АКАДЕМИЯ НАУК СССР КАЗАНСКИЙ ФИЛИАЛ ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И ИСТОРИИ им. ГАЛИМДЖАНА ИБРАГИМОВА
ТОЛКОВЫМ СЛОВАРЬ
ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА
В ТРЕХ ТОМАХ
т-ь
КАЗАНЬ fATAPCKOF КНИЖНОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО 19К’
scan: iinat.pub@gmafl.coni ver. 20130303
СССР ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ КАЗАН ФИЛИАЛЫ ГАЛИМЖАН ИБРАЬИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ ЬЭМ ТАРИХ ИНСТИТУТЫ
ТАТАР
ТЕЛЕНЕ
Ч
АЦЛАТМАЛЫ САЗЛЕГЕ
еч том да
КАЗАН ТАТАРСТАН КИТАП НЭШРИЯТЫ 1981
тезэтмэлар
Бит	Багана	Юл		Басылган	Укырга
		остан	астан		
34	II		13	анда-	анда.
34	II	—-	6	двнья,	донья-
51	I	34	—	тезэтеп	тезэтеп.
63	I	—	1	кабилэрнеи	кабилэнен
125	I	—	3	ул	улакка
125	I	1	—	X. Туфан.	М. Карим.
417	II		15	(1 мэгь.) игкэн тавыш барлыкка китеру (агым су ту-	иткэн тавыш барлыкка китеру (мэсэлэн, агым су ту-
465	I	—	2	чэбэк длп клтереп	чэбэк дип китереп
473	II	28	—	вакчылланып тиргау.	вакчылланып тиргау; борсалану.
578	I	23	—	Предметный исемена ялганып,	Предметныц исеменэ естэлеп, Бетен бер эпоха
578	II	23	——	Бетен эпоха	
583	I	—	12	Бу—як.	£у—[каре] як. Г. Нигъ-МЭТИ.
586	II	—	9	карты,	карты
Тиражныц бер елешендэ киткэн хаталарга тезэтмэ бирелмэде.
Татар теленен ацлатмалы сузлеге. 6ч томда. III том. Т23 Казан, Татарстан китап нэшрияты, 1981.
832 б.
Киц катлау укучылар ечен чыгарылган вч томлык сузлектэ татар эдэби теленен XIX гасыр азагыннан алып хэзерге конгэ кадэр гомумкулланышта булган лексик Ьэм фразеологии байлыгы тупланган.
Сузлеккэ барлыгы 32 880 баш суз, 14010 тезмэ суз Ьэм фразеологии берэмлек теркэлгэн. Шул нсэптэн: I томда — 8131 суз. 3861 тезмэ суз Ьэм фразеологии берэмлек; II томда — 12 808 суз, 4113 тезмэ суз Ьэм фразеологии берэмлек; III томда —11941 суз. 6036 тезмэ суз Ьэм фразеологии берэмлеи.
70105—284 290—80
М132(03)—81
С(Тат)(03)
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА
В ТРЕХ ТОМАХ ТОМ 111
Тышлыи художиигы И. И. С у баев
Художество редакторы Э. Е. Сподикова
Техник редакторы Э. С. Трофимова
Корректорлары 3. К. Бикмехэммэтова, С. С- Мехэммэдъярова, М. М. Мирсалихова, Р. С. Хамидуллина
ИБ № 1530
Наборга бирелде 25.VII.79. Басарга кул куелды 22.IV.81. Формат 84X108’/ig. Типография кэгазе № 1. Гарнитура литературная. Печать высокая. Учетн.-нзд. табагы 136,4. Якынча басма табагы 87,4. Условно кр. отт. 90,0. Заказ А-562. Тираж 25 000. Бэясе 5 сум 20 тиен.
Татарстан китап нэшрияты. Казан, Бауман ур., 19
Татарское книжное издательство. Казань, ул. Баумана, 19
Татарстан АССР Нэшрият, полиграфия Ьэм кнтап сэудэсе эшлэре дэулэт комите-тынын К. Якуб исемендэге полиграфия комбинаты. Казан, Бауман ур., 19.
С(Тат) (03)
Т23
СССР Фэннэр академиясе Казан филиалы Галимясан Ибрайимов исемендэге Тел, эдэбият Иэм тарих институты Гыйльми советы карары нигезендэ басыла.
Тезучелэр:
И. А. Абдуллин, С. Б. Вахитова, Ф. М. Газизова, Л. Р. Гайнанова, Ф. 9. Ганиев, М. Г. Мехэммэдиев, Ш. С. Ханбикова, Р. Г. Эхмэтьянов.
Редколлегия:
Л. Т. Махмутова, М. Г. Мехэммэдиев, |к. С. Сабиров], Ш. С. Ханбикова.
Нэшрият редакторлары:
Р. А. Зиляева, Г. Г. Абдрахманова, А. К. Тимергалин.
70105—089
* М 132(03) —81
290 — 80
© Татарстан китап нэшрияты, 1981
РЕДАКЦИЯДЭН
„Татар теленен ацлатмалы сузлеге“ еч томнан тора. Аныц I томы (А—Й) 1977 елда, II томы (К — С) 1979 елда басылып чыкты. III томга Т — h хэрефлэренэ башланган сузлэр кертелде.
III томны тезудэ катнаштылар: И. А. Абдуллин — Т („торф* сузеннэн ахырына кадэр) хэрефе; С. Б. Вахитова — У, Ф, Ц, Щ, Э хэрефлэре; Ф. М. Газизова — X, Я хэрефлэре; Л. Р. Гайнанова — Э, Y хэрефлэре; Ф. А. Ганиев — 4,0 хэрефлэре; М. ГЛМехэммэдиев — Ы, h хэрефлэре; Ш. С. Ханбикова — Ш, Ж хэрефлэре: Р. Г. Эхмэтьянов — Т (т — ,,тору‘), Ю хэрефлэре.
Сузлекнен III томын редакциялэделэр: Л. Т. Махмутова— Ч, 0 хэрефлэреннэн кала барлык хэрефлэр-
не Гдэ, М. Г. Мехэммэдиев, | К. С. Сабиров | Ьэм Ш. С. Ханбикова — тулысынча.
Сузлеккэ кагылышлы белешмэ материаллар I томда бирелде.
Сузлеккэ естэмэлэр Р. Г. Эхмэтьянов тарафыннан эшлэнеп,. III том азагында бирелде.
Сузлек турындагы фикер бэм телэклэрне тубэндэге адреслар белэн жибэрергэ мемкин:
Казань — 420111, Лобачевского, 2/31, Институт языка, литературы и истории им. Г. Ибрагимова Казанского филиала Академии наук СССР яки
Казань — 420084, Баумана, 19, Татарское книжное издательство.
ШАРТЛЫ КЫСКАРТМАЛАР
а. — алмашлык
аваз ияр. — аваз няртеме авиа. —авиация
артык. — артыклык (дэрэжэсе)
а.-х. —авыл хужалыгы
аз. —азайту дэрэжэсе анат. —анатомия
анык.—аныклау (кисэкчэсе якн теркэгече)
археол. — археология
астр. — астрономия
баш килеш. бэйл. — баш килеш белэн ки.тгэн бэйлек берл.—берлек сан
бил. — билгелэу (алмашлыгы)
биол. — биология
бор. — борынгы (суз)
бот. — ботаника
б-сез. — билгесезлек (алмашлыгы)
бэйл. — бэйлек
бул. — будем (саны)
булг. — булгэлэуче (теркэгеч)
гади с. — га ди сейлэм
геогр. — география
геол. — геология
геом. — геометрия
диал. — диалекталь суз
дини— дини суз
дэр. — дэрэжэ
жарг. жаргон
зат— зат (алмашлыгы) зоол. — зоология
з-сыз — затланышсыз (фигыль) и. — исем
игът. — игътибарсыз караш ик. — икелэну (кисэкчэсе) инк. — ипкяр (кисэкчэсе)
ирк. — иркэлэу сузе
ирон. — ироник мэгънэдэ иск. — искергэн (суз)
иял. килеш. бэйл. — иялек килеше белэн килгэн бэйлек
йвкл. — йеклэту (юнэлеше)
к. — кара
каб. — кабатлау (дэрэжэсе)
каб. форм. — кабатлаулы формада
кайт. — кайтым (юнэлеше)
карг. — каргау (каргыш) сузе
карт. — каршылык (теркэгече)
кер. суз — кереш суз кеч. — кечерэйту
килеш — килеш (формасында)
ким. — кимлек дэрэжэсе кимс. — кимсетеп эйту
кис. — кисэкчэ
кит. — китап теле
кеч. — кечэйткеч (кисэкчэ)
купл. — куплек (сан)
курс. — курсэту (алмашлыгы)
куч. — кучмэ мэгънэдэ
лингв. — лингвистика
лог. — логика

6
мат. — математика
махе. — махсус термин (антропология, архитектура, ау-чылык, бакчачылык, бактериология, биохимия, бухгалтерия, ветеринария, геодезия, гидрология, гидромеханика, дипломатия, дингезчелек, кинематография, коммерция, кортчылык, кулинария, метеорология, механика, минералогия, оптика, полиграфия, радиотехника, тнмер юл, типография, топография, туку-чылык эше, фармакология, шахмат уены, юридик h. б. елкэлэргэ караган терминнар)
мед. — медицина
миф. — мифология
муз. — музыка
мыск. — мыскыллау сузе
мзгъ. — мэгънэдэ
мен. — менэсэбэтлек (с\з)
неол. — неологизм
обр. ияр. — образлы ияртем
пед. — педагогика
психол. — психология
полит. — политик термин
ритор. — риторик термин
рэв. — рэвеш
рас. — рэсми
с. — сыйфат
сан — сан
сир. — сирэк кулланылышта
сор. — copay (алмашлыгы)
спорт — физкультура Ьэм спорт
сын. — сынлы (сэнгать)
саб. — еэбэп (теркэгече)
санг. — сэигать
сейл. — сейлэу телендэ
тар. — тарихи
тарт. — тартым (алмашлыгы)
театр—театр сэнгатенэ караган суз
терн. — теркэгеч
тех. — техника термины
тирг. — тиргэу сузе
туп. — тупас суз
тэрт. — тэртип (саны)
теш. — тешем (юнэлеше)
урт — у рта клык (юнэлеше)
у.-вак. — урын-вакыт килеше
ф. — фи гы ль
физ. — физика физиол.— физиология филос. — философия фольк. — фольклор форм. — формасында фу нк. — функциясендэ хим. — химия хупл. — хупламау хур. — хурлау хэб. — хэбэр (функциясендэ) хэб. суз — хэбэрлек суз хэрби — хэрби суз чаг. — чагыштыру чама — чама (саны) чик. — чиклэу (кисэкчэсе) чыг. килеш. бгйл.— чыгыш килеше белэн килгэн бэй-л'ек
шаярт. — шаярту с\зе шелт. —'шелтэлэу сузе шигъ. — шигърн сейлэмдэ шебК. — шебЬэлэну энд. — эндэш суз эвф. —„эвфемизм экон. — экономика эпис.’^- эпистоляр стиль этн. — этнография юг. — югары стиль юкл. — юклык (алмашлыгы) юн. — юнэлеш ярд. — ярдэмче (фигыль яки суз) ы. — ымлык ад. — эдэбият термины эцый. — жыйма (исем) экряр — халык жыры эк,ыю. — жыючы (теркэгеч)
ШАРТЛЫ БИЛГЕЛЭР
II — сузнец мэгънэ тесмерлэрен аера торган билге.
| — сузнец грамматик Ьэм стилистик кулланылыш узенчэлеклэрен аерып куреэтэ торган билге.
О —фразеологии эйтелмэлэрне аерып биру билгесе’ I I — иллюстрация мисалларында суз тезмэлэрен жем-лэлэрдэн аера торган билге.
-----жемлэлэрне кыскарту билгесе.
1
АЛФАВИТ
А а	И и	Р р	Ш ш	Э э
Б б	Й й	С с	Щ щ	е о
В в	К к	Т т	Ъ ъ	¥ Y
Г г	Л л	У У	Ы ы	Ж ж
Д д	М м	Ф ф	Ь ь	И н
Е е	Н н	X х	Э э	h h
Ж ж	О о	Ц и	Ю ю	
3 з	П п	Ч ч	Я я	
1 1 ч А 7 к / л L
L
Р К б
11 Л 4 я. я. б, 6l я.
CS т КС р* бс (К Pi ка га
т
Т Татар алфавитында унтугызынчы хэреф.
ТА I Гарэп алфавитында уналтынчы хэрефнен ата-масы. Монсы .элиф". монсы .ба", бу хэреф .э^им", мопсы .та". М. Жалил.
ТА II кис., терк. к. да.
TA-III иск. кит. 1. .-га, -гэ. -на, -нэ кадэр" мэгъ-нэсендэ кулланылган алкушымча. Калыр бакый бу журнал та-кыямэт. Г. Тукай.
2. -да, -дэ, -та, -тэ пакта яки -дан, -дэн. -тан, -тэн бирле сузлэре белэн бергэ вакытны белдеру ечен кулланылган алкушымча. Та-теректэ. дусларым. бер-берецэ шэфкать кыйлыц. XIX йез тат. эд. Та-эзэлдэн бирле безлэр мэхбус идек. Г. Тукай.
ТАБА I и. Кыздырып пешеру ечен жайланма — га-дэттэ кырыйлары югарыга каратып бегелгэн тугэрэк металл пластинка. Чуен таба. Табада куыру. □ Таба майлаган саен шомара. Мэкаль. Мич яккач таба кирэк, коймакны бит учта пешереп булмый. Ф. Хесни. — Вак бэлешлэрне табага салып, мдылытырга куй эле, бергэлэп ашарбыз. М. Гали.
Таба ашы — табада кыздырып, майлап пешерелэ торгаи камыр ашлары— белен, бэлеш, коймак, кабарт-ма й. б. Кемгэ таба ашы, кемгэ табагачы элэгэ. Эйтем. Хупм;амал шути. картыныц таба ашы ярат-канын исенэ твшереп. ясмык коймагы пешереп би-рергэ булды. И. Гази. Таба ипие (кумэче) — к. табик-мэк. Авылда---чвгендер пэрэмэче, таба ипие пеше-
рэлэр. М. Мэйдиев. Габдулла вйдэн биш данэ каты пешкэн кукэй. зур гына таба кумэче алып килгэн иде. Э. Фэйзи. Табадан тешу — табада яна гына пешереп, кыздырып алу ту рында (гадэттэ камыр ашла-рына карата эйтелэ). Хэзер генэ табадан твшкэн коймакларны кунаклар алдына таратып, чэй ясый башладылар. Г. Ибрайимов.
О Таба исе чыгару— бераз сый ашамлыклары пешеру. — Берэр килем-китем буласы тугелдер ич? Ни атна, ни шимбэ дигэндэй, таба исе чыгаргансыц? Ф. Хесни. Таба ялаган мэче шикелле — алан-йолан, ялт-йолт каранучы кеше турында.—Моныц [дэрвиш-нец] кузлэре--таба ялаган мэче шикелле! Н. Исэн-
бэт. Таба ялау—к. тэлинкэ тоту (ялау). Капитал бит сезне дэ ялмап каба, —Сез йерисез ике арада ялаптаба. Г. Камал. (Кызу, кызган, эссе, утлы h. б.) табага баскан мэче (песи)дэй (кебек) — бик каты ур-сэлэнгэн, ярсынган, нишлэргэ белмэгэн хэлдэ. Кызу табага баскан мэче кебек бетерелэ егетец. Каядыр кабаланып чыгып китте. Э. Фэйзи. Фазылэ^ан, код-рэтеннэн килсэ, Камэрне уз каршында эссе табага баскан мэчедэй сикертеп карар иде. Р. Техфэтуллнн. (Кызган, эссе, утлы h. б.) табага бастыру (басты-рып биету) — йич тузэрлек булмаган хэлгэ тешеру, каты жэза биру. — Финнарны кызган табага бастыр-ганнар! — дип ацлатып барде Газинур. Г. Эпсэлэ-
мов. — Утлы табага бастырырмын эле мин сезне! И. Гази. Табада куырган кебек—эссе, кызу йава турында. Тврекмэн кояшы otQup йезендэге мэхлукатьне (э^ан ия гэрен) табада куырган кебек куырачагы ир-тэдэн ук мэгълум иде. Ш. Мехэммэдев.
ТАБА II бэйл., юн. килеш. сузлэр янында кулла-ныла. 1. Фигыльдэ белдерелгэн эш яки хэрэкэтнен юнэлешен аныклап килэ. Алга таба киту. □ Без барабыз соцгы Ьэм канлы керэшлэр аркылы Мэцге кояшлы Кызыл танга табан. h. Такташ. Чэку карт кулларын уцга таба да, сулга таба да кин итеп изэде. А. Шамов.
2. Фаза да гы (пространстводагы) торышнын юнэ-леш характерын ачыклап килэ. Алга таба авыш. вскэ таба кутэренке. □ Кайтыр юл тубэн таба иде. Г. Ибрайимов. Безнец урам тубэн таба — Алма тэ-гэрэтергэ. Жыр.
3. Вакыт агышынын берэр чиккэ якынаюын белде-рэ. Сэгать бишлэргэ таба. Квзгэ таба. Тенгэ таба. □ Кечкенэ-кечкенэ кар еемнэренэ охшаган бвдрэ ак болытлар кичкэ таба гына куренэлэр. Г. Эпсэлэмов.
ТАБАГАЧ и. Табаны кызуга кую йэм алу ечен озын агач сапка утыртылгаи тимер каптыргычтан гый-барэт жайланма. Табагачыц озын булса, кулыц пеш-мэс. Мэкаль. —Ж,ин,ги---узе пешерэ таба ашын ,
Узе бик нык йомарлаган табагачын. Н. Исэнбэт.
ТАБАГАЧЛЫ: табагачлы лампа—тимер тоткалы (асылма тугел) лампа. Мичнец икенче бер кырыена-
табагачлы лампа куелган иде. М. Гали.
ТАБАК I и. 1. Металл, агач й. б. дан эшлэнгэн, хужалыкта терле максатлар ечен кулланыла торган терле зурлыктагы тирэн савыт. Ул [Гайшэ] табактан Шэяхмэт тэлинкэсенэ пилмэн сосып тора. Г. Ибра-йимов. Сафия абыстай тыштан табак белэн май алып керде. А. Шамов. II Терле улчэулэрдэ, прибор-ларда, аппаратларда зур тэлинкэ сыман савыт. Бага-на---янында зур табаклары асылган улчэу. А. Эхмэт.
2. Табакка охшашлы йэм табак зурлыгындагы тугэрэк предметлар, дисклар турында. Эшлэпэ табагы. Квнбагыш табагы.
Табак тубэсе — ашамлыкнын ин майлы, тэмле кисэге, елеше турында эйтелэ. [Гебэнэй] ат итенец симезен генэ табак тубэсеннэн аи in. корсагын юри юанайта. Ш. Маннур. Табак ееме — табакка ееп тутырылган. Шулпа артыннан каз бэле-ше, бэлеш артыннан табак веме ит килде. Э. Еники.
О Табак(тай) бит(ле), йез(ле) —яссы йэм кин йез(ле). [Шэрифулла] яцак сеяклэре калкып чыгып торган табак битле. А. Шамов. Шайтанныц---------
йвзе табактай, теше тарактай. Экият.
ТАБАК II и. 1. Билгеле бер зурлыктагы йэм фор-мадагы (гадэттэ квадрат формасындагы) юка кисэк (кЭгазь, калай, пыяла й. б.).—Ьич кирэкмэгэн эциргэ
ТАБ
8
ТАБ
хэзер бер табак кэгазьне пычраттыц. Ш. Мехэммэ-дев. Николай Анисимович бер табак пыяланы узе киска лап бирде. А. Расих.
2. махе. Басма текстны улчэу берэмлеге. „Авыл бэйрэме‘нец беренче табагы килде. Корректура-сын карап теззттем. М. Фэйзи. Г Камалныц----ре-
волюциядэн соц эшлэгэн гади тэрэн;емэлэрен жыйсац. берничэ йез табакка тулар иде. М. Гали.
ТАБАКЛАУ ф. 1. Табакларга (II) булу, булгэлэу.
2. рэв. мэгъ. табаклап. Табаклар санынча, табак берэмлеге белэн. Калайны табаклап сату.
ТАБАКЛЫ I с. 1. Табакка тутырылган. Ни эшлэгэ-немне белмэдем, ашъяулыклар, табаклы бэрэцгелэр естеннэн атлап, йортка чаптым. Г. Ибрайнмов.
2. Табак сыман елеше, детале булган, дисклы. Табаклы культиватор. □ Кем икэн ул?------Киц та-
баклы салам эшлапэсе Курсэтми ла аца кояшны. И. Дэули.
ТАБАКЛЫ II с. 1. Табак (II) формасындагы кисэк-лэрдэн торган. Электрокарда табаклы тимерлар, а алар естендэ—шуларны теяучелэр булса кирэк— ике хатын-кыз утыра. А. Раснх.
2. Билгеле санч’а табак II (2 мэгъ.) кулэмендэге. Унбиш-егерме табаклы роман артык волокитасыз гына басылып чыкты. Ф. Хесни.
Табаклы бал — кэрэздэн аерылмаган, кэрэз таба-гында булган бал. Габденнасыйр табаклы балдан кул кисэге кадэр кэрэзле балны кисеп. Шегаепнец кулы-на тоттырды. М. Гали.
ТАБАКЛЫК и. Билгеле сандагы табакка II (2 мэгъ.) сыярлык яки житэрлек. Ике табаклык бу эсэр [,Эш-че’ поэм асы] татар революцион шигырьлэренец та-жы булачактыр. Г. Ибрайимов. Исенэ тешереп кит-кэн кызыклы сюжетларны ул [Чехов] яза барып, шуннан берничэ табаклык материал э^ыелган. Г. Нигъмэти.
ТАБАК-САВЫТ эн;ый. и. Табынга куела торган са-выт-саба. Ашныц тэмле, кызыктыргыч куренуе нинди табак-савыт белэн бирелуенэ дэ бэйле. Н. Исэнбэт. Халида тути, мич янына китеп. табак-савытлар шалтыратырга тотынды. Р. Техфэтуллин.
ТАБАК-ТАБАК I с. 1. Бергэ торган берничэ табакка тутырып салынган хэлдэге. Ишектэн табак-табак внже-мэржэн кутэргэн берничэ жирия керэ. Н. Исэнбэт. Табак та табак, ай, ак борчак, Чэчми-тукми генэ тотыгыз. Жыр.
2.	куч. Табак чаклы гына кулдэвеклэр рэвешендэ-ге. Юл читендэге чокырлы урыннарда табак-табак сулар ятып калды. И. Фэттах.
ТАБАК-ТАБАК II с. Табаклар (II) хэлендэге. Табак-табак пыяла. □ Безнец кулдагы оя-оя майлы буяуларны, йомшак кисточкаларны, табак-табак калын кэгазьлэрне кургэч, бу егетнец йоклап яткан женнэре кузгалды. Ф. Хеснн.
ТАБАКТАШ и. Кем белэн дэ булса бер ук ризыкны ашап йергэн кеше. БаЬман белэн без [алпавытта] эшлэгэндэ табакташ булсак та. яшыпэш тугел идек. А. Тайиров. Шэйит Кэримовны очраттым. Бик яхты булды эле бу: сабакташ Ьэм табакташ булып киттек. Ш. Маннур. >
ТАБАЛАУ ф. гади с. Берэр кимчелек, житешеез-лек яки хаксызлык ечен кемне дэ булса кирэгеннэн артык гаеплэу, эрлэу, шелтэлэу, узэгенэ уту. Яшь иптэшне: .Син нишлэп тормышныц шулай келкеле якларын гына курэсец?" — дип табалау дерес булмас иде. Сов. эд. — Очраган бер кешегэ яманлап йеруец житмэгэн, инде уз еемдэ табаларга тотыпдыцмы? К. Тннчурин. .Ни пычагыма шулай иркэлэнеп, авы-рыйм дип ятарга аца?!“ — Гафур байтак вакыт уз-узен шулай табалап утырды. А. Расих.
ТАБАН I и. 1. Аякнын жиргэ (жирлеккэ) баса торган аскы йезе. Атныц аты елкэн, деянец табаны елкэн. Макаль. Галиулланыц— явым-чэчемле кен-нэрдэ аяк табаннары чэнчешэ. И. Гази. Табан суы-рып аю юанмаган, Азык эзлэп киткэн ененнэн. С. Хэким.	J
2.	иск. Аяк табанынын уртача озынлыгы кадэр озынлык улчэу берэмлеге. Бер табан жиР-
3.	Аяк киеменен жиргэ баса торган аскы елеше, тебе, олтаны. Итеккэ табан салу. Г~1 Былтыргы биш-мэт тузган, былтыргы пима тишелгэн, оекларныц табаны кырылган иде. М. Гафури.
4.	Чана, чангы кебек шуып йери торган жайлан-маларнын карга (бозга) тиеп торган шома еейезле елеше. Чана табанын бегу. □ Юлга бик нык сал-ган, атлар экрен атлыйлар, яшь кар естеннэн чана табаннары укереп шаулап бара. Ф. Хесни. Шикэр тесле карда сызылып кала Чацгы табаныныц эзлэ-ре. М. Жалил.
5.	куч. Машина йэм механизмнарнын бнлгеле бер еейезгэ басым ясый торган жэенке елешлэре. Тегу машинасыныц табаны. □ Тракторныц гусеница табаннары тартылып, калтырап куйды. Н. Фэттах.
Табан биле — аяк табанынын кеше басып торган-да да жиргэ тими кала торган уемы. Кешенец табан биле беленер-беленмэс кенэ булса. ул киц куцелле кеше була. Н. Исэнбэт.
О Табан асты — кемгэдер буйсынган, изелгэн, жэберлэнгэн булу хэле. Халит бояр алтмыш атлы. Тирса халкы — яше. карты — Гургэ ицгэн кенгэ чаклы Аныц табан астында. Ш. Маннур. Немец фа-шистлары. берникадэр зэгыйфь дэулэтлэрне жиг1еп, табан астына алганнан соц, безгэ Ьежум башлады-лар. Ш. Камал. Табан кызу — йегерергэ, чабарга дэртлэну. Табаны кызганчы тай узар, табаны кызгач ат уэар. Мэкаль. Табан майлау — качарга, таярга, ычкынырга эзерлэну; качу, таю. Еллаган, айлаган да табанын майлаган. Эйтем. Табан терэу — тормышта берэр ышанычлы жирлек яки таяныч, ярдэм табу. Эле тормышта табан терэрлек мемкинлеклэре сакла-нып кала алган Хэйрулла кебеклэр. иц яхшы дигэн-дэ. усеп килэ торган улларына емет баглаганнар. X. Госман. Табан шомарту—1) бер тирэдэ бушка, тиккэ генэ атлап йеру; 2) бию. [Сэйфулла:] Эйдэгез. егетлэр. [аулак ейгэ] керталэр. Бер табаннарны шо-мартып чыгыйк [эчтэн бию кее ишетелэ]. Ф. Бур-наш. Табан ялау — берэрсе алдында хурлыклы рэвеш-тэ ялагайлану. —Кадыйр байныц табанын ялыйсыц да, шуныц белэн бик шэп джентльмен булып кит-тем дисецме? Г. Ибрайимов. Теге патша табанын ялап гомер серуче бутышникныц кулын кысып исэн-лэшергэме? А. Расих. Табан(ны) ялтырату — тиз генэ йэм хурлыклы рэвештэ качып кнту. —Бутан су~ зец булмаса, табаныцны ялтырат. Ф. Хесни. Волхов елгасы буендагы бу кечкенэ шэЬэрне гитлерчылар тиз генэ оныта алмас, анда алар, хурлыклы рэвештэ жиЧвлеп, табан ялтыратырга мэж&ур булды-лар. Г. Эпсэлэмов. Табаны пешкэн мэче кебек — кабаланып, уреэлэнеп (йеру, кылану й. б. турында). Старшинага хэтле — табаны пешкэн мэче кебек йери. А. Тайиров. Табанына басып — берэрсенен ар-тыннан йич калышмыйча. Нэсимэ тагын да алгарак киткэн, фронт табанына басып кына бара ул. Г. Иделле. Хэзер безнец бурыч дошманны эзэрлеклэу. Аны куздэн ычкындырмаска. табанына басып барыр-га кирэк. Г. Эпсэлэмов.
ТАБАН II: табан балык (балыгы) — карпсыманнар семьялыгыннан кызгылтрак канатлы жэенке бер балык, кэрэкэ. Яца гына кулдэн чыккан табан балык
ТАБ
9
ТАБ
ухасын---ашамаган кешелэр бу ашларныц лэззэтен
барыбер тоя алмаячаклар. Ш. Маннур.
ТАБАН III бэйл. к. таба II.
ТАБАНГЫ с. диал. Билгеле бер якка караган, бил-геле бер нэрсэгэ карты. Контораныц-----дицгезгэ
табангы ягында---бер казарма бар иде. Ш. Камал.
ТАБАНЛАУ ф. 1. Табан I (4 мэгъ.) кую, табанга беркету. — Кай кеннэрне бер карацгыдан икенче ка-рацгыга чаклы чаналар табанлыйм, сабаннар, йозак-лар тезэтзм. А. Шамов.
2. Табан I (2 мэгъ.) берэмлеге белэн улчэу.
ТАБАН-ТАБАН рэв. сир. Бер дэ калышмыйча, табанына (эзенэ) басып. [Наширны] хезмэтчелзр куа эз-дэн табан-табан. Г. Тукай.
ТАБАНЧА и. 1. Табан! (3 мэгъ.), олтан; олтангаяки киез итек табанына беркетелэ торган естэмэ катлау. Табанча естэу. □ Итекче Гыйласнди: „Камэретдин дус, менз нэрсз, иске чирбиклэрецне мица китер. ме-нэ дигзн куннэн табанча салып бирермен“. — диде. К. Тинчурин.
2. Чана табанына беркетелэ торган тимер тасма. Чанага табанча сугу (кадаклау).
3. Табан I (5 мэгъ.), гусеница. [Гэрэй:] Кулым танк табанчасына элэгеп, уземне яткан эцирем— балчыгым белзн яньчеп. кутэреп алып бзрде. Н. Исэн-бэт.
ТАБА-ТАПЧЫК и. (£уз бэйлэш (сукыр тэкэ) уены-ныц бер тере.
ТАБАТЫН бзйл. свил. к. таба II. Чишмэ буена табатын моцлы гына, нечкг генэ итеп урам квенз гармонь сыздырып эцибэргэн тавыш та шиетелз баш-лады. М. Гали.
ТА'БЕЛЬ и. 1. Эшче Ьэм хезмэткэрлэриен эшкэ ки-лу-китуен исэпкэ алу ечен эш урыиында (гадэттэ завод капкасында яки идарэ пунктында) куелган махсус исемлек (такта яки дэфтэр). Ул кыз-Нуруллинныц
табель дзфтзренз иц башлап аны билгелэп куйганын белми китте. А. Шамов.
2. Эшче яки хезмэткэр эшкэ килгэч табель такта-сыиа элеп куя Ьэм киткэндэ ала торган номер, жетон.
3. Мэктэп баласынын елгереше билгелэнеп барыла торган кэгазь бите яки кенэгэ. Аныц [Зиннэтнец] дэф-тэрендэ, дэфтзрлзрендэ генэ тугел, класс жур-налыкда, хэтта табелендэ дэ бары бишлэр белэн дуртлэр генэ. А. Шамов. Сзвиянец дэ, Фэузиянец дэ „ике“ дэ .ике" табельлэрендэ. Ш. Маннур.
ТАБЕЛЬ-КАЛЕНДАРЬ и. Графаларына елныц айла-ры, атна Ьэм кеннэре тэртип белэн язылган таблица. Рэхмэтулла дмирхан улы беренче башлап татарча табель-календарь тезеп чыгара. И. Рэмиев.
ТА’БЕЛЬЧЕ и. Эшче Ьэм хезмэткэрлэрнец эшкэ килу-китуен исэпкэ алып баручы хезмэткэр.
ТАБИБ и. кит. 1. Врач, дэвалаучы укымышлы кеше. Бар да сау булса, табиб авыру булыр. Мэкаль. Урыны килсэ, авыруларга табиб та бу. М. Гафури. Эзлзгэннэр улемсезлек чигимэлэрен Аллалардан, яз-малардан, багулардан. Галим, табиб. илгизэрнец киштэлэрен Сыгылдырып басып яткан дарулардан. Ш. Медэррис. II Медик, медицина галиме. Йез яшэр кеше ни рэвешле сабыйга эйлзнэдер, анысын табиб-лар тикшерсен. Г. Ахунов.
2. куч. Дэва, берэр кыен хэлне, бэла-казаны h. б. жинел кичеругэ Ьэм артык зыян курмичэ котылуга еэбэп булган нэреэ. дмма Нэфисэнец иц беренче та-бибы узенец бригадир булып эшлэве булды. Г. Бэши-ров.
ТАБИБЛЫК и. 1. Табиб буду хэле. Табиблыкта Перу.
2.	Табиб эше. дэвалау. Безнец бу шэйэр эчендэ вч га-рэп бардыр, табиблыкта нэзыйрьлэре юкдыр. бу кыз-ныц зэхмэтенэ тифа табарлар. Бор. тат. эд. [Татар-да} табиблык фэне юк, дип тэ яманлыйлар ди дошман-нар. Г. Тукай.
ТАБИБЧЫЛЫК и. Табиб йенэре (кэсебе); табиб эше белэн шегыльлэну. Бу сахабзлэр Болгарэ килде-лэр, узлэрене бер табиб шэкслендэ куеп, табибчы-лык кылып йврер ирделэр. Бор. тат. эд.
ТАБИБЭ и. кит. Табиб хатыи-кыз. Хатын-кыз укысын. табибэ булсын. Ф. Эмирхан.
ТАБИГАТЬ О'. 1. Кешене чолгап алган органик Ьэм органик булмаган табигый материаль денья, кеше эшчэнлегеннэн тыш барлыкка килгэн йэммэ нэреэ. Табигать деньясы. [^Иртэнге сэгатьлзрдэ таби-гать аеруча матур. аеруча гузэл бу ла. II. Гази. Игенче-крестьян Нэрвакыт табигать белэн аралаша. Г. Нигъмэти. Бу алтын игеннэр табигать мэрхэмэ-те буенча гына усмэгэн бит. аларны кеше устергэн. Г. Эпсэлэмов. || Билгеле бер урыннын жир-сулары, усемлек йэм хайваннар деньясы яки Навасы-климаты турында. Агыйдел буеныц матур табигате тагын да тулырак. М. Эмир. Коньяк табигатенец начар га-дэтенчэ. кинэт эцил чыгып. ике яр арасында айка-лып йери башлады. И. Гази.
2.	Органик денья, тереклек закончалыклары. Табигать улемнэн кечлерэк. Мэкаль. || Кешенен капбер хосусый сыйфатларын билгелн торган физиологик-та-бигый факторлар турында. Мэхэббэт— табигать булэге. Мэкаль. Художник бит ул табигать тара-фыннан аерым булэк белзн булэклэнгэн кеше. Ф. Хесни.
3.	куч. Кемнец дэ булса тумыштан килэ торган теп сыйфатлары, темперамент, табигый зирэклек й. б. Бэр сабый баланыц да узенз махсус бер холкы вэ табигате буладыр. Г. Тукай. Кабул итеэ табигате кешенен. Калачак тэрбия эзе ацарда. Э. Исхак. Синдин башка беркемне дэ Телэми табигатем. Ж,ыр.
4.	эцый. Нэрсэиен дэ булса теп, асыл сыйфаты Ьэм узлеге. Электрлану куренеше ачылу белэн. га-лимнэр аныц табигатен аныклау естендэ эшли башлаганнар. Яшен.
Табигать баласы — табигать белэн нык аралашып яшэуче, шэйэр культурасын узлэштермэгэн кеше. Табигать балалары, элбэттэ. табигать эчендэ ус-кэнгэ. шунда яшэгэнгэ. алар тормышыннан язганда табигать куренешлэрен биру аеруча эцанлы урын тота. Г. Нигъмэтн.
О Табигать кочагында (эчендэ) — табигате (яшел-леклэре, суы, Навасы) ямьле Ьэм шифалы булган урында. Табигать кочагында шатлыклы йэм ямьле кеннэр кичергэн нэнилэр вчен тагы да шатлыклырак бер квн бар — ял квне. Г. Минский. Докторлар мица берничэ айга авылги китеп. табигать эчендэ яшэргэ кицэш иттелэр. А. Шамов.
ТАБИГЫЙ с. 1. Кеше тарафыннан ясалмаган, ясал-ма тугел. Табигый матурлык. Табигый бакча. Табигый яктылык. □ Курыкмый яцгырдан, эгэр булса табигый, чын чэчэк. Г. Тукай.— Без — табигый кв-тулеклэрне. болыннарны яхшыртачакбыз. Дшел азык эк;эй буена э^итэрлек бирелэчэк. А. Расих. || Узеннэн-узе барлыкка килгэн. Паркныц агачлары. тигезлэп ясалган юллары никадэр матур булсалар да. куцелдэ табигый хислэр урынына сонгый [ясал-ма\ хислэр генэ уятырга ярыйлар. Ф. Эмирхан. | Та-бигатькэ якын. Авыл — изге ул. табигый ул, саф ул. М. Фэйзи.
2.	У < табигатеиэ (3 мэгь.) ярашлы булган, гадэ-тенчэ, гадэттэге. Буре мескен куйны ертып, езгэлэп.
ТАБ
10
TAB
узенец табигый ач кузлеге илэ ашый башлады. Г. Тукай.
3.	Чын, ясалма тугел (кыланыш, холык яки узара менэсэбэт турында). Бу дуслык, бу кардэшлек таби-гыйме? Бу мвнэсэбэтнец ныгу вэ дэвам итуенэ замш. бармы? Ф. Эмирхан. Ни ечен Рэхилэ болай дип эк;авап бирде — ул йичбер вакытта да эйтеп бирэ алмас. Бу шулкадэр уйламастан Ьэм шулкадэр табигый эйтелде. 9. Еники. || Тэрбиядэн килгэн, инстинктов. Мэрхабэ гади татар кызы, укымышы аз, бар таянганы — табигый акылы. Г. Эпсэлэмов.
4.	гадэттэ хэб. функ. Узеннэн-узе анлашыла, гадэттэ була торган, логик яктан акланган. Сарпинка яулык турында сейлэгэн чакта аныц иясенэ азмы-купме эйэмият биру табигый инде. Ш. Камал. Кояш баер алдыннан эциргэ кичке талгынлык тешуе ничек табигый булла, бу эцыелыш та шундый табигый— башланып китте. Ф. Хесни.
5.	кер. суз. Кетелгэнчэ; элбэттэ. Болытлар естен-нэн Караганда, табигый, буре белэн сарыкны. Фаз-луллин белэн усак букэнен буташтырырга мемкин. Ш. Камал. Ш. Мехэммэдев. табигый, революция вакыйгалары белэн бик якыннан кызыксына. М. Гайнуллин.
Табигый йомыш (хащэт) эвф.— к. тышка чыгу (йе-ру). Тоткын парашага килде, —торуы шул кечкенэ табигый йомыш ечен икэн. Г. Ибрайимов. Табнгый сайланыш биол.— тереклек ечен керэштэ кечлерэк, чыдамрак организмнарнын яшэучэнрэк буду законы. Дхшырак эцайлашкан затларныц кубрэк исэн калу процессын Дарвин табигый сайланыш дип атый. Биология.
ТАБИГЫЙЛЕК и. 1. Табигый (3 мэгъ.) булу. Таби-гыйлеген яшергэн елмаю белэн Уразгел Идрискэ народы. 9. Айдар.
2. сэнг. Ышандырырлык булу, дереслеккэ туры килэ торган булу сыйфаты. Матур эдэбиятка бэя куй-ганда ин башта без аныц чынлык. табигыйлек— ягын куздэ тотабыз. Ш. Камал. Хуэца образында урыны-урыны белэн табигыйлек эцитми. М. Жалил.
ТАБИГЪ хэб. суз. иск. 1. Буйсынулы, буйсынган. Жирдэге йэммэ алмашынулар— тик аныц \кояш-ныц] тээсиренэ генэ табигъ. Г. Ибрайимов.
2. Нинди дэ булса дэулэт, хекемдар й. б. карама-гында. Фэлэн дэулэткэ табигъ булу.
ТАБИКМЭК и. сейл. к. тэбикмэк. Табикмэк пеше-ру. || с. мэг ъ. Табикмэк формасындагы. Табикмэк фу-ражканы урындыкка ыргытып, Борисовныц каршы-сына утырырга туры килде. А. Гыйлэжев.
ТАБИП и. сейл. к. табиб.
ТАБЛЕ’ТКА и. Йотып жибэру ечен теймэ сыман нтеп эшлэнгэн дару порциясе. Медпункт врачи, авы-руныц куцеле булсын дигэн тесле итеп кенэ. бер таблетка аспирин бирде. М. Эмир. Эрмэн егете бер кечкенэ капны Мусага бирде, анда унлап ак таблетка бар иде. Ш. Маннур.
ТАБЛИЧНА и. Билгеле бер тема буенча узара нис-бэтлэштерелеп, баганалар, графалар рэвешендэ бирел-гэн мэгълуматлар жыелмасы. Исэплэу нэтиэцэлэрен таблица рэвешендэ язарга мемкин. Алгебра. Пыяла шкафлар эчендэ географик карталар, зоологик, ботаник таблицалар. 9. Еники.
ТАБЛО и. Мэйданда спорт ярышы нэтижэлэре язылып барыла торган зур такта яки панель. Стадион томан эчендэ. Кара таблода унбер исем балкый. Соц. Тат.
ТА’БОР и. Кучмэ халык теркеме. табыр (2 мэгъ.). Нийаять.— юлчылар хэлдэн таялар, шау-шулы бер табор булып. тукталып калалар. Робинзон эзл.
ТАБУ I ф. 1. Кирэкле нэрсэне кетмэгэндэ куреп, сизеп, узенэ алу, файдалану яки аныц кайдалыгын хэтерлэп кую. Мин бая мич казнасыннан бер тимер таптым. Т. Гыйззэт. || Кем дэ булса югалткан, оны-тып калдырган нэрсэне куреп алу. Тапкан эйберне кэр вакытта да х у эк; асына кайтарып бирергэ кирэк. А. Шамов. Эй, югалттым сэгать чылбырын, Тапма-дыцмы, сары былбылым? Жыр. Ц Очрату, тап булу, юлыгу. Менэ инде бу Златоуст рудникларына эшкэ килгэн эцирдэ уйламаганда сине табып алдым. М. Фэйзи. || Югалган яки яшерелгэн нэрсэне эзлэп, кайда икэнлеген белу. Эзлэп-эзлэп тапмаганнар, ул [сарык] югалган. М. Гафури. Актарам, актарам. кирэкле китапны таба алмыйм. И. Гази. Ц Билгеле бер кызыксыну яки кирэксену белэн нэрсэнедер эзлэп, конкрет бер эйберне, объектны куру, ачу. Шак-тый баргач, Илсеяр дулкын белэн су читенэ кагы-лып чыгарылган ишкэклэрне тапты. д кеймэ юк иде. Г. Гобэй. Разведчиклар кыя битендэ чытырман куаклык тапканнар. И. Гази.
2.	Эзлэп йереп кирэк нэрсэне булдыру, шуна ия булу. Урын табу. Эш табу. □ Эзлэгэн—табар. Мэкаль. Син узец шэп эцырчы, э гармоньны табарбыз. Г. Эпсэлэмов. || Юнэту, рэтлэу, берэр жирдэн эшлэп яки сатып алу. Абыйныц естенэ кияргэ Мехэммэт-эцан бабай табып бирде. М. Гали. Ай, шул сабынны хэзер табып булса! К. Нэжми. || Эзлэп куру, очрату. Шушы адрес белэн Мэскэудэ мине табарсыз. Ш. Камал.
3.	махе. Эзлэнулэр, уй ла ну лар, тикшеренулэрдэн сон берэр кетелгэн, ихтимал булган яки кирэкле эйбер-гэ ия булу, билгеле бер нэтижэгэ килу. Мэсьэлэне хэл итэргэ юл табу. Жавап табу. □ Эштэн кечле нэреэ табу мемкин тугел. Г. Тукай. Габдулланыц— кыяфэтендэ, тесендэ Газизэ апасы белэн уртак сыйфатлар таптылар. 9. Фэйзи. Лэкин, Идел, син-нэн матуррак, Синнэн шэбрэк елга тапмадым. 9. Ерикэй. || Терле мэгълуматларны, шартларны й. б. тикшереп, берэр нэрсэне белеп алу, хэл иту.— Табарбыз эцаен,— диде Шэйхаттар бабай Ьэм уйга кал-ды. Г. Гобэй. Бу мэсьэлэгэ щавап табу бик кыен. И. Гази. ЦФикри нэтижэ ясап, исэплэп билгелэу. Жемлэнец иярчен кисэклэрен табу. Ике сан аерма-сыныц квадратын табу.
4.	Теп эше эзлэу булган хезмэт нэтижэсендэ кирэкле нэрсэне кулга керту; чыгару (20 мэгъ.). чукыйсыц, кукрэк кечлэре белэн казып, патша са-райлары салырлык алтын табасыц. М. Фэйзи.
5.	куч. Эшлэп акча алу; материаль байлык барлыкка китеру. Акча (мал) табу. □ Длчытаба, бае ка-ба. Мэкаль.— Узенец тазалыгы бар, эчмэсэ — яхшы гына таба, тик эчу генэ харап итэ узен. М. Гали. Миллионнарны табар ечен дэ баш кирэк. М. Гафури.
6.	Бала тудыру. Бэби mai6y.\ | —Хатын малой тапкан, иптэш политрук, малой! Г. Бэширов.— Менэ кияугэ чыгам да Сица кыз табып бирэм. М. Жалил.
7.	куч. Берэрсенен кунелеи (кэефен, кеен й. б.) хушландыру, канэгатьлэидеру, ризалату турында. Бик-чурин, —Хэйдэр картныц куцелен табарга тыры-шып булса кирэк, папирос тэкъдим итеп каррды. Ф. Хесни. Бу юлы инде ул [мичче] Зифа карчыкныц кэефен табарга, аца ошарга тырыша. А. Шамов. Жапыем, бэгърем, багалмам, Хэтерецне табалмам. Жыр.
8.	куч. Ашыгыч, кысынкы, авыр вакытта эш кирэ-ге ечен берэр мемкинлек (вакыт, юл, кеч) булдыру. —Буген кич курешеп сейлэшергэ вакыт таба алырсыц-мы? Г. Камал. Шул ук кенне Газинур, бер буш ара
TAB
11
TAB
табып, узе нец элекке ротасына барды. Г. Эпсэлэмов. || Кирэк вакытта берэр унышлы фикер (суз. h. б.) эйту, юл курсэту яки дэлил китеру. Барча картлар: — Яхшы. бу [фикер]. яхшы,— дилэр.— Бай, менэ рэх-мэт, бабай тапты,— дилэр. Г. Тукай.
9.	куч. Билгеле бер эшчэнлек нэтижэсендэ нинди-дер файда куру, унышка ирешу, дан казану. Сиб-гать — куп свйлэве белэн шеБрэт тапкан. М. Га-фури. Иж чишмэсе чыга монда.— Суын эчкэн Бэр кеше Шифа таба, саулык таба. Ш. Маннур. || Нинди дэ булса бер яман эшчэнлек, шегыль, гадэт аркасын-да экренлэп билгеле бер халэткэ житу, кетелгэн на-чар хэлгэ тешу. Бэр бэндэ уз м;эзасын узе табар. М. Гафури. Онытмагыз— кылыч кутэргэннэр Улем-нэрен таба кылычтан. д. Ерикэй.
10.	куч. Кайчан да бер буласы яки тэгаенлэнгэн, билгелэнгэн куренеш, хэл, вакыйганын конкрет баш-карылуы турында. Ээн;элецне нэрсэдэн табачагыц мацгаеца язылмаган. Мэкаль. Мал белэн товар ия-сен табар. Мэкаль. Ж,ырлый-эцырлый Дилбэр кул-мэк тегэ, Кулмэккэем дустын тапсын, дип. М. Жалил. || Билгеле бер эшчэнлектэ, шегыльдэ кетелгэн, кирэкле нэтижэ, кирэкле сыйфат курену (йез биру). Фэлэн мэсьэлэ фэлэн докладта чагылышын (тэгъбир-лэнешен) табу. || Билгеле бер конкрет объектта каян да булса емет ителгэн яки кирэкле, унай сыйфатлар, узлеклэр барлыгын белеп алу, шул сыйфатлардан, узлеклэрдэн файда куру. Танышыцда узецэ телэк-тэш табу. || Билгеле бер шартларда, нинди дэ булса эш-шегыль нэтижэсендэ, кирэк нэрсэгэ ия булу. Тор-мыштан лэззэт табу. Сейлэшеп юаныч табу. I \Иллэрдэн иллэргэ агылып Нинди ямь. нинди тэм табасыз? 9. Исхак.
И. куч. (дип) табу. Берэр нэрсэ турында билгеле бер фикердэ булу, хекем чыгару; раслау, дип исэплэу. Кирэк табу. Тиеш табу. □ — Китап кицэш белэн эш кургэнне куркэм таба. К. Тинчурин. }К,эмгыять мэдрэсэдэн чыккан шэкертлэрнец талэплэрен хаклы тапты. Г. Ибрайимов. Эухэдинец йорттубэсе япма-ган. духэди кирэк дип тэ тапмаган. h. Такташ.
12. куч. тапкан (-сыз, -нар h. б.), таптын, тапты-гыз h. б. Берэрсенен билгеле бер эшен, шегылен, сузен, билгеле бер фикерен хупламауны, кирэксенмэу-не яки шул шэхескэ карата мыскыллы менэсэбэттэ булуны белдерэ.— Юкны сейлисец лэ син, Ибрай аб-зый,— дидем мин.— тапкансыз матур эцир1М. Эмир. — Гашыйка. имеш. тапканнар исемне дэ1 А. Эхмэт. — Таптыц шахмат уйнар чак1 Т. Гыйззэт.
<> Тапкан бер — кемнен дэ булса берэр эш-шегыль белэн куп, озак мавыгуыннан, берэр сузне куп кабатлавыннан эч пошуны, бизуне белдерэ. Тапкан бер суз: балалар да балалар. Г. Ибрайимов. Курай, курай, имеш. тапканнар бер курай. Ф. Эмирхан. Тапма да, булешмэ дэ — берэр кеше белэн эш иту-нен начар, кыен, мешкел булуы турында белдерэ. Усал белэн тапма да, булешмэ дэ. Т. Гыйззэт.
ТАБУ II и. Башлыча беренчел жэмгыятьбаскычын-да торган халыкларда нинди дэ булса бер тер суз-лэрне, предмет яки эш-хэрэкэтне тыю йоласы.
ТАБУГЪ: табугъ-сэлам. и. иск. кит. Буйсынуны, табынуны белдергэн ишарэ. Былбыл кыз уртадан ки-леп тэхет алдына башы белэн табугъ-сэлам ясап йегенэ. чугэ йэм шул хэлендэ хэрэкэтсез кала. Н. Исэнбэт.
ТАБУРЕТ, ТАБУРЕ'ТКА и. Бер кешелек артсыз урындык. Свлэйман. табуретка утырып, башын куллары естенэ куеп. бу тонне йокламыйча уткэр-де. К. Тинчурин. Гарэфи— зур биялэйлэрен естэл янындагы табуреткага ташлап. узе шулар естенэ утырды. А. Расих.
ТАБУТ и. Мэетне салып кабергэ куму ечен махсус эшлэнгэн капкачлы озын эржэ. Шундый кендэ сине эцирлибез без. Йезец ачык. Кояш карасын. Безнец ицне баскан табутыцда Соцгы ярга йвзеп барасыц. М. Кэрим. Арбаныц уртасында—озынчага сузылып куелган табут. табутта — Рэуфнец эткэсе. Г. Иделле.
ТАБЫЛДЫК с. 1. Башка берэу югалткан яки оны-тып калдырган жирдэн табып алынган. Табылдык малга ия куп. Мэкаль. [Низамый:] Сейлэ. Насретдин. Каян килде сица бу хеллэ? [Хуэца:] Табылдык хел-лэ ул, казый эфэнде. Н. Исэнбэт.
2. Ата-анасы билгесез яки уйнаштан туган.— /Диде яттан туган табылдык Исмэгыйльгэ кыз бирэ-лэр. К. Тинчурин.
ТАБЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. табу I. Табылган нэрсэ— улэцэ [трофей]. Мэкаль.
2.	Табарга мемкин булу. Камышы куренсэ. чишмэсе табылыр. Мэкаль. Бездэ яхшы телэк юкмы? Ник булмасын, табыла. Ш. Маннур. Эзлэсэц, ярлар табыла — Яшьлеклэр табылмый ул. Жыр. || Очрау, килеп чыгу, булу. Гаэцэп, залил булган эцирдэ хаин дэ табыла икэн ул. 9. Еннкн.
ТАБЫН и. 1. Бергэлэшеп ашау ечен тугэрэклэнеп яки бер естэл тирэсендэ утырышкан кешелэр терке-ме. Ирлэр бер табында. хатын-кызлар икенче та-бында аш ашадылар. Ш. Камал. Ачыккан кешелэр казан тирэсенэ эцыелдылар. табын булып утырды-лар. Н. Фэттах. II Бергэлэшеп ашау. Асылгэрэй, — уен белэн мавыгып, табынга соцлап кайтса да. каргап каршы алалар. М. Шабай.
2.	Юлда, сэфэрдэ й. б. ш. чакларда бергэ, уртак чы-гым белэн ризыкланырга килешкэн кешелэр жыелма-сы. Бэр арбада ечэр-дуртэр утырып баручы татар, чуваш, марилар, мукшылар уз табыннарыныц бу конге кичке ашлары турында сейлэшэ башладылар. А.. Тайиров.
3.	Кунак, сый мэжлесе. Табынга дэшу. Табын эцыры. । I Газинурныц кияу егете Бэм табынны алып баручы Башим эледэн-эле Сэлим янына килеп, аныц колагына нидер пышылдады. Г. Эпсэлэмов.
4.	Кунак-тешемне санау-исэплэу берэмлеге — билгеле зурлыктагы булмэдэ бер табын тэшкил итэрлек сандагы кешелэр. Ул [обыватель] купле кунак ча-кырган булыр иде. —Ничэмэ табын мээн;лес уткэр-гэн булыр иде. 9. Исхак.
5.	Кирэкле табак-савыт, кашыгаяк китерелеп те-зелгэн йэм ашамлыклар куелган ашау урыны.— Ку-наклар килер вакыт эциткэн. безнец табыннар да хэзерлэнеп эцитмэгэн. Г. Камал. Табынны эцыеп, Хэлимне йокларга салгач. Фатыйма эцеп эрлэргэ тотынды. И. Гази.
6.	куч. Компания, узара дусларча энгэмэ корып торган кешелэр теркеме. Мин кешелэргэ, кешелэр табынына тиз катнаша алмау сыйфатым белэн дэ риза тугел. К. Басыйров.
7.	иск. Айлар буе абзар-курага кертелмичэ, иректэ утлап йергэн ат еере. Атларны табынга чыгару. I I Атымны эцибэрдем табырга, Табырга гына тугел, табынга. Жыр.
Табын жэю — табынга ашъяулык й. б. жэеп, естенэ табак-савыт йэм ашамлык кую. Рэуфэ сэкегэ м;э-елгэн табындагы чынаякларга чэй ясап куйды. А. Шамов. Юлчылар узган монда, Ж,эйгэн булган-нар табын, Ашап киткэннэр кавын. Ш. Маннур.
ТАБЫНДАШ и. Башкалар белэн бер ук табыннан ашаучы. Бэр табындаш тугандаш тугел. Мэкаль. [Зоя:] Бабай, мэ, син дэ безнец белэн табындаш булып, шушы бер телем ипине аша. Ф. Кэрим.’
ТАБ
12
TAB
ТАБЫНДЫРУ ф. Табынырга мэжбур иту, буйсын-дыру. Бурыч багындыра, кылыч табындыра. Мэкаль.
ТАБЫНЛЫК и. 1, Табын (5 мэгъ.); табын жэелгэн урын. Идэндэге табынлыкка чэй, ашамлыклар куел-ган, зур ак самовар гежлэп тора иде. Г. Ибрайимов. Чецгерэде кавышу бокаллары, Бэхет тулы булды табынлык. Ш. Маннур.
2. с. мэгъ. Табынга (2 мэгъ.) житэрлек. [Лисами] ун табынлык савыт-саба алган. Г. Камал.
ТАБЫН-ТАБЫН с. 1. Берьюлы берничэ (яки куп) тапкыр аллы-артлы жыелган табыннар санындагы. [Солдатныц] ул хатцны икэн тэмле тамак, Чакыр-ганы табын-табын кунак. Н. Исэнбэт.
2. рэв. мэгъ. Берьюлы бер жирдэрэк утырышкан табыннар рэвешендэ. Урман эчендэ — безнец завод кешелэре табын-табын булып утырганнар. Г. Гобэй.
ТАБЫНУ ф. Язмышынны илайи бер кеч, гадэттэн тыш шэхес ихтыярында дип белеп, телэклэреннен утэлуен шуннан кету, шуна буйсыну. Теге мэзкур пот алдында табынганнан оят инде. Г. Тукай. Бар тормышы аныц [мэрхумнец] хата булды — Ялган пэйгамбэргэ табынды. М. Кэрим. II куч. Бетен емет-лэренне билгеле бер эшкэ, социаль куренешкэ h. б. баглау. Властька табыну, Ьавалану. масаю кебек сыйфатларны бик каты тэнкыйтьлэделэр. Г. 9псэ-лэмов. II куч. Багыну, бик нык мавыгу.— Ул вакыт мин Гэуйэр дигэн бер кызга табына идем. Г. Ибрайимов. [Галим] шул шахматына табынган да, день-ясын онытып йери. Г. Эпсэлэмов.
ТАБЫНЧЫ и. Табынга табак-савыт китереп, аш булеп, табындагыларга хезмэт курсэтуче, официант. Мокытны табынчы итеп, ит турарга кушканнар. Н. Исэнбэт. | с. мэгъ. Табынчы кыз — otQumdu генэ сорап куйды:—Кем буласыз сез, апа? Э. Еники.
ТАБЫНЧЫЛЫК и. Табынчы эшен башкару. Ул [Камилэ] узе табынчылык итэ, аш сала, чэй ясый. Г. Ибрайимов.
ТАБЫР и. 1. иск. Кету, еер; утлап йергэн ат ке-туе. Атымны м;ибэрдем табырга, Мацгай ялын ур-дем танырга. Жыр. || диал. Мал-туар кетуе жыелып ял итэ торган урын.
2. Кучмэчелэр теркеме, табор. Чегэн табыры кебек, сез гел шулай гомергэме кучеп йерерсез? Г. Ла-тыйп. || тар. Хэрби лагерь.
3. диал. Урып-жыю чорында басуда жыелышып аш-лык сукканда йэм башка шундын эшлэр вакытында килеп ял иту урыны. Басу табыры.
ТАБЫРЛАУ ф. Кету, еер белэн билэп, тоташ кап-лап алу. Болыннарны атлар табырлаган, Бер эцыр ишетелэ табыннардан. Гэр. Рэхим.
ТАБЫШ и. 1. Табылган нэреэ, табылдык. Чемодан эчендэ, иц естэ, фотоаппарат ята иде. Менэ ичма-. сам табыш! X. Сарьян. II Унышы очраклылыкка бэйле булган йенэр яки кэсеплэр юлында табылган мал (ма-териаль кыйммэт). Мескен Арыслан никадэр тартыл-са, йолкынса да, Аучыныц табышы гына булып кал-ды. Г. Тукай. Кайта телке тенге авыннан — Табыш алып курше авылдан. М. Сен дек ле.
2.	экон. Тулы доходный эшлэп чыгару чыгымна-рыннан арткан елеше. Товарлыклы балык кез кене колхозга унеч мец табыш китерде. Г. Ахунов. Энэ бер колхозда йон тетеп, кирпеч сугып, икенчесендэ такта ярып табышка ирешкэннэр. А. Расих. II Вак йенэрченен уз товарын сатып яки заказны утэп алган хезмэт хакы. Ул [Лисам] пыяла ящигын, я булмаса кайрау станогын э^илкэсенэ кутэрэ дэ табышка чыгып китэ. А. Расих.
3.	экон. Капиталнстнын яки сэудэгэрнен хезмэт иялэрен эксплуатациялэу хисабына алынган доходы. Капиталист Крупп эзли табыш, Алтын коя сугыш
утыннан. Н. Дэули. Иц куп табыш артыннан куып, капиталистлар эцитештеруне кицэйтэлэр. Политэкономия. || Эшлэмичэ генэ кэсеп итученен кереме, килере. Руханилар табышы. Курэзэче табышы.
4.	Чэчэклэрдэн бал алу мемкинлеге. Тигэнэк, су-кыр кычыткан чэчэклэрендэ кортлар гежли иде. Табыш бар дигэн суз. А. Гыйлэжев. II Умарталарда жыелган бал кулэме.
Табыш массасы — берэр предприятиедэн алынган барлык табыш. Табыш нормасыныц тубэнэюе табыш массасыныц кимуе дигэн суз тугел. Политэкономия. Табыш нормасы — естэмэ кыйммэтнен бетен салынган капиталга карата процент нисбэте.
ТАБЫШ-КИЦЭШ эк;ый. и. к. кинэш-табыш.— Юнь-лэп. денья кургэнрэк кешелэр белэн дэ табыш-кицэш итеп кара эле. Ф. Эмирхан.
ТАБЫШЛЫ с. 1. Табышы булган, файдалы табыш (2—3 мэгъ.) китерэ торган.— Деньяныц рэтенэ бераз тешеним, башка м;ирдэн табышлы кэсеп эзлэргэ эцитэрлек акча ясыйм. Г. Ибрайимов.— Мин балык урчетунец. умартачылыкныц, яшелчэ бакчаларыныц нинди табышлы нэреэлэр икэнен дэ белам. А. Расих.
2. Чэчэклэрдэн мул бал алу мемкинлеге булган. Чэчэклэр баллы, haea кояшлы, Кене табышлы — Кортларым нигэ Ачуланалар? Ф. Бурнаш.
Табышлы буду—нэреэие дэ булса табып алу. Комсомол Ибрай читэннэр арасыннан ике китап табып алды. Ул:—Табышлы булдым, егетлэр, табышлы,— диде дэ китапларны Шэйхенурга бирде. Н. Баян.
ТАБЫШМАК и. 1. Кинаялэп яки суз уйнатып эй-телгэн йэм теп мэгънэсен уйлап белергэ кирэк булган нэфис суз — фольклор эсэренен бер тере. Табышмак табу. Табышмак эйту. □ Табышмакныц ж;а-ваплары кызык, — я бик ерак, я бик якыннар. Син эзлисец мичтэн пэрэмэчлэр, Алар йолдыз булып балкыйлар. С. Селэйманова.— Менэ мин сезгэ тагын бер табышмак бирэм, таба алырсызмы? А. Шамов.
2. куч. Серле, кыен анлашыла торган нэреэ. Нин-дидер бер галим эйткэн: мэхэббэт ул — табышмак. М. Жэлил. Нийаять, бу ике табышмак, ике атна дигэндэ икесе берьюлы чишелеп, безне шаклар ка-тырды. Г. Гобэй. II с. мэгъ. к. табышмаклы. Нэреэ эй-тер икэн, нинди серлэрен ачар икэн бу табышмак егет? И. Салахов. Ул табышмак адэмнец, сузгэ-суз катнашмыйча, кузлек астыннан гел ей эчен .сезеп утыруы' куцелгэ шом сала иде. Ф. Хесни.
ТАБЫШМАКЛЫ с. Серле, гажэп; интригалы, кы-зыксыну уята торган. Алиш, укуга булган кызыксы-нуны саклау ечен, [хикэягэ] терле табышмаклы мо-ментлар кертэ. М. Жэлил. Шулай, бу табышмаклы хэлне берничек тэ чишэ алмыйча торганда, эчтэн ишекнец биге алынган тавыш ишетелде. Г. Минский.
ТАБЫШУ ф. 1. Урт. юн. к. табу I. дхтэм бабай авыл байларыныц яшереп куйган игеннэрен табышып бирудэ бик нык эшлэде. Г. Гали. [Якуб] атлар та-бышты, арбалар табышты, яралыларны больницага салырга ярдэм итеште. И. Гази.
2.	Бер-берсен (бер-беренне) табу. Эт иснэшеп. кеше сейлэшеп табыша. Мэкаль. Яшьлэр узлзре табышып, узлэре барыштылар. Р. Техфэтуллин. Рэхмэт дими, ни дисец: табыштырдыц, кавыштырдыц — Советский эби син! Ш. Галиев.
ТАВАР и. к. товар.
ТАВАРЛЫК и. иск. Склад, товар келэте. Сыгылып торган киштэлэр яцадан турайды, таварлыклар бушап, иркенэеп калды. Н. Фэттах.
ТА ВИС и. Фазаннар (тавыксыманнар) семьялыгын-нан каурыйларынын матурлыгы белэн дан тоткан озын койрыклы жылы як кошы. Тавис койрыгына ышаныр.
TAB
13
TAB
Мэкаль. дллэ нинди зиннзтле вэ алтынлы койрыгын кояшка карты ялтыратып йергэн тависны куреп, бигрэк тэ сокландым. Г. Тукай. Иц матур кош та-вис дилэр, Ямьсезмени безнец карлыгач? Ф. Карим.
О Тавис каурыйлары таккан карга — узен чын-лыкта булганнан югарырак курсэтеп кыланучы кеше. Зэйтунэ акылсыз кыз тугел, ул аныц [Шэмгуньнец] тавис каурыйлары таккан карга икэненэ твшенер. 9. Фэйзи.
ТАВТОЛО'ГИЯ и. кит. Бер ук нэрсэне (фикерне) икенче сузлэр белэн эйтеп кабатлау; билгелэмэ яки ачыклау урынына билгелэнергэ, ачыкланырга тиешле фикернец (хекемнен) узен китеру куренеше. Ж,ыйнак-лык талэбе---тел материалын файдалануда эконо-
мияле булуны, тавтологиядэн саклану кирэклеген искэртэ. В. Хангилдин.
ТАВЫК и. Башлыча йомыркасы Ьэм ите ечен асрала торган йорт кошы. Тавык твшенэ тары кергэн. чуплэп бетерэ алмаган, тагы кергэн. Мэкаль. Тавык кукэй салмас борын чебешен сатмыйлар. Мэкаль.
Тавык елы — Ьэр елы аерым хайван исеме белэн аталган борынгы уникееллык циклда унынчы ел. Тавык куз— энгер-мецгердэ Ьэм зэгыйфьяктылыкта кур-ми башлау авыруы. Л витаминыныц булмавы кеше-лэрдэ куз авыруы — тавык куз китереп чыгара. Робинзон эзл. Тавык мендэр — эченэ тавык йоны ту-тырылган мендэр. Гелэндэм эби баш очына кечкенэ генэ тавык мендэрен сала, вскэ ябынырга тагын берэр иске кием бирэ иде. Г. Гали. Тавык улэне — 1) саз-ламык жирлэрдэ, су буйларында усэ торган, тугэрэк елтыр яшел яфраклы, жёте алтынсу сэры чэчэкле агулы улэн; русчасы-. курослеп; 2) к. каз улэне. Угезнец мышнавыннан эцирдэге тавык улэннэре дерелдэп селкенэ иде. М. МэЬдиев.
О Тавык алачыгы (кетэге, оясы) кадэр — кечкенэ Ьэм иачар гына, иске генэ ей турында. Тавык кетэге чаклы гына ей. Тен керсэ дэ, уты алынмаган. Йортта кузгэ тертсэц куренмэслек карацгы. Ш. Ме-дэррис. Фатир хуэцалары—тавык оясы чаклы гына бер кибет тотып маташкан мещаннар. Г. ИбраЬи-мов. Тавык аягы (тэпие) эвф. — 1) христианнарда муенга яки киемгэ тагыла торган хач (тэре). [Карт татар:] Эй сез-з, татар марщалары, татар керэ-шеннэре! Муеныгызга ике тиенлек тавык аягы гына тагасыгыз калган. Ф. Эмирхан. — Y3 авылыцда кеше-лэрне чукындыра алдыцмы? Тавык тэпилэрен кайда йертэлэр? Ш. Камал; 2) иск. хач формасындагы медаль, крест. — Син, егет, бик масайма эле! Шинеле-цэ---тавык тэпие кадап кайткач та, узецне ста-
новой дип белдецме? К. Нэжми. Тавык баш — ангыра, зиЬенсез кеше турында. Тавык башка — табышмак, тешсезгэ—чиклэвек [кебек]. Мэкаль. Тавык йерэк— бнк куркучан кеше турында. — Андый батыр малайлар безнец очта бармы соц? Я\ыен куркак, эцыен тавык йерэк. Г. Бэширов. Тавыклар келэ(р) — утэ беркатлы, мэгънэсез яки уз шартына туры килми торган нэрсэ турында. [Бэхтияр:] Менэ эниец эцыен тозсыз сузлэр свили. Андый сузлэрдэн хэзер тавыклар да келэ инде. Г. Зэйнашева. Тавык мие (миле), тавык мие эчкэн — бик зиЬенсез, хэтерсез кеше турында.— Тавык мие синдэ. Хэтерец юк. Хэтер тугел — хэтэр. Г. Мехэммэтшин. — Э менэ бу тавык мие эчкэн нэрсэ [Мэгыйшэ] кене-тене минем каныма тоз сала. Г. Ахунов. Тавык чуплэп бетергесез (бетермэслек, бетерерлек тугел)—бик куп вак нэрсэлэр, вак мэ-шэкатьлэр турында. Энэ шул тавык чуплэп бетергесез терткелэр сезнец хэрефлэр була, ягъни бер авазны ацлата. Ш. Еникеев. Вэртерле сузлэр тавык та чуплэп бетермэслек булып кубэеп киттелэр.
Ш. Маннур. вйдэге эшне тавык та чуплэп бетерерлек тугел. С. Рафиков.
ТАВЫКБИКЭ и. сейл. Гадэти йорт тавыгы. Та-выкбикэлэр исэ башта кайсы кая качышса да, соцын-нан, ул-бу куренмэгэч, тагы чыктылар. 9. Баянов.
ТАВЫК-ЧЕБЕШ, ТАВЫК-ЧЕБИ эцый. и. Тавыклар-этэчлэр Ьэм чебилэр. Урамда кешелэр сейлэшкэн, атлар кешнэгэн, тавык-чебешлэр чырылдашкан та-вышка Карл Федорович уянып китте. М. Гали. Яхшы кара сыерларны, сарыкларны, Урдэк. куркэ, тавык-чебине. Ш. Маннур.
ТАВЫШ и. 1. Бугаздагы махсус ярылар тибрэнудэн чыга торган Ьэм индивидуаль узенчэлеклэр—кеч, югарылык-тубэнлек, тембр Ь. б. белэн аерыла торган авазлар. Бер тавыш килде колакка, яцгырады бер заман:— Тор, шэкерт, эн;иттек Казанга, алды-бызда бит Казан! Г. Тукай. Эшчелэр---калын йэм
югары тавыш белэн - - - нэрсэдер эйтэ башладылар. М. Гафури. II Хайваннарга хас авазлар. Байтирэк халкы тулпарныц кешнэгэн тавышына уянган. Г. Бэширов. Сайра, сандугачым, сайра Моцлы тавышыц белэн. Жыр. II Тон, кешенен билгеле бер кэефен, хис-тойгы-сын, характерын, темпераментын белдереп торган ава-зы. Ачы тавыш. Йомшак тавыш. □—Улым. Байтирэк, мин бая бик зэйэрле хатын-кыз тавышы ишет-тем, абыстац килмэгэндер бит? Т. Гыйззэт. II Вока ль сэнгать материалы буларак, жырлагандагы, сейлэгэн-дэге аваз. Рабиганыц матур тавышы моцлы, назлы. Ш. Бабич.
2.	Билгеле бер музыка системасында кабул нтелгэн Ьэм югарылык-тубэнлек буенча аерымланган аваз. Татарда музыка биш тавыш белэн генэ чиклэнергэ тиешме? М. Жалил.
3.	Нинди дэ булса бер жансыз предмет, хэрэкэт чыгарган яки шулар ечен характерлы булган авазлар турында. }К,ил тавышы. Машина тавышы.СЗЕрсктан салмак кына музыка — марш тавышы килэ. Ф. Бур-наш. Бетен деньяны бер генэ терле тавыш баскан: ул — язгы ташу тавышы. М. МэЬдиев. II Фэн, техника Ьэм сэнгать предметы булган авазлар турында. Тавыш дулкыннары. Тавыш кече. Тавыш операторы. Тавыш язу.
4.	Шау-шу, ыгы-зыгы; кычкырыш, талаш, эреплэшу. Тавыш куптару. Тавыш кутэру. □ Вэли бай йор-тында тавыш, шау-шу. h. Такташ. Яшьлэр арасында тавыш купты:—Эйдэгез лапаска!.. Эйдэгез! К. Нэжми. — Гайнавал тутэй, юкка тавыш чыгарма, сине беркем дэ хурларга уйлаганы юк. Т. Гыйззэт.
5.	куч. Дэулэт учреждениелэрендэ Ьэм ижтимагый оешмаларда берэр мэсьэлэне купчелек телэге буенча хэл иткэндэ уз фикеренне белдеру. Кицэшле тавыш хокукы. Тавыщтан мэхрум ителу. II Шундый очрак-ларда Ьэркемнен уз фикерен белдеру куренеше (кул кутэру, шар салу Ь. б.). Тавышларныц зур купчелеге белэн сайлану.
Тавыш бету — аваз чыгара алмый башлау (тавыш ярылары бозылу).—Елый-елый, кычкыра-кычкыра минем тавышларым бетте. М. Гали. Тавыш биру — 1) узеннен бар булуынны яки кайдалыгынны белдереп эндэшу, кычкыру. Иц элек Розочка уянды. Еламады, уянганлыгын белдереп, тавыш кына бирде. М. Эмир; 2) кычкырту, гудок биру. Бу арада пароход, еченче мэртэбэ тавыш биреп, китэргэ хэзерлэнде. Ф. Эмирхан; 3) куч. сайлауда Ь. б. уз фикеренне белдеру, тавыш (5 мэгъ.) хокукыннан файдалану. Габ-делбэр Шэцгэрэйнец кырыслыгын бик ошатты, аныц кандидатурасын яклап, беренче булып тавыш бирде. М. Шабай; 4) куч. сейл. шоферлардаи автомашинага утыртуларын утенеп, юл буенда кул кутэреп тору. Мин барасы районга киткэн ивтобусларныц куптэн
TAB
14
TAB
инде азе суынган. Нишлэргэ? Элбэттэ, эциде юл чатына басарга да узган машинага кул кутэреп тавыш бирергэ. Р. Гатауллин. Тавыш киселу — кинэт тавышсыз-енсез калу. Тавыш (тавышын) кысылу— тавыш кинэт зэгыйфьлэнеп, экренэеп киту. Тавыш (тавышынны) кысу — махсус рэвештэ экрен яки зэ-гыйфь тавыш белэн сейлэу турында. Гали тавышын кыса тешеп кенэ сузгэ кереште. Ф. Хесни. Тавыш куверту— тавышлану, тавыш куптару. Тавыш ярыгы — бугаз эчендэ Ьава юлы — тавыш чыгарган пакта ки-рэгенчэ кинэя яки тарая торган ярык. Тавыш ярыла-ры — бугаз эченнэн Ьава уту нэтижэсендэ килеп чыга Ьэм тавышны терлелэндеру ечен хезмэт итэ торган ярылар. Тавышка килу—кычкырышу. — Юлдан чык-кан чакларыц аз булмады. Ферма кызлары белэн тавышка килулэрецне эйтеп тэ тормыйм. С. Рафиков. Тавышка кую — ачык сайлау вакытында тавыш бирергэ тэкъдим иту. — Тавышка куям: кем дэ кем Мирвэли Биктимеров керткэн тэкъдимнэргэ риза, шул кешелэр кулларын кутэрсеннэр. Т. Гыйз-зэт. Тавышиы кутэру (тешеру)—тавышны югарылан-дыру, кечэйту (ачу килу билгесе) якн салмакландыру, экренэйту (юашлану билгесе). Председатель, тавышын кутэребрэк: — Иптэшлэр, тавышсыз гына эшлэргэ булмыймы?— диде. Т. Госман. Тавыштан тешеру — тавыш биру, сайлау хокукыннан мэхрум иту.
О Тавыш адашырлык — куп булмэле зур йорт, квартира турында. [Эз!гэр] Хатамтаевлар квартира-сыныц зурлыгына хэйран булды. Кем эйтмешли, тавыш адашырлык. Б. Камалов. Тавышы беереннэн чыгу, тавышны беердэн алу — уз-узенэ ышанып яки тэкэбберлэнеп, кыю тавыш белэн сейлэу турында. Баштарак бик мескенлэнеп, ух-ах килеп йврсэ дэ, соцга табарак тавышы беереннэн чыга башлады мо-ныц [Шакирныц]. Р. Техфэтуллин. [Бараев] узеннэн тубэнрэклэр янында тавышын беердэн алып сейлэшэ. Б. Камалов. Тавышы таш яра — бик кечле тавышлы кеше (нэрсэ) турында. Иртук Мехэммэтша аганы паровоз тавышы уятты. — Ай-hail, тавышы! Шул-хэтле эцирдэн таш яра бит!—диде Мехэммэтша ага. В. Монасыйпов.
ТАВЫШАЛГЫЧ и. Тавышларны кабул итэ торган аппарат. Колак безнец тавышалгычыбыз булып тора. Физика.
ТАВЫШ-ГАУГА эцый. и. Шау-шу, талаш, кычкы-рыш. Нашим:— Сэлим, тавыш-гауга чыгарып. туйныц ямен эцибэрер,--[диде]. Г. Эпсэлэмов.
ТАВЫШИОТКЫЧ и. Навадагы тавышларны сангы-раулата торган махсус жайланма (есйез). Шау-шудан индивидуаль саклану ечен тавышйоткыч кулланыла. Анатомия.
ТАВЫШКАН и. 1. Арт аякларына басып йегерэ торган кимеруче жэнлек, »зур кушаяк"; русчасы: тушканчик.
2. иск. Куян (Себер куяны).
Тавышкан елы — Ьэр елы аерым хайван исеме белэн аталган борынгы уникееллык циклда дуртенче ел (куян елы).
ТАВЫШЛАНДЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тавышлану (1 мэгъ.).
2. Тавышлы иту (мэсэлэн, кинофильм Ь. б. ны).
ТАВЫШЛАНУ ф. 1. Тавыш, аваз чыгару. [Куйлар], тац килу белэн, узара акрын-акрын сейлэшэ, та-вышлана башладылар. Г. ИбраЬимов. Бер уцайда соцга калган кайсыдыр колхозниц чабу машинасы тавышлана. Г. Бэширов.
2. Кычкыру, шау-шу куптару. Этэч тавышлана, тагын да — кикрикук!—ди. Г. Тукай. Мэдрэсэ ишеге ачылып, эллэ кемнэр бик нык тавышланып эчкэ керэ башладылар. М. Гафури. Егетлэр тэрэзэне нык чиер-
тэлэр, тавышланалар, дебердэтэлэр. М. Фэйзи. II Ызгышу, талашу, жэнжаллашу. Зебэй--кен дэ,
мица гээ/qum бир, дип тавышлана, шалаша, h. Такта ш. [Батталовныц] узенэ барырга, тавышланырга, таптырырга туры килде. И. Салахов. Техфэт абый-ныц----барактагы бер кеше белэн дэ тавышланганы
юк. Бичкемгэ бэйлэнми. Ш. Маннур.
3. рэв. мэгъ. тавышланып. Гадэттэ тавышсыз эшлэнэ торган эш-хэрэкэтне тавышлы итеп. Бм-м-м дип тавышланып уйлап куйды полк командиры. А. Шамов. Йерэк------тавышланып сулкылдады.
И. Салахов.
ТАВЫШЛАУ ф. 1. Тавышлы иту, тавыш, аваз белэн баш кару (берэр эш Ь. б. ны). Кайберэулэр та-вышлап озын гына исни башладылар. Ш. Камал. Имай белэн Бэдри---суга тешкэч чаптыр-чаптыр
килеп тавышлыйлар. Г. Толымбай.
2. сейл. Тавышлану, шау-шу куптару. Тиз кит, малай, ей турендэ тавышлама. Г. Тукай. Акрын! Бу — мин, нигэ тавышлыйсыц! Кеше ишетер, тавышыц чыгарм . Ф. Бурнаш. Урман элеккечэ шаулый, тавышлый. С. Хэким. II Жэнжаллашу, ызгыш-талаш чыгару. Сэлим---Раман тавышлый, кырып-ватып
йергэне ишетелэ. М. Фэйзи. Ачуланып, тавышлап, еченче кухня алып кайткан идек. Ш. Усманов.
ТАВЫШЛЫ с. 1. Тавышы булган; шау-шулы, ыгы-зыгылы. Тавышлы мээцлес. Тавышлы урам. II Кычкы-рыш-талашлы. Тавышлы табыннан.фэрештэ качар. Мэкаль.
2. Тавыш белэн белдерелэ торган. Тавышлы сигнал.
Тавышлы кино — экранда курсэтелгэннэрнен сей-лэшулэрен, хэрэкэт авазларын да ишеттерэ торган кино. Клубка тавышлы кино аппараты да алып куярга ниятлэп торабыз. 9. Еники.
ТАВЫШСЫЗ с. 1. Тавышлы булмаган. Тавышсыз кино. || Шау-шусыз, ыгы-зыгысыз. II Еламый, кычкыр-мый торган. Тавышсыз бала.
2. рэв. мэгъ. Тавыш чыгармыйча. Хэят акрын вэ тавышсыз гына тэрэзэне япты. Ф. Эмирхан. Кавказ-ныц аксыл томанга беркэнгэн ак башлы таулары тавышсыз гына эцырлый. Ш. Камал. Узе [Мавия], башын читкэ борып, эченнэн генэ тавышсыз елый. М. Фэйзи.
ТАВЫШСЫЗ-вНСЕЗ рэв. к. тавыш-тынсыз. Аны [Нэфисэнё] may башына кадэр тавышсыз-енсез, тенге сакчылардай, юл читендэге тэбэнэк баганалар озата менде. Г. Бэширов.
ТАВЫШТОТКЫЧ и. тех. Бик ерактаи килгэн зэ-гыйфь тавышларны кеше ишетерлек итеп кечэйтэ торган аппарат. Тавыштоткыч сигналлары.
ТАВЫШ-ТЫН и. Ишетелерлек, сизелерлек тавыш. 6й эчендэ йоклаган кешелэрнец тигез сулыш алула-рыннан башка йичбер тавыш-тын юк. Ш. Камал. Кызныц еендэ ут бар, мэгэр тавыш-тын юк. Г. ИбраЬимов. Тавыш-тын юк, эк;ил дэ исми, Урман тын иде. Ф. Кэрим. || Шау-шу; аваз салу, эш-хэрэкэтне белдерэ торган аваз. Йортта тавыш-тын бетте. Ф. Эмирхан. — Зэки, синец дэ тавышыц-тыныц бетте, малай. Ф. Сэйфи-Казанлы.
О Тавышы-тыны ншетелмэу (чыкмау, юк) — берэр эш яки узе турында белгертмэу, хэбэр бирмэу турында.
ТАВЫШ-ТЫНСЫЗ, ТАВЫШСЫЗ-ТЫНСЫЗ рэв. Тавышланмыйча, тавыш-тын чыгармыйча. Без, авто-матларны цорып, сак адымнар белэн тавыш-тынсыз гына алга барабыз. 9. Айдар. II с. мэгъ. Тыныч холык-лы. Тавышсыз-тынсыз кеше.
ТАВЫШЧАН с. Талаша, тиргэшэ, сузгэ килэ торган. Узе тавышчан да, изгелеккэ авышчан. Эйтем.
ТАВЫШ-вН эн;ый. и. к. тавыш-тын.
ТАГ
15
ТАГ
ТАГАН и. 1. Кимендэ еч данэ колга яки бурэнэнен нечкэ очларын махсус бау (жиле) белэн узара берке-теп, юан очларын жиргэ бастырып торгызылган ко-рылма — уртасына нэреэ дэ булса асып кую яки, тышкы яктан каплап, куыш ясау ечен куела. Таган кору. □ Зариф абзый Лапас астына таган квйлэп, аца ашлык илэге асты. Г. Галиев. II Шундый корылма рэвешендэ бер-берсенэ терэтеп, бастырып куелган предметлар жыелмасы. Утын таганы. Автоматларны таганга кую.
2. Нэреэ дэ булса асып яки элеп кую ечен казык, багана башына, ботак чатына h. б. аркылы салынган колга. Бшиек таганы. Учак таганы. □ Сабир, таганга чилэк асып, коры ботакларга шырпы сызды. Г. Галиев. Ике таган калган тырпаеп, Учак тирэ-сендэ беркем юк. С. Селэйманова. II Чулмэк яки казан утырту ечен ясалгаи берничэ аяклы кыршау, ечаяк. Каравылчыларныц берсе йектэн чуен казан белэн тимер таганны чишеп алды. М. Галэу. Камилэ-----
учак алдына кечкенэ тимер таган белэн таба куеп, аныц астына ут якты. 9. Еники.
3. Биек багана башына, биек ботакка, балкага h. б. беркетелгэн озын аркан йэм шуна тагылган басу-утыру жайланмасы, тирбэнеп уйнау яки биек урында эшлэу ечен корыла. Кемеш тавышлы кызларныц аталары ак чыбыктан зур йэм бик матур итеп эрэцэ ургэн дэ аны кулнец уртасына таган итеп аскан. Г. Гали.
Таган асу—казанны яки чулмэкне таганга асып, астына ут ягу. Кайсысы бэрэцге эрчеде, кайсысы таган асты. Г. Гобэй. Таган асты — язгы-жэйге кен-нэрдэ кырга чыгып (йэм гадэттэ таган корып) уйнала торган кумэк уеннарнын берсе. Элек заманда бит егетлэр белэн кызлар урманга чыгалар, — анда таган асты уйныйлар ие. Г. Толымбай. Таган атыну— хозурлык ечен таганда (3 мэгъ.) тирбэну. Бауга ях-шылап тотын, Тирбэнеп таган атын. Ж- Тэржема-нов. Дрсып-ярсып таган атынганда Таган бавым кинэт езелде. 9. Фэйзи.
ТАГАНЛАУ ф. Таган (1 мэгъ.) рэвешендэ бер-бер-сенэ терэту. Роталар----мылтыкларын таганлап
утыртканнар, дуртэр солдат бер булып палатка корып маташа. А. Тайиров.
ТАГАРАК и. Терлек азы гы салу, кер юу й. б. ечен колашалап ясалгаи озынча формадагы зур ачык савыт. Юньсезне табакка тартсац. ул тагаракка естерэр. Мэкаль. Сыерныц сете тагаракта. дилэр. Р. Техфэ-туллин. Нэсимэнец кузе Хэсэн рэсеменэ тешэ дэ, тагарактагы керлэрне шундый тиз уучы бармаклары кинэт туктыйлар. К. Нэжми.
ТАГАТЬ и. иск. Табыну, буйсыну; аллага буйсы-нып, коллык кылу, гыйбадэт кылу. Итэм тагать. кузем, куцлем тэмамэн гарше-эгъладэ. Г. Тукай.
ТАГАТЬЧЕ и. иск. Аллага буйсынып коллык кылу-чы, тэкъва кеше. Галимнэр булалар — Гыйбадэтче я тагатьче. Г. Кандалый.
ТАГУ I ф. 1. Нэрсэгэ дэ булса икенче нэреэне асылган яки эленгэн хэлдэ беркетеп кую. Кое сирт-мэсенэ авырлык тагу. □ Арбага таккач. дегет чи-лэге дэ хаэцга барган, ди. Мэкаль. Иц арттан [бил каешына] наган таккан офицер куренде. К. Нэжми.
2.	Эгъзаларга, кием-салымга яки кулга тотып йер-телэ торган йорт кирэк-яракларына билгеле бер деталь, предмет яки бизэк беркету. Белэккэ сэгать тагу. Чилэккэ колак тагу. Галстук тагу. Погон тагу. Значок (медаль) тагу. □ Егерме бишмэткэ эциц утыртасы да теймэ тагасы. Г. Ибрайимов. Куян-ныц муенына эцеп тактылар. М. Гафури.
3.	Элэктереп естерэу, сейрэу; естерэту, сейрэту. Юдинодан соц эшелонны башка паровоз тагып ки-
тэчэк иде. Г. Гобэй. Кырга тирес чыгару ечен колхоз узе тракторга тагарлык м;айланма рэтлэсэ, МТСныц------ярдэмгэ килергэ эзер торуы эйтелде.
Ф. Хесни.
4.	куч. сейл. туп. Иярту, житэклэу, узен белэн бергэ йерту. [Низами], ике биясен тагып, буген иртэ белэн совхозга килгэн. Г. Ибрайимов. II Мэжбури рэ-вештэ ияртеп жибэру. Куштан узенэ узе табар; уц-ганга мулла кызын тагар. Мэкаль. || Кечлэп биру, тапшыру. Кечлэп йомыш (эш) тагу. Утмэгэн то-варны тагып биру. □ Фэкыйрь кеше, кемнэр сица иман таккан? Г. Тукай.
5.	куч. Кемгэ дэ булса кадерсезлек, хурлык китерэ торган атама биру. Какма кеше капкасын — уз капкацны кагарлар; такма кешегэ исем—узецэ исем тагарлар. Мэкаль. Тыелса икэн Каргалыда Иэрбер кешегэ кушамат тагу. Ш. Мехэммэдев.
6.	куч. Берэр начар сыйфатны, гаепне й. б. билгеле берэугэ хас дип эйту, япсару, ягу. Колак ишетмэгэн, куз курмэгэн ялганнарны безгэ тагалар. h. Такташ. длбэттэ, инструктор хэлне ацлады: Ифратка Халиков таккан м;инаятьлэрне тагып булмый. А. Расих. Дания кенлэште, [иренэ] юк-бар гаеп такты. Н. Фэттах.
ТАГУ II и. диал. Комачау, киртэ, тоткарлык. [Кемгэ дэ булса] may да тагу тугел. 9йтем.
Тагу булу—киртэ, тоткарлык булу, комачаулау. Тар эцирдэ тагу булу.
ТАГУН и. иск. к. чума. Амстердамда бик кечле тагун авыруы белэн кененэ дурт-биш йез кеше у лэ. Ф. Халиди.
ТАТЫ, ТАТЫН рэв. 1. Кабаттан, янадан кабатла-нып. Селэйман, булмэгэ кереп, тагы бер кат сэлам бирде. К. Тинчурин. Август тагын шаулап утте. 9. Ерикэй. || Терк. функ. Тиндэш кисэклэр янында бер-бер артлы кабатланып килэ торган эш яки хэрэ-кэтне белдерэ. [Кугэрченнэр] озак, бик озак убешэ-лэр, тагы уйныйлар, тагы герлилэр, тагы убешэлэр. Г. Ибрайимов. Тагын яшен яшьни, Тагын кукри, Тагын шулай эциллэр исэлэр, Тагын яцгыр ява, Тагын, тагын, тагын... Айлар, еллар шулай утэлэр. h. Такташ. Галэветдин абзый тагын керде, Тагын чыкты. Ш. Маннур. II Узе генэ кабатланып, куренеш яки процессный интенсивлыгын яки еш кабатлануын белдерэ. Тагын, тагын яцгырый куакларда Сандугачныц моц-лы эцырлары. 9. Ерикэй.
2.	©стэп, естэмэ рэвештэ, булганын дэвам итеп. Шул щэйне Гелбайар абыстай тагын бер малой тапты. М. Гали. Момкин булса, бераз гына кетегез инде тагы. 3. Мансур. II Булганга, инде курелгэнгэ охшаш, икенче. Малой чагымда ук— бай малайлары мица кузлэрен тегилэр иде дэ: — Менэ тагын икенче дндэр усэ, — дип эйтэлэр иде. Г. Толымбай. II Эйтелгэн-нэрдэн тыш. Г. Ибрабимовныц „ Табигать балалары" тибындагы эсэрлэре эченэ тагын „Дз башы", „Алма-чуар‘ хикэялэре керэ. Г. Нигъмэти. II Башка, бутэн. Моннан да яман явызлык Бармы деньяда тагын? 3. Мансур.
3.	©стэвенэ, житмэсэ (алдарак эйтелгэн хэл яки сынфатлар естенэ). — Сания узе яшь, узе укыган, узе тагы холык ягыннан да эйбэт. Т. Гыйззэт. Кызы нинди кыз эле тагын—сусыз кашык белэн суырып йотарлык. Ф. Хесни.
4.	кис. функ. Эйтелгэн сузгэ (фикергэ) шелтэлэу, ачулану, мыскыллау тесмерлэрен бирэ. — Син тагын бигрэк [кызныц] базарын тешерэсец. Ф. Бурнаш. —Кеше шатланып туй иткэндэ, син тагы авыз кутэ-реп елап торасыц. Г. Камал.
5.	кис. функ. Фигыль янында шул фигыльдэ бел-дерелгэн йомшак кына шелтэлэу, иркэлэп кенэ ачу-
ТАГ
16
ТАЗ
лану яки мыскыллау, салкын карау, ис китмэу, борчы-лу тесмерлэрен кечэйтеп килэ. [Гафифэнец] узенэ [бизэну] килешеп тора тагын. Г. Камал. — Эй, ялын-дырып торган була тагын. И. Гази. — Узец, мин урман патшасы, дигэн буласыц тагы. Д. Аппакова. [Жэуйэрия:] Килешмэсэ тагын, фи! Бик исемкитте... Р. Ишморат. Тене да салкын килэ тагын эцитмэсэ. Г. Бэширов.
6.	кис. функ. Боерык фигыльлэрдэн анлашылган тынычландыру, угетлэу, юату тесмерен кечэйтеп кила. — Болай дигэч тэ, сез тагы, господа, эллэ нэрсэ уйламагыз. Ф. Эмирхан. Шикле уйга тешмэ син тагы. Анда бары шомырт куагы. Ф. Кэрим. II Искэрту яки алдан кисэту тесмерен кечэйтеп килэ.—Акрын, туташ, мирзалар сизмэсен тагы. М. Фэйзи. — Син тагы Гелзадэгэ — эйтэ курмэ. Р. Ишморат. II Шая-рып искэртуне белдерэ. Аталарыгыз килеп, мээмэв итеп алып китмэсеннэр тагы. Ф. Эмирхан.
7.	кис. функ. Кетелмэгэн йэм кирэкмэгэн, талэп ителмэгэн куренешкэ шиклэнеп, сагаеп яки шелтэлэп карауиы белдерэ. — Менэ тагын кирэк булса сица! Ул нинди Галиулла тагын? Ш. Мехэммэдев.—Нинди оешма ул тагын? — дип кызыксынды Жэлил. К. Нэжми.
8.	кис. функ. Ялгышканлыкны, ялгыш фикердэ булганлыкны белдерэ. — Мин эллэ тагын безнец Нэ-гыймэгэ берэр бай улы гашыйк булып, хат эцибэрде микэн дип торам. Г. Камал. — Мин кунаклар бар дип торам тагын. Г. Гобэй. II Ышанып бетермэуне, берэр нэтижэнен шикле, икеле булуын белдерэ. — Мин алай узем генэ эшне езэ алмыйм, агай-эне бар, хурте-кулэн бар, ни эйтерлэп тагы. Г. Ибрайимов.
Тагы(н) бер хэл — „монысы гына тузэрлек" мэгъ-нэсендэ. Я\эен тагы бер хэл, эш тэ эцицелэя теша, тормыш та арулана. Кыш кене кыен-рак була. М. Гафури. Тагы(н) да — булганнаи артык; кубрэк дэрэжэдэ. — Сез элек тагы да усалрак сузл е, тагы да шаянрак идегез. М. Фэйзи. Тагы килеп — кабаттан, я нала н. Чэй эчэ башладык. Чэй янында, тагы килеп, йэркем узенчэ зарлана башлады. Ан.
ТАГЫЛМА I и. к. кушаыат. [Шэвэли — Буре Абдул-га:] Син узец буредэн ким тугел. Тагылмацны да белми кушмаганнар. С. Рафиков.
ТАГЫЛМА II и. 1. Транспорт машиналарына тагы-лып йертелэ торган эш коралы яки машина. — Суз тракторларныц тагылмалары турында бара. Трак-торлар бер сэгать тэ эшсез торырга тиеш тугел-дер, тагылмаларны рэтлэгез! Ф. Сэйфи-Казанлы. „Казмаш" заводы-----трактор тагылмалары-------
эшлэп чыгарган. Г. Эпсэлэмов. | с. мэгъ. Тагылма механизм. Тагылма ургыч. □ Вагоннар да сабаннар да, тырмалар да, чэчкечлэр дэ — барлык тагылма инвентарь транспортларга тагылып куелган иде. Н. Фэттах.
2.	куч. Билгеле бер ижтимагый куреиешкэ, оешма -га, теркемгэ естэмэ булган ижтимагый куренеш, оешма, теркем. Алар [троцкийчылар] профсоюзларны дэулэт аппаратыныц тагылмасына эйлэндеруне талэп иттелэр. КПСС тарихы.
Тагылма суз лингв. — тагылмалы сузлэрнен икенче компоненты. Соцгы вакытта тагылма сузлэр бездэ элекке сузнец башындагы авазын м авазына узгэртеп кабатплау белэн ясала. Мэсэлэн: ит-мит, эз-мэз. Г. Алпаров.
ТАГЫЛМАЛЫ: тагылмалы сузлэр — икенче компоненты (сузе) беренчесен мэгънэ яки янгыраш ягыннан тутырып килэ торган парлы кушма сузлэр. Тагылмалы сузлэр дэ безнец телебездэ байтак, мэсэлэн: бала-чага, карт-коры, мал-туар. Г. Алпаров.
ТАГЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тагу I. Кыр буенча трактор бара. Аныц артына кыйгачлап еч чачу ма-шинасы тагылган. И. Салахов. Эшсез бэхет табыл-мый, табылса да тагылмый. Мэкаль.
2.	Сорамаганга, кирэкмэгэнгэ арттан ияру. Хэлим-нец артыннан бер кету малай тагылды. И. Гази. II Ьич калышмыйча ияру. Ул [Атласов] башта партком секретаре Садыйковка тагылып йерде, ул кемнэр белэн сейлэшсэ, шулар белэн сейлэште. С. Рафиков. II гади с. Кемнен дэ булса яры, мэгъшукасы, хатыны яки ире булырга тырышып, артыннан калмый йеру. — Син аларга ирек кенэ бир, элэккэн бер иргэ тагыла-чаклар. Г. Камал. — Йермэ мица тагылып, мин сине сею тугел, курэсем дэ килми. Т. Гыйззэт.
ТАГЫНУ ф. Узенэ яки киеменэ бизэну эйберлэре, теймэ й. б. тагу. [Кэлэш] торып, кезге карап, зиннэт тагынды. Дэрдмэнд. Кем ул анда — Кара шэлен ябын-ган да, Гелдэн уреп муенсалар тагынган да — Кубэ-лэктэй гелдэн гелгэ кучеп йери? Ь. Такташ.
ТАЗ I и. к. тас I.
ТАЗ II с. 1. Кычулы кутыр чыгу нэтижэсендэ урыны-урыны белэн яки бетенлэй чэче коелган (баш турында). Башы — таз, куцеле — наз. Эйтем. II Таз башлы (кеше турында). Мэдрэсэдэ бар иде бер таз малай. Г. Тукай. — Нигэ, таз Зарифтан кай эн;ирем ким минем? М. Гали.
2.	и. мэгъ. Башы таз яки башында тазы (4 мэгъ.) булган кеше. Ул кайсы таз? Мин башын кашыймчы ул тазныц бераз. Г. Тукай. — Ул тазга э^изни дип йергэнче мица эн;изни дип йергэн булыр идец ичмаса. М. Гали.
3.	и. мэгъ. куч. Татар халык ижатында хэйлэкэрлеге, тапкырлыгы йэм алдакчылыгы белэн билгеле булган персонаж атамасы. Язмаганны таз укыр. Мэкаль. Экияттэ таз хэйлэкэр Ышандырган диюне, Имеш, комнан бау шиеп, Куккэ аса ул кулне! Э. Маликов. —Вакытлы хекумэт алдар таздан да болайрак булып чыкты тугелме? Т. Гыйззэт. II Каты ачуланмыйча гына сугу, шелтэлэу сузе. [Хесэен, янчыгын алып, Мэрфу-гага с уза:] Тетэтеп эцибэрэсецме? [Мэрфуга:] И таз! М. Фэйзи.
4.	и. мэгъ. Башка чыгып, чэчне коя торган кутыр (лишай). Тазныц тазы бетсэ дэ, табы бетми. Мэкаль. Юньле булса, утызга хэтле ейлэнми йермэс иде инде, тазы булмаса, кырчыны бардыр. Ф. Хесни.
ТАЗА с. 1. Кечле, нык; юаитык, симез, кер. Ж,эгъ-фэрнец гэудэсе бик калын вэ таза булган. Г. Тукай. Биш-алты таза егет, кузлэрен утландырып, Жома-гылны тиз арада алкалап алдылар. Ф. Сэйфи-Казанлы.— Бозавы бик таза, бик кер, кетудэ бер бозау. К. Тинчурин. II Кеч белэн, кеч, егэр барлыгын белдереп башкарылган, нык. Степанов------таза, эцицел
адымнар белэн-----йегереп килде. А. Шамов. | рэв.
мэгъ. Нэгыймэ тагы элекквчэ нык, таза басып, тэне белэн уйнаклап, ейгэ энкэсе янына керде. Г. Ибрайимов. Белэм, белэм, Бикмулла, атлар синец кулга кучкэч, чыннан да, таза эшли башладылар. Э. Еники.
2.	Ныклы, чыдамлы (терле материаллар, кенкуреш предметлары й. б. турында). Маннур сабанны капшап карады: — Монда! Менэ ул, — дип кычкырды. — Кая, берэрегез тазарак трос бирегез эле. М. Хэсэнов. Шул арада эллэ каян гына бик таза имэн басты-рык йэм ике кисэк юан аркан бавы китерделэр. Ш. Маннур. | рэв. мэгъ. Вакытында бик таза эшлэн-гэн капка-койма да хэзер шактый тузган иде. Э. Еники. || Тузмаган, купкэ, озакка чыдарлык (кием-салым турында). Фазыл-----кулына бераз киелгэн,
шулай да бик таза кулмэк тоткан. Г. Ибрайимов. Степанов----кулындагы калын олтанлы шактый
таза ботинкасын Чжу картка сузды. А- Шамов.
ГАЗ
17
ТАЙ
3.	Авырусыз-чирсез, сау-сэламэт. Корчацгы атлар таза атлар белэн бергэ торганнар. А. Алиш.— Пулемет ечен дэ бит ике аякныц да таза булуы кирэк. А. Шамов.
4.	диал. Чиста, пакь; керсез, чупсез. Булмэ бик таза йэм матур. М. Гафури. Ялангач, саф, Таза бодай бураларга йегерде. М. Жалил. Ул арада чыбыл-дык артыннан ап-ак таза кулмэк кигэн, бите-башы юылган Габдулла чыкты. 9. Фэйзи. II Саф, кушылма-сыз, болганмаган. Янгын сундерергэ таза су кирэкми. Мэкаль.— Совхозда----яхшы черкас тэкэлзр, менэ
дигэн холмогор угезлэр, яхшы нэсел, таза кан ай-гырлар бар. Г. ИбраЬимов.
5.	куч. Эчкерсез, саф, ихлас. Сафи-дине таза,
бик каты тэкъва кеше. Г. Тукай.— Ягез, авыл бала-ларыныц таза йврэклэреннэн чыккан шатлык ж;ыр-лары куклэргэ ашсын! М. Фэйзи.
Таза тормыш(лы) — мохтажлыгы булмаган, мул тормыш(лы). Таза тормышлы семьяларда сндыен хэзер-леклэре барганда, кетуче Шегаеп узенец ике малае белэн мал кетеп йери. М. Гали. Безнец алда куль-туралы таза тормыш тезу бурычы тора. Г. Гобэй.
О Таза Мортаза (кебек) — тазалыгы, кечлелеге белэн атаклы кеше турында. Таза Мортазамыни мин сезгэ [авыр эшкэ эцибэрергэ\. Эйтем. Бэдэнле егет Баскан уртага, дйтерсец менэ Таза Мортаза. Ш. Галиев.
ТАЗАЛАНУ ф. Таза булып киту, чисталану. Су буендагы камышлар, яфраклар да яцгыр артыннан яшэргэн, тазаланган. Ш. Камал.
ТАЗАЛАУ ф. Чуптэн, кердэн, былчырактан Ь. б. арындыру, чистарту. Сабан калагын балчыктан тазалау ечен кыргычлар ясадык. Г. Галиев. Тимерша-----
шнек алларын тазалый, терлек-туарны карый. 3. Бэшири.
ТАЗАЛЫК и. 1. Таза, кечле, нык булу; симез, кер булу. Вэли экдитез. ждицел булмаса да, тазалыгы белэн атаклы иде. Ф. Сэйфи-Казанлы. [Хэсэн] гэудэ-гэ дэ зур тугел. Карап торуга артык тазалык та юк узендэ. М. Эмир.
2. Чисталык, жыештырылганлык. Тазалык саклау. □ Тазалык — саулык нигезе, Саулык — байлык ниге-зе. Мэкаль.
3. Исэнлек-саулык, сэламэтлек.— Исэнме-саумы, кызым. кияунец тазалыгы ничек? Г. Эпсэлэмов. Бар иде Маликныц авылны дер селкеткэн чаклары. Ку цел кер, байлык бар, тазалык Диш кешегэ мдитэрлек. И. Гази.
ТАЗАРТКЫЧ и. Нэрсэне дэ булса тазарта, сафлан-дыра торган жайланма. Су тазарткыч. О Ындыр та-бакларында, адашкан дея тесле, башын югары кутэреп аптырап туктап калган бодай теягечлэр, бодай тазарткычлар... И. Салахов. | с. мэгъ. Орлык сарае алдындагы тазарткыч машиналар гадэттэге гвр-гер-гер тавышлары урынына, Имайны уртэп, выж-выж-выж тавышлары чыгарган кебек булдылар. Атака.
ТАЗАРТУ I ф. 1. Керэйту, симерту.— Сыра кеше-не тазарта ул, — дип, Гайса----бокалдагы сыраны
эчеп бетерде. Ф. Эмирхаи.
2. Тазалау, чистарту, пакьлэндеру. Сыер савып, малларын карарсыц, Тазартырсыц сыер абзарын. М. Гафури. Егет лампа яктысында мылтык тазарта. Ф. Кэрим. || Сафландыру, кушылмалардан, чуптэн арындыру.— Машина булды, Самыйк абый, эйдэ, орлык арышыгызны тазартыйк. М. Гали. Нэселне та-зартырга, сафландырырга кирэк, Тэзкирэнец „Роза"-сыннан туган бозауларны аерып тэрбиялэргэ туры килер. 9. Еники.
3. куч. Билгеле бер елкэдэ эш ечен зарарлы яки кирэкмэгэн нэрсэлэрне бетеру, куу, юк иту. Совхозны Тимерлэрдэн тазартып алсак, эшлэргэ эмдицел булыр. Ф. Сэйфи-Казанлы. Туфракны май коцгызы йэм каты корт личинкаларыннан тазартырга кирэк. Жилэк-жимеш... II Илдэн куу, отпор биру Ь. б. турында. Илне дошманнардан тазартып, хуэндалык эшенэ кайткан егетнец кутэренке монологы тормышныц яцаруы турында сейли. Г. Кашшаф.
ТАЗАРТУ II и. Берэр ижтимагый оешмадан (мэсэ-лэн, партиядэн) членлык талэплэренэ жавап бирми торган кешелэрне куып чыгару куренеше. Тазарту-ныц теп бурычы партияне чит йэм бозылган эле-ментлардан арындыру иде. КПСС тарихы.
ТАЗАРУ ф. 1. Керэю, симеру; тулылану. Сэгыйдэ бик тазарды. нурланды, кыз булып тулды. Ш. Камал. — Улым, Нэфисем! Шундый зурайган, тазарган. А. Эхмэт. Кез кеннэрендэ тазарып, янбашлары тугэ-рэклэнеп киткэн лдирэн ат урчемле адымнар белэн юыртты. М. Шэрифуллин.
2. Тазага эйлэну, чистару, пакьлэну.— [Кулгэ] барам дисэц, ярый, бик хуш.--Йезеп, чумып, юынып,
тазарып кайтырсыц. М. Гафури.
3. Савыгу, сэламэтлэну. Яралыларныц кубесе, тазарып, терелеп, яцадан уз полкларына киттелэр. А. Шамов. Рубен госпитальгэ озатыла. Тазарып чыккач, яцадан алгы сызыкка килэ. С. Шакир.
ТАЗАРЫНУ ф. Арыну, тазалану.— Бик арыдым, башта мунча ягып, тазарынып чыгарга рехсэт ит. Экият. Кук йезе кара болытлардрн тазарына, кояш чыккан. Ш. Камал.
ТАЗИ, ТАЗЫ и. иск. Зур гэудэле Ьэм бик шэп чаба торган ау эте. Заманыц телке булса. син тазы бул. Мэкаль. Шуннан соц шайзадэ белэн дэрвиш,. икесенэ ике тази, ягъни арыслан тота торган ике эт алып, каекларга утырып китеп бардылар. Ф. Ха-лиди.
Тази ат — гарэп аты (шэп чабуы белэн атаклы). Бервакытны Йосыф узенец тази атына атланып йергэндэ дэрвши-карчык Зелэйханы очрата. Бор. тат. эд.
ТАЗЛЫК и. Таз булу сыйфаты.— Сез пелэш тугел. таз, Шэехмирза эфэнде. Тазлык — сезнец нэселдэн килгэн авыру. К. Тинчурин.
ТАИФЭ и. иск. 1. Бериш жан иялэренен аерым теркеме. Бу рэсем быел гына юридический факультет тэмам итеп, хатын-кыз таифэсеннэн бетен Евро-пада эувэлге адвокат булган кызныц рэсеме иде. Ф. Эмирхан.— Безгэ ул э%ен таифэсе белэн эш кы-лырга туры килер. Ш. Камал. II Сыйныф. Ьэр икебез. улгэнче Ленин бабай юлы белэн барып. хезмэт таи-фэсен коллыктан коткаруны — изге бурыч итеп алган идек. М. Галэу.
2. Кабилэ, халык, этник группа. Щэгъфэрнец кай эцирдэн килгэн йэм нинди таифэдэн вэ кем угылы икэнен белуче юк иде. Г. Тукай.— Мин узем Пенза ягыннан, мишэрлэр таифэсеннэн. 3. Бэшири.
ТАЙ I и. 1. Колынлыктан сонгы усу дэверендэге-ат. Ат эзен тай таптый. Мэкаль. Алмачуар тай була, тик алмачуар колын гына булмый икэн. Г. ИбраЬимов. Дымсу йаваны чыцгырдатып, кайдадыр яшь тай кешнэп ждибэрэ. Г. Бэширов.
2. диал. Колын. Тимеркук биябез буаз. Нинди тай булыр икэн? Быел-------барлык кешенец биясе
бия тай колынлаган. Ш. Эхмэдиев.
ТАЙ II и. диал. 1. Мишэрлэрдэ, борынгы гадэт бу-енча, кыз кардэшенен бер баласын тэрбиягэ алган ир туган.
2. Якын кургэннэрне хермэтлэп атау сузе. — Бэй
2 А-561
ТАЙ
18
ТАЙ
дбелмэних таем, юлыц уц булыр, чилэгем мелдерэ-мэ тулы! Г. Эпсэлэмов.
ТАЙ III и. иск. Куржыннын бер ягы (ике кесэсен-нэн берсе). Бер таена алтын, бер таена кемеш ту-тыры.П’Килэ бу [таз]. Экият.
ТАЙГА и. Европа Кэм Азиянен теньяк елешлэрендэ усэ торган зур карурман. Ул [Павелныц кэлэше] ерак Себергэ киткэн Ьэм кайдадыр очсыз-кырыйсыз Себер тайгасында аныц эзлэре мэцгегэ югалган. Г. Эпсэлэ-мов. Кышкы тайга. Тыныч. ап-ак урман. Чыршы-на-рат бэскэ каплана. Монда куэт, монда искитэргеч МэЬабэтлек белэн тантана. Ш. Медэррис.
ТАЙГАК с. 1. Тайдыра торган, шугак. Тайгак боз. I I Юл тайгак, борылган урыннарда чана чалулап китэ. А. Расих. Ялгыш орынып киткэн саен агачлар-дан шыбырдап су коела: аяк асты пычрак, тайгак. И. Гази. II и. мэгъ. Шундый урын. Тайгакта таяк та юлдаш. Мэкаль.
2. и. мэгъ. Аяк асты тайгак була торган чак. Тай-гаклар да башланырга тора. Машиналар белэн генэ хэзер эллэ ни ерак китэ алмассыц. М. Хэсэнов.
3. куч. Ышанычсыз; авыр, читен, кыен. Тайгак вэгъдэ.СДНишлисец бит, беек хаклык юлы Шундый тайгак булгач? Керэшчегэ бары эцицу яки Улем генэ юлдащ. М. Жэлил.
ТАЙГАКЛАНУ ф. Тайгак булып киту, тайгакка эверелу. Аяк асты да кендезгегэ Караганда тайгак-ланган. изелэ тешкэн. А. Шамов.
ТАЙГАКЛАУ ф. Тэгэрмэчлэре h. б. таеп, берэр урыннан чыга алмый яту (машиналар h. б. турында). Юл есте юеш, пычрак иде. Шуца да карамастан, безнец автомашина, тайгаклап тормыйча, бик эци-цел барды. Н. Фэттах.
ТАИГАЛАК с. Бик тайгак, шома. Юл пычрак та, тайгалак та. Ф. Кэрим.
ТАЙЛАК и. Дея тае, житлегеп житмэгэн дея. Кук-чэтау, башларыцнан куч килэме? Куч артыннан бер тайлак буш килэме? Н. Арсланов.
ТАЙЛАУ ф. диал. Колынлау. Нишлэп сез бу бай-талны болай соцга калдырып тайлаттыгыз? Ф. Хесни.— Ат алсак, ул тайласа, мин таена атланып йерермен,— дигэн малай. Экият.
ТАЙЛЫГУ ф. Буыны таю; буыны таеп чатанлау. Тай артыннан йергэн — тайлыккан. Мэкаль.
ТАЙМ ц. Спорт уенынын тэнэфес белэн буленмэгэн бер елеше (вакыт берэмлегендэ улчэнэ). Тэнэфескэ футболчылар 1:0 исэбе белэн киттелэр. Икенче тайм тулысынча бегелмэлелэр естенлеге белэн утте. Соц. Тат.
ТАЙПА и. диал. 1. к. таифэ.
2.	Нэсел шэжэрэсе. Ир бала — тайпа тармагы, кыз бала — тайпа чэчэге. Мэкаль.
ТАЙПЫЛУ ф. 1. Тыныч торыштан яки тыныч кына барган чакта кинэт ян якка яки артка хэрэкэт ясау. Икенче ханым, кулындагы телефон трубкасын мица биру белэн, читкэрэк тайпылды. М. Хэсэнов. Капка-ныц ачылып китуе булды, халык ике якка тайпылып кына елгерде, зарыгып торган айгыр атылып чыгып та китте. Г. Бэширов. II Кинэт юнэлешен узгэрту. Яшен, узенец башлангыч юлыннан тайпылып, тэбэ-нэк морж,ага суккан. Яшен.
2.	диал. Эверелу, бутэн тескэ, кыяфэткэ керу. Бер-вакыт еч кугэрчен очып кайтып керделэр. Тайпыл-дылар да егет булдылар. Экият.
3.	диал. Тайлыгу, буын таю. [Мэдинэнец] сул кул имэн бармагыныц буыны тайпылган, ди, тезэтеп була, ди фельдшер. Ш. Камал.
4.	куч. Билгеле бер идея, максат яки кагыйдэдэн баш тарту яки читлэшу. — Без — остазыбызныц кузенэ кара.п яшэгэн, аныц сузеннэн аз гына читкэ тайпы-
лырга курыккан шэкертлэр. 9. Фэйзи. Беек Ленин сызган якты юлдан Тайпылмыйча бардык без алга. 9. Ерикэй. Беек совет халкы Ьич тайпылмастан Ьэм эзлекле рэвештэ тынычлык ечен керэшеп килэ. Г. Бэширов.
ТАЙПЫЛЫШ и. 1. Тайпылу куренеше. Я\исемнец башлангыч торышыннан тайпылышы.
2.	куч. Эзлексезлек, тугрылыксызлык, теп юлдан читкэ киту, тайпылу. Пролетариат язучысы-тор-
мыштагы бетен тайпылышларны ацлап. беек тезе-лешнец Ьэрбер винтын карап, куреп утэргэ тиешле. Ь. Такташ. II Билгеле бер политик линиядэн читлэшу, шуна хыянэт иту куренеше. Партиядэ уц тайпылыш. □ [Дуамалов:] Мин хэзер Илбековны практик ялгыш-лары Ьэм теоретик тайпылышлары [ечен]----аягын-
кулын^бэйлэп ыргытам. 9. Фэйзи.
ТАЙПЫЛЫШСЫЗ с. Эзлекле, тугрылыклы. [LU. Мэрэцаниныц] гали фикере тайпылышсыз калэме белэн берлэшеп, улгэн кененэ чаклы баЬадир солдат кебек хезмэт иткэн. С. Кудаш. | рэв. мэгъ. Ул [ДаЛави] узенец телэген эзлекле рэвештэ, тайпылышсыз башкарды. А. Расих.
ТАЙПЫЛЫШЧЫ и. Тайпылыш (2 мэгъ.) ясаучы яки гомуми тайпылышта катнашучы кеше. Партиядэ уц Ьэм сул тайпылышчылар. О Син, курэм, Казан-ныц бер теркем уц тайпылышчылары тирэсенэ элэккэн булгансыЦ. h. Такташ.
ТАЙТ обр. ияр. 1. Сискэнеп сикереп китуне белдерэ. Байт дигэндэ тайт иту.
2. ы. функ. Кинэттэн кнлеп чыгып еркету, сискэн-деру ечен эйтелэ. [дпрэу, пэрдэне ачып, МаЬруйга:] Тайт1 Нурлы йезец курсэтсэнэ... М. Фэйзи.— Тайт! Нэреэ эшлэп йерисец монда? А. Эхмэт.
ТАЙТОЯК и. Казаякнын кин яфраклы тере. Кай-чандыр---тайтояклар усеп утырган бу узэнлек
Мурманск—Печенга шоссесыныц ачкычы булып эверел-де. Г. Эпсэлэмов.
ТАЙ-ТУЛАК эцый. и. сейл. Шаян йэм шук яшь-Жилкенчэк, егет-жилэн. [Бики:] днэ курэсец, эцыен тай-тулакныц шул тирэдэн китуе юк. Алла сакла-сын, Сэлвине урлап китэ курмэсеннэр. Н. Исэнбэт.
ТАЙФУН и. Тын океаннын кенчыгыш елешеннэн чыгып, дингез буе иллэренэ куп зыян кнтерэ торган еермэле давыл. Бер заманны купты давыл, тайфун кече, Актарылды дицгез тебе, дицгез есте. Г. Афзал. II куч. Бик кечле йежум, кузгалыш. Пожар балкыр, утлы тайфун калкыр Халкыбызныц беек ученнэн. 9. Ерикэй.
ТАЙЧАНУ, ТАЙЧЫНУ ф. 1. Таеп китеп авышу. Кинэт Чалкаш тайчанып, серлегеп киткэндэй булды. лэкин бераздан тагын искечэ. эцицел йегерек белэн алга чабуында дэвам итте. Л. Гыйльми. Ишек ачылып киту белэн, Гарэпшэнец аяклары зур каталар-дан ычкынып, узе артка таба тайчынып китте. Ш. Камал. || Тайпылу. Халык бераз тайчынган иде,-
тагын ябырылдылар. М. Галэу.
2. Башлыча юкл. форм. куч. Баш тарту; тыелу. —Кызым, Ьич тайчынмыйча авыл эшлэре эшлэп, безгэ фирештэ кебек куренэсец. М. Фэйзи. [}Кандармнар] хэтта корал кулланудан да тайчанмаска суз бер-кеттелэр. К. Нэжми. II Тартыну, оялу. Сираэцетдин жуликлыкныц иц эшэке формасын уйлап чыгарудан да тайчанмый. М. Гали. Сэхэу---мал табу ечен
нинди юл уцай килеэ, шуннан барырга тайчынмаган.
М. Эмир.
ТАЙЯР хэб. суз. иск. 1. Хэзер, эзер; кундэм, кару-сыз.— Иптэш хэрби комиссар! Пулеметчы Ьэм элемтэче командалар сезнец хезмэтегезгэ тайяр. Н. Исэнбэт. II Ьэрвакыт ярдэмгэ килучэн, ярдэм итэргэ
ТАЙ
19
ТАК
хэзер.— [Алар] минем дуслар, кирэксэ— йэммэсе тайяр сица. Ф. Бурнаш.
2. с. мэгъ. Итагать, хермэт итэ торган. Кода бабай, Хебэйдулла, Нигъмэтулла абзыкай—очесе бер-авыздан бик тайяр рэвештэ [муллаларныц] сэламнэрен алдылар. 9. Еники.
ТАЙЯРЛАНУ ф. иск. Хэзерлэну, эзерлэну. Керэш-кэ тайярлану.
ТАЙЯРЛАУ ф. иск. Хэзерлэу, эзерлэу. Яшь буын-ны тормышка тайярлау. I I Егет бодайларны капчык-ка тутырып, чэчугэ тайярлап йери. Экият.
ТАЙЯРЛЫК и. иск. Тайяр булу хэле; хэзерлек, хэзерлэну. Мондый тайярлык вэ саклык нэрсэгэ йэм ни ечен? Г. Тукай.
ТАК I с. 1. Икегэ тегэл буленми торган, жеп тугел (натураль рэттэге саннар турында). Караны яз кара дип. акны—ак, Я^епне м;еп дип йэм такны—так. Г. Тукай. Двньяныц эцэфасы эцеп, вафасы так. Мэкаль.
2. диал. Буйдак, ялгыз, аерым. Егерме лэ яшем. тактыр башым, /Кцрэн атым ялгыз юлдашым. Жыр.
ТАК II и. Бина h. б. корылмаларнын стенасында тугэрэк кашага формасындагы архитектур бизэк. Ике кашыц гуя ике так икэн. Г. Кандалый. Бинаныц га-дилеге йэм эцыйнаклыгц. катлар йэм алардагы такларныц, архитектура детальлэренец динамикалы композициясе---хэйран куренеш бирэ. Каз утл.
ТАК III аваз ияр. Берэр авыр, зур нэрсэгэ чукеч яки таяк белэн сукканда ишетелэ торган каты Ьэм сангырау авазны белдерэ. Так иту. Так-так иту. Так та так. □ Свяллэнеп каткан каты куллар Так-так суга кызу тимергэ. М. Гафури.
ТАК: так кату — бер ноктада тукталып калу. Яу-мады ул квнне яцгыры, Нава тын калды, Кук болыт та туктады да Так катып калды. С. Баттал.
ТАКАЙ диал. Апа, тути. [Зэйнэп:] Бездэ хатын-кыз ролендэ хатын-кызлар булдылар. Гелчэрэ такай, Хэдичэ такай. Н. Исэнбэт.
ТАКАН и. тар. Берничэ элмэкле дар. Ягъкуб Сэет ул [угры] хатынны шул бистэ таканында астырган. Шура.
ТАКАТЬ и. к. тэкать. Абау, званым, такатем тар, Кемнэргэ булыем яр? Жыр.
Такать тоту — к. тэкать тоту. Аякларымныц эрнуе такать тотарлык булмады. Ак юл.
ТАКЕЛАЖ эцый. и. 1. Зур кеймэлэрнен барлык кирэк-яраклары, жиЬазы.
2. Кучерелмэле корылмаларны кору-суту эшендэ кирэкле жайланмалар.
ТАКЕЛАЖЧЫ и. Такелаж буенча белгеч яки эшче. Буровойларны суту йэм кору эшлэрендэ эллэ ника-дэр болта осталары, otQup казучылар, монтажчылар, такелажчылар шегыльлэнэ. Нефть тур. хик.
ТА’КИ I терк. иск. 1. Телэкне белдергэн иярчен жемлэне баш жемлэгэ теркэу ечен кулланыла. Без сабый балаларыбыз кулына------чэчэк бэйлэмнэре
бирергэ тиештпер, таки балаларыбызныц кузе гузэл нэрсэлэр курергэ иялэшсен. Г. Тукай. Шигырьдэ хуш вэ яхшы мисаллар китер, таки синец шигырец швй-рэт тотып. мэгъруф булгай. К. Насыйри.
2. рэв. мэгъ. Куренуенчэ, емет ителгэнчэ. Зирэк куз син, курэсец изге алны, Таки анда хаким — ввэн;-дан. ирек, эш. М. Жалил.
ТА’КИ II кис. сейл. к. тэки.— Ана куцеле балада, бала куцеле далада, а таки бу суз дерес икэн. А. Алиш. Юк, бабай, революция булмаган булса, безнец ишене таки изэрлэр иде. X. Госман.
ТАККАРАВЫЛ и. Кумэк уен: тотылган уенчы ка-равылчы итеп куела; ул, узенен постын куздэн ычкын-дырмыйча гына, эйлэнэ-тирэгэ качкан яки аныц по-
' и
стына килеп басарга омтылган уенчыларныц берэрсе билгеле бер шартлы вакыт эчендэ куып тотарга тиеш Апа кызлар белэн таккаравыл уйнап йери иде. Г. Гобэй. Яисэ таккаравыл уйныйлар: — Очты, очты— кошлар очты1—дип, каравылчы кычкыруга, як-як-тан бер кыз белэн бер малай йегереп чыгалар. И. Гази.
ТАККЫЧ и. Авыл хужалыгы коралларын атка яки тракторга тагу-беркету ечеи жайланма — баш-баш-ларында Ьэм уртасында аркан бэйлэу ечен кирт кир-телгэн агач кисэге. Каяндыр калын арканнар табып китерделэр, аларны каен агачыннан ясалган таккыч-ларга бэйлэрлек иттелэр. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТАКЛЫ и. к. таккаравыл.
ТАКМАЗА и. фольк. 1. Рифмалаштырылган мэзэк сузлэр, сейлэклэр, кейлэмичэ эйтелэ торган такмак. — И, синец такмазаларыцны тыцлап, кармагымны онытканмын. К. Тинчурин. Малайлар,------шау-гер
килеп, такмазалар такмаклап чыгып киттелэр. И. Гази.
2. куч. Мэгънэсез шигырь.— Бетмэс андый сезнец такмаза китапларыгыз! Г. Камал. Эниец сине тапкач соя-соя Ап-ак билэулэргэ билэгэн, Такмазалар язып йеруче бер Я\ан кееге булыр димэгэн. Б. Рэхмэт.
ТАКМАК и. Гадэттэ бию кейлэренэ башкарыла торган кыска жыр, куплет. Берсе тугыз-ун. икенчесе ун-бер-унике яшьлэрендэге---ике кыз. узлэре нидер
такмаклыйлар, узлэре шул такмак кеенэ биергэ ейрэнэлэр. Г. Ибрайимов. II куч. Коры рифмага гына корылган, тубэн эшлэнешле шигырь. Шигырь дип алданып язганнарымны Йомарлап ташладым — чык-канга такмак. Н. Арсланов.
ТАКМАКЛАУ ф. 1. Такмак эйту, такмак кейлэу. Ибрай аяк чэпелдэту кеенэ такмаклый башлады. Ф. Хесни. [Лэбиб:] Текреп салдым. сикреп чык!— дип,— Бер чабакны элеп чык!—дип Такмаклап ала. Ш. Маннур.
2. куч. Бер ук сузлэрне билгеле бер ритмга салып кабатлау. „Элеп. би. та, си" не берничэ кон такмак-лагач, мица „Иман шарты" тоттырдылар. Г. Тукай.
Такмаклап елау — каргау, рэнжу, сузлэрен эйтэ-эйтэ, уз хэлен сейли-сейли елау. Сабира исэ, тыела алмыйча, такмаклап-такмаклап глады, кем каргыш-лары теште икэн, диде, кайсы[сы] купсенде икэн, диде. Ш. Еникеев.
ТАКМАКЧЫ и. Такмак чыгаручы, такмаклар ижат итуче. Бэр тарафта: „Бер казакъта гына тугел. бездэ дэ бер такмакчы булды“,— дип, минем такмаклар мисал итеп курсэтелгэн. Г. Тукай.— Сине кызлар яратмыймы соц, юлэр. узец матур. узец укыган, узец уцган, узец такмакчы. Р. Ишморат.
ТА'КСА I и. Анык билгелэнгэн хак, тулэу нормасы. Извозчик — хакны таксадан ким бирмэсэлэр-------
китэ, ким бирсэлэр урынында кала. М. Гали. Бэясе такса белэн куелган кебек — биш тиен. Г. Гали.
ТА’КСА II и. Кыска аяклы, озын гэудэле эт, булмэ эте; ау эте сыйфатында да файдаланыла.
ТАКСА’ТОР и. Сэудэ учреждениелэрендэ бэялэр куючы белгеч.
ТАКСА’ЦИЯ и. Сэудэ учреждениелэрендэ товарный бэясен билгелэу эше.
ТАКСИ и. Такса буенча билгелэнгэн хакка хосу-сый талэп буенча кеше яки йек ташый торган автомашина. Луиза мэйданга чыкты йэм беренче очраган таксига утырып кайтып киттв. А. Гыйлэжев. Ку-наклар ечен чакырылган таксилар театр янына килеп туктаганнар, узлэренец пассажирларын кетэлэр иде. Ш. Хесэенов.
ТАКСИС и. Тере организмнарда ярсынучанлык куренеше.
2*
ТАК
20
ТАК
ТАКСИСТ и. сейл. к. таксичы. Тэбикмэк тесле киц кырыйлы картуз киган, балакай, генэ кара мыек-лы, алтын тешле таксист машинаныц кезгесен рэтлэп куйды. А. Гыйлэжев.
ТАКСИЧЫ и. Такси машинасын йертуче шофер. [Дели шэкэрендэ] бераз булса да акча эшлэп бул-масмы дип. таксичылар кеннэр буе пассажирлар кета. М. Махмутов. Юл хакын тулэп, таксичыны оза-тып э^ибэргэч. Габделбэр [уткан вакыйгаларныц] кэммэсен куздэн кичерде. Б. Камалов.
ТАКСОМОТОР жый. и. Такси машиналары. Таксомотор паркы.САБеэ шунда ук таксомотор хужалы-гы конторасына киттек. Соц. Тат.
ТАКСУ ф. диал. Бик азаю, бетугэ йез тоту.
ТАКСЫК с. Бик азайган йэм шуна кура бик сак-лап тотарга тиешле. Барда—каксык, юкта—таксык. Эйтем.
ТАКТ I и. 1. Метрик музыкаль берэмлек. Кейнец тактлары.САЕик матур уйнадыц, Надя, тик менэ дуртенче тактны югарырак алдыц шикелле. Р. Тех-фэтуллин.
2. Билгеле бер тэртип белэн бер-бер артлы башка-рыла торган хэрэкэтлэр агымында ике бер терле хэ-рэкэт яки шулар арасындагы вакыт буленеше, ритм. Бию такты. CJ Анда {партерда} бер такт белэн бер-берсенэ чабылучы куллар гына куренэлэр иде. Ш. Хе-сэенов. Безнец дминне кара. Нани тапиларе белая Тактка бэреп ала. Н. Арсланов. II Эшлэу ритмы. Монда барлык кечне тезек тактка салып баралар. Ш. Камал.
3. махе. Нинди дэ булса бер механизмнын эш цик-лында аерым бер елеш. Пар машинасыныц пешкэк такты.
ТАКТ II и. Кемгэ яки нэреэгэ дэ булса билгеле бер менэсэбэттэ, мегамэлэдэ чама хисе; сем, вэкарь, эдэплелек. Тик аныц [Ф. Сэйфинец] сабырлыгы, такты, логикасыныц кече, тирэнлеге житешеп бетми иде. А. Шамов. Врачлык такты аца [Гелша/гидэгэ] больница бинасында икенче бер врач турында яман-лап сейлэу килешмэгэнлеген эйтэ иде. Г. Эпсэлэмов. Гаять четерекле мэсьэлэ турында алар [up белая хатын] мемкин кадэр эдэп, такт саклап сейлэш-телэр. Э. Еники.
ТАКТА и. 1. Бурэнэне буйга телеп ясалган тигез, яссы йэм озынча агач кисэге. Купергэ такта тушэу. I | Идэнгэ узебездэге такталар да ярар. М. Фэйзи. Мэдинэ тэрэзэлэренэ аркылы-торкылы такталар кагып, ишегенэ йозак салды. М. Хэсэнов. II Аерым предметларнын тактадан гыйбарэт булган яки такта-лардан тезелгэн елешлэре турында. Илдар эт оясы-ныц купкан тактасын кагып маташа иде. Г. Гобэй. || с. мэгъ. Тактадан эшлэнгэн. Халикъ кэлэпушен салып, озын такта естэлгэ куйды. Ш. Камал. Уртада матур итеп салынган такта йорт. Р. Ишморат. Без тар гына такта басмалар буенча, сыгыла-сыгыла, ескэ кирпеч, балчык измэсе ташый идек. Ф. Хесни.
2. Тактадан (такталардан) торган яки такта сыман формадагы эйбер, предмет, встал тактасы. Сызым тактасы. □ Вали еш кына, пешкаларны кузгатма-дымы дип, шахмат тактасына кэм Раузага карый. А. Алиш.
3. куч. Такталардан ясалган йэм еейезлэренэ нэреэ дэ булса тешерелгэн, язылган-сызылган яки язу-сызу башкарыла торган нэреэлэр турында. Белдерулэр (куреэткечлэр) тактасы. □ Бер дэрестэ укытучы еч-дурт укучыны гына такта янына чыгара ала. Соц. Тат.
Такта чэй — такта кисэге сыман яссы итеп пресс-ланган чэй. Дрлыда: ,такта чаем, якты чыраем", байда: .бертек чаем, тертеп эчерэем". Мэкаль. Такта
яргыч— такта яра торган механикалаштырылган станок. Су кече белэн эшли торган бу такта яргыч колхозныц бетен тезу эшлэренэ кирэкле тактаны Житештереп тора ала икэн. М. Гали. Такта яру — бурэнэне такта итеп яргалау. Кайдадыр такта яра-лар, ахрысы, тугэрэк пычкы зырылдавы ишетелэ. Г. Эпсэлэмов.
ТАКТАЛАНУ ф. бейезе тигез йэм нык булып кату. Кечле яцгырдан соц жиР осте такталанып китте, ицкел урыннары ялтырап ката башлады. Г. Бэширов. Шэйхаттар бабай------такталанып беткэн кулы
белэн [Шэехтайныц] ялын сыйпап куйды. Г. Гобэй. И Бик нык керлэну, пычрану, майлану. Кайчан гына курмэ, [каравылчыныЦ] естендэ такталанып беткэн каткая кием. X. Кэрим.
ТАКТАЛЫК с. 1. Такта итеп ярырлык. Шушы так-талык ике бурэнэне алып кайтырга кич жай килмэ-гэн иде. М. Шэрифуллин. | и. мэгъ. Такталык алып кайту.
2. Билгеле сандагы тактага житэрлек. Биш такталык бурэнэ.
ТАКТА-ТОКТА жый. и. Ьэртерле такталар, борыслар й. б. Такта-токтаныц чуты юк бит монда. А. Гыйлэжев.
ТА’КТИК I с. Тактикага бэйлэнешле, тактика буенча булган. Шул ук кенне Кимов тактик ейрэнулэргэ чыгып киткэн. Г. Эпсэлэмов. Эштэн буш сменада коралларны. аларныц тактик узенчэлеклэрен ейрэн-дек. Г. Сафиуллин.
ТАЖТИК II и. Тактика буенча белгеч.
ТА'КТИКА и. 1. Сугышка хэзерлек йэм аны алып бару сэнгате, сугышу осталыгын тэшкил иткэн теп алымнар. Безгэ гражданнар сугышыннан бик куп сугыш яцалыкларына, [сугыш] тактикасына да ейрэ-нергэ кирэк булачак. М. Жалил. Гомуми тактика: дошманнарныц флангларына бертуктаусыз бэрергэ. И. Туктар.
2. Сугыш алып бару турындагы фэн. Сугыш игълан ителгэн кенне без гомуми хэрби тактикадан имти-хан бирергэ тиеш идек. Г. Сафиуллин.
3. куч. Берэр максатка ирешу юлындагы чаралар, керэш алымнары.— Безнец парторг узен утерергэ омтылган хулиганны яклап йери. Мондый тактика мица ацлашылмый. И. Салахов. Аларныц [кулаклар-ныц] тактикасы билгеле: койрыкларын яшереп йери-лэр. Ф. Сэйфи-Казанлы. II Гомумэн уйлап эш иту турында. Логика, тактика, аннан да бигрэк дипломатия кирэк мондый очракта. С. Рафиков.
ТАКТЛЫ с. Такт (II) белэн эш итэ торган, сабыр, эдэпле. Пролетариат керэшенэ телэктэшлек итэ торган эшчелэргэ карата гадэттэн тыш сак, такт-лы кэм иптэшлэрчэ менэсэбэттэ булырга кирэк. В. И. Ленин. Му сага Гарэф йомшак мегамэлэле, тактлы булуы, ягымлы сейлэшуе белэн дэ ошый. Г. Кашшаф.
ТАК-ТОК аваз ияр. Каты жирлеккэ (жиргэ, тактага й. б.) каты предметлар (балта, чукеч й. б.) белэн сукканда, чапканда, дагалы ат килгэндэ й. б. барлыкка килгэн авазларны белдерэ. Хэмидэ,-[таш урамга]
так-ток басып барган атларныц элэктереп алып китулэреннэн куркып, баласын кочагына кысты. М. Гафури. Балта осталары----ферма каралтылары
тирэсендэ так та ток балта уйната башладылар. Ф. Хесни.
ТАКЫЛ и. иск. 1. Зэргэрлек (ювелирлык) эшендэ чем (кемеш яки алтын чыбык) сузу ечен кулланылган корал. Эштэ акыл да кирэк, такыл да кирэк. Мэкаль.
2. Ырмау ясый торган ышкы. Такыл белэн ышкы-лау.
ТАК
21
ТАК
3. Балта эшендэ кулланыла торган линейка.
ТАКЫЛ: такыл-такыл, такыл да такыл аваз ияр. сейл. ©злексез такылдау (2 мэгъ.) турында. Такыл-такыл иту. Такыл-такыл килу. □ [Нэсимэ белэн Рэуфэ] капка тебенэ басалар да сэгатьлэр буе та-кылдап торалар. Такыл да такыл. такыл да такыл. А. Шамов.
ТАКЫЛДАВЫК с. свил. к. такылдык. [Мэрфуга Мэчтурэгэ:] Синнэн такылдавык кеше булмыйдыр иде дэ бит, хэзер телецне тешлэп, тыныцны артыц-нан алып тик утырасыц инде. М. Фэйзи.
ТАКЫЛДАТУ ф. Берэр нэреэ белэн сугып яки так-ток килэ торган машина, жайланма кебек нэреэлэрне эшлэтеп, такылдау авазлары чыгару.
ТАКЫЛДАУ ф. 1. Так-так итеп тору. Сыкранып. авыр гына кузгалышкан вагоннар, паровозлар кече-нэ бик тиз буйсынып, такылдый-такылдый алга йеге-рештелэр. И.Туктар. Икенче квнне Эшрэфэцаннар ягын-да ду кутэреп бик каты такылдый, шакылдый башла-дылар. Г. Мехэммэтшин. Трактор, кара твтен ургы-тып. каты гына такылдап алды. Н. Фэттах.
2. куч. свйл. Кызу Ьэм бик куп сейлэу. Бака ба-кылдап туймас, телчэн такылдап туймас. Мэкаль. Сэхэу карт:-—Менэ шулай, рэхмэт, менэ шулай...— дип, взлексез такылдый башлады. М. Эмир.
3. куч. Начар яки мэгънэсез сузлэр сейлэу. [Эпипэ], теленэ салынып, килде-киттене такылдый башласа, иптэшлэренец кырыс карашларына кузе твшэ дэ, яр-ты сузендэ буленеп, кашларын угаларга тотына иде. Г. Бэширов. || Сейлэргэ ярамаганны сейлэу, сер тот-мау, суз йе рту. Роман качкынныц хатыны курше хатыннарыннан берэугэ такылдаган да, [казаклар хэзер] --Романныц кайдалыгын белэлэр. Т. Госман.
— Ишетсен колагыц, кешегэ такылдыйсы булма! Ш. Маннур.
ТАКЫЛДАШУ ф. Кирэкмэгэнгэ, мэгънэсез рэвештэ куп сейлэшу. Акыллашумы бу, такылдашумы? Эйтем.
ТАКЫЛДЫК с. свйл. Такылдаучан, куп сейлэучэн; лыгырдык. Берквнне такылдык Шэрифэ сыер саварга чыккан э^иреннэн читэн аркылы курше хатыны белэн свйлэшеп тора икэн, бозавы муенчагын салып килгэн дэ сыерныц свтен имэргэ тотынган. Н. Исэнбэт. | и. мэгъ. Илэктэ су тормас, такылдыкта суз тормас. Мэкаль.
ТАКЫМ I и. диал. Теркем, группа. Бу денья бер такым вэхшилэргэ э^ае-сафа улды. Г. Тукай. Эш кызу иде. Бер такым мирза, зыялылардан твзелгэн мвеелман комитетына каршы кврэшергэ кирэк иде. Ш. Эхмэдиев. II иск. Комитет. Заводта эшчелэр такими.
ТАКЫМ II и. иск. 1. Тезнен эчке ягы. Атка мен-гэн кешенец тай менеп такымы тулмас. Мэкаль.
2.	Шпора. Такым кысып атына, Карамыйча арты-на Качкан икэн йвз батыр. Н. Арсланов.
ТАКЫР с. 1. Тапталган, тигез (юл, сукмак h. б. турында). Такыр юлдан йвргэннец эзе калмый. Мэкаль. II Йерергэ унайлы. Ата юлы балага такыр. Мэкаль. | и. мэгъ. Безнец урам такыры — эк;из ком-ганныц бакыры. Жыр. (Бакыр—биредэ „зур таба“.) Менэ бервакыт атлар шып туктый. Димэк. кврт калынайган, тояклар юл такырын тоеп баса алмый. И. Салахов.
2.	Тигез Ьэм усемлеге, улэне-агачы булмаган (жир есте турында). вздереп чап, чалгыц уйнап торсын, Такыр калсын покос арасы. С. Селэйманова. Безнец авыл урамнары Себермэсэц дэ такыр. Жыр.
3.	Пэке Ь. б. белэн кырылган яки тигез итеп алынган (чэч, сакал Ь. б. турында). [Аязгуловныц] башы буген генэ кырдырылган тесле такыр. М. Эмир. Такыр баш еши, колак ут кебек яна. Г. Ибрайимов.
I рэв. мэгъ. Директор-Ак кулмэктэн. юка ак чал-
бардан, Сакал-мыек такыр кырылган. М. Жэлил.
4.	Серелгэн, лэкин жир ял итсен ечен чэчелми калдырылган (басу, кыр турында). Такыр эк;ир. □ Монда халык эцирлэрне ечкэ булеп иген ига. Дгъни hap ел бер влешенэ арыш. берсенэ сабан ашлыгы [чэчэ], берсе такыр кала. М. Фэйзи. Икебез дэ кулга элеге озын чыбыркыларны тотабыз да такыр басуга чЪга торган урам капкасы янына китэбез. М. Гали.
5.	куч. Буш, бар нэрсэсе алынып беткэн (терле запаслар саклана торган урыннар турында). Такыр келэт. Такыр сандык. □ Кесэц такыр — сузец бакыр. Мэкаль.— Хуэк;а хэзер, бэлки, бик кыстар иде дэ, встал такыр. Ш. Камал. II рэв. мэгъ. Чамалы, бик аз. вйдэ икмэк ягы бик такыр булганга,--энемне
ияртеп. тал кабыгы суярга йери башладым. М. Га-фури. II хэб. функ. Бик начар, тубэн дэрэжэдэ. Аныц [Галинец] русчасы такыр иде. Г. Ибрайимов. Укы-тырга эцибэрделэр мине.---Кадрлар э^итми иде.
Qc-баш—ташка улчим... Белем—такыр. А. Гыйлэжев.
О Такыр юл — берэр максатка ирешунен, тормыш ечен керэшнен ансат юлы. Тормышта телэгецэ ире-шунец такыр юлы булмый. Г. Минский. „Алка кул' [совхозы] даман такыр юлга чыга алмый. И. Салахов. Такырга калу — бету, текэну. Безнец маллар калды такырга.---Тилмерэмен биш тиен бакырга.
Ш. Мехэммэдев.
ТАКЫРАЮ ф. 1. Такыр (1—2 мэгъ.) булып калу. Атлар хатсез еракта иде: арканлаган эщир такыраеп беткэнлектэн, читкэ тартыла-тартыла, казыкны суырып алып киткэннэр, курэсец. М. Шабай. II Чэче коелган, пелэшлэнгэн. Сэгыйть абзый такырая твш-кэн башын уч тебе белэн сыпырды. М. Хужин.
2. куч. свйл. Бушап калу; тотылып бету.— Кесэ тиз арада такырайды. Г. Ибрайимов. Бэр уч печэне, йэр сэнэк саламы аныц [Шэрэфи абзыйныц] уз кулын-нан утэ. Эмма никадэр генэ талпынмасын, язга пе-чэн тагын такыраеп кала. Р. Техфэтуллин. II Начар-лану, мешкеллэну. Длгыз бер кешенец кулына карап тора башлагач, болай да эшлар такырайды. М. Га-лэу.-£
ТАКЫРЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. такырлау. Такыр-ланган ындыр табагы.
2. Такырга эверелу. Эле юл такырланып э^итмэ-гэн. М. Гафури. Такырланды бетен район кырын Кисеп уткэн Сазлы узэне. Ш. Медэррис.
ТАКЫРЛАУ ф. 1. Такыр иту, такырайту. Жирне такырлау.
2. куч. Тэмам бетеру, кырып-себереп алу. Кунак-лар ---келатне такырлап киттелэр. Сов. эд.
ТАКЫ-ТОКЫ хэб. суз. свйл. Бик аз; житэр-жит-.мэс, езек-тэтек. встэлдэге ризык исэ йэркемдэ такы-токы. халык кубрэк бэрэцге белэн туклана [иде]. А. Расих.— Э бит амбарда бодай чэчулеккэ дэ такы-токы гына калды. Р. Техфэтуллин.
ТАКЫ-ТОКЫЛЫК и. Такы-токы булу. Халык, бура твплэренец такы-токылыгын сизмэгэнгэ салышып, Хесэен абзыйны ей борынча кунакка йертте. Г. Мехэммэтшин.
ТАКЫЯ и. 1. Тэнкэлэр, елкылдавык ташлар й. б. белэн бизэлгэн тубэтэй сыман баш киеме (хатын-кыз-лар йэм балалар кия). Хэтфэ калфаклар. чигелгэн кэлэпушлэр, укалы такыялар йэммэсе Казаннан ки-леп, Мэскэудэ сатыладыр. Ш. Мехэммэдев. Балшикэр апаныц кулында Кызыл бэрхет тышлы, киц кондыз кырпулы, нэкъ тубэсенэ еке таккан, тэцкэлэр белэн бизэлгэн такыя — калфак. И. Салахов. || диал. Кэпэч, кэлпэк, фэс. Башындагы такыясын бер якка кыцгыр сала биреп, бу [повар] узе минем янга килеп утыр-ды. Ф. Хесни.
ТАК
22
ТАЛ
2. Чэчэклэрдэи уреп башка кия торган божра. Ал, Кызыл, зэцгэр чэчэклэр Болыннан алды езеп. Такыя урде Нэфисэ Шул чэчэклэрдэн гпезеп. Э. Бикчантаева.
ТАКЫЯЧАН с.. рэв. Башына такыя (такыя гына) кигэн. Габделмэн чоланнан чыгып баре килэ. Кулмэк естеннэн камзул кигэн. Такыячан. М. Фэйзи.
ТАЛ п. I. Гадэттэ су буйларында куак булып усэ торган, озын йэм сыгылмалы чыбыклы, озынча тар яфраклы агач. Талны чыбык чагында бегэлэр. Мэкаль. Су буенда таллар бар, Яфрагында баллар бар. Жыр. Талга кунып, тал тибрэтеп Сайрый сары сандугач. Жыр. II с. мэгъ. Талдан ясалган (урелгэн). вй турендэ рэшэткэле бакчалар да, тал читэннэр дэ — бар да, бар да аныц сабый куцелен э^элеп итте. Г. Гобэй. Тал урындык тар тугел; Талдырма йерэккэецне: Укенечле яр тугел. Жыр. II диал. бянке. Елга буенда ---уткэн елны ауган карт тал агачы бар иде.
шуныц естенэ утырдык. Э. Айдар.
2. диал. Нэзек озын сабак яки тармак. Хермэ тал-ларына кунып Сайрар асыл кошлар, канат кагып. Ф. Бурнаш. Бакчада былбыл сайрыйдыр Баг геллэре талында. Жыр.
Тал бэбкэсе (бэбчеге) — к. песи (2 мэгъ.). Ал, сары. ак тал бэбкэлэре, узлэренец баллы тузаннарын эцилгэ беркеп, яца гына деньяга чыккан умарта кортларын бал белэн сыйлыйлар. И. Гази. Су буен-дагы тал бэбчеклэренсц баллы ислэре борынны кы-тыклагандай тоелды. Г. Бэширов. Тал геле — алсу катмар чэчэкле, тар яфраклы кеньяк усемлеге — куак; урта кинлеклэрдэ булмэ усемлеге сыйфатында устере-лэ; руСчасы: олеандр. Булмэ ерэцгесенец----чэчэк-
лэре дэ аныц куцеленэ хуш килмэде. д менэ тал гелен ни вчендер яратты бэти. Г. Мехэммэтшин.
О Тал чыбыгы кебек, тал чыбыгыдай — бик сылу гэудэле хатын-кыз турында. Безгэ тал^чыбыгы-дай зифа буйлы бер кыз очрады. А. Шамов.
ТАЛАЙ рэв. диал. 1. Бер талай. Бер теркем, куп кенэ. Урыс кэм безнец татар агай-энелэрдэн бер талай кешелэр-----магазин сыман нэрсэлэр ачып
эцибэрделэр. Ш. Камал.
2. Беркадэр; шактый. Талай гына вакыт уту.
ТАЛАК I и. Организмда кан тэнчеклэре эшлэп чыгара торган эчке орган. Талак авыруы. □ [Алы] ашказанын ныгыту кэм яхшы эшлэту ечен, эчэклэр тыгылудан кэм бавыр белэн талак шешудэн эчэлэр. Робинзон эзл.
О Талак ташу—кан кайнау, ачуын тыя алмыйча, берэр нэрсэ эшлэу турында.— Кайтып ашарга-эчэр-гэ дэ бирми, бу Хэйрулланыц да талагы ташыды. Ф. Хесии.
ТАЛАК II и. иск. I. Шэригать буенча, рэсми рэ-вештэ аерылышу.— Шэригатьтэ талакныц берничэ терлесе бар. Г. Камал. Сенгать Нэфисэнец эцилкэ-сенэ кулын салды... Талагы да, мулласы да чэнчелсен дип уйлады ул. Ф. Сэйфи-Казанлы.
2. хэб. функ. Аерылган, ннкахта торуы туктатыл-ган (хатыиын аеручы тарафыннан эйтелергэ тиешле суз). [Габдерэшит:] Лалэ миннэн талак. талак, талак, талак. М. Фэйзи.— Син талак миннэн, уйнаш-чы. Кит хэзер, чык бу ейдэн. Н. Исэнбэт.
3. куч. .Талак' сузен эйтеп, талакны игълан иту турында. [Хэзрэт:] тукта эле. мулла кем, ничэ талак белэн талак кылдыц? [Эхмэтм;ан:] Мец талак белэн, мец! Г. Камал.
Талак хаты — элекке гадэтУбуенча, хатынга талак ителгэнлек турында бирелгэн таныклык.— Зинкар, мица талак хаты бирсэнэ: мин уз кенемне узем ку-рер идем. Г. Газиз.
ТАЛАКЛАУ I ф. Талак игълан иту, шэригать буенча талак белдеру. Шайхразый Мирвэлине чакыртты:
— Сица ике генэ юл:я уйнашчы етегецне буген ук та-лаклап аерасыц, я аныц белэн ейдэн чыгып китэсец. А. Гыйлэжев.
ТАЛАКЛАУ II ф. к. талаулау. Ала биям талаклап-нитеп китсэ,---а.чнан соц сейлэмэ инде. Ф. Бур-
наш.
ТА ЛАН и. диал. Очраклы уныш, бэхет. Ялан-ялан ни талон? Эйтем.
ТАЛАНТ и. 1. Аерым бер эшкэ яки гомумэн та-бигый сэлэтлелек. Талант иясе. Талантыцны усте-ру. □ Г. Камал узенец бетен кечен кэм талантын совет культурасын устеругэ багышлады. М. Гали. }Кеня узенец бию талантын бетен тулылыгы белэн курсэтэ алды. Г. Кашшаф. II сейл. Аерым бер шегыль-дэ осталык, тэжрибэлелек турында. Мулла сузне узенец ат тану хакындагы талантына кучерэ. Г. ИбраЬимов.
2. куч. Зур сэлэткэ ия булган кеше, сэлэтле шэ-хес. Минем Мэдинэ детсадта балалар тэрбиячесе булып эшли. Тэрбия эшендэ ул — тумыштан талант. С. Баттал. [Зиннэт турында:} „Халык эченнэн ку-тэрелеп чыккан яшь талант!'—дип яздылар. Г. Бэширов. Институтка еметле бер яшь талант кил-де. А. Расих.
ТАЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. талау И.
2. куч. Тузу, ерткалану (кием-салым турында). [Малай] шулкадэр беткэн, таланган кэм арыкланган иде. М. Гафури. Иксез-чиксез походларда сугышчы-ларныц ес-башлары, аяк киемнэре таланып беткэн. Г. Бэширов.
3. Талап алыну. Акларга корал ташый торган. тирэ-як авыллардан таланган азык-телекне озата торган олы юл шул купер аша утэ. Г. Гобэй.
ТАЛАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. талау II.
2.	Таларга мемкинлек яки эмер биру, еслэту. Этне эттэн талаталар. Мэкаль.
ТАЛАУ I и. Терлеклэр аякларында тора алмау белэн характерлы авыру. Тауга талау тимэс. Мэкаль. Башыца сырхау тисэ, малыца талау тия. Мэкаль.
ТАЛАУ II ф. 1. Ьежум итеп, тешлэре яки тырнак-лары белэн элэктереп йолыккалау (хайваннар турында). Эт симерсэ иясен талый. Мэкаль. [Петушковныц] нэселгэ калдырган бер этэчен куршесенец усал этэче талап аптыраткан. Г. Эпсэлэмов. II Тешлэп, канын-иы эчеп борчу (бежэклэр турында). Кандала талау. Черки талау.
2.	Кемнен дэ булса мал-мелкэтен кечлек белэн тартып алу, узлэштеру. Сираэциныц читек балтырын-нан кырык тугыз мец сум акчасын талап алганнар. Г. Камал.— Ышна м;иребезне алпут талап алды, без шуны да кайтарып ала алмадык. И. Гази. II Хакимлек, власть яки дэрэжэ ярдэмендэ башкалар хакын узлэштеру. Бикьярныц Шибай карты заманасында кантон булып, башкортны куп талаган. Г. Нигъмэти. Ка-эыйлар талыйлар, эшлэмичэ байыйлар. Д. Аппакова.
II куч. Бэясеннэн югары хак белэн сату яки бэясеннэн тубэнрэк хак белэн сатып алу турында.— Малик [ал-маны] алырга риза. Бэясен бирмэсэ, сатмыйм. Алай бик таларга тормасын эле, козгын. И. Гази.
3.	куч. Тиргэп-рэнжетеп тору. [Шакбазны эцицгэсе:] — дрэмтамак син, юкка ашап ятасыц,— дип, кам ан эрли. талый икэн. Г. ИбраЬимов. || Бик борчу, тын-гылык бирмэу. Кая гына башым куйсам да. Кайгы талый йерэк итемне. М. Жалил. Дэулэтшинныц йерэген истэлеклэр. татлы да, газаплы да истэлек-лэр талый. И. Гази.
4.	диал. Нэрсэне дэ булса гадел булмаган юллар белэн узенэ алу. Карт оста.---агач-ташны аннон
талап, моннан талап. ей салып йери. X. Сарьян.
ТАЛАУЛАУ ф. Талау (I) белэн авыру. Талаула-
ТАЛ
23
ТАЛ
ган тайдан биз. Мэкаль. Атны---талаулап улде
дилэр. Н. Исэнбэт. II куч. диал. Авыртудан бик каты газап чигу. Габдулла агай--берничэ кен йерэге
белэн талаулап ятты. Ф. Хесни.
ТАЛАУЛЫ с. Талау (I) авыруы белэн авырый торган. Талаулы ат иясенэ яу. Мэкаль.
ТАЛАУЧЫЛ с. Талауга нигезлэнгэн. Империалист-ларныц талаучыл политикасы. □ ЯУ лап алынган эцирлэрдэ--немецлар талаучыл, колониаль режим
урнаштырдылар. СССР тарихы.
ТАЛАУЧЫЛЫК и. Талаучы булу; талау куренеше (эше). Немец-фашист кыргыйлары-бандитлыкныц
теп хасияте — утеручелек. талаучылык жинаять-лэрен иц тупас-----ноктага житкереп утилэр.
Ш. Камал. Ymen талаучылык вакыты, Иэелгэнгэ ирек килде. М. Жалил.
ТАЛАШ и. Талашу куренеше, кычкырыш, ызгыш. Штейгер белэн эшчелэр арасында кэрвакыт талаш-лар булып тора. М. Гафури. [Себер бае:] Жэмгыяте-гезгэ барсац, анда талаш, клубыгызга килсэц, анда кычкырыш, рестораннарга керсэц, анда мрнжал! Г. Камал.
ТАЛА1П-КЫЧКЫРЫ1П жъш. и. Ызгыш-талаш. Суз, талаш-кычкырыш чигеннэн ашты. Г. Ибрайимов.
ТАЛАШЛЫ с. Узендэ талаш булган, гауга, талаш тесендэ булган. Талашлы теркем. Талашлы семья.СЗ Талашлы табыннан шайтан туйган. Мэкаль. II Ызгыш, бэхэс китереп чыгара торган. Съездда [солдатлар съездында] кен тэртибенэ---шул кеннэрнец иц
низаглы, талашлы мэсьэлэлэре куелган иде. М. Гафури.
ТАЛАШ-СУГЫШ жый. и. Талашу йэм сугышулар. — Талаш-сугыш булмагач, мица да кызык бетте, тиз-рэк баэарга очтым. Г. Ибрайимов.
ТАЛАШСЫЗ с. 1. Талашу булмаган, талашусыз, тыныч. Талашсыз жыен. □ [Меселманнар арасында] эцан исэбе алу ечен талашсыз юллао табарга [кирэк]. X. Кэрим.
2. Талашмый торган, тыныч табигатьле.— Бу килен сузсез, талашсыз булып чыкты. Г. Ибрайимов.
ТАЛАШ-ТАРТЫШ жый. и. Талашу йэм суз керэш-терулэр. Большевикларныц бер генэ тэкъдиме дэ та-лаш-тартышсыз кабул ителмэде. И. Гази.
ТАЛАШУ ф. 1. Тешлэшу, сугышу (хайваннар турында). Этлэр талашыр-талашыр да авыз-борынын ялашыр. Мэкаль. Керпэгэ болгаткан аткыйны бэб-кэлэр талаша-талаша ашыйлар. Г. Мехэммэтшин.
2. Ачуланып бэхэслэшу яки гаеплэшу; низаглашу. — Ходайга шекер, йичбер вакытта кычкырышмадык, талашмадык. Ф. Эмирхан. Талашканны тамырлык аша булса да урап уз. Мэкаль.
ТАЛАШЧЫ и. Талашучан яки талашырга гадэтлэн-гэн, талашырга оста кеше. Сафура йаман ата-анасы ечен курше-кулэн белэн кычкырышып, ахырында бетен урамны берузе шаулата торган усал талашчы булып э^иткэн. Н. Исэнбэт. | с. мэгъ. Талашчы ха-тын этне туктатыр, узе ерер. Мэкаль.
ТАЛАШ-ЫЗГЫШ мдый. и. к. ызгыш-талаш; йэртер-ле талашлар, бэхэслэр йэм ачуланып кычкырышулар. Яцадан эк;ыелыш. Яцадан талаш-ызгыш. М. Хэсэнов.
ТАЛАШ-ЖЭНЖАЛ жый. и. к. талаш-ызгыш. [Шэ-кертлэр:] — Бетмэс монда солтан Хэмит агентла-ры!— дип, зур талаш-жэнжал куптардылар. Г. Ибра-пимов.
ТАЛГЫН рэв. 1. Салмак, дулкын сыман булып; йомшак кына, жай гына. вй эче карацгы. Мичтэ талгын гына ут яна. Ф. Кэрим. Геллэрецне назлап, талгын гына Искэн чагы иде жиллэРнеЧ- 3. Мансур.
| с. мэгъ. Кырлар естеннэн талгын дулкыннар булып Жылымса жил исэ. Г. Бэширов. Кичке талгын эдол
алабута башларын кыймылдатып-------йери. Г. Аху-
нов.
2.	Ашыкмыйча, акрын; жайлап. Их рэхэт, шуа чана, Юырта ат талгын гына. Ш. Бабич, [дхнэф] язын шомырт куаклары чэчэклэрен койганда аларны талгын гына явып торган беренче карларга охшат-кан иде. С. Рафиков. || с. мэгъ. Ашыкмыйча, акрын ага (бара) торган. Су естеннэн исэ язгы жиллэр, Тирбэлдереп талгын елганы. Э. Ерикэй.
