матпм — известно ермек курды — расставил сеть Менщ кекем. Менщ кекем бар. Кекемнщ аты — Оскен. Кекем кегалдандыру мекемеанде ютейдЕ Ол багбан. Кектемде кеп кылып ер1к кешеттерш еаредк Б1з кекемд! сел керме-сек сагынып каламыз. Кекем енбекп суйедк Б1зд1 де ецбекке баулиды Сездж: кегалдандыру мекемеа — учреждение по озеленению кешет — саженцы сагыну — скучать ТОБЫЗЫНШЫ С АБАК, ДЕВЯТЫЙ УРОК Салеметаздер ме! Кайырлы кун! 1. Енд1 н, дыбысын мецгеруд! бастайык. Звук н, — глубокозаднеязычный, смычной, носовой сонант. Похож на английский — нг, ооо очш ! При образовании этого звука корень языка и язычок упираются в мягкое небо и закрывают выход воздуха через рот. Ан. Мынау ан. Это зверь. Экем анга шыкты. Тан. Тан атты. Наступил рассвет. Кайырлы тан! Доброе утро! Шан. Мынау шан. Это пыль. Шандатпа — не пыли! Ангал — неосмотрительный, анкау — наивный Ацсау — ждать, алан — площадь Болат ангал анкау бала. Салима ангал, анкау кыз он — правый, сол — левый, он кол — правая рука, сол кол — левая рука
— Дар1хана кай жакта? — Дэр1хана он жакта — Емхана кай жакта? — Емхана сол жакта Где аптека? Аптека направо Где поликлиника? Поликлиника налево. Эке, мынау не? Балам, бул — мылтык Оны не ктейсщ? Мылтыкпен ацга барамын Отец, что это? Сынок, это ружье Что ты с ним будешь делать? С ружьем пойду на охоту 2. Слова, различающиеся одной буквой. Мен — я, мен — родинка, сен — ты, сен — льдина, кен — руда, кеч — широкий, мьщ — тысяча, шын — пик. Мынау мен. Менщ мешм бар Мынау сен. Сенщ менщ бар < Мынау кен. Менщ пальтом кен 3. Научимся составлять рассказ о семье. Моя семья. Менщ отбасым. Менщ атым — Сауле. Менщ экем, шешем, атам, енем, куйеу1м жэне ек! ул, 6ip кызым бар. Куйеу1мнщ аты — Максат. Улдарымнын аттары Канат пен Марат. Кызымньщ аты — Лайла. Лэйла балалар бакшасына ба-рады. Менщ куйеу!м, улым, кызым бар Сенщ куйеущ, улын, кызьщ бар Онын куйеуь улы, кызы бар ♦ ♦ ♦ Менщ атым — Сара Менщ куйеу!мнщ аты — KepiM Менщ айел!мнщ аты — Лайла Менщ улымнын аты — Сакен Менщ кызымньщ аты — Дамеш Менщ акемшн аты — Батырбек Менщ шешемнщ аты — Нэзипа По этому образцу советуем составить рассказ о своей семье. Составление диалога на тему: “Семья” — Жамал, сешц куйеущ бар ма? — Иа, менщ куйеу1м бар
— Куйеущнщ аты юм? — Куйеу1мнщ аты — Алыбай. — Аманжол, сенщ эйелщ бар ма? — Иэ, менщ эйел!м бар. — Эйелщнщ аты к!м? — Менщ эйел!мнщ аты — Салима. 4. У казахского народа множество традиций, обычаев, национальных праздников. Начиная с рождения ребенка, каждое событие знаменуется праздниками в семье, ауле. Шиздехана — пиршество в честь новорожденного, бебкке салар — обряд укладывания в колыбель, тусау кесу — пожелания в добрый путь. Приводим примерный сценарий обряда “ПЛлдехана” Сахнага xacecnipiM бала жупрш шыгып; Ал акай! СуйшшП Женешем ул тапты! ¥л тапты! Тойга кел!ндер! Шиедехана тойына келщ!здер! Той! Той! Той! Сахнаныц exi жагынан халык шшдеханага агылады. Эжелер, аналар, жасосшр!м балалар жайгасып отырады. Eapi 6ip-6ipiMeH амандасып, есен-саулык сурасады. Келшнщ енеск — Ау, кудаги, мал-жанын аман ба? Куйлькуатты журсщ бе? — UlyKip, куаттымыз. — Ат устарыц болды, бауы 6epiK болсын! Дауыстар: Кутты болсын. Дастархан жайылып, шай экелшедь Шайдьщ pociMi жасалып, ацпме-дукен курылады. Кел1ннщ енеск —- Келген кадамдарына гул б1тсш. Тойды кыздырып отырьщдар. Ак келш, коне той бастап ж!бер. Ак келж: — Тойды мен баста ма ганда к(м бастайды. Козжаксымныц тойында айтпаган энд! кайда айтамын. “Тобылгы сай” энш бастап, шыркай женеледЕ Халык косылады. Ауылым сен сурасац бел тургандай-ай, Майысар к,айыц агаш жел турганлда-ай. Сылк,ымын озге ауылдыц нееылайын, Буралып талшыбыщпай сен туреанда-ай. Жулдызымсыц, Нурын шашк,ан. Эшцнен айналайын Тобылгы сай. Краткое содержание. На сцену выбегает мальчик с криком: “Ура! родила сына. Приходите на шшдехана. Пир! Пир! Сноха Пир!”
Люди собираются на пир. Бабушки, женщины, подростки располагаются, здороваются, у всех приподнятое настроение, поздравляют хозяев. Раздается возглас свекрови: — Белолицая невестка, начинай пир! Бойкая молодая женщина с готовностью начинает на-. родную песню “Тобылгы сай”, все подпевают ей. Сзбак аякталды ОНЫНШЫ САБАК, ДЕСЯТЫЙ УРОК Салеметаздер не? н, дыбысын менгеруд! жалгастырайык. Сезд!к: басен — тихий, дэнене — ничего, дон возвышенность доцгелек — колесо, круглый Марат, айналайын, теледидардыц даусын басевдепш — Каз!р, апа — Апа, мына машинанын денгелеп эдем! екен — Иэ, кулыным, эдем! — Сер!к, машина н кай-а тур? — Машинам допде тур — Машинанда бензин бар ма? — Багындз дэнене де жок С&зд1к: ен — самый, енбек — труд, енбексуйпш — трудолюбивый, енбекак — зарплата, enipey — рыдать Сез mipкестер1н к$рып уйреней 1к Ен жаксы кыз — самая хорошая девочка ен жаксы бала — самый хороший мальчик ен жаксы кала — самый хороший город
ен жаксы алан — самая хорошая площадь ен жаксы теледидар — самый лучший телевизор Продолжайте работу по этой схеме Сейлем курастырайык, Мешн акем енбексуйпш Мешн шешем енбексуйпш Мешн эжем ен жаксы адам Б1здщ кала ен жаксы кала Сейлесешк. — Элия, ен жаксы кейлепщц ки — Галия, ен жаксы пальтонды ки — Эм1р, ен жаксы колгабыцды ки — Гулназ, эдем! калпагынды ки кейлек — платье, колгап — рукавица Сездж: жана — новый, жанбыр — дождь, жацгалак — забывчивый, жангырык -э о, жансак — ошибочно, жанылу — ошибаться, жангак — орех I Сез mipKecmepi: жана кейлек, жана денгелек, жана машина, жана колгап, жана базар ... Жанбыр: Жау, жау,* жанбыр, жау жанбыр (жау-лей) Далада жанбыр жауып тур Жангак: Мынау жангак. Мынау жаксы, жана жангак Мынау жангак жаксы екен — Майра, базарга барып, жангак акел — Из, каз!р барамын — Даурен, сешн атан, ежен бар ма? — Из менщ атам, эжем бар —. Олар кайда турады? — Олар ауылда турады — Даурен, сешн аган, fain, карындасын бар ма? — Мешц агам, ййм, карындасым бар — Олардын атын айтшы
— Агамньщ аты — Жандос, пимнщ аты — Жомарт, карындасымнын аты — Мелд1р — Дэурен, сенщ акен, шешен бар ма? — Иэ, мегйн экем де, шешем де бар. Экемнщ аты — Байбел, гаешемнщ аты — Айжан — Олар не icreifai? — Менщ экем — инженер, шешем — энтш — Болат, сенщ карындасын бар ма? — Менщ карындасым жок, wuiepiM бар — Аттары KiM? — Олардын аттары: Сэния, Зэмзэгул Opi ойын, dpi оку. Легко — жещл глубокий — терен пик — шын настроение — кенЬР глухой — керец целина — тын Женит доп, ак кенит, терен езен, керен ит, бшк шын, тын жер. Текст. Охотник. Аншы Онгар окушы. Ол ан аулайды. Онгардын шацгысы бар. Кыста кар калын жауды. Онгар танертен анга шыкты Текст1ге сурактар: 1 1 С* Онгар юм? Ол не icreftfli? Онгардын Heci бар? Кыста кар калай жауды? Онгар танертен кайда шыкты? Жумбак шешешк Шенбер жасап есед!, Желмен 6ipre кешед1 Бул не? Бул кацбак. Сездж: шенбер — круг, есед! — растет, жел — ветер, кешед! — передвигается. Благодаря тесным культурным, экономическим, политическим связям, в казахском
языке много заимствованных слов из санскриттюркских и русско-европейских языков. Например: телефон, хоккей, футбол, дискотека, аллея, преферанс, кинотеатр, кинофильм и др. Русский язык также богат словами тюркского происхождения: алтын, амбар, арба, аргамак, аркан, армяк, арык, атаман, аул, балбес, балда, балык, барабан, бардак, барс, барсук, басмач, Бахчисарай, башлык, бугай, беркут, бешмет, бирюк, богатырь, боярин, буза, булат, буран и т. д. Продолжаем знакомиться с обычаями казахов БЕС1ККЕ С АЛ АР. Той тойга улассын, баланы бесхкке салайык. Енес!: — Баланыц бесптн экел!цдер! кл, халайык, бебект! бесжке салу курмет!н кад!рл! абысыныма усынамын. Ше-шей, балага с!зд!ц дархандыгыныз бен кецд!пц!зд! берсш. Баланы бесжке салыцыз. Шешей: — Иэ, Биб!батима nipiM колдап, кудайым кутты кылсын. Эуел! 6eciKTi аластап ж!берешн, Б!сс!м!ллэ, oicciMbuia, каш шайтан, каш бэлем! Ал енд! баланыц тыштымасын экел!цдер! Уйеме табак конфет, бауырсак, жидектер салган тыштыманы анага экеп усынады. Бесжтщ тесптнен 6ip уыс мешз, курт, бауырсак тэттитер салып: Колыц майлы болсын, сэбищ кутты болсын деп ен алды-мен баланыц шешесше 6epin жатып: тышты ма? деп сурайды. Бэр! дауыстап: тышты, тышты деп жауап беру керек. Баланы жаксылап жубат деп кайнысына береди Тагы да сурайды. Bapi кулш: тышты, тышты — деп шу-лайды. Кдлганын таратып береди Ал енд! сэбид! экел!ндер. Экелген соц баптап. жаксы тыектерш айтып отырып болей ди Жастыгыныц астына пышак, кулше, нан салады. Енд! устше жабатын 9 кабат зат экел!ндер деп, онымен жаптырады. Сабид! болеп жатканда бар! тым-тырыс болу керек. Уйкысы тыныш болады деп есептейди Кел!ншектер дуылдасып:— Ал енд! бесжт! сатамыз. Бесжт! мен сатамын,— деп 6ipeyi ортага шыгады. Эй, халайык, карацыз. Бесжте жатыр балацыз. Бала, бала, бола ма? Ай болмаса анамыз. Залгын бебек айдана Мынау жаткан кай бала? Бесшмнщ багасы, KimiripiM тай гана. Рассказ дан для самостоятельного чтения. Разобрав тексты, можно использовать их в виде инсценировок в
семье, детских коллективах. Здесь дается церемония укладывания младенца в колыбель Сабак аякталды. Сау болыцыздар. ОН Б1Р1НШ1 САБАК, < ОДИННАДЦАТЫЙ УРОК Сэлемет, сау барсыздар ма? Були у дыбысын мен,геруд1 бастайык Кдзактьщ тол дыбысыныц 6ipi — у дыбысы Чтобы произнести этот звук, надо губы сильно вытянуть вперед, язык отодвинуть назад. Звук произносится твердо, напоминает звук, средний между русским о и у. Туман — туман муз — лед, туз — соль, уш — лети, куш — обними, буй рык — приказ, куйрык — курдюк, дурыс — правильный, бурые — неправильный, куман — чайник, бул — это, ул — сын. Муз. Мынау муз. Муз жаксы. Мурат музга сырганады. Жаксы муз. Жаман муз — Туманбай, музга сырганайык — Иэ, жарайды, сырганайык ♦ * * — Улжан, музайдынга барайык — Жарайды, барайык Сезд1к: сырганайык — кататься музайдын — каток Туз. Жаксы туз. Жаман туз. Тамакка туз сал Салаттыч тузы жок- ¥ш. ¥шак уштьг Сен уш. Кд с ушты -ты, -т i, -д ы, -д i, -с ы з, -стз — суффиксы прилагательных. Туманды кун. Музды мухит. К,уссыз кел. Куйрыкты кой. Куйрыксыз жулдыз. КуштГжтт кой — овца, жулдыз — звезда, мухит — океан Варианты окончаний прибавляются по закону сингар-мотшзма К твердому слову прибавляется твердое окончание, к мягкому — мягкое Гузсыз тамак, тузды тамак 6нерл1 жш{т, енерс«з ж1пт -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе — отрицательные частицы глагола
Окыма — не читай, жазба — не пиши, айтпа — не говори — Улжан, коп ойнама, уйге Kip — Улдай, коп сойлеме, сабак окы -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе — в просительные частицы. — Мынау кус па? — Жок, бул кус емес — Мынау муз ба? — Ио, бул муз — Жок, бул муз емес — Наташа, сен тамакка туз салдыц бз? Ио, тамакка туз салдым Продолжайте составлять вопросы и ответы по этому образцу: — Ci3 кайда турасыз? — Мен Сырдария кешеацде турамын — С13 кайда ‘югейбз? — Мен музайдында 1'стеймш •— Cis К1м болып штеййз? — Мен жумысшы белый 1стеймш С&зд1к: жубай — супруг, кудай — бог, жут — проглота, ут — выиграй, жума — пятница, жумыртка — яйцо, жумсак — мягкий, жука — тонкий Свилесеи1к- Улжан, аспанда не бар? Аспанда жулдыз бар -- Улжалгас, сешн жубайыц кайда? — Мешн жубайым жумыста — Були кай кун? — Бупн жума Эже, жумбак айтшы
— Колы жок, сурет салады. Tici жок, Ticren алады. Жауабын айт. — Ол аяз. — Наташа, сен тамакка туз салдын ба? — Ио, тамакка туз салдым. — Ата, макал айтшы. — Шэюртаз у ста з — тул. Атсыз ер — канатсыз кус. — Тусшдщ бе, кызым., — TyciiiaiM. —• Онда есще сакт.% кызым. Тагы 6ip макал айтайын: ¥йкы карын тойдырмас. Ол не деген? — Сном сыт не будешь,— деген орысша — Уктыц ба?! ¥ктым. Слова, различающиеся одной буквой: ут, тут, жут, кут, кун, тун, ун. Перевод найдите в словаре и продолжайте игру Продолжаем перечень слов тюркского происхождения: Гоголь, деньги, джейран, джигит, диван, домбра, ишан, изюм, кебаб, кабачок, кабан, казанок, казна, казначей, калач, калым, калька, камча, камыш, капкан, карагач, каракуль, карандаш, караул, карга, катык, кинжал, кизяк, кыпчак, кирпич, кистень, кишмиш, кобыз, колпак, колчан, Крым, кулан, кумач, кумган. кумыс, куница, кунак, курай, курдюк, курага, кушак, майдан, мангал и др. ЗНАКОМИМ С ТРАДИЦИЯМИ КАЗАХОВ Тусау кесу. К1шкентай балалар 6ip-6ipiHe каз!р Дауреннщ тусауын кеседц кызык болады деп куанысып жур. Екьуш келшшек, эжелер той камымен жур. Жас ана: Енежан, бебегнцз езщ1зге уксап, сезге де, icxe де жуйpi к болсын
Елше елеулц халкына кал аулы болсын, тусауын кесщ1зни деп етшедк Bip келшшек улкен табакка кампит, Terri бауырсак т. б. сыйлыктар экелш, шиырлап ескек ала жш — тусау мен кайшыны усынады. Bip жагына ул, екппш жагынан кыз бала жетелеп, эжешн алдына экеледк Эже ип тслекпен кэз бастырып, каз-ыказ бас жырын айтады. К,аз, цаз, балам, цаз балам. Кодам бассац, моз болам, KypMeyiifdi шешей1н, Тусауыцды кесеМн,— 4 деп баланыц тусауын кеседь Кутты болсын кадзмыц Жел-ден жуйрж бол! Улкен аза мат бол! деген куттыктаулар айтылып, сыйлыктар таратылады. Содержание Дети радуются, резвятся в ожидании праздника. Все стекаются на торжество по случаю “тусау кесер', напутствия в большой путь маленькому Даурену. Мать ребенка просит провести ритуал разрезания скрученной пестрой веревки, привязанной к ногам малыша. Раздаются сладости г исутствуюшим. С песней на устах почтенная бабушка разрезает “тусау*. Раздаются поздравительные возгласы. Устраиваются игры для ребят, раздаютс < призы. Всем весело. Поют: Ступай, дитя, ступай, • Я рада твоим шагам. Развяжу твои путы. Освобожу тебе путь. Сабак аякталды. Сау болыцыздар! ОН ЕК1НШ1 САБАК, ДВЕНАДЦАТЫЙ УРОК Солеметаздер ме! Хал-жагдайларыцыз калай? 1. Y дыбысын менгеруд! жалгастырайык Куда — сват, кубылыс (кубулус)— явление, кудык — колодец, кулын (кулун)— жеребенок, курам — состав, кушак — объятие.