3.	Арыган, талган чактагы шикелле; авыр, салмак хэрэкэт белэн. Талгын гына йомып кузлэремне, Я\ан-ландырам сине уемда. Ф. Кэрим. II с. мэгъ. диал. Арыган, талчыккан. Эле талгын чырай ялбырт итэ, Эле келгэн чырай ялт итэ. Н. Исэнбэт.
4.	Бик акрын гына, бик кеттереп кенэ. Елныц салмак килуе, игеннэрнец талгын елгеруе колхозчы-ларны ашыктырды. Соц. Тат.
5.	с. мэгъ. диал. Салкынча, жилэс. Тенлеге ябылган, киезлэре кутэрелгэн----бу тирмэлэрдэ haea бераз
талгын иде. Г. Ибрайимов.
6.	Тымызык. Идел есте тып-тын, тып-тын, Яр-ларга бэрми дулкын,----Идел есте талгын, талгын,
Эйлэник эле тагын. Ш. Маннур.
ТАЛГЫНГА рэв. диал. Ашыкмыйча, акрын гына, салмак кына, жайлап. Ике авыл арасында Елга ага талгынга. С. Селэйманова.
ТАЛГЫНЛАНУ ф. 1. Авыраю, салмаклану; акрынаю. Табигать ничектер тынып, талгынланып калган. А. Шамов.
2. Эсселек киму, сурэнлэну. Теш ауган. haea бераз талгынланган, кендезге кызу да кайткан. Г. Ибрайимов. Менэ экрен-экрен генэ, эллэ ничек иренеп кенэ карацгы тешеп килэ. haea да дымланып талгынланган. М. Шабай.
ТАЛГЫНЛЫК и. 1.*Талгын (1, 3 мэгъ.) булу, сал-маклык, кискен булмау. Талгынлык белэн искэн йомшак жил- Жылы дулкын кебек, гэудэлэргэ килеп су-гыла. С. Рафиков.
2. Тынып калу халэте. Мэйабэт тез наратлар,--
рэхэт бер талгынлыкка бирелеп, тик кенэ торалар. Э. Еники. II Тынычлык (кунел й. б. турыида). Татлы бер талгынлык белэн Карт тына инде хэзер; Яшь-лэр—хужасы яшэунец. Ул—кунак инде хээер. С. Бат-тал. || Тынычлану. Бу очрашу-куцелнец туктаусыэ
ашкынуына беркадэр талгынлык бирде. Г. Ибрайимов.
3. Жилэслек, салкынча булу. Кояш кук йезен кы-зылга буяп. may артына кереп яшеренгэч,---haeada
кичке талгынлык сизелэ. Н. Фэттах.
ТАЛДЫРУ ф. I. Йекл. юн. к. талу. Йокыга тал-дыру^
2. Ардыру, арыту, талчыктыру. Себер юлы — ерак юл, Ат аягын талдыра. Жыр. Тал тибрэткэнем юк иде — Талдыра икэн белэкне. Жыр.
ТА'ЛЕР и. XVIII гасырда немец дэулэтлэрендэ чы-гарылган еч маркалык кемеш тэнкэ — озак вакытлар Россиядэ дэ йергэн. [Таз] Кесэсеннэн талер алып сала Каршындагы судья алдына. 3. Майсур.
ТА’ЛИ и. Бик авыр эйберлэрне кутэру-тешеру ечен блоклар системасы. Кырык бер метрлы корыч вышканыц бураннан ышыкланмаган югарыгы ягында тали блогыныц экрен генэ бер ескэ, бер аска йереп торганы куренэ: Кэрим Тимбиков вахтасы ныгыту торбалары тешерэ. Г. Ахунов.
ТАЛИБЭ и. иск. Укучы кыз, студентка. Бу кызлар, бу талибэлэр кием калыплары булмыйча, бэлки-----
энже вэ алмазлардыр. Р. Фэхретдинов.
ТА ЛИГА и. иск. к. талигъ (1 мэгъ.).
ТАЛИГАЛЫ с. иск. Талигълы, бэхетле.— Мине тэуфыйклы, талигалы бер егеткэ бирэбез дип Эхмэт-
ТАЛ
24
ТАЛ
кэ бирделэр. Г. Камал. Талигалы банда булсам, Кит-мэс идем солдатка. Бор. жыр.
ТАЛИГАСЫЗ диал. Тептэн бэхетсез, бэхетсез яз-мышлы. Талигасыз икан башым: Яшьтэн куп михнэт курдем Жыр.
ТАЛИГЪ и. иск. 1. Кеше, шэхес табигатенен унай яклары, эйбэт характер, ипле холык h. б. Бэхет булса, талигъ кирэкми; мэхэббэт булса, матурлык киргкми. Мэкаль.
2. Шэхеснец рухи табпгатенэ Ьэм язмышына бэйле булган яклары. Талигым, бэхетем минем hap кара-лардан карадыр. Г. Тукай.
ТАЛИП и. иск. Укучы, студент. Еллар артыннан еллар утмактэдер, Мадраса талиплэре кетмактэдер. Г. Тукай. Бу вакытта Мисырныц зур уку йортында талиплгр коръэн укыйлар. Ф. Эмирхан.
ТА Л ИР и. к. талер. Эллэ нинди ят ил импера-торларыныц олысымак сурэтлэре сугылган кемеш талирлар эбинец чулпысында чыц-чыц итэ. А. Гый-лэжев. || Элекке вакытта (XVIII — XIX гасырларда) кузен тешкэн кызга кунеленне белдеру- ечен жибэрелэ торган кемеш тэнкэ. Бер кыз курдем бик манир [матур], Бирка [булак] бирэм бер талир. Жыр.
Талир тэнкэ — шул ук талер; талердан эшлэнгэн чулпы тэнкэсе- Талир тэцкэ жэл тугел— Табалмас-лык мал тугел. Жыр. Ак чилэктэн Суфия суга килэ, Шылтырый аныц талир тэцкэсе. Н. Баян.
ТАЛКАН и. 1. Кайнатып киптерелгэн ашлыкныц оны. Гелниса апа баланыц клпчыгына азрак кумач, бер шешэ бал, бэлэкэй янчык талкан---йэм берничэ
дафтэр белэн эле очламаган карандаш та куйды. Г. Минский.
2. Шул оннан кайнар суда болгатып хэзерлэнгэн ашамлык. Талканны бодай, карабодай, солы оннарын-нан пешерэлэр йэм ул иц гади ашлардан санала. Хал. ашлары.
О Талкан иту — бик каты сугып, челпэрэмэ ки-теру турында.— Тик тор! Яцак сеяклэрецне талкан итэрмен. Г. Насрый. Талканы коры — кискен холык-лы, кырыс, усал.— Абзыкай я тузып китэр. аныц талканы йэрвакыт коры була. 9. Еники. Шэвэли картныц, дересен эйткэндэ. кунакка керер алдыннан талканы бик коры иде, бик каты торырга иде исэбе, Фэйрузэгэ булган упкэсе бик та зур иде аныц. Г. Ахунов. Талкан талку — бер ук сузлэрне кабатлап тиргэу. Анай карчык минем каршыма килэ дэ, нэч-рэп-чэчрэп талкан талкый: телецне йоттыцмы эллэ, салам торхан, кузле багана. Г. Эпсэлэмов.
ТАЛКАНЛЫК с. Талканга яраклы. Талканлык ярма. | и. мэгъ. Абзыйныц талканлыклары бар икэн. X. Кэрим.
ТАЛКУ ф. 1. Сусле усемлеклэрнен (киндер, житен h. б.) сабагын уып, салам, кылчыгын сустэн аеру. Киндераш талку. □ /Кртеннец, киндернец-----орлы-
гын коялар да. сапларын талкып, сус ясыйлар. 3. Бэшири.— Талкы, кызым, талкы, кызым. Талку кайгы тарата, Житен талкыган кызларны Егетлэр дэ ярата. Жыр. || Нэрсэне дэ булса йомшарту, суслэн-деру. Башаклар елгергэч, аларны Та.гкыдым теткэ-лэп-теткэлэп. Р. Харис. II Нэрсэне дэ булса уу, уалту, тетелдеру. Купнец сузе тимер талкый. Мэкаль.
2.	куч. Бер ук нэрсэне кат-кат кабатлау. Мокыт яшьтэн бик ацгыра булганга, ата-анасы .алай итмэ' дэ „болай итмэ“ дип кисэтеп, талкып торалар икэн. Н. Исэнбэт. Гэрэйнец исемен моцарчы да планерка-ларда шактый талкыйлар иде, хэзер аны бетенлэй бетереп ташладылар. А. Гыйлэжев.
О Талкып йон эрлэу— кемне яки нэрсэне дэ булса бик каты эшкэрту, куп узгэрешлэргэ дучар иту турыпда эйтелэ.— Мин ашыгам.------Бер сэгатыпэн
кайтам. аннан соц, теласэц, мине талкып. миннэн йон эрлэ. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТАЛКЫ и. 1. Сус, житен h. б. ш. ны талкыр ечен махсус жайланма. Тыкыр-тыкыр талкыларыц. Я\ицел йери кулларыц. Жыр.
2.	Талку эше. Кезге талкы чагы. мунчаларда Кызлар м^ыелып элитен талкыйлар. Ш. Маннур.
3.	куч. Кат-кат шелтэлэп, тиргэп тору. Yzu анасы-ныц талкысы астында гына утыру аны [Зэйтунэне] бик туйдырган иде. Ф. Хесни.
4.	Талкырга хэзерлэнгэн Ьэм талкына торган житен, киндер h. б. Талкы. кызым, талкыцны. Мин дэ шулай талкыдым: Чибэр егетлэр чакырса, Оялып торма. бар. кызым. Жыр. Ап-ак келэтлэрнец алла-рында Матур кызлар талкы талкыйлар. Жыр.
Талкы мунчасы — лэукэсендэ талкырга дигэн житен яки киндер парландырыла йэм соныннан талкы талкый торган мунча.
ТАЛКЫНУ ф. Берэр нэреэ хэстэре белэн бик куп жэфа чигу, кеч кую; аз гына нэтижэ ечен хэтсез ты-рышлык яки вакыт сарыф иту. [Фэтхетдин Сэлимгэ:] Алган белемнэрец дэ экдитэрлек кебек иде. Ике ел курсларда да талкынып йердец. 9. Камал.— Син дэ менэ----эллэ бетен тешец ендиту-тугэрэк булып.
хозур кылу ечен генэ шулкадэр талкындыцмы? Р. Техфэтуллин.
ТАЛКЫШ I и. Талкыганнан калган салам яки вак чубек. Талкышны купме талкысац да талкыш булыр. Мэкаль. Идэн-сэкегэ коелган талкыш-чубекне тиз-тиз себерэлэр дэ олы якка тушэк-ястык эцэялэр. Ш. Маннур. II Куруктэ (тетэслэу ечен) яндырыла торган чубек. Эбелхарисныц кулында талкыш белэн курук. Ул инде талкышына ут кабызган. Н. Исэнбэт.
ТАЛКЫШ II и. Бал, шикэр комы й. б. ш. кушып татлыландырып пешерелгэн камыр ашы. Ай-яй. малай. лэвэше!—ди Йосыф.— Авызга керэм-керэм дип тора, д талкышы тагын. Г. Гобэй. Кэлэвэчелэр: , Монда чын сары майдан талкыш, абый, рэхим ат!"— дип кычкырынып утыра башладылар. Г. Газиз.
Талкыш кэлэвэ — шул ук талкыш. Бибилдамал апа туйга хэзерлэнгэн кебек булашты,----талкыш
кэлэвэ пешерде. Ш. Хесэенов.
ТАЛКЫШЛЫ: талкышлы сус — талкышыннан арын-дырылмаган сус. Бер кочак талкышлы сус кутэреп Зайит керэ. Ф. Хесни.
ТА’ЛЛАЬИ ы. „Валлайи" сузенэ тагылма булып, аны кечэйтеп килэ.— .Валлайи. пгаллайиларны кушып бик нык суз бирергэ туры килде. Ш. Маннур. Элбэт-тэ, ул [Хэллэ], узе валлайи, таллайиларны эйтеп, икмэк кутэреп ант итэ: .Кеше утергэн булсам, кул-аягыч тартышсын, кузлэрем чэчрэп чыксын",— ди. И. Гази.
ТАЛЛЫК и. Таллар куп усэ торган, куп ускэн урын. Су буенда вак таллык, Вак таллыкта вак балык. Жыр. Ташу баскан болын, тугайларны. Су астында калган таллыклар. С. Урайский.
ТАЛМА и. Вакыт-вакыт тота торган йерэк авыруы. Талым сызга салма (тия), талымлыга талма (тия). Эйтем.
ТАЛМУД и. 1. Яйудилэрнец изге китабы—дин тоту кагыйдэлэре жыентыгы. [Исак] узенец карацгылы-яктылы булмэсендэ кичлэрен эллэ нинди дэртле вэ иске тавышлар чыгарып талмуд укып йери. Ш. Камал.
2. куч. Уйламыйча-нитмичэ, сукырларча ышанып кабул ителергэ тиешле кагыйдэлэр, уставлар турында.
ТАЛОН и. Берэр нэреэ алырга хокук бирэ торган кэгазь, кечкенэ язу. Буфет янындагылар, кулларына
ТАЛ
25
ТАЛ
трамвай билетларыдай талон йомарлап. кухня тэ-рэзэсе янына китэ тордылар. Г. Мехэммэтшин. [Офи-циантлардан] берэу безгэ, талоннарыбызны алып. аш китерде. Г. Толымбай.
ТАЛПАН и. 1. Урмэкучсыманнар классыннан буын-тыгаяклы вак бер хайван (жылы канлы хайваннар тэ-ненэ ябышып, паразитлык итэ). Язгы кояш щылыта башлау белэн. талпаннар сукмак буйларындагы уз-ган елдан калган улан очларына менэлэр йэм алгы аяк-ларын югары сузып утыралар. Зоология.
2.	эк;ый. талпаннар. Буынтыгаяклылар тибында-гы хайваннарнын бер теркеме (бежэклэрдэн аермалы буларак, аяклары сигез данэ; мэсэлэн, гади талпан, ^семлек талпаны, кычу талпаны й, б.).
О Талпан булып кадалу—1) йич аерып ала ал-маслык булып берэр нэрсэгэ ябышу, тотыну. Кыскасы, Еникеев эк;иргэ талпан булып кадалган иде. торган саен комсызлана гына барды. М. Шабай; 2) кемгэ дэ булса каныгу.
ТАЛПУ ф. диал. Кагу, жилпу (канатларны). Сыер-чык--канатларын талпып-талпып сайрый уткэн
елгы оя янында. М. Гафури.
ТАЛПЫНУ ф. 1. Очып китэргэ омтылып, канат жилпу, жилпену. Неп-нечкэ ботакныц очында кечкэ элэгеп тора торган бердэнбер яшел яфрак кубэлэк шикелле талпына иде. И. Гази. Очаем ла диеп еч талпындым — Каерылган икэн канатым. Жыр. II Берэр юнэлештэ очып китэргэ яки очып килеп йежум итэргэ омтылып-омтылып кую. Канатлары ныгый башлауга. кошчыклар да щилпенэлэр. тар оядан иркен. очсыз-кырыйсыз куккэ талпыналар. И. Салахов. Карурманнарныц башында Карчыга талпына бурегэ. Жыр. II Бер урында еш-еш канат жилпеп тору. Сабан тургайлары бертуктаусыз очып. чырылдап. биек, якты иртэнге куктэ гамьсез талпыналар. И. Салахов.
2.	Селкенеп яки инерция белэн бер якка тартылу; чайкалу. Кем тарафыннандыр езеп ташланган канэ-фер чэчэге су естендэ талпына-талпына агып бара. А. Шамов. Колагыма таккан колакча, йерсэм, тал-пынадыр бер якка. Жыр.
3.	куч. Бетен кечне бнреп тырышу, омтылып кую. Берничэ тапкыр талпынып карасак та, без елганы кичэ алмадык. Г. Сафиуллин. Хэлимнец очынып килу-ен кургэн кээк}э, бик каты талпынып, Галиулланыц кулыннан мегезен тартып алды. И. Гази.
4.	куч. Ниятлэнеп, карар итэ язу. Мэдинэ: „дллэ бе раз кыздырып алыйм микэн узен? — дип талпынып куйса да. тыелып калды. М. Хэсэнов. II Дэртлэнеп, кунел канатланып кую. — Бэйрэм бетен денья халкына!— дигэн сузлэр чыцлап киткэн чакта йерэк тибэ, куцел талпына. Э. Исхак. Куцел ниндидер билгесез, лэкин татлы бер талпыну белэн талпынып. илэс-милэслэнеп очына башлый. И. Гази.
ТАЛПЫНЫШ и. Дэртлэнеп омтылу куренеше. Удар тезелеш сезнец сузне. сездэге энергия талпынышын кетэ, яшь энтузиастлар! М. Хэсэнов.
ТАЛТА, ТАЛДА и. диал. Юаныч, жинеллек; шифа. Хэсрэттэн талта табу. I I Сагынганда куреп бер сейлэшсэн, Дуслар талда янган йерэккэ. Г. Сэмито-ва. II Иркэлэп эндэшу сузе буларак та кулланыла. Энисэ зирек йэм тал агачлары арасыннан килеп чыкты: — Ни бар, талтам? Нигэ чакырдыц мине? 3. Бэшири.
ТАЛТАЯ: талтая басу диал.— аякны нык терэп басу, терэк булып тору. [Хаммат:] Качаммы соц! Торам шунда талтая басып. Беркая китмим. Н. Исэнбэт.
ТАЛТИРЭК и. Талныц зур агач булып усэ торган бер тере, еянке. Кара карга-мэктэп ишек алдын-
дагы талтирэккэ оя корырга елгермэде. сыерчык
килеп эцитте. Г. Гобэй. Су буена тешкэнем юк, Усэ микэн талтирэк? Жыр.
ТАЛ-ТИРЭК эк;ый. и. Тал сыман агачлар. Хэбирэ карчык тыкрыгыннан уткэч тэ сазлы йэм куе гына тал-тирэк ускэн чокыр китэ. Ш. Камал.
ТАЛУ ф. 1. Куп кеч сарыф итеп, озак йэм гел бертерле эшлэу нэтижэсендэ ару, хэлсезлэну, талчыгу (мускуллар турында). Салкын сулар ала-ала Талмас кулларым тала. Жыр. Велосипед йертученец Тал-мый микэн белэге? Талуын талмый да белэге— Бик яна шул йерэге. М. Жэлил. Утыр, званым, урындык-ка, Аякларын талмасын. Жыр. II куч. Гел бер терле процесстан ялыгу (куз, колак, баш мие h. б. турында). Карап тора-тора кузлэр талды. М. Гали.
2. Гомумэн талчыгу, ару, йончу. Талды рух, сынды канатлар. h. Такташ. [Айбакты] йерде эк;из быргы-сын уйнатып, Дуда талган егетлэрне походларга уятып. Ш. Маннур.
3. Тынычлану, тынычлыкка бирелеп хэл жыю. Сэлим бабай мич буенда ушада тик кенэ талып утыра. Н. Исэнбэт. Хезмэт----тирэн дулкынландыргыч Йэм
рэхэт талдыргыч кеч белэн бэйлэнгэн. Г. Бэширов.
II Хэрэкэтсез башкарыла торган билгеле бер шегыльгэ бирелу. Йокыга талу. Уйга талу. I IДэрьялар. кул-лэр, кыр. урман, тау-ташы — Кейне тыцлап моцга талды барчасы. Ш. Бабич. Мицнур кичке тынлыкка йэм тынычлыкка тала барган урамга чыкты. Г. Эпсэлэмов.
ТАЛЧОК, ТАЛЧУК и. сейл. Иске-москы сатыла торган базар. Кэеф корып яшэучелэр Кен буе кырын ятып. кен итэлэр талчокларда Артык-портыкны сатып. Г. Камал. Керученец кыяфэте бер толчок сэудэгэренэ охшый. Ш. Усманов.
ТАЛЧОКЧЫ и. Талчокта сэудэ итуче вак сэудэгэр. Миллэттэ талчокчы да бар, ломовой да бар, кер юучы да. Г. ИбраЬимов. Шулай да бер як читтэ, кичен килуе мемкин булган ялкау бэхетне кетеп. биш-алты талчокчы тэмэке пыскытып тора иде эле. Ф. Хесни. | с. мэгъ. Кичэге приказчик, талчокчы малайлар. буген карасац, спекуляция белэн денья э^имереп баеп яталар. Ш. Камал.
ТАЛЧЫБЫК и. Талнын озын чыбык булып усэ торган куаклы тере, тал (1 мэгъ.). Сыгылып тешкэн талчыбыкныц Яфрагында бар чыклар. М. Фэйзи. Начальник Илсеяр каршысына — талчыбыктан урелгэн креслога утырды. Г. Гобэй.
ТАЛЧЫГУ ф. Бик нык ару, тэн, мускуллар ару. Бакчы аучыга — кош аулаучыга: Шактый читен эш: арый. талчыга. Г. Тукай. днэ шул алда куренэ торган елга бугай, шуныц янында туктарга кирэк, атлар талчыктылар. А. Тайиров.
ТАЛЧЫКТЫРУ ф. Йекл. юн. к. талчыгу. II з.-сыз. •Талчыгырга туры килу.
ТАЛЫГУ ф. Ялга таласы, ял итэсе килу; ару, талчыгу. Тамыр тарткан талыкмас. Мэкаль. Эзлэрецэ энэк;е сибелэ тесле Талыгып эштэн кайткан кичецне. Ш. Маннур. Менгэн аргамагым талыкмаса, Кайтып эк;итэр идем тан белэн. Жыр.
ТАЛЫМ и. Аш-суга карата сайланучанлык, талэп-чэнлек, нэзберек булу. Тэмлегэ дэ талым бар. Мэкаль. Тузганак яфракларыннан хэзерлэнгэн салат иц нэзберек кешенец дэ талымын канэгатьлэндерэ. Робинзон эзл.
ТАЛЫМЛАУ ф. 1. Аш сайлау, нэзбереклэну. Ха-тыннарыбыз корсак кутэргэндэ тозлы кэбестэ та-лымласалар, ат эк;игеп курше авылларга чабабыз. М. Эмир. Мэнди бервакыт бик аш талымлый, вак-сый башлаган. Н. Исэнбэт.— Урындагы кеше бик нечкэ тамаклы була ул,-----бик талымлый. С. Ра-
фиков.
ТАЛ
26
ТАМ
2. куч. Сайлану, сайлаган чакта бик югары талэп-лэр кую. Юк. мин белам: борынгылар талымлаган, Эмма синнэн гузэлрэге табылмаган. Ш. Медэррис.
ТАЛЫЛ1ЛЫ с. 1. Аш-суны сайланып кына ашый торган; тэмле тамак, сайланчык, нэзберек. Талымлы дуцгызны ашату кыен. Мэкаль. | и. мэгъ. Талымлыга аш килешмэс. Мэкаль.
2. Сый ризыгы, бэйрэм ашы итеп карала торган. Франциядэ укъяфрак булбелэрен куптэннэн бирле талымлы азык итеп ашыйлар. Робинзон эзл.
3. Талэпчэн, сайлаучан. Талымлы кыз картаймас. Мэкаль.
ТАЛЫМЛЫЛЫК и. Талымлы булу. Талымлылык егеткэ туйда гына килешэ. Мэкаль.
ТАЛЫМСАК с. Бик талымлый торган. Бэбиле ха-тын талымсак булыр. Мэкаль.
ТАЛЫМСЫЗ с. 1. Талымламый, аш-суны сайлап тормый торган. Безнец эткэй бик талымсыз кеше; ни туры килсэ. шуны ашый. нэреэ ашаса. шуныц белэн тук була. Г. Ибрайимов.
2. куч. Сайланчык тугел, ^булган нэрсэне кабул итучэн. Азык гэрэцкэсе — климат шартларына талымсыз. Соц. Тат. Хэер, минем ул иптэшем транспорт мэсьэлэсендэ талымсыз кеше, печэн салган чана юк икэн. балык мичкэсе теялгэн пароходка да риза. И. Гази. || Эрсез, принципсыз. Талымсыз кунак такка калдырыр. Мэкаль.
ТАЛЫМСЫЗЛАНУ ф. 1. Талымсыз булып, нэреэ туры килсэ — шуны ашый торган булып киту.
2. куч. Нэреэ бирелеэ — шуны кабул иту; комсыз-лану. Елга талымсызланып, кар суларын йаман узенэ ядыя барды йэм. нийаять, куэтле бер яцгыр-дан соц боэ куэгалып. куперне каерып алып та китте. М. Шабай.
ТАЛЫМСЫЗЛЫК и. 1. Талымсыз булу, аш-суны сайланмау сыйфаты. Тамакка талымсызлык куреэту.
2.	куч. Талымлап (2 мэгъ.), артык сайланып тормау, тэнкыйть белэн карамау сыйфаты. Ул [Хэят] бу ядэмгыять бирэ ала торган рэхэт куцеллелек-кэ — эувэле шикелле бер мэгъсуманэ талымсызлык белэн дэ карый алмый иде. Ф. Эмирхан. II куч. Талэпчэн булмау (кнре сыйфат буларак); принципсызлык. XIX йез мэгърифэтчелэренэ упкэ белдерэбез икэн — анысы----игътибарсызлык ечен тугел, талымсыэ-
лык ечен. Каз. утл.
ТАЛЬК и. Аксыл-яшькелт тестэге уалучан ак минерал (техникада йэм кенкурештэ ончыл хэлендэ кул-ланыла).
ТАЛЬЯН и. к. тальяи гармонь. Тальяныцны тар-тып уйна. Иркен булсын ядырларга. Жыр.
Тальян гармонь — теллэр рэте бер генэ булган гармонь. Тоттым да бер тальян гармонь алдым: Улмэм, мэйтэм. аттан башка да. Ш. Маинур.
ТАЛЬЯ’НКА и. к. тальян гармонь. }Дийанша, тальянкасын алып, узе бии. узе ядырлый, хэзер аны тыярлык бер кеше дэ юк. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТАЛЭБЭ ядый. и. иск. Укучылар, студентлар (та-лип сузенен гарэпчэ куплек формасы). Дэрелфенун [университет] эчендэге талэбэ ядыеннары бетенлэй бетерелэчэк. Ф. Эмирхан.
ТАЛЭП и. Кемгэ дэ булса катгый формада белде-релгэн телэк. Талэп кую. Югары талэплэр кузлеген-нэн карау. I I Талэп кирэк. талэптэн элгэре эдэп кирэк. Мэкаль. Щэмгыять идарэсе мэдрэсэдэн чык-кан шэкертлэрнец талэплэрен хаклы тапты. Г. Ибрайимов. || Билгеле бер кирэксенудэн, логнкадан й. б. чыга торган кагыйдэлэр турында. Устав талэбе. Чисталык талэбе.
Талэп иту (кылу) — берэр шэхес, оешма й. б. алдында нинди дэ булса шегыльгэ, тэртипкэ, эш яки
предметный сыйфатына карата катгый тестэ билгеле бер телэк белдеру. Типография зшчелэре кыйммэт-челек еэбэпле эш хакы арттыруны. талэп иткэн иделэр. Ш. Камал.— Сарыгымны кем. ашаган булса. шуны Талэп кыйлам мица тотып бируегезне. М. Га-фури. Шагыйрьдэн аеруча сизгерлек. уткен йэм ти-рэн караш талэп ителэ. X. Госман.
ТАЛЭПЧЭН с. 1. Бик катгый якн бик югары талэплэр куючан. Бик талэпчэн остаз иде бу [тор-мыш]. М. Сендекле. Ул бик талэпчэн. аца [мастер-га] агачныц иц шэбе кирэк, ченки яхшы агачтан гына яхшы эйбер ясап була. Г. Эпсэлэмов. [ Тезе-лештэ] Гэрэй, Василий кебек яшь, энергияле, талэпчэн, уткен кузле кешелэр кирэк иде. А. Гыйлэжев.
2.	к. талымлы (3 мэгъ.). Нарат--табигать
шартларына талэпчэн тугел. Робинзон эзл.
ТАЛЭПЧЭНЛЕК и. Талэпчэн булу сыйфаты. Зайид ---елкэн тракторчы бул[са да], йичнинди талэпчэн-лек куреэтэ белми. Р. Техфэтуллин. Узецэ булган талэпчэнлекне эз генэ йомшарттыцмы. син хэзер хурлык базына тэгэрисец. А. Расих.
ТАМ I и. иск. 1. Балчык, таш яки кирпечтэн са-лынган кабер есте корылмасы (гадирэк тербэ). Дивар-лары балчыктан оештырылган тамныц садэ ядийаз-лары арасында бер генэ нэреэ бик пехтэ вэ мезэйян ясалган. Ф. Эмирхан. Каберлэр естендэ тамнар да юк. Бары бер кабер естендэ ялгыз таш багана. И. Салахов.
2.	Кальга (крепость) стенасы; балчык яки таш ди-вар, койма. Тавык очеа—тамга куна, лачын очеа — тауга. Мэкаль.
ТАМ II хэб. суз. иск. Бетеи, камил, тулы кечендэ. Кодрэтец там булса. бер фэрманыц ядитмэс идеме соц тыярга? М. Гафури. &мет зур. ниятем там — чыдармын! Ш. Бабич. Ж,ырлыйм йаман-------,Ж,ицэ-
без!“ дип, иманым там. М. Максуд.
ТАМ III кис. сир. Нэкъ, тач. Бер кеше бер халык-ныц там яртысын дошман куреп. калган яртысын дус курэм дип дэгъва кылса, аныц бу дэгъвасы ап-ачык бер ялгандыр. Г. Тукай.
ТАМАДА и. Сый мэжлесен алып баручы. Эзер табынга унбишлэп кеше утырды. тамада итеп — Кэли иптэшне сайладылар. Кэли иптэш аягурэ баеты, тамагын кырды йэм коньякларны рюмкаларга са-лырга кушты. Э. Бники.— Иптэш тамада, гаделлек юк сездэ. Бу мэядлестэ хатын-кыз заты бармы, нигэ курмисез сез аларны? Г. Эпсэлэмов.
ТАМАК и. 1. Бугазныц еске (алгы) елеше, унэч йэм тын алу юллары башланган урын. Кэккукнец тамагы бик сизгер, нэзберек була, ди. балам. Шуца курэ ул Дим суын зчэ дэ, ди, су эз генэ тэнгэ яра-маслык салкын булса да. тамагы карлыгып бозыла. ди. Ф. Кэрим.
2.	Ризыкны кабул итуче орган, ашказаны. Тамак тамактан кенлэшэ. Мэкаль.— Тамагы тук, есте бетен, укырга гына кирэк бит инде аца. А. Эхмэт.
3.	куч. Ашау мемкинлеге; кендэлек азык-телек. Ж,ийангир тыштан яхшы киенеп йереэ дэ. тамак ягы начар. куп вакыт икмэк-су белэн яши иде. Г. Ибрайимов. Сирэк-мирэк ала каргалар тамак ар-тыннан авыл ягына очалар. Гыйльметдиннец куцеле нечкэрэ. егетнец моцланасы. ядырлап ядибэрэсе килэ башлый. И. Гази. II Ашау кирэге, ашау хэстэре йэм хажэте. Монда эшче тамак ечен хезмэт итэ. Г. Камал. Шул арада атныц тамагын да карарга, иртэн тац белэн торып, тагын эшкэ чыгып китэргэ кирэк. М. Гали. II Ашыйсы килу, аппетит. Нина, тамагын, ачлыгын онытып, езлексез сейлэргэ, сейлэнергэ тотынды. Г. Ибрайимов. Малайлар бер-беренэ кара-шып тик торалар. икмэкне алмыйлар иде. [Ашагач]
ТАМ
27
ТАМ
тамаклары котырып кына калды. И. Гази. II Ашау ягы; талым. [Ушэн ат] тамакка да нэзбереклэнгэн: печэннец куцеленэ ошамаганын борыны белэн бер якка чееп кенэ ташлый. М. Шабай.
4.	куч. Узенэ азык кирэк булган гаилэ члены яки терлек башы турында. Безнец эти узган ел кез, кыш ашатып чыгарга печэн дэ. салам да юк дип, чаптар бияне сатып. аныц урынына, кечкенэ тамак булыр дип, кырыкмыш тай----калдырган иде. М. Гали.
5.	куч. Елганыц башка зуррак елгага кушылган яки кулгэ, дингезгэ койган урыны. Асылгэрэй-----
хэрби юлаучыларны Танып тамагына кадэр генэ озатып куярга тиеш иде. М. Шабай. Яшел Елга тамагын уткэч, э^эелеп яткан чирэм бар. М. Эмир.
6.	Берэр тирэн чокырнын — тау тишегенен, шахта-нын h. б. башланган елеше, авызы. Бораулау мастеры скважина тамагына бик тиз генэ махсус .беке' алып килэ. Нефть тур. хик.
Тамак алмасы— бугаз теере. Ул [Селэйманов] Коненконыц колт-колт итеп аракы йотуын, йот-кан саен тамак алмасыныц сикереп куюын кузэтеп утырды. И. Гази. Тамак асты — бугаз турысына жые-лып, асылынып торган ит-май катламы. [Угезнец] тамак асты эциргэ тигэн, мегезлэре дисэц, колач ж;ит-мэс. Г. Эпсэлэмов. Тамак бакасы — к. ангина. Тамак тебе — тамакнын бугаз теере турысындагы стенасы, суруе Ьэм ярылары. Туйганчы, тамак теплэре эчет-кэнче бал ашарга да мемкин. Э. Касыймов. Тамакка тыгылу — авыр рухи кичерештэн сулыш юллары кы-сылу турында. Рэуфэ сузен эйтеп бетерэ алмады, тамагына куз яшьлэре тыгылды. А. Шамов. Тамакка утыру — 1) тамакка теелеп жыелу. Тоз тузаны [Хэлимнец] борынына. авызына тулды, тамагына утырды. И. Газн; 2) эйтелми калу (суз турында). Габ-дулланыц эйтергэ телэгэн сузе тамагына утырып калды. 9. Фэйзи."
О Тамак аралау (аеру)— гаилэдэге кайбер кеше-лэрне кыерсытып, ким куреп, начаррак ризыкландыру. Чит кеше кулында булсак та, безне кагып-сугып ж^эберлэуче, тамак аралаучы булмады. Ш. Маннур. Тамак арчу — сейлэу алдыннан йеткеру, тамак кыру турында. Бу .тамак арчып алу' гежлэве тикмэгэ генэ булмаган икэн. Р. Техфэтуллин. Тамак асрау — узенэ ашарга табу. Тавык чуплэнеп тамак асрый. Мэкаль. Тамак ерту (яру) — бар кеченэ кычкырып сейлэу турында. Калай этэч булып, тамак ертып кикриклэнудэн ни файда? Э. Касыймов. вченчесе тамак ярып кемнедер уз янына чакырды. Н. Фэттах. Тамак ачу — ачыгу, ашыйсы килу.— Ну, нэни комму-нистлар, тамагыгыз ачкандыр, эйдэ, ашый башла-гыз. Г. Гобэй. Тамак нту (кылу) — ашап алу. Ж,и-йангир бик арыган, кичэдэн бирле юньлэп тамак итмэгэн иде. Г. Ибрайимов.— Тамак кыйлмага вакыт эциткэн. барып тамак итэем. Ф. Халиди. Тамак кибу — 1) сусау. Тирлэп-пешеп чыктылар егет-лэр, кулмэклэре аркаларына ябышты, тамаклары кибеп, эчэселэре килеп бетте. И. Гази; 2) исерткеч эчемлек эчэсе килу турында.— Тукта эле, тамак кибеп китте шикелле, булмаса берне салып бир эле шуннан. Асия. А. Шамов. Тамак киеру — к. тамак ерту. Безнец баебыз кузлэрен акайтып, тамагын киереп бик каты------кычкырды. Ш. Мехэммэдев.
Тамак кыру — 1) тамак тебе белэн йеткергэн сыман бер аваз биру. Аныц [Рифгатьнец] уз-узенэ ачуы килеп китте, каты итеп тамагын кырып. тавыш юлын ачты да, шактый кычкырып:—Ыйы! Ярый, хушыгыз!—диде. М. Эмир; 2) шул ук тавышны берэр телэк, хис яки кэеф билгесе итеп чыгару турында. [Мулла] кыхым дип тамак кыра, кесэгэ салгач еч сумны. Ш. Мехэммэдев. Тамак (тамагы) кытыкла-
ну — ашыйсы килу турында. Кечерэк тегермэн ташы чаклы бэлеш зур таба белэн табынга килеп утыр-гач, Галэвинец тамагы кытыклана башлады. Г. Бакиров. Тамак нечкэру — аппетит начарлану яки талымлы булып киту турында.— Элеккегэ Караганда тамагы нечкэргэн шул малайныц. Без элек аныц белэн икебезгэ бер самовар чэй эчеп, ярты ипи, ярты чилэк бэрэцге ашап бетерэ идек. Г. Толымбай. Тамак туйдыру — 1) ашау, ризыклану. Сэлим эле дэ квндезлэрен муллага барып, аныц эшлэрен эшлэп. тамак туйдырып. кич кенэ мэдрэсэгэ кайта. М. Га-фури; 2) житэрлек азык-телек табып тору. Гаилэцнец тамагын туйдыру. Тамак тебе белэн сейлэу — тэ-кэббер тон белэн Ьэм ашыкмыйча сейлэу. Эле был-тыр гына узлэрен бих йавалы тотып, тамак теплэре белэн генэ сейлэшеп йергэн кешелэр моцаеп, боегып киттелэр. Ш. Маннур. Тамак чайкау эвф.— бераз гына исерткеч эчемлек эчеп алу. Йодрык сел-куче — хулиган ул. Урамда чакта ук кырык гра-дуслы белэн тамак чайкаучы да. стадионга кысты-рып керуче дэ шул. Чаян. Тамак чарлау — жырларга h. б. ш. ейрэну ечен кунегулэр ясау турында. Малайлар ---егет булып м;иткэч э^ырлаячак мэхэббэт эцыр-ларын бетен басуны яцгыратып эйттереп, тамак чарлап кайтырга бик яраталар. Р. Техфэтуллин. Тамак чылату (жебету), тамак ярыгын майлау эвф.— к. тамак чайкау.— Кая, тамак э^ебетергэ берэр нэр-сэц юкмы ичмасам? Г. Ибрайимов. Эти-------ераграк
базарга барып, эйбэт табыш белэн кайткан чакла-рында тамак чылатырга ярата иде яратуын. Э. Касыймов. [Михайлыч] шимбэлэрдэ тамак ярыкларын майларга ярата иде. Соц. Тат. Тамак ялы (хакы, бэясе) ечен (яки: ялына, хакына, бэясенэ) — эш хакы кендэлек ашату-эчерту белэн чиклэну турында. Абыйга ундурт яшь. мица унике яшь тэ тулмаган, эни тамак ялына безнец икебезне дэ кетуче Мехэм-мэтм;ан бабайга бирде. М. Гали. Ятимнэр [анда] ---тамак хакы ечен батраклык итэлэр. И. Гази. — Мин Рэуфлэргэ тамак бэясенэ-------капчык белэн
кумер ташыдым. К. Нэжми. Тамак ялгау — ачыгуны басар ечен аз гына ашап алу. Фатыйма да, Шмит та ейлэренэ сугылып, тамак ялгау ечен берэр сы-нык икмэк, берничэ пешкэн бэрэцге алдылар. А. Ра-сих. Тамактан калу — ашый алмый башлау, аппетитны югалту. Ат карагы берэр ай ат урлый алмый йерсэ. кеше белэн сейлэшми, тамактан кала [торган] булган. Г. Гобэй. Тамак (тамагын) жылыту — ришвэт биру сыйфатында сыйлау. Шэмгун--------кай-
дадыр, кемнэрнецдер тамакларын эцылыткан икэн, — майсыз таба купмый бит ул. А. Шамов. Тамакка (тамагына) ашау (кабу)—аз гына ашау, ашаш-тыру. Дерес, авыру утте инде. Гелгенэ тамагына да ашый башлады. Н. Дэули. [Галиев] аннан-моннан гына тамагына каба да, шул эцицел тэн. э^ицел гэудэ белэн нардомга йегерэ. Ф. Хесни. Тамакка бармау (бара алмау h. б.) — ашый алмау (башлыча рухи-мораль сэбэп аркасында). Бибиэ^амал апаныц ---узе генэ утырып ашарга тамагына бармады. Ш. Хесэенов. Тамакка сай — бик аз ашый торган. — Ашаса, кен буе ашатып кына тотар идем эле. Тамакка сайрак. Г. Мехэммэтшин. Тамакка таш булу (таш булып утыру, кадалу) — башкалар елешен, кеше хакын ашаунын жэзасын куру турыцда (башлыча дини яки рухи-мораль мэгънэдэ).— Эгэр дэ инэ очы кадэр нэрсэсенэ рехсэтсез тигэн булсам, тамагыма таш булып кадалсын! А. Шамов. Тамактан (тамакка, тамагына) аш (ризык) утмэу (утэ алмау h. б.) — 1) к. тамакка бармау.— Алар [кызым белэн кияу] анда ач ятканда, тамагымнан аш у тми. И. Гази. Хэ-дичэ тутинец кен буе тамагыннан ризык утмэде.
ТАМ
28
ТАМ
Г. Бэширов; 2) к. аш утмэу. Тамагыннаи езеп (биру)— к. авызыннан езеп биру- Бэдретдин,---ярлылыгым
кешегэ йек булмасын дип, тамагыннан езеп булса да. тырышкан. курэсец. Э. Еники.
ТАМАК II и. диал. Азык-телек запасы, ризык, ашамлык. Ялгызныц тамагы stqumcs дэ. табагы м;ит-мэс. Мэкаль
ТАМАКАИ и. к. тамаксау. Ниса----бохар пылавы
исен сизгэн тамакай кебек сикергэлэде. А. Гыйлэжев.
ТАМАКЛАНУ ф. Ашау, тамак туйдыру. Юлчылар, ---кояш байтак кутэрелеп, бик кыздыра башла-гач. бердэн, атларын ял иттеру, икенчедэн, узлэре дэ бераз хэл алып, тамаклану нияте илэ кечерэк бер елга янына туктадылар. Ш. Мехэммэдев. Зоба-нилар [стражниклар] тамаклану кэм ял иту эшен бик коры тоттылар. М. Галэу.
ТАМАКЛЫК и. Ашауга китэ торган чыгым (акча h. б.). Теге егет илэ сторожныц тамаклыгына 600 франк яца расход чыккан. Г. Тукай. II с. мэгъ. Ашап торырга, тамак туйдырырга житэрлек. Тамак-лык акча таба алам. М. Гафури.
ТАМАКСАУ с. сейл. Ашау-эчуне бик ярата торган. Тамаксау кешенец тамагы шешэр. Мэкаль. | и. мэгъ. Тамаксауныц улеме—тамактан, угрыныкы— таяк-тан. Мэкаль.
ТАМАН хэб. суз. 1. Зурлыгы, кулэме яки башка улчэме буенча кирэгенчэ. Итеклэр еченче берэунец аягына таман булып чыкты. Э. Исхак. Костюм Га-зизнец узенэ тегелгэндэй, таман. И. Салахов. II Тиеш-ле чамада (улчэмдэ, пропорциядэ h. б.), тиешенчэ, кирэгенчэ. Акылым-буем таман, тик бэхетем яман. Мэкаль.— Мица тигэн каз боты тозлы да, тозсыз да тугел. Тозы таман. Г. Галиев. | рэв. мэгъ. Кояш та таман гына кыздырган хэлдэ. дымга туенган э^ирне яшэртеп. аца иркен сулыш биреп тора. М. Шабай.
2.	с. мэгъ. Кирэкле температурадагы, эссе дэ, суык та тугел. XytHQa эйтте: — Менэ комган, Таман су бар, юын, туган. Г. Афзал.
3.	ирон. „Камил тугел, аз гына житенкерэми" мэгънэсендэ. Таманрак кеше. □ — дллэ акылга та-манрак инде син. Рэхимэн;ан? Г. Мехэммэтшин. [Сэ-лэхи]. куз куруе таман булганлыктан, „ак билет" алган. X. Межэй.
4.	Бэла-казага, авыр хэлгэ дучар булганнар, хур-лыкка тешкэннэр турында: „гаеп узендэ, тиешле жэ-засын курэ“ мэгънэсендэ. Сынык балта сабы-------
чу ар тавыкка элэккэн булса кирэк.---дересен эйт-
кэндэ, юньлэп кукэй дэ салганы юк, аца ни булса да таман. Ф. Хесни.
Таманга килу — артык (иртэрэк, кубрэк h. б.) бул-мау, чак кына булу. Азыкны яздан ук хэстэрли баш-ларга кирэк аны. шунда да эле ул таманга килэ. Э. Еники.— Янып-кееп, эш булсын дип. кырыкка яры-лырдай булып эшлэгэндэ дэ бик таманга гына килэ торган чор хэзер. М. Хэсэнов.
ТАМАНЛАУ ф. 1. Таман иту, тиешле улчэмгэ, про-порциягэ, тигезлеккэ китеру. Киемне таманлап тегу. □ Камалетдинов------айгырныц аркалыгын таман-
лап кутэртеп маташкан кешегэ: „Гайфулла, мин эцэяу генэ барам",— дип кычкырды. М. Шэрифуллин.
2. Тиешле температурага китеру, таман (2 мэгъ.) нту.— Кечерэк бер табакка кайнар суны таманлап кына салып алдым да, лэукэгэ менеп, каткан чэчем-не юарга тотындым. Э. Еники.
ТАМАНЛЫК и. Таман булу хэле. Тиешле таман-лыктагы температура. Акылга таманлык.
ТАМА'НЧА рэв. 1. Тиешле кулэмдэ, зурлыкта, чамада, санда, пропорциядэ. Ире:—Хатын, буген ашны бик тозлы итми, таманча ит,— дисэ, Сафура ашны
шыр тоз итеп пешерэ икэн. Н. Исэнбэт. Бу таманча буйлы, житез гэудэле усмер егет-----журнал ре-
дакциясе белэн танышып йвргэн иде. Ш. Маннур.
II Бик ук мул тугел, уртача.— Тик сыебыз гына та-манчарак. Кая эле-----кукэй. дэ куырып алыйм.
С. Рафиков.
2. к. таман (3 мэгъ.). Галимэ апаныц уяу вакыты да. йокы вакыты да акылга таманчарак кешелэрчэ була башлады. М. Гафури.
ТАМА’НЫСЫ кер. суз. диал. „Тэмам туйдырды бу“ мэгънэсендэ. Кук байтал исэ, бу тынгысыз кызныц бертуктаусыз дилбегэ тартып мазасызлавына эче пошып:—дй. теш корты булдыц ич. таманысы.— дигэндэй.---койрыгын гына селкеп куя иде. Г. Бэ-
широв.— Тэкикотылдым. Уф-ф! Тецкэгэ генэ тиделэр бит. таманысы. агай.— дип уклады Хам;и. М. Хэсэнов.
ТАМАША и. 1. Карап торырга кызык булган нинди дэ булса вакыйга, куренеш h. б. Менэ гаэк;эп тамаша! Карап кузлэр камаша. М. Жалил. Бу тама-шага ни эйтергэ белми торган Башкирцев та баланы килеп карамый тузэ алмады. М. Эмир. Кызлар бар э^ирдэ уен-келкенец дэ. тамашаныц да чиге булмый. И. Салахов. || куч. Бик куркэм, матур, искиткеч куренеш турында. Су буенда гаэцэп матур э^ирлэр, шунда ук эрэмэлек, балыклы куллэр. Ж,эй кене бер та-маша инде менэ! Ш. Камал. Ж,илэк-экр1меш дисэц. ниндилэре генэ булмагандыр анда! Тамаша иде инде бер, тамаша иде! И. Гази. II Ыгы-зыгы, талаш-тартыш кебек кунелсез куренеш яки хэл турында.— дллэ кай-чаннан эйтэ килдем, бу казларыц белэн бер тамаша чыгар синец, дидем. Ф. Хесни. Беренче бригада ста-нына килеп тешкэн Сэет белэн Гелэ^амал андагы тамашага хэйран калдылар. Чегэн таборымыни! И. Салахов.
2.	Халыкка, караучыларга махсус курсэтелэ торган йэм махсус хэзерлэнгэн куренеш, уен яки сэхнэ эсэре-Тамаша оештыру. Тамашага хэзерлэу. Театраль тамаша. □ 19 нчы июньдэ „Хужа Насретдин" нам пьеса тамашага куелды. Г. Тукай.
3.	куч. Берэр узлеге (зурлыгы, куплеге h. б.) белэн хэйран калдырырлык нэрсэлэр турында. Сырт естеннэн басудагы салам зскертлэре куренде.— дбэу! бик зур ич болар, бу малкайларныц гына кече ж;и-тэрме соц бу кадэр тамашага? — диде кемдер. А. Расих.
4.	рэв. мэгъ. Искиткеч шэп.— Бал аша да май аша, Кен итэрсец тамаша. Ш. Маннур. II Сон дэрэ-жэдэ куп.— Кайда шул тамаша эчкэн соц ул [Ти-и-биков]? Г. Ахунов.
Тамаша залы — тамашачылар утыра торган зал. Буген дэреслэрдэн соц монда репетиция булды. д кичкэ бу мэктэп бинасы тамаша залына, театрга эйлэнэчэк. Ф. Хесни. Тамаша иту (кылу) — кызык итеп яки дикъкать белэн карап тору. Менэ эле генэ Каф тавыннан Ж,ен деньясын иттем тамаша. Ш. Бабич. Беркен шулай геллэр бакчасында чэчкэ-лэрне кылдым тамаша. М. Гафури. Капка тебендэге эскэмиягэ утырган-----Кызыл чырайлы кеше малай
илэ кара эт баласыныц уйнаганын тамаша кылмак-та иде. Ш. Мехэммэдев.
О Тамашага калу — гажэплэну, соклану. Халык Бэкрамны мактый. аныц кенэре турында тамашага калып сейли. Ш. Эхмэдиев.
ТАМАШАЧЫ и. Тамаша (1—2 мэгъ.) караучы. Казан зшче театры тамашачылар арасында берничэ спектакль кэм концертын биреп елгерде инде. М. Жалил. Тамашачылар аяк беклэп кылган естенэ утырганнар. И. Салахов. | с. мэгъ. Грун--тама-
шачы халыкка мэкабэт итеп баш иде. Ф. Халиди.
ТАМ
29
ТАМ
ТАМБУР [ и 1. Чигунен бер тере. Тамбур киргеч-лэрец бегемле, Бегелмэдэн килгэн тугелме? Жыр. Тамбурларым тамбур булып чыкмый. Тамбур инэ-лэрем нечкэгэ. Жыр.
2. Чигу жебенен бер тере. /]{ицги. булэк итеп зэц-гэр эцирлеккэ терле тестэге тамбур белэн чигел-гэн кулъяулыгы биргэн иде бугай уземэ. Г. Гали. Тамбурлар белэн чигелгэн Бизэкле чуэклэрем. С. Хэким.
3. с. мэгъ. Тамбур белэн чигелгэн. Тамбур башмак. □ Ж,эннэт.----аягына биек укчэле тамбур ч и-
тек киеп, м;ил-м;ил атлап, яцадан кунак булмэсе-нэ килеп керде. Г. Эпсэлэмов.
Тамбур энэсе — махсус чигу энэсе (куз урынына ыргакчыгы була). Тамбур инэлэрец кемеш саплы. Казан остасыннан алынган. Жыр. Тамбур жебе — к. тамбур I (2 мэгъ).— Бер-ике бармак тамбур м;ебе алып кайт дисэм, [эткэй] ачуланыр микэн? М. Фэйзи.
ТА’МБУР II и. 1. Вагоннын баш-башында тышкы ишеге белэн эчке ишеге арасындагы мэйданчык. Хэ-лим. халыкны ерып-ерып, вагон тамбурына чыкты. Г. Гобэй. Поезд ераклашты, вченче вагонныц там-бурыннан ак яулык сузылды. И. Салахов.
2.	Гембэз сыман тубэле ейалды яки ишек тебе ко-рылмасы; ике катлы ишек арасы. Алгы булмэ белэн ейгэ керэ торган ишек арасына э^ылы тамбур ясар-га кирэк. Йорт эшлэре.
ТАМБУР III и. Терек думбрасы. Бэлэкэй Бекре кушаматлы бер кеше, бусагага утырып, узенец там-бурында моцлы кейлэр уйнап-э^ырлый башлый. Мен дэ бер кичэ.
ТАМГА и. 1. Сызып, кисеп, чигеп, киртлэп яки кейдереп тешерелгэн сызыклардан торган шартлы билге. Хэлфэ---алдындагы кенэгэгэ ниндидер тамга
куя барды. 9. Фэйзи. Маркировщикныц тамгасыннан башка бер генэ бурэнэ дэ урманнан читкэ китми. Г. Эпсэлэмов. — Менэ бу пычак белэн агачларны киртеп барырсыц. минем ейгэ юлны шул тамгалар-дан табарсыц. Экият.
2.	Имза ролепдэ йери торган Ьэм берэр шэхес, ыру, кабилэнеке дип тапылган шартлы билге. Кырык эк;иде имза йэм бер тамга бизэклэде бу хатны. Г. Гобэй. Тубэндэ дуга аркылы салынган ике янэшэ сызыклы тамга тора. Ситдыйк абзый да, аныц атасы да го-мер-гомергэ шул тамганы уз щирлэренэ салып кил-гэннэр. К. Нэжми. II Имза.— Моннан соц бунт кубарыпйермэскэ тамгацны бирэсецме? — диде жандарм башлыгы. М. Гали. II Мал-туарнын яшен, кемне-ке икэнен h. б. белгертеп, терлекнен тэненэ тешерелгэн билге, цифр яки хэреф. Бу вакытны Солтан ветсанитар белэн берлектэ терлек тамгаларын тикшереп йери иде. А. Расих.
3.	Билгеле бер предметнын тамга булып йертелэ торган сурэте. Капка саен такта кисэгендэ Балта, чилэк, ыргак тамгасы. Ш. Медэррис. днэ межа чи-гендэ сэнэк тамгасы. .Безнец тамга менэ шушы инде, улым“,— дигэн иде аца этисе. М. Шабай.
4.	куч. Халык теленэ кергэн яманат, атама h. б. ш. турында. Хурлык тамгасы.
5.	к. билге (3 мэгъ.). Тамгалары бер терле булган ике санны кушу ечен аларныц абсолют зурлык-ларын кушарга кирэк. Алгебра.
Тамга малы иск. — 1) чит дэулэттэн рехсэт белэн кергэнлеген белдереп тамга сугылган мал, товар; 2) читтэн товар керту яки чыгару ечен хекумэткэ тулэ-нэ торган акча яки мал (товар). [Идегэй:} Чыцгыз баскагы---тамга малын угырлап. уз казнасын бает-
кан. Н. Исэнбэт. Тамга салу (сугу)—1) тамганы яки шундый бер билгене киртеп, кейдереп, чигеп яки сыз-галап тешеру. — Шэлгэ,---чак сизелерлек итеп, Кы
зыл jtqen белэн тамга салган ием. А. Расих. Тамганы да бер сугуда салырга кирэк: тамга ачык тешсен. Г. Эпсэлэмов. Мин буренец арт санында кара янып калган эз курдем. дйэ, дидем мин. моца тамга сал-ганнар икэн инде! Н. Дэули; 2) кул кую урынына там-ганны тешеру.— Кул куя белмэсэц, тамга салырсыц. Г. Ибрайимов; 3) куч. узенен эзен, тээсирен калдыру. Йерэккэ (куцелгэ) тамга салган кичерешлэр. Тамга Жыю — берэр петиция, утенеч, карар h. б. ш. ны рас-латыр ечен халыктан кул куйдырып йеру. Начар кешелэр икэнсез, авыл халкы бетенесе сезгэ каршы тамга эцыярга йери. h. Такташ.
ТАМГАЛАНУ ф. 1. Теш юн. к. тамгалау. Бэр урын-[дд] нурлы кызылдан тамгаланган тасмалар. М. Жалил.
2. Бэрелу-сугылу, берэр нэрсэгэ буялу h. б. ш. нэрсэлэрнен эзе, билгесе калу турында. Забойда озак зшлэгэн шахтерлар м;ир астыннан шулай тамгала-нып [каралып] чыгалар. Г. Гали.
3. Махсус тамга, билге аркылы белдерелу. Тигезлэ-мэнец----хэрефлэр белэн тамгаланган берничэ бил-
гесезне эченэ алуы мемкин. Алгебра.
ТАМГАЛАУ ф. I. Тамга кую, тамга тешеру, тамга салу, тамга сугу. II мат. Билге кую. Плюс билгесе белэн тамгалау. II куч. Авыр тээсир, тирэн эз яки ямьсез тап калдыру. Тамгалады безне эцил-давыл-лар. двэлэде бераз, билгеле. X. Туфан.
2. куч. Берэрсенен абруена кагылырлык бэя, билге-лэмэ биру. Съезд--сул коммунистларныц т.аркату
эшлэрен хурлык белэн тамгалап утте. СССР тари-хы.
ТАМГАЛЫ с. Тамгасы булган, узенэ тамга тешерелгэн (куелган, салынган, сугылган).— Тамгасы да бар идеме? — Эйе, тамгалы иде ул буре. Н. Дэули.
Тамгалы атом — радиоактив атом. Тамгалы атом-нар. ягъни радиоактив изотоплар ярдэмендэ уткэ-релгэн тэм;рибэлэр менэ нэреэ куреэттелэр: терек организмда атомнар алмашынып тора икэн. А. Ти-мергалин.
ТАМ ГЫ и. иск. Азгын телэк, нэфес. \Ж,ийанша-ныц\ эшлэре алга киткэн саен, тамгысы арта барды. 3. Нади. Сез тик .Фикер" мехэрриренец сэдака алмаенча. тамгысыз эш иткэнен курэ алмыйсыз. Г. Тукай.
Тамгы нту (кылу) — еметлэнеп дэгъва иту, нэфес сузу. Мефти булуга тамгы итуче бездэ кирэгенэ Караганда йез мэртэбэ артыктыр. Ф. Эмирхан. Аз гына файда булса, [м;айил]. тамгы кыйлып, суз баш-лар узенэ таба тартып. М. Гафури.
ТАМГЫЛЫ с. Тамгысы булган; нэфесле. Муса [ди-гая бер мерит}----мэкерле. ялганчы, бозык куцелле,
эттэн зиядэ тамгылы, ач кузле вэ Бич сакланмай гайбэт сейлэуче иде. Р. Фэхретдинов.
ТАМГЫЧЫ и. Хэер-сэдака смет итеп йеруче кеше. Зэки дэ -- инсаф вэ хэяны ташлады, чын хэерче. сэ-дакачы вэ тамгычы булды. М. Максуд.
ТАМИЛ и. Ьиндстаннын кеньягында, Декан ярым утравында яшэуче бер халыкнын атамасы Ьэм шул халыкнын бер кешесе.
ТАМЛАУ ф. диал. Таму, тамчылау. Тамчы-тамчы тамласа. Каты таш та тишелэ. Мэкаль.
ТАМО'ЖНЯ и. Ил чиклэрендэ чит иллэрдэн керте-лэ торган товарларны тикшереп, карап, аларга махсус тамга суга Ьэм пошлина ала торган пункт. Эчке та-можнялар Нэм заставалар сэудэ усешенэ комачау-лаган. СССР тарихы. II Дэулэттэ пошлина мэсьэлэлэре белэн шегыльлэнэ торган хекумэт органы. ШаН------
таможняга начальник итеп Бельгия кешесен куйган. Урал. II Пошлина алу системасы (тэртибе). Таможня тарифлары (бэялэре).
ТАМ
30
ТАМ
ТАМПОН и. Канны туктату яки эрен чыгару ечен ярага куела торган, микроблардан чистартылган марля яки мамык. Кан агуны туктату ечен экррэхэткэ 3°о лы водород перекосе эремэсенэ манчылган тампон ябалар. Сет терлекчелеге...
ТАМПОНАЖ и. Тау токымнарындагы бушлыклар-ны цемент измэсе белэн тутыру эше — скважина яки шахта аркылы агызылган сыеклыклар (су, нефть h. б.) жир астына китеп эрэм булмасын ечен эшлэнэ. Буро-войга тампонаж цементы белэн-----автомашиналар
да к,илеп эцитэ. Нефть тур. хик.
ТАМПОНАЖЧЫ и. Тампонаж ясаучы эшче. Цемент койдыру ечен тампонажчылар килде — тимер юл вагоны чаклы махсус агрегатлар кырык биш минут эчендэ otqup астына сиксэн тонна цемент кой-ды. Г. Ахунов.
ТАМТАЛ сейл. жарг. к. жэйэннэм.— Китереп торып берне соссам, тамталлар арасына тэгэрэп китэрсец. Г. Гобэй.
ТАМТАМ и. Бэрмэ музыка коралы, гонгнын бер тере (оркестрда кулланыла). Ул менэ без — ударник-лар, Тамтамнар да чац-чацнар. Шулай булгач. хер-мэт — безгэ, Оркестрныц кече бездэ. Ж- Фэйзи.
ТАМТАРАРАЙ и. к. тамтал. [77оп:] Эгэр яцадан патша куймасак, бетен Россия зир-зибэр тамтара-райга демегэчэк. Г. Бэширов.
ТАМУ ф. 1. Тамчы булып яки тамчы-тамчы булып тешу- Тир таму. Яцгыр тому. I I Кара, ничек кояш келгэн саен Карлар эреп, тып-тып тамалар. М. Га-•фури. Тен утырып шагыйрь шигырь язды, Ак кэгазь-гэ тамды яшьлэре. М. Жалил. Тал бегелеп, суга манчыла. Яфраклардан тома тамчылар. Ф. Кэрим. II Тамчылап яки агып тешу. Бал тамган телдэн агу да там ар. Мэкаль.— Эй. бу татар каны таммаган э^ир Рэсэй туфрагында бар микэн? Н. Исэнбэт.
2.	эвф. куч. сейл. Бераз материаль ярдэм тию яки файда куру, елеш чыгу турында. Без табабыз, бай-лар каба. Безгэ аз гына тама. М. Фэйзи. Затлыхан исемле бу кеше монда да сый тамачагын бик тиз сизеп ала. Ш. Маннур.
ТАМУГ, ТАМУК и. гади с. к. тэмуг. Э шулай да. хин омдмахка керсэц. Алла мине кертсен тамугка. 3. Мансур.
ТАМУГЛЫ с. к. тэмуглы.
ТАМУГЛЫК с. к. тэмуглык.
ТАМЧЫ и. 1. Сыек массаиын шарга тартым фор-мадагы кечкенэ елеше. Бал тамчысы. Су тамчысы. Те-рекемеш тамчысы. I ! Тамчыга таш чыдамас. Мэкаль. Ж,ир яшэрмэс. гел ачылмас тешми яцгыр тамчысы. Г. Тукай. Алтын башын арыш тубэн игэн. чык тамчысы тама йезеннэн. Н. Дэули.
2.	Сыеклыкны улчэу берэмлеге — тамчы тэшкил итэрлек елеш сыйфатында, тамчылар данэсендэ. Нава-лар бик корыга китте: бик озак вакытлар бер тамчы да яцгыр тешмэде. М. Гали. Керосин бакларыныц краннарын ачыгыз: тамчысы да дошманга элэкмэсен. И. Гази.
3.	с. мэгъ. куч. Бик аз гына.— Уф, бугенге кебек гомердэ дэ арыганым юк иде, бер тамчы хэлем кал-мады. Ф. Бурнаш. Эчке кер юк анда бер тамчы да. Ж,аны ачык, куцеле киц кеше. Ш. Медэррис. | рэв. мэгъ. Кыз ак тацны куз йоммыйча, бер тамчы йок-ламыйча каршылады. Г. Ибрайимов.
4.	куч. Алканын тамчы сыман ялтыравыклы бизэге. Алтын алкалар колакта. Тамчылары кемешле. Жыр.
5.	куч. Берэр зур массанын кечкенэ генэ бер ки-сэге, елеше, данэсе турында. Дамирэ — шау-шулы яшьлек дицгезенец тере бер тамчысы. С. Рафиков.
Тамчы гел—к. тамчылы гел. Чэчэк аткан тамчы геллэр. Бай, шул якныц иле матур. Н. Исэнбэт. Ка
ра инде, чын-чынлап упкэлэде бит кызый. Иреннэре яца чэчэк атып килгэн тамчы гелдэй турсайган. Р. Техфэтуллин.
<> Тамчы бертек — бик аз гына, бер бертек кенэ. Ул сейлэшу Фэйрузэне тамчы бертек тэ канэгать-лэндермэде. Г. Ахунов.
ТАМЧЫЛАНУ ф. Тамчыга эверелу, тамчы булып тешу. Лэйсэн яцгыр э^иллэр канатында Тамчыланып йезгэ сикерде. М. Жэлил.
ТАМЧЫЛАУ ф. 1. Тамчы-тамчы булып таму. Эреп, кар ей тубэсеннэн берэмлэп тамчылый башлый. М. Гафури. Бай баласы Кэрим елый, Яше ага тамчылап. Г. Камал. Башта шыбыр-шыбыр яцгыр тамчылый. Ш. Маннур. II куч. Тамчы шикелле булып курену. Кып-кызыл э^илэклэр тамам-тамам дип тамчылап тора. И. Салахов.
2. рэв. мэгъ. тамчылап. Тамчылар берэмлегендэ, тамчы-тамчы булып. Мич башында сукыр лампа, шу-ныц яктысында куйган шешэгэ тамчылап кына самогон ага. Ф. Кэрим. Чебешлэр йегерешеп килэлэр дэ суны тамчылап кына эчэ бирэлэр. А. Алиш. Чиш-мэ---узенец суларын деньяны яшэрту ечен энэ шу-
лай тамчылап-тамчылап бирэ. Г. Галиев. || куч. Азазлап, бертеклэп. Ул [артистка] роль ечен кирэкле сыйфатларны тамчылап м;ыя. Азат хатын.
ТАМЧЫЛЫ'с. Тамчысы булган. Эре тамчылы яцгыр.
Тамчылы алка — узенэ тамчы сымаи бизэк тагыл-ган алка. Мицз^амал--бер заман такыясын киде,
ди. зур тамчылы колак алкасын такты, ди,--ку-
нак кызы кебек кукыраеп утыра. ди. Г. Толымбай.
Тамчылы гел — чэчэклэренен формасы тамчыга ох-шаган гел; русчасы: фукция. Тамчылы гел чэчэклэре кебек. Кузлэрецне тубэн иясец. Ф. Кэрим. ШэКидэ тамчылы геллэр белэн тулган ачык тэрэзэ янына барды. А. Расих.
ТАМЧЫ-ТАМЧЫ рэв. Бергэ жыелып торган яки бер-бер артлы тамган тамчылар рэвешендэ. Агызма-гыз. эк;итэр, з^элладлар, Тамчы-тамчы суырып ка-нымны. Ф. Бурнаш. Терекемешлэр кебек тамчы-тамчы Калтыранып яна йолдызлар. Э. Фэйзи. | с. мэгъ. Бер-бер артлы тешкэн тамчылар рэвешендэге. Тамчы-тамчы кан. Тамчы-тамчы чык. I I Габделгафур бик кайгылы. кузеннэн тамчы-тамчы яшь ага. 3. Бигиев. Сстэллэрдэ шэмнэр яна, Тамчы-тамчы май тама. Жыр.
ТАМЫЗГЫЧ и. к. пипетка.
ТАМЫЗУ ф. 1. Йекл. юн. к. таму; тамчылап кына салу яки агызу.— Син сыраныц эченэ бераз акны та-мызып керт! Г. Камал. Сецелесе шкафтан шешэлэр карап. абзасына дарулар тамызып эчерде. Дэрдмэнд. — Син ул яшецне минем идэнемэ тамызма! Ф. Бурнаш.
2. куч. Ришвэт яки эжер итеп, беркадэр генэ, бераз гына биру. Эти Йосыфка еч тиен тоттырып чыгарды. Йосыф, этигэ чишмэгэн ечен, бер тиенен мица тамызды. Г. Гобэй.— Малай, хезмэт ялы итеп купме тамызырсыц икэн? К. Тинчурин. II Гомумэн елеш чыгару, бераз гына биру.— Тагын бер ун сум гына булса да тамызмас микэнни бу карун? — дип уйлап куйды Габдулла. Э. Фэйзи. Нашир--кайберэулэргэ
биш-ун сум калэм хакы да тамызып куя. И. Рэмиев.
3. куч. гади с. Кешегэ яки башка бер жан иясенэ бик каты сугу. Кешелэр белэн кыйнашканым юк. бары Садрига гына бер-икене тамыздым. Ш. Камал. Давыт берне тамызса, сеяклэрец кел булыр. А. Гый-лэжев.— Шулай [сыерларныц кетудэн] кайтмый калу ларын тиргэп экрен генэ килдем дэ берсенец салам ееме артыннан куренеп торган арт санына таяк белэн тамызып та алдым. М. Хэсэнов.
ТАМ
31
ТАМ
ТАМЫР I и. 1. Усемлекнен жиргэ кереп берегеп, жирдэн су Ьэм азык матдэлэре суыра торган елеше. Сырланныц узенезсэцдэ, тамыры кала. Мэкаль. Ж,и-теннэрнец барысын да тамырлары белэн йолкып-йол-кып келтэ итеп бэйлэделэр. Дэрдмэнд. II куч. Шуна охшап урнашкан минераль токымнар. Ташта----бар-
мак юанлыгы алтын тамырлары куренеп торалар иде. М. Гафури.
2.	Кеше Ьэм хайваннар тэнендэ кан йери торган каналлар. Шулкадэр ныклык йэм омтылыш ечен------
тамырларыцда батырлар каны уйнап тору кирэк-тер. Р. Техфэтуллин. дниемнец кулларындагы та-мырлар, апрельдэге нечкэ ботаклар кебек, бурткэн-нэр йэм зэцгэрсу-соры тескэ кергэннэр. Г. Рэхим.
3.	Сенер. Урманга барып утын китеруне китап-та гына рэхэт итеп язалар аны. Эшли башл асац, — ул э^илкэ тамырларыцны езэ. М. Эмир. II куч. Кабельдэге чыбык турында. Кабель otgude тамырлы бакыр чыбыктан гыйбарэт булып, сус йэм гуттаперча белэн изоляциялэнэ. Табиг. буйс. юл.
4.	куч. Берэр ижтимагый куренешнен, вакыйганын тирэнтен сэбэплэре, эчке бэйлэнешлэре. М\инаятьнец колада яшерелгэн тамырлары ачып ташланды. Г. ИбраЬимов.— Совет властеныц тамырлары киц аныц, алар сица, мица, Мицнуллага килеп тоташа. И. Гази.
5.	куч. Ата-бабанын нэсел-ыруы, чыгыш жирлеге, кабнлэ, зат. Безнец тамыр — Идел йортка кенчы-гыштан зур яу килгэн. А. Гыйлэжев. II Нэсел-нэсэп, туган-тумача, кардэш-ыру. Сейлэ, укчыларым, дусла-рым, Тамырларым минем исэнме? Ф. Бурна ш.
6.	Генеалогик нигез, семьялык. Шулай итеп, бетен деньядагы теллэр еч тамырга кайтып кала вэ шуца курэ башлап ечкэ буленэлэр. Ж- Вэлиди.
7.	лингв. Сузнен кушымчалардан башка теп елеше. Тамыр—сузнец иц теп мэгънэсе саклана торган кисж. В. Хангилдин. | с. мэгъ. &ч иэк;екле тамыр сузлэр бездэ аз. Г. Алпаров. II Сузнен этимологик нигезе, чыгышы. Эмма, иптэшлэр, безнец турыда фельетон басылып чыкты. Фель-е-тон! Мин моныц тамыры каянрак килеп чыкты икэн дип сузлектэн карадым. М. Хэсэнов.
8.	мат. Билгеле бер дэрэжэдэге кыйммэте курсэ-телгэн, узен исэ хисаплаптабарга кирэк булган сан. Квадрат тамыр. □ 16ныц дуртенче дэрэмр тамыры— 2.
9.	мат. Тнгезлэмэне чишкэч табылырга тиеш булган сан. Билгесезнец тигезлэмэне канэгатьлэндерэ торган кыйммэтлэре тигезлэмэнец тамырлары яки чишелешлэре дип атала. Алгебра.
10.	куч. Кеше характерынын билгеле бер вакытка кадэр беленми-сизелми торган потенциаль сыйфаты турында. Минем дэ ватаныма мэхэббэт тамырла-рым кузгалып, тен йокысы куземэ кермэс булды. Ш. Мехэммэдев. Сирай ялкау тамырлары гадэттэн тыш купергэн кеннэрдэ нишлэми генэ: барлы-юклы авыруы белэн больницага да барып карый. вакытлы-вакытсыз отпуск сорап, шахткомныц колак итен ашый. М. Сендекле.
И. рэв. мэгъ. тамырыннаи, тамырдан. Бетенлэйгэ, нигездэн, тептэн ук башлап. Икътисади-им;тимагый тормышны тамырыннан узгэртми торып, матур тормыш тезу мемкин тугел. Г. Нигъмэти. Тэмам аптырагач, йедэгэч. Мэхмутнец агасы беркенне бу зиме тамырыннан езэргэ уйлаган. Н. Исэнбэт.
Тамыр алу — тамыр (8 мэгъ.) санны хисаплап чыгару. Киселев .Алгебра"сын карап ятам. Тамыр алу да онытылган. А. Гыйлэжев. Тамыр бете — та-мырларны зарарлый торган вак бежэк; русчасы: корневая тля. ПДБ—коцгызларга, тамыр бетлэренэ
карты керэшу ечен кулланыла. Химияне а.-х. кул-лану. Тамыр кайнату—кайбер усемлеклэрнен тамы-рын бал h. б. белэн суда кайнатып, махсус дару — экстракт хэзерлэу. [Нэгыймэ:} Мин кайнаткан тамыр-ны бай хатыннары бик яраталар,---бик шифалы,
дилэр. Г. Камал. Тамыр чире — кан туберкулезы. Фэй-зулланы ниндидер тамыр чире белэн авырый дип эйтэлэр. Г. Бэширов. Тамыр жибэру — к. тамырлану (1, 2 мэгъ.). Донбасс. Социализм аныц кырларына Тирэн итеп тамырын эк;ибэргэн. h. Такташ. Длгышу тагын да тирэнрэк тамыр мдибэрмэсен ечен, без аны тезэтергэ кицэш иттек. Г. Минский. Тамыр жэю— 1) тамырлар чыгарып, аларны туфрак эченэ тармак-ландыру (усемлек турында). Зарланма син, шартлар аз, дип. эк;ир йезендэ; Тырыш орлык тамыр м;эя таш естендэ. 9. Исхак; 2) куч. тирэн кереп урнашу, нык теплэну. Йерэгемдэ тамыр м;эйгэнсец син Суы-рылмаслык булып гомергэ. 9. Ерикэй.
О Тамыр(лар)га таралу — бетен тэнгэ тээсир нту (нсерткеч эчемлеклэр турында). Кымыз бетен та-мырларга таралып елгергэн,--ничектер сузнец дэ
э^ае езелгэн иде. Г. ИбраЬимов. Тамыр(ы) тибу — берэр куренеш яки процессный барлыгы, яшэве беленеп тору. Кая барма — анда табигать тереклегенец тамыры тибеп ята. X. Госман. Тамыры кору — кабат терелэ алмаслык булып бету, юкка чыгу. Ярлы-зшче-лэрнец хас дошманы — Буржуйларныц тамыры кор-сын. Ш. Бабич. Тамырыи корыту (йолку) — нэселен, чыганагын, нигезен бетеру. Ак бандитлар шайкасы-ныц ояларын туздырырга, тамырларын корытырга кирэк. Ш. Камал. План утэу бит ул килэчэкнец тамырларын корыту исэбенэ бармаска тиеш. А. Расих. Тамырына балта чабу — билгеле бер нэрсэгэ, куре-нешкэ Ьэлакэт китеру, шуны тептэн жимеру. Иске, канлы. зарлы тар тормышныц Тамырына балта ча-была (теш. юн.). Ш. Маннур. Октябрь революциясе ---иске караш, менэсэбэтлэрнец дэ тамырына балта чапты. Г. Нигъмэти. Тамырына су снптелэрмеии (сипкэн кебек) — бик тиз усеп киту турында. Тамырына су сиптелэрмени, соцгы ике елда )Дэудэт бик нык калкынып китте. А. Гыйлэжев.
ТАМЫР II и. зтн. 1. Казакъларда: ирекле сейгэи< (ярэшугэ карамаган) яр. Айбага килеп керде дэ кызны кочаклап убэ башлады: — Карагым. сеенчецне эйт: тамырыц килде!—диде. Г ИбраЬимов.
2. Бик якын таныш, дус. Бала—бавыр. дус — тамыр. Мэкаль.— Кызым, инде тамыр булдык, тагын кил. И. Салахов.
ТАМЫРАЗЫК эк;ый. и. Кирэкле азык матдэлэре-тамырынын теп елешенэ жыела торган усемлек — авыл хужалыгы культурасы (мэсэлэн, чегендер, гэрэц-кэ Ь. б.). Терлеклэр ечен улэн йэм тамыразык чэчу зшенэ соцгы ике елда гына керештелэр. 9. Еники.
ТАМЫРАСТЫ и. мат. Тамыр (радикал) билгесе астына язылган сан.
ТАМЫРАЯКЛЫЛАР и. купл. зоол. Ин гади тезелеш-ле организмнар классы. [Борынгы чорларда] куп кенэ сеяксез организмнардан тамыраяк, губка, кыслага охшашлылар----яшэгэннэр. А. Фаткуллин.
ТАМЫРДАШ с. 1. Бер ук тамырдан усеп чыккан. Ьэм шуннан азыклана торган. Тамырдаш агачлар.
2. Бердэй тамырга ия булган (математик тэгъбир-лэр турында). Ике тигезлэмэнец тамырлары бер терле булса, алар тамырдаш тигезлэмэлэр дип ата-лалар. Алгебра. II Бер ук тамырдан ясалган. Тамырдаш сузлэр.
ТАМЫРЛАНУ ф. I. Тамыр чыгару Ьэм туфракка, жиргэ берегу. Яшь ботаклар, яфрак ярып, Ярыцда тамырлана. М. Гаяз. Утырту ечен--икееллык яшь-
ТАМ
32
ТАН
агачлар[ны] алырга кирэк. Счьеллыклар начар та-мырланалар. Жилэк-жимеш ...
2. куч. Ныклап, теплэнеп урнашу. [Долгорукий йэйкэле] Учын эк;эеп. кулын сузган алга. Курсэткэн-дэй аяк астына: Менэ шунда тезелсен, дип, кала, Тамырлансын, диеп, Москва! Н. Арсланов. || Берэр оешмада, коллективта абруй казану, танылу.— Бик тамырланып бара эле бу лейтенант кисэге. С. Рафиков.
3. куч. Ныгу, таралу, кинэю (пснхологик яки иж-тимагый куренешлэр турында). [Башкорт халкы белэн] Бу туганлык, теллэр берлегедэй, Тамырланып кергэн куцелгэ. Н. Арсланов.
ТАМЫРЛЫК I и. Агач, куак h. б. нын жир естенэ чыгыбрак торган тамырлары куп булган урын. [Л1у-экик] Сукаладым, арыдым,— дир,— Каты м;Иргэ та-рыдым,— дир.— Сарутлык я тамырлыкка. Г. Каи-далый. Менэр идем — may биек. Тешэр идем — тамырлык. Жыр.
ТАМЫРЛЫК II и. зтн. Тамыр II (1 мэгъ.) булу. гашыйклык. Яцгырбайныц кызы Гелфанис, м;иде яшен-дэ чагында ук эйттерелгэн адэмен яратмыйча, башка берэу белэн тамырлык кылып йери иде. Г. Ибрагимов.
ТАМЫР-ТОМЫР э/дый. и. Ьэртерле усемлек тамырлары.— Алоэ базарда тамыр-томыр сатучы карчык-ларда булыр. Н. Фэттах. дбилэр тамыр-томыр. ак-сыргак, дару-дэрман улэннэре сндыярга китэлэр. И. Рэмиев.
ТАМЫРЧА и. Теп тамырдан аерылып киткэн тармак. .Валериананыц тамыры йэм тамырчасы песилэр яра-та торган ачы хуш ис биреп тора. Робинзон эзл. Купьеллык геллэр вегетатив юл белэн: тамырча, суганчасын---утырту юлы белэн урчилэр. Жилэк-
жимеш...
ТАНА и. Ике яшьлек теше бозау. —Кешенец сыеры бар, танасы. сарыклары бар, аларны ашатырга кирэк бит! А. Расих. Бары таналар йэм яшь угезлэр генэ, бер урында тик кенэ тора белмичэ, карт сыерлар-ныц эчлэрен пошырып, буталып йерилэр. Э. Еники.
| с. мэгъ. Тана хэлендэге. Тана сыер мдиленлэгэндэ белми. бозаулаганда белэ. Мэкаль.
Тана бозау—сыер буласы бозау (угез бозауга .каршы куеп эйтелэ). Тана бозау тарлауда. угез бозау улэндэ. Эйтем.
ТАНАУ и. 1. Хайваннарнын борын тишеге. Танау-ларын киереп, эче белэн сулап чаба торган э/дирэн кашка ат саэюиннан сажинга сикереп мэйданга килеп тэ керде. М. Гали. Ярсып, танавыннан кайнар сулыш беркеп, э/дицелчэ экдигелгэн алмачуар айгыр килеп туктады. М. Хэсэнов. || Хайван башынын алгы, оч-лы елеше. Эрлэн,---салам, улэннэрне мыеклы та-
новы белэн сезеп. ялт килеп чыкты. Г. Гобэй.
2. диал. Кеше борыны. Кузлэр — еландай, Теллэр— юмалай, Танаулар — Гималаи.. Ш. Бабич. Та-науларыбызны сецгерсэк, кызыл тузан белэн кел катыш нэреэ чыга. М. Гафури.
Таиау асты — веке ирен белэн борын арасы. Та-нау астына эле бала йоны да чыкмаган бер тиле-се---теленэ салына. Ф. Хесни.
О Танавына масаю — билгеле бер сэбэпсез, узенек тышкы куренеше яки башка табигый ягы белэн масаю. Арада яшьлегенэ, танавына масаючылар да буладыр иде. Ф. Хесни. Танавына текеру — мыскыллы рэвештэ игътибар итмэу. [Зпипэ:] — Ай, кэбэм. кирэк-ми! Текер тцнауларына:— дип, аны [Зиннэтне] читкэ таба алып китте. Г. Бэширов. Таиау чею — бик масаю, эрелэну, кукраю. [5< рэу] Ьедйед кошы тотканмыни, Куккэ чейгэн танавын. Н. Исэнбэт. Танау яру (ярып керу) — бик кечле анку, кечле тээ-
сир иту (ислэр турында). Танауларны ярырлык тэм-ле. хуш бал ислэре ацкый. М. Гафури. Танауга чир-ту — берэр эш-шегыльдэ h. б. елкэлэрдэ кемнэи дэ булса уздыру.— Бэй. шулай булмый ни. без эллэ нинди мачтырларныц да танавына чиртэбез,— дип ма-сайды Шэвэли. С. Рафиков. Танауны бору — к. йез чееру. Бабайлардан танавыцны борма Шигырь мэй-данында ярышта. Г. Афзал.
ТАНБУР и. иск. Тугэрэк кысага тартылган махсус тиредэн гыйбарэт бер яклы барабан. Саз, танбур аваз-лары. Юка ал пэрдэгэ теренгэн былбыл кыз керэ. Н. Исэнбэт. Китер тизрэк сазыцны, сорнаецны, — танбурыцны. Г. Кашшаф.
ТАНГЕНС и. мат. Тригонометрии функциялэрнен берсе — турыпочмаклы ечпочмакта кысынкы почмак-ка каршы яткан катетнын икенче катетка чагыштыр-масы (котангенска кире чагыштырма).
ТАНГО и. Ике тактка нигезлэнгэн Ьэм акрын башка-рыла торган танец тере; шундый танец ечен язылгаи музыка. Сания ул биюлэрне тиз генэ кабул итэ ал-мады. Бигрэк тэ фокстрот белэн танго ошамый иде аца. М. Эмир.
ТАНДЕМ и. махе. 1. Машиналарны, машина елеш-лэрен яки башка жийазларны бер-бер артлы урнаш-тырунын махсус тэртибе. Машиналарны тандем итеп тезу. □ Саву бинасын тандем тибындагы мэйдан-чыклар белэн экдийазлыйлар. Сет терлекчелеге...
2. Ике урынлы Ьэм ике кеше йертэ торган велосипед.
ТАНЕЦ и. 1. Пластик’йэм ритмик хэрэкэтлэр ясау сэнгате. Танец теориясе. □ Ул елларда яшьлэр ара-сында Европа танецлары белэн мавыгу бар иде. М. Эмир.
2. Махсус музыка тактына башкарылган пластик йэм ритмик хэрэкэтлэр циклы. Уен тэмам булды. Халык, залныц тирэсенэ тугэрэклэнеп утырып, та-нецлар башланганны кетеп калды. Ф. Эмирхан. Энвэр узенец ничэ тапкыр танец кичэлэрендэ булуын — куз алдына китерде. К. Нэжми.
ТАНИН и. Имэи йэм башка агачларнын кайрысыннан алына торган матдэ — медицинада йэм тире илэудэ кул ланыла. Чэйлэрдэ танин йэм башка шундый фай-дал ы матдэлэр, эфир майлары булуы да безгэ билгеле. Хал. ашлары.
ТАНК и. Бик кечле кораллар белэн жийазланды-рыл ган йэм броняланган, чылбыр тэгэрмэчле узйереш-ле хэрби машина. Танк атакасы. Танк гаскэрлэре. □ Танкларга каршы танк кирэк. Тупка каршы авыр туп кирэк. М. Гафури. Безнец авыр йэм мдицел танк-лар, шахмат тэртибе белэн тезелеп, дошманнык, беренче оборона сызыгын ярып керде. Э. Айдар.
ТА’НКЕР и. Сыек эйберлэрне турыдан-туры корпусы эченэ тутырып ташый торган махсус судно. Безнец танкер Кубага нефть илтте. Соц. Тат.
ТАНКЕ'ТКА и. 1. Кечерэк танк. Армия разведка-сы белэн берлектэ, кечкенэ танкеткалар йэм бро-немашиналар белэн дошман тылына ташлана торган идек. Э. Айдар.
2. Укчэгэ таба калынаеп килгэн олтан йэм шундый олтанлы жинел аяк киеме. Клара,--ялангач аякла-
рына танкеткаларын элеп. чоланнан чыкты. Э. Еники.
ТАНКИСТ и. Танк гаскэрлэрендэ хезмэт итуче кеше; танк экипажынын члены. Фашистларны manman узар Безнец батыр танкистлар. Э. Ерикэй. Комсомолец Газиз буген механик икэн, иртэгэ аныц танкист булуы да мемкин. А. Эхмэт. | с. мэгъ. Танкист булып хезмэт итэ торган. Финнарныц тавы башында Минем танкист улларым. Ш. Маннур.
ТАНКИСТЛЫК и. Танкист булу, танкист эше, хез-
ТАН
33
ТАН
мэте. Танкистлыкка ейрэну. Хэрби хезмэттэ тан-кистлыкта Перу.
ТАНКЧЫ и. Танкист. Кайсы — тупчы, кайсы — танкчы. кайсы — зенитчы,---сугыш йенэренец бе-
ргнче сабакларын алалар. Ш. Маннур.
ТАНСЫК хэб. суз. 1. Телэп, сагынып, кетеп алын-ган. Менэ бу кошлар сайр мы да, шатлы каен суы йэм яшел яфраклар исе дэ------бетенесе дэ аца
тансык, ул [Зиннэт] аларныц йэммэсен дэ сагынган иде. Г. Бэширов. — Кояш, чык, чык. чык! Синец эцы-лыц бик тансык. Такмак. | с. мэгъ. Тансык сэгать-лэр. Тансык аш. □ Тансык бала елак булыр. Мэкаль. I! Кадерле, тэмле яки сейкемле. Йокы мзчегз тансык. Мэкаль. Ит юкта упкэ тансык. Мэкаль. || Кирэк, кулай. Алпавытка юлэр тансык. Мэкаль.
2. рэв. мэгъ. тансыкка. Гадэти яки кен дэ ашап биздерэ башлаган ашамлыкка каршы куеп, сирэк кенэ хэзерлэнэ торган аш-су турында эйтелэ. Тансыкка тары боткасы. Эйтем. Бу карт карчыгыннан пэрэ-мэч сорап пешерткэн, карчыгы тансыкка куп кенэ итеп пешергэн. Н. Исэнбэт. Мзгъмурэ апа тансыкка дип сетле ейрэ генэ пешерергэ булды. А. Гыйлэжев.
3. и. мэгъ. тарт. форм. Нэрсэнен дэ булса эле тансык, кызык, яна булган чагы, вакыты. —Нэсимэ эллэ кияугэ чыктымы?— Тансыгы узып бетте инде. X. Госман.
Таисык ечеи — кирэксенгэн вакытта. Бездэ---
тансык ечен генэ булса да карап чыгарлык' эдэ-бият бармы? Ж- Вэлиди. >
ТАНСЫКЛАУ ф. 1. Билгеле бер ризыкны ашыйсы килу. —Алма шансыклап кайткансыц... Юк, Гаяз шуган, элегэ теп проблема — икмэк. И. Гази. Мин чэйнэп ашардай ризыкны бик тансыкладым. Каз. утл. II Билгеле бер эш, шегыль, хэл яки куренешне курэ-се, ишетэсе, татыйсы килу, сагыну.—Маньчжуриядэ еч ел йереп, чиркэу тавышын ишетергэ тансыкла-ган иде кеше. Ш. Мехэммэдев. [Балалар], абзарда озак ятып яшел болынны тансыклаган яшь тайлар-дай сикергэлэп, мэктэпкэ таба йегерделэр. Г. Гобэй.
2. куч. Кызыксыну; кирэксену. Энкэй белэн без шул .ерак эцирнец’ эшлэрен бик тансыклап тыцлап утыра идек. Ш. Камал.
ТАНСЫКЛАШУ ф. Бер-беренне тансыклау (1 мэгъ.).
буе аерылышып торганлыктан, икесе дэ бик тансыклашканнар иде. И. Гази.
ТАНТАНА и. 1. Куп кешелэрнен уртак шатлык вакыты Ьэм шул шатлыкны рэсми билгелэу. Бэйрэм тантанасы. Булэклэу тантанасы. □ Карныц шулай тын гына, салмак кына явып торуы бугенге бэйрэм-гэ. шушындый тантанага бик килешеп тора. Г. Бэширов. || Жину, максатка ирешу куанычы. Биредэ кеше хезмэтенец. мецлэгэн Газинурлар тезмэтенец тантанасы шаулый. Г. Эпсэлэмов. Чын хаклыкныц тицдэшсез бу тантанасын Тик без генэ, бэхетлелэр, курдек. Э. Исхак. || Керэшеп яки кетеп алынган шатлык, кинэну. Каеннарга зур шантана Яцгыр шыбыр-даганда. Э. Ерикэй.
2. куч. МэЬабэт Ьэм шатлыклы куренеш. Кояш чы-гу тантанасын карап бару эйтеп бетергесез рэхэт tide. А. Расих. Эйдэ. кызым, эйдэ мэктэбецэ. Кур урамда кезге шантана. Н. Дэули.
3. Горур (3 мэгъ.) йэм шатлыклы хис. Безнец эфэн-де.--йезенэ гаять эцитди бер тантана чыгарып,
бу---вакыйганыц соцын кетеп тора. Ф. Эмирхан.
Аныц [Захаровныц] тавышында ниндидер яеыз тантана бар иде. А. Шамов.
Тантана иту — жинеп чыгу Ьэм шул жинуне бил-гелэп уту турында. Хакыйкать, йичшиксез, узенец тантанасын итэр, шулай тугелме? Э. Фэйзи.
ТАНТАНАЛЫ с. 1. Тантана белэн утэ, башка рыл а торгаи. Тантаналы эцицу. Тантаналы иртэ. Тантаналы эцыр. □ Гыймазов тантаналы тестэ эйт-те: менэ, курдецме, эцицги, улыц кем булды! С. Рафиков. | рэв. мэгъ. Бу юлы да ул [Сэми-гулла] чэйне. гадэтенчэ, тантаналы ачты, иснэп карады. Ф. Эмирхан. .Ант!’ — диде Хзлим йэм иптэшлэренэ тантаналы карап алды. Г. Гобэй. II Кемне яки нэрсэне дэ булса бик зурлауга, хермэтлэу-гэ, олылауга багышланган. Тантаналы кичэ (эцыелыш). Тантаналы бэйрэм. □ Тантаналы каршилау му-зыкасы булып----кинэт гармонь тавышы яцгырап
куйды. Ф. Хесни. И Бмк шатлыклы, кутэренке. — Кай-чан безнец тантаналы туй кеннэребез эцитэр икэн? Т. Гыйззэт.
2.	МэЬабэт, галибанэ. Музыка тантаналы йэм эцицуле ритмга кучэ. Н. Исэнбэт. Идел мэйабэт, тантаналы бер тынлыкта йаман ага, йаман ага. Г. Бэширов.
Тантаналы вэгъдэ — мэктэп балалары пионерга кергэндэ бирэ торган ант, вэгъдэ. [Вэли:] Кая ашы-гасыц? [Мицгаян:] Кая булсын, менэ (муенындагы галстугын курсэтэ). [Вэли:] Э. тантаналы вэгъдэ биреп кайтасыцмыни? А. Алиш.
ТАНТАНАЛЫЛЫК и. Тантаналы булу. Килеш-килбэ-теннэн бэйрэмчэ эцанлылык, тантаналылык сизелеп торган Игорь Андреич кабинадан чыкты. Н. Ф эттах.
ТАНУ I ф. (таны, таный, таныр, таныячак). 1. Элек кургэн-белгэн нэрсэне яки шэхесне яцадан очраткач, аныц шул узе икэнен анлау, белу. — Мине бу хэлдэ кургэч. таный алмассыз. Минем борынгы матурлы-гым юк. М. Гафури. — Юк. Разия, таныдым. бик та-ныдым. буегызны, шэулэгезне кургэч тэ таныдым. Ф. Эмирхан. II Тышкы кыяфэтеннэн, йезеннэн белэ алу, куреп белу; киресе: ишетеп кенэ белу. Хэлим Захаровны куреп таный иде. А. Шамов. II Аерым билгелэр буенча кешенен кем булуын яки предметный кемнеке яисэ нинди тердэн булуын белеп алу. Бу юлы Хеснулла аны [Эмирэцанны] аермачык тавышыннан таныды. Ш. Камал, Эллэ каян таныйм сине. — Ат-лыйсыц вак-вак итеп. Ш. Маннур. Тамга салучы агачларныц сортларын таный белергэ. аларны бу-тамаска тиеш. Г. Эпсэлэмов.
2.	Шартлы билгелэрнец мэгънэсен белу, язылганны укый алу. Иэцек тану. Хэреф тану. □ Мин терки танып. гарэп укый башлагач, ул [эткэй] мине авыл мэдрэсэсенэ илтте. Ш. Камал. Китаплар йэммэсе хэзрэт танымый торган язу белэн язылган. Ф. Эмирхан.
3.	Берэр нэрсэнен тышкы сыйфатларыннан эчтэле-ген, асылын яки кирэкле бер эчке сыйфатын, узлегеи белэ алу. Тирэ-якта ат тану белэн дан чыгарган Сафа бабай: —Бу колын чабышкы булыр, — дигэн иде. Г. Ибрайимов. Безнец Харрас яшьтэн ук кету кеткэн, малны таный. Э. Айдар. || Кемнен иинди сыйфатка ия икэнлеген белу. Бу полклар дошманныц кем икэнен таныйлар, революциягэ ышаналар. А. Шамов. Мин кешене бер курудэ генэ таный бел-ми идем. Киресенчэ, кеше минем ечен куп вакытта табышмак иде. Э. Еники.
4.	Чыибарлык куренешлэрен куреп, сынап тешеиу, анлау. Деньяны таныган — карт булыр. юлны та-ныган — ат булыр. Мэкаль. Атац барда up таны, атыц барда ил таны! Мэкаль.
5.	Икърар иту, килешу, кабул иту. дгэр Селэйма-нов	сезнец моцарчы курсэткэн хезмэтлэрегезне
танымый икэн. бу, элбэттэ, дерес тугел. Э. Еники. Нэфисэ. уз гаебен таныйсы урынына, берэуне дэ сан-ламыйча, башта ук теленэ салынды. М. Шабай. II Рэсми исэпкэ алу. Петроград гарнизонындагы
3 А-Б62
ТАН
34
ТАН
полкларныц вэкиллэр кицэшмэсе Вакытлы хекумэт-не танымаска. бары Петроград Советын гына та-нырга, [аныц] приказларына буйсынырга карар чы-гарган. Ш. Камал. II Раслау, санау, хисаплау. Миллион-нарча минем дусларым дан эше дип таный хезмэт-не. М. Жалил.
6.	Санлау, ихтирам иту; санашу, исэплэшу. — Мине бетен миллэт таный. Мин сезгэ генэ ярамаганмын. Г. Тукай. Танымый йерсэгез. авыл баласы танытыр ул сезгз! М. Фэйзи.
7.	куч. Кемнен дэ булса кечлелеген, шэплеген яки берэр нэрсэнен авырлыгын тою, жэзасын, газабын куру турында. — Танысыннар эле бераз минем кем икэнемне! Ф. Эмирхан. —Аннан соц инде танырсыз, иптэшкэйлэрем, Юные Вэлишинны! К. Нажми.
Танырлыгы калмау—бик нык жимерелу, тузу яисэ картаю, бетерешу турында. Танырлыгы калмаган язу. □ —Абау, танырлыгыц да калмаган. туп ши-келле тэгзрэп йери идец, чырага калгансыц бит. Г. Гобэй.
ТАНУ II ф. (тан, тана, танар, таначак). Булган-ны инкяр иту, белмэгэнгэ салыну, курмэгэн булып кылану. Кузгэ карап тану. □ Бурычын танган — белгэн. чирен танган — улгэн. Мэкаль. Эувэл буре: — Ашамадым [сарыкны], — диде, танды. М. Гафури. Ифрат уз гаебен танмады. А. Расих.
ТАНУ-БЕЛУ ф. Берэр нэрсэнен кирэкле сыйфатла-рын яхшы белу, яхшы таныш булу, сынап-тикшереп эш иту. Аларны [тирелэрне] алган вакытта танып-белеп алырга кирэк, [арасында] кея ашаганы бар. Ш. Мехэммэдев.
ТАНУЛЫ с. Берэр билгесе, сынфаты буенча танып алырлык булу турында. Карчыга очуыннан танулы. Мэкаль.
ТАНЦА, ТАНЦЫ и. к. танец (2 мэгъ.). Озакламый танцы бетте. Музыка да езелде. Ш. Маинур. Клубта кино башлана, э аннары танцы була. Г. Эпсэлэмов. II муз. Танец-бию кее. Ул шул гармоненда такмак-лардан, танцылардан алып озын ариялэргз кадэр — йэммэсен уйный. Г. Тукай.
ТАНЫК и. Нинди дэ булса эш-хэлне узе куреп, белеп, шул хакта раслаучы кеше, шаЬит. [Гэрэй:] Сезне---свидетель итеп яздырам. Мулланы-----ос-
корбить итуен куреп тордыгыз ич. [Габделхэй:] д соц аныц ягыннан таныклар булмас дисецмени? Ш. Камал.
ТАНЫКЛАМА и. Белешмэ, таныкнамэ. —Берэр ясиргэ язулы йомыш тешсэ. ошбу таныкламаны кур-сэтуче урта хэлле крестьян фэлэн-фэсмэтэн дип [язып], пичэт басылган кэгазь тоттыралар. С. Рафиков.
ТАНЫКЛЫК и. 1. ШаЬитлык, шаЬит; танык, гуаЬ булу. Таныклыкка риза булу. □ — Бала таныклык-ка ярамый, аныц сузен дэлил итмэ. Н. Исэнбэт.
2.	ГуаЬлык, шаЬитлык; берэр вакыйга турында шун-да булган кешенен мэгълуматы. —Господин Габден-насыйрныц ул кичтэ ейдэ булмаганлыгына------та-
ныклык бирэ алам. 3. Бигиев. — Судьялар-Хафиз-
ныц акланганлыгын. Кэрим иярченнэренец ялган таныклык биргэнлеклэре ечен судка бирелэчэклэрен эйтеп киттелэр. Г. Камал. II Гомумэн берэр нэреэ турында анык мэгълумат. Мэкаль нине дэ булса рослый, таныклык бирэ. ышандыра яки кире кага. Н. Исэнбэт.
3.	Шэхеснен ижтимагый хэлен, белемен, Ьенэрен, дэрэжэсен яки билгеле бер хокукын куреэтеп Ьэм раслап бирелген документ. Илледэн артык яшь кол-хозчы механизатор, тракторчы йэм шоферлык та-ныклыклары алдылар. С. Рафиков. Беренче разряд таныклыгы алган Рэшит, заводка килу белэн, удар
комсомол бригадасына керде. Л. Гыйльми. —Барам да, тиешле зачетны биреп, таныклык алып кай-там. Р. Техфэтуллин.
4.	Документ, пропуск. Контрольный проходта то-ручы кара киемле чандыр охранник, бераз гам;эпсе-неп, Мансурныц таныклыгын карап чыкты да керер-гэ рехеэт бирде. А. Расих. Ул [Сания] кичэ кичтэн ук hap депутат ечен нинди предприятиегэ беркете-луе турында таныклык хэзерлэп куярга кушып кал-дырган иде. JA. Эмир.
ТАНЫКНАМЭ и. Таныклык кэгазе, документ. .Фэлэн гэм;итэнец эцаваплы мехэррире' дигэч, танык-намэсен куреэткэч, сакта торучы винтовкалы карт зшче, гэрчэ андый газетаны ишеткэне булмаса да. Дэулэтьяровны уздырып э^ибэрде. И. Гази. Идел аръягына муккэ чыгарга таныкнамэме,---тегермэн
талонымы — бар да минем кулдан утэ хэзер. Ш. Маннур.
ТАНЫКСЫЗ с. Анык билгеле булмаган, исбатлан-маган. Атасын сорасац — таныксыз. анасын сора-сац — белексез. Эйтем. II Мэгънэсе ачык булмаган. Таныксыз суз — иярсез ат кебек. Мэкаль.
ТАНЫЛГАН с. МэшЬур, куренекле, атказанган, дан казанган. Татар совет музыкасы естендэге хезмэт-нец куп елеше танылган композитерыбыз С. Сэй-дэшев естенэ тешэ. М. Жалил.
ТАНЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тану I. /К,инаятьче танылу.
2.	Аерым билгелэр буенча танырга мемкин булу. Танылмыйдыр кеше гэрчэ тышыннан, Танып була аны кылган эшеннэн. Дэрдмэнд. Эувэл заманда меселман кеше киеме белэн хэзер таныла иде. Ф. Эмирхан.
3.	Кыенсынмыйча укырга, хэреф яки шартлы бил-гене ачык курергэ мемкин булу. — Я, ярар инде шун-да. язуы танылса otqunwp. Г. Камал.
4.	Бэялэну; билгеле бер шэхес яки предмет булуы ягыннан кабул ителу, исэпкэ кертелу. — Мехларныц Ьэммэсе менэ дигэн югары сыйфатлы булып танылган. Ш. Камал. || Нинди дэ булса бер сыйфатта булып курену. Фэтхия болай йомшак куцелле. изгелек-ле кеше кебек танылса да, кендэшенец баласын ярата алмады. Г. ИбраЬимов.
5.	Дан казану, билгеле булып киту. >/(иЛанша бабай — тирэ-якта яхшылыгы белэн танылган бер карт. Г. Нигъмэти. Фэйрузэнец иееме хэзер Бетен ил-гэ танылды. М. Жалил. Тимер бай сабанда дан алган, Мицлебай мэйданда танылган. К. Тинчурин.
ТАНЫП-БЕЛУ ф. филос. Тикшереп, тирэнтен рэ-вештэ белу, ейрэнеп белу (белеп алу). В. И. Ленин-
танып-белу процессыныц катлаулы булуын ачып бирде. КПСС тарихы. Рус телендэ белемне .знание', э танып-белуне .познание' дип йертэлэр. Танып-белу процессында кеше белем туплый. М. Абдрахманов.
ТАНЫТУ ф. 1. Йекл. юн. к. тану I. II юкл. форм. таиытмау. Узенне танырга мемкинлек бирмэу. Мин аны охранкадан чыгып килгэн чакта очраттым. Ул курде дэ мине, танытмаска телэп, Карацгыга кереп югалды. h. Такташ. —Кызлар келеп тора бит анда-танытмас ечен чикмэннец якасын кутэргэнмен. JA. Фэйзи.
2.	сир. Таныштыру, кемнен дэ булса исемен Ь. б.. эйту. Борйан Шэрэф:—Бу—Габдулла Тукаев була,— дип, яца кунакны мица танытты. Ф. Эмнрхан.
3.	бйрэту, танып-белергэ ярдэм иту. Хафиз шушы егермедэн артык балага белем, акыл бирергэ, денья. ны танытырга тиеш. С. Шакир.
4.	Белдереп тору. Ниндидер бер охшашу аларны апалы-сецелле итеп таныта иде. Ф. Эмирхан.
5.	Асылын, теп сыйфатын белдеру, уз-узен куреэту. Кеше авыр хэлгэ тешкэч, аныц дуслары узлэренец
ТАН
35
ТАП
кем икэнлеклэрен таныталар. Ш. Камал. Хамит hap сугышта узен оста сугышчы итеп танытты. Р. Иш-морат. Заманында Минин, Пожарский Батырлыгын илнец таныткан. М. Гаяз.
6.	сейл. Жэзалау, кирэген биру мэгънэсендэ. Гали бераз тынычланды, .мин аца танытырмын зле" дип сейлзнэ. Г. Ибрайимов.
ТАНЫШ с. 1. Кургэн-белгэн, кем икэнлеге сейлэу-чегэ ачык, билгеле булган. Минем бер таныш егетем бар — дхмэтмдан. Г. Камал. Таныш студентныц дим-лэ ее буенча, Хэйдэр Акчулпанов Марксны укый башлады. Г. Ибрайимов. || и. мэгъ. Таныш булган кеше. Йез табыштан йез таныш артык. Мэкаль. Ис-мэгыйль абзый минем иске таныш. Ф. Хесни.
2. Билгеле, мэгьлум булган, кунегелгэн. Шамсинец колагына таныш бер кей чагылды. Г. Бэширов. Хеснуллага таныш тавыш иде бу. Ш. Камал. II Туган жирдэге; туган. Бик сагындым таныш кырларымны, Урманымны, купер башымны. М. Жэлил.— Соц нигэ таныш булмаган якларда кацгырап йерергэ? Г. Бэширов.
3. хэб. суз. Билгеле, куптэн танылган. Тимерче Мостафаныц тес-кыяфэте бик куп бутышникларга яхшы таныш. К. Нэжми. Таныш мица сугыш газап-лары. 3. Мансур. || Хэбэрдар, билгеле, белэ(м, сен). — Чачу, эк;ир серу эшлэре белэн дэ мин бик яхшы таныш. Ш. Камал.— Белам, бабац белэн мин таныш. М. Укмасый.
Таиыш булу — бер-берсен таныган, яхшы белгэн, к\ргэн кешелэр булу.— Минем исемем Зариф,— диде милиционер, узе турында сузгэ кучеп,— таныш бу-лыйк моннан соц. Ш. Еникеев. Аларныц [Газизэ йэм Мохтарныц] таныш булуларына эле бер генэ атна. Ш. Камал.
ТАНЫШ-БЕЛЕШ эцый. и. Таныш йэм белеш булган, куз кургэн кешелэр. Таныш-белешлэр очрый, лэкин беркем дэ эш турында суз катмый. А. Расих. Туйны ул [Браун] бик киц Кэм мул итеп хэзерлэде, тирэ-юньдэге дусларын, таныш-белешлэрен чакырды. А. Шамов.
ТАНЫШЛА’РЧА рэв. Узара таныш кешелэргэ хас булганча. Вахит, куптэнге танышларча ачык йез белэн курешеп, — [Мэхмутне] ейгэ алып керде. М. Гафури. Беренче курудэ ук болай танышларча суз кушкан бу кызга бераз аптырый калдым. К. Ба-сыйров.
ТАНЫШЛЫ с. Танышлары, дус-ишлэре, эшнэлэре куп булган. .Урыс мыеклы' бай Фэтхетдин байга Караганда танышлырак, сузлэре патша мэхкэмэсен-дэ тотанаклырак, акчасы утемлерэк булып чыкты. X. Кэрим.
ТАНЫШЛЫК и. 1. Узара таныш булу.— Минем Твардовский белэн танышлык та бар, сейлэшеп ка-рыйк эле. Т. Гыйззэт. Безнец танышлык хэзер менэ дигэн нык дуслыкка эйлэнде. 9. Фэйзи. || Куп кешелэр белэн таныш-белеш булу; таныш-белешлэр даирэ-се, эшнэлек. [Солдаттан калу] байларга нэреэ? Ак-ча куп, танышлык зур. Г. Ибрайимов.
2. Нэреэ белэн дэ булса таныш булу, шуны белу дэрэжэсе яки жэйэте. Теория белэн тирэн танышлык. □ Язучыларныц музыка белэн аз танышлыгы либретто тудыруда зур авырлыклар ясады. М. Жэлил.
ТАНЫШ -ТОНЫШ экдый. и. Ьэртерле таныш-белеш. Бозлы окоп, авыр сугышлар, Улеп калган таныш-тонышлар. Г. Афзал.
ТАНЫШТЫРУ ф. 1. Нэреэ белэн дэ булса таныш, хэбэрдар иту, билгеле бер мэгьлумат биру. Мостафа Фэтхине коммунаныц зшлэре Кэм иген эцыйнауныц барышы белэн таныштырды. Ш. Камал.— Я, Гэрэй.
сейлэ, мондагы хэллэр белэн таныштыр. Ш. Усманов.
2. Кемне дэ булса башка берэу белэн очраштырып, шунын исемен, кемлеген й. б. эйту. Шул арада бол-гарияле иптэш:—Менэ монысы фэлэн кеше, монысы фэлэн кеше,— дип, безне таныштыра. Г. Гали. .Гаяз' дип кенэ таныштырды ул узен, башка бер суз эйтмэде. М. Эмир.
ТАНЫШУ ф. 1. Берэр нэреэ турында билгеле бер мэгълумат алу; таныш, хэбэрдар булып киту.— Без сине, Йолдыз, кунакка алырга Кэм эшегез белэн та-нышырга дип килдек. А. Алиш. Шул арада Габдулла ейнец аскы каты Иэм веке каты белэн танышып елгерде. 9. Фэйзи. || Билгеле бер белешмэ, документ й. б. ш. ны рэсми тестэ яки махсус рехеэт белэн ка-рау.— Сица эле генэ Мортаза биргэн язу белэн та-нышырга мемкинме, Рэхим? Р. Ишморат.
2. Кем белэн дэ булса танышлык хэленэ кучу; бер-береннен кем икэнлеген белеп алу.— Танышыйк, мин— гвардия елкэн сержанты Нэбиуллин. А. Эхмэт. Мин таныштым кунак кызы белэн. Эллэ нигэ бик-бик сейкемле. Ш. Маннур. Ул егет белэн мин якын-нан танышырга, дуслашырга телэдем. А. Шамов.
ТАП I и. 1. Тигез еейездэ яки жирлектэ тес ягын-нан аерылып торган нокта яки кечерэк мэйданчык. Берчек-берчек таплар. Тимгел-тимгел тап. □ Ко-яшныц да табы бар. Мэкаль. Я\илэк суы, сары тап булып, эскэтергэ эцэелде. И. Гази.
2. куч. Житешсезлек, кимчелек, дефект, генай, хата.— Син китеэц, Шэрэф эцаным, безнец куцелле кеннэребезгэ тап [ясала]. М. Фэйзи. Сине тыцлап, Кэммэ таптан, йэммэ кердэн сафланам. Ш. Бабич.
Тап тешу (тешеру) — эхлак бетенлегенэ яки абруй-га зыян килу (китеру). Чибэр кызныц улгэне-намусы-на тап тешкэне. Мэкаль. Сэлим звеносы Бэркайчан hap эштэ узенец исеменэ — пионер исеменэ тап те-шермэде. Г. Гобэй.
ТАП II и. иск. 1. Бер айгыр житэкчелегендэ йер-гэн ярым кыргый яки кыргый ат вере, кечерэк табын (7 мэгъ.). Яхшы айгыр табын ташламас. Мэкаль.
2. бор. Зур гаилэ, зур семья. Иш ишэр, тап та-бар. Мэкаль.
ТАП III кис. диал. Нэкъ.— Малны тап урталай булешэсезме инде? Ш. Камал. Тургай, гуя безнец ечен генэ сайраган кебек, тап безнец тубэмездэ, бер урындан кучми сайрый. Ак юл.
Тап булу (килу) — 1) очрау, очрату; туры килу. Га-шиянец нэфесе тиреслеккэ тап килгэн эрекмэн тиз-леге белэн усэргэ тотынды. М. Эмнр. Tahup беренче кар тешэр алдыннан Болан тавы итэгендэ йергэндэ аю ененэ man булган йэм, кыш кене килмэкче булып, ул урынны билгелэп кайткан иде. Г. Мехэммэтшин; 2) дучар булу.— Шундый каенана кулына man бул-сац нишлэрсец. Фэгыйлэ? 9. Камал. Аргымактай егет ялчылыкка Ярлылыгы белэн man була. Бэет.
ТАПАГЫЧ и. 1. Тапау пычагы яки балтасы; кэбес-тэ й. б. ны тапау ечен махсус корал — сап берке-телгэн ярты ай формасындагы кискеч. Тапагыч белэн ту pay.
2. Чалгы тапау ечен кечкенэ сандал. Карт, тапа-гычы янындагы кечкенэ генэ печэн ееменэ сузылып, саплары гына куренеп торган чалгыларныц берсен кулына алды. М. Хэсэнов.
ТАПАС и. 1. к. топаз.
2. диал. Муенса, мэржэн. Алып бирермен тапас, Матур булырсыц таккач. Жыр.
ТАПАУ ф. 1. Салам, камыш кебек нэреэлэрне, чы-бык-чабыкны, вак ботакларны яки тамыразыкларны й. б. балта яки тапагыч белэн турау, ваклау. Тацнан торып, Зэцгэр чишмэдэн су китердем, арыш келтэ-
ТАП
36
ТАП
се тападым, чоланнан керпэ алып чыктым да улан тутырып эцирэн кашкага [башак] бутап бирдем. Г. ИбраЬимов. Мин тавыкларны бик ярата идем. Аларга тапап ашату ечен, аткузгалагы эцыеп кай-та идем. 3. Бэшири. Гыйльметдин — алдан хэзер-лэгэн тапаган итне чыгарып бирде. Г. Эпсэлэмов.
2. Чалгы яки пычак йезен чукеч белэи чукеп юкарту. Мадина, Гыйлаж;и бабайныц эцилкэсеннэн сееп: — Кая зле, Гыйлаэци бабай, берэр тапаган чалгыц бармы? Бер селтэнеп аласы килеп китте,— диде. М. Хэсэнов.
ТАПЕР и. Танцы кичэлэрендэ уйнаучы, жырлаган-да кушмалык итуче пианист, баянист h. б. Мицзифа иптэш, безнец коллектив — сездэн берэр нэрсэ эцырлавыгызны утенэ. Эйдэ киттек. Тапер белэн чак кына тавышны кейлэп алырсыз. Ш. Камал.
ТАПИР и. Борыны Ьэм еске ирене кушылып хор-тум сыман сузылган, так тояклы, улэн ашап туклану-чы имезуче хайван. Шундый уклар белэн чоко кабилэ-се аучылары ягуар, тапир, маймыл йэм башка эцэнлеклэрне утерэлэр. Соц. Тат.
ТАПКЫР I бэйл. 1. Саннар белэн килгэидэ: мэртэ-бэ, кат. Ике-еч тапкыр тотылды бу песи, хуэца йаман тузде. М. Гафури. Сигез тапкыр тек-тек ит-кэч, сэгать теле ике тапкыр шыгырдап ала М. МэЬдиев. || Куп, ничэ, тэуге, соцгы, ахыргы, азаккы суз-лэре белэн килгэндэ дэ шул ук мэгънэне ацлата. Авылымныц матур ак казлары Соцгы тапкыр кулдэ коена. Н. Баян. Сакчы бабай кызы ничэ тапкыр Сак-лап калды безне дошманнан. Э. Ерикэй.|/итор. тап-кырлар. Азмы тапкырлар Хэлим Гелгенэне ата каз талый башлагач коткарып калды. Г. Гобэй. | и. мэгъ. Без инде тарыныц еченче тапкырын утадык. Г. Бэширов.
2. Мэртэбэ, урында, жирдэ (арифметик тапкырлау гамэлен башкаруга карата).— Сиксэн тапкыр сиксэн ел купме була ул, эткэй? — диде Габделкаюм. М. Гали.
3. диал. тарт. форм. Яны, кырые, турысы. 6й тапкырындагы бакча. □ Мичнец казан тапкырында кош оясы кебек тугзрэклэп ясалган бер урын бар. М. Гафури.
ТАПКЫР II с. 1. Кирэкле фикерне яки жавапны, уткер сузне тиз таба торган. Мин узем дэ эцавапка тапкыр кеше, бер дэ аптырап тормадым. М. Гали. Телгэ тапкыр кияуне келешэ-келешэ озатып, бар да ишек алдына чыктылар. Э. Фэйзи. | и. мэгъ. Тапкыр-лыкта эцицгзч барлык тапкырларны. Кукраеп. Исэн-бэткэ килгэн Хуэца. 3. Мансур.
2. Урынлы, уткер (суз, акыл, кицэш Ь. б. турыи-да). Тапкыр су зле кеше. □ Халык телендэге тапкыр сузлэр. мэкальлэр, эйтемнэр — эйтелэсе фикер-лэрнец мзгънзсен тирэнэйтугэ, кечэйтугэ хезмэт итэлэр. Г. Идеале. Шаян сузлэр агыла тора, тапкыр такмазалар ява тора. Ш. Маннур. [рэв. мэгъ. — Син бик тапкыр эйттец. Г. Бэширов.
3. хэб. функ. Ярашлы, туры килэ торгаи, муафыйк. Эсэрнец исеме анда уткэрелгэн идеягэ бик тапкыр килэ. Г. Нигъмэти. Шушы сыйфатларны [аскетизм-ны h. ft] шагыйрь яца геройга тапкыр дип курергэ телэде. Г. Халит.
ТАПКЫРЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. тапкырлау. Бишкэ биш тапкырланса — егерме биш.
2. Билгеле мэртэбэгэ, тапкырга арту. Аларныц [Садыйкларныц] байлыклары бермэ-бер генэ тугел, дурт-бишкэ тапкырланды. Ш. Камал. II Кечэеп яки артып кабатлану. Тапкырланып яца буыннарда, Чор-ны зйди Ленин кодрэте. Р. Эхмэтжанов.
ТАПКЫРЛАУ ф. 1. мат. Билгеле бер зурлыкиы яки санны билгеле мэртэбэ уз-узенэ куша барып арт-
тыру. Хайдене эцидегэ тапкырлау. Тапкырлау гамэле. □ Суз ясарга ейрэнегез Хэреф кушып хэрефкэ. Тапкырларбыз, булэрбез Терле санны дэрестэ. 3. Нури.
2. Кабатлау, тэкрарлау. Вэли абзый — язган бер сузен эллэ ничэ тапкыр авыз зченнэн тапкырлый-тапкырлый хат язды. Э. Фэйзи.
3. сейл. Туры китеру, тэнгэллэу. Тэгэрмэч тшие-ген кучэргэ тапкырлап ую. || Нэрсэнен дэ булса юнэ-лешен билгелэу, аныклау. Станциягэ тапкырлап бару. □ Фронтныц кайсы якка киткэнен тапкырлау кыен. А. ТаЬиров.
Тапкырлап чигу — тапкырлау билгесенэ яки X хэ-рефенэ охшашлы атламнар белэн чигу.
ТАПКЫРЛАУЧЫ и. мат. Тапкырлашучыларнын берсе—санны ничэгэ тапкырлауны курсэткэн сан. Тапкырлаучыларга таркату.
ТАПКЫРЛАШУЧЫ и. мат. Бер-берсенэ тапкырла-иа торган саннарнын берсе. Тапкырлашучыларныц берсе генэ нульгэ тигез булса да, тапкырчыгыш нульгэ тигез була. Алгебра.
ТАПКЫРЛЫК и. 1. Тапкыр (II) булу. Нэни песи хэзер инде дошманнарны — кеч белэн, тапкырлык белэн, кыюлык йэм батырлык белэн эцицэ икэн. А. Алиш. Тапкырлыгы белэн дан тоткан Хуэца Нас-ретдин турында ишетмэгэн кеше бик аздыр. X. Ярми.
2. Тапкыр суз яки кыланыш. Яшь татар интел-лигенциясе — купшы хатын-кызлар арасында каина-ша, келешэ. уткерлеклэр, тапкырлыклар чэчэ иде-лэр. Ш. Камал.
ТАПКЫРЧЫГЫШ и. мат. Тапкырлау гамэлен чи-шу нэтижэсендэ килеп чыккан сан. Тапкырлашучыларныц тэртибен алыштырудан тапкырчыгыш уз-гэрми. Алгебра.
ТАПЛАНУ ф. 1. Узенэ тап (таплар) тешу, таплы-лаиу. Стента эленгэн, инде шактый искергзн, кара-лып, тапланып беткэн зур сэгать чылтыраулы тавыш белэн эциде тапкыр сукты. Г. Идеале. Шэри-фулла кирпеч тузаны Ьэм кызыл балчык белэн тапланып беткэн алъяпкычын бэйлэгэн. А. Шамов.
2. куч. Tan I (2 мэгъ.) тешу; берэр начар эш, ше-гыль белэн рухи сафлыкка зыян китеру. Тапланмады лэкин намусыбыз, Каралмады безнец йерэклэр. 9. Ери-кэй. Тик бар минем кара уйлар белэн Тапланмагач керсез йерэгем. М. Жалил.
ТАПЛАУ ф. 1. Таплы иту, таплар тешеру, таплар белэн каплау. Даланыц яшел улэнен кып-кызыл кан таплады. Ан. Яулыкны уцдырмадым, Таптамадым, тапламадым. Сакладым, туздырмадым. 9. Ерикэй.
2. куч. Начарландыру, тап I (2 мэгъ.) тешеру. Гыйшкым ике: берсе сафлый, берсе таплый. Ш. Ме-дэррис. Ак уйларны таплап, Вак хэсрэтлэр ечен янам мин. Ш. Бабич.
ТАПЛЫ с. 1. Тапланган, узенэ тап (таплар) теш-кэн. Ап-ак карда кара таплы эз.^Шул зз белэн аны таптык без. Ф. Кэрим.
2. куч. Берэр кунелсез эш, жинаять Ь. б. ш. белэн таплаигаи. Таплы намус.
ТА’ПОЧКА и. сейл. Жинел Ьэм йомшак аяк киеме, чуэк. Вера тапочкаларын салып кырыйдагы сандык булып калкып торган таш естенэ куйды да сузылып ятты. И. Салахов. Егетнец — аякларында .тапочка' дип йертелгэн резин чуэклэр. Э. Еники.
ТАПСЫЗ с. 1. Тапланмаган, чиста, ару. Кеймэ-без — ай яктысы белэн бик зур, лэкин йичбер тап-сыз кезгегэ эйлэнгэн суны ярып акрын гына бара. Г. ИбраЬимов. Хатын, тиз булсана, бирсэцче чал-барны! Бу тапланган икэн, бир, яхшысы йэм тап-сызы бармы? Г. Тукай.
ТАП
37
ТАП
2. куч. Пакь, саф; житешсез, кимчелекле яклары булмаган. Тапсыз куцел. □ Туган халкыбызныц тапсыз намусы ечен актык сулышыбызгача керэ-шербез. Ш. Маннур.
ТАП-ТАЗА с. Артик, дэр. к. таза (1 мэгъ.); таза-лыгы кузгэ бэрелеп торган. Уратные — дуцгыз кебек тап-таза бернэреэ иде. Тарантаска кырын ятып йерер иде. Г. Толымбай.
ТАП-ТАКЫР с. 1. Бетенлэй улэнсез-усемлексез, себерелгэн йэм тигез (жир турында). Ындыр табагы кебек тап-такыр киц майдан бушап калды. Г. Эпсэлэмов. Тирэ-як ап-ачык, яп-ялангач, тап-такыр Нам тып-тын. А. Расих. II куч. Жэймэсез-нисез, ялан-гач, как (естэл, сэке h. б. турында). Бер почмакта буйдак шахтерлар ятар ечен шэп-шэрэ Ьэм тап-такыр саке кысылган. И. Туктар.
2. Бер тек тэ калдырмыйча тигез кырылган (чэч-сакал усэ торган урыннар турында). Исмэгыйль абзый чачен тап-такыр итеп кырды. Г. Тукай.
ТАПТАЛУ ф. 1. Теш. юн. к. таптау I. ШиЬабет-дин MapatfaHu — экргрдэ яткан кечкенэ кэгазь кисэк-ларен дэ, аяк астында тапталып йермэсен дип, таптамый торган урынга куя торган булган. Ак юл.
2.	Куп йерелгэн; куп йерелу нэтижэсендэ тигез-лэнгэн, катылаиган яки шомарган (юл, сукмак Ь. 6. турында). Елганыц югары агышына таба агачлар арасында киткэн сукмак бик аз тапталган. Ш. Камал. Озак еллар буенча таптала торгач белэулэн-гэн — зур ташка аягы тиюгэ. Нэфисэ — туктап калды. Г. Бэширов. Кар ап-ак. сукмак таптала-таптала шомарып беткэн иде. Г. Гобэй.
3.	Таптау, куп йеру нэтижэсендэ сынып, уалып, вакланып жиргэ тушэлу. Дулкынланып, шаулап торган урман Сынып беткэн, изрэп тапталган. Ф. Кэ-рим. Пыяла кисэклэре чытыр-чытыр тапталып кала. И. Гази.
4.	Кем дэ булса басып утеп яки тэгэрмэч астында калып имгэну яисэ Ьэлак булу. Халык кача, кемдер таптала, атлы казаклар куып-куып камчы белэн яра башлыйлар. Г. ИбраЬимов.— Ничу,— мэйтэм,— инде яшэргэ: Лутчы тапталырга машинага. я сике-реп суга тешэргэ. Ш. Маннур.
5.	куч. Изелу, жэберлэну, мыскыллану, эрэм ителу. Син ела: кур дэ кешелек деньясы тапталганын. М. Гафури. Юеш зинданнарда таптала Яшь гомернец алтын кеннэре. Ф. Бурнаш. Мин тапталган бер кетуче идем. Денья тугел. гур кетуче идем. Э. Ерикэй.
6.	куч. Куп кабатланган, уткерлеген, кызыгын югалткан (суз, мэкаль, табышмак, рифма, эдэби алым h. б. турында). .Зэцгэр яшьлек", „Ачуланма, энкэй' кебек вариантлар шулкадэр тапталды. шул сузлэр кергэн шигырьне укыйсы да килми. h. Такташ. Хэй-булла — эллэ кайчангы, тапталган бер такмакка кейли. Ш. Камал.
О Тапталган юл (сукмак h. б.) — оригиналь булмаган ысул, метод, юнэлеш, юл. Мин ышанып эйтэм: алар, энкэй, Тапталган юл белэн баралар. Г. Хужиев.
„ТАПТАЛЫП! и. Тапталу, таптату куренеше. Шау-шу, тавыш, тапталыш! Зйтерсец мэхшэр кене. Г. ИбраЬимов.
ТАП-ТАМАН с. Артык. дэр. к. таман. Тун — м;иц-нэрен кайтарып. билне каеш белэн буып куйгач, тап-таман гына. Ш. Маннур.
ТАПТАНУ ф. 1. Бер урында торып аякларны ал-маш-тилмэш басу. Бикбулат, мич буендагы урындык янына утырыргамы-юкмы дигэн сыман, бераз тап-танып торды. Г. Бэширов. Гафият бер урында тап-
танды-таптанды да атка атланып китеп барды. И. Гази.
2.	куч. Алга бара алмау, бер терле хэлдэ тору, узгэрешлэр, алга китеш булмау. Узган очрашуда — колхозниц гафу итмэслек дэрээщэдэ Ьаман да бер урында таптануы турында суз булган иде. М. Хэсэнов.
ТАП-ТАР с. Артык. дэр. к. тар. Тап-тар юл. I | [Зефэрнец кигэнё\ очлаеп килгэн тап-тар ба-лаклы керэн чалбар. А. Расих.
ТАПТАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. таптау I. Без ашлык-ларны бераз таптата барып та аларны [кыз-ларны\ уза алмагач. атларыбызны бераз акрынла-тып, аларныц артына юлга тештек. Ф. Эмирхан. Афзал — сабанын курше авылдагы тимерчегэ ил-теп, таптатып алып кайтты. Г. Галиев.
2.	Таптап уту, естеннэн басып уту. Шофер, юлда-гы бурэнэлэрне таптатып, купергэ кереп китэргэ уйлаган иде. Г. Гобэй.
3.	Машина яки ат белэн таптап имгэту яки Ьэлак иту. Байбэтчэ кызу баштан бер карт хэерчене тап-таткан иде. Ш. Мехэммэдев.— Бичара егет, мине таптатмас ечен. машинасын фонарь баганасына бэ-реп ваттырган. Т. Гыйззэт.
4.	Берэр нэреэнен естеннэн машина яки ат, угез Ь. б. йертеп ваклату, издеру яисэ тыгызлау, бастыру. Зни коногон булып эшли. Акбур ташы таптата. Г. Гобэй. Урман юлын сугыш алдыннан гына вак таш :н$эеп, тракторлар белэн таптатып ныгыткан-нар иде. А. Гыйлэжев.
5.	- куч. Жэберлэргэ, мыскылларга, басып алырга мемкинлек бнру яки нхтыяр кую.— Сары-Арканы — турэгэ таптаткан ул зтлэрне минем алдымда тел-гэ алмагыз! Г. ИбраЬимов.— Мин уземнец исемемне эллэ нинди малайлардан таптатмас ечен Ьэртерле юлга керергэ хэзер. М. Фэйзи. Без дошманнан тап-татмабыз Свекле илебезне. Жыр.
ТАПТАУ I ф. 1. Аяк белэн (естенэ) басып йеру, естендэ йеру. Челтэрле купер тактасын Таптап утэрбез микэн? Жыр. Зурлар кебек, кулны артка куеп. Йери идея таптап болынны. h. Такташ.
2.	Аяк яки тэгэрмэч белэн басып, жиргэ тушэлде-ру, егу (гадэттэ иген яки улэнне). Юлдан читкэ чыгып, ашлыкларны бераз таптабрак булса да, аларны [кызларны] узып китмэкче булдык. Ф. Эмирхан. — Печэнне таптыйсыз. куакларны сындырасыз.— дигэн булып. безне Кемешле кул тирэсенэ э^ибэрми-лэр иде. Г. Гали.
3.	Басып изу; бастыру, тыгызлау. Бишьеллыклар шаеы башлангач, ул [Шэмэр] Днепрда бетон тапта-ган. Ш. Маннур. Измэне егетлэр аяк белэн таптый-лар. керэк белэн ярга ташлыйлар. И. Салахов.
4.	Берэр юл буйлап яки кайсы да булса бер урында куп йеру, кат-кат йеру. Бу юл Казан белэн Мэс-кэу арасын таптаучыларга ачык билгеле. Г. Гали. Габденнасыйр бу юлны куп таптаган, ат белэн генэ тугел. эцэяу дэ куп йергэн. М. Гали. || Кайдадыр (гадэттэ кунел телэмэгэн жирдэ) булу, йеру. Петербург урамнарын Таптамам дигэн идем. Туган-ускэн мдирлэремне Ташламам дигэн идем. Жыр.
5.	Аяк белэн басып пычрату; пычрак эзлэр калдыру.— Пычрак ботинкац белэн идэнне таптама эле! Г. Эпсэлэмов. Таптый фашист итеклэре Сервантес туган э^ирне. Г. Хужиев.
6.	Ялгыш басып уту. Кешелэр аякларны таптый-лар, кысалар, кулны авырттыралар. Ш. Камал.
II Аяк яки тэгэрмэч белэн басып изу, вату, имгэту, тар-мар иту. встэл тирэсендэгелэр бер-берен таптап, урындыкларны аударып, шау-шу белэн качалар. Г. ИбраЬимов. Кешесез трактор — авылга — керэ
ТАП
38
ТАР
Лэм Имэлилэрнец тузган йортын manman, сытып утэ. Г. Иделле. Таза, ярсу атлар кирэк Фашист-ларны таптарга. Ф. Кэрим.
7.	к. тапау (2 мэгъ.). Чалгы manmay.
8.	куч. Берэрсенен телэген, интересларын Ьэм хо-кукларын бетенлэй санга алмый эш иту. Эгэр э^ицгэн булса аклар, Ярлыларны алар manmap. Г. Камал. || Мыскыллау, хурлау, тап тешеру.— Кит, Зарифул-ла, туксан яшемэ atqumen тузан кадэр кер кунмаган намусымны таптадыц син минем. Г. Гобэй.— Нигэ син минем саф тойгыларымны таптадыц. Фазыл? Р. Ишморат.
Таптап йеру — кадерсезлэу, кыйммэтен белмэу турында. Без шул алтынныц естеннэн таптап йери-без, эмма берни курмибез. Г. Эпсэлэмов.
ТАПТАУ II с. диал. Такыр басу булган. Бер елны шулай manmay otgupza кукуруз чэчмичэ тары чэчкэн ечен аца [Шэймэрдэн абзыйга] .строгийны" чак кына чэпэмичэ калдылар. Э. Еники. | и. мэгъ. Усэсе чэчэк таптауда да усэ. Мэкаль.
ТАПТАШ и. сир. Тапташу куренеше, тапталыш. Бетен цирк мэйданын ут чыккан кебек бер тапташ, кычкырыш, йегереш каплый. Г. ИбраЬ'имов.
ТАПТАШУ ф. 1. Урт. юн. к. таптау I (2, 3 мэгъ.).
2. Берсен берсе таптау, аяктан егу, басып уту. Эйтерсец деньяныц асты ескэ килэ, шундый кызу кабаланып, тапташып. дурт-биш йез кешелек м;э-мэгать ишектэн, тэрэзэдэн качып елгерэ. Г. ИбраЬимов.
ТАПТЫРУ ф. 1. Табарга кечлэп мэжбур иту; бик каты талэп иту. Аптырасац аптыра, Нужа юкны таптыра. Мэкаль.— Кибеткэ килеп керде бу [Эминэ} эциллэнеп. Китап таптыра. Г. Минский.
2. куч. Бик утенеп, сорап тецкэгэ тию.— Кызлар эцыр таптырып аптырата яздылар бит. М. Фэйзи.
3. куч. сейл. Эйткэнне дэлиллэту, дэлиллэр курсэ-тергэ мэжбур иту (ялганны фаш иту ечен). Закир, болар совхозны талап туйдылар инде, дип эйткэн генэ иде. — .таптырырбыз сица!" дигэн кешелэрнец йодрыклары haeada терле бизэклэр, урнэклэр ясап та елгерде. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТАПЧАН и. Урындык та, карават та итеп файдала-ныла торган тупас мебель. [Лазарет} эчендэ салам тушэлгэн еч-дурт агач тапчан, бер эк;имерек естэл белэн бер утыргыч, — башка э^иЛаз юк. Ш. Маннур. Хесэен, тэбэнэк карацгы алачыкка кергэч, агач тап-чанда яткан up уртасы кешене курде. А. Расих.
ТАПШЫРГЫЧ и. Радио импульслары жибэрэ торган аппарат. Телевизион аппарат тапшыргычлар ярдэмендэ сурэтлэрне э^ирдэге алгыч станциялэргэ эцибэрер. Космик ракеталар.
ТАПШЫРУ I ф. 1. Закон, Йола яки договор буенча бирелергэ тиеш булганны биру. Дэулэткэ ашлык тапшыру. □ Ж,ыелыш председателе кыцгыравын куйды да, булэклэрне Батырм;аннан алып, берэмлэп Сэлимгэ тапшырды. Г. Гобэй. II сейл. Кияугэ биру турында.— Эйе, кыз баланы эциткэч тапшырган яхшы инде. М. Фэйзи.
2.	Берэр кешегэ башкарып чыгарга кушу, эш йек-лэу. Разияныц узенэ ликбезны алып барырга тап-шырдылар. Г. Ачинский. Башка еакытта булса, Бор-haH мондый зшне Лич тэ кешегэ тапшырмас иде. М. Хэсэнов.
3.	Билгеле бер хакимлек, власть, ия карамагына биру. Рэуф эцинаяте ечен узен хекем кулына тапшырды. Г. Нигъмэти. [Вакытлы хекумэт] Петро-градны немецларга тапшырырга хэзерлэнэ иде. К. Нэжми. || Кемнен дэ булса карамагына биру, кал-дыру.— Хэзрэт, менэ бу баламны сезнец тэрбиягезгэ тапшырам. М. Гафури. Урыныц бар упкэлэргэ, Яз-
мышыцны тапшырсалар Менэ шундый куркэлэргэ. 3. Мансур.
4.	Берэр биручедэн алып, икенче берэрсенэ биру (арадашчы булу) турында.— Син шул эманэтне тап-шырсац, гомергэ дога кылыр идем, Эсхапэцамал эби. Г. ИбраЬимов. Кил, карчыга, кун каршыма — Хат языйм канатыца. Язган сэлам хатларымны Син тапшыр м;анашыма. Жыр.
5.	тех. Хэрэкэт импульсын яки энергияне бер ноктадан икенчесенэ арадаш жайланмалар аркылы кучеру. Тапшыру механизмы.
6.	Радио Ьэм телевидение аркылы бирелэ торган хэбэрлэр, эдэбият-сэнгать эсэрлэре, докладлар Ь. б. турында. Радиодан узэк езгеч авыр хэсрэтле кей тапшыралар. А. Шамов.
7.	Уткэн заман хикэя ф.нец I зат купл. форм. Тэвэккэллэуне, тэвэккэллэп керешуне белдеру ечен кулланыла. Бикмуш бабай. — буреген тирэн басып: — Тапшырдык, кызым, хэерле сэгатьтпэ! — диде. Г. Гобэй.— Эгэр дэ башкарып чыга алмасам. ул завы тта нэрсэ?— дип уйлады мастер.— Эйдэ, Шэй хи абзый эйтмешли, тапшырдык! М. Хэсэнов.
ТАПШЫРУ II и. Радио яки телевидение системасы буенча сейлэнелгэн якн курсэтелгэн нэрсэ. Радиодан балалар ечен тапшыру биру. □ Хершидэ ханым театрда да м;игелеп эшлэде. радио йэм телестудия тапшыруларында да катнашты. Б. Камалов.
ТАПШЫРЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тапшыру I (1, 2, 4 мэгъ.). Ашлык дэулэткэ тапшырылды. □ [Мица укырга] тапшырылган шул доклад ечен борчыл-дым мин. Ф. Хесни.
2.	Кайт. юн. к. тапшыру I (Змэгъ.). Я. тэвэккэл — тапшырылдым иркецэ! — Дип, менеп алдым пэри-нец сыртына! Ш. Бабич.
ТАПЫЛДАУ ф. Тап-топ иту. Сеймэгэн кешец аша-мый — чапылдый, атламый—тапылдый. Мэкаль.
ТАПЫРДАВЫК с. Туземсезлэнеп сикеренэ, урсэлэ-нэ торган (кеше). Тэлгатьнец язгы ташкыннардан соц эле ярларына утырып э>дитмэгэн киц Камага болай да Лушы киткэн иде, — бетенлэй тапырда-выкка эйлэнде. Ф. Хесни.
ТАПЫРДАУ ф. 1. Тапыр-топыр килу. Тапырдап бию. Бер урында тапырдап тору.
2.	Туземсезлэнеп сикерену, йегергэлэу, урсэлэну. Тапырдый-тапырдый елау.
ТАПЫР-ТОПЫР аваз. ияр. Терлечэ (ритмсыз, тэр-типсез) тыпырдау авазлары турында. Куп аяклар тапыр-топыр килэлэр дэ [камераныц] зур йозакларын шалтыр-шолтыр ачып м;ибэрэлэр. Г. ИбраЬимов.
ТАР с. 1. Ин улчэме зур булмаган, кин тугел (озынча есйезе, мэйданы булган нэрсэлэр турында). Тар канау. Тар сукмак. Тар такта. □ Солтан тар Кэм карацгы коридордагы янэшэ тезелгэн ишек-лэрнец берсен шакылдатты. А. Расих. Таррак кына басмалы тар гына баскычтан менеп, алар [Хэсэн белэн эби} фатирга керделэр. Ф. Эмирхан. Бодай басуы белэн урман арасын кисеп, бик сай сулы тар гына инеш ага. Г. Гобэй. II Ин улчэме уртачадан кечерэк яки озынлыгына Караганда таррак булган (эгъза-лар турында). Тар йез. Тар мацгай. □ [Харрас]. тар, кысынкы кукрэген еш-еш калкытып, тирэн дулкынлану белэн сулый иде. Э. Айдар.
2.	Сыю яки сыйдыру кыен булган (нэрсэ дэ булса узенэ сыеп торырга яки узеннэн сыеп утэргэ тиеш булган предметлар турында). Тар капка. Тар савыт. □ Чуен чулмэк, авызы тар — пешэ солдат ашла-ры. Жыр. II Таманыннан яки гадэттэге, модадагысын-нан кечерэк улчэмле (кием-салым турында). Тар ба-лак. Тар кулмэк. Тар итэк. □ Кицэш белэн кискэн тун тар булмый. Мэкаль. Кара буркец бар синец,
TAP
39
TAP
Башкаеца map синец. Жыр. II Кысан, унайсыз, иркен тугел. Сагыну кичлэрендэ Тар окоп эчлэрендэ, Уя-тып дэртле моцнар, Яцгырый шул э^ырлар. Э. Исхак. Ярлыныц ее тар булса да. куцеле киц була. Г. Минский. Киц урамнар тар иде, Киц урамнарны тар итеп Йергэн чаклар бар иде. Жыр. II Авыр, тот-карлыклы (сулыш, тын турында). Уф алла!— дип кем эйтэ? Кемдэ хэсрэт — шул эйтэ. Уф алла дип бер суласац. Тар сулышны кицэйтэ. Жыр.
3.	куч. Колачсыз, масштабсыз, кечк енэ"' даирэгэ кулланышлы. Ж,эмилэ шул тар гына фикерле [ха-тын]. М. Гафури. Хэят бу гаилэгэ катыша башлагач та акрын-акрын уз тормышларын ярлы, кечкенэ Ьэм тар итеп курэ башлады. Ф. Эмирхан.
4.	куч. Кин карашлы тугел, уз ннтересын гына белэ торган яки караш ноктасы бик тубэн булган. Тар холыклы кеше. □ Кайбер тар уйлы тупас кешелэрнец мица ышанмыйча шиклэнеп карауларын мин белэм. Ш. Камал.
5.	куч. Ищтимагый яки мораль яктан тискэре, зы-янлы. Татар либерале буржуазиясенец .милли хэ-рэкэте" тар миллэтчелек Кэм пантюркизм идеоло-гиясен халыкка таратырга тырышуларыннан гый-барэт. М. Жалил. Сэгыйть инде Кэрим бай кебек тар карашлы, культурадан читтэ торган тупас кеше тугел. М. Гали. | рэв. мэгъ.— д син мине алай тар ацлама! Р. Ишморат.
6.	куч. хэб. функ. Аз, кысан (мемкинлеклэр h. б. турында); аз, ашыгыч (вакыт турында). Акча ягы тар булу. О [Ильяс:] Мавия туташ. минем вакытым бик тар. Хушыгыз. М. Фэйзи. Яхшы кешенец яхшы-лыгы тияр тар э^ирдэ, яман кешенец яманлыгы тияр hap эцирдэ. Мэкаль.
Тар мэгьнэ — сузнен таррак тешенчэне, кечерэк эчтэлекне эченэ алган аерым бер мэгънэсе. Ш. Камал тар мэгънэсендэ язучы гына тугел. ул зур м;э-мэгать зшлеклесе дэ иде. М. Жалил.
О Тар кунел(ле)— башкаларнын уцышын куреп кенлэшэ, хэсрэтлэнэ йэм башкаларга яхшылык телэми торган кеше турында. Чэчэклэр: — Кемнэр караэчле, тар куцелле. Алар безгэ дошман, диделэр. М. Гафури. Тар урын— хужалык, ижтимагый эш h. б. ш. нын кыен елкэсе, даими кабатлана торган авыр мэсь-элэ, проблема.
ТА’РА эн;ый. и. Кайбер нэрсэлэрне (гадэттэ терле товарларны) каядыр жибэргэндэ тутыру, урнаштыру яки теру ечен кулланыла торган предметлар. Заводта яца цех — тара (ящик, мичкэ h. б.) цехы ачылгач, Мэдинэне цех начальнигы итеп билгелэделэр. М. Хэ-сэнов.
ТАРАЗЫ и. иск. 1. Кеянтэле зур улчэу. Таразыга тарту (улчэу). □ Таразыга — эцицел, тулэугэ — авыр. Эйтем.
2. Ватерпас, тигезлэгеч. Таразы белэн тигезлэу.
Таразы йолдызлыгы — зодиак йолдызлыкларынын берсе, мизан дип тэ эйтэлэр; русчасы: созвездие весов.
ТАРАК и. 1. Чэч та pay ечен кулланыла 1 торган тешле-тешле предмет. Уфа тараклары кайткан Чэ-чен тараучыларга. Жыр. || Сус, житен h. б. ш. ны чистарту коралы. [Х^итенне], э^итмэсэ. кабага элеп, тимер тарак белэн дэ йолкып тарадылар. Дэрдмэнд.
2. Терле машина яки жайланмаларнын тарактан гыйбарэт булган яки тарак сыман елешлэре. Ургыч тарагы. Чэчкеч тарагы.
3. с. мэгъ. Тарак сыман тешле-тешле. Тарак яф-рак. Тарак улэн.
ТАРАКАН и. Аерым терлэре кеше торагында яши торган туры канатлы зарарлы бежэк. Таракан дулап кына мич башын эпимерэ алмый. Мэкаль. Ту-
шэмнэн зур гына бер кара таракан доп итеп сэ-кегэ килеп теште. М. Галн.
Таракан ашаган — вак-вак тишеклэр, таплар белэн чуарланган (тире яки кун эйберлэр турында). Карт ак сакаллы булса да. таза гына тэнле, башында очлы бурек. естендэ чапан. — аягына таракан ашаган читек киеп, читек естеннэн чабата киенгэн иде. 3. Нади. Таракан щимеше диал.— киптерелгэн сары йезем. Онын-шикэрен эйткэн дэ юк, бер таракан :н$имеше генэ дэ ярты потка якын алынды. Ф. Хесни.
О Таракан ашау — кыйммэтен яки мэгънэсен югал-ту; узеннэн-узе, вак кына сэбэплэр белэн юкка чыгу. Вэгъдэсен вак таракан ашаган булып чыга бит. [ЗаЬидуллинныц] бу килештэн. Ф. Хесни. Таракан-дай таралу — куплэп-куплэп Ьэм кин булып таралу турында. Немец халкы — гузэл халык. тырыш ха-лык, Сокландыра гакыл, зийен, талантыгыз! Лэкин нигэ, илбасарлар, кылыч тагып, Як-якларга тара-кандай таралдыгыз? Ш. Медэррис. Таракан каты-рырлык суык (суыиу) — ей эче бик суык, салкын булу турында. д ул кызлар, яцарак кына балалыктан чыккан бу куркак, елак кызлар, мэктэплэрендэ таракан катырырлык суык булуга карамастан, икмэк-сез. керосинсыз. ярдэмчесез. эле э^итмэсэ. [сугыш китергэн] улем куркынычы астында. узлэренец изге эшлэрен эшлэп килэлэр. И. Гази. Таракан качкан (ташлаган, ташлап чыккаи) — куптэннэн бирле кеше тормаган, ташландык (ей, булмэ турында). Машина-лар тукталуга, завод эче таракан качкан ей кебек тын гына булып калды. Т. Госман. — вец бигрэк суык ич, Солтангэрэй абый. Таракан ташлаган кебек. Ш. Еннкеев. Таракан керу—1) суык утеп керу, тундыру, ешеттеру, кушектеру. — Шундый суык— чыпчыклар да очмыйлар. Минем аякларыма таракан керэ башлады. И. Гази; 2) еркетэ, куркыта, шомландыра башлау яки борчып тору турында. &йлэ-ренэ таралышып, Кэр кеше узенец уе белэн икэу генэ калгач, куцеллэргэ тагын таракан керде: тен-лэ белэн авылга ут салмагайлары. И. Гази. Таракан салу — кунелне борчып тора торган суз, хэбэр эйту; шом салу. [Постоялый дворга], базар бэялэрен со-рашкан булып. эллэ нинди хэбэрлэр белэн йерэккэ таракан салучылар кергэли. К. Нэжми. Таракан са-нап яту — ейдэ тик яту турында. Биктайир картныц мич башында таракан санап ятасы килми шул эле. И. Гази. Таракан тешу (булу) — к. ашка таракан тешу. Таракан булды бит бу кыз минем тормышыма. Р. Ишморат.
ТАРАКАНСЫМАН: таракансыманиар отряды биол. Бежэклэрнен тараканнар h. б. керэ торган бер отряды.
ТАРАКЛАНУ дб.'Тарак сыман булып тору. Аркы-лысы-буе бер чакрымнарга сузылган тигез игенлек тэлинкэгэ охшап, читен таракланып ускэн нарат, чыршылы таулар киртлэделэр. Т. Госман.
ТАРА Л ГЫ эк;ый. и. Усемлеклэрдэ билгеле бер эгъ-занын, органнын тармаклары. Купьеллык люпин бе-ренче ел усу чорында яфраклар таралгысы йэм аз кулэмдэ генэ яшел улэн бирэ. Жилэк-жимеш...
ТАРАЛУ I ф. 1. Булгэлэну, терле якка киту (еер, теркем, жыен h. б. турында). Базар таралу. Кету таралу. □ — Менэ емэчелэр таралды исэ, хорга репетиция башлыйбыз. М. Фэйзи. Халык бу кичэдэн телэр-телэмэс кенэ таралды. К. Нэжми. Офыктан кутэрелгэн кара болытлар да яумыйча таралалар. А. Алиш. II Берэр урыннан кайсы да булса бер якка вакытлыча яки бетенлэйгэ кучеп киту. Мэктэптэге шэкертлэр таралдылар. М. Гафури.— Кайда гына татар юк дисец, кызым, бетен деньяга таралган
TAP
40
TAP
инде. Ш. Камал. Укытучылар кайсы кая таралып беткэн чак иде. Г. Бэширов.
2.	Терле жиргэ сибелеп, чэчелеп урнашу. Сирэк цепька таралып яткан кызыл гаскэр алдында — пуля яудыра башладылар. Ш. Усмаиов. Мич алдында утыннары. йомычкалары таралып ята. Г. ИбраЬимов.
3.	куч. Тармаклану, ботаклану. Тамыр булып тирэн эцир астына Шахта урамнары тарала. h. Так-таш.
4.	Ьава кинлегенэ, фэзага китеп юк булу, язылу, жэелу (тетей, тузан Ь. б. турында). Таралды Ьэм те-тен, Ьэм томан. Калыкты чын кояш. китте яшь. Ш. Бабич. Тузан таралмыйча гына юл естендэ асы-лынып тора, шунлыктан нэрсэ килгэнен абайлап та булмый. 9. Еники. || Навага жэелу (нс турында). Булмэгэ кызган ит белэн бэрэцге исе таралды. А. Эхмэт.
5.	Жэелу, язылу, кинэю. Таралды тирэ-якка язгы ташу. М. Гафури. Кари эфэнденец — озын вэ киц итг члэре. эцил белэн ачылып. таралып. — бер эцилкэн хэленэ килгэннэр. Ф. Эмирхан.
6.	куч. Бетенлеген, жыйнаклыгын югалту; таркалу. Шул ел эцэй урталарында, давыл вакытында, — бер зур сал тарала. М. Гали. Зэлифэнец йезенэ чэчлэре таралып теште. Г. Ахунов. || Яшэудэн туктау (оеш-ма, берлэшмэ Ь. б. турында). Фазылдан башка безнец компания эллэ кайчан таралган булыр иде. Г. ИбраЬимов.,
7.	куч. Кешедэн кешегэ кучеп, бик куплэргэ мэгъ-лум булу (хэбэр-хэтер, берэр яналык, спикер, идея Ь. б. турында). Бу эшне башкарып чыгарга тирэ-якка даны таралган ат карагы Зэйдук алынды. Г. Минский. Ил естендэ таралган бу гайбэт ТаЬир эше икэн. Э. Айдар. Бу эцырлар радио дулкыннары аша Ьэм озын тимер чыбыклар буйлап ерактагы иллэргэ тарала. К. Нэжми. II Куп кешелэргэ йогу (эпидемия, кизу Ь. б. турында). Холера эцэй кене эссе вакытларда тарала. Ш. Камал.— Волостьта тиф авыруы таралган дип сейлилэр. Г. Минский.
8.	куч. Арудан, исерудэн, йокы килудэн Ь. б. тэн мускуллары йомшару, изрэу. Исереп. таралып утыру. □ [Жэмилэ:] Хэлем бик начар, сеяклэрем таралып бара. М. Гафури. || Рухи тынычлыкны югалту курене-ше (мэсэлэн, елау) турында.— Бу ничек булды эле. килен. таралдыц да киттец. — Бигрэк йомшак ку-целле инде, сине эйтэм. С. Рафиков.
9.	куч. Эзлеклелеген, аныклыгын югалту, таркау-лану (уй-фикер, зиЬен, ан турында).— дйтэсе сузем бар иде, хэтерем таралды. М. Гафури. Мицрэгэн ул, уе тарала. Ф. Кэрим. Хэмдиягэ суз эйтмэгез — Зи-Ьене таралган чагы. М. Фэйзи.^
10.	куч. Онытылу яки бетенлэй бетеп, юкка чыгу (терле авыр кичерешлэр, авыр хислэр турында). Сэ-фэр чыккач, кешенец куцеле ачыла, хафасы тарала-дыр. Ш. Мехэммэдев. Садыйк карт дача янына килеп эциткэч, юл буенча аныц йерэген кысып килгэн яман хислэр бераз тарала тешкэн кебек булды. Ш. Камал.
ТАРАЛУ И ф. Теш. юн. к. тарау I (1 мэгъ.). Таралган чэч. II юкл. форм. Чуалган булу. [Гелм;и-Ьанныц] чэче тарак юкка курэ таралмаган. М. Гафури.
ТАРАЛЫШУ ф. Урт. юн. к. таралу I (1—2 мэгъ.); терле якка таралу. Ж,ыелган халык ейлэренэ тара-лышты. М. Гали. Малайлар, сибелгэн борчак шикел-ле, шунда ук терлесе терле якка таралыштылар. А. Шамов.
ТАРАМЫК и. бор. Бер теп нэселдэн, бер бабадан таралган икеичел нэсел, зат. Узбэк хан гаскэре Азер
байджан, Хорасан тарафларына куп мэртэбэлэр сэ-фэр итеп, Бэлэку [хан исеме] тарамыклары илэ куп маэцаралар улды. Шура.
ТАРАМЫШ и. диал. Атнын ял асты сенере (элек хужалыкта нечкэ бау сыйфатында файдаланылгаи). Карт атныц тарамышы кырык кен чэйнэргэ эцитэ ди. Эйтем.
ТАРАН I и. 1. Крепость (кальга)'стеналарын (тамна-рын) жимеру ечен кулланылган борынгы корал — бер башына тимер семэк (очлык) кидертелгэн авыр бурэ-нэ. [Стеналарны эцимеру ечен] башы тимер белэн тышланган авыр, зур бурэнэлэр — тараннар [кулланылган]. Бор. зам. тарихы.
2. Жир асты тирэнлегенпэн су суырта торган техник жайланма—механизмнар системасы (гидравлик таран).— Аца техник табарга туры килэчэк.— диде Ифрат. уфтанып.— Нигэ?—Ничек ,нигэ", таранны куярга. Аныц эше эле, малай. денья хэтле булыр. А. Расих.
3. Уз корабленнен, самолетынныц яки танкыннын корпусы я алгы ягы белэн бэреп, дошмаи кораблей, самолетын яки танкысын жимеру, вату. Танк белэн таранга бару. О Торпеда атакалары вакытындагы киеренке минутлар эле таран ударын кетулэр. эле тулы тынычлык сэгатьлэре белэн алмашынды. Г. Эпсэлэмов.
ТАРАН II и. Кыяклы чуп улэне; русчасы'. острица.
ТАРАН Л АУ ф. Таран белэн ватып, бэреп керу; берэр нэрсэ белэн сездеру, терттеру.—Хэзер кемгэ таран ясыйсыц? Кукне таранламассыц бит! Г. Эпсэлэмов. Ике кубэлэк, бер чебен тырышып-тырышып лампа пыяласын таранлыйлар. Р. Батуллин.
ТАРАНТАС и. Утырып йеру ечен кейлэнгэн артлы жинел арба. Элекке заманда да бик эйбэт пружина-лы тарантаслар буладыр иде. Ш. Камал. Лапас ас-тында бер арба белэн бер тарантас тора. Г. То-лымбай.
Тарантас арба — естеиэ чыбыктан урелгэн зур алап, кызау беркетелгэн арба. Товар белэн тулган зур тарантас арба сыгыла-сыгыла килэ. Г. ИбраЬимов.
ТАРАНТЕ’ЛЛА и. Итальян халык биюе Ьэм шунын кее; шул кей стилендэ язылган музыкаль эсэр.
ТАРАНТУЛ и. Жылы якларда — Урта Азиядэ Ь. б. яши торган агулы урмэкуч. Чаян яки тарантул чак-канда, ул урын бик каты авырта. ^эчетэ, ^кызарып чыга Ьэм шешэ. Йорт эшлэре.
ТАРАНУ ф. 1. Кайт. юн. к. тарау I (1 мэгъ.); чэч-лэренне тезэтеп тарау. Таз таранганчы туй тара-лыр. Мэкаль.— Битлэрецне юып Ьэм таранып, чэй эчэргэ утыр! Ш. Маннур.
2. Терлечэ тарау, тараштыру. Шагыйрь чэчлэрен тарана-тарана керэ дэ — эувэл туташлар, аннан соц башкалар белэн курешеп чыга. Ф. Эмирхан.
ТАРАН ЧЫ и. тар. Россия империясе территория-сендэ яшэуче уйгурларнын революцнягэ кадэрге ата-масы. Зариф Бэшири уйгур, таранчы халыкларыныц авыз иэ^атын ейрэнэ. М. Гайнуллин.
ТАРАНЬ и. Дингез балыгы: чабакнын бер тере. Я рты килограммга кадэр авырлыктагы балыкларны (тарань, алабуга) эчен алмыйча гына тозларга мемкин. Йорт эшлэре.
ТАРАТА’ЙКА и. сейл. Ике тэгэрмэчле жинел арба. Таратайка белэн кумер ташучы Ханнан агай — малае Мэннэнне ейлэндергэн. Ш. Маннур.
ТАРАТУ ф. 1. ©ер, теркем, жыен Ь. б. ны тарал-дыру, таралырга мэжбур иту. Таратып эцибэргэч, кету сэгать эчендэ эллэ ничэ дисэтинэ эцирне ицлэп ала. М. Гали. Базарны да тараттылар. Г. Камал.
TAP
41
TAP
2.	Бер урында торган тетен, тузан h. б. ны Ьава кинлегенэ, фэзага язып жибэру. Кезге бушлык инде hap акта. Ж,ил тарата салкын томанны. Г. Хужиев. Черни болытын таратам дип, болын буйлап ча-бып йврудэ ни мэгънэ бар? Э. Касыймов. II Кайда да булса газ сыман, пар сыман нэрсэлэр барлыкка ките-реп, аларны жэелдеру, Ьавага жибэру. Бабай икенче тапкыр тэмэке тутырды, чакма таш сугып яндыр-ды, куе тетен таратып тартырга тотынды. Г. ИбраЬимов.
3.	Билгеле бер урында, савытта бергэ жыелып торган нэрсэлэрне чэчелдеру, сибу. Андрей — стенага элеп куйган патронташымны йолкып алды да. естэл естендэге эйберлэрне бер читка этеп куеп, патрон-нарымны таратып ыргытты. А. Шамов. II ©елгэн нэрсэлэрне жэеп урнаштыру.— Чормага менеп. бор-чакларымны гына таратып тешсзнэ! А. Эхмэт.
4.	Таркату, таркалдыру, сибелдеру. Тарат, сеце-лем. озын чэчлзрецне. Алар тузылып тешсен алды-ца. h. Такташ. Тасма бавын алып мацгаецнан, Кел-тз чэчец нидзн тараттыц? Н. Исэнбэт.
5.	Булеп биру, елэшу. [Тимербулат] хат тарату хезмзтенэ тотынды. М. Жэлил. Малик узенец игенен ярлыларга таратты: саклап тору ечен. И. Гази. II Куп кешегэ, халыкка оешкан рэвештэ, куплэп елэ-шеп биру (башлыча ижтимагый информация предмет-лары турында). Прокламациялзр тарату.СЗ Чинов-никлар безнец газетаны таратырга телзмилзр. И. Гази.
6.	Туздыру, эрэм-шэрэм иту (акча h. б. турында). {Татар бае] мактанырга бик ярата. акчаны куп тарата. Ш. Мехэммэдев. Энвэр — бар акчасын хатын-кыз артыннан йеругэ таратып бетерз. Г. Камал.
7.	Оешма, берлэшмэ h. б. ш. ны яшэудэн туктату. Хекумэтне тарату. Парламентны тарату. II Берэр йортка жыелган хужалык кирэк-яракларын телэсэ кемгэ биреп яки сатып бетеру. [Хэдичэ дпипэгэ:] Нинди тзуфыйклы ирецне мыскыл иттец. Йортын тарат-тыц! Г. Бэширов.
8.	куч. Хэбэр-хэтер, фикер, идея h. б. ш. ны куп кешелэргэ мэгълум иту белэн шегыльлэну. Берзр ку-лактыр, — ялган хэбэрлэр таратып йери. h. Такташ. Лаф оралар. коткы тапаталар Бармак янап совет йортына. Э. Ерикэй. II Йогышлы авыруны йок-тыру турында.
9.	куч. Терле авыр кичерешлэрне, кайгы-сагышны, хэсрэтне онытылдыру. Уйнат гармонь, сайрат был-был, Тарат кайгыларымны. Жыр.
Таратып чэчу иск.— тигез сибеп чэчу. вченче ди-лзнкз крестьян сукасы белзн сукаланган, таратып чзчелгзн Кэм тырма белзн тигезлзнгзн. Тат. хэб.
ТАРАУ I ф. 1. Чэч, сус, ял кебек нэрсэлэрнен бер-теклэрен аралап Ьэм арындырып, тэртип белэн бер буйга салу. Бзммзсенец чзчлзре тузган. лзкин та-рарга хзтерлзренэ дз килми. Г. ИбраЬимов. Сибелз чзчем. сибелз чзчем, Сибелз — тарый алмыйм. Жыр. II Салам, печэн еемнэренен естен тырма белэн тигез-лэу. Йекне бастырыклау Хафизга теште. Барын эшлэп бетереп. йекне тараганчы шактый тен узды. С. Шакир.
2.	куч. Белдеру, бетеру. Эчкече акча табар — мактанчыкныц кесзсен тарар. Мэкаль.
ТАРАУ II с. 1. Булгэлэнгэн; езек-езек. Мин белям, бу кыр элек тарау иде. Кырык корама салган ямау иде. Г. Латыйп. II Бергэ тупланмаган; чэчел-гэн, сибелгэн хэлдэ (хэлдэге). Мамай гаскзрлзре — фэукылгадэ [гадзттэн тыш] тарау иде. Шура. Бе-раздан алда, калкулыктан беркадзр читтзрзк, — яссы ту Сэле тарау бер авыл барлыкка килде. Н. Фэттах. || Бэйлэнешсез, бетенлексез. . Сак-сок‘ныц
тарау бзетлзреннзн бу хикэядэ нзрсз сейлзнгзнен бер дз хаслы рзвештз белеп булмый. Г. Тукай.
2.	Буталчык, таркау, тезексез. Мингаян. узенец тарау уйларын зцыя барып. ничек тэ аклану ягын карады. С. Рафиков.
ТАРАУ III с. Тарак белэн таралган. Тарау чэчлэр тузып бетте. Матур кеннэр узып китте. Ш. Бабич.
ТАРАУЛЫК и. Тарау (II) булу сыйфаты. Вак he-нзрчелек вак патриархаль игенчелек кебек у к иске-лек, тараулык Кэм тарлык белзн характерлана. В. И. Ленин. Кулаклар авыл ярлыларыныц карац-гылыгыннан, тараулыгыннан. таркаулыгыннан фай-даланалар. СССР тарихы.
ТАРАФ и. 1. Як, юнэлеш. Уц тарафта диван, естэл, — сул тарафта ишек. Г. Камал. Яшьлэр тер-кем-теркем терле тарафларга таралдылар. Ф. Эмирхан. II Деньянын, горизонтнын теп яклары турында. Деньяныц дурт тарафы. Кеньяк тарафына киту. II Тирэ-юньдэге аерым як. Жиргэ юка гына кар /органы каплангач, дэр тараф узенэ генэ хас бер саф-лык, бер куркзмлек белэн биззлде. С. Рафиков. Ишек алдыныц терле тарафларга илтэ торган сукмаклары пехтэлек хисен уяталар иде. Г. Ахунов.
II Аерым урын. Кызныц еенз hap тарафтан яучылар килэ башладылар. Г. Тукай. || Бер-берсенэ капма-кар-шы ике ягы булган эйбернен билгеле бер ягы турында. €>йне тышкы тарафтан кар басып киткэнгэ курэ, эченэ бер тавыш та ишетелми иде. М. Гафури.
2.	Тебэк, елкэ, як. Бу ел Россиянец бэгъзе тараф-ларында ашлыклар яхшы булса да. башка тарафла-рында начар дилэр. Ш. Мехэммэдев. Шуннан соц без. — кичкырын поездга утырып. Арча тарафла-рына китеп бардык. Э. Еннки.
3.	Керэшуче як, керэштэ бердэм кеч булып кат-нашучыларнын берсе. Бэр ике тараф бертигез булу. □ Кычкырма!—дим,— Сезнец тараф Мэцгелеккэ инде мдицелде. h. Такташ.
4.	Чыг. килеш. бзйл. функ. тарафтан, тарафын-нан. Тээсир итуче, хэрэкэт чыганагы, актив як турында. Безнец тарафтан ясалган бу Бвэцум дош-манныц моца кадэр безгэ билгесез ут нокталарын ачарга мемкинлек бирде. Э. Айдар. Иц алдан. озату парадында губком тарафыннан бирелгэн кызыл бай-ракны кутэреп. Марухин бара. К. Нэжми.
ТАРАФДАР и. Билгеле бер ижтимагый группаны яки билгеле бер идеяне, фикерне яклаучы, шуна те-лэктэшлек итуче кеше. Революция тарафдары. Коммунизм тарафдары. □ Юк, ул херрият тарафдары да. фэлэн дз булмаган. Г. Тукай.
ТАРАФДАРЛЫК и. Тарафдар булу сыйфаты. 3ahup зфэнде, гомумэн. Россия меселман руханиларына тарафдарлык курсэтэ. Ф. Эмирхан.
ТАРАФДАРЧЫ и. сир. к. тарафдар. Бэр партия уз программын мактап. фикерен тугры дип. узенэ тараф>дарчылар кубэйтергэ иэцтиБат кыла иде. Ш. Мехэммэдев.
ТАРАШ и. Билгеле бер рэвештэ тарау Ьэм шул рэвешчэ таралган чэч. Кыйгач аныц кашлары. Матур чэч тарашлары. М. Жэлил.
ТАРАЮ ф. 1. Тар хэлгэ килу, тар булып киту (калу). Идел бик тарайган, бер кырыеннан икенчесе якын булып куренэ иде. М. Галн. Кереп киттек таулар арасына, Кергэн саен узэн тарая. Ш. Маннур. II Кысынкылану; урын, мэйдаи кечерэю. Тора-бара ишек алларында урын тарайды. Г. Бэширов. Басу тарая. кая барма. анда труба да труба. А. Эхмэт.
2.	Кысылу; шартлар начарлану. Киц деньялар тарайды урмзкучкз, Качып кына котылды узе кечкэ. Г. Камал.
TAP
42
TAP
3.	Кыенлашу, авыраю, сулпэнлэну, акрынаю (сулау, уй-фикер йерту кебек яшэу функциялэре турында). Йерэгемнец кызу сикеруеннэн сулышым тарая, чи-гэлэрем чыцлый. Ф. Эмирхан.
4.	Ачулану, учегу, жэберсену (кунел, хис h. б. турында). Кешегэ тараеп карау. О Тарайганга — тарай. Мэкаль. Хак суз не эйткэнгэ Киц куцлец тц-райса. Урныцнан кузгалма, Йоклый кур алайса. Г. Тукай.
ТАРБАНУ ф. диал. Алгы аяклары белэн тырнанып тору (ат турында). Толпар тарбануыннан, шонкар талпынуыннан белена. Мэкаль.
ТАРГЫЛ с. сир. Карасу-кызыл. Сыер алсац— та-нып ал. танымасац — таргылын ал. Мэкаль.
ТАРЕ'ЛКА и. свил. I. к. тэлинкэ. Хэзрэт кулы-на сигара квле сала торган бер тарелка тотып кергэн иде. Ф. Эмирхан. Хвсэен [ашны] встэлгэ алып куя. Ибрай тарелкаларга булэ. М. Фэйзи.— Берэр тарелка катык тапсагыз, шул эциткэн. ana. С. Рафиков.
2. Диск (терле машиналарнын аерым бер чаете — кисэге буларак).— Чэчу машинасында тарелкаларыц-ны карар идец. Энэ икесен твшереп калдыргансыц. И. Салахов.
О Тарелка тоту (ялау) — к. тэлинкэ тоту (ялау). Менэ курешкэндэ кунаклардан бер хатын. моца тарелка тотасы килмичэ. кул аркасын упмэгэн икэн. Ш. Мехэммэдев. .Тэрэк;еман’ иясе — байларныц та-релкасын ялап. ахуннарныц гаебен яшереп азаплан-ды. Г. Тукай.
ТАРИКА рэв. иск. Тестэ, тэртиптэ, рэвешле. дх-мэтгали — телеграммалардан берсен алып шул тарика укый башлады. Ш. Мехэммэдев. [Хисамет-дин белэн Хэнифэ] нэ тарика бер-берене белмешлэр? 3. Бигиев.
ТАРИКАТЬ и. иск. I. Аскетизм методикасы; бетен рухынны гыйбадэткэ, суфыйлыкка баглау ысуллары. Соцгы гасырларда Бохарада — тарикатькэ дайр нэреэлэр тэрэцемэ ителеп ввм;удкэ килгэннэр. Ф. Эмирхан.
2. Суфыйлыкнын икенче баскычы (беренчесе — шэ-ригать, еченчесе — мэгърифэт, дуртенчесе — хакый-кать).
ТАРИФ и. Законлаштырылган тулэу нормасы (мэсэлэн, эш хакы, товар яки билет хакы, налог h. б.). Басмаханэ эшчелэренэ дэулэт тарафыннан раслан-ган тариф буенча елына 120 сумгача тулэнгэн. И. Рэмиев.
Тариф челтэре — эшлэучелэрнен профессиясенэ, квалификациясенэ h. б. карап хезмэт хакы буленешен билгели торган таблица. Работникларныц квалификациясенэ карап эш хакын дифференциациялэу тариф челтэре нигезендэ эшлэнэ. Политэкономия.
ТАРИФИКА'ЦИЯ и. I. Тарнфларны билгелэу.— Бу атнада син дэреслэргэ йврерсец — Тарификациягэ син урта белемле булып керэсец. М. МэЬдиев.
2. Тарифларны билгелэу кагыйдэлэре. Эш хакын тарификация буенча алу.
ТАРИХ и. I. Чынбарлыктагы берэр аерым куре-нешнец башыннан ахырына яки соцгы вакытка кадэр яшэу дэверендэ булган вакыйгалар, узгэрешлэр тезмэ-се. Сэнгать тарихы. Тереклек тарихы. □ Бер кол-хозчы игенчелек тарихында тице булмаган гамдэп бер терле бодай устергэн. Г. Бэширов.— Кешелекнец беек тарихы, Газинур. азатлык ечен кврэш тарифы ул. Г. Эпсэлэмов. II Жэмгыять усешенен билгеле бер чорында булып узган вакыйгалар тезмэсе. Урта гасырлар тарихы. Унтугызынчы йез тарихы. II Билгеле бер урыннын, илнен, объектныц барлыкка килу-еннэн башлап саналган вакыйгалар тезмэсе. Казан
шэйэренец тарихы. СССР тарихы. П Галиэсгар Камал турында яза башласац, татар театрыныц туу йэм усу тарихына — кагылмый йич мемкин тугел. М. Гали.
2.	Кешелек жамгыятенен усеш чынбарлыгы. Тарих юлы. Тарихта шэхеснец роле. □ Тарих безнец фай-дага эшлэде, безнец юл вскэ чыга. Г. ИбраЬимов. Ничаклы тырышеагыз да, никадэр кеч куйсагыз да, тарихны бора алмассыз. Э. Исхак. Ил язмышы ечен тарих алдында Без эн;аваплы. Г. Хужиев. II м;ый. мэгъ. Уткэн-булган вакыйгалар, кешелэр Ь. б. турын-. да белешмэлэр, истэлеклэр. Тарих — аз билгеле нэрсэ. Ф. Хесни. Кешелэр тарихта тице булмаган су-гыш — гасабэлэрен кичерделэр. Р. Техфэтуллин.
3.	Жэмгыятьнец усеш юлы Ьэм усеш закончалыкла-ры турында гы фэн. Хэсэн, — тиз генэ эувэлге уры-нына утырып, тарих китабын ачып салды. Ф. Эмирхан. Тик аларныц кайсы контр иде? Аны миллэт тарихын язучыларыбыз тикшереп язарлар. h. Так-таш. || Шул фэн буенча дэрес предметы. Башка дэ-реслэр булган, тарихны гына хэзерлисе бар. Ш. Камал. || Тарих китаплары турында. Исемец калсын узец улеэцдэ, Тарихларда укып ятларлык. М. Жалил.
4.	Усеше, башы-азагы булган аерым куренеш, хэл, вакыйга, мажара. Суз гаилэ тарихына кучте. Г. ИбраЬимов. Эсэрдэ яшь крестьян Хафизныц мэхэббэт йэм ейлэну тарихы языла. Г. Нигъмэти.
5.	Аерым сейлэнерлек якн сейлэнеп йертелэ торган вакыйга; хнкэя, кыйсса. Ул [ямщик] яхшы кешелэр турында тагын берничэ тарих сейлэде. М. Эмир. Моныц [Мостафинныц] тарихы шактый гыйбрэтле, — аны сейлэп биру зарарлы булмас дип уйлыйм. Э. Еники. Бу ишек алды гомумэн тарихка бай йэм тавышлы булды. Г. Галиев.
6.	иск. Дата. [Сэйфулла:] Ярый, тыцлагыз. Тарих мец дэ тугыз йез дэ ундуртенче елында эфй кенен-дэ — Бикшик кызларына кушылган кушаматлар. Ф. Бурнаш. Ташчы Шэмси — таш астында калып вафат булды тарих мец дэ сигез йвз дэ туксан ту-гызынчы сэнэдэ. X. Садрый.
Тарихка'ча (тарихка кадэр) — бик борынгы (язма Ь. б.) ядкарьлэрдэ теркэлмэгэн чорда(гы). Тарихка кадэр яшэгэн кеше.
О Тарих арбасы (тэгэрмэче) — тарихнын усу юнэ-леше, барышы турында. Алар [волюнтаристлар], тарих тэгэрмэчен теге яки бу якка бору аныц [интел-лигенциянец] ихтыярында, диделэр. КПСС тарихы. Тарих чуплеге— тарихнын (2 мэгъ.) теп тенденция-лэренэ каршы булган Ьэм соныннан онытылган нжти-магый хэрэкэтлэр, шэхеслэр, идеялэр турында. Тарих арбасына утырам дип йергэндэ генэ, Барып теште ул [Керенский] тарихныц чуплегенэ. Э. Исхак.
ТАРИХИ с. I. Тарнх дэвамында булып уткэн. Без — тарих белэн килгэн каршылыкларга, тарихи хаталарга каршы сугышабыз. Г. ИбраЬимов. Ману-фактураныц тарихи роле шуннан гыйбарэт ки, ул машиналы м;итештеругэ кучу ечен кирэкле шарт-ларны хэзерли. Политэкономия. || Тарихка, тарих узен-чэлеклэренэ бэйлэнешле булган, тарих закончалык-ларыннан килеп чыккан. Тарихи тенденция. □ Жи-тештеру менэсэбэтлэренец алышынуы — тарихи за-рурлык. Политэкономия. Татар совет культурасы-ныц усеп. уз операсын булдыру дэрээцэсенэ кутэре-луен тээмин иткэн тарихи шартлар шушылар. М. Жалил.
2.	Тарих барышында аерым бер момент булырлык дэрэжэдэ зур Ьэм киц колачлы. Бу утыэ биш елда ил тормышында нинди генэ тарихи вакыйгалар, нинди генэ узгэрешлэр булмады. Г. Минский. || Билгеле бер даирэдэ яки гомумэн бик эЬэмиятле, бик зур. Бу
TAP
43
TAP
эсэр — татар теле йэм эдэбияты тарихында мзц-гелек зур бер тарихи хезмзт булып тора. М. Гали.
3.	Билгеле бер куренеш тарихында меЬим урын алган яки эЬэмиятле берэр вакыйга белэн бэйлэнгэн. .Байадирлар ее" дигзннзре — тарихи йорт. Г. Гали.
4.	Тарихта чыннан да булып уткэн; чын, Дерес. Тарихи фактлар. Тарихи хакыйкать (дереслек).
5.	Тарих фэнендэ ейрэнелгэн, тарих фэне белэн бэйлэнешле. Тарихи материаллар безгз Оренбург ечен барган керэшне бетен тулылыгы белэн куз ал-дына бастырырга ярдэм итэлэр. Г. Кашшаф.
6.	Уткэндэге зур вакыйгаларны сурэтлэгэн, шулар-га багышланган (эдэбият Ьэм сэнгать эсэрлэре турында). Тарихи картина. I I Бездэ тарихи хакыйкатьне сэнгатьчэ тирэн ачкан яца тарихи драмалар йэм тарихи романнар туды. X. Хэйрн. II Брак уткэннэргэ бэйлэнешле. ,Ак кул" — куцелдэ эллэ нинди тарихи хислэр уйгата иде. М. Жалил.
Тарихи материализм — жэмгыятьнен/усеш закон-чалыклары турындагы фэн.
ТАРИХИЛЫК и. Тарих фэне биргэн мэгълуматлар-дан чыгып фикер йерту; тарихи дереслекне, тарнхи усешне чагылдыру. Бу вакыттагы татар тэнкый-тендэ Галимэцан Ибрайимов авазы узенчэ аерылып торды. Ул зур мэсьэлзлэрне ацлатуда тарихилык-ка омтылды. X. Госман. Социаль-публицистик ро-маннарга документальлек, тормыш фактларын тикшеру, киеренке сюжет, тарихилык хас. X. Хэйрн.
ТАРИХЛЫ с. 1. Билгеле бер тарнхы булган. Гору рланып калка узэгецдэ Бай тарихлы Киев — баш-калац. С. Хэким.
2. иск. Даталы, билгеле бер дата куелган. 30 нчы декабрь тарихлы мэктубегезне ал[дым]. Г. Тукай.
ТАРИХЧЫ и. 1. Тарих фэне белгече, тарих Галине. Шийап Мэрэк;ани коры дини реформатор гына тугел. Ул уз заманыныц чын мэгънэсендэге тарихчы бер галиме. С. Кудаш.
2. Тарих укытучысы.— Мин узем^ тарихчы. куп-тзн тарих укытам. Э. Еники.
ТАРКАЛУ ф. 1. Тезелеш тэртибен, тезеклеген, бе-тенлеген югалту (аерым елешлэрдэн, кисэклэрдэн те-зелгэн предметлар турында). Елга тын. дллэ нигэ бер куренгэн боз кисэклэре, таркалган саллар, ял-гыз бурэнэлэр генэ ага. А. Расих. II Тэртипсез рэвеш-тэ таралу (кешелэр Ь. б. жан иялэре турында). Менэ мондый вакытларда Гыйлаэци булмаса. без. лачын-нан качкан чэукэлэр кебек. таркалабыз да бетэбез. Г. ИбраЬимов. Бандитлар шаркала йэм кайсы кая кача башлады. Ш. Камал.
2.	Таралу, таралышу. Таркала мээцлес хисапсыз дзрт белэн, Керешэбез эшлэргэ. дип, гайрэт белэн. Ш. Бабич.
3.	Узлэренен гадирэк тезелешле состав елешлэре-нэ аерылу (химик матдэлэр, кушылмалар турында). Таркалу реакциясе.
4.	куч. Билгеле бер оешма, берлэшмэ Ь. б. нын аерым елешлэре, теркемнэре яки членнары арасында бэйлэнеш, багланыш езелу, бердэмлек югалу.— Килэ-чэктэ коллективны таркалуга алып бара торган шушындый чыгышлар була икэн, кискен чаралар ку-рергэ. Ш. Камал. Вакытсыз таркалган ячейканы эцы-еп алып. аны уз юлына тешереп эцибэру эшенэ ярдэм итэргэме? М. Эмир. II Яшэудэн туктау яки уз-узен аклау сэлэтен югалту (берэр тарихи-традицион ижтимагый куренеш яки ижтимагый строй турында). Шулай ук династия таркалыр микэнни? К. Нэжми. Капитализм таркалу дэверен кичерэ. М. Жэлил. И Тэр-тибе бозылу, мэгънэсе югалу, барып чыкмау, езелу,
сутелу (план, эш Ь. б- турында). Кицэшле туй тар-калмас. Мэкаль.
5.	Билгеле бер эхлак эзлеклелеген югалту, нинди дэ булса принципка корылган омтылышыннан ваз кичу (шэхес турында).— Беренче уцышсызлык аркасын-да череп таркала башладыцмы эллэ? Ш. Камал. Ул [Г. Камал] бу хикзясендэ череп таркалган, хатын-кызларны кешегэ санамый торган жулик Сабир мулла тибын гэудэлэндерэ. М. Гали. „Ут"—уз кол-лективыннан аерылып таркалган „эцаваплы эшче" драмасы. Г. Нигъмэти.
ТАРКАЛЫШ и. I. Таркалу (3—5 мэгъ.) куренеше. Матдэлэр таркалышы. □ Радиоактив таркалыш процессын — без курмибез. турыдан-туры сизмибез. М. Абдрахманов. Реакциянец АКШ компартиясендэ таркалыш тудырырга йэм аны бетерергэ исэплэн-гэн планнары эцимерелде. Ин яна тарих. II Тискэре якка тартымлык, регресс. [Интеллигенция арасында] буржуа ягына таркалышларга каршы ут ачу мэсь-э лэ лэре эдэбиятта зур урын алдылар. Г. Нигъмэти.
2.	Тэртипсезлек, рэтсезлек, чуалганлык. Транспорт. азык йэм ягулык эшендэ бетенлэй таркалыш [иде 1917 елда]. К. Нэжми.
ТАРКАТУ ф. I. Таркалдыру, таркау хэлгэ китеру, жимеру. Салны таркату. Дошман сафын таркату Кетуне таркату. □ Дерес, без аларныц [акларныц] теп кечлэрен таркаттык, юк иттек. А. Шамов.
2.	Тарату, таралдыру.— Менэ Габделмэн абзый колхоз милкен тарката. Р. Ишморат. Сайрашаек бергэ. таркатаек Йерэктэ оешкан каннарны. X. Кэрим.
3.	Химик матдэлэрне аерым состав елешлэренэ аеру. Агачны термин ысул белэн таркату.
4.	Оешмада якн коллективта таркалу (4 мэгъ.) куренеше китереп чыгару, билгеле ижтимагый тэртипне бозу. Козгын Вэли----бригаданыц эшен таркатырга
тырышучы кулак. М. Жэлил.— Хезмэт дисциплина-сын таркатырга берэу дэ юл куймас сезгэ. С. Рафиков.
5.	мат. Берэр санны берничэ саннын тапкырчы-гышы яки суммасы рэвешенэ кнтеру. Тапкырлаучы-ларга таркату. Кушылучыларга таркату.
ТАРКАУ с. I. Таркалган, таралган, тэртипсез, ае-рылган, сибелгэн хэлдэге. Таркау болытлар. эцил ихтыярына бирелеп, иртэдэн бирле еракка, кенба-тышка таба ялкау гына агылалар. А. Шамов. II Терле жиргэ таралган хэлдэ. [Коммунарлар] кенде-зен таркау булалар. Кайсы чабынлыкта. кайсы ба-суда да була. Ш. Камал.
2.	Оешмаган, берлэшмэгэн. Эшчелэр хэзер элекке кебек таркау тугел. Кирэк булса, хэзер керэшкэ чыгарга торалар. X. Садрый. Якуб — унбиш-егерме таркау кешегэ Караганда дурт-биш оешкан кешенец кечлерэк булуы турында эйтте. И. Гази. II Сулпэн, начар (эш барышы турында). Кайда эшлэр таркаурак булса, [Мусаны] шунда эцибэрэ башладылар. Ш. Маннур.
3.	сир. Жыйнаксыз, жыйнак тугел, кепшэк, куп-шак, тотрыксыз. дхми зур таркау гэудэсе белэн кузгалды. Г. ИбраЬимов.
4.	куч. Эзлексез, бэйлэнешсез, аныксыз. Хэзер минем уйларым таркау. Ш. Камал. Зийенем таркау минем, балам, картлыгым эциткэн. Г. ИбраЬимов. II Днкъкатьсез, игътибарсыз (уз-узенне тоту, сейлэ-шу Ь. б. турында). Таркау караш. | рэв. мэгъ. Ул [Габделвэли]. Габдулла белэн бик аз йэм бик таркау сейлэшеп, уз уйлары белэн мавыгып утырды. Э. Фэйзи.
5.	куч. Эленке-салынкы гына эшли торган, бул-дыксыз. Хэер, болай да андый эшлэргэ узе дэ бик
TAP
44
TAP
таркау инде ул. Ф. Эмирхан. Равил образы — эци-тез, тепле комсомол эцитэкчесе тугел. таркау, ярдэмсез тип булып гэудэлэнде. М. Жэлил. | рэв. мэгъ. Юкса. бик таркау маташадыр иде бичара. Ш. Камал.
6.	и. мэгъ. сир. Таркаулык, таркалыш.— Таркалма-ган иллэремэ Таркау керттец. haii. син бала! Н. Исэнбэт.
ТАРКАУЛАНУ ф. Таркау хэлгэ килу; таркау, тэр-тнпсез булып киту. Вак буржуазия хэрэкэте бу вакытларда таркаулана. Г. Нигъмэти. Ышкылау станокларыныц станиналары. шапылдап йегерешкэн каешлар кузлэрне камаштырып, дикъкатъне тар-кауландыралар иде. А. Расих.
ТАРКАУЛЫК и. 1. Таралганлык, тэртипсезлек. [Командирныц] артыннан шундый ук тизлек, лэкин зур таркаулык белэн эскадрон да китте. А. Шамов. || Жыйнаксызлык. Хэтта идэндэ дэ китаплар еелгэн иде.— Сез бу таркаулыкка игътибар итмэ-гез.— диде карт. Г. Эпсэлэмов.
2. Бердэмлек булмау, оешмаганлык. Символизм-ныц. декадентлыкныц максаты оешып бара торган демократия квчлэр арасына таркаулык кертергэ омтылудан тора. Л. Гыйльми. [Комсомол эшенэ} таркаулык кертергэ йич ярамый. М. Эмир.
3. Эзлексезлек, бэйлэнешсезлек, аныксызлык. [Габ-бас:] Сузлэремдэ дэ беркадэр таркаулык йэм бэйлэнешсезлек килеп чыга бугай. Ш. Камал. Тзэк конфликтный булмавы романныц сюжет-композиция-сендэ шактый таркаулык тудырган. Каз. утл-J
ТАРКАУ-ТАРКАУ рэв. сир. Аерым-аерым теркем-нэр булып таркалган хэлдэ. Безнец халык тарткала-шып, Таркау-таркау кен итми. М. Жэлил.
ТАРЛАВЫК и. Таулы жирлэрдэ текэ ярлы тар узэн. Георгий Ломидзе бу вакытта тирэн тарлавык тебендэ ярым йушсыз килеш ята иде. Г. Эпсэлэмов.
ТАРЛАН I с. к. таргыл. Тарлан ат.
ТАР ЛАН II и. диал. Серелгэн, эшкэртелгэн жир. Тарландагы тартай, кырдагы куян. Эйтем. | с. мэгъ. Тарлан эцирне саз йотмас. Мэкаль.
ТАРЛАНУ ф. сир. Нэрсэнендер булуына яки берэр сыйфатына протест белдеру, ачулану, тарсыну, тары-гу. Зыя иске мэдрэсэне яратмый, аныц кысынкылы-гыннан тарлана, ташлап чыга. Г. Нигъмэти. II Нэр-сэгэ булса да яки гомумэн кэефсезлэну, эшли алмыйча h. б. йеру. Бер дэ юкка тарлану. □ Уйлыйм-уй-лыйм. уйныц рэтен тапмыйм, дллэ нэреэ эцитми— тарланам. Ф. Бурнаш. Зарланмый ул бабай. Тар-ланмый ул, Улгэндэ дэ эшлэр, яшьнэр ул. 3. Бэш при.
ТАРЛАУ и. 1. Болын яки урман уртасындагы аерым басу. Тарлавына тары чэчкэн. Татлысына кинэнгэн. Мэкаль. Урыс кызы урамда. Чирмеш кызы чирэмдэ, Татар кызы тарлауда. Урак ура барнауга. Такмак.
2. Басу эчендэ серелми калган урын (гадэттэ саз-ламык жир яки куаклык). Энэ аерым тарлау булып тал эрэмэсе утыра. А. Гыйлэжев.
ТАРЛЫГУ ф. Кыенсыну; эчке рухи кыенлык киче-ру. Жэудэт ечен----улем дэ яшэми иде, хэл эчендэ
ятканда да эцаны тарлыкмады. М. Шабай.
ТАРЛЫК и- 1. Тар булу сыйфаты. Юл тарлыгы. Куцел тарлыгы. □ Куцел киц булса, урын тарлы-гыннан курыкмыйм мин. Г. ИбраЬимов.— д мин, ачык авыз, сэяси ацымныц тарлыгы аркасында, карганыц кузен карга чукымаганлыгын ацламаганмын. 3. Бэ-шири. Бу арада ул [Мохтаров] сулыш тарлыгыннан башка бернэреэ дэ хис итми иде. Ш. Камал.
2. Комачау, зыян.— Хэер инде, сезнец деньяга сый-маган зур куанычыгызга тарлык ясыймындыр шул. М. Фэйзи.
3. Мохтажлык, кытлык; авырлык. Барлыкта тарлык юк, кицлектэ кимлек юк. Мэкаль. Намусы, ояты булган кеше нинди тарлыкка тешсэ дэ урламас. Г. Тукай.
ТАРМА и. 1. Кыргый киндераш. Тарма орлыгы. □ Тармадан тула басмыйлар. Мэкаль.
2. Шундый киндераштан сугып алынгаи майлы ор-лык. Тарма беккэне. Тарма талканы.
Тарма чыпчыгы (тургае) — к. киндер чыпчыгы. Кош аулаучы базарга бик куп кошлар китергэн. Песнэге дэ бар, чыпчыгы да, кычыткан кошы да, тарма чыпчыгы да — барысы да бар. Ак юл.
ТАРМАК и. 1. Усемлеклэрнен бер сабактан (кэусэ-дэн), бер тептэн аерылып киткэн еске яки тамыр елешлэре. Гел тармагы. I I Агачта йез ботак, кэр ботакта унике тармак, тармак саен утызар яф-рак — hap яфракныц бер ягы ак, бер ягы кара. Табышмак (гасыр, ел, ай, тэулек). [Кош балаларыныЦ] эти-энилэре урынны сайлый белгэн — оя ипле генэ еч тармак тебенэ тушэлгэн иде. Г. Гобэй. Давыл тирэн тамырлары еракка. куп тармакларга эцэел-гэн калын. карт, нык имэнне сугып, ваткалап таш-лады. Г. Нигъмэти.
2.	куч. Бер теп елештэн аерылып чыгып торган яки аерымланып киткэн Ьэртерле бериш озынча предмет лар турында. Елга тармагы- I I Куе урман эченэ алып кергэн юл, бара торгач тараеп, тармакларга буленде. И. Туктар. Уралныц безгэ караган итэгенец тармаклары сырт-сырт булып тезелеп китэлэр. Г. ИбраЬимов.
3.	куч. сир. Аерым токым, аерылып киткэн нэсел дэвамы, тарамык. Мишэр углыныц углы булганга уз углы булудан артык сеенэ. Бу — минем тармагым кубэю,---ди. 3. Бэшири.
4.	куч. Хужалык, житештеру, фэи Ьэм техниканын аерым елкэлэре турында. Промышленностьныц яца тармаклары. □ М. Гафури Совет тезелешенец терле тармаклары турында язды. М. Жэлил.
5.	куч. Фикер йерту белэн бэйлэнгэи тешенчэлэрдэ фикерлэунен, ижатнын аерым эзлекле юллары турында. Джин сюжетныц бу тармагы эцитэрлек кицэй-телмэгэн. Г. Нигъмэти.
ТАРМАКЛАНУ ф. 1. Тармак-тармак булу; тармаклы хэлгэ килу. Агач ботагыдай тармакланып торган зур мегезле поши узенец матур йэм моцеу кузлэре белэн балаларга карап тора. Э. Фэйзи. Яца гына чыгып килгэн кояш нурлары тармакланып тац болытларына кадала. А. Шамов. || Тармакларга (1—2 мэгъ.) аерылу. Кояшныц эцылы сулышы астында карлардан саркып торган сулар тармаклана-тармаклана-----агалар. Ш. Камал. Район узэге
Якты Кулдэн. дурт якка тармакланып, таш юллар сузылып китте. Г. Бэширов. Аюколакныц тамыры бетенлэй тармакланмый диярлек, ул бик тирэнгэ утеп керэ. Робинзон эзл.	>
2. Куп тармаклы булып киту, терле елкэлэре аерымлану (хужалык, фэн Ь. б. турында). Социализм тезелешенец тирэнэя, тармаклана баруы безнец ал- 1 дыбызда яцадан-яца copay лар, яцадан-яца мэсьэлэлэр тудырып тора. h. Такташ.
Тармакланып усу — купьяклы булып усу, герлэп J усу (ижтимагый Ь. б. куренешлэр турында). Октябрь- ‘ дан соц пролетариат язма эдэбиятыныц киц ку- 1 лэмдэ иркенлэп, тармакланып усуенэ юл ачылды. г М. Жэлил.	з
ТАРМАКЛАУ ф. 1. Тармаклы иту; тармак-тармак и ту; тармакларга аеру. Аккемес--эллэ ничэ тар-
маклап ургэн кара чэче тубыкларынача тешеп торган бик аз сузле бер кыз иде. Каз. утл.
TAP
45
TAP
2. рэв. мэгъ. куч. тармаклап. Тармакларга (4 мэгъ.) булеп. Промышленностъны тармаклап идарэ итугэ кучу бу кимчелеклэрне бетерергэ тиеш. Соц. Тат.
ТАРМАКЛЫ с. I. Куп тармаклар рэвешендэге; узэк елештэн куплэп таралган тармаклары булган. Агач-лардан сузылып тешкэн тармаклы кулэгэлэр кеше-лэрне аркылы-торкылы кисеп утте. И. Гази. Тармаклы мвгезен сырт буена салган болан ице-еч сикерудэ елганыц аргы ягына чыкты. Г. Эпсэлэмов.
2. Куп тармаклы; куп тармаклар бирэ, куе тармак-лана торган. Тармаклы гел.
Тармаклы бодай—бодайнын бер сабактан берничэ баш чыгара торган сорты.— Рэмзия безнец бригада-ныц тээк;рибэ басуында тармаклы бодай урчеткэн кыз бит ул. Г. Насрый.
ТАРМАК-ТАРМАК с. Бергэрэк торган тармаклар рэвешендэге. Тармак-тармак мегезле мараллар энэ шунда качып яталар инде! М. Госманов. Тармак-тармак булып, тэлгэшлэнеп, Чэчэк атып тора чия-лэр. Э. Ерикэй.
ТАРМАКЧА и. Тармакнын тармагы. Бер кэусэдэ йез ботак, Ьэр ботакта унике тармак, Ьэр тар-макта утыз тармакча. Табышмак (гасыр, ел, ай, тэулек).
ТАР-МАР: тар-мар иту (килу, булу) — 1) теткэлэу, туздыру (теткэлэну, туздырылу). Тышта иссен ачы энрллэр, тузсын карлар. Ой тубэсе саламнары кил-сен тар-мар. Г. Тукай. [Куц ел дэфтэрен] тар-мар итеп, ертып ташладым. М. Гафури; 2) жимеру, туздыру, юк иту, кыйрату (жимерелу, туздырылу, кыйратылу) турында. [Хан.-] Юк. мин улгэч, бу йорт, бу ил Тар-мар булмасын. Н. Исэнбэт; 3) бик каты жину, таркату, кырып ташлау (жине-лу, кырылу) турында. Инде ул вакыт Врангель еас-кэре тар-мар ителгэн, Кызыл Армия Махно бандасы белэн сугыш башлаган иде. А. Шамов. Без ул дин-нэр, кануннарны тар-мар иттек. Ь. Такташ.
ТАРПАН и. Атнын борынгы кыргый тере.
ТАРС аваз ияр. Шартлап депелдэу авазын белдерэ. Таре иту. Таре-таре килу. Таре-таре йерэк табу. □ БаЬау ишекне таре ябып чыгып та китте. Г. Минский.
ТАРСЫЛДАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. тарсылдау. Ишекне тарсылдату.
2.	рэв. мэгъ. тарсылдатып. Бик кечле таре-таре иткэн тавыш белэн. [Бикташ карт} берданкасын ha-вага кутэрде Ьэм курыкканнарныц котын алу ечен тарсылдатып атып та эцибэрде. Г. Минский. Степан йерэген тарсылдатып сейли башлады. Б. Камалов.
ТАРСЫЛДАУ ф. I. Таре иту, депелдэу йэм ша-тырдау (икесе бергэ). Ишек, шартларга эцитешеп, тарсылдап ябылды. И. Туктар.
2.	Таре-таре итеп тору (йерэк тибеше турында). Йерэк дигэнец, читлеккэ элэккэн тиен кебек. тар-сылдап сикерэ. Ф. Хесни.
ТАРСЫНУ ф. I. Тар дип исэплэу, тар булуыннан канэгатьсезлек белдеру.— Булмэне тарсынсагыз, хэзер яцадан бер булмэ бушады. К. Тинчурин. Аны кургэч. ярсый йерэгем, дитерсец лэ урынын тарсы-на. М. Жэлил. II Бетен жиЬазы, куренеше, тэртибе кысан, уцайсыз, рухына яраксыз кебек итеп тою. Мин, ирек телэп, атам йортын тарсынып чыгып киткэн кыз- М. Фэйзи.
2.	куч. Терле еэбэплэрнец берьюлы тээсире нэти-жэсендэ авыр хислэр кичеру; борчылу. Ярсынадыр нэр-сэдэндер, тузмэгэч, тузми йерэк, Тарсынадыр, нэр-сэнедер сызланып эзли йерэк. Ш. Бабич. Курелмэгэн мондый эцинаятьне Хэтерлэргэ куцел тарсына. .М. Гаяз.
3.	куч. Нэрсэиедер яки кемнедер кирэкмэгэн итеп, артык итеп куру, яратмау. Хуэ^асы тарсынса. кунагы тартыныр. Мэкаль. Тарсынмыйбыз сезнец килугэ без. Иркен. дуслар. безнец куцеллэр. Н. Баян.
4.	куч. Унайсызлану, тартыну.— Ашка да эците-шегез. балакай, тарсынмый гына ашап эчегез. Ш. Камал. [Энисэ]. тарсынган. ярым ятсынган хэлдэ. моца-еп кына абзасына карады. 3. Бэшири. [Хатыннар} бер дэ тарсынмыйча кычкырып сейлэшэлэр, чыелда-шып келешэлэр. И. Туктар.
ТАРТАЙ и. сейл. к. тартар. Тартай теленнэн табар. Мэкаль. Бер елны будэнэ симерсэ, бер елны тартай симерэ. Мэкаль.
Тартай кебек (арык) — бик ябык Ьэм юка гэудэле. Шулай итеп, мин сабан бетергэнче тартай кебек арыкладым. М. Гафури.
ТАРТАЛА: тарталага киту ф. гади с.— демегу, жэЬэинэм тебенэ киту. [Бэдри:] Микалай [патша] тарталага киткэн. Аныц сурэтлэрсн аяк астына салып таптадык. X. Кэрим.
ТАРТАР и. Улэн арасында яши торган, керэнсу-жирэн тестэге, тар гэудэле кечерэк кенэ йегерек бер кош. Улэн арасында тартар кычкыра. И. Гази.
Тартар арбасы шаярт.— (кечкенэ) йек автомаши-насы. Хэзер без .тартар арбасы' дип келеп кенэ карарга гадэтлэнгэн .полуторка' машинасы----си-
рэк кунак иде бу юлда. Р. Техфэтуллин.
ТАР-ТАР аваз ияр. Кайбер кошларнын (торна, тар-тар h. б.) каты Ьэм кнекен итеп кычкыруларын белдерэ. Сайрый тартар: тар-тар-тар. Г. Тукай. Торна, сискэнеп. тар-тар! дип кычкырып эцибэргэн. Э. Еники.
ТАРТАРЧЫ и. гади с. Нефть суырттыручы эшче. Ярлыларны Баку да елмаеп кына каршы алмаган. Серем каплаган куышлыкларда торучы тартарчы-лар терле авырулардан чебен кебек кырылганнар. М. Хэсэнов.
ТАРТКАЛАШ и. Тарткалашу, суз керэштеру, ыз-гышу, талашу куренеше. Бервакыт бу юньсез уллары картныц ябынып яткан тунын естеннэн алып буле-шэ башлаганнар. Карт уянып, тун ечен тарткалаш киткэн. Н. Исэнбэт. Айлар буена сузылган тартка-лаштан соц полиция Искэндэрне азат итэргэ мээц-бур була. Г. Гобэй.
ТАРТКАЛАШУ ф. 1. Бер-берсеннэн берэр нэрсэне тартып алырга яки бер-берсен берэр якка алып китэр-гэ телэп узара тартышу.— Тарткалашмагыз инде, тугеп бетерэсез бит.— диде Гелсинэ.— Барыгыз да эчэрсез. Э. Бикчэнтэева. Н Кермэклэшу, керэшу.— Барып эцитеэм. исем китте: урман юлы естендэ Сэй-фи белэн Шэмсетдин абый тарткалашалар. Г. Бэширов. || Нэрсэ ечен дэ булса дэгъвалашу. Башта малайлар мица да мица дип тарткалаштылар, э ях-шылабрак карагач, берсе дэ алмады. Г. Гобэй.
2. куч. Низагълашу, риза булмыйча, сузгэ килу, суз керэштеру. Шунда эни: .Мин уз углымныц тесе итеп саклаган киемнэрне кешегэ бирер хэлем юк“,— дип, бик озак тарткалашты. Г. Тукай. \Хэ бибрахман} театрга бармау ечен хатыны белэн тартка-лаша. М. Гали.
ТАРТКЫ и. диал. I. Кар, ашлык кебек нэреэлэрне ишереп кучеру ечен кейлэнгэн такта жайланма. Шэ-фикл кара турыны зерэгэ генэ эцигеп чыкмый,----
базарына да бара,---бэлэкэй тарткы белэн кар да
тарттырган була. Г. Толымбай.
2. иск. Тушлек (бавыргалык) аелы.
ТАРТКЫЧ и. Арба, вагон Ь. б. ш. ларны махсус тартып йерту ечен жайланган трактор. Тарткычлар белэн буровой вышкасын кучеру.
TAP
46
TAP
TAPTMA и. I. ©стал, шкаф кебек нэрсэлэрдэ махсус кысада шуып йерерлек итеп урнаштырылган йэм тоткасыннан тартып чыгарыла торган дурткел форма-дагы савыт.— Менэ сица естэл тартмасы ачкычла-ры. Ш. Камал.— Кэгазь дэ, карандаш, та бар. днэ шкафныц бу як тартмасында гына. Р. Техфэтуллин.
2. Дурткел формадагы Ьэртерле капкачлы яки капкачсыз савытлар, эржэ, кап. Шырпы тартмасы. □ Низамый, естэл естендэ яткан саргылт тарт-маны ачып, безгэ папирос тэкъдим итте. М. Эмир. Шкаф та вак-теяк галантерея тартмалары ку-ренэ. Г. Камал. II Кузов, чуман. Комбайн эцицсэсеннэн машина тартмасына бодай агызып торучы егет: — Юлыц уцдымы?—дип кычкырды. Г. Мехэммэтшин.
ТАРТМАЛАП рэв. Тартмалар берэмлегенчэ; тарт-малар белэн. [Газазил] алды оэ^махтан шэраблэр тартмалап. Ш. Бабич.
ТАРТМАЛЫ с. I. Тартмасы булган. Язу естэле сукнолы, эллэ ничэ тартмалы. Г. Тукай.
2. Тартмага урнаштырылган (тутырылган) хэлдэге. Тартмалы шоколад. □ Ул [Клара] кучтэнэчлэрен: шоколад конфетларын, тартмалы печеньелэрен чы-гарып естэлгэ салды. Э. Еники.
ТАРТМА-ТАРТМА с. Бергэ торган берничэ яки куп тартмаларга тутырылган. Базларныц берсендэ-
тартма-тартма тегу машинасы инэлэре йэм тагы бик куп эйбер. А. Расих.
ТАРТМАЧЫ и. к. тубалчы (2 мэгъ.). Шул мец-нэрчэ тартмачылар аша китап Россиядэн татар, башкорт авылларыныц йэр еенэ, казаке даласындагы Кэр тирмэгэ барып эциткэн. И. Рэмиев.
ТАРТМАЧЫК и. 1. Кечкенэ тартма яки эржэ.
2.	куч. Кайбер усемлеклэрдэ орлыкларны каплап яки эченэ алып усэ торган савыт сыман жимешлек. Кез кене мамык басуы матурлыкка чума: озын са-бакларда тезелеп торган тартмачыклар ачыла. К. Фэсэхов, А. Сэлэхетдинов.
ТАРТ-ТАРТ аваз ияр. к. тар-тар. [Тартарныц] йич кеше белми телен, Тарт-тарт диеп тик ул кычкы-ра. М. Гафури.
ТАРТТЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тарту II (1, 2, 6 мэгъ.). Аттан йек тарттыру.
2.	Авыр йекле арба, чана кебек иэрсэлэрне машина га яки жигуле хайванга тагып йерту. Арбаны тарт-тырып бару мемкин булмый башлады. М. Гафури. — Бабайка сугуны син аны ат естенэ менеп, туп арбасы тарттырып маневрга бару дип белдецме? М. Гали. II Нэрсэне булса да жигуле хайваннан яки машинадан сейрэту. Бурэнэ тарттыру. Чумэлэ тарттыру. Г~1 д Борйанны онытканда бер генэ. мэсэлэн, кышкы бураннарда басудан салам тарттырганда яки яз кене купер сукканда гына искэ тешерэлэр. М. Шабай. II Берэр терле жайланма, машина яки тер-лек ярдэмендэ тартып чыгару. Невод салынгач та. чите кырыйга килеп эциткэнче, невод арканын вал белэн тарттыра башладылар. Ш. Камал.
3.	Дилбегэне якн тезгенне тартып, атны бер якка бору. Фатих,---тарантаска утырган м;иреннэн
генэ ес-башын тэртипкэ китереп,--атын тарт-
тырып, кызлар теркеме янына таба китте. Ф. Хесни. Ифрат---Шмитка:— Тарттыр айгырны, кит-
тек Ширьязданга!— диде. А. Расих.
4.	к. тарту II (1, 20, 26 мэгъ.). Тел — тегермэн, тарттыра бирэ ул. Г. Бэширов. Полковник Герасимов 	яшь тоткыннарны яхшы суз. угет белэн
туры м;авапка тарттырырга яратучан иде. Г. Иб-раЬнмов. Харис шэйэрдэ шактый тирэн тамыр м;и-бэреп елгерсэ кирэк, бер-бер артлы усеп блрган туганнарын экренлэп уз янына тарттыра торган булды. М. Шабай.
5.	Сейл. Бер тартырлык тэмэке, папирос h. б. биру.— Коллега, тарттыр эле.---Тэмэкем бетте.
Г. Ибрайимов.
Тарттырып (бэйлэп) кую—берэр нэрсэне бау яки жеп белэн ныгытып беркету. Карт абыстай колак артына эцеп белэн тарттырып бэйлэгэн кузлеген мацгаена кутэрде. М. Гали. Фирдэвес---сыерны
муеныннан элэктереп лапас баганасына тарттырып бэйлэп куйды. М. Хэсэнов.
ТАРТТЫРЫЛУ ф. I. Теш. юн. к. тарттыру.
2.	Нэрсэ дэ булса баш-башыннан яки берничэ ягыннан нык кына беркетелу. Аяк астыннан элэктереп. тарттырылып куелган тар чалбар балаклары------
эцыерылалар. Ф. Эмнрхан.
ТАРТУ I и. диал. Егетнен кэлэшенэ бирэ торган булэге. [Хэмдия:] Хатымда мин аны ачык эйттем. Мица бирэчэк тартуыц — уземэ аталган кей. дидем. М. Фэйзи. Иске акча белэн йез тэцкэ тарту алып, туй ашына ит-май килешенеп,-----эшне бе-
терделэр. Ш. Маннур.
ТАРТУ II ф. I. Кеч белэн узенэ якынлаштыру; киресе: этэру. Ана карчык кызыныц аркасыннан сый-пый-сыйпый узенэ таба тартты. А. Шамов, д кыр-мыска (кара син аны!), аякларын терэп, беэцэкне узенэ тартты. Г. Гобэй. II рэв. мэгъ. тартып. Кискен яки кечэнешле хэрэкэт белэн. Габделмэн тэрэзэне тартып ача. М. Фэйзи. Берничэ кеше Сэлимне сэх-нэдэн тартып теше pen. Навага чейделэр. Г. Гобэй.
2.	Нэрсэне дэ булса якын ара га сейрэп хэрэкэт иттеру. Шэрифядан Якубныц агарынып калган йезе-нэ парады, табуретны тартып, кровать каршына утырды. И. Гази. II Билгеле бер якка кучереп кую. Юрганны аякка тартсац, баш ачык кала. Башка тартсац, аяклар шыр. Ф. Хесни.
3.	Билгеле бер иэрсэне сейрэу, сейрэп алып бару; арба, чана кебек транспорт чараларыи сейрэп йерту. Авыр йекне тартып барган кешелэрне Ярамас арт-ка таба чигерергэ. М. Гафури. Тауга. киц урэчэле чана тартып. алмачуар айгыр менеп килэ. Г. Мехэммэтшин. Кара урманда карлар тирэн, Тарта ал-мыйдыр кара атым. Жыр. II Берэр якка естерэу. Жырлап тартыйк эле эцылымны. Авыр эцылым эци-цел тоелсын. М. Жэлил. Ул [<?хмэди] актык кечен э/дыеп тагын бер тилпенде. лэкин су сецгэн авыр киемнэре аны кургашындай аска тарта. Г. Бэширов. || Сейрэп, кутэреп менгеру, сейрэп чыгару. Га-рифулла----тиз генэ коедан бер чилэк су тартты.
Г. Минский.
4.	Билгеле бер йекне, авырлыкны h. б. сейри алу, шуна кече житу. Авыр йекне ат тартыр. Мэкаль. Бригадир, тракторныц ничек тартканлыгын бел-мэкче булып, бераз эцир сереп карады. Н. Фэттах.
5.	Сузу, озынайту. Резинаны тарту. □ Оста сатучы [тукыманы] тартып улчэр. Мэкаль.
6.	Берэр нэрсэнен тоткасыннан, бавыннан Ь. б. жиреннэн тотып яки элэктереп кискен хэрэкэт ясау. Тимеркук дилбегэне тартканны кетмэде. Г. ИбраЬимов. Кабинет ишеген берэу .шалдырт!' иттереп бик каты тартты. Ш. Мехэммэдев. II Аяк киемен салдыру турында.— Итегецне тартыйм дип эйтмэ син.	Итек салдыру йенэрмени ул! Э. Фэйзи.
7.	Тэн эгъзаларын тиз генэ жинелчэ кнскен хэрэкэт белэн читкэ алу, бору, кутэру турында. Сузылма. карт, кулыцны тарт. М. Гафурн. Разия бу юлы да йезен читкэ тартмады, — кузлэремэ туп-туры карады. Ф. Эмирхан. Авыру бер-ике йоткач ук йот-лыкты. башын бер читкэ тартты. А. Шамов. II Тэн эгъзаларын жыеру, берештеру Ь. б. турында. Арга-макныц билгесе — эчен эчкэ тартканы. Мэкаль. Сад-
TAP
47
TAP
рый, гаэцэплэнеп. ицбашларын тартып чыгып кита. Ш. Камал.
8.	Борылу, борылып керу. Жамали кызулап алга китте.---Сулга тартты — анда эциргэ эйбер эцэй-
гэннэр. Г. ИбраЬимов. II Жигелгэн яки менелгэн хай-ванны берэр якка бору. Тартты кучер бер кырыйга, Сынды тэртэ чырк итеп. Н. Исэнбэт.
9.	Берэр якка омтылу, омтылучан булу, омтылып хэрэкэт иту. Су суга тартыр. дицгезнец суы артыр. Мэкаль. Иш ишенэ тартыр, ишак абзарына тартыр. Мэкаль.
10.	физ. Жисемгэ орынмыйча гына узенэ таба хэрэкэт иттеру (мэсэлэн, магнит Ь. б. турында).
11.	Бау, жеп кебек нэрсэлэрне туп-туры торырлык итеп сузып, баш-башларыннан беркету, тарттырып кую. Эшче батальоннар uiahap тирасенз окоплар казыйлар, баганаларга чзнечкеле тимер чыбыклар тарталар. И. Гази.
12.	диал. Нинди дэ булса озынча Ьэм туп-туры нэреэ тезу, ясау. Канау тарту. Тимер юл тарту. □ Без бу кырда килер гузэл чорга Яшеллектэн купер тартабыз. Ш. Медэррис.
13.	Берэр кечне, кечэнешне тоеп торырлык нтеп кую (бэйлэу, буу Ь. б.). Аелны каты тартып бэйлэ-гэндэ ала айгыр бетенлзй шашты. Г. ИбраЬимов. II Билгэ буу. Син, шинелец киеп, каеш тартып, Саф-ка бастыц мине сакларга. Э. Ерикэй.
14.	Бер чыбыкка, лнниягэ тезелгэн нэрсэлэрне кучеру, кучереп кую. Харрас шалт-шолт итеп счет твймзлзрен тартты. Г. Галиев. Ул арада эни, хер-мз тешеннэн ясалган зур тэсбихен тарта-тарта, яланаягына эцицел башмак кына киеп, мица таба •кила. Ш. Эхмэдиев.
15.	Пар, газ яки сыеклыкны торбалар Ь. б. буйлап хэрэкэт иттеру. II Суырып эчкэ керту; эчу. Хззрэт, — твкереген авызыныц эчензрзк тартып:—Себ-ханалла, куз тимзеен,— ди. Ф. Эмирхан. [Халикъ], тэмзкесен тиран итеп суырып, твтенен эчена тартты. Ш. Усманов.
16.	Тэмэке, махорка кебек никотинлы нэреэлэрнен тетенен махсус жайланмалар белэн бер-бер артлы эчкэ, упкэгэ суыру. Папирос тарту. Трубкатарту. □ Тэ-мэкене Гаяз да, мин дз чынлап тартмый идек, тарту дигэнебез тетен чыгару гына иде. М. Эмир.
17.	Курай, флейта кебек тынлы инструментларда уйнау. Эллэ кайларда гына скрипка сыздыралар, курай. тарталар шикелле. Г. Эпсэлэмов. Исзнбай, ки-чэгедзн болай дзртлзнеп, кураен тартып эцибэрде. М. Шабай. II куч. Кейлэу. [Халил] сызгыртып .урман хикэясе’нэ охшашлы бер кей тарта башлады. Ш. Камал.
18.	Кубызда Ь. б. махсус хэрэкэтлэр ясап уйнау турында. [Иргали'Х Бай, кубыз тарткан бармакла-рыц!—дип, тиран соклану белэн езелеп куйды. 9. Фэйзи.
19.	Гармонь кебек курукле музыка коралларынын куреген сузу (сузып уйнау). Тальян гармонь, кемеш телле, Уйныйлар тартып-тартып. Жыр. [Марат:] Паромга керэм, егетлзрегез гармонь тарта. Н. Исэнбэт. Эти---кичлэрен келэтенэ биклэнэ дэ экрен
генэ, артык каты кычкыртмыйча гына тальянкасын тарта башлый. Э. Касыймов.
20.	Ашлыкны ике махсус таш арасында уалтып, ваклап, ярма яки ои итеп чыгару (тегермэн турында). Буш тегермэн эн;илсез дэ тарта. Мэкаль. Ташы-ган су белэн тегермэн тартмый. Мэкаль. II Нэрсэне дэ булса Ьэртерле механизмнар ярдэме белэн ваклап, он, порошок хэленэ китеру. Цемент тарту. II Гому-мэн Ьэртерле азык продуктларын эйлэнеп эшли торган жайланмаларда эшкэрту. Ит тарту. II сир. Сет
аерту.—[Сотне] Фэтхилэргэ барып тарттым, Эсхэп-эцамалларныц сипараты бозылып калган. Сотне каймакка эцибэрэ. М. Фэйзи.
21.	Дым, пар, тетенле яки салкынча Ьава утеп керу, таралу турында. Кояш инде баеган. Бетен Ык буен су салкыны тарткан. Г. Галиев.
22.	к. чигу III. Ah тарту. Гамь тарту. □ Дош-манныц аз эшенэ кайгы тартма. М. Гафури.
23.	Бизэну ечен махсус буяу Ь. б. белэн сызу; шундый буяу белэн тэн эгъзаларынын табигый сы-зыкларын ныграк белендеру. Сермэ тарту. □ Мин аныц [кызны^] читек-----киеп, каш тартып, кер-
ша н-иннек ягынып йеруенэ кызыгып алдым. М. Гали.
24.	Тигез инле тасма, ука кебек нэрсэлэрне берке-теп тегу. Читенэ кама тарткан камзул шактый салмак була. И. Рэмиев.
25.	куч. Чыбык, чыбыркы, каеш Ь. б. белэн селтэ-неп, каты итеп сугу. Стражник----чыбыкны югары
кутэреп, haea ярып сызгыртып, Шэфикъныц ялангач аркасына бер тартты. М. Галэу. Гайнуллин, атына камчы тартып, куздэн югалды. X. Госман.
26.	Ьэртерле яссы якн тасма сыман эйберлэрне махсус кысага яки берэр форма, калып естенэ киеру. Барабанга яры (пэрдэ) тарту. □ Кээцэ тиресен ки-рэгэгэ тарт, кунчегэ cam. Мэкаль. Тау астында ти-мерчелэр тэгэрмэчкэ шин тарта. Г. Бэшнров.
27.	к. тартышу (7 мэгъ.). Зиннэт. корт чаккан-дай, сикереп торды, аныц иреннэре дерелди, чигэ тамырлары еш-еш тарталар иде. Г. Бэширов.— Сул куземнец почмагы тарта, егетлэр, Нэсимэ кыздыр-маса гына ярар иде. Ш. Камал.
28.	куч. Дикъкатьне Ь. б. жэлеп иту, узенэ багын-дырту, караттыру. Урам чатларында-----татарча
язылган бик зур афишалар ялт итеп узган-барган-ныц дикъкатен тартып тордылар. Ш. Камал. Бу киез эшлэпэ безнец кузлэрне узенэ тартты. К. Нэжми. || Узенэ таба барырга, юнэлергэ мэжбур иту (берэр яхшы, кызыклы Ь. б. ш. ягы булган урыннар турында). Бу haea, бу яз галэмэте кешелэрне ейлэреннэн урамнарга тарта. Ф. Эмирхан. Тартты аныц [&ш-ченец] сынык, моцеу куцелен Туган-ускэн моцеу ил-лэре, Тартты сандугачлар, Тартты шул эцир... М. Гафури. || Беленмэгэн эчке сыйфаты, серле бэйлэ-нешлэре белэн узенэ китеру (берэр чит, ят яки ерак урын турында мистнк аЬэн белэн эйтелэ). Ризык тарту. I I — Туфрак тартканга безнец авылда йе-руе булгандыр инде мескеннец. М. Гали.
29.	Утенеп, угетлэп яки мэжбур итеп берэр жиргэ китеру, берэр оешмага керту Ь. б. Балалары карчык-ны калага тартып караганнар иде дэ каравын, лэ-кин ул гомер иткэн нигезен ташлап китэргэ телэ-мэде. Э. Еники.— Без. туганкай, сине комсомолга тартырга карар бирдек. Ш. Камал. II Берэр эш ечен туплау, оештыру. Барлык халыкны, шэЬэрдэ булган атларны. машиналарны тартырга кирэк бу эшкэ. М. Эмир.
30.	Билгеле бер халэткэ якынаеп узгэру, авышу. Кезге пычраклар бетеп, кеннэр салкынга тарта башлаган иде инде. Г. Галиев.
31.	Берэр нэреэгэ кунелдэн омтылышлы булу турында. Жан тартмаса да, кан тарта икэн. Мэкаль. Крестьян булгач, йаман шул куцел эциргэ таба тарта. Ф. Бурнаш.
32.	куч. Билгеле бер мораль-эхлакый яисэ политик юнэлештэ усэргэ этэргеч, стимул биру. Телэге ургэ тарта, языгы тунга тарта. Мэкаль. Калам угрэн, калам изгегэ тартыр; Калам белэн кешенец бэхете артыр. Г. Сэмнтова.— Бу Дума без дигэнчэ булмады, болар бар да революциягэ тарталар. Ш. Мехэммэдев.
TAP
48
TAP
33.	Билгеле бер характерга, рухи якка омтылышлы булу; билгеле бер тенденцияне яклау. Жэлэл--гел
уенга тартып сейлэшэ. Г. ИбраЬимов.— Белеп ядит-кермисец син, карчык, искелегецэ тартасыц. Г. Бэширов.
34.	Билгеле берэугэ, берэр нэрсэгэ охшаш булып ясалу (усу); охшау. Малае да этисенэ тарткан. Алма агачыннан ерак тэгэрэми. Г. Мехэммэтшин.
35.	куч. Чигендеру, дундеру, тыю. Нэрсэне тарт ди икэн бу? Нэфсецне тарт,— ди микэн? М. Гафури.
36.	куч. Озайту, сузу (вакыт турында). Шулай да, тагы бер генэ колода, тагы бер генэ колода дип тарта-тарта, сэгать икегэчэ маташтылар да та-рала башладылар. Г. ИбраЬимов.
37.	Улчэудэ билгеле бер авырлыкта булу. Алтын алка авыр тарта — Алты мыскалдан арта. Жыр. — Менэ узем эшлэп тапкан пот ярым, рэхмэт белэн улчэсэц, ике пот та тартыр. Ф. Бурнаш.
Тарту кече — транспорт чараларында хэрэкэткэ ки-теруче кеч чыганагы — ат, машина Ь. б. Колхозчы-лар----ат белэн Ьэм башка тарту квчлэре белэн
эш итэчэклэр. Г. Кашшаф. Тартып алу—1) кискен хэрэкэт белэн кулга алу. дптелбэр гарьсенеп китте, ахры, Габдулланыц башыннан кэлэпушен тартып алды да, ей тубэсенэ ыргытырга ждыенып, болгый башлады. Э. Фэйзи; 2) кеч, хэйлэ Ьэм башка шундый юллар белэн кеше эйберенэ хужа булу.— Минем ха-тынны тартып алмакчы буласыц икэн син! М. Фэйзи.
О Тарта торгач он булыр — „тырышып, туземлек белэн эшлэнгэн эшнен иэтижэсе булыр, булмый кал-мас“ мэгънэсендэ эйтелэ. Айдар — экренлэп аныц [хатыныныц] холкына да иялэшермен. тарта торгач он булыр. дип карый. Ф. Хесни.
ТАРТЫК с. лингв. Сейлэу, тавыш аппаратында Ьава агымынын берэр тоткарлык аша утуе нэтижэсендэ ясалгаи (авазлар турында). Тартык авазлар. | и. мэгъ. Сацгырау тартыклвр.
ТАРТЫП-СУЗЫП рэв. 1. Терлечэ тартып, тартка-лап. Садрый Мэрьямне тартып-сузып ишектэн чыгара. Ш. Камал. || Тарткалап, кинэйткэлэп билгеле бер формата кертеп. Ясалма кэрэзлэрне бал салырга яраклы итеп тартып-сузып эшлисе бар. А. Алиш.
2.	куч. Уз телэгенэ буйсынып, нинди дэ булса бер фактны булгаинан арттырыбрак курсэтеп. Димэк, тартып-сузып санаганда, дурт-биш ел гомерец калган була. Ш. Камал. Болай тартып-сузып, читлэ-теп сейлэулэргэ ейрэнмэгэн Гаяз туземсезлек кур-сэтте. М. Эмир.
О Тартып-сузып устеру — тизрэк усуен бик телэп, кечкенэ чагында ук зурга санап устеру. Сугыш-ныц беренче елларында ирсез калып, тартып-сузып устергэн бердэнбер улыннан да язган Гайнисэ тути. М. Хэсэнов.
ТАРТЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тарту П (1, 2, 5, 9, 10, 13, 17—19, 21, 23, 25—29, 31—32, 35 мэгъ.).
2.	Тартырга (1, 4, 17, 19 мэгъ.) туры килу. Тэмэке кубрэк тартылу. Тегермэндэ он эрерэк тартылу.
3.	Кискен бер хэрэкэткэ килу. Шул чакта ялгыш тартылып киткэн курок капсульгэ бэрде. Г. Гобэй.
4.	Киерелу. Тэ&длэр бушрак тартылган булсалар, арба рэтлэп майланмаса, [хуэ/даныц энесе] пыр туза. М. Гафури. Соцгы чиккэ кадэр тартылган, езелергэ торган скрипкэ кыллары елый. А. Шамов. || куч. Кие-ренкелэну. Бу вакытта аныц [Искэндэрнец] нервлары ахыр чиктэ тартылган-----иде. Г. Гобэй.
5.	Ычкынырга талпыну. Аю, куп тартыла торгач, ауны езде дэ котылды. Г. Тукай. Ат, тартылып-тартылып та ычкына алмагач, буйсынып, кинэт тынып калды. А. Шамов. || Кинэт кузгалып-яки кинэт борылып кискен хэрэкэт ясау (жигуле ат Ь. б. ту-
рыида). Форсатыннан файдаланган м;ирэн бия юл читенэ тартылып кереп, йомшак иреннэрен селке-тэ-селкетэ, йомшак, сусыл арыш башларын ашап маташа иде. А. Гыйлэжев. АтныЦ кисэк алга тар-тылуыннан Хэдичэ аркасы белэн ч-ана артына бэре-леп, шулай ярым ауган килеш китеп барды. М. Хэсэнов.
6.	Бер урыннан тиз генэ читкэ киту, тайпылу. Нургали бии, кызлар алдына барып терле матур кыланышлар ясый, биергэ чакыра. Кызлар тартыла-лар. М. Фэйзи. [Хан:] Тартыл, хатын, башын чабып в зим шул аюныц. Н. Исэнбэт.
7.	Бер яккарак кинэю (теркем, группа турында). Ут белэн каплау группасы мацгайдан барып, сазлык як флангкарак тартылырга Ьэм шунда оборонага урнашырга тиеш. Ф. Кэрим.
8.	Сузылып озынаю, озынча формата керу. Бакчо-бар [ат исеме], тартыла биреп. Алтын-Кул буеннан киц далага очты. Г. ИбраЬимов.
9.	Сузылу, вакытны алу. Суз байтакка тартыл-ды, бэхэс--кызды. М. Гафури. Империализм су-
гышы озакка тартылган саен, кыйммэтлелек арта. Ш. Камал.
10.	Билгеле бер характер, юнэлеш алу. Суз уен-келкегэ тартылса, Ьэммэсе шат булачаклар иде. Г. ИбраЬимов.
11.	Ябыгу, арыклану турында. Яцакларым кеннэн-кенгэ эчкэ тартыла. М. Жалил. Фэридэ элеккегэ Караганда бераз гына тартылып, ябыгып калган. Н. Фэттах.
12.	Озынлыкка усу, сузаю. Узе [Мансур] чын up булган: буйга тартылган, ицнэре кицэйгэн. Г. Эпсэлэмов.
13.	Пэрдэ, чаршау кебек нэрсэлэр белэн каплану; яры, томаи Ь. б. пэйда булу. Кенбатышына таба кук битеннэн экрен-экрен пэрдэ тартыла. М. Жалил. || куч. Каплап алу, каплап киту турында. [Гый-мадиныц] элекке кер, ачык чырайлы йезенэ ваем ку-лэгэсе тартылды. К. Нэжми.
14.	Билгеле бер юнэлешкэ омтылу яки омтылышлы булу. Кузем Ьаман буфетка таба тартыла. Г. ИбраЬимов. Караборын, дйдукнец арбага утырып китэсен кургэч, ацарга таба тартыла башлады. h. Такташ. II Билгеле бер юнэлешкэ омтылган сыман торышта булу. Землянкалар тирэсендэ ботаклары эциргэ таба тартылып торган карасу чыршылар усэ. Г. Эпсэлэмов. II Эчке омтылыш белэн омтылу, якын куру. Кенгэ баккан кенбагыштай, Сица тартыла куцел. Жыр.
15.	к. тартыну.— Сица да, тэкъсир, монда оялып, тартылып торырга Ьич сэбэп юк. Ф. Эмирхан.
ТАРТЫМ I хэб. суз. 1. Билгеле бер иэрсэгэ (кешегэ) охшашлы, шуны хэтерлэтэ торган. Картым — убырга тартым. Эйтем. Ьэрбер эцан иксе аденесенэ тартым [булып] туар. М. Гафури. Итлэч озын бо-рыны, озын кара мыегы, яшьлэй агарган каты чэче белэн ул [Шэмсетдин] кеньяк холкына тартым кебек. Г. Бэширов. | с. мэгъ. Бер солдат та антын бозмады Хыянэткэ тартым эш белэн. Ф. Кэрим.
2. и. мэгъ. Бер тапкыр тартып яки тарттырып чыгару (жылымны Ь. б.). Бер тартымга еч-дурт центнер балык элэгу.
3. с. мэгъ. Билгеле бер тартучы (ат, кеше Ь. б.) тартып бара алырлык. Ул [Шэцгэрэй] элекке кеннэн ук ат тартымы ике йек [салам] китертеп аударды. Г. ИбраЬимов.
ТАРТЫМ II и. лингв. Татар телендэ Ьэм башка терки теллэрдэ исемнэр белэн белдерелгэн нэрсэлэр-нен (шэхеслэрнен) мемкии булган еч заттан кайсы-
TAP
49
TAP'
иыкы икэнен курсэтэ торган категория. Тартым ку-шымчасы. Тартым белэн терлэ ну.
ТАРТЫМЛЫ с. 1. Охшаш, охшашлы.
2. Билгеле бер мэгъиэгэ, идея га якын. Бетен ле-галь матбугат партиясез иде, лэкин теге яки бу партиягэ тартымлы иде. В. И. Ленин.
ТАРТЫМЛЫК и. 1. Тартым I (1 мэгъ.) булу (бу-лучанлык). Баланыц йезендэ энисенэ тартымлык сизелу.
2. Тенденция. Аныц язу стилендэ лдицел уйнак-лылык /гэм куцелле мэзэк-юморга тартымлык бар. Ш. Камал.
ТАРТЫНКЫ с. 1. Нык тартылган; езелергэ якын булган. Тартынкы кыл бары икенче кенне генэ езел-де. А. Шамов.
2. куч. Киеренке (2 мэгъ.). Тартынкы менэсэ-бэтлэр.
ТАРТЫНКЫЛЫК и. 1. Тартынкы булу сыйфаты.
2. Киеренкелек, узара ризасызлык. Бу тартынкы-лыкны куреп торган Зифа карчык Шэрифулланыц куцелен табарга, аныц hap хэрэкэтенэ ярдэм итэргэ тырыша иде. А. Шамов.
ТАРТЫНКЫРАУ ф. Бераз тартына тешу, унайсыз-лану. Без---куцелсез бер хэлдэ, тартыНкырап
торган идек тэ, ей хум;асы, моны сизеп, борынгы танышларча мегамэлэ итэ башлады. М. Гафури.
ТАРТЫНУ ф. 1. Кайт. юн. к. тарту И (1, 16 мэгъ.); узеннец киеменне Ь. б. тарткалау.
2. Кыяр-кыймас хэлдэ булу; оялу, оятсыну. Хэдичэ апай мондый ейрэнелмэгэн сузлэрдэн, бигрэк тэ ят туташтан бераз тартынды. Г. ИбраЬимов. Мин тартынып кына бэрэцгегэ кул суздым. Ф. Кэрим.
3. Баш тарту. длегэ, шигырь язмый торганда, эцыр-лаудан тартынмыйм. Г. Тукай.
ТАРТЫНУСЫЗ с. Тартынмаучан, тэкэллефсез. ]рэв. мэгъ. Булмэ аеруча якты, гуя иртэнге кояш, узенэ иркен, аулак урын табып, тартынусыз кереп тул-ган. Э. Еники.
ТАРТЫНУЧАН с. Тартына, ояла, унайсызлана торган.
ТАРТЫНУ ЧАН ЛЫК и. Тартынып тору куренеш е, тартынучан булу.
ТАРТЫШ и. 1. Тарту II (1—5 мэгъ.) куренеше.
2.	Якалашып, бер-беренне тартып сугышу. дхмэт-нец бер кулы Закирм;анныц якасында,---тартыш-
ныц ни ечен барганлыгын ацладым. X. Кэрим. Корман экэ [аю белэн] бу куркыныч тартышта----бик
алэцыган була. Ш. Маннур.
3.	Каршы якны билгеле бер сызыкка кадэр естерэп китерергэ яки берэр иэрсэне узенэ (командана) алыр-га телэп, узара тартышып уйнала торган уен. Менэ болар [кырмыскалар] булдыралар ичмасам. JCapa, ничек тартыш уйныйлар. Ж- Тэржеманов.
4.	куч. ©стенлек ечен керэш. Яз белэн кыш чын-чынлап тартыш башлап эцибэргэн шушы кояшлы-буранлы кенне киц деньяныц тагын бер хер хуэ^асы узенец талэпчэн авазын салды. Р. Техфэтуллин. Яца-лык узенэ урын даулап. искелек уз урынын бирергэ телэмичэ, м;ирдэ беек тартыш алып баралар. Ф. Хесни.
5.	куч. Узара тыныша алмау, дау, шау-шу, жэн-жал. Лэкин ул арада инсаниятнец уз арасында да бэгъзе бер сугыш вэ тартышлар башланды. Ж- Вэ-лиди. Анда ер-яцадан тавыш, тартыш. И. Гази.
ТАРТЫШКАК с. Тартыша торган, кирелэнучэн. Арык кээцэ тартышкак. Мэкаль.
ТАРТЫШЛЫ с. Шау-шулы, узара керэшле, жэн-жаллы. Съездныц [солдатлар съездыныц] тартышлы, низаглы булачагы алдан ук мэгълум. М. Гафури.
ТАРТЫШ-ТАЛАШ эцый. и. Тартышу, талашу, ыз-гышу куренеше. Торган саен ыгы-зыгы, тартыш-талаш арта барды. М. Хэсэиов.
ТАРТЫШУ ф. 1. Урт. юн. к. тарту II (3—5, 11 мэгъ.). Мегаен, бер-бер эцирдэ бик куп кешелэр бертуктаусыз бер-берсенец чэчлэреннэн тартышып сугыша, елашалар, ахрысы. Ш. Камал. Тачкада йе-рергэ осталыгым булмаганга, алдан тартышып йеручелэрнец берсе булып эшли башладым. Г. То-лымбай.
2.	Бау, аркан, таяк кебек нэрсэлэрне баш-башын-нан ике уенчы (команда) тотып, Ьэркайсы уз я гына тартып, каршы якны билгеле бер сызыктан чыгарырга тырышып уйнау. Ул [Селэйманов], сабан туе мэй-данында таяк тартышырга хэзерлэнгэн батыр тесле, тезлэрен кочаклап утырган. К. Тинчурин. II куч. Керэшу; кеч сынашу. Алар [батырлар] бер-берсе белэн яртышар сэгать тартышалар. М. Гали.
3.	Берэр якка этэргэнгэ яки тартканга каршы тору. [Ишэк], хум;аныц тартуына карышканга, Кереште аяк терэп тартышырга. М. Гафури. Ж,ил белэн тартыша торгач Алга да, артка да, Пумала юк була. дбидэ сап кала. Н. Исэнбэт. Агыйделне кичкэн урын-да, каты агым белэн тартыша-тартыша, бик озак итеп су коендык. М. Эмир.
4.	Узара тарткалашу. Алар \малай.лар\ инде, эцим ечен тартышкан чыпчыклар кебек, юл тузанында кермэклэшэлэр иде. Г. Гобэй.
5.	Карышып тарткалашу, кычкырышып бэхэслэшу. [Мэликэне], никаоэр тартышса да, председатель итеп тэ сайлап куйдылар. h. Такташ. Тартыша торгач, типография ху&дасы эш хакын бераз артты— рырга кунде. Ш. Камал.
6.	Кечэнешле, киеренке керэш алып бару. Менэ бу юка пэрдэлэр артында кемдер явыз улем белэн тартыша. А. Гыйлэжев. Киеренке сэгатьлэр. йокы белэн тартыша-тартыша эшлэу [гадэткэ керде]. Г. Гобэй.
7.	Тире асты мускулларынын рефлектив рэвештэ* (кеше ихтыярыннан тыш) кыскаруы нэтижэсендэ тэн-дэге кайбер урыннар жыерылып, селкенеп кую яки’ шул хэлдэ калу.турында. Мехэммэтэцановныц аскы< куз кабаклары хэтэр тартышып куйды. А. Расих. Дускаевныц кинэт йезе узгэреп китте, кашлары тартышып куйды, иреннэрен кысты. Э. Еники. II Кинэт калтырап-калтырап кую. [Мэдинэ] тартышып-тарты-шып уксуендэ дэвам итэ иде. Ш. Камал. Идэн ярыкла-рыннан ергэн эцил эчке кулмэктэн генэ булган тэнне тартыштырып калтырата иде. Г. Ахунов. || Тартыл-гаи, кыскарган хэлдэ мускуллар катып калу; кезэн жыеру. [Качкынныц] тартышып калды кинэт кечсез аягы йэм кулы. Н. Исэнбэт.
ТАРУ I и. к. иген-тару, ашлык-тару. Артыбыздагы чалуда Киндер э^эялэр таруга. Жыр.
ТАРУ II ф. Берэр кирэкмэгэн нэрсэгэ юлыгу; оч-рыйсы килмэгэнгэ очрау. Бэлагэ тару. □ [Габдел-вэли:] Кем, дкъмэлетдин, болай йерсэц, син дэ монда эллэ нигэ таруыц бар. Н. Исэнбэт.— Кыенлыкларга тарысац, Айсылу белэн кицэш ит. Г. Бэширов. [Са-рык бэрэне] улэн ашап йергэн чакта бурегэ тары-ган. А. Алиш. II диал. Билгеле бер кешенеке (шуныц жефете) булу турында. Бал-шикэрдэн артык сеяр идем, Кайчан кул гынама тарырсыц. Жыр. Тарысац тары ярыца — Сеймэгэнгэ тарыма. Жыр.
ТАРУ III: тару булу — очрау, тару, элэгу. Аруга тару бул! Эйтем. [Хэйруллин], элеге дэ баягы, узе кебек кыска койрыклыларга тару була Нэм читкэ-кагылып кала. С. Сабиров.
ТАРХАН и. 1. тар. Ханга буйсынучы булып са-налгаи, лэкин ана ясак тулэми торган вассал, салым-
4 А-562
TAP
50
TAC
нардан азат булган феодал. Хан заманында бер Ку-най тархан булган. Н. Исэнбэт. II Ханнын урынбасары Ьэм кинэшчесе. Урмай.— Мэмэт ханныц тарханы. М. Жэлил. Диван эйле тарханнар Аптырашта кал-ганнар. Н. Арсланов.
2.	сейл. Кумэк уенны башлап жибэруче. Уенга [сан уенына] катнашучы бетен кешегэ тархан сан биреп чыга. Жырлы-биюле уеннар.
3.	тар. Мэскэу патшалыгыида Ьэм XIX гасырга кадэр рус империясеидэ татар-башкорт морзаларына бирелгэн рэсми титул. Бу эцирне Афанасьев купецлар сатып тугел, шул тебэктэге башкорт тарханнарын сыйлап алган. А. ТаЬиров.
4.	куч. XVIII—XIX гасырларда башкорт жирлэренэ уз белдеге белэн килеп утырган Ьэм рэсми ясак тулэ-ми торган крестьян. Авылныц тарханнар очы.
ТАРХАНДА хэб. суз. Эштэн Ь. б. азат, ирекле, буш. Ат яхшысы — арканда, начарлары — тарханда. Мэкаль.
ТАРХАНЛЫК и. 1. Тархан (1 мэгъ.) булу; тархан (1 мэгъ.) булу хокукы. Сабыйга тарханлык хокукы бирелу бернинди юридик нормаларга сыймый. Каз. утл.
2.	Вассал ханлык. Эле куптэн тугел генэ Бинд-станда урта гасырлардан сакланып калган 562 хан--лык, солтанатлар Ьэм тарханлыклар яшэп килгэн. М. Мэхмутов.
3.	куч. Иркенчелек, муллык, туклык; иркен тор-мыш. Башы исэн калган терлеклэргэ бетен э^ирдэ тарханлык, алда узлэрен мул азыклы кыш кетэ иде. Ф. Хесни.
ТАРЧЫЛЫК и. к. тарлык (3 мэгъ.). Тарчылык булмый[ча] кицчелек булмый. Мэкаль.
ТАРЫ и. Кыяклылар семьялыгыннан орлыклары себеркэчтэ (бэрчэдэ) житешэ торган усемлек — авыл хужалыгы культурасы. Арыш уцса ун булып, тары уцар мец булып. Мэкаль. Тарыны йомшакка чэчсэц, чуп басып харап итэ. Г. ИбраЬимов.— Э тарыгыз кыяклангач, тагы утарсыз. Г. Гобэй. II Шул усемлек-нен орлыгы — бертекле ашлык. Тары тею. □ Тавык тешенэ тары кергэн, чуплэп бетермэгэн — тагы кер-гэн. Мэкаль. Бер тарыдан ботка булмый. Мэкаль. II с. мэгъ. Шул ашлыкнын ярмасыниан яки оныинаи пешерелгэи. Тары икмэге. I I Ифрат ишле семьясы белэн берлектэ естэлнец уртасына куелган зур эмальле табактан тары боткасы ашап утыра иде. А. Расих.
ТАРЫ, ТАРЫЙ и. иск. 1. Урта Азиядэ зшлэнеп, шуниаи китерелэ торган скрипка тере. Эскерипкэм тарый, тарый, Тарый булса да ярый. Жыр.
2. Кыллы музыка коралы — озыи думбра (Кавказ якларында уйныйлар). Пир-Исрафил. тарыны кулына алып, куцелнец бетен серлэрен ачып бирэ торган бер кей уйный башлап, кычкырып м^ырлап эцибэрде. Г. Газиз.
ТАРЫ-БАРЫ эцый. и. сейл. Вак-теяк, сортсыз иэр-сэлэр.— Эй. пешмэгэн, ачык авыз! Юкны эзлэп йер-гэнче, тары-бары гына аласыц калган. Ш. Камал.
ТАРЫГУ I ф. 1. Яшэу шартларыинан, ялгызлыктаи Ь. б. кыенсыиу, ялыгу. Адэм баласы эгэр Ьаман ял-гыз булса. куцеле тарыга, эч пошу пэйда була. Шура. [Айтуган карт] ейдэ ятып тарыккан булса кирэк, аныц уз кордашлары янында иркенлэбрэк сей-лэшэсе килэ иде. Г. Бэширов.
2. сир. Тараю (4 мэгъ.). Эй куцел! Киц бул, та-рыкма! М. Гафури. II Нэрсэне дэ булса купсену, курэ лмау. Аларныц [шигырьлэрнец] чыгуына тарыгалар дип уйланмасын: матбугат базары киц. Г. Ибра-Ь имов.
ТАРЫГУ II ф. Тару, очрау. Менэ алар [БаЬави бе-.лэн Ифрат] ниндидер сарайга керделэр, шунда фа-
шистлар тарафыннан утерелгэн кешелэрнец тау-тау булып еелгэн кием-салымнарына тарыктылар. А. Расих.
ТАРЫГЫП-ЗАРЫГЫП рэв. Бик нык юксыиып, зар булып. Шулай итеп,\ без тарыгып-зарыгып кеттек. Ак юл.
ТАРЫЗ а. иск. кит. Тес, рэвеш; ысул. встэн генэ элэктереп киту тарызын алган сэяхэтнамэ ечен Уфада артык нэреэ курмэдем бугай. Г. Тукай. II Тер, жанр. Моцарчы татар эдэбиятында булмаган бер тарызда эк;ырлар, уеннар белэн язган пьесамны тэнкыйтьчелэр аяусыз тибеп экибэрерлэр инде. М. Фэйзи.
TAC I и. Жэлпэк формалы тугэрэк металл савыт. Ниндидер савытларныц кемешлэре, кечкенэ Ьэм зур тасларныц эцизлэре кояшка чагылып ялт-йолт килэ. Э. Фэйзи. Мич арасында идэндэ тас тора. Таста эциз комган. А. Гыйлэжев.
TAC II: тас булу диал. Ару-талу, йончу, йедэу турында. Ничэ баттык, казындык, Чыгаралмый тас булдык. Ш. Маннур.
ТАСВИР и. Берэр нэреэнен (вакыйгаиын, куренеш-нен Ь. б.) сузлэр ярдэмендэ сурэтлэнеп бирелеше. Кави [Нээцми] курыкмыйча теманы сайлый, шуны кицэйтеп. матур тасвирлар белэн бизэп яза. Г. Нигъмэти. Бу очракта без тел Ьэм гпасвир чараларын-дагы образлылык турында суз алып барачакбыз. Ф. Хесни. II Билгеле бер куренеш, хэл, вакыйганы гомумилэштереп куреэтэ торган тэфеилле сурэтлэмэ. Галиэсгар эфэнденец бу ике эсэре — чын татар тор-мышыннан бик белеп алынган тасвирлар. Г. Тукай.
Тасвир иту (кылу) — тасвирлау. Язучы ул узенец сыйнфый идеалларыныц я эцицуен, я Ьэлакэтен тасвир итэ. h. Такташ.
ТАСВИРЛАМА и. 1. Тасвир, тасвирлау. Кезге урман тасвирламасы. □ Эсэр шулай гел уен, м;ыр, биюлэрдэн торса да, билгеле, ул этнографик тас-вирлама тугел. Н. Исэнбэт.
2. Нинди дэ булса китапнын, кулъязманын Ь. б. палеографиясен Ьэм эчтэлегеи кыскача анлатып бир-гэн мэкалэ. Тасвирламаларныц беренчесе куренекле мэгърифэтче Каюм Насыйри кулъязмаларына багыш-ланган иде. М. Госманов.
ТАСВИРЛАУ ф. Берэр нэрсэне сузлэр ярдэмендэ сурэтлэп биру, тасвирлар белэн сейлэу (язу). Ул [Илдар] эле тасвирлап сейли белми. Г. Гобэй. Язгы тац! Аныц матурлыгын тасвирлау минем кулымнан килми. Б. Камалов.
ТАСВИРЛЫ с. Махсус алымиар, чаралар белэн нэрсэне дэ булса тасвирлый торган. Тасвирлы сейлэм.
ТАСВИРЛЫЛЫК и. Тасвирлы булу куренеше Ьэм тасвирлый алу дэрэжэсе. Стильнец тасвирлылыгы.
ТАСВИРЧЫ и. Тасвир итуче кеше. Тарихчы ва-кыйгалар тасвирчысы гына тугел. Афоризм.
ТАСВИРЧЫЛЫК и. Тасвир иту белэн мавыгу куренеше. [Эсэрдэ] автор, вакыйганыц знэсеннэн эцебе-нэ чаклы сейлэп чыгарга омтылып, тасвирчылык юлына баса. Каз. утл.
ТАСВИРЫЙ с. Нэрсэдер тасвирлаиган, тасвирлауга багышланган. Яшь куцеллэр тасвирый эсэрлэр сорый-лар. h. Такташ.
ТАСВИРЭТ и. иск. Тасвирлау, тасвирлану куренеше. [Зарифаныц] тасвирэте актык нокталарына эциткэч, Ьэр сейлэудэ тавышы узгэрэ, кузе яшэрэ дэ, яулыгы белэн сертэ башлый. Г. ИбраЬимов.
ТАСКАН и. диал. Баганаларга кутэртеп жэелгэи тезмэ, сайгак; тезелеш басмасы. Баскычтан тешеп ун адымнар киткэч, салам белэн япкан эцыйнак кына келэт. Келэт белэн олашынган таскак. Т. Гос-ман. Буяучылар такталардан таскаклар ясаганнар
ТАС
51
ТАС
Шуца менеп басканнар да мэш килеп стена буйый-Лар. Г. Мехэммэтшин.
ТАСЛАНУ ф. Теш. юн. к. таслау. 6й салырга дип моыйган йезэрлек акчалар, берсе икенчесе янына тас-ланып салынган хэлдэ, сандык тебендэге кечкенэ шкатулкада яталар. Ф. Хесни.
ТАСЛАУ ф. 1. Тигезлэп, бер тэртип белэн катлап, беклэп кую. Ж,элэл----бу язуны. аерып-аерып укыды
да, янэбик таслап, дурткэ беклэп куйды. Ф. Сэйфи-Казаилы.— Алмаш киемнэрец алгы булмэдэге зскэ-миягэ таслап куелган. М. Шабай.
2.	Юиып тигезлэу, юнып шомарту. Аны [Эхмушне] атасы бик ачуы килгэндэ: .Тасламаган агач. кил-бэтсез ерэк",— дип тирги иде. Г. Толымбай. Олы ташлар кузгаталар, Чукечлилэр, шомарталар: Кайсы измэ ясап тора, Кайсы такта таслап тора. Ш. Маниур.
ТАСМА и. 1. Бизэу, бизэиу йэм кием-салымны ма-турлау ечен, шулай ук кием-салымга беркетелгэи шартлы билге сыйфатында да кулланыла торган тар_ гыиа озын тукыма. Ике-еч йез чзмасы солдат, - -м;ицнэренэ тар гына яшел тасмалар тегелгэн. Ш. Камал. Ап-ак эшлэпэ, Тасмасы— кара, Ж,ицел беркэнчек Щилфердэп бара. 3. Мансур. || Чэч толы-мына, ат ялына кушып урелэ торган жете тестэге ефэк лента. Фэйрузэне бер кургэндэ Тасмасы зэцгэр иде. М. Жалил. Кызыл тасма уреп салдым Акбуз атым ялына. Жыр.
2.	Ьэртерле юка, тар йэм озын тукымалар, урелеп зшлэигэн иэрсэлэр, кайры яки юкэ телемиэре й. б. Дилбегэ тасмасы. Сугылган тасма. Улчэу тасмасы. □ Аныц [Габдулланыц] кузе яца гына суелган юкэ тасмаларына теште. Э. Фэйзи. | с. мэгъ. Агай тас, ма дилбегэне кулына алды да. кэлэпушен тезэ теп атына суз каты. Кузгалып киттелэр. И. Гази. Степановныц----муенына тегучелэргэ хас тасма
аршин зленгэн иде. А. Расих.
3.	Патрон тезу ечен жайланма — каеш яки металл лентага беркетелгэи бик куп оялар теземе. [Вахитов:] Ничэ пулемет? [Командир:] У нм; иде пулемет. [Вахитов:] Тасмалар бар да тулымы? Н. Исэнбэт. Почмак саен патрон тасмалары, Ята аунап немец каскала-ры. Ф. Кэрим.
4.	с. мэгъ. Бик тар, юка йэм озынча форма да гы (хайван йэм усемлек терлэре турында). Тасма суал-чан. Тасма суусем. Тасма балыклар.
ОТасма тел — 1) сузне бик жинел, оста йэм я гымлы итеп чыгара торган сейлэу рэвеше, татлы тел. Тасма теллэргэ ышанма — Тасма теллэр баш ашый. Жыр. Сания бу юлы аныц [Гашиянец] тасма теленэ артык зреп китмэде. М. Эмир; 2) телгэ оста кеше. Яучы дип атала торган тасма тел — менэ ул буген Габ-дулла агайныц да капкасын какты. Ф. Хесии. Тасма теллэну — бик ягымлы йэм матур итеп, кемгэдер ярарга тырышып сейлэу. Кибет приказчикларыныц, халык алдында тасма теллэнеп, эвеш-тэвеш ките-рулэренэ Асылгэрэйнец сокланып карап торган чак-лары бар иде. М. Шабай.
ТАСМАЛ и. диал. Башка урый торган чигуле озынча яулык. Сикерткэлэп кашларыцны, Тезэткэлэп тасмалыцны, Эйлэндердец башларымны. Жыр.
ТАСМАЛАНУ ф. 1. Теш., кайт. юн. к. тасмалау. Тасмаланган чэч толымы.
2. Тасмага эверелу, тасма формасыи алу. Аларныц [тэрэзэ кэгазьлэренец] тасмаланып телем-телем са-лынып торган кисэклэре экрен генэ. моц гына м;ил-фердилэр. А. Шамов.
3. Тасма сыман булып курену, тасмага охшау. Ике басу арасындагы бу межа кара э^ирдэ эллэ кайдан ук тасмаланып. яшэреп ята. Ф. Хесни.
ТАСМАЛАУ ф. 1. Тасма белэн бизэу. Чэч толым-нарын шулай тасмалап урмэсэ ярамый, курэсец. К. Нэжми. || куч. Буй-буй сызыклар белэн каплау. Киц, шома, нык, матур юллар корыган, кипкэн саз-лык еслэрен тасмаладылар. И. Туктар.
2. Тасмаларга телгэлэу. Тукыманы тасмалап кису.
3. Тасма сыман иту; тасма сыман кишэрлек ясау. Тасмалап серу. Тасмалап чэчу.
ТАСМАЛЫ с. 1. Тасмасы булган, тасма белэн урел-гэн. Тасмалы толым.
2. Тасмадан торган, тасмадан ясалган. Эстакада-ныц алгы ягыннан тасмалы транспортер шуыша. М. Хэсэнов.
ТАСМА-ТАСМА с. Бергэ торган тасмалар тесле (телгэлэнгэн) яки куп тасмалар рэвешендэге. Тасма-тасма юллар. | рэв. мэгъ. Терле яктан тасма-тасма сузылган якты нурлар кукле-зэцгэрле, аллы-гелле теслэргэ эйлэнеп уйнадылар. И. Туктар. Яшъкелтрэк булса да, сус тасма-тасма кубып тора. Г. Галиев.
ТАСТАР и. иск. 1. Махсус агартылган нечкэ житен жеплэрдэн тукылгаи йэм затлы тукыма булып санал-ган ак киндер. Хэстэрле кыз тастарлы. Мэкаль.
2. этн. Башлыча ак киндердэн киселгэн озынча яулык, шарф (баш-башлары салынып торган йэм аны яшь киленнэр урап йергэн). Теп йортка китэсе яшь киленнэр, изулэре тирэсенэ терле тестэге ситсылар тоткан кулмэклэр киеп, башларына ер-яца тастар-лар чорнап. ейдэн-ейгэ йери башладылар. 3. Бэшири. An-ак тастар сардыгыз. Яулыгым кая куйдыгыз? Жыр.
3. Бэбилэргэ азык салып каптыра торгам чупрэк (чупрэкчэ), имезлек. Тастары баллы булгандыр — теле татлы. Эйтем.
ТАСТЫМАЛ и. 1. Чигелгэн яки бизэклэп тукылган озын селге (бил буу, кайбер иэрсэлэрие уратып бэй-лэу, теру ечен йэм булмэ жийазы итеп тэ кулланыла). Мин бишмэтемне киеп, кызыл башлы тастымал белэн билемне буып алдым. М. Гафури.— Эйдэ. алышы-гыз!—диделэр, аныц [егетнец] кулына керэш тасты-малы тоттырып. М. Гали.
2. Салфетка, кечкенэ селге. [Галия] тастымал алып тэлинкэлэрне сертте. Д. Аппакова. Кызыл буйлы тастымал естендэ эрчеми пешерелгэн салкын бэрэцге. бер-ике кыяр. чалгы пэке. Г. Гобэй. Менэ-вэрэ ризыгын пешереп, чэен кайнатып. суынмасын ечен тастымал белэн тереп куйган. Г. Ахунов.
ТАСТЫМАЛЛЫК и. Тастымал ясауга китэ торган тукыма. [Мэрьям] тастымаллык кебек ак киндерлэр-не аца [Вахиткэ] кубрэк сукты. М. Гафури. || с. мэгъ. Тастымал ясауга китэ торган. Тастымаллык киндер.
ТАСЫЛ и. диал. 1. Эшиен жае, сере, аны башкару юлы (ысулы). Тасылын белгэн — ташкискэн (сыккан). Мэкаль.
2. Осталык, талант. Ьэр эшкэ тасыл кирэк. Эйтем.
ТАС(Ы)РАЕШУ ф. Куп кеше берьюлы тасраеп ка-рау. [Малайлар] ерактан гына. тасыраешып. мыш-мыш килеп. Хэлимгэ карап тордылар. И. Гази.
ТАС(Ы)РАЙТУ ф. 1. „Куз“ сузе янында йекл. юн. к. тас(ы)раю; тутырып карау.— Кызыц Гелнур егет-м;илэнгэ кузен бик тасрайтып карый. К. Нэжми.
2. Колак яфрагын дикъкатьне тарткан нэрсэгэ юнэлту (хайваннар турында). Азмы-купме йоклагач. егет. енемме бу. тешемме бу, дип уянып китсэ, барча хайваннар сикереп торып колакларын тас-райтканнар. Экият.
ТАС(Ы)РАЮ ф. 1. Кузне алмыйча текэлеп карау. — Син нэрсэ тасраеп каттыц? К. Нэжми. Гафинец кузлэре, буренеке шикелле. ниндидер ачу белэн ут-тай янып, астан тасыраеп торалар иде. Ш. Маннур.
ТАС
52
ТАТ
2.	Сагаеп карау; сагаеп тынлау. [Ала муклэк] ес-тенэ ташланырга хэзерлэнгэн аю яки буре курде-мени! Кинэт тасыраеп калды. М. Хэсэнов.
ТАСЫРДАУ ф. Тигезсез депелдэу. Арслан йерэге-нец тасырдый башлавын, кысылган кулларыныц авы-раеп китуен тойды. Г. Ахунов.
ТАСЫР-ТАСЫР аваз ияр. Тигезле-тигезсез йомшак юлдаи чабу, Йегеру тавышын белдерэ. Нэкъ шул пакта иярле атка атланган бер егет, тасыр-тасыр ча-бып. капкадан чыгып китте. Э. Еники.
ТАТ и. Татым, тэм. Акныц аты. [даны] бар, кара-ныц таты бар. Мэкаль. Ул заманнарда дицгез суы тозлы булмаган. безнец Идел, Ык, Зэй. Узэн сулары кебек тэмгэ бик тэмле, татка бик татлы булган икэн. Н. Исэнбэт.
ТА-ТА аваз ияр. Пулеметтан, автоматтан ату турында. Вэт пулемет — корал ичмаса! Тасманы эцайлап кына, ашыкмый кейлэп э^ибэрэсец дэ, та-та-та-та! И. Туктар.
ТАТАР и. 1. Башлыча Татарстан АССРда йэм кур-ше елкэлэрдэ, автономияле республикаларда яши торгам терки халык Ьэм шул халыкнын бер вэкиле. Якупныц алдында яшь, бик яшь, хэтта малай гына диярлек сары тутлы бер татар утырып тора иде. И. Гази. || с. мэгъ. Шул халыкка менэсэбэтле. Татар теле. Татар эдэбияты. Татар кейлэре.
2.	м$ый. Татар халкы, татарлар. Татарда тел юк, эдэбият юк, диючелэрне----кызгандым. Эйе, бездэ
эдэбият бар йэм дэ бай эдэбият. Г. Тукай. Бу сага-дан узган кеше Чэй эчми чыкмас ейдэн. Бу йола безнец татарда Гомер-гомердэн килгэн. Н. Дэули.
3.	диал. Гомумэн кеше; ир кеше, ир-ат.— Ай-яй, оста татар икэнсец,— диде тутэй,— кен саен сица кукэй чэчэрлэр. кен саен кукэй ашатырлар — эчецэ тияр. Ш. Маннур.
4.	иск. Кырым-Кавказ якларында Ьэм Себердэ яшэуче кайбер терки кабилэлэрнен, этник группалар-нын уртак атамасы. Кырым татарлары. Алтай татарлары. Азербаймоан татарлары.
5.	тар. Борынгы заманнарда Кеичыгыш Себердэ, Монголиядэ йэм Кытайда яшэп, монгол, маньчжур теллэреидэ сейлэшкэн кабилэлэрнен уртак атамасы.
Татар зелпесе — зелпеиен корылыкка чыдамлы тере. Комлы йэм туфрагы изри торган моирлэрне ныгыту ечен татар зелпесе, гпирэк йэм имэн агач-ларын утырталар. Умартачылык. Татар ерэнгесе (чагаиы) — ерэнгенец далаларда, ачык жирлэрдэ усэ торган тере.
ТАТАР-БАШКОРТ эк;ый. и. Татарлар йэм башкорт-лар (бергэ алганда). Бу вакытта инде татар-баш-корт батальоны урамда сугыша иде. К. Тинчурин.
ТАТАРЛА'РЧА рэв. Татарларга охшатып, татар халкыиа хас булганча. [Танышныц] сейлэшуе, кыйла-нышы, хэтта куз карашы бетенлэй зыялыларча: киеме бетенлэй иске татарларча. Ф. Эмирхан.
ТА	ТАР ЛАШТЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. татарлашу.
2.	Татар милли узенчэлеклэрен керту, татарча иту. Ул [Бэхтияров] эувэл русско-татарская школаны уз кулыннан килгэн кадэр татарлаштыра. Ф. Эмирхан. Гарэп сузлэрен татарлаштыру башлыча фоне-тикада йэм морфологиядэ башкарыла. М. Мэхмутов.
ТАТАРЛАШУ ф. Татарга эверелу; татар булып киту. Бугенге кендэ [кайбер] авылларныц кайсысы чуваштан татарлашкан, кайсысы татардан чуваш-лашкан икэнлеген дэ аерып булмый. 3. Бэшири. Эш-нец башында татарлашырга, узенец сузенчэ эйтсэк, татар халкы эченэ керергэ тырышып йери торган бер мирза тора. Г. Ибрайимов.
ТАТАРЛЫК и. 1. Татар булу. Каюм Насыйри иц элек безнец татарлыгыбызны ацлады вэ аны узенец
эсэрлэре илэ башкаларга да ацлатмакчы булды. Ж. Вэлиди.— Сезнец Казан ягында калфак бэйрэм-нэрдэ кия торган зиннэт саналса, бездэ ул — татарлык билгесе. 3. Бэшири.
2. Татарларга хас сыйфатлар. Татарлык курсэту.
3. эк;ы.й. и. Татар милли культурасы йэм милли узенчэлеклэренэ хас куреиешлэр. Аныц [дхмэтнец] эсэрлэр язудан теп максуды — борынгы татарлыкны терелтеп, ничэ йез еллар уткэн бабайларныц тор-мышын курсэту иде. Г. Газиз.
ТАТА’РЧА рэв. 1. Татар телеидэ. Татарча сейлэ-шу. Татарча уку. Татарча хат язу. □ —Малик, башыцны юлэргэ салма,— диде Мицнулла.— Сица татарча сейлилэр: я узец эйтэсец, я... И. Гази. Дядя Леша-----татарча бер авыз суз белми. А. Расих.
II с. мэгъ. Татар телендэге. Татарча газета. О Габ-делэцаббар Кандалый татарча сузлэрне бик оста-лык вэ тапкырлык илэ куллана. Ж. Вэлиди.
2. Татарларча, татар халкыидагыча.— Керэшу бул-гач, нэкъ татарча булсын. Сабан туенда алышыр-быз. М. Хужин. Ул арада курше шалаштан котелок белэн чэй керттелэр, кыздырылган ит тэ китереп куйдылар. Хэтта нэкъ татарча итеп коймак та пешереп елгергэннэр иде. А. Шамов.
ТАТА’РЧАЛАП рэв. 1. Татар телендэ сейлэп. Яшел тасма! Бу суз кабатланды Базарларда, кырда, ей-лэрдэ; Татарчалап. русча, чувашчалап— Терле сей-лэмдэ. Ш. Медэррис. Кемдер ачык татарчалап: — Алындыц, патша хезмэтенэ киттец!—дигэч, ул [Вахит] агарынып китте. М. Гафури.
2. Татарлардагыча, татарларга охшатып. Качкын кулларын кутэрде. Аныц татарчалап кыркылган кара мыегын кузлэреннэн кичерэ-кичерэ, Нэдерша: — Ярый, исем-шэрифецне язып куйыйк, — диде. И. Туктар. Бибиэцамал апа---байта татарчалап чиккэн
ак крепдешин яулыгын бэйлэде. Ш. Хесэенов.
ТАТА’РЧАЛАТЫП рэв. гади с. Саф татарча, татар телендэ (башка телгэ каршы куеп эйтелэ). Саматов ярым русча, ярым татарчалатып бик озын сейлэде. Ф. Эмирхан.— Керегез.— ди ул [Зефэр] татарчалатып. А. Расих. || Татарчага, татар теленэ тэржемэ итеп. Фазлый абзац шул кэгазьнец [прокламациянец] мэгънэсен татар солдатларына татарчалатып сей-ли башлады. К. Тинчурин.
ТАТАРЧАЛАШТЫРУ ф. Татар теленэ тэржемэ иту. Журнал фарыстан татарчалаштырылган. Г. Тукай. Пьесаларны русчадан татарчалаштырырга кереш-тек. Каз. утл.
ТАТАРЧАЛЫК и. 1. Татарча булу сыйфаты (дэрэжэсе). Теле ягыннан утэ татарчалыгы белэн узенэ бер урын тоткан „Терлек‘ исемендэге морфология китабы рус теле грамматикасыннан шактый файда-ланган. В. Хангилдии.
2. Татар акценты. Солдат ни ечендер дулкынлана йэм аныц сейлэвендэ татарчалык нык сизелэ иде. Н. Дэули.
ТАТАРЧЫЛЫК и. 1. Татар халкыиын уз милли те-лен, милли культурасыи устеруне куэтлэгэн ижтимагый агым. Каюм Насыйри белэн телдэ, эдэбиятта татарчылык агымы да туып, шуца каршы терекче-лек агымы да кузгала. Тат. театры.
2. Татар миллэтчелеге. Миллэтчелэр эле татарчылык. туранчылык идеялэре белэн буталалар. Г. Нигъмэти.
ТАТЛАНУ ф. Татлылаиу. Мэхэббэттэн сукыр-лар — кузле, Аксаклар аякланган; Хыяллар, дэрт вэ михнэтлэр, Газаплар — бар да татланган. Н. Ду-мави.
ТАТЛЫ с. 1. Шикэр йэм бал тэме булгаи. Татлы ашамлык. Татлы эцимеш. Татлы сироп. □ Бал-
TXT
53
ТАУ
тырганнар, баллы какылар. Бер-берсеннэн тэмле, татлылар. Ш. Маннур. Алманыц эчкелтем татлы еуы малайныц тел естенэ. тамак тебенэ йегерде. И. Гази.
2. куч. Кинэну Ьэм рэхэтлек хисе бирэ торгаи, лэззэтле. Татлы йокы. Татлы кичереш. Татлы хыял. □ Барысы инде, барысы ерак калды — Илдэ уткэн татлы минутлар. А. Алиш. II Кадерле, сейкемле. Бал татлы, балдан бала татлы. Мэкаль. Аюныц бер дз улэсе килми, эн;ан татлы. Г. Тукай. Бик ярата, езелеп ярата ул [эби] шушы тум-тугэрэк битле, кап-кара кузле йомшак. пакь, .татлы оныгын. Э. Еиики. | рэв. мэгъ. — Ж,ицеп кайткач, тагын шул бем^зклэремз [бал кортларына] тотынам,— дип куй-ды ул [Селзйманов] татлы хыялланып. И. Гази. I Ягымлы, кемгэ дэ булса ошый торгаи. Татлы суз зйтеп телец сынмас. Мэкаль.
Татлы кузак — к. баллы кузак. Татлы тамыр — 1) кузаклылар семьялыгыинан купьеллык улэи; рус-часы: лакрица, лакричник. Нигэ таулар мендем икзн Бер татлы тамыр ечен: Нигэ ярлар сейдем икэн Озатып калыр ечен. Жыр; 2) шул усемлекнен кипте-реп порошок хэлеиэ китерелгэи Ьэм эч катудаи Ь. б. авырулардан дэва, дару итеп кулланыла торган тамыры. Майтутэй-----энэйне терелтер ечен эмбер тамыры,
татлы тамыр, тэмле сабыр дигэн дарулар да эчереп карады. Ш. Маииур. Татлы чия — 1) чиянен бер тере; русчасы: черешня. Татлы чия ечен язгы кыраулар бик куркынычлы, ченки ул яфрак ярганчы ук чэчэк ата. Жилэк-жимеш...; 2) шуиын эре, татлы жимеше.
О Татлы тамак — к. тэмле тамак. Бер бакчадан икенче бакчага сикереп, яшел яфраклар да чэчэклэр генэ ашап йергзн татлы тамак кээн;элэр----бар.
Ак юл. Татлы тел — кешелэриен кэефен кутэрерлек итеп сейлэу, сейлэшу турында. Хэмдия------гам;эп
эцицел сеякле, куштан Нам татлы телле. Э. Еники. Татлы жидереп, ачы костыру — башта йомшак ме-гамэлэ, кунакчыллык Ь. б. курсэтеп, соныннан каты суз эйту, эшэкелек эшлэу Ь. б.
ТАТЛЫЛАНУ ф. 1. Татлыга (1 мэгъ.) эверелу, татлы булып киту. Алма татлылану.
2. куч. Ягымлылану (суз, сейлэшу турында). Телефонда сейлэшученец кырыс тавышы кинэт узгэреп, татлыланып китте. М. Эмир.
ТАТЛЫ-ТАТЛЫ с. Артык. дэр. к. татлы. Татлы-татлы хыяллар. □ Кешелэр эле дэ татлы-татлы йокыларында иделэр. Ак юл.
ТАТСЫЗ с. 1. Тэмсез, татлы тугел. Татсыз займет. СЗ[Надан крестьяннар] гади вэ кендэлек ашларны да татсыз итеп пешерэлэр. 3. Бэшири.
2.	куч. Рэхэтсез, кыен, авыр. Котылмакчы булып татсыз хэяттан, Гакыл бу, дип, узецне узец утердец. Г. Тукай.
ТАТУ I рэв. Дусларча килешеп, карышмыйча. Эх-тэм бабай белэн Гелэндэм эби бер-берсенэ бер дэ каршы килешмичэ, биктату гомер итэлэр иде. Г. Гали. Гомер буе тату торган бу туганнар Гуя хэзер юл-барыс йэм арысланнар. Г. Афзал. | с. мэгъ. Тату тор-мыш. Тату куршелэр. □ Бар да тигез, читлэр йэм ятлар юк Безнец тату. бердэм семьяда. Э. Исхак.
ТАТУ II ф. 1. Ашамлык-эчемлек яки дару-фэлэииен бик азыи гына авызга кабып, тэмеи билгелэу. —Мэ эле, Уразбикэ. татып кара: балы бик эйбэт курена. Г. ИбраЬимов. Фатыйма да консерваны татып карады. И. Гази.
2.	Билгеле бер нэрсэнен тэме икенче бер иэрсэдэ сизелу, тэмэйт\. Суырып упсэм, авызы баллар татыр. Г. Тукай.
3.	Берэр терле ашамлык-эчемлек яки агу-даруиын
тэмлелегеи яки тэмсезлеген сынап, кичереп карау. Ир татымам дигэн тозны еч татыр. Мэкаль.
4.	куч. Нинди дэ булса хэлиен рэхэтлеген яки кыен-льпын кичереп карау. Деньяныц ачысын-течесен уз эцалкэцдэ тату. Усаллыкныц эцэзасын тату. □ Татып авыр коллык эцэберен, Инде белдем тэмен ирекнец. М. Жэлил.
ТАТУИРО'ВКА и. Тере тирегэ энэ ярдэмендэ кара индереп ясалган язу яки сурэт, рэсем. Чибэр кызлар-ныц ботларына, аксыл-алсу яшь тирегэ зэцгэр татуировка тешерелгэн иде. М. МэЬдиев.
ТАТУЛАНУ ф. Тату булып киту, килешу. — [Энвэр] нигэдер Гелсинэ белэн генэ татулана алмый. Р. Иш-морат.
ТАТУЛАУ ф. Тату иту, килештеру, яраштыру; ачуын, упкэсен бетеру. — Госман эфэнде, сез чынлап та Зэй-нзп ханымны татуласагыз ла. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТАТУЛАШУ ф. Берэр кычкырыш яки низагтан сон янадан килешеп, тату, дус булып киту. —Мин сезнец белзн талашырга килмэдем, татулашырга килдем. Г. Тукай. Сатулйшты хатыны. карулашты Эухэди. Капчык шактый шицгэч кенз татулашты Эухэди. Э. Фэйзи.
ТАТУЛЫК и. Тату булу. Матурлык туйда кирэк, Татулык кен дэ кирэк. Мэкаль. Ничек яратмасын йерэк Гаилэ татулыгын, Татулыкны, татлылыгын, Йезлэрнец яктылыгын. Э. Ерикэй.
, ТАТУСЫЗЛЫК и. Ызгыш-талаш, эреплэшу.
ТАТЫЛДАУ ф. сейл. Тиз-тиз, ашыгып сейлэу; куп сейлэу. —Татылдама инде, саескан баласы, — диде Шабаев. Ш. Маннур.
ТАТЫЛДБ1К с. Татылдаучаи, куп сейлэучэн. Та-тылдык кеше. | и. мэгъ. Татылдыкка тышау юк. Мэкаль.
ТАТЫЛУ ф. Теш. юн. к. тату II (1, 3 мэгъ.); та-тырга, кичерергэ туры килу. Мондый кичэлэр башлан-гач. ул [Зыя] моцарчы татылмаган рэхэтлек булган-дай тоя башлады. Г. ИбраЬимов.
ТАТЫМ и. 1. Татып Караганда беленгэн тэм. Бала— бал татым. Мэкаль. | с. мэгъ. Борынны кытык-лап, бал татым хуш ис ацкый. И. Салахов.
2. куч. Зэвык. Бу гади бер [эдэби] татым мэсьэ-лзсе генэ тугел. Ф. Хесни.
ТАТЫМ Л Ы с. I. Тэмен озак сиздерэ торган.
2. Ягымлы, татлы (2 мэгъ.). Ул [Тимери] йерэккэ утэрлек татымлы сузлэр табарга тырышты. Г. Бэширов.
ТАТЫР и. диал. 1. Чишмэ, елга суларыида эрегэн ачы булмагаи тоз; юшкыи, дуен. Суныц татыры бар.
2. к. тозлак. Чуллэрдэге татырлар. □ Татыр, татырда мал ятыр. Мэкаль.
ТАУ I и. 1. Жир естеиен Ьэр яктан текэ биегэеп, кутэрелеп торгаи шактый зур урыиы. Тау башы. Тау итпэге. Тау текэлеге. □ Тау белзн may бер тугел. Мэкаль. Биек тауныц башы — якын, тебе — ерак [куренэ]. Мэкаль. Дратам мин узебезнец авылны. биг-рзк тэ яратам авылныц тенъягын каплаган зур тау-ларны. Г. ИбраЬимов.
2. куч. Ьэрбер текэлек, битлэу. — Тау тешэ, may менэ йереп камыт бавы теткэзеп булмый. И. Гази. Асылгэрэй тауны чаптырып менугэ, Шэцгэрэй. аныц юлына аркылы тешеп, атныц башыннан элэктереп алды. М. Шабай. II с. мэгъ. Текэ, урле. Хэтта ул [Габдулла] дэртенэ сыеша алмый, таурак урыннарга юри менеп китэ. Э. Фэйзи.
3. Бик зур булып еелгэн еемнэр турында. Бакча-ларда торма, кишерлэрдэн таулар еелде. М. Жэлил. Басуда тирес таулары емэ кенне ике елеш усте. Г. Гали.	•
ТАУ
54
ТАУ
Тау балавызы — жир естенэ чыгып куергаи нефть, I озокерит — терле кершэниэр, хушбуйлар ясау ечен, шулай ук медицинада кулланыла. Тау бите — к. бит-лэу. Тау битлэре яцадан ачылды, шаулап герлэвеклэр ага башлады. М. Шабай. Тау болаиы — к. марал. Тау беркете — беркетнен биек тауларда яши торган бер тере, батырлык йэм кыюлык символы. Тау беркете Тауга очарга тиеш. М. Жэлил. Тау дунгызы — кабан дунгызынын тау узэннэрендэ яши торган тере. .Тау дуцгызы" дигэн сузне ишету белэн Идриснец аучылык тойгысы кайнап. ул урыныннан сикереп торды. 9. Айдар. Тау инженеры — тау эшлэре инженеры. Тау инженеры мондый билгелэмэ ясар: нефть — сыек хэлдэге файдалы казылма, ул эк;ир астыннан йэрва-кытта да диярлек скважиналар ярдэмендэ чыгарыла. Нефть тур. хик. Тау кэжэсе (тэкэсе) — кыр кэжэсе-нен тауларда яши торган бер тере; йорт кэжэлэре шуннан килеп чыккан. Тау тэкэсе тик торса, ач I кала. Мэкаль. Шамил------may кээкрсе шикелле атлы-
гып тора. Г. Эпсэлэмов. Тау тишеге — мэгарэ. Эбуга-лисина энесе Эбухарис белэн ел ярым may тишегендэ I гыйлем тэхсил итеп яткан. Э. Фэйзи. Тау токымы — к. токым (4 мэгъ.). Тау эше — жирдэн файдалы казылмалар казып чыгару эше. Тау эшчесе— тау I эшендэ эшлэуче кеше. Зэки революция башланганда Харьковта булганга, андагы may эшчелэре батальо-нына куцелле гаскэри булып языла. Ф. Сэйфи-Казан- I лы. Тау юасы — кыр суганы. Бэдретдин may юасы тап-ты, аны езеп чэйнэдек. Э. Еники. Тау житене — к. асбест.	'	|
О Тау актару — бик зур эшлэр башкару турында. — Их, аныц [Садыйкныц] урысчасы, укымышы тагын да кечлерэк булса. ул таулар актарыр иде. Г. ИбраЬимов. Тау булып ишелу (ябырылу, тешу, жимере-лу) — кире кайтарылмаслык итеп Ьежум иту. Дошман естенэ may булып жргмерелу. Тау булып (кебек) тору (басу) — какшамас ныклык белэн тору. Егет кеше яуга каршы may булып басар. Мэкаль. Тау кадэр (кадэрле, кебек, хэтле, чаклы) — 1) бик зур, массив. Паровоз may чаклы танк урнашкан платформаны кузгатты. Г. Гобэй; 2) бик куп, кулэмле. Айлар буе вакыт тимэгэнгэ, тагарак янына may хэтле кер еел-гэн. Л. Ихсаиова; 3) бик зур; бик эЬэмиятле. [Нигъ-мэтша:] Шулай менэ, may кадэр вэгъдэ иттелэр, э монда сал да ек, сал да екка эшлэр килеп терэлде. Г. Иделле. Тау кадэр бу эцаваплылыкны кутэру бе-ренче кеннэрдэ бик кыен булды. Г. Бэширов. [Гос-ман:] Дз м;итэ бит, Назлыбикэ, яз! Алдыбызда may кадэрле эшлэр тора. Г. Насрый; 4) бик кечле, гай-рэтле. Йекче, гэрчэ тэбэнэк кенэ, кечкенэ генэ кеше булса да, мал вэ м;ан тугрысында may кадэр булып китте. Г. Тукай. Тауга каршы сикеру — башкаруы аеруча кыен булган берэр эшкэ тотыиу; жинеп. чыга алу шикле булган эшкэ керешу. Арыслан да тауга каршы сикермэс, дигэннэр борынгылар. д сез Гыйма-ди абзагызны тауга каршы сикертмэкче буласыз. И. Гази. Тауны талкаи (тэгэрмэч) иту — бик зур кеч Ьэм гайрэт белэн эшлэу; бик зур эшлэр башкару. Ир уртасы тауны талкан итэр. Мэкаль. [Низамов:] Бу егетлэр белэн тауны тэгэрмэч итеп эйлэндереп була. Ф. Кэрим. Тауны тауга бэру — бик зур кеч, масштаб, гайрэт белэн эш иту турында. Синец шикелле егетлэр йэммэсе тауны тауга бэреп эш итэлэр. Ф. Эмирхан.
ТАУ II и. диал. 1. Тэбрик. Дустыкаем, эй, may сица.Тустаган тулы бал сица! Жыр.
2. Васыять, таусия. Тау эйтеп калдыру. Тау эйтеп киту.
Тау иту — 1) тэбриклэп, билгелэп уту. Туган
квнне may иту, 2) васыять иту. Фэлэн нэрсэне фэлэн кешегэ may итеп калдыру.
ТАУЛЫ с. 1. Узендэ куп таулар, тау сыртлары булган; тау-чагыллы. Кавказ дилэр ул таулы мсирлэрне. Г. Эпсэлэмов. Бу куэтле тавыш таулы ярларга су-гылды, елганыц аръягында кугэреп яткан нарат ур-маннарына барып бэрелде. Г. ИбраЬимов.
2. и. мэгъ. Тау илендэ, таулыкта яшэуче яки шундый яклардан килгэн (чыккан) кеше. Хэкимзадэ сикереп уртага килеп твшэ: авызына пычак кабып. кул-ларын канат кебек эн;эеп, таулылар биюен башкара. Г. Ахунов.
ТАУЛЫК I и. Берничэ тау бергэрэк торган жир. таулы урын. Бу ике ара таулык булганга. поезд бара алмый. М. Фэйзи. Сунарчы карт эле еракта, Авыл янындагы таулыкта. М. Сеидекле.
ТАУЛЫК II и. диал. Игеннен башта сынау ечен урып алына Ьэм сугыла торган елеше. Каршыдагы бораемныц урып алдым таулыгын. М. Фэйзи.
ТАУЛЫ-ТАШЛЫ с. Узендэ тау-таш куп булган. Иделнец таулы-ташлы, урманлы биек ярлары эчендэ, .Байрак’ белэн .Хезмэт" арасында, Яманкул атлы озын, тирэн чокыр бар. Г. ИбраЬимов.
ТАУЛЫ-ЧОКЫРЛЫ с. Таулары, чокыр-чакырлары куп булган. —Менэ син Бегелмэдэ торасыц. Эйт, ул нинди урын?— Таулы-чокырлы бер урын. Г. Эпсэлэмов.
ТАУ-САГЫЗ и. Катлаулы чэчэклелэр семьялыгын-нан купьеллык улэн (тамырларыннан каучук алу ечен плантациялэрдэ устерелэ). Каучук бирэ торган усем-леклэр: тау-сагыз, кырым-сагыз, кук-сагыз усемлек-лэре ачылды. Робинзон эзл.
ТАУСИЯ и. иск. Киткэн чакта эйтеп калдырыла торган телэк яки утенеч. Тыныч тормыш таусия иту. дйтэсе таусияц булу. □ Мэшэкать дигэн, тыныч-сызлану дигэн нэрсэлэрне хэтерегезгэ дэ китермичэ калуыгызны таусия итэр идем. 9. Фэйзи.
ТАУ-ТАУ с. 1. Бергэ, янэшэ торган таулар рэвешендэ (берэр нэрсэнен куплегенэ басым ясап эйтелэ). Авыл ярлылары бер телем икмэккэ ицрэгэндэ дэ. Садыйк ындырында тау-тау кибэннэр иде. Г. Гали. Соцра аныц [миллэт] турында тау-тау китаплар язылды. Г. ИбраЬимов. Без чыгарган ташкумерлэр Тау-тау булып еелер. Ш. Маннур. II Бер-бер артлы торган таулар шикелле. Зур болытлар кук йезен каплап килэ тау-тау булып. М. Гафури.
2. куч. Бик куп, бик зур. — Ташладыц тау-тау газаплар мин колыцныц естенэ. h. Такташ. | рэв. мэгъ. Куп итеп, зур итеп. Тел белэн узлэре бик оста юмалыйлар, вэгъдэ лэрне тау-тау елэшэлэр.
I И. Гази.
ТАУ-ТАШ мдый. и. Таулы Ьэм ташлы урыинар; таш-I лы тау. Тау-таш моимерелгэндэй герелдэтеп, кук кукрэп утте. Г. ИбраЬимов. — Эйе, геологларныц го-мере тау-таш араларында утэ. А. Эхмэт.
О Тау-таш яру — к. таш яру. Мин бер мескен I татар идем, диеп эцырламадым йэм дэ э^ырламам: Тау-ташларны ярган бабаларым, зарланмаган алар I деньядан. Г. Латыйп.
ТАУ-ТЕХНИК с. Тау эше техиикасына бэйлэнешле. Тау-техник надзор вэкиле иптэш Дозоров актка ка-I рата ясаган нэтиз^эсендэ бораулау мастеры И. Т. Тимбиковка карата йомшак чаралар куллан-ганны эйтеп уткэн. Г. Ахунов.
ТАУ-ЧАГЫЛ м;ый. и. Урманлы, чытырманлы таулар I Ьэм чокырлар. Тау-чагыл арасы. О Асылгэрзй элеге I киц басуларны, ерактагы соры кара урманнарны йэм тау-чагылларны, бер-бер артлы энэ кузеннэн уткэр-гэн шикелле, яцадан м;ентеклэп кузэтергэ тотына. М. Шабай.
ТАУ
55
ТАЧ
ТАУЧЫ и. Тау токымнарын, жир асты байлыкла-рын эзлэу йэм файдалану эшендэге эшче яки белгеч. Таучы кэйлэ белэн туц otQup чаба, мацгаеннан аныц тир тама. Д. Фэтхи.
ТАУШАК с. диал. Таушалган, тапталган. Таушак улэнле сукмак буйлата беркадэр барганнан соц. Фэтхи----елга кырыена барып чыкты. Ш. Камал.
ТАУШАЛУ ф. 1. Тузу, сусэру, сизри башлау. 6с-темдэге кулмэгемнец эцицнэре таушалмаган. Жыр. Камэр----озак кигэнгэ таушалган кулмэген типчеп
бетергэч. узе дэ сизмэстэн, уйга бирелде. А. Тайиров. II Ялтыравыгын югалтып керлэну, ышкылып юкару (кэгазь турында). Вэлиев хэзер дэ. кулыннан тешми кат-кат укылудан таушалып беткэн кул кадэрле хатны естэленэ куеп. аца кызыгып карап торды. С. Рафиков. Бригадирлар да таушалып беткэн куен дэфтэрлэренэ тотындылар. А. Гыйлэжев.
2.	Тэпэрлэну, бегэрлэну. Кулмэк таушалган, утук-лэмичэ киярлек тугел. Г. Эпсэлэмов.
3.	Хэлсезлэнудэн яки дулкынланудан селкенеп, калтырап кую. Кисэк Котдус аягурэ басты, Нэзек иренен кысты, таушалды. Ул. яварга килгэн болыт кебек. Йез курсэтеп сузгэ башлады. Н. Баян.
4.	Озак куллаиылудан аерым кисэклэре ашалып, ватылучан булып киту (машиналар, механизмнар турында). Тракторлар да. сабаннар да быел таушал-мадылар. Тезэтэсе эйберлэре юк. Ф. Сэйфи-Казанлы. II куч. Кечсезлэну, эштэи чыгу. Шулай да дошман утына йаман каршылык курсэтеп чигену, нийаять. безнец кечлэребезне шактый нык кына таушалдырган, какшаткан иде. М. Шабай.
5.	куч. Жегэрен, кечен, тулы канлылыгыи югалту; картаю, зэгыйфьлэну (кеше турында). Фэтхи Мэдинэне шактый картайган. таушалып ямьсезлэнгэн кыяфэт-тэ куз алдына китергэн иде. Ш. Камал. || Чырае кач-кан, тесе киткэн, жилсенгэн, жыерчыкланган, суырыл-ган, каисызлаигаи булу (кеше йезе турында). Иртэн торуга [Гелниса эцицгинец] йезе таушалган йэм тагын да м;ыерчыклана тешкэн була. М. Шабай. Секретарь Зиннэтнец авыру тес алган йэм таушалган соры битенэ куз салды. Г. Бэширов.
6.	куч. Куп йэм еш куллаиылып, кызыклылыгыи, образлылыгыи югалту (эдэби алым, стиль, сэигать чара л ары турында). [Икенче абый], рифмалар бик таушалган. диде: еченче абый бетенлэй мица каршы булып чыкты. бернинди дэ оригинальлек юк. шигырь язып йермэ, энем, диде. А. Расих. Вакыйганы теш аркылы биру — таушалып беткэн алым. Г. Минский.
ТАУШАРЫЛУ ф. диал. к. таушалу (1, 2 мэгъ.). [Пелагея Николаевна} бераз таушарылган кулмэк итэклэрен сыпыргалады. Б. Камалов.
ТАФСЫЙЛЬ и. к. тэфсил.
ТАФТА и. Тыгыз ефэк яки мамык тукыма. Тафта кулмэк. Тафта пэрдэ.
ТАХИЛ и. гади с. Яна эйбералу яки башка шатлык унае белэн исерткеч эчу йоласы, гадэте. —Нужэли инде без гхырдан энэ фэртмагка [продмагка] кереп кандала исле тахил шэрабеннэн авыз итмибез? !А. Мэйдиев.
ТАХИЛГЭ рэв. Шатлык унае белэн, шатлыкка (исерткеч эчу турында). Тахилгэ генэ тавык та эч-кэн ди. Эйтем.
ТАХИЛЛЭУ ф. диал. Тахилгэ эчу. —Син. туган, тахиллэп э^ибэргэнсец бугай.--казна эшендэге ке-
шегэ исереп йеру. ай-йай. килешеп бетмэс, — диде Сэмигулла. С. Рафиков.
ТАХТА и. Артсыз диван. Сиртмэле тахта. О [Наилэ] тахтпага барып ауды йэм шактый озак Ятты. Б. Камалов.
ТАЧ I кис. 1. Нэкъ (охшау, таман булу, туры килу турында). —Эти, Инсафныц кузлэре минекенэ ох-шаган — соры. ди! Эни аца каршы тешэ. Кузлэре тач минеке — каралэ^ым-соры, — ди. Г. Мехэммэтшин. Пальто----тач уземэ улчэп теккэн инде менэ.
С. Рафиков. || Нэкъ, бетенлэй (билгеле бер кеше сый-фатыида, кыяфэтендэ бу луга карата).—Васька, син тач тел бистэсе икэнсец! Ф. Сэйфи-Казаилы. — Эбэу, валлайа, тач марэ^алар бит сез! Ф. Эмирхан.
2. Тап, иэкъ, кыл (нэрсэнен дэ булса билгеле бер урыида урнашуы турында). Аланныц тач уртасында ялгыз нарат---усеп утыра иде. Н. Фэттах.
3. Тоташ, бары тик, гел. Тимербайныц башында тач укадан гына эшлэнгэн тубэтэе. 3. Нади. — Ал инде шуны [коймакны}, Хэйбулла дус. тач май гына бит. Ш. Маннур.
Тач узе — элек билгеле булганнын иэкъ узе.—Кеше узгэрмэсэ узгэрми икэн, егерме елдан соц да тач узе бит,—диючелэр булды. М. Гали.
О Тач иттеру — 1) нэкъ кирэгенчэ, ин яраганын эшлэу, тиешлесен эйту. Мицнулла абзагыз да авыз йомып калмады:—Алпут кайткач, алпуттан сорар-сыц: бездэн аласы акчац юк!—дип тач иттерде. И. Гази; 2) кетмэгэидэ йэм гайрэтле рэвештэ эш иту. Зебэй---тач иттереп. Ачу белэн куя икеле. Сов. эд.
Тач килу — бетенлэй туры килу, ярашлы булу, охшау. Зелэйха ханым, кулмэге тесенэ тач килгэн ридикюленнэн кулъяулык чыгарып, яшьлэрен сертте. Б. Камалов. Тач киту — иэкъ кирэгенчэ булу, узенэ курэ таман булу. [Лэукэ башына] тас кутэреп таз киткэн, Егылып тешкэн — тач киткэн! Такмаза.
ТАЧ II аваз ияр. Юеш есйезгэ яки жиргэ кииэт китереп басу (сугу) тавышын белдерэ. Тач иту. СИ [Саввич], таш идэнгэ яланаякларыныц бетен табаны белэн тач-тач басып. эре-эре адымнар белэн-
чыгып китте. 9. Фэйзи.
ТАЧА’НКА и. Ачык эржэле, сиртмэле жинел арба (гражданиар сугышы чорында пулемет йерту ечен куллаиылган). Бакчаларга, тыкрыкларга поход кух-нялары, орудиелэр, терле арбалар, тачанкалар килеп беялде. Г. Бэширов.
TANKA и. Этеп йертелэ торган бер тэгэрмэчле кул арбасы. Дамба буенда кыегаешып яткан тачка-ларныц тэгэрмэчлэре югары кутэрелешеп, тезу зшен-дэге [езеклекне] хэтерлэттелэр. Т. Госмаи. [Гыйз-зэткэ] кеймэдэн тачка белэн балык ташырга куш-тылар. Ф. Сэйфи-Казаилы. II Билгеле бер кулэм улчэме буларак куллаиыла. Невод сала башлаганнан соц бер атна буе эшлэр бер кейдэрэк барды: балык-ныц чыгуы биш-алты тачкадан артмады. Ш. Камал.
ТАЧКА [тачка] с. сейл. Пешеп житмэгэнгэ яки иа-чар оннан пешерелгэнгэ курэ, сылаиучаи, узле (ипи турында). Ипиец тачка булса, бер кен ашарсыц, Ха-тыныц тачка булса, нишлэрсец? Мэкаль.
ТАЧКАЛАНУ [тачкалаиу] ф. Тачкага эйлэну, тач-кага эверелу. Тачкаланган ипи. || Ябышкаклану, теер булып оешу. Кайчандыр мендэр эчендэ тачкаланып яткан, хэзер инде-иреккэ чыккан ион кисэклэренец
салкын идэнгэ тешэселэре килми иде булса кирэк. А. Шамов.
ТА'ЧКАЛАП рэв. 1. Тачка белэн, тачкага салып. Тачкалап глашу.
2. Тачка улчэме чамасыида. Утыз-кырык тачкалап балык чанга салынгач, Шэрэфи агай лабаздан чыкты. Ш. Камал.
ТАЧКЫЛУ ф. сир. Тачкаландырылу, узлелэндерелу. Джамали абзый,----кармакларына киндер мае белэн
тачкылган кызыл икмэк элэктереп, яр буена утырт-кан казыкларына кармак сапларын тезде. 9. Исхак.
ТАЧЫЛДАУ ф. 1. Тач-тач иту. Тачылдап басу.
ТАШ
56
ТАШ
2. куч. Текерек чэчрэтеп сейлэу; ямьсез итеп сейлэшу. \Мэрфуга:\ Тик. эллэ нидэй итеп. алдан та-чылдап торуыца ачуым килде. М. Фэйзи.
ТАШ и. 1. Металлардан башка Ьэртерле каты минерал, тау токымы. Ак таш. Чуер таш. Кайрак таш. Таш карьеры. Таш юну. I I Ташны ташка чак-сац, уты беленер. Мэкаль. Мин таш ваттам, юлга таш тушэдем. 9. Ерикэй. Тау вслэрендэ еем-еем ташлар аунап ята. Безнец колхозда ул ташлардан матур-матур вйлэр салалар. А. Эхмэт. II с. мэгъ. Таштан торган яки таштан ясалгаи, ташлардан тезел-гэн. Таш кыяныц текэ тубэсеннэн Карая торам дицгез шаулавын. Ф. Кэрим. Шэмгун карт----кечке-
нэ таш табакка салган атлан майны китереп, аныц естендэге кэгазьне ачты. А. Шамов. Галиэкбэр агайныц Порты шэйэрнец урта бер эцирендэ. базар-га якын ике катлы таш бер бинадыр. Ш. Мехэммэдев. || Таштан киселеп ясалгаи кирпеч — тезу материалы. Инженер ташкискеч машиналар белэн дэ комбайнныкы кебек дурт кырлы ташлар алып бул-ганын Клейменовка исбат иткэн иде. Ш. Бикчурин. II Таштан торган, таштан ясалган кайбер предметлар яки аларнын аерым елешлэре. Мунча ташы. Сэгать ташы. Чакма таш. □ Укныц ташы карчыкныц бу-газында сынып калмыш иде. Ф. Халиди. Тегермэн остасы Иван Мыегын бетереп куя. Зур чукеч аныц кулында. Ул яца ташны уя. Г. Латыйп.
2. Кыйммэтле яки кирэкле минерал (шунын бер ки-сэге) турында. Бер эаманда Бер алмаз ташы яткан Шул яланда. М. Гафури. Без ур битен казып кереп ясалган зур мичтэ акбур ташын яндырганнарын, ташныц мичтэн тышы каралып, эче кар кебек ага-рып чыкканын карап тордык. Г. Гобэй. || гади с. Руда. Тимер ташы. □ Шул чокырлардан кайчандыр бакыр чыгарганнар,---хэзер дэ эле чын бакыр ташы
табып була икэн. Ш. Маннур.
3. с. мэгъ. куч. Хэрэкэтсез Ьэм кырыс (кеше йезе турында). Дэулэтьяровныц таш чырае кызарды, пыя-ла астындагы кузлэре зэйэрле ялтырады. И. Гази. Баш инженерный кыяфэте утэ ваемсыз йэм гамьсез кебек. Таш та таш. бу да таш. Э. Касыймов.
Таш ваткыч— таш ваклый торган машина. Монда эле дэ кене-тене Герли экскаваторлар, коперлар, Таш ваткычлар. бетон болгаткычлар — Иц кечле, Иц яца моторлар. С. Урайский. Таш гасыр, таш га-сыры — кешелек тарихында теп эш кораллары ташлардан ясалган борынгы дэвер. Таш кала — таш, бетон, кирпеч кебек материаллардан тезелгэн зур кала, шэЬэр. Усэ таш калалар, гузэл гелбакчалар, Зур са-райлар калка куклэргэ. Ш. Маннур. Таш остасы — таш тушэу, кирпеч бииалар Ь. б. тезу остасы. Таш салу (тезу) — таштан, кирпечтэи биналар кору. Кен-дезен Шакирм;ан таш тезэ. Биналар биеккэ урелэ. 9. Маликов. Абдулла тезелештэ егерме ел эшлэгэн бер апа белэн таш сала иде. Соц. Тат. Таш тоз — берегеп каткан тоздан гыйбарэт тау токымы. Дицгез саегу белэн тозлы куллэр ясалып. гипс, ангидрид. таш тоз йэм башка утырмалар хасил булган-нар. А. Фаткуллин. Таш урам — юлына таш тушэл-гэн яки йортлары да таштан, кирпечтэн эшлэнгэн урам, шэЬэр урамы. Безнец урам таш урам. Ташу ага басу дан. Г. Тукай. Таш энже — эре энже бертеге. Ука аралаш таш энэцелэр белэн чигелгэн эреле-ваклы кал-факлар. кэттээцилэр кутэргэн хатыннар мэш ки-лэлэр. К. Тинчурии. Таш юл — таш тушэлгэи юл. — Хэтерлисецме. Бегелмэнец таш юлын салганда ничей эшлэдек? Г. Эпсэлэмов. Ташка басу — 1) язылган-ны бастыру. — Кирэге булмаса, аны ак кэгазь естенэ кара белэн ташка басып чыгарырлар идеме? 9. Фэйзи. Зэйтунэ дэ. калган балалар да. ике атна
дигэндэ хэреф танып, ташка басканны сукалый баш-ладылар. К. Тинчурин; 2) куч. деп-дересен Ьэм ап-ачык итеп эйту; ышанычлы итеп эйту.
О Таш астыннан чыккан—1) тормышта бик зур кыенлыкларны жинеп, ерып чыккан (чыга алырлык); уткен, булдыклы, жор, елгыр. Муенын сындырсын дип эцибэргэн эк;ирдэн муенын сындырмыйча исэн-сау кай-тып. йаман шулай исэн-сау. авызын ерып торучы бу таш астыннан чыккан егет аны [хуэуаны] тагын узенэ эсир иткэн — иде. Ф. Хесни; 2) Ьэртерле кыек эшлэргэ бик остарган, „каешланган". Син бер сейлэш эле алар [тоткыннар] белэн. Таш астыннан чыккан-нары бар. Алар сица телэсэ нинди мэгълумат табып китерэчэклэр. Г. Эпсэлэмов. Таш (белэн) ату—ни-чек тэ гаеплэргэ, .суз белэн зыян китерергэ маташу* мэгънэсендэ эйтелэ. Таш (белэн) атканга аш (белэн) ат. Мэкаль. Бу Шэйхетдинов, чыннан да. уцайлы момент булганда мица тезэп таш ата. С. Рафиков. Таш башлы—к. ташбаш (I, с. мэгъ.). Малайлар, куп-ме генэ таш башлы булмасыннар. боз астына китеп батып улугэ Караганда, бозныц естендэ шуып Перуне артыграк курэлэр. Ф. Хесни. Таш борчак— бик тэ саран кеше турында. — Сине шул саранлыгыц ечен болай да таш борчак дип йертэлэр. Н. Исэнбэт. Таш булып бату — кире кайтмаска киту. Кыз бала теш-кэн м;ирендэ таш булып батсын. Мэкаль. Таш булып (таш кебек, таштай) кату — хэрэкэтсез тору, катып калу. Без Нэммэбез дэ аягурэ басып, куллары-бызны кукрэклэребезгэ куеп. баскан урыннарыбызда таш кебек катып калдык. М. Гафури. Калды качкын кузлэрен бик зур ачып. таштай катып. Н. Исэнбэт. Таш бэгырь(ле), таш йерэк(ле) — кызгаиуиы, шэф-катьие белми торган кеше турында.— Тизрэк азат ит. Бэгырец таш булмасын. Д. Аппакова. Таш йерэк-ле адэмнэрне дэ бераз йомшата торган бу кызганыч хэлне хан кызы уз кузе илэ кургэч, шэфкать вэ мэр-хэмэт тамырлары кузгалып. йерэге тибэ Ташлады. Ш. Мехэммэдев. Таш йоткандай (йоткан кебек) — бер суз эндэшмичэ Ьэм эндэшергэ омтылмыйча тору турында. Моцарчы таш йоткандай сузсез калып торган Локманкарт та телгэ килде. 9. Еники. Таш кап-чык — термэ, зиндан. Декабристлар килеп туктады-лар Этап белэн термэ алдына, Таш капчыкныц авыр ишеклэре Ачыла, тагын ябыла. Г. Латыйп. Назимовны карцерга — таш капчыкка яптылар. Г. Эпсэлэмов. Таш кебек — 1) бик каты, таза, нык. Тазялык буген бар, иртэгэ юк ул. Сэмигулла карт та энэ былтыр таш кебек иде, быел чыкмаган эцаны гына калган. X. Сарьян; 2) Ьич селкенмэстэн. Оратор ат естендэ таш кебек утыруын дэвам итте. И. Гази. Таш кису — бик авыр физик эш эшлэу турында.— Нэреэ, таш кистецме эллэ? Яшь кенэ башыц белэн кояш чыкканчы йоклап ятасыц. С. Кудаш. Таш куцел(ле) — 1) к. таш бэгырь(ле); 2) курку, икелэну кебек хислэр тээсиренэ бирелми торган кунел(ле). Бернидэн дэ курыкмаган таш куцеллэр Хур булудан куркып кала куян тесле. Г. Афзал. Таш салу —к. шар салу. Бу юлы яшерен тавыш белэн болар сайлады баш. Эксэре [купчелеге] салган боларныц бер яца тарпгай-га таш. М. Гафури. Таш яру—искиткеч авыр эшие эшлэп ташлау; бик гайрэтле, тээсирле рэвештэ эш иту. Коммунист ул эше белэн генэ тугел, суз белэн дэ таш яра белергэ тиешле кешедер. Э. Касыймов. Ycen эцитеэм — мин ташламам дигэн Ташны ярыр сузе бар аныц [баланыц}. С. Хэким. Таш ярылса (яу-са) да — .нинди генэ каршылык, комачау туры килсэ дэ“ мэгънэсендэ. — Башыца таш явып торса да. вэгъ-дэцне бозма1 Д. Аппакова. Мидхэт ата куркэдэй ка-барына йэм уз дигэнен таш ярылса да эшлэргэ дип учларына текергэлэп куя иде. Ф. Хесни. Таш естен-
ТАШ
57
ТАШ
дэ (естенэ) таш калмау (куймау)—„берэр нэрсэне ниге-зеиэ чаклы жимереп бетеру" мэгънэсеидэ. [Сэхилэ:] Менэ мин Бики байга кереп эйтимэле узецне, йортыц урынында таш естендэ таш калмас. Н. Исэнбэт. — Минем кайарманнар таш естенэ таш куймыйча Дошманны э^ицеп кайтып эцитэрлэр. Ф. Бурнаш. Ташка бэргэн борчак (кебек) — телэгение, фикеренне Ьич анламый, анларга телэми торган кешегэ суз сейлэп торунын файдасызлыгын белдереп эйтелэ. Яхты. телэктэн чыгып сейлэшунец бу бэндэ ечен ташка бэргэн борчак кебек икэнлеген тешенгэч, Хали-сэ----китте. С. Рафиков. Ташка кадак кагу — Ьич
эшлэп, башкарып булмастай кебек куренгэн эшне булдыру. Тырышкан табар. ташка кадак кагар. Мэкаль. Ташка тамга салган — 1) йичшиксез, сузендэ тора торган; эйттеме— бетте. Э аныц ташка тамга салган инде. Бер эйттеме — таш яуса да килеп мдитэ инде ул [Белеем]. Г. Бэширов; 2) бетенлэй надан, кул куя да белми торган. Шулай да алты комсомолым бар. Тагын берничэ егет язылырга йери, белемнэре ягыннан ташка тамга салган: авыл мэктэбенец бу-лыр-булмас еч-дурт классы элэксэ элэккэндер. Ф. Хесни. Ташка улчим — 1) берэр нэрсэнен бик на-чар сыйфатлы булуын, уз исемеиэ лаек тугеллеген белдереп эйтелэ. Балта осталары, имеш! Ташка улчим, бурэнэ каезлый белгэне бере оста. А. Гыйлэжев. Аиыч [ТДэмилэ эк;ицгинец] бары тик авыз эченнэн: .Холкыгызны эйтер идем, ташка улчим'. — дигэн сузлэре генэ ишетелеп калды. М. Хэсэнов; 2) „фара-зан гына эйтуем, эйткэнемчэ (яки шулай) булырга яз-М1сын“ мэгънэсеидэ. — Буденьяныц вафасы юк. Ташка улчим, мин улеп китеэм. син ничек торырсыц? X. Кэрим; 3) берэр гариплекнен, авырунын бик яман дэрэжэдэ булуын белдереп, куреэтеп тасвирлаганда эйтелэ. Картныц----ике аягы гебе кебек шеш, таш-
ка улчим. X. Сарьян. Чатан ЩиЬангир кебек бул-сац, ташка улчим. абау, уйларга куркыныч. Ак юл. Таштан юкэ сую (суелу), каезлау (каезлану) — бик саран яки тар кунелле кешедэн файда кету кыен бу-луына карата эйтелэ. Таштан юкэ суярсыц. [эмма] Сэйдэшевлэрдэн егерме кенлек эш хакын берьюлы ала алмассыц. 3. Бэшири. Ташны кая (таба) тэгэрэ-ту — „сузне, энгэмэне нинди мэсьэлэгэ юнэлту" мэгъ-нэсендэ. Карчыкныц ташны кая таба тэгэрэтуен ацлау кыен тугел иде. А. Гыйлэжев. Таштан ярал-ган — бик таза, авыру-фэлэнгэ бирешмэслек яки кур-кусыз, чая кеше турында. Ташы (ташлары) кызу — 1) бик нык мавыгып, кызыгып киту. Хэмитлэр--------
экспедициягэ ярдэм итэргэ булдылар. Ташлары кыз-ды малайларныц. А. Тимергалин; 2) сугыш-талаш ва-кытында ярсыну, учлэшу турында. Бзенэ кагылмаган кешелэр мондый м;энэн;алларга кэмит итеп бер чит-тэн авыз ерып карап торалар. Эмма узлэре бу та-машаны башлап э^ибэручелэр ечен келкедэн узган, аларныц ташлары кызганнан-кыза бара. Ф. Хесни. Ташыгыз кызу булсын — туйда кияу белэн кэлэшкэ шаяртып эйтелэ торгам яхшы телэк.
ТАШАЯК и. 1. Таштан, ташны yen эшлэигэи са-выт-саба. [Насретдин] шушы ташаякны кутэреп эчуе булды — улде, кара янды. Н. Исэнбэт. Ташаяк тагы эцылымса бэрэцгене бик тэмлэп бегеп салгач. мин дэ конюшни еенэ китэм. Р. Техфэтуллин. II куч. Фарфор савыт-саба. Ак еемнец естэлендэ чынаяк та ташаяк. Жыр.
2. диал. Фарфор савыт-саба ватыклары, кисэклэре. Кышын тугелгэн чуп еемнэрен актарабыз. Шакка-тлрлык матур бизэкле ташаяклар килеп чыга алар-дан. Ш. Маннур.
Ташаяк мунчаласы эвф. — бик авыр, четерекле эш турында (элек Казаинын Ташаяк бистэсендэ иске ар
канны сутеп, шунын сусен янадан эшкэрту эше та-ралган заманнан калган). Ташаяк мунчаласын узец сут. Мэкаль.
ТАШАЯКЛЫ и. Чынаяк, фарфор йэм пыяла кисэклэре белэн уйнала торган уеннарнын гомуми атамасы. Малайлар ташаяклы уйный, мин дэ ялантэпи генэ шулар катына йегерэм. Чугэлэп---ташаяк чеябез. Ш. Маннур.
ТАШБАКА и. 1. Бетен гэудэсе калын сеяк кебэ — панцирь эчендэ булып, аякларын Ьэм башыи гына кебэ астыннан чыгара ала торган жир-су хайваны. Таш-бака йомыркасы.
2. куч. Ташкумер кису машинасы. Ташбакалар. суз куешкан кебек. бер авыздан бетен лава буйлап шатырдатып кумер кисэ башладылар. М. Сеидекле.
О Ташбака тесле (кебек), ташбака адымы (ба-рышы) белэн — бик акрын хэрэкэтлэну турында. Ташбака тесле, вагон экрен килэ. Г. Тукай. Безнец барыш тагы ташбака барышына эйлэнде. Ф. Эмирхан.
ТАШБАСМА и. иск. к. литография.
ТАШБАСМАХАНЭ и. иск. Литографияле басмаха-иэ. 1850 елларда Мехэммэтвэли Дхинныц .Шэрык' ташбасмаханэсе эшкэ керешэ. И. Рэмиев.
ТАШБАШ I и. 1. Шук, чая, усал (гадэттэ малай-ларга карата эйтелэ). Дланаяклы бу малайныц укуга бик атлыгып тормавын белгэн Францибр Хэлимгэ: .Син бу ташбашка куз-колак бул. Мэктэпкэ дип чыгып китеп, урамда тротуар шомартып йермэ-сен', дип эйтеп куйды. И. Гази.— Синец ташбашыц бик усте инде.— Коеп куйган син инде: кузлэре дэ, мацгае да нэкъ синеке. Ф. Сэйфи-Казанлы.
2. с. мэгъ. Узсузле, кире. Тупас миле ташбаш га-лимнэргэ Ошамады минем уйларым. Э. Исхак.
ТАШБАШ II и. Чагыштырмача зур башлы вак балык, комкорсак; русчасы: пескарь. Кечкенэ балалар ыштаннары белэн ташбаш балыгы сезэлэр. А. Расих. Тен уздырыр ечен чуртаннан куркып сайга чыккан ташбашлар теркеме Идел читен вак дулкыннар белэн бизэклэп тирэнгэрэк китте. М. Эмир.
ТАШБИЛГЕ и. кит. Борынгыдан калган язулы таш. Тарихтагы юллар буенда Ташбилгелэр, ядкарь ка-берлэр. X. Туфан.
ТАШКАБАК и. Кабакнын бик каты тышчалы тере (андый кабакны, эчен кисеп алганнан сон, чулмэк итеп файдаланалар). Бер килограмм ташкабак, уртача исэп белэн, —0,07 азык берэмлеге. Сет терлекчеле-ге...
ТАШКАЛАК с. Тиз таша торган. Тар казан — ташкалак (тар куцелле кеше — ачучан). Мэкаль.
ТАШКИСКЕЧ и. Ташны кирпеч итеп кисэ торган машина. | с. мэгъ. Инде карьерда ташкискеч комбайн эшли башлагач, тезучелэр ташкискеч машина ташларына да борын эцыерып карый башладылар. III. Бикчурии.
ТАШКУРАН и. Ташлар естендэ усэ йэм тамыры белэн ташны яра торган усемлек; русчасы: камнеломка.
Ташкуран батыр — тау-таш иясе, таш батыр.
ТАШКУРЧАК и. Акбурдан яки гипстан ясалган буяулы курчак. Хэзер шул ташкурчак та узенец ду-сын — Белгенэне сагынып елый иде кебек. Н. Дэули. II куч. Карар кузгэ матур, лэкин хиссез, мэгънэсез кеше (гадэттэ хатын-кыз) турында.— Жаны юк мо-ныц. ташкурчак бу! Галиябануныц нечкэ куцелен бу ничек ацласын! Г. Бэширов.
ОТашкурчак кебек киену— бик матур итеп, бэй-рэмчэ киену. Ташкурчак кебек киенгэн зур кара куз-ле, озын буйлы Мэйсэрвэр---читегенец очы белэн
генэ басып керде. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТАШКЫН и. 1. Ташу куренеше, узэинэрне йэм ин-кулеклэрне басып киткэн кечле су агымы. Ташкын-
ТАШ
58
ТАШ
ныц комы калыр. Кайгыныц моцы калыр. Мэкаль. Дим буенда хэзер Шаулы ташкын Ярларына кире кайткандыр. Ф. Кэрим. II с. мэгъ. Ярлардаи ташып чыккан; бик куп булып шаулап ага торган. Нигэ аш-кынмасын ташкын сулар, Нигэ моанланмасын басу-лар? М. Гафури. Бу тарлавыкта гаять зур ташлар-ны тэгэрэтеп. шаулап ташкын су ага. А. Шамов.
2. куч. Бер юнэлештэ барган кечле хэрэкэт, агым. Ж,анлы ташкын, урамга сыеша алмыйча. тротуар-ларга э^эелеп, кызыл байракларын чайкый-чайкый, шашкын эк;ырлар мдырлый-м^ырлый, купер аша мэй-данга таба ага башлаган иде. И. Гази. Ибракимов-ныц естенэ кечле ут ташкыны Ява башлады. Э. Айдар. Машиналар ташкыныннан читкэ тайпы-лып, Варис узенец газигын уцга борды. М. Хэсэнов. II Бик кечле йэм бик бай хислэр, кичерешлэр турыи-да. дДицгэн саен ускэн тойгыларныц Ташкыныннан туа безнец м;ыр. М. Жэлил. Ташкын иде аныц [кыз-ныц\ тавышы. моц дэрьясы иде. А. Гыйлэжев.
3. с. мэгъ. куч. Бик кечле, шау-шулы, ярсулы. Мостафа бу уткен кузле. ташкын сузле прокурор-ны электэн ук куреп белэ иде. Г. ИбраЬимов. Туй-мадым, айдан узып. мендем кояшка ашкынып. Юк, шулай да булмады ташкын куцелне бастырып. Ш. Бабич. II Кызу канлы, ярсынучан. Ташкын булсац — басыл, шашкын булсац — асыл. Мэкаль.
ТАШКЫНЛАНУ ф. 1. Ташкынга эверелу, ташкыи булып агу. Тирэннэн ук, узэгеннэн чыгып э^ирнец, Ташкынланып, безнец Шегер нефте ага. Э. Исхак. Язгы Идел тулып. ташкынланып. Ничгк илтеп кой-са дицгезгэ, Син тормышка шулай килеп кердец. Г. Хужиев.
2. куч. Ярсып кечэю, ашкыну. Талпынып, ташкынланып. дулкынланып кэм ярсынып Тышкаочты хыял-ларым.. III. Маннур. Туган ягыц искэ тешсэ, у Таш-кынлана хислэрец. 3. Мансур.
ТАШКЫНЛЫ с. 1. Ташкыны булган, ташкын агып, ургылып торган. Ташкынлы may елгасы.
2. куч. Кечле, ашкынулы. Ташкынлы хислэр. □ Ни дэ булса гадэттэн югары бер арзу, ташкынлы телэ-гем бар иде. Г. ИбраЬимов.
ТАШКЫНЛЫК и. Ташкын (3 мэгъ.) булу. Ташкын-лыкныц соцы — шашкынлык. Мэкаль.
ГАШКУМЕР и. Жир астыннан казып’1 чыгарыла торган янучан минерал — бик борынгы урманнариын кумерлэигэн калдыкларыннан гыйбарэт. Шахтерлар. дэртле егетлэр, герселдэтеп-герселдэтеп ташкумер-не чабалар. Ш. Камал. Учакта геж-геж итеп ялты-равык ташкумерлэр яна. Г. Мехэммэтшин.
Ташкумер дэвере — к. карбон. Шандор Шегер авылы янына скважина кора,---354 метрдагы таш-
кумер дэвере ятмаларына j чаклы тешеп м;ит.э. Г. Ахунов.
ТАШЛАМА и. 1. Кемгэ дэ’булса гомуми^талэплэр-не йомшарту, анын хаталарын Ь. б. елешчэ*гафу иту. — Мин инде [зштэ] яца кеше тугел. Бу яктан таш-лама алырга хакым юк. С. Рафиков. — Сица моннан соц ташлама булмаячак, аны белеп тор! Г. Галиев. II Кемнен дэ булса талэбеи яки телэген елешчэ утэу йезеннэн эшлэнгэн эш, чыгыш. Хуэцаларга килгэн за-рарны профсоюзлардан тулэтуне тыя торган закон --эшчелэргэ кайбер ташламалар ясалуны ацла-
та. Яна тарих.
2. Хак-бэя мэсьэлэсендэ узара тизрэк килешугэ юнэлтелгэн тэкъдим (мэсэлэн, сатлык малнын хакын чигеру яки арттыру). Ycen баручы иллэр белэн сэу-дэдэ ташламалар ясау.
ТАШЛАНГАН с. к. ташландык. Эзли торгач, иске, ташланган коены таптылар. М. Гафури.
ТАШЛАНДЫК с. 1. Искергэч, тузгач яки кирэкми башлагач, караусыз калдырылган, читкэ ыргытылган, ташланган. Ташландык тартмалар. Ташландык иске-москы. II Каралмаган, тезеклэндерелмэгэн, файдала-нылмый, эшкэртелми торган. Бу карчыктан, бетен бу ташландык бакча вэ ташландык беседкадан. аларны чолгап алган хэрабэлек кыяфэтеннэн курка башла-дым. Ф. Эмирхан. Шунда юл кырыенда гына бик тирэн ташландык кое бар икэн. Н. Исэнбэт. || Тэртип-кэ китерелмэгэн. Моцарчы ташландык хэлдэ булган ишек алды ямълэнеп, куцеллелэнеп китте. Н. Фэттах.
2. Калдык-постык, артык-портык. Мэхмут бай мэрхум конторасында ташландык майлар беткэн-дер шул. Г. Тукай. || и. мэгъ. куч. Артык, кирэксез, читкэ тибелгэн кеше. [Казарма кешелэренец] игъти-бары юк. кэммэсе .ташландык"лар дип хисаплана иделэр. Ш. Камал. Ул [барон] югары сыйныф .таш-ландыклары"ныц вэкиле. Г. Нигъмэти.
ТАШЛАНДЫКЛЫК и. Ташландык булу. Ташландык кое,----бераз артка таба ауган рэшэткэсе, бакча коймасы--ишек алдына ташландыклык тесе би-
реп тора. Ф. Эмирхан.
ТАШЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. ташлау (1—6 мэгъ.). Суга ташланган йомычка кебек, уз-уземне белми генэ хэрэкэт итэ идем. Ш. Камал. [Габдулла] буген узен бетен денья тарафыннан ташланган, кирэксез бер кызганыч кеше итеп тойды. 9. Фэйзи.
2.	Югарыдан сикеру, сикереп тешу. Ул [кыз] таш-лана биек сикергечтэн. Аткан уктай суга кадала. Ф. Кэрим. Малайлар, чыр-чу килеп, есте кезге кебек тигез, тын суга ташландылар. Г. Гобэй. II куч. Тиз генэ утыру яки яту. дДиргэ ташлану. □ Хэят. бул-мэсенэ кереп, тиз генэ еске кат киемнэрен ыргыт-ты да кроватена ташланды. Ф. Эмирхан.
3.	Берэр юнэлештэ бик тиз Ьэм кискен омтылышлы хэрэкэт ясау, ыргылу. Габделхэй кэм аныц иптэшлэ-ре тыкрыкка таба йегереп киткэн бандит артыннан ташландылар. Ш. Камал. Безнец нэнилэр ерак-тан ук аналарын каршылап, кочакларына ташлана-лар. Г. Минский. || куч. Мавыгып омтылу. Габдулла кулына тешкэн яца китапка ничек ташланса, моны да аеруча зэвык белэн йотлыгып карый кэм укый башлады. 9. Фэйзи. Мин газеталарга ташландым. X. Кэрим.
4.	куч. Ьежум иту. Минем естемэ, котырган юл-барыс тесле, Бикморза ташланды. Ф. Бурнаш. Эскадрон, алга, Ташлан дошманга. 9. Ерикэй-
ТАШЛАУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса берэр жиргэ (га-дэттэ югарыдан) ыргыту. Тыныч кына аккан суга су-алчан кидерелгэн кармакны тпашлыйсыц да шул калкавычка карап торасыц. 3. Бэшири. || Бик ук сак булмаган хэрэкэт белэн кутэреп китереп кую. — Кайсы анда аяк астына келтэ ташлады? Г. Бэширов. Чы-бык-чабыкларны шунда ук бер читкэ алып китеп, зур-зур учакларга ташлыйлар. Г. Эпсэлэмов.
2.	Берэр максат белэн, анлы рэвештэ читкэ ыргыту, ыргытып калдыру. Бурек ташлап котылмыйлар буредэн. Г. Тукай. Солдатларныц кубесе. мылтык-ларын ташлап, урман арасына йегерделэр. М. Гали.
II Билгеле бер массаны, анын бер елешен читкэ юнэл-ту, кучеру юлы белэн кимету.— Су ташлау каналын, куперне, насос станциясен тулысы белэн тамер-бе-тоннан коярга кирэк. Ш. Бикчурин. II куч. Кулдан ычкындыру. [Мирвэли:] Юк инде, эти, безнец кулга корал злэккэн икэн, аны ташларга ярамый. Т. Гыйз-зэт.
3.	куч. Калдырып киту. Мица да, туган-ускэн хдирлэрне ташлап, байтак чит эк;ирлэрдэ кагаеп йерергэ туры килде. С. Жэлэл. Мулла,--уз авылын
ТАШ
59
ТАШ
йэм семьясын ташлап, дэрвиш булып читкэ чыгып китэ. М. Гали.