— Баке, аздщ кудаларьщыз бар ма? — Из, менщ кудаларым бар — Баке, аздщ кудаларьщыз кайда турады? — Менщ кудаларым Каракумда турады * Сейлемдер: Мынау — керемет кубылыс. Мынау — терец кудыц. Мынау — жаксы кудык Кудыктан су шгпм. Суы муздай екен Мынау — кулын. Мынау — едем! кулын Менщ жаксы кулыным бар Мынау — кус. Кус канатымен ушады Сезд1с керемет — прекрасный, терен — глубокий 2. А теперь научимся поздравлять. Необходимые слова: туган кун — день рождения, куттыктаймын — поздравляю, мереке — праздник, жана жыл — новый год, мамыр — май, наурыз — март — Апа, туган кушндзбен куттыктаймын! Слзге зор денсаулык, бакыт тихеймш — Ракмет, айналайын. Таудай бол! — Коке, наурыз мерекеамен куттыктаймын! Береке, б1рлйс, ынтымак тьтеймш — Кеп жаса балам, оркенщ ессш. — Тате, туган кунщмен куттыктаймын! ыгармашылык та бы с т1лейм!н. Cisre If — Ракмет, бауырым, ©зщ де аман бол! — Атз, ©же, с!здерд! мамыр мерекепмея куттыктаймын! — Ракмет, ботам, вркенщ ессш! Слово тур употребляется в разных формах. Спряжение глагола в настоящем времени. Мен турмын Я стою Сен турсын Ты стоишь Ол тур Он стоит Тур — стой, турды — встал, тур — находится, жйть 1. Ат корада тур. Сервант залда тур 2. — Нина, .сен сагат нещеде турдын?/ .
— Оля, мен сагат алтыда турдым. 3. Мен ауылда турамын. Сен ауылда турасыц 4. Тур — стоит.— Агай, алма канша турады? — Балам, алма 20 тенге турады. 5. Тур — сдержать слово. Мен соз!мде турдым. Сен сезщде турдыц. Ол сезшде турды. Употребление слова сук в разных значениях. 1. Мацал. Сук сем!рмес, ¥ры байымас. Попрошайке не жиреть, Вору не разбогатеть. 2. Кезшщ сугы етш кетт!. Сугынды кадама — не пронзай взглядом. Его взгляд вызвал неприятное ощущение. 3. Сук саусак — указательный палец. Узак. 1. дальний: Ол узак сапарга шыкты, сапар — путешествие. 2. долго: Мен сеш узак кутпм. Кутпм — ждал. ¥лт — национальность. Менщ ултым — казак Сенщ ултьщ — орыс Оньщ улты — Kapic Уста: 1. кузнец: Уста ат тагалады. Кузнец подковал лошадь. 2. мастер: Ол сезге уста. Он мастер слова. 3. держи: Сен калам уста. Ты держи ручку. Черпаем из жемчужины народного богатства Жацылтпаштар: Туз муздай. Соль как лед. Муз туздай. Лед как соль. Курыцтан цулдырап туст1м. Сырыцтан сылдырап туст1м. С шеста спускаюсь играючи. Тацпац: Шу нац цулац лац, Булацца барды. Булац жагасындагы Курацца барды. Мацалдар: 1. Отансыз адам, ормансыз булбул. 2. К,онац келсе, цут келер. 3. К,утты цонацца mommi тамац. 4. Кусы жоцца турымтай суццармен тец, Аты жоцца цотыр тай тулпарымен тец.
ЗНАКОМИМ С ТРАДИЦИЯМИ КАЗАХОВ. ЖАС0СШР1МДЕР OMIPIHEH KGPIHIC. Дала. Кызгалдак гулдер. Таудын ангары 2—3 жасосшр(м балалар колдарында садак, камшы. Ан аулап жур. Bip жеткшшек:— Эне, тулю кашты,— деп дауыстай-ды. EKiHinici кездеп атады. Кдрсы жактан 2—3 кыз-бала-лар эндетш, гул терш келед!. — Салеметаздер ме, карындастар! Есен-сау барсыздар ма? Канжыгаларыныз майлы болсын. — Элей болсын. Айып болмаса, жуздщ тусш бьпгенше, б!рдщ атын бы деген. Танысып коялык. Б1здщ аты-жешм!з — Дэурен, Арман, Мурат. — Ешкандай айыбы жок. ЕИздщ eciMiMia — Татьяна, ГауЬар, Гулбану. — Бупн б!здщ ауылда алтыбакан болады. Кешке ауыл шетпще сауыкка шакырамыз! — Ракмет, баруга тырысамыз. Сау болыныздар! — Сау болыныздар! Подростки вышли на охоту с луком и камчой. Один восклицает. “Смотрите, вон бежит лиса!” А второй уже целится. Навстречу идут девочки с цветами в руках. — Здравствуйте, девочки! — Здравствуйте. Удачи вам в охоте. — Спасибо. Говорят, чем многих знать в лицо, лучше — одного по имени. Давайте знакомиться. Нас зовут: Даурен, Арман, Мурат. — А нас — Татьяна, Гаухар, Гульбану. — Сегодня вечером у нас проводится алтыбакан. Приглашаем Вас на веселье. — Спасибо, постараемся прийти! До свидания! — До свидания! ОН УШ1НШ1 САБАК, ТРИНАДЦАТЫЙ УРОК Сэлеметаздер ме! Кезекта сабагымызды бастайык. 1. Звук у является мягкой разновидностью у. Произносится мягко и кратко. Например: уй — дом, уш —
три, гул — цветы. Нужно учесть, что при произнесении этого звука кончик языка продвигается вперед, а губы выпячиваются меньше, чем при произнесении у. Сравниваем: у, у. Уш — лети, уш — три, куш — обними, куш — сила, ун — мука, ун — голос, ур — бей, ур — лай, куй — лей, куй — мелодия. Эти специфические звуки употребляются в начальном слоге. Уй — дом. Мынау — уй. Мынау мешн ушм. Мешц ушм кен, жаксы. — Айгул, сешн уши кайда? — Мешн ушм кал ада — Ал сешц ушн ше? — Мешн ушм ауылда С оз di к: уз — обрывай. Жшт! уз. Куз — осень. Куз келдк Кузде егш жинайды. Суз — забодай, просей. 0пз сузедь Ешк> сузедп Опз — бык, ешк! — коза. Туз — соль.— Тамакка туз салдын ба? — Тамактын тузы аз екен. Жуз — сто. Жуз кггап, жуз ойыншык. Текст, Куз Куз тусп. Кузде егш шседь Куз айлары: кыркуйек, казан, караша Сез mlpKecmepi: жаксы уй, жаксы куй. Б1здщ жаксы уй1м!з бар. Б1з жаксы куй тындадык. — Майра, сешн атан нешеде? — Мешн атам жузде. — Ал сешн эжен нешеде? — Мешц эжем де жузде. Работаем со словом суй — поцелуй, люби; сую — любить. Тотем бепесш суйдп Сестра поцеловала малыша. Кекем меш суйдп Отец меня поцеловал. Суй cesiHin ж!ктелу! 1. Мен суйемш £чз суйекпз 2. Сен суйесщ Сендер суйеандер 3. Ол суйед! Олар суйед! Мен сеш суйемш Сен меш суйесщ Ол Валяны суйед! Онегин Татьянаны суйед! Кыз Ж1бек Телегешц, Козы-Керпеш Баян сулуды суйед!
— Ум!т, сен мен! суйесщ бе? — Болат, мен сеш суйемщ Жумбак жаттайык Кез! — оз!, Бойы б!р царыс, Керед! тым алые. (flYpCi). Кез! — глаза, ©3i — сам, бойы — рост, 6ip карыс — четверть ар II ина, керед! — видит Работаем со словом уй: Уй — дом, жилище, юрта. Уйде — дома. Мынау — б!здщ уй. Бул уйд! ез!м!з салып алдык. Б!здщ уй кен жене жарык. Б!здщ уй — наш дом. Бул уй — этот дом с е з i н i ц У й тэуелдену! 1. жак. Менщ ушм 2. жак. Сенщ уйщ 3. жак. Оныц уй! Б!здщ ушм!з Сендердщ уйлерщ Олардыц уйлер! Ун — голос, тун — ночь, кун — солнце Менщ ушм ашык. Сенщ унщ ашык. Оныц ун! таза. Тун карангы. Ак тун. Тунде далага шыкпа Кун. Бупн кун ашык. Бупн кун жылы ♦ ♦ ♦ — Селеметаз бе? — Салеметаз бе? — Кайырлы кун! — Кайырлы кун! — Кец!л кушщз ыкалай?! — Кениг кушм жаксы — Кайда барасын? — Уйге кайтамын Кайыр, Сау бол — Сау бол! Ушрме — кружок. Эн ушрмес!. Би ушрмес!. Шахмат ушрмес!. Саз ушрмес!. Тогыз кумалак ушрмес!