4.	Ярдэмсез калдыру, ярдам итми башлау. Ир-егет ата-анасын ташламас. Мэкаль. Дерес, колхоз аны [Васбия эбине] ташламый, ашарына-эчэренэ биреп тора. Г. Эпсэлэмов. || юкл. форм, ташламау. Мэх-рум итмэу.— Шулай, хэзрэт, хэер-догагыздан таш-ламагыз. Т. Гыйззэт.
5.	Гыйшык-мэхэббэт меиэсэбэтлэрен езу.— Имеш, Галиябану элек башка берэу белэн йергэн дэ аны ташлап икенчегэ барган. М. Фэйзи. Мин сойдем сине тиц итеп, Син ташладыц кам итеп. Жыр. Тау ишел-сен, таш ярылсын— Ташлар ярым тугелсец. Жыр.
6.	Берэр эшне, шегыльне туктату, туктатып тору. Гелнайар абыстай, эшен ташлап, балалар янына чыгып китте. М. Гали. Нигъми малайлары-----бер эй-
берне ясый башлыйлар да ташлыйлар, башлыйлар да ташлыйлар. Г. Толымбай. || Берэр даими шегыльне, гадэтне бетеру, шуннан ваз кичу. Мин тагын бер ял-гызым торып калдым. Шулай да мин ауга йеруне ташламадым. М. Шабай. — Ташлыйм бу тэмэке дигэн нэреэ белэн агулануны, — диде Егоров. X. Садрый.
7.	Вакытыниан элек тудыру (терлеклэр турында). Авыр эш нэтшноэсендэ колын ташлау. □ Бозлавык-та бозау ташлар, мдэйлэудэ этилен башлар. Эйтем.
8.	куч. Алмау, калдыру, читкэ жибэру. \UIahum — тикшеручегэ:] Узем белгэнне сейлим. Калэм кулыц-да бит: кирэген алырсыц, кирэкмэгэнен ташларсыц. Г. Ибрайимов.
9.	сир. Нэрсэнен дэ булса естеиэ салу яки аркылы элу. Зиннэт кулындагы селгесен ицбашына ташлады. Г. Бэширов. Газинур, башкалар кебек у к, ак комбинезоныныч башлыгын артка ташлаган. Г. Эпсэлэмов.
10.	иск. Элмэк яки богау, кешэн h. б. кидеру турында. Телгэ йозак, кулга кешэн ташладылар — Мак-тамасац мордар корсак барлы хэлен. 3. Бэшири.
11.	Нинди дэ булса бер юнэлештэ кискен хэрэкэт ясау (башлыча ритмик хэрэкэтлэр турында). Колач ташлап йезу. Адым ташлау. О [Солдатларныц] берсе, ку-лын алга ташлый-ташлый. гуя уз язмышына кары-шып, йаман алга шуыша. Г. Эпсэлэмов. Куыша-куы-ша йегергэн кылганнар арасыннан. озын карагай таягын stQup улчэгэндэй алга ташлап, Мицлебай карт кайтып килэ. 9. Еники. || Тайпылдыру, бер якка авыштыру. Ул [Искэндэр], башын экрен генэ артка ташлап. кузлэрен йомды. Г. Гобэй.
12.	(Ярышта) артта калдыру турында. Мэйданны чыкканчы, Мортаза абый тегене берэр адым хэтле ташлады. Мортаза абый Гарифтан алга чыккач, минем кучел булды. М. Гали. Ул [кыз], чынлап та, чачгыда бик оста йери икэн. Бераздан мине шактый ук ташлап та китте. Ф. Хесни. — Ей, сезгэме соч минем арттан мдитэргэ. Телэсэм мин сезне ун чак-рычга ташлап калдырам. С. Шакир.
13.	Нэрсэне дэ булса билгеле бер жиргэ юнэлту, кучеру (эшче кечлэрне, тээмин иту эйберлэрен h. б.). — Иптэшлэр, агайлар! Бетен кечне шунда [каенлык-ка] ташларга кирэк, эйдэгез! К. Тинчурин.
14.	боерык ф. форм. Туктат, житте, кирэкми (нинди дэ булса эш, шегыль, суз турында). — Эй, ташла-сагыз ла!— дип, Мичнулла тагын урыныннан сикереп торды. —Аюны эле тотканыгыз юк, э инде тире-сен булешэ дэ башладыгыз. И. Гази. [Хэйри:] Я. ха-тын, син ташла юк-бар упкэлэречне! Г. Ибрайимов.
15.	Аерым тэгъбирлэр составында: берэр хисне, те-лэкне белдеру чараларын кая да булса юиэлту (мерэ-Жэгать иту, адреслау). Упкэ ташлау. □ Камэр Зей-рэгэ ачулы бер караш ташлый. Г. Ибрайимов. Сара эн;ичги: — Шул денья корткычларыныч узлэренэ бер-
нэреэ дэ булмый, — дип шелтэ ташлады. Г. Толымбай. [Эшче] Узенеч заводында Байрак ечен Ярыш ло-зунгысы ташлаган. h. Такташ.
16.	ярд. ф. функ. Хэл фигыльнен -ып. -еп, -п фор-маларына бэйлэнештэ килеп, шул фигыль белэн бел-дерелгэн эш-хэрэкэтнен бик кискен, саксыз, аяусыз яки жэйэт, тиз башкарылуын белдерэ. Кайбер снаряд-лар исэ, якында гына ярылып, окопларны эн;и череп тэ ташладылар. М. Гали. —Бар икэн. малой, без-неч халыктан да еланныч оясына кереп, астын-ескэ айкап ташларга йерэге э^итуче батырлар. К. Нэжми. вч-дурт кен эчендэ утызлап сабанны тезэтеп таш-ладык. Т. Гыйззэт.
17.	Шул ук фуикциядэ йэм шул ук формалар белэн килеп, эш-хэрэкэттэ чамадан чыгуны, арттырып жибэ-руне, ялгышуны белдерэ. [Хэмидэ:] Менэ син э, мин дэ ашыгычлык белэн ачуланып ташладым. оятлы булдым. Г. Камал. —Ярамаган бер-бер эш зшлэп ташладыммы эллэ? — дип уйлады ул [Газинур]. Г. Эпсэлэмов.
ТАШ ЛАШУ ф. Урт. юн. Бер-берсен ташлау (1, 4, 5 мэгъ.). Ул арада теге батырлар бер-берсен халык естенэ китереп ташлашалар. М. Гали. Мин ки-тэм. эн;аным, Донбасска, Суз бирик ташлашмаска. Ш. Маннур. Алдашмабыз, ташлашмабыз, Алда гомер-лэр булса. Жыр.
ТАШЛЫ с. Ташлары куп булган (урын, жир). Таш-лы юллардан менэ бел ургэ! 3. Мансур. Бастым да мин пгашлы текэ ярга, Карап торам туган елгага. 9. Исхак. Идел суы ашлыдыр, Ашлы тугел, ташлы-дыр. Жыр.
ТАШ ЛЫК и. Ташлары куп булган жир, урын. — Яхшы эк;ир ятып калмас, э ташлыкка чэчсэч на дэ, чэчмэсэч ни, барыбер шайтан таягы гына усэ. И. Гази. Монда эк;ир вак ташлык булып, юл ул ка-дэрле ук бозылмаган. А. Гыйлэжев. Ташкент таула-ры ташлык, Анда чэчмилэр ашлык. Жыр. | с. мэгъ. Ташлык э^иргэ тары чэч. Мэкаль. II Ташлар еелеп торган, гел ташлардан гына торгаи урын, таш ятма-лары, таш карьеры. Йегеру ечен ифрат дэрээ^эдэ учайсыз булган ташлыкка кергэч тэ экренэймэдек. М. Эмир. || Елгаиын чуер ташлы тебе. Ташкын кайтып, су тонгач, тебендэге ташлыклар куренеп ага башлагач, кэккуклэр дэ кычкыра башлыйлар. Ф. Кэ-рим.
ТАШПУЛАТ и. Таштан, кирпечтэн салынган зур бииа, корылма. Бу яхшы ташпулат господин Андре-евныч ее иде. 3. Бигиев. Бакча артыннан инде эур бер шэйэрнеч ап-ак ташпулатлары куренэ. Г. Ахунов.
ТАШ-ТАУ и. Ташлы, таштан торган зур тау яки таулар. Таш-тау эцире. □ Шилка йэм Амур суы буенча нийаятьсез булган таш-тауларны кисеп юл салмак бик читен. Ш. Мехэммэдев.
ТАШУ I ф. (таш, таша, ташар, ташачак). 1. Бик артып, кубэеп яки, кайнаудан кабарып, агым юлыннаи яисэ савыт стеналарыннан читкэ чыгу, читкэ агу (сы-еклыклар турында). Су лар артып, ташып чыкты ярла-рыннан. Г. Тукай.
2. куч. к. ташкынлаиу (2 мэгъ.). Кучел ташу. Хислэр ташу. □ Ашмый кучел куккэ, ташмый йе-рэк, Кайтмый яшьлек гомер бер уткэч. X. Кэрим.
Ташып торган (чыккан) — билгеле бер сыйфаты, хасияте, хисе бик югары усеш алган; гадэттэн тыш зур. Тазалык-саулык булганда, белэгечдэ кеч-м;егэр ташып торганда, монда да денья щимертеп яшэргэ була бит. М. Галэу. Сабый,---ташып чыккан куа-
нычыннан теле бэйлэнеп, баш кагып кына otQaean барде. М. Шабай.
ТАШУ II и. Ташкын куренеше. Тик язгы ташудан соч бетенлэй ук тынырга елгермэгэн елга суы гына
ТАШ
60
ТАЯ
тиз-тиэ алга йегерэ. С. Жэлэл. Буа яцгыр ташуына гына бирешерлек тугел иде. Г. Бакиров.
ТАШУ III ф. (ташы, ташый, ташыр, ташыячак). 1. Билгеле бер арада кат-кат йереп, авыр йеклэрне кучеру- Аз йеклэгэн куп ташыр. Мэкаль. Грузчик-лар йегерэ-йегерэ соцгы балык мичкэлэрен. сабын ящикларын пароходка ташыйлар. Л. Гыйльми. Тау-тау итеп ееп куелган такта калдыклары кузгэ ку-ренеп юк була торды. Атлар. хэтта машиналар белэн ташыдылар. М. Хэсэнов.
2. куч. Берэр нэрсэие таратып, елэшеп йеру. Хат таму. □ — Нигэ ул кызларга булэк ташып мата-шыйм? М. Фэйзи. II Хэбэр яки суз житкеру. Сер ташу. □ — Син, кызым. кеше сузен кешегэ ташып йер-гэнче, тот та эцыелышка бар. Р. Ишморат.
ТАШЧЫ и. 1. Таш чыгаручы яки таш эшкэртуче эшче. Ташчылар may куенында очкыннарын чыгарып ташлар еаталар. Т. Госман. Тирэ-юньгэ .мэшйур ташчы Искэндэр бар иде,--тегермэн ташы чарлар-
гамы, кабер ташы яздырыргамы— йезэр чакрымнан Искэндэр остага килерлэр иде. Р. Техфэтуллин.
2. Таштан, кирпечтэн стеналар, диварлар, койма-лар h. б. коручы. Танышыгыз: сез яшэгэн йортныц Ташын ташка тезгэн ташчылар. С. Селэйманова. Агалар Кызыл кирпечлэр. агалар Иаман вскэ — Таш-чыларга да куцелле. эцицеллек килэ эшкэ. М. Сен-декле. || Юлга таш тушэуче. Соры тасмалар сузган-дай. Урманнар. кырлар ярып, Алга таба утэ ташчы, Юлсыз эцирдэн юл салып. Г. Латыйп.
ТАШЧЫЛЫК и. Ташчы йенэре, ташчы булу. Шэм-си заводта узенец теп йенэре булган ташчылык эшен башкара. X. Садрый. Халисэ — торак тезеле-шендэ эшлэгэн чакта ташчылык йенэренэ дэ' вйрэн-гэн иде. С. Рафиков.
i ТАШЫНУ I ф. Ташып яки татырга^житеп тору. Кечен тышка, якты деньяга чыгарырга ташынып кайнаган казанныц пары, гуя узеннэн-узе кечлэнеп, тигез денья, тыныч тормышка эцитте. Т. Госман. II куч. Ярсыну. Ташынган кукрэгем зур омтылыш, ялкынлы дэртлэрдэн. Йерэк кайный тулып дицгез кадэр кечле телэклэрдэн. Н. Исэнбэт.
ТАШЫНУ II ф. Узеинен эйберлэренне (уз гаилэн эйберлэрен) ташып кучеру. .Ташыну" сузе бер эцир-дэн икенче эциргэ кучу, эйберлэр ташып йеру мэгъ-нэсендэ генэ кулланыла. Г. Кутуй. Сэмигулла аб-зый яца йортка кучуне тиз тотты. Ташыну узе генэ шактый мэшэкатьле булып чыкты. М. Шэри-фуллин.
ТАШЪЯЗМА и. Ташка yen, чокып язылган борын-гы язма истэлек. Борынгы ташъязмалар.
ТАЮ ф. 1. Баскаи, таянган ноктадан ихтыярсыз шуып бер читкэ киту. Бэндэнец аягы тайгач. егыл-мый калуы сирэк була. Г. Ибрайимов. Ишек тебе таеп егылырлык булып бозланган иде. М. Гали. Юл Идел буена тешэ иде. Бик текэ булганга. атлар-ныц аяклары тая башлады. И. шикелле хэрэкэтлэр ясау, эле бер якка, эле икенче якка авышып, нелеп киту. [Кабил], кулындагы хэнэцэ-рен бутап, бер алга, бер артка тая-тая сейли. h. Такташ.
2.	Оядан чыгу, урыныниан кузгалу (буын туры-сында узара тоташкан сеяк башларына карата). Ар-миядэ чакта — минем дэ аяк тайды. Биш-алты ай авырып-сызлап йерде. Н. Фэттах. Бераздан Валя-ныц тайган аягын гипслап бэйлэделэр. М. Хужин.
3.	куч. Тайпылу, алга куйган максаттан, юнэлеш-тэн, припциптаи баш тарту яки читлэшу. Гаеплэнуче уз эйткшеннэн читкэ таймады. Г. Ибрайимов. Ан-тыбыздан читкэ тайсак без бер генэ, Безне суксын инкыйлапныц иц кайэрле куллары. И. Исэнбэт.
Гази. || Тайгандагы
4.	куч. гади с. Тиз генэ ташлап киту; китеп бару. — Ну. чэй эчэбеэме? Мин чэй эчэм дэ тизрэк таям. М. Гафури.— Син. кызый, тай моннан, тай! Т. Гыйззэт. II Сиздермэстэн тиз генэ качып киту. Кешелэр узара буталышкан арада. мин тиз генэ таеп елгер-дем. Ф. Хесни.
5.	куч. Бик каты ялгышып, унышсызлыкка очрау, бэлагэ тару. Тайган м;ирецдэ таяк тыгучылар булу. □ [Эрбет ярминкэсендэ], таеп китсэц. таяныр м;ир юк икэн. Э. Фэйзи.
6.	Аерым тэгъбирлэр составында: билгеле бер физик яки рухи кечне, сэлэтне югалту. Кечтэн таю. Хэлдэн таю. Ьуштан таю. □ Булмэмнец бер ба-шыннан икенче башына сэгатьлэрчэ йереп куэттэн тайгач, утырып бераз хэл алдым. Г. Ибрайимов. Яртылаш ул [егет] тайган исеннэн, Шулай да яшэве емитле. М. Жалил.
ТАЯК и. 1. Гадэттэ нэзек, тез агачтаи яки тез ботактан ясалган озынча предмет — башлыча таянып йеру ечен кулланыла. Эхмэтядан. таякка таянып. урам буйлап безгэ таба экрен генэ килэ. А. Шамов. Талип абзый чукмарлы таягын haeada чайкады. Г. Гобэй. II Шул предметный махсус терлэре. Аршын таягы. Дирижер таягы. Чацгы таягы. □ Илдар энисенэ уклау таягы юнып утыра. Г. Гобэй. Сэ гэ-хинец кулында эцир улчи торган таяк. Р. Ишморат.
2. иск. Бер сажинга тигез озынлык улчэу берэмле-ге. Уракчылар — кишэрлеклэрен биш-алты таяк буе урып, берничэшэр еем куйгач, Габделкаюм да кеч-хэл белэн беренче келтэне бэйли. М. Гали. || Жир мэйданын улчэу берэмлеге — квадрат сажин.— Исэн-сау котылсам, узем улгэнче йэр 'елны Гайни кар-чыкка ун таяк тары чэчеп бирермен. Г. Ибрайимов. Бер таяк та эциргэ хуэца була алмый эцирсез тил-мергэн крестьян Советлар илендэ бетен эциргэ ху-м;а булды. М. Жалил.
3. куч. Кыйнау, суктыру турында. Сабак бирмэй, таяк бирэ гелэн ул [Хэлфэ]. Дэрдмэнд. Андыйларны тел белэн тугел, э таяк белэн угетлэргэ кирэк. А. Шамов. Закирэ дэвам итте: „Гел эш тэ эш, таяк та йодрык". Г. Иделле.
Таяк тартыш, таяк тартышлы—бер таякныч ике башыннан тотышып йэм аякларны терэшеп, бер-бе-ренне кутэреп алырга тырышудан гыйбарэт уен. Аш-тан соц кул чабышлы, таяк тартышлы уеннары булды. А. Тайиров. Таяк жэзасы — к. тэи^жэзасы. [Иске Россиядэ] армиядэ таяк эцэзасы киц тарала. СССР тарихы.	~
О Таяк алу (ашау) — кыйналу. Барабан таяк ала, барабанчы акча ала. Мэкаль. Таяк астында — кечлэу белэн, кечлэу астында, мэжбури рэвештэ. Таяк астында эшлэуче крепостной кеше моныц [хезмэт нэ-тижэсе] белэн кызыксынмаган. СССР тарихы. Таяк тешу (тию) — жавап бирергэ туры килу яисэ жавап биру, жэза куру ихтималы турында эйтелэ. Таякныц кемгэ тешэсен бел! Эйтем. Таяк ике башлы булу — 1) усаллыкнын жэзасыз калмавына киная итеп эйтелэ. Таяк ике башлы була ул, син чамалабрак болгат, бухгалтер. С. Рафиков; 2) „яхшы нэрсэнен дэ начар ягы бар“ мэгънэсеидэ эйтелэ. Таяк була. дилэр, ике башлы. Хэят та шул таяк сыман нэкъ: Бер башы — без туган чак деньяга. Икенчесе — денья куйган чак. Н. Арсланов. Таяк ору —таяк белэн сугу, кыйнау турында. Брак кияунец башына чатыр корыр, йорттагы кияунец башына таяк орыр. Мэкаль. Гай-бэтчегэ бер таяк (орылса), элэкчегэ биш таяк оры-лыр. Мэкаль. Таяк тоту (тотышу) — шобага тоту. Иц соцыннан еч кешене таяк тотыштырып, бер-берсе белэн керэштерделэр дэ батыр калганга зур бер селге бирделэр. М. Гали. Таяк тыгу — к. тэгэрмэчкэ
ТАЯ
61
ТА Ж
таяк тыгу. Артта калды Прогресска таяк тыгар чак. Ш. Маннур. Таяк тыккан (тыгып бутаган, ты-гып болгаткан) кырмыска оясы (умарта) кебек (шикелле h. б.)—кинэт купкан ыгы-зыгы, шау-шу турында. Бер минут эчендэ эшелон таяк тыккан кырмыска оясына охшап калды. Ш. Усманов. Озак-ламый бетен авыл, таяк тыгып бутаган кырмыска оясы кебек. айкалырга тотынды. И. Гази. Булмэ эче, таяк тыккан умарта оясы тесле, геж килде. К. Тинчурин. Таякка таяк ялгау — бер ялганны ышаидырырлык иту ечеи икенче ялган уйлап чыгару. Хесэен абзый, — естемэ кырык потлы снаряд те-шеп. аягымны езде дип. таякка таяк ялгарга то-тынган. Г. Мехэммэтшин. Таякны бегу — артыгын эшлэп ташлау, чамадан чыгу турында. Браун таякны бегебрэк ташлавын сизде, лэкин ярты юлда тукта-лып калырга педагогия китабы кушмый иде. Й. Гази. Таякиыц (авыр. юан) башы — жэзанын, шелтэнен теп елеше. Таяк башы безгэ теште моца чацлы. М. Гафури. Эгэр [утын урлап} тотылсац. таякныЦ авыр башы атасына тугел, э Сафага, аныц м;илкэ-сенэ тешэчэк бит! А. Шамов.
ТАЯКЛАУ ф. 1. Таяк белэн кыйнау, жэзалау.— Са-баккалдырып йерисец,—дип. уги анасы куп таяклады, аркасында. белэклэрендэ кара янмаган урын аз калды. Г. ИбраЬимов. Кызык эш ул йомраннарны Су белэн тончыктыру. Тончыгып чыккан берен Таяклап кырып тору. Ф. Яруллин.
2. иск. Таяк (2 мэгъ.) берэмлеге белэн жир улчэу. Бэр кеше узенэ тигэн лдиргэ берничэ таяклап, бу-леп-булеп чэчелгэнлектэн, иген басулары нэкъ кора-ма юрган шэкелен алып торалар. М. Фэйзи.
О Таяклап куу — тупас рэвештэ кечлэп, таяк белэн куу.— Димэк. Казаннан таяклап кудылар? М. Фэйзи.
ТАЯКЛАШУ ф. Таяк белэн сугышу. Бэгъзелэр тауга менэр ечен барыр, бэгъзелэр мендермэскэ таяклашыр. М. Гафури.
ТАЯКЛЫК и. 1. Таяк ясарлык яки таяк ясауга китэ торган агач.
2. с. мэгъ. Таякка ярарлык. Таяклык колга.
3. с. мэгъ. Таяк (2 мэгъ.) берэмлеге кулэмендэге. 6ч бертек кеше, элеге шул уналты таяклык эк;ире-бездэн кетеп. елныц уцышлы килуенэ куана-куана, бер-беребезгэ берегеп то расы бер вакытта без тагын бер кешебезне озаттык. Ф. Хесни.
ТАЯКСЫЗ рэв. Таяк ярдэменнэн башка, таякка таянмыйча. Чацгыда таяксыз шуу. □ Ул кенне Якуб беренче тапкыр таяксыз йери башлады. И. Гази.
ТАЯКЧЫ и. сир. Житэклэп йертуче. [Гайшэ:] дй-дэ, бабай. — мин карт кенецдэ синец таякчыц Йбу-лырмын. Ф. Бурна ш.
ТАЯКЧЫК и. махе. Туры таяк рэвешендэге бактерия терлэренен уртак атамасы. JКох таякчыгы. □ Имэн агачы фитонцидлары бик кечле микроблар-ны—дизентерия таякчыкларын утерэлэр. Робинзон эзл.
ТАЯНУ ф. 1. Гэудэннен авырлык салу иоктасын елешчэ кулга яки кул белэн тотынган нэреэлэргэ кучеру. Без рэшэткэ янына килдек тэ, тереэклэребез белэн ацар таянып, суга карап тордык. Ф. Эмирхан. Хэйдэр керэк сабына таянып уйланып торды. Г. Бэширов. || Кулны гэудэнен аерым бер елешенэ терэп тору яки терэк итеп кую. Билгэ таяну. □ Таянып ияккэ, Куз тегеп еракка, Утырам уйланып Берузем бер якта. Ш. Бабич.— Улым, яцагыца таянып утыр-ма. Э. Фэйзи. II Йергэндэ, чангы шуганда Ь. б. адым-иарны махсус таяк ярдэме белэн жинелэйту. Икенче кен тац белэн. таякларына таянып, картлар прав-лениегэ килеп э^иттелэп. М. Жэлил.
2. сир. Авырлык салу, басу. Язгы бозга таянма. яшь кияугэ ышанма. Мэкаль.
3. куч. Берэр жирдэн ярдэм алу, телэктэшлек куру. Ышана узенец яшь кеченэ Яца авыл. Шуныц белэн бергэ. Фэнгэ таяна ул. М. Гафури. КарагруКлар,. эсерлар. меньшевиклар монда бик кечле, ченки монда алар контрреволюцион казачийларга таяна. Ш. Камал. || Ярдам кету, ярдэм итэр дип ышану. Куп таянмас бул узецнэн узгэгэ. Г. Тукай.— Куп тор-ганга таянма. куп белгэнгэ таян, димэслэр иде. Ф. Бурнаш. II Берэр эш яки фикернен нигезе, дэлиле итеп башка бер билгеле тэгълимат, факт яки фикер-не алу. Теориягэ таяну. О Бер-беребезне бик яхшы белуебезгэ таянып, мин йэммэ мэсьэлэне туп-туры куячакмын. Г. ИбраЬимов.
ТАЯНЧЫК и. диал. Инче, бирнэ составында би-ре л гэн терлек; килен мэгэлдэктэн (туй арбасыннан) шуна таянып тешэ.
ТАЯНЫЧ и. 1. сир. Таяна торган жирлек; таяну ечен махсус жайланма, терэк (мэсэлэн, урындыкта).
2. куч. Теп ярдэмче; ин ышанычлы кеч.— Жар лдимерелеэ. басар урын табар идем, дицгезгэ таш-лансам, кул сузарга салам табар идем, атсыз кал-гач инде мин нинди таяныч табармын? Ф. Бурнаш. Авыр чорда халкыц .улым!" дисен, .ТаянычымГ ди-сен туган ил. Ф. Кэрим.— Болар безнец теп кечебез. Тимергали абзый. колхозныц терэге, безнец таяны-чыбыз. Г. Бэширов. || Ярдэмче кечлэрнен берсе. Пат-шалар барысы да диннец зур таянычы алар. А. Алиш. — Яца отряд оештырып лдибэреэц. бик зур таяныч булыр иде безгэ. И. Гази. || 0мет биреп торган нэрсэ, ышаныч. ЖиР — крестьянныц таянычы. Мэкаль. II с. мэгъ. Ярдэм итэ яки ышаныч бирэ торган. Таяныч фактор. Таяныч пункт.
ТАЯНЫЧСЫЗ с. Таянычы булмаган. Таянычсыз кеше. II Ярдэмгэ мохтаж, лэкин ярдэмсез. Гаяз да узенец кайда икэнлеген онытып, таянычсыз хэлдэ калды. М. Эмнр. | рэв. мэгъ. Таянычсыз яшэу.
ТАЯНЫЧСЫЗЛЫК и. Таянычсыз булу куреиеше. Гаязныц йезенэ чыккан еметсезлек. таянычсызлык-ка карап. елыйсым килэ иде минем. М. Эмир.
ТАЯУ I ф. Астан терэу, аска терэк кую. Багана белэн таяу.
। ТАЯУ П и. 1. Терэу, терэк. Таяу белэн терэтел-гэн тушэм.
2.	Таяныч, ярдэмче. Ир бала — ата-анага таяу: Мэкаль.
ТАЖ а. 1. Патшалар, монархлар кия торгаи махсус баш киеме — тулы хокуклы таким булу билгесе. — Деньяда тице булмаган. моца кадэр бер патша да кимэгэн кыйммэтле талоны нэрсэдэн ясарга кирэк икэн? А. Алиш. Беренче тапкыр касканы башы-на киеп урамга чыккан Нигъмэтмдан Габдуллага экияттэгечэ там; киеп алган патша шикелле булып куренде. Э. Фэйзи. || куч. Монархия, монарх культы, монархизм. Кабыргамоа ике ядрэ бар. Аны .булэк итте’ дошманнар Алтын талдга каршы чыкканда. Э. Ерикэй.
2.	Чэчэклэрдэн урелгэн такыя. Без бу лдирдэ сирень геллэреннэн Матур итеп таэцлар урербез. п. Такташ. II Хатын-кызларныц башына уралган чэч толымы. Тэзкирэ — чэч толымнарын башына тамд. итеп чорнаган. Ф. Хесни. II куч. Ай яки кояш тирэ-сендэ куренэ торган нурлы алка (гало). Кимеп бара торган ай тирэсендэ аллы-гелле тугэрэк там;. И. Гази.
3.	куч. Тугэрэк чэчэклэрдэ жимшэн тирэли урнаш-кан жете тестэге тоташ яки аерым (теллэрдэн) торган божра. Чэчэк талдларында — яцгыр тамчыларьь эцемелди. Г. Эпсэлэмов.
ТАЖ
62
ТАЧ
4.	Кайбер техник борауларнын тешле-тешле очы. Бурга — уртасында тугэрэк тишеме булган борау-лау тазцы [беркетелэ]. Нефть тур. хик.
5.	куч. Берэр яктан ин югары дэрэжэгэ ия булган нэреэ яки шэхес. Бу эсэр [„Эшче" поэмасы] татар революция шигырьлэренец таэцы булачактыр. Г. Иб-раИнмой. Кичер мине, гузэллекнец таэцы! Ф. Бур-наш. II Билгеле бер елкэдэ беренчелекне белдергэн яки гомумэн мактаулы, шан-шэрэфле исем, титул. Донья чемпионы там;ы. □ Иц беренче булып мин ул, абзый, Сица талант там;ы киерттем. Н. Арсланов.
Таж яфрагы (яфракчыгы)—гадэттэ жете тестэге чэчэк тажын хаенл итэ торган юка тел рэвешендэге яфракчык. [Гелнец] там; яфраклары тэрэзэ тебенэ йэм идэнгэ сибелде. А. Шамов. Виктория чэчэге узе йезлэгэн там; яфракчыгыннан тора. Робинзон эзл.
ТАЖДАР с. иск. Башында тажы булган, монарх булып торучы.
Та ж дар тавык — баш тубэсендэ таж сыман кикри-ге булган тавыкка охшаш йорт кошы; русчасы: цесарка.
ТАЖИК и. Башлыча Тажикстан ССРда яши торган нрани халык йэм шунын бер кешесе. Таэциклар йезлэрчэ еллар буена социаль азатлык йэм милли бэйсезлек ечен героик керэш алып бардылар. Соц. Тат. || с. мэгъ. Шул халыкка караган, шул халыкка менэсэбэтле. Таэ^ик теле. Тазк;ик эдэбияты.
ТАЖИКЛА'РЧА рэв. Тажикларга охшатып. Там;ик-ларча кивну.
ТАЖШКЧА рэв. 1. Тажик телендэ. Таэцикча сейлэшу. Таэцикча язылган шигырь. | с. мэгъ. Там; акча кишап.
2. к. тажикларча.
ТАЖСЫЗ с. Тажы булмаган, таждан мэхрум калган.
О Тажсыз патша (король) — монарх булмаган, лэкин шунын кебек кнц хакимлеккэ ия булган кеше. Мехэррир, шагыйрь вэ рэссамнарны алар [поляклар} — узлэренец там;сыз патшалары итеп таныйлар иде. Ф. Эмирхан.
ТАЖ-ТЭХЕТ зк;ый. и. Монархия. Тетри сарайлар, там;-тэхетлэр дер килэ. Н. Исэнбэт.
ТАЖЧЫК и. бот. Чэчэк жимшэненен еске, тугэ-рэк елеше. Оча-оча кубэлэклэр — ямьле болынга килеп чыктылар йэм йэркайсысы узенэ ошаган чэчэк-кэ кунып. аныц там;чыгыннан татлы ширбэт суыра башлады. Ж- Тэржеманов.
ТАЦ I и. Кояш чыгар алдыннан кенчыгыштан ке-чэя барып сирпелгэн яктылык. Тац нуры. Тац шэулэсе. П Тац яктысы бик сыек иде эле. Шуца курэ килучелэрне таный алмыйча тордылар. Г. Минский. Гэрэй уянып китте. Кутэрелеп карады: тэрэзэдэ тац аклыгы. А. Гыйлэжев. || Кояш чыгар алдыннан яктыру вакыты, иртэнен беренче елеше. Тацда су ал-ганда яшь киленнэр Туктап тац з^иллэрен тыцлар-лар. h. Такташ. Иртэ генэ тордым, ай. тац белэн, Битем юдым ап-ак кар белэн. Жыр.
Тац аттыру — тан атканда уяу булу, тан атканны кетеп яки танны кузэтеп тору. Иортына чыккан да берэу, Шуларны [авыл куренешен] карап тора; Фронт-тан кайтып, авылда Беренче тац аттыра. С. Бат-тал. Тац ату—1) к. тан сызылу. Тацнар ата, чулпан калка: Тац чулпанны уята. Жыр; 2) тан вакы-тында бер мизгелдэ тиз генэ яктырып киту. Алсу тац ата еракта Алтын нурларын сибеп, Сандугач сайрый куакта Шашлык иртэсен сизеп. С. Урайский. Тац белену — тан шэулэсебеленэ башлау. Бик ерак-тан, кук читен алландырып, тац беленеп килэ. Г. Бэширов. Тан иртэ(н) — нртэн ук, бик иртэ. Нинди хэллэр сезне тац иртэдэ Юлладылар болай
еракка? Ф. Бурнаш. Мин тац иртэн Каракузгэ обед хэзерлэргэ заказ биргэн идем. И. Салахов. Тац йокы сы — тан алдыннан Ьэм тац вакытында була торган каты йокы. Егет — тац йокысына каршы тора ал— мады, ди, йоклап китте, ди. Экият. Тац йокысы — каты йокы. Шунда да уйлап ятам. Жыр. Тац йол-дызы — к. чулпан. Тац йолдызы йезэ зэцгэр куктэ, Чыклар ялтырый яшел чирэмдэ. Э. Ерикэй. Тац ката— тан аткач та, тац белэн. Эш эзлэучелэр тац ката з^ыелалар. эцгер-мецгер тешкэч таралалар. И. Рэмиев. Тац суы — элек им-томчылар тарафыннан им, дэва итеп каралган иртэнге чык. Сеенечбикэ эби куз тигэн балаларга тац суы алу, ишек бавы юып эчеру — белэн билгеле. 3. Бэшири. Тац сызылу — офык читендэ сызылган шикелле яктылык сизелэ башлау. [Килен] иртэ тора тацнар сызылганда, Кош-корт яца канат какканда. М. Укмасый. Тац туу — тан ата башлау. Алсуланып тац тугач, Сайрый сары сандугач. Жыр. Тац тишеге гади с.— тацяктырмаган вакыт. Тац тишегеннэн — бик иртэ, иртэн иртук. Вэлигэ буген соцрак торырга яраса да, ул тац тишегеннэн ук уянып. шуннан соц йокыга китэ алма-ган иде. Ан. Тац яру (ярылу) — тан шэулэсе ачык белену. Китэр вакытым минем м;итэ бара, Уйлап кара, э«;аны.ем. тац яра. Жыр. Энэ, аксылланып Тац ярылып килэ еракта. Ф. Бурнаш. Тац этэче — тан башлануны белдереп, билгеле бер вакытта кычкыра торган этэч. Тац этэчлэре кычкыра. Эллэ тац ата микэн? Жыр. Тан жиле — тац вакытында кенчыгыштан исэ торган жил. Бер-бер артлы куктэ йолдызлар сунэ: Тац эк;иле куйды исеп. яфраклар аз-аз селкенэ. Г. Тукай.
ТАЦ II хэб. суз. сир. 1. Кадерле, кирэкле. Калган кулгэ — бака хан. Бай хатынына — ялчы тац. Мэкаль.
2. с. мэгъ. Гажэп куркэм, искиткеч матур. Тац тац ата, чулпан калка. Чулпан тацны уята. Жыр.
Тан калу (булу), тацга калу—1) бик нык гажэп-лэну; сокланып гажэплэну. Тац калам мин тавышы-ца, нинди тылсымлы тавыш! Ш. Бабич. Бетен илне тацга калдырырлык Илйам туа шагыйрь куцелендэ. М. Жэлил; 2) аптырау, хэйран булу. Хэзер уйлап ка-рыйм да бетенлэй тацга калам: чыдаса да чыдый икэн бу адэм баласы! И. Гази. Тан кату — сокланып хэйран калу. Шат куцелле тормыш, ирек-сэгадэт. сею-сеелу, табигатьнец тац катар матурлыклары, урман-кырлары — гуя берсе дэ йичкайчан булмаган [кебек иде]. Г. Эпсэлэмов."
ТАЦГЫ с. Тандагы, тан вакытындагы. Куктэ бары соцгы йолдыз кала, Ул да сунэ тацгы тынлыкта. Ф. Кэрнм. || Тан вакытында була торган. Керфеклэр, тацгы улэндэй, Чык белэн чыландылар. С. Хэкнм.
ТАЦКУЧАТ u. 1. Кияу йортына китэсе кызнын тугаи йортындагы сонгы тене танында ахирэтлэре белэн бергэ жырлый торган йола жыры. Торыгыз. тицнэрем. торыгыз. Мица кычкырыгыз тацкучат. Жыр.
2. Шундый жыр жырлау йоласы. Тацкучатка кызлар дэшу. □ Мэскэудэ [znyu] авылдагыча тугел. кыз елату, тацкучатлары булмады. Г. Эпсэлэмов.
ТАЦЛАНУ ф. Гажэпкэ калу. Кез кене яцгыр булу— бу тацланырлык эш тугел. Ан. II Соклану. Яза-чак сузне уз телебез илэ генэ матур итеп, кеше яратып, тацланып тыцларлык итеп язу — бер дэ куренмидер. Шура.
ТАЦЛАУ ф. сир. Сайлау, сайлану, талымлау. Тац-лаган [кыз] тазга калыр. Мэкаль.
ТАЦСУ с. Тан тесендэге, алсу. Йезлэрем тацеу булса да, Куцелем моцеу гына. Жыр.
ТАЦСЫНУ ф. иск. Тан катып, сокланып карау. Балага тацсынып йэм сокланып карарга кушмыйлар. Нервысына каты тээсир итуебар. Н. Исэнбэт.
ТАЦ
63
ТЕГ
ТАЦ-ТАМАША и. Хэйран калдырырлык куренеш, тамаша.
Тац-тамашага калу — танга калу, хэйран калу. Болгарскаяныц эби-Галчиха ролендэге осталыгы бе-тенлэй тац-тамашага калды рды. Ш. Эхмэдиев.
ТАЦ-ХЭЙРАН: тан-хэйраи калу — бик нык гажэп-лэну. Аныц [Фазылныц] исеменец теллэрдэ йеруе мине тац-хэйранга калдырды. Г. Ибрайимов.
ТАЦЧЕ1 и. сир. Сокланучы, сокланып Ьэм хуплап караучы кеше. Кайда Фэрйат белэн Мээцнун! Мин аларныц тацчысы. Г. Тукай.
ТАЬЭРЭТ и. к. тэйарэт. [Гелэцамал эби] куз лэ-реннэн яшь чыккан тайэрэте дэ бозылды дип белде. М. Гали.
ТАЬЭРЭТЛЕ с. к. тэйарэтле.
ТАЬЭРЭТЛЭНУ ф. к. тэйарэтлэну.
ТАЬЭРЭТСЕЗ с. к. тэйарэтсез. Хактэцренец кар-шысында килешмидер Тайэрэтсез намаз илэ корбан-сыз хаж;. Г. Тукай.
ТВИСТ и. 1. Аякларны чайкалдырып, бегелэ-сыгы-ла кара-каршы бии торган бию тере. [Зебэйдэ] — пластинка уйнатып мргбэрэ, бегелэ-сыгыла твист ейрэнэ башлый. Ш. Хесэенов.
2. Шундый бию ечен язылган махсус музыка.
ТЕ и. Татар алфавитындагы т хэрефенен нсеме.
ТЕАТР и. 1. Драматургия эсэрлэрен сэхнэдэ уй-нап курсэту сэнгате. Театр драма эсэрендэге идеология йэм сурэтлэрне бетен тулылыгы белэн дерес ачып э^иткеру йэм тамашачыныц ацына кертуне тээмин итэргэ тиеш. М. Жалил. II Драматик эсэрлэр-ие сэхнэгэ кую эше. Галиэсгар Камал асеме татар театры белэн бик нык бэйлэнгэн. М. Гали.
2. Сэхнэ эсэрлэрен йэм бнгрэк тэ драматик эсэр-лэрне тамашачыга житкеру эше белэн шегыльлэнэ торган учреждение. Опера театры берничэ классик опера йэм балетлар курсэтте. М. Жалил. Спекта-кльнец шундый зур уцышы, тамашачыларныц йв-рэклэренэ у теп керэ алуы — автор ечен дэ. театр коллективлары ечен дэ иц кыйммэтле йэм лаеклы булэк. Г. Иделле. II Шундый учрежденненен эш уры-иы — гадэттэ махсус тезелгэн зур бнна яки зур зал. Якшэмбе кен шэйэр театрында зур шэрык кичэсе— концерт ясала. Ш. Камал. Театр алды Кызыл флаг-лар, лозунглар. диаграммалар белэн бизэлгэн. А. Шамов.
3. куч. Билгеле бер тердэге вакыйгалар бара торган урын. Сугыш хэрэкэтлэре театры.
ТЕАТРАЛ и. Театр яратучы, театр йэвэскэре. Ул агпаклы театрал, премьераларны калдырмый. А. Гыйлэжев. дкэмэт театрал кеше икэн безнец профессор! Э. Касыймов.
ТЕАТРАЛЕ с. сейл. 1. Театрга бэйлэнешле; театр эшенэ, сэнгатенэ караган. Театраль тамаша. О Аныц [Г. Камалныц] терле-терле имзалар белэн .Йолдыз'да язган байтак кына тэнкыйть мэкалэлэ-ре йэм театраль рецензиялэре бар. М. Гали.
2.	Тамашачылар алдында башкарыла торган. Хал-кыбызда энэ шундый театраль йолалар — ujtgam ял-кынын сундермичэ дэвам иттеругэ зур сэбэп бул-ганнар. Н. Исэнбэт.
ТЕА'ТРЧЫ и. 1. Театр йэвэскэре, театр карау яки театр кую, театр оештыру белэн мавыгучы. [Хесэен:] Бетен меселманнарныц театрчыларга укыган лэгъ-нэтлэре — синец башыца да тешэчэктер. Ф. Эмирхан. | с. мэгъ. Театрчы шэкертлэрнец башында Габ-дерэшитов, Йосыф йэм Бэдри Сэйфелмелеков, мэр-хум артист Куллаевлар йерилэр. Тат. театры.
2. сир. Театрда эшлэуче кеше.
ТЕВТОН и. 1. Борынгы герман кабилэлэренен берсе йэм шул кабилэрнен бер кешесе. Тевтон ры-
царьларыныц ордены Литва холкына кенбатыштан куркыныч сала. СССР тарихы.
2.	куч. Герман милнтаризмы, немецларнын хэрби кеч куллану традициялэре.
ТЕГЕ курс. а. 1. Кемнен, нэрсэнен дэ булса суз барган урыннан бераз читтэрэк торганлыгын анлата; киресе: бу. Менэ курэмсец, монда бер кармак. энэ тегендэ икенче кармак. Г. Тукай.— Бар, улым. энэ теге абыеца бераз чия езеп бир. И. Гази. || Аргы, икенче, ераграктагы (ике яклы, ике очлы нэрсэлэр турында). Елганыц теге ягы. Купернец теге башы. □ Кави, зурлар кебек таяк алып, теге очка таба атлады. h. Такташ.— Ээ-нэ шул эрэмэлэрнец теге ягында Иделнец бер култыгы булыр. Г. Бэширов.
2.	Монысы тугел, башка, икенче бер.— Теге кызым минем уземэрэк охшаган. Ф. Эмирхан.— Теге урам-[ш^] чабатачы Гапсамат хатыны Хэйрия бит бу! X. Кэрим.
3.	Эйтеп утелгэн, нскэ алынгаи, элеге, мэзкур. Габделбасыйр инде теге шэкертне узенец бер дош-маны шикелле хис итте. Ф. Эмирхан. Ул [Сарьян] йаман да. теге вакыттагы сыман, колхоз идарэсен-дэге терсэкле урындыкта утырадыр кебек. Г. Бэширов. || Инде билгеле булган, мэгълум.— Карл Петрович, теге мэсьэлэ турында ни эйтэсез? Ш. Камал.— Теге егет килгэн иде, Купшы киемен киеп. Т. Гыйззэт. || Берэр аерым билгесе буенча мэгълум. Теге, мине Казанга китергэн яищикны табып, мине янэдэн ацар утыртып вчиле карьясенэ эцибэргэннэр. Г. Тукай. Шуныц тирэсендэ теге чабаталы турэ-лэрдэн берничэ адэм тора. Г. Ибрайимов. || куч. Сен-лэшучелэргэ генэ билгеле булган, узара гына анла-шыла торган вакытны, урынны яки шэхесне белдерэ. [Давыт:] Теге чакта немецларны бетенлэй кырып бетерэсе калган!—дип. кукрэк кага-кага. истэлеклэр сейли. А. Гыйлэжев. Теге, теге, тегендэ. Теге капка тебендэ. Теге кенне эйткэн сузец Эле дэ колак те-бемдэ. Жыр. II Нинди дэ булса сэбэп белэн атап эйтэсе килмэгэн нэрсэгэ (кешегэ) ишарэ итеп эйтелэ.— Теге син эйткэнне таптык бит. Г. Бэширов.— Энэ, теге кайтты, яхшылап сейлэш. Т. Гыйззэт.
4.	Шушы моментта сейлэшу темасында яки хикэянен узэгендэ торган шэхес турында.— Прсидэтель дэ: — Менэ шулай инде, туган. — колхозга ярдэм итэргэ кирэк,— ди. Гыйззэтэщан тегецэр йаман узенекен сайрый. Г. Мехэммэтшин. II Кызгану яки юмор тесмере белэн. Куанычы эченэ сый.мый тегенец. Кузлэре ут яна. аягы эциргэ томи — очып кына йери инде менэ. М. Хэсэнов. || Сейлэмгэ берэрсенэ карата кимсету яки игътибарсыз менэсэбэт айэне бирэ. Зыя тотып та елгермэде, тубэн оч малай тегене эйлэндереп сал-ды. М. Гали. Эй, кычкыра теге, эй, кычкыра. h. Такташ. Мисбах аны [Антоновны] тертте.теге селкен-мэде. Г. Эпсэлэмов.
5.	сейл. Берэр фаразны, шиклэнуне, шелтэлэуне, килештермэуне куэтлэп эйтелэ. [Нэфига:] Эллэ бу, ирлэрчэ киенеп йерегэч, хатын-кызныц да кече арта микэн? [Гайни:] Шулай булмыйча теге. М. Эмир. — Юк инде, болай булгач, самовар яцартмыйча булмый, килешмэгэнне теге. С. Рафиков. Сабира апа: .Кирэк, йэйбэтлэп бер сейлэшергэ кирэк узе белэн. Дэшмэгэч тэ теге. — Мин аныц энисе бит, ни-йаять1..“ дип, план корып куйды. М. Хэсэнов.
О Теге денья эвф.— нмештер, улгэннэн сон яшэп була торган мифик денья, ахирэт деньясы.— Теге деньядан эйлэнеп кайткан диярсец: чырай юк, кыя-фэт юк, шэулэ дэ шэулэ, Гайфул да шэулэ. Ф. Хесни. Теге деньяга жибэру (олактыру) — утеру. Э Ноктаны [Нокта Вэлине] туры юл белэн теге деньяга э^ибэруче менэ кем! Ш. Камал.— Буйсынган-
ТЕГ
64
ТЕГ
га — богау, узсузлене Олактырам теге деньяга. И. Юзеев. Теге яки бу—нинди дэ булса. Халявин теге яка бу йомышы турында комитет белэн типография арасында газета Ьэм листовка кулъязмала-ры йвртуче Фэйрузэгэ генэ эйткэли торды. К. Нэжми. Я\анлы кешенец сейлэшэсе дэ, хэбэр ишетэсе дэ килэ, аннары теге яка бу нэрсэгэ мохтаэк; чагы да булгалый. Г. Эпсэлэмов.
ТЕГЕ-БУ (тегенен-монын, тегене-моны, тегеннэн-моннан, тегендэ-монда, тегенэ-мона, тегенэр-монар.) м;ый. а. Ьэртерлесеннэн берничэсе, мемкин булган-ныц йэммэсе, телэсэ кайсы. Башта [Хэлим] тегене-моны сорашып утырган булды. Г. Гобэй.— Егетлэр-не яхшы квартирга урнаштырыгыз. Аша у-эчу, теге-бу дигэндэй, [бар да булсын]. С. Рафиков. || „Ьэртер-ле урын, йэртерле нэрсэ" мэгънэсендэ. Тегене-моны сатып алу. □ Тегендэ-монда серэешеп куренгэн зур-зур таш еслэре езлексез кыймылдап, мыжгып торган кешелэр белэн тулы. М. 9мнр.
ТЕГЕЛЕШ и. Тегелу сыйфаты. (Киемнец) тегеле-ше эй.бэт булу.
ТЕГЕЛМЭ и. Терле язу, кэгазь йэм газет-журнал-ларнын бер теплеккэ беркетелгэн жыелмасы. Газет-лар тегелмэсе.
ТЕГЕ'ЛМЭГЭН с. Аерым оч, урама хэлендэге (терле тукымалар, матернялэр турында). [Сандыктан] ун-лап касэк тегелмэгэн ефэк, йон материаллар чыкты. М. Эмир.
ТЕГЕЛЭЙ ’ а. 1. Теге якка; арырак. Тегелэйрэк утыру. □ Тегелэйрэк каерылып та, болайрак су-гылгалап та карадылар. эмма теге хакмэтле таш кузлэренэ чалынмады. Э. Касыймов.
2.	Бирелгэннэн башкача, узгэ; мемкин булган икэу-нен нкенчесе; киресе: болай. Телэсэц тегелэй ацла. телэсэ ц болай. Э. Фэйзн. Вэли бай Ьэр э^ирдэ мин болай, мин тегелэй эшлэдем дип мактанып йери. Г. Нигъмэти. Безнец курс начальнигы шундый усал кеше. Бер генэ минут соцга калсац да, ни ечен тегелэй, ни ечен болай, дип лдентекли башлый. Г. Нас-рый.
3.	Гомумэн Караганда; бнрелгэн (эйтелгэн) очрак-ны яки сыйфатны нскэ алмаганда. Хэйбулла иптэшне тегелэй без акыллы кеше дип белэбез. Ш. Камал.
4.	Юмор-шаярту яки кисэту тесмере белэн. .Берэр бик ук яхшы булмаган эшкэ-шегыльгэ оста, сэлэтле" мэгънэсендэ.— Югыйсэ мин, тегелэй, узецне базга да ябып куярмын. М. Фэйзи. Закир бу ейдэ кызлар барын хэзер сизенеп алды:—Монда эшлэр хэтэр, ахрысы!—дип иптэшлэренэ карады. Иптэше аца карап келде дэ: — Тиз сизэсец узец, тегелэй, э! — диде. С. Жэлэл.— Локман балтачыларныц эцаннарын суырыр ие ул! Тэртип урнаштырыр ие, тегелэй! X. Сарьян. II башлыча тегелэйрэк форм. „Кыенрак, мешкилрэк яки начаррак" дигэн мэгънэдэ эйтелэ. — Э син, Халикъ абзый, Нэсимэ тутигэ [мэсьэлэне] тегелэйрэк, кабыргасы белэн куй! Ш. Камал. Хафиз бабай белэн гэплэшулэр Бара авыр, китэ озакка: Йезгэ м;итеп, аннан узгангадыр: . Тегелэйрэк* бераз колакка. Ш. Медэррис.
5.	юн. килеш форм, тегелэйгэ. Теге якка, курсэ-телгэн якка.
О Тегелэй генэ — тик кенэ, шаярып кына, аерым максатсыз гына. Юк. тегелэй генэ, яшьлэр узара гына эцырлап йерилэр. Г. Камал. Мин тегелэй генэ эй-тэм, энем, чынга ала курмэ тагын. Ш. Камал. Те-гелэй дэ — аннан башка да, билгеле бер хэл килеп чыкмас борын ук. Авыл халкы тегелэй дэ иртэ то-ручан булса да, буген бигрэк тэ иртэ торганнар. Г. Тукан. Тегелэй дэ болай — гаеплэп, тэнкыйть «итеп сейлэу турында. Нэгыймне тегелэй дэ болай
дигэн буласыз. Ш. Камал.— Яле. тегелэй дэ болай дип тэнкыйтьлэргэ кем дэ булдыра аны. Узец мдигелеп тартып кара, нэрсэ кырырсыц икэн? М. Хэсэнов.
ТЕГЕЛЭЙ-БОЛАЙ рэв. 1. (, Тегелэй* йэм .болай* суз лэ ре шушы ук мэгънэдэ аерым-аерым да кулланы-ла.) Терлечэ йэм нэтнжэсез, мэгънэсез; телэсэ ничек. — Алай-болай булган чагында да тегелэй-болай бэла куптарып йермэскэ вэгъдэ бирэм. Ш. Камал.
2. Тегелэйме-болаймы. Ничек булса да, ничек тэ.
Тегелэй-болай иту (килу, кылану) — 1) терле ысуллар кулланып карау. Тегелэй иттем, болай ит-тем, УЦитэсемэ барып эциттем. Эйтем; 2) тэуфыйк-сыз кылаиу, тэуфыйксызлык эшлэу. Тегелэй-болай китеру — ныкболгату. Мужик ботканыкашык белэн тегелэй-болай китергэн. Экият.
ТЕГЕМ, ТЕГЕН и. диал. Кием-салым тегу эше. Тегем тегу дуга богу тугел ул. Мэкаль.
ТЕГЕМЧЕ, ТЕГЕНЧЕ и. диал. Кием-салым тегуче. Бер тегенче бер эбигэ кием тегэргэ кергэн. Н. Исэнбэт.
ТЕГЕНДИ с. 1. Узгэ, башка, аерым; киресе: мондый. Тел белэн узлэре бик оста юмалыйлар: менэ сица тегенди тугел, менэ сица мондый тугел. И. Гази.
2. куч. Шнкле, кырын; эшэке, начар.— Аларга [Фэхрилэргэ] бит тегендирэк кешелэр тешкэли икэн. Т. Гыйззэт. Авыл буйлап хэбэр таралды: мегалли-мэбез тегенди хатын икэн, Шэймэрдэн абзыйны уз янына кунарга чакырып. келкегэ калган. К. Нэжми.
Тегенди генэ — гади, уртача, бер кее. Карт — тегенди генэ, чал сакаллы авыл кешесе. Ш. Камал.
ТЕГЕНДИ-МОНДЫЙ с. 1. Начар гына, уртача гына, тешеп калган. — Ул бит тегенди-мондый гына ферма тугел. нэселле тавыклар фермасы. Ф. Хесни.
2. Ьэртерле, эллэ ничэ терле. Тегенди-мондый курслар ачылды дилэр. нигэ мэхэббэт курслары ачылмый икэн? И. Туктар.
3. Шикле-шомлы, кырын юлдан йеруче.— дллэ син безне тегенди-мондый кеше дип белдецме? Г. Гобэй.
ТЕГЕНУ ф. Нэрсэ дэ булса тегу, тегу-чэпчу. Буш вакытта тегенеп утыру.
ТЕГЕРМЭН и. 1. Бертекле ашлыкларны ярма якн он нтеп тарттыру ечен корылган жайланма (машина)— теп елеше бер-берсенэ ышкылып эйлэнэ торган нке кепчэктэн—таштан тора. Нинди тегермэн диген эле [безнец тегермэн]? Су тегермэне дэ. курше авылны-кы кебек, м;ил тегермэне дэ тугел. пар тегермэне! Г. Бакнров. Киц буа естендэ шаулап Тегермэн тартып тора, Оннарныц яхшы сортлысы Артканнан-артып тора. Г. Латыйп. || Нэрсэне дэ булса ваклый, нзэ, тея торган терле машиналар. Сеяк тею тегермэне. Ит тегермэне.
2.	куч. Уенчык чыгыр яки уенчык пропеллер. Буген днвэр, атлап комлы юлдан, Ясап бара нэни тегермэн. Ш. Медэррис. Без бу [язгы] кеннэрдэ кеч-кенэ чокыр-чакырларга бэлэкэй генэ тегермэннэр, чарыклар корып уйныйбыз. Г. Галнев.
3.	куч. гади с. Чэйнэу, ашау турында.— Я. ничек, тетя Фая,— диде ул [Аркадий Андреевич], малай-лардан ишеткэнен кабатлап,— егетлэрнец тегермэне шэп тартамы? М. Эмир.
4.	куч. гади с. Ьэртерле сейлэнулэр, суз йерту, суз бутау й. б. турында. Тел—тегермэн, тарттыра бирэ ул. Мэкаль. Хээрэтнец дэ башка вакытларда езлексез эшли торган суз тегермэне буген тукта-ган. Г. ИбраЬимов. Кулак тегермэне бертуктаусыз Гайбэт сата колхоз турында. Ь. Такташ.
Тегермэн буасы — суны тегермэи чарыкларыи эй-лэндерерлек бнеклеккэ кутэру ечен буылган буа. Тегермэн буасында, эра башлаган яшел баз естендэ,
ТЕГ
65
ТЕЗ
дэрт кергэн ана казлар кацгылдаша булыр. И. Гази. Тегермэн кавызы (канавы) — буа (елга) суын тегермэн куласаларына юнэлтэ торган канау яки тнрэн, зур улак. Телке тиз генэ барып. тегермэннец кавы-зын ачып экрсбэрэ. Экият. Тегермэн канаты — жил кече белэн тегермэн ташларын эйлэндерту ечен ясалган жайланма Ьэм шунын уртак узэккэ беркетелгэн аерым такталары. Профессор, озын кулларын тегермэн канатларыдай болгый-болгый, черемэ торф чул-мэклэренец эйэмияте турында лекция сейлэде. А. Расих. Тегермэн ташы — су йэм жнл тегермэн-нэрендэ ашлыкны уалта торган таш кепчэк. [Гелсем апа] тег рмэнчелэргэ Совинформбюро хэбэрлэрен укырга баргач. тегермэн ташларын тотып-тотып карады. Г. Гобэй.
О Тегермэн тарту (тарттыру) — йоклаганда гы-рылдау. Авырулар кыска вакытлы тынычлыкка тал-ганнар. Терле кейгэ. терле тавышлйрга .тегермэн тартканнары" ишетелэ. Г. Эпсэлэмов. Тегермэн ташы кебек (шнкелле). тегермэн ташларыдай — 1) азыкны бик эйбэт чэйнн торган, нык йэм эре (теш турында). Хэзрэтнец тешлэре тегермэн ташлары кеби иде. Г. Тукай; 2) зурлык йэм авырлык мисалы. — Безнеке генэ ул тегермэн ташы шикелле, йич куз-гатыр хэл юк. Г. Камал.— Эйт инде. ахирэт, сеене-чец, чынлап та. тегермэн ташы хэтле зур булса, менэ шул йезегем сица булыр. К. Тннчурин. Башкае-бызга тегермэн ташы кадэр кайгы теисте бит. X. Сарьян. (Кемнец дэ булса) тегермэненэ су кою — билгеле бер як, партия, группа яки шэхес файдасына эшлэу.— Без сейлэучелэрнец сузлэреннэн нинди сый-ныфныц тегермэненэ су коярга тырышуларын ац-ларга тиешбез. М. Гафури.
ТЕГЕРМЭНЧЕ и. Тегермэнне карап, эшлэтеп то-ручы кеше. Бэр кешенец бер дэрте. тегермэнчедэ — су дэрте. Мэкаль. Карт тегермэнчедэн разый тугел. онны эресенэ. Тегермэнче гаепне уз естенэ алмый: — Ашлык коры булса гына, он йомшак була. [дв]. Ш. Камал. II иск. Тегермэн хужасы, тегермэн тотучы. Купер дэ мргмерелгэн. тегермэнче тегермэнне дэ булдырмый. М. Гали.
ТЕГЕРМЭНЧЕЛЕК и. Ашлык й. б. ш. тарттыру эше, хужалыкнын шундый тармагы.
ТЕГЕР-ТЕГЕР аваз ияр. Тегермэн эйлэнгэндэге тавышны белдерэ. Тегер-тегер иту. □ Тегер-тегер тегермэн, Таш астына эцен кергэн. Такмак.
ТЕГЕШ и. сир. к. тегем. Хэнифэ туташ кечек булмэдэ тирэзэ тебендэ тегеш тегеп утырыр иде. М. Акъегетзадэ.
ТЕГЭЛЭУ ф. Дикъкать белэн караш юнэлту. Разия мица карамаскарак тырышты. аныц янындагы кызларныц Бэр икесе бик тегэлэп карап уздылар. Ф. Эмирхан. Актырнак икенче янга борылып, кузен янэ чебешлэргэ тегэли. Ак юл.
ТЕГЭРЖЕП и. Кнндер яки жнтеннэн эрлэп катыл-ган нык жеп. Киштэсендэ тырнак басарлык буш урын юк: тегэрэцеп килэ бе. запас лампа пыяласы, счет, кара шешэсе шикелле эйберлэр. Ш. Камал. Кузлеген тегэрэцеп белэн ике колагына аскан староста идэн буйлап йери иде. X. Кэрим.
ТЕГЭРЖЕПЧЕ и. иск. Тегэржеп эрлэу белэн ше-гыльлэнуче йенэрче; тегэржеп белэн сату итуче вак сэудэгэр. Безнец Гафур абзый тегэрэцепче тугел. Аныц оцеп белэн эше юк. К. Нэжми.
ТЕГУ I ф. 1. Тукыма, кун, кэгазь-катыргы кебек нэрсэлэрнен кырыйларын энэ ярдэмендэ жеп белэн беркетеп чыгу, жейлэу. Кешенец авызын тегеп, те-лен сындырып булмый. Мэкаль. Кыз командир шине-ленец култык астындагы сутек урынын да тапты. аны да тегеп куйды. А. Шамов. || Махсус елгедэ ки-
селгэн кун, тукыма якн башка матернянен кырыйларын, шулай ук аерым кнсэклэрен узара беркетеп, кием-салым йэм йэртерле тышлыклар, япмалар ясау. Бу рек тегу. Читек тегу. □ Бер тиредэн тун тек— мул тек. Мэкаль. Зебэйдэнец энисе кулмэк тегэ, Чэнчеп-чэнчеп ала инэсен. h. Такташ. || Эйберне мате-риядэн тегелгэн футлярга, капчыкка, янчыкка й. б. ш. салып, шуларнын авызын жей белэн беркету. [Сэ-хип карчык] Гелйеземгэ, — тастымалга тегеп, э/fw-еп киптергэн чиклэвеге белэн балан кагы э^ибэрэ. М. Галн.
2. Инэ йэм жеп ярдэмендэ жейлэп беркету, ябыш-тыру. Фазылныц кулмэге кызыл икэн, читен кисеп алып. шлемга яца йолдыз тектелэр. К. Нэжми. || Ка-дап беркету, берэр терле беркеткеч ярдэмендэ яки махсус тишелгэн тишеклэрдэн шнур, киндера й. б. уткэреп беркетеп кую. Дэфтэрне дурткэ беклэп теккэннэн соц. кечкенэ кулэмле китап рэвеше килеп чыккан. Г. Кашшаф.— Энэ. мин дэ малайныц киез итек асларына — тегеп ташлыйм дип утырган идем. Ш. Камал.
3. Тезмэ рэвешендэ рэттэн кадак кагып чыгу, бнк куп кадаклар белэн кадаклап беркету. Теге' остала-ры. бэпкэ утыртып. гэрничкэ тотынган булганнар. — гэрнич тегелмэгэн. Гэрнич теккэч, калган эшлэ-рен белэсец инде. X. Сарьян.
ТЕГУ II и. Кием-салым йэм йэртерле тышлыклар, япма-фэлэннэр тегу эше. Моннан егерме еллар элек эти белэн мин сезнец авылыгызда тегу тегеп йвргэн идем. М. Гали. Эти белэн мин тукуда эшлибыз. энкэй — тегудэ. А. Эхмэт.
ТЕГУ III ф. иск. Вертикаль хэлдэ кагып, кадап кую. Туган э^иргэ туыц тек! Мэкаль. Билэнчек башы биш тирэк, билге тек тэ ил утырт. Мэкаль. II Нэрсэне дэ булса вертикаль хэлдэ терэту. [Марат] утырган да салкын таш естенэ. Терсэклэрен тек-кэн тезенэ. Ф. Бурнаш.
ТЕГУ IV ф. к. текэу. Караш тегу. О Куз тегеп чиксез еракка. Эллэ нэреэ уйланам. Н. Исэнбэт. — Син. егет, минем капчыкка кагылма. кузецне тек-мэ. зинйар. И. Туктар.
ТЕГУЧЕ и. Башлыча кием-салым тегу белэн ше-гыльлэнуче йенэрче. Шэйэргэ читтэн тагын бер тегуче килеп, шул ук урамда фатир алып, .бетен деньяда атаклы йэм оста тегуче" дип. эувэлге те-гученекеннэн дэ зуррак вывеска куймыш. Ш. Мехэммэдев. Аларныц берсе игенче, икенчесе тегуче иде. Э. Еники.
ТЕГУЧЕЛЕК и. Тегуче йенэре. [Каюм], узенец тегучелек кэсебенэ таянып тормышын тээмин иткэн хэлдэ, — белемен арттыру юлында эшлэгэн. Ш. Камал. Телэче буйлары инде алар гомер-гомергэ, ата-бабадан шул тегучелек белэн кэсеп итеп килэ-лэр. М. Гали.
ТЕГУ-ЧИГУ эн}ый. и. Тегу йэм чигу, жейлэу, ямау. Нурый — тепчек кызыныц тегу-чигулэре, киндерлэ-ре ечен кирэк эцепне, эцитенне, Kuotfe мамыкны, буяуны, дебетне алып бирэ торды. Г. Ибрайимов. — Мин аны [Нэсимэне] бер карчыкка тегу-чигу йе-нэре ейрэнергэ бирдем. Э. Фэйзи.
ТЕГУ-ЧЭНЧУ и. Гомумэн йэртерле тегу (кул белэн, машинада й. б.). Тегу-чэнчу йэм бэйлэу эшлэ-ренэ миндэ ярыйсы гына сэлэт бар. Ш. Камал.
ТЕЗ и. 1. Балтыр (сыйрак) сеяге белэи бот сеяк-лэреи тоташтырган буын. Батырмын дисэц, тезец нык булсын. Мэкаль. Каюм, чалбар балакларын тезенэ хэтле сызганган хэлдэ. кэбестэ тутэллэре ара-сында арлы-бирле кабаланып йери. Ш. Камал. Баш куям тезлэремэ. Дшь коям эзлэрецэ. Жыр. || Хай-ваннарнын алгы аякларында урта буын йэм шунын
5 А-562
ТЕЗ
66
ТЕЗ
алгы ягы. Атлары мныц тезлэрендэ Иске яра эзлэре. X. Туфан.
2. Чалбар-ыштаннын яки оекнын тезне каплый торган елеше. Ыштанныц тезлэре, бишмэтнец тер-сэклэре тишелеп ямалдылар. М. Гафури.
3. рэв. мэгъ. тездэн (тезеннэи). Тез тицентен, астан яки естэн тез турысына кадэр. haea дымлы вэ юеш, аяк асты тездэн су Ьэм пычрак иде. Г. ИбраЬимов. [Солдат Саматныц} шинеле, ди, езелгэн. са-калы. ди, тезеннэн. Н. Исэнбэт.— Безнец чишмэлэр-нец суы чыпчыкка муеннан. каргага тездэн,— дип кычкырдылар залдан. Г. Эпсэлэмов.
Тез асты — тезнен тез капкачына каршы арткы ягы. [Халидэ] кыска итэкле кулмэге, уелып кергэн тез асты чокырлары белэн, элбэттэ, ялгыш кына Ьэм бу ялгышы ечен куцеленнэн бик куанып. Айдар-ныц куз алдында бер балкый алды. Ф. Хеснн. Тез башы — 1) ботнын тез капкачына якын еске елеше. Шэмси тез башына куеп кына, карандашыныц очын тешли-тешли. Нэсимэсенэ кечтеки гена хат язып ташлады. Г. Бэширов. Гаяз узенец кечкенэ улын тез башында тирбэтеп утыра иде. И. Гази; 2) тез капкачы. Котым очты, каты каушавымнан Тез баш-ларым бар да тетраде. Ф. Бурнаш; 3) чалбар яки оекнын тез башын йэм тез капкачын каплый торган елеше. [Сирам;иныц\ естендэ дегет таплары буял-ган киндер алъяпкыч белэн тез башлары ямаулы буй-буй чалбар. К. Нэжми. Тез буыны бушау (йом-шау, калтырау)—1) аяк мускуллары хэлсезлэну. [Карчык;]— Газизэ!—дип кычкырган иде. тамагы буылды, тез буыннары бушап, креслога утырды. Ш. Камал; 2) куркып калу, каушау; хэлсезлэну. Габ-делбэр шикелле денья кургэнрэклэрнец дэ тез буыннары бушады. М. Шабай. Тез(гэ) калкыиу— жиргэ (жирлеккэ) тез белэн генэ басып калкыну.— Келмэ. келмэ, Гафият кордаш,— диде Мицнулла, тезлэренэ калкынып. И. Газн. Тез капкачы — тезнен теп еле-шен — сеяклэр тоташкан урынны алдан каплап тора торган тугэрэк жэлпэк сеяк. [Мэдинэнец] тез капкачы ярылган булырга кирэк, аягын кузгатырга бир-ми. Ш. Камал. Тез кузе — чалбар яки оекнын тез капкачы турысы. Минем ер-яца алача ыштанымныц тез кузе, ап-ак тула оегымныц кунычы кап-кара пычрак булды. Ш. Маннур. Салих ике балагыныц да тез кузлэре тишек иске чалбар кигэн. Г. Мехэммэт-шнн. Тез кумэче—диал. к. тез капкачы. Менэ алар \хатыннар\ тез кумэче бэрелудэн бераз аксабрак килуче МаЬирэне куреп алдылар. А. Гыйлэжев. Тез естенэ утыру — аякны аска беклэп утыру. Без кайсы-быз, мулла кебек, тез естенэ, кайсыбыз, батрак кебек, сэке читенэ утырабыз. М. Эмир. Тез (-ей, -лэрне) чэнчеп — аякны нкегэ беклэп йэм тезне алга яки ескэ калкытып. Мехетдин карт тэмэке тарт-мый, тезлэрен чэнчеп, кулы белэн кочаклап утыр-ган. М. Гали.
О Тез йегену — к. тез чугу. Тез йегендем, яшь тамыздым, Дэрткэ дэрман алмадым. Дэрдмэнд. Тез чугу — 1) басып торган килеш аякларны беклэп аска чугу, чугэю; жиргэ тез белэн басу (терле йола йэм ритуал хэрэкэтлэре составына керэ). [Хэйдэрнец] сугышта чагында гвардия байрагы алдында тез чугеп ант итуе исенэ теште. Г. Бэширов. Лэкин без инде, мулла абзый ейрэткэнчэ, тез чугеп эпэр ит-мибез. Г. Гобэй; 2) куч. кемнен дэ булса узеннэн ес-тенлеген яки кадерлелеген белдеру турында. Аныц [кызныц] эдэплелеге, тыйнаклыгы, узен тота белуе алдында иц изге кешелэр дэ тез чугэрлэр иде. А. Шамов. Чын мэхэббэт каршысында, иркэм, Кемнэр генэ тезен чукмэгэн! Т. Гыйззэт; 3) куч. бетенлэй буйсы-ну, каршылык курсэтудэн баш тарту. Тез чугеп
яшэугэ Караганда, аягурэ басып улуец артык. Мэкаль. Дошман езде минем аягы ины Тез чукмэгэн ечен каршына. М. Жалил; 4) куч. авышып тэбэнэклэ-ну.— Нинди йорт-эцир. — Тез чугеп бара торган салам тубэле иске бер ей. А. Шамов. Тез астына сугу — кемгэ дэ булса кетмэгэндэ бик зур зыян китеру, кайгы-хэсрэткэ дучар иту; удар ясау. Иц элек олы улы Гыйлемдар аныц [Миргасыймныц] тез астына ярыйсы гына китереп сукты: Мэкэрм;эгэ алып барган байлыгын картада оттырып кайтты. М. Шабай.
ТЕЗГЕН и. Йегэннен бер елеше — авызлык турысына беркетелгэи тар каеш, бау, киндерэ (хайван белэн идарэ иту, хайванны жигеп, житэклэп йерту h. б. ечен кулланыла). Исмэгыйль. атыныц тезгененнэн топит, эцэяулэп китте. Г. Тукай. Илгизэр, арбасыннан тешеп. йегэн тезгенен капка баганасындагы бож^ра-га бэйлэде. Г. Бэширов.
Тезгеи салу — тезгенне, йегэнне узе (кешедэн башка) ычкындыру (ат, ишэк'кебек хайваннар турында). Акбуз атлар. асыл затлар Тезген салып уйна-мый. Жыр.
О Тезгендэ тоту, тезгеиие (кыска. каты) тоту — уз нхтыярына буйсындырып тоту турында. Тик узен бик тезгендэ тота тутэй, — берсе белэн дэ uhahau-ланмый. Ш. Маннур. Ат белэн хатынныц тезгенен кыска тот. Мэкаль. Шул ж^илкэгэ атланып алгач. Майпэрвэз тезгенне тота белгэн инде. Э. Еники. Тезгение бушату (буш кую, буш тоту) — йомшак идарэ (хакимлек) иту, буйсынырга тиешлелэргэ баш-баштакланырга мемкинлек биру. Мин аца эйттем — тезгенне каты тот дидем, ул буш куйды, инде хэзер бары да бэйлэудэн ычкынган эт кебек котыра-лар. Г. Ибрайимов. Тезгенне кулга, (уз) кулына алу (элэктеру) — хакимлек яулап алу. Тереклэр ты-гылып, барлык тезгеннэрне бик тиз уз кулларына элэктерулэре ихтимал. Ш. Маннур. Тезгенне кул-дан ычкындыру (жибэру)— башчы, хаким булудан язу. .Мэгариф' газетасыныц тезгенен уз кулыннан мргбэреп. мэдрэсэ тормышыннан чит мэсьэлэлэр белэн мавыгып китуенэ Кэбир эфэнде укенеп бетэ ал-мады. Э. Фэйзи.
ТЕЗГЕНЛЭУ ф. 1. Йегэнгэ тезген беркету. Бурлы кашка атымныц Тезгенлэдем йегэнен. Жыр.
2. Атка й. б. тезгенле йегэн кндеру, йегэнлэу. Атны тезгенлэу.
3. куч. Тыеп тору, чик кую, уз ихтыярына буйсын-дыру. Намуслы хат ташучыбыз, Тойгыларын тез-генлэп, Китте килгэн телеграмманы Тапшырырга тиз генэ. М. Жалил. Зелхиэцэ аны [Баязитны] тез-генлэмэкче булды.— Ай, улэм инде фэлсэфэц тирэн-легенэ батып. Эндэшми торыр идец ичмасам.— диде. Б. Камалов.
ТЕЗГЕНСЕЗ с. 1. Тезгене булмаган, тезген тагыл-маган. Бер сакчы, берничэ йегэн кутэреп кереп, хан каршына чугеп. аларныц тезгенсез икэнлеклэрен кур-сэтэ. Н. Исэнбэт.
2. куч. Тэртипкэ, кагыйдэгэ буйсынмый торган, тыйнаксыз, эдэпсез. Бу эсэрдэ [.Агыйдел' повестен-да] авторныц уцышы совет авылын кирегэ таба сей-рэп маташучы кансыз, тезгенсез кулакларны — ча-гылдыруда. Г. Иделле. | рэв. мэгъ. Тезгенсез кылаку. Тезгенсез сейлэшу.
ТЕЗГЕНСЕЗЛЕК и. 1. Тезген булмау хэле.
2. куч. Тыйнаксызлык, эдэпсезлек.
ТЕЗГЕЧ и. Яна тотылган балыкларны тезу “ечен шнур яки чыбыкча. Гэрэй ул юлэр балыкны шундук тартып чыгарыр иде дэ сацагыннан тезгечкэ элэк-тереп куяр иде. С. Сабиров.
ТЕЗ
67
ТЕЗ
ТЕЗДЭН рэв. Тез тннентен. Хатасы тездэн. тэу-бэсе билдэн. Эйтем.
ТЕЗЕ а. бор. Куп катлы муенса. Анасында кызы кайгысы. Кызында тезе кайгысы. Мэкаль.
ТЕЗЕЛЕШУ ф. Бер-бер артлы тезелу, рот булып басу, утыру, урнашу.— Сез бер якка, э егетлэр икенче якка тезелешегез. А. Эхмэт. Кыр казларыныц те-зелешеп килеп кунарга тешулэрен карап торам. М. Гафури. Ишек алларында тезелешеп гелчэчэк ку-аклары ускэн. Д. Аппакова.
ТЕЗЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тезу I. Тезелгэн энэце. □ Ошбу нурлардан тезелде бер эрэткэ ошбу м;ыр. М. Гафури.
2.	Тезем булып бергэ урнашу. Салыр ечен озын буразналар, Тракторлар сафка теэелэ. Ш. Маннур. Тал бегелэ, тал иелэ Сандугач тезелгэндэ. Жыр. II Гомумэн билгеле бер тэртип белэн урнашу. Уц якта тигез дала уртасында зур кибэннэр кебек тезелеп утырган тирмэлэр. Г. ИбраЬимов. Маруся узенец тезелеп торган ак тешлэрен курсэтеп елмайды. Э. Айдар.
ТЕЗЕМ и. 1. Билгеле бер нэрсэнен (якн кешелэр-нец h. б.) берэр жеп, сызык яки яссылык буйлап те-зелуеннэн хасил булган жыйма куплек. Тау теземнэ-ре. □ Хатын баланы. муенында булган гэрэбэ те-земен тергэк янына салды. Ш. Эхмэдиев. Теземнец уц кырыенда актык кеше булып яткан Муса янына Элбидэ килеп, шул хакта свили башлады. Ш. Маннур.
2.	Буразналар рэте. Эшлэр кызды Ьаман. Тезем-нэргэ оялап-оялап орлык кумелде. Ш. Медэррис.
3.	Тигез калынлыктагы тасма рэвешендэ рэт-рэт чабып салынган иген яки печэн пакусы. Илкам ал-га карый. теземнэрнец ятышына эцайлап трактор-ныц юнэлешен тигезли. И. Салахов. Хатын-кызлар ионнан берничэ кеннэр элек лафетлы урак машина-лары эциргэ егып салган теземнэрне, тизрэк кипсен-нэр ечен, эйлэндерергэ керештелэр. С. Рафиков.
4.	лингв. Бер-берсенэ бэйлэнгэн яки берэр аерым сузякижемлэ белэн берлэштерелгэн жемлэлэрнен зур группасы. ддэби телдэ катлаулы катнаш кушма эцемлэнец кулэмлерэк тере бар. Бусы тезем термины белэн аталып йертелэ. В. Хангилдин.
ТЕЗЕМЛЕ с. 1. Теземнэрдэн торган; теземгэ салын-гаи. Теземле чабыннар.
2. Бер-берсе янында усэ, арта барган аерма ниге-эендэ тезелеп урнашкан, берсе артыннан берсе кнлэ торган.
ТЕЗЕМЛЕЛЕК и. Теземле (2 мэгъ.) булу, эзлекле-лек. Сикереш теземлелек Ьэм езеклекнец бердэмле-геннэн гыйбарэт, — сикерешне теземлелеккэ яки азлеклелеккэ каршы куярга ярамый. М. Абдрахманов.
ТЕ'ЗИС и. 1. Исбат нтелэ, каралуга куела торган берэр хекем, фикер.
2. Доклад, нотык яки нншанын теп фикерлэре* язылган кыскача анлатма. Мостафаныц доклад те-зислары бар иде. Ш. Камал. [Хезмэткэрлэр] сайлау исемлеклэре тезилэр, резолюциялэр хэзерлилэр, ораторларга тезислар, материаллар карыйлар. Г. ИбраЬимов.
ТЕЗЛЭНУ ф. Жиргэ (жирлеккэ) тез белэн генэ басып тору. Бер тезенэ генэ тезлэнеп. икенче аягы-ныц обмоткасын тезэтеп маташкан казах егете Торсынбай эшеннэн туктады. Ф. Кэрим. Кинэт малай утыргычка тезлэнеп, тэрэзэдэн башын чыгарды. Д. Аппакова. II куч. Шул хэлдэ утену, ялвару, тирэн хермэт курсэту, шулай ук буйсыну хислэрен белдеру. Карыштым,— куштылар кечлэп, диделэр: . Аллага тезлэн". М. Гафури. Без Ьичбер командасыз-нисез. берэу дэ эйтмичэ. корыч йерэкле дустыбызныц кабе-
ре алдында тезлэндек. А. Шамов. Гелэцамал беседка алдындагы агач янында басып тора, э мин аныц каршында тезлэнеп уземнец мэхэббэтем турында сейлим. Г. Иделле.
Тезлэнеп утыру—аякларны беклэп, аска салып утыру. Тугэрэк йезле бу таза егет идэнгэ тезлэнеп утыра. А. Расих. Асылгэрэй — арба тебендэге пе-чэнне йомшартып, естенэ тезлэнеп утырды. М. Шабай.
ТЕЗЛЭНДЕРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тезлэну. II Тезлэ-нерлек хэлгэ китеру; кеч белэн чуктеру. Ай-Ьай, кечле иде, мертэт [Хэсэнша]! Бер сукса, угез хэтле угезецне тезлэндерэ, ике сугуда ега иде. М. Хэсэнов.
2.	куч. Жннеп буйсындыру, буйсынырга мэжбур нту. Шул матур кеннэрнец берендэ без дошманны уз алдыбызга тезлэндерербез. И. Газн. [Фашист] Мусаныц ихтыярын сындырырга, аны тезлэндерергэ. узенец кундэм ялчысы — колы итэргэ уйлый.Г. Каш-шаф.
ТЕЗМЭ и. 1. к. тезем 1. Тезелеп киткэн сары балчык тезмэлэре узлэренец араларында зур-зур алтын кисэклэрен яшереп яткан тесле булып куренде. М. Гафури. || с. мэгъ. Бер-бер артлы тезелеп киткэн. Тезмэ утрауларга барырбыз. Суга чума-чума уйнар-быз. Ф. Бурнаш. Инеш буйлап уц якка таба куе улэн Ьэм биек камышлар белэн каймаланган тезмэ кул-лэр сузылып китэ. Ш. Камал.
2.	к. тезгеч. Рэхим — юл капчыгына бер тезмэ кипкэн балык салып чыгып китте. Г. Минский.
3.	Абзарда, лапаста Ь. б. кнртэлэр, бурэнэлэр те-зеп ясалган тушэм, сайгак. [Сэфэргали] тезмэгэ, пе-чэнлеккэ менеп, коры печэн естенэ йезе белэн кап-ланды да, энисен сагынып. тавышсыз гына елап эци-бэрде. Ф. Хесни.
4.	Барысы бергэ, бер тэртип белэн аллы-артлы яки барысы бер якка карап урнашкаи кешелэр теркеме. Гимназиядэн тарала торган кызлар, университет-тан чыккан студентлар — очсыз-кырыйсыз тезмэгэ тезелеп агылалар. Ф. Эмирхан. II хэрби. Рэт, саф. Гыйззэт бетен баталъонны вагоннан тешереп тезмэгэ таратты да Ьеэцумгэ алып китте. Ш. Усманов. Хэлимнэр тезмэгэ сибелеп, игеннэр арасыннан имениегэ таба бик сакланып, тавышсыз-тынсыз гына баралар иде. А. Шамов. II Чнрат. Эллэ никадэр сату-чылар — тезмэне эйлэнеп йерилэр. М. Фэйзи.
5.	Вакыт агышында билгеле бер тэртип белэн бербер артлы килэ торгаи куренешлэр турында. Сагын-дыра мине Ул кеннэрнец матур тезмэсе. Ш. Маннур. Бу уйларныц тезмэсен капка артыннан шалты-раган чылбыр тавышы езде. К. Нэжми.
6.	Ижеклэре билгеле бер ритмнк тэртип хасил итэ торган шигырь юлы, такмак, строфа, куплет, мэкаль Ь. б. Ун-тугыз иэцекле тезмэ. || Гомумэн, шигырь, назым, бэет. Хикэя азагында .Базарга чыктым" исе-мендэ тезмэ теркэлгэн. Г. Нигъмэти | с. мэгъ. Ритм-лы нтеп, шигырь белэн язылган (сейлэнэ торгаи), тезмэле. Г. Камал билгеле бер кейгэ салып укыла торган революцион эчтэлекле тезмэ эсэрлэр бар-лыкка китерде. М. Гали. Afc кэгазьгэ буй-буй булып Тезмэ юллар тезелэ. М. Жэлил.
7.	Ике якн берничэ суз узара багланып, бэйлэнеп ясалган берлек. Суз тезмэлэренэ дэ без детальлэп ук тукталырга эле мвмкинлек тапмадык. В. Хангилдин.
8.	Исемлек. Заманасында басылган рэсми нэшер-лэр (закон, указлар) эдэби байлык тезмэсенэ керми-лэр. И. Рэмиев
ТЕЗМЭЛЕ с. Тезмэлэрдэн (6 мэгъ.), рнтмнк^'юл-лардан торган, шигъри. Тукайныц башлап теркидэн.
5*
ТЕЗ
68
ТЕК
татарчадан укыган тезмэле эсэрлэре дэ— гаруз вэзененэ ияреп язылган. Г. Нигъмэти.
TE3Y I ф. 1. Билгеле бер сызык, линия буенча бер-бер артлы Ьэм бертнгез якын аралык калдырып урнаштыру. Ул арада солдатларны чыршы агачы янына ките реп тезэлэр. М. Гали. Ерак далада тимер юлчылар — шпаллар тезэлэр, релъслар салалар. И. Салахов.— Хат язганда. каз тешедэй итеп, тезеп кенэ яз! Э. Ерикэй. II Яссылык естенэ билгеле бер тэртнп белэн урнаштыру. Келтэлэрне эк;ир естенэ тезделэр кипсен ечен. Дэрдмэнд. Олгер белэн без икэу шахмат фигураларын тезеп алдык. И. Туктар. Сэгыйдэ — естэлгэ ризыкларын берэм-берэм тезеп чыкты. Г. Ахунов. || Нэрсэне булса да бертигез пред-метлардан тезу, оештыру, ясау. Шэрифуллаинде мич кеймэсен тезэ иде. А. Шамов. || Бизэну предметларын матурлап бер сызык буенча яки берэр фигура ясап урнаштыру. Озак та тормады, яллары. койрыклары кызыл чупрэклэр белэн бизэлгэн, эциз тэцкэ тезгэн йегэнле чабыш атлары килеп jtQumme. М. Гали. Алты мыскал энэ^е алдым Калфагыма тезэргэ. Жыр.
2. диал. Чыбык, юкэ, камыш кебек нэрсэлэрдэн савыт сыман яки яссы h. 6. предметлар уру. Талдан мурда тезу. Юкэдэн кумта тезу. □ Мин бабайныц чабатасын тезеп утырам, кырыкмыш яткан э^ирен-нэн печэн кыштырдатып ята. М. Галн. Чабатаны тезэргэ, урергэ ейрэнуе бик авыр булмаса да, укчэ-сен кайтаруы шактый авыр икэн. Г. Толымбай.
3. куч. Сузлэрне, тэгъбирлэрне h. б. бер-бер артлы сейлэу, эйту, язу. дгэр тезсэм, тезэргэ куп мисал-лар. Г. Тукай.— Сейлэ эле. тугрн, олы малай ни эшли ие, уртанчысы. кечесе, кызчык, анасы ни эшлэп йери ие? — дип тезеп китте Гайнулла. А. Эх-мэт. II Такмак, жыр, шнгырь h. б. тезу яки эйту. — [Ярлы яшьлэр] бик куцелле такмаклар тезэлэр. Г. Камал. Л^ырлаучы беренче, икенче мрярларын тезеп алып китте. М. Гафури.
ТЕЗУ II и. лингв. Сузлэрнен бер-бер артлы килу тэртибеннэн билгелэнэ торган сузлэр бэйлэнеше. УЦемлэдэ синтаксик бэйлэнешнец ике тибы — тезу, иярту бэйлэнешлэренец булулары бэхэссез. В. Хан-гилдин.	Ц
ТЕИЗМ и. Алланы денья белэн идарэ итуче акыл иясе сыйфатында кузаллый торган днни тэгълимат.
ТЕИСТ и. Теизм тарафдары.
ТЕК I и. Тропик Ьэм субтропик иллэрдэ] усэ’торгам кыйммэтле агач, корабльлэр, зур кеймэлэр ясау-га китэ; русчасы: тик. Яр буйларында тек, сандал, элу агачлары усеп утыра. .Мен дэ бер кичэ“. Бик кыйммэтле токымлы агачларныц берсе— тек. Чит ил. экон, геогр.
ТЕК II рэв. сир. Вертикаль Ьэм туп-туры. Тек тору. Тек кую. □ Чиертлеклэрнец утызлабы тек басып торалар. 3. Бэшири.
ТЕК III кис. сейл. 1. Нэрсэнен дэ булса узенек теп сыйфатына лаек булуын раслап эйтелэ. Менэ, ичмасам, серу дисэц дэ ярый. Машина тек машина шул инде. М. Гафури. Вэт пулемет — корал тек корал, ичмаса. И. Туктар. || Кире сыйфатнын Ьаман (бу очракта да) саклануын белдереп эйтелэ.— Авыл менэ дигэн безнец. Ну бер ягы уцмаган тек уцма-ган. Г. Минский.— Эйтмэ инде, малай, мдулэр тек эн;улэр [Шакир]. А. Расих.
2. .Курэсезме нинди?* мэгънэсендэ.— Вэт тек безнец бабай! Комсомоллардан уздырып э^ибэрде, дип келде Лида. Э. Айдар.
ТЕК IV аваз ияр. Каты нэреэ белэн каты нэреэгэ жинелчэ йэм тиз генэ бэргэндэ чыга торган кечле булмаган сангырау тавышны белдерэ. Тек иту. Тек тэ тек. I I Сэгать йаман да:— Тек, тек, тек, артка
киттек, артка киттек,— дигэн шикелле була. А. 9х -мэт. Аягына бик биек укчэле туфли кигэн Илйамия тек-тек басып ишек янына килде. Г. Эпсэлэмов. Тек-тек итэ, биеп тора Машинаныц инэсе. Ш. Медэррис. || сир. Мылтык, автомат, пулеметтан езлексез ату тавышын белдерэ.— Огонь!—летчик шулай дию-гэ ромблы кеше гашеткаларны кысты: тек-тек-тек, тек-тек. Г. Гобэй.
ТЕКЕЛДЭТУ Ф. Берэр нэрсэне бэргэлэп тек-тек иттеру. Мондый башмакларны киеп, урам ташларын тек-тек итеп текелдэтеп йеруе ни тора. Д. Аппакова.
ТЕКЕЛДЭУ ф. 1. Тек-тек иту, тек-тек итеп тору. Тик естэлдэ сэгать текелди дэ тышта еракта па-ровозлар кычкыра. Г. Эпсэлэмов. Сэгать узе соклан-гыч матур. Текелдэгэн тавыш ишетелми дэ. Э. Касыймов.
2. Сейлэну, такылдау (балалар турында). Илгиз езлексез текелдэп, эледэн-эле энисе белэн этисенец кулларына асылынып, я сикергэлэп барганнан соц, этисенэ йенэрен куреэтергэ телэде. А. Расих.
ТЕКЕР аваз ияр. Бик ук кечле булмаган машина Ьэм механизмнар эшлэп торганда чыккан тавышларны белдерэ. Текер-текер килу. Текер иту.
ТЕКЕРДЭУ ф. Текер-текер иту. Тагы берничэ суз ишетелде дэ, [тегу] машина[сы] текерди башлады. Г. ИбраЬимов. Чабак елгасыныц текэ ярлар арасын-нан борылып киткэн урынында бик куп утлар яна иде. Алар ягыннан бик куп машиналарныц шау-шуы, депелдэулэре, текердэулэре ишетелэ. Г. Мехэммэт-шин.
ТЕКМЕКЛЭП: текмеклэп карау — диал. текэлеп, жентеклэп карау. Хэсэн боларны [апалы-сецелле ике кызны] йэр кенне шушы вакытта, шушы урамда курэ йэм кечкенэсен бик текмеклэп карап китэ. Ф. Эмирхан.
ТЕКМЭ и. Тек бастырып куелган колгалардан ясалган киртэ. Йорт тирэли текмэ белэн эйлэнде-реп алынган. Бу текмэнец йэр казыгы башына адэм башы эленеп куелган. Экият. Биек текэ яр буена тэбэнэк кенэ текмэ тотылган иде. Н. Фэттах.
ТЕКМЭЛЭУ ф. Текмэ белэн эйлэндереп алу яисэ киртэлэп кую. Бакча текмэлэу.
ТЕКМЭ-ТЕК рэв. Теп-тегэл; тулысыича. Батыршин — солдат хезмэтен бетен нечкэлеклэре белэн текмэ-тек эщиренэ м;иткерергэ яратуын куреэтте. Ш. Маннур. Гыйлаж; агай турында барын да ул [Мэстурэ апа] гына текмэ-тек бела, дилэр. Э. Касыймов.
ТЕКСТ и. Язылган (бастырылган) сейлэм, суз, но-тык Ь. б. Яца юлдан шундый ук ачык-пехтэ хэреф>-лэр белэн текст башлана. И. Салахов. Шакир Ша-мильский — уз роленец сузлэрен генэ тугел, хэтта озын-озын поэма текстларын да тиз арада хэтере-нэ сецдерэ ала иде. X. Сэлимжанов. Телеграмманыц тексты завод бухгалтеры кулына килеп керде. Т. Миннуллин.
ТЕКСТИЛЬ мдый. и. Ьэртерле тукымалар.* Текстиль товарлары.
ТЕКСТИЛЬЧЕ и. Текстиль промышленностенда эшлэуче эшче. Тора-бара текстильчелэр дэ политик керэшкэ кутэрелэ бардылар. СССР тарихы. Текстиль-че Галимов квартирында узенэ почмак алып тора торган каравылчы Сэфэр карт бар. Г. ИбраЬимов.
ТЕКСТО'ЛОГ и. Текстология белэн шегыльлэнуче кеше. Кем тарафыннан язылганлыгы мэгълум булмаган эсэрлэрнец авторын ачыклау бурычы да тек-стологлар естенэ тешэ. И. Нуруллин.
ТЕКСТОЛО'ГИК с. Текстологиягэ караган, тексто-логиягэ бэйлэнешле. Текстологии тикшеренулэр.
ТЕК
69
ТЕЛ
Текстологии конференция. □ вч-дурт кучермэнец кайсы несхэсе тегэл йэм тулырак булуы да хэл ителгэн; димэк, текстология эзлэнулэрнец дэ бе-ренче этабы эзме-купме башкарылган икэн. М. Гос-манов.
ТЕКСТОЛО'ГИЯ и. Эдэби Ьэм башка язма эсэр-лэрнец дерес текстын аныклау белэн шегыльлэнэ торган фэн, фнлологиянен бер тармагы.
TEKTEPY ф. Йвкл. юн. к. тегу I. II Тегучегэ тегэр-гэ биру, тегучедэн кием-салым эшлэту.— Суз тыцлау-чан булсац, менэ бэйрэмгэ камзол тектерербез, сабагыцны яхшы укысац, язга чалбар тектерербез. 9. Фэйзи. Абзый мица ике тэцкэгэ тешереп м;илэн тектереп бирде. М. Гафури.— Бабай, туныц бик ис-кергэн, нигэ яцаны тектереп алмыйсыц? Г. Гобэй.
ТЕКТО'НИК с. Тектоникага (1 мэгъ.) караган. Тектоник процесслар нэтилдэсендэ тау сыртлары йэм ицкулеклэр барлыкка килгэн. Нефть тур. хик.
ТЕКТО'НИКА и. 1; Жир кабыгыныц тезелеше, хэ-рэкэтлэре, деформациясе Ьэм шулар нэтижэсендэ булган геологик узгэрешлэр.
2. Геология фэненен жнр кабы гы тезелешен, хэрэ -кэтлэрен, деформациясен ейрэнэ торган бер тармагы.
ТЕКЭ с. 1. Жир есте тигезлегенэ вертикал ьгэ якын зур почмак ясап кутэрелгэн; киресе: сезэк. Ике тау арасындагы текэ юлдан атны тыя-тыя теште-лэр. 9. Еникн. Бу ягы сезэк булса да, теге ягы текэ аныц, Кэлтэ чокырыныц. М. Шэрифуллнн. II Тек, вертикаль (тэн эгъзалары, гэудэ торышы турында). Текэ киц мацгайлы, карасу йезле бер егет — келэ-келэ нидер сейли иде. Г. Ибрайимов. Ул [Газинур] солдат йезлэренец мргтдилеген, мацгайларындагы текэ сызыкларын — куреп алды. Г. Эпсэлэмов. | рэв. мэгъ. Сарык, башын текэ генэ кутэреп, авызындагы улэнен чэйнэудэн туктап, аптырау-курку тулы кузлэрен Кларага тебэде. 9. Еннки.
2.	Горизонтка карата зур почмак ясап торган. [Кояш] ул арада шактый текэ булып кутэрелергэ елгергэн. М. Эмир. | рэв. мэгъ. Самолет кинэт бик текэ алып, югары кутэрелде. Г. Гобэй.
3.	Тар почмаклы, кискен (борылыш турында). Бер текэ борылышны уткэч, урман юлы кинэт тубэн таба тешеп китте. И. Гази. | рэв. мэгъ. Данило карт, текэ генэ сулга борылып, юлдашларын кечкенэ узэннэр йэм ермаклар эченнэн алып китте. Г. Бэширов.
4.	куч. Кырыс, коры/усал. Шундый текэ холык-лы солдат тимерче Мостафа белэн беренче курешу-дэн ук дуслашты. К. Нэжми.
5.	и. мэгъ. Текэлек. Тау текэсенэ каршы мену. □ Тулэк----яры-талы белэн экргмерелеп текэд эн
кулгэ тешеп китэ. Н. Исэнбэт. Югарыда. яр текэ-сендэ озын сырт буйлап искиткеч зур буреклэр сыман кар еемнэре асылынып тора. Э. Касыймов.
О Текэ баш(лы), текэ борын(лы) — тэкэббер кеше турында. Моннан гыйбрэт ал, углым: текэ башлы булу гакылсызлыктан килэ. Дэрдмэнд. Текэ кутэре-леш (кутэрелу) — тнз арада бик нык усу, алга киту куренеше. Колхоз текэ кутэрелеш чорына  керде. Белэсецме, бу ничек эйэмиятле бугенге кендэ. А. Расих.
ТЕКЭЛЕК и. 1. Текэ булу. Аларныц '\солдатлар-ныц] кубесе, тауныц текэлегенэ карамастан, артла-ры белэн бара башладылар. М. Гали. || Текэ булу-булмау сыйфаты, авышлык, авышу. Текэлеге аз булган тау. Текэлекне улчэу.
2. Текэ урын, текэ битлэу. Инде текэлек буйлап тау естеннэн бара идек. Н. Исэнбэт.
3. куч. Кырыслык, корылык; тэкэбберлек. Техфэт-
нец баягы текэлеге хэзер дэрээцэле кешенец ярсуы-на эйлэнгэн иде. Ш. Маннур.
ТЕКЭЛЭНУ ф. Текэгэ эверелу, текэ булып киту. Алгарак барган саен, тау текэлэнэ йэм естебезгэ ишелергэ телэгэн тесле безгэ якыная. М. Эмир. Саз-лыкка килеп тертелгэн мргрендэ тау тагын да би-еклэнэ, тагын да текэлэнеп китэ. X. Садрый.
ТЕКЭЛЭУ ф. к. текэлу.
ТЕКЭЛУ ф. 1. Берэр ноктага, предметка дикъкать белэн туп-туры карау; игътнбар нтеп кузэту. Марьям абыстай,----бетенлэй тацга калып, кузлэрен зур
ачып улына текэлгэн иде. 9. Еники. Хатыннар ба-рысы да кызыксынып Мансурга текэлделэр. А. Расих.
II рэв. мэгъ. текэлеп. Бик нык игътибар итеп, туп-туры. Текэлеп карамасац, [Гэрэйша абзыйныц] эз генэ чатанлавын да сизмисец. Ш. Маннур. Гелсем апа бала-га беренче тапкыр текэлеп карады йэм сокланмыйча кала алмады. Г. Гобэй.
2. Килеп терэлу, килеп тертелу. Эш фэлэн нэрсэгэ текэлу.
ТЕКЭНЭК и. Чулдэге чэнечкеле усемлеклэрнен ур-так атамасы. Аста ара-тирэ карасу урыннар курен-гэли. Болары дея улэне — текэнэк ускэн урыннар. А. Сэлэхетдннов.
ТЕКЭШУ ф. 1. Бер-берсенэ караш текэу. Кузлэрне кузгэ текэшеп Бер убешербез эле. Ф. Кэрим.
2. сейл. Берэр нэрсэнен каршына килеп тертелу. Коймага килеп текэшу.
3. куч. Нэрсэне дэ булса тартып-сузып билгеле бер вакытка житкеру, очын-очка ялгау (чыгымиар h. б. турында). Яца м;иткэнче ашарга бер подаука он, бер капчык бэрэцге биргэннэр ие — шуныц белэн яцага килеп текэштек. Г.ьБэшнров.
ТЕКЭУ. ТЕГЭУ ф. Тебэу, юнэлту (куз, караш турында). &йдэгелэр йэммэсе дэ курыккан тес белэн кузлэрен — тэрэзэгэ тегэделэр. М. Гали. Балалар аналары янына кугэрченнэр кебек тезглешеп утыр-ганнар йэм кузлэрен безгэ таба текэгэннэр. А. Шамов. | рэв. мэгъ. текэп. Ул [Андрей] тагын утгрер-лек .мыскыллап мица текэп карады. А. Шамов.
ТЕЛ и. 1. Умырткалыларда авыз куышлыгында тэм тату Ьэм азык чэйиэргэ ярдэм иту ечен, кешелэрдэ сейлэу ечен дэ хезмэт итэ торган орган. Тел кечкенэ булса да, сузе зур. Мэкаль. Теш дигэн койма артын-да Тел дигэн арыслан йери. Мэкаль. Сыерлар, тынгы-сызланып, биялэй чаклы теллэрен чыгарып, ялманып куйдылар. М. Хэсэнов.
2.	куч. Жэмгыятьтэ кешелэргэ узара анлашу, ара-лашу ечен хезмэт итэ, фикерлэу нэтижэлэрен берке-теп бара торган Ьэм гадэттэ Ьэр халыкта узгэ, узенчэ булган сузлэр йэм грамматик чаралар системасы. Татар теле. Рус теле. I I Кил ейрэн, эй туган, бер башка телне—Бутэн теллэр белу яхшы йенэрдер. Дэрдмэнд. Эй туган тел, эй матур тел — эткэм. энкэмнец теле. Г. Тукай. || Шундый системанын ха-лыкнын аерым группаларына, аерым профессия кеше-лэренэ яки аерым фэн ечен хас булган узенчэлекле варианты. Врачлар теле. Язма эдэбият теле. I I Раз-ведчиклар телендэге .куцелле" дигэн суз — шау-шу кубарып, эмма югалтуларсыз тел алуны ацлата иде. Г. Эпсэлэмов. || Мэктэптэ ейрэну предметы. Яхшы укый Милэушэ — Хисап белэн рэсемнэн, физкуль-турадан, телдэн. Ш. Маннур. || куч. Билгеле бер кэефкэ, хискэ, рухи халэткэ Ь. б. туры кнлэ торган сузлэр, тэгъбирлэр яки анлашу чаралары. Мэхэббэт теле. Ялагайлану теле. □ Без яшибез совет илен~ дэ — Ацлашабыз дуслык телендэ. 9. Ерикэй. — Эгэр мине тыцларга телэмэучелэр бар икэн, мин власть теле белэн эйтэчэкмен. К. Нэжми.
ТЕЛ
70
ТЕЛ
3.	Суз сэнгатендэ тэгъбирлэу Ьэм тасвирлау чара-лары системасы. Мээ^ит Гафуриныц мэсэллэре эн;и-цел тел белэн матур итеп язылганнар. М. Жэлил.
4.	куч. Сейлэу, тэгъбирлэу куэсе. Теле бар, ди-мэк, кеше. Эйтем. Бишектэге Шамилнец-------теле
юк эле, мактана белми. Ш. Маннур. II Сейлэу, суз эйту. Сафура яшьтэн ук бик усал телле. талашчы булган. Усеп буй эциткэндэ аныц теленэ беркем дэ чыдый алмаган. Н. Исэнбэт. Матур кызныц куцеллэ-рен курер ечен, Ефэктэн дэ йомшаграк теллэр кирэк. Жыр. II Сейлэуче, сейлэгэн кеше. Карчык бер елады, бер яман теллэрне каргады. Г. ИбраЬимов. Татлы телгэ ышанма, дустым, Татлы теллэр баш-ны ашый. Жыр.
5.	куч. Фэн Ьэм сэнгатьиен нинди дэ булса бер тэгъбирлэу системасы, чаралары турында. Сызым— техника теле. Афоризм. Катлаулы булган бу сю-жетны композитор Жданов музыка телендэ зур осталык белэн э^анлы Кэм кызыклы итеп биргэн. М. Жэлил.
6.	куч. Элэклэу; гаеплэу. Сары башлы малай минем естемнэн тел сейлэде. Г. ИбраЬимов.
7.	куч. Сугышта дошмаи серлэреи, дошман як эх-вэлен сейлэтеп белу ечен махсус кулга тешерелгэн эсир. Ике як та оборона тотканда мондый телне кулга тешеру ечен дистэлэрчэ арыслан кебек чая егетлэрнец башларын югалтасыц. Ф. Кэрим. — Дурт вылазкада катнаштык------ике тел алып кайттык,
аннан соц документлар, трофейлар. Э. Фэйзи.
8.	куч. Асылынып торган тасма (тэлгэш, чук) турында. Пальто э^ицнэренэ кыстырылган мамык шэл-лэрнец теллэре салынып тора. М. Хужин. II Форма-сы белэн телне хэтерлэткэи чыгынты (ярымутрау Ь. б.). Бозлыкныц кырые бик зур ике тел булып ерак су-зылган. СССР физ. геогр. II куч. Туктаусыз хэрэкэт итеп торган берэр массанын аерымланып чыккаи елеше. Ялкын теллэре учак тирэсенэ сырышкан малай-ларныц йезлэрен сарылы-кызыллы итеп курсэтте. С. Шакир.
9.	Стена сэгатьлэренен озын саплы тугэрэк пластинка рэвешеидэге маятнигы. Фатих аны [сэгатьне] ачкыч белэн борып-тикшереп карсды, телен эцибэр де. Э. Касыймов. Карый мастер герле сэгатькэ, Сэ-гать теле йери ашыгып. М. Сеидекле. II Капкын ке-лэсеиэ беркетелгэи пластинка. Телке капкын теленэ куелган ит кисэген ашыкмыйча гына алып капкан. Г. Галиев. || Кынгырау, чан, шелдер кебек нэрсэлэр-нен кэсасе тебенэ эленгэи тукмакчык. Кыцгырау теле.	Ц
10.	куч. У к сыман очлы деталь, стрелка. Бизмэн теле бер генэ [хаклык ике булмый]. Мэкаль. Манометр теллэре hapвакыт тигез генэ тормый. ' Азат хатыи. II Без, кармак кебек нэрсэлэриен уткен очын-дагы кечкенэ чыгыиты. [Бикмуш бабай} тимерне коры имэн утыныннан тешкэн кызу кумергэ салып кыз-дырды. Мец бэла белэн бекте. Суытты да очын игэп .тел" ясады. Шулай итя торгач. кармак сыман бер-, нэрсэ барлыкка килде. Г. Гобэй.
11.	куч. Гармонь клавишы, гармонь резонаторы. Мин йерэгемнец чыгарга иткэндэй деп-деп тибуен алда утыручылар ишетмэсен дип, баян теллэренэ бас-тым. Г. Мехэммэтшин. Тальян гармоньныц теллэре Кемеш микэн, э^из микэн? Жыр. II Кубызиын уйна-гаида бармак белэи тиз-тиз элэктерелеп ычкындыры-ла торган сыгылмалы пластиикасы. Кубыз бар иде--
Гани телен сындырган. М. Фэйзи. Сэфэргали----ке-
сэсеннэн эк;из телле кубыз алып, чирттереп уйнап эцибэрде. Ф. Хесни.
12.	куч. телдэ, телемдэ, телендэ, телендэ. Сей-лэнгэи формада; сейлэгэи суздэ (суземдэ Ь. б.). Ха-
лыкныц куцелендэ дэ. телендэ дэ хэзер шул гына: бэ-рэкэте белэн килгэн мондый язны куптэн кургэннэ-ре юк иде,— укенечкэ генэ булмасын. М. Шабай. — Соцгы сулышымны алган вакытта да минем телдэ энкэй белэн син булырсыц. Р. Ишморат.
13.	рэв. мэгъ. телдэн. Язма сейлэмгэ каршы куе-луны белдерэ: сейлэп, эйтеп. Шамин естеннэн экало-балар куп. Язылганы да. телдэн эйтелгэне дэ байтак. А. Гыйлэжев. Телдэн дэ ышандырып куйгач, бигрэк тэ шэп. Ф. Хесии.
Тел агы, тел аклау — сориоз, башлыча бэбилэргэ хас булган авыру — тел естен Ьэм авыз куышлыгын ак тескэ кертэ торган бер микроскопии гембэ урчеме.
ОТел аерылу — уртак фикердэн читлэшеп, бер-бе-рение анламый башлау. Карчык салкын гына тавыш белэн:—Урманнан килэсецме, тегермэннэнме? — диде. Бу сорау мине аяктан екты. Безнец теллэр ае-рылды булса кирэк. Ф. Кэрим. Тел ачкычы гади с. —1) сынау, экзамен вакытында Ьэм башка кирэк урыннарда матур итеп сейли алучаилык турында. — Хэзер догада бул. эби. Ходай тел ачкычлары бир-сен дип телэ оныгыца. М. Эмир; 2) гомумэн укый-яза белу турыида.— Л^иде-сигез яшегездэн Юлкотлыныц кечкенэ мэктэбенэ сабакка тештегез. Шунда тел ачкычы таптыгыз. Э. Еники. Тел ачу—1) ана телен-дэге кайбер сузлэрне эйтергэ тырыша башлау Ьэм эйту (башлыча бэбилэр яки иарасыйлар турында). Бала тел ачканда олылар аца иярэ. Мэкаль. Шул малай уналты яшенэ хэтле телсез булып утыра. Бай фа-тир сорагачтан. бу малай телен ача. Экият; 2) ана телеи яхшы итеп узлэштеру (сабый балалар турында). Кеше алтыга кадэр телен ача. алтмыш-ка кадэр — акылын. Мэкаль. Сабый чактан телем ач-кан эк;ырлар Мица бигрэк якын тоела. Г. Латыйп; 3) сейлэту, сейлэргэ дэрт биру. Гыйшык телсез ир-нец телен ачар, Телчэн ирнец телен бэйлэр. Мэкаль; 4) эйтеп, сейлэп биру. Давыт узе дэ бу турыда тел ачып маташмый. Р. Техфэтуллин. Чал Сфинкс гуя тел ача: — Жирдэ мондый хэллэр булдылар. X. Ту-фаи. Тел ачылу — 1) сузлэр эйтэ, сейлэшэ башлау (бэбилэр Ьэм иарасыйлар турында). Дилбэргэ ике яшь тулган иде. Ду килеп чабып йергэн. теле ачылган чагы иде. Э. Касыймов; 2) ачык итеп сейли башлау. Мин бик яшьли ятим калдым. Мин сейлэшкэндэ тотлы-гам. Бэлки, бары тик, энием, диеп эйтмэгэнгэ курэ генэ минем телем ачылмый калгандыр. Н. Дэули; 3) сейлэучэн, сейлэшучэн булып киту, сейлэргэ суз табу. Гарэфи абзый урман эшендэ берни дэ белмим дип тыйнакланган булса да. сейлэшэ торгач. аныц да теле ачылып китте. Г. Эпсэлэмов. Башта кыяр-кыймас утырган Тэнзилэнец теле ачылып китте. А. Гыйлэжев. Тел бару — берэр (начар) сузне яки фикерне эйтэ алу. Якын кешене яманларга тел бар-мый. Г. Гобэй. Теллэребез бармый йич эйтергэ Ша-гыйрь улде диеп. Г. Латыйп. Тел батырып суз эйту— кискен рэвештэ каршы суз эйту. [Хэйблатский-га} каршы тел батырып суз эйтуче берэу дэ булма-ды. Ш. Маниур. Тел белэн тегермэн кору (тарттыру), тел белэн чумар ншу — коикрет эш курсэтмичэ, буш, мэгънэсез сузлэр сейлэу. Тел белэн тегермэн коруы ансат ла ул!—диде [Ба/iaeu]. А. Расих. Ник чумар ишэсез тел белэн? Керэштэ кирэк ул кырыс-лык. катылык. 3. Нури.— Яца прсидэтел энэ бик тепле егет кебек куренэ эле. Алай, теле белэн генэ тегермэн тарттырып йери торганнарга охшамый. Р. Техфэтуллин. Тел белэн телу (тету) — бик уткер, ачы итеп берэрсенэ каршы юиэлдерелгэн суз эйту (сейлэу). Берсе икенчесен суз белэн сезэргэ. тел белэн телэргэ тырыша. X. Кэрим. Шуннан мин тир-гэнергэ тотынам. Куцелдэн ул кадэр ачу килмэсэ
ТЕЛ
71
ТЕЛ
дэ, тел белэн тетеп салам. М. Эмир. Тел белэн эйту гадэттэ юкл. форм. — кунелдэге фикерне, тесмер-ие анык итеп суз белэн белдеру, сейлэп тэгъбирлэу. Нэсимэ абыстайныц куцелендэ тел белэн эйтеп бе-терэ алмаслык шашлык уяна. С. Жэлэл. Павлов. Рэхмэтуллинда разведчиклар ечен кирэкле бер сый-фат барлыкны куце ле белэн сизсэ дэ, аны теле белэн эйтэ алмый. Г. Галиев. Тел бирэие гади с. — Ьэрвакыт сейлэргэ, суз эйтеп калырга омтыла торган кеше. Тагын бер тел бирже:—Кызыл туй ясар-быз, — дип тэ естэде. М. Эмир. Тел бнстэсе шелт.— сузгэ оста Ьэм кирэгеинэн артык куп сейлэуче кеше. Назимовныц деньяда иц яратмаган кешелэре тел бистэлэре иде. Г. Эпсэлэмов. Тел(е) бэйле — сейлэргэ, иэрсэие булса да эйтергэ хакы юк, тиеш тугел мэгънэсендэ. [Хэмдия, Бакыйныц янына ук килеп. шы-пыртлап:] Атакайга кэм башкаларга бу турыда берэр нэреэ белдеругэ синец телец ант белэн бэйле. М. Фэйзи. Тел бэйлэну (баглану) — оялу, тартыну, курку h. б. нэтижэсендэ сейли алмый тору. [Сейгэ-немэ] Багыйм дисэм, башым эйлэнэ, Эйтим дисэм, телем бэйлэнэ. Жыр. Зыя бик озак сузсез барды. Гуя аныц теллэре багланган. кэммэ сузлэр аныц хэ-тереннэн чыгып беткэннэр иде. Г. ИбраЬимов. Тел бэйлэидергеч — к. тизэйткеч. Тел кагу — 1) тел шарт-лату Ьэм ченгеру. Кучер тел кагып куюга тройка, кар бураны кутэреп, капкадан ыргылып чыгып китте. Г. Гобэй; 2) каршы суз эйту; суз белэн жэберлэу. Фатыйма карчык Вэлинец-----узенэ каршы тел как-
салар. кара квеп йеру гадэтен белэ иде. С. Рафиков. Тел кайтару — к. теллэшу.— Эллэ тагы оялмыйча тел кайтарып минем белэн кычкырышыр идец дэме! Г. Камал. — Тик кенэ тор, энигэ тел кайтарасы бул-ма. А. Шамов. Тел кату — начар суз эйту, тел тиде-ру. [Салсидэ] ата-анасына тел каткандыр, авыр суз эйткэндер. Ф. Сэйфи-Казанлы. [Хум;а:] Алланыц иц алама ишэге илле сум тора! [Ахун:] Аллага тел ка-тасыц, тиз тэубэ ит. ахмак! Н. Исэнбэт. Тел кашу шелт. — кызык ечен урынсызга, ярамаганиы сейлэу, сейлэну. Кайберэулэр хэтта председательнец хатыны улгэнче у к: .Вэй-й, БорНанга нэреэ ацарга! Энэ, бер кашык су белэн йотарлык, лсилэк кебек балды-зы запаста тора'.—дип тел кашыйлар иде. М. Хэсэнов. Тел кузгату — каршы суз эйту. Галлэм карт ейдэгелэрдэн кемгэ булса да тел кузгатып суз эйт-мэде. Ф. Хесни. Айбакты тел кузгатмады, Куркы-нып. эчтэн тынды. Ш. Маннур. Тел кыймылдату — берэр мэсьэлэ турында суз эйту, суз башлау. Тигенгэ тел кыймылдаткан — тиле булып саналган. Мэкаль. Тел кычыту—1) нэрсэне булса да эйтеп бирергэ, эйтеп калырга телэу, эйтэсе килеп тору. Сейлэп щибэр-сэм, Хуплсамал Авырга алыр тесле, Сейлэмэсэм, тел кычыта, Эрэмгэ калыр тесле. Ш. Галиев; 2) ки-рэкмэгэнне сейлэу турында. Теллэре кычыткан гай-бэтче хатыннар бу турыда кеше ышанмаслык хэ-бэрлэр дэ таратып елгергэннэр. Г. Кутуй. Тел кер-мэклэну (кермэлу)—1) авыз мускулларынын хэлсез-леге яки параличы Ь. б. нэтижэсендэ сузлэрие эйтуе бик кыенлашу. Салган баштан----[Солтанныц] тел-
лэре кермэлэнэ иде. С. Рафиков; 2) дулкыилану, курку Ь. б. еэбэплэр белэн суз эйтэ алмыйча тору. Чын сузне эйтучегэ Денья тар, тел кермэлэ. М. Гафури. Тел куну — дерес эйтергэ ейрэиу, дерес эйтэ алу. Аныц [баланыц] русча укыганда, теле кунмэенчэ, саташтырып эйтулэре дэ онытылмаган эле. Ац. Тел кутэрелу башлыча юкл. форм.— начар, эшэке, яра-маган сузне эйтэ алу. Тел кутэру — кемгэдер эйтергэ тиеш булмаган сузлэрне эйтэ башлау, каршы эйту. Син. Мицни абзый, уйлап кара, шундый малай----эз
генэ икмэккэ туя башлагач, безгэ каршы тел кутэ-
рэ башлады. X. Госман. Тел озайту (озату, сузу) — хекем башында торучыларга, гомумэн узеннэи олы, ихтирамга лаек, мэртэбэле кешелэргэ тел тидеру. [Хан — Алтынчэчкэ:] Ах син, йезе кара! Ханга каршы тел озайтасыц. М. Жэлил. Ай-кай-кай-кай. нинди тыйнаксыз. Хэзрэт тикле хэзрэткэ тел суза. Э. Фэйзи. Тел очына килу гади с. — уз урыныида эй-телэсе сузлэр хэтергэ килу; эйтэсе килу. Хэерлегэ бул-сын, сузлэре дэ тел очына килеп кенэ тора буген Айдар-ныц. Ф. Хесни. Тел очында гади с. — кунелдэ хэзер-лэнеп, ятланып куелган (эйтелэсе сузлэр турында). Эйтэсе суз тел очында гына. Э менэ башны кис. эйтэ алмыйсыц. И. Салахов. Тэнзилэнец тел очында усал сузлэр булса да, тыелып калды. А. Гыйлэжев. Тел саклау — хермэт яки йола йезениэн куп сейлэш-мэу, дэшмэу.— Дэшмэ, олылар бар чакта тел сакла. Ф. Сэйфи-Казанлы. Тел салу—катлаулы, четерекле мэсьэлэ кузгатып яки берэр утенеч белэн суз эйтеп карау. Бу хакта мин эле тагын бер-ике кешегэ тел салып карамакчы булам. Ак юл. Тел сату — к. теле-нэ салыну. [Качкын] буген суд каршысында Тел са-та: — Мин, — ди, — эле Гаебемне бетерерлек Эшлэр эшлэрлек хэлле. X. Межэй. Тел сеяксез — Ьэрнэрсэ-ие — юкиы да, барны да, чынны да, ялганны да — сейлэргэ мемкин мэгънэсендэ эйтелэ. — . Тел сеяксез' дигэннэр бабайлар. Мин бит юри генэ сезнец эрзяне тартып карадым. К. Тинчурин. Языксыз кыз ни кы-ланмас, Сеяксез тел ни эйтмэс? Мэкаль. Тел табу — бер-беренне анларлык сузлэр табу, анлаша, килешэ, уртак фикергэ килэ башлау турында. [Председатель] эгэр дэ эштэн канэгать икэн. шунда кесэсеннэн, узе тартмаса да.кайвакыт .тел табарга' кирэк булып китэ торган .Беломор" пачкасын чыгарып уртага куячак. Р. Техфэтуллин. Тел тегермэне — урынсызга, мэгънэсезгэ куп сейлэну турында.— Синец дэ тел тегермэнец тарта тартуын да. эмма оны чыкмый. Р. Ишморат. Эйе, тел — тегермэн. тарттыра ул. Г. Бэширов. Тел (теле) телгэ йокмау — бик тиз Ьэм оста итеп сейлэу турында. Сейлэшеп сузебез бетми. Теллэр телгэ йокмыйлар. Э куршелэр куптэн инде Татлы йокы йоклыйлар. Г. Латыйп. [Ж,аббаров] эк-ренлэп кыза бара, кызган саен узе м;анлана-матур-лана бара. Бер заман аныц теле телгэ йокмый башлады. Ф. Сэйфи-Казанлы. Тел тибрэту (тибрэиу, тиб-рэндеру)— 1) тыныч тон белэн ягымлы итеп нэрсэдер эйту, сейлэп тору. Сандугач теннэр буенча Теллэрен тибрэндерэ. X. Туфан. Иреннэр ничектер узеннэн-узе ачылды, тел узеннэн-узе тибрэш)?. Э. Бикчэнтэева; 2) бераз гына сейлэу, бер-ике суз эйту. [Сэгыйтов] Бераздан сагаебрак тел тибрэтэ:—Эгэр дэ мэгэр мин фотограф булсам, сезне хэзер ук карточкага тешерер идем. С. Рафиков. Тик берсе дэ Гвлнур янына килмэде, тел тибрэтеп дэшчэде. М. Хэсэнов. Тел тидеру—1) гаеп ташлау, каршы суз эйту, шелтэлэу. Шэрифулла абзый. Казан байларына тел ти-дереп, гаеплэрен ача башлады. 3. Бигиев; 2) яманлау, хурлау; тиргэу.— Тел тидерерлек тугглдер, чибэр кызлар! Г. Бэширов.— Мвстэкыйм бабайга тел ти-дерэсе булма моннан ары. Чыбыркылата торган карт тугел ул. М. Эмир. Тел тимэс, тел тимэслек — Ьич-бер терле гаеп ташларлык булмаган. Ул [Ханзафаров] гомере буенча узен тел тимэслек кеше итеп санап йерде.^ Г. Эпсэлэмов. Тел тотылу (тотлыгу) — тотлы-гып сузне эйтэ алмый тору. Тел тотылды, бетте суз. бетте халем. Ак мшаным. ак, ак званым, ак, ак эцаным Н. Думави. [Барунныц] зикене чуалып китте. теле тотлыкты. Н. Фэттах. Тел туздыру — бетенлэй мэгънэсез, файдасыз, тээсирсез буш сузлэр сейлэу. — Сейлилэр шунда-----Тел туздырып. гомер
уздырып. 9. Фэйзи. Тел тебе — сузнец эчке мэгънэ-
ТЕЛ
72
ТЕЛ
се, эйтелгэи суз, сейлэу артында торган телэк, максат. Шэрифж;ан матросныц тел тебе кая таба барган-ны ацлый: ул Ревкомга минем кебек кеше кирэк ди-мэкче була. Кэм дустыныц бу фикере белэн Шэриф-эуан килешэ алмый. И. Гази. Тел уйнату — узен курсэтергэ телэп, ораторлык иту, купшыланып, матур итеп сейлэу. Революцион халык эн;ицгэч. „килешуче" ененнэн чыга, мактанып кеязлэнэ. бетен кече белэн тел уйната. В. И. Ленин. Тел чарлану — телгэ остару, оста сейлэшучэн булып киту. Габделбэр элек алай тугел иде. Хэзер исэ. ни хикмэттер. теле чар-ланган. Э. Фэйзи. Тел чарлау—кирэкмэгэн (гадэттэ уткен) сузлэр сейлэп, кемгэ булса да бэйлэну, анар-дан келу. НиБаять, тел чарлап. теш ыржайтып туйдылар, эш урыннарына таралдылар. Б. Камалов. Тел чишу (чишелу) — сузчэнлэнеп киту, сейлэп таш-лау. Бара-тора вэкилнец теле чишелеп китте. Ул терле сораулар белэн предс дательне йедэтеп бе-терде. С. Рафиков. Тел чыгу—1) к. тел ачылу. Малай инде танымаслык булган. Теле чыккан. Ут кебек шаян. К. Нэжми; 2) уз фикерен ачыктан-ачык эйтэ башлау. Тире чыкканныц теле чыга. Мэкаль. Тел чылатырга (чылатырлык)— бик аз гына (сыек азык-телек турында). Адэм карарлык сыерлар юк, тел чылатырлык сет алынмый. М. Шабай. Тел чы-мырдату— суз башлау, берэр темага караган суз эйтеп кую. Эйткэч, барын да эйтергэ кирэк. Эйтми-сец икэн. бер дэ юкка тел чымырдатма. К. Нэжми. Тел шартлату (чартлату) — тел очын анкауга терэп йэм аны Ьава агымы белэн кискен рэвештэ алга этэ-реп чыгарыла торган характерлы аваз — аптырауны, соклануны яки ризасызлыкны белдерэ. Тел шартла-туныц да узенэ курэ тэртибе бар. Куаныч. шашлык вакытларында теллэр бер терле шартлатыла. Ра-зый булмаганлыкны курсэту ечен теллэр бетенлэй башкача шартлатыла. К. Тинчурин. Кем курсэ дэ шаккатыр, Шаккатыр, тел шартлатыр. Бэй. таза да соц Тимерша! Ш. Галиев. Тел шомарту—кызык ечен генэ юк-бар суз, гайбэт h. б. сейлэу. УДитмэсэ энэ теге эшсез сорхантайлар, ачу китереп, тел шомар-тып торган булалар. Ф. Хесни. Тел юкарту, тел таптау — артык куп Ьэм кычкырып сейлэу. Э кулдэге бакалар Теллэрен юкарталар. Ш. Маннур. — Карыш-мыйм, барам, эмма лэкин телецне таптама. зинИар. Ф. Хесни. Тел яздыру—1) кечлэп яки хэйлэ кулла-нып сер сейлэту. Ул егет---эллэ сынар ечен. тел
яздырыр ечен генэ шулай сейлэдеме? Ш. Маннур. Александр Самаринны. тэненэ эссе тимерлэр басып тел яздырырга телэсэлэр дэ. иппгэшлэреннэн берэуне дэ бирмэде. Т. Госман; 2) куч. нэрсэнен булса да серей анларга тырышу. Хэлам уэ^этлэнэ-уэ/сэтлэнэ рус китапларын тел яздыра. И. Гази. Тел язу — 1) нииди булса да бер сэбэп белэн сейли алмый тор-ганиан сон сейлэп киту, сейли ала башлау. Суфия, байтак вакыт тел яза алмыйча барганнан соц, уфылдаган кебегрэк бер сулап куйды. И. Гази; 2) эйт-мэскэ тиешлене эйтеп, сейлэп бирергэ мэжбур булу; 3) куч. серей анларга мемкиилек биру (жансыз-телсез нэрсэлэр турында). Татарстанда девон юлыныц Кэр борылышы таныш иде. Э монда каприз артыннан каприз. Кембри Каман тел язарга э^ыенмый. Соц. Тат. Тел яшеру—1) иск. хатыи-кызиын, бигрэк тэ яшь киленнэриен, ирлэр алдында сейлэшмэве, дашмэу йоласын утэве. Жицги. этидэн тел яшергэнлектэн, эйтэсе сузен. почмак якка чыгып. эни колагына пы-шылдарга тотынды. Г. Бэширов. Хэзер денья кет-мэк куп хатын-кызныц уз естендэ. Ир-ат алдында тел яшерергэ кушкан дип, авыз йомып торса, ипи-сез кала. Г. Гобэй; 2) куч. белгэнне эйтми калу. — Син бик яхшы белэсец-----нигэ ул турыда тел
яшереп каласыц? Э. Еники; 3) кайберэулэргэ белдер-мэскэ телэп, узара гына анлаешлы итеп, кииаялэп сейлэу. — Нечкэргэн булып. тел яшермэсэгез иде. мин бит барысын да ацлыйм,— диде ул [Любовь]. Бэм шуннан соц дерестэн дэ тел яшереп торуныц кирэге калмады. эцгэмэ узеннэн-узе эцитди тонга кучте. М. Шабай. Тел(не) эйлэндеру—к. тел кашу. Гелзифа керде дэ .хэллэр бер кее‘ дип бушка тел эйлэндереп утыра. Р. Техфэтуллин. Тел эйлэнмэу — 1) ачык итеп эйтэ, сейли алмау. Эй була хозур сица. шатлыктан эйлэнми телец. Г. Тукай.— Мин дэ шул турыда ацлатыйм дип маташып телемне эйлэндерэ алмадым. М. Фэйзи. Карт нидер эйтмэкче икэн. Лэкин теле эйлэнми икэн. М. Эмир; 2) куч. иинди дэ булса берэр авыр h. б. сузне эйтергэ кыенсынып, тыелып калу. Керде дэ куркэ кук кабарынып, м;ыен юк-барны сукалап утырды. дип эйтергэ телебез эй-лэнмэс. А. Гыйлэжев. Никадэр телэсэм дэ, егетнец хэсрэтле хислэренэ орынмас ечен. аныц яцадан ку-рай уйнавын сорамадым, телем эйлэнмэде. А. Шамов. Тел естендэ (булу) — hэрвакыт телгэ алына тору, гайбэт h. б. темасы булу. Кыз язмышы кыл естендэ. Кылдан тешкэч тел естендэ. Мэкаль. Тел етелу — тел очы ачыттыра башлау. Абзардан борылып чыккач. Малик тагын тэмэке кабызып эк;ибэрде. Теле етел-гэн, тартасы килми иде. И. Гази. Телгэ алу (алы-ну) — сейлэшу, сейлэу темасына керту, билгеле бер нэрсэ яки шэхес турында да сейлэп, эйтеп уту. Куз алдындагы Кэрбер эйбергэ чекрэеп караучы Эхмуш. уз исеме телгэ алынганга кэефлэнде бугай, сузып кына:— Шулай-------диде. К. Нэжми. Телгэ беткэн —
сузгэ бик оста, телдэр кеше турында. Телгэ йозак салу (ташлау) — сейлэудэн тыю, суз бирмэу. Телгэ йозак, кулга кешэн ташладылар. Мактамасац юан корсак, барлы хэлен. 3. Бэшири. Телгэ керу (керту)— 1) яманаты чыгу, гайбэте халык арасында таралу. Шулай да хамди быел бу мэсьэлэдэ Гайния белэн ике араны езэргэ булды. Ник дисэц, сэбэбе бар: xatttquza м;иткерделэр-, телгэ кертэ башлаганнар. Ф. Хесии; 2) атаклы булып киту. Миргасыйм уткен кеше — дэрэ-м;эсе кутэрелеп бара, икенче терле эйткэндэ, исеме телгэ кергэн иде. М. Шабай. Телгэ килу — 1) кинэт кеше кебек сейли башлау (жансыз яки сейлэми торган нэрсэлэр турыида). Бер кап шырпы бар иде. Ул да телгэ килде: — Би, мин булмасам, нишлэр идегез икэн сез!—диде ул мичтэге утыннарга. Г. Галиев; 2) сейлэми торган жирдэн кинэт сейли башлау. Моцарчы гел сузсез булган Демид карт телгэ килде. Ш. Маннур; 3) куч. эшли, хэрэкэт итэ башлау. Тынып калган орудие Хафиз барып басуга телгэ килде. С. Шакир; 4) узара каршы тевлгшу. Безнец Рэхим белэн Сафа ничэ тапкыр телгэ килделэр. Безнец Рэхим бик кызу кеше. X. Госман.— Кызым! АпаЦ хакында нигэ бер суз дэ сей-лэмисец? Эллэ юлда телгэ килдегезме? А. Гыйлэжев. Телгэ чая (оста, шэп) — оста сейлэучэн. Телгэ чаялыгы Бэм, гомумэн. илэкн?кен чилэккэ авыштырырга яра-туы белэн Хэнэфи карчыгы авылда атаклы хатыннар-ныц берсе иде. Ф. Хесии. Телдэн калу—авырып, хэлсез-лэнеп сейли алмый башлау.— Улэр алдыннан — телдэн калды, мескен. Нэрсэдер бик эйтергэ телэде.-Эйтэ
алмады. бичара. И. Гази. Телдэн (теленнэн) ташла-мау—Ьэрвакыт искэ алу. Аксаби карт-----соцгы су-
лышына чаклы аны [Энисэне] теленнэн ташламады. 3. Бэшири. Телдэн телгэ — бер сейлэучедэн икенче сейлэучегэ. .Хуэ^а Насретдин латыйфалары'----га-
сырлар буе телдэн телгэ кучеп килгэн. М. Жалил. Бу сузлэр кен саен. сэгать саен кабатлана торды, телдэн телгэ кучэ торды. Н. Фэттах. Телдэн теш-мэу (тешермэу) — Ьэрвакыт сейлэп тору, искэ тешеп (тешереп) тору, оиытмау (онытылмау) турында. [биб-
ТЕЛ
73
ТЕЛ
кай:] Бер дэ сезне теленнэн тешерми. Ярата икэн ул сезне, Рэйхан ana. Н. Исэнбэт. Эчке рифмалы борынгы мэкальлэр хэзерге квндэ дэ телдэн тешмилэр. X. Госман. Телдэн тешу — онытылу, сейлэнелми башлау (бер тема, предмет, кеше h. б. турында). Телдэн ычкыиу—кирэкмэгэнне урынсызга эйтеп ташлау турында. Бодай турындагы суз телдэн болай гына ыч-кынды, биредэ бодайныц, шулай ук башка нэрсэнец дэ, башка бер кешенец дэ катнашы юк. Ф. Хесни. Теле авызына сыймау— сейлэмичэ тора белмэу, телэсэ нэрсэ сейлэу, уйламый сейлэу, туктаусыз лыгыр-дау. Теле авызына сыймаган кешедэ бэла бар. Мэкаль. Теле белэн тере агачиы корытыр— бик тэ уткен Ьэм явыз телле кеше турында. Теле кору, телен корыту— сейли алмаслык хэлгэ килу (китеру). Авыз ачып бер суз эйтсэц телец корыр идемени? Г. Ахунов. Тизрэк очына чыгасы иде, гайбэт теллэрен тиз-рэк корытасы иде. Э. Касыймов. Теле озын — к. озын тел(ле). Теле озынныЦ нам усы (акылы) кыска. Мэкаль. Теле теерле — эчкерле, кинаяле сузлэр эйтуче, мэкерле сораулар бируче явыз ниятле кеше турыида. Дошман теле теерле, айкый гына куцелне. Мэкаль. Теле шомару— сузгэ остару. днисэнец теле шомарып, тертмэле сузлэргэ оста-рып китте. Г. Бэширов. Телен (телецне) аркылы тешлэу — сон дэрэжэдэге газапка тузу турында. Эмма кешелэр---башларын тубэн иеп, теллэрен ар-
кылы тешлэп булса да тузделэр. Ш. Маннур. Телен белу (табу) — нэрсэнен булса да эчке хасиятлэрен, серлэрен, хикмэтен анлау, яхшы белу. Деянец телен кэрванчы белэ. Мэкаль. Габделхак машинаныц телен белэ, ул аныц тавышын ишету белэн кайсы шеребе бушаганлыгын сизеп ала. Г. Галиев. [Бадретдинов — Жамалиевка:] Телен таптыц малайныц. [Жамалиев:] Шулай ук башкаларныц да телен табарбыз. Ф. Хес-ии. Теленэ элэгу — к. телгэ керу (1 мэгъ.). Солдатка каралучылар телен» элэкмэ, ник эйткэненэ укен-гэндер Дамир. А. Гыйлэжев. Телецне йотарсыц — ашамлыкнын бик тэмле-татлы булуын белдереп эйте-лэ. Суы аныц [инешнец] балыклы, Тота белсэц то-тасыц, Майга салып кыздырасыц, Теллэрецне йотарсыц! д. Бикчэнтэева. Телецне йоту (йоткандай, йоткан шнкелле булу)— 1) эндэшмэу, сейлэшмэу турында. Жаеап бирми бабай, телен йоткан, Кузе э^ирдэ, кулы эшендэ. 3. Бэшири. Кара аны, телецне йотып, эн;ебеп торасы булма. Сейлэ берэр нэрсэ. Э. Касыймов. [Таран] телен йоткан шикелле тэмам сузсезлэнеп, йомылып-басылып калган. Н. Исэнбэт; 2) хэйран булып тынып калу. Кепэ-кендез булган бу эштэн хэйран калып, теллэребезне йоттык. А. Гыйлэжев. Теленэ салыну (салышу)— теллэшу, каршы эйту, карышу, каршы сенлэшеп, кушылганнан баш тартырга маташу.— Бар, бар, телецэ салынма, куш-канны эшлэ. Т. Гыйззэт.— Эйдэ, эйдэ, телецэ салыш-ма. — Японныкы, имеш... Эйтерсец кайсы патша дурак икэнен белмилэр монда. К. Нэжми. Телецне сыидыру (телецне сындырма, телецне сындырыр-сын) — сузнен эйтелеше авыр булуы турында белде-релэ. Менэ бусы Лия плодородная дип атала, бусы неаполитанская, телегезне сындырмагыз, рэтлэп кенэ эйтегез. И. Гази. Телецне кыскарту (кыска тоту)—куп сейлэнмэу, чамалабрак, сакланыбрак сейлэу турында. Куп сейлэндец, кыскарт инде телецне. Э. Исхак. Телецие теш артында тоту — эйтелергэ тиеш тугелне эйтми йеру, сакланып кына сейлэшу, артыгын ычкындырмау, сер саклау. [Тоткавыл— Жи-рэнгэ:] Слуг хан каршысына килэсец. Кара-Телец-
не теш артында гына тот. Н. Исэнбэт. Телецне тешлэу — 1) куркып яки унайсызланып, сейлэудэн туктау, сейлэп торган сузне кинэт кенэ туктату, сей-
лэудэн, суздэн тыелу. „Йомышыц твшмэсен шул БиктаНирныкыларга, каберец янэшэ булмасын — кэ-фенецне таларлар", дип сейлэнергэ яраткан авыл халкы Маликныц уз алдында теллэрен тешлилэр иде. И. Гази; 2) гомумэн сейлэшми, сейлэми тору, тынлык саклау турында. Халисэ, телен тешлэгэндэй. тынып калды. С. Рафиков.— Мин свйлэгэндэ телегезне тешлэп кенэ торыгыз эле, яме! Д. Аппакова; 3) дэште-рергэ, суз эйттерергэ тырышсалар да эндэшмэу, суз эйтмэу, сер саклау.— Карагыз аны, андый-мондый хэлгэ калырга туры килсэ, кайсыгыз булса да. телегезне тешлэп улэ белерлек булыгыз. М. Эмир; 4) бик нык ару, талчыгу турында. Жи&е чакрым эй-лэнеч безнец ечен бик куп, бик артык, югыйсэ, эм-ма нишлисец, телне тешлэп булса да йомышка-юл-га---тубэн авыл аша йерибез. А. Гыйлэжев. Теленэ
(телецэ, телегезгэ) тилчэ (чуан) тешкере, (чыккы-ры) — начар суз эйткэнгэ ачуланып каргау сузе. [Аыз-бикэ егетлэргэ:] Телегезгэ тилчэ твшсен. Арырак китегез, нишлэп терэлеп торасыз? М. Фэйзи. Кай-сыдыр, теленэ чуан чыккыры, безнец дуслыктан кен-лэшептерме: „Агълый белэн Тагълый ич алар".— дип эйтеп куйган. Э. Касыймов. Теленэ (тел дигэндэ) шайтан текергэн (течкергэн) — телгэ, теллэшергэ бик оста булу турында. Эхмэтнец теленэ шайтан течкергэн бит. X. Кэрим. Талип абзыйныц теленэ шайтан текергэн. Сейли башладымы. узецне дэ оны-тасыц. Г. Толымбай. Теллэре (икесенец теле) бер — узара кинэшеп, ниятлэшеп эш иткэн кешелэр турында. Дошман теле белэн куштан теле бер булса, mqu-цеп булмый, ди. Мэкаль. Телне бэйлэу — эйтэсе килгэн сузне эйтергэ мемкинлек бирмэу (берэр эчке тойгы, хис h. б. турында). Их, бу кызлык горурлы-гы! Телне шул бэйли. Ф. Хесии. Телне (телецне) тыю — 1) суз эйтунен ярамавын яки килешмэвеи исэп-кэ алып, эндэшми, эйтэсе сузне эйтми калу.— Патша бит ул, телне тый, саклан. э^улэр. Ш. Бабич. Ку-лын тыйган кулын саклар [каракныц кулын чабып езгэннэр], телен тыйган башын саклар. Мэкаль; 2) каршы яки начар h. б. суз эйттермэу. Фэгыйлэ апа бетенлэй Самат ягына авышып бетте. Санаядэн аца суз тидерту кая, Нэрвакыт кызыныц телен тыеп килэ. М. Шабай. Телне чыгарып — артык дэрэ-жэдэ арып, хэлдэи таеп. Кыскасы, Габдрахман абый - - - кояш батып, куз бэйлэнгэч кенэ телен чыгарып кайтып керэ. Ф. Хесни. Телне ялау — ашарга хэзерлэну, ымсыну турында. Хэмит илэ Вэлит теллэрен ялап кетеп торганда, Мэгъсум буш килде. 3. Нади.
ТЕЛ II и. Мэжуси дога, ырым догасы. Блан теле [елан чакканда укыла]. Кан теле [кан акканда укы-ла]. Бусер теле [бусерле балага укыла].
ТЕЛБИЗЭК и. Образлы тэгъбир. Керлэр чайкый энкэй, керлэр чайкый, уе китэ сулар тебенэ. Эйтерсец ул шулай дицгез айкый. Телбизэклэр эзли теле-мэ. Каз. утл.
ТЕЛБИСТЭЛЕК и. к. телбистэчелек. Ул copay суз югыннан суз булсын ечен генэ бирелгэн мэгънэсез бер телбистэлек курсэту тесле тоелды. Ш. Камал.
ТЕЛБИСТЭЧЕЛЕК и. Тел бистэсе булу, бушбугаз-лык. А. Расих телбистэчелек белэн шегыльлэнуче-лэрнец кызыклы типларын курсэтэ. 3. Мэжитов.
ТЕЛГЕЧ и. Чыра, каеш h. б. телу ечен махсус пы-чак, пэке. Теле телгеч кебек. Эйтем.
ТЕЛГЭ ЛЭНУ ф. 1. к. телу. Пычак белэн телгэлэн-гэн каеш. II куч. Кискэлэиу, сыдырылып бету. [Тот-кыннарныц] термэлэрдэ камчы белэн йезлэре телгэ-лэнгэн. Г. Хужи. Аныц [Рэуфнец] мацгаенда пуля кергэн эз, э тэне кылыч белэн телгэлэнгэн иде. Г. Минский.
ТЕЛ
74
ТЕЛ
2. Сэлэмэлэну, ерткалану, кискэлэну. [Сугышчы-ларныц] ес-башлары телгэ лэнеп бетте. Г. Бэширов. II Ергалану. Греция Балкан ярым утравыныц куп сан-лы култыклар белэн телгэлэнгэн елешен били. Чит ил. экон, геогр
3. куч Йерэк, бэгырь h. б. сузлэр белэи килеп: бик нык эрну, авырту, газаплану турында. Инде бу хэлне куреп, м;аным тагын телгэлэнде. М. Фэйзи. Син шул вакыт музыкант йерэгенец ничек телгэлэ-нуен куз алды f] а китерэсецме? Г. Бэширов.
ГТЕЛГЭЧ и. иск. Башка берэр кеше фикерен куэт-лэуче, шунын сузен сейлэуче, узенен местэкыйль фи-кере булмаган кеше. [Ялагайныц] Кузе—кезге. теле — телгэч. Мэкаль.
ТЕЛДЭР с. 1. Куп сейли торгаи, сузчэн.~ Телдэр бала. □ Теле бер минут Тормаганга тик Йерткэн-нэр аны Телдэр тута дип. Э. Исхак.
2. Телчэи, теллэшергэ оста. Ачыккан угры булыр. ачынган телдэр булыр. Мэкаль. Эти барыбер уземне бер казыксыз куып чыгарды:—Бала-чагац да бар инде, хатыныц да телдэррэк. Бар инде. уз кенецне узец кур Г. Толымбай.
ТЕЛД9РЛЕК и. Телдэр булу. [Ду мэкаль} ят кешелэр алдында ата-анадан узып. узлэре телдэрлек иткэн тэрбиясез балалар хакында. Н. Исэнбэт.
ТЕЛДЭРЛЭНУ ф. Телдэр булып киту; артык оста сейли башлау. Зебэрэ^эт бетенлэй телдэрлэнеп китте. Ул инде Саниягэ авыз ачарга да бирми сей-лэнэ иде. М. Эмир.
ТЕЛЕ- Кайбер кушма сузлэриен береиче состав елеше: 1) телевидеииегэ менэсэбэтле мэгъиэсеидэ, мэсэ-лэи, телеспектакль, телестудия; 2) техник жайлан-малар ярдэмендэ ерактан идарэ итугэ (элемтэ тотуга) карый торган мэгъиэсеидэ, мэсэлэи, телемеханика, телесигнализация.
ТЕЛЕВИ’ДЕНИЕ и. Сурэтлэрне, к\ренешлэрне ерак араларга Электр яки радиодулкыинар аркылы жибэру Ьэм кабул иту ысулы.
ТЕЛЕВИЗИОН с. 1. Телевидеииегэ менэсэбэтле; телевидение ечен кирэкле. Телевизион ателье. Телевизион аппарат.
2. Телевидение аркылы жибэрелэ, курсэтелэ торган. Телевизион тапшырулар. I | Девеней---теле-
визион яцалыклар ечен фэнни темаларга очерклар яза. Каз. утл.
ТЕЛЕВИ'ЗОР и. Телевизион аппарат; телевидение буенча жибэрелгэн сурэтлэрне шуларга карагаи сузлэр, авазлар белэн бергэ кабул итэ Ьэм курсэтэ торган радиотехник жайланма. Бэркемгэ автомашина да телевизор, холодильник та пианино кирэк заманнар ж.итте. Б. Камалов.
ТЕЛЕГРАМ и. 1. сейл. к. телеграмма. Почтальон ишек кага, Килгэн телеграм белэн. М. Жэлил.
2. куч- Телеграф линиясе. Олы юлкайларда телеграм, Мэскэулэрдэн барадыр Казанга. Жыр.
Телеграм баганасы— к. телеграф баганасы. Телеграм баганасы Олы юлга маяк ул. Жыр.
ТЕЛЕГРА*ММА и. Телеграф буеича жибэрелгэн хэ-бэр. — Солтсн каита дигэн телеграмманы алгач, тен буенча йокламый чыктым. Т. Гыйззэт.
Телеграмма сугу (биру) — телеграф аркылы хэбэр биру, хэбэр жибэру. Давытка телеграмма сукканнар иде, лэкин Давыту нигэдер кайтып елгермэде. Р. Техфэтуллин.
ТЕЛЕГРАФ^ и. Ара ерак булганда уткэргеч чыбык-.гар аркылы хэбэрлгшу е< ей техник жайлаималар системасы Ьэм шуна карагаи бина, пункт. Телеграф аппараты.ш □ Дтрзахан Мэулиханович, сезне теле-графка чакыралар. Т. Гыйззэт. Вокзалныц телеграф
булмэсендэ, Морзе аппараты янында бер яшь егет утырган. Ш. Усманов.
Телеграф баганасы — телеграф лиииясендэ уткэргеч чыбыклары беркетелгэн багаиалар Юл буена те-зелгэн телеграф баганаларына яцадан-яца чыбыклар сузылып, кованы челтэрлэделэр. Т. Госман. Телеграф тасмасы — махсус телеграф хэрефлэре — Морзе билгелэре язылып барыла торгаи тар Ьэм озын кэгазь. Телеграфчы тасманы Корнеевка сузды. Корнеев телеграф тасмасын алып та тормады. И. Туктар.
ТЕЛЕГРАФИСТ и. к. телеграфчы. Телеграфист Морзе ачкычын бер-ике мэртэбэ шакылдатып алган иде. \annapam} эштэн туктады. Ш. Усманов.
ТЕЛЕГРАФИ’СТКА и. Телеграфчы хатыи-кыз. Телеграфистка тар кэгазь тасмага твшкэн сузлэрне им;склэп укый барды. Ш. Хесэеиов.
ТЕЛЕГРАФЧЫ и. Телеграф аппаратында эшлэуче, аппарат тезелешен белгэн Ьэм Морзе билгелэреи кабул итудэ ныклы кунекмэлэр алгаи кеше. Штабка эцитэргэ бер квартал калганда, телеграф тасмасын татып йегергэн телеграфчы очрады. И. Туктар.
ТЕЛЕКСА БАЙН и. Телевизор белэи радиоалгычиы берлэштергэн аппарат. Бер читтэ телекомбайн, икенче почмакта озын аяклы .Ригонда' радиоалгычы. Б. Камалов.
ТЕЛЕМ и. Телеп алынган кисэк, бетеннен кисеп алынган юка бер елеше (башлыча ашамлыклар турында). Эби купереп торган ике кумэчне телемнэргэ турады. Г. Бэширов. Маратныц кулында эт куце-лен аздыра торган эйбер бар — исе авыздан сулар китерэ торган колбаса телеме. Г. Гобэй.—Ду с бул-гач, син мица бер телем икмэк бир. Бик ашыйсым килэ минем. А. Эхмэт.
ТЕЛЕМЕ'ТРИК и. 1. Телеметриягэ бэйлэиешле. Телеметрик аппарат.
2. Телеметрия ысулы белэи алынгаи. Жир естенэ урнашкан команда-улчэу комплексы пунктлары----
телеметрик информация кабул итэлэр. Соц. Тат.
ТЕЛЕМЕТРИ'Я и. Терле аппаратлар, машиналар белэн ерактан торып бэйлэнеш тоту, аларга бирем, боерык тапшырып информация кабул иту эше; шул эшкэ караган техник чаралар системасы. Телеметрия мэгълуматларына Караганда космик станциянец барлык систсмалары нормаль эшлэвен дэвам итте-рэлэр. Соц. Тат.
, ТЕЛЕМЕХА’НИКА и. махе. Терле аппаратлар, машиналар Ьэм жайлаималар белэн ерактан торып идарэ иту^ эше; ерактаи торып идарэ иту системасы Ьэм шундый системалар турыидагы фэн. Производствоны ав-томатлаштыру------телемеханика, ягъни механизм-
нар эшенэ ерактан торып идарэ иту кэм контроль ясау белэн бэйлэнгэн. Политэкономия. Исрафилев — радиоалгыч кэм тапшыргычлар, телемеханика эсбап-лары белэн эш итэ. Ш. Маинур.
ТЕЛЕМЛЭП рэв. Телемнэр санынча, телемнэр белэн санап. Малаеныц монда телемлэп кеше ипиен чэлдеруен---белергэ тиеш иде бит [эти}. Ш. Маииур.
ТЕЛЕМЛ9У ф. Телем-телем итеп кискэлэу, телу. Тарелкада---тугэрэклэп туралган каклаган казы-
лык кэм озынча итеп телемлэгэн яшь кыяр И. Салахов
ТЕЛЕМ-ТЕЛЕМ рэв. 1. Бергэ торгаи телемнэр рэвешендэ. встэл естенэ телем-телем итеп киселгэн бодай кумэче куелды. А. Шамов. Л^итез хатын Груня телем-телем Кисеп куйды тозлы кыярны. Ш. Медэррис. || Телемлэп. Тоз сипкэн икмэкне телем-телем бегэсец. Сусасац самовар гежлэп тора. Г. ИбраЬимов.
2. Тасма-тасма, буй-буй. Телем-телем торган тал яфраклары тутланып коела башлаган. А. Гыйлэжев.
ТЕЛ
75
ТЕЛ
Телем-телем тел гэлэу— аерым тэгъбирлэр соста-вында бик нык ачындыру, жэрэхэтлэу. вченче класста укыганда Мэдинэнец иерэген телем-телем телгэлэ-гэн бер хэл булды. Ш. Хесэенов.
ТЕЛЕНМЭЛЕ с. Кырыйлары телгэлэигэн, телле-телле. Су балтырганыныц яфраклары саплы, каурый сыман теленмэле. Робинзон эзл.
ТЕЛЕНУ ф. 1. Теш. юн. к. телу. Пычак белэн те-лену. □ Аркылы такталарыныц байтагы чыралык-ка теленеп беткэн сэкелэрдэ барабызчылар утыра-лар. К. Нажми.
2.	Бун-буй ерткалану, кискэлэну, телгэлэну. Те-лем-телеч телендем Мин искергэн э/дилэндэй. Дэрдмэнд.
3.	куч. Яргалану, кискэлэну. Яцагы теленеп кайт-кан егет [урядник яки конторщикныц] берсенэ дэ ошамаган. Ф. Хесни.
4.	к. телгэлэну (3 мэгъ.). Хэсрэт белэн башлары-быз иелгэн. бэгырьлэребез теленгэн. М. Фэйзи.
ТЕЛЕПАТ и. Телепатия куэсенэ ия булган кеше. ТЕЛЕПА'ТИК с. Телепатиягэ менэсэбэтле, ТЕЛЕПА’ТИЯ и. Янэсе телэсэ нинди ераклыктан берэр кешенен уеи, фикереи сиземлэу куренеше турында фэнни булмаган караш. Кайберэулэр телепатия борынгы бабаларыбыздан сакланып калган атавизм дип саныйлар. Соц. Тат. Деньяда телепатия, магнетизм дигэн гамдэеп куренешлэр бармы?—Бар! Г. Мехэммэтшин.
ТЕЛЕСКОП и. Галэмне, андагы жисемнэрне кузэ-ту ечен астрономии оптик прибор.
ТЕЛЕСКО’ПИК и. 1. Телескопка охшаган, телескоп принцибында эшли торган. Телескопия труба. || Телескоп аркылы гыиа куреиэ торган. Телескопик пла-неталар. II Телескоп аркылы башкарылган. Телескопик кузэтулэр.
2. махе. Бик иык зурайтып куреэтэ" торгаи. Телескопик линза. Телескопик кузлек.
3. техн. Шудырма жайланмалар белэи озынайты-ла торгаи. Безнец промышленность — телескопик краннар эшлэп чыгара. Соц. Тат.
ТЕЛЕТАЙП и. Телеграф тапшырган хэбэрне гади хэрефлэр белэи кэгазьгэ баса торгаи аппарат. Кем-дер, телетайп булмэсенэ барып, соцгы хэбэрлэрне белешеп килде. А. Гыйлэжев.
ТЕЛЕТАМАШАЧЫ и. Телевизор тапшыруларын тамаша итуче. Бу квнне кич Франция телетамаша-чылары совет артистларыныц осталыгын карады-лар. Соц. Тат.
ТЕЛЕФОН и. 1. Авазларны, сузлэрне ерак арага тапшыра Ьэм кабул итэ торгаи элемтэ тере; шундый элемтэгэ карагаи электротехник жайланмалар систе-масы. Телефон трубкасы. Телефон чыбыгы. □ Мин телефон белэн артиллеристларга тегермэн турында хэбэр итэм. И. Гази. Элемтэ взелде. Сиваш суы телефон кабелен ашый. Г. Бэширов.
2. Шул системанын теп елеше — сейлгшучене ча-кыру, сейлэу Ьэм тынлау аппараты. Тубэн катта аерым кечкенэ булмэдэ телефон бар. Г. Ибрайимов. Кинэт кыр телефоны зыцлый башлады. Э. Айдар. Телефон шылтырр итеэ, йегереп барабыз да кулга телефон трубкасы алабыз. 9. Бикчэнтгева.
ТЕЛЕФОН-АВТОМАТ и. Сейлэшучеларне автоматик рэвештэ берэр номер белэн тоташтыра торган телефон аппараты.
ТЕЛЕФОНИСТ и. к. телефончы. Снаряд кыйпыл-чыклары---терекмэн егетен — минем ординарецны
утерде. Телефонист яраланды. 9. Айдар.
ТЕЛЕФОНОГРАММА и. Телефон аркылы эйтеп яздырылган рэсми язу. Бер квнне кызга [Тэзкирэгэ] районнан — авыл хулдалыгы булегеннэн бирелгэн те
лефонограмма кэгазе китереп тапшырдылар. Ф. Хесни. [ Телефондагы} тавыш кэгазь-калэм алырга Ъэм телефонограмма кабул итэргэ кушты. А. Гыйлэжев.
ТЕЛЕФОНЧЫ и. Телефон станциясендэ эшлэуче хезмэт кэр.
ТЕЛЛЕ с. 1. Телчэн, теллэшучэн. Ж,эмилэ кызлар арасында узе дэ .телле" кыз исемен кутэреп йери иде. X. Садрый. Телле генэ бер апа, бверлэренэ тая-нып, Хвсэен абзый алдына килеп басты. Г. Мехэм-мэтшии.
2. Сейлэшэ белэ торган, белдекле. Бетен эшкэ хэзер яралы солдатлар белэн читтэ йереп, кузе ачылып кайткан теллерэк кешелэр баш. Г. Бэширов.
ТЕЛЛЕ-ТЕЛЛЕ с. Кырыйлары уелгаланган (яссы, элпэле нэрсэлэр турында). [Кызныц] кулында зур бер келтэдэй чэчэклэр бэйлэме. Чэчэклэр генэ тугел. телле-телле матур яфраклы ерэцге ботаклары да бар икэн. Р. Техфэтуллин.
ТЕЛЛЕ-ТЕШЛЕ с. Телгэ усал, эче телле. Кызый-ныц менэ дигэне элэкте. Телле-тешле тугел. А. Гыйлэжев.
ТЕЛЛИМ-ТЕЛЛИМ аваз ияр. Кынгырау, чан, шел-дер, шулай ук чиртеп уйнала торган уен кораллары чыгаргаи тавышларны белдерэ. Иртэ белэн тагын чац сугып алдылар; теллим-теллич, дим-бум, дац-доц-ц! Теллим-теллим, дим-бум, дац-доц-ц-ц-ц!.. М. Шабай.
ТЕЛ Л 9 и. бор. Утыз яки кырык сумлык алтын акча. Теллэнец тезгене юк, нократныц нуктасы юс [кулдан ычкына да китэ]. Мэкаль. Хэерчегэ хеллэ бир, телэнчегэ теллэ бир. Мэкаль.
Теллэ бай — бай сэудэгэр. Кара бай кара [тер-лек] бэясен, теллэ бай теллэ бэясен сейлэр [белер]. Мэкаль.
ТЕЛЛЭНУ ф. 1. Сузчэилэну, куп сейли башлау. [Мэрфуга Мэчтурэгэ:] Эле тавыш-тыныц юк иде бит. Ни эшлэп теллэндец тагын? М. Фэйзи. II Телгэ салы-шу, телдэрлэиу, телдэрлек куреэту. Беткэнмени алар. [ораторлар] Эле бусы, эле тегесе килеп теллэнде. X. Туфан.
2. Кире жавап кайтаручан булу, теллэшу. — Син, кызый, минем белэн куп шаярма. Кара аны, эгэр дэ тагын да теллэнсэц, узецне сэнэк белэн келтэ уры-нына элэктердем булыр. Ф. Сэйфи-Казанлы. II Сузгэ, телгэ килу, тиргэшу.—Алар [Сафалар] белэн теллэ-неп йерисе юк иде. Барыбер бернэреэ дэ ала алмас-сыц. А. Шамов. Талашмаска Зэйнак телэде,--------
Чыдамады лэкин, теллэнде. Ш. Маннур.
 3. Телгэ килу, сейлэу куэсенэ ия булып киту. Ник буген атлар, сыерлар сейлэшэлэр теллэнеп? Г. Тукай.
ТЕЛЛЭШУ ф. Шелтэ, кисэту яки угеткэ каршы кире жавап кайтарып тору, суз керэштеру, эйткэлэшу, каршы эйту. [Милиция — Салинаса:] Син, карт, бик "теллэшергэ ейрэнгэнсец. М. Гафури. Шэйхел атасы белэн-----Узец бирмэгэч. урламый ни эшли и? — дип
теллэште. Г. ИбраЬимов.
ТЕЛЛ9У ф. Телле (к. тел, 8 мэгъ.) иту.ШЯулгяу-лык читен теллэу.
ТЕЛМЭ-ТЕЛМЭ/’эв. к. телем-телем. Ачудан менэ бу чырагачныц сыртын телмэ-телмэ телергэ уйлыйм. Ф. Бурнаш.
ТЕЛМ9КЕР с. диал. Теленэ салынучан, теллэшучэн. Телмэкергэ man булма. Мэкаль.
ТЕЛМЭКЕРЛЕК и. диал. Телмэкер булу. [Мэрфуга — Саттарга:] И, шаярмасана, синец тел иэкерле-гец бетмэс. 9. Фэйзи.
ТЕЛМЭР и. диал. Озыи нотык, речь. Телмэр сейлэу.
ТЕЛМЭРЧЕ и. диал. 1. Оратор, нотыкчы.
ТЕЛ
76
ТЕЛ
2. Кош телен белуче, кошлар сайравына карап ба-гучы курэзэ. Тиле телмэрче булыр. Мэкаль.
3. бор. Тэржемэче, тылмач; дастан сейлэуче акын.
ТЕЛМЭТ и. диал. 1. Телмэрче, куп Ьэм матур сейлэуче.
2. диал. Татлы телле, телгэ оста.— Кулыц-аягыц сызлаусыз булсын инде, Ьарун абыкаем,— диде тел-мэт Равила. Н. Фэттах.
ТЕЛОГРЕ'ЙКА и. сейл. Сырма, ин гади фуфайка. Абзый сырган телогрейкасыныц кесэсеннэн бер кэгазь кисэге чыгарып бирде. И. Гази.
ТЕЛСЕЗ с. 1. Теле (1—5 мэгъ.) булмаган, теле (9—10 мэгъ.) ватылган.
2. куч. Сейлэу куэсеннэн мэхрум булган, аваз теле белэи анлаша алмый торгаи. Шундый ацлатырга тырыша бичара телсез узенец гаепсезлеген, шундый ты-рыша. Э. Фэйзи. II Гомумэн аралаша, сейлэшэ алмый торган (хайваннар h. б. турында). Телсез атка кулсыз бул (сукма). Мэкаль.
3. Нинди булса да бер сэбэп аркасында сейли алмый тора торгаи. | рэв. мэгъ. Кыз алдында егет узе дэ бер мэл телсез калган, нэрсэ дип жавап кайта-рырга да белмичэ аптырап тора иде. Ф. Хесни II куч. Суз эйтеп узен яклау хокукыннаи мэхрум нтелгэн. Гайбэт теле озын була дереслек телсез булгач. С. Баттал. II куч. Теллэшми, кычкырышмый торгаи. Гаилэ----булсын дисэц жэнжалсыз, Ире сукыр булу
житми. булсын йэм хатыны телсез. Г. Тукай.
ТЕЛСЕЗЛЕК и. Телсез (2 мэгъ.) булу. Яшь кенэ хатын дэшми утырды. Ул [Габдулла] аныц телсез-легенэ тэмам ышанып житкэн иде. Э. Фэйзи.
ТЕЛСЕЗ-ЧУКРАК с. Ишетми Ьэм сейлэшми торган. Харис абый телсез-чукрак иде. Ул, каршында денья Жимерелсэ дэ, ишетми. X. Садрый.
ТЕЛСЕЗ-вНСЕЗ с. 1. Сейли дэ алмый, берэр терле аваз да чыгара алмый торган хэлдэге. Телсез-енсез кеше. | рэв. мэгъ. Ул [Хафиз] агарынып, телсез-енсез басып торды. С. Шакир.
2. Телле-тешле тугел.
Телсез-енсез калу — кетелмэгэн бер хэлдэн, нэрсэ эйтергэ дэ белмичэ, аптырап калу. — дллэ килеп тэ Життелэрме? — дип уйлады Хэмдия, телсез-енсез калып. Н. Фэттах. Мин яшен суккандай булдым. Телсез-енсез калдым. Б. Камалов.
ТЕЛ-ТЕЛ с. к. телле-телле. Буа----тел-тел бу-
лып, яр-ерганак араларына тикле сузылып кергэн иде. X. Сарьян.
ТЕЛ-ТЕШ жый. и. Тиргэш, сугелу. Кене-тене кулыц эштэ, Узец зур каты тел-тештэ. Г. Канда-лый. Азгын бай жэфасыннан Гомерлек тел-теш ал дым. Бает.
О Тел-теш тндеру — каты итеп шелтэлэу, ямаилау, гаеплэу. Тол хатынга тел-теш тидеруе жацел ул. М. Хэсэнов. вмэчелэрцец хезмэтлэренэ тел-теш ти-дерерлек тугел. Э. Касыймов.
ТЕЛ-ТЕШСЕЗ и. Тел-теше булмаган, теллэшми, тел-дэрлэнми торган, карулашмаучан, кундэм. Егетлэрнец шэплэрен, тел-тешсезлэрен сайлап алды ул [Давыт]. А. Гыйлэжев.
ТЕЛ-ТвРКЕМ и. гади с. Миллэт, халык. Терле тел-лэ р-теркемнэргэ сэлам, Яца буын Тёркиннарга сэ-лам. С. Хэким.
ТЕ Л ЧЕ и. Аерым телне (теллэрне) яки гомумэн тел мэсьэлэлэрен тикшеру буенча белгеч. Телче булырга [кем дэ булса] хэзерлэнэ икэн, телне ейрэнсен. А. Расих. Казанда телчелэрнец Бетенсоюз форумы булып узды. Соц. Тат.
ТЕЛЧЭН с. Каршы суз эйтергэ, суз эйтешеп тарт-калашырга яки жорланырга оста. Батыр яуда, мэргэн ауда, телчэн даудя. беленэ. Мэкаль. Солтан, телчэн
хатыны дулый башл агач, кулын гына селти иде. Г. Эпсэлэмов.
ТЕЛЬНЯ'ШКА и. Буй-буй аклы-зэнгэрле трикотаж-даи тегелгэн эчке кулмэк — матрос формасы. Шалден-коныц бушлаты ныц йэм кителенец теймэлэре ычкындырылган, буй-буй тельняшкасы курена. Г. Эпсэлэмов.
ТЕЛЬНЯ’ШКАЛЫ с. Тельняшка киеп йери торгаи. Килдураз у рта мэкпгэбенец тугызынчы классында-
тельняшкалы абыйны сэерсенебрэк каршыладылар. Б. Камалов.
ТЕЛЭК и. 1. Берэр нэрсэне телэу. Телэк ул тели белсэц телэк, тели белмэсэц имгэк. Мэкаль. Елга суы арта барган кебек, Телэклэрем усэ бардылар. Э. Ерикэй. || Кемнен дэ булса эшеиэ, язмышына, ки-лэчэгенэ билгеле бер менэсэбэт. Миннэн сица шулдыр телэк: Фэйзуллага ябышып чык. М. Фэйзи. Юкка кай-гырма, абый, яхшы телэктэ тор. X. Госмаи.
2. Кем дэ булса телэгэн, максат итеп куйган нэрсэ. Яхшы телэк — ярты бэхет. Мэкаль. Сары чэчле у рта буйлы бу егет [Маслов] эшне вакытында эшлэргэ ярата йэм башлаган эшен очлап чыгуны беренче телэк итеп куя иде. X. Садрый. Тормышындагы барлык телэклэре утэлеп килэ иде Арсланныц. Г. Ахунов. || Ният, уй, фикер. Ярдэм иту телэге белэн эшлэнгэн эш.
3. Ихтыяр. Уз телэгец белэн фронтка киту. □— Синец телэгецэ каршы бара алмыйм, хэзрэт. Т. Гыйз-зэт.
Телэккэ (телэгецэ) ирешу (житу) — телэгэн нэр-сэн, максатын тормышка ашу. Мин барыбер телэгемэ житэрмен. М. Жэлил. Аклы яулык бэйлэгэн кыз Телэгенэ ирешэ. Жыр.
О Телэккэ килу — женси кушылуны тели башлау, женси яктаи дэртлэну (теше хайваннар турында). Фермада йез баш ана дуцгыз бар. Алар хэзер кап-лат уга хэзерлэнэ. Керлеклэрен арттыру йэм телэккэ килулэрен кутэру максатында аларга ясалма сет эчерелэ. Соц. Тат.
ТЕЛЭКНАМЭ и. Эйбергэ (гадэттэ булэккэ) аиын иясеиэ карата язылган изге телэк. Шуца буген минем кукрэгемдэ Телэкнамэ: ,Хэерле юл сезгэ". Каз. утл.
ТЕЛЭКТЭШ и. Башка берэу белэн бер ук телэктэ торган, бер ук нэрсэне телэгэн якын кеше. Телэктэш булу. □ Тукайныц якын дусы, рухи телэктэше большевик X. Ямашев та улэ. Г. Халит.
ТЕЛЭКТЭШЛЕК и. Телэктэш булу; кемнен дэ булса телэген куэтлэу, яклау, хуплау куренеше. Егетлэрнец узенэ телэктэшлек итулэрен куреп, Галимул-ланыц куцеле усеп китте. Н. Фэттах. Шэрифуллин, телэктэшлек курсэткэн рэвештэ, башын селкеп утырды. С. Рафиков. || Солидарлык, фикердэшлек, як-лашу. Шэкертлэр арасында „халыкка хезмэткэ!“ дигэн чакыру телэктэшлек тапты. И. Рэмиев.
ТЕЛЭКЭ и. 1. Туку станогында кылычиы кутэртеп куя торган тияк, чыгыр.
2. диал. к. калкавыч. днэ, энэ, чиртэ, чиртэ! Те-лэкэне тарта читкэ, встери тепкэ! Ш. Маннур.
ТЕЛЭНЧЕ и. Телэнеп, сораиып тамак туйдыручы кеше, хэерче, хэер эстэуче. Остабикэ бик сэлэмэ кыяфэтле бер телэнчене куреп, аца Габбас мулла-ныц кулмэген биреп чыгарган. Н. Исэнбэт. Бер те-лэнче керсэ йортка, син бирэлсэц бер телем, дй, була жанга хозур. шатлыктан эйлэнми телец. Г. Тукай. | с. мэгъ. Телэнче малай.
Телэнчегэ теллэ (хэерчегэ хеллэ) биру — тиеш-сезгэ артык кадер-хермэт курсэту, артык юмартлаиу.
ТЕЛЭНЧЕЛЕК и. 1. Телэнче булу; телэнче хэле. Ач утыр, телэнчелеккэ сарылма. Мэкаль.—Ни ечен
ТЕЛ
77
ТЕМ
шундый телэнчелек кеби начар эшне кыйласыз, эллэ еегездэ ачмы торасыз? 3. Ьади. Вала бабай артын-нан киттем. Шулай итеп, телэнчелектэн квтуче-леккэ кучтем. Г. Толымбай.
2. куч. Ялынып-ялварып, тегене-моиы сорап тен-кэгэ тию гадэте. —Нэреэ барам, дигэн буласыц. белэ-сец ич инде язу кирэген, — диде Шмит, кызганыч елмаю белэн. — Син ул телэнчелегецне ташла, егет,— диде Ифрат. А. Расих.
ТЕЛЭНЧЕЛЭУ ф. 1. Телэиче кебек, бетеи узенэ кирэген башкалардан сорап алу, телэну; утечкэ-фэ-лэигэ бик еш керучэн булу.
2. иск. к. телэну. Юк ирде бу кызныц кэм анасы, Телэнчелэю бер ейгэ килде. Мехэммэдьяр.
ТЕЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. телэу I (1 мэгъ.). .}Кэ-Еэннэм", .зэмкэрир", .кыямэт' кебек сузлэр дани китапларныц чын итеп куреэтелергэ телэнгэн хора-фатлары белэн багланган. Г. Нигъмэти.
2. Хэер-садака сорап йеру, сорашу, хэер эстэу. Меселман карьялэре ач улмэк дэрээцэсенэ м;итеп. теркем-теркем телэнергэ чыктылар. 3. Бэшири. II куч. Узенэ кирэк Ьэрнэрсэне зарланып сорап алу, сорап тенкэгэ тию. [ Тартучылар:]— Коллега! Тэмэ-кегез бармы? Ьич булмаса бер генэ суырырга бирэ курегез!—дип телэнергэ башлыйлар. Г. ИбраЬимов. Швкрэт, денья. акча—сезнец телэгегез. Сорагыз бае-гыздан, телэнегез. Г. Камал. Петяныц хатларында мэхэббэт акрынлап сурелэ, аныц каравы акча телэну кечэя. Э. Еники.
ТЕЛЭР-ТЕЛЭМЭС рэв. Бик ук телэмичэ. Гарифэ: — Ялгызымны калдырып китегез, — диде. Жицгэлэр телэр-телэмэс кенэ чыгып киттелэр. Шура.
ТЕЛЭТУ ф. диал. Мэжуси дога кылдыру. Телэвен телэткэн, келэтен бураткан. Эйтем (туйга эзерлек турыида).
ТЕЛЭШУ ф. Телэугэ (к. II) кдтнашу. Урдэк те-лэген телэшкэн тавыкныц оясын су басар. Мэкаль.
ТЕЛЭУ 1 ф. 1. Нэрсэне булса да кирэксену, шуна омтылышлы булу; шул нэреэ булсын иде дип уйлау. Мондый ачлык елларны телэп, кетеп торучы ач кузле байлар — кулаклар да юк тугелдер. III. Мехэммэдев. [Карт:] Совет ярлыларга ячанлык телэми, эле курэсец бит, орлык юкта орлык бирде. h. Такташ. II Телэк сузлэре эйту. Дусларга уцыш телэу. || Берэр нэреэ ашыйсы килу. Бервакыт шуныц [Ходай-датныц] хатыны, балага авырып, эщирдэн хэзер генэ езеп алынган яца м;ир э^илэге тела башлаган. Г. ИбраЬимов.
2. Телэсэ (-н, -м) форм. Copay алмашлыклары ал-дыниан ,Ьэр (бер), очраган бер“ мэгънэсендэ сирэк тугеллек якн кадерсезлек тесмере белэи кнлэ. Телэсэц нэреэ эйту. Телэсэ нинди явызлыкка бару. □— Телэсэ кемгэ уз белдеге белэн эциргэ кагылырга рехеэт юк. Ш. Маннур.
3. Мэжуси гыйбадэт кылу, мэжуси аллага ялвару. [Кеше] курэ-курэ курэзэ булыр, тели-тели телмэрче булыр. Мэкаль.
ТЕЛЭУ II и. сир. к. келэу. Шул эк;анкай белэн кавышеам, Корбан суяр идем телэугэ. Жыр.
ТЕЛЭУЛЕК и. диал. 1. Борынгы татар мэжусиле-гендэ пот, санэм. Телэулеккэ терэулек (кирэкмэгэн эшкэ ярдэм). Эйтем.
2. Мэжуси корбанлык, корбанга бирелэ торган эй-бер, чалына торгаи мал-туар.
Телэулек шикелле тору (кату) — селкенми-кым-шанмыйча тик тору. Ник терэлеп каттыц телэулек шикелле? Ш. Маннур.
ТЕЛУ ф. 1. Тигез яссылык ясап кису, яру. Кыяр телу. О Арыш икмэген кулына алып, Бэдри ике те-лем кисте. Шэриф: .Ж,итэр инде, телмэ“. — диде.
М. Гафури. || Бер сызык буйлап кису. Куян имэн бармагымныц тебеннэн шундый зур телеп эщибэргэн. хэтта карарга куркыныч. Н. Исэнбэт. Бер башлан-гач, староста малаеныц икенче яцагын да телеп тешерэсе калган икэн. Ф. Хесни. II Нэрсэне булса да буй-буй кисеп, кискэлэп билгеле бер иэреэгэ зверел деру. Каеш телу. Чыра телу.
2. Кискэлэу, турау. [Хэят:] Менэ ничек телеп ташлаганмын, — дип теге батистын алып куреэтте. Ф. Эмирхаи.
3. куч. Бик каты кыйнау (камчы, чыбык Ь. б. белэи). Казаклар ир-атны камчы белэн телэлэр. X. Кэрим.
ТЕ’МА и. 1. Сейлэу, инша, бэхэс, эсэрнен Ь. б. эчтэлек юиэлеше, тасвирлау яки бэян иту объекты. Кави Нээ^минец яраткан темалары — укучылар, шэкэр, мещан яшьлэре, авыл тормышы. Г. Нигъмэти. ,Чаян“ эюурналында без халыкара темаларга фелье-тоннар, пародиялэр язып килэбез. Ф. Хесни. II Мэкалэ, чыгыш, доклад Ь. б. ш. типик исеме. Эле куптэн тугел генэ .Без тынычлык яклы“ дигэн темага эдэ-би-музыкаль монтаж оештырганнар иде. М. Хэсэнов.
2. Музыка ль эсэрдэ яки анын берэр кисэгендэ усеш нигезе итеп алынган теп кей, мотив.
ТЕМА’ТИК с. 1. Билгеле бер яки гомуми темага багышланган; тема (темалар) буенча билгелэнгэн. Тематик план. Тематик буленеш. Тематик кичэлэр уздыру.
2. Тематикага бэйлэнешле, тематика ягыннаи Караганда ачыклана, беленэ торган. ,Кыю кызлар'ны сэх-нэгэ куючы режиссер Вэлиев-Сульеа эсэрнец тематик эюеплэрен нык тотып алган. М. Жэлил Эсэр-лэребездэ кузгэ ташланып торган [иц зур] кимче-лек — тематик тарлык. 3. Мэжитов.
ТЕМА'ТИКА эюый. и. Темалар жыелмасы. Киц тема тикага язу. Хэзерге заман тематикасы.ЕЗМенэ шушы хикэя, озын хикэя кэм романнар революциягэ хэтле Г. Ибракимовныц нинди тематикада язганын куреэтэ алалар. Г. Нигъмэти. Ш. Камал татар эдэ-биятына эшчелэр тематикасын алып килде. М. Жэлил.
ТЕМБР и. Бер ук югарылыктагы авазларнын тавыш дулкыннары терлелеге белэи анлатыла торган теслэ-неше, аЬэне узенчэлеге. Ягымлы тембр.
ТЕ'МБРЛЫ с. 1. Тембры билгеле бер сыйфатта булган. Йомшак тембрлы аваз. □ Аныц [хатынныц] ачык тембрлы саф тавышы минем иптэшемнец кузен ачып эщибэрергэ мээцбур итте. Ф. Хесни.
2. Тембрына карап аерымлана торган, тембрга игътибар бирелэ торган. МэгълуМ ки, Европа теллэре— тембрлылар. Аларда аваз тембрындагы аерым-лыклар иц экэмиятле урын тота. Соц. Тат.
• ТЕМИ и. диал. Азгын телэк, нэфес, тамгы. [Эхэт] энэ шул пычрак .буйдаклар фатиры' ачкычына те-миен сузып кына путевка артыннан чаптымы? А. Гыйлэжев.
ТЕМП и. Эш, хэрэкэт, процесс барышыныц тизлеге, тизлек дэрэжэсе. Бригадаоа кызу темп белэн иген сугу эше бара. М. Жэлил. Илнец кицэйтелгэн темп белэн социализм твзелешенэ керешуе Такташ ища-тында да борылыш ясады. Г. Нигъмэти.
ТЕМПЕРА’МЕНТ и. 1. Кешенен кунел ярсынуы, дэртсену кече, хэрэкэтчэнлек дэрэжэсе белэн харак-терлана торган рухи, психик узенчэлеклэре. Сангвиник (меланхолик, холерик, флегматик) темперамент) \[Таня белэн Мвнирэ] икесе дэ эйбэт спорт-чы, тик темпераментлары гына тврле-тэрле. Г. Эпсэлэмов.
ТЕМ
78
ТЕО
2. куч. Дэрт, энергия, кызу канлылык. Муса Жалил --намус белэн, темперамент белэн эшли.
Г. Кашшаф.
ТЕМПЕРА'МЕНТЛЫ с. 1. Билгеле бер темпераментна ия булган. II Дэртле, энергияле. Кайнар темпера-ментлы шагыйрь [Такташ] шашынып сндырлый-лдыр-лый Ташкент урамнарында атлап йерде. Ф. Хесни. Мостафа — кайгысы никадэр генэ зур булмасын — оптимист кеше, дэртле, темпераментлы кеше. М. МэЬдиев.
2. куч. Кызу, ярсучан. Ф. Сэйфи бик темпераментлы кешелэрдэн иде. Ул урыныннан сикереп торды, гадэтенчэ, кызып, кычкырып сейлэргэ кереште. А. Шамов.
ТЕМПЕРАТУРА и. 1. Матдэнен, жисемнец жылыну дэрэжэсе. haea температурасы. Суныц парга эйлэну температурасы.
2. Кеше сэламэтлегенен курсэткече буларак, аныц тэн жылысы. Авыруныц температурасын карадым — 39°. Г. Камал. Хэтирэ энисенец температурасы языл-ган кэгазьне сузды. Г. Минский.
3. Саусызлык, авыру; сырхау бнлгесе буларак тэн кызышу. дле ютэл, эле температура, какэр суккан чуан килеп чыга лдитмэсэ. М. Жэлил.
TEMCEHY ф. диал. Нэфесецне сузу, тамгы сузу. Булмастайга темсенмэ дэ, керсенмэ дэ. Мэкаль.
ТЕНДЕНЦИОЗ с. 1. Чынбарлык куренешлэрен бер яклы, бер якнын интерес ларын кузэтеп кенэ, га дел булмаган рэвештэ яктырта торган. Тенденциоз фикер. □Менэ карагыз, безнец каваланырга яратучы ше-фыбыз тенденциоз методлар куллаяганга курэ. бетен гаепне совхоз кешелэренэ генэ аударып калдыра-чак. А. Расих. Мин узем моны тенденциоз, объектив булмаган мэкалэ дияр идем. М. Хэсэнов.
2. Тар караштаи чыгып, билгеле бер интересларны бик беркатлы гына анлаган яки тэгъбирлэгэн (эйткэн, курсэткэн). Автор--вакыйгаларны кэм образларны
сурэтлэгэндэ, чиктэн тыш субъектив кэм тенденциоз караш белэн килэ. М. Жалил.
ТЕНДЕНЦИОЗЛЫК и. Тенденциоз булу. Мэгълум ки, Ф. Энгельс, сэнгатьтэ реализм принципларын ацлатып, уз вакытында тенденциозлык мэсьэлэсенэ дэ тукталган иде. X. Госмаи.
ТЕНДЕ’НЦИЯ и. 1. Омтылыш, усеш юнэлеше, берэр нэрсэгэ тартымлык. Син рус мэктэбендэ укыган кеше, син казакныц тарихи тенденциясен, аныц милли аерымлыкларын аз белэсец. Э. Фэйзи. Никонов эйтэ: комиссия членнарында заводны туктату тен-денциясе куренэ. Ш. Камал. II Берэр нэрсэнен усешендэ кузэтелгэн конкрет юнэлеш. Капиталныц органик тезелеше усу аркасында, табыш нормасыныц кэрва-кыт тубэнэюгэ таба тенденциясе----эш итэ. По-
литэкономия.
2. Зур ижтимагый телэк, ижтимагый идея (башлыча сэнгатьтэ Ьэм эдэбиятта чагылыш тапканы). 20 нче еллардагы татар эдэбиятында физик [яктан] кечле кэм рухи [яктан] горур геройны сурэтлэргэ омтылыш гомуми бер тенденциягэ эйлэнде дияргэ мемкин. Г. Халит.
3. кит. Сэнгать эсэренец утэ конкрет идея юнэлеше, тенденциозлыгы. Бу эсэрдэ, заман модасына бирелеп. эдэбиятта эхлакчылык тенденциялэрен утка ру дэ шактый ачык сизелеп тора. М. Гали.
ТЕНДЕ’НЦИЯЛЕ с. 1. Билгеле бер тенденциягэ ия булган. Яхшы тенденцияле хэрэкэт.
2. куч. Берьяклы, бер принцип ноктасыннаи гына кара л га и, тенденциоз. Тенденцияле фикер. I I Автор-ныц---субъектив кэм утэ тенденцияле менэсэбэте
эсэрнец ышандырырлык булмавын китереп чыгара. М. Жалил.
ТЕ’НДЕР и. Паровозный су Ьэм ягулык запасы теяп йертелэ торган арткы елеше яки махсус вагоны. Эш-челэр эшелон туктап лдитугэ тендерга утын тейи башладылар. Г. Гобэй.
ТЕ’ННИС и. Кара-каршы баскан ике уенчы (яки ике пар) махсус тупчыкны ракетка белэн сугып тэбэнэк ятьмэ аша бер-берсенэ ыргытып торудан гыйбарэт уен. Алар [Фэхри белэн Гелнур] теннис площадка-сына килеп керделэр. Гелнур илкамланып уйнады. Г. Эпсэлэмов.
ТЕННИ’СКА и. Кыска жицле кулмэк, гадэттэ три-котаждан тегелэ. Профессор яланбаш, кыска лдицле теннискадан кеннэр буе кул буенда йери. Г. Ахунов.
ТЕ’ННИСЧЫ и. Теннис уйнаучы спортсмен. СССР теннисчыларыныц лдыелма командасы.
ТЕ’НОР и. 1. Ирлэрнен нечкэ тавышы. Михаил----
йомшак кына тамак кырды да зэгыйфь тенор белэн м;ырлый башлады. Ф. Эмирхан. Шумилин башлап лдибэрде, аца Урмановныц теноры кушылды. барлык солдатлар э/дырны кутэреп алдылар. Г. Эпсэлэмов.
2. Шундый тавышлы жырчы, солист. Клуб эче лдырчы-тенорныц кемештэй саф тавышы белэн ку-мелэ. Ф. Хесии. Бари Кэри човныц чын исеме — Борис Попов, ул — Киев филармониясеннэн, тенор. Г. Кашшаф.
ТЕНТ и. Кояштан Ьэм яцгырдан ышыклану ечен корабта яки пляжда корылган киндер япма. Тиресе коры, кубалакланучан кешегэ тент астында яту яхшы, кояш нурлары анда да у теп керэ. Азат хатын.
ТЕНТУ ф. Яшерелгэн яки яшерелергэ мемкин булган нэрсэлэрне эзлэп, берэр кешенец киемен, еен-торагыи, йорт-жирен жентеклеп карап, капшап, ак-тарып чыгу. — вйлэрне, келэтлэрне тентергэ! Табыл-ган барлык игенне морза абзарларына ташырга. К. Нэжми. [Гарифныц] киемнэрен баштанаяк тентеп кармаладылар. С. Баттал.
ТЕОДОЛИТ и. Геодезик Ьэм астрономии тикшере-нулэрдэ кулланыла торган почмак зурлыгын улчэу инструменты. Профессор----теодолит дигэн бер ка-
рал белэн may буйларыныц, ицкулеклэрнец тигезле-ген улчэп йерде. Г. Ахунов.
ТЕОКРАТИЯ и. тар. Руханилар кулында булган политик власть идарэсе, руханилар диктатурасы.
ТЕО’ЛОГ и. Теология белгече, дннче галим. Алла-ныц узен нэрсэ бар иткэн? — мондый сорауны кую законлы тугел ди теолог. Э. Баянов.
ТЕОЛО'ГИК с. Теологиягэ караган, теология буенча. Риза Фэхретдиновны----панисламизмда гаеплэу ечен
бетен дэлиллэр дэ бар сыман: югары рухани дэрэлдэ, теология хезмэтлэр. Каз. утл.
ТЕОЛО’ГИЯ и. Дин гыйлеме, дини тэгълимат.
ТЕОРЕТИК 1 с. 1. Теория гэ бэйлэнешле; теория ягыннан, теория буенча. Теоретик кузаллаулар. Теоретик эзерлек. Теоретик тикшерену. □ Яшьлэрнец тэлдрибэлэре аз. теоретик хэзерлеклэре чамалы. Г. Кашшаф. | Практик сузенэ каршы куелып. — Син, Аркаша. Хэйруллинны разведканыц теоретик яклары белэн таныштыр. Э. Айдар. II Нинди дэ булса фэн яки сэнгать, эдэбият елкэсенец теориясен эшлэугэ багышланган. Татар халык илдатыныц барлык жанр-ларын колачлаган теоретик хезмэтнец юклыгы узен куптэн сиздерэ иде. Каз. утл.
2. Башлыча элгэре табылган белемнэр нигезендэ логик фикер белэн эш итеп башкарылган (яки уйлап чыгарылган). Фэнни тикшеренунец бурычы — теоретик анализ ярдэмендэ лдитештеру менэсэбэтлэре-нец асылын ачу. Политэкономия.
ТЕОРЕТИК II и. Берэр эшнен, шегыльнец теориясен яхшы белуче, теория белэн шегыльлэнуче кеше. ддэбият теоретигы. □ Заманында Тангатаров анар
TEO
79
ТЕР
хизм теоретикларыннан Кропоткинны куп укый иде. Г. ИбраЬимов. Шигырьд» ритмик системалар-ныц бер-берсен алмаштыруныц сэбэплэре зле безнец шигырь теоретикларыбыз тарафыннан бик гомуми характерда гына вйрзнелгзн. Г. Нигъмэти.
ТЕОРЕ’МА и. Дереслеге исбатлау юлы белэи курсэ-телэ торган математик хекем. Калын кузлекле. чал кергзн чэчле. озын буйлы математика укытучысы янымда басып тора. Мин----кара тактада Пифагор
теоремасын раслыйм. Ф. Кэрим. Геометрия ул усал ханбикз. аныц гаскзрлзрен — теоремаларын тиз генэ м;ицэ алмассыц. Ж. Тэржемаиов.
ТЕО’РИЯ и. 1. Табигать, жэмгыять Ьэм фикер-ан закоичалыкларын чагылдырып, тэжрибэне, ижтимагый практиканы логик гомумилэштеру. Теория, берлэш практика белэн! М. Жэлил. Район белэн эцитэкче-лек иту ечен бер тээ^рибэ генэ э^итеп бетми, теория-дэн дэ кечле булырга кирэк. Э. Еники.
2.	Билгеле бер эшчэнлек яки фэн елкэсеиэ карагаи фэини идеялэр Ьэм принциплар жыелмасы (системасы). Урманчылык теориясе. Тел теориясе. □ Октябрь революциясе сыйныфлар керэше теориясендэ яца законнар ачты. К. Тинчурин. II Сэигать Ьэм эдэбиятта осталык мэсьэлэлэренэ карагаи кагыйдэлэр, теп за-коичалыклар жыелмасы. Язучылар музыка теориясен-нэн хэзерлексез иделэр. М. Жэлил.
3.	Фэи яки сэнгатьиен саф логик-назари яктаи тик-шерелгэи нигезлэре. — Теория бу, Иван Михайлович, сез эйткэннэр. Аныц тормышка туры килеп бетмэве дэ мемкин. С. Рафиков.
4.	Берэр куреиешне, фактиы фэини яктан анлатуга юнэлтелгэн припципларны раслаучы фэнни положение-лэр жыелмасы. Чагыштырмалылык теориясе.
5.	куч. сейл. Аерым бер караш (фикер, концепция). Акчулпанов Хэйдэр татар телен аз. авыр белэ, шулай да аныц ике телне бутарга ярамый дигэн теориясе бар: я русча гына, я татарча гына сейлэш. Г. ИбраЬимов. Язучылар .саф сэнгать' теориясен кутэреп чыктылар. М. Жэлил.
ТЕО'РИЯЧЕ и. Теоретик; билгеле бер теорияне як-лаучы кеше. Ирекле шигырь теориячелэре. □ М. Ж.э-лил Маяковскийныц , Теориячелэр" дигэн сатирик шигырен тэрэцемэ иткэн. Г. Кашшаф.
ТЕПЛИ'ЦА и. Салкыига чыдамсыз усемлеклэрне суык якларда яки, гомумэн, усемлеклэрне кышын да устеру ечен ясалган махсус жылытыла торган булмэ яки корылма. — д менэ монда узенэ курэ теплица минем. Помидор кешенекенэ Караганда бер ай алдан елгерэ. Р. Техфэтуллин.
ТЕПЛОВОЗ и. Эчке янулы двигатель куелган локомотив.
ТЕПЛОХОД и. Эчке янулы двигатель куелган зур судно. Су естендэ ак теплоходлар, озын-озын саллар моннан Караганда хэрэкэтсез кебек тоела. Г. Мехэммэтшин.
ТЕПЛУШКА с. Тимер мич белэи жылытыла торгаи товар вагоны, кешелэрне йерту ечен дэ файдаланырга мемкин.
ТЕП-ТЕКЭ с. Артык дэр. к. текэ. Теп-текэ яр.С2 Дошман тылында разведкада, теп-текэ булып уп-кынга тешэ торган баек, манара сыман кыяда ялгыз кала ул [Искэндэр]. Г. Иделле. II рэв. мэгъ. Туп-туры, югарыга карап. Теп-текэ кутэрелу. О Богдайларныц барысы да башакларын игэннэр, арада берничэсе генэ, башларын тары кутэреп, теп-текэ торалар. Дэрд-мэнд.
ТЕП-ТЕРЕ с. Артык дэр. к. тере. Сау-сэламэт. исэн-имин [Николайныц этисе] Арык-балык районын-да колхозда теп-тере килеш эшлэп йери булган. И. Салахов.
ТЕРАПЕ'ВТ и. Эчке авырулар буенча белгеч-врач. Минем энекэш: .Терапевт нэрсэ белэ ул, хирургка куреним', — дип китэ хирургка. Г. Эпсэлэмов.
ТЕРАПИ’Я и. 1. Эчке авыруларны хирургия катиа-шыннаи башка терле дарулар, махсус режим, сылау-сыйпау Ьэм жылылык-суыклык тээсире белэн дэвалау. Медицинада йэртерле дарулар. дэвалау эмэллэре белэн бергэ хезмэт терапиясе дигэн хикмэтле бер чара да бар. Г. Минский.
2. Медицинаиын эчке авыруларны танып белу, бил-гелэу Ьэм дэвалау ысулларыи ейрэнэ торгаи булеге.
TEPTE3Y ф. 1. Улгэниэргэ, улэ башлагаииарга яна-дан жан керту, аларны терелту (тере иту). Уксеп улекне тергезэлмэссец. Мэкаль. Докторлар Фэтхулла хэзрэтне тергезгэндэге гамэллэрен кыла башладылар. Ф. Эмирхан. II Терелту, сэламэтлэндеру. Авыруларны тергезу.
2. куч. Сулпэилэигэн, акрыиайгаи, бету хэлеидэ булган берэр процессны, куренешне янадан жаилан-дырып, кечэйтеп жибэру. [Нурия:] Мин хэзер пэрэмэч эн;ылытам. Самоварны да тергезеп э^ибэрэм. Р. Иш-морат. %элим----сунэ башлаган гармонен тергезеп
эцибэрде. Г. Гобэй. || Таркалу хэленэ килгэн хужалык объектларын торгызу. Таланган, э^имерелгэн стани-цалар тергезелэчэклэр. Ш. Усманов. [Мирвэлинец] нигезе буш. Берэу дэ кыеп анда йорт тергезеп mqu-бэрмэгэн. А. Гыйлэжев. || Рухи кеч, кутэрелеш, дэрт биру. Бу эш, бер яктан. безне тергезеп йэм гайрэт-лэндереп эцибэрде. Ф. Эмирхан. Тергезэм улгэн йерэк-не ант итеп. Ш. Бабич.
3. Билгеле бер ижтимагый тэртип керту турыида. [Хекумэт] соцгы Думаны куып. тагын шул полевой судларны тергезергэ уйлыймы? Урал. Деньяга дуслык, татулык тергезик. Н. Исэнбэт.
ТЕРЕ с. 1. Усемлек яки хайваи рэвешеидэ бер организм булып яши торгаи; жан иясе булган, жаилы. Тере э^анвар. Тере кузэнэк.
2.	Улмэгэн, исэи (кеше яки хайван турында); шиц-мэгэн, сулмагаи (усемлек турында). Усман улеме, тереме? Дицгезгэ баттымы? Балык йоттымы? Г. ИбраЬимов. Улек гвлдэн сейкемлерэк тере билчэн. Ш. Медэррис. | и. мэгъ. Улем урлэмэсен терегэ, Тере тэгзрэтсен улемне. Ф. Кэрим. | рэв. мэгъ. Авыр улем белэн керэшэбез, Исэп эле тере калырга. А. Алиш.
3-	Чыи узе булган, асыл хэлеидэге (сирэк очрый торган кеше Ь. б. турында). Ул кешелэр тере урядник-ны. Тере городовойны курмэгэн. М. Жэлил. — Тере кулак кургэнем юк ди идец, Гаяз. менэ шушы инде ул, кур. М. Эмир. Сейлисец дэ свйлисец, син тере твлкенец узен кургэнец бармы? Н. Исэибэт.
4.	куч. Хэрэкэтчэн, йегерек. Салах та эченнэн генэ: .Кара син бу баланы — нинди тере. Шэп егет булыр', дип уйлап куйды. Ак юл. Сары мыеклы, тере кузле кеше мыекларын бер якка кыйшайтып келэ. 9. Фэйзи.
5.	куч. Актив табигатьле, житез, уткен, чая. Ул [Зыя] башка вакытларда тере генэ. сузчэн генэ. Г. ИбраЬимов. Тынгысыз. тере малай кен буе дияр-лек елга буенда. may араларында югалып йери. 9. Еники.
6.	куч. сейл. Изелеп, пешеп житмэгэн (ярма Ь. б. турында). Менэ дигэн бутка булып чыкты. Тозы да чак. Ярмасы да тере тугел. Г. Толымбай.
7.	куч. Аерым тэгъбирлэр составында гына: кузгэ ташланып торгаи, ярылып яткан, ап-ачык. Тере ятим. Тере кайгы.СДСабырсызлык белэн. куанып. еметлэ-неп кеткэн уракныц болай тере зыян белэн башлануы кэефне бозды. И. Салахов. Илдар ечен Мирсэй бер тере хэсрэт кенэ булды. Г. Гобэй.
ТЕР
80
ТЕР
Тере кеч (кечлэр)— хэрби техникадан аермалы буларак, сугышчылар, солдатлар (гаскэри состав турында). [вч туган Таймасовлар] дошманныц берничэ дотын м;имереп, барлык тере кечлэрен кырганнар. Т. Гыйззэт. Тере кумер— уты сунеп бетмэгэн, кей-рэп яткан кумер, куз. Тере кумер — тиле кумер [янгын чыгара]. Мэкаль.
О Тере кейгэ (килеш) туиау — к. терелэй тунау. Ул [кулак] авылда коммунистки, мегаллимне тере кейгэ тунамадымы? Г. ИбраЬимов. (Авызыцнан) тере саескан (чыпчык h. б.) очыру — кеше ышанмас-лык сузлэр (хэбэр) сейлэу.— Син, туганкай, сейлэвен сейлэ. эмма авызыцнан тере саескан очырма. Г. Эпсэлэмов. Тере суы миф. — улгэннэргэ жан кертэ Ьэм авыруларны терелтэ торган, кеч-куэт арттыра торган су, эбелхэят. Иртэгесен эк;ир естенэ барып баскач, Нэфисэ бодаеныц тере суы береккэндэй купереп ки-туен куреп тагын куанды. Г. Бэширов. Тере тарих— озын гомер кичереп, купне кургэн Ьэм кургэннэрен бик телэп сейли торган кеше. Насыйр Касыймов эле егетлэрчэ йери. Авылдашлары аны .тере тарих" ди-лэр. Соц. Тат. Тере тутый тоту—искиткеч, гомердэ уйга да килмэгэн уцышка ирешу турында. Тимер чынлап та тере тутый тоткан шикелле булды. Ф. Сэйфи-Казанлы. Тере чэчэк—кэгазьдэн, тукыма Ь. б. дан эшлэнгэн бизэклэрдэн аермалы буларак, табигый чэчэк. [Чех кызы] Тере чэчэк бэйлэмнэре Тоткан иде кулына. 3. Мансур. Тереме-улеме — „бар булса да, юк булса да — ничек тэ, нинди хэлдэ булса да" мэгънэсендэ эйтелэ. Тереме, улеме—табып ки-терегез мица Бураковны. С. Рафиков.
ТЕРЕК с. сейл. к. тере (1—2 мэгъ.). Тишелэ торган орлыкларда терек яралгы бар. Ботаника. Ж,исме улек. исме терек бу хэзрэтне Мэхшэргэчэ теллэр сейлэр, язар калэм. Г. Тукай, дй. егет, кальга биек, дошман терек, кил, ал корал. Ф. Бурнаш. | и. мэгъ. Дулкыннар салават эйтэлэр: Улгэннэргэ данлык! Тереклэргэ иркенлек! Г. Колэхметов.
Терек табигать — табигатьнен тереклек узлегенэ ия булган елеше; хайваннар Ьэм усемлеклэр деньясы.
ТЕРЕКЛЕК и. 1. Тере булу. Шулай да аныц [картныц] тэнендэ тереклек куэте сунмэгэн иде эле. Г. ИбраЬимов. || Тере организм булу сыйфаты. Лотос орлыклары----торф катлавында ике йез илле ел
буе тереклеклэрен саклап калалар Кэм шитым би-рэлэр. Робинзон эзл. || Жанлы (жан иясе) булу. Ша-гыйрьнец бу алымы тере булмаган нэрсэгэ тереклек тесен биру, аны тере нэрсэлэргэ охшатуга барып эк^итэ. Г. Нигъмэти.
2.	сейл. Тере, исэн чагын, деньялык. Тереклектэ сыйлашмасац, улгэннэн соц елашма. Мэкаль.
3.	Яшэеш; яшэу. Л\ирнец йезе матурлана кояш белэ. Барчабызныц тереклеге шуннан килэ. М. Гафури. Тереклек чыганагы — кояш табигатькэ энэ шулай экренлэп э^ан кертте. Г. Гобэй. Ник тереклек-тэн, дилэр, ямь тапмыйбыз? Н. Исэнбэт. || Яшэу, яшэргэ, усэргэ омтылу. Ьэммэсе бетен тирэ-якны чолгаган тереклек дэрте, алдагы усу белэн. алдагы яшэу дулкыны белэн бэхетлелэр иде. Г. ИбраЬимов.
4.	Яшэу кече, яшэу стимулы. Табигый тереклеген-нэн аерылган йерэккэ ясалма тереклек, ясалма шашлык кирэк. Ф. Эмирхан.
5.	Яши торган нэреэ, жан иясе. Кояш--Кэрбер
тереклекне: беэ^экне, мрнлекне, хайван-терлекне, кешелэрне хезмэткэ чакыра. А. Алиш. II >Кыйма мэгъ-нэдэ: жан иялэре. Тереклек деньясыА \Сандугачлар да бар тереклек шикелле ук, э^ылы кен кеткэннэр-дер. X. Сарьян.
6.	куч. Жанлану, жанлылык, хэрэкэт. Денья нурга манчылды; урамнарда тереклек кайный башллды.
Ф. Эмирхан. Бэр э^ирдэ тереклек, куцеллелек баш-лана. Г. Тукай. Эре, сортлы соли! Чэчулек кайта Югары авылга, тереклек кайта. А. Гыйлэжев.
7.	куч. Тормыш, кен иту, кенкуреш. Халык телен-дэ йери торган бер суз бар: бала яшь вакытында ни. берлэ уйнаса, зур булгач тереклеге шул рэвештэ була. дилэр. 3. Ьади. — Ходай мэхэббэт биреп, кур-кэм тереклек насыйп итсен. М. Фэйзи.
Тереклек иту (кылу) — 1) яшэу, тере булып тору. Тереклек итунец теп шарты булып матдэлэр алма-шы исэплэнэ. А. Тимергалин. Берэн-сэрэн генэ утырган. нарат усентелэре йаман бирешмэгэннэр эле, тереклек итеп азапланалар. А. Гыйлэжев; 2) гомер иту, гомер кичеру; кен иту, тормыш алып бару. Менэ, балалар, сиксэн ел тереклек иттем. Г. ИбраЬимов. [Салам-Торханныц] кияргэ киеме, торырга урыны юк иде. Ьаман саламда тереклек кыйлыр иде. Экият. Тереклек иясе — к. жан иясе. Кешесыман маймыл-лар — бетен хайваннар деньясында иц югары тезе-лешле тереклек иялэре. Зоология. Тереклек суы — к. тере суы. Деньяда мэцге яшисец килсэ, укы, ты-рыш, белем ал. белем ул узе тереклек суы. Утыз Имэнн.
ТЕРЕКЛЕКЛЕ с. Жанлы, хэрэкэтле, кунелне куз-гата торган. Габделбасыйрныц бу яца хэле лэззэтле вэ тереклекле дэ тугел. Ф. Эмирхан.
ТЕРЕКЛЭНУ ф. 1. Жанлы, тере булып киту.
2. Яшэу, кен кичеру, тереклегенне саклау. Урман-дагы кош-корт ничек гомер итэ. ничек тереклэнэ — барысын да ул [Иркэбай] энэсеннэн эцебенэ кадэр аермачык белэ. С. Жэлэл.
3. куч. Жанлану, рухлану, активлану. Партиянец, хекумэтебезнец шифалы. саф хдиллэр кебек эледэн-эле исеп торган, Кэрнэрсэне тереклэндергэн беек карарлары безнец Кенэлене читлэтеп кен» уздылар-мы эллэ? М. Хэсэнов. || Ныгу, тормыш хэллэре эйбэт-лэну. Колхозыбыз тереклэнгэч, кукэй эчендэге сары кебек тора башладык. Э. Еникн.
ТЕРЕК-ТЕРЕК обр. ияр. Аякларны тнз-тиз алмаш-тырып юырту, йегеруне белдерэ. Эт. билгеле, берни ацламады, терек-терек йегереп тик барды. Ш. Ени-киев. Ибэтуллин----бер шэпкэ терек-терек юыртып
кайтучы атка, — на-а, бахбай! — дип. дилбегэ какты. Г. Мехэммэтшин.
ТЕРЕКвМЕШ и. Гадэти шартларда сыек булган ялтыравык ак авыр металл. Кояш нурлары ей тубэ-лэреннэн э^иргэ тугелэ. ерганакларга кереп, тереке-меш булып йегерэ. Э. Фэйзи. Бакыр пластинка естенэ терекемеш тозы эремэсеннэн терекемеш аерылып чыкты. Химия.
ТЕРЕЛЕК и. 1. Тере, исэн булу.
2.	Тере булган чак, яшэеш, гомер. Ни куреэц дэ терелектэ, Сыйлашкан яхшы берлектэ. Мэкаль.
3.	Актив яшэу чагылышы, жанлылык. Берлектэ — терелек. Мэкаль. Терелеклэр вэ шау-шулар, кызык-лар кайда ул эцэйге. Г. Тукай. Ж,ырларда табигать картиналары бетен терелеге, нечкэлеклэре белэн бирелгэн. Г. Нигъмэти.
4.	Житезлек, сизгерлек, уяулык. [Кызныц] ул шаянлыгы. ул терелеге. ул туктаусыз уйнап-келеп торуы искиткеч, эй. Г. ИбраЬимов. Наташа, бу чан-дыр кызныц терелегенэ кэефе килеп, келэ-келэ аныц муенын кытыкларга тотынды. Г. Бэширов.
ТЕРЕЛТКЕЧ с. Терелтэ, савыктыра ала торган, шифалы. Терелткеч дару. □ Тормыш языныц терелткеч сулышы мондагы э^ирлэрне танымаслык итеп узгэрткэн. К. Фэсэхов, А. Сэлэхетдинов. | и. мэгъ. Ул [Габдулла Тукай] уяткыч, ул юаткыч, ул терелткеч хастаны. Ш. Бабич.
ТЕР
81
ТЕР
TEPEJITY ф. 1. Авыруны терелдеру, савыктыру, сэламэтлэндеру. — Анда бер-ике кеннэн терелтерлэр дигэн. Нэмдип, ниКаятъ, больницага керергэ риза булды. Г. Гобэй. Секретарь-----карчыкныц хэлен
белеп чыккан. ядитмэсэ, врачларга тизрэк терел-тергэ кушкан. Каз. утл.
2. к. тергезу (1 мэгъ.). Менэ мин хэзер. энине ка-бердэн терелтеп алып кайтып, уземнец хэзерге шат. бэхетле тормышымны аца курсэтэсем Ьэм аны да шул тормышта яшэтэсем килэ. М. Гали.
3. куч. Торгызу, жанландыру, жан керту, аякка бастыру. Терелтегез улгэн шэЬэрлэрне, Уксезлэргэ ана булыгыз. М. Жэлил. Ah, терелттец син куцел-нец Бар езелгэн кылларын. Н. Исэнбэт. Терелтербез, ядылы яцгырдай. Эрем басып киткэн кырларны. Г. Хужиев.
ТЕРЕЛЭЙ рэв. 1. Тере килеш. Терелэй куму. □ Без---терелэй бирелмэскэ. барыбыз улеп яки суга
батып беткэнче сугышырга карар бирдек. Ф. Эмирхан. Ул [туз баш] чакмый бит, агуы юк. Тотып була терелэй. Ш. Маннур.
2. ритор. Аерым тэгъбирлэр составында: кызгану-сыз, аяусыз мэгънэсеидэ. ,Шушма башы" [газетасы-ныц] укучылары кузлэренэ бер англичан куренсэ. терелэй тотып атарлар иде. Ш. Мехэммэдев.
О Терелэй (тотып) ашау (йоту) — бик каты тир-гэу, эрлэу яки газаплау, интектеру h. б. [Немец офи-церыныц] шаяртып маташуыцны сизеп алуы бар. Аннан — бетте баш, пешермичэ терелэй ашар. Э. Еники. Терелэй тунау (сую) — эш хакын тотып калу яки товар ечен бик кыйоат тулэту, талау. [Бай-ларныц максаты] нэрсэ алырга кибеткэ керсэц, ти-рецне терелэй суймак. Ш. Маннур. Терелэй жир астына керерлек (булу) — сон дэрэжэдэ иза чигу мэгъ-нэсендэ.—Менэ бу кеше белэн ни эшлэргэ инде. Терелэй ядир астына керерлек булдым. М. Гафури.
ТЕРЕЛЭНУ 1. сир. Терелу, савыгу.
2. Тере (2 мэгъ.) булып киту, житезлэну.
ТЕРЕЛЭТЭ рэв. к. терелэй. Ярлыларны шушы ка-берлеккэ Терелэтэ кумгэннэр иде. Э. Ерикэй. [Казак-ны] эле кичэ генэ безнец разведчиклар терелэтэ тотып китергэннэр иде. Ш. Усманов.
ТЕРЕЛУ ф. 1. Савыгу, сэламэтлэну. Озак авырудан соц терелу. □ Тифтэн терелэ башладым. Ашыйсы килунец чамасы юк. Г. Толымбай.
2. Улгэннэн яки улем чигенэ житкэннэн сон тагын яши башлау. Улеп терелу. □ Теге суга баткан бала терелгэнме, Саша? А. Эхмэт. Локман карт янында каяндыр терелеп чыккан ялгыз чу ар кубэлэк тал-пынып оча. Э. Еники.
3. куч. Жанлану, хэрэкэткэ килу. Иртэ белэн денья терелгэндэ Бу шатлыкны син дэ булэрсец. Н. Исэнбэт. II Уз кеченэ кереп кабатлану. Янган яшь-лек, Уткэн мэхэббэтлэр, Алар мэцге миндэ терел-мэс. h. Такташ.
ТЕРКЕЛДЭУ ф. Терек-терек итеп атлау (йеру, тэ-гэрэу). Без. малайлар, шушы атлар артыннан тер-келдибез. Г. Бэширов. Ж,эяу теркелдэугэ Караганда, атка утырып баруы [шэп].1 Ш. Еникеев.
ТЕРКЕШ и. тар. У к савыты.
ТЕРКЭВЕЧ и. Нэрсэне дэ булса (кэгазь кисэген h. б.) терки, кадап куя торган юан башлы энэ.
ТЕРКЭГЕЧ и. Жемлэ кисэклэрен, шулай ук кушма жемлэ составындагы аерым жемлэлэрне бер-берсенэ терки, бэйли торган суз кисэге, мэсэлэн, вэ, Кэм, лэкин мэгэр, яки h. б.
ТЕРКЭЛУ ф. 1. Теш. юн. к. теркэу. Беркетмэгэ теркэлгэн суз. II Терэлу, орынып тору. Ачулы Кэм кэефсез вакытларында аныц [Корбангалинец] ирен-нэре бергэрэк теркэлэ. Ш. Камал.
2. Бер-бер артлы яки янэшэ бертигез тезелеп тору. Ьич бетэрме бу тарихи бергэлек? Без туган бер сндепкэ бергэ теркэлеп. Г. Тукай. || Тезелеп ясалу, те-зелу. Шпаллардан теркэлгэн мунча сыман куышта ул [Ислам] бердэнбер хуяда булып калды. Н. Фэттах. II Бер тепкэ теплэну (китап-дэфтэр турында). Бу эсэр-бергэ теркэлгэн хатирэ дэфтэрлэреннэн гыйбарэт. М. Гафури. Даша Шэрифуллин естэленэ кайсы ядеп белэн теркэлгэн, кайсы булавкалар белэн беркетел-гэн документлар куйды. С. Рафиков.
ТЕРКЭУ ф. 1. Янэшэ беркету; бер-берсенэ терэтеп кую. Бурэнэлэрне теркэп тезу. Курше ейгэ теркэп ей салу. II Аерым кисэклэрдэн билгеле бер тэртип белэн жыю. Стена буена терле корамалардан теркэп тегелгэн тар гына юрган сыман нэрсэ ядэелгэн иде. М. Гафури.
2. Берэр кенэгэгэ, папкага h. б. ш. яна бер язу, документ естэп беркетеп кую. Пристав-----Нина ха-
тын протоколга теркэде дэ Гэукэрнекен узенэ кай-тарып бирде. Г. ИбраЬимов. Медир санобработка язуын алып, чукмар башлы инэ белэн Маратныц до-кументлары янына теркэп куя. Г. Гобэй. || куч. Эсэр текстына башка бер эсэр (езек) керту; жыентыкка башкачарак яки башка бер авторныкы булган эсэрне естэп керту. Пьесаларга иллюстрация рэвешендэ язылган музыкаларныц купчелеге — эсэргэ теркэп куелган оригиналь ядырлардан гыйбарэт. М. Жэлил.
3. Берэр фактны, фикерне язып кую. Беркетмэгэ теркэу. □ Кеннэрдэн беркенне ул [Тимербулат] бу-рычларны теркэп барган озынча дэфтэрне конторка естеннэн ала да вак-вак кисэклэргэ ерткалап таш-лый. К. Нэжми. Хэлфэ берэм-берэм аларныц [бала-ларныц] исем-фамилиялэрен сорады Ьэм аларны кенэгэгэ терки барды. Э. Фэйзи. — Расих энекэш, эйдэ яз. юк, менэ минекен теркэ. минем фикерне дэ тер-теп куярга онытма. — шикелле сузлэрдэн Расихныц башы эйлэнде. Г. Мехэммэтшин. II Булган фактнын, эйбернец Ь. б. нинди даирэгэ караганлыгын курсэту, раслау, япсару. Ул [Селэйманов] иц элек ферма ме-диренец бугенге ядаеаплы ядые лишка бик естэн генэ хэзерлэнеп килуен зур бер гаеп итеп теркэп узды. Э. Еники.
ТЕРЛЕК и. Йорт хайваны, мал (башлыча тояклы мал). Терлек абзары. Терлек азыгы. Мегезле терлек. I \Kemy кайтыр алдыннан, Хэдичэ туши, терлек-лэрен каршы алырга дип, капка тебенэ чыккан иде. Г. Бэширов. Ферма зур. терлек ишле, кен дэ дияр-лек берэр сыер бозауламыйча калмый. Э. Еники.
Терлек асты — яна салам жэелеп, чистартылып торырга тиешле абзар идэне. Ул [Мехэммэтядан] бояр имениесендэ терлек аслары карап, тирес тугеп йергэнлеклэрен сейли. М. Гали. Терлек ее — 1) кыш-кы суыкларда туган бэрэннэр, колыннар, бозаулар Ь. б. ны асрый торган жылы ей, бина; 2) куп санлы мал-туар асрала торган урында (фермада Ь. б.) мал карау-чыларга кереп ял иту, жылыну Ь. б. ечен салынган ей. Терлек еенец миче карнизында пыяласыз гына яна торган ядиделе лампага каршы берничэ кеше утырганнар да. бик тирэн уйга батып, бу кендэге зур мэсьэлэ турысында баш ваталар иде. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТЕРЛЕКЛЕК с. Терлеклэргэ кирэкле. Куршелэр терлеклек печэн эзерлэгэндэ Фазылядан гына авыз ачып калмыймы? Ф. Хесни.
ТЕРЛЕК-ТУАР ядый. и. Ьэртерле йорт хайваннары (башлыча продукт бирэ торганнары), мал-туар. Рэуфэ ейдэгелэр торганчы терлек-туарларны карады, ике ей идэнен, бер чоланны, басма алларын яп-якты итеп юып чыгарды. А. Шамов.
6 А-5С2
ТЕР
82
ТЕР
ТЕРЛЕКЧЕ и. Терлек асрау эшендэ эшлэуче. Рай-л омол район терлекчелэр курсына бездэн бер кеше сорый. Э. Айдар.
ТЕРЛЕКЧЕЛЕК и. Терлек асрау эше. Сет терлек-челеге. Терлекчелектэн килгэн табыш. I I Кырчылык-•ка да. терлекчелеккэ дэ бригадир ;н$аваплы. С. Рафиков. Аучылыкныц усуе борынгы терлекчелек тууга китергэн. Политэкономия.
ТЕ'РМА и. 1. тар. Борынгы Рнм дэулэтендэ жэмэ-гать мунчасы, гомумэн жэмэгать йорты (клуб функция-сен дэ утэгэн).
2. куч. Жылы супы чишмэ, кайнар чишмэ.
ТЕРМАЛЬ: термаль су — тирэн жир астыннан чыккан кайнар чишмэ суы. Грозный шэйэреннэн ерак тугел совхозда---теплица термаль су белэн м;ы-
лытыла. Совет мэктэбе.
ТЕ’РМИК с. тех. Югары температура яки жылы-лык энергиясе куллануга менэсэбэтле. Металлны термин эшкэрту. □ Термин крекинг вакытында углево-дородларны югары температурада таркаталар. Химия.
ТЕ’РМИН и. Фэн, техника Ьэм сэнгать елкэсеидэ, ижтимагый-политик эдэбиятта анык бер тешенчэне белдерэ торган махсус атама, суз яки суз тезмэсе. Мэкалэ озын-озын э^емлэлэр, техник терминнар белэн тулган иде. Г. Эпсэлэмов. .Поэма" терминын нинди мэгънэдэ куллану турында эдэбият тарихында шактый бэхэслэр барган. Н. Юзиев.
ТЕРМИНИТ и. Гадэттэ лаборатория шартларында югары температура алу ечен кулланыла торган коры спирт. Терминит (коры спирт) ярдэме белэн кабы-зылган учак тирэли утырган геологлар юеш кием-нзрен киптерэлэр. Э. Айдар.
ТЕРМИНЛАШТЫРУ ф. Термин сыйфатында куллану (сузне Ь. б.). Каюм Насыйри--терминнарны
татар теленец узеннэн алып ясый яки эзер сузлэрне термин.'!аштыра. М. Гайнуллин.
ТЕРМИН ЛАШУ ф. Терминга эверелу.
ТЕРМИНОЛОГИЯ и. Терминнар системасы. Кул-ланган терминологиялэре ягыннан Караганда, алар-дагы [иске грамматика китапларындагы] чуарлык-ныЦ исэбе-хисабы юк. В. Хангилдин.
ТЕРМИСТ и. Металлны термик эшкэртуче белгеч.
ТЕРМИТ I и. Бнк югары температура белэн яна торган махсус порошок. Ьэрбер яца бертек — илгэ куэт, Дошманнарныц йерэгенэ термит, фугас. Э. Ерикэй. II с. мэгъ. Прессланган термиттан торган. Термит шашка. II Эченэ термит тутырылган. Термит снаряд.
ТЕРМИТ II и. Жылы якларда жиргэ оя корып, ил булып яши торган таракан сыман бер бежэк. Тер-митлар кием-салымны йэм мебельне. корылмаларны кимерэлэр йэм бозалар, э^имеш йэм яшелчэ бакчала-рына зарар [китерэлэр]. Физ. геогр.
ТЕРМО- Кушма сузлэрдэ беренче кисэк: термик дигэн мэгънэне белдерэ, мэсэлэн термопластика, термодинамика, термоэлектрон, термохимия.
ТЕРМОГРАФ и. Температура узгэрешеи автоматик рэвештэ яза торган прибор.
ТЕРМО'МЕТР и. Температураны улчи торган прибор. Термометр нэкъ 3 градус курсэтэ иде. А. Алиш. [Медсестра] бик саклык белэн генэ, минем сул ку-лымны кутэреп, култык астына термометр куйды. Э. Айдар.
ТЕРМОМЕ'ТРИЯ и. Физиканын температураны улчэу методларын ейрэнэ торган булеге. .
ТЕРМОРЕГУЛЯ'ТОР и. Билгеле бер температураны автоматик рэвештэ тота торгаи прибор.
ТЕ'РМОС и. Эченэ салынган нэрсэнен температура-сын узгэртмичэ озак вакыт саклый торган махсус савыт. Термосларны ике кат стеналы итеп ясыйлар.
Стеналар арасындагы йава суыртып алына. Физика. Фэридэ аш йертэ торган термосларны, табак-савыт-ларны юып ята иде. Н. Фэттах. || к. термостат. У рта бер мргрдэ гаять зур урынны билэп акка буялган цистерна-термос тора. М. Хэсэнов.
ТЕРМОСТАТ и. Эчендэ даими температура сакла-на торган махсус жайланма. Термостат дип температураны узгэртми саклый торган приборга эйтэ-лэр. Физика.
ТЕРМОТЕРАПИ'Я и. Жылылык белэн дэвалау ме-тодлары Ьэм меднцинанын шуларны ейрэнэ торган булеге.
ТЕРМОФИЛ и. Югары температуралы тирэлектэ яшэугэ кунеккэн организм. Термофил бактериялэр.
ТЕРМОФОБ и. Температуранын кутэрелуенэ чыда-мый торган организм. Термофоб гембэлэр.
ТЕРМОЭЛЕМЕНТ и. Жылылык тээсирендэ ток бар-лыкка кнтерэ торган жайланма.
ТЕРНЭК и. 1. Таган аягы. 6ч тернэкле— таймас таган, дурт тернэкле — аумас таган. Мэкаль.
2. куч. Ярдэмче, дус, иптэш. Тернэгец дэ булсын, тырцагыц да булсын. Мэкаль.
ТЕРНЭКЛЕ с. Дус-ишле; кечле, мемкинлекле. Тернэкле адэм турэне кол итэр. Мэкаль.
ТЕРНЭКЛЭНУ ф. сейл. 1. Авырудан, ачлыктан яки башка терле хэлсезлектэн сон кеч керу, аякка басу, ныгу, терелу. Кайнар сет эчеп, катык, май ашап, бер ай чамасы ял иткэч, Галиулла шактый тернэклэнеп китте: эч авыртуы басылды. И. Гази. Кучереп утыртканнан соц шицеп тешкэн гел тер-нэклэнэ генэ башлаган иде. Г. Гобэй.
2. куч. Яхшы хэленэ кайту, тезеклэну, рэткэ килу. .Чулпан’ [колхозы] тернэклэнеп китсен дибез икэн, иц элек атларны аякка бастырыйк без. Г. Бэширов. Кукуруз игуне ашыгыч рэвештэ тернэклэндеру их-тыяэцыныц логикасы энэ шундый бик гади, бик ачык. А. Расих.
ТЕРНЭКЧЕЛ с. к. тернэкле. Тернэкчел кеше ат тизэген алтын итэ. Мэкаль.
ТЕРПЕ и. Бик эре сырлы игэу; кыргыч игэу. Тер-пе естенэ тукмак. Эйтем.
ТЕРПЭ с. диал. 1. Тырпаеп торган, чэнечкеле. Терпэ мыек.
2. куч. Кискен, кырыс, усал, терпе. Айдар бик эщитди йэм хэтта бераз терпэрэк тэ иде. Ф. Хесни.
ТЕРПЭЙТУ ф. диал. Тырпайтып урэ тоту. Тэрэзэ-нец бер кузеннэн у лап кергэн эцил тавышы белэн дулкын тавышлары аныц [Гарифныц] эчен чымырда-тып, чэчлэрен терпэйттерэ иделэр. Ш. Камал.
ТЕРРАКО’ТА и. 1. Яндырылгаи сары яки кызгылт балчык; шул балчыктан ясалган эшлэнмэлэр (статуя, савыт-саба).
2. Яндырылгаи кызыл балчык тесе. Терракота тесне коцгырт сорыга кызыл сарыны кушып ясыйлар. Ьенэрле...
ТЕРРА'РИЙ, ТЕРРА'РИУМ и. Вак жаиварларны — бежэклэрне, елан-кэлтэлэрне Ь. б. асрау урыны. Аннан ул [Суфия] мица ташбака, тузбаш елан, бала кэлтэ яткан пыяла тартмалар курсэтте. Боларын террариум дилэр икэн. Г. Мехэммэтшин. Аныц [Де-Лариныц] квартиры террариум кебегрэк бернэрсэ. Анда кэлтэлэр, еланнар, ташбакалар бар. А. Тимергалин.
ТЕРРА'СА и. 1. Тубэле киц басма (болдыр) яки коридор, жэйге торак сыйфатында файдаланырлык итеп, зур ейгэ терэтеп ясала. Искэндэр байныц ее янындагы бакчасы, уц якта ейнец пыяла ишекле кечкенэ террасасы чыккан. бакчага баскыч тешэ. М. Фэйзи.
ТЕР
83
ТЕР
2. Баскыч-баскыч булып торган жир рельефы-нын горизонталь яссылыгы, мэйданчыгы; горизонталь киртлэч. Елгаларныц тугайларында кэм кечкенэ елгаларныц тугай еслэрендэге террасаларда микроклимат уцайлы тугел. Жилэк-жимеш...
ТЕРРАСАЛАУ ф. Тау битлэренэ терраса (2 мэгъ.) ясау. Карарда билгелэнгэнчэ,-янтыкларны терра-
салау, эрозиягэ каршы корылмалар тоту куздэ то-тыла. Соц. Тат.
ТЕРРА'САЛЫ с. 1. Террасасы булган. Алар [дл-фия белэн Хэйдэр] Иделгэ караган зур террасалы залга керделэр. Г. Бэширов.
2. Горизонталь киртлэч рельефлы.
TEPPAICKA и. к. терраса (1 мэгъ.). Дачаларныц тэрэзэ, ишеклэре такталар белэн кадакланган, тер-раскалары, баскычлары кар белэн капланган. Ш. Камал. Трофим сэгатьлэр буена бакча ягына караган терраскада утыра. А. Раснх.
ТЕРРЕНКУР и. махе. Махсус комга (туфракка) басып йереп дэвалану ечен махсус зал, мэйданчык. Мин икенче кенне Нателаны терренкурга чакырдым. Буген аныц да ванна коне тугел икэн. Г. Мехэм-мэтшнн.
ТЕРРИКОН и. Шахта янында конус сыман итеп еелгэн ташландык токымнар (жир, балчык яки шлак ееме).--Мисыр пирамидалары шикелле террикон-
нарда дистэлэрчэ утлар ядемелди. Ш. Рэкыйпов.
ТЕРРИТОРИАЛЬ с. Территориягэ бэйлэнешле. Территориаль конфликт (бэхэс). □ Терки халык-ларныц территориаль яктан да, тел, гореф-гадэт цгыннан да---уртаклыгы зур булган. Н. Исэнбэт.
II Территориягэ, табигый яки административ елкэ-лэргэ карап башкарылган. Социализмда хезмэтнец территориаль буленеше илнец терле районнары арасында хезмэттэшлекне кицэйту белэн бэйлэп алып барыла. Политэкономия.
Территориаль сулар — дицгезнец берэр нл терри-ториясенэ якын булган урыннары.
ТЕРРИТОРИЯ и. Чиклэре анык билгелэнгэн жнр есте мэйданы. Колхоз территориясе. Дэулэт терри-ториясе. □ Чувашлар белэн татар халкы бик борынгыдан ук бергэ, бер территориядэ яшэп килэ-лэр. 3. Бэшири. Курорт территориясенэ авто-машиналар, мотоцикллар кертелми. И. Салахов.
ТЕРРОР и. Политик дошманны каты эзэрлеклэу, утеру, юк иту куренеше. Террор оештыру. I I Мин сезнец шайкагызны таркатырмын. аны белегез. тер-рорга юл куймас партия. А. Расих. Владимир Соколов:— Надзиратель эфэнде, карцерлар кэм тер-рорлар белэн политик тоткыннарны куркыта ал-массыз. — диде. И. Туктар.
ТЕРРОРИСТ и. к. террорчы. Гыймалныц бу кен-гэ хэтле кешенец гомерен кису турында сейлэгэн-нэрен ишеткэне булмаса да, террористлар програм-м[асын] укыган иде. Т. Госман.
ТЕРРОРЛЫК и. сир. Аерым бер террор куренеше. Кулакларныц Саттаров кэм Гыймазовларга булган кеэцуме, террорлык актлары бушка утмэс. С. Рафиков.
ТЕРРОРЧЫ и. Политик керэштэ террор тарафдары яки катнашчысы. Террорчы-эсерша Ленинга еч тап-кыр апипы. СССР тарихы.
ТЕРСЭК и. 1. Белэк уртасындагы буыннын белэк беклэнгэн чакта очлаеп чыга торган ягы. Китап тэ-эзэ тебенэ салынган. Саррэ узе, тереэклэре белэн тэрэзэ тебенэ таянып, китапныц естенэ бекрэйгэн иде. Ф. Эмирхан. Гел дилбегэ тотып йери-йери Хэ-лимнец тереэклэре бегелми башлый иде. И. Гази.
2. Жиннен тереэк турысы. Ыштанныц тезлэре, бишмэтнец тереэклэре тишелеп ямалдылар. М. Га-
6*
фури. [Шэмси]----шинеленец тереэгендэге тишеккэ
бармагын тыгып карады да, авыр сулап, ботинка олтанын бэйлэргэ тотынды. Г. Бэширов.
3. куч. Механизмнарда, машиналарда терле шток-ларнын, валларнын бегелеш урыны. Сер менэ нэреэ-дэ икэн: мдиденче узелда аппаратный зур тереэген беркетэлэр. Сов. эд.
О Терсэккэ-терсэк орынып—якын, янэшэ утыру турында. д бераздан Шэвэли абзац, узе сатып алырга хыялланган йортныц тур башында, карчыгы белэн терсэккэ-терсэк орынып кэм кодалар алдында дэрэмдэне тешермэс ечен гэудэне уклау йоткандай тез тотып, бик эре генэ утыра иде инде. Г. Ахунов. Терсэкне тешлэу, тереэкне тешлэп булмау—эш уткэч укену, уткэнне кайтарырга маташу турында. Эш уткэч терсэкне тешлэп булмый. Мэкаль. Эшлэ-мэсэц, укенудэн тереэгецне тешлэрсец. Г. Камал.
ТЕРСЭК ЛЕ: тереэкле вал — куп цилиндрлы дви-гательлэрдэ барлык цилиндрларнын шатуннары бер-кетелгэн бегелешле вал.
ТЕРСЭКЛЭШУ ф. сир. Бер-беренэ тереэк белэн терту, тертешу. Олаучылар серле итеп, тереэк-лэшеп узара ымлаштылар. С. Баттал.
ТЕРТ обр. ияр. Бетен тэн белэн кинэт кенэ кискен бер хэрэкэт ясауны белдерэ. Теге [Бибизекрэ] терт итеп сикереп торды да агач табакны кинэт кенэ кутэреп алды. 9. Фэйзи. II рэв. мэгъ. каб. фюрм. Житез хэрэкэтлэр белэн атлау, йегергэлэу турында. Хеббениса эби артыннан терт-терт йеге-реп бер кечкенэ кыз да ияреп килэ. Р. Техфэтуллин. Шапырай карт искиткеч эцитезлек белэн терт-терт тэгэрэп кенэ бара. М. Хэсэнов.
ТЕРТЭЮ ф. диал. Ябу яки кием астыннан калкып, беленеп тору. Тыгыз итле япь-яшь белэклэр, эчке кулмэгенец челтэре астыннан тулы гына кукрэк-лэре тертэеп торалар [Сэрвэрнец]. Ф. Хесни.
ТЕРЦЕТ и. 1. муз. 0ч тавыш бердэм башкару ечен язылган вокаль эсэр (жыр, ария); еч башкаручыдан торган ансамбль. Терцет----еч мдырчы бергэ баш-
кара торган музыкаль форма. М. Жэлил.
2.	эд. 0ч юллы строфа.
ТЕРЧЭ, ТЕРЕЧЭ с. диал. Житез, хэрэкэтчэн, ел-гыр (гадэттэ балалар турында). Терчэ кызчык. □ \Наташа\ гэудэгэ уртача гына булса да, бары белэн бик нык кэм теречэ куренэ иде. Г. Бэширов.
ТЕРЧЭЛЕК и. диал. Терчэ булу. Шул чем-кара кузлэре, шул терчэлеге белэн дэ, сэеррэк киемнэре белэн дэ башкалардан аерылып тора ул малай. Р. Техфэтуллин.
ТЕРЭ, ТЕРЭК. ТЕРЭКЭ кис. сейл. „Энэ", „менэ" алмашлыклары янында: эйтелгэн сузгэ аеруча раслау, анык билгелэп куреэту яки гажэплэну тесмере ести. Кулыц менэ терэк, эшец энэ терэк, тотын :мдэкэт-рэк. Мэкаль.—Куп сейлэудэн мэгънэ юк, — диде бак-чаны яклаучы.— Утыртырга! Менэ терэ шул!' И. Гази.— Макаров акчасын икелэтэ кайтарып алды и шуныц естэвенэ эшчене дэшмэскэ ейрэтте. Менэ терэ сица! 9. Фэйзи.
ТЕРЭГЕЧ и. Нэрсэне дэ булса терэп тотып тору ечен ясалган нэреэ. Арка терэгеч урынына ике таяк кына калган бу утыргычны кемдер куршедэге цехка чыга-рып ташлаган иде. А. Расих.
ТЕРЭК и. 1. к. терэу И. Гафиятулла бабай--ал-
магачларныц терэклэрен тезэткэлэп узды. Г. ИбраЬимов. || Нинди дэ булса авырлыкны тотып тора торган махсус багана. Ул чакларда авыл араларында бастырык юанлыгы гына усак баганалар сузылган булса, хэзер алар урынына кечле тимер аяклы терэклэр утыра. Г. Галиев.
ТЕР
84
ТЕР
2.	сир. Урындыкка, диванга h. б. утырган кеше аркасын тери алсын ечен ясалган арт: терэлгеч. Урындыкка терэк ясау. II Терэлергэ яраклы нэрсэ. Рушад-----ике кулы белэн ике як киртэгэ тотып-
ды, терэк булды. М. МэЬдиев.
3.	куч. Теп ярдэмче, таяныч. Байлык терэк тугел, берлек терэк. Мэкаль. Совет безгэ, без советка сын-мас терэк. М. Гафури. Син яхшы белэсец. мин сица. сэлэтемнэн килгэнчэ, терэк булырга омтылдым. Э. Касыймов.
4.	с. мэгъ. Нэрсэгэ булса да теп таяныч булып хезмэт итэ торган. Терэк база. □ Империалистах державалар терэк пункт сыйфатында файдаланыр-дай йэртерле территорияне басып алалар. Политэкономия.
ТЕРЭКЛЕ с. Чана, экипаж, урындык, диван Ь. б. турында. Терэге (1 мэгъ.) булган, артлы. Уц йэм сул тарафта арты терэкле агач кэнэфилэр. Г. Колэх-метов. Тимерле чана терэкле, Твнлэ йергэн йерэкле. Жыр.
ТЕРЭКСЕЗ с. 1. Терэге булмаган, терэк куелмаган.
2. Арткы терэге булмаган, артсыз. Шакирэцан естэл артына, терэксез урындыкка барып утырды. Г. Ахунов.
3. Ярдэмсез, ярдэмчесез, таянычсыз. Терэксез гаилэ.
ТЕРЭЛГЕЧ и. диал. Терэлу ечен ясалган нэрсэ. Бервакыт ул [Бродский] алга таба артыграк иелеп, алдагы скамьяныц терэлгеченэ мацгаен бэрде. III. Камал.
ТЕРЭЛУ ф. 1. Теш. юн. к. терэу, терэтелу. Ул [тубэсез ей] ишелгэн, ул буселгэн йэм терэлгэн артлары. Н. Исэнбэт.
2.	Янтайган, берэр якка авышкан хэлдэ, тотрыклы-лыкны берэр ныклы беркетелгэи яки массив нэрсэгэ сеялеп саклап тору. Без, рэшэткэлэргэ терэлеп, акрын гына сузгэ керештек. Ф. Эмирхан. Галимэ апа тагын да мичкэ ныклырак терэлде. М. Гафури.
3.	Тиеп, орынып тору. Ул [Гафият] буреген арт-тан тотып, очлары зэцгэр куккэ терэлгэн зифа нгратларга сокланып карап торды. И. Гази. [Петер белэн Палныц] бакчалары, йорт йэм абзарлары Бер-берсенэ тора терэлеп. 3. Мансур.
4.	Чнктэш булып тору, бик якын булу. Майи эби дэ узе килен булып килгэндэ урманныц ындырларга ук терэлеп торганын, шул урманнан чыгып авылга бурелэр килгэнен сейлэргэ кереште. М. Гали.
5.	Тертелеп туктау, киртэ-комачауга тиеп якн жи-теп тукталу. Артык чигэр урыныбыз юк, без терэл-дек бу суга. Н. Исэнбэт. Кеймэ яр читенэ щиткэндэ генэ комга терэлде. Г. Гобэй. II Теелу, тыгылу, беялу. Саимэ дэ, бугаз тебенэ нэрсэдер терэлгэн кебек. эйтэсе сузлэрен эчкэ йота барды. К. Нэжми. II Тоткарлану, тоткарланып тукталу. Шул Сэлэхи---
шул карусыз кешелэр Юл ералар, йвмрум терэлсэ. С. Хэким. Гариза кантон м;ир булегенэ терэлеп. э^авапсыз ята. М. Эмир. || куч. Кыенлыкка, кома-чауга очрау. Куп м;эбер курсэц дэ. куп мэшэкать-лэргэ терэлсэц дэ, телэгэнецне булдырырга тырыш. Г. Колэхметов.
6.	куч. Текэлу, текэп карау. Ике кузгэ каршы дурт куз терэлгэн хэлдэ, байтак тынлык М. Фэйзи. д кузлэрем барып терэлэлэр Ерактагы басу читенэ. Ш. Маннур. || куч. Туры тезэу, тебэу турында Ян-гын тертучегэ Безнец соцгы кепшэ терэлер. М. Жэлил.
7.	куч. Бэйле, баглы булу. ХэЯт узенэ генэ терэлеп тора торган эшлэрнец йэммэсен диярлек Рэхи-мовлар гаилэсеннэн кучереп эшли башлады. Ф. Эмирхан. Эшне очлап чыга алсам, сецелецнец бэхете
шуца терэлеп тора. М. Фэйзи.— Уземэ терэлгэн бетен ил хезмэтен утэп килдем. М. Галэу. II Берэр сэбэп белэн яки сэбэпче аркасында тору, тоткарланып калу; четерекле мэсьэлэгэ килеп житу. Бетен эш шуца [хекумэт рехсэтенэ] терэлеп, тик шул кул-аякны бэйли. Г. ИбраЬимов. Эш акчада гына терэлеп тора, акча булса, зшлэр булачак. Ш. Мехэм-мэдев.
8.	куч. Якын ук тору; бик аз вакыт арасы калу турында. дмма бусага тебендэ кыш терэлеп тор-ганы йэркемгэ ачык. И. Салахов.
9.	Утенеч, ялыныч белэн карап тору. Байлар саен Телэндек без, Урам саен йегергэлэп. Капка саен Терэлдек без. Г. Тукай.
Терэлеп тору (калу, кату) — 1) хэрэкэтсез бер урында басып тору; 2) куч. хэрэкэт, гамэл кирэк булганда, эндэшмичэ яки кымшанмыйча бер урында тик тору.— Барам, барам! [du]. Э узе йаман терэлеп тора. Г. Камал. Тик терэлеп калырга ярамый. юлын табарга кирэк. М. Эмир.
TEP	9TY ф. 1. Йекл. юн. к. терэу. Бакчачыдан алмагачларны терэту.
2.	Нэрсэне дэ булса терэу белэн ныгытып кую. Гыйльмениса эуицги [ейнец] калэуайган бурэнэлэрен терэтеп, тубэсенэ балчык ееп яхшы гына ныгыткан иде. М. Гали. [Габдулла] капканыц иске бастырыгы белэн койманы терэтеп куйды. Э. Фэйзи.
ТЕРЭУ I ф. 1. Сеяу, сеялдеру; нэрсэгэ дэ булса бераз авыштырып, орындырып кую. Стенага терэу (мэсэлэн, э^инаятьчене). ГЙ Яралы ыцгыраша, сата-ша. Каенга терэгэн башкаен. М. Жэлил. Гордеев, аркасын зцылы мичкэ терэп, йокымсырап утыра иде. Г. Эпсэлэмов. Хэбирэ э^ицги, табагачны мич янына терэп куеп, мица келемсерэп карады. Э. Айдар. || Ялгау, бик якын итеп, орындырып салу (би-налар, каралтылар турында). Фэхри бабай салган келэт Абзарларына терэп. М. Гафури. Аста, як-якта, ярга терэп салынган кара мунчалар тезелеп киткэн. Г. Гобэй.
2.	Берэр нэрсэне нэрсэгэ булса да (жиргэ, стенага Ь. б.) китереп кысып тоту яки шул нэрсэгэ таяну турында. Йерэгемэ терэп кулларымны Удым, э^ылыттым. Ф. Кэрим. Илгизэр, ишкэген комга терэп, кеймэсен кузгатып э^ибэрде. Г. Бэширов.
3.	Авып киту, ишелу Ь. б. ихтималы булган берэр нэрсэне тотрыклы хэлдэ тоту. Басарый ж,илкэсе белэн ишекне терэп тора. Т. Гыйззэт.
4.	Берэрсен куркытып, янап, шуна тебэп якын китеру (йодрык, мылтык, кылыч Ь. б. турында). Ж,анлы золым----Эшче кукрэгенэ штык терэп: Кузгалма
син!—Дигэндэй була. М. Гафури.
5.	Текэу, караш юнэлту. Мин куземне йаман ишеккэ генэ терэп тордым. Г. Тукай. Бер комсомол безнец янга килеп, мица терэп утлы кузлэрен, Сейлэп китте зэйэр сузлэрен. Ш. Маннур.
6.	куч. Бик каты талэп кую, каты суз эйту яки кыен хэлдэ калдыру турында. Аныц [Мицнулланыц] терэве имэн. терэсэ каты тери ул. И. Гази.
ТЕРЭУ II и 1. Нэрсэне дэ булса терэп (3 мэгъ.), билгеле бер хэлдэ тотрыклы итеп тота торган агач, бурэнэ, таяк яки багана. Куршец бай булса, капкаца терэу сал. Мэкаль. Берэугэ берэу — баганага терэу. Мэкаль. Ярлыныц йорты балчык белэн сыланган, кырык терэу белэн терэтелгэн. Экият.
2. куч. Терэк, ярдэмче, таяныч.— Техфэт малое кайткан.— Теге коммунистмы?—дйе. шул.— Алой булса, безнец ярлылар ечен авылда бер бик зур терэу арткан икэн. Г. Толымбай.
ТЕРЭУЛЕ с. Терэве булган; терэу белэн ныгытыл-ган. [Хэлим] ерактагы терэуле бер телеграм бага-
ТЕР
85
ТЕТ
насын билгелэп, шуца барып м;иткэнче кутэрелеп тэ карамыйм дип, кызу-кызу китеп барды. И. Гази. Борма юллап киткэн карт забойлар Бэр атлаган саен терэуле. Ш. Маннур.
ТЕРЭУЛЕК и. 1. Терэугэ ярый торган яки терэу сыйфатында кулланыла торган предмет (агач, таш Ь. 6.). Ялкау up мич терэулегенэ ярар. Мэкаль.
2.	Терэу, терэк. Баганага терэулек кую.
ТЕТЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тету. Йон тетелу. II куч. Томан, тетен h. б. турында: сирэгэю, сыек-лаиу. Томан тетелер ал тац нурыннан. Туган йортны. дускай, без табарбыз Свйгэнемнец сагыну эцырыннан. М. Жэлил.
2.	куч. Вакланып, уалып таралу. Басуныц есте тоташ казылган, туфраклары тетелеп ватылган иде. Дэрдмэнд. Тимер булып тимер бегелде, корыч булып корыч тетелде. Эмма совет сугышчысы бирешмэде. Г. Бэширов.
3.	Сизрэу, тузу; сизрэп, тузып бету (кием-салым, тукыма h. 6. турында). Кигэн киемнэр дэ, чалбарлар да тетелделэр. h. Такташ. Мэгъсум чалбарын тетелеп китэргэ торган юка яшел галифега алмашты. Г. Гобэй. || Гомумэн тузу, таушалу, эштэн чыгып ватылып, жимерелеп, таралып, сынгаланып бету. веке этажлары тетелеп беткэн бер йорт астын-дагы квартирада кычкырып-кычкырып э^ырлыйлар иде. А. Шамов.
4.	Бик фэкыйрьлэну, кием-салым тузу. Сэлэх абзый -----иц куп бала-чагалыга, иц тетелгэннэргэ генэ елэште аны [ситсыны]. Ш. Маннур.
5.	куч. Сэламэтлеген югалту, таушалу. Доктор эйтэ: .Йерэгец бозылган", ди, Тетелеп беткэн синец упкэц.— да. Э. Ерикэй. II Сафлыгын, бетенлегеи югалту. дйтэлэр: нык тырышып омтыл, алда зур бэхтец кетэ. Белмилэр: ул кулга кергэнче йерэк тетелеп бетэ. М. Фэйзи.
ТЕТМЭ и. Тетелгэн йон; тетэр эчен алынган йон. Тетмэм дэ юк эрлэр ечен тарап, тетеп. 3. Бэширн.
ОТетмэсен тету — 1) тар-мар китеру, сугып, бэреп, атып уалту. Безнец гвардия минометлары авылдагы йэм авыл юлындагы ныгытмаларныц тетмэсен тетэ-лэр. И. Гази; 2) Ьежум белэн тар-мар нту, кыйрату, таркату, кирэген биру. Офицерларныц да, чехларныц да тетмэлэрен чынлап тетэргэ керешкэннэр булса кирэк. К. Тинчурин; 3) эрлэу, сугу, хурлау; бик каты тэнкыйть иту. Кыскасы, ул [Щамалиев} да докладчы телгэ алган .кайбер иптэшлэр'нец тетмэсен тет-кэч, тыныч куцел белэн урынына барып утырды. Г. Минский. Юлаучылар, туземлеклэрен эк;уеп, шо-ферныц тетмэсен тетеп ташладылар. Г. Мехэммэтшин.
ТЕТРАЛО'ГИЯ и. Бер тема яки идея белэн бер-лэштерелгэн дурт аерым эдэби яки музыкаль эсэрдэн торган цикл.
ТЕТРА’ЭДР и. геом. Барлык кырлары тезек ечпоч-• маклардан торган пирамида. Бу фигура — тезек дурткырлык яки тетраэдр, моныц еслеге дурт тезек ечпочмактан гыйбарэт. Геометрия.
ТЕТРИЛ и. Детонаторларга тутырыла торган ак тестэге шартлавыч тоз, капсюль дарысы. Бэр мина ярылган саен, актарылып ялкын кутэрелде. Тетрил асе ацкытып. эцир естенэ куе тетен э^эелде. Ф. Кэрим.
ТЕТРЭК с. диал. Тетрэп, калтырап торган, тет-рэуле, калтыраулы. Корбангали карт куркынган тетрэк тавыш белэн: — Ул инде шулай. Бер килеш ята инде ул. — диде. Ш. Камал.
ТЕТРЭКЛЭНУ ф. Тетрэгэн шикелле булып тоелу. Аяк баскан эцир тетрэклэнеп киту.
ТЕТРЭНДЕРГЕЧ с. к. тетрэткеч. Кучтэнэчлэрне кабул иту авыр була, тетрэндергеч авыр була аца [ИбраКимга]. Соц. Тат.
TETP9HY ф. 1. Узеннэн-узе тетрэу, тетрэп, сел-кенеп тору. Бетен тирэ-як----кара янган. Бетен
нэрсэ чайкала Кэм тетрэнэ. Г. Бэширов.
2. Калтырап тору, калтырану. Бик каты бер суз эйтергэ эцыенып та сузен таба алмагандай, аныц {Сэфэрнец} иреннэре тетрэнеп торалар. Э. Фэйзи.
3. Кинэттэн кечле Ьэм авыр хис кичереп уткэру. Лэкин ата беренче тетрэнуеннэн айнырга елгермэс борын ук, Зариф йегерэ-йегерэ китеп тэ барды. 9. Еники. Бу хикэяне [.Рэуфнец балачагы‘н] тет-рэнмичэ уку мемкин тугел. Г. Минский.
ТЕТРЭТКЕЧ с. Кунелгэ бик авыр Ьэм кечле тээ-сир итэ торган. Тетрэткеч тойгылар. I I Мирзаян мица тетрэткеч бер вакыйга сейлэп ташлады. Ф. Хесни. Николайныц хэсрэте шулкадэр зур, тетрэткеч иде. А. Гыйлэжев.
ТЕТРЭТУ ф. 1. Дер селкету, тетрэу барлыкка китеру. Озакламый эцир тетрэтеп, мэКабэт кычкырып, паровоз, узе дэ станциягэ килеп эцитте. Г. Гобэй.
2. Кечле Ьэм авыр хис кузгату, уяту. Иптэш, синец музыкац таш йерэклэрне дэ тетрэтэ. Г. Ибра-Ьнмов. .Батты"----дигэн уй бетен нервларымны
тетрэтте. М. Эмир.
3. Куркыту, курку салу. Сугышса дер дэ дер тет-рэткэн ул [Мэмэт] бу фани деньяны. Г. Тукай. Дэйшэтле исемец белэн Дошманны тетрэтэсец. 9. Ерикэй.
ТЕТРЭУ ф. 1. Дерелдэп селкену, калтырап тору (га-дэттэ зур, массив нэреэлэр турында). Ж,ир тетрэу. □ Чу! Зур may кинэт калтырый, тетри. 3. Мансур. Халисэнец----аяк астында баскан туфрагы
тетри кебек тоелды. С. Рафиков.
2. Калтырану, калтырап кую. \Нэфисэнец\ эцирэну йэм хурланудан бетен тэне тетрэде. Г. Бэширов. || Кискен Ьэм авыр хислэр кичеру турында („жан1', „кунел“ кебек сузлэр белэн). Язмышыцнан" тетри эцан. Рухлар елый, эн;ир селкенэ. h. Такташ.
3. куч. Курку, куркыну турында. Советларныц атлы гаскэреннэн Азмы дошман куркып тетрэде. М. Гафури. [Исмэгыйль:\ Минем исемем ишетелгэндэ бетен тирэ халкы тетрэп торалар. М. Фэйзи.
ТЕТРЭУЛЕ с. Вак кына калтыраулы, аз гына дерелдэуле. Аныц [Мэрьямнец} тетрэуле матур тавышы эле дэ булса Мохтарныц исеннэн чыкмый иде. Ш. Камал.
TETTEPY ф. 1. Йекл. юн. к. тету. Йон теттеру.
2. куч. Хислэргэ тулы ирек биреп куцел ачу; ку-цел ачып яшэу. Укенечкэ калмас инде: Яшь вакы-тымда теттердем. Жыр. дйттер, теттер, сиптер эйдЭ — Денья узебезнеке. Жыр.
3. куч. рэв. мэгъ. теттереп. Бик кызу итеп, мул итеп. Менэ яцгыр теттереп ява башлады. Г. Газиз. II Бик шэп (эйбэт, кунелле) итеп. Кезгэ туй ясар-быз, Гелнар эцанкай белэн теттереп торырбыз дип уйлаган идем. Э. Айдар. Куреп торасыз, бер мулла да кирэкми — теттереп картасын да сугалар, йор-тын да салалар. Н. Фэттах. II Кызу-кызу, тиз-тиз, бер дэ тоткарланмыйча (сейлэу, сейлэшу Ь. б. турында). влкэн брат белэн уртанчы брат узара теттереп русча сейлэшэлэр, ди. М. Эмир. Гайшэ белэн Милэушэ Теттереп бэхэслэшэ. Ш. Маннур.
ТЕТЭЛЭУ ф. Бик каты тету. Чэйнэсэ бэгърецне ерткыч-корт,----тетэлэп ташласа. С. Сунчэлэй.
ТЕТУ ф. 1. Аерым суслэрдэн, жеплэрдэн торган Ьэм укмашкан нэрсэне яиадан сусэрту. Йон тету. □ Бау тузып, езелеп беткэн була. Апа, энем, мин шуларны мамыкландырганчы тетэбез. Моны
ТЕХ
86
ТЕХ
бездэ пинка тету дилэр. Г. Гобэй. Мэскэулэрдэн алган ак жепне Тетуеннэн авыр сутуе. Жыр.
2. куч. Нэрсэне дэ булса жимеру; бозгалау, кый-рату, тузгыту.— Чит кешелэр бакчасын таптыйм, тетэм. Г. Тукай. Тизэк теткан тавыкларга Энже— пыяла! Н. Арсланов.
3. куч. Тиргэу, хурлау, яыанлау. Хатын-кызлар, элбэттэ, барысы да Галия яклы, Искэндэрне тетеп салалар. Г. Эпсэлэмов. Яру, бик каты кыйнау. Шу-рэлене [тоткач] чыбыркылар белэн тетэлэр. Г. Рэ-хим.
ТЕХ- Кушма сузлэр составында „техник, техникага бэйлэнешле" дигэн мэгънэне белдерэ, мэсэлэн: техперсонал, техпропаганда, техредактор.
ТЕХМИ'НИМУМ и. Нинди дэ булса берэр профессия ечен зарур булган техник белемнэр минимумы. Буген ук техминимум брошюраларын карап чык. хэбэрдар булырга ярдэм итэр. С. Сабиров. Техминимум курслары — эшчелэрне канэгатьлэндерэ алмый. М. Хэсэнов.
ТЕ'ХНИК I с. 1. Техникага (1 мэгъ.) бэйлэнешле. Техник артталык. Техник кораллану. Техник ка-миллэштерулэр. Техник прогресс. || Техниканы ей-рэнугэ, куллануга яки устеругэ бэйлэнешле. Техник белемнэр. Техник интеллигенция. Техник училище.
2.	Машина Ьэм механизмнарнын эшенэ караган, берэр житештеру процессына бэйлэнешле. Эгэр дэ оештыра алмасак, эгэр дэ колхозга керучелэргэ техник кирэклэрен э^иткезэ алмасак, шул чагында ни дип жавап бирербез? Ф. Сэйфи-Казанлы. || Тех-ннканы (машиналарны Ь. б.) куллану, эксплуатация-лэу белэн бэйлэнгэн. Техник склад. Техник булек.
3.	Техникада яки хужалыкныц махсус тармак-ларында чимал итеп файдаланырга яки эшкэртелергэ тиешле. Техник культуралар (усемлеклэр). Техник майлар. □ Цех, элеге дэ баягы, техник кислота-дан тыш, берникадэр кулэмдэ реактив сыйфатта-гысын да эшлэп чыгара иде. Э. Касыймов.
4.	Нэрсэне дэ булса эшлэу, ясау, ижат итудэ махсус кунекмэлэргэ бэйлэнешле. Техник ысуллар. Шигырь язуда техник осталык.
5.	Житэкче яки белгечлэрнец кушканын утэп йери торган (хезмэткэрлэр турында). Техник эшче. Техник башкаручы. Техник секретарь.
Техник карау — машиналарнын тезеклеген тик-шеру эше. Менэ техник карау да бетте, трактор-лар басу ягына кузгала башладылар. Н. Фэттах. Техник норма—берэр нэрсэне заводта, фабрикада Ь. б. билгеле бер вакыт эчендэ, билгеле бер сыйфат-та эшлэп чыгару нормасы. Планлы хужалык техник нормалардан башка мвмкин тугел. Политэкономия. Техник редактор — тнпографиядэ басыла торган кн-тап, газета-журналларнын полиграфик яктан эшлэ-неше ечен жаваплы кеше.
ТЕ'ХНИК И и. 1. Техник урта белеме булган бел-геч. Инженер йэм техниклар. □ Син бит монтер гына тугел, техник. Р. Ишморат.
2. Техника елкэсендэ эшлэуче кеше. Хэзер врач, техник, агрономнар — Эзме алар-----безнец арада.
М. Гафури. Сица техник буласы гына калган. Пла-ныц шэп. С. Рафиков.
ТЕ’ХНИКА и. 1. Ижтимагый житештерудэ кулла-ныла торган хезмэт кораллары, хезмэт чаралары Ьэм акыл эшчэнлегенен шуларны ейрэнугэ, куллануга, камиллэштеругэ бэйле елкэсе. Фэн йэм техника. Техниканыц соцгы сузе. □ Бетен илнец материале байлыгы, экономик куэте, машина техникасы ис-китэрлек тизлек белэн усэ. Г. Бэширов. II Хезмэт чараларын Ьэм васиталарын кулланунын теге якн бу тармагы, шул тармакка караган фэнни-теоретик
нигезлэр турында. Тезелеш техникасы. Атом техникасы.
2. куч. жый. Машиналар, жайлаималар, жиЬаз-лар. Техниканы ремонтлиу. Техника базасы. I I Эшче кечлэре эцитешми, техника бик шэптэн тугел. Ф. Хесни. Кулыбызда никадэр бай техника, нихэтле кеч-куэт, э иген уцышы ж;ир бирергэ сэлэт-ле булганнан никадэр тубэн эле. Р. Техфэтуллин. II Хэрби машиналар, кораллар Ьэм жайлаималар; ки-ресе: жанлы (яки тере) кеч, сугышчылар. Дошман ееренэ снаряд артыннан снаряд эцибэреп, аныц Жанлы кечлэрен йэм техникасын бик куп кырды безнец Илдар! Г. Идеале.
3. Берэр эштэге алымнар Ьэм ысуллар жыелмасы. Эченче кендэ [дружиначылар] ату техникасын ей-рэнделэр. Ш. Камал. У марта караучы умартачы-лык эшенец бетен техникасын бик яхшы узлэштер-гэн колхозчы икэн. М. Гали. II Сэнгатьтэ тышкы осталык Ьэм Ьэрбер сэнгать эшчесе уз елкэсе буенча мотлак белергэ тиеш булган алымнар турында. Шигырь техникасы. □ Татар опера театрыныц була-чак  артистлары----жыр техникасын узлэштеру
естендэ дэ эшлэргэ тиешлэр. М. Жэлил. Баязитова узенец виртуоз техникасы, зур актерлык таланты белэн тиз арада театрныц беренче балериналары сафына басты. Ш. Хесэенов.
ТЕ’ХНИКУМ и. Махсус урта белем бирэ торган уку йорты. Солтан бирегэ эле быел гына техникум бетереп килгэн агроном кызны куреп сейлэште. А. Расих. Мин узебезнец Шембеттэ техникумам тэмамлап, укытучы булырга йерим. Э. Касыймов.
ТЕ’ХНИКУМЧЫ и. сейл. Техникумда укучы. Без, техникумчылар, укыган дэвердэ ук аца [Кэрим абый-га\ чын-чыннан гашыйк идек. X. Сэлимжанов.
ТЕ'ХНИК-ЭКОНО’МИК с. Техника Ьэм экономика ягыннан каралган, техника Ьэм экономикага бэйлэнешле. Техник-экономик бэйсезлек. □ Социализм тезу Россиянец гасырлар буена техник-экономик яктан артталыгын бетеругэ китергэн бердэнбер юл булды. Политэкономия.
ТЕХНИЦИЗМ и. 1. Берэр эшнен техник ягы белэн анын асылына, эчтэлегенэ зыян китерерлек дэрэжэдэ мавыгу.
2. Нэфис эдэбиятта техниканы тасвирлау белэн мавыгу.
ТЕХНИ’ЧКА и. сейл. Булмэлэрне жыештыручы хезмэткэр хатын-кыз. Техничкалар,---кайсы чилэк,
кайсы щетка тоткан булып, классларга таба сибел-делэр. М. МэЬдиев.
ТЕХНО’ЛОГ и. Житештерунен билгеле бер тарма-гында технология белгече. Урманов йэм цех технологи, зэцгэр чертеж кэгазе естенэ иелеп, нэреэ ту-рындадыр бэхэслэшэлэр. Г. Эпсэлэмов.
ТЕХНОЛО'ГИК с. Технологиягэ бэйлэнешле. Технологик операция. □ Технологик карталарда урып-Жыюны агым методы белэн уткэру куздэ тотылды. Соц. Тат.
ТЕХНОЛО’ГИЯ и. Житештерунен билгеле бер тар-магында эшкэрту алымнары, ысуллары жыелмасы; шуларнын фэнни тасвирламасы. Технология режимы. □ Йод-бром эцитештеру технологиясен син узец килеп, уз кузлэрец белэн карап, белеп кит! Э. Касыймов. Ширяев бу яца технологиянец борау-лау эшенэ тамырдан узгэрешлэр кертуе турында сейли башлады. М. Хэсэнов.
ТЕХНОРУК и. Техник житэкче; русчасы: технический руководитель.— Технорук иптэш, син пред-приятиедэ начальник. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТЕХСНАБ и. Техник тээминат белэн шегыльлэнуче оешма; русчасы: техническое снабжение. Иптэш
ТЕШ
87
ТЕШ
Сибгатуллин тыныч кына э^авап бирэ: техснаб шулай эцибэрэ. без гаепле тугел. Г. Иделле.
ТЕШ и. 1. Авыз куышлыгында каты ашамлыкны кису, кимеру-чэйнэу якн вату ечен хезмэг итэ торган Ьэм аскы-еске яцаклар буйлап ике параллель рэт ясап тезелгэн сеяк усентелэрнен берсе. Тешец барда таш чэйнэ. Мэкаль. Яшь бэрэннэр ак тешлэре белэн Кетердэтеп печэн чэйнэде. Ш. Маннур. Гази-нур алдагы ике киц тешен курсэтеп елмайды. Г. Эпсэлэмов.
2. куч. Терле эш коралларында, машиналарда Ь. 6. нэрсэне дэ булса элэктеру, тарату яки элэктереп тарту, элэктереп езу ечен ясалган очлы чыгынты. Тарак теше. Урак теше. Тегермэн ташыныц тешлэре. О [Шэйхэттар бабай} тырма тешлэренэ уралган эремнэрне чу пли башлады. Г. Гобэй. Хэзер инде машина гулэми, бэлки ярсып укерэ, барабанныц зырыл-дап эйлэнгэн елтыр тешлэре келтэне ерткыч ком-сызлыгы белэн суырып алып чэйнэп ыргыта. Г. Бэширов. || Терле кучеруче, тапшыручы механизмнар-да, транспортерларда h. б. махсус сыр яки чей. Ал-таяк [шестерня} теше. Тегу машинаеыныц табанча теше.
3. Кайбер коралларныц, жайланмаларнын узара тигез булып тезелгэн Ьэм тигез аралар хасил иткэн елешлэре (шуларнын берсе) турында. Шэфикъ кечкенэ табаннарга турылап-турылап тешлэр суга. Г. Толымбай. Мин—шестерняларныц тешлэрен. хе-дернец бармакларын санап карыйм. Г. Галиев. [Шэмсия кылычны кутэреп карап:} Моныц алты-эциде тешен сындырганнар. М. Гафури.
Теш бакасы — к. флюс I. Теш докторы (врачы)— тешлэрне дэвалаучы белгеч, дантист. Теге теш докторы белэн сейлэштем, тешлэремне тезэтеп бирэм ди. Т. Гыйззэт. Теш казнасы— янакларнын тешлэр кереп урнашкан ягы, шулай ук теш теплэрен Ьэм янакларны каплап торган ит катламы. Мулла-----
теш казналарын курсэтеп елмайды. И. Гази. Теш камашу — 1) кайбер ачы эйберлэр ашаганнан соц теш тышчасы (эмале) чатнап, теш авырту; 2) татлы, яхшы азыктан тую. Абыегыз куенында калач ашап ятып тешегез камаштымы? А. Гыйлэжев. Теш кара-сы иск. к. теш кара. Сара--тешлэрен каралтыр
ечен теш карасы чэйни. 3. Бэшири. Теш кариесы — теш сеяге ашалу, кара л у авыруы; теш корты. Теш кариесы яки тешне корт ашау балаларда еш очрый торган авыру. Соц. Тат. Теш порошогы — теш чис-тарту ечен махсус порошок. Шэйхинур теш поро-шогын алып юынырга чыгып китте. Саэцидэгэ эрэм кебек тоелды:— Эрэм итэсец, абый, пудырны. Н. Баян.
О Теш агарту—1) авыз ачып берэр суз эйту; тыи чыгару; сейлэп ташлау, ычкындыру (башлыча кирэксез, урынсыз сузлэр турында).— Мэулиха ту-тине эцибэрмим! Ичмасам тешецне дэ агартма. Кезгэ хэтле Мэулиха тути минеке. Г. Бэширов. Браунингтан ату хакында малай, билгеле, теш агартмады. И. Гази; 2) елмаю, авыз еру. Бэрнэрсэ-дэн кызык табып. теш агартырга сэбэп эзлэп утыручыларга бу э^итэ калды. М. Хэсэнов. Теш азаулану — берэр эштэ йэртерле кыенлыкларга каршы керэшеп тэжрибэ туплау; к. азау яру. Тезелеш-лэрдэ теше азауланып беткэн, еченче кен генэ акыллы кицэшлэр, тепле фикерлэре белэн эцанны эреткэн, юаткан Туркин буген берни дэшми. А. Гыйлэжев. Теш арасына (астына) кыстыру — азык итеп нэрсэне булса да ашау, чэйнэу мэгънэсеидэ. Теш арасына кыстырырга бер кабым икмэк юк. Г. ИбраЬимов. Теш арасыннан (аралаш)—1) аскы Ьэм еске теш тезмэлэре арасыннан. Вэли теш ара-
сыннан гына черт иттереп текереп куя. Г. Мехэм-мэтшин; 2) ачык итеп эйтмичэ, ачык белдерергэ те-лэмичэ генэ. Мицнулла аты яныннан тырык-тырык йегерэ, минут саен капчыгын тезэтэ, теш аралаш сугенэ, мыгырдый. И. Гази. Кара Мортаза: .Исе китте, эйлэндерэ имею." дип, ачуыннан тагын бер кат теш арасыннан шышылдап алды. Ф. Сэйфи-Казанлы. Теш арасыннан (тартып, каерып) да алып (эйттереп) булмый— бик каты серле, тешлэк, эчен-дэгесен Ьич белдерми торган яки гомумэн бик аз сузле кеше турында. Сарэ^ан агай иц кирэклесен дэ теш арасыннан тартып алып булмый торган йо-мык бер адэм икэн. С. Рафиков. Теш белэн эргэи уйнау — теш тешкэ тимичэ калтырау, дерелдэу. — Курэсец ич, теше белэн ничек итеп эргэн уйный, боз астын курмэгэч, без беребез дэ алай уйный бел-мибез, — дип тешлэрен ыржайттылар икенчелэре. Ф. Хесни. Теш кайрау—1) ашарга, чэйнэргэ хэзерлэну; ашыйсы, чэйнисе килу. Кетэ бу кыздырган балык, тешен кайрый. Хатыны моныц алдына бер табак салма китереп куя. Экият; 2) учегеп, уч алырга чамалап, янап йеру. Тагы шул дошманлашу, шул бер-берецэ теш кайрашу турында суз барды. Г. ИбраЬимов. Ярлыныц ике, еч малае сугышта, э бай-ныц барысы да ейдэ ята . .. Халык байларга бик теш кайрый хэзер. И. Гази; 3) берэр эш кылып ташларга жай, сылтау яки вакыт чамалау. Пристав куптэн теш кайрап йергэн мэдрэсэне биклэп куярга бик уцайлы сылтау тапкан икэн. С. Кудаш. Теш корты— 1) авыру тешнец ялкынсынган нерв очлары турында; 2) куч. жанга тия, бик ялыктыра торган нэрсэ. Кар-лыгач----атын ашыктырырга тотынды. Кук бай-
тал: ,дй. теш корты булдыц ич, таманысы!" дигэн-дэй, дилбегэ тартканга койрыгын гына селкеп куя иде. Г. Бэширов. Теш кысу—1) янак мускулларын катырып, аскы Ьэм еске теш теземнэрен бер-берсенэ кысу (рухи кечэнеш, ачу, ярсу, авыртуга тузу билге-се). Карчык мескеннец орышып, теш кысып калудан башка кулыннан бер эш тэ килмидер иде. Г. Тукай. Ул [Гаяз] каты итеп тешен кысты, кашларын м;и-мерде дэ. кулын каты йодрыклап, йавага кизэнеп куйды. М. Эмир; 2) барлык кеченне, ихтыярынны туплап тузу, сабыр иту турында. Яхшыбай---риза-
сызлык белдерергэ ашыкмады, тешен кысып булса да куркэм сабырлык курсэтте. М. Эмир; 3) ачудан ярсу, рэхимсезлэну. Нигэ Василий м;ицел генэ гари-засын тартып алды? Тешлэрен кысып. усалланып язган иде бит ул аны. Э. Гыйлэжев. Теш кыжрау— ачуланып, ярсып теш шыгырдату. Чын батыр яу кыйраганда кул башлар, чын чэчэн теш кыэ^раган-да суз башлар. Мэкаль. Теш курсэту — каты чаралар кулланып керэшергэ, сугышырга эзер икэнлекне белдеру. Борйан бер дэ юкка кайнап, ачуыннан ярсып утыра бирде: .Мин карт буре, мин эле сезгэ генэ тешемне курсэтерлегем бар“. М. Хэсэнов. Теш сугу—уз файданны кузэтеп бэхэслэшу, сатулашу, теллэшу. Хэйрулла белэн Андрей аныц [буфетчик} белэн ничек сатулашу, теш сугулары турында. уз-лэренчэ. бик кызык иттереп сейлэргэ азаплана иде-лэр. Ш. Камал. Теш суыру — 1) ачулану, усаллык билгесе буларак, теш арасыннан гына сейлэшу.— Др, ни мишалы бы, берэр кырыкмышны суйганда, — дип куйды Байави. тешен суырып. А. Расих; 2) ашарга булмау, ач утыру. Теш тебенэ тешу—тэмам узэккэ утеп йедэту. Аныц [Гэрэйшаныц] теленэ элэксэц, теш тебецэ тешэ инде ул. Ш. Маннур. Теш тешу— нэрсэне дэ булса озак кетеп, картаю. [Гыйният — Исхакка:} Син булмыйчан? Син дип, теше тешэ ич инде ул Сафиянец. Н. Исэнбэт. Теш уцае — унайлы сылтау. Бу тамаша шэкертлэргэ теш уцае булды.
ТЕШ
88
ТЕШ
Алар-----сугышка китуче солдатларны тамаша
кылуны узлэренэ гадэт иттелэр. К. Тинчурин. Теш шакылдату — 1) ашарга таба алмыйча, ач тору турында; 2) суыктан калтырау. Бу комсыз нэрсэ [тимер мич] бер атна эчендэ бетен утыныцны ашап бете-рер. Утыр аннары т"шлэрецне шакылдатып. А. Шамов. Теш шыгырдату (шытырдату) — 1) теш кысып Ьэм янакларны хэрэкэтлэндереп тору — ачынып риза-сызлык курсэту, ачулану, ярсу билгесе; 2) Ьежум итэргэ ярсып тору. Утлы сулышын ереп, ил чиген-нэн Шыгырдата безгэ тешлэрен, Азатлыкныц, бетен матурлыкныц, Кешелекнец явыз дошманы. М. Жэлил. Теш ыржайту — мэгънэсезгэ авыз ерып келу, теш а гарту. Кене-тене теш ыржайтуда нинди мэгънэ булсын? А. Гыйлэжев. Теш энисе — бэбинец тешен беренче буларак кургэн хатын-кыз. Теш уту — 1) тешлэрен белэн чэйни, чэйнэп ашый алу.— Икмэк узебезгэ дэ э^итэр-э^итмэс кенэ, сеяк-кэ барыбер синец тешец утми. Ш. Камал.— Чиклэ-веклэрец булса ни, Гатауныц тешлэре синец чйклэ-веклэрецэ генэ утэрлек. М. Фэйзи; 2) усаллашып жину, каты керэшеп яки кечле тээсир итеп узенне-кен булдыра алу. Сугыш кешелэрне узгэртудэ уз белдеге белэн зш итэ: Кинэт картайта ул, саргай-та ул. Ьэр кешегэ аныц теше утэ. Э. Ернкэй; 3) анлый алырлык булу (китап, гыйлем, фэн турында). Иркенлэп китап укыйм дисэм, китаплары бетенлэй кызыксыз булып чыкты. Теш утмэслек химик фор-мулалар белэн тулганнар. А. Расих. дле хэзергэ гарэп белэн фарсыга минем тешем утми иде. Г. Бэширов. Теше тешкэ тимэу (бэрелу) — бик нык туну-дан яки куркудан авыз тнрэсе калтырау, дерелдэу турында. [Маннур] теше тешкэ тими калтырана башлады. М. Хэсэнов. Илсеяр башта кызышты, аннан соц туцды, теше тешкэ бэрелеп, бетен гэудэсе калтырарга тотынды. Г. Гобэй. Теш ястыгы — азык, ашамлык.— Ашармын, тик теш ястыгыцны гына кызганиа. М. Эмир. Теше сирэк — сер сакламый торган, сер тотмас. Теше чыгу — берэр эштэ озак эшлэп, тэжрибэ туплау, остару. [Сафиныц] Тире сатып, йон алып, чыккан теше. Г Тукай. [Бидият белэн Жаббар] балык тотып тешлэре чыккан халык. Ш. Камал. Тешен чуплэу (санау, кою) — авыз-га сугып тешлэрне тешеру турында.— Мин уз тешем-не калдыруга Караганда кеше тешен чуплэуне артыг-рак курэм. Ф. Хесни. Сиздек эшецне. коярбыз те-шецне. Эйтем. Тешкэ тию — 1) теш эмален жимереп, теш сызлавын кузгату (кечле яки ямьсез тавыш, аваз турында). Шау-шу тешкэ тиярлек дэрээцэгэ ж;итэ башлагач, Солтан уц кулын кутэреп тыныч-лык сакларга чакырды. А. Расих; 2) куч. бнк авыр-га килу, йончыту; йедэту. Авыр эш тешкэ тию. □ Теерле тел (авыр сузлэр) тешкэ тия. Мэкаль.
ТЕШЕ с. Ана, инэк; киресе: иркэк (хайваннар турында). Арысланныц иркэге дэ арыслан, тешесе дэ арыслан. Мэкаль. Шэрифулла абзый--------бер бик
матур теше бозау э^итэклэп кайтты. X. Сарьян.
ТЕШКАРА и. иск. Матурлык ечен тешкэ ягыла торган махсус кара буяу (лак). Ак авария йезе ап-ак булып, кап-кара итеп тешкара серткэн. И. Исэнбэт. Яшьлэрдэ тырнаклар кып-кызыл кынага буялган була, э олырак хатыннар шомырт энргмешедэй тешкара ягалар. А. Расих.
ТЕШЛЕ с. 1. Теш сыман чыгынтысы булган. .Гайн’ [хэрефе] тешле булмый шул, улым. М. Гали.
2. куч. Усал, усаллашучан, теллэшучэн. Шэкерт белэн юан Зэки арасында бэхэс китте. Шэкерт тэ тешле булып чыкты. К. Тинчурин. II Усал, уткен (сузлэр турында). Прораб-----Халисэнец шактый
т шле сузлэренэ эцавап биреп тормады. С. Рафиков.
| и. мэгъ. Тешлелэргэ мин дэ тешле. Асылда мик тешлерэк. Э. Ерикэй.
Тешле тэгэрмэч— к. шестерня.
ТЕШЛЕ-ТЕЛЛЕ с. к. телле-тешле. Болай Харис кешегэ бик ягымлы. тешле-телле тугел. С. Каль-метов.
ТЕШЛЕ-ТЕШЛЕ с. Керентеле-чыгынтылы. Диа-грамманыц дулкынлы, тешле-тешле сызыгы скважина кэусэсе уткэн токычнарныц радиоактивлык дэрээн;эсен курсэтэ. Нефть тур. хик. Кычыткан геле дигэн гел бар. Тешле-тешле кицчэ яфрак. Азат ха-тын. II Тнгезсез кырый, сырлы еслек турында. Тешле-тешле кызыл кирпеч дивар, Итэгендэ йоклый ба-тырлар. Г. Афзал.
ТЕШЛЕ-ТЫРНАКЛЫ с. Усал, явыз, ерткыч.— Бу заманда [капитализмда] яшэр ечен тешле-тырнак-лы кеше кирэк. Э. Фэйзи.
ТЕШЛЭК с. 1. Тешли, тешлэшэ торган. Тешлэк эт. || куч. Астыртын, усал. Исхак кечкенэдэн ук узсузле, тешлэк булып усте. С. Рафиков.
2. Сейлэшми торган, уз эченэ биклэнгэн, йомы-кый. Безнец курше Хэкимэн;ан ни тешлэк малой инде.---Аныц сузен эскэк белэн тартып чыгарырга
кирэк. Г. Бэширов. Тешлэк дигэн даным. таралмады. Тел тотмадым тешем артында. К. Булатова.
ТЕШЛЭКЛЭНУ ф. Тешлэк, узсузле Ьэм астыртын булып киту. Улыныц тешлэклэнеп берни эйтми ятуы----аныц оценен котыртты. А. Гыйлэжев.
ТЕШЛЭМ и. 1. Авыздагы ике рэт тешлэр теземе (анын тезелеше ягыннан Караганда). Тешлэмнец дереслеге.
2. диал. к. кабым.
ТЕШЛЭШУ ф. 1. Урт. юн. к. тешлэу.
2. Тешлэучэн булу. Тешлэшкэн атныц артыннан ут, тибешкэн атныц алдыннан ут. Мэкаль.
ТЕШЛЭУ ф. 1. Авызга кабып, теш белэн кисел аеру, сындыру яки езу. Йомышчы малай кыярын шарт итеп тешлэп алганнан соц чыгып йегерде. Г. Бэширов. Егет алдында тора торган зур шак-маклы шикэрне алып шытырдатып тешлэде. М. Гали. II Вак кабымнар белэн ашау. Кешелэр пивнойларда каткан сухари тешлэп утыралар. Г. Тукай.
2. Кабып авызда тоту; . тешлэр белэн кысып тоту. Чыбыкны тешлэп алды бака эфэнде. М. Гафури. [Балалар] берсе бармагын, икенчесе иренен тешлэп, уй-лап утырдылар. Г. Гобэй. Нургалигэ мыек очын тешлэп, колак салып утырырга туры килэ. Э. Еники.
3. Тешлэр белэн элэктереп кысып, тешлэрне батырып яралау, авырттыру (хайваннар, жэнлеклэр турында). Маэмайлары ике тапкыр чапан чабуымны езеп алды, бер тапкыр сыйрагымны тешлэде. Ш. Камал. Тешлэмэгэч тэ, типмэгэч тэ нинди ат була соц ул, сыер булырга кирэк ул аннары. М. Гали. II Хор-тумын яки угын кадап авырттыру, яралау (бежэклэр турында). — Фу, черкилэрегез нинди усал,-шулка-
дэр рэхимсез тешлилэр. Ф. Эмирхан. Тешлэп уятучы борча икэн. М. Жэлил. II куч. Чэнчу, элэктеру. Тигэ-нэклэр, шайтан таяклары, тагын безне тотып ка-лырга телэгэндэй. чалбар балагын тешли башладылар. А. Гыйлэжев.
4. куч. Кискен Ьэм каты суз эйту. Жае килгэндэ. дхмэдинец бик каты тешлэп ала торган гадэте дэ бар иде. Г. Бэширов.
ТЕШСЕЗ с. 1. Теше тешкэн яки бетенлэй усмэгэн (усми торган). Тешсез эби. Тешсез балыклар.
2. куч. к. тел-тешсез.
ТЕШСЕЗЛЕК и. Юашлык. — Атласов, сез йомшак-лык курсэтэсез, тешсезлек. Сез райком вэкиле ич, хокукыгыз зур. С. Рафиков.
ТЕШ
89
ТИБ
ТЕШ-ТЫРНАК: теш-тырнак белэн — бетен кеч, •булдыра алган барлык юллар белэн. Гелсем тормышка, укуга теше-тырнагы белэн ябышты. Г. Гобэй. Зейрэ апа---Габдулланы каре биругэ теше-тырнагы бе-
лэн каршы твште. Э. Фэйзи.
ТЕШЧЭ и. 1. Сугансыман усемлеклэрнен укмаш суганнарындагы аерым суганча. Сарымсакны тешчэ-лэрдэн урчетэлэр. Йорт эшлэре.
2. к. теш (2 мэгъ.). Тэгэрмэч тешчэлэре.
ТЕШЭВЕЧ и. Терле эш коралларын теши торган кискеч яки игэу.
ТЕШЭК с. Теши торган, тешэу яшендэге. Тешэк сарык. Тешэк мал.
ТЕШЭУ I ф. Тешле кису, уру коралларынын теш-лэрен уткенлэу. [Мостафа абзый] буген кемгэ чалгы арлаган, кемнец урагын тешэгэн, чилэген теплэп биргэн, — чэй янында шул турыда сейли иде. Г. Гобэй. [Уракны] тимерче Гаптеригэ илтеп тешэтеп (йекл. юн.) эцибэрэ идем, яца урактай ялт итэ иде. Г. Мехэммэтшин. II Тешлэр (2 мэгъ.), чыгынтылы дё-тальлэр ясау. Скрипкэ кейлэве авыр дилэр, тегермэн ташын тешэу янында ул чуп кенэ. Г. Толымбай. Якуп абзый—гомер буе------чэч тарагы, каба, тэрэш
тарагы тешэп кен иткэн кеше. Г. Бэширов.
ТЕШЭУ II ф. Билгеле бер яшьтэ хайваннарнын Ьэм кешенен кайбер тешлэре алмашыну. Туксанда теш тешэр, Йездэ яцадан тешэр. Мэкаль.
ТЕЦ аваз ияр. Кечкенэ кынгырау, шелдер авазын белдерэ. Тец итеп кую. Тец-тец иту. □ Урамда-----
тец-тец дип шалтырап трамвай чаба. Г. Тукай.
ТЕЦГЕЛ, ТЕЦКЕЛ аваз ияр. 1. к. тен. Тецкел-тецкел иту.
2. и. мэгъ. Шелдер, кечкенэ кынгырау авазы. Гали бауны тарта. Артта кыЦгырау тецгеллэре. Н. Исэнбэт.
ТЕЦКЕЛДЭУ ф. I. Тенкел-тенкел иту (кечкенэ кынгырау, шелдер турында).
2. Кынгырау тавышына охшаган аваз чыгару (сай-рар кошлар турында). Сандугач тецкелдэве.
ТЕЦКЭ и. 1. Эдэби телдэ аерым тэгъбирлэр соста-вында — жан, рух; нормаль кэеф, маза; кеч, хэл. Йе-ри-йери тецкэц калмау.
2. диал. Нерв. Имчелэр .тецкэдэн* дилэр. тецкэ-сен тецкэдер дэ, Келэч чагымда кабагым Алой тар-тышмый бер дэ. Н. Арсланов.
Тецкэгэ тию — жанга тию, газаплау; борчу, маза-сызлау. Бибинур гел минем сузгэ аркылы тешеп тец-кэмэ тия, мыскыл итэ. Ш. Камал. Инде бер атна буе котырган бу буран солдатларныц тецкэлэренэ тиеп беткэн иде. Г. Эпсэлэмов. Тенкэ кору (тецкэне корыту) — жан газаплары кичеру, газаплану (газаплау). Эле Хермэт Мицлебае малаен ейлэндергэндэ ж;из комган таба алмыйча тецкэсе корыган дип сей-лэделэр. Г. Гали. — Тецкэлэребезне корытты [Борйан], эцелеклэребезне суырды, тегелэй. М. Хэсэнов.
ТИ и. Иске татар-терки алфавитында еченче хэреф (гарэпчэдэ та) атамасы. ,длеп. би, ти, си'не берничэ кен такмаклагач, мица ,Иман шарты" [элифба ки-табы] тоттырдылар. Г. Тукай, Элеп, би, ти, Си, эцим тугел, Кэкре-бекре мин тугел. Такмак.
ТИБЕН и. Елкыларнын кышын кар катламын тибеп актарып, кар астындагы улэнне ашап йеруе (печэн хэзерлэми торган кучмэ кабилэлэрдэ атлар Ьэм аларга ияргэн башка терлеклэр дэ шул юл белэн тукланып кышлаган). Бу—кышкы тибендэ бераз ябыгып, йон-нары салына тешкэн, озынча йомры буйлы,-----кола
тесле бер айгыр иде. Г. ИбраЬимов. [Йот вакытында] елкы артыннан ияреп, тибеннэн калган улэн белэн туенучы куйлар бер-берсенец йоннарын ашадылар. И. Салахов.
ТИБЕНГЕ и. Ияр астына салына торган кун тугым (ябу). Тибенгедэн тир китмэс. Мэкаль.
ТИБЕНУ ф. 1. Бер урында торып тибу хэрэкэте ясау. Атыц тора тирэк кимереп, Тоякларын э^иргэ тибенеп. Н. Исэнбэт. Капкага борылып куелган ат алгы аяклары белэн карга тибенэ иде. С. Рафиков.
2. Тибендэ йеру (мал-туар турында); аяк астындагы туфракны, чуп яки тизэк еемнэрен типкэлэп, жим эзлэп йеру (кош-корт турында). [Чебилэр] э^им эзлэ-делэр, нэни тэпилэре белэн тибенделэр. А. Алиш. Телэсэ кая кереп, тибенеп йерудэн башканы белми торган бер кысыр тавык кеннэрдэн бер кенне яца хэбэр ишетеп кайтты, ди. М. Эмир.
3. куч. Ьежум итеп ыргылу, дулау. Кар суыныц тибенеп ярсуыннан Герлэвеклэр уйный, котыра. М. Жэлил. Чылбырыннан ычкынырга гына торган эт тесле тибенгэн Хафизулла белэн суз керэштеру файдасыз. Г. Минский. II Ачулану, орышу; гайрэт ору. Бервакыт Гелбикэ Халикъка каты гына тибенеп куйды. Ш. Камал.
ТИБЕРЧЕНУ ф. Кем яки нэреэ белэндер керэшеп, каршы торып, аяк-куллар белэн тэртипсез этэру, тибу хэрэкэтлэре ясау. — Бала чактук тиберченгэн, тик тормаган [мын] днкэй бэйлэп куйган тыгыз билэудэ мин. Г. Тукай. — Элекке кебек тиберченмичэ генэ. рэхэтлэндереп бер уптер. Ф. Бурнаш.
ТИБЕШ и. 1. Йерэкнен Ьэм кан тамырларындагы каннын рнтмик хэрэкэте. Солдат----сизде йерэгенец
инде соцгы тибеш белэн тибуен. Г. Мансур. Гелша-йидэ----Николай Максимовичныц хэлен сорады, та-
мыр тибешен тикшерде, йерэк тибешен тыцлады. Г. Эпсэлэмов.
2. Берэр ноктадан ыргылып яки берэр урында хэрэкэт иткэн жисемнен шул таяныч ноктасына ясаган кискен басымы, бэруе. [Митричевныц] э^иргэ таянган куллары пулемет аткан тибеш белэн дерелдилэр. Г. Бэшнров. Карында беренче мэртэбэ зэгыйфь кенэ тибеш барлыгын тойган сэгатьтэн башлап ана йе-рэгенэ том тешэ. Г. Ахунов.
3. с. мэгъ. Омтылышлы, тиз, шэп. Жырлап чаба тибеш машиналар. Тэгэрмэчлэр тиз-тиз тэгэри. М. Крыймов. | рэв. мэгъ. [Зиннэтнец] эллэ артык дул-кынланудан, тире астындагы барлы-юклы каны ти-бешрэк йери башлады. Г. Гобэй. Картныц башы тибеш эшли икэн, шундук кемнэргэдер ым^кагарга да елгерде. Ф. Хесни.
''ТИБЕШКЭК с. Тибучэн. Муклэк сыер сезешкэк, аксак бия тибешкэк. Мэкаль. Кутэрэм дип сыердан бизмэ, тибешкэк дип аттан бизмэ. Мэкаль.
ТИБЕШУ ф. 1. Урт. юн. к. тибу. Бер-берсен тибу (башлыча атлар турында). Авылдаш атлар ерактан кешнэшер. якыннан тибешер. Мэкаль.
2. Тибу, тибешу, тибэ торган булу, тибешкэк булу. — Э син ат кебек тибешэ белэсецме? Э. Фэйзи.
ТИБРЭЛДЕРУ ф. 1. к. тирбэу. Тибрэлдергэн би-шегем. Тормыш корган м;ирем син. 3. Мансур.
2- Жинелчэ генэ селкету, кагу. Ж,эйге эциллэр игеннэрне тибрэлдереп утэлэр. Э. Ерикэй. II Дулкын-ландыру (тавыш, сейлэу, жыр турында). Тавышыцны тибрэлдереп эцырлау.
ТИБРЭЛУ ф. 1. Теш. юн. тибрэтелу, селкену; к. тибрэу.
2.	к. тибрэну (1 мэгъ.). [Нэфисэнец] моыры да, улэн башларын селкетеп узган юаш эк;ил сыман, канат-лары талып акрын тибрэлэ. Г. Бэширов. Куп кыз-ларныц татлы теллэрендэ Искэндэрнец исеме тиб-рэлде. Ш. Маннур.
ТИБРЭНУ ф. I. Кайт. юн. к. тибрэу; тирбэлу, жинелчэ генэ жилфердэп, селкенеп тору (улэн Ь. б. турында). Ак тушэмдэ якты шэулэлэр акрын гына
ТИБ
90
ТИБ
тибрэнеп уйныйлар. Э. Еники. Тибрэнэ керфек--ым
бирэ, ен бирэ экрен генэ. Ш. Бабич. II Тартылып яки тартылганнан сон калтырау (мэс., музыка кораллары-нын кылы турында).
2.	Жинелчэ генэ дулкынлану, шадралану (су есте h. б. турында). Тибрэнэ м;ем-м;ем кул есте, Нур эчендэ калтырый. Н. Исэнбэт. Вагон тэрэзэлэреннэн кояш нурлары бэреп. керде. Югарыдан тубэнгэ таба бераз кыйгачлап, сизелер-сизелмэс кенэ тибрэнеп торган алтын бау сузылды. Г. Эпсэлэмов.
3.	Талпыну (кечерэк нэрсэлэр турында). Тибрэнэ. чер-чер итэме Шунда лэккэн бер чебен? Г. Тукай. Кукеле сэгать башында----куке тибрэнеп кычкыра.
Д. Аппакова.
4.	куч. Жинелчэ калтырап ишетелу. Тенге тын Иаваны ярып. тибрэнеп кенэ килгэн саф тавыш ha-ман якынлый. М. Фэйзи.
5.	куч. Кечле яки нечкэ хис тээсиренэ бнрелеп киту, йерэк сулкылдау h. б. турында. Куцел тибрэ-ну. □ А, йерэгем, тибрэн син дулкынланып. Ш. Маннур. Хесэеннец кинэт ниндидер йерэк тамыры тибрэнеп куйгандай булды. А. Раснх.
ТИБРЭТУ ф. 1. к. тибрэлдеру. Зур-зур дулкын-нар безнец пароходчыкны сикертэ, тибрэтэ башладылар. Ф. Эмирхан. Талга кунып, тал тибрэтеп Сайрый сары сандугач. Жыр. II Жинелчэ йэм еш-еш хэрэкэт иттеру (ирен, керфек, бармак h. б. тэн эгъ-залары турында). [Хэмидэ] Кызыл, юка иреннэрен тибрэтте. М. Гафури. Дугалап эшлэнгэн тимер ыр-нау эчендэге э/диз тел уенчыныц бармак тибрэтуе белэн эллэ нинди сер сейлэгэн сыман акрын гына зыцлый башлады. 9. Фэйзи.
2. Кузгату, дулкыиландыру (хислэр, тойгылар h. б. карата). Егетен кетеп утырган кызларныц куцелен тибрэтик. М. Фэйзи. Кер тавышлы бу саф моцнар Тибрэтэ йерэк. хисен. Ш. Маннур.
ТИБРЭУ ф. 1. диал. Селку, селкендеру; калтырату, чайкалдыру.
2. Кунелгэ, хислэргэ h. б. карата: дулкынлату, кузгату. Куцеллэрне тирэн хислэр тибри. М. Гаяз.
3. к. тибрэну 1. Ченки Тукай халык моцнарыныц Бакчасында тибрэп ускэн гел. Ф. Кэрим. [Кемнец] яфрак хэтле тибрэр теле бар. шулар [судка] тарт-тырылды. Н. Исэнбэт.
ТИБЭГЭН с. Тибэ, тибешэ торган (ат турында). Тибэгэнгэ тибэрмэ, кабаганга кабарма. Мэкаль.
ТИБЭРЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тибэру.
2.	Этэрелу, тайпылу. Кызлар, бетенлэй читкэ тибэрелеп, тагы да тыгызрак тугэрэк булып оеша-лар. 9. Фэйзи. || диал. Уз урыныннан бер яккарак кучу, авышу. Саимэ — чэч тубэсеннэн тибэрелгэн шэл чукларын эк;илфердэтеп. Камалиныц битенэ текерде. К. Нэжми.
ТИБЭРУ ф. 1. Тибеп жибэру, тибеп ыргыту. Самолет янына килеп, аныц тэгэрмэч алларына куйган тормоз колодкаларын читкэ тибэреп ташладым да кабинага сикереп менеп утырдым. С. Баттал. Шэйхи тегенец тибэруеннэн естэлгэ чигенеп бэрелде, естэл ест ндэге бер чулмэк сет идэнгэ тешеп тугелде. И. Туктар.
2.	диал. Тертеп жибэру, тиз генэ этэреп кую. Шэйдук бурканыц ачык ягына капланган чыптаны тибэрэ теште дэ болытларга карады. К. Нэжмн.
II Читкэ ишеру, читкэ шудыру. Фараларныц-----як-
тылык келтэлэре карацгылыкны як-якка тибэреп утэ. Р. Техфэтуллин.
ТИБЭТ и. диал. Бэбилэр ечен махсус кулмэк; бэби теру ечен тукыма кисэге. Тибэткэ тереп салу.
ТИБУ I ф. 1. Жиргэ яки башка берэр нэрсэгэ, алга яки артка аяк селтэп бэру, аяк белэн ору. Типсэц
типкэнгэ тип, юкса букэнгэ тип. Мэкаль. Яшь кенэ шофер кабинасыннан сикереп теште дэ бер иелеп, бер тибеп тэгэрмэчлэрен тикшерэ башлады. Г. Ме-хэммэтшин. || Ьежум итеп яки уз-узен саклап, арт аяк-лары белэн ору, бэру (атлар турында). Бэлэкэй керэн ат ботына тибеп имгэткэч, инде бетенлэй эдэм тесле яши алмады [Я\иНангир],-----сырхап-сырхап
деньядан китте, мескен. Ш. Камал. .Батыр" [ат исеме] янына бала-чага килмэсен. Тибеп утерер. Г. Эпсэлэмов. II Аяк белэн тибэреп туп h. б. уйнау турында. Туп тибеп йеру. □ Оныталмыйммы Иркен стадионда Йегерэ-йегерэ футбол тибуне. М. Жэлил.
2.	иск. Кар астындагы улэнне аяк белэн казып табу йэм шул рэвешчэ туклану (терлеклэр турында). Илгэ эк;от килде, тибеп ашарга мемкин булмиганга, мал-ныц бик кубе йэлак булды. Г. Ибрайимов. II Аяк, тыр-нак белэн берэр массаны актарып жим эзлэу (кош-корт турында). Жрйге кыз уда яшь чебилэр тирес тибэргэ ейрэнеп усэлэр. Г. Толымбай.
3.	Югарыдан ташланып йежум иту йэм кутэреп алып кнту (ерткыч кошлар турында). Агыйделкэйлэр-нец балыгы уяу, Акчарлаклар тибеп ала алмый. Жыр. II Кош чейгэндэ балпаннын (ау кошынын) киек кошны элэктеруе турында. Башка кошлар берэр кош типкэндэ Заятулэкнец кошы рэттэн э^иде аккошны тибеп тешерде. М. Гафури.
4.	куч. гади с. Урлау, урлап качу. Кычыткан белэн ярды курше бабай Тепсез ыштанны да салдырып: Кукэй типкэн идем. Г. Афзал.
5.	Сыеклыклар яки газ турында: басым белэн ур-гылып чыгу яки ургылып килеп бэрелу. Шэрэфи-----
самовардан чыккан парны, шул парныц бик зур кеч белэн Навага тибуен курде. Т. Госман. Сэлимнец ба-шыннан тибеп чыккан кан ак кар естенэ тама башлады. Г. Гобэй II Гомумэн астан килеп чыгу; усеп чыгу. Кэсне [торфны] шулай чыгара быз. Астан су бик тиз тибэ. С. Рафиков.
6.	Берэр еслектэ кинэт пэйда булу, куренми торып куренэ башлау. Йух бурлаттай кызарып, битенэ. муенына борчак-борчак тимгел типкэн иде. X. Сарь-ян. Малайларныц----кубесенэ инде мыек тибэ баш-
лаган. М. Мэйдиев.
7.	Ьежумгэ, кысуга, басымга каршы тору, кысу, басым белэн жавап кайтару. Ашыгыч оборона оешты-рып. барлык контратакаларны кире тибэргэ! И. Гази.
8.	Сулкылдау, ритмик хэрэкэттэ булу (йерэк йэм кан тамырлары турында). Менэвэрэ, йерэге каты-каты типкэн хэлдэ. бакча рэшэткэсенэ сеялеп. та-вышларга колок салды. Г. Ахунов. Идрис Сафин, сестра чыгып киту белэн ук, кендэге гадэте буенча, сул кулын тотып, тамыр тибуен саный башлады. 9. Айдар.
9.	к. типтеру 2. Авылда унбиш кен тордым. ник-рутлар тибэлэр генэ. Г. Ибрайимов. — Кулга акча тешкэндэ рэхэтлэнеп тибеп, бераз куцел юатып калмасак. башка hu46ep шатланыр урыныбыз юк. Г. Камал.
Тибеп очыру (ташлау, ыргыту)—1) бик каты тибеп егу, аудару, тэгэрэтеп жибэру, мэтэлдеру. [Ат] бертуктаусыз ырылдап йергэн этне арткы аяклары белэн тибеп очырды. Г. Гобэй. — Букэн дип белеп безне тибеп очырмагыз тагы. М. Фэйзи; 2) бэреп тешеру (хекумэтне й. б.). Шашынган буржуазиям хекумэт башыннан тибеп ташларга торыгыэ! И. Гази.
О Типкэи саен туп. — бик еш очрау, куп булу турында. — Аертып ейлэнергэ йермисецме тагын? Типкэн саен алма кебек кызлар бар чакта? Ш. Хе-сэенов. Типсэ (типкэч) тимер езэрлек — бик таза,
ТИБ
91
тиг
кечле Ьэм гайрэтле. Болар инде типсэ тимер езэрлек паза егетлэр. Э. Еннки. Моннан соц ничэмэ-ничэ еллар утэ. Гэрэй типсэ тимер езэрлек иргэ эйлэнэ. Г. Мехэммэтшин.
ТИБУ II и. Елганын кискен борылган Ьэм су басы-мыннан ярлары ишелеп, кинэйгэн урыны, тоба. Кые-лып тешкэн текэ яр бетеп, су читеннэн ук чирэм-лек башланды, елга тибуе дэ эцэелеп кицэеп китте. X. Сарьян.
ТИГЕЗ с. 1. Яссы Ьэм шома; керенте-чыгынтысыз, чокыр-чакырсыз. Тигез мэйдан. Тигез дала. □ Сал-кынча йавада пыяла тесле тигез булып яткан су башта беэне бераз куркытты. М. Эмир. Киц. тигез юлдан мргцел генэ тэгэрэгэн автомобиль соцгы эцы-лы яцгырлар белэн кутэрелеп киткэн басуга килеп чыкты. А. Шамов. | рэв. мэгъ. [Гыймадетдин], ку-лындагы балта сабын мылтык кутэргэн сыман куз-лэренэ кутэреп. аныц есте тигез юнылганмы-юкмы икэнен карый. Э. Фэйзи.
2.	хэб. функ. Билгеле бер нэрсэ белэн бер яссы-лыкта, бер тэцгэлдэ, бер югарылыкта, бер биеклектэ. [Баракныц] дицгезгэ караган бер генэ тэрэзэсе бар, ул да эцир белэн тигез иде. Ш. Камал.
3.	Бетен озынлыгында яки кинлегендэ бер ук терле, бер ук юанлыкта, калынлыкта, куелыкта (жеп, бау, сызык, буялган есйез Ь. б. турында). Аныц [Зейрэнец] эрлэгэн м;ебе дэ тигез. матур. А. Эхмэт. | рэв. мэгъ. Тигез буялу. Тигез тушэлу. □ Ак тулалар тиз ке-решэ. Аркау-буйлык тигез эрлэнсэ. Жыр.
4.	Бетен дэвамында, бетен озаклыгында беришле, бертерле, бер ук темптагы. Тигез сулыш алу. Тигез хэрэкэт <физикада). | рэв. мэгъ. Тигез яну. □ Яцгыр озак, тигез, рэхэт, тыныч яуды. Г. ИбраЬимов. Ти-гез-тигез генэ басып Менирэ узе кайтып керде. Ф. Хесни. || куч. Тыныч, сабыр. Ьэммэсе---узара
тыныч кына, тигез генэ, лэкин шактый дэртле итеп сейлэшеп баралар иде. Ф. Эмирхан.
5.	Бердэй, бер-берсенэ тин, бер улчэмдэге. Тигез дулкыннар естендэ безнец кеймэ экрен генэ бара. Г. Колэхметов. Бертуганыц чит тибэдер Дэулэт тигез булмаса. Дэрдмэнд. Патроннар да аз, кечлэр дэ тигез тугел. М. Шабай. | рэв. мэгъ. Бер ей эчендэ нэкъ илле егет, Тигез ускэннэр улчэгэн кебек. 3. Туфайлова. | хэб. функ. Тигезлэмэнец ике кисэге дэ нульгэ тигез. Алгебра. II Аерым елешлэре бер сызыкта булган. Нурлар балкый йэр тарафта. м;ырлар яцрый тигез софта. Э. Ерикэй. | рэв. мэгъ. Башта бер-ике чакрым м;ирне барыбыз да тигез килдек. Ф. Хесни.
6.	куч. Тнн, бер ук дэрэжэдэге, бер ук менэсэоэт-тэге. Тигез хокуклы булу. О Кай м^ирдэ кечле белэн кечсез тигез? М. Гафури. Бар да тигез — чигплэр йэм ятлар юк Безнец тату, бердэм семьяда. Э. Исхак. Бу деньяда бар кеше дэ Нигэ тигез булмаган? Жыр. | рэв. мэгъ. Тигез курэ бетен м;анны театр. Г. Тукай.
7.	куч. Тату, дус (гаилэ тормышы турында). Буса-ганы уту белэн каршы алды Газзэне Жанга м;ылы ял бируче тигез семьяныц яме. С. Баттал. Эбузэр абзый яшьлэргэ матур. тигез йэм бэхетле тормыш телэп беренче тостны кутэрде. Г. Эпсэлэмов. || Гомумэн тату, дустанэ. Без искене м;имереп, планетада Тигез тормыш — матур, яцаны Тезу уе белэн яна-быз. h. Такташ.
ТИГЕЗЛЕК и. 1. Тигез булу сыйфаты; тигез булу. Даланыц тигезлеге. □ Тоякныц [кеше исеме] тавышы элекке тигезлеген. басынкылыгын югалтты. И. Салахов.
2.	Тигез есйез; тигез урын. [Алда] борыла-сырыла сузылып киткэн яп-якты киц су янындагы ти-
гезлеккэ утырган гади авыл. М. Гали. II геогр. Чагыш-тырмача тигез рельефлы географик елкэ. Барыйныц алдында бернинди таулар-ташлар белэн капланма-ган тигезлек. Н. Фэттах.
3.	Бер ук сызыкта булу; бер-берсенэ улчэм, зурлык, кулэм якн тормыш ягыннан тин булу. Саннар тигезлеге. □ Йосыповныц шигырьлэрендэ юлдагы им;еклэр саныныц тигезлеге нык аксый. М. Жалил.
4.	Бер ук хокук; бер ук дэрэжэ; тинлек. Безгэ милли азатлык, милли тигезлек бирелэчэк. К. Тинчурин. — Алар ике буйдак бер булмэдэ торалар, э без, ейлэнгэн булып та, аерым яшибез. Тигезлекме бу? Н. Фэттах.
5.	мат. к. бердэйлек. Тигезлек билгесе белэн то-таштырылган ике алгебраик ацлатма тигезлек те-зи. Алгебра.
ТИГЕЗЛЕ-ТИГЕЗСЕЗ с. Урыны-урыны яки вакыты-вакыты белэн тигез булмаган. Мэрхумнец дэфтэрлэре, тигезле-тигезсез хэрефлэр белэн берсе артыннан икенчесе тезелеп киткэн юллар шунда бетэ. Ф. Хесни. [Яшьнэунец] тигезле-тигезсез депелдэулэре шул хыялый болыт стеналарына ниндидер серле таяк белэн дебердэтеп торган шикелле. Г. Гобэй.
ТИГЕЗЛЭГЕЧ и. Берэр предметны тегэл горизонталь яки тегэл вертикаль торышка кую ечен кулла-ныла торган жайланма. Астролябиянец тугэрэге (лимб) горизонталь торыш алсын ечен, тигезлэгеч дип аталган махсус прибор кулланыла. Геометрия.
ТИГЕЗЛЭМЭ и. Билгесез зурлыкларны кертеп тезелгэн математик бердэйлек. Алгебраик тигезлэмэ.
ТИГЕЗЛЭНЕШ и. 1. Кеяитэле улчэу тэлинкэлэре-нен бер тэнгэлдэ, бер сызыкта, бер биеклектэ булуы. Тигезлэнеш торышында эйбернец авырлыгы улчэунец икенче тэлинкэсенэ салынган барлык вак герлэрнец гомуми авырлыгына тигез була. Физика.
2. физ. Жисемнен бер-берсен бетерешкэн терле кечлэр тээсирендэ чагыштырмач'а (башка якын жисем-нэргэ нисбэтэн) тынычлык хэлендэге торышы. Тот-рыклы тигезлэнеш. Тотрыксыз тигезлэнеш. □ Эгэр авырлык кече юнэлеше----таяныч ноктасы аркылы
утсэ. линейка (м;исем) тигезлэнеш хэлендэ булыр. Физика. “
3. куч. Катлаулы, каршылыклы процессларнын яки капма-каршы юиэлгэн кечлэрнен, хэрэкэтлэрнен зур узгэрешлэргэ китермэслек булып бер-берсен бе-терешу хэле. Европада халыкара тигезлэнеш. □ [Реакция барышында] химик тигезлэнеш моменты м;и-тэ йэм катнашмада эфирныц микъдары артмый башлый. Химия.
ТИГЕЗЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. тигезлэу. Тырма белэн тигезлэнгэн м;ир.\ \Шундый алыштылар. шундый -салыштылар — тигез м;ирлэр тумгэк булды, тумгэк экргрлэр тигезлэнде. Экият.
2.	Яссы тигез булып киту. Ломныц тупас башы белэн бэрэ торгач, шанныЦ [чанныц] яньчелгэн otQupe тэмам тигезлэнде. Ш. Камал.
3.	Барыш, темп узгэрми башлау (дэвамлы процесс-лар турында). Тамчылар сирэгэйделэр, тигезлэнеп исэ башлаган м;ил болытны куды. Ф. Эмнрхан.
4.	Бердэй улчэмле булып киту яки бердэй урын алу; бер туры сызыкк'а басу (аерым елешлэрдэн торган нэрсэлэр турында). Сафларга тигезлэну коман-дасы бирелгэч, бер секундка---тынлык урнашты.
К. Нэжми. Закир------- Разия белэн тигезлэнгэч
---кычкырып келэ. И. Гази. || Бер яссылыкта, бер биеклектэ, тэнгэлдэ урыи алу. Тыкрык йэм читэн буйларында кар эскертлэре тау-тау еелеп, ей йэм сарайлар белэн тигезлэнэ. Ш. Камал. Айтуган карт, улчэу теле тигезлэнеп м;итугэ:—эцитмеш ике — — дип кычкырып куя. Г. Бэширов.
тиг
92
ТИГ
5.	Тинлэшу. Уцышларны ныгыту ечен тубэннэр белэн тигезлэну тугел. бэлки hep яктан иц югары-лар рэтенэ кутэрелергэ кирэк. Ш. Камал. || Узара бе-терешу (капма-каршы юнэлгэн кечлэр турында). Ж,исем тикторыш хэлендэ------аца тээсир итуче
кечлэр узара тигезлэнеп торалар. Физика.
ТИ	ГЕЗЛЭШУ ф. 1. Тигезлэну (5 мэгъ.). Алда бар-ганнар белэн тигезлэшу.
2.	Тигез (2 мэгъ.) булып киту. Хафиз-otgup бе-
лэн тигезлэшкэн кварталларны курде. С. Шакир.
ТИГЕЗЛЭУ ф. 1. Тигез иту, тнгезгэ эверелдеру. Мэулихэ тути зур м;эймэлэр естендэ эцылынып яткан бакыр тесле бодай катлавын учы белэн тигезли-тигезли эйлэнеп чыкты. Г. Бэширов. || Таулы-чокырлы яки чокыр-чакырлы урынны тигез жиргэ эверелдереп керэу яки куму. Язгы пычраклар бету белэн юл эш-челэре килеп. бу урынныц чокыр-чакырларын тигез-лэделэр. Г. Галиев.
2.	Бер туры сызык яки юнэлеш буенча салу, кую, тезу, ясау. Жеп белэн тигезлэп сызылгандай туп-туры сузылып яткан бэрэцге буразналарына карый-карый барабыз. А. Шамов. Ротный бик тырышып рэтлэрне тигезлэде. С. Жэлэл.
3.	Жеп, тасма кебек нэрсэлэрне бетен озынлыгы буенча бердэй юанлыкка, калынлыкка, ицгэ китеру. Тегэрм;епне тигезлэп кату.
4.	Берэр нэрсэнец кырыен [бер сызык буенча яки есйезен билгеле бер яссылык буенча рэтлэу. Тигезлэп тезу. □ Сестра чэчэклэрне барып алды Нэм. тигезлэп. сндыйнаклап. кукрэгенэ кысып тотты. А. Шамов. Саргылт чэчлэрен тугэрэк итеп тигезлэп кискэн Гриша----еенэ таба атлады. А. Эхмэт.
5.	Бер тэнгэлгэ китеру; бер сызыкка кую. [Эгэр кояшны улчэугэ салсац.] улчэунец икенче ягын та-гезлэр ечен безнец э>диребез шикелле мец[нэрчэ] шар салырга кирэк булыр иде. Ф. Эмирхан. Госман, арт-карак калып. атын минеке белэн тигезли. Ф. Хесни. II куч. Гомуми, уртак бер берэмлеккэ, санга, цнфрга кую. Менэ шушы курантларга карап Сэгатьлэрне тигезлибез без. Э. Ерикэй.
6.	Тип иту, бердэй йэм бер-берсенэ торырлык иту; бер зурлыкта, бер кулэмдэ, бер улчэмдэ иту. — Энкэй, кучтэнэч алып кайттыцмы?— Кайттым, кызым. мэ, тигезлэп булэрсез. Т. Гыйззэт. Сала агай майны барышна да тигезлэп бирэ. Н. Исэнбэт.
7.	Дэвамлы процессларны узгэрми [торган темпка, ритмга салу.
ТИГЕЗЛЭУЧЕЛЕК и. Барлык кешелэргэ дэ бетен -лэй нигезсез рэвештэ бердэй материаль йэм хокукы й мемкинлеклэр биру тенденциясе. В. И. Ленин хе з-мэткэ эш башыннан ту лэ у тэртибен кертуне. т и-гезлэучелекне бетеруне [хезмэт дисциплинасын] тэ э-мин итэ торган чаралар дип санады. КПСС тарих ы.
ТИГЕЗПОЧМАКЛЫ с. мат. Барлык почмаклар ы да узара тигез булган (ечпочмак турында).
ТИГЕЗПОЧМАКЛЫК и. 'мат. Тигезпочмаклы ечпочмак.
ТИГЕЗСЕЗ с. 1. Тигез (такыр) тугел. Тигезсез юл. Тигезсез мэйдан. □ Эллэ нинди тигезсез куперлэр-дэн утэргэ туры килэ. Г. Тукай.
2.	Озынлыгы, есйезе й. б. буенча беришле сый-фатта булмаган. Эйтерсец исерек кул белэн чэчелгэн. шундый тигезсез чыккан дурт дисэтинэ арыш алама-сы ята. Г. Ибрайимов.
3.	Уз дэвамында тигезлеге, ритмы h. б. узгэреп тора торган (дэвамлы процесслар турында). Тигезсез хэрэкэт. Тигезсез процесс. I I [Шакылдаткы чны ц] тигезсез шакылдавы---Имэлинец уз хэленнэн риза
тугеллеген ацлата тесле тоелды. М. Эмир. Елганы
буып куеп----электр станциябез тигезсез эшли
башлады. Ф. Хесни.
4.	Тнн тугел; гаделлексез. Тигезсез тормыш. Тигезсез гаилэ. О Ярлылыкта яр табылса. кузгалак та аш булыр; тигезсез байлыкта баллы май да таш булыр. М. Хэсэнов.
5.	Бер-берсенэ каршы торган кечлэр бер зурлыкта булмаган. Канунга каршы тигезсез керэшкэ чыккан Кабил ядицелергэ мэмдбур. Г. Нигъмэти. Шул тигезсез сугышта ул [бабамныц этисе] эндиде урыннан яраланган. А. Шамов.
ТИГЕЗСЕЗЛЕК и. 1. Тигезсез булу. Ж,ирнец ти-гезсезлеге. II Тигез булмаган урын. Аныц [повозка-ныц] зур кепчэклэре юлныц вак-теяк тигезсезлеклэ-рен бер дэ сизми уткэрэлэр. Ф. Эмирхан.
2.	Бетен дэвамында билгеле бер улчэме тигез бул-мау куренеше (ара яки вакыт тешенчэлэренэ карата). Экономик Нэм политик усешнец тигезсезлеге — ка-питализмныц Ничшиксез законы ул. КПСС тарихы.
3.	Узара тнн булмау; гаделсезлек. Имрпимагый тигезсезлек. □ Эч яна. тормыш тигезсезлеклэрен уйлап яна. Ш. Бабич. М. Гафури эсэрлэре---э/дир
йезендэге тигезсезлеккэ ачыну тойгылары белэн су-гарылганнар. М. Жэлил. Социалисты; мдэмгыятьтэ экономик Нэм культура тигезсезлеге дэ бетерелде. КПСС Программасы.
4.	мат. Санлы зурлыкларнын берсе (бер группа-сы) икенчесеннэн (икенче группасыннан) зуррак яки кечерэк булуыи курсэткэн математик тэгъбирлэмэ. Узара > яки < тамгасы белэн тоташтырылган ике сан яки алгебраик ацлатма тигезсезлек тезилэр. Алгебра.
ТИГЕЗЬЯКЛЫ с. мат. ©ч ягы да узара тнгез булган (ечпочмак турында).
ТИГЕЗЬЯКЛЫЛЫК и. мат. Тигезьяклы ечпочмак.
ТИГЕЗЬЯНЛЫ с. мат. Ике ян ягы узара тигез булган (ечпочмак турында).
ТИГЕЗЬЯНЛЫЛЫК и. мат. Тигезьянлы ечпочмак.
ТИГЕЗУ ф. гади с. 1. Йекл. юн. к. тию (1—3, 6—10, 12, 16 мэгъ.)
2.	Аз гына, бер ноктада гыиа тидеру, тиеп торган-дай иту. Утэрменме бу тормышныц пычрагыннан Пычрак-баткак тигезмичэ сыйрагыма? М. Гафури. Ул [кавалерист} ике бармагын козырегына тигезеп честь биреп алды. Ш. Усманов.
|ТИГЕЗУЗГЭРЕШЛЕ с. Узгэру, усу, хэрэкэтлэну процессы тигез барган. Тигезузгэрешле туры сызык-лы хэрэкэт.
ТИ’ГЕЛЬ и. Эченэ салып металл й. б. ш. ны эрету яки бик каты кыздыру ечен кулланыла торган, утка чыдамлы махсус материалдан эшлэнгэн савыт. Металл-ны тигельдэ эрету. □ Спирт лампасы ялкынында матдэлэрне юка стенали тигель лэрдэ мдылы-тырга мемкин. Химия.
ТИГЕН рэв. 1. Бушлай, тулэусез. ИксэцТиген. ашарсыц тиген. Мэкаль. Патша мунча салдыра. Темам булгач, кешелэрне тиген генэ чабынырга енди. Экият.
2.	куч. тигеигэ. Бушка, файдасызга. — Чапма. аяк-ларыц тигенгэ кабармасын,---акрын барсак та,
максатка тиз мдитэрбез. Г. Колэхметов.
3.	к. тикмэ. Тиген кеше.
Тиген калдыру — жэзасыз яки эжерсез калдыру. Тимэгэнгэ тимэ. тигэнне тиген калдырма. Мэкаль.
ТИГЕРУ ф. диал. к. тидеру. Зыян тигеру.
ТИГЭНЭ и. Бер бетен агач кисэгеннэн чокып ясалган озынча улак, савыт, тагарак. Тигэнэ тирэсендэ байтак маллар бар. бер егет шуларны эчэргэ кыс-тап. сызгырып тора. Г. Ибрайимов. Кунаклар ки-
тиг
93
ТИЕ
лергэ булсын, — чебилэр дэ борыннарын тигэнэдэ юа-лар. Г. Гали.
ТИГЭНЭК и. 1. Жимешлэре чэнечкелэр белэн кап-ланып усэ торган кин яфраклы усемлек; русчасы: репейник. Минзэлэ елгасы буенда э/дэйлэрен кычыткан, эт эчэгесе, алабута. тигэнэк басып яткан эцирлэр-дэ зур яшелчэ бакчасы ечен киртэлэр то тыла. С. Рафиков. [Юлчылар] котырып ускэн тигэнэклэр, эче эремнэр арасыннан бара-бара олы юлга килеп чыктылар. И. Газн.
2. Эрекмэннен, шулай ук башка кайбер усемлеклэр-нен чэнечкеле, сырышучан жимешлеклэре. Чэчэк уры-нына тигэнэк. Эйтем. Атлар ябык, начарлар: еслэ-ре керлэнгэн, ял-койрыклары чуплэнеп. тигэнэк белэн укмашып беткэн иде. X. Садрый. Тигэнэк сабак-лары инде каралып. кибеп беткэн. Эченэ кереп кит-сэц, тигэнэге бетен естецэ сырылачак. М. Шарифуллин.
3. куч. с. мэгъ. Кунелгэ тия торган, газаплый, йе-дэтэ, борчып тора торган. Болай да эцэрэхэтле, тел-гэлэнгэн йерэккэ тоз сибэлэр. Ьаман бер тигэнэк copay. И. Салахов.
О Тигэнэк белэн сырганак шикелле (кебек)— узара эреплэшергэ, тиргэшергэ генэ торган ике кеше турында. Очрашсак, юньле сузебез юк, тигэнэк белэн сырганак шикелле, ябышырга гына торабыз. А. Гыйлэжев. Тигэнэк кебек ябышу (сырышу. чэн-чу)— бэйлэиу, талэп итеп h. б. йедэту. Гэуйэр тагы тигэнэк кебек килеп ябышыр: нигэ эйткэнчэ эшлэ-мэдец, дип кузецне ачырмас. Г. Ибрайимов.
ТИГЭНЭКЛЕК и. Тигэнэклэр куплэп ускэн урын. — Узец былбыл икэнсец, чэчец сембел икэн, синец бакчац бу тигэнэклек тугел. Н. Исэнбэт.
ТИДЕРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тию (1—10. 16 мэгъ.). Аякны мдиргэ тидеру. Саклыкка (запаска) кул тидер-мэу.
2. Мылтыктан h. б. унышлы рэвештэ тезэп ату. Кыек атып, туры тидеру. Эйтем. Кулмэккэ тезэп, кулэгэгэ тидеру. Эйтем.
ТИЕЛГЕСЕЗ с. Кагылырга, орынырга (кулланырга яки сарыф итэргэ) тиеш булмаган.
ТИЕЛУ ф. Тиеп, кагылып китэргэ туры килу (тиеш булу). Баланыц тупрак естенэ тиелгэн кечкенэ тэ-пекэйлэрен кургэнегездэ, гуя бер фэрештэ — бу би-шекнец эчендэ калган дип эйтэсегез килМэсме? Дэрдмэнд. II Бетерелу, сарыф ителу. Брак та ерак иске тирмэн----Тиелми калган бу урман. Н. Исэнбэт.
ТИЕН I и. 1. Урманнарда башлыча чиклэвек, бере-лэр h. б. белэн тукланып яши торган кимеруче жэн-лек. Бакчабызга бер тиен Алып кайтты этием. Ge аныц нараттан. Ул наратны ярата. Ылыс, бере аца аш, Ике кузе — асылташ. Чуклыдыр колаклары. Ym-кендер тырнаклары, Мамыктай йомшак ионы, Теймэ кебек борыны. Койрыгы узе чаклы, Кинэт мдэеп ко-чакны, Бер ботактан атыла, Икенчесенэ куна. Н. Арсланов.
2. с. мэгъ. Шул жэнлек тиресеинэн эшлэнгэн. — Яшь хатыныца тиен эчле тун тектердец. мица да телке эчле хэтфэ камзул тектер. Ш. Мехэммэдев. Фатихныц естендэ эйбэт кара пальто, башында тиен бурек. Э. Касыймов.
ТИЕН II и. 1. Сумный йездэн бер елешенэ тигез акча берэмлеге, шул кыйммэт бэрабэрендэге вак акча. Яшь бала ул, нэрсэ белсен. бер тиенгэ ат ала. Г. Тукай. —Биш тапкыр бишэр тиеннэн егерме биш тиен, ун тапкыр унар тиеннэн бер сум булды. Ш. Камал. || Аз, лэкин шул кеенчэ дэ хисапка алы-иырга тиеш булган акча, байлык мэгънэсендэ. Тир тугеп тапкан тиенне югалтырга беркемнец дэ хакы юк. И. Салахов.
2. куч. Вак монета. Тиен таптым — чупкэ аттым, алтын таптым— бакырга саттыи. Мэкаль (саксыз-лык турында).
3. куч. Нэрсэнен дэ булса арзанлы яки кирэксез булуын белдергэндэ эйтелэ. — Хэлфэ тапкан бер суз, имеш, мэдрэсэдэн кудырам; бик исем китте инде, син узец бер тиен, мэдрэсэц ике тиен. Г. Ибрайимов. Курманаееныц доклады мица бер тиенгэ дэ кирэк тугел. И. Гази.
ТИЕНЛЕК с. 1. Кыйммэте билгеле кадэр тиен бе-рэмлегенэ тигез булган (монета, тэнкэ турында). Ике берэр тиенлек акчам бар. М. Гали. | и. мэгъ. — Энэ ул ун тиенлек — мин биргэн акча. Г. Камал.