— Балам, мектепте кандай ушрмелер бар? — Мектепте би, шахмат, саз ушрмелер! бар — Сен кай ушрмеге катыскыц келед!? — Мен шахмат угйрмесше катыскым келед! — Балам, сенен жаксы шахматшы шыгады деп умитенемш КАЗАХСКИЕ ТРАДИЦИИ КУДА ТУСУ. Ата-ана уйдщ 1шгнде эркайсысы ез т1рл1пмен айналы- сып, шушркелесш отыр. Бойжеткен кыз ic Сырттан 13—14 жасар ер бала жупрш Kipin: — Кеке, апа, сыртта Kicuiep аттан тусш, карай келе жатыр, деп хабарлайды. Экеск Из, Tirin отыр. б!здщ уйге xici келмей журген уй ме, келсш, келсш,— деп жайланады. Сырттан xicviep колдарында коржындары: — Ассал аумагалейкум!— деп амандаса юредь — Уагалэйкумассалам. Мал-жандарыц аман ба? Kyiuii-куатты жураздер ме? — IHyxip, niyxip. КуйлЬкуаттымыз. Терлепшздер. Иэ, жол болсын?! — Элей болсын. Bi3 6ip игшкп icneH келш отырмыз. С1здер бутан калай карайсыздар? Иэ, улкендер бэтуаласып 6ip шецпмге келеек, балалар 6ipiH-6ipi унатса, бул 6ip HrbiiKTi ic болары анык. — Орамал тон болмайды, жол болады. Мынау 6i3flin сый-сияпатымыз. Риза болыцыздар. — Куйеу жуз жыЛдык, куда мыц жылдык,— дегендей с!здердщ керсеткен курметтерщ1зге рахмет. Кудалытыцыз кутты болсын, бала мен бала жарасып, баста рына бак консын. Арамызда ауыз 6ipmuiiK, ынтымак болсын. Эумин, эумин! Здесь приведен примерный вариант сватовства. Входят в дом сваты, здороваются, излагают свои намерения. Родители девушки, уважая чувства молодых, соглашаются. Поздравляют друг друга, дают напутствие молодым. Сабак аякталды
ОН ТЭРТ1НШ1 САЕ А К ЧЕТЫРНАДЦАТЫЙ УРОК Сэлеметбздер ме? Сабагымызды api карай жалгастырайык. 1. Адам аттары. К,ыз аттары' YmIt, Урия, Урбиб!, ¥рдана... ¥л аттары: Усен, Ургешшбай, Ушбай... Умгг уйге к!рд1. Ymit ушн тазалады. Ty6ir орамалын жуды. Туб1т орамал — пуховая шаль. 2. Сандар уйренеШк. 3— уш, 13— он уш, 23— жи- ырма уш, 33— отыз уш, 43— кырык уш, 53— елу уш, 63— алпыс уш, 73— жетшс уш, 83— сексен уш, 93— токсан уш. 3. Мынау уш стол. Белмеде уш стол тур 13. Он уш уйрек. Аулада 13 уйрек жур 23. Жиырма уш орындык. Класта 23 орындык бар 33. Отыз уш жас. Мен ЗЗ-темш 44. К,ырык, терт аташ. Бакта 44 алма агашы бар 73. Жетшс уш жас, Атам 73-те 3.— елефонды кетергён клм екен? — Мен, Алмамын. Сдзд! тыцдап турмын. — Ymit уйде ме? Шакырынызшы? — К,аз1р шакырамын. ♦ ♦ * — Эже, маган туб!т орамал токып 6epiui — Иэ, кызым, токып беремш ♦ ♦ ♦ — Сэуле, теледидардын унш бэсецдетпп. — Жарайды, эже. Кдз1р бэсендетемш. 4. Апта купдер1н1и, аттарын уйренеШк Дуйсенб! — понедельник сейсенб1 — вторник сэрсенб! — среда бейсенб! — четверг жума — пятница сенб! — суббота жексенб! — воскресенье
Бугш — сегодня, ертен — завтра, б;рсуг!ш — послезавтра, кеше — вчера, бурнагы кун! — позавчера. Бугш дуйсенбЕ Аптанынв б!р!нш! куш. Ертен сейсенбЕ Аптанынв екшпп кунЕ Бурагуш сэрсенбЕ Аптанын yuiiHiui куш. Кеше жексенбЕ Немалые кун. \ Бурнагы куш сенбЕ Аптаныц алтыншы кун!. I — Урия, бупн кай кун? — Бупн дуйсенбЕ I — Ертен ше? — Ертен сейсенбЕ 5. Жацылтпаш жаттайык^ Ум1т my6im тут mi, Ty6imml ту min. 6immi. тутп — расчесал, распустил 1 1 6. Свзд1к: кулик — щенок Менщ купппм Ыздщ купппм!з Сенщ куппгщ Сендердщ куниктерщ Оныц куш1п Олардын куийктер! — Айгул, сенщ куппгщ уре ме? — Иэ, менщ купппм уред! 7. Текст. Менщ купппм Окыцыз, аударьщыз, эцпмелешз Мен ушшнц класта окимын. Класта уздж окимын. Менщ Жолбарыс деген куш!пм бар. Мен купйпмд! жаксы керемш. Ол кунде сабактан келгенде мен! есжтщ алдында кут!п туоады. Купппмд! уй кузетуге уйретш журмш. Бетен адамга купппм кэтты-катты уредЕ 8. Соилесу.— Каз!р кандай аялдама? — Кдз!р “Балалар элем!” аялдамасы. — С!з, каз!р тусес!з бе? — Иэ, тусемш — Екеум!з б*рге кайта йык — Жарайды. Мен сыртта кутемш Элем — мир, кутемш — буду ждать, уред! — лает, тусес!з бе?— выходите?
КАЗАХСКИЕ ОБРЯДЫ УИЛЕНУ ТОЙЫ СВАДЬБА Тойлы ауылдыц дайындыгы. Абыр-сабыр. Жаркын кулкц эсем эн. )KacecnipiM бала жупрш шыгып:— Келш к еле жатыр. Келш келе жатыр! деп ауыз жиганша жас-тардыц о тасында имене басып келш де келш калады. Bip кария эйел келшнщ алдынан шашу шашады. Енд! 6ip Kici отка май куйады. Шымылдыкка отыргызады. К,олга су куйып, дастархан жайылады. Дастархан басында ацпме-дукен курылып, той бастар айтылады. Bip-exi халык эндер! айтылады. Ас цайырылып, бата жасалады. Ал енд1, Бета-шар! Беташар! Беташар! Kexin, KexiH Kexin тур KepiMditiH бврЩ1з. Ала-^ула двмец1з Атын айтып бер1ц1з Пелвнше мырзыа б1р селем. Ал, бэрекелдь Кадамына гул б!тсш. Кел1ннщ корк! айдай екен. Сымбатты, инабатты екен. Кудайым кутты кылсын! Предсвадебное настроение: праздничная обстановка, приготовления, светлые улыбки. Льется песня. Подросток вбегает с известием: Ура! У нас будет свадьба! В окружении молодых скромно прибывает невеста. Навстречу выходит пожилая женщина, сыпет сладости невестке, другая женщина, подзадоривая настраивает всех на веселье. Невесту сажают в шымылдык (свадебная занавеска). Стелется скатерть. За дастарханом приятная беседа. Слышится музыка. Теперь готовятся к обряду знакомства невесты с родней. Народный сказитель — жырау исполняет песню “Беташар”, призывая делать поклоны родным, близким жениха. Открывают лицо невесты. Все довольны красотой и скромностью невесты. Раздаются веселые возгласы: “Да будут цветы к твоим ногам! Как хороша невеста! Да принесет она счастье в дом!”
ОН БЕС1НШ1 САБАК,. ПЯТНАДЦАТЫЙ УРОК Салеметаздер ме? 1 дыбысын менгеру. I дыбысы жщ!шке, кысан, езул!к. Звук i мягкий, негубной, употребляется в мягких словах, в любом месте слова, язык продвигается вперед, кончик языка касается нижних зубов. I дыбысы жпцшке созде, сездщ барлык буынында колданылады. Мысалы: Z, Z, L.. 1л, к1л, 61л, т1л, п1л. Слоги со звуком — i, 1-л1м, 61-л1м, к1-с1, bi-eliu. Слова: 1л — повесь бел — знай (бл) К1л — подряд (кл) tui — язык (тл) П1Л — слон(пл) uiiM — наука (uim) бинм — знание (блм) к!тап — книга (ктап) Kici — человек (Kici) ini — младший брат (ш) Как вы заметили звук i между согласным произносится очень кратко. Звук Ы — твердый, гласный Ы дыбысын менгеру Ы дыбысы — жуан дауысты Звук Ы в русском и казахском языках отличается произношением с большей твердостью. В казахском языке встречается во всех позициях слова. Например: Ыс — копоть, сыкылды — подобный, кажется. При произнесении звука “ы” губы чуть растягиваются, язык приподнимается к небу, не прижимаясь к нему. В казахскомя языке произносится тверже и короче: Жыл — год, произносится — жл, сабын — мыло,— сабн, алтын — золото,— алтн. Алты — 6, ыдыс — посуда, малшы — пастух. Ыбырай Алтынсарин — казак халкыныц агартушысы, жацашыл педагоги, жазушысы, этнографы. Ол 1841 (6ip мын сепз жуз кырык 6ipiHiui) жылы туган. Ол — балалар эдебиетшщ атасы. Агартушы — просветитель, эдебиет — литература жанашыл — новатор, туган — родился Абай Кунанбаев — казактыц улы акыны. Ол жасынан ынталы, зерек болды. 12 жасынан бастап елец жазды. Абай — сазгер. Оныц 20-дан астам эндер! бар. Ынталы — прилежный, зерек — способный, елеч жазды — писал стихи, сазгер — композитор
Шокан Уэлиханов — казак халкыньщ улы галымы, тарихшысы, этнографы, саяхатшысы, географы, агартушы — демократы. Ол шыгыс тарихын жаксы битедь Кыргыздын “Манас” жырын тунгыш зерттеген гулама. саяхатшы — путешественник, зерттеген — исследовал Знакомимся с казахскими именами: Тзбасар, 1зтай, 1лияс, 1смет ... 1збайша, Ьпмхан, 1нжу, 1цкэр ... Знакомимся с названиями частей речи: Зат eciM Сын eciM Сан eciM Еамдж Еткгпк Устеу Шылау Одагай Имя существительное Имя прилагательное Имя числительное Местоимение Глагол Наречие Союз Междометие Бала, кыз Ак, Кызыл Алты, жеп Мен, сен, ол Ал, бер, айт Бупн, ертен вне, 6ipaK Oh, yh Слово 6eciK обозначает специально оборудованную колыбель для младенца. И песни для детей называют 6eciK жыры — колыбельная. Приводим один из вариантов: г Ацтес, а^тос, урме сен, Катты-^атты журме сен. Айгул1ммвн екеум1з Уйы^тап цалсац, кулме сен. &лди, элди, бвпем-ай, Кызыл бес1к мекен1-ай. Улп1лдеген yKici Ypdiff цызы екен-ай. Кызым мен1ц кор1кт1-ай9 А^ шолпылы 6ер1кт1-ай, Уйыцтап цалып mycinde Кызыл алма mepinmi-ай. А^тес, Ацтес, урме сен, Б1зд1 isden к1рмв сен. Оянеанда гул1ме Кырын царап журме сен. -&лди, злди, бепем-ай, Кызыл бес1к мвкен1-ай. Улп1лдеген, ук1л1м, YpdiH %ызы екен^ай. Содержание: Актос, не лай, не шуми, если мы уснем с Айгуль, то не дразни нас. Моя доченька в колыбели, ее украшают перья, она самая красивая, с красивыми 52
сережками, во сне собирает красные яблоки. Актос, не лай нам! Спи, моя доченька, спи самая прекрасная. Называем части тела: Бас — голова кез — глаза кас — брови кабак — веки мурын — нос ауыз — рот иык — плечо жамбас — бедро аяк — ноги алакан — ладонь саусак — пальцы ми — мозг емшек — грудь (молочные железы) ек — подбородок бет — лицо кулак — уши мойын — шея Кеуде — туловище тес — грудь тамак — горло екпе — легкие журек — сердце бауыр — печень асказан — желудок 1шек — кишечник арка — спина желке — затылок кол — рука буйрек — почка балтыр — голень бел — поясница шаш — волосы ет — желчь тырнак — ногти кабырга — ребро Сездер: ауырады — болит, керед! — видят, ес!тед! — слышат, айналады — кружится, шуылдайды — шумит. Басым ауырады, коз!м ауырады, кабагым ауырады, басым айналады, мурным шуылдайды, бет!м кызарады, кулагым есггедц тамагым ауырады Менщ шашым кара, узын, аягым тузу Менщ колым узын, тырнагым кыска. Свйлемдер: — Апа, менщ басым ауырып тур — Онда flepi ini, демал жата гой — Эже, менщ TiciM ауырып тур — Кызым, тез д spire pre бар Мен емцймш, еннймш, етжиимш Сен емипсщ, еннйсщ, епкнйсщ Ол емпй, Энни, ет1кип
Мен апанмын, тэтенмш, эженмш Сен апамсын, тэтемсщ, эжемсщ Ол апам, татем, ажем Я твоя мама, сестра, бабушка Ты моя мама, сестра, бабушка Она моя мама, сестра, бабушка Обратите внимание на окончания, придающие форму принадлежности Читаем и переводим: 1нжу сулпш итпшке 1лд1. 1шм уйге Kipni алып келдь Кдйсысы калай дауыстайды? Бурки шанкылдайды, карга канкылдайды, Арыстан акырады, этеш шакырады. Kipni пысылдайды, жылан ысылдайды. Курбака курылдайды, шепртке шырылдайды. Ешюмд! ешюм кундемейд!, осылардыц шпнде балык кана ундемейдй Петух кукарекает, орел клокочет, Кузнечик стрекочет, ворона каркает, Лягушка квакает, лев рычит, змея шипит, Еж сопит. Никто никому не завидует, только рыба молчит. В заключение приводим высказывание казахского писателя Г. Мусрепова: Дна теин умыткан адам ез халкынынц откеншен де, болашагынан да кол узедь Сабак аякталды. Сау болыцыздар!