2.	Хакы билгеле кадэр тиен булган, билгеле сан-дагы тиен берэмлегенэ бирелэ, сатыла яки эшлэнэ торган. Шуннан соц тэулеге бер сум егерме биш тиенлек иц арзанлы номерына кереп урнаштым. Г. Тукай. Бер тиенлек куян, — ун тиенлек зыян. Эйтем. || Билгеле сандагы тиенгэ бирелгэн кадэр (ул-чэнеп, порциялэп й. б. сатыла торган нэрсэлэр турында). — Утыз биш тиенлек [аш] алсац, ашап бетерер-лек булмый. М. Хэсэнов.
ТИЕНЛЭП рэв. Тиеннэр берэмлегеичэ. Тиенлэп акча э/дыю. □ Сэудэгэрлэр. гомуми эшлэргэ акча сарыф итэргэ туры килэ башласа, акчаларын берэр тиенлэп саныйлар. Ф. Эмирхан.
ТИЕНУ ф. Берэр нэрсэне озак вакыт емет итеп, телэп, тырышып, нийаять, ия булу, шуна нрешу. — Йорт-каралтыларныц артканы юк, шулай да ат-ка тиендем. Т. Гыйззэт. Салам-печэн дэ кубэйде, ипигэ дэ тиендек. Ш. Маннур.
ТИЕРУ ф. диал. к. китеру (7 мэгъ.). Зарар тие-ру. I I — Мин шушы кадэр зэгыйфь вэ кечсез бер мэхлук булсам да. бервакыт сезгэ бер файда тиерер-мен. Г. Тукай.
ТИЕШ с. 1. Кемнен дэ булса елешенэ тигэн. узенэ билгелэнгэн. [Бал кортлары] Бэрбере узенэ тиеш Эшне мдиренэ мдиткерэ: Берсе буш оча бал эзлэп, Берсе бал белэн керэ. М. Гафури. II Кемгэ дэ булса бнрергэ, тапшырырга аталган якн адресланган. Сум-кадан Фэйрузэгэ Тиеш ике хат чыкты. М. Жэлил.
2.	Бирергэ кирэк булган, бирэсе. Тиешен генэ биру. □ — Теге ресторандагы официантка биргэн-----
илле тиен [чэйлек] моцар [дворникка] тиеш иде. Ш. Камал. II хэб. функ. Бурычлы. — Хафиз мица бик куп тиеш бит, югыйсэ. Э. Фэйзи.
3.	к. тиешле (4 мэгъ.). Законнар бит алар безгэ дошман тиеш нэрсэлэр тугел. А. Расих.
4.	хэб. функ. к. тиешле (2 мэгъ.). Гайфулла безгэ кардэш тиеш. Ш. Камал.
5.	Исем фигыль янында: шул фигыль анлаткан эшне утэргэ бурычлы дигэн мэгънэне белдерэ. Мин ат башында йерергэ йэм шул атларны карарга тиеш идем. М. Гафури. Шофер шоферны авыр хэлдэ кал-дырырга тиеш тугел. А. Шамов. Син up кеше, син-бетенесен белергэ тиеш. И. Гази. II Кагыйдэ (закон, устав й. б.) яки зарурлык буенча билгеле бер хэлдэ (сыйфатта) булу талэп ителу турында. Нэрбер сэхнэ эсэрендэ вакыйганы устерэ торган эчке керэш бу-лырга тиеш. М. Жэлил. Солдат корал тотарга оста булган кебек, хэйлэгэ дэ оста булырга тиеш. Г. Минский. И Планлаштырылгаи, исэплэнгэн булу турында. Килэсе квз уцыш бэйрэмендэ туй булырга тиеш иде. Г. Бэширов. II Фикернен, бэялэмэнен билгеле закончалык яки логика буенча гына уйлап эй-телгэнлеген белдерэ. — [Габсаттар] нишлэп алтмыш-та булсын, ул бик куп булса----утыз биш яшьлэ-
рендэ генэ булырга тиеш. Г. Камал, встендэге киеме-нэ, аягындагы мех итегенэ Караганда, очучы булырга тиеш. М. Эмир.
ТИЕ
94
ТИЗ
6.	хэб. функ. Кирэк, зарур. Салны борырга тиеш булган урыннарда---вышкадагы лоцман сигнал бирэ.
М. Гали.
7.	и. мэгъ. сейл. Нинди дэ булса законга, йолага, кагыйдэгэ h. б. туры килэ торган, килешэ, ярый торган нэрсэ. Ул [Фэрхим;амал] Мостафаны тиешеннэн артык сейкемле дип уйлый иде. Ш. Камал. [Бэдри— хатынына:] Инде, хатын, Галиябану узенэ тиешен утэде. Без генэ йоклап тормыйк. М. Фэйзи.
ТИЕШЕНЧЭ рэв. 1. Билгеле бер нормалар яки билгеле бер зарурлык талэбенэ жавап бирерлек итеп. Уз эшецне тиешенчэ белу. Коралны тиешенчэ фай-далану. □ Эсэрдэ---крестьян хэрэкэте тиешенчэ
ачылмаган. Г. Нигъмэти. Ничектер без тиешенчэ ац-лашмадык, эйтэсе сузлэрне эйтеп бетермэдек. А. Ша--мов. || куч. Бик яхшы итеп, жнренэ житкереп, шар-тына китереп. Тиешенчэ сабак биру. I I [Халык] дош-маныннан тиешенчэ уч кайтара. М. Жалил.
2.	Билгеле бер максат белэн, максатка ярашлы рэвештэ, кирэгенчэ. Ылыслы ботак-чыбыклардан, тиешенчэ эшкэрткэндэ, уксус кислотасы, метил спирты, тагын бик куп файдалы химик эйберлэр эшлэргэ мемкин. Г. Эпсэлэмов.
ТИЕШЛЕ с. 1. к. тиеш (1 мэгъ.). — Бар, узецэ тиешле кара сандыкны алып кил. А. Эхмэт. | и. мэгъ. — Узебезгэ тиешлесен без биреп м;ибэрдек инде, башкаларга керегез. М. Гали.
2.	Нинди дэ булса менэсэбэттэ булгаи (кардэшлек й. б. терле бэйлэнешлэр турында). Бу сузлэрне-
Хисамига баэ/^ай тиешле чатан Галэви сейлэп тор-ды. К. Нэжми.
3.	к. тиеш (5 мэгъ.). Язучы узенец эсэрлэре естендэ бик нык эшлэргэ тиешле. h. Такташ. Сэгать си-гездэ килергэ тиешле булган поезд йаман да курен-ми. Г. Гали.
4.	Билгеле бер эш-шегыль ечеи махсус билге-лэнгэн, шуна бэйлэкешле яки шундый эш-ше-гыльне башкарырга мемкинлек бирэ торган, кирэкле. Тиешле мэгълуматлар туплау. Тиешле кешелэр белэн сейлэшеп кую. I I Газинур отделениесенэ тиешле боерыкларын биреп сэкегэ менеп ятты. Г. Эпсэлэмов. Берничэ кеннэн соц безнец эшелон тиешле эк;иргэ барып зцитте. Г. Минский. II Махсус билге-лэнгэн.— д мица [сату эшенец] ниеннэн куркырга? Тиешле белем бар, счет салырга ейрэндем, cam та cam кына. Т. Мицнуллин. II Кирэгенчэ, кирэк кадэр. Малик----товар сайлады, тиешле акчасын тулэде.
И. Гази. || Ярашлы, лаеклы, урынлы (кинэну, учегу, •янау h. б. шундый айэннэр белэн эйтелэ). Ул [фашист] улеп калды ят м;ирдэ Тиешле эцэза алып. Э. Исхак. Сафин бик эче иттереп эцавап кайтарыр-га уйлаган иде, лэкин тиз арада тиешле суз таба илмыйча эндэшми калды. Ш. Камал.
ТИЕШЛЕК и. 1. Тиеш (1, 2 йэм 5 мэгъ.) булу. Ана улыныц эштэ, тормышта ничек булырга, узен ничек тотарга тиешлеген сейли. Э. Еннки.
2. к. тиешлелек (1 мэгъ.).
ТИЕШЛЕЛЕК и. 1. Тиешле (2 мэгъ.) булу. Кар-дэш тиешлелек.
2. к. тиешлек (1 мэгъ.). Гаврилов---эшчелэр
нинди юл тотарга тиешлелек турында бик матур речь сейлэде. Ш. Камал. Гыйшык хатын---кыз ку-
целендэ балалы бишек, егет куцелендэ иярлэнгэн ат сакланырга тиешлелеген эйтеп, тэмам итэсец. Т. Гыйззэт.
ТИЕШЛЕ-ТИЕШСЕЗ с. 1. Тиешле (1 йэм 4 мэгъ.) булуы тикшерелмэгэн, тикшерусез; урынсыз, закон-сыз, сэбэпсез. [Сафин] Мохтарны тиешле-тиешсез у рында мыскыллап----тецкэсенэ тияргэ тырыша
иде. Ш. Камал.
2. Билгеле бер нэрсэгэ хакы-хокукы яки менэсэбэ-те булмаган. — Ж,ыен тиешле-тиешсез кешелэргэ мал-ны елэшеп бетерэсез инде! Ш. Камал.
ТИЕШСЕЗ с. Тиеш булмаган, урынсыз. — Тел кы-лыч: тиешсез идирдэ тый, тиешле м;ирдэ кый. Мэкаль. II и. мэгъ. Хаксыз, нахак. Булдыра алган урында ул [Шэмгун] тиешлесен дэ, тиешсезен дэ басып калды. А. Шамов. II и. мэгъ. Урынсыз, мэгънэсез нэрсэ. Без тиешсезне эйтмэбез. М. Жэлил.
ТИЕШСЕЗГЭ рэв. Урынсыз яки мэгънэсез рэвештэ. Тиешсезгэ сейлэну—ташка тары чэчу. Мэкаль.
ТИЕШСЕНУ ф. Узен берэр билгеле нэрсэ эшлэргэ тиеш дип, бурычлы дип санау. Карт аларга [балык-чыларга] тэсэлла [эцицеллек, юату] бирергэ тиеш-сенде. Ш. Камал. Кулланган ишарэтлэрем хакында изах бируне тиешсенэм. М. Фэйзи.
ТИЗ рэв. 1. Зур тизлек белэн, шэп, кызу (механик хэрэкэт белэн башкарылган эш яки шегыль турында). Тиз йегеру. Тиз эйту. □ Тимербай тиз генэ киенеп, капка ачарга чыга. М. Гали. [Ашаган кешелэрнец кул-ларында] кашыклар тагын да тизрэк йери башлады. И. Гази.
2.	Кыска, аз вакыт эчендэ. Бэбкэлэр тиз усэлэр икэн. Г. Ибрайимов. Теземнэр, кул тырмалары, сэ-нэклэр белэн эйлэндереп чыккач, тиз кипшерделэр. С. Рафиков. || Ашыгыч рэвештэ. Болай тиз аерыл-мыйк эле. азрак сейлэшеп утырыйк. М. Эмир. II Кет-термичэ, тоткарланмыйча. Хаэци тиз генэ эк;авап бир-мэде. Ш. Камал. Мин, эни. бик тиз кайтырмын. h. Такташ. || Кыска вакыттан сон, тиздэи. Госман чыкты да тиз ук эйлэнеп керде. Г. Ибрайимов. — Сееклем, кырык алтынчы поезд тиз килэме? Т. Гыйззэт. || Кыска вакытта йэм кирэгенчэ, унышлы рэвештэ. Дошманныц кем икэнен тиз сизделэр. А. Алиш. Хэл бик тиз ацлашылды. Г. Бэширов. — Мин теллэрегезне бик тиз кыскартырмын. Г. Камал. II куч. Вакыт уткэне сизелмичэ. Уку белэн бик тиз утэр бу озын кыш. М. Гафури. II Жинел, аз вакытта. — Безнец бригада шулкадэр ашлык устерде, тиз генэ исэплэп тэ чыга алмассыц. Г. Бэширов. II Шундук, импульсив рэвештэ (психик реакция турында). Мостафа тиз кабынучан. кайнар йерэкле кеше иде. К. Нэжми. Тик кызныц, егет суз катты ласа дип, тиз генэ эреп китэргэ исэбе юк иде. Г. Гобэй.
Тиз арада (араларда, вакытта, заманда)—чагыш-тырмача кыска вакыт эчендэ. Имэли узенец тиз арада укырга ейрэнуе турында кабатлады. М. Эмир. Тиз (тизрэк) бул! — жэйэт кылан, тиз башкар. [Га-фифэ:] Мия хэзер бу лам. встемэ кулмэк кенэ киям. [Вэли:] Ну, бар, зинйар, тиз бул! Г. Камал. Тиз ел-дан (еллардаи) — берничэ елдан сон. Тиз еллардан. кечле тракторлар. Комбайннар белэн басулар Гер-лэп торыр. М. Гафури. Тиз кулга—ашыкканда эш-лэнгэнчэ. Мицсылу тиз кулга керосинкада бер-ике таба тече коймак та салып алды. К. Тинчурин. Тиз кендэ (кеннэн) — берничэ кеннэн сон, озакламый. — Тканым, тиз кендэ курешербез инде. Ф. Эмирхан. Бэлки, тиз кеннэрдэ Киц дицгезгэ барып эн;итэрсец. Ф. Бурнаш. Тиз тоту — тиз арада башкару, кызу тоту. Сергей Тимофеевич эшне тиз тотты. Г. Ибрайимов.
ТИЗАТКЫЧ с. Гадэттэгедэн тизрэк ата торган (супы ш кораллары турында). Немецлар--йезлэгэн тиз-
аткыч тупларыннан шрапнель яудыра башладылар. А. Тайнров.
ТИЗГЕР с. диал. Тиз башкаручан, житез, жэйэт. Тизгер булу. I I Сизгер кеше — тизгер кеше. Мэкаль. Тизгер акылын курэчэк аныц [кешенец]--киц. серле
MjuhaH. К. Тинчурин.
тиз
95	ТИК
ТИЗДЭН рэв. Булып уткэн берэр вакыйгадаи, ку-ренештэн яки вакыт мизгеленнэн соц озак та тормый-ча. Тиздэн район узэгенец ур естендэге бурэнэ ейлэ-ре куренде. А. Расих. Тиз бул. егет. тиздэн кояш баер. М. Жалил. II Чагыштырмача (уз чамасында) кыска вакыт уткэч тэ — тиз арада, тиз кендэ. Тиздэн, бэлки буген ук. Галлэм килэ. М. Фэйзи. Тиздэн. тиздэн курешербез. кет, Фэсэхэтем. Г. Хужи.
ТИЗ ЛЕК и. 1. Хэрэкэт иту, усу, кубэю, та ралу кебек куренешлэрнен вакытка нисбэтэн бару, башкары-лу дэрэжэсе. Зур тизлек. Куз иярмэс тизлек. О Тац аклыгы кузгэ сизелерлек тизлек белзн кицэя бара иде. М. Эмир. Шашкын тизлектэ патруль катеры килеп чыкты да тирэ-якка секунд эчендэ прожектор белэн болгап алды. Ш. Маннур. II Билгеле бер нэрсэиен хэрэкэте белэн чагыштырганда: шуна охша-ган яки тин булган башкарылу дэрэжэсе. Ташбака тизлегендэ. □ Гриша — ук тизлеге белэн алга чап-ты. Ш. Усманов. Тачанка эцилдэй тизлек белэн авылныц эченэ ук килеп керде. Г. Бэширов. || Машина йэм механизмнарда механик хэрэкэтнен билгеле бер вакыт берэмлегенэ нисбэтэн юл уту дэрэжэсе. [Сэга-тенэ] илле километр тизлек белэн бару.
2.	Кызулык, елгерлек, житезлек. Егет бик тизлек белэн тартып. эрм;эне су естенэ чыгарган. Г. Гобэй. Бем;умдэ иц мейиме — тизлек. Г. Эпсэлэмов. || Жэ-йэтлек, ашыгычлык. — Ошбу хатны алгач та. бик тизлек белэн. кулыцда купле акчац бар. барлыгын эцыеп. монда м;ибэр. Ш. Мехэммэдев.
3,	тех. Транспорт машиналарынын махсус жайланма— шестернялар белэн узгэртелэ торган тарту кече. Шофер машинаны уртача тизлеккэ куйды. Г.' Минский. Кузгалып киткэч тэ. ул [Ьарун\ беренче тиз-лек'белэн генэ барды, аннары икенчегэ кучте. Мотор бик эйбэт эшлэде. Н. Фэттах.
4.	физ. Жисем уткэн юл озынлыгыиын шул юлны утугэ киткэн вакытка нисбэте. Уртача тизлек. Тизлек берэмлеклэре.
Тизлек коробкасы (тартмасы)— автомашииаларда тизлекне (3 мэгъ.) алыштыру ечен махсус тешле тэгэрмэч урнашкан тнмер тартма. Тэгэриэчлэрне алыш-тырдылар. тик менэ тизлек коробкасы булмады. М. Шэрифуллин.1
ТИЗЛЕКТЭ рэв. иск. Бик тиз, ашыгыч рэвештэ, тиз арада.— Тизлектэ мондз килмэсэц. минем ту-зэр хэлем капмады. Ф. Эмирхан. ХалыкныЦ м;илкэ-сендэге авырлыкны тешеру тизлектэ эшлэргэ тиеш-ле булган эштер. Урал.
ТИЗЛЭНЕШ и. физ. Тизлекнен вакыт берэмлеген-дэ узгэреше. Тизлекнец узгэру кызулыгын тизлэнеш дип аталган зурлык белэн курсэтэлэр. Физика курсы.
ТИЗЛЭНЕШЛЕ с. Тизлэнеше булган, тизлэнеш белэн барган (хэрэкэт турында). Тигез тизлэнешле хэрэкэт. I I Гомумэн алганда. йэрбер эйбернец уры-ныннан кузгалып киткэндэге хэрэкэтен тизлэнешле хэрэкэт дип карарга мемкин. Физика.
ТИЗЛЭНУ ф. сир. Тизлекне арттыру, кызулау.
ТИЗЛЭТЕЛУ ф. Теш. юн. к. тизлэту; тизрэк эш-лэнэ торган итеп жайлану.— Гали абый мица м;ирне тизлэтелгэн метод белэн бораулау турында кицэш бирде. А. Эхмэт.
ТИЗЛЭТЕП рэв. сейл. Бик жэйэт кенэ, ашыгыч рэвештэ. Хатлар яздым тизлэтеп. Сейгэнемне кузэ-теп. М. Жалил.
ТИЗЛЭТКЕЧ и. тех. Нииди дэ булса бер процессны, хэрэкэтне тизлэтэ торгаи машина яки жайланма. Тизлэткечтэ Электр корылмалы кисэкчеклэр-не яктылык тизлеге чамасы тизлеккэ кадэр кызула-талар. Атом энергиясе...
ТИЗЛЭТУ ф. 1. Хэрэкэтнен яки берэр процессный тизлеген арттыру, интенсивлаштыру, кызулату. Поезд йерешен тизлэтте. М. Гафури. Агыйдел-----кысылып
тарая йэм агымын тизлэтэ. М. Эмир.
2.	Берэр нэрсэне тизрэк ясарга яки тизрэк тэмам-ларга тырышу. — Туйны тазлэтергэ кирэк булыр. Ш. Камал. Илдар капкынны [капкын ясауны] тизл -ту максаты белэн Ж,аббар бабайга йегерде. Г. Гобэй.
ТИЗЛЭУ ф. сейл. 1. Тиз генэ башкарып, эшлэп чыгарга тырышу, ашыгу. Тизлэгэн — бэланг узе эзлэгэн. Мэкаль.
2. Тиз башкарылу, тизлэтелу. Сэгыйдэнец--адым-
нары тизлэгэн саен йерэк тибуе кечэя. h. Такташ.
ТИЗ-ТИЗ рэв. Бер-бер артлы куп хэрэкэтлэр ясап-баш кары л а торган эш яки шегыль турыида — бик тиз, бик жэйэт; кызу ритм белэн. Сэмигулла тиз-тиз ат-лап картлар янына килде. С. Рафиков. Энисэ тиз-тиз генэ тезэтенеп алды. Аныц болай да чибэр йезе. берьюлы тугыз кояш чыккандай, нурланып китте. Г. Мехэммэтшнн.
ТИЗЭЙТКЕЧ и. Тиз йэм ачык итеп эйту, сейлэу кунекмэсе сыйфатында уйлап чыгарылган суз, жемлэ, такмак. Тизэйтсечлэр эйтелешлэре ягыннан телне чэбЭлэндерерлек дэрээ/дэдэ м;айсыз хэрефлэр кабат-ламасыннан тезелгэн сузлэрдэн йэм мдэчлэлэрдэн торалар. Н. Исэибэт.
ТИЗЭК и. 1. Организмда эшкэртелгэн азык калды-гы, каты яки ярымсыек булендек — экскремент. Ат-тизэге. Сыер тизэге. □ Бэхетле чучка борынында бер еем тизэк белэн туа. ди. Мэкаль. Ул вакыт бу atqup Баткак. саз иде. Без тизэк мдэйдгк ул тутэл-лэргэ. М. Жэлил.
2. Урмансыз якларда терлек экскрементына салам кушып изелэ йэм киптерелеп, ягулык ечен кулланыла торган масса, кизэк. Тизэк ягу.
ТИЗЭКЛЭУ ф. 1. Тизэк, экскремент булеп чыгару" (хайваннар турында). Ябык ат олы тизэкли. Мэкаль. II Куп тизэк жыелуга юл кую, тизэккэ батыру. Телке уз енен тизэклэгэч. бурсык оясына кучэ. Мэкаль.
2. Тизэк белэн ашлау, тиреслэу.
ТИК I рэв. Хэрэкэтсез. Тик утыру. II Бер кее, йа-ман бер рэвештэ. Абый — тубэтэй чаклы гына бер кызыл лампа яктысында тик эшлэп утыра. X. Сарьян. И Эшсез, эшлэмнчэ, буш (башлыча, механик хэрэкэтне яки хэрэкэтсезлекне белдергэн фигыль-лэр белэн). Тик кенэ йеру. Тик кенэ басып тору. II сейл. „Ник“ соравына каршы эйтелэ торган кнре мэгънэле суз.— Ник болай эшлэдец?—Тик.
Тик йеру—1) билгеле бер максатсыз, эшсез йеру, кангырау, тннтерэу. Мин тик йерим хэзер урачнар-да. Угры диеп. этлэр, ермэгез. h. Такташ; 2) гел бер терле эш белэн мэшгуль булып йеру.— Амбардан ач-барга шуларны [ачкычларны] шалтыратып тик йерим. Т. Гыйззэт.
МОТнк тормау — кирэкмэгои, урынсыз активлык курсэту. .Батан" пионерлары — теллэре тик тормау аркасында. эшне харап итеп ташладылар. Г. Гобэй. Тик тору — 1) хэрэкэтсез катып, басып тору (мэсэлэн, башкалар эшлэгэн чакта). Тик торган-чы тиген эшлэ. Мэкаль; 2) гомумэн эшлэмэу, инициатива курсэтмэу. Белэсез, э кул кушырып тик тора-сыз. И. Гази; 3) дэшмичэ, сузгэ катнашмыйча тору. Тыцлыйсыц килсэ. тик кенэ тор. тыцлыйсыц килмэ-сэ, кит моннан. М. Гали. Шэйхи дэшми, Шэйхи дэ-шэ алмый, Шэйхи тик тора. М. Жалил. Тик тор-ганда (торганнан, торыштан) — 1) сэбэпсез. Тик тор-ганнан тиле суз. Эйтем. Тик торганда тыракай. Эйтем. Ни бэйрэм. ни келэу, тиле кызныц ту едай, тик торыштан эчеп утыруны кайдан уйлап чыгар-
тик
96
ТИК
дыц? Ш. Камал; 2) кетмэгэндэ, искэртмэстэн. Тик кенэ торганда капланды томанга бар haea. Г. Тукай. Тик ятмау — актив хэрэкэттэ булу, чара куру- Безне-келэр тик ятмый, курэсец. Бередэн кызыллар этрэ-де килергэ чыккан. имеш. М. Шабай. Тик тоту — 1) нэрсэне булса да нгътибарсыз яки хэрэкэтсез калдыру. Балыклар яхшы чиртэлэр, кармакны бер дэ тик тотмыйлар. А. Алиш; 2) эштэн чнттэ тоту, эш-лэтмэу. Хэзрэт балаларын тик тотмый, эшлэтэ. Г. ИбраЬимов. Тик яту — озак вакыт (кеннэр, атна-лар буена) эшлэми яшэу. Тик ятарга ейрэнгэн кешегэ эшли башлавы никадэр читен булса. эшлэп ейрэнгэн кешегэ тик яту да шулкадэр ук кыен икэн. Г. Гобэй. Тиктэн тик — бер дэ сэбэпсез, максатсыз, эш юктан гына. Тиктэн тик экуырлап утыру. О Чит-тэн бер есгпэлдэ писарьлар, стена буенда тиктэн тик карап торган чабаталы турэлэр бар иде. М. Фэйзи.
ТИК II терк. 1. Кемнен, нэрсэнен дэ булса берэр яктан башкаларга каршы куелуын якн аерылып то-руын белдерэ: лэкнн. Барысы да куркуга кала, тик аю гына курыкмый. йаман алга бара. А. Алнш. Ул чордагы язма эдэбиятта татарныц сейлэу телен алга серуче тик Каюм Насыйри гына була. М. Гали. Адэмнэрдэн адэм, ай. ким тугел. Тик бэхеткэйлэре тиц тугел. Жыр. II Нэрсэнен дэ булса аеруча беренче планда торуын, бнгрэк кечле булуын белдерэ. Бер-нэрсэ дэ куренми, тик кар дицгезе генэ кайный. Ш. Камал. Тик бер телэк, тик бер изге телэк, Бер мекатдэс ният куцелдэ. Ф. Кэрим.
2. Кызгану, ташлама ясау яки, кнресенчэ, фаш иту нняте белэн сейлэгэндэ берэр нэрсэнен билгеле бер ягы кечкенэ, эЬэмиятсез яки укенечле булуын белдерэ. Тик менэ Шэрэфкэ бераз вакытка шэйэрдэ калы рга туры килде. Г. Минский. Тик ни файда, кечец филдэй булып, Эшец булса чыпчык тезеннэн. М. Жэлил.
3. Берэр хэл-эхвэлне h. б. анлатып сейлэгэндэ берэр яктан чиклэп искэрмэ кертуне белдерэ.— Бикти-мер абзый бик эйбэт кеше, тик аныц укымышы юк. Б. Гыйззэт. Нгфисэ якты чырай, ягымлы тел белэн «сейлэшэ, тик аныц тойгыларын белу мемкин тугел. Г. Бэширов. || Берэр эшнен тулысынча утэлмэвен, билгеле бер елеше генэ башкарылуыи белдерэ. Низами атын тугармаган, тик аркалыгын бушатып куйган. Г. ИбраЬимов. Эти мица-----бик матур бер тай
алып кайтырга уйлаган, тик менэ биясе генэ тумас борын улеп киткэн икэн. 3. Бэшири. || Сэбэпне яки шартны, телэкне белдерэ. Тик кук кенэ тизрэк кук-рэп утсен. Тик давыллар гына басылсын. Э. Ерикэй.
ТИК III бэйл. иск. Кебек, шикелле, ...га тин. Ур~ дэк----Анасын кургэн бала тик. бер чума, бер тал~
пына. М. Гафури. Бу учреждениедэ хермэ талыдай зифа буйлы, кояш тик нурлы йезле бер егет курьер булып хезмэт итэр иде. Э. Исхак. Сэгатьлэре ай тик, кене ел тик Син муаныкаемныц дэртеннэн. Жыр.
ТИК IV и. Тыгыз сугылган мамык тукыма тере (матраслар Ь. б. тышлау ечен кулланыла).
ТИКЕЛДЭУ ф. к. текелдэу 1. Егет [рэсемне] кай-чы белэн кисеп алып, каршында тикелдэп утырган будильникка сеяп куйды. Г. Бэширов.
ТИККЭ рэв. 1. Юкка, бушка, кирэкмэгэнгэ, максатсыз. Тиккэ йеру. □ [Байныц еендэ\ кыш буе тик-кэ ягып чыгалар. М. Гафури. Абзыкаем инде узенец арысланлы кезгесен туш кесэсеннэн чыгарып елгер-гэн- Тиккэ тугел, билгеле. Ф. Хесии.
2. Бер сэбэпсез. Тиле тиккэ кызар. Мэкаль.
ТИКЛЕ терк. к. чаклы. Кем чэчуне муэй уртасы-ма тикле суза? Г. Бэширов. Тыныч кулдэ ике аккош
йезэ, Ак булырлар икэн шул тикле. 3. Мансур. Д. егет. Баку тикле Бакудан килеп тэ юньле була ал-масац. М. Хэсэнов.
ТИКЛЕМ терк. сейл. к. тикле. Юные Вэлишин каныгызны шундый итеп суырыр-----соцгы катрэсенэ
тиклем. К. Нэжми. Тешкэ тиклем тубалларны ту-тырып та кайтырбыз, бэлкем. Э. Касыймов.
ТИКМЭ с. Гади, нн житте, буш (куч.), игътибар-га лаексыз (башлыча кеше турында). Энэ кирпеч еем-нэре арасында йери торган кешелэр, безнекелэрне кургэч, яшеренделэр. Болар тикмэ кешелэр тугел. X. Садрый. — Бу солдат тикмэ кеше тугелдер, бер кэрамэт иясе булырга кирэк. Экият.
ТИКМЭГЭ рэв. 1. к. тиккэ. Хэлимэ арыкны тик-мэгэ генэ ачмаган бит. Д. Аппакова. Искэндэрев кара тен уртасында тикмэгэ килмэгэндер. Э. Еники.
2. Сэбэпсез, нигезсез. Йерэгем жу итеп киткэн иде, тикмэгэ булмаган икэн. Ф. Хесии.
ТИКМЭ-ТИККЭ рэв. Ьич кирэкмэгэнгэ, Ьич юкка. Ьэрхэлдэ, мин тикмэ-тиккэ елмаймыйм. Ш. Эхмэдиев.
ТИК-ТАК аваз ияр. Стена сэгатенен теле тешле тэгэрмэчкэ бэрелудэи чыга торган тигез кабатланыш-лы тавышны белдерэ. Сэгать исэ бу кеннэрдэ, эй-терсец. юри тагын да акрынрак йери кебек. Аныц чумеч кебек муиз теле телэр-телэмэс кенэ, тик-так, тик-так дип, эле бер якка, эле икенче якка ялкау гына авыша. Н. Дэули.
ТИКТОМАЛ: тиктомалга, тиктомалдан рэв.— Ьич кетмэгэндэ, Ьич сэбэпсез; дуамалланып. Тиктомалга келеп муибэру. □ Оят бит эле тиктомалдан эллэ нинди уйлар уйлый башлау. М. Фэйзи. Уз гаебебезне тою безне сабырландыра йэм тиктомалга гынаэнуэн-муал да кутэрэсебез килми иде. А. Гыйлэжев.
ТИКТОРМАС с. Хэрэкэтчэн, тынгысыз, кыбырсык. Эгэр юл куйсац, бу артистныц тиктормас теле кене буе да такылдаудан туктаячак тугел. Г. Эпсэлэмов. Ул [Нурсэетов] ниндидер тиктормас, тынгысыз йэм дэртле кеше иде. Н. Фэттах. II Ял белми торган, эш сеючэн. Пенсиягэ чыгучыларныц тиктор-масларына да хэйран калырга ярамый. Хезмэткэ, тынгысызлыкка кунеккэннэр алар. Б. Камалов.
ТИКТОРЫШ и. физ. Хэрэкэтсезлек. Бэрбер тик-торыш чагыштырма тикторыш була. Физика.
ТИКТЭС с. диал. ЭЬэмиятсез, тубэн. Мин дэ бак тиктэс кешенец баласы тугел. М. Гафури.
ТИКТЭСКЭ рэв. диал. к. тикмэгэ. Бэдига абыстай килеп кереэ, тиктэскэ булмый инде ул. М. Фэйзи. Эхмэди, ул [кен болытлылыгы} турында суз кузгал-са:—Тиктэскэ тугел ул,— ди иде.— Картлар, ил елаганнан кен елый, дип, белмичэ эйтмэгэннэр. Г. Бэширов.
 ТИКШЕРЕНМЭ и. Берэр фэнни мэсьэлэ, проблема буенча башкарылган тикшерену; шул тикшерену на-тижэлэре бэян ителгэн хезмэт (китап, мэкалэ). Бубер фэнни тикшеренмэ, татар теленец фэнни гром-матикасы. В. Хангнлдин.
ТИКШЕРЕНУ I ф. 1. Кызыксынып, белергэ омты-лып сорашу, кузэту яки сынап, тоткалап карау. Ул [Якуб], балалар шикелле, бетен нэрсэгэ гамуэплэнеп тикшеренеп йерде. И. Гази. [Хэйруш — Вэли турында ] Юк-барга куз тешерэ, сорашкан була. Ай-йай, бу елгы балаларны, кече яшьтэн ук тикшеренергэ ей-рэнэлэр. А. Алиш.
2. Махсус фэнни тэжрибэлэр яки логик фикерлэу-лэр ярдэмендэ чынбарлык Ьэм ижат куренешлэренен асы л ын, тезелешен, сэбэп ле бэйлэнешлэрен ачыклау. Фэнни-тикшерену институты. I I Тикшеренулэр Г. Камалныц имуатын тулысынча ачып бирерлек дэрэмуэгэ экуитэ алмадылар. М. Гали.— Сез — энту
тик
97
ТИЛ
зиаст, лэкин фэн, тикшерену эшендэге ашыгуыгызны гына ацлый алмыйм. А. Эхмэт.
3. Берэр нэрсэ турында бик вакчылланып, бэйлэиеп тепчену, сузгэ ышанмыйча, башка чаралар белэн жен-теклэп кузэту. Солдатлар----чекрэеп, тикшеренеп
карап торган башлыкларныц зэйэрле куз карашла-ры астында-----сафка тезелеп, алга юнэлделэр.
М. Гафури.
ТИКШЕРЕНУЧЕ и. Фэнни тикшерену белэн ше-гыльлэнуче белгеч. Бу э^ыентык тикшеренучелэрне бутарга, ялгыш нэтиэцэлэргэ алып чыгарга мемкин. М. Жэлил.
ТИКШЕРУ ф. 1. Нэрсэ турында булса да сорашып, шуны сынап, эзлэп яки кузэтеп кнрэкле мэгълумат алырга тырышу.— Ул нинди эш, син аны тикшереп бел эле. Ш. Мехэммэдев. Шофер иц элек, итеклэре белэн типкэлэп. кепчэклэрне тикшереп чыкты. И. Салахов. II Бнлгеле бер урында нэрсэлэр барын жентеклэп карап, ачыклап, аныклап чыгу. Атлы раз-ведкага тирэ-якны тикшереп кайтырга кушылды. Ш. Усманов.
2.	Берэр объектный, эшнен торышы турыида махсус рэсми тикшерену уткэру.— Мин заводны тикшеру нэтиэцэлэре турында информация ясармын. Ш. Камал. II Нэрсэнен дэ булса кагыйдэгэ туры килгэилеген, законлылыгын h. б. аныклау. Билетларны тикшеру. Паспортларны тикшеру. □ Тикшеру пунктларында совет офицерлары бик пехтэ йэм тегэл эшлилэр. Г. Иделле. II Барлау, барлыгын-юклыгын ачыклау. Иртэгэ безне кем тикшереп йери? Чортым да тик-шерми. Ф. Хеснн.
3.	Берэр нэрсэнен тезеклеген — дереслеген, яхшы, унай яки житешсез, кире яклары барлыгын аиыклап карап чыгу. Стариков. Газинурныц кулыннан калэ-мен алып, диктантны тикшереп чыкты. Г. Эпсэлэмов. II Фэннн ысуллар белэн ейрэну, анализлау; тикшерену. Язучыныц телен тикшеру. Авыруныц хэлен тикшеру.
4.	Нэрсэне дэ булса днкъкать белэн уйлап карау, кузэту, аерым якларына игътибар иту. [Капканыц нигэ бикле икэнен} Куп тикшерми Хэдичэ, Койма аша сикерэ, М. Жэлнл. Сэлим доктордан язу китер-гэндерме-юкмы, Газинур ул кадэресен тикшереп тормады. Г. Эпсэлэмов.
5.	сейл. Хекем иту, хекемгэ тарту. (Кемне дэ булса) м;ыелышта тикшеру. II Гаеплэп сейлэу, яман-лау. Ертык тишекне тикшерэ, э узен кем тикшерэ? Мэкаль.— дй, картлач, узенец бер аягы кабергэ баскан, узе кеше тикшереп торган була. Р. Ишморат.
6.	сейл. Артыннан кузэту, куз-колак булу, шым-чылау.— Мэзинне тикшереп торыгыз, утынны [мэ-четтэн] урлап ташымасын. Т. Гыйззэт.
ТИКШЕРУЧЕ и. махе. Берэр жннаять h. б. турында тегэл мэгълуматлар жыю белэн шегыльлэнуче юрист, влкэн тикшеруче. Суд тикшеручесе. □ [Па-ларусовны}, э/^инаятъ турында хэбэр алынгач. тик-шерученец бармый калырга ярамавы-----кыса. Г. Иб-
раЬимов.
ТИКЭН и. иск. Усемлеклэрдэ була торган чэнечке, тигэнэк. Гел тикэнсез булмый. Мэкаль. дй, былбыл, тикэннэн гелне аерып бел. Дэрдмэнд.
ТИЛ и. иск. Кунел, хэтер. Тилемдэге телемдэ. Эйтем.
ТИЛБЕР с. сир. Артык шаян Ьэм хэрэкэтчэн. Ж,ил-бер-м;илбер, син бик тилбер, кубрэк уйныйсыц. Дэрдмэнд.
ТИЛГЭН, ТИЛЕГЭН и. Карчыгалар семьялыгыннан эре гэудэле ерткыч кош. Бу, эйткэнемчэ, шактый зур, уткен тырнаклы. кэкре томшыклы, кара сип-келле, соры тестэге бер кош иде. Сафа итеге белэн
7 А-562
эйлэндереп карады да:—Бу — тилегэн,— диде.— Син, егет, тилегэн атып тешергэнсец. Э. Еиики. Ку злаку зли тавык-чебешлэрне Куктэ ачкуз тилгэн эйлэ-нэ. Ш. Медэррис.
ТИЛЕ с. 1. ЗиЬене Ьэм уйлау сэлэте бик тубэн булган, акылга зэгыйфь, юлэр; акылсыз, томана. Хес-ниэцамал Мохтарны бетенлэй тиле, ацгыра кешеме эллэ дип тэ исэплэп алды. Ш. Камал.— Син тилегэ тэмле телемне эрэм итеп сейлэп утырган мин тиле,— ди бабай, эн;эберсенеп. Г. Гобэй.
2.	Жилкенчэк, жилбэзэк. Тиленец тице булмас. Мэкаль. Син келэсец мица карыйсыц да, э мин, тиле, Кочакларга хэзер узецне. h. Такташ. II Мэсьэлэне Ьэрьяклап уйлап тормыйча гына эш нтучэн. Уйла-ган илле кеше, м;арып салган (эйтеп биргэн) тиле кеше. Мэкаль. || и. мэгъ. Билгеле бер нэрсэ белэн бик мавыгып киткэн кеше. Бер иптэше Зыяны .музыка тилесе" дип атый. Г. ИбраЬимов.
3.	Мавыгудан, жилкенудэн килеп чыккан (телэк, уй-фикер яки омтылыш турында). Тиле дэртлэр белэн, шау-гер белэн Утэ безнец дэртле яз кене. Н. Исэнбэт.— дйе, минем бу уйларым тиле уйлар булган-нар. Р. Ишморат, || Тиле кешенекенэ охшаган, тиле-лекне белдерэ торган (кыяфэт яки хэрэкэт турында). \.Гитлер‘ныц} кузлэре тиле, мыегы эцирэн. Г. Гобэй.
4.	Ачусыз шелтэ яки сугену сузе. \Кэтук:\ [Утыр-гычларны] кем китереп куйган, тиле? Бу карацгыда боларга абынып муеныцны сындырырсыц. тиле. М. Эмир.
5.	Тилелэрчэ эшлэнгэн, эйтелгэн. уйланган. Тиле кыланыш. Тиле суз. Тиле фикер.
Тиле акбаш — катмар чэчэклелэр семьялыгыннан каурый сыман телгэлэнгэн яфраклы улэнчел усемлек; русчасы: тысячелистник. Тиле бодай — бодайга охшаган кыяклы чуп улэне; русчасы: плевел. Тиле нарат — урта пояснын йрмшаграк климатлы урыннарында усэ торган ылыслы агач, тис. Ул тайга! Ул тиле нарат дип йертелгэн дэу наратлар, колач эцитмэс имэннэр. Г. Эпсэлэмов. Тиле суган — к. батун. Тиле суган сабакка уцар. Мэкаль. Тиле улэне — к- тиле-бэрэн. дллэ сез тиле улэне ашадыгызмы? Т. Госман.
О Тиле кэккук (куке)— 1) гадэттэге кукелдэу чо-рыннан элек ук яки шуниан сон куп вакыт уткэч кыч-кырган кэккук; 2) куп кайгы-хэсрэттэн зиЬене чуа-лып, кендэлек тэртипне оныта торган кеше турында. — Куцелебез китек, башыбыз вэйран, тиле кэккук булып беттек инде. 9. Еники. Тиле пуля — сугыш кы-рында кайдан да булса тезэмичэ яки ялгыш атылган Ьэм очраклы рэвештэ кемгэ дэ булса килеп тигэн пуля. дйтик, минага барып басу, тиле пуляга элэгу, юк-бар нэрсэ эчеп агулану—эзмени шундый ахмак улемнэр. М. Эмир. Тиле торна — гэудэсе, кыланыш-лары яки ес-башы жыйнак булмаган кеше турында. — д мин, тиле торна, ер-яца косынкамны естерэп барам. Сов. эд.	ч!
ТИЛЕБЭРЭН и. Пасленчалар семьялыгыннан сары-шэмэхэ чэчэкле агулы улэн; русчасы: белена. Кабер-лэр естендэге вак кылган, эрем. алар арасыннан калкып, себерке булып кутэрелгэн тилебэрэн улэн-нэре саргая башлаганнар. И. Салахов. Тилебэрэн яф-ракларыннан кезэн м;ыерганда эчелэ торган тыныч-ландыргыч дару хэзерлилэр. Ботаника.
О Тилебэрэн (орлыгы) ашаган — юлэр, акылсыз, тиле-миле, ангыра. Хэдичэ Мэдинэгэ карады да кычкырып келеп эцибэрде:—Шушы тилебэрэн орлыгы ашаган нэмэстэ [Зэмзэмбану] дэ авылда бер up белэн тормыш итеп яткан була бит. М. Хэсэнов.
ТИ ЛЕЛЕК и. 1. Тиле булу сыйфаты; акылсызлык яки артык жилкенучэнлек, мавыгучанлык. Иплегэ
ТИЛ
98
ТИМ
апле дисэц, иплелеген арттырыр. тилегэ тиле дисэц, тилелеген арттырыр. Мэкаль. Ах, бу кызларныц ти-лелеге. нэрсэгэ кызыгалар бит! А. Шамов. Кинэт ишелеп тешкэн кыя булып аныц [Хэмдиянец] куце-ленэ ачу-ярсу Нэм тилелек килеп ябырылды. Н. Фэттах.
2. Тилелэрчэ кыланыш, артык жилкенеп эшлэн гэн эш. Гомердэ бер тилелек терсэгецне тешлэтер. Мэкаль.— Белэм, бу — тилелек. лэкин мин шул тиле-лекне зшлэячэкмен. Р. Ишморат.
ТИЛЕЛЭНУ ф. Тилелек курсэту, акылсыз рэвешт э жилкену.— Тегесе [Шэрэф] инде бай кызын ычкын -дырмыйм дип тилелэнер. М. Фэйзи. [Камэр:] э, ясэ. тилелэнмэ! Исереп эштэн чыкты и дигэч тэ. Э. Фэйзи.
ТИЛЕЛЭФЧЭ рэв. Тилелэр кебек, тилегэ охш а-тып. Йолдызларга тилелэрчэ сокланып карау г ына минем куцелгэ лэззэт бирэ алмады. Д. Фэтхи.
ТИЛЕМЗЭК и. сир. Агулы, исерткеч орлык бирэ торган улэн; русчасы: дурман. Тилемзэк э/дигэн [аша-ган] — аекмас. Мэкаль.
ТИЛЕ-МИЛЕ с. Тилегэ тартым, килделе-киттеле» акылга таман, акылга жииел. Казанныц карт бер хэз~ рэтенец тиле-миле генэ надан бер мэхдуме урам~ нан бара икэн. Г. Тукай. Тиле-миле бит ул [Нэси-мэ], шатлануы белэн кайгыруы янэшэ тора аныц-Mi. Камал. || и. мэгъ.— Эй, тале-миле, урам естендэ буре буламыни? Г. Минский.
ТИЛЕМСЭ с. сейл. к. тиле-миле. Бу Тубал. ты истин Караганда, бик гади, бик садэ, бераз тилем сэ-рэк. Г. Ибрайимов. Берэу хатыны белэн бара икэн. Аларга бер тилемсэ кеше очраган да моныц хаты-нын кочаклап упкэн. Чаян. II Жилбэзэк, жилкенчэк. Алты ел тилемсэ яшьлекнец ташкын тойгыларын сурелдерэ тешэргэ житэрлек вакыт иде. Г. Ахунов.
ТИЛЕРТУ ф. 1. Иекл. юн. к. тилеру. II куч. Яр-сыту, жилкендеру яки аптырашка калдыру. Илерткэн дэ аракы, тилерткэн дэ аракы. Эйтем. Бэдри мулла-ны тилерткэн приказдан крестьяннар узлэре кет-кэн манифестны таба алмадылар. X. Кэрим.
2. куч. Алдау, алдалау. Сезнец дин дип йертэ торган нэмэрсэгез — кара халыкны тилертеп йертэ торган бер агу гына. С. Жэлэл.
ТИЛЕРУ ф. 1. Тилегэ эверелу, тилегэ эйлэну» юлэрлэну. Тилебэрэн орлыгы ашап тилеру. О Ба-тыргали агай [куп Зчеп] тэмам хыялый булган. ти-лергэн иде. Ш. Мехэммэдев. Ц куч. Тилелэну, акыл-сызлык эш’лэу (курсэту).— Тилереп йермэ дим сица. ейлэн! Биллэйи менэ сецелкэшне бирергэ риза! Ш. Камал.
2. Жилкену, эсэрлэиу, куцел талпыну; жииел акыллылык курсэту.— Утыз яшькэ эсдитеп, картаеп. беткэчтен. гыйшык тотып тилереп йер------имею..
М. Фэйзи. II куч. Шаулау, котыру, ярсу.— Кайт-мыйкмы дим? Буран артык тилерэ бит. Ш. Камал. Кешелэр котырып кул чабарга тотыналар. Кэрим нэрсэгэ шул тамаша тилерулэрен ацламый кала. Г. Ахунов. || рэв. мэгъ. тилереп. Деньясын онытып, эсэрлэнеп, бик бирелеп. Шул айга гашыйк булып, бакчада сандугачлар тилереп сайрыйлар. Г. Эпсэлэмов.
ТИЛЕХАНЭ и. иск. Акылдан язганнар ечен больница, шифахаиэ. Батыргали агай----эчэ-эчэ тэмам
тилереп, тилеханэгэ тотып ябылгач, Бакудан тугая э/gupe Казанга м;ибэргэннэр иде. Ш. Мехэммэдев.
ТИЛКЕНЛЭЙ рэв. диал. Бер талпыну белэн ук. Давыл----Димеки абзыйныц ей тубэсен тилкенлэй
кубарды да алды да китте. Ш. Маииур.
ТИЛЛИН-ТИЛЛИН аваз ияр. Кынгырау тавышын белдерэ. Тиллин-тилпин кейлимен, )Диз сарайда биимен. Табышмак. Бик ерактан тиллин. тиллин итеп Кытыклады тонне кыцгырау. X. Туфан.
ТИЛМЕРУ ф. 1. Нэрсэгэ дэ булса бик мохтаж булып, интегеп тору (яшэу). Икмэккэ тилмеру. □ Тилмереп торса бу ачлар, безгэ бэйрэмнэн ни ямъ? Г. Тукай.
2. Нэрсэне н дэ булса юклыгыннан яки узеннэн ераклыгыинан газаплану, нэрсэгэ дэ булса зарыгу. Туган илем, уксез улыц булып, Улэм инде читтэ тилмереп. М. Жэлил.— Улым, без сине бер курергэ зар булып тилмереп кетэрбез. Г. Бэширов. Суга тилмергэн кош кебек Тилмерэм сузлэрецэ. Жыр.
3. Ялыну, ялвару.— днэ Сэйфи - -- Вэли кызы на яучы бул дип ни тилмерде. М. Фэйзи. Хэерче кыз яшьле кузлэре белэн тилмереп ЗаИидкэ-------бер
карады да тиз генэ капкадан чыгып китте. С. Жэлэл.
ТИЛПЕНУ ф. 1. Тиз генэ жилпенеп, канат жил-пеп алу. Олкэн этэч кузлэрен ачып, канатларын язып, гайрэт белэн тилпенде. Дэрдмэид. Сэмруг кошы тилпенеп очып китэ, малайныц кулында каурый йолкынып кала. Экият. II куч. Канат каккан сыман хэрэкэт ясау. Ситсы пэрдэнец эре бизэклэрендэ шэу-лэсен уйнатып, учак астында ялкын да тилпенэ башлады. М. Хэсэнов.
2. куч. Жилкену, талпыну. Ничэ тапкыр тилпен-дем инде, ничэ тапкыр уйлап карадым. тик Нэр-кайсында уземне узем тыеп калам. Г. Бэширов. Аш-кынып. тилпенеп кенэ калдык. Очып китэ алмадык. Э. Касыймов.
ТИЛХАТ и. иск. Расписка. Тилхат биреп акча алу.
ТИЛЧЭ и. Тишелеп ага торган шеш. Тилчэ авыруы тамырга еракка киткэн кебек, нэселдэн килгэн сый-фатлар да нэселгэ китэ. Н. Исэнбэт. Гуя таштан яралгандай: маца тилчэ тияме соц, дицгез дэ тубыктан, дип мактанып йеру ем генэ икэн. М. Шабай.
ОТилчэ тел сир.— чиктэн тыш усал, телчэн кеше-иен сузе, сейлэве турында.— Аныц [Гайнинец\ тилчэ теленэ адэм тугел иблис тэ чыдамас. Ф. Бурнаш.
ТИЛЧЭЛЕ с. Тилчэ авыруын китереп чыгара торган яки тилчэ сыман шешу куреиешлэре булган. Ул — тилчэле авырулардан да эцирэнми иде. Г. Тукай.
ТИЛЧЭЛЭНУ ф. Тел естенэ теер чыгу турында. Сейли-сейли теллэр тилчэлэнеп бету.
ТИ’ЛЬДА и. Кэкре сызык (~) формасындагы типография тамгасы.	,
ТИМГЕЛ 1. и. Тугэрэк тап (йездэ, тэндэ, киемдэ h. б.). [Зэкинец] Тимгел салып Мацгай Нэм битлэ-рен Язгы зэИэр кояш ашаган. Ш. Маннур. [Борисое-ныц\ шинелендэ кан тимгеле кицрэк м;эелгэн саен, винтовкасы авырая башлады. Г. Бэширов. Куп кенэ усемлеклэрнец чэчэклэрендэ бемдэклэргэ нектарныц— балныц чыганагын курсэтуче сукмак шикелле тимгеллэр була. Робинзон эзл.
2. с. мэгъ. Шундый таплары булган, таплы. Аяз куцелем кугенэ буген тешкэн бар кулэгэлэрнец дэ сэбэпчесе---шул тимгел кузле хатындыр кебек
тоелды. Р. Техфэтуллин.
ТИМГЕЛ-КУК с. Кук тескэ тимгеллэр тешкэн (ат турында). [Кызныц] аты тимгел-кук булып,---кул-
мэге тесле ук елкылдый иде. И. Салахов.
ТИМГЕЛЛЕ с. Тимгеле булган, тимгеллэр тешкэн, таплы-таплы. Хэдичэнец битлэренэ тимгелле кызыл-лык бэреп чыкты. М. Хэсэнов.
Тимгелле тиф — тифнын утэ йогышлы бер тере (авыру кешенен тэненэ, йезенэ чыккан узенэ бер-
ТИМ
99
ТИМ
терле тимгеллэр белэн билгелэнэ). Тоткыннар арасында тимгелле тиф, дизентерия кебек йогышлы авырулар башланды. Г. Эпсэлэмов.
ТИМГЕЛЛЕК и. Усемлеклэриен яфрагы тимгел-лэну (авыру). Бу каен эцилэгенец кимчелеге аныц авырулар кэм корткычлар— соры черек, ак тим-геллек. тпалпан кэм корткыч коцгыз белэн зарар-лануында. Жилэк-жимеш...
ТИМГЕЛЛЭНУ ф. Тимгелле (тимгел-тимгел) булу; тимгелле булып эверелу. Каюмныц яцаклары тим-геллэнеп китте. Ш. Камал. II Тимгелле булып куре-ну. Еллар, пароход койрыгы янында тимгеллэнгэн дулкыннар тесле кайнап, артка чумдылар. К. Нэжми.
ТИМГЕЛЛЭУ ф. Тимгелле иту; таплау. Зстэлне кара белэн тимгеллэу.
ТИМГЕЛ-ТИМГЕЛ с. Тимгеллэрдэн торган. Иф-ратныц йеэенэ кан йегерде, яцакларын тимгел-тимгел кызыллык каплады. А. Расих. Инженерныц ак-сыл чыраена тимгел-тимгел таплар бэреп чыкты. Г. Ахунов.
ТИМГЕЛ-ЧУАР с. Таплар белэн чуарланган (ат турында). [Закир] капка тебендэге тимгел-чуар бур-лы кашкасына сикереп менде. Ш. Маннур. Тимгел-чуар туры бия басу буйлап юырта. Г. Минский.
ТИМЕР и. 1. Саф хэлендэ ялтыравык ак тестэге каты авыр металл (кенкурештэ шул металлнын углерод катнаш эретмэсен — корыч яки чуениы да тимер дип атыйлар). Тимер тапкан тилмермэс. Мэкаль. Алтынны тимер таба. Мэкаль. || с. мэгъ. Шул металл-дан эшлэигэн, шул металлдаи торган. Тимер йозак. Тимер сэнэк. Тимер тасма. I I Авыр богаулар да, тимер рэшэткэлэр. тимер ишеклэр дэ, зур калын таш стпеналар да каядыр адимерелеп югалалар сыман. Г. Ибрайимов.
2.	Шул металлдаи эшлэигэи тезу материалы [Сафа карт] капканы тимер белэн ябып, яшелгэ буяткан. Г. Ибрайимов. II Тимер кисэге, деталь.— Бу тимер-не суга сал. Бусын учакка. Учактагысын сандалга. К. Нэжми. Ниндидер бер тимер кутэреп Гашыйка керэ. А. Эхмэт. II Коралныи, жайланманын й. 6. шундый металлдаи ясалган елеше, детале. Чана ти-мере. Табагач тимере. □ Нэзэкэтнец яшел кеян-тэсенец---тимере тешкэн иде. Г. Галиев.
3.	с. мэгъ. куч. Бик кечле, каты мускуллы (кеше тэне, тэн эгъзалары турында). Мин куп курдем фил-дэй кешелэрне—Киц кукрэкле, тимер бэдэнле. М. Жэлил. [Tahup:] Саф каннарым сыгыла йерэк-тэн, Кеч суырылды тимер белэктэн. Ф. Буриаш. Тимер богауларны езэр ечен, Тимер куллы ирлэр килерлэр. Г. Афэал. II Кеч йэм авырлык белдереп тора торган (адым, атлау турында). Тимер адым белэн атлап йерде берэу, Палубаны тишэрдэй итеп. Ф. Кэрим. Урамнарда тимер адым — Фронпгка уза яшьлэр. Г. Хужиев.
4.	с. мэгъ. куч. Рухи яктан бик нык, кечле, гай-рэтле, какшамас. Большевиклар партиясе кечле кешелэр, тимер керэшчелэр сорый. III. Камал. Керэш-лэрдэ м;ицу ечен кирэк Ихтыяр кэм тимер чыдам-лык. М. Гаяз. II Ьич котылгысыз эзлеклелек белэн хэрэкэт итэ торган, тайпылышсыз, чигеиусез. Тимер кануннар. Тимер логикага буйсынып аш иту. □ Эгэр дэ взводыцда тимер дисциплина булса, син телэсэ нинди бурычны да утэрсец. Г. Эпсэлэмов.
5.	с. мэгъ. куч. Узендэ ныклы дисциплина булган йэм батырлык, тотрыклылык белэн аерылып тора торган (хэрби берэмлеклэр турында). Тимер гвардия. Тимер дивизия. □ Кичэ хэбэр бар иде: эшчелэр тимер дружиналар тезегэн. Г. Ибрайимов. Ул кен-нэрдэ иреклелэр батальоны .тимер батальон' исе-7*
мен алуга ирешэ. Кыэылармеецлар Алишевны .тикер батальонныц тимер комиссары' дип йертэлэр. Соц. Тат.
Тимер агач — жылы якларда усэ торгаи бик каты агач. Куп агачлар — тимер агач, кара агач — кыйм-мэтле узагач бирэлэр. Деиья кис. геогр. Тимер бия-лэй — тимер божралардаи ясалгаи йэм биялэй кебек кулга киелэ торган корал.— Ул мица тимер биялэй белэн берне биругэ, кистэн белэн ицсэсенэ кундырган идем, бер чакрымга эйлэнеп барып теште. К. Тии-чурин. Тимер мич — тимер калайдан яки чуениаи эш-лэнгэи йэм кучереп йертелэ торган кечкеиэ мич— булмэие жылыту йэм аш-су пешеру ечен файдаланыла. Килен тимер мич алып кайтты, аны ей уртасына урнаштырганнан соц. Зифа карчык ягып э/дибэрде. А. Шамов. Тимер мичне кыздырып ягуга да кара-мастан. вагон стеналарын бэс сарган. И. Салахов. Тимер ташы — к. тимерташ. Шул имэннец тебендэ, Чишмэ чыккан мдирендэ, Тамырларга тоташып. Яткан, ди. тимер ташы. К. Нэжми. Тимер тубэтэй иск.— шлем. Безнец агай-эненец дэ шундый батыр вакытлары булган. Атларга атланып, башларына тимер тубэтэйлэр киеп--------кеч сынашканнар.
Г. Газиз. Тимер эше — тимерче йенэре, слесарьлык. Тимер юл — параллель рельсларны шпалларга бер-кетеп, поездлар йеру ечен ясалган махсус юл; транспортный шундый юлны фай дала на торган тармагы. Тимер юл транспорты. □ Таулар. урманнарны кисел узган, герлэп торган тимер юлларда эшелон-нар агыла. Э. Исхак.
О Тимер кебек — бик кечле, бик таза. Мин шушы тимер кебек кулым бар вакытта. шушы кечем бар чакта----ул акчаларыгызны исэплэп тормам.
М. Фэйзи. Тимер кул(лы) — 1) кечле ихтыяр(лы) йэм гайрэт(ле). Октябрьныц биргэн булэклэрен Тимер куллар белэн саклыйбыз. h. Такташ; 2) рэхимсез каты власть, хакимлек. [Зелэйха] Ж,элэш мулланыц тимер куллары эченэ кысылып гомер буенча газап чикмэктэ. Г. Ибрайимов. Тимер талкы (тарак) — бик каты жэза; жэза булып кабул ителэ торгаи вакыйга, куренеш. Купнец сузе — тимер талкы. Мэкаль. Ул Илфат просто авыру башка тимер тарак хез-мэтен утэр ечен килгэн булса кирэк районга. А. Расих.
ТИМЕРАЯК и. Бозда шуу ечеи аяк киемеиэ берке-телэ торгаи тар йэм шома тимер табанлы жайланма, коиьки. Егет белэн кызлар йери шаркылдашып. Боз естендэ тимераяк белэн шуып. Г. Тукай. Аныц [Зин-нэтнец] озын табанлы. куыш эчле 'мдицел тимераяк аласы килгэн иде. А. Шамов.
ТИМЕРБЕТОН и. Тимер арматура белэн иыгытыл-ган бетоннан гыйбарэт тезу материалы. II с. мэгъ. Шуидый материалдан эшлэнгэн. Тимербетон кон-струкциялэр. Тимербетон багана. □ [Акфиннэрнец] тимербетон ныгытмалары келгэ эйлэнеп куккэ оча-лар. Т. Гыйззэт.
ТИМЕРКАЗЫК и. Теньяк поляр йолдыз. Табынсац тимерказыкка табын. Аца йолдызлар да табына. Мэкаль.
ТИМЕРКАРА и. Легендар ат, тен символы. Тимер-караны акбузат куа. акбузатны кукбузат куа. Табышмак (тен, кен, кич). Тимерказыкка тимеркара бэйлэнгэн. Табышмак (теи).
ТИМЕР-KYK с. Кара келсу тестэге (атлар турыида), Тимер-кук алаша. □ Жиккэн атым тимер-кук, Ж,илдэн узып мдилер кук. Жыр. || Ялгызлык исем (ат исеме) буларак, кушылып языла. Утлыкка иелеп. Тимеркук солы ашый. Т. Госман.
ТИМЕР ЛЕ с. Тимер деталь куелган, тимерлэнгэн. Тимерле чана. □ — Тимерле тарантас юк инде.
ТИМ
100
тин
нишлибез, шул агач кучэрле тарантас арбаны гына мдигэрбез микэнни? М. Гали. [Урмановныц} тимерле итеклэре эцил Ьэм яцгыр шомартып. бетергэн ташлар естенэ баскан саен таеп китэ. Г. Эпсэлэмов. || Тимер белэи ныгытылган яки тимердэн эш-лэнгэн (ишек h. б. турында.) Илсвяр---тимерле
ишеккэ ниндидер авыр эйбер белэн бэргэн-тавыш
ишетте. Г. Гобэй.
ТИМЕР ЛЕК и. Тимердэн терле кирэк-ярак ясау Ьэм тимер эйберлэрне тезэту ечен жайлаиган мастерской яки цех, тимерчелек, тимерче алачыгы. Ж,из тимер-лектэ тимер тимерче эшли. Табышмак (кынгырау турында). Мин тимерлеккэ — Халатов янына кердем. Ул анда борау очлары уткенли иде. X. Садрый.
ТИМЕРЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. тимерлэу. Тимер-лэнмэгэн арба арбамыни ул! 3. Бэшири.
2. куч. Тимер кебек кату; катылану, хэрэкэтсез-лэну. БатырханныЦ---йезе тимерлэнэ. кузлэренэ
ачу чыга. Г. ИбраЬимов.
ТИМЕРЛЭУ ф. Тимер деталь кую, тимер сугу. Арбалар тимерлим, йозаклар тезэтэм, атлар дага-лыйм. А. Шамов. Аларныц [Рияннарныц] кат-кат тимерлэп бетергэн---такта сандыклары бар иде.
Ш. Маннур.
ТИМЕРСЕЗ с. Тимерлэнмэгэн, тимер сугылмаган, тиешле жиренэ тимер деталь куелмаган. [Мужикныц] Тимерсездер арбасы: Юкэ камыт, дугасы. М. Гафури.
ТИМЕР-ТОМЫР эцый. и. 1. Тимердэн Ьэм башка металлардан торган кирэксез яки ватык-сынык нэрсэ-лэр, металлолом.— Син эцыйган тимер-томырлар за-водларга китэ. эретелэ, металл була. А. Эхмэт. Мич естенэ, Ьэрбер кара м унчадагыча, гади таш еелгэн, таш араларында сынык кендек. ватык йозак, шомарган игэу кебек тимер-томыр куп иде. Г. Гобэй.
2. куч. Металлдан эшлэнгэн Ьэртерле предметлар, кирэк-ярак, кораллар Ь. б. Тимер-томыр кибете. □ Бетен гомере заводта, тимер-томыр арасында утугэ карамастан, Матвей Яковлевич, туры кил-гэндэ, табигать белэн хозурланырга ярата. Г. Эпсэлэмов.
ТИМЕРТАШ и. Тимер рудасы. Кызыл тимерташ-ларныц Кривой Рогтагы ятымнары — СССРда иц зур ятымнарныц берсе. Химия.
ТИМЕРХУТ и. Тимер кучэрле арба, тарантас. Чын-лап та, айгырны тимерхутыца------ядигеп кайтып
керу узе на тора! Ф. Хесии. Тимершэех абый безгэ узенец елан-туры айгыры белэн тимерхутын бирде. X. Сарьян.	|
ТИМЕРЧЕ и. Тимердэи Ьэм башка металлардаи терле кирэк-ярак ясый Ьэм тезэтэ торган Ьеиэрче, слесарь. Тимерчегэ кумерче юлдаш. Мэкаль. Тырыш тимерчебез----ясап бирде Универсале суккыч
машина. Ш. Медэррис. Агыйдел суы буенда Алачык тора, Мич алдында тимерчелэр Корыч кыздыра. М. Сендекле.
ТИМЕРЧЕЛЕК и. 1. Тимерче Ьенэре яки шегыле; тимердэн терле жайланмалар, кораллар Ь. б. ясау эше. вченче кавемгэ бик баткак, балчыклы эцир очрады; ул баткакта тимер мэгъдэне бар, Ьэм бу кавем тимерчелек эшен эшли башлады. Г. Тукай. Тимерчелекне дэ белэ, балта Ьенэрен дэ ул [Хэмит]. С. Баттал.
2. к. тимерлек. Колхоз тимерчелегеннэн чукеч тавышы чыцлабрак ишетелэ. Ф. Хеснн. Тимерчелек-нец эче шактый корымлы. Почмакта ташкумер ееме. М. Шэрифуллин.
ТИМЕРЧЫБЫК и. Диаметры бетен озынлыгында бердэй булган бик озын металл чыбык. Баганадан баганага сузылган тимерчыбыкларда м;ил улый.
М. Хэсэнов. Утын сараеннан бер тергэк нечкэ ти-мерчыбык алып кереп, егермелэп тозак ясадым. Г. Мехэммэтшин. II с. мэгъ. Шул материалдаи эшлэнгэн. Тимерчыбык челтэр. □ Алар \солдатлар\ окоптан чыгып, тимерчыбык киртэлэрне утеп, мылтык яцгыраган якка киттелэр. М. Гали.
ТИМЕРЬЮЛЧЫ и. Тимер юлларны салу, тезэту, карау Ьэм идарэ иту эшлэрендэ эшлэуче эшче яки хезмэткэр. Ш. Камалныц куп кенэ эсэрлэре — се-зонлы эшчелэр. шахтерлар, тимерьюлчылар тор-мышын гэудэлэндерэлэр. М. Жэлил.
ТИМПАН и. махе. Бизэкле фронтон, бизэкле тыш-кы кашага. Нишалар встендэге тимпаннарда тел-ле-телле, алты Ьэм сигез кырлы гипс розеткалар ясалган. Каз. утл.
ТИМРЭУ и. Тирегэ вак кына кутырлар, тимгел-лэр чыгу белэи характерлы булгаи кычулы авыру. Давытныц уч тебе тимрэу чыккандагы кебек кычы-та башлады. А. Гыйлэжев. Башта борынныц очында гына иде, хэзер инде яртылаш каплап алды — бик эшэке тимрэу. Г. Галиев.
ТИМСАХ и. иск. 1. Крокодил. Ихтимал бит, ул тимсах дигэн эцанвар Иделгэ китеп, Идел белэн Казан шэЬэренэ йезеп килер дэ су ташуы вакытын-да----кулгэ кереп урчер. Г. Газиз. Кайчагында берэр
юньсез малайны тимсах я хинзир [дуцгыз] дип тир- , гэп ташлаган чаклар да булгалый. Г. Бэширов.	(
2. с. мэгъ. Крокодил тиресеннэн яки шул тирегэ охшатып бизэклэнгэи ясалма куинэн эшлэнгэн. Тим-сах портфель. Тимсах чемодан.	j
ТИМТЕНУ ф. сейл. Экренлэп эш башкару. >Кыянша абый белэн Хеснулла абый да, эллэ кайчан эшкэ керешеп, ярыйсы гына тимтенеп яткан булалар л иде. Ш. Маинур. II Экреилэп, авырлык белэн яшэу, л денья кету. Тимтенсэц дэ кимсенмэ. Мэкаль.	<
ТИМУРЧЫ и. Икенче бетенденья сугышы елларын-да СССРда мэктэп балаларынын фронтовик гаилэ- < лэренэ, картларга Ьэм гариплэргэ ярдэм иту дружина- 1 сы члены. Фронтовик семьясы ятимлек сизчэскэ тиеш! Тимурчыларныц теп лозунгысы шул булды.	i
Г. Гобэй. Гаяз,---узенец тимурчылар турында	t
гаэцэп матур хикэялэр укыганлыгын эйтеп, яхшы- i лык эшлэучелэр командасы тезу турында ацлат- т ты. Г. Галиев.	t
ТИМУРЧЫЛЫК и. Тимурчы булу; тимурчылар хэ- л рэкэте. Пионерлар ике меЬим эшне онытмадылар. t Боларныц берсе тимурчылык иде. Г. Гобэй.
ТИНТЕРЭТУ ф. Аптырату, бэйлэнеп йедэту, тен- д кэгэ тию. Бер тинтэк ейне тинтерэтэ. ике тинтэк / илне [авылны] тинтерэтэ. Мэкаль. [Лэбиб:]— Бирге 1 якка алып чык!—ди, аннары:—эйдэ аръякка!—дип с тинтерэтэ башлады. Б. Камалов.
ТИНТЕРЭУ ф. 1. Аптырау, йедэу, йончу. Имчэк балаларын юата алмыйча тинтерэгэн	хатыннар	к
да----тэгэрмэч шыгырдаган саен ишеккэ	карыйлар.	л
К. Нэжми.	п
2. Интегеп, йончып зиЬен чуалу, алжу. Купме бэндэ,---Ник яраттыц, эй ходай!—дип, зар елый- т
лар тинтерэп. Н. Исэибэт.	к
ТИНТЭК с. гади с. 1. Ангыра, ахмак, лэкин бэй-лэнчек, узсузле. Тинтэк белэн типтергэнче, ацлы г< белэн таш ташы. Мэкаль. Ике тинтэк кушылса, яу була, ике ипле кушылса, may була. Мэкаль. Тинтэк тегелмэгэн итеген мактар. Мэкаль.	з;
| и. мэгъ. Менэ мондый тинтэклэргэ сейлэгез, ейрэ-	ц
тегез, Тазалыкка, чисталыкка кундерегез, эйтегез.	и
М. Жэлил.	м
2. Акылсызлыкны, тилелекне чагылдыра торган	Э
(уз-узенне тоту яки уй-фикер турында). Тинтэк кыла-	л
ныш. Тинтэк уйлар.	т
тин
101
тип
ТИНТЭКЛЕК и. 1. Гамьсезлек, тилелек, юлэрлек. Башыцны тинтэклеккэ салу.
2. Тилелэрчэ кыланыш, чыгыш, уйлап-нитеп эш-лэнмэгэи эш.— Яшэсен бакчачылык, бетсен игенче-лек дияргэ уйламыйм. Мэсьэлэне алай кую тинтэк-лек булыр иде. И. Гази. Буласы эш булган. кыласы тинтэклек кылынган иде. М. Галэу.
ТИНТЭКЛЭНУ ф. 1. Тиитэк булып киту, тинтэккэ эверелу. Мэхэббэтеннэн тинтэклэнгэн Хэбир-------
фэлсэфэ сатарга кереште. Ш. Хесэенов.
2. Тинтэклек (2 мэгъ.) курсэту; шамакайлану.—Бу егет яшьлеге аркасында шулай тинтэклэнэ. А. Расих.
ТИП I и. диал. Зур тугэрэк агач яки сеяк кысага тарттырылган куннэн гыйбарэт музыка коралы — бер мембраналы барабан, зур тенгер. Типкэ типмэ — ба-лац елак булыр. Мэкаль.
ТИП II и. 1. Бериш предмет яки куренешлэрненур-нэге, елгесе, вэкиле булып каралган предмет яки ку-ренеш; тер, терчэ. Эдэби эсэрнец башка тип эсэр-лэрдэн узгэлеге аныц образлылыгы белэн билгелэнэ. Ф. Хесни. || Марка, модель.— Аэродромда яца тип машина сыныйсым бар. Т. Гыйззэт. Тиздэн колхозга .Елочка' тибындагы сыер сову агрегаты куелып бетэчэк икэн. М. Хэсэнов.
2.	биол. Усемлек Ьэм хайваннар систематикасында узара кардэш классларны берлэштергэн иц югары оуленеш. Буынтыгаяклылар тибы. Чэчэкле усемлек-лэр тибы. □ — Мица бакалар кирэк. Умырткалы-лар тибы, atgup-cy хайваннары классы, койрыксыз-лар гаилэсе, бакасыманнар ыругы, бакалар тере. А. Тимергалин.
3.	Тышкы кыяфэте, йез Ьэм гэудэ тезелеше яки характеры, кыланышлары буенча бердэй булган кеше-лэрнец билгеле бер тере. Ж,илкэлэре Нэм кукрэклэре бераз чыгынкырак, кыска буйлы бер терле тип малайлар була. Ф. Эмирхан. Бэдигыльидамал тибындагы каенанага — тузеп торырга мемкий тугел. М. Гали.
4.	Кешелэрнен нинди дэ булса бер социаль груп-пасына хас булган характерлы билгелэрне эдэбият яки сэнгать чаралары белэн гомумилэштереп курсэт-кэи нэфис (художестволы) образ. [.Яца Кисекбаш"-тагы\ xaatgu Кисекбаш. шэкерт, дию Нэм Карэхмэт— барысы да келке типлар. М. Жэлил. Хэмзэ байныц кияве Вэли белэн килене ФакиИэ эсэрдэ уцай тип булып гэудэлэнэлэр. М. Гали.
5.	свйл. Тискэре яки сэеррэк холыклы кеше турында. Кайберэу---тик кесэ генэ тутырырга омтыла.
Мондый типларныц телэге ил ечен хезмэт тугел. Н. Думави. Уткэн ел мин узем шундый типларныц берсенэ очрадым. Г. Камал.
ТИПЕЧ и. диал. 1. к. тэпэч.
2. Туп уйнаганда туп сугар ечен Ь. б. максатларда кулланыла торган кыска, нык таяк, култаяк. Малайлар, этне чылбырдан ычкындырып, кулларына та-печлэр алганнар. Г. Эпсэлэмов.
ТИ’ПИК с. 1. Билгеле бер предмет, шэхес, куренеш тибынын характер узенчэлеклэреи узенэ алган. Типик куренеш. Типик шартлар. □ Галиев----------типик
.намуслы лыгырдавык". М. Жэлил. . Утерелгэн пэй-гамбэр" исемле шигырендэ Ь. Такташ керэшченец типик сыйфатларын ача алмады. Н. Юзиев.
2. Гади, гадэттэге, еш очрый торган; билгеле бер замай, шартлар яки берэр шэхес ечен характерлы, шуна хас булган. Кичэ типик булган хэлнец буген инде типик булмавы да бик мемкин. Ф. Хесни. Саф мэхэббэтне — типик тугел диючелэр булгалады. 9. Фэйзи. .Хат ташучы" поэмасы-----узенец герой-
лары белэн дэ. сюжет белэн дэ безнец тормышныц типик якларын чагылдыра. М. Эмир.
3. Эдэби тип булып торган. Cupaatgu буржуа э/дэм-гыяте эчендэге кешелэрнец типик образы ул. М. Гали.
ТИ'ПИКЛАШТЫРУ ф. 1. Билгеле бер типка керер-лек иту, бердэйлэштеру. Технология процессларын типиклаштыру. Машина детальлэрен типиклаш-тыру Нэм стандартлаштыру.
2. Сэнгатьтэ Ьэм эдэбиятта социаль типларныц характерлы узенчэлеклэреи нэфис образлар аша гэу-дэлэндеру. Ул [М. Горький] килэчэге кечле булган куренешлэрне----типиклаштыра белгэн. Ф. Хесни.
[Г. Камал] тормышта булган гади кешелэрне алып типиклаштыра, уз тормышлары белэн яшэтэ, уз теллэре белэн сейлэштерэ. М. Гали.
ТИ'ПИКЛЫК и. Типик булу сыйфаты. Кисекбаш— кадимче. мещан, сэудэгэр Нэм рухани сыйфатларын бик тулы гэудэлэндереп. типиклыкныц югары бер ноктасына кутэреп сурэтлэнгэн образ. Г. Халит. Типиклык турында суз кузгалгач. тагын шуны да эйтеп китэргэ кирэк: типиклык узе дэ бер дэ уз-гэрми торган категория тугел. Ф. Хесни.
ТИПКЕ и. гади с. Кыйналу, жэберлэну, кыер-сытылу; читкэ кагылу (тибелу) хэле; кемнен дэ булса кыйнавы, жэберлэве, кыерсытуы.— Остабикэлэрнец. бай хатыннарыныц типкесендэ йергэнче, ичмасам гыйлем алырбыз. Т. Гыйззэт. Кеше типкесендэ ускэн боек куцелнец кабынып китуе ечен шул ядитэ калды. Г. Бэширов.
ТИПКЕН I и. 1. Кечле агым басымы; ташу. Су юлы ачылу белэн баржаларны тизрэк ходка мдибэру максатыннан чыгып, язгы ташкын вакытында тип-кен астында кала торган урыннарга склад ясау практикасы куптэн бар, имеш. М. Эмир. Сипкел булып борыннарга. Типкен булып болыннарга яэ килэ. Каз. утл.
2. куч. Кискен Ьежум, удар. . Таулар" пьесасында аларныц [корткычларныц] эшлэренэ типкен бирелу курсэтелэ. Г. Нигъмэти.
ТИПКЕН II с. иск. Корбанын бик оста тибеп-элэк-тереп ала торган (ау кошлары турында).— Кем бар уткен, аты чапкын. кошы типкен, Кызыбыз Аем-бикэ шуца булсын. Н. Исэибэт.
ТИПОВОЙ с. Дэулэт кулэмендэ кабул ителгэн стандарт буенча салынган яки эшлэнгэн. Типовой проект буенча салынган йорт. □ Ясле ике катлы. типовой. А. Эхмэт.
ТИПО'ГРАФ и. Типография эше белэи шегыль-лэиуче, типография белгече. [Иван Харитонов] югары квалификацияле типограф, полиграфия сэнгатен сеюче Нэвэскэр иде. И. Рэмиев.
ТИПОГРА1ФИК с. Типография эшенэ караган, типографиядэ кулланыла торгаи, шунда эшлэигэн. Типографик кара. Типографик басма.
ТИПОГРА’ФИЯ и. Китаплар, газета-журнал лар Ьэм башка басма язу-сызулар бастырып чыгара торгаи предприятие. Мин типографиягэ корректор булып [эшкэ] кердем. Ф. Хесни. Типография залы уртасын-да басу машинасыннан бер-бер артлы булып яца елныц беренче кене газеталары чыгып тора. Г. Минский.
ТИПОГРА'ФИЯЧЕ и. I. Типография эшчесе.
2. иск. Типография хужасы, типография тотучы капиталист. Революциягэ кадэр татар басма хэреф-лэре арасында матурлык ягыннан иц алдынгы урын-ны тоткан типографияче Харитонов хэрефлэре — Г. Камал эше иде. ^М. Гали.
ТИПОЛО'ГИК с. 1. Типологиягэ бэйлэнешле.
2. Типология кагыйдэлэре буенча буленгэн яки гомумилэштерелгэн. Теллэрнец типология класси-фикациясе.
тип
102
ТИР
ТИПОЛО'ГИЯ и. Предметларны яки куренешлэрне уртак билгелэре буенча классификациялэу.
ТИПСЭУ ф. диал. Туйда кияугэ яки кэлэшкэ карата (гадэттэ кэлэшне мактап, кияуне хурлап) жыр жырлау.
ТИПТЕРУ ф. 1. Йвкл. юн. к. тибу I (1 — 4 мэгъ.). II Тибэргэ мемкиилек биру яки рехсэт иту. Чебилэр-не тилгэннэн типтеру.
2. куч. Исерткеч эчемлеклэр эчеп яки башкача кэеф-сафа кору. Типтереп. яшэунец башы келкенеч. ахыры укенеч. Мэкаль.— Алай булгач. яшэй белмэй-сец син. Типтереп яшэргэ кирэк бу деньяда. типтереп. Э. Баянов.
ТИ’П-ТИГЕЗ с. Артык дэр. к. тигез. Тип-тигез юл. □ Сахра чиксеэ киц. чамасыэ иркен. Читтэн тип-тигез булып та яп-яссы булып курена. X. Кэрим. Тик стенадагы сэгать маятнигы гына узенец ритмын бозмыйча тип-тигез текелдэп тора иде. Ш. Камал.
ТИ’П-ТИГЕН с. Бетенлэй арзаи. Бэй. симэнке! Бэй. ирис! Акча бирсэц—тип-тиген. X. Туфан.
ТИПТЭР и. Коньяк Уралда, Башкортстан АССРда йэм Татарстан АССРнын кеичыгыш районнарыида яши торгаи этнографик группа—XVII—XIX гасырлар-да баш корт жирлэренэ кучеп утырган татарлар. Авылда халык еч тврледер: Казан татары, баш-корт. яца башкорт, ягъни читтэн килеп башкорт булып язылган адэмнэр. яхуд типтэрлэр. 3. Ьади. [Базарга] иц ахырдан----чувашлар, руслар. тип-
тэрлэр килэ башлыйлар. Г. ИбраЬимов.
ТИПЧАК и. Кыяклылар семьялыгыниан бик тар кыяклы Ьэм тар себеркэчле, мал азыгына китэ торгаи улэн. Татарстанныц твньяк районнарындагы болын-нарда кубесенчэ типчак улэне усэ. А. Фаткуллин.
ТИПЧУ ф. Энэ белэн эре-эре атлатып тегу. Тире типчу----шикелле эшлэр генэ бирэ иде эле ул [тегу-
че] бу малайга. М. Гали. Минзакир абзый-Милэу-
шэнец типчеп. тегеп утыруын кургэч:—Дерес эш-лисец, кызым... —ди. М. Хэсэнов.
ТИР I и. Кешенен Ьэм хайваннарнын тире асты бизлэре булеп чыгара торган сыеклык. Салих мац-гаена бэреп чыккан салкын тирен сертте. Г. Минский. Ат тиргэ ватты: камыт-ыцгырчак асларын-нан ак кубеклэр чыкты. X. Садрый.
Тир кату — тир парланып бету Ьэм тэи суыиа тешу. Габделбэр,----хайваннарыныц [атларныц]
тире каткач. якындагы инеш буена илтеп арканла-ды да узе казык твбенэ сузылып ятты. М. Шабай. Тир тозы — тир парлангаи урыида утырып кала торган тоз. [Солдатларныц] гимнастеркалары манма су булган. ицбашларына тир тозы калкып чыккан. Э. Еиики. Тир хастасы (авыруы, чире)—к. тиф. Аца \Илъяска\ ундурт яшь тулганда. тир хаста-сыннан этисе дэ. энисе дэ улеп киткэннэр. Г. Эпсэлэмов.
О Тир(ие) киптеру — берэр кызу эшие туктатып, ял иту; эштэи тукталып тору. Егетлэр квндезен ку-лэгэдэ тир киптереп яткан эр>эм вакытныц каруын кайтарырга чын-чынлап керештелэр. Р. Техфэтуллин. Тир салу (тугу)—бик зур кеч куеп эшкэрту, бик тырышып яки бик авыр эш эшлэу. Жиргэ тир салмыйча, эцирдэн икмэк алып булмаячак. аны ал-дан ук белеп торыйк. Ф. Хесни. Бу ярлы моцарчы Хафизуллага бил бвгеп. тир тугеп кен курде. Г. Минский.
ТИР 11 и. Зур булмаган калибрлы кораллардан (револьвер, мылтык Ь. б.) атарга ейрэну ечен махсус эшлэнгэн бииа яки булмэ. Менэ шул кыз буген тир-да. атыш ярышында эцицеп чыгып. мине хур итте. М. Жэлил.
ТИРА’ДА и. Нотыкнын, речьнен кутэренке тон белэн яки югары стильдэ сейлэигэи елеше—озыи фраза, экспрессив монолог. Вахитныц иске тормышка те-бэлгэн лэгънэт тирадасы барлык гыйсъянчыларга уртак рухта кечэйтеп эцибэрелэ. Г. Халит.
ТИРАЖ I и. Лотереяда яки заемда отышлар уйна-лышы. 1976 ел Бетенроссия лотереясыныц еченче тиражы. □ Осоавиахим лотерея билетларыныц hap тиражы уйналган саен. Гэрэй почтага йегерэ. А. Алиш.
Тиражга чыгу—1) заем облигациялэренен Ьэм башка шуидый бурыч кэгазьлэреиен, тулэнеп, уз кеч-лэреи югалтуы. Облигациялэр тиражга чыгу: 2) куч. югары посттан, урыниан тешерелу, абруеи югалту. Барановский йэм Вакытлы хекумэтнец тиражга чыккан губерна комиссары Архангельский .коми-тет'ка член булып кертелэлэр. Ш. Камал.
ТИРАЖ II и. Бастырылып чыгарылган нэрсэлэрнен (китап, газет-журнал Ь. б. нын) несхэлэр саны. Ки-тапныц тиражы. □ [Буржуйлар} узлэренец эскэ-тер-эскэтер газеталарын мецэрлэгэн тираж белэн басып тараталар. И. Гази. II куч. Китап, газета-журиал Ь. б. нын барлык иесхэлэре жыелмасы. Зур гына багаж белэн-----„Бэхетле Мэрьям' китабы-
ныц тиражы кайтты. Э. Фэйзи.
ТИРАК с. диал. к. чирак. Баласы жылак булса. анасы тирак була. Мэкаль.
ТИРАН и. 1. тар. Борынгы Греция дэулэтлэреидэ Ьэм XIII—XVI гасырларда Италиядэге шэЬэр-республи-каларда берузе идарэ иткэн хекемдар, патша.
2. куч. Башбаштак Ьэм явыз идарэче, явыз патша. Тираннарныц явыз эшлэренэ Бер чара да ярдэм ит-мэгэн. Э. Ерикэй.
ТИРАНЛЫК и. 1. Тиран булу.
2. Тираннарга хас эш, куренеш. Гарэп хэлифэлеге-нец тиранлыгына каршы дрмэнстанда восстаниелэр эцэелэ башлый. Г. Кутуй. Гитлер тиранлыгына каршы аяусыз сугыш барган елларда бу [Жарэн] чи-чэнне йэм намуслы хатын Карачэч сылуны сэхнэгэ мендеруне кирэк дип таптым. Н- Исэнбэт.
ТИРАРАЙ и. диал. к. камка I.— Шырпы тартма-сына тирарайлар жыяргамы? Мижалардан апилак эзлэп караргамы? Г. Бэширов.
ТИРАТАЙ и. гади с. Мэгъиэсез шаян кеше, юнь-сез Ьэм шаян бала. Мин тиратай. тиратай. Кэлэш алып бир. атай: Синец киленец булыр. Минем куце-лем булыр. Жыр.
ТИРАТАЙЛАНУ ф. гади с. Тиратай кебек кылану; шу клану.— Я. тиратайланма инде. Зайирэ, эйтац эйт. К. Тинчурин.
ТИРБЭЛДЕРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тирбэлу. II Калты рату, селкету, чайкалдыру. Гуя мине бэхет дул-кынында Тирбэлдерде туган Иделем. Ф. Кэрим Нэфисэнец толымнарын Тирбэлдереп жал исэ. Жыр.
2. к. тирбэту.
ТИРБЭЛЧЕК с. 1. Тирбэлеп тора торгаи. Тирбэл-чек ботак.
2. к. тирбэнчек (2 мэгъ). Тирбэлчектэ тирбэну.
ТИРБЭЛУ ф. 1. Йомшак кына селкеиу, талгын ритм белэн чайкалу. Тирбэлеп кенэ тэцкэ карла/ теша. Г. Гобэй. Елгаларныц суы ярдан ашкан. Тар-бэлэлэр таллар тын гына. 3. Майсур.
2. Берэр махсус жайланмада уз-узенне тирбэлдеру; тирбэлеп торган берэр урынга утырып кэефлэну. Бш нэни кыз эле Дилбэрэ, Ул бары бишектэ тирбэл. Э. Бикчэитэева.
ТИРБЭНЕШ и. Тирбэиу хэрэкэте. Молекулалар - -йаман бер урында таптанып. куз ачып йомган арада миллиард тирбэнеш ясарга елгерэлэр. Атом энер гиясе.
ТИР
103
ТИР
ТИРБЭНЧЕК с. 1. Тирбэлеп утырырга, тирбэнергэ жайлаиган. Бибкэй тирбэнчек урындыкка утыра. Н. Исэнбэт. Атларда булыр &диз ыцгырчак. Тирбэн-чеккэй арба бик йомшак. Жыр.
2. и. мэгъ. Тнрбэнеп утыру яки яту ечеи жайлан-ган урыидык, таган.
ТИРБЭНУ ф. 1. к. тнрбэлу. д узебез кен буе йомшак ияр естендэ тирбэнеп. барабыз. Г. Тукай. Тышта кырау белэн капланган ботаклар экрен генэ тирбэ-нэлэр. К. Нэжми.
2. Даими булмау, узгэреп тору. Базар бэялэре тирбэну.
ТИРБЭТМЭ а. к. рессор. Повозканыц-----куэтле
тирбэтмэлэре. чокыр-чакырларга туры килгэндэ дэ тигез вэ салмак кына тирбэтеп, рэхэт ялкаулан-дыра. Ф. Эмирхан.
ТИРБЭТУ ф. 1. Йомшак кына итеп яки ритм белэн селкету, чайкалдыру. Жил тирбэтэ улэнне. чэчэк-лэрне, геллэрне. М. Фэйзи. Мескен эни мине юкка гына — Бишек эцыры э/дырлап тирбэткэн. М. Жэлил. Нэфисэ кечкенэ кызны алдында тирбэтеп утырды. Г. Бэширов.
2. куч. к. тибрэту (2 мэгъ.). Ж,иллэр тирбэттелэр шомырт чэчэклэрен, }К,ырлар тирбэттелэр йерэкне. Э. Ерикэй.
ТИРБЭУ ф. сир. 1. к. тирбэту. Каштан чэчэк ата, — Тэлгэшлэрен мдиллэр тирби. Э. Фэйзи.
2. куч. к. тибрэту (2 мэгъ.). Вагон кепчэгенец озын мдыры Кай тешендер тирби куцелнец. Ш. Маннур.
ТИРГЭВЕЧ с. диал. Тиргэучэн, орышучаи. Ир тиргэвеч булса. хатын урлэвеч була. Мэкаль.
ТИРГЭЛУ ф. Теш. юн. к. тнргэу. Кемиендер тир-гэвеиэ очрау, дучар булу. Нахактан тиргэлгэнче, хактан тиргэл. Мэкаль.
ТИРГЭНУ ф. Уз-узенне яки шушы момеитта куз алдында булмаган кешелэрне, шулай ук гомумэн тир-гэп тээсир итеп булмый торган нэрсэлэрне орышу, сугу. Кендек эбие дэ, тиргэнэ-тиргэнэ генэ, .яман сыер ярда бозаулый", — дип сукрана-сукрана Сафия-лэргэ китте. А. Алиш. Шэяхмэт буген — атына сукмый, тиргэнми. Э. Фэйзи.
ТИРГЭШ и. 1. Узара тиргэшу куренеше. Тетен кузгэ керэ, тиргэш куцелгэ керэ. Мэкаль.
2. Эрлэу, ачулану сузлэре. Чишенергэ яратмыйм. кием белэн кереп утырам; куп вакыт шуныц ечен Бибинурдан тиргэш тэ ишетергэ туры килэ. Ш. Камал.
ТИРГЭШЧЕ и. к. талашчы. Тиргэшчегэ тицлэшмэ. талашчыга тацланма. Мэкаль.
ТИРГЭШУ ф. Узара бер-беренне тиргэу, ызгышу, сузгэ-суз килу. [Нэсимэ] башка кешелэрнец Халикъка тел тидерулэренэ аз гына да туземлелек курсэтэ алмый, улгэнче тиргэшергэ ээер. Ш. Камал.
ТИРГЭУ ф. Кемгэ дэ булса ачулаиып Ьэм анын намусына тиярлек итеп терле сузлэр эйту, хурлау, эрлэу. [Шэяхмэт]. иц кирэкле сеальне бирэ белмэ-делэр дип. рэисне дэ, прокурорам да------ишэклэр
дип тиргэп утырды. Г. ИбраЬимов.— Гаяэ.— дидем мин,— тиргэсэц тиргэ. утерсэц утер: мин гаепле. М. Эмир.
ТИРЕ I и. 1. Кешенек Ьэм хайваннарнын бетен тэнен каплап торган тышча. Фэтхинец------мацгай
тирелэре эцыерчыкланган йэм куцеленнэн авыр той-гылар кичергэнлеге сизелеп тора иде. Ш. Камал.
2. Утерелгэн (суелган) хайваииан тунап алыиган шундый тышлык (тун Ь. б. тегу яки куи итеп эшкэрту ечен чимал булып тора). Тире ядыючы. Тире илэу. □ Бер елга куян тиресе дэ чыдый. Мэкаль. Утерел-
мэгэн аюныц тиресен булешмилэр. Мэкаль. || с. мэгъ' Илэнмэгэи тнредэн эшлэнгэн. Мин уз перчаткаларым естенэ этинец тире биялэен дэ алып киоем. Н. Исэнбэт. АрбаныЦ астына тире чилэклэр. турсыклар асылган. И. Салахов.
О Тире дэ (белэн, эчендэ) сеяклэре генэ калган, тиресе сеягенэ ябышкан—бик ябыккан (кеше яки хай-ван турында). Ачлыктан, чамасыз газаплардан интек-кэн, тире белэн сеяклэре генэ калган бик ябык. хэлсеэ кешелэр — иреккэ чыктылар. А. Шамов. Ябыгып, тиресе сеягенэ ябышып беткэн Тимеркукне пот ярым алабута онына алмаштырдылар. Г. ИбраЬимов. Тире жыеп (илэп), кун эшли(м)— „нишли(сен)“ дигэи сорауны яратмыйча, учеклэшеп бирелэ торган мэгънэсез жавап.—Нэфисэ. нишлисец?— Тире илэп. кун эш-лим. Ф. Сэйфи-Казанлы. Тиресе калын — Ьэртерле шелтэ, тэнкыйть сузлэренэ игътибар итми, нее китми торган. Тиресе юка — тиз хэтере кала торгаи, упкэ-чел. Тиресен тунау (тунату) — 1) бик каты кыйнау, кирэген биру. — Мин бер дэшмэм, ике дэшмэм, аннан соц — тотып арка тирецне тунармын. бел-децме? Э. Фэйзи; 2) бик каты эксплуатациялэу. талау II (2 мэгъ.). Сорасак та, бирмилэр эциребезне, Байлар туныйдыр актык тиребезне. Ш. Мехэммэдев. Тиресенэ сыймау (сыймас булу), тиресениэн чы-гардай булу (чыга язу) — 1) бик каты ачуланып яр-сыну яки тырышу турында. Ул [Кэрим] ачуыннан тиресенэ сыя алмыйча йери. Г. Камал. Егетлэр,----
тирелэреннэн чыгарга эцитешеп, кунакка ярарга, аныц куцелен табарга тырышалар. Ш. Бикчурин; 2) артык симеру. керэю яки масаю, кэпрэю турында. (Уз) ти-рецие саклау — авыр ситуациядэ, кыен.очракта, ип-тэшлеккэ, дуслыкка, илгэ хыянэт итеп, уз гомеренне генэ саклап калырга тырышу. Мин тиремне саклап исэн калсам, Улем миннэн аша сикерсэ, Шул яшэуме булыр. .Хайн!' диеп, Ил битемэ минем текереэ?! М. Жэлил.
ТИРЕАШАР и. Каты канатлылар семьялыгыннан бер корткыч бежэк; русчасы: кожеед. Тиреашарныц личинкасы чаршын белэн туклана. кэрэз кузэнэклэ-рен jtguMepen бетерэ. Умартачылык.
ТИРЕС и. 1. Черегэн салам Ьэм печэн калдыклары белэн аралашкаи терлек-туар тизэге. Абзардан тирес тугу. Бас у га тирес чыгару. □ Габделнасыйр, яшь алмагачларны бэйлэп. теплэренэ тирес ееп,--кыш-
ка хэзерлэнергэ ашыкты. М. Гали. Зур урэчэле ча-нага тиресне теягэч. биш-алты шэкерт аны йай-hy-лап сейрэп. яр астына алып тешеп китэлэр. Э. Еники.
2. диал. Кире, сул; арт. Тискэре тирес ягы белэн туа. Мэкаль. II куч. Тискэре, каршы; дошмаилаша торган, явыз. Тирес кеше дэ телдэр, тиген кеше дэ тел-дэр. Мэкаль.
3. диал. Теньяк. Тирестэн искэн мдил.
Тирес бакасы — к. баз бакасы. Идэн астында----
берничэ бака да бар иде бугай. Тирес бакалары. Ш. Камал. Тирес корты — 1) май конгызынын корты, личинкасы. Бердэнбер кенне тирес корты-----Килеп
керде бал кортлары йортына. Г. Латыйп; 2) куч. бик сейкемсез яки тубэи Ьэм тескэ-башка да ямьсез кеше турыида. Энэ теге капкорсаклар. муеннары сынгыры. тирес кортлары. бездэн кенлэшэлэр. Г. Бэширов. Тирес коцгызы — тирес белэн туена торгаи бер терле конгыз. Тирес коцгызыныц да чэчэккэ менеп балдан авыз итэсе килэ. Мэкаль.
О Тирес бит (куз) — иамуссыз Ьэм веждансыз кеше турыида. [Бибкэй:] Абыстай. ул [Гыйлемдар] оят-сыз, тирес бит. Т. Гыйззэт.— Их син, тирес бит! Имансыз икэнсец. Г. Мехэммэтшин. Дерес сузне тирес кузгэ Бэреп эйтер чак. димен. Г. Афзал.
ТИР
104
ТИР
ТИРЕСЛЕ с. Тиреслэнгэн, тирес салынган, тирес белэн аралаштырылган. Тиресле эн;ир. □ [Каюм\алар-га [кызауларга] тиресле туфрак тутырып, куп итеп кэбестэ, помидор орлыклары утыртты. Ш. Камал. Малай-----тиресле йомшак тутэлгэ сикереп теште.
Л. Ихсанова.
ТИРЕСЛЕК и. Тирес катламы хасил булган урын. Тиреслеккз иген чэчу. □ Егетлэр----Муллагалилэр
йорты артыннан ук башланып киткэн тиреслек аша елгага таба киттелэр. А. Расих. II Тирес тугелэ торган махсус урын. Малайлар ферма тиреслегеннэн бер берданка кепшэсе таптылар. Г. Гобэй. Селэйман. чана тулы тирес естенэ атланып утырган килеш, тиреслеккз тешеп бара иде. М. Эмнр.
Тиреслек башы — авылныц тирес тугэ торган урыны, тиреслеге.
ТИРЕСЛЭНУ ф. 1. Тирескэ эверелу. Тиреслэнгэн салам ееме.
2. Теш. юн. к. тиреслэу. Бу бит мал йергэн, тиреслэнгэн эцир. Э. Еникн.
ТИРЕСЛЭУ ф. Тирес белэн ашлау, естенэ тирес таратып салу якн тирес белэн аралаштыру. Ничэмэ еллар тиреслэп, тэрбиялэп килгэн м;ир бит ул! Ш. Маннур.— Ни чэчсэц дэ тиреслэмичэ ярамый, тиреслэргэ кирэк,— диде ул [Тэзкирэ]. Г. Гобэй.
ТИРЕЧЕ и. 1. Тире жыючы; тире эшкэрту белэн шегыльлэнэ торган йенэрче. Ишек алларында-----ти-
ре уып утырган тиречелэр куренеп кала. Чын дус-лар. Тиречелэр. итчелэр, дле сезнец эш чибэр. Жыр.
2. иск. Тире-яры белэн сэудэ итуче сэудэгэр. Ул кыз----тирече Ибрайим байга хэлэл эцефет булган.
Ф. Эмирхан.
ТИРЕ-ЯРЫ эцый. и. Ьэртерле тирелэр. Мишэр сэудэгэрлэре кыргыз. казаклардан тире-яры энрыеп. Мэскэу якларына озаталар. 3. Бэшири. Галимэн;ан тире-яры м;ыю буенча бетен еязгэ данлыклы сэудэгэр иде. М. Шабай.
ТИР ЛЕ с. Тирлэгэн, тир белэн чыланган. [дтэч] эчте дэ эчте салкын суны тирле кеенчэ. Дэрдмэнд. Госман узенец салкын кулын аныц [энисенец] кызу, тирле мацгаена куйды. А. Шамов.
ТИРЛЕК и. диал. Жинсез эчке кулмэк. Кулмэк-тэн тирлегем якын, тирлегемнэн тирем якын. Мэкаль. Тиленец тице булмас, тирлекнец эцице бул-мас. Мэкаль.
ТИРЛЭТУ ф. Тир чыгарлык итеп эшлэту, куу (атны h. б.). Аргамакны тирлэтеп ул экрйлэугэ бару бушка булмасмы? Г. ИбраЬимов. Син эле узец атны тирлэтми йери белмисец. М. Фэйзи. II з-сыз. Тирлэргэ туры килу, тирлэугэ дучар булу турында.— Тирлэтэ. диген? — Тирлэтэ.— Ярый, зарар юк, урак естендэ була ул. Р. Ишморат.
ТИРЛЭУ ф. Тир бизлэреннэн тире естенэ тир сыек-лыгы буленеп чыгу. Бик эссе. Тирлэп улэ яздым. Г. Камал. || куч. Пар, бу чыгару (жир турында). Кап-кара сырма бэрхет булып сузылган кыр кояшка эк;ы-лынып, тирлэп, парланып ята. И. Салахов.
Тирлэп чыгу (пешу)— тырышып берэр эш баш-кару, кеч тугу якн гомумэн авыр хислэр кичеру Ь. б. нэтижэсендэ нык тирлэу. дхмэди-----адымнарын кы-
зу латты. Баваныц салкынча булуына карамастан, тирлэп чыкты ул. Г. Иделле.
ТИРЛЭУ-ПЕШУ ф. Бик нык тирлэу, нык тирлэп кызару. Тирлэмэдем-пешмэдем, “эшлэдем дэ эшлэ-дем. Эйтем. Бичара кызлар тирлэгэннэр-пешкэннэр, кызарынганнар, уф! дилэр. Ф. Эмирхан.
ТИРМЭ и. Терки Ьэм монгол кучмэ халыкларында кучереп йерту ечен жайланган тугэрэк киез торак. Тирмэ кору. □ Бу мрэйлэудэге унбиш тирмэнец уны-сы фэкыйрь казакъларныкы булып, уртадагы зур. ак
яца киез ейлэр Байтурэ белэн Якупныкы иде. Г. Иб-раЬнмов. Кеннэрнец берендэ хан узенец унике канат-лы тирмэсенэ балаларын чакыртты. М. Гафури.
ТИРТУ ф. Чэнчеп кычыттыру. Бармак очларына хэтле тиртэ. тузгесез кычынып йерэккэ тешэ. Ш. Маннур.
ТИРЧЭН с. Тирлэучэн, тиз тирли торган. Кеше аты тирчэн. кеше киеме керчэн. Мэкаль.
ТИРЬЯК и. иск. Агу кайтаргыч катнашма. Кулыц-дагы тирьякка ышанып агу эчмэ. Мэкаль. Гыйрактан тирьяк килгэнче, елан чаккан up улэр. Мэкаль. || куч. Шифа, дару. И матур кыз! Зэйрэ [агуга] тирьяк-тыр кулыц. Г. Тукай.
ТИРЭ и. 1. Билгеле бер ноктанын, предметный эй-лэнэсе, шуна Ьэр яктан якын гына урнашкан, тиеп торган фэза яки яссылык; шул фэза яки яссылыктагы урын. Рестэм уз тирэсенэ абыйсы Эхэтнец балаларын м;ыеп утырган. Ь. Такташ. Бабай келэ:— Эгэр мэктэп тирэсендэ йереп кенэ укырга-язарга ейрэн-сэлэр. безнец кээн;э бэрэннэре эллэ кайчан укый-яза белерлэр иде, ди. Г. Гали. Лампа тирэсендэ зыр-зыр килеп тен кубэлэклэре бетерелэ. Г. Бэширов. || Энлэнэ яки йомык куппочмак рэвешендэге чик, тугэрэк кырый. Кул тирэсендэге яшь куаклар, кунакка барырга то-тынган кызлар кебек, киенергэ-берелэнергэ, яфрак ярырга. чэчэк атарга тотыналар. Г. Гобэй.
2.	Берэр нэрсэнец яны, ян ягы, эйлэнэсе, турысы. [Гайшэнец] сипкеллэре тагын кубэеп. борын тирэлэ-рен каплаган. Г. ИбраЬимов. Лабаз тирэсендэ шылт иткэн тавыш юк. Ш. Камал. II Билгеле берэр нэреэ урнашкан яки кайдалыгы суз серешеннэн анлашылган тебэк, жир, пункт, елкэ. [Исмэгыйль:] Галиябануны. алам дип йеруем бетен тирэгэ мрэелде. М. Фэйзи. II Берэр узлеге яки аерым роле белэн мэгълум булган урын яки тебэк. Ирлэр,------юк эшне бар итеп,
совет йорты тирэсенэ китэлэр. А. Шамов.
3.	куч. Берэр кирэкле нэреэнен аерым елеше. Нур-гали туган фермага килгэч абзар-кура тирэлэрен рэтлэп эцибэрде. Э. Еники.
4.	куч. Даирэ, берэр нэреэнен яки шэхеснен эш-чэнлек Ьэм тээсир елкэсе.— Син, егет, Лиза тирэсендэ еш йери башладыц. Г. ИбраЬимов.— Начальство тирэсендэ чуалгач, аныц ишене алданрак иснэш-терэ торгансыцдыр эле син. Ш. Камал. II Гомумэн эш яки шегыль елкэсе. [Карт] денья эшлэрен улларына тапшырган, узе ахирэт эшлэре тирэсенэ якынлаш-кан. М. Эмир.
5.	куч. „Суз, бэхэс, эцгэмэ" кебек сузлэр белэн бергэ турында мэгънэсен белдерэ. Бэхэслэрнец кубесе татар музыкасыныц биш тавышлы булуы тирэсендэ барды. М. Жэлил. Сизэсецме, кай тирэдэ йери эцгэмэ? Г. Бэшнров.
6.	к. тирэч. Аныц [Мостафаныц] картузы кызыл тирэле булып, шинель погоннарына--------Германия
императорыныц вензеле тешерелгэн иде. Ш. Камал.
7.	рэв., с. мэгъ. тирэсендэ(ге). Чама белэн билгеле бер яшьтэ(ге). Утыз-утыз биш тирэсендэге кечерэк кенэ. чандыррак кына бер кеше иде ул. М. Гали.
ТИРЭЗ диал. Кечкенэ тэрэзэ, мунча, абзар, аран Ь. б. тэрэзэсе. Мулла кызы мунча яга, Аючы тирэз-дин бага. Жыр.
ТИ	РЭК и. 1. к. тополь. Кез кене---чаган яф-
раклары саргая. усак яфраклары кызара, тирэк яф-раклары мдэйге карасу яшеллеклэрен югалтып. аз гына аксыллана башлыйлар. Г. Галиев. Вакытныц соцгара баруын хэбэр иткэн шикелле, тирэклэр мамык очыралар. С. Рафиков.
2.	диал. Зур Ьэм биек агач. Ак Иделнец аръягында Усэ зэйтун тирэге. Жыр. Тэцре бер яудырса, тирэк ике яудыра. Мэкаль.
ТИР
105
ТИР
3.	сир. Бай тирэк, караулы тирэк дип тэ эйтелэ. Кабилэнен, ырунын, йортнын символы, билгесе булып торгаи агач; ата-баба утыртып калдырган изге агач. Бай тирэккэ сэлам биру [твшкэн килен шулай ит-кэн\. □ Тик торган караулы тирэккэ тимилэр. Мэкаль. II куч. Ата-баба нигезе. Тирэгец барда терэгец бар. Мэкаль.
4.	иск. Тукымага чигеп яки басып тешерелгэн агач, чэчэк рэсемнэре.— Мэрфуга апа, бу чэчэк ни ечен кирэк булды сица? — Калфак тирэгенэ. Ф. Эмирхан.
ТИРЭКЛЕ: тирэкле асыл иск.—агач ботаклары яки яфраклар тешерелгэн ефэк материя. Бервакытны ип-тэш кызым Нэгыймэ белэн икебезгэ----пар тирэкле
асыл алган идек. Г. Камал.
ТИРЭКЛЕК и. Тирэклэр куплэп ускэн жир, тирэк урманы. Ж,авап урынына герли су, Тирэклек тирбэнэ, шаулый. Дэрдмэнд. Сандугачлар торып, тирэклектэ Тургай белэн бергэ моцлана. Э. Ерикэй.
ТИРЭ-KYPIIIE эцый. и. к. курше-тирэ. Кайгыны уртаклашырга тирэ-куршелэр кереп тулгач, Хэлим ейалдына чыкты. Г. Гобэй. Сэлам генэ тугел. аныц тирэ-куршелэре дэ ейлэреннэн йегерешеп чыктылар. Г.вЭпсэлэмов.
ТИРЭЛЕК и. 1. Берэр нэрсэне Ьэр яктан урап ал-гаи фэза; шул урынны тутырып торган жисемнэр яки масса. Космик тикшеренулэр планетаара тирэлек турында кыйммэтле материаллар китерделэр. Соц. Тат.
2. куч. Мохит, чолганыш (социаль мэгънэдэ). Ге-ройны имрпимагый тирэлек йэм рухи-эхлакый кар-шылыклар эчендэ тасвирлау кебек детерминизм та-мыр м;эя башлады. Г. Халит.
ТИРЭЛИ, ТИРЭЛЭЙ рэв. 1. Эйлэиэ буенча Ьэр яктаи яки Ьэр якка. Сенгать тэрэзэгэ барып, тирэли каранып тэрэзэне чиртэ. М. Фэйзи. Балалар, безнец янга килеп, тирэлэй сырып алдылар. М. Гафури. Кыз янына керергэ йич мемкинлек юк: тирэли рэшэткэ. тирэли бикле. Экият.
2. Тирэ-якта, Ьэр якта. Бездэ хэзер тирэли каты сугышлар бара. М. Жэлил.
3. бэйл. функ. Берэр нэрсэнен тирэсендэ, тугэрэк-лэп. Зур естэл тирэли кунаклар тезелешеп утыр-ганнар. А. Алиш. Без, кып-кызыл калай мич тирэли тезелешеп, Хесэен абзыйныц искиткеч кызык экият-лэрен тыцлый идек. Г. Мехэммэтшин. II Эйлэнэ ясап. Кыз эйлэнде бу батыр яшь тирэли, УДир эйлэнгэн кебек кояш тирэли. С. Сараи.
ТИРЭЛЭУ ф. 1. Тирэ, кайма тоту. Кулъяулыкны челтэр белэн тирэлэу.
2.	рэв. мэгъ. тирэлэп. Уратып, эйлэнэ-тирэсенэ урнаштырып. Тэрэзэ буенда зур естэл. аны тирэлэп озын скамьялар куелган. М. Фэйзи. II Якынлашып, якын килеп якн якыннан утеп. Нуруллин------урам
буйлап, бакча тирэлэп йерде. А. Шамов.
3.	куч. Мэсьэлэгэ саклык белэн якын килеп суз башлау, эцгэмэ яки сорашу ярдэмендэ кызыксындыр-ган нэрсэ турында мэгълуматлар алу. Кыз тирэлэп яучы сейлэр. эш тирэлэп ялчы сейлэр. Мэкаль.
Тирэлэп алу — уратып алу, тирэсенэ, эйлэнэсенэ урнашу. УДыелган халык------зур чананы тирэлэп
алды. Г. ИбраЬимов. Монда басып торудан файда юк, кешелэр эцыела башларлар, хэзер ук тирэлэп алырлар. Э. Бикчэнтэева.
ТИРЭН с. 1. бстеннэн, еске тэнгэленнэн тебенэ кадэр ара улчэме зур булган (сыеклык яки кепшэк масса турында). Тирэн су. □ Исэнме, Байкал, Саумы, тирэн кул! Ш. Маннур. Идел бит ул. тирэн бит ул, Тирэн бит ул — киц бит ул. Жыр. Кара урманнарда кар тирэн. Чыга алмыйдыр кара атым. Жыр. || беке
кырые тэнгэлендэге уйланма яссылыктан ин тубэнге яссылыгына яки ноктасына кадэр арасы зур булган (ян стеналары Ьэм тебе булган нэрсэлэр турында). Тирэн чокыр. Тирэн тарлавык. Тирэн савыт. Тирэн галош. □ Смет тэ киц, кесэ дэ тирэн— акча гына аз. Ф. Хесни. Донбасс шахталары тирэн шахта, Анда бик куп, бик куп эшчелэр. Ш. Маннур. II Тебе биек берэр барьер, киртэ Ь. б. белэн уратылып алынган. Кондратьев иц кырыйдагы тирэн урындыкта утыра иде. А. Шамов. || и. мэгъ. Сулыкта тирэнлеге зур булган урын. Куа-куа йегрек дулкыннарны, Кыз тирэнгэ керде, онытылып. М. Жэлил. II и. мэгъ. Эчке, аскы, тепке урын (катлам, нокта Ь. б.). Тирэннэн ук, узэген-нэн чыгып эцирнец------безнец Шегер нефте ага.
Э. Исхак.
2.	Берэр нэрсэнен эченэ, эчкэрегэ яки аска бик нык утеп кергэн. Тирэн тамыр. Тирэн агым. | рэв. мэгъ. Тирэн бораулау. Тирэн кадау. □ Сез серерсез шунда тирэн итеп, Тырматырсыз. орлык чэчэрсез. М. Гафури. II Иркен, кин (сулыш турында). Тирэн су-лыш алып. дуслар. Их. бер эцырлыйсы килэ. Ф. Кэрим. | рэв. мэгъ. Мицлесылу бик тирэн сулады да сузен дэвам итте. Ф. Эмирхан.
3.	куч. Колачлы, кин. Ул [Сэфэрэцанов], сэхнэдэ уйнаучы артистларча тирэн жестлар ясап,------дек-
ламация укы[ды]. К. Тинчурин.
4.	куч. Тыныч халэтне белдергэн сузлэр, тэгъбир-лэр алдында килгэндэ: узенен теп сыйфатында тулы-лыкка житкэн; ныклы. Эмма кечкенэ ялкау эйлэнеп икенче ягына ятты да тирэн йокыга талып китте. Дэрдмэнд. Тирэн тынлык эчендэ----Узэк Комитет-
ныц доклады бара иде. Г. ИбраЬимов.
цч5. кучЛТиз генэ табып, куреп яки анлап булмый торгаи. \Mamyp табигать эченэ яшерелгэн тэмле серлэр тагын да тирэнрэк булып тоела. М. Эмир.
| рэв. мэгъ. Кызганычка каршы, бозык уй йэрвакыт тирэн яшерелгэн була. Г. Эпсэлэмов.
6. Нык ейрэнеп, белеп, анлап башкарылган (уй-фикер турында). Тирэн фикер. □ Егетнец куцелендэ-ге уйлары теле белэн эйткэннэренэ Караганда тирэнрэк булуы сизелэ иде. Г. Бэширов. | рэв. мэгъ. Тирэн уйлану. □ Илдар — яцалыкныц мэгънэсен тирэнрэк тешенде. Г. Гобэй. || Танып белу елкэсеидэ нинди дэ булса нечкэлеклэрне яхшы белеп, жентеклэп башкарылган. Тирэн белем. Тирэн фэлеэфэ. □ Г. Камал узенец мэкалэлэрендэ сэхнэ эсэрлэренэ тирэн анализ ясый. М. Гали. | рэв. мэгъ. Нэрсэне дэ булса тирэн ацлау.
I 7. Эчке узенчэлеклэрне, закончалыкларны ачып сала торган (эдэби эсэрлэр яки тасвирламалар Ь. б. турында). Тирэн эчтэлекле роман. | рэв. мэгъ. деэр-дэ---язучыныц уз белгечлеге елкэсе куп кызыграк.
тирэнрэк, кечлерэк ачылганын курэбез. Н. Юзиев.
8. Утэлеш, чагылыш дэрэжэсе белэн шактый кечле булган (терле хислэр Ь. б. турында). Тирэн кичереш-лэр. Тирэн моц. Тирэн ышаныч. □ Газизэнец йезендэ шактый тирэн куцелсезлек, кайгырту эсэре куренэ иде. Ш. Камал. | рэв. мэгъ. Газинур---Мицнурыен
сагынып тирэн генэ кврсенде. Г. Эпсэлэмов.
9. куч. рэв. мэгъ. тирэннэн. Тирэнтен (2 мэгъ.). Аныц \Мэрьямнец\ иц беренче телэге----бик озаклап, бик
тирэннэн узенец бар хэсрэтен бэян кылмак. Г. Иб-раЬнмов. — Мине бервакытта да онытмавыца тирэннэн ышана идем. М. Жэлил.— Хэкимов абый тирэннэн куя мэсьэлэне. Р. Ишморат.
О Тирэн йезу — берэр мэсьэлэне тирэн Ьэм яхшы белеп эш иту, сейлэу, фнкер йерту. — Бу мэсьэлэдэ тирэн йезэ белергэ кирэк, иптэш. Э. Фэйзи. Тирэн кесэ — акча куплек, матерналь мемкинлек. Кем~ ул тирэн кесэ, кемнеке ул кэкре бармаклар. Андыйлар
тир
106
тис
булгач. нигэ яшерэсец син аларны? Г. Бэширов. Тирэн (тирэниэн) сукалау— берэр нэрсэне бетеи катлаулы-лыгы, нечкэлеклэре белэн анлап эш иту (сейлэу h. б.). [Рестэм:] Син. кызый. тирэннэн сукалый башлаган-сыц. h. Такташ. Тирэнгэ киту (керу)—1) керешкэн-дэгедэн, баштагыдан мейимрок мэсьэлэлэргэ кагылу (суз, бэхэс h. б. турында). Нургали. мэсьэлэнец тирэнгэ китуен сизеп. дэшмичэ калырга булдыра алма-ды. Э. Еники; 2) зурга киту, житдирэк тес алу, кат-лауланып киту. Эшнец болай тирэнгэ керэ баруыннан борчылган Мицсылу тузмэде. Г. Минский.
ТИРЭНЛЕК и. 1. Тирэн булу сыйфаты, тнрэн булу дэрэжэсе. Елганыц тирэнлеге (тирэн икэне) билгеле булу. □ Аныц [Ж,ийановныц] эсэрлэрендэ уз эшен бетен тирэнлеге белэн белу-----сизелэ. М. Жэлил.
Ибрай-----[уз] гаебенец тирэнлеге турында уйлап
еенэ кайтып бара иде. Г. Гобэй.
2.	Сулыкнын тирэн урыны; тирэн сулык. Тирэнлек-кэ кереп йезу. □ Волга буйлап йезеп килэ ак балык, Тыныч аккан тирэнлеккэ сокланып. М. Сендекле.
3.	беке яссылыктан, тэнгэлдэн ин тепкэ, аскы яссылыкка яки аскы ноктага кадэр ара. Алты-эциде аршин тирэнлектэге коелар берничэ дистэгэ тулды. М. Гафури.— Палеозой катлаулары терле районда терле тирэнлектэ булуы мемкин. А. Эхмэт. Тояк [кеше исеме] бригадир Яхшыбаев белэн агрегатлар-ныц орлыкны нинди тирэнлектэ чэчулэрен тикшереп йери. И. Салахов.
4.	куч. Тирэндэ урнашкан урыи яки нокта. [Урман эченнэн Караганда} кук----узенец бетен кицлеген
югалтып, тепсез тирэнлек булып кына кала иде. Ф. Эмирхан. Бары тик шул кузлэрнец тирэнлегендэ ---моцеулык шэулэсе калган иде. Г. Эпсэлэмов. II Нэрсэнен дэ булса эчке ягында яки бик арткы планда урнашкан урыи яки нокта. Бакчаныц чиксез тирэнлегенэ кумелеп югалган шомырт куаклары арасыннан кызлар келуе ишетелде. М. Эмир. II куч. Берэр рухи h. б. куренешнен ин яшереи, ин нечкэ ягы. Куцел тирэнлегендэ бер сер саклау. □ Йерэк тирэнлегеннэн ниндидер эцавап кеткэн сыман. ул [Габдулла] сынап тынып торды. Э. Фэйзи.
ТИРЭНЛЭТ¥ ф. к. тирэнэйту; тирэн иту, тирэнгэ эверелдеру (башлыча кучмэ мэгънэлэрдэ). Йолдызлар, ---тынлык серлелеген югалтмас ечен, аны тагы да тирэнлэтер ечен кебек, йич тавышсыз-тынсыз гына шаяралар, бер-берсенэ куз кысышалар. эцемел-дилэр, уйныйлар, келэлэр. Г. Иделле.
ТИРЭНТЕН рэв. 1. Тирэндэ ук, тирэннэн ук. Ти-рэнтен йезу. □ дллэ кайлардан. тирэнтен герлэп килеп кук кукри. Ш. Камал. II Тирэн итеп. Тирэнтен сулау.
2. Тирэн фикерлэп яки тирэн хис итеп. Эхмэт кечкенэдэн у к бик лирик табигатпьле, матурлыкны тирэнтен тоя белучэн бер кеше булып усэ. Ф. Хесни. Мин тормышныц барлык эаконнарын Керэш ки-табыннан ейрэндем Ьэм ышандым шуца тирэнтен. Э. Исхак. || Ныклап утырып, терле иечкэлеклэренэ игътибар итеп. Бу хезмэт татар тел белемен кицрэк йэм тирэнтенрэк ейрэну естендэ эшлэуче-лэргэ бер кулланма булып хезмэт итэргэ мемкин. В. Хангилдин.
ТИРЭНЭЙТУ ф. 1. Тирэнгэ эверелдеру. Буаны тирэнэйту. Белемецне тирэнэйту.
2. Катлауландыру; житдилэштеру. Бэхэсне тирэнэйту.
3. Кечэйту, кечле, ныклы иту. Сэяси юл дерес. эшлэрне тагын да кицэйту. тирэнэйту кирэк. Ш. Камал.
ТИРЭНЭЮ ф. 1. Тнрэн булып киту.— Кандыр суы дурт метрга кутэрелэчэк. тирэнэячэк. К. Тинчурин.
Кар бик артык тирэнэйгэнлектэн.------йичкая да
кузгалырга мемкин тугел иде. М. Гали.
2. куч. Кечэю, ныгу. Керэш кыза. тирэнэя, — эцэелэ бара. Г. Ибрайимов. Саимэ белэн Нэсимэнец дуслыгы тагын да тирэнэйде. К. Нэжми.
ТИРЭЧ и. Тугэрэк кыса, кыршау. Исрафилов — кара мегез тирэчле кузлек кигэн. Ш. Маннур.
ТИРЭ-ЮНЬ эцый. и. Суз серешеннэи анлашылган билгеле бер ноктага, тебэккэ якын урыннар, шул урыниан куренеп тора торган эйлэнэ-тирэ. Иомран, арт аякларына басып, тирэ-юньне кузэтеп тора. И. Гази. Нуруллин----кузлэре белэн тирэ-юньнэн
нэрсэдер эзли. А. Шамов.
ТИРЭ-ЯК эцый. и. 1. Суз серешеинэн анлашылган билгеле бер ноктаиы, тебэкне hop яктан эйлэндереп алган урыниар (башлыча жир есте якларына карата эйтелэ). Тирэ-ягына карый яшь батыр', Тирэ-як ямь-ле, тирэ-як матур. 3. Мансур. Кенчыгыштан тац балкышы эцэелэ тирэ-якка. Г. Хужиев.
2. куч. Халык яши торган билгеле бер пуиктка якын булган башка шундый пуиктлар (а выл лар h. б.). Бу бэетлэр Акташтан бетен тирэ-якка таралды. Г. ИбраЬимов. Я(ийанша бабай----тирэ-якта яхшы-
лык белэн танылган бер карт. Г. Нигъмэти. | с. мэгъ. [Фатыйма], белеме ныклы булмаса да. курше, тирэ-як авылларда укыткалый. Ф. Кэрим.
ТИРЭ-ЯН эцый. и. Як-як, берэр нэрсэнен ян якла-ры; тирэ-як. Тирэ-яныбызны солдат чолгап алган. Ш. Мехэммэдев. Баганаларны казып ук чыгармаган тэкъдирдэ дэ. тирэ-яннарын казып карарлар. Ш. Камал.
ТИРЭ-ЭЙЛЭНЭ эцый. и. к. эйлэиэ-тирэ. Каушама-дым кан йэм у лек белэн Тулганда да тирэ-эйлэнэм. М. Жэлил. Судан пар, пардан кабат су — Бар тирэ-эйлэнэбез. Н. Арсланов.
ТИРУ ф. диал. 1. Тезелеп торган иэреэие чуплэу, жыю. Берлегэн тиру. Борчак тиру.
2.	Тезеп чыгу, тезеп беркету. Стаканнарым тирэн, Тирэсенэ гел тирэм. М. Фэйзи.
ТИС и. Жылы якларда усэ торган мэнге яшел ылыс-лы агач, тиле нарат. Карпат тауларында----агулы
эцимешле ылыслы агач — тис усэ. СССР физ. геогр.
ТИСКЭРЕ с. 1. Берэр нэрсэнен (мэсэлэи, тукыма-ныц) еске, уц ягына капма-каршы, кире ягы турында; сул. Баязит тагы каушады, чалбарыныц тискэре ягын киеп, аны салып азапланды. Г. Ибрайимов. II и. мэгъ. Икенче, кире як. Тискэрегэ эйлэндеру. □ Тис-кэресе булган нэреэнец уц ягы да була бит. Ан.
2.	Берэр нэреэнец унаена, теп юиэлешеиэ капма-каршы булган. Йонны (чэчне) тискэре якка сыйпау.
3.	Теньяк; теньяктаи исэ торган (жил турында). Тискэре яктан искэн эцил. □ Без ул тауныц тискэре эциллэрдэн йэм очраклы кешелэрнец кенче караш-ларыннан яшерен. аулак эциренэ урнаштык. Э. Еники.
4.	куч. Каршы, кире, суз тынламый торган. Баязит карыйузенец атасы—тискэре ишанныц гаилэ эгъзаларына ясаган давылларны куп кургэн. Г. Нигь-мэти. Хатын: ,Эч [даруны], терелерсец", дип ялына, лэкин тискэре кеше: .Утерсэц дэ эчмим",— ди икэн. Т. Гыйззэт.
5.	Начар, эшэке, яман. Табигать тискэре якларын куреэтэ башладымы, тракторныц да кирелэнэ тор ган гадэте бар. Р. Техфэтуллин. II Явыз, аяусыз; ва-фасыз. дрли-эрли лэгънэт эйтэм тискэре бу денья-га. Г. Тукай. || Начарлыкка китерэ торган, начар. Мин бу мелаем йезле хатыннан--------тискэре тээсир
тудырырлык бернэреэ дэ тапмадым. А. Шамов.
6.	Кетелгэнгэ, талэп (яки смет) ителгэнгэ каршы. Тискэре бэялэмэ. Тискэре кицэш. □ Хэлим---бер
тис
107
ТИТ
кемнец дэ тискэре сузенэ карамаска карар кылып кайтып китте. Г. Гобэй. II Яратмау яки дошмаилык хислэре белэн башкарылган. Тискэре тойгы. Тискэре карам.
7.	Кире, сэлби (сэнгатьтэ Ьэм эдэбиятта). Тискэре типлар. □ Эстетика тойгысы ике терле ул: ижа-би (уцай). сэлби (тискэре). Г. Нигъмэти. || КарагруЬ-чыл, реакциои. Ул [Г. Камал] демократик карашлар позициясендэ тора Нэм---тискэре кечлэргэ каршы
сугыш ача. М. Гали.
8.	мат. Нульдэн кечкенэрэк, минус билгесе белэи йертелэ торгаи (саннар турында). Тискэре Нэм уцай саннар. II Шкалада курсэтелэ торган билгеле бер саннар, улчэу берэмлеклэре (мэсэлэн, температура) турында— нуль билгесениэн сулга яки тубэнгэ таба урнашкан. Тискэре температура.
9.	физ. Артык электроинары булгаи (уцайнын ки-ресе). Тискэре корылма (заряд). Тискэре ион.
О Тискэре бару (килу) — Ьэрвакыт яки тупас рэвештэ каршы булу (нэрсэгэ булса да яки билгеле бер очракта). Ж,аббар абзый, син буген сул ягыц белэн торгансыц охры: Иэрбер сузгэ тискэре барасыц. Г. ИбраЬимов. Тискэре беткэн — к. кире беткэи. Ышанмый бит тискэре беткэн кеше, .юк, булмас", ди. Э. Еиики. Тискэре тибу — кискен, тупас рэвештэ кире кагу.— Эмеребезне тискэре типкэн ечен,-----
Жиргэ аттык без моны [Иблисне] мэхрум итеп. Ш. Бабич.
ТИСКЭРЕЛЕК и. 1. Холыксызлык, кирелек.— Син бит Саръянны да шул тискэрелегец белэн биздердец. Г. Бэширов. Ягымлы бу картны ул [дхмэдулла] мон-дый тискэре булыр дип Нич тэ уйламаган------иде.
Менэ шул тискэрелек аныц кэефен кыра. А. Шамов.
2. Реакционлык, карагруЬчылык. Г. Камал буржуа-мещан тормышындагы ваклыкларны, житеш-сёзлеклэрне, тискэрелеклэрне рэхимсез тэнкыйть уты астына ала. М. Галн. Искелек, тискэрелекнец дэ ар ягына барып чыккан бу мулла узе артык дэ-рэжэдэ беркатлы кеше иде. 3. Бэшири.
ГИСКЭРЕЛЭНУ ф. 1. Кирелэну, карышу, холыксыз-лану, суз тыцламау, чыгымчылау.— Рэхим хатыны-ныц тискэрелэнуенэ эче пошып эйткэн:—Син жулэр хатын. Н. Исэнбэт. Ат, инеш буена барып э^ипкэн-че, тискэрелэнеп тартыша. М. Шабай.
2. куч. Кирегэ, артка киту; юкка чыгу. Аныц [Зыяныц] барлык таланты тискэрелэнер дэ. барлык емите кирегэ китеп,-----узенэ эллэ нилэр булыр.
Г. ИбраЬимов.
•ТИТАКЛАУ ф. Титак-титак итеп атлау, чатанлау. [Солдатларныц] кубесенец башлары яки куллары ак бинт белэн уралган. Арада, мылтыкларына таянып, титаклап баручылар да бар. М. Эмир. [Иван бабай] бер-ике минуттан титаклый-титаклый ярга чыкты. Г. Мехэммэтшин.
ТИТАК-ТИТАК обр. ияр. Як-якка ихтыярсыз тай-пылгалап, абынгалап, чатаилап атлап баруны белдерэ. Сыцар култык таягы белэн титак-титак аксаклап йери иде эле Менир ул вакытта. Р. Техфэтуллин. Ул [Хэдичэ] титак-титак атлап стакан алып килде дэ ярты гына итеп аракы салды. М. Хэсэнов.
ТИТАН I и. 1. миф. Борынгы грек мифологиясендэ: Олимп аллаларына каршы сугыш алып барган гаять кечле жан иялэренен берсе, дию. II куч. Табигатьнен гаять кечле, мэЬабэт куренеше, стихия турында.
2. куч. Берэр елкэдэ гаять зур эш курсэткэн, эш-чэнлегенен кин колачлылыгы, эЬэмияте Ьэм таланты-нын зурлыгы белэн аерылып тора торган кеше. Кем .Минем Иичкайчан энием булмады" — дигэн? Язучы— титан, Оноре Бальзак. М. Хэсэнов. Беек титан К. Маркс егет чагында ук: .Керэштэн тыш, давыл-
дан тыш. йокымсырап яши алмыйм. эйдэгез. иц кыен йэм ерак юлга" дип. ялкынлы чакыру ташлаган. Тат. яшь.
3. с. мэгъ. к. Титаник. Кара дицгез. Монда титан куэт! Тауга охшап, дулкын ишелэ. Ш. Медэррис.
ТИТАН II и. Корыч тесендэге бик каты металл, химик элемент. Титан эретмэсе. || с. мэгъ. Шул ме-таллдан эшлэнгэн. Титан деталь. Титан калай. м
ТИТАН III и. Эчэр ечен су кайнату жайланмасы — махсус учак яки электрик жылыткыч урнаштырылган калай цилиндр, бак. Тэзкирэ корымланып беткэн титаннан яшел кружкаларга чэй агыза башлады. Н. Фэттах.
ТИТАНИЗМ и. Титаннар кебек зур эшлэр башка-рып чыгарга омтылыш; узен гаять кечле Ьэм талантлы дип дэгъва иту. Дерес, .Ж,иР улларыннан" соц да аныц [Такташныц] шигырьлэрендэ .дайилык". .титанизм" шаукымы. мифик образлар яши эле. X. Гос-ман.
ТИТА'НИК с. Титаннар кебек кечле, бик тэ куэтле. Узенец героен титаник кеше итэргэ, ацарда кечле шэхесне курергэ телэу дэ шундый идеалдан [гыйсъян-чылыктан] аерылгысыз иде. Г. Халит. Беек талант-ларныц. улмэс дайиларныц титаник хезмэтлэре алдында ул [Хэбир] башын иде. Ш. Хесэенов. II Гаять кечле Ьэм киереике. Ватаныбызныц язмышы ечен хэзер бара торган титаник керэшлэрдэ батыр су-гышчыларныц кэркайсы----беек идея хакына каба-
хэт фашистларны кыралар. Г. Иделле.
ТИТАРАЙ, ТИТАРАК с. диал. Бик шук, артык шаян. [Кызбикэ:] Кара инде титарай кызны. тэс-бихлы букэн була диме. М. Фэйзи.
Титарай тибу — к. трай тнбу.— Кече улым шушы анде. Укырга бик вакыт. Югыйсэ титарай тибудэн бушамый. Г. Бэширов.
ТИТЕ’СТЕР и. Чэй сортыи билгелэу белэн шегыль-лэнуче белгеч — дегустатор. Чэй фабрикасыныц ишек алдында безне баш титестер С. Н. Квафадзе чэй эшлэу процессы белэн таныштырды. Соц. Тат.
ТИТИ и. диал. Тавык. дтэч белэн тити.
ТИТИ-МИТИ: тити-мити уйнау — 1) житди булмаган эш белэн шегыльлэну; 2) уендагыча йомшак ме-гамэлэ иту. — д дошман белэн без тити-мити уйнап маташмыйбыз. Без дошманны юк итэбез. X. Вахит.
ТИ-ТИ-ТИ ы. Тавыкларны чакыргаида эйтелэ. Тавык жиме кутэреп Сэмигулла абзый чыкты. Савы-тын гадэттэге урынына куеп, ти-ти-ти дип тавык-лар чакырды. М. Шэрифуллии.
ТИТР и. 1. Кинофильм кадрындагы язулар — кур-сэтелгэи кешелэрнен сузлэре яки башка анлатмалар.
2. Титрлау ечен эретмэ.
ТИТРЛАУ ф. Эретмэдэ нинди матдэлэр нинди микъдарда булуын билгелэу. Алынган пробаларны, индикатор салып. селте белэн титрладылар. А. Расих.
ТИ’ТУЛ и. 1. Берэр кешенен нэселдэн килгэн яки урынына, чинына Ь. б. карап бирелгэн югары дэрэжэ нсеме. Дворян титулы. Князь титулы. Патша титулы. □ Мэдрэсэ житэкчесе------дэмулла йэм
бохари хэзрэт дигэн титуллар белэн файдалана иде. Ш. Камал. II Урыннын, чиинын Ь. б. атамасы.
2. махе. Китапнын яки китап рэвешендэ тегелгэн башка язу-сызу жыелмаларынын (атлас, альбом Ь. б.) исеме, авторы Ь. б. язылган тышлыгы Ьэм баш бите. Титул битен бизэклэу. □ — Китапныц титул би-тендэ сезнец уз исемегез дэ булса,-язылмас бо-
рын ук эллэ кемнэрне кузгатыр идегез. Э. Касыймов.
3. махе. СССРда капиталь тезелешлэр исемлегенэ кертелгэн тезелеш сметала ры исеме.
тит
108
тию
ТИ'ТУЛЛЫ с. Титулы (1 мэгъ.) булган; дэрэжэле, атаклы.
ТИФ и. Бик авыр утэ торган берничэ терле йо-гышлы авыруларнын уртак атамасы. Корсак тифы. Тимгелле тиф. □ [Сэгьшдэ] унике яшендэ чакта эцэй башында тиф белэн авырып. ун кеннэр чамасы бер дэ уз-узен белми саташып ятты. Ш. Камал.
ТИФЛОГРА’ФИКА и. 1. Сукырлар язуы; сукырлар бармак белэн капшап укырлык махсус хэрефлэрдэн торган язу ысулы.
2. Шундый язу узенчэлеклэре турындагы фэн. Шул рэвешчэ яца фэн — тифлографика фэне (сукырлар ечен графика) барлыкка килэ. Соц. Тат.
ТИШЕК и. 1. Нэрсэнен дэ булса тншелгэн, ертыл-ган яки буш, ачык калган урыны. Кием тишеге. Савыт тишеге. □ Ертык сутектэн келэ, Тишек ике-сеннэн дэ келэ. Мэкаль. Койма астындагы тишекне моннан берничэ кен элек Мэликэ уз кулы белэн то-малап куйган иде. А. Шамов. || куч. гади с. Ишек, тэрэзэ, люк h. б. булып хезмэт итэ торган йэртерле ачыклыклар турында. Бу забойга тар гына бер тишектэн керэсе икэн. И. Гази. Тагын берэр ишек юк микэн дип эзлэнэ торгач. кеше сыярлык читэн тишеге таптык. М. Эмир. II Берэр терле тоташ масса эченэ уелып кергэи бушлык. Ботак тишеге. ЖиР тишеге. □ Баганадагы тишеккэ быел да кош ояладымы икэн? И. Гази.
2. с. мэгъ. Тишелгэн, узендэ тишек хасил булган. Тишек савыт. Тишек кием. □ — Кактырасы бар итек, Кэвеш тебе дэ тишек. Г. Камал. Вак-вак ат-лап килэсец, Тишекме эллэ чабатац? Г. Тукай. Тирэ-якта тишек котелоклар. яньчек каскалар ята. А. Эхмэт.
О Тишек авыз — бар белгэнеи Ьэркемгэ сейлэп тора торган, сертотмас кеше.— Теге тишек авызлар изгэннэр бит эшне,— диде Хэлим. Г. Гобэй. Тишек (тишекле) бер тиен — кыйммэте, файдасы юк дэрэ-жэдэ аз булган нэрсэ турында. Физика укытучысы буларак. мин тишек бер тиен дэ тормас идем. А. Тимергалин. Тишек (тишекле) бер тиен кебек эйлэнеп кайту—ииде кайтмаска (яки тиз генэ кайт-маска) тиешле жирдэн шунда ук кайтып килеп керу. — Нинди генэ авырулары бар икэн шуларныц {бай малайларыныц], [хэрби комиссиягэ] барган саен тишекле бер тиен кебек эйлэнэлэр дэ кайталар. Т. Гыйззэт. Тишек борын (танау) — юньсезрэк малай-ларга фамильяр рэвештэ эндэшкэндэ эйтелэ торган суз.— Энэ бер малай-шалай салам алып кайтып килэ. Нэби ат башыннан тотып ала:— Тишек борын, кайтып эциткэнче сэнэк очына элэктерерлек тэ саламыц калмый ич синец. Р. Техфэтуллин. Тишек чуманга' утырту — бик каты алдау, кэкре каенга терэту. Тишеккэ тыгын (ямау) булып йеру — кемгэ булса да берэр кыек эштэ ярлэм итеп йеру.
ТИШЕК-ТИШЕК с. Бик куп яки берничэ тишектэн гыйбарэт. Елганыц икенче ягында тишек-тишек кар-лыгач оялары курена. К. Латыйпов.
ТИШЕКЛЕ с. Тишеге булган, тишелгэн яки табигый хэлендэ дэ узендэ тишек була торган. Тишекле савыт. Тишекле агач. I I Тишекле таш эцирдэ ятмас. Мэкаль.
ТИШЕКЛЕ-ТИШЕКЛЕ с. Бик куп Ьэм беришле тншеклэре булган, челтэр сыман. Бакчаныц ян яклары цшшекле-тишекле, кугэреп беткэн табаклы калай белэн эйлэндереп алынган. Г. Эпсэлэмов.
ТИШЕКЛЕ-ТОШЫКЛЫ с. Тншек-тошыклары куп булган. Ява-ява тишеклё-тошыклы булып беткэн болытлар арасында ай куренде. Г. Гобэй.
ТИШЕК-ТОШЫК эцый. и. 1 Ьэртерле тишеклэр, ярык-лар. Мэлик карт--буе белэн авып яткан читэн-
нэрне утыртты.” Тишек-тошыкларны каплады. С. Рафиков. Эгэр дэ ялынсалар. андый [йорт ниге-зендэге\ тишек-тошыкларны байтак курсэтеп киткэн булыр идем. Э. Бикчэнтэев. | с. мэгъ. Тишек-то-шык бишмэт.
2. куч. Житешсезлек, нэрсэ дэ булса (мэсэлэи, акча) житенкерэмэгэн урын.— Сейлэмэ дэ!—диде Xyjtqu.—Теге „ярдэмче' сыерларны сатып-нитеп, кайбер тишек-тошыкны томаларбызмы эллэ дигэн идем. М. Хэсэнов.
ТИШЕЛЕШ и. 1. Чэчелгэн ашлыкныц шытып, ти-шелеп чыгучанлыгы; шытымныц орлы к бертеклэре са-нына чагыштырмача ешлыгы, куелыгы. Ике-еч елдан артык яткан орлыклар гадэттэ тишелешлэрен югал-талар. Йорт эшлэре.
2. Ашлыкнын шытып чыгу процессы. Нэфисэ, — кырга еш кына чыгып, бодай тишелешен кузэтэ. Г. Бэширов.
ТИШЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тишу. Балкага винт урыны тишелде. Ф. Кэрим.
2.	Тишекле булып киту, нэрсэдэ дэ булса тузудан Ь. б. тишек барлыкка килу. Ишелгэнгэ тишелгэн сип. Мэкаль. Былтыргы бишмэт тузган. былтыргы пима тишелгэн. М. Гафури.
3.	Жир астыннан шытып чыгу. Эле куптэн тугел генэ утыртылган бэрэцге хэзер менэ купереп тише-леп килэ. Ф. Хесни. Игеннэр яца тишелеп чыккан чакта кош балалары кебек зэгыйфьрэк булалар. Г. Галиев. || диал. Борнау, кукэйдэн чыгу (кош балалары турында). Артык тугел, ким тугел—Тишелеп чыктылар буген Ун кукэйдэн ун бэбкэ. К. Нэжми.
4.	куч. Очлаеп кабарган шештэн, чуаннан яки сыз-лавыктан эрен агып чыгу. Чыдыйбыз, кетэбез. Тик бит чуан да тула торгач бер тишелэ. Б. Камалов.
ТИШЕМ и. Тишекнец яки тишек сыман берэр ачык урынныц куренгэн зурлыгы, кисеме. Тугэрэк эйбернец яки эйбердэге тишемнец диаметрын кронциркуль ярдэмендэ улчилэр. Физика.
ТИШКЕЧ и. Тишек тишэ торган корал (борау, без, дрель).
ТИШКЭЛЭНУ ф. Берничэ урыннан тишелу. Цех-ныц тубэ тимерлэре тузып, берничэ урыннан тиш-кэлэнгэн. Ш. Камал.
ТИШМЭН I и. диал. Тишек тишэ торган зур борау, зур етерге. Тишмэн белэн бурэнэ тишу.
ТИШМЭН П и. Агачны ашый-ашый юллар ясап, тиш-кэлэп бетерэ торган кечкенэ конгыз тере; русчасы: жук-сверлильщик.
ТИШУ ф. 1. Тишек ясау; тишек барлыкка китеру. Су тама-тама нинди ныклы ташларны да тишеп узенэ юл таба. Г. Колэхметов. Ьэм пулялар мишень уртасыныц Нэкъ уртасын тишеп чыктылар. М. Жэлил. II Туздырып тишеп чыгару. Энкэй шунда мине, оекларыцны тишеп бетергэнсец, дип ачуланган иде. М. Фэйзи.
2. куч. Сер булырга тиеш нэрсэне кемгэ булса да эйту, белдеру.— Рэхилэ бэете турында Габделхак колагына кем тишкэн икэн?—Аю Зелхиендэдэн башка кайсы тишсен ди. И. Туктар.— Тик, зинйар, минем йерэк серемне бутэннэргэ тишэ курмэ иное. Мени-рэ. Э. Касыймов.
ТИЮ ф. 1. Берэр нэрсэгэ бэрелеп тукталган хэлдэ тору яки шундый торышта булып алу; кагылу, орыну я ки терэлу. Жиргэ тия куакларныц башы, Кыяларга сугылып эцил исэ. Ф. Кэрим. [веке йэм аскы иреннэр бер-берсенэ[ „тимэ“ дигэндэ тия, ,ти‘ дигэндэ та-ми. Табышмак. II Орыну, орынып яту. Лэкин, орган-лыктан. тэне эциргэ тию белэн эреп оеп китте, а бераздан татлы тирэн йокыга талды ул [Габделбэр\.
тию
109
тия
М. Шабай. II Берэр нэрсэгэ яки берэр чиккэ житеп тору якн житеп терэлу. Башы тушэмгэ тию. □ Ат-ны эциксэц, эн;ик м;ирэнен, Жрлы эциргэ тигэнен. Жыр.
2.	Кызу хэрэкэт унаена яки жиллэнеп, очып килеп бэрелу. Су уземэ артык тимичэ, тирэ-якка чэчрэп китте. Ш. Камал. Ул [Шэрифэ} кемгэ ачуланырга белми. Габдулланы каргый, язмышына каршы сел-тэнгэн кул Габдуллага килеп тия иде. Э. Фэйзи. Бэрэцгелэр егетлэрнец мацгайларына, борыннарына элэккэли. Кияугэ дэ тигэли. М. Фэйзи. II Бик каты сугып зарарлау. Чу кеч тиеп авырттырган. барма-гын суырып торган Илдар--------энесенэ кутэрелеп
карамады. Г. Гобэй. II Тезэлгэн ноктага килеп, шул нокта урыныи жимеру, тишу; яралау яки утеру (ук, пуля, ярчык h. б. турында). —Бай. Хэмит кебек арыс-ландай егеткэ пуля тияме соц? Р. Ишморат. Гэрэй мица твзэп ике тапкыр атты, [пулясы] тимэде. Г. ИбраЬимов. || куч. Ток тээсир иту. [Яшь чакны искэ тешеру} Мортазинга юеш тэнгэ электр тогы тигэн кебек тээсир итте. Г. Эпсэлэмов.
3.	Аз гына ягылу, буялу(буйый, пычрата яки ашый, ачыттыра, яралый торган нэрсэлэр турында). Корым тигэн яулык. Кислота тигэн тукыма. □ дхмэдинец алъяпкычына тигэн скипидар таплары — куй тиресен скипидар берлэн майлап----мэшгуль булуы-
гызны курсэтмэктэ иде. Ш. Мехэммэдев.
4.	Корткыч бежэклэрнен зыяи китеруе турында. Кея тигэн тире. □ Безнец бэхет агачыныц тамырына корт тигэн булса да, без чэчкэн орлыклар эйбэт тиреслэнгэн, дымлы эциргэ тешкэннэр икэн. Э. Касыймов.
5.	Жигу дирбиясы, кирэк-яраклары (намыт, ынгыр-чак Ь. б.) басып яки кырып, тирене жэрэхэтлэу, чи-лэндеру. Эгэр камыт тию билгесе була калса, ул атны. йертучегэ яхшы суз юк. М. Гафури. Хайванны бераз жэллэряэ иде ичмасам.----Жилкэсенэ ыцгыр-
чак та тигэн. М. Шэрифуллии.
6.	куч. Кемне дэ булса кул ягып жэберлэу, кый-нау-сугу; анарга Ьежум иту.— днкэй, песигэ сукма йэм, зинйар, тимэ. Г. Тукай.— Сукма, тимэ хайван-га, малай актыгы. Г. Гобэй. Алай да беэ аца тимэ-дек, башлап ул безгэ мылтыктан ут ачты. Т. Гыйззэт.
7.	Берэр нэрсэгэ рехсэтсез кагылу, алырга омтылу. — Син тимэ, тимэ минем кэлэпушкэ!—дип кычкыр-ды Габдулла йэм бетен кече белэн Эпгпелбэргэ ташланды. Э. Фэйзи. II Урлау яки талау. Син карак икэнсец, кеше эйберенэ тиясец. Г. Галиев.— Эби, курыкма, без синец эйберлэрецэ тия торган кешелэр тугел. Г. Камал. || Берэр нэрсэне рехсэтсез файдаланырга (мэсэлэн, ашарга) тотыну, урлап ашау. Малга буре тия, салам вэ игенне бик урлыйлар. Г. ИбраЬимов. [Шэмси:} Кумэчлэрен инде калдырып китсэм, песи-мазар тияр микэн? М. Фэйзи.
8.	Нэрсэне дэ булса туктату яки бетеру турында. дгэр дэ иске советка тимичэ, яцасын сайласац? И. Гази.
9.	Берэр терле зыян китерэ (мэсэлэн, чирлэтэ) торган нэрсэнен тээсир итуе турында. Суык тию. □ Моныц ата-анасы бик картаеп, авыру тиеп. озак-ламый — улеп китэлэр. Экият. Мунча елгерде, башта сез барсагыз, ис тимэс микэн? А. Эхмэт.
10.	Нинди дэ булса берэр нэрсэнен бнлгеле бер тээсире (файда яки зыяны) булу. Изгелеге (яхшылыгы) тию. □ Ацгыралыкныц да байтак кына зарары тия бит кешегэ. Ш. Камал.— Бу эштэ мица сезнец абыегызныц зур ярдэме тидг. Г. Насрый.
И. куч. Берэр сизу органына яки кунелгэ, психи-кага начар тээсир иту. Габдулланыц уцае килгэн
саен--тэнкыйть итеп чыгышлар ясавы Эхмэдиев-
нец нервларына тия, канын боза иде. Ш. Камал. — Синец куз яшец эллэ ничек минем йерэгемэ килеп тия. Э. Фэйзн.
12.	куч. Берэр нэрсэ буленгэндэ яки тулэнгэндэ кемгэ дэ булса билгеле бер елеш яки сумма бирелер-гэ тиеш булу. влешецэ тигэн кемешец. Эйтем.— Узе-безгэ тигэн эцирне алырга да — бетте - китте. И. Гази. Мин уземэ тигэн эз-мэз акчамны алып авылга кайтып киттем. М. Гафури. II Билгеле бер урыи, мемкинлек Ь. б. бирелу.— вс-башларыбыз да яхшыдан ук тугел, укырга да вакыт аз тия. Г. Бэширов. Ьэркайсыбыз ачылып эциттек, сейлэргэ чи-рат тими башлады. М. Эмир. II Кетмэгэндэ, очраклы рэвештэ элэгу, туры килу (берэр кызыгырлык иэрсэ турында). Бэхет милегэ дэ тия, тилегэ дэ тия. Мэкаль.
13.	куч. Берэр терле кардэшлек бэйлэнешендэ булу турында. Мицлесылу, Фэтхулла хэзрэтлэргэ ко-дача тигэнлектэн, аларга килгэли иде. Ф. Эмирхан. [Гелэцийан:} Ибрай хатынын бетенлэй чакырмыйм да дигэн идем эле, узенэ кардэш тигэнгэ курэ чакыр-мый калырга яхшысынмадым. Г. Камал. Зариф абзый-лар Гелгенэлэргэ чыбык очы туган тия- Г. Гобэй.
14.	куч. диал. башлыча -дай, -дэй кисэкчэсе яки кебек (кук) сузе белэн: шикелле тоелу. Кайдадыр куряэндэй тию. □ Куктэ якты-якты йолдызлар куп. Иц яктысы син кук тиясец. Ш. Маннур. Балаларга -------мэктэп ишек алды чирэмендэ эцыелышу кызыграк тиеп китте. Г. Бакиров.
15.	куч. диал. к. тия керу (узу). Барышлый тиеп киту.
16.	с. мэгъ. тимэгэи. Коралларны белдергэн сузлэр янында: шул кораллар белэн эшкэртелмэгэн; гомумэн „каралмагаи" мэгънэсендэ. Хэтирэ эбинец кыш башыннан бирле керэк-себерке тимэгэн ишек алдын керэп чыкты. Г. Гобэй. Тирэ-якта урман кисучелэр-нец пычкысы тимэгэн мэйабэт наратлар торалар. Г. Эпсэлэмов.
17.	ы. сир. тимэ. .Шулай була торсын, эш шэп бара'1 мэгънэсендэ эйтелэ. [Сираэ^етдин, узалдына:} Тимэ эле, минем бу юлэр булып калуныц бик куп файдасы булды. Г. Камал. [Бэдри, яшьлэр турында:} Тимэ, хатын. эцырлый бирсеннэр. М. Фэйзи.
Тия керу (узу)—юлда, берэр жиргэ барышлый кемгэ булса да кереп, куреп чыгу.— Хесэен абзый, авылыца утешли тия кер. h. Такташ.— Китэр ал-дыннан Алексейга тия уз. Ул синец белэн авылдагы эшлэр турында сейлэшергэ тели. К. Нэжми.
ТИЯК I и. 1. Элмэк кидеру ечен аркылы агач. Чормада ике пар себерке, бер пар чабата, бер-ике бертек буш тияк сэлперэеп тора. М. Эмир. II Берэр узэккэ, кендеккэ, штокка Ь. б. беркетелгэн махсус келэ, аркылы таяк яки рычаг. [Буровойда} яца вахта-ны хезмэт урынында каршылыйбыз дип торганда, элеваторныц тияге сынып чыкты. Г. Ахунов.
2. иск. Теймэ урынына киемгэ Ь. б. беркетеп куела торган озыича агач яки сеяк кисэге. Муенга элмэк — тияккэ ялау. Эйтем. Колынныц мацгай чэченэ ар-тыш ботагыннан нэни генэ тияк ясап тактым. Г. Бэширов.
ТИЯК II и. диал. 1. Атларнын яшь Ьэм женес ягыннан беришле аерым кетулэре, мэсэлэн, колынлы биялэр ечеи махсус кетулек. Ат эйлэнеп тияген табар. су эйлэнеп улагын табар. Мэкаль.
2. куч. Туган жир, туган туфрак. Сеягем тиягемэ кайтсын. Мэкаль.
ТИЯР: тияр бэясе, тияре — товарный тиешле бэя-се, сату бэясе. Син. агай. малыцны сатарга китергэн булсац,---тияр бэйасен сора. Ф. Эмирхаи.
тин
по
тиж
ТИЦ с. 1. Биеклек яки тирэнлеге, кинлек яки озынлык улчэме буеича билгеле бер нэреэ белэн (яки шул нэрсэгэ) тигез, тэнгэл, бердэй. Жэелеп ята киц Идел, Дицгезлэргэ тиц Идели Г- Насрый. Эскэтер-лэрем киц генэ. встэл белэн тиц генэ. Жыр. | рэв. мэгъ. Эмма тирэ-якта муллабызга Юк. ди. эле кэрттэ тиц чыккан. Э. Фэйзи.
2.	Озынлыгы нинди дэ булса бер урынга, тэнгэлгэ житеп, тиеп торырлык, берэр нэреэ белэн тигез. Сак-лар ечен зифа буен яман кузоэн. Чэчкэйлэрен аяк белэн тиц яраткан. Дэрдмэид.
3.	куч. Билгеле бер сыйфат ягыннан бердэй, бер ук терле. Усаллыкта шайтанга тиц булу. □ Адэм-нэрдэн адэм, ай. ким тугел. Тик бэхеткэйлэре тиц тугел. Жыр. | рэв. мэгъ. Тиц сугышты минем туган халкым Руслар белэн торып бер софта. Ш. Маннур.
II Нинди дэ булса кыйммэте, сыйфаты ягыннан бнлгеле бер (шул ук кыйммэте, сыйфаты белэн танылган) нэрсэгэ торырдай. Эшкэ йичнэреэ тиц тугел. Эштэн кечле нэреэ табу мемкин тугеп. Г. Тукай. Яшь го-мергэ бу лдийанда табылмас тиц. М. Гафурн.
4.	куч. Яшь, буй-сын, дэрэжэ яки абруй кебек сыйфатлар ягыннан кемгэ (кем белэн) булса да тигез, бердэй. Хэзер Гобэйдуллам исэн булса. нэкъ Габдул-лага тиц булыр иде. 0. Фэйзи. | и. мэгъ. Солдатлар аныц [Газинурныц] уз тицнэре — ничек сейлэсэц дэ гаеп итмэслэр. Г. Эпсэлэмов. II Бер-берсенэ торырдай, узара нш (сеешкэн-кавышкан кешелэр турында). — Тиц тугелен тиц тугел идек инде без. Э ул тиц булырбыз.— диде. А. Шамов. Мин сойдем сине тиц итеп. Син ташладыц ким итеп. Жыр. | и. мэгъ. — Те-лэгэнем булды — кызым-----тицен тапты. Г. Бэшн-
ров.
5.	рэв. мэгъ. Бергэ, берьюлы. Аларда [Шэрэфи картларда] дурт аякны тиц сузып йокларга мемкин. Ш. Камал. [Аблай:] Аягыцны бэддога сугып, ике ту-быгыц тиц корышкан нэреэ. Чык! Н. Исэнбэт.
6.	бэйл. функ. тиненнэн. Тинентен, кадэр. Кез коне. тез тиценнэн сазга батып, инеш тебеннэн лэм ташыдык. Г. Бэширов.
Тин килу — берэр сыйфаты белэн нэрсэгэ булса да охшау, шунын белэн^бер дэрэжэдэ тору. Арысланга тиц килерлек буз балалар Дошманга очрашканда кеч аямас. М. Гафури. Тин куру — тинсену, тин итеп карау, кимсетмэу.— Рэхмэт, бабай, безне тиц куруе-гезгэ. Г. Камал. Солтан Ифратныц узенэ кинэт .син' дип дэшэ башлавын уз иту, тиц куру дип-----ацла-
ды. А. Расих. Тине юк, тине булмаган (курелмэгэн, табылмаган h. б.) — к. тиндэшеез. Билгеле. кырмыс-калар—день яда тице юк батырлар. А. Алиш. Домна-лар Тице табылмаган гигант булып Куккэ карап шаулап торалар. Ш. Маннур.
ТИЦГЕЛ и. диал. Ян, туры; тэнгэл. Елганыц тау-га якынлашкан тицгелендэ кызыл ярга лдитеп беткэн бер тигез тугайлык иде бу. Э. Еиики.
ТИЦДЭШ и. Кемгэ дэ булса билгеле бер сыйфатлар буенча тин булган шэхес, жан иясе. Матурлык-та уз тирэлэрендэ йич тицдэше булмаган Салдидэ-кэй ей эчендэ куз алмасы кебек кадерлэнеп усэ. Г. Иделле. II Кордаш, яшьтэш. Тицдэшлэре аныц [Эй-дукнец] батырлыгына галдэплэнделэр. h. Такташ. Кызыл кэлэпушле егеткэ. бик куп [керэшчелэрне] екканга курэ. куркып, уз тицдэшлэреннэн кеше чык-мый башлады. М. Гали. | с. мэгъ. [Шэрэфи Сафага:] Атац белэн тицдэш кешене мыскылламассыц икенче-лэй! Ш. Камал. Тирэ-якта асыллыгы, сылулыгы белэн Алмачуарга тицдэш булырлык колын куренми. Г. Ибрайимов.
Тицдэш кисэклэр лингв.— жемлэдэ формаль яктан бердэй функцияне ути торган кисэклэр.
ТИЦДЭШСЕЗ с. Билгеле бер нэреэнен (шэхеснен) теп сыйфаты буеича тине табылмаслык дэрэжэдэге, бик, утэ. Тицдэшсез батыр. Тицдэшсез оста. О Чын хаклыкныц----тицдэшсез тантанасын Тик без генэ
курдек. 9. Исхак.
ТИЦЕНТЕ, ТИЦЕНТЕН бэйл. сейл. 1. Бнлгеле бер тэнгэлгэ кадэр (хэтле). Якуп. бил тицентен чишенеп, ишек алды уртасында юынып тора иде. И. Гази. Аяк асты пычрак, куп урыннарда тубык тицентен су. Г. Бэширов. II Чаклы. Эйе, безнец пехота килеп лдиткэн! Менэ лдир патшалары. лдэяулэп кай арада килеп лдиткэннэр бу тиценте лдиргэ? Сов. эд.
2. рэв. мэгъ. сир. Бертерле, бердэй, бертесле урында. Белэсезме, буген Нэби абый белэн Гелэцийан апаны кавыштырабыз бит.-----Икесе ике тицентен
кавыша алмыйча саргаеп-кибеп йерилэр ич. Р. Тех-фэтуллнн.
ТИЦЛЕК и. Тин булу сыйфаты, тигезлек. Тен-нэрен кендез итэрлек балкый синец йезлэрец, Анда [башка] йезлэргэ тицлек курмэдем. Ф. Бурнаш. дк-рэм Галимов шигырьлэренец купчелеге-----хатын-
кызларга тицлек даулау талэбе булып яцгырый. С. Кудаш.
ТИЦЛЭГЕСЕЗ с. к. тинлэштергесез.
ТИЦЛЭШТЕРГЕСЕЗ с. Чагыштыргысыз (кешелэр, шэхеслэр турында). Тицлэштергесез дэрэлдэдэ естен булу.
ТИЦЛЭШТЕРУ ф. Тинлэу, тин итеп куру яки тин итеп карау. Бэр халэткэ .нервы расстроены' дигэн доктор лар ны Ьэр авыр у кизудэн диюче эбилэр белэн тицлэштерэ идем. Г. Тукай. Упкэлэмэ, яшь егет. мин сине чыпчык белэн тицлэштерергэ телэмим. Син дэ беркет баласы. А. Шамов.