ОН АЛТЫНШЫ С АБАК, ШЕСТНАДЦАТЫЙ УРОК Салеметаздер ме? I жэне Ы дыбыстарын уйренуд! жалгастырайык. 1. Bip — 6ipiHiiii — первый 2. Eid — екшш! — второй 3. Уш — ушшш! — третий 4. Терт — тертшнп — четвертый 5. Бес — бесшш! — пятый 6. Алты — алтыншы — шестой 7. Жет! — жетшш! — седьмой 8. Сег!з — сепзшш! — восьмой 9. Тогыз — тогызыншы — девятый 10. Он — оныншы — десятый Порядковые числительные образуются при помощи аффиксов -ыншы, -i н ш i, -н ш ы, -н ш i С ы н а м а к. Bip дегешм б!рлпс, ек! дегешм т!рлж, уш дегешм куш. терт дегешм тус. Бес дегешм жемхс, сег!з дегешм сем!з. Тогыз дегешм торпак, он дегешм оймак. Он 6ip кара жумбак Текст: Гулам Ертецпсш Гулам тесепнен тура алмады. Эжеа келш мандайын устап ед!, денеа куйш тур екен. Дереу дар!гер шакыртты. Дар!гер ыстыгын елшеп дар! бердь Кешке карай Гулам орнынан турь п ойнап кетт! Сезд!к: б!рл!к — единство, т!рл!к — жизнь, куш — сила, тус — сон, астык — урожай, жем!с — фрукты, торпак — теленок Тура алмады — не могла встать, куйш тур екен — высокая температура, дар! — лекарство, дар!гер — врач, дэр!хана — аптека. Составьте диалог “Дэр!ханада”. Примерный вариант. — С!зде бас аурудын дарю! бар ма? — Иэ, бар. Цитромон алып irninia — Багасы канша турады? — Багасы жуз елу тенге
— Мшекейпцз.— Рахмет — Ем болсын К.ОНАК КУТУ. ПРИЕМ ГОСТЕЙ. I Келшнщ атасы мен анасы терде шушркелесш отыр. Кдйнысы мен кайынащпа оз пршиппмен айналысып жур. Келш уй жинап жур. Сырттан 6ip топ xici келедй Кел in Huiin солем бередЕ— Коп жаса, ул тап, карагым!— деп алгысын жаудырады. Келш торше корпеше тосейдЕ — Ассалаумагалейкум! — Элейкумассалам. Мал-жандарын аман ба? Есен-сау барсыцдар ма? — Шуюр, куаттымыз. КелшЕм1з келш, кемт!пм1з то-лып, K0H.Lni.Mi3 жайланып отырган жагдайымыз бзр. — Ио, борекелдЕ Ел аман, халык тыныш болса, одан езге не керек. Келш ас камына KipiceAE Кайнысы конактардын колына су куяды. Конактар: Азамат бол! Таудай бол! Катарыцнын алды бол!— деп тьлегш, алгысын жаудырады. Дастархан жайылып, тамак акелшедЕ Баеты ен улкен кария устайды. Ол ею кез! етш алып уйдщ иесше бередЕ Комекейш юшкентай кыз Молд!рге: жез тавдай анцй бол,— деп усынады. — Аттыц кулагында ойна,— деп xacecnipiw балага кулагын бередЕ Тамакты жеп болгасын, келш табакты алып, и1лш солем бередЕ К,ад1рл1 конаак бата бередЕ К концу урока знакомим с жемчужиной казахского народа фразеологией: 1. Ажалга дауа жок — от смерти не уйти. 2. Аза бойы каза болу — мороз по коже берет 3. Азан-казан кылу — пыль столбом 4. Азуы алты карыс — зубастый Ажалга дауа жок кой, жылама, артынын кайырын береш. ( 1. Ток^лаеамбетов) Не плачь, от смерти нет зелья, да не постигнет вас больше горе! Балалар уйд! азан-казан кылды. Сабак аякталды.
ОН ЖЕТ1НШ1 САБАК, СЕМНАДЦАТЫЙ УРОК Салеметаздер ме? Бупн h дыбысын уйренешк Звук h (фарингальный) образуется в зеве приближением его стенок, напоминает немецкое h своим легким придыханием и употребляется в основном в арабо — персидских словах, в середине и конце слова. h дыбысы катац, ызыц, ауа комекейден кедерпаз шыгады. Соз ортасында жане сез соцында колданылады. Создер: Кайарман — герой, кайар — ярость, гнев. Гулжийан — имя девочки, жийангез — путешественник, гауйар тас — бриллиант, айдайар — дракон, шайар — кала, зайар — яд, ай, уй, ой — междометия, выражающие эмоции: — Ойо, келш калыпсыц гой! — Уй, шаршадым! К,айарман кала — Севастополь Кайарлы а дам екен. -лы — суффикс прилагательного. гауйарзыц кулагында гауйар сыргасы бар. Ыздщ шайарга жийангез келд!. Ел1м1зде кайарман калзлар бар. Шайардагы хайуанаттар паркпще зайарлы айдайарлар бар. Такпак жаттайык: Жаукарым, Жаукарым. К,айда сек1ц гаукарыц? Гаукарыц9ы тац та сан, Ойын*а бар, жатпа сен. Сейлесу:— Бул kim? — Мен. Кайарманмын гой ’ — Э, келе гой — Бупн кун кандай? — Бупн кун жанып тур. Уй, шаршадым — Демал — Гауйар, Гулжийан кай шайарда турады? — Гулжийан Жамбыл шайарында турады
Ей, КаЛарман, ЦаЬарман, Келд1ц цандай шаЬардан? АйдаЬармен алысып, Ко рык, пайс ыц sahapdan. ЖиЬакгезд} керей1к, ГауЯарларын терей1к, Кел, ГулжиИан, вкеум1з Ж1пке misin берей1к. ♦ * ♦ — Бул к!м? — Мен, ГауИармии гой. — Э, ГауЬарсыц ба? Кдсывда турган к!м? — Ол Гулжийан гой. — Кел, кел1ядер. К,аз!р, КаИарман келед!» Ойнандар, елец айтыцдар. Текст: Эжем. Мешн ежем кызык адам. Тыным таппайды. Курбылары келсе, колды-аякка турмай зыр жупредь Кейде шар-шаганда yh деп отыра кетедк Эже, кимылдамай-ак койыцыз, жатыныз десек, кой, балам, тгрлж деген! кызык кой дейдй Сезд!к: тыным таппайды — не знает покоя, зыр жуг!ред! — выбегает. Мы с вами усвоили гласные и согласные звуки казахского языка и заметили разницу в звуковой системе казахского и русского языков. Имеются специфические звуки: э, о, у, у, i, н,, к, г, h. В казахском языке в отличие от русского языка имеется 6 типов слогов: 1. Гласный: а-па, а-га, а-на, а-та, 2. гласный — согласный: ак, аш, ел, ер. 3. согласный — гласный: ка-ра, ко-pa, ка-ла. 4. согласный — гласный — согласный: бар, кел, кер; сал, кал. 5. гласный — согласный — согласный: айт, ант, арт. 6. согласный — гласный — согласный — согласный: кант, тарт, сырт, сарт-гылт Жаттыеу: Разделите на слоги и определите типы в казахских именах: >.
Бабажан, Бабагали, Бабак, Бабалык, Бабамурат, Ба-банияз, Бабанар, Бабахай, Базаралы, Базарбай. Ризалык, куптау сездерк Иэ — да Иэ, бул мен — Да, это я Дурыс — верно, правильно Нак 03i, дуп-дурыс — Точно Элбетте — наверняка Шеказ — несомненно Кумэназ — бесспорно ризамын — согласен, доволен Мен карсы емесшн — я не возражаю С!зд!кл дурыс — вы правы Эте жаксы — превосходно Мумкш — возможно Элбетте, солай — да, конечно Жаксы — хорошо Жарайды — ладно Ракым етщ!з — пожалуйста Тмеймш — хочу, желаю Ш а т т а н у. Рахмет а й т у Мен ©те ризамын — я очень доволен Кандай суйюмдН— Как приятно! Мен оте куаныштымын!— Как я рад! Эте жаксы — Очень хорошо! К©п ракмет — Я вам очень благодарен Cisre л. ушш ракмет. Спасибо Вам за ... . Мен азге ©те ризамын Я вам очень благодарен Тексты для чтения Экес! баласынын бшмш сынамакшы болып: — Балам, бутакта отырган ею кустыц кайсысы шым-шык, кайсысы торгай,— дед! — Соны битмейсщ бе? Шымшыктыц жанында отырган торгай гой,— дед! баласы Тапсырмалар. 1. Напишите письмо родным, близким, знакомым. 2. Составьте мини-, макси-тексты “Дукенде”
3. Составьте диалог “Театрга барарда” 4. Инсценируйте казахскую сказку “Тулю мен ешк1” Сабак аякталды. ОН СЕГ131НШ1 САБАК, ВОСЕМНАДЦАТЫЙ УРОК — Салеметаздер ме? Мше, казак тыше тан 10 дыбыспен таныстык. На предыдущих уроках частично познакомились с падежными окончаниями. В казахском языке отсутствует категория рода, поэтому нет и грамматических показателей его. Однако в нем имеются присущие категории существительных, грамматические показатели — жок! (число, лицо), септ1к жалгаулары (падежные окончания), тэуелд1к жалгаулары (окончания принадлежности), кептж жалгау (окончания множественного числа). Например: Б1зд1ц ютаптарымыз (наши книги): ютап (туб!р — корень) тар (копток жалгау — окончание множественного числа)— ымыз (тэуелдж жалгау)— окончание принадлежности. В казахском языке, в отличие от русского, имеется 7 падежей. Сеппк жалгаулар ~ падежи 1. Атау септж 2. 1лж сеппк 3. Барыс сеппк 4. Табыс сеппк 5. Жатые сеппк 6. Шыгыс сеппк 7. Комектес сеппк Именительный Родительный Направительно — дательный Внимательный Местный Исходный Творительно — соединительный Примеры А. Болат, Берж, Алма, Сауле, Базар, KOMip I. Болаттыц, BepiKTiH, Алманын, Сэуленщ, базардын, кем1рд1н Б. Болатка, Бержке, Алмага, Саулеге, базарга, KOMipre. Т. Болатты, Бержп, Алманы, Саулею, базарды, кем!рдд
Ж. Болатта, Бержте, Алмада, Сэуледе, базарда кем!рде. Ш. Болаттан, Бер1ктен, Алмадан, Соуледен, базардан кекпрден. К. Болатпе^, Бержпен, Алмамен, Сэулемен, базармен кеьпрмен. Обратите внимание на склонение слов и окончаний, то есть на закон сингармонизма. А. Болат сабакта отыр. Болат на уроке. I. Болаттыц сумкасы жана. Сумка у Болата новая. Б. Мен Болатка кггап берд!м. Я дал Болату книгу. Т. Мен Болатты кордвм. Я видел Болата. Ж. Болатта Kiran бар. У Болата есть книга. Ш. Мен Болаттан Kiran алдым. Я у Болата взял книгу. К,. Мен Болатпен 6ipre кинога бардым. Я с Болатом ходил в кино. Имена существительные в предложении могут выступать в роли подлежащего, сказуемого, дополнения, определения и обстоятельства. Словосочетания: А. Сеуле — окушы I. Сауленщ кейлеп Б. Сеулеге бар Т. Саулеш кара Ж. Сэуледе бар Ш. Сэуледен ал К. Сэулемен бар Слова в Атау септж могут быть подлежащими и сказуемыми Алма — окытушы Существительные в 1л1к сеппк являются определением. Алманын, орамалы жана Барыс сеппк обозначает: 1. Направление. Болат калага Kerri 2. Мэскеуге окуга Kerri 3. Цену предмета. Кпапты бес тенгеге алдым Слова в Табыс сеппк выступают в качестве дополнения: Бугшп газетп окы Жа тые сеппк обозначает: 1. Место нахождения. Элима калада турады (обстоятельство) 2. Время действия и состояние предмета. Лекция онда басталады (обстоят.)
3. Возраст человека. Гулжамал жиырма б:рде. (сказуемое) . Шыгыс ceirriK имеет следующие значения: 1. Урзада кинодан шыкты (обстоятельст.) Исходный пункт действия. 2. Сравнения предмета. Аскар Нурланна eiini (допол.) 3. Материал, из которого сделан предмет. Нанды уннан жасайды (допол) 4. Начало действия во времени. Ол жумысын сепзден бастады (обстоят.) Кемектес сепик — инструментальный падеж имеет только мягкие окончания: -м е н, -бе н, -пен, в предложении бывают дополн. обстоятельством. Мен Сарамен до-спын. УПРАЖНЕНИЕ Выделите слова, обозначающие предмет и определите в каком падеже находится. Кустыц ен кырагысы — сункар Кустардыц шпндеп ен жузгпш — пингвин Дуниеде кун козше тура карай алатын кус — бурют Туйекус — кустардыц ен улкен! Улыкбек — Орта Азияны билеген Эм!р-Тем!рдщ не-Mepeci. Улыкбек астрономия, жаратылыстану гылымдарын суйген ОПРЕДЕЛИТЕ ПАДЕЖ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОГО * Кпапханага барды, -уйге юрдц тогайдын iuii. Есетке хат жаздык, Саматты шакырды, агашты бал-тамен жарды. Научитесь составлять предложения: А. Олег. Мынау — Олег I. Олегтщ. Олегтщ сумкасы бар Б. Олегке. Мен Олегке бардым Т. Олегп. Мен Олеги керд!м Ж. Олегте. Олегте кпап бар Ш. Олегтен. Олегтен к!тап алдым К. Олегпен. Мен Олегпен театрга бардым Ответьте на Кинога к!ммен бардыныз? Ауылга немен бардыныз? вопросы:
Кешеде юммен амандастыныз? Тамакты немей iurrinia? Проспрягайте слова: кп-ап, бесж, Дана. Составьте рассказ об одном проведенном дне. Опорные слова: Бупн, кездеспм, тамак шгпм, сабак окыдым, базарга бардым, сатып алдым. Беседа. Шакыру — Эсия а па, селеметаз бе? — Сэлеметсщ бе, ГауЬар. Жагдайын калай? — Жагдайым жаксы. Мен cisfli ертец кешке конакка шакырып келдш. Келщвз, кона к болыныз. — Жаксы, ракмет. Барамын. — Сау болыцыз. — Сау бол. Текст. Аюменайел ТАТАР ХАЛЫК. ЕРТЕПС1 Баягы заманда 6ip эйел баласын алып, орак оруга барган. Ол енд1 ора бастаганда жанына 6ip аю келген. Ол аюдын аягына пкен кадалган екен. Аю айелге табанын керсеткен. Эйел онын табанындагы т!кенд1 алган. Ал аю сол уппн эйелге 6ip омарта экеп берген. Сезд1к: баягы заманда — давным-давно, т!кен — заноза, табанын керсеткен — показал лапу, аю — медведь, бал — мед, экеп берген — принес. Условные знаки: подлежащее. сказуемое, определение, дополнение, обстоятельство. Сабак аякталды ОН ТОГЫЗЫНШЫ САБАК ДЕВЯТНАДЦАТЫЙ УРОК Сэлемегаздер ме? Бупн тел дыбыстарды кайталау, жаттыгу жумыстарын журпзешк
К, дыбысына жаттыгулар 1. Сурактарга жауап берщ!з — Ci3 кайда турасыз? — Ci3 кай калада турасыз? — Бугш кай кун? — С1здщ атыцыз юм? — Оздщ аты-женщ!3 к!м? 2. Tmcri эрштерд! койыцыз Ла ...» ба...а, мысы..., кысы..., ма... ал, ... арма..., а... айма..., алпа..., айы..., ...агаз. 3. Мысык. Пеш. цасында мысыц отыр Алдан квз1н ^ысып отыр, Тыш^ан tmin жвгШ кеп, Tid оныц ^ышып отыр, Э, Табылдиев. Такпакты жаттап алыцыздар F. дыбысына жаттыгулар 1. Уксас сездерд! тап: ко...а — до...а, та...у — ба...у, жа...у. 2. Сурактарга жауап берщ!з: — Аэропортка кандай автобуспен баруга болады? — Апай, мына сагаттын багасы канша? — Сагат канша болды? 3. Жаттап алыцыз Айналайын агалар, Алтын тонды жагалар, Аюлардыц 9Цбвг1н 1н1лер1 багалар, Текстпп аударыцыз, энпмелеюз КАТЯ МЕН МИША Катя ертемен саны pay кулак теруге Kerri. Машаны да ертш алды. Маша кппкентай едй Жолдарында озенше бар екен. Катя Машаны аркалады. 03i шулыгын memin алды да, сумей журдЕ — Мыкталып отыр, Маша, 6ipaK менщ мойнымды кыспа. Колыцды босат, эйтпесен мен демала алмаймын. Сейпп Катя Машаны алып шыкты. Л. Н. Толстой. Сездж: сачыраукулак — грибы, memin алды — сня- ла.