ТИЦЛЭШУ ф. 1. Узара тигезлэну, бер сызыкка, бер тэнгэлгэ чыгу. Ул минем белэн тицлэште. мин ---алдан лдибэрер ечен йерешне экренлэткэн идем, ул тукталды. Ш. Камал. | куч. Эштэ, ярышта бер дэрэжэдэ булу. Алдынгылар белэн тицлэшу.
2. Улчэшу, билгеле бер ноктага, тэнгэлгэ житкэн-лекне аныклау. Порт алдында нэреэ очратсам. шуца тицлэшеп йерим. — Бакчаныц коймасы кукрэгемэ кадэр. таш баскычлар ицбашыма кадэр. Э. Бикчэнтэев.
3. Тин килу, тин кыйммэттэ, бердэй дэрэжэдэ булу. Кемнец шатлыгы минем бу шашлык белэн тиц-лэшэ соц? М. Жэлил. Энэ сылулыкта, чибэрлектэ телэсэ нинди гузэллэрец белэн тицлэшерлек нечкэ куцелле Карлыгач! Г. Бэширов.
ТИЦЛЭУ ф. Тин итеп куру, тин, бердэй дип карау (икърар иту яки игълан нту). Тицлэп узен Наполеон-га. Шашынган иде Гитлер. 0. Исхак. II Охшату, ча-гыштыру.— Сез Хэлилне карчыгага тицлэп зурла-дыгыз. Галиябануны сыерчыкка тицлэп хурладыгыз. М. Фэйзи. Мин яшьлеккэ тицлим сине. Дицгез. Яшь-лек тэ бит синец теслерэк. Ш. Маннур.
ТИЦСЕЗ с. 1. к. тиндэшеез.— Далаларныц була тицсез кице, Иц яктысы була тацнарныц. 3. Мансур.
2. сир. Узара тнн булмаган (мэсэлэн, ир белэн ха-тын турында).
ТИЦСЕЗЛЕК и. Тинсез булу, тин булмау. [Бакый— Хэмдиягэ:] Мин сине сеям. Бетен тицсезлеклэремне белэ торып сеям. М. Фэйзи.
ТИЦСЕНУ ф. Узенэ тин, иш дип, узен белэн бердэй дэрэжэле итеп санау. Гали рухыц бу тубэн деньяны йич тицсенмэде. М. Гафури.— Хершитбану-ныц----зифа кыз икэнен куреп торабыз. Тицсенмэс
ул безне дип офтанабыз. Ш. Маннур.
ТИЖАРЭТ и. иск. Сэудэ. сэудэ иту, сату иту. Ьэм зыярэт. йэм тилдарэт. 0йтем. Бездэ — тилдарэт эшлэре зэгыйфь бер хэлдэ. Г- Тукай. [Га/иар сэудэгэр-лэренец] бэгъзысы тире, май вэ шикэр илэ. вэ бэгъ-
тиж
111
тоз
зысы мануфактура илэ тижарэт итмэктэ. Ш. Мехэммэдев.
ТИЩАРЭТХАНЭ и. иск. Сэудэ йорты, магазин. Бу мэжлес Петербургтагы беек тижарэтханэлэрдэн берендэ хезмэт итэ торган МехэммэтшаЬ зфзнде квартирында булды. Тукай турында замандашлары.
ТМИН и. Аш тэмлэткеч сыйфатында кулланыла торган бер улэн Ьэм анын орлыгы. Телэгэн кешегэ тэмлэткечлэр: тмин, алма.^хуш исле борыч. лавр яфрагы да салырга мемкин. Йорт эшлэре.
ТОБА, ТУБА и. 1. Елга, кул h. 6. сулыкларда бик тирэн урын, упкын, чонгыл. Минем урында башка берэу булса, эллэ кайчан улгэн яисэ тобага ташлан-ган булыр иде. А. Шамов. Ата-анасы белэ микэн. Балалары тешэ тобага. Жыр. | с. мэгъ. Баем тебе тоба су. батарсыцда китэрсец. Тэвэккэллек— кей-мэдер. ишэрсец дэ кичэрсец. Мэкаль.
2. диал. Елганын кинэеп Ьэм тирэнэеп, кул сыман булып торган урыны.
ТОБАЛЫ с. Уз агымында тоба (2 мэгъ.) якн тоба-лар хасил иткэн, тобалары куп булган. Йж сулары тирэн, бик тобалы, Эйлэнэсе аныц тал-тирэк. Т. Гыйззэт.
ТОВАР и. 1. экон. Алмашу ечен житештерелгэн эйбер, продукт, сатлык мал. Акчалар да барыбер, башка товарлар тесле ук, бер товардыр. Г. Тукай.
2. жый. Сатыла торган эйбер, сатыла торган мал — сэудэ предметлары. Ваклап сату товарлары. Киц куллану товарлары. | | Товарны курсэткэч мактыйлар. Мэкаль. Ьэр кеше сата базарда Това-рын мактый-мактый. Ш. Галиев. II Сатыла торган продукциянен аерым терлэре. [Йеклэрдэ] — кызыл мал белэн кырык тартма товарлары гына. М. Гали.
Товар вагоны (поезды)—пассажир вагоннарын-нан аермалы буларак, Ьэртерле йеклэр, товарлар теялэ торган вагон (поезд). Олауларны товар вагон-нары турысына китереп туктаттылар. Г. Гобэй. Товар эйлэнеше — товарларнын сатылып, файда китереп, янадан акчага эверелуе. Товар эйлэнешен тиз-лэту.
ТОВАРЛЫК с. 1. Товар итеп сатылган яки саты-лырлык. Колхозлар Ьэм совхозлар------дэулэткэ
130 миллион поттан артык товарлык ашлык бирде-лэр. КПСС тарихы.
2. и. мэгъ. к. товарлыклылык. Социализм тезер ечен зур хужалыклар. товарлыгы киц Ьэм куп булган хужалыклар кирэк. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТОВАРЛЫКЛЫ с. 1. Товар итеп сатылырлык сый-фаттагы, утемле, базарлыклы. Товарлыклы эйберлэр. Товарлыклы культуралар. Товарлыклы продукция.
2. Товар нтеп сатыла торган (яки сатылырлык) продукт житештеруче. Товарлыклы-сетчелек фер-масы. □ ШиЬаби абзый мине-----товарлыклы мал
фермасыныц сыерлары куна торган абзарларына алып керде. М. Гали. Совхозлар---югары товар-
лыклы социалистик предприятиелэр. Политэкономия.
ТОВАРЛЫКЛЫЛЫК и. 1. Товарлыклы, сатылырлык продукция булу сыйфаты. Сортлы ашлыкныц товар-лыклылыгы арту.
2. Товар итеп сатыла торгаи, сатлык продукция житештерергэ сэлэтлелек. Колхоз лгуяралыгыиы^ то-варлыклылыгы.
ТОВАРОВЕД и. Товарлар, аларнын узлеклэре, сортлары, аларны сату-алу буенча белгеч. Сугыш баш-ланганда Зефэр бер зур заводныц зшчелэр тээми-ноты системасында елкэн товаровед булып эшли иде. 0. Еники. Зиннэт Хэсэнов--Совет сэудэсе техни-
кумына укырга керэ Ьэм товаровед булып эшли. Г. Кашшаф.
ТОВАРЧЫ и. Товарлар белэн эш итуче хезмэткэр яки сатучы; вак сэудэгэр. Аксак Василийныц безнец авылыбызга вак товарчы булып килуе дэ очраклы хэл булмагандыр. Г. Камал.
ТОГА и. Борынгы Рнм халкынын ес киеме — киц плащ.
О (Кемнец дэ булса) тогасыиа терену— узенне нинди дэ булса атаклы, зур кеше итеп курсэтергэ тырышу. Галим тогасына терену. Герой тогасына терену.
ТОЕК и. Теркн халыкларныц авыз ижатына хас булган аллитерацион (гадэттэ 4 — 6 юллык) шигырь. 3. Мансур----борынгы чичэннэр поэтикасында кул-
ланылган тоек алымын уцышлы куллана. Н. Юзиев.
ТОЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тою; снзу оргаинары белэн кабул нтелу. Бетен тэндэ рэхэт арыганлык тоела. бит урталары яналар. Ф. Эмирхан.
2. Билгеле бер нэрсэ (эш-хэрэкэт яки билге) булып, шуца охшаш булып сиземлэну. Эйдук урам буйлап йегереп барганда. аныц артыннан кинэт берзу йеге-реп килэ кебек тоелды. h. Такташ.— Минем куземэ тегендэ, читэн буйларында кемнэрдер йергэн шикелле тоелды. Г. Камал. Агып яткан салкын чишмэ кодер сейлэгэндэй тоелды. М. Гафури. II Субъектив рэ-вештэ (чынлыктагыдан зуррак яки кечерэк, матуррак яки ямьсезрэк Ь. б. булып) кабул ителу. }Килкэдэ йек булса, юл шулай озын тоела инде ул. 9. Еники. Разия буген тагын да чибэррэк булып тоела аца ]3акирга]. И. Гази. || Билгеле бер эчке кичерешкэ сэбэп булу. Ак чэчэклэр ява. Денья матур, Шундый матур булып тоела! h. Такташ. Эшсез тору эшкэ ейрэнеп житкзн. балаларга эллэ ничек сэер тоелды. Г. Гобэй. | з-сыз. Узеннэн-узе сиземлэну, сизелу турында. Никтер мица озакламый очрашырбыз кук тоела. К. Нэжми. — Бигрэк тиз килеп житкэнбез, тоелмый да калды. М. Эмир.
ТОЕМ и. Нннди дэ булса нечкэлеклэрне тоя, сизэ белу сэлэте. [Кораб штурвалын тоту ечен] гаять зур игътибар, тэжрибэ, житезлек Ьэм эчке бер тоем кирэк. Р. Мостафин.
ТОЗ и. 1. Азык тэмлэткеч сыйфатында кулланыла торган ак кристаллик минерал. Ашка тоз салу. Тер-леккэ тоз ялату. □ Тоз тугелсец — эремэссец. Эйтем. И пи тэме тоз белэн. ейнец яме кыз белэн. Мэкаль.
2. хим. Кислотадагы водород урынын берэр металл алу нэтижэсендэ барлыкка кнлэ торган кристаллик матдэ. Калий тозлары. Натрий тозы.
3. куч. Сузгэ, нотыкка уткенлек бирэ торган теп фикер, теп мэгънэ. [Рэшит:] Сузецнец тозы юк. Хэким:] Тзецчэ синеке бик тозлы инде. Р. Ишморат.
ОТоз (тозлы) куз — елтырап, чекрэеп карап торган куз. Елан, башын кутэреп, боргалап. тоз кузлэре белэн Сэеткэ карады да йомгак булып урала башлады. И. Салахов. Тоз ялаткаидай — Ьэммэсе бер тирэ-гэ, бер жиргэ жыелып Ьэм шуннан таралырга телэми-чэ. Комсомол жыелышы буласы кен жиштеме, тоз ялаткандай, дптери гел шул тирэдэ бетерелэ. Ф. Хесии. Тоз естенэ торма—„кайгы естенэ кайгы, кыенлык естенэ кыенлык*' мэгъиэсендэ эйтелэ. Бу хэл [Зыяныц авыруы] аныц анасына тоз естенэ торма дигэндэй тээсир итэ. Г. ИбраЬимов.
ТОЗАЙТУ ф. сейл. Тутырып карау (куз турында). Ж,иЬангир — кемгэ кузен тозайтырга белгэн. Г. Ме-хэммэтшин.
ТОЗАК и. 1. Кыргый кош-киеклэрне тоту ечен, аларныц муенына яки аягына уралырлык нтеп куела торган ятьмэ, жеп яки тимерчыбык. Куян тозагы да тугел эле бу, кусе тозагы! Н. Исэнбэт. Чыбык кирэк тозакка. Тимерчыбык. Шуннан тозак корасыц.
тоз
112
ТОЙ
Ф. Яруллин. || куч. хэрби. Терле яшерен юллар белэн оештырылган камау, камалыш. Озын сузнец кыскасы, безгэ бу тозактан ычкынырга, аръякка чыгып таяр-га кирэк. М. Шабай.
2. куч. Кемне дэ булса Ьэлак иту яки кулга тешеру (элэктеру) ечен ясалган терле хэйлэ-мэкерле ысул-лар системасы. Хэйлэ тозагы. □ Байлар крестьян-нарга куптэн акча тозаклары корып, аларны шул тозакларга кертеп бетерделэр. Урал. Нэфисэ уз тирэсендэ яшерен тозаклар корылуын сизэ. Г. Бэширов.
ТОЗАКЛЫ с. сир. Бикле, тыелган. Дилец [куцелец, акылыц] ечен телец булсын тозаклы. Дэрдмэнд.
ТОЗАКЧЫ и. Тозак белэн аулаучы кеше. Тозакчы узе куренмэс, ядимен генэ курсэтер. Мэкаль.
ТОЗЛАВЫК и. Коры далаларда, чуллэрдэ естенэ тоз утырган (тозлы су кибудэн калган) урын.
ТОЗЛАК и. к. тозлавык. Чулдэге тозлаклар. | с. мэгъ. Днэ урыны белэн тозлак (солончак) яки катыр (солонец) туфрак терлэрен дэ курергэ була. А. Фат-куллин.
ТОЗЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. тозлау. Тозланган ит. Тозланган кыяр.
2. Тоз сецу, тоз белэн аралашып кату, естенэ тоз утыру (туфрак Ь. б. турында). Аяк астындагы тозла-нып каткан----кыштырдап торган яр балчыгы-------
узенец ныклыгын сиздереп тора иде. Г. Бэширов. Шэ/гидэ Мансурныц тозланып каткан кулмэклэрен уды. А. Расих.
ТОЗЛАНДЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тозлану. Туф-ракны тозландыру.
2. к. тожрайту. Сэйфи исэ, кузен тозландырып, Иаман хихылдый иде. Г. Бэширов.
ТОЗЛАП-БОРЫЧЛАП рэв. 1. Тоз Ьэм борыч салып. Кеше кеченнэн тамак туйдырып, Бэлешлэр ашап, тозлап-борычлап [мулла йери]. М. Гафури.
2. куч. Бик ачы, уткер, тээсирле итеп; кечле тээсир итэ торган сузлэр кыстырып (сейлэу турында). Мин, энекэш, кайчак тозлап-борычлап сейлэшергэ яратам. Г. Эпсэлэмов. Тегелэр элек дэррэу кутэре-леп келделэр, аннары тозлап-борычлап сугенэ башладылар. Ф. Хесни. || Ахырынача, жиренэ житкереп, тиешенчэ шэп итеп. .Мортаза/ Мин бу ел рабфакны тозлап-борычлап тэмам итэм". h. Такташ.
ТОЗЛАУ ф. 1. Ашамлыкка тэм керту максаты белэн тоз кушу, тоз салу. Артык тозлау аздан яман. Мэкаль. || Остенэ тоз сибу (ашамлыклар турында). [Шэцгэрэй] кечкенэ кисэк арыш икмэген тозлап куйды. Г. ИбраЬимов.
2. Берэр нэрсэне озак вакыт саклаганда черемэсен, бозылмасын, кортламасын ечен вак тоз белэн аралаш-тыру, тоз сибу, тоз сендеру. Бэхеткэ каршы, Хэдичэ тутинец тозлаган казы бар икэн. Г. Бэширов. Мик-робларны тоз да утерэ бит. Утермэсэ. итне тоз-ламаслар иде. Э. Касыймов.
3. куч. Берэр нэрсэне артык озак файдаланмыйча яткыру, озак узендэ тоту яки кирэкмэгэнгэ саклау, кулланмау.
ТОЗЛУТ и. Баялыш улэненец чуллэрдэ тозлы туф-ракта усэ торган терчэсе. Тозлы яки тозланган туфрак еслэрендэ— йэрвакыт дияргэ ярый—тоз яратучы улэннэр — тозлутлар (солянкалар) усэ. А. Фаткул-лин.
ТОЗЛЫ с. 1. Тоз белэн аралашкан яки узендэ тоз эрегэн. Исмаев баскан саен тозлы комны. шыгыр-датып [йери]. Г. Бэширов. Тирнец ачы, тозлы икэн-леген белгэн кеше йокыныц тэмен эйтэ ала. А. Гыйлэжев. || Тоз артык куп салынган (аш Ь. б. турында). — Иртэнге ашлары бик тозлы булды. Г. Гобэй.
2.	Озак саклау ечен тозланган, тоз сибелгэн. Тозлы ит. I I Бэдри абзыйдан калган унике тиенгэ тозлы балык — вобла алып ашадым. Г. Тукай. II Тозлап эче-телгэн. Борйаннан йэрвакыт тозлы кыяр, ачы кэбес-тэ исе ацкып тора. М. Шабай.
3.	куч. Утемле, уткер, тээсирле (суз Ь. б. турында). Персидэтелнец ачуы кабарып китэ, билгеле. Маланга бер-ике тозлырак суз дэ ычкындыра. Г. Мехэммэтшин. || Нык тээсир итэрлек, кечле (сугып жибэру Ь. 6. турында). Татлы хыялларым шундук буленде, акай куз тозлы гына итеп минем борынга бер не кундыр-ды. Чаян.
4.	куч. сейл. Кыйбат, куп акча талэп итэ торган. Туфлинец----хакы да бик тозлы икэн. С. Рафиков.
ОТозлы су гади с., кимс.— яшь (куз яше). Болай булгач шатланырга, келэргэ кирэк, э ул, тинтэк. кыз, елый. Кузеннэн тозлы су агыза. Ф. Хесни.
ТОЗЛЫ-БОРЫЧЛЫ с. Бик уткер, бик тээсирле (усал суз Ь. б. турында). Хафиз сузнец тозлы-борыч-лы буласын сизеп алды. Э. Фэйзи.
ТОЗЛЫК и. 1. Тозланган яшелчэ суы. Бэрэцге бик эре, ярмалы булса, ул урталай ярып, тозлык (тозлы кэбестэ яки кыяр суы) салып пешерелэ. Хал. ашлары.
2. бредэн ясалган соус. Арзанлы итнец тозлыгы татымый. Мэкаль. Тиген ашныц тозлыгы юк. Мэкаль.
ТОЗЛЫЛЫК и. Тозлы булу, эретмэдэ (суда Ь. б.) тоз микъдары.
ТОЗСЫЗ с. 1. Тозны бик аз салып яки бетенлэй салмыйча пешерелгэн, хэзерлэнгэн (аш-су Ь. б. турында). Тозсыз аш. I I Хэлам, табын янында тозсыз бэрэцге ашап утырганда, тэрэзэдэн куреп калды: ике атлы----чабып узды. И. Гази.
2. куч. Мэгънэсез, урынсыз яки эдэпсез суз (шая-ру, кыланыш Ь. 6.) турында. Укып чыктым: бетенлэй буш нэзым. тозсыз шигырь таптым. Г. Тукай. Кай-чагында тозсыз суз дэ Тоз сала бит ярага. Ш. Галиев. || и. мэгъ. Мэгънэсез суз сейлэуче (кыланучы) кеше.— Я. Мехэммэтсадыйк, ускэч кем буласыц? — Самавыр булам!—И, тозсыз, бер дэ килешми инде! Э. Фэйзи.
ТОЗСЫЗЛАНУ ф. Мэгънэсез, урынсыз суз сейлэу, мэгънэсез кылану яки шаяру. [Гелэцамал:] Син узец кыйшайган бэрэцге сумсасы. [Локман:] Тозсызланып маташма, карчык. Ш. Камал.
ТОЗСЫЗЛЫК и. 1. Тозсыз булу (аш Ь. б. турында). || Тече тэм килу. Рестэм иртэгесен-авызында
бер тозсызлык тоя. С. Жэлэл.
2. куч. Мэгънэсез, килешсез кыланыш, урынсыз шаяру, мэгънэсез суз. Самими м;ырланган бер .Кара урман", .Сакмар суы' клоунныц мец терле тозсыз-лыкларыннан кадерлерэк. Ф. Эмирхан.
ТОЙГЫ и. 1. Эчке бер сизгерлек, нэрсэне дэ булса тою, сиземлэу, интуиция. [Ду] ахыргы сузлэрнец никадэр дерес икэнлеген Хэят тойгысы белэн ацлый иде. Ф. Эмирхан. [Разведкада] хэзер тойгыга таянам. Ф. Кэрим.
2. к. хис. Кыз утлы-ялкынлы тойгылар эчендэ тонне уткэрде, ак тацны---бер тамчы йокламый-
ча каршылады. Г. ИбраЬимов. Тац йолдызы тесле, яшьлек белэн Бергэ туа сею тойгысы. М. Жэлил. II Билгеле бер менэсэбэткэ яки бнлгеле бер рухи ха-лэткэ хас булган хис. Дуслык тойгысы. Кардэшлек тойгысы. □ Ялгызлык тойгысыныц иц ачысын, иц эрнеткечен кичерде ул [Габдулла]. Э. Фэйзи. Шулай да Фэтхидэге уцайсызлану тойгысы озакка сузил-мады. Ш. Камал.
ТОЙГЫЧАН с. Тойгыларга, хислэргэ бирелучэн Ризванныц яшь, тойгычан куцеленэ бу юлдан язган-
ток
113
тол
нар — мэцге онытылмаслык ядэрэхэтлэр ясадылар. А. Расих.
ТОК и. Электр корылмасы агымы; Электр энергнясе. Куцеллэребез hapвакыт тугаи ил белэн. Менэ бу юеш, салкын подваллар. ток мдибэрелгэн чэнечкеле тимерчыбыклар да аларны тота алмый. М. Шабай.
ТО’КАРЬ и. Металл, агач Ь. 6. материалларны кы-ру станогында эшкэртуче эшче. Хэзерге вакытта слесарь я токарь булу ечен математиканы да, фи-зиканы да яхшы белергэ кирэк. А. Эхмэт. Уразмэтов ---заводныц иц яхшы токарьларыннан берсе иде. Г. Эпсэлэмов.
ТО’КАРЬЛЫК и. Токарь булу, токарь эше, Ьенэре. Токарьлыкка ейрэну. II с. мэгъ. Металл h. б. кырып эшкэртугэ бэйлэнгэн. Сабир да этисе кебек тырыш булды. Токарьлык зшенэ ейрэнгэч, кичке мэктэпкэ йереп, урта белем алды. Сов. эд.
ТОКМАЧ и. Камыр жэймэсен башта озынча, аннары вак-вак турап ясалган Ьэм шулпага салына торган ашамлык (чи яки пешкэн хэлендэ). 6й э/дыелган, се-целкэш мдиц сызганып, син кайтуга дип токмач басып ята. Н. Исэнбэт. Фатыйма шарт-шорт янган учакка чыбык-чабык естэде дэ токмач турарга тотынды. И. Гази. II Токмач салып пешерелгэн шулпалы аш. Итле токмач пешеп atgumme, ботка куелды, чэй кайнап чыкты. Г. Мехэммэтшин.
Токмач басу (жэю) — токмач жэймэсен эзерлэу. Кай-сылары камыр изделэр, токмач эцэйдглэр. Кайсыла-ры ат пешерделэр. Г. Лотфи.
ТОКМАЧЛЫ с. Токмач салып пешерелгэн. Иц элек ике зур агач табакта есте май белэн капланган токмачлы шулпа чыгардылар. Г. ИбраЬимов.
ТОКМАЧЛЫК с. Токмачка ярарлык, токмач хэзер-лэугэ китэ торган. Токмачлык он. | и. мэгъ. Син кип-кэн бодайны. тарттырып кайт эле, токмачлык булыр. X. Кэрим.
ТОКСИК с. Агулый торган, зэЬэрле.
ТОКСИКЛЫК и. Токсик булу сыйфаты. Куптэн тугел лаборатория шартларында химик чиста кокаин алынды h-эм аныц токсиклык дэрэядэсе билге-лэнде. Соц. Тат.
ТОКСИН и. Кайбер микроорганизмнар, шулай ук кайбер хайваннар Ьэм усемлеклэр организмында эш-лэнэ торган агулы, зэЬэрле матдэлэрнен гомум ата-масы.
ТОКЫМ и. 1. Нэселдэн нэселгэ кучэ килгэн билгеле бер сыйфатлары, узенчэлеклэре белэн уз терен-нэн аерылып торучы терлек заты. Холмогор токы-мындагы сыер. ГЙ Узегез белэсез, яхшы малныц токымы да яхшы булып чыга. А. Расих. Безнец этэчнец токымы яхшы. К. Тинчурин. | с. мэгъ. Яца токым терлек урчету. II сейл. Гомумэн терлек яки хайван тере. — Кээн;э токымы бигрэк тэ яман. Бер нэреэ белэн дэ исэплэшми бит ул. Ш. Камал. — Узем дэ ат токымы устереп маташам. Уз атымны мдигеп, ка-шавай чана туренэ утырып, кунакка барыр кеннэрем булырмы? М. Шабай. ц Орлыклык, урчеткеч итеп бил-гелэнгэн балыклар — яралгы, уылдык яки маймычлар. Шул чокырныц буылган куленнэн икенче елга колхоз куллэрендэ балык урчетергэ балык токымы та-ратачакбыз. Ф. Сэйфи-Казанлы.
2.	Билгеле бер халыкка, миллэткэ яки этнографик группага караган булу турында. — Кайда ул Сэхипнец абзасы булу, бетенлэй ул [Мохтар] татар токымы тугел. Ш. Камал. II ГруЬ, катлам, категория. Безнец клуб вак сэудэгэрлэр, бер токым приказчиклар вэ гомумэн диярлек санаигъ нэфисэгэ кыйммэт куя белми торган эйел кулындадыр. Ш. Эхмэдиев.
3.	Кемнэн булса да туып дэвам нткэн нэсел; шул нэселнен бер вэкиле. Мицлебай карт------уз то-
8 А-Б62
кымыныц дуртенче буынын курде. Э. Еники. Каюм абзый мица:—Белэм, бабац Заитов белэн мин таныш, син шуныц токымы икэн, диде. М. Укмасый. | эндый. [Гелсем—балаларга:] Менэ нэреэ. Айтуган токымы, пароходны узегез ясап карагыз эле. Г. Гобэй.
4.	геол. Жир кабыгы катламнарыныц билгеле бер тере, казылма минерал. Километр ярым тирэнлек-тэге турбинаныц ярсып э/дирнец каты токымнарын ватуыннан тирэ-як тетрэп тора. М. Хэсэнов. Шэ-фи	зур-зур ташларны эткэлэп, таш токымын
капшый-капшый аска чокып керде. Ш. Бикчурнн.
Токымын корыту — берэр нэсел, зат вэкиллэрен тэмам кырып бетеру, берсен дэ калдырмау.
ТОКЫМЛЫ с. Яхшы яки махсус урчетелгэн токым-нан булган (йорт хайваннары турында). Ни кузем белэн курим, менэ дигэн токымлы угезлэр! Э. Айдар.
ТОКЫН с. диал. 1. Кечкенэ, курексез. Токын кеше.
2. Бик тыйнак, бернинди шэплек, зурлыкларны да дэгъва итми торган. Безнец башкорт токымы токын гына бер халык. Шура.
ТОЛ I с. Ире яки хатыны улеп, янадан ейлэнмэгэн яки иргэ чыкмаган. Яшьли тол булу. □ Тол хатын-ныц бусагасы кемештэн булса да, ацар хэер тиешле. Мэкаль. Бер мэлне Мэцгэрдэ куп балалы бер тол up булган. Н. Исэнбэт. | и. мэгъ. ШэКэрнец фэкыйрь-лэре, толлары, ятимнэре — барчасы мдыелып Мирон-ныц капкасы тебенэ бардылар. Г. Тукай. | рэв. мэгъ. Боркан ялгыз иде инде. Хатыны улгэч, инсаф саклап булса кирэк, бик куп айлар буе тол яшэде. М. Хэсэнов.
Тол гамэл (эмэл) — I) борынгы татар мэжусиле-гендэ нрен якн хатынын улгэч яисэ берэр язык-генаЬ кылганнан соц бераз вакыт (бер ел, берничэ ай) женен ураза тоту йоласы; 2) куч. мэгънэсез тырышлык, буш эш. Тол эмэлнец башы келкенеч. ахыры укенеч. Мэкаль.
ТОЛ II и. сейл. Шартлаткыч матдэ, тротил. Уц якта шартлатылган локомотив ята. Толны эченэ салганнар булса кирэк — аныц казаны тетелеп. ез-гэлэнеп беткэн. А. Расих.
ТОЛЛАЙ рэв. Тол калган хэлендэ. Сэлим хэзрэт-[нец] яшь остабикэ аласы килэ. Ченки Гаян абыс-тайны толлай гына алган иде. 3. Ьади.
ТОЛЛАТА рэв. к. толлай. Биктимер абзый егет була торып, Гыйльмимдамал абыстайны толлата алган. Г. Толымбай.
ТОЛЛЫК и. Тол булу, тол булып яшэу хэле. Тол-лык язмышы.\ I Тол хатын — тулган ай, толлыгын сакламаса, йолдызга ту рала. Мэкаль.
ТОЛМАЧ и. к. тылмач. Сэгыйть Хэлфингэ губерна толмачы дигэн дэрээ/дэ бирелэ. И. Рэмиев.
ТОЛПАР и. шигъ. Бнк шэп, кечле ат; баЬадирлар аты, к. тулпар. Ябаганы. мактау белэн толпар бул-мас, ябалакны. сыйпау белэн шонкар булмас. Мэкаль. Тарта йаман менгэн толпарым Уйнап ускэн туган ягыма. М. Сендекле. II Пегас, дел дел. Толпары болытка мену.
ТОЛСТО'ВКА и. Тыгыз тукымадан тегелгэн Ьэм билгэ каеш буып киелэ торган, кесэле, озынча, киц ирлэр кулмэге. Рэхим абыйныц башында иске картуз, естендэ таушалган толстовка. Э. Касыймов. Беренче тапкыр тектереп кигэн сатин толстовкасы Мусаны очырып кына бара сыман тоела. Ш. Маннур.
ТОЛСТОЙЧЫЛЫК и. Рус язучысы Л. Н. Толстой-нын уз заманындагы ижтимагый тезелешне патриар-халь-крестьянчылык карашыннан торып тэнкыйтьлэу, инкяр иту Ьэм явызлыкка кеч белэн каршылык кур-сэтмэу, рухыцны камиллэштеру идеялэре белэн суга-рылган дини-эхлакый тэгълиматы. Имдтимагый омты-
тол
114
TOM
лыш дип эйтерлек хэрэкэтлэр бу заманда [XIX га-сыр ахырында] ,уз-узецне тэрбиялэп, рухыцны устеру' фикерен тараткан толстойчылык-----рэвешендэ
килеп чыккан. Г. Ннгъмэти.
ТОЛЧОК, ТОЛЧУК и. гади с. Иске-москы нэрсэлэр белэи сату иту урыны, базар. Базарга бэрэцге сатарга килгэн чувашлар яисэ толчокта чыр-чу килеп сэудэ итуче агай-энелэр арасында эулиялэр булмас дисецме? Ш. Камал. Буржуй эцикте ничэ ат, Пулатлары ничэ кат. Инде хэзер бар нэрсэне Тол-чукка чыгарып cam. Г. Камал.
ТОЛЧОКЧЫ и. Толчокта иске-москы белэн сэудэ итуче алып-сатар. Хэсэн узенец киез каталарын---
яз башында бер толчокчыга утыз тиенгэ саткан иде. Ф. Эмирхан.
ТО ЛЫК и. диал. Гадэттэ чи тиредэн эшлэнгэн тоз капчыгы. Тоз — толыгы белэн, кыз — кылыгы белэн. Эйтем.
ТОЛЫКМАН и. диал. Зур бер тоташ кисэк; кабы-чубе белэн бергэ алынган эйбер. Толыкманы [брутто} тугыз пот. алыкманы [нетто] алты пот. Эйтем. Без кейри башлаган тубэне толыкманы белэн аска ишеп тешерэбез. А. Гыйлэжев.
ТОЛЫКМАН-ТОЛЫКМАН с. диал. Бергэ торган зур кисэклэр рэвешендэге. Толыкман-толыкман кара болытлар.
ТОЛЫМ и. Урелгэн чэч. Менэ иркенэеп калган зал уртасына озын чэч толымнарын эцалфердэтэ-эцилфердэтэ чибэр бер кыз бетерелеп чыкты. Г. Ме-хэммэтшин. Кара чэчлэремнец толымнарын Бер сут-тем дэ тагын бер урдем. Жыр.
ТОЛЫП и. Тышкы кнем естеннэн киелэ торган зур якалы озын, кин тун. Чатлама суык урамда. Шыгыр-дый кышкы чана. Юлчыныц исе дэ китми, Толыпка чумып бара. Г. Латыйп.
ТОЛЫПЛЫ с. Толып кигэн. Толыплы кеше. | и. мэгъ. [Яз эциткэч] толыплылар толыпларын ташла-дылар. Г. Тукай.
ТОЛЬ и. Махсус состав (бнтум, сумала) сендерел-гэн картон — тезу материалы, вр-яца толь тубэле баранка кучкэч. егетлэр аца [картка], тыныч булсын дип, аерым булмэ ясап бирделэр. А. Расих.
ТОМ I и. Берэр зур эсэрнен якн бер язучы эсэр-лэренен, шулай ук тема, жанр h. 6. уртаклыгы белэи берлэштерелгэн эсэрлэр жыентыгынын аерым кнтап итеп чыгарылган бер елеше, жилд. Г. Ибрайимов эсэрлэре тулы эцыелмасыныц бу икенче томына .Казак кызы' романы, .Татар хатыны нилэр курми“ исемле озын хикэя-----кертелгэн. Г. Нигьмэти. II
Билгеле бер китаплар якн кенэгэлэр жыелмасында аерым китап, кенэгэ. Илмираныц китаплары арасында Тукай томын кургэч, Мансурныц куцеллэре эллэ нишлэп китте. Г. Эпсэлэмов.
ТОМ II и. бор. Имче шаманиын уз рухынын авыру-чир рухы белэи ничек керэшуен тасвирлап сейлэве. Име — им, то мы том булсын. Эйтем.
ТОМА I кис. Бетенлэй, тулысынча, сузнен нн тулы мэгънэсеидэ. Тома надан. Тома сукыр. □ Тома ятим калдык. улем тушэгенэ ятыр вакытларыбыз эциткэн. Э. Еники.
ТОМА И: тома балавыз диал. Умарта кортлары хэзерлэгэн жилем. вйнец бурэнэлэре тома балавыз-дай сары-керэн иде эле. Э. Еники.
ТОМ АГА и. Кутя ейрэтелгэн ерткыч кошларнын (балпаннарнын) кузлэрен каплый торган кун башлык. Япанчы----томагасын ачкан беркет сыман Карый
икэн тирэ-ягына. Н. Арсланов.
ТОМАК и. этн. Хэзерге кендэ казаклар йэм кыр-гызлар кня торган колакчынсыз кышкы бурек. Алтын Урданыц ханы вэ аныц тирэсендэ йеруче кешелэр
---башларына кыйммэтле тирелэрдэн ясалган, очлы, ике кырые кайтарылып тора торган томах кигэннэр. Г. Газиз. Чал казак Хооайбиргэн энэ еч-почмаклы томак бурек кигэн башын авырлык белэн генэ кенчыгышка борды. И. Салахов.
ТОМАЛАН и. Гембэнен ашарга яраклы бер тере; русчасы: трюфель. Томалан кыздыру.
ТОМАЛАНУ ф. 1. Кайт. юн. к. томалау (2 мэгъ.). Баштан томаланып яту.
2.	Теш. юн. к. томалау. Тэрэзэлэр томаланган булса да, берсендэ пэрдэ читеннэн сыек яктылык куренеп китте. Э. Айдар. Асылгэрэй томаланган тишек-тошыкларны да ачкалап карады. М. Шабай. II Биклэну, ныгытылу, каплап куелу. Килеп туктаган поездныц вагоннары еченче классныкына охшаган булса да, тэрэзэлэре тимер рэшэткэ белэн томаланган иде. С. Жэлэл.
3.	Нава, су h. 6. кермэслек итеп ябылу, каплану, терену. Мэрьям-----яхшылабрак. томаланыбрак
киенде. Н. Фэттах. Томаланып эцитмэгэн кибэннэр-нец узэгенэ су утэ. А. Шамов. || Ьавасыз, сулышсыз й. 6. калу, изоляциялэну. Орлыкларым вакытында чыга алмый калганнар. кайберлэре. томаланып. бетенлэй черегэннэр. Г. Ибрайимов.
4.	Томан, яры, элпэ й. б. ш. белэн каплану; то-ныклану, томанлану. Батыргали агай, бик исерек булмаса да, яхшы ук кызган, куз аллары томалана башлаган иде. Ш. Мехэммэдев. Габдулланыц кузе эллэ каян килгэн яшь белэн томаланды. Э. Фэйзи. Карчыгымныц сеенеченнэн кузлэре томаланды. С. Сабиров.
5.	куч. Денья хэллэреннэн хэбэрсез булу, кеше белэн аралашмау. Без генэ биредэ чынын-ялганын аера белмичэ томаланып ятабыз. К. Нэжми. Безнец авыл, авызы бэйлэнгэн капчык эчендэ яшэгэн кебек, томаланып яши. Г. Гали.
6.	куч. Сангыраулану, ачык тою, сизу сэлэтен югалту. — Син. Шеэцаг, бу нэрсэне бер дэ исертми дигэн идец. дллэ качек--колакларым бераз тома-
ланган шикелле булды. Г. Камал, дллэ нинди спектакль иде ул. Туктаусыз атыш — шарт та шорт. Колаклар томаланып бетте. Э. Касыймов. || Ьуштан язу, зийенсеа пэну. .Синец конец бетте!'— дигэн сузлэр аныц [Фэтхетдиннец] томаланып бетмэгэн миендэ яцгырадылар. X. Кэрим.
ТОМАЛАУ ф. 1. Нинди дэ булса ачыклыкны, ти-шек-ярыкны берэр нэрсэ белэн каплау. Хэлам маски-ровканыц эз генэ ачык калган эцирен томалап килде. Г. Гобэй. || Мич, самовар кебек нэрсэлэрнен, шулай ук мунчанын, ейнен тетен чыгу юлын (моржасын, тенлеген й. б.) каплап ябып кую.—Лампаны сунде-регез, мичне томалагыз! М. Гали, встэлдэ кайнатып томалаган ак самовар утыра. Э. Еники.— Томала-вын алай иртэ томаламаган идем мунчаны. М. Шабай.
2.	Билгеле бер урынны, тешне тоташ каплау, берэр нэрсэ белэн ябу. Пассажирларныц кубесе----бит-
лэрен куллары белэн томаладылар. Г. Гобэй. Чана-чы Вэли ямьшэйгэн кепкасын салып тез капкачын томалады. М. Сеидекле. II Нэрсэ белэн дэ булса бик нык теру, тереп каплау. [Карт белэн карчык] очу-чыны кутэреп алып керделэр. караватка салдылар, чишендерделэр йэм естен эцылы итеп томаладылар. А. Шамов.
3.	Берэр нэрсэнен естен, есйезен каплау; куруне чиклэу. Ахырында шэйэрне карацгылык томалый башлады. С. Жэлэл. Иртэсен матур гына куренгэн кенне тештэн соц буран томалады. Ш. Маннур. Томалап яцгыр килгэндэ, гарасат килгэндэ таба-гать терле кыяфэтлэргэ керэ. Н. Фэттах.
том
115
ТОМ
4.	бетен булып басып киту; усеп, зураеп уз янын-дагыларны каплау, куреэтми башлау. Авыл естенэ эцэелгэн серем исен чэчэк ислэре генэ томаларлык тугел иде. Г. Гобэй. Дошман тели эле хэсрэт белэн томаларга кабат шатлыкны. 3. Мансур.
5.	куч. Мингерэулэндеру, ангыралату. Тулган айга карап айныдык Башны томалаган уйлардан. Ф. Кэрим. Макмыр аныц [Габдулланыц] башын кургаш тутырган кебек авырайтып, томалап торды. Э. Фэйзи.
О Томалап калу (калдыру) — яшереп калдыру (мэсэлэн, берэр жинаятьне).
ТОМАН и. 1. ha вада гы вак кына су тамчыларынын. йэм пар кисэкчеклэренен куерган аралаш массасы. Урман итэгендэ зэцгэр томан, Яцрый монда куке тавышы. Ф. Кэрим. Иртэн — томан, кичен — томан, Бу томанга ни булган? Жыр. II Бу, пар. Тыштан кергэн суыкныц томаны таралгач,------[Габдулла] тимер
мич ягып азапланган карчыкны курде. Э. Фэйзи. II Ьаванын утэ куренучэнлеген киметэ яки жуя торган Ьэртерле масса — рэшэ, тузан, тетен Ь. б. [Ерак-та] томан эчендэ куклэргэ таба боргаланып мен-гэн Урал. Г. ИбраЬимов.
2. куч. Курергэ, ачык сиземлэугэ яки фикерлэугэ комачаулык итэ торган нэрсэ турында. Язга хэтле, кенне-тенне белми, Тау кадэрле тозлар ташыдым; Куз алларым кайчак томан баса, Кутэрэлмим авыр башымны. 111. Маннур. II с. мэгъ. Томанлы, билгесез. Уй тирэн йэм томан, шаккатып тик торам. Ш. Бабич. j
3. куч. Ачык, анык, конкрет булмаган нэрсэ турында. Менэ шунда Морат куз алдымда, Хэтер то-маныныц тебеннэн Килеп басты-----иске тегермэн.
Н. Исэибэт. Курэсец. аца [Нэфисэгэ] бик ачык булган нэреэлэр дэ кайберэулэр ечен куе томан икэн эле. Г. Бэширов.
ТОМАНА с. Бик тар карашлы, надан Ьэм ансыз. Сез тагын аны [Петяны] томана, мокыт нэрсэ икэн дип уйлый курмэгез. Э. Еннки. Байгышны [кеше ку-шаматы] кара инде. Нинди томана иде бит. Шул хэзер кеше булып йери. Ф. Сэйфи-Казанлы. II Гомумэн куп нэрсэне белмэгэн, надан. Нэрсэ ул дизентерия— сейлэрсез. ацлатырсыз. Без бит бетенлэй томана ул яктан. Н. Фэттах.
ТОМАНАЛЫК и. Томана булу сыйфаты, ансызлык, наданлык. Китте бездэн бетен томаналык, Китте бездэн бетен мескенлек. X. Туфан. — Без соц мэцге шулай томаналык, наданлык тэгассебендэ калырбыз микэнни? Т. Гыйззэт. Байларныц---„меселман кар-
дэш“ дип лыгырдаулары эшчелэрне томаналык та тоту чарасы гына. Г. Эпсэлэмов.
ТОМАНЛАНДЫРУ ф. Томанлы иту, томан белэн тутыру. Залныц арттагы рэтлэреннэн бурек-бурек булып кутэрелгэн махорка тетене залны томан-ландырып алган иде. Ф. Сэйфн-Казанлы.
ТОМАНЛАНУ ф. 1. Томанга эверелу, томан шикелле булу. Дымлы эцирнец пары дулкынланып, Томан— ланып торсын. Ф. Кэрим.
2.	Томанлыга эверелу, томанлы булып киту. Елан, авызыннан угын чыгарып, кузлэре алдында йава то -манланып, бетен каны. кайнап, кайэрлэнэ башлады . Г. Тукай. II Томан, тетен, рэшэ Ь. б. аркылы тоны к курену. Кызыл парга охшап, томанланып Кояш карый кырга. Ш. Маннур.
3.	куч. Тоныклану, курмэс булу (кузлэр турында)» Студент кызара, кузлэре эллэ ничек томанлана, эллэ кайда, еракка караган шикелле була иде. Ф. Эмирхан.
4.	куч. Ачык нтеп анлау. фикер йерту, сиземлэу Ь. 6. сэлэтен югалту. Баш талган, томанланган; йе-рэк хэлсезлэнгэн. Г. ИбраЬимов.
ТОМАНЛАУ ф. з-сыз... Томаннар куреиу, томанлы булу. Ж,ил салкынайтып тынса, томанлар. Сына-мыш.
ТОМАНЛЫ с. 1. Томан тешу белэн характерлана торган. Томанлы тарлавык. Томанлы кен. I I Кезнец кук томанлы тацында Мин фронтка килдем тагын да. Ф. Кэрим. Томанлы болыннар артыннан [кояш] яца гына калкып килэ. И. Гази.
2.	куч. Ачык тугел, билгесез, тонык. Бик томанлы рэвештэ завод кычкыртуы ишетелэ. h. Такташ. Ул заманныц алдынгы кешелэре кемнэр икэнлеге минем ечен томанлы иде. М. Эмир. | рэв. мэгъ. Ул [икенче] фронт турында газеталар да бик томанлы язалар. Г. Бэширов. Мэдинэ апа------Мансурныц тэрбиясе
ничек булуын куз алдына бик томанлы китерэ иде-Г. Эпсэлэмов.
ТОМАНЛЫК и. Галэмдэге жисемнэрнен томан сыман масса булып куренгэн теркемнэре. Андромеда томанлыгы. □ Каюм элеге [космостагы] томанлык-лар йэм аларныц терле хикмэтлэре турында сейлэп китте. Ш. Камал. ЖиР — безнец бэллуебез. Аннан ары — планеталар, галактика, томанлыклар. Э. Баянов.
ТОМАНСУ с. Бераз томанлы, сыек томан белэн ертелгэн. Томансу haea. Томансу иртэ.
ТОМАНСУЛАНУ ф. Томансу Ьава аркылы тоныг-рак булып курену. Кенчыгышта — томане уланып куренгэн урман естенэ иртэнге кояш яртылаш кутэрелгэн. М. Хужин.
ТОМАР и. иск. 1. Бети салынган ечпочмаклы кун яичык, баулы бетилек (муенга, ингэ Ь. б. асып йер-телгэн). Буй томары. Муен томары.
2. Васыятьнамэ, фатиха кэгазе, ярлык Ь. 6. тереп салынган жиз кепшэ, турэнен, туй башынын Ь. 6. кемлеген белдергэн таяк (жезл) сыйфатында да кул-ланылган. Турэ томарын нык тоту.
ТОМАТ и. 1. к. помидор. Маринадланган томат.
2. Помидордаи ясалган пюре, соус. Пешкэн яфрак-ларны есте ябулы аерым кастрюльдэ май, суган, томат салып парландырыгыз. Г. Мехэммэтшин. Бер стакан томат суында никадэр С витамины булса, бер стакан ылыс эчемлегендэ дэ шулкадэр. Робинзон-эзл.
ТОМАУ и. Борын куышлыгынын лайлалы ярысы ялкынсыну — сыек булендеклэр Ьэм течкерту белэн характерлы. Кышкы салкын белэн Томау теиипе бер кен борынга. М. Жэлил. Суфия, ни дэрээцэдэ томау тешкэ нлеген белергэ телэгэндэй, сынап, матур, эцыйнак борынын мышкылдаткалады. А. Расих.
Томау тешу (тию)—к. томаулау.
ТОМАУЛАУ ф. Томау белэн авырып киту. Нэни знем томаулаган, м;ылап тора тузмичэ. Азат хатын.
ТОМАУЛЫ с. Томау белэн авырган, томау тешкэн. Ьэм томаулы килеш киттем шулай Кыз чакырган махсус урынга. М. Жэлил.
ТОМБАК и. диал. Зур чукмар. || с. мэгъ. Шул чукмар-формасындагы. Томбак башлы, пычрак, зур авызлы Эшлэргэ сан, хермэт булса да. Эшчелэргэ сан юк. М. Гафури.
ТОМБАЛАУ I ф. диал. к. дембелэу. Балык томба-лау.
ТОМБАЛАУ II с. диал. Балык куп була торган. (елгадагы урыннар турында).
ТОМБОЕК и. диал. к. тенбоек. Кул естендэ том-боеклар, Томбоек чэчкэлэре, Кемеш тесле ялты-рыйлар Нур тулы чэшкэлэре. М. Жэлнл.
том
116
тон
ТОМ-КАРА с. Чем-кара. Атларны китерделэр: берсе бик зур, бик симез, матур том-кара ат. Г. ИбраЬимов.
ТОМЛЫК с. 1. Билгеле бер сандагы томнарга сы-ярлык (житэрлек). Ике томлык язмалар. 6ч томлык эсэр. □ Хэмидинец ике томлык гарэпчэ-теркичэ сузлеге---чуар телле буталчык хезмэт. И. Рэмиев.
Ул [Ш. Мэржпни] татар халкыныц ике томлык тарихын язган. С. Кудаш.
2. и. мэгъ. Аерым бер томнан торган жыентык. Габдулланыц .кетепханэсендэ" китаплар дистэгэ якын. Шулар арасында Пушкинныц бер томлыгы. Э. Фэйзи. Такташ------узенец беренче томлыгына
карата язылган кереш сузендэ пролетариат язучы-сыныц урынын бик дерес билгелэде. Ф. Хесни.
ТОМНА’РЧА с. Томнар белэн исэплэнгэн, том-том. — Париж турында томнарча китаплар язалармы? Г. Гали.
ТОМРАП, ТОМЫРАП рэв. диал. Тулы булып, тулы-лык, бетенлек Ьэм омтылышлылык тээснре биреп. [Газинур] тынып. томрап аккан Каманыц биек ярына басып. экрен генэ м;ырлап ядибэрэ торган булды. Г. Эпсэлэмов.
Томрап торган — 1) тазалык, бетенлек Ьэм яшэу-чэнлек дэрте ташып торган. Тэрэзэ каршына ак башлык, ак халат кигэн, тал чыбыгыдай зифа буйлы ---тоМрап торган чибэр кыз килеп басты. Г. Мехэммэтшин. [Сыер] шомырт кара, ак башлы, томрап торган угез бозау китергэн. Т. Гыйззэт; 2) туп-туры, ап-ачык карый торган (кузлэр турында). [дшрэп] томрап торган кара кузле. Кара туткыллы. Н. Исэнбэт.
О Томрап чабу — к. томылу. Шуннан соц [атлы] е гетлэр, томрап чабып. Михельсон гаскэренэ барып кергэннэр. К. Насыйри.
ТОМРАЮ ф. 1. к. томсаю.
2. Болытланып киту, болытлау (кен турында). Кук йезе томраеп тору.
ТОМРЫЙ с. диал. Куе болыт тесендэге. Кузе дэ томрый кара, чэче дэ томрый кара. Жыр.
ТОМСА с. 1. к. темсэ.
2. Тонык, томанлы, аныксыз. Сулдан, Гофрайлар ей кыегы артыннан, ай кутэрелэ. Башта ул томса бер кызгылт тестэ, лэкин соцыннан шэфэкъ сунгэн саен яшэреп, уз яктысы белэн тонне ала бара. Н. Исэнбэт.
ТОМСАЛАНУ ф. Томса (2 мэгъ.) булып киту, тем-сэру. — Яшел паль тоц белэн м;илтерэп килеп кер-децме, булмэнец тесе китэ, кезгелэр томсалана, биллэйи. Э. Фэйзи.
ТОМСАЮ ф. Томса, кырыс булып киту, кырыслану. Рияланып кына, сер алыр ечен генэ елмайган була-лар бандитлар. Менэ курерсец, кырга чыгып киткэч тэ томсаерлар. Л. Гумеров.
ТОМСЫК с. диал. 1. Темсэ, тексе.
2. Сузсез, бик аз сузле. Суз тыцлаучан. томсык малай булып устем. Каз. утл.
ТОМ-ТОМ с. Куп томнардан торган, куп томнар рэ-вешендэге. [дхтэмовныц] тормышы------том-том
китаплар ечен материал бирерлек. М. Максуд.
ТОМШЫК и. 1. Кош авызынынмегез матдэле, очла-еп торган алгы елеше, борыны. [Акчарлаклар] кинэт суга ташланып, корбаннарын томшыкларына элэктереп алып, тизлек белэн яцадан Навага кутэ-релэлэр. А. Шамов. Чыпчык---томшыгын ике яклап
тактага кайрап ала. Э. Фэйзи. Тукран агач тукыл-дата: ту к-тук-тук! Минем томшыктан нык томшык юк, юк. юк. Н. Арсланов.
2. туп. Йез, бит; борын, танау. [Кемнец дэ булса] томшыгына тондыру.
Томшык борын — аска яки ескэ кэкрэйгэн очлы борын. Калтайныц-----буе тэбэнэк, йезе шадра,
борыны томшык. Г. ИбраЬимов.
ТОМЫЛУ ф. Зур омтылыш белэи Ьэм бар кечкэ тырышып Йегеру, чабу. Чыннан да, чиклэвек чыбык-лары арасыннан олы гэудэле, чуп-чуар бер кош йеге-рэ. аныц артыннан э^ан-фэрманга дкмэл томила иде. А. Гыйлэжев. Гыйльметдин, томылып чабып килгэн уцайга---атын кечкэ-кечкэ туктатып:—Фи-
липп Иванович!— дип кычкырып м;ибэрде. И. Гази.
ТОМЫРУ ф. 1. Кутэреп бэреп яру (мэсэлэн, утын-ны). Ярсац ике, томырсац еч булырлык гэудэсе белэн, кыз баланыц ял белмичэ кенен-тенен эшлэп алган акчасын----эрэм-шэрэм иткэн жилкуар да
елешсез калмады. М. Хэсэнов.
2. Ыргытып бэру, тондыру. Габдулла агай — табуретканы яман бер кеч белэн Сэлмэннец башына томырды. Ф. Хесни. Мин, пенал капкачын алып, мич артына томырдым. Чикерткэ туктады. Г. Мехэммэтшин. || Бик каты сугып жибэру, йегереп к нлеп сезу. Абзыкаем к итереп тэ томыра, кузлэ-рецнэн ут та чэчри. Э. Айдар. Тэкэлэрнец берсе икенчесенэ---икенче мэртэбэ томырды. М. Госма-
нов. || Кинэт Ьэм бик каты тарту. Балыклар-кал-
кавычны томырып. су тебенэ алып тешеп китэлэр. А. Алиш.
3. диал. Умыру, зур итеп кисеп яки тешлэп, сыи-дырып алу. Каюм. зур-зур гына ике котлетны бете-реп, еченчесенец читеннэн томырып алгач: — Бэрэц-гене кайдан аласыз?—диде. Ш. Камал.
ГОМЫРЫК с. диал. 1. Тынчу, берку. Томырык ейдэ тын тарыгыр. Мэкаль. II Агымсыз, суы тик тора торган. Томырык кулдэ корт уйнар. Мэкаль.
2. и. мэгь. Агымсыз, хэрэкэтсез сулык. Бака да: „комырыгым [ата-бабадан калган урыным], томы-рыгым — ожмах" дигэн, ди. Мэкаль.
ТОМЫРЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. томыру.
2. к. томылу. Песи баласы-тузми, томыры-
лып йомгак естенэ ташлана. Г. Гобэй. Чаптар бия томырылып юырта башлады. М. Гали.
Томырылып торган — томрап торган. Гэрэй Гэуйэ-риянец томырылып торган кузлэрен хэтерлэде. А. Гыйлэжев. Томырылып торган ике чибэр кыз ки-нога чакырып торсыннар да. С. Шакир. Томырылып чабу — к. томылу. Ике-еч эскадрон--атлыныц то-
мырылып авылга таба чапканы куренде. Г. Бэширов.
ТОН I и. 1. муз., физ. Билгеле бер югарылыктагы тавыш, шаулаудан аермалы буларак, саф музыкаль тавыш. Тубэн тон. Югары тон.
2.	мед. Йерэк тибешенен яки гомумэн эчке эгъза-ларнын характерлы тавышы. Йерэк тоны. Кукрэк тоныныц тоныклануы.
3.	Сейлэученен тынлаучыга яки суз предметына карата менэсэбэтен белдеру ечен сейлэу тавышына бирелгэи тесмер. Ачулы тон. Ж,итди тон. □ Сэми-гулла----беркадэр юату тоны белэн болай диде.
Ш. Камал. Аныц тавышында мин ниндидер дэйшэтле тонныц, моца чаклы эле мица ишетергэ туры кил-мэгэн тонныц туып килуен сизеп алдым. А. Шамов. Неплюйко куцелле тон белэн кашларын уйнатып сейли башлады. И. Гази.
4.	куч. Язма сейлэмдэге бнлгеле бер кэеф, рухи халэт чагылышы. Лирик тондагы шигырьлэр.
5.	куч. Яшэу рэвешенен билгеле бер характеры, стиле. Яхшы тон кагыйдэлэре.
6.	куч. Картинанын рэсемнен яки манзаранын гому-ми тесе. Якты тондагы картина.
Тон биру — 1) билгеле бер тондагы тавыш чыгару, кейне, жырны шундый тавышка кучеру. Зыцгыл-дый тэрэзэ, ялгышып Тон биреп куйганда баритон.
тон
117
ТОН
0. Маликов; 2) куч. жыелыш, кинэшмэ й. 6. га билгеле бер юнэлеш биру- Шулай итеп, эцыелышка тиешле тон бирелмэде. Тат. яшьлэре.
ТОН II: тон угыл бор. — беренче ир бала. Тон угылга тун тияр. актыгына ат тияр. уртанчыга ук та юк. чук та юк. Мэкаль (актык—тепчек угыл; ук—мирас елешенэ тнгэн билэмэ; чук—теп йортнын учагы).
ТОНАЛЬ с. Тонга бэйлэнешле, тоннарга караган. Тональ кучеш. Тональ характеристика.
ТОНДЫРГЫЧ и. Берэр сыеклыкны тоныкландыру, сафландыру, тазарту ечен махсус савыт. Тондыргыч-лардан су фильтрларга керэ. Химия.
ТОНДЫРУ ф. 1. Тонык (1 мэгъ.) хэлгэ китеру, тоныкландыру (мэсэлэн, суны). Тондыру бассейны. О [Суны] комы, балчыгы белэн тутырма, эйбэт-лэп тондырып ал. Т. Гыйззэт.
2. Томалау, томанлау, курмэс яки ишетмэс хэлгэ китеру. Колакны тондыру. □ Сарайларныц алтын шэулэлэре кешелэрнец кузен тондыра. Ш. Маннур.
3. куч. Кеч белэн сугып жибэру, баш-ми тонар-лык итеп сугу. Мансур---Исламныц уц як култык
астына бер-икене тондырып та алды. Н. Фэттах. 11 Кеч белэн ыргытып, атып бэру. Ул арада эчке ишектэн бер кул кара шэкерткэ киез итек белэн тондырды. Э. Фэйзи. — Я- тондыр инде! Гранатац белэн тондыр. Г. Гобэй. II Ыргытып биру. Хэлим — алмаларны берэм-берэм кызныц естенэ тондыра башлады. И. Гази. II Тиз-тиз генэ йэм улчэмичэ, чамалап карамыйча салу. Бер шешэ сетле чэй. дни ацар шикэр комы салды: ,Болгатып эчэрсец". дни курмэгэндэ, апа да бер^балкашык тондырды. Г. Гобэй.
ТОНЗИЛЛИТ и. Йоткылыктагы миндаль сыман бизнен ялкынсынуы. Ангинаныц хроник тонзиллит-ка кучуе---ихтимал. Ш. Хесэенов.
ТОНИЗМ и. Басымнар ритмына нигезлэнгэн шигырь тезелеше.
ТО'НИК с. эд. Басымнарнын билгеле бер тэртип белэн чиратлашуына нигезлэнгэн (шигырь турында). Тоник принципка. дересрэге. тоник системага кил-гэндэ, — басымныц тезмэ яки ярты тезмэнец аза-гына якын урында китерелуе теп принципларныц берсе санала. Г. Нигъмэти.
ТО’ННА и. Улчэулэрнен метрик системасында 1000 килограммга тигез авырлык берэмлеге. Уцыш алыйм дисэгез, Ьэр гектарына 30 тоннадан да ким чыгар-магыз сез тиресне. Г. Гобэй.
ТОННАЖ и. Транспорт чараларынын (судно, самолет, вагон h. б.) йек сыйдырыш кулэме. Вагонныц тоннажы.
ТО’ННАЛАП рэв. Тонна улчэме белэн.— Эш серый ул [райком] миннэн, орлык хэзерлэуне сорый, тоннала п. Г. Бэширов. Краннар берьюлы йекне Кутэрэ тонналап кына. Г. Латыйп.
ТО’ННАЛЫ с. 1. Билгеле сан тонна авырлыгында-гы. Биш тонналы йек.
2.	Билгеле сан тонна сыйдырышлы яки шундый йекне кутэрэ алырлык. Машина да машина. Кайсы ечэр, кайсы бшиэр, Кайсы унар тонналы. Ш. Маннур.
ТОННЕЛЬ и. Тау астыннан якн елга, дингез бугазы й. б. тебеннэн казып ясалган коридор сыман юл. Тоннель казу. I I Тоннель аша йегереп поезд утте. Ак тасмасы калды сутелеп. М. Жэлил.
ТОННЕЛЬЧЕ и. Тоннель казучы (жир астыннан юл салучы). Тоннельчелэр экияттэге кыя-тау ти-шуче батырлар кебек куренделэр безгэ. К. Фэсэхов, А. Салахетдинов.
ТОНУ ф. 1. Болганган кисэкчэлэр тепкэ утырып, утэ куренмэле хэлгэ килу (су h. б. сыеклыклар ту
рында). Су болганыр да тонар, ил болганыр да ты-нар. Мэкаль. Тыпырдап кысла улгэч, кул дэ тонды. М. Гафури.
2.	Су аша куренгэн шнкелле томанлы булу, ачык-лыгын югалту. Сунде йолдыз. калды тессез ай тонып. Н. Исэнбэт. Кук йезе карацгылана твите, урман салкынчаланды. йолдызлар бер яктырып. бер тонып. ерактан-ерактан м}ем-м;ем иттелэр, елтырадылар. Ф. Эмирхан.
3.	куч. Сизу, тою йэм фикерлэу органнары (куз, колак, ми й. б.) начар сизэ, начар фикерли башлау. Мэйданга килеп кергэндэ, кузлэрем тонып китеп ------сертенеп егылдым. М. Гали. Баваларны ярып герли туплар, Колак тона алар таушына. Ш. Маннур. || Курмэс хэлгэ килу яки тессезлэну (кузлэр турында). Байлар, муллалар кымыз эчэлэр. Йезлэре кызыл. кузлэре тонган, ахрысы, байтак мичкэлэрне бушатканнардыр. Г. Ибрайимов.
4.	диал. Череп й. б. бозылу (йомырка турында). Тонган йомыркадан бэбкэ чыкмас. Мэкаль.
Тонган куз (кузе тонган) — саксыз кылана торган, орды-бэрде (кеше турында).
ТОНЧЫГУ ф. 1. Ьаванын терле газлар, тузан й. б. белэн бозылуыннан, йава житмэудэн сулыш кысылу, буылу, чэчэу. Крестьянныц кечкенэ еендэ тончыгып утырганчы,----эшне тышта башкару рэхэтрэк.
Г. Ибрайимов. Неплюйко,----тузан авызына ту-
лып, тончыгып улэ язуын сейлэп утырды. И. Гази. II куч. Кинэт тотлыгып калу, сузенне эйтэ алмый тору. Хэзрэт,---куз яшьлэренэ тончыгып, сузен
тэмам эйтэ алмады. Ф. Эмирхан.
2.	куч. Буылып, сулыш тыгылып яки батып улу. Тончыкмадыгыз да ичмасам шул тэмэкегез белэн! Ф. Сэйфи-Казанлы.— Теге Агыйделдэ тончыккан кеше синец кемец була? Г. Гобэй. II туп. Демегу, улу. Гитлер дигэннэре тончыкмый торып, эштэн тук-тама. Р. Ишморат.
ТОНЧЫКТЫРГЫЧ с. Тончыктырырлык дэрэжэдэге; тончыктыра торган. Биредэ йэрвакыт берку, баш эйлэндергеч авыр, тончыктыргыч ис. И. Туктар.
ТОНЧЫКТЫРУ ф. 1. Сулыш юлын кысу яки гомумэн сулышны тоткарлау; суларга ярамый, организм кабул итми торган булу (начар яки агуланган йава турында). Чиксез тузан тончыктыра, тын алу авыр-лаша, хэл бетэ. М. Гафури. | з-сыз. Беркулек тончыктыра. || Суга батыру, дрлэнне енендэ тончыктыру.
2.	Буылдырып, сулыш юлын каплап утеру. Мес-кеннец авызына чапан эцице тыгып тончыктырды-лар. Г. Тукай. II куч. туп. Демектеру, йэлак иту. [Патша:] дгэр дэ мэгэр мин эйткэн вакытка там; елгермэсэ, барыгызны да тончыктырачакмын. А. Алиш. Шэйхулла байны тончыктырырга аныц [дхмэтнец] кулыннан килэ. Д. Аппакова.
ТОНЫК с. 1. Тонган, саф, утэ куренмэле (су йэм башка сыеклыклар турында). Тонык кул. □ Иж су-лары тонык, саф агым су, Урман ярып килэ ерак-тан. Жыр.
2.	Яп-якты булмаган, куз чагылдырып тормый торган. Ай--агач башларына кемеш сыман тонык нур
чэчеп тора иде. Ф. Эмирхан. Урам буенда тонык кына булып яцгыр сулары ялтырый. Г. Эпсэлэмов. Ишек кырыенда тонык кына ут яна. Э. Айдар. II Формасы яки контурлары ачык куренми торган. Кетудэн кутэрелеп калган тузан эчендэ авыл тонык кына булып куренэ. М. Эмир. Хат эчендэ рэ-сем дэ бар иде. Ул бик тонык чыккан. Г. Эпсэлэмов. || Ачык булмаган (тес турында). Аныц [Хэйрия-нец] кузлэренец матур яктылыгы бетеп, тонык кургашын тесенэ кергэн. Ш. Камал. Зал эчен тонык яшькелт тес алган. Г. Бэшнров.
тон
118
TOP
3.	куч. Тессез, хиссез (караш яки куз турында). Мулла башын кутэрде. Тонык кузлэрен ачты. И. Гази. | рэв. мэгъ. Рокыя,-Эминэнец килуенец сэбэ-
бен ацламаган шикелле, тонык карап. юеш яулыгы белэн кузлэрен сертергэ тотынды. Ф. Эмирхан.
4.	куч. Ачык ишетелми торган (тавыш, аваз турында). Эмма бу бэрелеш яшенле яцгыр алдыннан тонык кына ишетелэ торган беренче кук кукрэу генэ иде эле. М. Хэсэнов. [Эхма] залга да, хекем естэленэ дэ кутэрелеп карамады, аягындагы чаба-тага текэлгэн хэлдэ, сыек, тонык тавыш белэн эцавап бирде. Г. Ибрайимов.
5.	куч. Анык, ачык булмаган. Тонык фикер. | рэв. мэгъ. Либреттода Закир [образы] тонык бирелгэн. М. Жэлил.
6.	куч. Сулпэн, боек. Яцгырга чыланган ейлэрнец тэрэзэлэре тонык куцелсезлек белэн карап торган тесле куренэ иделэр. Ш. Камал.
ТОНЫКЛАНУ ф. 1. Тоныкка (1-3 мэгъ.) эверелу, тону. Су тоныклану. I I Малайныц кузлэре сунеп барган лампа кебек тоныкланып китте. Э. Бикчэн-тэева. Танклар кызу ераклаштылар, яман тавыш ---тоныклана барды. Э. Еники.
2. Ачыклыгын югалту, тонык булып курену. Ша-кирныц сурэте томан пэрдэсе аша куренгэндэй то-ныкланды. Г. Минский.
3. куч. Аныксызлану; кечен, конкретлылыгын, жан-лылыгын югалту. Дршми сеям. Дэшсэм ул сузлэрнец Тоныкланыр тесле мэгънэсе. Р. Гэрэй.
ТОНЫКЛЫК и. Тонык булу сыйфаты, хэле. Суныц тоныклыгы. Кезгенец тоныклыгы. I I Куз алмасы тирэсен бераз тоныклык баскан моныц [айгырныц]. М. Хэсэнов. Мэрьям абыстайныц--------колаклары
эчпошыргыч бер тоныклык белэн туктаусыз шаулап тора иде. Э. Еники.
ТОПАЗ и, Снликатлар группасыннан тесле пыяла сыман кристаллары булган минерал — асылташ. Ул казаки еч билле, озын эцицле була; теймэлэре то-паздан яки кемештэн. К. Насыйри. Пыяла шкаф эчендэ Топаз ята нурланып. Жыр.
ТО'ПКА и. Мичнен, пар казанынын h. 6. ягулык яндырыла торган камерасы. Кемдер, кара шинельле берэу, зур паровозга таба йегерэ. — Топкацны сун-дер!—ди ул [машинистка]. Г. Гобэй.
ТОПО’ГРАФ и. Топография белгече. Топографлар отряды. □ Бу ноктаны промысел топографы дурт урынлы сан язылган яца казык белэн билгелэп киткэн. Нефть тур. хнк.
ТОПОГРА’ФИК с. Топографиягэ караган. Топографии тикшеренулэр. II Жир есте узенчэлеклэрен кур-сэткэн. ЖиР йезенец никадэр елешен урманнар кап-лаган: топографик картага куз салсац, исец ки-тэрлек. А. Гыйлэжев.
ТОПОГРА’ФИЯ и. 1. Геодезия фэненен жир естен улчэу Ьэм картага тешеру мэсьэлэлэре белэн шегыль-лэнэ торган бер булеге. Азимут — топография термины. М. Жэлнл.
2. Берэр урыннын. жирнев., елкэнен жир есте (рельеф узенчэлеклэре, юллары h. 6. ягыннан Караганда эйтелэ).
ТО'ПОЛЬ и. Талсыманнар семьялыгыннан тиз усэ торган куе яшел яфраклы агач. Бакчаныц карт-карт агачлар белэн бер буйдан тезелгэн тополъ-лэре ацкытып ис чыгаралар. Ф. Эмирхан. Жил чык-тымы, мэйабэт тополь агачлары ап-ак мамыкларын коя башлый. М. Шабай.
ТОПОНИ’МИКА и. I. Географик атамалар жыелма-сы (мэсэлэн, берэр елкэдэ, якта). Урал топонимикасы.
2. Лекснкологиянен географик атамаларны ейрэнэ торган булекчэсе.
ТОПОНИМИСТ и. Топонимика белэн шегыльлэ-нуче белгеч.
ТОП-ТОНЫК с. Артык. дэр. к. тонык. Топ-тонык сулы бик матур кул. Ш. Маннур.
ТОРА I: тора ят — 1) уртак бабадан сон бишенче буын вэкиле (2 нче буын — туган, 3 нче буын — ту-ма, тумача, 4 нче буын — туа ят); 2) бетенлэй ят, чит.— Тора ят кеше тугел ич [без], эйдэ [сыер] узебезнекенэ китсен. Ш. Камал.
ТОРА II и. диал. 1. бор. Мэжуси потханэ, табыну урыны.
2. Кала, кальга, шэйэр. Кышкы юл тешкэч, бу эрдэнэне Тубыл-торага [Тобольск шэйэренэ] чыгарып. потребсоюзга тапшыралар икэн. Ш. Маннур.
ТОРА-БАРА рэв. Вакыт уту белэн, беркадэр вакыт уткэч. Тора-бара авыруы бик кечэеп китеп, карт бетенлэй мешкал хэлгэ калган. М. Эмир. Эле эрни-сец, йерэккэем, Нишлэрсец тора-бара? Жыр. II Экрен-лэп, жайлап. Офык читендэ бер нокта куренде, тора-бара бу нокта зур булды, йаман алга урелде. А. Алнш.
ТОРАК и. Яшэу, тору ечен билгелэнгэн вина, булмэ яки корылма. Уракка тешкэнче кешелэргэ кышкы торак эцитештерергэ кирэк. Н. Фэттах. МТСныЦ мастерскойлары йэм тораклары такта койма эченэ алынган. А. Расих. [ с. мэгъ. Торак мэйдан. Торак йорт. □ Сара куршедэге торак бул-мэдэ кечкенэ кызчыгын ашатып утыра иде. X. Карим. ц куч. Кетэк, абзар, кура h. б. Тавыклар-то-
ракларындагы ояларына кукэй салырга керэлэр. Ф. Хесни.
Торак пункт — кешелэр, халык яши торган урын — ейлэр теркеме, авыл, поселок, кала, шэйэр h. 6. Торак пункт алынды. Лэкин юлны эле немец дзоты билэп тора иде. Г. Иделле.
ТОРАКЛЫК с. Торак булырлык, тору ечеи ярар-лык. Тораклык бина. □ Беркен ул [Нигъмэтэцан] Мэулиха эбинец исэн калган ярты еен тэмам тораклык хэленэ китерде. Э. Фэйзи. II и. мэгъ. Кеше яши торган бина, корылма, авыл, шэйэр h. б. Куре-неп тора-----Тау сыртлары, тораклыклар. Яшь
Ленинчы.
ТОРАКХАНЭ и. иск. Торак булмэ яки торак йорт, торак мэйдан. Тегермэннец торакханэсе.
ТОРАТАШ и. 1. Зур таш пот, санэм, тора ташы.
2. Туфрак катламыннан ескэ чыгып торган зур йэм биек таш, кечкенэ кыя; борынгы халыклар урнашты-рып калдырган зур таш башбата (еш кына кеше сыны рэвешендэ була). Мондый кешелэрне ачуландыруы чиксез кыен. Алар may башында эциргэ кереп беткэн тораташка охшыйлар. Г. Эпсэлэмов. Эдэби жанр — таштан яки мэрмэрдэн коеп куйган тораташ, статуя тугел. Н. Юзиев.
“ О Тораташ (булып) кату (калу) — бик каты га-жэплэнудэн яки аптыраудан хэрэкэтсез калу. Хэл-лэнец ачуы шундый зур булып йэм шулкадэр кинэт килеп тыгылды, бичара бэндэ----тораташ булып
катты. Ф. Хесни.
ТОРБА I и. сейл. 1. Пар казаннарынын, завод-фабрикаларнын биек итеп салынган зур моржасы. Карабашныц биек торбалары Болытларга карап келэдер. Ш. Маннур. Тимер юлныц теге ягындагы электростанциянец ей сыярлык юан торбаларыннан саргылт тетен чыга. Г. Мехэммэтшин.
2. Зур булмаган сорнай (тынлы музыка коралы), горн, быргы. Мондый вакытта теге милицией рлар урамда кычкыртып йери торган экэмэт торба булса, бик яхшы булыр иде, лэкин аны каян алмак кирэк? Г. Бакиров. II мед. Зэгыйфь, экрен авазларны
TOP
119
TOP
ишету ечен кулланыла торган быргыга охшаган аппарат, стетоскоп. Торба белэн тыцлау кирэкме, чу кеч белэн тепелдэту кирэкме, кроватька яткырып эвэ-лэу кирэкме — берсен дэ калдырмады доктор. М. Эмир.
3. к. труба (1,3 мэгъ.). Аларныц [хатын-кызларныц] куллары тимер торбадан агып тешкэн суларны уйнаталар. М. Гафури. Вэли ееп куйган бораулау торбаларына кырын яткан. Ш. Бикчурин.
ТОРБА II и. Юлда йергэнда атка азык салып биру ечен тегелгэн махсус капчык — жигелгэн атнын башына кидерелеп куела. Буш торба белэн ат тотыл-мас. Мэкаль. Торба тебен иснэмичэ ат туймый. Мэкаль.
ТОРБАЧЫ и. Торбада (2 мэгъ.) уйнаучы музыкант. Скрипкачы чикерткэ, кубызда уйнаучы май коцгызы, торбачы кубэлэк, барабанчы экэм-текэм йэм башка музыкантлар шунда лдыелганнар. Ж. Тэржеманов.
ТОРГ и. Сэудэнен берэр тармагы белэн шегыльлэ-нэ торган учреждение (мэхкэмэ).
ТОРГИ и. сейл. Берэр кешенен, учреждениенен Ii. б. мал-мелкэтен яисэ берэр сирэк нэрсэне, сэнгать эсэрен жэмэгать алдында махсус игълан итеп сату, аукцион. — Жэмэгать, татар шагыйрьлэреннэн [фэлэн} мрнаплэренец майлы буяу белэн ясалган рэ-семе---торги белэн сатыла! Ш. Камал.
ТОРГЫЗУ ф. 1. Йекл. юн. к. тору (1,3—4,13 мэгъ.). II Торырга ярдэм иту якн мэжбур иту, аякка бастыру. Аягурэ торгызу. □ Менэ кемдер арттан килеп аны [Эхма дине] торгызды. Г. Бэширов. Сыерны-----
кайсы койрыгыннан, кайсы мегезеннэн естерэп, кайсы чыбыклап торгызырга маташалар. Г. Гобэй. II Гомумэн яту хэленнэн чыгару. Шурэле карчыкны торгызып утырта. Д. Аппакова.
2.	диал. Берэр урында тоту (кубесенчэ кыска вакыт эчендэ). Хеснетдинне бер-ике сэгать келэттэ торгызып, тагын милиция булмэсенэ чакырдылар. Ф. Сэйфи-Казанлы.
3.	Нэрсэне дэ булса текэ, вертикаль, урэ торган хэлгэ китеру. Толып йэм чикмэн якаларын торгыз-ган. кулларына чыбыркы тоткан ямщиклар-------ал-
дагы ат тирэсенэ ясыелалар. М. Гали. Бер мэче килгэн— мияулый, Торгыбып сырт йоннарын. h. Такташ. Бия — тибешэ башлый, колакларын торгызып теш-лэргэ омтыла. Г. Ахунов.
4.	Нинди дэ булса бина, корылмалар h. 6. тезу. Без заводлар. йортлар торгызабыз— Тубэлэре кук-кэ тиярлек. 9. Ерикэй. Йортны бит тубэсеннэн торгыза башламыйлар, башта нигез салырга кирэк. 9. Еники. || куч. Берэр оешма, хужалык h. 6. ны оештыру, тезу. [Безгэ] кулак хуясалыгыннан кечле-рэк булган социалистах хуясалык торгызырга кирэк. М. 9мнр. || Я на дан аякка бастыру, харап ителгэнне рэткэ керту. Бакчаны торгызу мэсьэлэсен дэ комсомол оешмасы кутэреп чыккан иде. Г. Бэширов.
ТОРГЫН с. Бер хэлдэ калган, узгэрми тора торган, уз хэленнэн узгэртугэ бирешми торган. || физ. Бер урында хэрэкэтлэнеп, селкенеп тора торган [дул-кыннар турында]. Ике системаныц дулкыннары, бербере естенэ салынып, торгын дулкын хасил итэлэр. Физика.
ТОРГЫНЛЫК и. Берэр нэреэнен усешендэ тукта-лыш, алга китеш булмау, алга бармау куренеше. Про-мышленностьтагы торгынлык. □ Тынычлану алар-ны [шагыйрьлэрне] бер урында таптануга, торгын-лыкка китергэн. Н. Юзиев. || Хэрэкэтсезлек, эшлэ-мэучэнлек, инициативасызлык.— Авыруыгыз элегэ ул тикле куркыныч тугел---------торгынлык чире,-----
хезмэттэн качып, хэрэкэтсез яшэу чире. Г. Минский.
ТОРЕАДОР и. Цирк аренасында яки махсус тама-ша мэйданында — угез белэн сугышучы (башлыча Испаниядэ Ьэм Кеньяк Америкада). Монда----угезне
кызыл тес белэн уртэп, кадап утерергэ тиешле то-реадорлариюк. 9. Баянов.
ТО’РИИ и. Промышленностьта атом энергиясе чы-ганагы итеп файдаланыла торган радиоактив металл, химик элемент. Кенаянец м;ир асты---торий запас-
ларына бай. Соц. Тат.
ТОРКЫЛДАУ ф. Торыйк-торыйк иту (торналар турында). Куктэ тагын торналар торкылдавы ише-телде. III. Бикчурин.
ТОРКЫЛДАШУ ф. Куп торналарнын берьюлы яки вакыт-вакыт узара хэбэрлэшеп торкылдавы турында. Торкылдашып куктэн торналар Кемеш кулгэ бирс кайтсыннар. М. Жэлил. Кыйгылдашып уза киек каз-лар. Торкылдашып утэ торналар. X. Туфан.
ТОРЛАК и. сир. Мал-туар торагы (абзар, кура, кутан h. б.). Торлактагы мал — кулдагы мал, аулак-тагы мал — юлдагы мал. Мэкаль. || диал. Торак урын, ей, булмэ, йорт.— Кызны телэсэм кемгэ бирермен. андый торлагы юк нэрсэгэ [хэлфэгэ] бирмэм. М. Гафури.
ТОРМА и. Ачы тэмле тамыразык — яшелчэ. Тоз сипсэц, терма да тече була. Г. Эпсэлэмов. — Нэреэ ашыйсыц? Пылау китеримме? Уган торма белэн? Ш. Хесэенов.
О Торма естенэ тоз — бер кыенлык естенэ икенче кыенлык, кайгы естенэ кайгы. Торма естенэ тоз дигэн кебек, тагын бер кечкенэ вакыйгадан соц аларныц [Вахитов белэн Песнэкнец] арасы тэмам салкы-найды. С. Батта л.
ТО'РМОЗ и. Берэр терле машинанын эшлэвен, ба-руын экренэйту яки бетенлэй туктату, туктатып тору ечен жайланган механизмнар системасы. Тормоз салу. □ Коля----тормозга басты, тракторны тук-
татты, газны кысып куйды. Н. Фэттах. Тояк [кеше исеме]--- аягын тормоздан алды, рульне борды. Машина чайкалып юлга чыкты. И. Салахов.
Тормоз биру — к. тормозлау. Кинэт тормоз би-рергэ туры килде. Машина туктады. М. Хэсэнов. Тормоз салу—1) к. тормозлау; 2) текэ юлдан теш-кэндэ арба h. 6. артык кызуламасыи ечен, махсус жайланма белэн тэгэрмэчне эйлэнудэн туктату; 3) к. тормоз ясау (2 мэгъ.). Тормоз ясау—1) к. тормозлау; 2) куч. комачау, кнртэ, тоткарлык ясау. Эшкэ тормоз ясый бит андый карашлар. Ф. Хесни.
ТО’РМОЗЛАУ ф. Машинанын яки башка транспорт чарасынын йерешен берэр механизм я жайланма белэн экренэйту яки бетенлэй туктату; тормоз салу. Автомобильне тормозлау. I I Ат арба белэн булса, -арбаны тормозлап тубэн тешэлэр. М. Фэйзи.
ТОРМЫШ и. 1. Кешелэрнен ижтимагый тереклеге, жэмгыять булып яшэу хэле. Иядтимагый тормыш. Тормышта уз урыныцны (бэхетецне) табу. Тормыш-ныц ачысын-течесен тату. □ Тормышта тулы хо-куклы булып яшэу ечен кеше эшлэргэ тиеш. Р. Иш-морат. Тормыш уен-келке тугел. Тормыш — керэш. Сов. эд. II Объектив чынбарлык. Намазда имам ур-нэк, тормышта Иван урнэк. Мэкаль. Фикер базы тирэн дэ, тормыш аны атлап кына утэ, ди. Мэкаль. II Яшэу, тереклек итунен билгеле бер ижтимагый ти-рэлек шартлары. Авыл тормышы. Иске тормыш. Яца тормыш. □ Крестьян тормышына болай хермэт белэн караучы мин ялгызым гынадыр, бэлки. М. Фэйзи. || Шэхеснен жэмгыятькэ менэсэбэтле рэвештэ, жэмгыять эчендэ алынган яшэу узенчэлеге. Шэхси тормыш. Гаилэ тормышы.
2.	Яшэунен материаль шартлары, билгеле бер кен-куреш рэвеше. Иркен тормыш. Фэкыйрь тормыш.
TOP
120
TOP
I I Бэдри ул Шэрифкэ итагатьле, аныц тормышына ейрэнгэн.М. Гафури. Аныц яралы куцеле тыныч, тэр-бияле тормышта гына савыгыр кебек иде. Г. Бэширов.
3.	Гомер юлы; язмыш. Шайибэк бабайныц тор-мышында зур узгэреш була. Г. ИбраЬимов. Ул [Мвгъ-лифэ] телэсэ кемне сатарга, телэсэ кемнец тормы-шын ж;имерергэ тора. М. Гали. II Гомер. — Син дэ узецнец бетен тормышыцны укырга, социализм ечен керэшкэ багышларга хыяллана идец. Р. Ишморат. II Кейда да булса билгеле вакытта яки шартларда яшэу турында. Тукайныц Уральскидагы тормышы.
4.	Гаилэ корып яшэу, кен иту хэле. Кызым-яца
юлга керэсец. Аллай тэгалэ ак. бэхетле тормыш бирсен! М. Фэйзи. [Морат — Сэхэпкэ:] Тормышта? Туктале----Юкны сейлисец? Ничек тормышта? Иргэ
чыктымыни? Н. Исэнбэт.
5.	Материаль шартлар]— бэялэр турында. — Сезнец Мэскэудэ тормыш арзан дип сейлэшэлэр [сейлилэр]. Г. Гали.
6.	Тереклек, тере булып яшэу хэле. Тэрэзэдэ ут бар икэн, димэк, анда тормыш, тереклек бар. А. Гыйлэжев.
7.	куч. Жанлылык, хэрэкэт, ыгы-зыгы. Кайда яшь-лек — шунда тормыш, Кайда тормыш, шуяЭа эш! Н. Исэнбэт. Шэйэр вокзалында тормыш кайнап тор-ды. Ш. Усманов.
Тормыш дусты (юлдашы. иптэше) — гаилэдэ: ир яки хатын.—Зейрэ званым, син тормыш дустым булсац, мин уземне иц бэхетлелэрдэн санар идем. Д. Аппакова. Ай щанашым, кара кашым, булсац иде тормыш юлдашым. Жыр. Тормыш иту (кету, киче-ру)—1) кен иту; яшэу. [Мэдрэсэдэн] тормыш кетэр-гэ сэлэхиятсез---кешелэр булып чыгабыз. Т. Гыйз-
зэт; 2) гаилэ корып яшэу. Безнец бер геолог кыз бар иде, ул колхозчы егеткэ чыкты. Бик эйбэт тормыш итэлэр. А. Эхмэт. Тургэ эленгэн нечкэ чигу ле матча кашагалары, сандык естенэ купертеп ееп куелган ястык-тушэклэр, стенадагы зур кезге----болар ба-
рысы да йорт хум^аларыныц эйбэт кенэ тормыш кичерулэре турында сейли иде. С. Рафиков. Тормыш кицэше — тормышта иинди методлар, алымнар яки нинди максатлар куеп яшэу турында кицэш. Дэулэт-шин Разияга узенчэ тормыш кицэшлэре бирэ. И. Гази. Тормыш кору—гаилэ кору. — Улым, Шэйхат-тар, ейлэну, тормыш кору турында уйларга иде инде. Т. Гыйззэт. Тормыш кушу — яшэу, кен иту ки-рэклегеннэн чыгып, авыр, кыен бер эш башкару турында. Тормыш кушу сэбэпле, авылда борын-борын заманнан читкэ китеп эшлэу гадэте бар иде. С. Рафиков. Тормыш юлы — гомер юлы. Минем бабай купне кургэн, бик авыр, катлаулы тормыш юлы уткэн. М. Хэсэнов. Мин деньяга э^ырлап тудым. э^ыр-лап устем, Тормыш юлын гашыйк кебек ж^лрлап уттем. Э. Ерикэй. Тормышка ашыру — алдан уй-ланган нэрсэне — ниятне, планны Ь. б. булдыру, утэп чыгу.— Безнец партия, Гриша иптэш, тиздэн со-циалистик революцияне тормышка ашырырга хэзерлэнэ. Т. Гыйззэт. Тормышка караш — деньяга караш. Бу еллар Такташныц тормышка караш горизон-тын кицэйтэ тештелэр. Г. Нигъмэти. Тормышка чыгу — иргэ (кияугэ) чыгу.— Узец телэгэн вакытта узец телэгэн кешегэ тормышка чык. Г. Бэширов.
О Тормыш тамыры — берэр оешма яки илнец яшэ-ве ечен ин эЬэмиятле элемтэлэр, бэйлэнешлэр. Татарстан эцемйуриятенец тормыш тамырлары мец терле м;еп, мец терле юллар белэн шушы суык, соры йортныц булмэлэренэ килеп тоташканнар. Ф. Сэйфи-Казанлы. Тормыштан артта калу — искергэн ка-
рашлар белэн яшэу. Картаюыц бэла тугел, тормыштан артта калуыц — бэла. А. Эхмэт.
ТОРМЫШ-КОНКУРЕШ м^ый. и. Кен иту, яшэу шартлары. Авылныц----табигатенэ йэм тормыш-
кенкурешенэ карата шундый-----эндэшлэр Такташ
шигырьлэрендэ куп. Г. Нигъмэти. Ул [Белеем] ире-нец---тормыш-кенкурешлэренэ тукталып тормас-
тан, узен борчыган сорауга э^авап эзлэде. Г. Гобэй.
ТОРМЫШЛЫ с. 1. Тормышы булган, билгеле бер тормыш шартларында яшэгэн. [Мавия:] Бэкер абзый кебек, зыялы егетлэр дэ-ул кара тормышлы авыл
малаен оныттыра алмады! М. Фэйзи. Ж,элэш мулла угылларын да---бай, иркен тормышлы итеп курэсе
килэ. Г. Нигъмэти.
2. к. тормышчан. Кезге ашлык кампаниясе бу идеянец тормышлы икэнен курсэтэчэк. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТОРМЫШЧА рэв. Тормыштагыча. Шигырьдэ лирик герой бик тормышча бирелгэн. Г. Минский.
ТОРМЫШЧАН с. 1. Тормышка бэйлэнгэн, тормышка менэсэбэтле, тормыштагыча булган. Яца герой проб-лемасыннан башка татар совет эдэбиятыныц иэ/Qam методын, яца эстетиканыц тормышчан м;ирлеген билгелэу мемкин тугел. Г. Халит.
2. Яшэугэ хаклы, яшэучэн.
ТОРМЫШЧАНЛЫК и. Тормышчан булу сыйфаты. Яшь татар совет эдэбияты менэ шундый геройны бетен чынлыгы, тормышчанлыгы белэн чагылдыруны уз естенэ алды. Г. Халит.
ТОРНА и. Сазда яши торган озын сыйраклы, озын муенлы Ьэм озын томшыклы зур кош. Мин кузэт-тем: кеньягына быел Соцга калып очты торналар. Ф. Кэрим. Торна, урманны яцгыратып, тагын аваз салды. А. Гыйлэжев. Торна ул оясын тумгэк естенэ ясый икэн. Э. Еники. II куч. Озын аяклы яки нэ-зек озын кешегэ карата эйтелэ. — Эйт мица телэсэц нинди суз! Бэрэцге сабагы диген, борчак саламы диген, торна диген, кота диген. телэсэц ни эйт. Там-чы да ачуым килми. И. Гази.
Торна борчагы — борчакнын кыргый, вак кузаклы терлэре Ьэм терчэлэренец уртак атамасы; русчасы: люпин Ь. б. [Баланыц] Кияу-кияу уйнар ечен терле курчаклары бар, Курчак исеменнэн ашарга торна борчаклары бар. С. Баттал. Торна щилэге — к. мук жилэге. Кырык икенче елныц э^эендэ м;илэк артык куп булды. Бигрэк тэ нарат м;илэге белэн торна э^илэге. Э. Касыймов.
О Торна сыйрак — озын аяклы кеше. [Шакир бабай] башын аска салып торган Мухинга текэлеп: — Эх, торна сыйрак, торна сыйрак! Нэстэ эйттем мин сица?—дип, катырак итеп эйтеп куйды. Э. Айдар. Торна тэпи алып килу — йери, атлый башлау (балаларга карата). Минем улыма, кара борыныма, торналар тэпи алып килде. А. Гыйлэжев.
ТОРНАЛЫК и. Озын аяклы Ьэм озын буйлы булу, озын буйлылык. Иргали шушы буй аркасында м^эфа чикте.---Кызлар, гармун моцына сихерлэнеп, аныц
торналыгын курми башладылар. И. Салахов.
ТОРОС и. Теньяктагы елга-куллэрдэ Ьэм дингез-лэрдэ барлыкка килэ торган зур боз кантарларыннан берсе. Бозлар ярылып кисэклэргэ ватылалар--бер-
берсе естенэ еелэлэр йэм бозлар ееме — торослар барлыкка китерэлэр. Денья кис. геогр.
ТОРПЕ’ДА и. Соса сыман формадагы узйерешле Ьэм узидарэле снаряд, мина (дингез сугышларында Ьэм тыныч хезмэттэ дэ кулланыла). Утэ моряклар Дошман тылына. Торпедалары Гахн;эп тиз оча. Г. Хужиев. || Жир бораулау эшендэ тишелгэн тишек-кэ — тирэнгэ тешереп шартлатыла торган махсус ми
TOP
121
TOP
на, жайланма. Труба аша забойга торпеда тешерер-гэ Ьэм колоннаныц аскы елешен шартлатырга ка-рар кылынды. Ш. Бикчурин.
Торпеда аппараты — су асты кеймэлэреннэн Ьэм кораблардан торпеда атып чыгару аппараты. Бу тип-тагы немец кеймэсенец алты торпеда аппараты белэн кораллануы----билгеле иде. Г. Эпсэлэмов.
ТОРПЕ’ДАЛАУ ф. Торпеда белэн шартлату. Хэзер— забойларны торпедалау киц таралды. Нефть тур. хик.
ТОРПЕ'ДАЧЫ и. Торпеда аппаратында хезмэт итуче хэрби дингезче, торпедист.
ТОРПЕДИСТ и. к. торпедачы. Син монда торпедист, артиллерист буларак кына свйлисец. д мин — шул эсминецныц командиры. М. МэЬдиев.
ТОРПЫ ЧА и. Киндер сугу эшендэ бик зур кэтук сыман жайланма: эвернэдэн (яки йомгактан) жеп башта торпычага, аннары (калдырча ярдэмендэ) шурегэ ураты ла.
ТОРС и. Кеше гэудэсенен теп елеше (кукрэк, бил Ьэм оча). Юан торс. Сыгылмалы торс. II Сынлы сэнгатьтэ кеше сыны.
ТОРТ и. Тече камырдан май, йомырка, бал-шикэр Ь. б. кушып пешерелэ торган ашамлык. Бизэкле торт.
ТОР-ТОР: тор-тордан хэбэр килу шаярт. Уяныр-га кирэк булу, йокыдан торырга вакыт житу. Тор-тордан хэбэр килсэ, йокыдан эмэл китэр. Мэкаль.
ТОРУ ф. 1. Билгеле бер урынга баскан хэлдэ булу (аяклы жан иялэре яки текэ кутэрелгэн формада-гы нэрсэлэр турында). Без----бер капка тебендэ
иярлэнгэн ат торганын курдек. М. Гафури. || Тирэ-яктагы предметларга яки кешелэргэ Ь. б. нисбэте билгеле бер торышта булу. Алай итеп. койма ышыгында торып сугу егетлекмени? Ш. Мехэммэдев. Чыпчык арты белэн торганга, аны [песине] курмэде. А. Алиш. II Билгеле бер урынга баскан хэлдэ, нэрсэ белэн дэ булса мэшгуль булу, берэр эш башкару. Архангельский трибунадан-----доклад ясап тора. Ш. Камал.
II Билгеле бер рэттэ, системада, постта урын алган булу. Рэшит тэ, курортка, командировкага китуче-лэр белэн беррэттэн, касса алдында чиратта торды. Л. Гыйльми. Нечкэбил буген ишек янында----сакта
тора. А. Алиш. || Чиратлы процедураны уту. Комиссия торам да яцадан сугышка китэм. Ш. Маннур.
2.	Билгеле бер урынны билэу. Елганыц бу ягында Украина авылы тора. Э. Айдар. Агыйдел суы буенда Алачык тора. М. Сеидекле. II Берэр пункттан билгеле бер ераклыкта булу. ШэЬэргэ биш километр м;ирдэ тору. •
3.	Яту халэтеннэн бутэн халэткэ кучу—"утыру яки басу. Торып басу. Торып утыру. □ [Яралы] егет урыныннан торырга азаплана, лэкин тора алмый иде. А. Шамов. || Уяну, уянып аякка басу. Ял кен-не иртэ белэн мин килеп м;иткэндэ, Зайидэ йокыдан тормаган иде эле. X. Садрый. Иртэнге карацгыдан торган малайларныц йоклыйсылары килде. Г. Эпсэлэмов. Малай----тац аткач торып бакса, тагын
бер кибэн юк. Экият. || Утырган, иелгэн, чугэлэгэн жирдэн аякка басу. Газизэ тиз генэ [естэл яныннан} торып, борыч савытын табып китерде. Ш. Камал.
4.	Берэр урында билгеле бер вакытка, билгеле бер хэлдэ тукталып калу, тоткарлану. —Хатны алгач та бер минут торма, кайта кур. Ш. Мехэммэдев. Озак торгач, бал да чымырдап эчи. Г. Камал.
II —дип тормау. Теге яки бу сэбэпкэ карап берэр эшне утэудэн тукталып калмау, куйган максаттан чи-геимэу. Тен уртасы дип тормадылар,----озатырга
килучелэр белэн бетен ей тулды. Г. Бэширов. Алпа-
выт — чэчу есте дип тормады. узенгц барлык ке-шелэрен эн;ыеп урман кисэргэ кушты. М. Шабай.
5.	Яшэу, тереклек иту. Берэу дэ туа [тугач] бел-ми, тора [торгач] белэ. Мэкаль. Врачлар карчык-ныц тиздэн езелеп киту ихтималын эйттелэр, торса, тагын бер атна-ун кен генэ тора алыр, диделэр. Э. Еники. II Билгеле бер шартларда яшэу. Кеше тэр-биясендэ тору. Сак астында тору. □ Мин ярлы торырга ейрэнгэн кеше. Г. ИбраЬимов. Эт сеяксез торыр. Буре Мостафа усаллык эшлэми тора ал-мас. Г. Толымбан. II Берэр терле торакта урын алып яшэу. Мин бит казармада торам. М. Жэлил. — Торырга еем, телэгэн сыем, саварга сыерым бар. А. Эх-мэт. Сандыклар, мендэрлэр белэн теянгэч, торырга килучелэрдер инде алар. Г. Бакиров. || Кен иту; гаи-лэ корып яшэу. Яшь егет бер яшь кэлэш берлэн торырга башласа, Купме ел узгач, ходайдан кыз яки бер ул кетэ. Ш. Бабич. —Кезгэ туй ясарбыз, Гел-нар э^анкай белэн теттереп торырбыз дип уйлаган идем. Э. Айдар.
6.	Билгеле бер хэлдэ, халэттэ булу.^вакыт уткэру. Тынычлыкта торамын, хуш куцелмен. Дэрдмэнд. Кез м;иткэч----каеннар яфрак коялар,-----ялангач
ботакларын салындырып. моцсулыкта торалар. Ш. Хесэенов. Гомер буе мондый экэмэттэн Мэхрум торган урам этлэре Дуу килделэр. h. Такташ.
7.	Билгеле бер характерда булу турында. Мэсьэлэ менэ болай тора. Ш. Камал. II Нэрсэгэ дэ булса билгеле менэсэбэттэ булу турында. Культурадан читтэ тору. Мэхэббэттэн ерак тору. □ Язу теле сейлэу теленнэн----аерым тора. М. Гали. || Билге-
ле бер сыйфатта булу турында. Ш. Камалныц хикэя-лэре---татар эдэбиятында эле узып кителмэгэн
югарылыкта торалар. М. Жэлил.
8.	куч. Килэчэктэ утэлергэ, башкарылырга тиеш булган эшлэр турында. Элбэттэ, безнец алда бик зур эшлэр тора. Э. Еники.
9.	куч. Нэрсэгэ, кемгэ дэ булса берэр терле менэсэбэттэ, мегамэлэдэ булу, нинди дэ булса билгеле бер мораль сыйфат курсэту. Айсылу узенец бу егеткэ [Зиннэткэ] йомшаграк торуын ошатмый башлаган иде. Г. Бэширов. Сорамаска шэфкать йичберэудэн, д нык торып керэшеп карарга. Г. Хужи. Шэлэнгэ белэн Акташ авылыныц вэкиллэре, безгэ суз бирегез дип. сорауларында каты торалар. Г. ИбраЬимов.
10.	Билгеле елешлэрдэн оешкан, жыелган булу. Отрядныц 30 кешедэн торуы. □ Хэзерге Латвия элекке Курляндия губернасыннан, Лифляндия губер-насыныц Рига, Валка. Виндин — еязлэреннэн тора. Г. Гали. || Уз эченэ алудан гыйбарэт булу. Дуслык ярдэмлэшудэн тора. Мэкаль.
11.	куч. Билгеле бэягэ сатылу (сатылырлык булу). Гайса портсигарын курсэтергэ тотынды: — Бе-лэмсез, купме тора? Кырык биш сум тора. Ф. Эмирхан. [Шэехнец] бетен нэрсэсен сатсац. еч сумга тормас. М. Гафури. II Алыштырыла алу, бэрабэр булу. Бер галим мец наданга тора. Мэкаль. || гади с. Нэрсэне дэ булса эшлэу ечен шул эш-шегыль пред-метынын тиешенчэ кирэк яки тиешенчэ шэп, абруйлы булуы турында. Дошман булса булсын икэн булыр-дае, Сугышканда дэрээцэцэ торырдае. Н. Исэнбэт. Бер соратуга килми, ике соратуга тормый. Эйтем [кыз турында].
12.	сир. диал. Очей бэйлеге белэн: тырышу, якла-шу. Ничек улим, Берлэр мецнэр ечен, Мецнэр берлэр ечен торганда?! h. Такташ.
13.	куч. Саклану. Юмарт кешедэ мая тормас. Г. Бэширов. || Билгеле бер урында сакланып кала алу. Шепшэ кэрэзендэ бал тормаган, бал кортыныц кэрэзе акмаган. А. Алиш.
TOP
122
TOP
14.	куч., сейл. Чыгыш килеш белэн: теп мэсьэлэне н берэр нэрсэгэ, шэхес кэ яки объектный берэр сый-фатына бэйле булуы турында. [Дэваныц] шифасы тиярлек булса. акчасыннан эш тормас иде. Т. Гыйззэт. — Наэщия, эш синец узецнэн тора бит! Э. Еники. || Теп мэсьэлэне хэл иту хакыиа кыенлыкларны, киртэлэрне h. б. жинеп чыгарга эзер булу турында. — Барлык байлар гэзит чыгаралар. Мица да гэзит кирэк. Акчасыннан тормас идем. К. Нэжми.
15.	куч. Берэр нэрсэдэ эзлеклелек курсэту, эзлекле булу, вэгъдэне, эйткэн сузне утэу. Эйткэнендэ тору. □ Сеям сине, сеям сине Сузецдэ торсац гына. Э. Ерикэй. Бакенчы абзый вэгъдэсендэ тора алса, озакламый Хэлим авылына кайтып китэчэк. И. Гази.
16.	рэв. мэгъ. торганы. Гел, Ьаман, Ьэрвакыт. Эти торганы: .Балаларым яшь кала’. — дип езгэ-лэнде. Г. Гобэй. II Бетенлэй, баштанаяк. — Егет кенэ тугел бит ул минем Мусам, аныц торганы алтын. Ф. Бурнаш. Баланыц. чынлап та. кызыксынып карар-лык щире юк иде. Торганы бер юешлектэн гыйбарэт иде ул. М. Эмир.
17.	рэв. мэгъ. сир. торып. Берэр шэхес каршыи да (алдыида), шул шэхестэи узып, алга чыгып. Атасы торып улы сейлэгэннэн биз. Анасы торып кызы сейлэгэннэн биз. Мэкаль.
18.	кис. мэгъ. торып. Эш яки шегыльнен бик кы -зу, кискен, шэп эшлэну, башкарылу тесмерен бирэ . Безнец эти ул бик кырку кеше. Эйтеп кенэ кал -мае. салып торып эуибэрер. Г. Толымбай. Абыемны ц буреген басып торып кидем дэ урамга чыкты м. И. Туктар.
19.	ярд. ф. функ. 1) хикэя фигыль яки хэл фи* гыльлэрдэн сон килеп, теп фигыльгэ дэвамлылык яки регуляр кабатланучанлык тесмере бирэ. Туганнарныц хатлары килеп тору. | | Хэсэннгц дуслары----кен-
нэн-кен арта тордылар. Г. Бакиров. Халык узенец улларын фронтка ядибэрэ торды. Г. Гобэй. II Билгеле бер вакыт аралыгыида яки берэр эш эшлэгэнче дэвам иту яки башкарылу тесмере бирэ. Бу ике философ шул арада фэлеэфэ сата торырлар. Ф. Эмирхан. — Син. сецел, м;ыена тор инде. мин председа-телегезгэ барып. кэгазьлэрне эзерли торырга кушам. Г. Бэширов; 2) -а да тора, -э дэ тора, теп фигыль-дэ белдерелгэи эш яки хэрэкэтнен бнк дэвамлы яки кабатланучан булуы еэбэпле эч пошу яки гажэплэиу тесмерен ести. Ишектэн герлэп салкын керэ дэ тора. М. Гафури. —Сихерле чаршаулармы соц ул. сел-кенэ дэ тора. М. Фэйзи; 3) торган формасында кул-ланылып: эш яки хэрэкэттэ куренгэн билгеле бер даими сыйфатка ия булуны белдерэ. Бензин белэн эшли торган двигатель. Туры эйтэ торган кеше. | | Па-лару сов  чигенуне белми торган адэм иде. Г. ИбраЬимов. — Колхоз эше ечен яна торган кеше икэн-сец. Т. Гыйззэт. Аларныц [кош-кортныц] исэп-хиса-бын белеэ. тик колхоз хисапчысы Гелшат апа гына белэ торгандыр. А. Эхмэт; 4) аналитик фигыльлэр составында кабатлаулы уткэн заман формасын кечэй-теп килэ. Габденнасыйр----мэктэптэн бушаган ва-
кытларында уз балаларын русчага ейрэткэли торган булды. М. Гали. Элек заманда бу сазлыкка торналар куп килэ торган булганнар. Э. Еникн. Хат-лар мица-----якын кургэн дусларымнан килгэли
торган иде. Ш. Мехэммэдев. €>й турендэге таллар-ны Тибрэтэ торган идем: Моцлы бала нинди була Дип эйтэ торган идем. Жыр; 5) торып формасында кулланылып, кире бэйлэнешле жемлэлэрдэ бэйлек фуикциясен ути:... га карамастан. Курэ торып Еэла-кэткэ бару. Белэ торып эйтмэу. ГЙ — Мин эле. кыз була торып та. уч алу тойгыларына ия була ал-мыйча калтырана и. Т. Гыйззэт. Авылдан м;иде ки-
лометрда зур гына пристань була торып, ул [Якуб] ерак пристаньнарныц берсенэ китте. И. Газн. II юк-лык формасында: -мый торып, -ми торып. Берэр нэр-сэ(не) булмастан (булдырмастан) элек, эшлэмэстэн элек. — Туганкаем. куй. тирец кипми торып эчэ кур-мэ! Дэрдмэнд. —Синец теллэрецне белмичэ торып, мин ничек этилэргэ барыйм! Э. Еники.
20.	куч. ярд. ф. функ. Хэл фигыльлэр белэн килеп: 1) билгеле бер хэлдэ яки сыйфатта узгэрешеез калу-ны, шул сыйфатиы саклауны белдерэ. Яшеренеп тору. I | Сукачы сэлам алып-----кул кушырып торды.
Дэрдмэнд; 2) билгеле бер узенчэлекле халэттэ булуны ассызымлый. Каюм да иптэшенец борчылганын си-зэ.---бодай тугел. керпэсе дэ юк икэнен куреп тора.
Г. Гобэй. Бетенесен белеп торды Рестэм. шулай да хикэяне булдермэде. Д. Аппакова; 3) теп фигыльгэ езлексез дэвамлылык тесмере бирэ. Зэцгэр куктэ йол-дызлар куп. ай келеп тора. А. Алиш. Тэрэзэ тебендэ ---моцлы курай уйнаган тавыш ишетелеп тора. Ш. Камал. II Регуляр кабатланучанлык тесмере бирэ. Хат язышып. хэбэрлэшеп торырга суз бирештек. М. Эмир. —Барысы да алар уйлаганча, алар телэ-гэнчэ генэ булып тормады торуын. Р. Техфэтуллин; 4) эш-хэрэкэт аркылы хэзерге моментта яки езлексез куренгэн берэр сыйфатны белдерэ. Су буенда зур кыя бар. ямьлэп тора Иделне. Э. Ерикэй; 5) фигыльдэн анлашылган эш яки хэлнен бераз вакыт эчендэ дэвам итуен белдерэ. Авырып тору. Эшкэ ярап тору. О Тузан шикелле генэ яцгыр беркеп тора. Ш. Камал. Эйдук атасыныц Озын Хесэен турында сейлэп тор-ганын ишетте. h. Такташ; 6) эш-хэрэкэтнен нэкъ хэзерге моментта билгеле бер ясалышта яки узгэрештэ булуын белдерэ. — Энисе. минем башта зерэ шэп бер уй туып тора бит эле. Г. Бэширов. —Клубка тавышлы кино аппараты да алып куярга ниятлэп торабыз. Э. Еники; 7) эш яки шегыльнен нииди дэ булса бер еэбэпкэ карап тоткарлаимавын белдерэ. Уйлап та тормау. Сейлэп тэ тормау. □ Тукта, нэрсэдэн куркып торам соц мин! М. Эмир. Эле яца гына денья кургэн япь-яшь агач булгангамы. авырып та тормады диярлек. эрсезлэнеп бик тиз тамыр эцэйде. М. Шабай; 8)... днп тору. Билгеле бер карашка (нэтижэгэ, фикергэ) килу. —Мин. тегелэй. дкил ын-дырларына хэтле тэгэрэп барасыцмы дип торам. Ш. Камал. Ж,ир э^имерелдеме икэн дип торам, обвыкай. Э. Айдар.
21.	ярд. ф. функ. -ырга. -арга тору (дип тору). Берэр эш яки шегыльне башларга хэзерлэнгэн яки ниятлэнгэн хэлдэ булу. Петроградта менэ-менэ эшчс-лэр кузгалышы булырга тора. Ш. Камал. Капканы ачарга гына торганда. Мэулиха тути килеп керде. Г. Бэширов.
Тора тор — туктап тор, кетеп тор, ашыкма.— Тора тор. шэкерт. керергэ бир! Н. Исэнбэт. Торган саен — вакыт уту бэрабэренэ артып, зураеп, кечэеп. }Дыр торган саен кечэя барган кебек иде. Г. Бэширов. Корал кирэк булды, торган саен кубрэк кирэк булды, аны кен-тен завод эшлэде. Г. Гобэй. Торып тору—1) уз нэубэтен яки берэр эш беткэнен h. б. кетеп тору. — Кровать, урындыкларыц пока уз уры-нында торып торсыннар. Ш. Камал. — Син торып тор. теге балага манный буткасы--ашатып алыйм.
Т. Гыйззэт. Бугенге эш торып торсын. А. Алиш; 2) к. бер якта (читтэ) торсын. Ходаем. оясмахларыц торып торсын. Барсалар мэцге шулай гомер итеп. Ш. Бабич. Торып-торып — тукталышлар ясап, езеп-езеп. Башня сэгате торып-торып еч мэртэбэ сук-ты. Ш. Камал.
О Торып-торып торжэгун — бер ук нэрсэне кат-кат сейлэу, инде хэл ителгэн мэсьэлэне янадан кутэ-
TOP
123
TOP
py турыида. Торып-торып торэн;эгун дигэндэй,-
иптэш Юнысова госарбитраж ечен кыскартылган .исем уйлап табарга кушкан. Чаян.
ТОРФ u. 1. Саз усемлеклэре калдыкларыныц череп таркалуыниан барлыкка килгэн тыгыз масса (ягулык, а шлама буларак якн терле техник максатларда кул-ланыла). Килгэн халыкныц бер елеше торф чыгару-чылар ягына— Карилстройга утэ торды. Э. Касыймов. Кайберэулэр Яушевларныц торф суктыра торган эцирлэренэ киттелэр. М. Гафури.
2. с. мэгъ. Торфтан (1 мэгъ.) торган, торфлы. Торф ятмалары. □ Купереп торган калын сфагнум (мук торфы) мендэрлэре белэн капланган торф сазлыгы тагын да кицэеп китте. Г. Мехэммэтшин. II Торфтан ясалган яки торфтан табылган. Торф брикеты. Торф дегете. Торф кирпече. П Рассада тамырлары торф чулмэкнец стенасын бик м;ицел тишеп чыгып. эуир белэн тоташа. Г. Галиев. || Торф чыгару Ьэм эшкэр-ту белэн бэйлэнгэн. Торф промышленносте. Торф на-сосы. Торф машинасы. II Торф ягып эшли торгаи. Шатура торф электростанциясе.
Торф кискеч тех. — эзер торф массасыннан бри-кетлар ясый торган машина. Торф муге биол. — торф сазлыкларында усэ торган мук. Торф суыргыч тех. — торфны гидравлик юл белэн чыгара торган машина.
ТОФФЛАУ ф. Туфракны торф белэн ашлау, туф-ракка торф керту.
ТОФФЛЫ с. Торф катнашкан, составында торф булган. Торфлы туфрак. Торфлы сазлык.
ТОФФЛЫК и. Торф ятмасы, торф сазлыгы, торфлы сазлык. Шалкан. торма Ьэм гэрэнкэ---кипте-
релгэн торфлыкларда барыннан да яхшы усэ. Йорт эшлэре.
ТОРФ-ЧЕРЕМЭ с. Торф Ьэм черемэ катнашмасын-ман торгаи яки ясалган. Торф-черемэ чулмэклэр.
ТОФФЧЫ и. Торф белгече яки торф чыгаручы эшче.
ТОРШЕР и. Идэнгэ утыртып кую ечен озын терэ-ге булган биек лампа. Алар янында яшел абажурлы торшер гына яна. М. Маликова. Латиф, утны сун-дерим дип. торшер кнопкасына урелде. А. Расих.
ТОРШОН и. 1. Бик сирэк итеп (гадэттэ шакмак-лап) тукылган киже-мамык тукыма.
2.	Узенец кытыршы Ьэм шакмаклы еслеге белэн шул тукыманы хэтерлэткэн кэгазь.
ТОРЫЙК-ТОРЫЙК аваз ияр. Торналар кычкырган тавышны белдерэ. Жылы яктан тезелешеп торналар кайта. алар--торыйк-торыйк! дип кычкырып
узлэренец кайтуларын хэбэр итэлэр. И. Юзеев. Торыйк-торыйк! торна тавыш бирсэ. Нэкыш чиккэн лсебем чуала. Жыр.
ТОРЫ'ЙЛЛЫК.ТОРЫ’ЙЛЛЫК-ТОРЫ’ЙЛЛЫК аваз ияр. к. торыйк-торыйк. Август аеныц ахыргы кеннэ-ре.~ Ьэр кенне югарыда — Ьавада „торыйллык-то-рыйллык" дип кычкырып. кыйбла ягына таба торналар китэ. Ак юл. „Торыйллык* дип соцгы сэламен биргэч кенэ, [кошыбызныц] гап-гади бер торна икэн-легенэ тешендек. А. Гыйлэжев.
ТОРЫК и. 1. Колга, киртэ.
2.	Читэн яки киртэнец ике казык арасындагы бер булеме, бер буе. Ындыр киртэлэре торыгы-торыгы белэн таралып яталар. Ф. Хесни.
3.	Корылмаларда: ике терэк яки субай арасы. Купер торыгы. О Лапас торыгына яца кайчы утыр-тырга кирэк. Ф. Хесни.
4.	Аяк, бот. [Поши баласы] колынга охшап бара: сыйраклары нечкэ, торыгы озын. Г. Эпсэлэмов. Ат озын торыкларын еш-еш хэрэкэтлэндереп юырта башлый. А. Расих.
ТОРЫКЛЫ с. 1. (Бер, ике яки берничэ) торыгы (1 мэгъ.) булган. Ике торыклы купер.
2. (Озын яки кыска) аяклы, ботлы. Танауларын киереп, эче белэн сулап чаба торган озын торыклы зур жирэн кашка ат сажиннан сажинга сикереп мэйданга килеп тэ кеоде. узып та китте. М. Гали. Менэ алда озын торыклы, сакаллы. Хэмидулла абзый куренде. И. Гази.
3. куч. (Билгеле бер) жирлекле, нигезле. [Китап-ларымны] уземне халыкныц дусты, аныц чын баласы санап Ьэм ацарга ничек тэ булса яхшылык эшлэргэ телэгэнлектэн яздым. Нык торыклы булып чыканнармы алар, чирлэшкэлэрме? Ф. Хесни.
ТОРЫЛДАУ ф. „Торыйк-торыйк" яки „тор-тор" дигэи авазлар чыгару (торна яки лэклэк турында).
ТОРЫМ I и. диал. к. торымбаш.
ТОРЫМ II и. диал. Тормыш, яшэу. Яхшыга то-рым юк, начарга улем юк. Мэкаль.
ТОРЫМНАН-ТОРЫМГА рэв. сейл. 1. Эледэи-эле, вакыт-вакыт. [Егет] узе дэ сизмичэ торымнан-торымга борынын тартып куя. Ш. Маннур. Саби-раттэйнец торымнан-торымга йерэге кузгала икэн. А. Гыйлэжев.
2. Бер буй. —Аннан, аларныц дисэтинэлэре дэ. безнец авыл байларыныкы кебек. торыМнан-торымга тугел. Т. Гыйззэт.
3. Урыны-урыны белэн. Баткак жиР естенэ агач тушэлгэн тар гына юлдан ике автомашина кара-каршы узарлык тугел. Андый урыннар торымнан-торымга гына. Ш. Маннур.
ТОРЫМБАШ и. диал. Кисэу, янып бетмэгэн утын яркасы, кисэу башы. Ялгыз торымбаш ялынсац да янмас. Мэкаль.
ТОРЫМТАЙ и. 1. Лачыниар семьялыгыннан киме-ручелэр Ьэм бежэклэр белэи тукланучы, бик житез оча торган кечкенэ ерткыч кош; русчасы: пустельга. Торымтайдан елгыр кош булмас. Тургай ташлап. каз алмас. Мэкаль. Торымтай-кен саен дурт-биш
йомранны тотып китерэ. Г. Хэсэнов.
2. куч. мыск. Озын аяклы кеше.
ТОРЫН и. бор. к. турун. Бусы Мицлебай карт-ныц олы торыны тол Тажи иде. М. Галэу.
ТОРЫП-ТОРЫП рэв. 1. Вакыт-вакыт, эледэн-эле.
2. Вакыт узгаи саен (кечлерэк).— Торып-торып хэй-ранга калам: кая китэ бу акча? М. Эмир. — Минем торып-торып Нурмехэммэткэ ачуым килэ. Я^ыелыш-ныц башыннан актыгына хэтле ник кенэ бер суз дэшсен. Ш. Камал.
ТОРЫПША и. 1. Зур, кнн, тупас, калын киндер яки брезент жэймэ. дни арбага бик куп итеп печэн салды да аныц естенэ зур торыпша каплады. Г. Бэширов. Мине бодай салып килгэн торыпшаларга урап, естемнэн тагын да торыпша ябып бэйлэделэр. Мин хэзер алар эчендэ рэхэтлэнеп ятам. Узем те-лэгэнчэ, торыпшаныц бер як читен ачып карыйм. М. Гафури.
2. диал. Гадэттэ солы салып, атныц башына кн-дерелэ торган капчык, торба II. [Sea], торыпшаларга солы тутырып, атларга бирдек. Э. Айдар. II Тар тирэи тубал. [Сэхнэгэ] башына кабык торыпша шикелле кара цилиндр кигэн — бер кеше елмаеп килеп чыкты. И. Гази.
ТОРЫШ и. 1. Гэудэнец, аяк-кулларнын теге яки бу рэвештэ тотылышы; поза. [Карт]ныц хэзер торы-шы нык, хэтта бекресе дэ бераз ту рая тешкэн кебек куренэ. Г. Бэширов. [Шэрифжан] саф алдыннан этэчлэнеп бер-ике тапкыр узды да, егетлэренец то-рышларыннан гаеп тапмагач, „вольно" командасы бир[де]. И. Гази.
TOP
124
ТОТ
2. к. тору (20 мэгъ.). Ah, шул кузлэр мица м;ан-нан артык, Бэхет табам карап торыштан. Ш. Бабич. — Кызганыч. мескеннэр. Тик торыштан тор-мышлары бозылырга мемкин... Ш. Камал.
3. Кешенен, жанлы-жансыз нэрсэлэрнен, вакыйга-ларныц яки эшнец билгеле бер вакыттагы хэле. Эсинец факттагы торышы. □ — д соц машиналарга ремонт ясауныц торышы куркыныч хэлдэ тугелме? Т. Гыйззэт. [Галим] haea торышын кузэтэ. А. Алиш. II Шахмат (шашка) уенында: тактада фигураларнын урнашуы. [Нонаны] шакмаклы естэлгэ тезелгэн фигураларныц торышы — кызыксындыра. Азат хатын.
Торыш геометриясе — к. проектов геометрия.
ТОРЫШ-КИЛБЭТ и. Тышкы куренеш, кыяфэт, уз-узен тотыш. Аныц бетен торыш-килбэтеннэн куцел нечкэрткеч гадилек, тицлек, аеруча бер якынлыкси-зелеп тора. К. Нэжми.
ТОРЫШ-КИЛЕШ и. сир. к. торыш-килбэт.
ТОРЫШЛЫЙ рэв. Торган моментта, торган вакытта. Ул, урыныннан торышлый, яцадан бер кат кез-гегэ куз тешерде. Ф. Эмирхан.
ТОРЫШУ ф. 1. Урт. юн. к. тору. Эти белэн энисе торышалар шаккатып. Г. Тукай. Бала ишек-тэн керугэ болар газаптан котылган кебек булы п торыштылар. Ш. Камал.
2. Берэр жан иясенэ каршы тору. — [Алабай] бу-регэ дэ бирешми,— дип ышандыра [берсе], икенчесе: — Юк, бурегэ торыша алмас, — дип каршы тешэ. Н. Исэнбэт.
ТОСТ и. Мэжлестэ берэр кешегэ яхшы телэклэр телэу, берэр кеше яки берэр иэрсэ хермэтенэ эчэргэ тэкъдим иту. Мастер бу сузгэ баш кагып елмайды да, тост эйтергэ дип, калай кружкасын кутэрде. Э. Касыймов. —Деньядагы барлык матур хатын-кызлар яшэсен!—дигэн сузлэр белэн узара тост эй-тешэлэр [алар]. Ф. Хесни. II Берэр кеше яки берэр нэрсэ хермэтенэ эчелэ торган аракылы бокал. — Яшь-лек ечен. тирэн Ьэм кайнар мэхэббэт ечен кутэрик бу беренче тостны! Р. Ишморат. — Иптэшлэр!—диде ул. аннары мээ^лескэ карап. — Мин беренче тостны хермэтле хуэца кешебез Габдулла абзый исэнлеге-нэ---кутэрергэ тэкъдим итэм. Р. Техфэтуллин.
ТОТАК и. бор. к. тотык.
ТОТА-КАБА рэв. Ашыгып, аны-моны уйламыйча. Моныц нык уйланмаган, тота-каба эшлэнгэн эш икэне---эллэ кайдан куренеп тора. Г. Ахунов. — То-
та-каба дары кук кабынып киту гадэтецне кайча н эцицэсец инде син? Р. Техфэтуллин.
ТОТАКЛАТУ ф. диал. Кешелэрне берсен икенчес е-нэ тотынды ру.
ТОТАКЛАУ ф.диал. Ике’кул белэн тоту, кочаклау.
ТОТАКЛАШУ ф. диал. к. тотынышу. Европада ике кызыл гигант тотаклашып юл чыкса, Франция белэн Англиянец бик тиз сыннары катыр иде. И. Гази.
ТОТАЛИТАР с. Буржуазиянен ачыктан-ачык террористок диктатурасы булган, фашисток. Тоталитар дэулэт. Тоталитар режим.
ТОТАЛИТАРЛЫК и. Тоталитар булу хэле; тоталитар режим.
ТОТАЛЫ: тоталы хэстэ [свил. — еянэк, зыяндаш авыруы; эпилепсия.
ТОТАЛЬ с. Гомуми, Ьэркемгэ, Ьэрнэрсэгэ кагыл-ган, бетен нэрсэне эченэ алган. Гитлерныц тоталь мобилизациялэре чорында армиядэ минем кебек ма-лайларны да, картларны да еш очратып була иде. С. Баттал.—Германия тоталь сугышка керде. Сез барыгыз да солдатлар хэзер! Н. Дэули. || и. мэгъ. сейл. Тоталь мобилизациям элэккэн солдат. Чэй-кофе командасы кешелэре ул тотальлэрне лагерь сакчы-
лары арасында куреп тэ кайтканнар иде. Г. Эпсэлэмов.
ТОТАМ и. 1. Дурт бармак кинлегенэ, ягъни якын-ча 72 мм га тигез улчэу берэмлеге. Карачэчнец то-лымы — кырык бер тотам. Н. Исэнбэт. [Шэриф] Гелм;икан белэн Ходайбирдегэ берэр тотам кадэр эчэге бирде. М. Гафури.
2.	рэв. мэгъ. Шулкадэр озынлыкта. Эбидэн хэзер бер тотам да калмыйм. Ялкын. II Бер учка сыярлык, бер кечкенэ бэйлэм кадэр. Карчык бер тотам нин-дидер кипкэн улэн алып керде. А. Шамов. [Олылар] атныц э^илкэсендэге бер тотам озын йонга уц кул-лары белэн тотыналар. Г. Галиев.
Тотам тоту — ике яки берничэ кеше бер таяк, жеп h. б. ш. нэрсэне бер-бер артлы тотып шобага салышу.
ТОТАМЛАП рэв. Тотам-тотам нтеп. Тотамлап улчэу.
ТОТАМ-ТОТАМ рэв. Нэрберсе бер учка сыярлык кадэр, Ьэрберсе бер учка сыярлык итеп. [Аныц] як-якка каерылып тешкэн тотам-тотам чем-кара озын чэчлэренец торышыннан тиктормас. тынгысыз яшь-лек куркэмлеге сирпелеп [куя]. X. Госман.
ТОТАНАК I и. сейл. 0яиэк, эпилепсия. [Ж,инаять-че]. эйтергэ телэгэн сузе бугазына кадалып калган тесле, текереген йота башлады. Бу узенэ курэ бер нерв тотанагы иде. Г. Минский.
ТОТАНАК II и. сейл. к. тотнак I.
ТОТАНАКЛЫ с. сейл. к. тотнаклы. Бик тыйнак Ьэм тотанаклы язучыларыбыздан Себбух Рафиков куз алдына килеп басты. Г. Галиев. —Бераз тота-наклырак булырга ейрэнергэ кирэк. М. Хэсэиов.
ТОТАНАКЛЫЛЫК и. сейл. к. тотнаклылык. Коммунист кеше ечен кирэкле сыйфат — эчке тотанак-лылык, узендэге мин-минлек калдыкларын м;ицэ белу. Сов. эд.
ТОТАНАКСЫЗ с. сейл. к. тотнаксыз. [Энисэ] 'кайбер--кызларныц тотанаксыз Ьэм тэрбиясезлеклэ-
реннэн зарлана. 3. Бэшири. Ярлы, булдыклы хезмэт халкы----тотанаксыз турэлэрдэн уч алырга сэлэт-
ле. Каз. утл.
ТОТАНАКСЫЗЛЫК и. сейл. к. тотнаксызлык. — [днисэ] тэртипле, тэрбияле булып буйга xqumme, начарлыгын, тотанаксызлыгын курмэдек. 3. Бэшири.
ТОТАШ с. 1. Киселми, булгэлэнми сузылган яки жэелгэн. Ике мец километрга сузылган Карелия фронтында, билгеле. тоташ оборона сызыгы юк. Бэр ике якныц да каршылык курсэту узеллары ме-Ьим юллар тирэсендэ яисэ гаскэр утуе мемкин булган урыннарда---гына урнашканнар иде. Г. Эпсэлэ-
мов. Калды кырда тоташ яшел тасма, Нигез булып кара тасмага. Ш. Медэррис. II рэв. мэгъ. Булгэлэн-мичэ, езелмичэ. Ж,аекныц атаклы язгы пычраклары эченнэн белэулэнеп тешкэн сукмаклар озын булып тоташ сузылып китэлэр. Э. Фэйзи. Мацгае буенча тоташ сузылган куе кара кашлы----бу кешенец бетен хэрэкэтендэ------------------кыюлык бар. А. Шамов.
2.	Бер-беренэ тиеп, берегеп яки кушылып (тора) торган; чиктэш. Дачалыклар шэйэргэ тоташ дияр-лек, тик шэйэр белэн [алар] арасын Урал елгасы гына аера. Ш. Камал. II Курше, янэшэ. Магазинга тоташ шундый киц вэ яхшы бер квартира бар. Г. Тукай.
3.	куч. Характеры, эшлэре h. б. ягыинан икенче берэу белэн бер бетен тэшкил иткэн; аерылгысыз. Ул Мэдинэне узенец тоташ бер кисэге теслерэк якын хис итэ. Ш. Камал.
4.	Туктаусыз, березлексез эшли, башкарыла торган. — Якын килэчэктэ без механика цехын тоташ агым-га кучерергэ тиешбез. Г. Эпсэлэмов. II рэв. мэгъ. Туктаусыз, березлексез; бертоташтан, рэттэн. вченче
тот
125
ТОТ
кен тоташ кар ява. X. Туфан. — Тоташ э/fude ел мин шунда яттым. Ф. Бурнаш.
5.	куч. Бары тик, гел (берэр нэрсэдэн генэ торган). Тукайнын соцгы еллары, соцгы кеннэре----тоташ
мэшэкатьлэрдэн генэ — гыйбарэт иде. Ф. Эмирхан. Тоташ мускулдан гына торган тыгыз гэудэле, биек мацгайлы---[бу кеше] узен устергэн э^ирне езелеп
ярата. Каз. утл.
6.	Бетенесен чолгал алгаи, гомуми; массачыл. Тоташ коллективлашу. Тоташ электрлашу. □ Иц югары уцыш барде безнец колхоз басуы. Сэбэп булды моца илнец тоташ колхозлашуы. М. Жэлил. Ике-еч кеннэн кырда тоташ чэчу башланды. Э. Ерикэй. II рэв. мэгъ. Бетенлэй, тулысынча. Казан турында хэбэр дереслэнсэ дэ, бутэннэре тоташ ялган булып чыкты. И. Гази. Кайбер урыннарда тротуар есте тоташ боламык хэленэ килгэн. А. Шамов.
7.	куч. Куп, зур суммалы, вакланмаган. —Аннан тагын берэр нэрсэгэ тоташ акча кирэк булып куюы да бар бит. С. Эдйэмова.
Тоташ спектр физ. — кызган хэлдэге каты яки сыек металл чыгарган спектр.
О Тоташы белэн — бетенлэй, тулысынча. Аныц „Чебеннэрне кырып бетерэбез!" дигэн поэтик шигыре тоташы белэн ендэулэрдэн генэ тора. X. Сарьян.
ТОТАШКА рэв. Тэнэфессез, езлексез. Сембердэ 12 сэгатьле (тоташка) эш вакыты тэгаен кыйлын-ган. Урал.
ТОТАШЛЫЙ рэв. I. Аермыйча, кисмичэ, бетен килеш. Тоташлый сату.
2. сир. Туктаусыз, езлексез; тоташ (4 мэгъ.). Уткэн атнада гына тоташлый яуган яцгырлар э^ирнец бар тузанын юган. Каз. утл.
ТОТАШЛЫК и. I. Характерда: эчке берлек, эчке бетенлек, икелэнусезлек. Ул, кайчан карама, матур бер кей кейлэп йери,--аныц хэрэкэтлэрендэ дэ ку-
цел кузгаткыч бетенлек, тоташлык бар. Г. Ахунов.
2. иск. Узара бэйлэнеш. Крамольниклар уткэн тормыш берлэн тоташлыкны бетереп, патшалык-ныц хэзерге тормышын м;имере[ргэ] телилэр. РСДРП прокламациясе.
ТОТАШМА и. физ. Бер-берлэренэ тоташкан, ял-ганган жисемнэр, детальлэр. II Шундый жисемнэр, детальлэр узара бер-берлэренэ тоташкан, ялганган урын.
ТОТАШТАН рэв. Рэттэн, березлексез, буленмичэ. Тоташтан уку. □ [ Ул] тоташтан унике сэгать йок-лаган. Г. Ибрайимов. вчэр-бишэр кен тоташтан буран булды. Ш. Мехэммэдев.
ТОТАШТЫРГЫЧ с. тех. Электр тогы белэн ял-гый, токка тоташтыра торган. [Ул] тоташтыргыч теймэгэ басты. Шул мизгелдэ йортлардагы, урам-нардагы репродукторлардан салмак тавыш агыла башлады. Соц. Тат. II и. мэгъ. Электр тогын тоташтыра торгаи жайланма. Мансур телевизор алдына утырып, тоташтыргычын боргалый башлады. Г. Эпсэлэмов.
ТОТАШТЫРМА и. 1. тех. Берэр нэреэнен аерым кисэклэрен узара тоташтыра торган елеше, детале.
2.	мат. купл. тоташтырмалар. Узлэре яки узлэ-ренен тэртиплэре белэн бер-берсеннэн аерылган ци-фрларныц теркемнэре (мэсэлэн, 123, 321; 8056, 1939 й. б.).
ТОТАШТЫРМАЛЫ с. тех. Тоташтырма ярдэмендэ эшли торган, тоташтырмасы булган.
ТОТАШТЫРУ ф. 1. Ике нэрсэне турыдан-туры яки еченче бер нэреэ аша ялгау, кушу. [Каюм] кис-мэкне труба аша арба артындагы куп тишекле ул тоташтырып бирде. Г. Гобэй. [Хатыннар] дебаркадерны ярга тоташтырган басма кырыенате-зел[гэннэр]. М. Гали.
2.	Теге яки бу элемтэ чарасы яки юл ярдэмендэ-узара бэйлэнеш, элемтэ урнаштыру.— Хэзер ук телефон аша мине генерал Сандецкий белэн тоташты-рыгыз. К. Нэжми. [Чыбыкныц] бу очын аппаратка тоташтырдылар. X. Камалов.
3.	физ., тех. Энергия чыганагына ялгап эшлэтэ башлау. Ток чыганакларын тоташтыру. Бер-бер артлы тоташтыру. Параллель тоташтыру. Ста-нокны тоташтыру. □ Концерт тыцлыйсым килде. Тагы радианы тоташтырдым. М. Эмир. Юантык хатын, моторны тоташтырып, баягы иптэшлэре янына китеп барды. А. Гыйлэжев.
4.	куч. Суз яки фикер агышын, вакыйгалар усте-релешен нэрсэгэ дэ булса китереп бэйлэу, ялгау, билгеле бер нэтижэгэ китеру. Бу эдэбиятныц логик усе-ше аларны контрреволюциягэ, кара реакциягэ китереп тоташтырды. М. Жэлил.
Тоташтыру муфтасы тех.— транспорт машинала-рында: эчке янулы двигательнен эйлэну валын тап-шыру коробкасына, э аннан тэгэрмэчлэргэ тоташтыра торган механизм; русчасы: сцепление.
ТОТАШУ ф. 1. Ике теркем, ике нэреэ бер яки берничэ ноктада узара орыну, ялгану. Соры шинель-лэр белэн чуар киемле сафлар, кинэт тоташып, бергэ кушыла башладылар. К. Нэжми. Ике бакчаныц алмагачлары баш очында килеп тоташканнар. И. Гази. || Горизонтта кукнен жир, су h. б. белэн бергэ кушылган кебек куренуе. Еракта, кара atQup белэн зэцгэр кук килеп тоташкан урында, м;ил тегермэ-ненец канатлары экрен генэ эйлэнэ. И. Гази. || Янэшэ, чиктэш нэрсэгэ кушылу, янэшэ булу. Идарэ йортын[а] — тоташкан озын корпуста — тенге сменада эш-лэуче кешелэр куренэ. Г. Эпсэлэмов. Безнец алдыбыз-да — аргы чите кара урманга барып тоташкан тыгыз болын. М. Эмир.
2.	куч. Искесе янага житу, езеклек булмау. Айны-кы айга тоташып кына бара, бер дэ акча калдырып булмый. М. Гали.
3.	Берегу, ябышу. /1\иргэ тоташып кату. □ [Кыя] э^иргэ бик нык тоташкан, Кечне ул ала щирдэн. Э. Ерикэй.
4.	Елгага, кулгэ яки дицгезгэ кушылу, кою (елга, инеш турында). Безнец елга энэ шул may астыннан борыла-сырыла ага да кара урман янында Зея суына тоташа. А. Шамов. Сабадан чыккан инешлэр Идел белэн тоташа. Жыр.
5.	Теге яки бу элемтэ чарасы ярдэмендэ бэйлэнеш-кэ керу. Лейтенант Сабитов, телефон аша комендатура белэн тоташып, кыскача гына рапорт бирде. Г. Минский.
6.	куч. иск. Берлэшу, бер союз хасил иту. Бэр кавемнэн булган рабучийларга гомуми булган дош-маннары самодержавие белэн керэшер ечен тота-шырга кирэк. РСДРП прокламациясе. Эшчелэр пар-тиясе—социал-демократия: „Тоташыгыз бергэ, бетен деньяныц эшчелэреН—диеп Иэрдаим кычкыра. Урал.
7.	куч. Берэр нэреэ белэн бэйлэну, бэйлэнешле булу. Татар милли культура тармакларыныц зур бер елешенец очы Каюм Насыйрига барып тоташеа, икенче зур елешенец очы, йичшиксез, Галиэсгар Ка-малга барып тоташа. М. Гали. Гадэттэн тыш катлаулы булган бу чуалчык эцинаятьнец щеплэре Салахиев белэн Ивановка да барып тоташа икэн. Г. Ибрайимов.
8.	куч. Бер бетен булу, эчке бер бетен тэшкил иту. Либерале буржуазия музыканыц киц халык иэ^аты белэн тоташып усуенэ — каршы тора.. М. Жэлил.
тот
126
ТОТ
Тоташкан савытлар физ.— аскы яктан бер-беренэ тоташтырылган йэм сыеклык берсеннэн икенчесенэ куча ала торган савытлар (мэсэлэн, лейка, чэйнек). Тоташкан савытлар телэсэ нинди формада булса-лар да, алар эчендэге тыныч сыеклыкныц ирекле ес-леге бер ук биеклектэ була. Физика.
ТОТЕМ и. Борынгы дини ышаиулар буенча: билгеле бер теркем кешелэр белэн туганлыкта булган йэм шул кешелэр табына торган хайван, усемлек, эйбер яки табигать куренеше (мэсэлэн, эт, буре, ат, яшен й. б.). Экият жанры — мэгълум кулэмдэ кешенец бик борынгы вакытлардагы тотемга ышану чорын [чагылдыра]. X. Ярми. Ижтимагый-экономик усешнец бик тубэнге баскычындагы кешелэр аерым хайваннарны изге итеп санаганнар Ьэм аларга та.-бынганнар. Андый хайван бер теркем кешелэрнец, ыруныц бабасы дип, тотем дип исэплэнгэн. Э. Касыймов.
ТОТЕМИЗМ и. Ыру-кабилэ жэмгыятендэ: бнлгеле бер теркем кешелэр узлэрен тотемнар (хайваннар, усемлеклэр, эйберлэр яки табигать куренешлэре) белэн кардэшлектэ тора дип фантастик кузаллауга ни-гезлэнгэи ышану лар, миф лар, Йола лар йэм гореф-га-дэтлэр жыелмасы. II с. мэгъ. Шундый ышанулар, миф-лар, йолалар йэм гореф-гадэтлэр хас булган. Тарихта тотемизм чоры.
ТОТЕ’МИК с. Тотемга менэсэбэтле, тотемга нигез-лэигэн. Тотемик рух. □ Богарыслан исеме кеше белэн хайваннарныц килеп чыгышлары уртак дип карауга нигезлэнгэн борынгы тотемик диниышануга барып тоташа. Сов. мэк.
ТОТЕМИ’СТИК с. Тотемизм белэн сугарылган якн тотемга бэилэнгэн. Тотемистик карашлар. | | Тотемистик характердагы борынгы мифларныц эзлэре татар халык экиятлэрендэ дэ сакланган. Э. Касыймов. Бу 12 еллык цикл нигезендэ тотемистик ышанулар ята. Каз. утл.
ТОТКА и. 1. Эйберне тоту, кутэру яки ачу ечен эшлэнгэн кыска гына ярым дуга сыман махсус сап. Лэгэн тоткасы. | | Карт зур куллары белэн кечке-нэ генэ чэйнек тоткасы учлаган. Ш. Камал. [Малай] чемоданный тимерле тоткасын шалтыратырга ке-реште. Н. Фэттах. Габдулла, ишек тоткасыннан тотып, нык кына берничэ тапкыр тартты. НиЬаять, очке ишек ачылды. Э. Фэйзи. II Кул коралы яки инструментный тоткычы, сабы. Офицер револьвер тоткасы белэн }Дамалиныц башына сугып жчбэрде. h. Такташ. Мин сабан тоткасын тотып, кирэк чакта ике кулым белэн этэреп [бирам]. С. Баттал.
2.	Ишек яки баскычнын ян ягына беркетелеп, ку-тэрелгэндэ-тешкэидэ кул белэн тотыныр ечен нэзек агач яки тимер торык; култыкса. Дэулэтшин, баскыч тоткасына ябышып, байтак вакыт поездга ияреп бара. И. Гази.
3.	Машиналарда, аппаратларда, эш коралларында аларны хэрэкэткэ китерер, борыр, туктатыр ечен кул белэи эйлэндерелэ торган жайланма. Биш минуттан соц ул инде идарэдэ туземсезлек белэн телефон тоткасын боргалый иде. А. Расих. Радиоалгыч талгын гына гулэргэ керешкэч, [дхияр] тоткасын борабора дулкын тота башлады. Г. Мехэммэтшин.
4.	куч. Ышаиычлы кеч, таяныч. Нык характерлы, жэптэш авыл малайлары — бригаданыц ныклы тоткасы булып кал[ды]. Г. Ахунов. }ДиЬангэрэй, Камай-лар — эшче-крестьян властеныц тоткалары алар. Г. Толымбай. || Теп, нигез нэрсэ.— Хэзерге квнне •двньяныц тоткасы — икмэк! Г. Бэширов.
ТОТКАВЫЛ и. бор. Тышкы сакчы, капка сакчы-сы.— Ансын син инде бар да энэ капка тебендэге тоткавылдан сора. Н. Исэнбэт.
ТОТКАР и. Комачау, киртэ, тоткарлый, экренэйтэ торган нэрсэ; тоткарлык.— Сезгэ акча дисэц— акча хэзер, ат дисэц— ат хэзер, берсендэ дэ тоткар юк. С. Жэлэл. Тотам дисэц [жырны] — ул киек, Аны Житэр толпар юк, Аца жирдэ тоткар юк. Н. Арсланов.
Тоткар нту — тоткарлау, комачаулау.— Кицэшчем-нец хикмэтле сузлэре Тоткар итэ йаман кулымны. Ф. Бурнаш.— Анда китуне тоткар итэрлек минем бер гаебем дэ юк. Т. Гыйззэт.
ТОТКАРЛАГЫЧ с. I. Тоткарлый торган. || и. мэгъ. Нэрсэне дэ булса тоткарлый торган жайланма, эйбер. Авыш транспортёрный ияртуче валы белэн ияру-че валы арасына фанердан ясалган тоткарлагыя куйдылар. Каз. утл.
2. и. мэгъ. хэрби. Ьэртерле тоткарламалар, мина-лар куя торгаи хэрби корабль. Мина тоткарлагычы.
ТОТКАРЛАМА и. Ясалма киртэ, тоткарлык; русчасы: заграждение. Тоткарламалар кую.
ТОТКАРЛАНУ ф. 1. Эш-хэрэкэт, усеш акрынлаиу, тукталып тору. Бала усеше тоткарлану. Эш тоткарлану.
2. Берэр эш-шегыль белэн кайда да булса кнрэ-гениэи, билгелэнгэн вакыттан артыграк калу, тору. — Хэерле юл, егетлэр, озак тоткарланмагыз. Г. Эп-сэлэмов.— Бары тик хужилык эшлэре аркасында гына авылда тоткарлануыцны искэ алып, заводта калдырам. И. Гази. II Кичегу, сонга калу. Тик кай-чакта поездлар гына тоткарлана. М. Жэлил.
3. махе. Тынычсызлаучынын озак тээсир итуе сэ-бэпле органнзмда тукыма ярсынуы киму яки бетенлэй тукталу, тээсиргэ бирешми тыелып калу. Баш миенец зур ярымшарлары суруендэ ярсыну Ьэм тоткарлану. II и. мэгъ. Шундый физиологик процесс. Тоткарлану узэклэре.
ТОТКАРЛАУ ф. 1. Эш-хэрэкэтиец башкарылуына яки усешенэ комачаулау, аны сулпэилэндеру, акры-найту, вакытлыча туктату. Кем белэ, бэлки шушы буран вакытлыча безнец Ьежумне дэ тоткарлап тора торгандыр. Г. Эпсэлэмов.— Имеш, Гафур „Якты юл' колхозыныц усешен тоткарлый. Р. Ишморат.
2. махе. Тоткарлану (3 мэгъ.) барлыкка китеру. Баш мие Ьэм арка мие органнар эшчэнлеген тоткарлау.
3. махе. Кыска вакытка кулга алу. Балигъ булмаган кешене кисэту чарасы сыйфатында тоткарлау.
ТОТКАРЛЫК и. 1. Эш-хэрэкэтиен утэлешенэ кома чаулык итэ, аны туктата, хэтта юкка чыгара торга» нэрсэ; комачау, киртэ. Гвлсем апа [баланы] алмаскг сэбэп табылуын, берэр тоткарлык килеп чыгуын телэде. Г. Гобэй.— Эгэр дэ сезнец анда тоткарлы булмаса, мин буген китэм. Т. Гыйззэт. || Жанлы-жаи-сыз нэреэлэрнен юлына тешеп, хэрэкэтлэрен унай-сызлый, тоткарлый торган нэрсэ, киртэ. Землянка^ ул Газинур тапкан яца тоткарлыкны карта ыя билгелэп куйды. Г. Эпсэлэмов.— Сиваш? Перекоп! Хэзерге заман армиясе ечен алар житди тоткар лык тугел. Фрунзе армиясе утте, без дэ утэрба И. Гази. || Каршылык, каршы тору.— Эгэр китэбез узебезнекелэргэ кайтабыз дисез икэн. пожалысты тоткарлык юк, китэсез. Э. Еники.
2. Терле комачаулар, уцайсызлыклар, каршылыклар нэтижэсендэ эш-хэрэкэттэ сулпэнлек, тукта ыш — дйтик, мин дэ вакытында илтеп тапшырмадш ди, башка колхозлар да илтмэделэр ди. Шуныц ар касында, мин сица эйтеэм эйтим, кайбер урыннари тоткарлык килеп чыгуы бар бит, э! Г. Бэширов.
Тоткарлык иту (ясау) — 1) тоткарлау, комачаулау. Вагоннар, юл естендэ тукталган ямщиклар, тагы
тот
127
ТОТ
эллэ кемнэр Хэсэннец юл естенэ тоткарлык итэ башладылар. Ф. Эмирхан. Акбуз ат кешелэрне куып э^итте дэ эле берсенец, эле икенчесенец алдына теште, аларныц болай да арыган адымнарына тоткарлык ясады. Г. Гобэй; 2) каршылык курсэту, юл куймау, киртэ булу. Фронттан кайтучыларныц бер теркеме — станция начальнигыннан поездны &fu-бэруен талэп иттелэр. Эгэр тагын да тоткарлык ясый торган булса, корал кече кулланачакларын белдерделэр. Ш. Камал. Ул, .тел* алып чыкканда, ут ачып дошманга тоткарлык ясарга тиеш иде. Э. Айдар.
ТОТКАРЛЫКСЫЗ рэв. Бер терле дэ комачаулык, тоткарлык курмичэ яки курсэтмичэ; тоткарламыйча якн тоткарланмыйча.— Политик узэк биргэн пароль белэн чын лагерьшуцлар безне телэсэ кая тоткарлыксыз уткэрэчэклэр. Г. Эпсэлэмов.— Хэл эчендэ ятканлыктан, мине бер тоткарлыксыз абый янына керттелэр. X. Сарьян. ц Жинел, бик тиз, уйлап-иитеп тормастан; тотлыкмыйча.— Минем эзер булганга биш былтыр инде, Гарэфи абзый,— дип, бер дэ тоткарлыксыз эцавап бирде Газинур. Г. Эпсэлэмов.
ТОТКАРСЫЗ рэв. 1. Берэр жирдэ тоткарланмыйча яки тоткарламыйча; вакытында, кичекмичэ.— Безнец телдэ керэк—ул, энекэйлэрем, эшелоннарны сугыш кырына тоткарсыз уздырып эцибэру дигэн суз. Г. Гобэй. Ул аларга йич тоткарсыз эйлэнеп кайтыр-га приказ бирде. А. Шамов. || Берсузсез, Ьичбер нинди каршылык курсэтмичэ, шунда ук (риза булу, ризалык биру турыида).
2. с. мэгъ. Туктаусыз, туктамый торган, даими, езлексез. Тоткарсыз бер сагыш кабына, Дерли са-гыш минем куцелдэ. Ф. Кэрим.
3. с. мэгъ. к. тоткылыксыз.
ТОТКАРСЫЗЛЫК и. Бер жирдэ дэ тоткарлык булмау.
ТОТКЫ и. диал. Тотрык, тотрыклылык. [Керенский чорында] сэясэттэ тоткы юк. X. Кэрим.
ТОТКЫЗУ ф. диал. к. тоту. Дурт пэрине култы-гыннан тоткызып, Теште иблис эциргэ. Ш. Бабич.
ТОТКЫЛЫКСЫЗ с. Бэвелен тота алмаучы; сигэк. Тоткылыксыз бала.
тоткын и. 1. Иректэн мэхрум ителеп, термэгэ ябылган, сак астына алынган кеше; мэхбус. Политик тоткын. I I Ул кулга алынган кендэ ук богаулан-ды, гадэттэ иц каты эцэзаларга элэккэн тоткыннар гына ябыла торган яшерен камерага биклэнде. Г. ИбраЬимов. Бер теркем эшче йэм кораллы сол-датларныц термэдэге тоткыннарны коткарганлык-лары бетен шэйэргэ мэгълум булды. Ш. Камал.
II Читлеккэ ябылган кош яки хайван. Кичэ мин чит-лек ачтым, Андагы кошчыкны коткардым, Куцелсез тоткынымны Киц яшел урманга кайтардым. Г. Тукай.
2. к. тоткынлык. [Ул телидер] тоткындагы сей-гэн газиз улын, Газиз кызын узенец курергэ. Г. Ху-жиев. Берничэ сэгать кенэ карцерда ятуларына ка-рамастан, [аларныц], еллар буе тоткында утырган кеше кебек, теслэре киткэн. М. Гали.
Тоткын иту — 1) сак астыиа алып ябып кую. Мин тез чукмэм, катыйль, синец алда. Кол итсэц дэ, тоткын итсэц дэ. М. Жэлил; 2) куч. сокландыру, узенэ тарту, кунелен яулау, узенэ жэлеп иту.— Ир-тэнге кояш нурларында уйный-уйный йерэгемне тоткын иткэн гузэл кыз яцадан очрамас микэнни? М. Эмир.— Кур, ничек куклэрне, егетем, балкыта-дыр йезлэрец. Ah, мине тоткын итэ, егетем, сихер-ле кузлэрец. Ф. Бурнаш; 3) куч. тоткарлау, берэр эшне эшлэргэ ирек бнрмэу. Тоткыниар йорты — тер-
мэ, знндан. Ул, тоткыннар йорты алдындагы сакчы-ларга кырыйлатып куз тешергэн хэлдэ мэйданчык-ны утеп, сулга борылды. Ш. Камал.
ТОТКЫНЛЫК и. 1. Сак астында, термэдэ, ябылуда булу хэле. Тоткынлыкта хэзер мин, — йэр кенне Кен чыгышын комсыз кузэтэм. М. Жэлил. Тоткынлыкта — кеше узенец барлык хокукларыннан мэхрум ителгэн. Г. Эпсэлэмов. || Гомумэн эсирлек. Совет кешелэре боз тоткынлыгында искиткеч нык торды-лар. А. Алиш.
2. куч. Ирексезлек, коллык. Минем халкым тоткынлыкта чакта, Азат итте Беек Октябрь. Э. Ерикэй.— Ирекле башымны тоткынлыкка саласым килеп тормый минем. М. Эмир.
ТОТКЫЧ и. 1. к. тотка (1—3 мэгъ.). Станок тот-кычы. I I Чалгы нэкъ тоткыч турысыннан кинэт шартлап икегэ аерылды. Э. Баянов. Семенов кайдан-дыр бер лезвие кисэге юнэткэн. Аны тимер чыбык-тан ясалган тоткычка э^айлап куйган. Каз. утл.
2. Берэр нэрсэне тешерми, ычкындырмый тотып торыр ечен кулланыла торган жайланма. Инстру-ментлар шкафында кемештэй ялтырап — бэлэкэй пычкылар, инэ тоткычлар [ята]. Г. Минский.
3. иск. Китапнын кирэкле битен ачар ечен калын, тар кэгазь кисэге.— Син мица 86 эуилдле урыс ки-тапларыныц тоткыч (кэгазь билге) салынганнарын китер. Ф. Эмирхан. Ул анда да укымаган, кызлар белэн шаярып, матур китап тоткычлары ясап, тик гомерен уткэргэн. Г. ИбраЬимов.
ТОТЛЫГУ ф. 1. Сейлэгэндэ кайбер авазларны бик авырлык белэн эйту; авазларны яки сузлэрне эйтэ ал-мыйча тертелеп тору.— Э-эти-и1— диде ул, тотлы-гып. Г. Гобэй. Узе ашыга, узе тотлыга ул, Буле-неп-буленеп чыга сузлэре. 3. Мансур. || Сейлэгэндэ сузлэрне бик авырлык белэн табу, тукталышлар ясау, тел бэйлэну.— Тик менэ,— даде ул, нийаять, шул уен> эйтергэ сузлэр эзлэгэн кебек, тотлыга тешеп,— шуны, ничек дим, сез эйткэнчэ, дереслекнец шифалы булуын димме. Э. Еники.
2. диал. к. тотылу (4 мэгъ.). Ай тотлыгу.
ТОТ ЛЫК Л Ы с. сир. Тотлыга торган, тотлыгучан. | рэв. мэгъ. Юан, чыршайган битле карт бер карчык тотлыклы, сикэлтмэле чыккан тавыш белэн [эйтте]. М. Гафури.
ТОТЛЫКСЫЗ рэв. Тотлыкмыйча, туктаусыз. Тотлыксыз сейлэу. || ©злексез. Бер тотлыксыз йеру.
ТОТМА и. диал. к. учма. Мин утырган килеш атлар то там. э абый чабу машинасыннан тотмалар тешерэ. Ш. Камал.
ТОТНАК I и. 1. Уз-узен тота белу, уз-узен нык тоту. Тотнагы юк. □ — Тотнагыц бутэн [синец]. Д(а-ныц сабыр. Каз. утл.
2. диал. к. тотрык (1 мэгъ.). Картайгач тотнак булмау.
ТОТНАК 11: тотиак салымы тар.— улчэудэн алынган махсус салым. Улчэудэн алына торган тотнак салымы булган. Н. Исэнбэт.
ТОТНАКЛЫ с. 1. Уз-узен тота белэторган, сабыр; тыйнак, эдэпле. Тотнаклы кеше. □ [Мостафа] уз-узен дуамал чыгышлардан тыеп килэ йэм хэзер Ти-мербулатта да шундый тотнаклы характер тэр-биялэргэ тырыша иде. К. Нэжми. II рэв. мэгъ. Эдэпле, тыйнак рэвештэ. Нэфисэ суз барышында кулын кискен, лэкин тотнаклы бер тилпендереп, чэч толы-мын артка чея. Г. Бэширов.— Язу эшлэре, бер-ике-сеннэн башкасы, ы-ы... тотнаклы язылганнар. А. Эхмэт.
2. Тоткан юлында нык, эзлекле. турылыклы. [Без] гегемонлык алу бурычын — пролетариатча тотнаь лы. кечле эсэрлэр тудыргач кына ути алырбыз.
тот
128
ТОТ
М. Жэлил. Болар — коммунист эдиплэрнец тотнак-лы, хэзерлекле Ьэм шунын естенэ эдэби э^итеш булганнары. Г. Нигъмэти.
3. диал. к. тотрыклы (2 мэгъ.).— Совет узенец Ьэрбер эйберен яхшы, тотнаклы итеп эшлэргэ ты-рыша. Атака.
ТОТНАКЛЫЛЫК и. I. Уз-узен тота белу, сабыр-лык; тыйнаклык, эдэплелек. Асылбикэ тути кайча-гында, суз м;аен туры китереп, уз нигезлэрен са-гынып искэ тешергэлэсэ дэ, Корбангали абзый га-знрп дэрээ^эдэ тотнаклылык курсэтте: .Синец ар-кацда менэ нигезсез калдык, кеше бусагасында йври-без",— дип, хэтта ымлау да ясамады. Ф. Хесни. Доцентныц тотнаклылыгы, узенэ шулай эйбэт ме-нэсэбэттэ булуы — Мэдинэне тэмам эсир итте. А. Расих.
2.	Ныклык, тотрыклылык, турылыклылык. Безнец бурыч — партиябезнец ныклыгын, тотнаклылыгын, сафлыгын саклау. В. И. Ленин.
ТОТНАКСЫЗ с. 1. Уз-узен тота алмый торган, сабырсыз; тыйнаксыз, эдэпсез.— Я- сица эйтэлэр бит инде, тик утыр дип, бу кадэр тотнаксыз бортак авыз булырсыц икэн! Г. Камал. Сэлимэ гасаби Ьэм тотнаксыз рэвештэ елап э^ибэрде. Ф. Эмирхан. II рэв. мэгъ. Эдэпсез рэвештэ. Тотнаксыз эш иту.
2.	Тоткан юлында, эшендэ, уенда аумакай, эзлек-сез; мэслэксез. Тотнаксыз элемент. □ Бу керэштэ [дошманнар] — Советка каршы дошман элемент-ларны тирэ-якка экрлйна[п]. кайбер тотнаксыз [ке-шелэрне] уз йогынтылары астына ал]алар]. Г. Нигъмэти.
ТОТНАКСЫЗЛАНУ ф. Тотнаксыз булу, тотнаксыз эш иту.— Эле кичэле-бугенле вйлэнгэн кешегэ тот-наксызланырга ярамый. Сов. эд.
ТОТНАКСЫЗЛЫК и. Уз-узен тота белмэу, сабыр-сызлык.— Хэл кылынып бетмэгэн мэсьэлэ турында шалтырап начар иткэнсез, иптэш Дубцова. Тотнак-сызлык Ьэрвакыт эшкэ зарар китерэ. Ш. Камал. II Тыйнаксызлык, эдэпсезлек. Безнец труппабыз — Мэмдух б айны хатыннарга мвнэсэбэттэ эв;енси тотнаксызлык Ьэм Ьэртерле хайвани лэззэтлэр сею белэн хурлады. Г. Тукай.— [Шам инне] мораль тот-наксызлыкта гаеплилэр. Хатын-кызлар белэн куце-ле чиста тугел, дилэр. А. Гыйлэжев.
ТОТРЫК и. 1. Селкенмичэ, аумыйча, тирбэлмичэ яки жимерелмичэ тору сыйфаты; ныклык. [Бурше] шактый ук тешереп елгергэн, шулай да аягыныц тотрыгы китмэгэн иде эле. Б. Камалов.
2.	Уз-узен тота алу, ныклык, сабырлык. Аннары гына ацыма килеп, двресрэге. соцгы тотрыгымны. да югалтып, шашынып эни кроватена ташландым. М. Шабай. Ул егетне куенына салырга ашыкмый, Гыйльменисаныц ул яктан тотрыгы экрмпэ. Ф. Хесни.
3.	Даими булу, узгэрешсез булу. Кеннэрнец тотрыгы булмау.
4.	и. мэгъ. диал. Ике казык арасы, ике терэк ара-сы, торык. вчэулэп бер тотрык озынлыктагы бу читэнне урыныннан э^ай гына каерып алып, уц якка борып куйдылар. Г. Галиев.
Тотрык биру — берэр нэрсэгэ каршы тора алырга, берэр нэреэнен тээсиренэ бирешмэскэ сэлэтле иту, шундый сыйфатка ия иту.
ТОТРЫКЛАНУ ф. Даими хэлгэ килу, урнашу, уз-гэрми башлау. haea тотрыклану. Бэялэр тотрык-лану.
ТОТРЫКЛЫ с. 1. Селкенмичэ, тирбэлмичэ, аумыйча, нык тора ала торган, нык. Тотрыклы баскыч. Гэудэсе тотрыклы булу. || Йомшап, чэчелеп тормый торган, уалмый торган, нык. Болай эшлэгэндэ, аша-
ган чакта бэлештэн кэбестэ коелмый, эче тотрыклы була. Хал. ашлары.
2. Телэсэ нинди шартларда узгэрешсез калучан, бернинди дэ тээсиргэ бирешмэучэн; ныклы, даими. Тотрыклы бэялэр. Тотрыклы валюта. Тотрыклы уцыш. Тотрыклы караш. □ Бвтенденья социализма экономикасы тиз Ьэм тотрыклы темпларда усуе белэн — характерлана- КПСС Прогр. Сузлэрнец бер-берсе белэн бэйлэну формалары, эцемлэне тезу алымнары, бер ныгып алып, тел структурасыныц иц тотрыклы элементлары булып китэлэр. Каз. утл. | рэв. мэгъ. [Мэдинэнец] йорты таркалмый, шактый тотрыклы куренэ. Хэтта чак-чак кына ныгу галэмэтлэое дэ кузгэ бэрелэ. Ш. Камал. II Уз сыйфатларын югалтмаска, озак сакланырга сэлэтле. Тотрыклы катлау.
3. куч. Уз карашларында эзлекле, ышанычлы. Тотрыклы кеше. □ — Тимершаны белэм мин, ул, гомумэн, тотрыклы адэм тугел. Ул буген болай уйла-ган кебек, иртэгэ бетенлэй башкача уйлавы да бар. А. Расих.
Тотрыклы тигезлэнеш физ.— берэр тышкы кеч тээсир итугэ карамастан, жисем узенек элекке хэленэ кайту яки элекке узлеген югалтмау. Батынкы урында тотрыклы тигезлэнеш хэлендэ торучы шарчык-ныц авырлык узэге телэсэ кайсы янэшэ торыштагы-дан тубэнрэк була. Физика.