Э дыбысына жаттыгу 1. Дурыс окыныз: Э, э, э дешь Куппгще “кэ” дени, Колыцдагы наныцды, жей гой, купппм, мэ делп! Eprin алып Э/пмд{, Эм1р менен Кэр1мдь Кой корага жыгылды, Tin тургызып бэр1щц Енд1 езщ1з калаган такырыпка эцпме курастырыныз немесе “Балдырган” жерналынан тер!щз. 2. Эке, шеше, ата, эже сездерш тауелдещз “Дэр1ханада” такырыбына сейлесу улпсш курастырыныз Э дыбысы колданылатын такырыптык сезд!к курастырыныз Мысалы: “Менщ туыстарым” эке, еже, эпке Мамандык атаулары: эшш, дэрнер, эрштес Адам аттары: Эдемь Эсиэ, Элима О дыбысын кайталау. 1. Такпакты дурыс окып шыгыцыз Шере-шерв лагым, СелпимеМн ^лагыц. Cetcipin am Konipden Дайын сен1ц цурагыц, Шерв-шврв шунагым, Шомеледв турагыц. Квр1нбесеН кез1мв, Кеквмнен кеп с^радым. 2. Кейлек, белме, кеше сездерш тэуелдещз н, дыбысын кайталау Выделите из текста слова со звуком н, и постарайтесь сделать морфологический разбор. Габит MycipenoB — казак совет эдебиетшщ кернекп екыдерипн 6ipi. F. MycipenoB казак эдебиет1нде драматургия жанрын дамытуда кеп енбек етп
Сурактарга жауап 6epiHi3 Казак жазушыларын атаныз Олардын шыгармаларын атаныз Казак акындарын атаныз Олардын кстаптарын атаныз Y дыбысы 1. “Менщ уй1м” жене “Куз” такырыбына аниме жаз 2. Макал-мэтел, жумбак, жанылтпаштар тер 3. Аптаныц кундерш ата, сейлемдер курастыр Y дыбысын кайталау 1. Сурактарга жауап берщ!з — С1здщ кудаларыныз бар ма? — Олар кайда турады? • • • — С1здщ ултыныз кандай? 2. Шэюрт, устаз туралы кандай макалдарды 6uieci3? 3. Куда, ул, жубай сездерш септешз, тэуелдеюз. 4. “Менщ досым — Улпан” деген такырыпка сейлесу улпсш курастыр 5. Мэнерше келпрш окыныз Улжан, ¥лжан, уш — уш* Ац б^лттарды *;уш — *>уш. Канатыцмен ^алыцтап, Болдыц Mine — ffyc. Улдай, ¥лдай уларсыц, Gnepie тым ^умарсыц, Айдындаяы аццую Алып уш деп сурарсыц. Уйы^та, бепем, ^улыным, КекеМмде тур ун1ц. Ештенеден цорыцпа, Жалт~жулт emin жур, улым! Ушты, ушты, улар, ушты. Айтшы, пайсыц б1лес1ц, Улар деген ^усты? (автор) 6. ¥ дыбысы келетш сездер, сез пркестерш терЫз. Улыбритания, Улы Отан согысы ........
h дыбысына жаттыгу 1. h дыбысына уйренген такырыптарды кайталаныз 2. Oho, yh, ah одагайларымен сейлем кура 3. Телефонмен сейлеашз 4. Ci3 Tayhapra не айтар ед!н!з? Тел дыбыстарды кайталап бек!туге арналган текстер Озщ б!лгенд! к!с!ден сурама F. Ток,ай л Bip шаруа 6ip кушак шшен аркалап келе жатады Екшип шаруа карсы жолыгып тыдесед! — Аман-есен бе? — Аллага шук!р. — Аркацдагы не нарсе? — Отын — Неге отын дейсщ, шшен гой — Озщ шшен екенщ бипп турып, неге сурайсын? БАТЫР КУШ1КТЕР Exi куиик аулага шыкты. Олар аспанга карады. Жаркыраган жарты домалак кердк Куциктер не екешн бЕлмей ач-тан. Ал жарты домалак бутш денгелекке айнал-ды. Купиктер коркып Kerri. — Кел урешк,— дед! кунлкпц 6ipeyi. — Урсек урешк,— дед! екппшск Куппктер урдь Ал дечгелек жогары карай жылжи берд!. — Эне корыкты,— деп куанды 6ipiHini куш!к. — Кашып бара жатыр,— дед! екшплс!. Куппктер куанып уре бердь М. Петров Денсаулык, туралы — Денсаулыгыныз кандай? — Денсаулыгым жаксы. — Мазам жок. — Денсаулыгым нашар. — Мен ауырып турмын. — Дар!герге к!руге бола ма? — Дepirep шакыруга бола ма? — Дар!гер кашан кабылдайды екен? — Дэр!гер кай кабинетте кабылдайды? — Дер!герд!н аты к!м? сез mlpKecmepl Как здоровье? Здоровье хорошее Неважно Здоровье слабое Я болею Можно войти к врачу? Можно вызвать врача? Когда принимает врач? Где принимает врач? Как зовут врача?
— С1здщ кай жерщ1з ауырып тур? — Менщ басым, аягым, iiniM ауырып тур. — Шешшпцз. Что у вас болит? У меня болит голова, ноги и живот. Раздевайтесь. Сабак аякталды ЖИЫРМАСЫНШЫ САБАК, ДВАДЦАТЫЙ УРОК Сэлеметаздер ме? Кайырлы кун. 1. 6з1м1з туралы эцпме курастырып уйренешк. Менщ атым — Оля. Жасым 18-де. Мен биыл мектепт! 6iTipin, педагогикалык институтка туспм. Педагог болуды армандаймын. Экем, тешем, атам, ежем, ею Ым бар. Сурет салуды, ел аралаганды унатамын. 9 Менщ атым — Гулнэр. Мен ауылда эжеммен турамын. Экем мен шешем калада турады. Жш келш турады. . Bis де барып турамыз. Атам мен эжем калага KomKici келмейдь Ауылдыц табигаты тамаша. Б1рак тын-бай ецбек ету керек. Мен жастарга ауылга кел1адер депм келедЁ Менщ атым — Марат. Ждналыктар ашатын галым болгым келедь Эрине коп оку керек. Атам ом!рден окы дейдЁ Атам мен эжемнен коп нарсе уйренш журмж. Меш ата-бабаларымыздыц OMipi кызыктырады. Мен халкымды элемге таныткым к ел ед i. ♦ ♦ ♦ Менщ аты-жошм Ольга Владимировна. KyfleyiM, exi балам бар. Мен Казакставда туып octim. Казак тшн жаксы б!лемш. Уйде exi тьлде катар сойлесе берем1з. Жора-жолдастарымыздьщ Ko6ici — казак. Казактардын конакжайлылыгы, меюргмдшп унайды.
Менщ атым — Лена. Куйеутм - казак Сондыктан да казак тийн жаксы 6uiyiM керек. * ♦ ♦ Менщ аты-жешм — Ахметова Айгул Танатаркызы. Мен 1965 (6ip мыц тогыз жуз алпыс беспшй) жылы 8 (сепзнпш) мамырда дуниеге келд!м. Менщ экем — инженер, шешем — окытушы. Мен Алматы каласындагы ме-динститутты б1т1рд1м. Мен Tic flopirepi болып 1сгеймш. 0з мамандыгымды жаксы коремш. Текст ;ге сурак,тар — С1зд1и аты-жешшз к!м? — Ci3 кашан гудьщыз? — Оздщ экешз kim? — С1здщ шешешз kim? — Ci3 не бгпрдщ1з? — С1з к1м болып 1стейс13? Сез mipxecmepi: Жамбылда тудым, инженер болып 1стеймщ, куиеу!м бар, куйеу!мнщ аты, эжем бар, ажемнщ аты, дуинеге келд^м, оку 6iTipfliM. 2. Ситуация благодарности включает в себя следующие фразы: Ракмет!-— Спасибо’ Коп ракмет!— Большое спасибо! Алланын нуры жаусын! Да поможет тебе бог! Аузыца май! Масло твоим устам! Мен С1зге борыштармын! Я вам очень обязан. Кандай алгыс айтсам екен! Как мне тебя благодарить! Кеп жаса! Живи долго! Korepin кекте! Да будет много у тебя потомков! Косагыцмен коса агар! Доживите до глубокой старости вместе (с мужем, женой). Ул тап — роди сына! Жагын туспей жамандык керме! Да не встретиться тебе с трудностями до старости! Таудай бол! Вырасти как гора! — Солем бердж, эже! — Кеп жаса, балам, бакытты бол!
— Салем бердж, ата! — Ул тап, карагым. Косагьщмен коса агар! — Салем берд!к, апа! — Оркешц ессш! Таудай бол! 3. Отрывок из песни “Нурлы арман’*. YadiKcia 1здегвн1м мвн1ц, YMimlM узбеган1м мен1ц. Gh бол/ан, жыр боман, Кайдасыц нурлы арман. Мацал: Сулу сулу емес, суйген сулу Не та любима, что красива, а та, что желанна, 4. Приводим некоторые варианты пожелания: Досым Арман! Сен! 25 жаска толуынмен куттыктаймын! Елщнщ азаматы бол. Уянда уйткы бол. Денсаулыгьщ мыкты болсын. Досыц Нурлан Пожелание молодоженам, Сауле, Cepix! С1здерд1 занды некелерщ1збен куттыктаймын! Бер1к уя курыныздар. Косактарыцмен коса агарыцдар! Нурлан, Айгул Ата, эже! Оздерд! алтын тойларыцызбен куттыктаймыз! Дендерппз сау, куатты болыныздар! Балаларыцыз Айналайын Гулбану! Бугш мше 4-ке толдын. Алдыцда узак жол жатыр. Денщ сау болсын. Таудай болып ос. Эжец
5. Мактау сездер. Куптау. — Ci3 бугш ете адемкпз! — Ci3 кандай жассыз! — Кандай эдем!! — Сдздщ кездерщ!з адемП — С1здщ талгамыцыз тамаша! — Оз дурыс айттыцыз! — Ci3re унаганга куаныштымын. Комплимент. Одобрение. Вы сегодня очень красивая! Вы такая молодая! Какая красивая! У вас красивые глаза! У вас прекрасный вкус! Вы правильно сказали. Я рада, что вам понравилось. Тагы да ез!м туралы аниме. Мешц аты-жешм Людмила Васильевна Искакова. Куйеу^мнщ аты-жеш Альберт Сабирович Искаков. Ол “5"- i есеп-шаруашылык мекемесшде ютейдк 0з!м элеуметпк II дамуга несие беретш банюде жетекия маман болып ютеймш. Мен Кызылорда каласы, Шумилов кешеб, 2-уй, 79-шы патерде турамын. Мен мамыр айынан бастап казак типы уйренш журмш. Казакша тусшемш, суракка жауап беремш. Ерк1н сойлеуге ал! де киналамын. Сурактарга жауап 6epini3 — Валя,- жиналыс кашан басталады? • • • • — Бастык келд! ме? — Kipyre бола ма? • • • • — Шыгуга бола ма? • е • » — Сурауга бола ма? • •• • — Отыруга бола ма? • • • • — Мен кашан келешн. 6. Знакомим с фразеологией казахов: Ай десе аузы бар, Кун десе коз! бар. Писаная красавица. Айна катес! жок. Точь-в-точь правильно.
Ак бата. Благословление Арамтамак. Тунеядец, паразит Ат кулагыцда ойнайды. Лихо скачет на коне С1здщ сезщкздщ айна катеа жок Эжем ак батасын берд! Буиге берсе акырзаман орнайды Арамтамактар кебешп Kerri Марат ат кулагында ойнайды Сабак аякталды ЖИЫРМА Б1Р1НШ1 сабак; ДВАДЦАТЬ ПЕРВЫЙ УРОК В фонетической системе казахского языка действует закон сингармонизма, который регулирует фонетический состав слова. В казахском языке согласие звуков функционирует не только в отношении гласных звуков, но и в отношении согласных. Например: ютаптар, каламдар, согласуются м-д, п-т. Окончания множественного числа: -лар, -лер, -тар, -тер, -дар, -дер. Твердые варианты: -лар, -тар, -дар. Балалар, касыктар, каздар. Мягкие варианты: -лер, -тер, -дер. Кемелер, бесжтер, дэндер Биелер жайлауда жайылып жур Дауысты дыбыстан соц -лар, -лер жалганады: калалар, шаналар, экелер, кошелер ¥яц жене м, н, н дыбыстарынан сон -дар, ддер косымшасы жалганады. Кыздар ойнап жур 2. Уа^ытты айырып уйренеШк Ол ушш сан еамдермен толыгырак танысайык 1 6ip, 2 exi, 3 уш, 4 терт, 5 бес, 6 алты, 7 жет!, 8 сепз, 9 тогыз, 10 он. 11 он 6ip 30 отыз 70 жетшс 12 он ек! 40 кырык 80 сексен 13 он уш 60 алпыс 90 токсан 15 он бес 50 елу 100 жуз 20 жиырма !
Система образования дальнейших числительных: 101 6ip жуз 6ip 102 6ip жуз exi ПО 6ip жуз он 120 6ip жуз жиырма. 130 6ip жуз отыз 140 6ip жуз кырык 150 6ip жуз елу 160 6ip жуз алпыс 200-exi жуз, 300-уш жуз, 500-бес жуз, 1000-мыц Теперь посмотрим на часы? Промежуток одного часа формируется по этому образ цу: Сагат 6ip- Сагат б!рден 5 минут Kerri Сагат 1-ден 10 минут кегп Сагат 1-ден 15 минут Kerri Сагат 1-ден 20 минут Kerri Сагат 1-ден 25 минут Kerri Сагат 6ip жарым Сагат 2-ге 25 минут калды Сагат 2-ге 20 минут калды Сагат 2-ге 15 минут калды Сагат 2-ге 10 минут калды Сагат 2-ге 5 минут ыкалды Сагат 2 Один час 5 минут 2-го 10 минут 2-го 15 минут 2-го 20 минут 2-го 25 минут 2-го Половина 2-го Без 25 минут 2 Без 20-и мин. 2 Без 15-и мин. 2 Без 10-и мин. 2 Без 5-и мин. 2 Время 2 часа Как вы заметили до половины одного часа употребляется окончание исходного падежа -дан, -ден, -тан, -тен, -нан, -нен и слово Kerri. Например: б!рден Kerri, екщен Kerri, уштен Kerri, торттен, бестен, алтыдан, жетщен, сепзден, тогыздан, оннан Kerri. От половины в течение часа употребляется окончание направительного падежа: -га, -ге, -ка, -ке и слово калды — осталось Беске, алтыга, жепге, сепзге, тогызга 10 минут калды. Сагат 10-нан 15 минут Kerri Дословно: от 10-ти прошло 15 минут Сагат 11-ге 15 минут калды Дословно: До 11-и осталось 15 минут Отвечайте на вопросы: — Мен сагат 6-да турдым. Сен кашан турдын?
— Мен сагат 7-де тамак шгпм. Сен тамакты кашан шггщ? — Мен сагат 8-де жумыска кетпм. Сен жумыска кашан бардыц? — Мен сагат 12-ге туск! демалыска шыктым. Сен ше? — Мен уйге сагат 12-де Телефон соктым. Сен ше? — Мен сагат 5-те жумыстан шыктым.. Сен ше? Согласуйте со следующими существительными любые порядковые числительные: кун — день, сан — число, тэул!к — сутки, жыл — год, гасыр — столетие Употребляемые глаголы. турдым — встала, проснулась тамак шгпм — поела жумыска кетпм — пошла на работу телефон соктым — позвонила А эршнен басталатын ул, кыз аттары а) Аман, Арман, Азат, Азамат, Айбалта, Асан, Алмас э) Айгул, Айжан, Айман, Айсулу, Алтыншаш Телефонмен сойлесу — Алло! — Иэ! — Тывдап турмым! — Казак Tuii кафедрасы ма? — Бул дирекция ма? — Бул Аглнма Танатарова ма? — Иэ, мен. С!з кателескен жоксыз — Б!р сагаттан кей!н звонданыз — Мен с!зд! даусыныздан таныдым Знакомимся с фразеологией: ед! 1. Аузына май, астына тай.— Да сбудутся твои слова! 2. Аягы ауыр. В положении.— Тэтемнщ аягы ауыр 3. Баска бэле т!лден.— Язык мой — враг мой 4. Бауы бервк болсын!— Пусть растет крепким! 5. Дан риза.— Очень довольный. Ол дэн риза
Адамныц жеке жаедайына байланысты мэл1меттер Аты, eciMi Фамилиясы Экесшщ аты Туган жылы Туган жер! Мамандыгы BuiiMi Отбасынын жагдайы Уйленген Ажыраскан Kyfteyi бар Куйеуге шыкпаган Бойдак Жасы Имя Фамилия Отчество Год рождения Место рождения Специальность Образование Семейное положение Женат Разведенный-а я. Замужем Незамужняя Холост Возраст. СвйлесеШк — Оздщ eciMinia юм? • — Менщ eciMiM — Лайла — С1здщ фамилияныз kim? — Менщ фамилиям — ГПр1мбетова — Ci3 кашан тудыныз? — Мен 1962 жылы тудым — С1здщ мамандыгыцыз ыкандай? — Мен дар!гермш — С1здщ куйеущ13 бар ма? — Ио, менщ куйеу!м бар. Аты — Бер1бай — Оздщ балаларыцыз бар ма? — Менщ exi кыз, 6ip улым бар — Жаксы, ракмет. Сау болыныз — Сау болыныз! Тексты для самостоятельного чтения со словарем в руках. К а л а й ш а у ш е у? К,ария юшкентай немересше ескипкт! 6ip энпмеш айтады. 0 к eci, дейд! ол, жег! жасар Лукпанды базарга жумсапты. Оган 6ip тиын 5epin, уш нэрсе сатып акел дептй Лукпан базарга барып dip кауын сатып акелттЕ
— Балам-ау, акелгешн oip гана кауын гой,— депт! эке. _ , ’’ ’’’ ’ — Бул б!р гана емес, уш нэрсе,— дегт сонда бала. — Калайша ушеу?— деп сурапты океб танданып. Лукпан акесшщ сурагына не деп жауап берд! екен? (кауынныц кабыгы, шырыиы, даш) М у ш е л жылдар Эрдайым 22 наурызда ба стал ып, келеа жылдын 2 наурызында аякталып отырады. Ырак казак халкы адам-нын oMipine байланысты oipiumi мушелд! ананьщ курсагындагы мерз1мд1 есептеп 13 деп алганда, калган ем!рше 12 жылды косып 25, 37, 49, 61, 73 т. б. жастарды ел жасы” деп осы жылдарды адамнын ем1рщцеп кауш-катерл! жас деп есептеген. Ал жыл кайырганда мушел жылдар томендепдей: Тышкая жылы Сиыр жылы Барыс жылы Коян жылы Улу жылы Жылан жылы Жылкы жылы Кой жылы Мешш жылы Тауык жылы Ит жылы Доцыз жылы 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Сабак аякталды. Сау болыныздар! ЖИЫРМА ЕК1НШ1 сабак; ДВАДЦАТЬ ВТОРОЙ УРОК Салеметаздер ме?! Бупнп сабакта tui дамыту жумыстарын журпзем^з. 1. Екшн, Ударение. В казахском языке ударение падает на последний слог слова. При прибавлении аффиксов ударение передвигается на последний слог. Бала — ребенок балалар — дети .
балаларымыз — наши дети балаларымызга — нашим детям Примечание: окончание -ымыз — не принимает ударения. 2. Поставьте ударения: кеке, апа, ауылда, атам, эжем, уайыдаманыздар, туыскандарга. Окып, аударыцыз. Хат жазып уйрешшз Амандык хат. Ассалаумэлейкум, кеке! Куйлькуатты жур in жатырсыз ба? Денсаулыгыцыз калай? Апам ауырмай жаксы жур ме? Ауыл тепе аман ба? Атам, эжем куатты ма? Шаруашы-лыктарыцыз калпында ма? Ауылда кандай жаналыктар бар? Болат пен Гулнэр сабагын жаксы окып жур ме? Кеке, апа, мешц жагдайым жаксы. Меш кеп уайым-даманыздар. Сабагымды жаксы окып журмш. Акта сал-май-ак койыцдар. Bip мезпл жумыс icren журмш. Жазгы демалыска шыкканда уйд1 жендеп, малдыц шебш эзгрлеп 6epin кетемш. Осымен хатымды аяктаймын. Тугзн-ту-ыскандарга сэлем айтындар. Сэлеммен балаларыцыз Нурлан 3. Какой цвет вам нравится? Ак — белый, кара — черный, жасыл — зеленый, кек — синий, кызыл — красный, сэры — желтый, сур — серый, коныр — коричневый, кулпн — фиолетовый, кызгылт — розовый. Ак орамал, ак кейлек — белый платок, белое платье Кара пальто, кара шулык — черное пальто, черные чулки. Кек кейлек, кок кагаз — синее платье, синяя бумага. Кызыл гул, кызыл бор — красный цветок, красный мел. Сары алжапкыш — желтый фартук. Эти слова часто употребляются с глаголами: ки — надевай, шеш — снимай, байла — завяжи; жу — стирай, сатып ал — покупай Орамалыцды тарт, шулыгыцды шеш, пальтонды ки 4. Прочтите с выражением: 6a&6iiuet ту pi— дейд1, Semi, цолыц жу!— дейд!. Кудайым 6^pdi т!лвкт!, вулие жарды xypexml, Есин ёолса* херерм1з, Сайын атты перзентт!. А. Байтурсынов “Ерсайын”
Содержание: &й, байбЬие, вставай. Хорошую весть принимай. Сжалился над нами бое. Будет у нас сын Сайын. кхмея Байтурсынов — галым, акын, публицист. Ол 1873 жылы Торгай облысы, Торгай'yesi, Тосын болысында туган 5. Туыстык карым-катынасты биццретш атауларды кайталап жуйелешк. Эке, шеше (апа), ул, кыз; экенщ oxeci — ата, экенщ memeci — а же. Улдан тарайтын ту-ыстар — аталас агайын, кыздан тарайтын туыс — жиен, жиеннен, туган — жиеншар. — Ол да солай дед! — KiMre айтайын? — Эжеме айтыныз — Ci3re xiM керек? — Маган Марат керек — Ол катан келед!? — Ол кешке келед! — Ол б!ле ме? — Ио, битед! — Сурак бар ма? — Сурак жок — Ci3 катан келдщ!з? — Мен танертен келд!м — Хал калай? — Хал жаксы. Tip uiiK калай? — TipmuiiK калпында. — Жумыс калай? — Жумыс жаксы. г — Каг III а турады? — Багасы 5 тенге 6. Народные музыканты, композиторы оставили достояние своему народу. Имена Курмангазы Сагырбаев, Дина Нурпеисова, Укип Ыбырай, Мухит, Майра, Газиз, Естай, Балуан Шолак, Моди, Эсет, Шашубай, Кенен Эз1рбаев, Нартай Бекежанов пользуются огромным уважением. Народные песни: “Ек! жирен** “Акбакай**, “Назконыр**, “Ша-пибаяу”, “Калка**, “Эпитек”, “Топ шенгел” и поныне звучат в репертуаре исполнителей. Улдын улкеш Kim 1л epi не — ага, Kimici улкешне — iiri, кыздын улкеш Kiinuiepme — ana, Kimici: улдардын улкешне — карындас, кыздардын улкешне — cimri.
Эке жагынан туыскандар — аталас агайын, туыс: ше-ше жагынан — нагашы Агайыцды улдардын айелдер! — абысын, аганын эйел! — женге, агайынды кыздардыц куйеулер! — бажа, олардын балалары — беле, апанын куйеу! — жезде, (ба-ласы — жиен), карындастыц (бнлшщ) куйеу! — куйеу бала. Эйелдщ куйеушщ эк eci — кайын ата, uieiueci — кайын ене, агасы — кайын ага, inici кайын ш! — карындасы — кайын cimii, апасы — кайын апа Улдыц айел! — кел!н, ерльзайыпты адамдар — жубайлар. Кыз алысыкан уйдщ елдщ, ауылдыц адамдары — кудалар: кыздыц (улдыц) экес! — куда, memeci — кудаги, кудалардын улдары — куда, куда бала, кыздары — кудаша. Куйеуге эйелпйн туыстары кайын журт. 5. CeuxeceuiK — Мынаныц аты не? — Муныц аты — кайын — Мынау кандай кеше? — Бул Т. Бокин Keineci — Мынау кандай уй? — Бул тарихи уй — Ci3re не керек — Маган театрга билет керек — Ci3 не дед!шз? — Ci3 кандай сулусыз!— дед!м — Ол не дед!? — Ол да солай дед! Особое место занимают песни Абая. Приводим письмо Татьяны к Онегину, сложенное в песню: Т&ц1р1 цос^ан жар едЩ сан. Жар вте алмай Kemin вн-Ол кез1мдв бала ед1м мен, Аямасца бек1п ец. Продолжение этой песни найдите в сборнике песен “Ауыл кеш! кеньлд!”. Алматы, “Кайнар” баспасы. 1984 ж. Окып, аударыныз ЕРЕГ1С Кма&т пен бай ерегесед!. — Арбага мш, мен уш мартебе тус дегенде тусерсщ,— дейд! Ахмет. Бай, арине, оган конпс! келмейдь Уш туг!л жуз рет айтсан да туспеймш дейд! бай. — Тусесщ, дейд! Ахмет.
— Туспеймш — дейд! бай. Exeyi кол алысып бэстеседЕ Бай тарантаска отырады да, ал Tycipin кара дейдЕ — Bip,— дейд1 де Ахмет журе бередЕ Неге тагы ею демейсщ деп бай артынан айкайлайды. — Ею,— деп ертен айтармын деп Ахмет кете бередЕ Ахмет енд! кашан келер екен деп кутпей-ак, бай 6ip дегеннен-ак, тарантастак тусуге мэжбур болган. 7. Задание, С работы муж звонит домой и разговаривает с женой. Прочитайте с кем-нибудь этот диалог. — Алло, бул мен гой. Жагдайын калай? — Б£ркалыпты — Гулнэр келд! ме? — Эл! келген жок — К,айда жур екен? — Ол кыздармен кинога барамын деген — Нешеде кайтады? — Кешю сепзде — Болат уйде ме? — Уйде — Ол не icren жатыр? — Сабагын окып жатыр — Бупн неше алыпты? — Ею беспк алыпты — Жаксы болган екен — Апац не icren жатыр? — Бауырсак nicipin жатыр — Kaaip кайтам. Жарты сагатта уйде болам 8. Тапсырма. Расскажите о членах вашей семьи: Кто они, какого возраста, где работают, где учатся? Составьте диалог о погоде, используя необходимые слова: ауа райы — погода, туманды — туманный, ашык — безоблачный, жылы — теплый, суык — холодный, жанбыр жауыр тур — идет дождь, жер тайгак — скользко. 9. Слова и выражения, обозначающие понятие “смерть” в казахском языке: К,айтыс болды — погиб, скончался. 0лщ — умер. Козш жумды — сомкнул глаза. Дем! 6irri — испустил дух. Некоторые сведения о почитании умершего: Е с т i р т у. Жакын туган-туыстарына елген адамнынв хабарын еспрту. Есырту жырмен, еленмен, мэнерл! жуба-ту созбен айтады. Жоктау. Маркумныц касиеттерш журтка жетюзу
Жубату. Адамы олген уйге коршитершщ, таныстары-ньщ копит айтуы 10. Поддержите диалог, используя вопросительное слово. — Мен бепеме ертек окып берд!м. • •• ♦ — Мен кудашамды корд!м? • •• • — Мен кинога бардым. • •• • — Б13 К* Сагырбаевтын куйлерш тындадык. X. ••• • 11. Урок завершаем высказываниями великих людей: Бармагыцнан бал тамган шебер болгын келсе, бар-мактайыцнан машыктан. А. П. Чехов Кыз ацылды ескермес, Ана yneicin кермесе. Ул жарылцап ас бермес. Вке yxticin кермесе. К/зр^ыт о Ана yneici — пример матери, Вке улг1с1 — пример отца, Ескермес — не внимает. Сабак аякталды ЖИЫРМА УШ1НШ1 САБАК, ДВАДЦАТЬ ТРЕТИЙ УРОК Сэлеметаздер ме? 1. Бупн ен жж колданылатын еамджтермен жумыс icreftix. Мен, сен, ci3, ол, 6i3, сендер, олар, kim, юмшн, к!мге, юмд1, вдмде, юмнен, юммен, вопросительные частицы: -на, -ме, -ба, -бе, -па, -пе. — Мынау Сара ма? — Иэ, ол Сара. — Жок, ол Сара емес. — Кун жылы ма? — Иэ, жылы
— Жок, суык Подберите вопросительные частицы по закону сингармонизма: — Мынау кггап ...? — Мынау Есет ...? — Мынау кала ...? — Мынау кеше ...? — Мынау мектеп ...? — KiMre келд!шз? — Ci3re келд!м. — Не айтасыз? — С13Д1 конакка шакырып келд^м. Сурактарга жауап б е р i н i з. — Институтта к!мд! кердщ? — Институтта ... керд1м — Кинога к!ммен бардыныз? — Кинога ... бардым — Уйде к1м бар? — Уйде ... бар 2. Зат eci мн in ж1ктелу! Жекеше. 1 жак. Мен окытушымын, студенттн 2 жак. Сен окытушысын, студентсщ 3 жак. Ол окытушы, студент Кепше. 1 жак. 313 окытушымыз, студентшз 2 жак. Сецдер окытушысындар, студентацдер 3 жак. Олар окытушылар, студенттер Жекеше. 1 жак. -мын, -мш, -бын, -6iH, -пын, гшн 2 жак. -сын, -сщ 3 жак. - Кепше: 1 жак. -мыз, -М13, -быз, -6i3, -пыз, -шз. 2 жак. -сындар, -андер. 3 жак. - , -
Бала, кона к, куда, кудагый, кудаша сездерш жжтеюз 3. Вежливость в казахском языке выражается при помощи следующих формул этикета: — Бафу erinia! Keunpinis! — Tuieyin, берсш! Мен кшэл!мш — Маган ренж1мещз Извините! Простите! Пожалуйста. Я виноват Не сердитесь на меня! — Сара Омаркызы, азге ескерте алмаганыма xeiiiipiM етшемш — Окасы жок — Жамал апай, сабакка кеппккешм ушш, Keniipinis. — Екппш кеппкпе — Жарайды 4. Текст, Сырганакта Мешц Кутжол деген юшкене куилпм бар. Ол ете суйюмдк Ол менен озып кетедь Ce6e6i менщ ек1 аягым бар. Ал, Кутжолдын терт аягы бар емес пе? Даланын барш ак кар жапкан. Терезелерге ак кырау турл! ою салыпты. Мен шанамды суйреп, сырганак тебуге бардым. К,ыр басына шыктым да, Кутжолды шакырып алып, шана га жекНм. Сосын ез!м II анага отырып алып: “Шу”— дед!м. Кутжол суйрей женелдЕ Ак кар устше i3 Салып, зымырап барамын. Bip темпеппктен ете бергенде, шанам аударылды да калды. Мен жантая кулап, одан тусш калдым. Орнымнан тура сала “Кутжол, ка, кэ!”— деп шакырдым. Куилпм шананы суйретш касыма келдь Сезд1к: куцпк — щенок, жарысамыз — соревнуемся, озып кетед! — забегает вперед, терт аягы — четыре ноги, кырау — иней, тебуге — кататься, шанага жекпм — запряг сани, 13 салып — оставив след 5. К,азак, eclMdepi: Бауыржан, Баймагамбет, Байбол, Байсалды, Багдат, Бакберген, Барысбек, Багила, Бибц Биб1сара, Биб1гайша, Бейби* 6. Казахи обращаются: а) ата, еже, апай, агай, азамат, жолдас, бойжеткен, карындас, ж!пт, э) ласкательные обращения: кушм, гул!м, арысым, ботам, акылдым, жаным, кулы-ным, ай нал ай ын, жулдызым. К мужу обращаются: отагасы, Болатжаннын кокесЕ
C i з д i к у л т ы ц ы з к i м ? Мен казакпын. Мен орыспын. Мен езбекшн. Мен кыргызбын. Мен таж!кп!н. Мен татармын. Т!лд! уйренуге кажетп сездер. к — Ci3 казакша сейлейаз бе? — Ci3 кандай тйлдерд! б!лес!з? — Сгздщ ана тийщз кай т!л? — Менщ ана т!л!м — казак тип — Мен орыс тШнде сейлеймш, агылшын тшн аздап бигемш. Озбек, кыргыз ткидерш тусшемш. — Ал ci3 меш тусшеаз бе? — Тагы 6ip кайталацызшы. — Мунда не жазылганын тусшд!рщ!зш!. — Мынау не деген сез? — Мына сез казакша калай айтылады? — Мына сезд! казакша жазып керсетщ!зшк 7. Казак халкыныц непзп Keci6i — мал шаруашы-лыгы. Казэкстанда кой, сиыр, жылкы жене туне епршедк Кой — ете пайдалы мал. Койдын жуншен иеше турл! мата токиды. Кой eri — сапалы азык. Койдыц терюнен былгары жасайды. Жылкы — кол!к. Биешн сутшен кымыз ашытады. Туйенщ сутшен шубат ашытады. Туйе — шыдамды мал. Ненщ баласын не дещц? — Ешкшщ телш не дейд!? — Ещкш1н телш лак дейд? — Койдьщ телш не дейд!? — Койдыц телш козы дейд!. — Туйенщ телш не дейд!? — Гуйешц телш 5}та дейд!. — Сиырдын телш не дейд!? — Сиырдын телш бузау дейд!. Мал — атасы Жылкы атасы — Камбар ата Сиыр атасы — Зецп баба Туйе атасы — Ойсыл кара Кой атасы —• Шопан ата Ешкшщ нес! — Шекшек ата
Тул1кт!ц пайдасы M i X Е И И •' •• * Туйе — байлык, Жылкы — сэндж Кой — мырзалык, Сиыр — актык. Einxi — жецьлдж. Туйе — малдыц улкеш Жылкы малдыц уркеп Сиыр — малдыц cyTTici. Кой — тулжтщ куттысы Жацылтп а штар: Берш тай, лакты, Суда сен келедц Алдым тайлацты. Сепз серке тек келед! Берт тайлакты, Алдым тай, лакты 8. Сэйлесу: Экеск — Балам, сиырдын жемш, шебхн бердт бе? — Иэ, кеке, мана уйыкыдзн турысымен, малдыц астын тазалап, жем!я, шебш бергенм'н. — Су бердщ бе? — Кзз1р беремш. — Бэрекелдь Суит, балам. Ауладагы эцнме — Болат, сендердщ сиырларыц бузаулады ма? — Иэ, 6i3flin сиыр кеше гана бузаулады. Ала бузаудыц атыя “Талпак танау” койдык. — Кандай тамаша! Мен барып керешншП — Кере гой. Сезд1к: сиыр — корова, бузау — теленок, туйе — верблюд, бота — верблюжонок кой — овца, козы — ягненок, жылкы — лошадь, кулын — жеребенок, байлык — богатство, мырзалык — щедрость, жециццк — легкость, сэндш — изящество, ак1ы*\ — изобилие, уркеп — пугливый. Жумбак,тар: К1шкентай tana бойт Айкалдырып киген тоны бар. (козы)
Тосек астында терт бауырса^. (сиырдыц ем шел). - Сабагымызды улы адамдардыц ой казынасымен аяктайык: Таза Minds асыл тас, Су туб1ндв жатады, Таза Minds асыл саз Ой туб1ндв жатады. Су туб1ндв жать ан тас Жел толцытса шыгады. Ой туб1нде жатцан соз Шер толцытса шыгады. Асан-^айгы . Сабак аякталды ЖИЫРМА ТвРПНШ! САБАК, ДВАДЦАТЬ ЧЕТВЕРТЫЙ УРОК ж « Кайырлы кун! 1. Бугш екшн туралы энпмеш толыктырайык. На предыдущих уроках мы говорили, что место ударения в казахской языке постоянное. Есть исключения из этого правила: а) в вопросительном местоимении ударение ставится на второй слог: кайда, юмде, неде, нешшни, юммен. б) ударение ставится перед вопросительной частицей, то есть вопросительная частица не принимает ударения: Мынау К1тап па? Кинога барасын ба? в) в союзах, заимствованных из арабского и персидского языков, ударение на первом слоге: балки, я гни, яки. г) в глаголах повелительного наклонения во втором лице ударение ставится на первый слог: барыныз, айтыцыз, сойле. д) отрицание в глаголах образуется добавлением к корню аффикса -ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе перед которыми всегда ставится ударение: барма, айтпа, жазба. в) многие частицы, послеслоги не принимают на себя ударения: ол ушш, уй 1ш1нде, айтыпты-мыс. ж) личные окончания существительных: -мын, -мш, -бын, -бш, -пын, -niH, -сын, -сщ. Окушымын, анипмж, кызбын, ушкышпын
Жаттыеу Буынга белш, екгпнщ койыцыз Мэлпс Габдуллин, Телеген Токтаров, Мэншук Маметова, Элия Молдагулова — халык батырлары Кулеш Байсештова, Роза Багланова, Бибшул Телеге-нова — халык эншьлер! Мукагали Макатаев, Телеген Айбергенов, Касым Аманжолов — талантты акындар Дурыс айтыцыз — Мен ризамын. Кеп жаса! — Kasip уакыт канша? — Kasip сагат уш — Демалыс кун! не !стейс!з? — Демалыс куш саяжайда боламын — Кашан келеаз? — Дуйсенб! куш келемш — С1збен кашан кездесемш? — Сейсенб! кун! сагат 10-да кутемш — Жарайды, жаксы 2. Работа на тему: “Ас — адамнын арка у ы” Сезд!к: нан — хлеб, сут — молоко, кекеш'с — овощи, туз — соль, каймак — сметана, жуа — пияз — лук, бурыш — перец, май — масло, сэб!з — морковь, ет — мясо, ipiMiuiK — творог, алма — яблоко, ер!к — слива, жуз!м — виноград, шие — вишня, алмурт — груша, тэгп — сладкий Тацертецп ас — завтрак, туск! ас — обед, кешк! ас — ужин, пышак — нож, шанышкы — вилка, кесе — пиала, дастархан — скатерть, ыдыс — посуда, ет тагамдары — мясные блюда, сут тагамдары — молочные блюда, палау — плов, казы — карта, жал-жая — национальные блюда из конского мяса, кауын — дыня, карбыз — арбуз Глаголы: nicip — вари, испек — nicipfliM. Тура — режь, тура-дым — разрезал. Сал — клади, положил — салдым. Сеп — посыпь, сеппм — посыпал. Бер — дай, берд!м — отдал. Жай — стели, жайдым — постелил. Жу — мой, жудым — помыл. Куй — налей, куйдым — налил.
Словосочетания: Дастаркан жай — стели скатерть Дастаркан жаса — накрой стол Дастарканга жемгс-жидек кой — поставь на стол овощи и фрукты Сорпа куй — налей суп Палау сал — подай плов Тамакка туз сал — положи соль в пищу Асханадагы э н г i м е — Дастаркан мэз1рш 6epini3mi — Маган казакша nicipuren ет, каймак, жуз!м берЫз. — Мшекешшз. Ас болсын! — Ракмет MEHIH, ЭЖЕМ Б1здщ уйде апам, кекем жумыста. Туск! аска келгенде дастарканда буы буркырап палау, самауырда шай кайнап турады. Тамакты эжем екеум!з дайындаймыз. Эжем тамакты дэмд! етш nicipefli. Эаресе эжемнщ nicipreH бау-ырсагы кандай Terri. Демалыс кундер! тамакты апам дайындайды. Апам да тамакты жаксы дайындайды. BipaK эжемнщ тамагы тэтпрек 3. Текст для самостоятельного чтения Казак “Ас — адамньщ аркауы”, “Жаман ауруга — жаксы ас” деген сездердщ магынасында астьщ манызын дэл керсеткен. Мал шаруашылыгымен айналыскан кешпел! казактардьщ непзп асы — сут пен ет. Сиыр мен койдын сутшен: кьлегей, каймак, айран, катык, сузбе, курт, ак ipiMniiK, кызыл ipiMiniK, сары май т. б. тагамдар жасайды. Биенщ сутшен кымыз, туйенщ сутшен шубат ашытады. Кыска согым сойылады. Согымньщ eri туздалып, ысталып сурленедь Согымньщ кесек errepi суйепмен сурленед! де, усак еггершен шужык, улпершектер жасалады. Жылкы етшен казы айналдырып сурленедь Казактар кад!рменд! куда-тамырларына сем!з еркек койды б1теу уйтп тутас тарту ету кэдеге айналдырган. “Жау буйрек”— ipi туралып, icriKKe шаншып кактап nicipuireH ет. “Куйрык бауыр”— койдьщ куйрык майы мен бауырын nicipin, турап, айранга араластырып жейтш тагам. Бул кебшесе кудаларга тартылатын сыйлы тагам.
¥ннан жасалган тагамдар: нан, бауырсак, шелпек, карма, кеспе, коже Куршгген жасайтын тагамдар, сут ботка, xypim коже, палау 4. Жастарга кенес 1. Дна Tuiiimi 6ui, кад!рле Баска улттын баласына бауырмал бол Ол сешн досыц, кершщ epi конагы н Киналганда кол ушын бер BipaK езщ сураншак болма Кеп ултты элеумет ортасында eMip суре 6ui 2. Сыйлаганды сыйла. Шалкайганга шалкай, ол кудай-дыц улы емес, ецкейгенге енкей, ол экеннщ кулы емес 5. Кулем1з бе, кайтем1з?! — Устандар, анау мен! “олт1рем1н” деп кетт1 гой! — Ci3re айткан жок, баска 6ipeyre айтты — Е-е, ендеше ештеце етпес ♦ ♦ * — К,ай жерЫз ауырады? — Кулагым еспмей жур — Журе берЫз — Неге? — Естамейтш болсацыз, менщ айтканымды калай естщщ1з?! Жумбак жауап Bepri беттеп дауыс: — Алло, Айгул, сенбкзн, папан уйде ме? Аргы беттеп дауыс: — Папам жумыстан ел1 келген жок — Кашан келед!? — Тун бол ганда келед! — Туннщ кай кез1нде келедГ — Тун болганда... 6. Пополним знания о домашних животных. Материалы для самостоятельного чтения. Ж ы л к ы малынын аттары Тукымына карай: аргымак, казанат, жабы, тобышак, текежеумыт, казакы ат, пырак, дулдул, акалтеке деп атаган. Улкен кулынды биен1 казактар боз бие, ал кулын-сызын кысырак дейдй Шабысына карай: жуйрж, тулпар,
сэйгулк, санлак, бэйге ат деп айырган. Жылкы малый жасына карай: кулын, жаба гы, тай, кунан, денен, бесп, ат, байтал, бие, кунажын байтал, денежш байтал деген Улкен еркек жылкы — айгыр, жасын caypiK деп атайды Туйе туралы Туйе атаулары: сьщар еркеш туйе, айыр туйе, атан, атанша, нарша, тайлак, бота, бура, буыршын, нар. Туйе боздады, ботадай боздады, бакырды, ткш кай рады, ша-бынды, бошалады — туйенщ ic эрекеттерш биийретш ата-улар. Халык арасында туйе угымына сай кептеген туракты сез TipKecrepi калыптаскан Туйебас кылды — беспорядочность Туйеден тускендей кып айтты — сказал невпопад Туйекотыр сез — грубое слово Туйенщ танитыны жапырак — зациклился только на одном. Туйеш тупмен жутады — взяточник, хапуга Кой туралы. • ♦ Кой атаулары: кой, кошкар, козы, токты, кек, саулык, ту кой. Казак “¥лын момын болса, жылкы баккыз, соткар болса, койга сал” деген. Жылкышылыкка зор денсаулык, кару, ептипк, батылдык керек болса, кой багуга сонымен катар тез!мд1л!к, шыдамдылык, ецбеккорлык керек деген угымга сай айтылган Сиыр малы туралы Казак сиырды жасына карай: бузау, торпак, тана, баспак, катар, тайынша, кунажын, денежш, бесп сиыр, сака сиыр дейд!. Сиырды устау ушш эук!м, аук!м, саууга шакыруга — аукау-аукау, орнынан тургызып, ерпзу ушш — эк, шу, ек деген одагай сездер колданылады Терт тул!к туралы жырлар Телд! калай шакырады? Кой баласы конырым, Койдай жуас момыным, Шопаи ата тулеп — Кошаканым кайдасыц? Пушайт, пушайт! Жауын жауса бакырган, Ешкг атасын шакырган Op'icre ескен жануар.
Шекетайым, кайдасыц? Шере, шере! Жолга шыкса, келшм, Жапанда журсеп cepiriM, Камбар ата ecipren Кулыным менщ кайдасыц? Курау, курау! Тинмен мурнын ж ал a Fa и, ТЬнмен бойын тараган, Кекке мурнын luynipin Кез тенкерш караган. Зецп баба еарген Эукеш!м, менщ кайдасыц? Аухау, аухау! Eki кез1 танадай, Ею еркеш! баладай. Елпецдеген ойнактап, Енесше карамай, Ойсыл кара баласы Ботаканым кайдасыц? Кес, кес! Сабак аякталды ЖИЫРМА БЕС1НШ1 САБАК, ДВАДЦАТЬ ПЯТЫЙ УРОК Сэлеметс1здер ме? Кайырлы кун! 1. Бугш уакытты бшдгретш создерд! кун, апта, ай аттарын кайталап, толыктырайык Бугш, ертен, кеше, аргыкуш, каз!р, биыл — в этом году, былтыр — в прошлом году, танертен — утром, кешке — вечером, кушиз — днем, тусте — в обед, тун ортасы — в полночь Кун аттары Дуйсенбц сейсенбц сэрсенбц бейсенбц жума, сенбц жексенб! К,ыркуйек — сентябрь казан — октябрь караша — ноябрь желтоксан — декабрь кантар — январь акпан — февраль аттары наурыз — март coyip — апрель мамыр — май маусым — июнь нллде — июль тамыз — август
— Бупн кай куш? — Бупн 15 кыркуйек, 1993 жыл — Сен кашан тудыц? — Мен 25 кантарда, 1944 жылы тудым — Сакен кашан туды? — Ол карашанын 16-сы, 1982 жылы туды — Конактар кашан келд!? — Кеше тусте келд! — Кашан кайтады? — Бурбгуш кешке кайтады. — Кай кун! демаласын? — Мен сенб!, жексенб! кундер! демаламын — Меш танертен ерте оятшы. — Жарайды, оятамын. — Сагат 11 болды, уйыкта балам — Жарайды, еже, каз!р жатамын 2. Орыс типне турк! т1лдершен енген сездер: мулла, мурза, мусулльманин, муфтий, намаз, ногайцы, орда, ор-дынка, отара, очаг, парча, Руслан, сабан, сабантой, сазан, саранча, саксаул, салтан, саман, Самара, сан, сарай, сайгак, Саратов, сарафан, сарт, сафьян, стакан, султан, сундук, сургуч, сурок, сурьма, Сызрань. 3. Среди молодежи очень популярна песня молодого композитора Марата Омарова “Анашым”. Давайте ее споем: Шет журсем сагынамын, Жабы^сам шаг ы на рым. Анашым 6ip Q3inciH табынарым. Анашым шалями кулсец. Алдымда уза*; журсец. Журег1м жыр толгайды, Коц1л1м ортаймайды. Анасы бар адамдар Еш^ашан к,артаймайды. Ушырган суц^арыц мен, Кдяга шырк,арыцмын Бойгеге оз'щ кос^ан тулпарыцмын. Кдаырмасы. Кррганым O3in OeuMiH, Жан дауа созт дейлан. Анашым сен1 ойласам кез 1лмейм1н. Кдйырмасы. 4. “Б!здщ уй*’ такырыбына жумыс 1стешк Коше — улица тебе — крыша белме — комната потер — квартира пеш — печь перде — занавеска кшз — кошма алаша — палас к^лем — ковер айна — зеркало
бурыш — угол балалар белмеа — детская комната ас уй — кухня конак уй — гостиная терезе — окно жазу столы — письменный стол жиЬаз — мебель текше — полка еден — пол корни — сосед шымылдык — национальное украшение для невесты, занавеска KiiiMuiriiii — вешалка Употребляются в словосочетании: б!здщ уй, б!здщ коше, менщ белмем, менщ терезем, менщ столым, менщ корпим Улкен жарык болме — большая светлая комната EciKTi аш — открой дверь, eciKTi жап — закрой дверь Босагада турма — не стой у порога Эдем! перде — красивые занавески М е н i ц отбасым. Менщ аты-жон!м Аскар Тзбасарулы. Менщ жасым кырыкта, Менщ отбасым улкен. Экем, тешем, айел1м, ек1 ул, 6ip кызым бар. Менщ экем алпыс бесте, шешем алпыста. Эйел>мнщ eciMi — Шарбану. Жасы отыз бесте. Улымнын аты — Айбар Kimi улымныц аты — Айбек. Екеу! де меивтке барады. Кызымньщ аты — Айжан Менщ атым — Марияш, куйеу!мнщ аты — Байжтт. Bip кызым, ек! улым бар. Кызымньщ аты — Гулмира, мектепте мугащм болып icreiifli. Улдарымнын аттары — Нуртуган, Руслан. Нуртуган институтта окиды, Руслан жумыс icreimi. 0з1м жемю ешмдершен сусын даярлау за-уытыньщ бастыгы болып 1стеймж. Bi3 сиыр, кой, коян, тауык, каз устаймыз. Жемю-жидек егем!з. Турмысымыз жаксы Б i з д i к у й. Б^здщ уй Жамбыл кошеанде. Б1зд*щ уй улкен жэне бшк, жеп болмель Конак уйде кшз, алаша тоселген. Кабыргада апамныц токыган кглем! итулх тур. Уйде ке-рект! жиЬаздардьщ 6api бар. Терезелерде едем! перде Ьтшген. Еден кызыл бояумен сырланган. Керпилер^м^з жаксы. Б13 тату~тэтт! турамыз. Биыл мен институтты бЖремш. Жакында келшшек тушремш. Апам шымылдык Tirin койды
К и i з уй — ата м у р а с ы. Казак халкынын кешпел! Tipmuiirme сай, непзп бас-панасы кшз уй болады. Кшз уй жабдыктары: кереге, уык, шаны рак, ш ырлык, узпс, туцд1к т. б. и, бас кур, аяк кур, желбау, желаркан, ту- Жайлауда Ал а кай! Демалыс! Ещц б!з жаз боны алыстагы жай-лаудагы атам мен эжемнщ, агам мен женгемнщ ушне кыдырып барамыз. Атка мшем!з, балык аулаймыз. Сарысу даласын кергендерщ!з бар ма? Bip ауыл мен 6ip ауылдьщ арасы 6ip кундш жер, тыныш дала, жайкалган шоп, жайылган мал. Олар да б!зд£ асыга кутедг. Жаздай улкендерге колгабыс етем!з. Эжем мен атамныц ездер» жасаган ак шанкан уйде жаздыц самал ауасын жутып демалган кандай ракат! Терде аунап жатып, пнркш апам да осындай кара уй жабдыктарын жасап уйренсе гой деп ойлаймын. Кун кызгылттанып уясына батып барады. Менщ киялыма батыр болган бабаларым, дана болган аналарым, арыстан журект! ж1пттер, саусактары майыскан шебер тэтелер елестейдн Ата мен ажемдц экем мен анамды, достарымды уятка калдырмайтын азамат болу га бек!нд1м. Жайлау. Мешн журепме нур куйды. Ас тузбен дэмдц су музбен дэмдц ал адамзат са-ликалы, сапалы соз!мен сэнд! (Э. Науаи) Досым туралы энпмелеп уйренешк. Менщ досым — Табакова Лена. Б>з мектепте окып жургенде достастык. Ол каз>р оныншы класта окиды. ал мен Мэншук Мэметова атындагы педагогикалык училищеде окимын. Лена ете кайырымды кыз. Ол ютапты кеп окиды. Мен1н досым. Мешн досым — Жаппарова Сеуле. Ол ете жаксы кыз. Bi3 6ip-6ipiMi3fli сыйлаймыз. Эзара жаксы туашсем1з. Еке-ум!з 6ip топта окимыз. Bip-6ipiMi3re кемектесем!з. Сабак аякталды.
МАЗЫ УНЫ Eipinuji сабак............................................ 3 Екшни сабак ...............................\ * ’ * * * ’ < YuiiHiui сабак.............................................8 Терпнил сабак ..............................’ ’ ’ ’ ’ ’ 11 BeciHmi сабак................................’’’’’’’’ 15 Алтыншы сабак.......................................* (х Жет1нш1 сабак .................................* ’ * ’ 23 CerisiHuil сабак..............................* . * * * 27 Тотызыншы сабак ..............................’ ’ ’ * * 31 Оныншы сабак...............................* ’ ’ * ’ * ’ 34 Он 6iptHiui сабак............................... ’ ’ 30 Он exiHiui сабак .................................. . 41 Он уипнш! сабак.....................................* 44 Он тертшцп сабак ............................... ' ’ * 43 Он бес1нш! сабак.................................* * * 51 Он алтыншы сабак.................................* * * 55 Он жет!нш1 сабак ..............................* ’ ’ * 57 Он сепзЬшЯ сабак.................................. * 60 Он толизыншы сабак ...................................... 63 Жиырмасыншы сабак ................................. * gg Жиырма 6ipiHuii сабак.............................* * 72 Жиырма екшш! сабак....................................... 76 Жиырма уш’нш> сабак...................................... 81 Жиырма TepTiHiui сабак................................... 86 Жиырма бесшш] сабак...................................... 91
Учебное издание Наурызбаева Рахат ИЗУЧАЕМ ВСЕЙ СЕМЬЕЙ Редакторлары Мусахметов К, Эбиипаева Г CypeTuiici Дресвянский С Керкемдеупй редакторы Исабаев И Техн, редакторы Баирова Л ИБ 357 Теруге 20.05.94. яабер'лди Басуга 9.09.94. кол койылды. Пшпм1 84 х 108 */з2 Баспаханалык катаз. Шартты баспа табагы 5,04. Шартты бояулы бет тацбасы 5,36. Eceirri баспа табагы 4,1 Таралымы 48000. Тапсырыс 2405. Батасы кел)ам бойынша. Казахстан Республикасы Министрлер кабинет! жанындагы Т1л ко-митетпнц “Ана тип” баспасы. 480009, Алматы каласы, Абай дангылы, 143 уй. Казахстан Республикасы Баспасез жэне букаралык акпарат ми-нистрл1пнщ “Кпап” полиграфичлык косшорындары енд!р1спк б!рлесппнщ К1тап фабрикасы, 480124, Алматы каласы, Гагарин дан,тылы, 93-уй