ТОТРЫКЛЫЛАНУ ф. 1. Тотрыклы хэлгэ килу, нык тора алу. Гэудэ тотрыклылану.
2.	к. тотрыклану.
ТОТРЫКЛЫЛЫК и. 1. Тотрыклы (1, 2 мэгъ.) булу сэлэте.
2.	Ныклык, эзлеклелек. // съезд вакытына .Искра' редакциясе тотрыклылык таянычы булды. В. И. Ленин. пДаимилек, узгэрмэучэнлек. Фразеология берэм-леклэр составларыныц тотрыклылыгы, суз тэртп-бенец ныклы булуы белэн аерылып торалар. л Каз. утл.
ТОТРЫКСЫЗ с. 1. Ныклыгы булмаган, какшыб, селкенэ, ава торган.— Иптэшлэр! Моца баса курм-гез. Тотрыксыз баскыч бу. К. Нэжми. || Йомшак, ча-челеп китучэн, уалучан.
2.	Хэлсез, ышанычсыз. [Айтуган карт] тотры сыз тезлэре белэн картларча уцайсыз атл[ьш[. Г. Бэширов. || рэв. мэгъ. Ышанычсыз итеп; хэлсез дерелдэтеп. Шэвэли абзый бурек кигэн, бекрэйгм аякларын ничектер тотрыксыз китереп баса. Г. Ахунов.
3.	Узгэручэн, алмашынучан. Тотрыксыз матдэ.
4.	куч. Уз карашларында эзлексез, ышанычсыз аумакай. Дусты Зебэрщэтнец бу юлы инде тотрык сыз бэндэ белэн тугел, э менэ нык холыклы, — акын лы егет белэн дуслашачагына Суфия бик шатла» ды. Сов. эд.
Тотрыксыз тигезлэнеш физ.— жисемнек ака жи-нелчэ генэ кагылганда да баштагы торышына кайл алмавы. Тотрыксыз тешлэр физ.— элементар киеэз-чеклэр белэн бомбалаганда тиз жимерелэ торган атоз тешлэре; радиоактив тешлэр; русчасы: нестабильны! ядра.
ТОТРЫКСЫЗЛАНУ ф. Тигезлекне, ныклыкни тотрыклылыкны югалту; йомшау. [Эпипэ], — бета гэудэсе тотрыксызланып, баскан урынында .лиг: итеп эн;иргэ утырды. Г. Бэширов. [Сэгыйтьнец] 6» тен тэне таралып, тотрыксызланып китте, — т ле кермэлде. Н. Фэттах.
ТОТРЫКСЫЗЛЫК и. Тотрык (1, 3 мэгъ.) булмау
ТОТСАК и. бор. Тоткын, эсир. Тотсак еченйолы тулэу.
ТОТТЫРМА и. к. таккаравыл.
тот
129
ТОТ
ТОТТЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тоту (1, 2, 5, 8—13, 16—24, 28, 31—38, 41 мэгъ.). Ул башта мица билен тоттырмаска тырышып йерде. Соцыннан. бер элэктереп алган, — кутэреп алдырмаска йери башлады. М. Гали.— Акылыннан язган ич инде ул: улмэс борын кабер урыны сайлап, рэшэткэлэр тот-тырып куйды бит. И. Гази.— Син бит, йезец кара, мица монда никадэр акчалар тоттырып китеруче! Г. Камал.
2.	гадэттэ юкл. форм, тоттырмау. Икенче берэу-гэ куып житэргэ мемкинлек бирмэу. Малай бер дэ каушамыйча, артына да борылып карамыйча, ахры-сы, узен тоттырмаячагына ышанып йегерэ иде. Г. Гобэй. Качкан булсам, билгеле, аца тоттырмый-ча читэн аша чыгып елгерергэ дэ кулымнан килгэн булыр иде. М. Эмир.
3.	сейл. Кемгэ дэ булса биру, тапшыру, сату. — Без иске, кэкрэйгэн кадакларны турайтып, када-гын тэцкэ дэ егерме тиеннэн сатабыз. Аны да бик ялындырып кына. .сица гына" дигэн булып тотты-расыц. Ш. Камал. Кулыма приказ тоттырдылар да хэерле юл телэп озатып калдылар. Н. Фэттах.
4.	куч. Кемне дэ булса дошманы карамагына тапшыру, кулга ал дыру. [Башлыклары] Ьаман иректэ йери, ди. Исмэт аларны белэ, — патшадан тотты-ра икэн. Г. Эпсэлэмов.— Заводны талап ятучы Шэулихан малайларын тоттырырга дип мин кала-га бардым. Т. Гыйззэт.
5.	куч. Сер ачу, фаш иту.— Сез монда бунт чыга-расызмы? Узегезне узегез тоттырасыгыз ич! Акылы-гыз кайда? Г. ИбраЬимов. II Кемнен дэ булса сузен ял ганга чыгару. Ялганын тоттыру.
ТОТУ ф. 1. Берэр нэрсэне бармаклар белэн яки корал Ь. б. ш. ярдэмендэ элэктеру. Рэхимов, алдын-дагы кружканы ике кулы белэн учлап тотып, ашыкмый гына сейлэргэ кереште. А. Шамов. || Берэр нэрсэгэ кул тидеру. [Хэлим] исемлекне кендез дэ, эшен ташлап, берничэ тапкыр кереп карап чыкты. Хэрефлэрен тотып-тотып карады. Тора бит ... Боз-маганнар... Г. Гобэй.
2.	Кешелэрнен, шулай ук жанлы-жансыз нэрсэлэр-нен хэрэкэтенэ комачаулык иту, аларны туктату, тот-карлау. [Искэндэр] Гаптерэшитне ишек тебендэ тотып кала: „Китмэ!" М. Фэйзи. [Нэфисэ] эле иртэ белэн узе Яурышкан буена кар суы тотарга кит-кэндэ дэ бетенесен Мэулиха тутигэ тапшыр[ды]. Г. Бэширов. || Кемнен дэ булса берэр жиреннэн элэктереп алып жибэрми тору, китэргэ ирек бирмэу. Ил-сеяр тагын да ныграк тыпырчынырга, узен тотып гпоручы казакныц битен тырнап. еларга маташты. Г. Гобэй. [Карт], узен тоткан кешелэрнец кулла-рыннан ычкынып, — Галимэ апага Ьеэк;ум ит[эргэ] — тора иде. М. Гафури.
3.	Кешелэрнен (мэсэлэн, дошманнын) Ьэм жанлы-жансыз нэрсэнен хэрэкэтен вакытлыча туктату, тот-карлау, кичектеру.— Безнец беребез монда калырга тиеш. Немецларны тотып торырга. А. Шамов. — Иптэшлэр, монда — кыскача гына доклад була-чак, озак тотмабыз, сезне ялыктырмабыз. М. Гали. — Хэзергэ кайтыгыз, уйлагыз. иртэгэ керерсез. Мин сезне артык тотмыйм. И. Гази. || Берэр жанлы-жансыз нэрсэнен хэрэкэтен акрынайту, кызурак хэрэкэт итэргэ ирек бирмэу. .Алга. марш!" командасы алу белэн. катнашучылар атларын тота-тота. бер-бер-се белэн тигезлэшеп. экрен генэ йегертэ баралар. Сов. мэк.
4.	куч. Берэр кая баручы извозчикны, таксины Ь. б. ш. транспорт чарасын туктатып утыру. Сохари игие нэрсэлэр алдык та, такси тотып. пристаньга тешеп киттек. X. Сарьян.
9 А-562
5.	куч. Тапшырылырга, бирелергэ тиешле нэрсэне тапшырмау, бирмэу. Китапны тапшырмыйча озак тоту. II Тапшырыла торган эйберне берэр нэрсэ исэ-бенэ алып калу. Хезмэт хакыннан налог тоту. На-логны аз тоту.
6.	куч. Теге яки бу эшне эшлэудэи тыеп, туктатып калу, комачау иту.— Я. нэрсэ тота сезне, нидэн куркасыз? Э. Еники. Нигъмэтнец, мин кайтканчы китмэсэц иде дип. хат саен утенуе дэ аны монда тота иде. Г. ИбраЬимов. || Берэр терле хистэн тыелу, аны башкаларга сиздермэу. [И\ицги]. куз яшьлэрен тота алмыйча елап. тышка ташланды. Э. Айдар. Минем дэ куцелем йомшарды да, ничек тэ уземне тота алдым. Г. Тукай.
7.	Ыргытылган, очып тешэ торган эйберне элэктеру, кулга тешеру. Иблис ыргыткан шэрабне тотты-лар, Кулгэ ташларга алып та киттелэр. Ш. Бабич.
8.	Кача, ераклаша башлаган жанлы-жаисыз эйбер-лэрне эзэрлеклэп элэктеру. Равилне куа башлыйлар. ул кача, естэл эйлэнэсендэ аны куып тоталар. А. Эхмэт. Ике офицер белэн конвой башлыгы, сол-датлар арасыннан чыгып. кача башлаганнар иде. солдатлар тиз генэ аларны килеп тоттылар. М. Гали.
9.	Хайван, бежэк, кош кебек нэрсэлэрне терелэй кулга тешеру, аулау. Балык тоту. Кош тоту. Тыч-кан тоту. □ — Ачыксалар карлыгачныц балалары, Чебен-черки тотып кайта аналары. Г. Тукай. [Гали-улла] кышын бакчага кергэн куяннарны капкын белэн тотып, базарга илтеп сатты. И. Гази.
10.	куч. Берэр кешене яки кешелэр теркемен ку-зэтеп, сагалап йереп кулга алу; кулга тешеру.— Отряд оештырып, бандитларны тоту ечен. облавага чыгарга [кирэк]! Т. Гыйззэт. || сейл. Курэсе килгэн кешене берэр урында туры китеру, очрату.
11.	куч. сейл. Кешене берэр начар, гаеп эш естендэ фаш иту, гаебен ачу, естенэ килеп чыгу. Ял-ганны тоту. □ — Галимэгезне Закир белэн тоттылар... бердэнбер кызыгызны карап тормыйсыз, уйнаш итеп йери! М. Гафури. [Старше:] Ничек соц ул [Хафиз], он-фэлэн. ашлык-фэлэн урлаганмыни? [Эби:] Юк. — Бары тик келэт тэрэзэсеннэн керергэ телэгэн вакытта гына егетлэр килеп тотканнар. Г. Камал, и Узенец билгеле бер хэлдэ булуын, нэрсэ турындадыр уйлавын сизеп алу, анлау, куру. [Фэтхи]. уйлый торгач, узен келкенечле хэлдэ тотып алды: — Мэдинэ артыннан барасы килгэн хэлдэ, ни ечен, узен узе кечлэп, аны эшлэми? Ш. Камал. Чибэрлэнеп торганда мин уземне: .Галия, боларны бит син Искэндэр ечен эшлисец".— дигэн фикердэ тоттым. Г. Кутуй.
12.	куч. сейл. Радиоалгычны, аппаратны берэр дулкыига корып, берэр радиосигнал яки радиотапшы-ру кабул иту, тынлау. Радиоалгыч талгын гына гу-лэргэ керешкэч, [Эхияр] тоткасын бора-бора дулкын тота башлады. Г. Мехэммэтшин.— Анда радиоалгыч бар. Ьэм .хулсалар" ейдэ юк вакытта шуныц аша Советлар Союзын тотарга мемкин булыр. Сов. эд.
13.	Берэр нэрсэ (мэсэлэн, дилбегэ, руль Ь. б. ш.) ярдэмендэ жанлы-жансыз нэрсэлэрне (атны, автома-шинаны Ь. б.) билгеле бер юнэлештэ алып бару. Тезген тоту. Дилбегэ тоту. Руль тоту. □ — Барып эциткэнче Габделхэй белэн Габделкаюм, чи-ратлашып ат башына утырып, ат тотып бардылар. М. Гали. Бер кеше ишкэк ишэ. кук ленталы бер кызчык койрык тота. Г. Гобэй. || Хэрэкэт иткэн нэрсэне билгеле бер юнэлешкэ кую; билгеле бер юнэлештэ хэрэкэт иту.— Пароходны нэкъ алар кеймэсе естенэ тоттым да. бетен куэте белэн э^ибэреп. алар кеймэсенец бер ягына башы белэн илтеп сук-
тот
130
тот
тырттым. Ф. Эмирхан. Бишбалтага кергэч. Иван Никитич белэн Габденнасыйр. башка юлаучылардан аерылып. — атларын — Мокрый урамына таба тоттылар. М. Гали.
14.	куч. Идарэ иту, идарэ итугэ бэйле эшлэрне алып бару, башкару. Ил тоту. Дэулэт тоту. I I Мээн;лес тотарга яраткан кешелэр — тапкыр мисаллы мэсэл. мэзэклэргэ бик оста булалар. Н. Исэнбэт. Бу карт белэн карчык йорт тоту тпэртиплэрен бик яхшы белэлэр кэм бер дэ иренми-лэр. Г. Тукай. II Уз тээсиреиэ, йогынтысына, властена буйсындыру. Чыцгыз, Аксак Тимер-фэлэннэр. вакыты илэ бетен эциканны тотсалар да. алар да улгэннэр. Ш. Мехэммэдев.— Мэхэллэ кешелэрен тота белер бу [мулла]. 9. Фэйзн.
15.	Берэр нэрсэне билэп алу, билэу. Тотты тавыш бар даланы. тузан алды каваны. Гэр. Рэхнм.
16.	куч. Берэр суз, кинэш, кагыйдэлэрне h. б. ш. тулысынча, тегэл итеп утэу, эйтелгэнчэ эш иту. Угет-нэсихэтне тоту. Васыятьне тоту. □ [Фу«с] Габденнасыйрга кичкэ каршы юлга чыгарга кицэш бирмэде: Габденнасыйр аныц сузен тотты. бик ук телэмэсэ дэ. Зеядэ кунып калды. М. Гали. Законны тотмаган ечен кэркемне — судка бирергэ мемкин булы[р]. Урал.
17.	Жимерелергэ, егылырга, аварга ирек' бирмэу. — Шул чаклы калын эк;up не бу терэулэр эле дэ кутэреп торалар.— Терэулэр тотмый аны. м;ир узен узе тота. М. Гафури. Аланбаш кунагы. гэрчэ таза буыннары бик нык тотмаса да, арбасына утырт-канда алай кэефсез тугел иде. Г. Бэширов.
”18. Гэудэне, эгъзаларны билгеле берторышка кую. Разия, фигурасын туры гына тотып, кибер ле вэ вэкарьле генэ алдына карап бара. Ф. Эмирхан. Петя ацарга — ташны ыргытканда кулын ничек тотарга кирэклеген курсэтте. М. Гали. II Берэр нэрсэне билгеле бер торышка кую. [Абыйсы] хатны — ут яктысына тотып укый башлады. Г. Гобэй.— Бабай. кире башы белэн тоткансыц язуны, печатьле ягын ескэ тотып укымыйлар аны, менэ болай эйлэндереп тот! М. Гали. II Кешене, жанлы-жансыз нэрсэлэрне билгеле бер торышта, хэлдэ бераз вакытка калдыру. Атларны иярдэ яки эн;игуле тоту. □ Шахрай белэн Габделхэй [Нокта Вэлине] ике як ицбашыннан кутэреп, ярым утырган килеш тоттылар. Ш. Камал. бйлэренец ишеклэрен алар кендезлэрен ачык тоталар. А. Алиш.
19.	куч. Башкалар алдында билгеле бер холыклы, кыланышлы булу, башкаларга карата билгеле бер ме-нэсэбэттэ булу. Узен кавалы тоту. □ [Мостафин] каушау сизмэде. гади. тыныч кына тотты узен. 9. Еники. [Байлар] узлэрен бик эгдитди кэм эре то-талар. М. Гафури.
20.	куч. бетен. алда h. б. ш. сузлэрдэн соц: куру, санау, исэплэу. Миллэт халык файдасын кэртерле узенец шэхеи [интересыннан] вэ корсак файдала-рыннан естэ тота торган миллэт арысланнарына мохтаэ!д. Г. Тукай. Узен. каласын. мэртэбэсен башка кэрнэрсэдэн алда тотучы тээцрибэле бикэ икенче терле эн;авап. бирде. Г. ИбраЬимов.
21.	куч. Берэр нэрсэне саклау, бозмау. Дистанция-не тегэл тоту. □ Тез топ, пионер, сафыцны. нык тор. чамала. Г. Гобэй. Сары да гына сары чын гэ-рэбэ. Чэчми дэ генэ тукми тотыгыз. Жыр.
22.	Берэр жнрдэ булырга, торырга мэжбур иту. Эсирлектэ тоту. Кул астында тоту. Салкында тоту. □ —Бер-ике тапкыр — синец турыцда со-раштылар, еч кен ябып та тоттылар. Ш. Камал. Шегаеп малларын Кыр инеше янына алып барып Эчерэ дэ кен эссесендэ аларны бер-ике сэгать бер
щирдэ туплап тота. М. Гали. || Билгеле бер срокка берэр жиргэ уриаштыру, саклау. Асчаны саклык кассасында тоту.
23.	Теге яки бу хэлдэ булырга мэжбур иту, теге яки бу хэлдэ булдыру. Аяк естзндэ тоту. Ач тоту. Тук тоту. □ — Ирне гел акча табу кайгысында тотарга кирэк. Э. Еники.— Ц’хггрны урнэк рэ-вештэ чиста тоту — турында нихэтле сейлэдек. Ш. Камал. || куч. Берэр кешегэ карата теге яки бу мегамэлэдэ булу, берэр ничек карау.— Без бит сине, эйбэт чэчуче дигэн булып. кадерлэп тоттык. Г. Гобэй.
24.	куч. Эш, нотык. речь, бэйлэнеш h. б. ш. сузлэр белэн килгэндэ, шул сузлэр белдергэн эшне башкару, утэу. Эшне ашыгыч тоту. □ Намазны ул булдыра алган хэтле тиз тота: сурэи фатихэлэр янына бик кыска сурэлэр генэ куша кэм аларны да эк;итешэ алган кадэр эгдэкэт укый. Ф. Эмирхан. Комсомоллар эле хэтерлилэр, Бер лдыелышта зур речь тоттыц син. М. Жэлил. Ал р байтак кына утырып узара ничек бэйлэнеш тоту. ничек эш алып бару юллары турында планнар кордылар. М. Гали. II Берэр терле ноланы утэу, башкару.— Ул турыда безнец агай-эне динне бик яхшы тота. Г. Камал. Ураганы тотканы тота, тотмаганы болай гына да уздырып э^ибэрэ. Г. Бэширов.— Хи-хи-хи. Бичара, ашагач амин да тота белмисец. Т. Гыйззэт.
25.	куч. Берэр терле эш белэн шегыльлэну. [На-эгдия] иренец эше белэн кызыксынмый, кул эше дэ тотмый. Э. Еники. II Берэр эш белэн шегыльлэнэ башлау. [Ул] энкэсе тоткан бер эшкэ узе керешэ. Ф. Кэрим.
26.	куч. Берэр нэрсэ белэн эш иту, эш итэ белу. — Кара син аны, артиллерист дигэн була. э узе мылтык та тота белми торгандыр эле. Г. Эпсэлэмов.
27.	куч. гади с. Исерткеч эчемлек эчу.— [Баш] тезэтергэ [аракыгыз] юкмыни соц?— Юк шул. На-зимныц сирэк тотканлыгын белэсец ич. Э. Касыймов. [Гафур:] Мэ. тот эле тагын берне. [Мирсэет:] дДитте. экргзни, артык эчмим. Р. Ишморат.
28.	куч. Берэр нэрсэ тээсиреиэ дучар иту. [Бор-кан] 118 тапкыр хэрби очыш ясаган кэм еч тапкыр Берлинны бомбага тоткан. М. Жэлил. Японнар Ляоянны тупка тоталар. Э. Фэйзи. Ул кызыл ко-рабльлэрдэн Дошманны тота утка. Э. Исхак.
29.	куч. Вакыт-вакыт кабатлана торган авыру турында. Ютэл тоту. Уз чире тоту. Бу сер тоту. □ Татарныц эче авырта башласа, — мине су тоткан булырга кирэк. дип уйлый. К. Насыйри. Биз-гэкме, малярияме, быел да яз башыннан бирле йе-дэтэ. —Килэ тота. мин хин эчэм. Ул китэ. Тагын килэ. тагын тота, мин тагын хин эчэм. М. Жэлил.
30.	куч. Хорафатлар буенча: икенче бер кешегэ эшлэнгэн хаксызлыкнын жэза булып кире кайтуы; хаксызлык жэзасын куру. Каргыш тоту. Рэнлду тоту. Куз яше тоту. □ — Ашаткан ашларым, иткэн яхшылыкларым тотсын. мэхшэр квннэрендэ кулым якагызда булсын!.. Т. Гыйззэт.— Купме кан эчтец, белэсецме аны! Тотты бит узецне, кур. инсан капы. Ш. Бабич.
31.	Кемне дэ булса берэр 1 урында, коллективта h. б. торгызу, яшэту, калдыру.— Коммунада да андый кешене тотарга ярамый. Ш. Камал.— Кайтарам! Бер кен дэ тотмыйм. Алып кайтам кызны! Г. Бэширов.— Мин сине еемнэн бер минут тотмый ку-ып чыгарыр идем. А. Шамов. || Кемнен дэ булса берэр урында булуын тээмин иту.— Сезгэ теннэрен э^ый-налыбрак тору кэм постта кеше тоту кирэк булыр. Ш. Камал.
тот
131
тот
32.	Сату яки берэр иичек файдалану ечен узендэ булдыру, запас итеп саклау.— Мин. кенэз. меселман-нарга ярамый торган бернэрезне дз тотмыйм. Г. Камал.— Ифтар вакытларында мэчеттэ эцимеш тотмыйсыц. Т. Гыйззэт. II сейл. Нинди дэ булса бер предметны кулланмыйча тик яткыру.— Двигателе белзн насосларын уткэн яз кене алдылар. Эшкз ярак-лы эйберлэрне тоталармыни хззер! Ш. Камал.
33.	Тулэу шарты белэн башка кешелэрне уз еенэ, квартирасына кертеп тору. Квартирант тоту. О — Биш-алты ай квартирамда буш тотыйм да, эцитмэсэ тагы узенэ булмэ дз алып бирим икэн! Т. Гыйззэт.
34.	Кемне дэ булса уз иеэбенэ асрау, карау, тэр-биялэу.— [днвэрнец] никахлап алган еч хатыны бар. — Аныц естенэ тагын ике нэрсэне фатирда тота. Г. Камал.— Щитэринде, дем бушка килмешэклэр тотар хэлем юк. Ш. Камал. II Берэр нэрсэгэ ия булып тору, берэр нэрсэне асрау. Эт асраганда ул кэрвакыт немец овчаркасын тотарга — тырыша иде. М. Гали. Ул хэзер сабан туенда, башка ат-ларны икешэр чакрым артта калдырып, гел беренче килерлек булган бер чабышкы тот[а]. Г. ИбраЬимов. II Яллау, яллап эшлэту.— Менэ мин хэзер немецча белэ торган бер конторщик тотам. Ф. Эмирхан. — [Жизнэм] дурт-биш хезмэтче тота иде. Т. Гыйззэт.
35.	Доход китерэ торган берэр нэрсэгэ хужа булып тору. Буфет тоту. Ресторан тоту. □ [Сэхи бабай] узенец бик хэлле булуын, Казанда, Печэн база-рында кибет тотканлыгын мактанып сейлэде. А. Расих.— Без—егерме елдан бирле двор тотып килгэн кеше. М. Фэйзи.
: 36. Файдалану, куллану.— [Савытныц] бусын, би-кэ. кытай алмасына тотарбыз. Э. Фэйзи.— Гээцит-мээцитлэрецне Габдерахман абыец тэмэкегэ тотмак-чы булган иде. И. Гази. II Сарыф иту, расход чыгару. — Дурт-биш мец тэцкэ тотып ейлэндерергэ минем хэлемнэн килми. Г. Камал. Тотарга акчац булсын, алырга мал табылыр. Мэкаль.
37.	куч. Берэр нэрсэне узендэ саклау.— Алтын орлык ул, бэбкэм. Бабацныц тесе итеп тотам мин аны. А. Эхмэт.
38.	куч. Я шеру, берэугэ дэ белгертмэу. Сер дусы куп булыр, серне тоткан бер булыр. Мэкаль. II Берэр кешегэ яки кешелэр теркеменэ карата билгеле бер менэсэбэттэ, уй-фикердэ булу, билгеле бер хне саклау.— Мин соцыннан атаца ачу тотып йердем. Г. Гобэй.—Шушы уцышны курэ торып, сица упкэ тотып йерергэ ни хакы бар аныц1 Р. Ишморат. Фэх-рине утеруендэ шик тотып, Садыйктан copay ала-лар. Г. Нигъмэти. II Саклау, югалтмау, истэ тоту. Мич чыгаручылар да аныц шундый осталыгын хэтерлэ-рендэ тоталар. А. Шамов.
39.	куч. Саклау, тышка чыгармау. Тэрэзэнец бер елгесе ватылды. — Кендез мендэр тыгалар, кич куна такта каплыйлар. Лэкин бу яоылы тотмый. Г. ИбраЬимов.
40.	куч. Тырышлык куреэтеп узендэ калдыру, бир-мэу, саклау. Социалистах ярышта беренчелекне тоту.
41.	Берэр нэрсэне, урынны (койма, киртэ Ь. б. ш. белэн) эйлэндереп алу. Койма тоту. Киртэ тоту. □ Галиулла. язлый бакчасына читэн тотып, кез кене кырык теп алмагач утыртты. И. Гази. Тирэ-як крестья ннары — кабергэ кэс яоэялэр, рэшэткэ тоталар. Г. Гобэй. || Киемнен кырыен буйлы берэр нэреэ белэн тегеп чыгу. Атлас белэн кайый ул яка-сын, ука белэн тота эн;иц очын. М. Жэлил. [Габден-9*
насыйр] ике улына да — куныч кырыена кызыл сэх-тиян тоткан. укчэсенэ яшел сауры салган читек алдырды. М. Гали.
42.	Елганын боз белэн каплануы турында. Идел тоткан.
43.	куч. (Тавыш, нс Ь. б. ш. белэн) билгеле бер урынны, пространствоны тутыру, каплап алу, билэу. „Яшэсен'нэр бетен залны эллэ ничэ-ничэ дэкыйка-лэр тотып торды. Г. Тукай. Пароходныц берсе кыч-кыртып эк;ибэрде дэ бетен Идел естен яцгыратты. икенчесе кычкыртты да калын. куэтлеЪэм мэИабэт тавышы белэн тауларны. , урманнарны тотты. Ф. Эмирхан.
44.	ярд. ф. функ. сейл. Икенче берфигыль алдыннан килеп, шул фнгыльдэн анлашылган эшкэ кинэт тэвэккэллэп керешуне белдерэ (барлык форм. гына). — Син бу кенгэ генэ сабыр ит тэ, иртэгэ дэ шул хэлендэ булса, тот та узебезгэ кайт. Г. Камал. — Мин, ГэуНэр, озак уйламадым, тоттым да кил-дем. Г. Эпсэлэмов. Иртэгэ, элбэттэ, ул болай мэми авыз булмас. Тотар да еенэ барыр. Ш. Хесэенов.
45.	куч. сейл. Анлау, тешену.— Бу сузецнец нек-тэсен тотып эциткерэ алмадым. Ф. Хесни. II Сизу, сиземлэу, тою; куру. Яшь автор куплэргэ хас булган кимчелекне дерес тоткан. Э. Исхак.
О Тот дигэнне иш дип ацлаучы — кеше сузен кирегэ уйлаучы, кеше эйткэннен киресен эшлэуче. . Тотып торам!"—ди. Лэкин аныц .тотамы" безне шиккэ тешерде. Ченки безгэ куптэн билгеле: тот дигэнне ул иш дип ацлаучан. И. Гази. Тот капчы-гьщны — кетмэ, еметлэнмэ (берэр нэрсэне емет иту-чегэ карата эйтелэ). Кэлимэт дигэч тэ, анда сине бик кетеп торалар ди. Эзерлэп куйганнар ди, тот капчыгыцны! Г. Ахунов.— Кара эле син аныц теге [э^улэрен], Лалэне алам дип тырышып-тырышып укып маташа ди. Тот капчыгыцны! Арагыз бер ае-рылган инде. М. Фэйзи. Тотарсыз койрыгын — 1) берэр жиргэ китэргэ жыенган кешене телэгэн урында калдырып булмаслыкны белдерэ.— Эгэр дэ норма куй-сагыз. тотарсыз койрыгын. Болай да, юкка килдем, китэрмен ахры, дип йери [ул тимерче]. Т. Гыйззэт; 2) берэр кешене беркайдан да таба алмауны белдерэ. Тоткан юл — берэр кешенен карашы, мэслэге. Ул узенец тоткан юлына, алган эшенэ ышана. Ф. Сэйфи-Казанлы. Тоткан жирдэн сындырырлык—1) бик таза Ьэм булдыклы кеше турында.— Аша, аша. — Та-зарырга тырыш. — Тоткан э^ирдэн сындырырлык, баскан эцирдэн ут чыгарырлык булып ус. Э. Фэйзи; 2) уз сузен суз итучэн, жинучэн, каты куллы кеше турында. Тоткан жирдэн сындыру — уз сузен суз иту, уз дигэненчэ эшлэу.— [Аларныц] ислэренэ теш-сэ, ислэре китэ, тоткан я^ирдэн генэ сындырырга булсын... днкэгез дэ кирэкми. Н. Фэттах. Тотса Мэс-кэулэр якан иск.— эш кирегэ китеп, жаваплы булып калу турында. Сыймас ирдец киц otQuhama, малыца мэгърур булып. Даже в тюрьму сыярсыц. тотса Мэскэулэр якац! Г. Тукай. Тотып алу — 1) сизу, тою, анлау, тешену. Ул Нуруллинныц — нэреэ телэгэнен куз карашыннан тотып ала. А. Шамов. Ул, дем-чукрак ук булмаса да, сузнец кубесен ирен кыймыл-дауга карабрак тотып алырга тырыша. М. МэЬдиев; 2) сурэтлэу, курсэту. Менэ аныц эсэрлэрендэ — Цэр-вакыт оригиналь бер сыйфаты тотып алынып би-релгэн кайбер типлар. Г. Нигъмэти. Тотып алыр-лык — сизелерлек, кузгэ ташланырлык зур; истэ ка-лырлык. Мондый юл сызмалары. аерым тотып алыр-лык эНэмиятлэре булса, газета битлэрендэ — басы-ла алалар. М. Жэлил. Тотып ашау сейл.— бик каты ачулану, гаеплэу, жэзага тарту.— Безнец агай-эне бик алама бит ул. Берэр ничек кыек басканыцны сага-
тот
132
тот
лап кына тора. Курдеме, шундук тотып ашарга эзер. Н. Фэттах. Тотып биру — (кызны) уз ризалы-гыннан башка, кечлэп кияугэ биру турында.— Шун-даен фикерле кызны бер кабахэт кешегэ тотып бир-сеннэр дэ, кызганма имеш. Г. Колэхметов.— дгэр дэ андый закон чыгарсалар. иц элек безнец Нэгыймэне тотып бирер идек, кешегэ эйтергэ дэ оят, хэзер инде егерме икегэ басты. Г. Камал. Тотып буу — 1) кемне дэ булса берэр нэрсэ эшлэргэ бик кыстау, ке-шенен нркенэ куймау, ирексезлэу; 2) артык дэрэжадэ ашыктыру. Тотып калу—1) берэр нэрсэгэ тешэргэ, аварга, егылырга ирек бирмэу. [Галиябану] егыла башлаганда. Хэлил тотып кала. М. Фэйзи. Авыррак свякле Мисбах басма аркылы чыкканда суга егылып твшэ язды. Ярый эле арттан килуче сержант Мо-розовныц кечле куллары аны вакытында тотып калды. Г. Эпсэлэмов; 2) берэр нэрсэнен хэрэкэтен, алга барышын вакытлыча туктату. Сангурскийныц прика-зын бозып, эшелонны тотып калып булса да, кух-няны теяргэ эзерлэнеп, вагоннан сикереп твштем. Ш. Усманов; 3) берэр нэрсэ эшлэугэ комачаулык иту. — Сине генай эштэн тотып калдым. бу хатынга кул салырга юл куймадым. Г. Гобэй. Тимер керэк белэн Мицнулланыц баш чумечен куптарып ташлый дигэндэ, Маликны чак-чак тотып калдылар. И. Гази; 4) тапшырылырга, бирелергэ тиешле нэрсэне тап-шырмау. Ничек хэзер кулы барсын Хатны тотып калырга? М. Жэлил; 5) хезмэт хакынын, бнрелэчэк акчанын яки малнын бер елешен яки бетенлэен тулэ-мэу, бирмэу яки кайтармау.— Миннэн дэ шул бэя булыр,— диде Малик.— лэкин Галиулланыц бирэселэрен шул акчадан тотып калырмын. И. Гази.— Насый-буллин1 Бэлки, синец хезмэт хакыцны тотып кал-ганнардыр? М. Хэсэнов. Тотып та караганы(м) юк — берэр нэрсэне белмэуне, анын белэн таныш та бул-мауны белдеру ечен кулланыла.
ТОТЫК и. бор. Берэр талэпнен утэлуен тээмнн нту ечен, дошман якларнын яки узара сугышучы ил-лэрнен берсе тарафыннан кулга алынган яки кечле якка биреп торылган кеше; русчасы: заложник.— Синец углыц миндэ тотык булып калачак. Н. Фэттах.
ТОТЫКЛЫК и. бор. Тотык булу, тотык сыйфатында булу.— Курэн би тотыклыкка сица башка углын бирер. Н. Фэттах.
ТОТЫЛУ ф. Теш. юн. 1. к. тоту. Ж,инаять е с-тендэ тотылган симез кеше, — бернэрсэ дэ ацлама-ган кузлэре белэн безгэ караган килеш, шул хэлендэ калды. М. Эмир. Кырыйлары читэн белэн тотылган бу ындырларда — берничэ эвеннэн башка нэрсэ ку-ренмэде. М. Гали. Я^ыелган акчалар кайда тотылган? Ш. Мехэммэдев.
2.	Куллануда, файдалануда булу. || с. мэгъ. тотылган, тотылмаган. Тотылган кием. □ Иц элек тартып чыгарганы эз генэ тотылган, зэцгэр буяулы тимер чилэк иде. Г. ИбраЬимов. Шэяхмэт — ике стакан алды, аларны тотылмаган чиста тастымал белэн озаклап сертте. Г. Ахунов.
3.	куч. Берэр эш-хэрэкэтне башкарудан тукталу, уз-узен тыю. Ул Мэдинэ турында да узен борчыган фикерен эйтмэкче иде дэ, тотылып калды йэм сузне башкага борды. Г. Минский.
4.	Икенче бер кук жисеме тарафыннан каплану яки анын кулэгэсенэ керу нэтижэсендэ, вакытлыча тулы якн елешчэ карангылану (Ай Ьэм Кояш турында). .Кояш тотылган!" — диде карчык. Кояш курецми, урамнар карацгы иде. III. Камал. II и. мэгъ. Кук жи-семнэренен икенче жисем кулэгэсенэ керу куренеше.
5.	к. тотлыгу (1 мэгъ.). Меритнец курыкканлык-тан теле тотылып: .Хэзрэт, зинйар. кичерэ кур.
шайтан котыртыт... кот... котырткан иде",— дигэн. Г. Тукай.
О Тотылмаган аюныц тиресен булешу — к. ту-маган тайга йегэн ясау (нукта уру).— Эшегез барып чыкса, малны man урталай булешэсезме инде? Яисэ башкачамы?— Тотылмаган аюныц тиресен булми-лэр, Мицсылу. Ш. Камал.
ТОТЫЛЫШ и. к. тотылу (4 мэгъ.). Тотылыш вакытында Ай гадэттэ бетенлэй куздэн югалмый, аз гына булса да куренеп тора. Астрономия.
ТОТЫЛЫШЛЫ-КУШ: тотылышлы-куш йолдызлар астр.— вакыт-вакыт бер-берсен каплый торган куш йолдызлар (мэсэлэн, Альголь).
ТОТЫЛЫШЛЫ-УЗГЭРЕШЛЕ: тотылышлы-узгэ-решле йолдызлар астр.— к. тотылышлы-куш йолдызлар. Тотылышлы-куш йолдызларны — кайчакта тотылышлы-узгэрешле йолдызлар дип атыйлар. Астрономия.
ТОТЫМ и. 1. Тотылган балык, кош саны, кулэме. Продуктлылык ягыннан яки, безнец телдэ эйткэндэ, бер гектар мэйданнан балык тотымы ягыннан бу бассейн Советлар Союзында беренче урынны алып тора. Соц. Тат.
2.	к. тотам. [Кеше] кулына бгр тотым улэн йол-кып ала. К. Насыйри.
ТОТЫНУ ф. 1. Берэр нэрсэгэ кул белэн ябышу. Комбат, торып. авыр ыцгырашып, окоп кырыена тотынды. М. Жэлил.— Менэ хэзер берсе мине шул-кадэр каты тертеп китте, тотынырга агач булма-са, шиксез егылыр идем! Г. Колэхметов. || Берэр нэрсэне кулга алу. Сэлим сагаеп берданкасына тотынды. Г. Гобэй.— Билгеле. кирэк чагында винтовкага тотынасыц. Ш. Камал. || Берэр нэрсэгэ яки кешегэ орыну, кагылу, тию. Бибкэй килеп терткэли. Ма-йитап: . Тотынма мица!" М. Фэйзи.
2.	Бер-беренен кулларыннан тоту. Кызлар белэн егетлэр йэрвакыт бергэ тотынып биилэр. 3. Бэшири.
3.	сейл. Нинди дэ булса эшне башкарырга, утэргэ керешу, башлау. Бер тотынса, атна-ун кен дэвам итэ торган коры, салкын жил, кечэйгэннэн-кечэя барып. берничэ кен эчендэ давылга эйлэнэ. И. Гази. Тиз барып житкэн егет. эшкэ тотынган баргач ук. Г. Тукай. II Юнэлеш килешендэге исемнэн сон килгэн-дэ, шул исемнэн анлашылган предмет белэн бэйле эш-хэрэкэтне башлау.— Я^ицеп кайткач. тагын шул бежэклэремэ тотынам,— дип куйды ул. татлы хы-ялланып. И. Гази, вйгэ кайтып кергэч тэ, Зэйтунэ фронттагы Гэрэй абыйсына атап чигэ башлаган селгелеккэ тотынды. К. Нэжми.
4.	диал. к. тыелу (2 мэгъ.). Сэгыйдэ тотына алмый укси. h. Такташ.
О Тотын гына! сейл.— б.ерэр эш-хэрэкэтнен бик кечле, интенсив башкарылуы якн башкарылачагы турында; синонимы: чыдап кына, тузеп кенэ тор; чыда гына, туз генэ.— [Яцгыр] бер ява башлагач. явар инде. — Бер елны да башта шулай булган иде. Шун-нан сала башлады — тотын гына! Ш. Камал.
ТОТЫНЫШ и. к. тотыш I. Ацарда ирлэр тоты-нышы йэм ирлэр кече бар. Ш. Камал.
ТОТЫНЫШУ ф. 1. Урт. юн. к. тотыну. Алар. кулга-кул тотынышып, икэу бергэ бик озак шуды-лар. А. Шамов.— Чыгарбыз без тотынышып сахра-ларга. Ф. Бурнаш.
2. диал. Керэшкэндэ бер-беренэ ябышу, бер-берен элэктеру. Алар билдэн тотынышып алыша башладылар. А. Эхмэт.
ТОТЫШ I и. Жэмгыятьтэ билгеле бер холыклы, кыланышлы булу, уз-узен тоту характеры. Сэлам би-руеннэн ук аныц узен ничек тотышын сизеп алган Мицнур карт та аны шулай коры каршылады.
тот
133
тож
А. Шамов. Гайнилдамалныц йереше йэм узен тоты-шы узе шикелле татар кызларыныкыннан бер дэ аермасыз: — бераз узенчэ ятрак тоелган нэрсэ курса, борылып карап бара. Ф. Эмирхан.
ТОТЫШ II с; диал. к. тоташ (1—2, 4—5 мэгъ.). Бик иске заманда Шырдан белэн Бэчек авылы арасы тотыш бик зур урман булган. К. Насыйрн. II рэв. мэгъ. Балыкчыныц тамагы ач булыр, имеш, тотыш йерсэ дэ балыкка. Г. Кандалый. Яцгыр инде бер-ике кеннэн бирле тотыш ява иде. Ш. Камал.
ТОТЫШТАН рэв. диал. к. тоташтан. Шэрэфи ишан, Гыймад таз, Сенгать куштан Типтерэлэр тотыштан эшлэмичэ. М. Крыймов.
ТОТЫШУ ф. 1. Урт. юн. к. тоту (1, 4, 6—11, 13—14, 28, 38, 41 мэгъ.). И кардэшлэр. кул тоты-шып алга барыйк. Г. Тукай.— Эйдэ, кызым Мицгаян. — капчык авызын тотышырсыц. А. Алиш.
2. Шобага салышу; тотам тоту. Иц соцыннан еч кешене, таяк тотыштырып (йекл. юн.), бер-берсе белэн керэштерделэр. М. Гали.
3. Керэшу, бер-берен егарга тырышу (спорт уены турында). Керэшергэ исэп булганга, без — тугэрэк зченэ аяк беклэп утырдык. Бераз торгач, староста, утырган урыныннан торып: „Ягез. балалар, тоты-шып карагыз эле",— диде. М. Гали.
ТОФЭЙЛИ и. иск. кит. Гадэттэ тар карашлы, уз интересларын гына кузэтуче шэЬэр кешесе; обыватель.— Мэхэллэдэге барлык сез эйткэн тофэйли ди-нен дэ, телен дэ оныт[кан\. А. Расих.
ТОЧ и. иск. к. бронза. || с. мэгъ. Бронзадан ясалган. Точ пычак.
ТОШ I и. диал. Ара, тирэ (вакыт турында). Шушы бер-ике ай тошында булган хэл.
ТОШ II и. диал. Теш, бавырсак. Тош пешеру.
ТОШМАЛАУ ф. диал. Чамалау, чалымлау. Куп-тэнге танышын тошмалау.
ТОШЫГУ ф. диал. Юлыгу, очрау, тап булу. Са-ранга тошыкма. Тошыксац пошыкма. Мэкаль.
ТОЮ ф. 1. Тышкы эгъзалар ярдэмендэ объектив чынбарлык куренешлэрен сизу. Газинур яцакларында салкынча, каты эцилне тоя. Г. Эпсэлэмов. Ул узенэ тебэлгэн авыр карашны тойды, лэкин башын борма-ды — гуя нидер куреп исе киткэн. Э. Еники. Ул узенец иреннэрендэ яшьнец тозлы тэмен тойды. тик кем яше — узенекеме, анасыныкымы — белмэде. 9. Фэйзи.
2.	Берэр нэрсэне белу, сизу, сизену. [Гайшэ:] Ту-тэй белеэ, ни диярбез, э^изнэкэй? [Бибкэй:] Курык-ма, беркем тоймас, балдызым, ялгызым. Т. Гыйззэт. Полетаевкага э^иткэнебезне тоймый да калдык. Г. Тукай. || Анлау, тешену. У рам сузлэре белэн вак-сынса. килене каршында абруен югалтачагын тоеп, [Хэдичэ] сузне Нэфисэнец йерэгенэ якын урыннан башлап э^ибэрде. Г. Бэширов. Я^иллэркечен эк;ыйган белэкле, Еллар серен тойган йерэкле Бу яшьлэргэ дус — син, туган — син. М. Жэлил.
3.	Узен берэр ничек хис иту. Алга, зур вакыйга-лы килэчэккэ ашкынып баручы бу оешкан кеч каршында Камали узен ялгыз йэм зэгыйфь итеп тойды. К. Нэжми. Беркем алдында да узен гаепле тоясы, укенэсе килми иде аныц. Э. Еники. II Нинди дэ булса хис, тойгы кичеру, тэту. Бер ук шатлыкны тоеп, бакча эченэ, чэчэклэр арасына кереп киттек. А. Шамов.
4.	куч. Теге яки бу сыйфатны, узенчэлекне Ь. б. ш. табу, куру. [Зариф та] шушы минутта уз бала-сы белэн бу бала арасында аерма тоймыйдыр. Э. Еиики.
ТОЯК и. Ат, сыер, сарык кебек кайбер имезуче хайваннарда аяк бармакларын каплап торган мегез
сыман катлау. Куш тояк. I I Ут чыгаргандай каты, уткен, тиз баса торган йомры, кечкенэ ялтыр тояклар [бу атныц] далада бик куп эн;ылкыларга алын бирмэс йегереклеген куреэтэлэр. Г. ИбраЬимов. Ул кээ^энец айрылыдыр тояклары, Бакча эчендэ гизэр аныц аяклары. Г. Тукай.
Тояк улэне биол.— урманда усэ, узеннэн борыч исе яки тэме килэ Ьэм халык медицинасында бизгэк-тэн, эч катудан, костыру ечен кулланыла торган тояк сыман эре Ьэм каты яфраклы купьеллык агулы улэн; русчасы: копытень. Тояк улэнен — костыручы дару-лар эцемлэсеннэн истигъмаль кылалар. К. Насыйрн.
О Тояк суы эчкэн кеше — деньяда купне кургэн, тэжрибэле кеше. Тояк ялтырату сир.— качу; табан ялтырату.— дгэр буген безнец батарея may башына урнашмаган булса, без бик куптэн тояк ялтырат-кан булыр идек... А. Шамов. Тояклар Ьавага кутэ-релу — егылу.— [Угез] бер китереп мегезлэре белэн бирса, тоякларыгыз шунда у к Навага кутэрелер. — Ега алмас, безнец аяклар эциргэ нык ябышканнар. К. Нэжми. Тоягы (тояклары) жиргэ тимэу— бик тиз Йегеру. Айратныц аты евлек шикелле. — Тими дэ кебек Тоягы эк;иргэ, Зур калын ялы чайкала эцил-дэ. 3. Мансур.
ТОЯКЛЫ 1. с. Тояклары булган. Колын, колын, колынкай, Аяклары озынкай, — Уймак-уймак тояклы. Кыйгач-кыйгач колаклы. Н. Исэнбэт. Дугадай муенлы, стакан тояклы аргамаклар болын улэнен ашаганнар. А. Алиш.
2. и. купл. зоол. тояклылар. Сыер, сарык, болан, фил кебек имезучелэр отряды исеме.
ТОЯК-Т6ЙКЭ эк;ый. и. 1. Нэртерле тояк, тояклар.
2. куч. Вак-теяк, эЬэмиятсез, арзанлы нэрсэлэр турында. Безгэ тояк-твйкэлэре генэ калу.
ТОЯНА рэв. диал. 1. Тавышсыз-тынсыз, тыныч. Тонна йеру. II Бирелеп, онытылып. Тонна уйнау.
2. Кетмэгэндэ, искэрмэстэн, кинэттэн. Тонна килеп чыгу.
ТОЖРАЙТУ ф. сейл. Бик нык ачу, зур итеп ачу (кузлэр турында). Иманкол хаэн;иныц елкэн хаты-ны,---кузлэрен тощрайтып, яшел бизжле алъяп-
кычына битендэге эре берчекле тир тамчыларын сертэ. К. Нэжми. Кузлэрен тоэщрайтып, Нурмехэм-мэт килеп керде. С. Кудаш.
ТОЖРАУ, ТОЖРАЮ ф. сейл. Бик нык ачылу, зур булып ачылу (кузлэр турында). Элтаф абзыйныц кузлэре тоэ^рый, ялт-ялт карана башлады. Н. Исэнбэт.
ТОЖЫ с. диал. 1. Чиста, пакь, ару. Бу кеймэнец ---иц матур, тезек, бик тоэн;ы саналган беренче урыны ]эйбэт]. Шура. | рэв. мэгъ. Тоэцы тору.
2. Матур, пехтэ. Тоэн;ы киемле егет. | рэв. мэгъ. Тоэн;ы киену.
ТОЖЬ1М и. Урмэкуч пэрэвезенен кез кеннэрендэ Ьавада очып йери торган бик нечкэ жепселе. Иген-нэр эк;ыелганнан соц куцелсезлэнеп калган шэрэ кыр-лар естендэ камыллар, эремнэргэ урала-урала то&фямнар очып йери. Г. Бэширов. Ботаклардан ботакларга сарылып кемеш томным эцеплэре сузылган була. Лэкин син аларныц узлэрен курмисец. тик агачлар арасыннан барганда битецне эз генэ кытыклап алгач кына тоясыц. Г. Эпсэлэмов.
ТОЖЫР с. диал. Зур итеп ачылган; акайган (кузлэр турында). Тоэн;ыр куз.
ТОЖЫР-ТОЖЫР рэв. диал. Бик зур булып, бик зур ачылып; акаеп. Кузлэре миндэ [еланныц]—яна тоэъыр-тоэщыр. Н. Исэнбэт.
ТОЖЫРУ ф. сейл. 1. Эшлэу, эш чыгару, берэр эшне башкарып чыгу, булдыру. Эшлэгэн эшец ечен
ТПР
134
ТРА
узецне ясаваплы итеп. тою хисе тэрбиялэмисец икэн. ---ул чагында син кене-тене буровойдан китми ятсац да берни дэ тоядыра алмыйсыц. Г. Ахунов. — Э бит ул кадэр трактор, ул кадэр машина белэн нилэр генэ тоясырмаска була!.. Р. Техфэтуллин.
2. Эшлекле булып куренеп, эшне бозу.— [Машиналар] дуртэу генэ булган ла!— Тоясырган икэн [тээминатчы]!—диде Гушанов. Ш. Бикчурин.
3. (Эштэн, ейдэн Ь. б.) куып чыгару.— [Апац] ни-чэмэ-ничэ яшь журналистны редакциядэн кудырды бит ... Мине дэ шулай тоясырмакчы. А. Гыйлэжев.
ТПРУ ы. к. трр. Йек якын килеп яситкэч тэ. Карак: .Тпру! Тукта!'—дип кычкырды. Г. Тукай. . Тпрр-у-у!"— дип, тышкы якта туктатты кемдер атын. С. Баттал.
ТРА'ВЕРС и. 1. хэрби. Флангтан яки тыл дан ачыл-ган дошман утыннан саклану ечен окоп яки ныгытма кырыйларына еелгэн ком, балчык, таш.
2. махе. Корабль якн самолёт алган курска карата перпендикуляр юнэлеш. Сул траверста утрау курену.
3. тех. Ярдан елганын уртасына таба сузылган кечерэк дамба.
Траверска чыгу махе. — берэр нэрсэне, предметны кораб яки самолёт юнэлешеннэн нэкъ ун яки сул якта калдыру.
ТРА’ВМА и. Нинди дэ булса тышкы тээсир (яра-лану, бэрелу, пешу) нэтижэсендэ тэн тукымасы яки эгъзалар имгэну, жэрэхэтлэну. Квнкуреш травмасы. Травма ясау. Г~1 Лагерьда производство травма-лары артык кубэеп китте. Колбаса цехында эшлэу-челэрнец еш кына бармаклары киселэ башлады. Каз. утл. || Гадэттэ „рухи, психик” сузлэреннэн сон кил-гэндэ: нервлар бик нык какшау, тетрэну; рухи жэрэ-хэт.— [Хатынныц] авыруы. йичшиксез. ниндидер рухи травмадан соц башланган. Г. Эпсэлэмов. Балаларны ---аналары улу кебек зур травма вакытында терле юк-барга ышандыру [ясицел]. С. Баттал.
ТРАВМАТИЗМ и. Нинди дэ булса мохит, эшчэн-лек белэн бэйлэнгэн Ьэм шуларга хас травматик жэ-рэхэтлэр. Спорт травматизмы. Урам травматизмы. Кенкуреш травматизмы.
ТРАВМА’ТИК с. Характеры белэн травма’булган; жэрэхэтле, имгэнуле. Травматик бизгэк. II Травма нэтижэсе булган. Травматик шок. Травматик невроз.
ТРАВМАТО'ЛОГ и. Травматология буенча белгеч, врач. Авыруны кузэтеп тору ечен хирурглардан, терапевтлардан, травматологлардан махсус груп-палар тезелде. Г. Эпсэлэмов.
ТРАВМАТОЛО’ГИЯ и. Медицинанын травматик жэрэхэтлэр, имгэнулэр Ьэм аларны дэвалау юлларын, ысулларын ейрэнэ торган булеге. II с. мэгъ. Трав-матологиягэ бэйле, травматологияне ейрэнэ торган. Казан травматология йэм ортопедия фэнни-тик-шерену институты.
ТРАГЕ'ДИЯ и. 1. Нигезендэ тормыштагы, ха рак-терлар Ьэм интереслар арасындагы кискен бэрелеш яткан Ьэм гадэттэ геройнын Ьэлакэте белэн тэмам-лана торган драма эсэре. И. Исэнбэт трагедиялэре. □ 192! —1922 елларда Такташ .Ж,up уллары" трагедиясен [яза]. Г. Нигъмэти. [Крылов] келке опе-ралар, трагедиялэр, комедиялэр яза башлый. К. Нэжми.
2. (Тормышта, берэр терле эштэ) зур бэхетсезлек, фажига. [Пьесе, да] мэсхэрэлэнгэн, гаепсезгэ хур ителгэн кыз белэн алданган. байлар коткысына би-релгэн ата трагедиясе калку итеп куреэтелэ. М. Жэлил.
ТРАГЕ’ДИЯЛЕ с. Фажигале, трагик. Ул финалда куркыныч йэм трагедияле хэлгэ тешэ. 3. Солтанов. II Тирэн рухи газап, фажига белдергэн. [Шай] эллэ нинди эчке рэнясуле, трагедияле тавыш белэн ялы-нып эйтте. Г. ИбраЬимов.
ТРАГИЗМ и. 1. Драма яки музыка эсэрендэ Ьэм аларныц башкарылуыида трагик элемент.
2. Берэр нэреэнен фажигале, карангы, кунелсез ягы. [Дэрдмэнд] поэзиясендэ трагизм йэм еметсезлек настроениелэре [сизелэ]. Г. Халит.
ТРА’ГИК I с. 1. Трагедиягэ (1 мэгъ.) бэйлэнешле. Трагик жанр. Трагик актриса. II сэнг. Трагедия-нен асылын тэшкил итэ торган, килешмэучэн конфликтны, капма-каршы якларнын кискен керэшен чагылдыра торган. Бу эсэрдэ дэ трагик [бэрелеш] элементларыныц булуы мэясбури. Каз. утл. || Фажигале рольлэрне уйнаучыга, башкаручыга хас. Трагик талант. II Фажигале халэтне белдерэ торган. дллэ нинди трагик тавышлар белэн-----сейлэнеп,
минем арттан узе килде. Ш. Маннур.
2. Фажигале. Трагик улем. □ Драмадагы вакый-галар гомумэн трагик рэвештэ, теп персонажныц улеме белэн бетэ. Б. Гыйззэт. Трагедиядэ--Ка-
билнец аяныч хэле, Экълимэгэ булган трагик мэхэб-бэте тасвирлана. X. Хэйри.
ТРА1ГИК II и. 1. Фажигале рольлэрне уйнаучы артист. Татарныц мэшйур трагигы артист Мехтэр Мутин да шушы Такталачык авылыннан чыккан кеше икэн. Ф. Хесни. — Бер заман сезне Кавказныц беек трагигы Араблинский уз театрына кутэреп алып китэ язды. Н. Исэнбэт.
2. Трагедия (1 мэгъ.) язучы.
ТРА’ГИКЛЫК и. Фажигалелек.
ТРАГИКОМЕ’ДИЯ и. 1. Трагедия Ьэм комедия элементлары катнашкан драма эсэре. Ш. Хесэенов драматургиядэ сирэк очрый торган жанрны — тра-гикомедияне сайлаган.--Ул узендэ эстетик таби-
гать лэ ре буенча бер-берсенэ диаметраль каршы торган трагедия йэм комедия элементларын бер-лэштерэ. Каз. утл. Бу кич театрда-----Дин сак-
лаучылар" дигэн еч пэрдэле трагикомедия куелачак. Ф. Эмирхан.
2. Кайгылы, кызганыч Ьэм шул ук вакытта келке булып та тоелган вакыйга, хэл.— Сица мондый трагикомедия куру бик кызык тоела торгандыр? Ф. Сэйфи-Казанлы. Бу трагикомедия бер Элбинэ яз-мышына гына карамый. Ф. Хесни.
ТРАГИКО'МИК с. Бер ук вакытта келке Ьэм фажигале дэ булган. Дон-Кихот кебек трагикомик фи-гураларныц деньяга чыгуы гадэттэ аерым социаль-тарихи чорлар, алардагы иядтимагый процессларныц каршылыклы агымы белэн бэйлэнгэн. Каз. утл.
ТРАДЕСКА’НЦИЯ и. бот. Вак кына яшел, шома яфраклы урмэле улэн усемлек, булмэ геле.
ТРАДИЦИОН с. Традициягэ нигезлэнгэн, традициям, гадэткэ кереп киткэн; традиция, гадэт булып киткэн. Традицион эйтелеш. Традицией алымнар. II Традиция буенча була торган. Традицион ярминкэ. Традицион бэйрэм. I I Россиядэ беренче югары уку
йорты (Мэскэу университеты) ачылган кен сту-	j
дентларныц традицион бэйрэме буларак билге-	j
лэнеп утэ. И. Рэмиев. || Гадэти, кабул ителгэн. Очрашуларда да еш кына бер ук традицион сорау-лар бирэлэр. А. Гыйлэжев. Традицион эдэп кагыйдэ-лэре дэ [сагызны] хуп курми. М. Эмир.	।
ТРАДИЦИОННЫЕ и. Традицион булу; гадэтилек. < II Традициялэргэ (гадэттэ аларныц бетэ барганнарына яки консервативларына) турылыклылык. Тукайда да, j Гафурида да сурэт бизэклэрендэ, жанр, форма елкэ-сендэ традиционлык шактый кечле иде. Н. Юзиев. i
ТРА
135
ТРА
ТРАДИ’ЦИЯ и. Тарихи барлыкка килгэн Ьэм буын-нан буыига кучэ торган гореф-гадэтлэр, уз-узенне тотыш кагыйдэлэре, карашлар, зэвыклар h. 6. ш. Пролетариатныц революцией традициялэре. Эдэ-биятта Тукай. Ж,элил традициялэре. □ Гадэттэ опералар — жыР йэм музыкадан гына гыйбарэт булып. начар уйналалар иде. .Качкын' постановкам менэ бу традициядэн тулысынча азат булды. М. Жэлил. [Бельгия], данлыклы традициялэрен сагы-нып, сагыш белэн тулып яши иде. Ф. Хесни. II Кен-курештэ, уз-узен тотышта урнашкан, гадэти тес алган тэртип, язылмаган закон. Традиция булып киту. Традициягэ керу. □ Разведчикларныц ниндидер язылмаган законнары. традициялэре бар. Г. Эпсэлэмов.— Нефть табылса, барыбер сарык с yen бэйрэм итэргэ туры килэчэк. Традиция. А. Эхмэт.
ТРАДИ'ЦИЯЛЕ с. к. традицион.
ТРАДИ'ЦИЯЛЕЛЕК и. к. традицнонлык.
" ТРАЕКТОРИЯ и. махе. Хэрэкэт итэ торган жнеем-нен пространстводагы юлы. Комета очышы траек-ториясе. □ Очучы самолётны баллистик траектория буенча йаман биеккэ алып менде. Каз. утл. II хэрби. Снаряд, мина, пулянын очыш юлы.
ТРАЙ и. к. тырай.
О Трай тибу (суктыру) — к. тырай тибу.— Син трусиктан гына трай суктырган чакларда ул им-чэк баласы гына иде. А. Расих.— Узец ейрэттец эш-сезлеккэ, трай тибэргэ. индг мин гаепле. Г. Ахунов.
ТРА'ЙЛЕР и. тех. Авыр йек ташый торган есте ачык тэбэнэк платформа-арба.
1ТРАЙРА-РАЙ ы. Бик кэефле, шат кунелле булган-да, кейлэп, тантаналы рэвештэ эйтелэ. Сыздырыйк инде э^ицу мартын шулай. Сыз, кураем. трайра-рай да трайра-рай! Н. Исэнбэт.
ТРАК и. (Танкта, тракторда) тэгэрмэч чылбыры-нын бер буыны.
ТРАКТ и. Олы юл. Оренбург тракты. Мамадыш тракты. □ Кара-кучкыл болытлар, Себер тракты юнэлешендэ бвтерелеп. ераклаша баралар. К. Нэжми. Тимер юл станциясенэ почта тракты белэн вч йез чакрым жар барырга кирэк. X. Сарьян.
ТРАКТАТ и. 1. Ниндн дэ булса зур мэсьэлэне, проблеманы тикшергэн фэини хезмэт. Фуганы тезисны исбат иту кебек фэнни йэм философия трактат белэн тицлэштерергэ мемкин. Ж. Фэйзи. Шушы язмалар нигезендэ Леонардо соцыннан китаплар йэм трактатлар тудырырга уйлаган. Сов. эд.
2. махе. Халыкара договор, килешу. Сугыштан соц ике дэулэт арасында тезелгэн сэудэ трактаты, — терки теленэ кучерелеп, 1783—1784 елларда Петербургта басылган. И. Рэмиев. Федераль совет-ныц трактатларны гына килешеп куярга [хакы] бар. Г. Колэхметов.
ТРАКТИР и. иск. Тубэн дэрэжэдэге ресторан; кабак. Бер кичне Батыргали агай зур гына бер трактирда кэеф кылып утырганда, коньяклар. ромнар чамадан артыграк эсэр кылып. куз аллары томалана башлады. III. Мехэммэдев. Балта оста-лары — .Горлов кабагы' дип аталган трактирга тукталдылар. Бу трактир бэйрэм вакытларда су-конщикларныц куцел ача торган бердэнбер урын-нары иде. М. Гали.
ТРАКТИРЧЫ и. иск. Трактир хужасы, трактир тотучы кеше. Трактирчы. естэлне сертеп алып.--
ике агач эцамыяк белэн естендэ колмаклары йэм сарымсаклары йезеп йергэн ей сырасы йэм зур чул-мэк кружка белэн кумышка китереп куйды. М. Гали.
ТРАКТО'ВКА и. сэнг. Сюжет, тема, образ h. б. ш. ны билгеле бер рэвештэ анлату, образны билгеле бер
рэвештэ гэудэлэндеру, ачу куренеше. [Операда] Би-бисара большевик Шамилнец иптэше булырлык тээ-сирне калдырмый. халык белэн йичбер менэсэбэт тотмаган романтик кыз итеп бирелэ. Мондый трактовка операныц теп идеясенэ. элбэттэ, зарар китерэ. Г. Кутуй. Берьяклы социология еянэгенэ би-релеп язылган трактовкаларга ияреп, [Елизавета] Печоринны тэнкыйтьлэмэкче була. Ф. Хесни.
ТРАКТО’ВКАЛАУ ф. сэнг. Сюжет, тема, образ h. б. ш. ны билгеле бер рэвештэ анлату, образны билгеле рэвештэ ачу. .Изге эманэпГне сэхнэгэ куй-ганда режиссура аны трагедия итеп трактовка-ламады. Б. Гыйззэт.
ТРА’КТОР и. Авыл хужалыгы коралларын яки башка тер коралларны тартып йертэ торган узйереш-ле машина. Тэгэрмэчле трактор. Чылбырлы трактор. Урман тракторы. □ Бездэ жирлэрне жиде-шэр-сигезэр терэнле сабаннар таккан бик кечле тракторлар серэ. Г. Галиев. || с. мэгъ. Трактор ясый торган. Егерме икенче тэулек дигэндэ, фашистлар трактор заводы турысында Идел буе на килеп чык-тылар. Г. Бэширов. || Трактор ярдэмендэ хэрэкэт итэ торган. Трактор сабаны. □ [.Казмаш"] трактор тагылмалары----эшлэп чыгарган. Г. Эпсэлэмов.
ТРАКТОРИСТ и. сейл. к. тракторчы.— Сугышка кадэр мин бит нинди тракторист идем. Р. Ишморат.
ТРАКТОРИСТ ЛЫК и. Тракторист булу, тракторист Ьенэре. Галимжан сугыш алдыннан тракторист-лыкка укырга ниятлэп йери иде. Р. Техфэтуллин.
ТРА’КТОРЛАШТЫРУ ф. Халык хужалыгынын берэр тармагында тракторлар белэн эш итугэ кучу.
ТРАЖТОРЧЫ и. Трактор йертуче. Ифрат. тракторлар янына килеп. тракторчылар белэн сейлэшэ башлады. А. Расих. Хэзер инде ул укерттереп сабан серэ. тракторчылар бригадасыныц бригадиры булып эшли. Э. Айдар.
ТРА’КТОРЧЫЛЫК а. Тракторчы булу.— дйтегезче, без менэ Аттестат алган чакны Тракторчылык эшенэ Урыныгыз булачакмы? Э. Юные.
ТРАЛ и. 1. Суднодан торып дицгез балыкларын тоту ечен капчык сыман зур жэтмэ. бр-яца капрон тралныц жете ак калкавычлары болганчык су естендэ эзрэк куренеп барырга да елгермэделэр, куз-дэн югалдылар. Каз. утл.
2. Су тебен, андагы усемлеклэрне, хайваннарны тикшеру ечен махсус гидрографик корал. Су тебен-дэрэк яшэуче балыкларны тоту ечен---трал кул-
ланалар. Зоология.
3. хэрби. Су асты мнналарын тоту Ьэм зарарсыз-ландыру ечен махсус жайланма; мина аулагыч.
ТРАЛЛАУ ф. Трал белэн балык, су хайваннары яки миналар тоту.
ТРАЛ-ЛЯ-ЛЯ, ТРАЛ-ЛЭ-ЛЭ ы. Берэр нэрсэгэ шат-ланганда, куцел кутэрелгэндэ жырлана. .Трал-лэ-лэ' дигэч, ничектер куцелле булып китэ. Г. Кутуй. — Премия алдык! Трал-ля-ля! Трал-ля-ля! Г. Ахунов.
ТРА’ЛЫЦИК и. 1. Трал (1 мэгъ.) белэн жийаз-ландырылган балык тоту судносы. Шул арада бер тральщик порттан чыгып китте. А. ТаЬиров.
2.	Трал (1 мэгъ.) белэн балык тотуга житэкчелек нтуче кеше.
3.	Су асты миналарын трал (3 мэгъ.) белэн тота торган хэрби корабль. Бронялы катерлар, траль-щиклар,---гаскэр йэм корал теяп,-------Кырым
ярларына табан кузгалып китэлэр. К. Нэжми.
4.	Шундый корабльдэ хэрби минёр.
ТРАМВАЙ и. 1. ШэЬэр урамнарында жир гесте Электр тимер юлы. Якындагы трамвай будкасын кар кубэлэклэре сырып алган- К. Нэжми. Парижда елы-
ТРА
136
ТРА
на 280 миллионлап трамвай билеты [сатыла иде]. Г. Гали.
2. Шул юлда йери торган бер яки берничэ вагон-лы поезд. Трамвай йертуче. Трамвай кондукторы. □ Чецгел-чецгел итеп трамвай утеп китте. А. Алиш.— Нигэ жряу, нигэ трамвайга утырмадыц? Т. Гыйззэт.
ТРАМВАЙЧЫ и. Трамвайда яки трамвай паркында эшлэуче кеше. Трамвайчылар эшкэ китеп бара иде-лэр. Г. Гобэй. [Сэйфуллин] трамвайчыларга дип атап салына торган йортны курсэтте. А. Гыйлэжев.
ТРАМ-ПАМ аваз ияр. Тантаналы марш уйнаганда яки кейлэгэндэ чыга торган езек-езек тавышны белдерэ.— Туктагыз, булмаса, мин узем ... трам-пам, трам-пам ... — дип, полковник я^ицел генэ марш кейлэп баскычтан менеп китэ. Э. Фэйзи.
ТРАМПАРК и. Трамвай вагоннары кереп туктый яки ремонтлана торган урын. Вагон артыннан килэ тагын вагон. Бар вагон да трампаркка [керэ тагын]. Б. Рэхмэт. [Якупова] эшкэ трампаркка кучэ. Г. Кутуй.
ТРАМПЛИН и. 1. Сикеру ераклыгын яки биекле-ген арттыру ечен эшлэнгэн махсус корылма яки ясал-ма калкулык.— Хэтерлисецме, бервакыт нинди биек трамплиннан сикердем! X. Вахнт. Япон спортчы-лары----Азиядэге иц биек трамплиннарныц берсен-
дэ кунегулэр уткэрэлэр. Э. Маликов. II Гомумэн шуца охшаш биек урын яки биек нэрсэ.— Карагыз, иптэш гвардия капитаны, нинди коточкыч трамплин,— диде командирларныц берсе. Мин тубэнгэ карадым. Тау чыннан да текэ. Г. Эпсэлэмов.
2. куч. Нинди дэ булса эш-хэрэкэтлэр ечен таяныч, башлангыч пункт.— Бу [эш] сица югарырак сикеру ечен трамплин булырга тиеш. X. Вахит.
ТРАМ-ТАРАРАМ: трам-тарарам булу (килу) — нэрсэнен дэ булса тэртнбе, системасы бетенлэй бозы-лу, таркалу, асты ескэ килу.— Бетен деньяныц тез-гене бухгалтерлар кулында. алар шул тезгенне ыч-кындырып жрйбэрсэлэр, деньяныц асты ескэ килэчэк, бетен банклар трам-тарарам булачак. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТРАМ-ТЫРАГАЙ: трам-тырагай булу (килу) — 1) терле урынга таралу, сибелу, таркалу, киту. Хэзер берегез анда, берегез монда трам-тырагай булып йерисез бугай. М. Гафури; 2) куч. таркалу, юкка чыгу, бозылу (эш турында). Эш трам-тырагай килу.
ТРАНЗИ'СТОР и. 1. Электр сигналларын кечэйтэ, узгэртэ торган еч электродлы ярым уткэргеч прибор.
2. к. транзисторлы радиоалгыч.— Эхсэннец транзисторы н кейлэп эцибэр булмаса. Алар кайтканчы музыка тыцлыйк. Э. Касыймов. Транзисторын уйиа-тып Гаяз керэ. Г. Мехэммэтшин.
ТРАНЗИ'СТОРЛЫ: транзисторлы радиоалгыч — еч электродлы ярым уткэргеч прибор ярдэмендэ эшли торган радиоалгыч. Якшэмбелэрнец берсендэ, транзисторлы радиоалгычымны асып. Дербышки урма-нында йергэн чагым иде. Г. Минский.
ТРАНЗИТ и. 1. Бер илдэн икенче илгэ еченче ил аша, бер пункттан икенче пунктка арадаш пунктлар аша юлчылар Ьэм товарлар ташу эше.
2. с. мэгъ. Шул эшкэ нигезлэнгэн. Транзит сэу-дэсе. II Транзит хокукы бирэ торган. Транзит ил-лэр. □ Бельгиянец Мэскэудэ транзит визасы алыр-лык учреждениесе булмаганга, безгэ маршрутны узгэртергэ туры килде. Г. Гали. II Билгелэнгэн урынга кадэр транзит белэн бара торган; транзит юлы белэн башкарыла торган. Транзит поезд. II Аэропортта, вокзалда бер поезддан, самолёттан Ь. б. икенче поездга, самолётка h. б. ш. кучеп утыра торган (юлчылар турында). Варис хатынын гомер
буе транзит пассажир итмэу хэстэрен курэ башлады. М. Хэсэнов. II Шундый пассажи рлар ечен билгелэнгэн. Транзит билет. Транзит зал. Транзит касса. □ [Ул], транзит вагоннарына таратылган ---шпиклардан шиклэнэ-шиклэнэ. МОПР значогы чыгара. Г. Гали.
3. Арадаш пунктларда йекне бер вагоннан икен-чесенэ бушатмыйча уткэру эше. || с. мэгъ. Билгелэнгэн пунктка кадэр бер вагоннан нкенчесенэ бу-шатылмый уткэрелэ торган (товарлар турында).
ТРАНС- Кушма сузлэрдэ тубэндэге мэгънэлэрне белдерэ торган беренче кисэк: 1) берэр пространство аша йери, утэ торган; мэсэлэн: трансконтинен-таль, трансарктик, трансатлантик, трансполяр; 2) берэр нэрсэдэн сон, берэр нэрсэ артында булган; мэсэлэн: трансуран.
ТРАНСА’РКТИК с. Арктика аша (утэ торган). Трансарктик очыш.
ТРАНСАТЛА’НТИК с. Атлантик океан аша (йери торган). Трансатлантик корабль.
ТРАНСКРИПЦИОН с. Транскрипциягэ нигезлэнгэн, транскрипция ечен хезмэт итэ торган. Транскрипцией билгелэр. Транскрипцион система.
ТРАНСКРИ'ПЦИЯ и. 1. лингв. Нинди дэ булса берэр тел яки диалект авазларын, бу телнен язу сис-темасыннан узгэрэк булган хэрефлэр, шартлы билгелэр белэн бнру; шундый билгелэр системасы. Фоне-тик транскрипция. Практик транскрипция. □ Рад-лов терек халыкларыныц фольклорын уз транскрип-циясендэ язып бастырды. Н. Исэнбэт.
2. муз. Берэр музыка коралы яки билгеле бер тавыш ечен язылган эсэрне икенче бер ннстру-ментта уйнау яки икенче тавыш ечен узгэртеп язу.
ТРАНСКРИ'ПЦИЯЛЭУ ф. лингв. Сузлэрне ише-телгэнгэ якын итеп язу, транскрипция ясау.
ТРАНСЛИТЕРА'ЦИЯ и. лингв. Бер язу системасы хэрефлэрен икенче язу системасы хэрефлэре белэи алыштырып язу. Фэн деньясы ечен аерым [истэлек-лэрне] уз язуларында яисэ транскрипция, трансли-терациялэрдэ---чыгаруныц зур эйэмияте бар.
Сов. эд.
ТРАНСЛИТЕРА'ЦИЯЛЭУ ф. Транслитерация ''ясау.
ТРАНСЛЯТОР и. Тавыш, сурэт h. б. терле ин формация не белдерэ торган элемтэ электрик сигналларын кечэйту, узгэрту йэм тапшыру ечен арадаш радиотехник жайланма. Автомат транслятор. ЭВМ трансляторы.
ТРАНСЛЯ'ЦИЯ и. 1. Тавыш, музыка Ьэм сурэтне радио, телевидение, телефон аша еракка тапшыру эше. Академия театрыннан трансляция. □ Икенче концертыбызны радио аша трансляция ясадылар. Сов. эд. Менэ Париж. Сэхнэдэн трансляция бара. Ш. Медэррнс. II с. мэгъ. Шундый тапшыру ечен хезмэт итэ торган. Трансляция челтэре.
2. сейл. Шундый юл белэн тапшырыла торган хэ-бэрлэр, эсэрлэр.
ТРАНСЛЯ’ЦИЯЛЭУ ф. Трансляция ясау. Концерт трансляциялэу. □ .Коммуна' радиоузелы Москвины трансляцияли.--Москва тавышын кырларга хэт-
ле алып барып эциткерэ. А. Шамов.
ТРАНСМИ'ССИЯ и. Механик энергияне каешлар ярдэмендэ двигательдэн станокларга яки башка меха-низмнарга кучерэ торган махсус жайланма. Тушэмгз сыенып трансмиссиялэр эйлэнэ, алардан станокларга каешлар сузылган. Г. Эпсэлэмов. Каеш скважина цехындагы трансмиссия валына таба сузылган. X. Садрый.
ТРАНСПАРАНТ и. 1. Рамга алынган яки ике таяк-ка беркетелгэи лозунг янсэ сурэтле кэгазь, тукыма.
ТРА
137
ТРА
„Яшэсен социалисток Татарстан эцвмКурияте!". .Яшэсен бетен денья революциясе/’--дип, аршын-
аршын хэрефлэр белэн язылган транспарантлар [куренэ]. И. Гази. Русча, татарча транспарантлар, лозунглар кутэреп. Крестовников, Арсланов, Локке, Александров заводларыныц эшчелэре--уза башла-
дылар. К. Нэжми.
2. Язганда юллар туры, тигез чыксын ечен сызык-сыз чиста кэгазь астына куела торган кара сызыклы каты кэгазь.
ТРАНСПЛАНТАТ и. биол. Икенче урынга яки икеиче органнзмга кучерелеп утыртыла торган тере орган яки тукыма кисэге.
ТРАНСПЛАНТАЦИЯ и. 1. мед. Тере тукыманы яки эгъзаны бер урыннан икенче урынга, бер орга-низмнан икенче организмга кучереп утырту эше.
2. а.-х. Бер усемлек кисэген яки бересен икенче усемлеккэ кучеру; ялгау.
ТРА’НСПОРТ и. 1. Халык хужалыгынын кешелэр-не яки йеклэрне бер урыннан икенче урынга кучеру белэн шегыльлэнэ торган тармагы, шулай ук кучеру чараларыныц теге яки бу тере. Су транспорты, haea транспорты. Тимер юл транспорты. □ ШэЬэр ху-эн;алыгыныц иц нечкэ урыны шул хэзер — транспорт. Машиналарныц кубесе---экрйдэ ук фронтка оза-
тылган.---Теп таяныч — атларда! М. Эмир. Им-
периалистах сугыш елларында [М. Вахитов] транс-портта эшли, тимер юл эшчелэре арасында пропаганда эше алып бара. Сов. эд.
2.	с. мэгъ. Транспорт белэн бэйлэнгэн. Транспорт расходлары. 11 Транспорт ечен хезмэт итэ торган, транспорт чарасы булган. Транспорт авиациясе. Транспорт с уд носы. □ Транспорт самолётлары Кэр тен саен азык-телек Кэм сугыш кирэклэре ташыйлар. Ш. Маннур. II Транспортта эшли торган, транспортка хезмэт курсэтэ торган. Транспорт кон-торасы. □ Ашлык амбары ягыннан биш ат белэн алты-эциде угезгэ ашлык теяп транспорт бригада-сы килеп теште. Г. Бэширов.— Безнец транспорт отрядында хезмэт итуегезне шул ук Ватаныбызга мэхэббэт курсэту дип саныйм. Т. Гыйззэт. II Транспорт ечен машина Ьэм жиЬазлар хэзерлэу белэн шегыльлэнэ торган. Транспорт промышленносте.
3.	Махсус максатлар ечен кулланыла торган олау яки башка терле кучеру чаралары. Санитария транспорты. □ Вахтага бару-кайту ечен бердэнбер эцайлы транспорт булган вертолёт тэкъдим ител-де. UJ. Бикчурин. Зур-зур агачлар усеп утыра. Шу-лар кулэгэсенэ ниндидер бер транспорт килеп тук-таган. А. Шамов.
4.	Йеклэр Ьэм кешелэр ташый торган хэрби судно. Алда су естендэ берни дэ юк, коры эцир гаскэр-лэрен теягэн транспортлар килгэне эле Каман ник-тер куренми. С. Сабиров.— Буген тенлэ порттан чыгарга эзерлэнгэн хэрби транспортларныц да ике-сен батырып киттелэр. Г. Кашшаф.
5.	Бер урыннан икенче урынга кучеру ечен бил-гелэнгэи яки кучерелгэн кешелэр теркеме, йеклэр партиясе. Лагерьдан транспорт бик еш китеп тора. Кайбер транспортларда мецэрлэгэн кешелэр була. Г. Эпсэлэмов.
ТРАНСПОРТЁР и. 1. Йеклэрне ташу, кучеру ечен жайланма, конвейер. Роликлы транспортёр. Тасма-лы транспортёр. □ [Баржа] трюмнарына транс-портёрлар буенча бертуктаусыз кар кебек ак тоз агып тора. С. Сабиров. Транспортёр буйлап юга-рыга цемент кутэрелэ. Г. Эпсэлэмов.
2. Авыр йеклэрне кучеру ечен куп кучэрле махсус тимер юл платформасы.
3. к. бронетранспортёр. Киц чылбырлы-транс-
портёрлар да сазлыкка эйлэнгэн юлларда кеч-хэл белэн утэлэр. Г. Сафиуллин.
ТРАНСПОРТИР и. Почмакларны улчэу яки тезу ечен градусларга буленгэн ярым тугэрэк белэн ли-нейкадан гыйбарэт сызым эсбабы.
ТРАН'СПОРТЧЫ и. Транспортта (1 мэгъ.) эшлэуче. Иртэгесен транспортчылар дэулэткэ тиешле беренче йеклэрне менэ шушы сушилкадан теяп кузгал-дылар. Г. Галиев. Югары урамнан транспортчылар килеп тешэ. Г. Бэширов.
ТРАНСУРАН: трансуран элементлар хим.— Мен-делеевнын периодик системасында ураннан соц килгэн радиоактив химик элементлар (мэсэлэн, плутоний, кюрий, берклий Ь. б.).
ТРАНСФОРМА’ТОР и. 1. Бер кечэнештэге алмаш электр тогын икенче кечэнештэге алмаш токка эве-релдеру аппараты. Кечэнеш трансформаторы. Туен-дыру трансформаторы. 6ч фазалы трансформатор. О Янган трансформаторны яцадан чорнау бик катлаулы Кэм нечкэ эш. Каз. утл.— Элекке электр станциясенец кирэге калмады. Авыл башына трансформатор кордык. Г. Галиев.
2. Кыяфэтен (киемен, гримын Ь. б. ш.) Ьэм тавы-шын бик тиз узгэртеп, берничэ роль уйный торган артист. Ул заманны мица еш кына трансформатор булырга да туры килэ иде. Китапта ничэ хатын-кыз роле бар, барысын да мица бирэлэр. Аларныц барысын да бер терле уйнап булмый, Кэркайсыныц узенчэлеклэреи, аерымлыкларын эзлэргэ кирэк була иде. С. Гыйззэтуллина-Волжская.
Трансформатор станциясе тех. — алмаш ток чел-тэрендэге электр тогы кечэнешен кимету яки арттыру Ьэм электр энергиясен абонентларга булу ечен хезмэт итэ торган станция.
ТРАНСФОРМАЦИОН с. Трансформация (2 мэгъ.) ечен билгелэнгэн, шуна хезмэт итэ торган. Трансформацией аппаратура.
ТРАНСФОРМАЦИЯ и. 1. кит. Бер кыяфэттэн, формадан икенче кыяфэткэ, формата кучу, эверелу; эверелеш. Ватан образыныц трансформациясе ша-гыйрьнец дуслык хисен олылый, нэфислеген. сафлы-гын сиздерэ. Г. Кашшаф.
2. физ. Трансформатор (1 мэгъ.) ярдэмендэ электр тогыныц кечэнешен узгэрту эше.
ТРАНТАЙ и. к. торымтай. Туз чилэктэ трантай уйный. Табышмак.
ТРАНТАЙЛАНУ ф. сейл. Сикергэлэу, кылану, чытлыклану.— Я. эйдэ, эйдэ, егетлэр тирэсендэ куп трантайланып йермэ! М. Фэйзи.
ТРАНТАС и. сейл. к. тарантас. [Алар] Бэдринец пар ат эциккэн яхшы трантасына утырып авылга киттелэр. Г. ИбраЬимов. Колхоз канцеляриясе ал-дына трантас э^игелгэн бер ат чатырдап килеп туктады. М. Галн.
ТРАНШЕ'Я и. 1. Оборона позициялэрендэге барлык ут нокталарын тоташтыра торган Ьэм дошманга каршы ягына балчык, таш Ь. 6. ш. нэрсэлэр еелгэн тар, тирэн, озын чокыр. Миус буендагы камышлык-ларга кадэр траншея казылды; шул траншея буйлап корал ташылды. И. Гази. II Снаряд Ьэм бомба кынпылчыкларыннан саклану ечен хезмэт итэ торган тар, тирэн чокыр. Без. [бомбага тотканда] сикереп тешэр ечен. тар, тирэн траншеялар казып куя торган булдык. Э. Еники.
2. Берэр нэреэ саклау, куму, салу Ь. б. ш. максатлар ечен хезмэт итэ торган озын, тирэн, тар чокыр, канау. [Алар] силос башнясы ясадылар. 200 тонна сыешлы траншея казыдылар. Ш. Медэррис, Г. Аху
ТРА
138
ТРА
нов. Тайир фермага якын гына булган силос тран-шеяларын карап йврде. Г. Галиев.
3. махе. Тау токымнарын ачык ысул белэн чыгару ечен казылган чокыр. II с. мэгъ. Траншея ярдэмендэ башкарыла, эшлэнелэ торган. Балчык чыгаруда траншея ысулы.
ТРАП и. Суднодагы телэсэ нинди баскыч. Ишекне ачуга, кубрикка да су бэреп керэ. [Хэйдэр], су ерып, югарыга чыга торган трапка ом тыла. Г. Эпсэлэмов. Гатин эле трап буенча палубага теште, эле яцадан мостикка кутэрелде. Соц. Тат. II Ярдан, при-чалдан суднога кутэрелу якн тешу ечен махсус ку-черелмэ баскыч яки басма сыман жайланма. Менэ теплоходтан причалга зур озын баскыч булып тешкэн траплар да алынды. Г. Иделле. Пароход тукта-ды, трап салынды. К. Нэжми. II Самолетка керу ечен сеялмэ баскыч. Биек трапныц еске баскычына кутэрелгэч, [Бэсилэ] артына борылып, елмаеп кул болгады да зур самолёт эченэ кереп юк булды. М. Хэсэнов.
ТРАПЕ’ЦИЯ и. 1. Капма-каршы яктан ике ягы гына параллель булган дуртпочмак. Бу папируста, башка геометрик мэсьэлэлэр белэн беррэттэн, тра-пециянец мэйданын исэплэу дэ куреэтелгэн. Ж- Тэр-жеманов-
2. Ьэр нке башы бауга асылган аркылы агачтан яки тимердэн гыйбарэт гимнастик снаряд. [Яшьлэр-нец] бер теркеме турникларда, трапециялэрдэ упражнениелэр яСыйлар.^ эк^ирдэ мэтэклилэр. Ш. Камал.
ТРА-РА-РАМ аваз ияр. Тынлы оркестр коралы белэн тантаналы музыкаль марш уйнаганда яки, шат-лангач, кэеф кутэрелгэч, шундый тантаналы, шатлык-лы кей кейлэгэндэ чыккан тавышны белдерэ. Буген эттэм мица зур туп Бу лэ к итте—тра-ра-рам! Ж. Тэржеманов.
ТРА’ССА и. 1. Берэр нэрсэнен хэрэкэт ‘ юнэлешен яки жир астында урнашу контурларын картада яисэ турыдан-туры жир естендэ куреэтэ торган сызык. Метро трассасы. I I Бу яшь урман, калын яшел трасса, Бетен район кырын ышыклар. Ш. Медэррис.
2. Олы юл. Автомобиль трассасы. □ Вэсилэне иц шаккатырганы — трассада машиналарныц-------
куплеге булды. М. Хэсэнов. [Юзеф] сугыштан соц гражданский авиациягэ кучкэн, халыкара трасса-ларда очкан. Каз. утл.
3. Фосфорлы пуля яки снарядный Иавада калдыр-ган эзе. Автомат туплар естеннэн^Трассалар бер-келэ. С. Баттал.
Трасса сызучы пуля (яки снаряд) хэрби — очкан-да кала торган яктырткыч эзе берэр юнэлешне кур-сэтергэ яки янадан атканда прицелны дереслэргэ ярдэм итэ торган махсус пуля яки снаряд. Очканда эзе куренеп кала торган трасса сызучы пуля белэн атканда, пуля хэрэкэтенец траекториясе курену сэ-бэпле, цельгэ тезэп ату ;ноицелэя. Физика.
ТРА’ССАЛАУ ф. Трасса (1 мэгъ.) салу, трасса билгелэу. II с. мэгъ. Трасса салу, билгелэу ечен хезмэт итэ торган. Трассалау шнуры.
ТРА'ССАЛЫ: трассалы пуля — к. трасса сызучы пуля.— Ниндидер утлы, трассалы пулялар белэн [аттылар]. Н. Исэнбэт.
ТРА'ССАЧЫ с. Олы юл, трасса (2 мэгъ.) салучы (кеше турында). БАМ трассачылары.
ТРАТА'ЙКА и. сейл. 1. к. таратайка. [Маннур] кепчэклэр урынына ике иске подшипник тэгэрмэче куелган эцыйнак кына бер нэмэстэкэй кутэреп кыз-лар янына килеп керде. Кызлар: .Ай-йай. кем, Ман-
нур. --Тратайкац бик кечкенэ тугелме соц?" —
[диделэр]. М. Хэсэнов.
2. Тоташ тимер трубадан ,п* хэрефенэ охшатып кэкрэйтелгэн ике табанлы чана сыман нэрсэ (балалар шунын белэн шуып уйныйлар).7
ТРАТ-ТА-ТА (ТРА-ТАТА-ТАТАТА) аваз ияр. 1. Тынлы оркестр коралы белэн тантаналы музыкаль марш уйнаганда, берэр нэрсэне салмак, ритмик рэвештэ ша-кылдатканда, кейлэгэндэ h. б. ш. очракларда чыккан тавышны белдерэ. Габделхэй авызына самовар тру-басы куйган: . Тра-трра-тррат-та-тата", — дип музыка уйный. Ш. Камал. Буген театр була, трат-тата, трат-тата! Шатлыктан куцлем тула, трат-тата, трат-тата! Г. Камал.
2. Автоматтан, пулемёттан атканда чыга торгаи тавышны белдерэ. Дошман автоматчылары ут ачты: . Трат-та, трат-та-та!" Ф. Булатов. Тау башындагы пулемётларныц авызы ачылды: . Та ... та ... та ... Трат-та-та-та... * К. Нэжми.
ТРАТ-ТАТАМ аваз ияр. к. трат-та-та (1 мэгъ.). . Ту-ту-ту, трат-татам, трат-татам", — дип, аякларын танец кеенэ хэрэкэтлэндереп. [Зыя] рояль янына барды. Ф. Эмирхан.
ТРА’УЛЕР и. Трал (1 мэгъ.) белэн жиЬазлан-дырылган балык тоту судносы. Траулер флоты. О Теньяк дицгезлэренец берсендэ, балыкчылар трау-лерында капитан булып эшлэуче--------нэмэстэкэй
безнец уртак сееклебезне узе белэн ияртте дэ алып китте. Ф. Хесни.
ТРАУР и. кит. к. матэм. Жрмилэ йэрвакытта кара эйбер кия иде, мин аны кургэндэ даимэн кигэн кара киеме деньяга протест, улгэн яшьлегенэ матэм — траур тугел микэн дип уйлый идем. Г. Газиз. | с. мэгъ. Гаскэри оркестр траур марты уйный. М. Эмир, Ф. Кэрим.
ТРАФАРЕТ и. 1. Бизэк яки язу тешеру ечен эче шул бизэк яки язу формасында уелган юка пластинка. Кулына сары буяу йэм калайдан ясалган трафарет тоткан бер немец килеп керде. Безне строй-га тезде йэм трафарет аша сары буяу сертеп, безнец кукрэклэребезгэ, аркаларыбызга----ике хэ-
реф тешереп чыкты. Н. Дэулн. Эчлек материаллар-ны трафаретлар буенча кису дэ шулай ук мецнэрчэ метр материягэ экономия бирэ. М. Максуд. II Шундый пластинка ярдэмендэ тешерелгэн рэсем яки язу. [Солдат ныц] бил каешлары салдырылган. погоннары йэм трафаретлары йолкынган. Ш. Маннур. || с. мэгъ. Трафарет ярдэмендэ эшлэнгэн. Трафарет бизэк. || Трафарет белэн эшлэу ечен хезмэт итэ торган. Трафарет пумаласы.
2. Шаблон, эзер схема. Сэнгать ечен трафарет— чит нэрсэ. Ж. Фэйзи. Димэк, болар кабатланган, традицией трафаретлар. Г. Кашшаф. II с. мэгъ. Шаб-лонга, эзер схемага нигезлэнгэн, еш кабатланганга курэ таушалып беткэн, шаблон. Трафарет фраза. □ [деэрдэ] бер якта бик эшэке, бик кире типлар, икенче якта бик из^аби. культур, эшлекле, уцган типлар биру—трафарет схемасы нык кузгэ бэрелэ. М. Жэлил. Кайбер эцитэкчелэрнец минем хатлары-ма: . ... планда куздэ тотылмаган ... *. . ... мем-кинлегебез юк ... * йэм башка шундый салкын, трафарет жаваплары йерэкне эрнетэ. Г. Эпсэлэмов.
ТРАФАРЕТЛЫК и. Трафарет (2 мэгъ.) булу; шаб-лонлык, бертерлелек. Образларныц трафаретлыгы.
ТРАХЕИД и. биол. Усемлекнен бетен тармаклары, кэусэсе, яфраклары буенча су Ьэм суда эрегэн матдэлэр таралырга ярдэм итэ торган кепшэсыман кузэнэк. Трахеидларныц стеналарында бик куп вак тишеклэр була. Янэшэ кузэнэклэр бер-берсе белэн шушы тишеклэр ярдэмендэ тоташканнар, шул рэвешчэ су
ТРА
139
ТРЕ
трахеидлар буйлап кузэнэктэн кузэнэккэ кутэрелэ. Биология.
ТРАХЕИТ и. мед. Трахеяларнын лайлалы тышча-сы ялкынсынудан гыйбарэт авыру. Мамык, йон, элитен кисэкчеклэре сулыш юлларыныц лайлалы тыш-часына ябыша.---Шулар нэтиэфсендэ профессио-
наль авырулар — хроник трахеитлар Ьэм бронхит-лар (ялкынсыну процесслары) була. Анатомия.
ТРАХЕОТОМИ'Я и. мед. Сулыш юлы тыгылган-да, махсус трубалар кертеп сулыш алдыру ечен, тра-хеяны яру. Тиз арада хирург та килеп эн;итте. Килуе белэн Рвстэмне карады да: .Хэзер ук трахеотомия ясарга кирэк!" — дип. операциягэ хэзер-лэнэ башлады. Г. Мехэммэдова.
ТРАХЕ’Я и. 1. анат. Кеше Ьэм умырткалы хай-ванпарныц бер-берсенэ тоташкан кимерчэк божралар-дан торган, кепшэсыман сулыш юлы. Бугаздан ут-кэч. haea трахеяга керэ. Бу — 10—12 см озынлык-тагы кепшэ. Анатомия. [Медицина] уцышларыннан — трахея (бугаз) аркылы бирелэ торган наркозны — курсэтергэ мемкин. Сов. эд.
2. зоол. Кайбер буынтыгаяклы хайваннарнын бер очы тэн естенэ чыгып торган сулыш алу кепшэсе.
3. биол. Усемлеклэрдэ дымны Ьэм суда эрегэн туклыклы матдэлэрне уткэру кепшэсе.
ТРАХО'МА и. мед. Озакка сузыла торган йогышлы куз авыруы. 1913 елгы тикшеренулэр Казан губер-насындагы халыкныц 25.5 проценты трахома белэн авырганын курсэткэн. Каз. утл.
ТРАХО'МАЛЫ с. Трахома белэн авырый ^торган. [Эхми] канлы. трахомалы кузлэрен*керле эн;ице белэн сертеп алды. Г. ИбраЬимов.
ТРАХОМАТОЗ с. Трахоманы ейрэну, дэвалау белэн бэйле. Трахоматоз институт.
ТРАХТИР и. сейл. к. трактир. Алмаев хэзрэтлэре трахтир салырга [тора]. Г. Тукай.
Трахтир сырасы иск. — заводта пешерелгэн сыра (йорт сырасыннан аерыр ечен эйтелеп йертелгэн). — Тизрэк эчесен. тизрэк твнэсен ечен. трахтир сы-расын ике шешэ итеп салган идем. Г. Камал. [Мэгъри] — бай хатыннарын алдап, .трахтир сыралары" са-лып, аларга тамырлар кайнатып эчертеп Ьэм им-том итеп йеруче карчык. М. Галн.
ТРЕБОВАНИЕ и. Берэр жнтэкчегэ яки оешмага нинди дэ булса эйбер яки кешелэр сорап язылган рэсми кэгазь.
ТРЕВО'ГА и. хэрби. Куркыныч килуен белдерэ торган сигнал, haea тревогасы. □ Эшелон янында тревога бирелде. Гаскэр коралга ябышты.-Лэкин
килуче дошман тугел иде. Ш. Усманов. — Тревогага кадэр сез — эшче. сигнал булу белэн — сугышчы! Ф. Кэрим.
Тревога кутэру — берэр терле куркыныч килу турында якын-тирэдэге кешелэр ишетерлек итеп сигнал биру (ату, сирена кычкырту, чан кагу, кычкыру). — Тревога кутэреп, бетен урамны аякка бастыралар. Ф. Сэйфи-Казанлы. [Курбатов:] Штабс-капитан эфэнде, Кавказ егете сезнец чаптарыгызга атланып качты!.. [Чингизов:] Тревога кутэрергэ. артыннан куарга! Т. Гыйззэт.
ТРЕД-ЮНИОН и. Англия ^йэм аныц^доминионна-рында профсоюза ар атамасы.
ТРЕД-ЮНИОНИЗМ и. Капитализмны нигезеннэн ук юк итуне максат нтеп куймыйча, эшчелэр хэрэкэтен экономик талэплэр яулап алу белэн генэ чикли торган оппортуинстик агым.
ТРЕД-ЮНИОНИСТ и. Тред-юнионизм тарафдары. — Анархист прудонистлар, лассалианистлар. тред-юнионистлар — кебек терле агым социалистлары-
ныц бер оешма эчендэ эшлэулэре безгэ гыйбрэт. Г. ИбраЬимов.
ТРЕД-ЮНИОНИ’СТИК с. Тред-юнионистларга хас. Тред-юнионистик политика.
ТРЕК и. спорт. Велосипед, мотоцикл, автомобиль ярышлары ечен махсус жиЬазландырылган юл. Мэскэудэ Олимпия уеннары ечен махсус агач трек салалар. Соц. Тат.
ТРЕЛЬ и. махе. Урманнан агач чыгару ечен махсус салынган юл; шул агач еелэ торган урын.
ТРЕЛЬЯЖ и. 1. Урмэле геллэр ечен махсус эш-лэнгэн нэзек рэшэткэ. II с. мэгъ. Юка, тар такталар-дан эшлэнгэн. Трельяж беседка.
2. 0ч булемтекле кезге. [Хэбир] буй эциткэн сецел-кэшенец кинэт кенэ трельяж алдында бетерелэ баш-лавын кур[э]. Ш. Хесэенов. Турдэ — комод естендэ трельяж. Шул турыда стенада Лиданыц зурайтыл-ган фотосы бар. А. Гыйлэжев.
ТРЕ'НЕР и. Спорт кунегулэренэ житэкчелек итуче кеше; тренировка ясату белэн шегыльлэнуче белгеч-спортсмен. Виталий кебек, аларны бокска. самбо ке-рэшенэ ейрэтэ башладым. Янэсе, мин дэ тренер хэзер. Р. Техфэтуллин. Иптэшлэренец, тренерныц ки-цэшлэре аны дэртлэндерэ. ул белэклэрендэ яца кеч сизэ. Г. Эпсэлэмов.
ТРЕ'НЕРЛЫК и. Тренер булу; тренер хезмэте якн вазифасы.
ТРЕНИРО'ВКА и. Берэр нэрсэгэ (мэсэлэн, йегерер-гэ, йезэргэ, очарга Ь. б.) ейрэну ечен кунегулэр. Тренировка ясау. □ Сецге ыргыту моментын техник югарылыкка э^иткеру ечен. Эпсэлэмов бик куп кеннэр буе тренировка алып барды. X. Сэлимжанов. Гатауллин полкка яца килгэн яшь очучылар белэн тренировка уткэр[э]. Ялкын. II с. мэгъ. Тренировка-лар ечен ясалган, билгелэнгэн. Тренировка самолёты. Тренировка киеме.
ТРЕПАНА'ЦИЯ и. мед. Сеяк астында яки сеяк эчендэ булган авыруга операция ясау ечен сеякне бораулап тишу эше. Ростов шэЬэрендэ аца баш сея-генэ трепанация ясыйлар. Соц. Тат.
ТРЕПАНГ и. Инэтэнлелэр семьялыгыннан ите ашарга яраклы умырткасыз дингез хайваны. Трепангларны артык тирэн булмаган урыннарда аквалангист-водо-лазлар тота. Зоология.
ТРЕСКА и. сейл. к. тэрэч. Нэгыйм езелеп яраткан треска бавыры да куренмэде. Г. Мехэммэтшнн.
ТРЕСТ и. 1. Узэклэшкэн идарэсе булган бер тип-тагы берничэ предприятие берлэшмэсе; шундый бер-лэшмэнен идарэ аппараты. Аны тресттан эшеннэн алдылар Ьэм яцадан директорлыкка кайтарырга бул-дылар. Г. Эпсэлэмов.— Сез бит безгэ тресттан яр-дэмгэ эцибэрелгэн гыйльми эшче. А. Эхмэт.
2. экон. Коммерция Ьэм житештеру операциялэре, узэклэшеп, бер идарэгэ буйсынган Ьэм уз местэкыйль-леклэрен югалткан берничэ предприятиенец монополистик берлэшмэсе. Мексика нефте дэ Америка тресты кулына теште. Ф. Эмирхан.
ТРЕСТЛАШУ ф. Трестка берлэшу, трест тезу.
ТРЕТЕ'ЙСКИЙ: третейский суд иск. — ике якнын бэхэсле эшен тикшерэ Ьэм хэл итэ торган битараф еченче як катнашындагы суд.— Тулэ мица счёт буенча. югыйсэ мин сине третейский судка бирэм. Э. Фэйзи. Третейский судта председатель зур урын-ны тота. Ул кайсы якка тавыш би.реэ, шул як эци-цеп чыга. Лэкин председатель ике якныц да ризалы-гы белэн билгелэнэ. 3. Бэшири.
ТРЕФ и. Уен картасынын кара тэре тешерелгэн тере. Треф дамасы. □ — Кэрте, кэрте, нинди уцай тешеп тора.----Треф сица. куркып. кузен терэп
тора. 9. Фэйзи.
ТРИ
140
ТРИ
ТРИАС и. геол. Жир шары тарихында мезозой эрасынын ин беренче чоры. Триас чоры. Триас системасы.
ТРИАЦЕТАТ и. 1. Ацетат жепселлэренен бер терен ясый торган химик матдэ. I! Шундый матдэ жепселлэре.
2. с. мэгъ. Шундый матдэ жепселлэреннэн ясалган, бэйлэнгэн яки тукылган. Триацетат ефэк. Триацетат тукыма.
ТРИБУН и. 1. тар. Борынгы Римда: терле дэулэт йэм жэмэгать эшлэрендэ эшлэучелэрнен гомуми исеме.
2. Куренекле жэмэгать эшлеклесе — оратор, публицист. Революция трибуны. □ 1917 елда инде без Мулланур Вахитовны ачык керэш мэйданында, эш-челэр кэм солдатлар митингларында, демонстрация-лэрдэ болыиевистик лозунглар ечен керэшуче ялкын-лы трибун итеп курэбез. К. Нэжми. II с. мэгъ. Узенен эйэмиятле публицистик чыгышлары, ижаты белэн теге яки бу ижтимагый катламнын интересларын яклау югарылыгына менгэн. Бу поэмасы белэн [Такташ}, Маяковский шикелле ук, совет поэзиясенец алдынгы трибун шагыйре булып танылды. X. Хэйри.
ТРИБУНА и. 1. Оратор чыгып сейлэр ечен эшлэн-гэн кутэренке урын. Трибунага эшче кыяфэтле берэу менеп. акларныц кабахэтлеклэре турында фактлар курсэтеп сейлэде. К. Тннчурин. Трибунадан планета-ныц терле теллэрендэ Американыц сугыш чукмар-ларына каршы ачулы речьлэр, ялкынлы нэфрэт, ярсу нэлэт сузлэре яцгырый. Г. Бэширов. || куч. Политик-лар, публицистлар h. б. ш. нын ижтимагый эшчэнлек алып бара торган елкэсе, урыны. Эдэби трибуна. □ Язучылар театр кэм матбугат тирэсеннэн уз-лэренэ трибуна эзлилэр. К. Нэжми. Газета битлэрен-дэ----хэтта Ху ж; а Насретдинга да трибуна бирел-
гэн. М. Хесэен.
2. Стадионнарда, мэйданнарда терле уеннарны, ярышларны, демонстрациялэрне карап тору, парад кабул иту h. б. ш. эшлэр ечен Ьэр рэте алдагысыннан биегрэк итеп ясалган корылма. Кызыл мэйданда ку-наклар ечен яца гранит трибуналар.
ТРИБУНАЛ и. 1. Хэрби яки гаять зур гражданлык жинаятьлэрен карый торган гадэттэн тыш махсус суд органы. Яцрый-----хэрби трибуналныц карарында
Учкэ хаклы халык телэге. Ф. Кэрим.— Без аларны шушы кэгазьлэре, акчалары белэн бергэ трибуналга тапшырачакбыз. К. Нэжми. || эщый. Шул органнын суд коллегиясе, судьялар.
2. Шул орган тарафыннан жинаятьлэр тикшеру эше. — Маскировка кормаган ечен трибунал. Г. Гобэй. II Шул органнын суд утырышы.
ТРИГОНОМЕ’ТРИК с. 1. Тригонометриягэ бэйле. Тригонометрик таблицалар. Тригонометрии тигез-лэмэлэр. Тригонометрик функциялэр. □ [Рухия] тригонометрик теоремаларныц серенэ тешенэ алмый интегэ. В. Нуруллин. Александр Семёнович бир-гэн геометрик, алгебраик, тригонометрик мэсьэлэ-лэр белэн мавы[ктык]. Сов. эд.
2. махе. Жир естендэге теп пунктларны билгелэу юлы белэн алып барылган геодезик улчэулэргэ бэйлэнешле. Тригонометрик билге. Тригонометрик пункт.
ТРИГОНОМЕ'ТРИЯ и. Геометриянен ечпочмак кыр-лары йэм почмаклары арасындагы узара бэйлэнешлэр-не ейрэнэ торган булеге. Турысызыклы тригонометрия. □ Лобачевский арифметика, элементар геометрия кэм тригонометрия буенча аныц лекциялэ-рен тыцлый. Ж- Тэржеманов. Вэрберсе сигез квадрат колонналы портикка нигезлэнгэн монастырьныц еч яруслы фасады геометрия йэм тригонометриягэ нигезлэнеп эшлэнгэн. М. Мэхмутов.
ТРИ’ЕР и. Ашлыкны чистарта Ьэм сортларга аера торган авыл хужалыгы машинасы. Амбар буенда, мец-
нэрчэ калай кисэклэренец бер-берсенэ ышкылуыннан чыцлаган тавыш чыгарып, триер эйлэнэ. Анда-------
бодай тазарталар. Г. Бэширов. [Гайния] кендезлэрен триер янында ашлык чистартып. башаклардан бо-лайрак тузанга манылып йери. Ф. Хесни.
ТРИ'ЕРЛАУ ф. Чистарту Ьэм сортларга аеру ечеи ашлыкны триер аша уткэру.
ТРИКО и. 1. Оске кием тегугэ китэ торган, сырлар тешкэн йон тукыма.— Бер сак тектерергэ бирдем. ---Трикосыныц матурлыгын куреэц, исец дэ китэр, сыек зэцгэр тесле, аршины эщиде сум утыз тиен тора. Г. Камал.— Минем магазиннарда триколарныц да, атласларныц да менэ дигэннэре тулып ята. Ш. Камал. II с. мэгъ. Шундый материалдан тегелгэн. Трико костюм. □ Сстенэ трико бишмэт киеп,--------
унэк;иде яшьлек кыз--сейгэн яры белэн курешергэ
бара. Ф. Хесни. [Усмернец] естендэ кыршылып беткэн трико куртка. Г. Гобэй. II Шундый тукымадан тегелгэн кием. Тротуарларда Англия триколарына киенгэн кешелэр [йери]. К. Тннчурин.— Узлэре яшь, матур, байлар.-----вслэрендэ трико да сукно.
М. Фэйзи.
2. Трикотаж тукымадан тегелгэн Ьэм тэнгэ сыланып тора торган спорт киеме.
ТРИКОТАЖ и. 1. Машинада бэйлэнгэн тукыма. II с. мэгъ. Машинада бэйлэнгэн шундый тукымадан тегелгэн. Трикотаж эйберлэр. □ [Нурми] яшел тес-тэге ефэк трикотаж кулмэк киеп алган. Г. Ахунов. Кызныц естендэ кара трикотаж спорт костюмы. В. Нуруллин. II с. мэгъ. Шундый тукыма тукый торгаи. Трикотаж фабрикасы.
2. Шул тукымадан тегелгэн яки машинада бэйлэнгэн эйбер (мэсэлэн, оек, фуфайка Ь. б.). II эщый. Машинада бэйлэнгэн эйберлэр.
ТРИКОТАЖЧЫ и. Трикотаж промышленностенда эшлэуче кеше.
ТРИЛЛИОН сан. Мен миллиардка бэрабэр сан. II Шул саннын микъдары. Кояштагы яктылык шул-кадэр куэтле ки, 1575 триллион (1575000000000000) стеарин шэм биргэн яктылыктан да артык. Ф. Эмирхан. Жир йезендэ уранныц гомуми запасы триллион тонналап исэплэнэ. Соц. Тат.
ТРИЛОБИТ и. Палеозой эрасы башында кин таралган Ьэм кысласыманнарга охшаган буынтыгаяклы ка-зылма хайван. [Ул чорда] киц рэвештэ кысла форма-сындагы трилобит-----таралган булган. А. Фаткул-
лин. Мисс Феллоузны Хоскинс трилобитлар булеге-нэ алып килде. Каз. утл.
ТРИЛО'ГИЯ и. Бер ук авторнын бер гомуми идея Ьэм сюжет сызыгы белэн бэйлэнгэн еч эдэби яки му-зыкаль эсэре. Таж;и Гыйззэт 1940—1941 елда „Таш-кыннар" трилогиясенец беренче кисэген — ,Шомлы кеннэр",---1942 елда икенче кисэге булган .Даулы
кеннэр', 1951 елда .Данлы кеннэр' эсэрлэрен тэмам-лады. Б. Гыйззэт. Тукай турындагы трилогиянец беренче китабы матбугатта чыкты инде.-------Икенче
томы (Тукай тормышыныц Уральский чоры турында) хэзер редакциялэнэ. К. Нэжми.
ТРИМ-ТА-ТА аваз ияр. 1. Кэеф кутэрелгэндэ, жи-нелчэ шатлык хисе кичергэндэ чыга торган авазлар-ны белдерэ.
2.	и. мэгъ. Шатлык хислэре кичергэндэ сузсез баш-карыла торган кейне анлата.
3.	и. мэгъ. Шатлык, кэеф-сафа турында гына уйлау; ваемсызлык. вслэрендэ [аларныц] — заграничный чуп-рэк, башларында — бары трим-та-та. X. Туфан.
4.	и. мэгъ. Житди булмаган, ваемсыз кеше; жил-куар.— Мин узем дэ деньяга шулайрак туганмын, узебезнец братва мине .трим-та-та' дип кенэ йертэ. К. Нэжми.
ТРИ
141
ТРО
ТРИМ-ТАМ-ТАМ-ТА аваз ияр. Музыка коралларын-да уйнаганда, кейлэгэндэ чыга торган авазларны белдерэ. Танца тавышы зал эчендэ твн ката. Уйный -оркестр: . Трим-там-там-та-та!" Г. Тукай. Пыр тузып елый Антанта. Безгэ колке, трим-там-там-та! Э. Фэйзи.
ТРИМ-ТРИМ аваз ияр. Кыллы музыка коралынын кылларына чирткэндэ чыга торган авазларны белдерэ. — дй чэчел, нур, зэррэ-зэррэ, Яцра, кыллар, трим-трим. Н. Исэнбэт.
ТРИНИТРОТОЛУОЛ и. Бик кечле шартлаучан мат-дэ (мина, снаряд h. б. да кулланыла).
ТРИН-ТРИН аваз ияр. к. трим-трим. Бакча рэшэт-кэлэрен чыбык белэн сирпеп уттелэр: .Тран-трин, трин'... Г. Гобэй.
ТРИО и. 1. 0ч инструментка яки Ьэрберсенен мес-тэкыйль партиялэре булган еч тавышка кейлэнгэн музыкаль эсэр. Композитор-----дуэтлар, триолар
[яза]. М. Жэлил. || 0ч тавыш. „Ирек'тэ ике тавышка (дуэт), еч тавышка (трио), дурт тавышка (квартет) эцырлаулар, куп тавышка буленгэн хорлар матур урын алалар. Г. Кутуй. Узе елый. Улым, кызым елый. Трио белэн елау башланды. Б. Рэхмэт.
2. муз. 0ч башкаручыдан (жырчы яки музыкантлар-дан) торган ансамбль. Вокале трио. Гармоньчылар триосы. □—Музыкаль трио! Скрипкада — Мехэм-мэт Яушев, гармунда — Фэйзи Биккинин, мандолина-да— Мансур Мозаффаров! Э. Еники.
3. муз. Вальс, скерцо h. б. ш. марш яки бию характерындагы музыкаль эсэрнен теп темага Караганда салмаграк, ягымлырак урта елеше.
ТРИОД и. 0ч электродлы электрон лампа.
ТРИ'ПТИХ и. сэнг. Уртак бер идея белэн берлэш-кэн. еч картина, еч барельеф, еч рэсем h. б. ш. дан торган композиция. || эд. Бер гомуми идея белэн берлэшкэн еч шигырь, езек h. б. ш. лардан торган поэтик эсэр.
ТРИТОН и. Саламандралар семьялыгыннан озын койрыклы, сырлы сыртлы кэлтэсыман жир-су хайваны. Тритонныц озын койрыгы буйлап сузылган зэп-зэц-гэр сызыклар ялтырый, аркасы буйлап нэкъ этэч кикригедэй кикрик тэ ускэн. Г. Хэсэнов.
ТРИУМВИРАТ и. 1. тар. Борынгы Римда: республика жимерелер алдыннан югары властьны кулга тешеру ечен еч политик эшлекле (Цезарь, Помпей, Красс) тарафыннан тезелгэн союз; ечлек союзы.
2. Гомумэн бергэлэп эш иту ечен власть башында торган еч кешенец союзы. Генераллар Нгуен Кхань-нан, Зионг Ван Миньнан йэм Чан Ван Кхиемнан тезелгэн триумвират------властьны уз кулында
саклап калган. Соц. Тат.
ТРИУМФ и. 1. тар. Борынгы Римда сугыштан жи-неп кайтучы полководецны Ьэм анын гаскэрен каршы алу тантанасы.
2. кит. Гаять зур жину, зур уныш; тантана. Аныц кутэренкелеге, канатланып йэм беркадэр мактанып сейлэве, уз-узеннэн тулысынча канэгать булуы — илебездэге гомуми усешкэ, социализмныц тантаналы триумфына нигезлэнгэн иде. Г. Кашшаф.
ТРИУМФАЛЬ с. 1. Жинученен тантаналы рэвештэ керуе ечен хезмэт итэ торган; теге яки бу жину, тантана хермэтенэ корылган. Бетенсоюз авыл хуэк;а-лыгы кургэзмэсенец триумфаль капкасы естенэ ту-тыкмас корычтан эшлэнеп куелган мэйабэт сын шул ук идеяне чагылдыра. К. Нэжми. Триумфаль арка алдына канал аркылы кызыл тасма сузылган. Ш. Медэррис.
2. Тантаналы, жинуле. Совет властенец триумфаль маршы. □ [Фидаи] йэрвакыт дулкынлана,
ялкынлап яна йэм романтик ашкыну белэн рево-люциянец триумфаль адымын сурэтлэргэ омтыла. Г. Кашшаф.
ТРИУМФ А’ТОР и. тар. Борынгы Римда — тантаналы рэвештэ каршы алына торган жинуче полководец. Лукуллдан соц Помпей басып керэ.—Триумфатор кетэ Рим — Сенат. Н. Арсланов.
ТРИХИ'НА и. зоол. Личинкалары дунгыз яки башка хайван итлэрендэ була Ьэм итле ашамлык ашаган кешегэ кучэ торган чэчсыман нечкэ, паразит суалчан.
ТРИХИНЕЛЛЁЗ и. мед., ветер. Кеше яки хайван-нарда трихина тудырган авыру.
ТРИХИНОЗ с. Трихиналар белэн зарарланган, три-хиналары булган. Трихиноз ит. Трихиноз дуцгыз.
ТРОЕБО'РЬЕ и. Спортнын еч тере буенча яки еч терле спорт кунекмэлэреннэн торган ярыш. Алда троеборьеныц еченче тере — штанганы, кукрэккэ куеп тормыйча, чееп кутэру калды. Сов. эд.
ТРО’ЙКА и. 1. Бер арба яки чанага янэшэ жигел-гэн еч ат. Чанага, элбэттэ, тройка м;игелмэгэн. нибары----бер алаша [гына]. Ф. Хесни. Безнец пар
ат кына булса да, аларныц тройкасыннан йич ка-лышмый. Г. Тукай. II с. мэгъ. 0чэу бергэ жигелгэн. Кененэ ун тэцкэ генэ булса да,---тройка атлар
алырга була. Г. Камал. Бердэн. исемец була депутат, э^иккэнец була тройка ат. Ш. Мехэммэдев. II 0ч ат жигелгэн арба яки чана. Ул тройкага сике-реп менде дэ---чаптырып шэйэргэ китте. Г. Тукай.
Габдерахман хэзрэтнец ике остабикэ белэн------
тройкада кунакка йеруен куреп, [Жийаншаныц] фи-кере узгэрде. 3. Нади.
2. сейл. Берэр махсус эш ечен еч кешедэн торган вакытлы орган яки комиссия. Берничэсе авылдан ук серелергэ тиешле табылган кулакларныц тройка тарафыннан билгелэнгэн исемлеге тикшерелде. Ф. Хесни.
3. Пиджак (яки жакет), чалбар (яки итэк) Ьэм жи-леттан гыйбарэт костюм. Егетнец естендэ кыйммэт-ле тройка. Ф. Эмирхан. [Галлэм] яхшы тройка, панама, ялтыр штиблетлар белэн накидкасын салып кына керэ. М. Фэйзи.
ТРО.’ЙКАЛЫ с. Оч ат жигелгэн арбалы (яки чана-лы). Троицкида вэгъдэ куешкан тройкалы ике немец вояжёры безне урманда туктап кетэ лэр икэн. Г. Тукай.
ТРОЙНИК и. махе. Водопроводта: берьюлы еч труба борып керту ечен „т“ хэрефенэ охшатып еч жэпле итеп ясалган махсус кыска труба. [Монда] кла-паннар, тройниклар----бар иде. М. Шэрифуллин.
II Электр челтэренэ берьюлы еч прибор ялгарга мем-кинлек бирэ торган жайланма.
ТРОЛЛЕ'ЙБУС и. Электр тогы белэн йери торган куп урынлы пассажир машинасы — рельссыз шэйэр транспортынын бер тере.— Троллейбус сугыштан соц гына йери башлады. Г. Эпсэлэмов. Шэйэр узэген-нэн завод районына баручы троллейбуска этешэ-тертешэ ике кеше менде. Г. Минский.
ТРОМБ I и. Кан тамырларына оешкан кан.
ТРОМБ II и. Коры жирдэ кечле жил, яшенле я нгырлардан гыйбарэт еермэ.
ТРОМБОЗ и. мед. Кан тамырларында кан оешу процессы.
ТРОМБОН и. Трубанын бер буынын шудырып йер-тудэн яки клапаннарга басудан тавыш югарылыгы уз-гэрэ торган, тубэн Ьэм бик ачы тавышлы тынлы музыка коралы. Бу — тромбон дип атала торган, уйнаганда балдакларын шудырып-шудырып э^ибэрмэле, шактый зур, шактый авыр, кыскасы, бер ук вакытта физкультурасы ицгэ дэ, бугазга да тешэ торган
ТРО
142
ТРУ
бик нэтищэле yen коралы. Ф. Хесии. Тромбонныц кэкрэеп килгэн трубасын кыскарту яки озынайту ечен шуып йери торган махсус кулисасы була. Э. Бакиров.
ТРОМБОНЧЫ и. Тромбонда уйнаучы музыкант.
ТРОМБОФЛЕБИТ и. мед. Кан укмашудан кан та-мырларынын ялкынсынуы.— Профессор узе карады. Сезнец аякларыгызга электри[к] ванналар кирэк, ди. Югыйсэ, тромбофлебит булуы ихтимал. ди. Э. Фэйзи.
ТРОП и. эд. Кучма мэгънэдэ кулланылган суз яки эйтелмэ. дсэрдэ чагыштыру, кучеру (троп) йэм сын-ландырулар да сейлэмнец кутэренке, эмоциональ характерда бирелуенэ ярдэм итэрлек итеп ките-релгэннэр. Г. Нигъмэти.
ТРО'ПИК и. 1. Жир шарында экваторга параллель Ьэм аннан теньякка яки кеньякка таба 23°27' та тора торган ике уйланма тугэрэкнен берсе. Экватордан теньяктагысы— Рак тропигы. кеньяктагысы — Козерог тропигы.
2. Шул тугэрэклэр арасы. II с. мэгъ. Шул арада уриашкан, шунда усэ торган. Тропик урманнар. □ Укытучы Барый абый Янчурин папирус дип аталган тропик усемлекнец яфрак лары на борынгы Мисыр эщирендэ яшэуче халыкларныц узлэре турында язып калдыруларын сейлэде. Г. Ахунов. Юл чит-лэрендэ тез пальмалар. кокос агачлары, исемнэре безгэ билгесез булган башка тропик агачлар тезелгэн. Каз. утл. II Тропиклар ечен хас, тропикта тарал-ган. Тропик авырулар. Тропик беркулек. II Тропик яклар ечен билгелэнгэн. Тропик ищем.
Тропик ел астр.— Кояшнын язгы кен-тен тигез-леге аша ике мэртэбэ уту арасы (ул 365 кен 5 сэгать 48 минут 46,1 секундка тигез).
ТРОПОСФЕ'РА и. Жир атмосферасынын страто-сферага чаклы булган тубэнге катламы. Тропосфера-ныц калынлыгы ЖиР шарыныц терле урыннарында терлечэ. А. Фаткуллин. Атмосфера массасыныц 79% тан артыграгы 10—16 км биеклеккэ кадэр булган катлауда. ягъни тропосферада ята. Физика.
ТРОС и. махе. Диаметры 25 мм дан 102 мм га кадэр юанлыкта ишелгэн корыч яки сус аркан. Трос-ныц икенче башы тракторга бэйлэнгэн, [ул] экрен генэ трак торны тарттырып карарга кушты. М. Хэсэнов. Биек кранныц угы очындагы трос кар-маклары м;илдэ тибрэнэ. А. Гыйлэжев. II с. мэгъ. Тростан ясалган. Трос баскыч.
ТРОТИЛ и. к. тринитротолуол. Нефтьтэн динамит, тротил, нитроглицерин й. б. шартлаучан матдэлэр табалар. Нефть тур. хикэялэр.
ТРОТУАР и. Урамнын ике ягында жэяуле кешелэр йерер ечен бераз кутэртебрэк салынган асфальт, таш яки такта юл. Тротуардан ицбашларын береш-тереп, эмма кызу-кызу басып Фердинанд килэ. Э. Касыймов. Белеем апа юл аша чыкты да тротуар буйлап ашыга-ашыга китеп барды. Г. Гобэй.
ТРОФЕИ и. 1. Сугышта жинелгэн яктан калган корал яки хэрби кирэк-яраклар, ганимэт. Трофёйлар саный старшина, Шат елмаю йезен яктырткан. М. Жэлил. II с. мэгъ. Сугышта жинелгэн яктан калган. Шамил трофей пулемётка ябышкан да качып баручы гитлерчыларга сулъяк амбразурадан сип-терэ. Г. Эпсэлэмов. Трофей автомашин кысып тоткан бу сакчы----затворын тартып-тартып куя.
Ф. Булатов.
2. Берэр жинуне, унышны, батырлыкны искэ те-шерэ торган истэлек эйбер.
ТРО'ФИК с. физиол. Тэн тукымаларын яки эгъза-ларны тукландыруга, матдэлэр алмашынуга бэйле. Нерв системасыныц трофик функциясе. □ Бэр ор
ганза трофик нервлар килэ, алар, югарыда эйтчэне-безчэ, органда матдэлэр алмашуныц химик процес-сын регуляциялилэр. Сов. эд. II мед. Туклану. матдэлэр алмашы бозылу белэн бэйле. Трофик шеш.
ТРОЦКИЗМ и. Эшчелэр хэрэкэтендэ марксизм-ленииизмга дошман агым, меньшевизмнын бер тере. Бу китап троцкизмны идея ягыннан тар-мар иту-дэ шактый зур роль уйнады. КПСС тарихы.
ТРО'ЦКИЙЧЫ и. Троцкизм тарафдары. Троцкий-чылар революциядэ йэм социалистик теэелештэ — партиянец ролен тубэнэйтергэ [маташтылар]. КПСС тарихы.
ТРР ы. Атны туктатканда эйтелэ.
ТРУБА и. 1. Сыеклык, газ, пар Ь. 6. ш. ны уткэру ечен эче куыш озын кепшэ, моржа. Завод тру-басы. Су трубасы. Труба кою. □ —Абзарыбызга су труба буенча гына агып торачак. Г. Эпсэлэмов. Ж,ирдэн куккэ кирпеч труба буйлап Кызыл очкын булып кел оча. М. Жэлил.— Суыкта нефть куера, шуннан соц инде ул труба эчендэ акмый башлый. А. Эхмэт. || Суднонын машина булегенэ боерыклар, куреэтмэлэр биру ечен махсус кепшэ. Михач элек койрыкта баручыга, аннан нечкэ труба аркылы ту-бэндэгелэргэ кычкырды. К. Нэжми.
2. сейл. Йерэк тибешен Ьэм сулыш алуны тынлау ечен жайланма; стетоскоп. Ул арада доктор, труба-сын куеп, Ж,амалиныц кукрэген, аркасын тыцлады. М. Гали. [Доктор] кесэсеннэн бакыр труба тартып чыгарды. Ш. Медэррис.
3. Бер башы бурэнкэ сыман кинэйгэн тынлы музыка коралы. Жиз трубалар тавышы белэн яцгырады зал эче. М. Жэлил. Хэрби, тантаналы маршларда труба кискен, ачык ритмда бик еш кулланыла. Э. Бакиров.
Труба кискеч тех. — металл трубаларны кисэ торган корал, пычкы.
ТРУБАДУР и. 1. тар. Урта гасыр кеньяк Фран-циясендэ илгизэр шагыйрь. Европада урта гасырныц трубадур дип аталган йенэрмэнд эк;ырчылары йергэн. Г. Сэгъди.
2. куч. Берэр нэрсэне бик нык мактаучы, аца дан жырлаучы кеше. Искелекне эпимеру керэшенец тру-бадурлары булу гына тугел, э яцаны, социализмны тезучелэрнец алгы сафына басып тору идеалы куп-лэгэн шагыйрьлэрнец ацын йэм хисен узенэ тарт-ты. Г. Халит.
ТРУБАЧ и. Трубада уйнаучы яки сигнал бируче музыкант. Музыкантлардан трубач Байсаров сигнал уйный. Ш. Маннур. Безнец баракта Кириленко фамилияле бер трубач яши. Начальство аны. лагерь оркестры составына кертте. Сов. эд.
ТРУБКА и. 1. Сейлэшу Ьэм тыцлау ечен телефон аппаратында махсус жайланма. Ул телефон трубка-сын алды да, цехка шалтыратып, мастер белэн сей-лэште. И. Гази. Трубкада таныш командирныц тавышы ишетелде. Г. Бэширов.
2. Тэмэке салыр ечен кечкенэ оядан Ьэм ана ки-дерелгэн куыш саптан гыйбарэт тэмэке тарту эсбабы. [Мехэммэтэцан бабай] кесэсеннэн трубкасын чыгарып, тэмэке тутырып, бик аппетитлап кына трубка тарта башлый. М. Гали. Янбай агай озын сап-лы кечкенэ трубкасына тэмэке тутыра. Г. Мехэм-мэтшин.
3. Цилиндрик формадагы приборлар яки йэртерле жайланмалар исеме. Рентген пгрубкасы. Телевизор трубкасы.
ТРУ'БКАЧЫ и. сейл. Трубка (2 мэгъ.) тартырга яратучы кеше. Картларныц аерата суфи бер тер-кеме авылда бердэнбер трубкачы Гаптрахман абзы\
тру
143
ТУА
бакчасына кереп, тэмэке дип кыяр кэлшэсен утап чыккан. Ш. Маннур.
ТРУБОПРОВОД и. тех. Сыек яки газ сыман жн-семнэрне ерак арага кучеру, агызу ечен хезмэт итэ торган Ьэм краннары, эшермэ биклэре булган тоташ трубалар линиясе. Трубопроводларныц эстакадасы никадэр якынлашкан. Г. Эпсэлэмов.
ТРУДОВИК и. Патша Россиясе Дэулэт думасында народниклык юнэлешендэге вак буржуаз демократии партия члены. Без трудовик социалистлардан мон-дый суз ишетелуею бик гаядэплэнэбез. Урал. Килэ-чэк заман депутатларыбыз да .сукыр трудовик" булып йермэслэр. Г. Тукай.
ТРУ.'ППА и. Театрда яки циркта уйнаучы артист-лар коллективы. .Сэйяр" труппасы. .Нур" труппасы. Кучма труппа. Труппа медире. □ Труппаныц составы кечкенэ булганлыктан, кайбер спектакльлэрдэ [Г. Кариевка] эллэ ничэшэр роль уйнарга туры килэ. 3. Солтанов. Без, берничэ кешедэн гыйбарэт труппа, театр хезмэтен [утэу] ечен деньяга чыктык. С. Гыйззэтуллина.
ТРУ’СИК и. Юка материядэн тегелгэн кыска штан. Киц елга читенец чиста ком яки чуерташ белэн капланган урыннары трусиктан гына калган ялан-гач кешелэр белэн шыгрым тулган. М. Эмир. Булмэ эченэ яланес, яланаяк, бары кыска трусик кына кигэн бакыр тэнле бер малай атылып керде. Г. Бэширов.
ТРЮК и. 1. Оста, эффектлы алым; оста, экэмэт хэрэкэт. Акробатик трюк. Кинематографии трюк. □ Береняе спектакльдэге шактый гына буш келке-лэр бетерелугэ карамастан. бу юлы да мэгънэсез кыланчыклык трюклары ядитэрлек иде эле. 3. Солтанов.— Мифтах абый, бу зур гэудэ белэн трюк ясау сица авыр бит. X. Сэлимжанов.
2. куч. Зур хэйлэ белэн бик оста итеп башкарыл-ган эш; кетелмэгэндэ (гадэттэ хыянэтчел рэвештэ) эшлэнгэн эш.— Сезнец бу котылуыгыз хакыйкать-тэн дэ шундый шэп трюк булып чыккан. Н. Исэнбэт. [ Тикше.руче] бу трюк белэн Баймурзиннарныц менэсэбэтен ачыклый алмады. С. Баттал.
ТРЮКЧЫ и. сейл. Трюклар ясаучы кеше.— Мин [циркта] трюкчыларны карарга бик яратам. Н. Исэнбэт.
ТРЮМ и. 1. Корабльнен тубэндэге палубасы белэн тебе арасында йек тутыру яки башка хажэтлэр ечен махсус бушлык. Алар буксирныц йек тейи торган астагы трюмнарына кереп йокларга урнашТпылар. К. Нэжми.
2. театр. Сэхнэ астындагы урын.
ТРЮМО и. 1. Гадэттэ ике тэрэзэ арасына идэнгэ бастырып куела торган зур кезге. Дания трюмо каршына барып баса да, кулларын бееренэ куеп, уз сурэте белэн мэгърур рэвештэ сейлэнэ. Т. Гыйззэт.
2. махе. Терле орнаментлар белэн бизэклэнгэн тэрэзэ арасы.
ТРЮФЕЛЬ и. 1. бот. к. томалан.
2. Шул гембэ тесле итеп ясалган шоколад конфет исеме. .Заря" фабрикасы чыгарган трюфель Союзда дан тота. Соц. Тат.
ТРЭЧЭИ и. диал. к. тумачи. Трэчэйлэргэ кунакка бару.
ТСС ы. Дэшмэскэ, тын булырга кушканда кулланыла (тын булыгыз).— Тсс, тсс! Тавышыгызны чыгар-магыз. Г. Камал.— Тсс! Тавышланмагыз, иптэшлэр. Ш. Камал.
ТСС-ПСС ы. к. тсс.
Тсс-псс иту — шундый тавыш белэн кисэтеп, тын, дэшми торырга кушу.— [Син мине] тсс-псс итенгэ-лэп алып килдец. Кайда ,кошыц"? А. Эхмэт.
ТУ I и. бор. 1. Терки Ьэм монгол халыкларында: ат кылыннан ясалган Ьэм уртасына ай сыны ябыш-тырылган байрак. Кара туны кутэреп байракчы Аргын [керэ]. Н. Исэнбэт. Ьэм, мекатдэе керэш туын биек ядиргэ кадап, Сейлэр идем бер нотык, Алдымдагы илгэ карап. К. Нэжми.
2. Аучынын кошлар кундыра торган агачы. Туг-рысы юк шоцкармын, Ту ядэбендэ очармын. Мэкаль.
Ту кицэш бор.— хэрби совет, байраклар кннэше. Ту кутэру этн.— булэклэр бэйлэнгэн сенгеле таяк кутэреп, сабан туе ярышлары башлануын хэбэр иту.
ТУ II с. диал. 1. Еллар буенча жигелми яки са-вылмый йергэн, симез (хаййан турында). Ту сыер. □ Мичкэ-мичкэ баллар теяп, ту биялэр тагып, тугыз арба белэн кодалар килеп ядитте. М. Эмир.
2. Кысыр. Ту каз. Ту урдэк. □ [Солтан] ту биялэр суйдырды. Сов. эд. [£>у] кайчандыр серелгэн-чэчелгэн ядир булып та, куп еллар сука-сабан ти-мэу аркасында яцадан чирэмгэ эйлэнгэн ту ядир иде. М. Эмир.
ТУАЙ ы. диал. Колынга, атка эндэшу сузе.— Туай, туай, туу ... сана! Туктап кына торсана! Килче, ялыц тараем. Н. Исэнбэт.
ТУАК с. диал. Яна гына туган. Вак кына, 'туак кына, Бэлэкэй генэ, куак кына. Такмак.
ТУАЛЕТ^и. 1. Кием-салым (кубесенчэ хатын-кыз-ларныкы).
2. Киену, юыну, бизэну, чэч тарау Ь. 6. ш. эшлэр. Рауза, туалеты белэн мэшгуль хэлдэ, бераз кет-тер[э]. Э. Фэйзи. Латиф иртэнге туалетын баш-карып, гантельлэр белэн физзарядка ясый. А. Расих. II с. мэгъ. Шундый эшлэр ечен хезмэт итэ торгаи. Туалет естэле. О [Кызылармеец] туалет эйбер-лэре тутырылган несессердан бритва белэн сабын порошогын ал[ды]. Ш. Усманов.
3. Бэдрэф булмэсе. Кухня, ванна булмэсе Ьэм туалет электэн ук кафельлэп эшлэнгэн иде. Г. Эпсэлэмов.
ТУАР и. бор. диал. Йорт хайваннары, терлек, мал. Сет ту ары. Туар асрау. □ Ту ар булса—тун булыр, бодай булса — он булыр. Мэкаль.— Сыер юк. Сарык-кэядэ дэ кош-корт. Аннары, менэ, кроликлар асрыйм.----Шул вак туар белэн дэ иткэ-майга ап-
тыраган юк минем. Р. Техфэтуллин.
Туар багу диал. — терлек асрау, мал карау.
ТУАРЕГ и. Узэк Сахарада, Алжирда Ьэм Нигер елгасынын урта агымы тирэсендэ яши торгаи жирле халык атамасы Ьэм шул халыкнын бер кешесе.
ТУАР-КАРА ядый. и. диал. к. мал-туар. Биктимер бабайныц туар-карасыннан бер ат. бер сыер, ике кэядэсе бар иде. Шура. Аларныц ат-тун, туар-кара хакында кайгы беткэн. Ак юл.
ТУАРУ ф. Жигелгэн атны яки башка хайванны чана, арба Ьэм башка жигу дирбиялэреннэн азат иту. Ул ишек алдына атын кертте дэ, туарып, чана тэртэлэрен югары кутэреп бэйлэп, атын чанадагы коры печэнгэ кушты. М. Гали.
ТУАРЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. туару. Йорт терле пролёткаларга Ьэм йек арбаларына ядигелгэн яки туарылып, печэн ашап тора торган атлар белэн тулы. Э. Фэйзи. Мостафа ядентеклэбрэк карагач, [атыныц] дугасы бер якка салынып тешкэнлек-не курде. Димэк, аты туарылган. Ш. Камал.
2.	сейл. Чишену. Мортаза туарыла да башлады. Иц элек йон эчле биялэен салып. мич буендагы эскэмия естенэ ыргытты. Бурек тэ биялэйлэр артыннан очты.-----Тышланган тунныц да каптыр-
малары ычкындырылды. М. Хэсэнов.— д син, сакал, нэреэ дип туарылдыц? Ки итеклэрецне! К. Нэжми.
ТУА
144
ТУБ
3.	куч. рэв. мэгъ. туарылып. Иркенлэп, жэелеп, рэхэтлэнеп. [Солтанныц] кузенэ кроватыпа туарылып йоклап яткан кечкенэ улы чагылды. А. Расих. Приказчик белэн расходник---аяк естенэ аяк куеп,
туарылып сейлэшеп утыралар. М. Гали.
4.	куч. Гадэти нормадан чыгу, уз-узен начар, артык иркен тоту; чыгырдан чыгу. Яшьлэрнец болай туарылып китуе аны.----бигрэк куркытты. Г. Эп-
сэлэмов.— Сез, иптэш Мехэммэтэ^анов, зинйар, бик туарылмагыз эле,----бу эшлэрне тыныч кына да,
нервланмыйча йэм мэсхэрэлэудэн тыш та башкарыр-га була бит. А. Расих. || Гомумэн бозылу, элеккеге тэртибен югалту. Бер дэ Гафият дигэнчэ булмады: каяндыр бу аклары килеп чыкты, денья туарылды да китте. И. Гази.
5.	Сулпэнлэну, эшкэ ваемсыз карау, эшне уз ес-теннэн алу; рухи яктан йомшау.— Иптэшлэр, буын-нарны ныгытырга, туарылмаска [кирэк]. Ф. Сэйфи-Казанлы. [дбэфлилев] ирешкэн уцышлары белэн канэгатьлэнеп калмады, бервакытта да эшеннэн туарылмады. Г. Шамуков.
ТУА-ТУМЫШТАН рэв. к. тумыштан. Туа-тумыш-тан шэйэр кешесе Бикчурин моныц эллэ ни тэмен тпапмады. Ф. Хесни.
ТУБА и. Бурэнкэ сыман авызлы берничэ бегелгэн кепшэдэн гыйбарэт калын тавышлы тынлы музыка коралы. Тубада бик кечле, каты йэм дэйшэтле, куркы-ныч тавышлар чыгарырга мемкин. Э. Бакиров.
ТУБА(Й): туба(й) агачы дини — ожмах агачы. Те-шемдэ э^эннэтел-фирдэвеснец эчен курдгм. Зифа вэ мэйабэт буйлы туба агачлары усеп утыр[а]. Г. Тукай. Илайи. бу асыл кошны Тубай агачына кун-дыр. Г. Кандалый.
ТУБАЛ и. Кабыктан ясалган кин Ьэм тугэрэк яки ярым тугэрэк савыт. Чэчу тубалы. Чуп тубалы. □ длеге бабай белэн шаян малай--------кабыктан
вшлэнгэн тубал алып килэлэр.------Бабай туз ка-
шык белэн э^айлап кына кортларны тубалга coca башлый. А. Алиш. Тубал асып экрен генэ барган хэлдэ, Арыш чэчэ ак чырайлы арык бэндэ. Г. Афзал. II Шундый бер савытны тутырырлык булган эйбер микъдары (улчэу берэмлеге буларак кулланыла). Бу ейнец бирге елешендэ---ярты тубал солы ау-
нап ята. К. Нэжми.— Менэ, кеше-кара кургэнче салып кит, бер тубал [он]. Ф. Бурнаш.
Тубал чэчэк бот.— тенбоек; русчасы: кувшинка. Алтын-сары тубал чэчэк Чыккан кулнец астыннан. Ш. Маннур.
О Тубал битле — зур, жэенке битле. [Солдатлар] бар да озын мыеклы, бар да тонган кузле, бар да тубал битле. X. Кэрим. Тубал булу — кирэгеннэн артык куп уйлаудан яки тавыштан ангыраю (баш турында); баш кату. Кененэ унар-уникешэр сэгать лекция тыцлаталар. Баш кына чыдасын. Кичкэ таба баш тубал була. М. Хэсэнов. Кен эчендэ кырык кырланам, Башым тубал була уйлардан. Ш. Маниур. Тубал бэйлэу диал.— кунакка чакырышу. Тубал тегу — йоклау. Тубал хэтле — зур гына. Имештер. бер кешегэ тен уртасында кырда тубал хэтле ут очраган. И. Гази. Тубал хэтле зур бэрэн бурек кигэн терекмэннэр кычкыралар. 9. Фэйзи. Тубалы белэн ут тешу —башка зур кайгы, мэшэ-кать килу (гадэттэ кирэкмэгэн, чакырылмаган кунак-лар турында эйтелэ).
ТУБАЛАК I и. бот. Бармак башы хэтле бэрэнгесе була торган болын улэне. [Шкафта] дарчин майлары, тубалаклар, эфьюн йэм башка москатель нэрсэлэр [ята]. Г. Камал. II Сазлыкларда, су буй-л а рында усэ торган ак, сары яки шэмэхэ чэчэкле,
каурыйсыман яфраклы агулы усемлек; русчасы: мытник болотный.
ТУБАЛАК II и. диал. к. тубал. Бер тубалак арыш чэчу.
ТУБАЛАУ ф. диал. Берэр эшне башка беркайчан да эшлэмэскэ тэубэ иту.
ТУБАЛБАШ и. 1. диал. к. клевер.
2. куч. сейл. Зур башлы, тузган чэчле кешегэ (бигрэк тэ хатын-кызга) карата эйтелэ. Алланыц ба-рын-югын тубалбаш Биктэшнец бик белэсе килэ иде. И. Гази. [Сэйдэ Биктимергэ:] И. тубалбаш! Сине кем солдатка алсын?! Ак юл.
ТУБАЛЛЫК с. Тубал ечен ярый торган, бер тубалга житэрлек. Тубаллык туз.
ТУБ АЛ-ТУБА Л с. Зур-зур, тубал сымаи. Бакча-ныц ярты елеше, кенбатыш ягы, астан алып ескэ кадэр тубал-тубал булып утырган алмагачлар белэн [капланган]. Н. Фэттах.
ТУБАЛЧЫ и. 1. Тубал ясаучы кеше.
2. тар. Элекке заманда, уз товарларын тубалга салып, бер авылдан икенче авылга йереп сату иткэн вак сэудэгэр; кырык тартмачы. Авылга килгэн кырык тартмачы, тубалчыларга да беренче copay шул була. 3. Бэшири.— И кыз гына! Ни монда тубалчы-лар белэн маташасыц? Тиз бире кил. М. Акъегет-задэ.
ТУБДИСПА'НСЕР и. Туберкулёз диспансеры. Ка-тапханэдэн кайтышлый мин тубдиспансер янында Сэетне очраттым. И. Салахов. [Ул] эллэ ничэ тапкыр больницада ятып чыкты, ахырда аны Валун-скига тубдиспансерга озаттылар. Э. Касыймов.
ТУБЕРКУЛЁЗ и. Упкэ, сеяк, буын Ьэм эчэклэрне зарарлый торган йогышлы авыру. Упкэ туберкулёзы. Сеяк туберкулёзы. □ — Синдэ туберкулёз бар, дигэч кенэ йеткерэ, тирли башладым.---Тар гына
зэгыйфь кукрэктэ авыру йерэк белэн авыру упкэ. М. Фэйзи. Соцгы елларда аныц туберкулёзы упкэдэн тамакка кучте. С. Кудаш. II с. мэгъ. Шундый авыруны ейрэиэ Ьэм шул авырудан дэвалый торгаи. Туберкулёз институты. □ — Мин авырый башладым. Туберкулёз диспансерына бардым. Т. Гыйззэт.
ТУБЕРКУЛЁЗЛЫ и. Туберкулёз белэн авырый торган. Тар кукрэкле. туберкулёзлы бер егет---ка-
лучылар ягына килеп басты. Ш. Усманов. [Биба-эн;амал апа] йери торган кызыныц туберкулёзлы икэнлегенэ улын ышандырудан ваз кич[те]. Ш. Хе-сэенов. „
ТУБЫЙ: тубый агачы — к. туба[й]. Иксез-чиксез бакча, имеш, эцэннэт. Чумган, имеш, бар эн;ир гвл-лэргэ, Баш естендэ тубый агачлары Тора, имеш. ясап кулэгэ. Э. Исхак.
ТУБЫК и. 1. Аякныц балтыр сеяге белэн табаи сеяклэре тоташкан Ьэм ике яктан кабарыбрак торган урыны (аркылы сеяк). Бозлы баткак ботинка ертык-ларыннан табанга, тубыкка сылана. К. Нэжми. Аяк асты тубыктан бата. Г. ИбраЬимов.
2. диал. Тез башы, тез. Минем туган якта --• тубык дип тез башына эйтэлэр. Н. Фэттах.
Тубык башы диал.— к. тубык (2 мэгъ.). Тез башы урынына кайчагында тубык башы дигэн суз дэ кулланыла. Н. Фэттах. Тубык сеяге анат.— аяк табанынын укчэ естендэге сеяге; ашык сеяге; русчасы'. лодыжка. Тездэн тубэнге тубык сеяге дэ туптай ко-барынкы, калку. Н. Фэттах.
ТУБЫКЛАНУ ф. диал. Тезлэну. [Шэкертлэр] хэз-рэткэ каршы ярты хилка — тугэрэк булып тубык-ланып утырдылар. М. Гафури.
ТУБЫЛГЫ и. бот. Аксыл-сары якн алсу тестэге чэчэклэре исле, кайрысы куе кызыл булган, сыгыл-малы болын куагы; русчасы: таволга. Тирэ-якта улэн.
ТУБ
145
ТУГ
гвлэщимеш Ьэм тубылгы к уаклары белэн капланган сопкалар. Ш. Хесэенов. Тубылгы агач зур булмас, тубылгыдан ей булмас. Мэкаль. || с. мэгъ. Шул куактан эшлэнгэн, материалы шул куак булган. [Егетлэр] каеш белэн буган биллэренэ тубылгы сап-лы, тугыздан тугэрэклэп ургэн камчы кыстырган-нар. И. Салахов.
ТУБЫЛГЫЙ и. диал. к. тубылгы. Хэтфэ келэм естенэ купертеп эшлэнгэн каралм;ым яшел чэкэннэр тесле, кузлэрне иркэли торган уйдым-уйдым тубыл-гый болынлыклары куренэ. Ш. Камал.
ТУБЫЛДЫК и. диал. к. тубылгы. Ждккэн генэ атым туры ала. Тубылдыккайларга урала. Жыр.
ТУБЫР и. 1. Хайваннар тэнендэ йэм усемлек-лэрдэ тугэрэклэнеп чыгып тора торган оры, теер. Тубыр—туп кебек кабарып торган шешне. теерне ацлата. Н. Фэттах.
2. Авыр эштэн яки йегерудэн сон ял итеп елгер-мэгэн, тире кипмэгэн атка су эчерткэч барлыкка килэ торган авыру, аякка су тешу. Атка тубыр булу.
3. с. мэгъ. куч. Уткен, ачы (телле). Былбылныц вне бар. Тургайныц тубыр теле бар. Мэкаль.
ТУБЫРЛАНУ ф. Теерлэну, орылану. [ГэуЬэр] тыр-наклары ярылып, буыннары тубырланып беткэн бармакларын шунда ук артына яшерде. А. Гыйлэжев. Ат белэн уткэндэ кучэр башлары карт имэннэрнец тубырланып торган кайрыларын тыр-наштыр[ганнар]. М. Хэсэнов.
ТУБЫРЛАУ ф. 1. Каты шеш, тубыр чыгу.
2. Аякларына су тешкэч йери алмас хэлгэ килу (ат турында).
ТУБЫРЛЫ с. 1. Теерлэре, тубырлары булган.
2. куч. Уткен, ачы (телле).
О Тубырлы алаша гади с. — эшкэ ярамый, акрын кыймылдый торган кешене ачулану, тиргэу сузе. [Жомабикэ:] Ах. мин ул карт ишэкне. тубырлы алашаны! Т. Гыйззэт.
ТУБЫРСЫК с. Жэенке, кин, тулы (бит турында). — Улым, бигрэк тубырсык битле син.------кызлар
яратмас инде узецне. М. Хужин.
ТУБЫРСЫКЛЫК и. Тубырсык булу сыйфаты. —Хэзер ябыга да тештем, тубырсыклык бетте дэ кебек. М. Хужин.
ТУБЫРЧА и. Эвернэдэн жеп урау ечен ясалган кыса. Тубырча ясау.
ТУБЫРЧЫК и. 1. Нарат, чыршы h. б. ш. куркэсе. Нарат тубырчыгы. □ [Артыш] аталан[гач], яшь-келт чэчэклэр урынында ямь-яшел тубырчыклар пэйда була. Г. Хэсэнов.
2. Мичкэ бекесе.
3. куч. Тыгыз, тулы тэнле, хэрэкэтчел бала.
Тубырчык тибу — к. трай тибу. д мин нэреэ,---
урам буйлап тубырчык тибеп йеримме? Ялкын.
ТУБЫРЧЫН и. к. тубырчык (2 мэгъ.). Чупрэк ту-бырчын.
ТУВА и. Тува автономияле республикасында яшэу-че теп халык атамасы йэм шул халыкнын бер кеше-се. II с. мэгъ. Шул халыкка караган, шул халыкка менэсэбэтле. Тува эдэбияты. □ Тува телендэ беренче эдэби эсэр 1932 елны басылып чыга. М. Усманов.
ТУВА'ЧА рэв. Тува телендэ. .Эки’ дигэне тувача .исэнме" була. || с. мэгъ. Тува халкына хас. Тувача керэш. || с. мэгъ. Тува телендэ язылган. Тувача китапларны ацлавы бик читен.
ТУВА'ЧАЛАП рэв. к. тувача. [Директор] труб-касын алды йэм кемгэдер тувачалап: .Александр Чайбарович. минем янга кереп чык эле’. — дип эйт-те. М. Усманов.
ТУ'ВЧЭ ы. Мегезле эре терлекне куганда эйтелэ. — Тувчэ!.. Ай — ычкынып читэнне аудара бит инде. — Тувчэ! Эченэ казык кергере сыер ... М. Фэйзи.
ТУГАЙ и. 1. Елга ташыганда су баса торган бо-лын (гадэттэ дуга сыман ярымутрау кебек була). Елганыц бер ягы — зур Ьэм карт урманлы биек таулар, икенчесе — яшел улэннэр, ал-гел чэчэклэр белэн тушэлгэн зур, киц тугай. Г. Ибрайимов. Тыныч сулыш алган киц тугай йомшак улэн белэн капланган- Ф. Кэрим.
2. Елганын дуга сыман бормалы урыны. Тиз генэ чишенеп, суга сикердем Ьэм---тугайны ицлэп йезэ
башладым. Сов. эд. Борылып аккан су буйларын тугай дилэр, Теркстанда татарларга ну»ай дилэр. Шура.
ТУГАЙЛАНУ ф. Дуга шикеллерэк бормалану. Бары-быз да урман эченнэн тугайланыбрак киткэн юлга карап куйдык. Ф. Булатов. Тугайланып ага кезге — Зэй. Ш. Маннур.
ТУГАЙЛЫ с. 1. Тугае булган, тугае бар. Украина иле тугайлы, Тугайлары озын курайлы. М. Жэлил. Кайсы урын аныц куцеленэ якынрак: биш ел буе кай-нашкан плотинамы. эллэ шушы тын тугайлы елга буемы? А. Гыйлэжев.
2. Бормалы, тугай-тугай. Тугайлы су буйлары.
ТУГАЙЛЫК и. 1. Елга узэнлеге; болынлык. Тигез • тугайлык----may белэн елга арасында яткан тар
гына бер мэйдан булганлыктан, ул елын-ел да буш кала. Э. Еннки. Гебенэ суы буе тугайлыкларында тугэрэк куллэргэ сикереп тешеп. су чэчрэтэ-чэчрэ-тэ йезеп, чумып йергэн чаклар [иска тешэ]. 3. Бэ-шири.
2.	Елганын дуга сыман бормалы урыны.
ТУГАЙТУ ф. диал. Тук иту, тук хэлдэ тоту.—Мул-лалык доходы э^итмиме?-----Рэхим итеп, тугай-
та торган эш эшлэ. Ф. Эмирхан.
ТУГАЙ-ТУГАЙ с. Бормалы-бормалы, дуга сыман (елга турында). Идел буе тугай-тугай. Тугай саен бер тургай. Жыр. II рэв. мэгъ. Бормалы-бормалы булып. Балыкчыныц урамы Тугай-тугай эйлэнгэн. Бэет.
ТУГАН с. 1. Турыдан-туры кан кардэше булган. Туган ата. Туган абый. Туган энем. □ Ата да бик хафаланды, лэкин ни эшлэсэц дэ, бала бит, туган бала бит! Куып чыгарсац, тагы китэр. тагы бозы-лыр. Г. Ибрайимов.—Бала чагыннан бирле кадерлэп, тэрбиялэп устергэн эщизнэсенэ шундый явызлык эш-лэгэнне. туган анасына да ул игелек курсэтмэс. Р. Ишморат. || и. мэгъ. Кан кардэш кеше. Туган-нары арасында Нэфисэ дэу абыйсыныц иц яраткан сецелесе булган. Г. Бэширов.—дни белэн туганнарым калды.— Нинди туганнарыц?—Апа белэн абый. А. Шамов.
2.	и. мэгъ. Кардэш. Ир туган. Кыз туган. ЯкыН туган. □ —Мирвэли каенагай да туган. лэкин Ьэр-бер сузе керпе кебек чэнечкеле. Т. Гыйззэт.
3.	и. мэгъ. Ир кешегэ карата дусларча яки уз итеп эйтелгэн эндэшу сузе.— Менэ нэреэ, туган, мин сине кайдадыр кургэн шикелле, лэкин кайда кургэнмен, Ьич тэ хэтеремэ китерэ алмыйм. А. Шамов.— Сол-тан туган. син бугай,------ялгыш китэсец, энкэц
хэзер Гыйрфан бай йортында. Г. Ибрайимов.
4.	куч. юг. Интереслары, тормыш шартлары яки хэллэре уртак, бер ук булган кеше. Якын туган без-гэ там;ик Ьэм рус. Украинец, грузин, белорус. Э. Ерикэй. II и. мэгъ. Фикердэш кеше яки кешелэр теркеме. Татар пролетариаты Ьэм крестьяннары [уз] сыйнфый туганнары булган рус пролетариаты Ьэм крестьяннары белэн берлектэ самодержавиегэ 
10 А-562
ТУГ
146
ТУГ
---каршы кврэш[элэр]. М. Жэлил. Туганнар, без сезне --- узегезнец дошманыгыз самодержавный
правительство белэн генэ кврэшергэ ецдибез. РСДРП про клама цнясе.
5.	куч. Йерэккэ якын; кадерле.— Тэрбиялэп ус-тергэн ата-анацны, туган халкыцны онытма. Г. Минский. Рэхмэт туган партиягэ! Г. Хужиев. Туган колхозы турында уйлар аны никадэр генэ борчымасыннар, Газинур хэзергэ моннан китэ алма-вын да ацлый иде. Г. Эпсэлэмов.
6.	Туып ускэн (авыл, ил h. б. ш. турында). Габ-делкаюмныц энисенец туган авылы булган Бакырчы белэн эбисенец туган авылы Кармыштан башка эциргэ варганы юк иде. М. Гали. Туган ж;up! Бу бит мин туган. мин ускэн йэм, эгэр дэ улэм икэн, мин кумелэчэк м;ир дигэн суз. Ш. Медэррис.
Туган апа— 1) энисе яки этисенен кыз туганы. Би-биэ^амал апа Яца бистэдэге сецелесе Зэкия белэн берничэ кич сепарат свйлэшулэр алып барды. Бу сейлэшулэрдэ кэлэшне Хэбирнец туган апасы табарга тиеш дигэн карар кабул ителде. Ш. Хесэенов; 2) бертуган абыйсынын хатыны. Туган ил — I) ке-шенен туып ускэн йэм узе граждан булып саналган иле; ватан. Нинди якты минем туган илем, Нурлар балкый аныц кугендэ. Бер чигендэ шэфэкъ сузылганда, Тац сызыла башка чигендэ. Э. Исхак. Туган ил ечен улу—ул беек улем. Ш. Медэррис; 2) туып ускэн як яки авыл. [Шэйхи], олы юллар белэн Урал тауларын утэ-утэ, туган иле Кара Юргага кайтып теште. Г. Ибрайимов. Ул улгэн егетнец туган илендэ карт энисе,---ятим сецелесе бардыр. М. Гафурн. Туган
сарылы — к. туган жанлы. Туган тел — бала чактан сейлэшэ башлаган тел (гадэттэ сейлэшученен уз мнл-лэт теле); ана теле. И туган тел, и матур тел, Эткэм-энкэмнец теле! Деньяда куп нэрсэ белдем Син туган тел аркылы. Г. Тукай. Туган щанлы— туганнарына шэфкатьле, туганнарын ярата торган; туганчыл. Кайбер чакта минем яныма кечкенэ бер сецелем дэ килэ. - - - Ул бигрэк тэ туган снданлы: • син кайгырсац — ул да кайгыра, елыйсыц — ул да елый, шатланасыц—ул да шатлана. Ш. Эхмэдиев. Туган щир шигъ. — к. туган ил. Какэрлэнгэн фашист яуларыннан Туган эцирне азат итештек. 3. Мансур. Туганнан туган — ата яки аналары бертуган, икенче буын кардэш. Бу таза кэм эцитез Себер егетлэре-нец икесе бертуган, берсе аларныц туганнан туган энелэре иде. Ф. Булатов. Туганнан тума диал. — к. туганнан туган. [Унгляубенец] туганнан тума сецелесе Матильда-----килеп керде. Ш. Маннур. Туган-
нан туышкан диал. — к. туганнан туган. Туганнар кабере — сугышта яки беек эш ечен керэштэ йэлак булганнариын гомуми кабере. Будапешт янын-дагы калкулыкларныц берсендэ гитлерчы оккупант-ларга каршы сугышта йэлак булган туганнар кабере бар. Ул кабернец ташына ике батырныц исеме янэшэ язылган. К. Нэжми.—Шушы туганнар кабе-рендэ интервентлар тарафыннан ерткычларча уте-релгэн кешелэрнзц мэетлэре ята. Г. Эпсэлэмов. Туганнар каберлеге.— сугышта яки беек эш ечен керэштэ йэлак булганнариын гына каберлэре урнаш-кан махсус зират. Туганнар каберлеклэрендэ ничэмэ-ничэ мец сугышчыныц свяклэре ята. Г. Эпсэлэмов.
ТУГАНАЙ и. свил. к. туганый. — Нинди йомыш белэн?—Йомыш кына тугел шул, туганай, миц жалуба белэн килгэн идем. М. Шабай.— Сальма— минем туганай ул. М. Хэбибуллин.
ТУГАНДАШ с. 1. Иптэшлеккэ, дуслыкка нигезт лэнгэн, интереслары уртак булган, дус. Тугандаш
партия. Тугандаш республика. О Сэлам сица. кояш иле, Тугандаш ил Узбэкстан. Н. Исэнбэт.
2. и. мэгъ. Кардэш. Яшьлек эзен искэ алдырып, Комык, балкар тугандашлар белэн Курештереп узды сукмагым. X. Туфан.
ТУГАНДАШЛЫК и. 1. Тугандаш булу, дус яшэу хэле.
2.”Туганнарча менэсэбэт, бердэмлек.
ТУГАНИ и. сейл. Хатын-кызлар арасында бер-бер-лэренэ яратып эйтелэ торган суз. Минем бик дус бер кызым: „Эй, тугани (без аныц белэн бер-беребезгэ тугани дип йери идек), кешенец сейлэгэнен курсэц, бетенлэй исец-акылыц китэр",— [диде]. С. Жэлэл. Саимэ сорамыйча тузмэде: .Кара эле, тугани, ник ул алай ди икэн?" Нэсимэ э/давап биреп тормады. К. Нэжмн.
Тугани абый диал. — олырак яшьтэге якын ир кар-дэшкэ эйтелэ.
ТУГАН-КАРДЭШ сндый. и. к. туган-тумача.— Мица шул туган-кардэшне бер куреп, сейлэшеп, уз туган туфрагымда улсэм, башкасы кирэкми. Н. Исэнбэт.
ТУГАНЛАШУ ф. 1. Теге яки бу кеше, кешелэр теркеме белэн туганлык (1 мэгъ.) менэсэбэтенэ керу. — Сецелне кияугэ бирэбез диген, э?-Бай кеше бе-
лэн туганлашасыгыз килэ бугай? Ш. Камал.— Шундый байлык билэп тэ ярлы-ябагай белэн туганлаиш микэн ул? Г. Минский.
2. куч. Якын дуслык менэсэбэтлэренэ керу, дус-лашу. Без кул кутэрэбез! Терле миллэтлэрнец Ту-ганлашкан, бердэм Хезмэт халкы ечен! М. Жэлил. II Узара бердэмлек, дуслык хислэре йэм фикердэш-лекне белдереп, хэрби хэрэкэтлэрне, сугышны, керэш-не туктату, татулашу; русчасы: братание. Немецлар- -ныц рядовой солдатлары хэзер кэр кен безнец белэн туганлашып торалар. Алар да бу канлы сугышка чик куеп, туган эедирлэренэ кайтып. тыныч кен куру юлына керу сэгатьлэрен кетэлэр. М. Гафури. Большевиклар солдатлар[ны]----фронтта туган-
лашырга чакырдылар. КПСС тарихы.
ТУГАНЛЫК и. 1. Кардэшлек.— Борчылма, абый,— диде Газинур, йомшак кына. Аныц тавышында туганлык якынлыгы, эндылылык бар иде. Г. Эпсэлэмов. Семья эчендэ туганлык ягына, бер-берсенэ мэхэб-бэт мэсьэлэсенэ килгэндэ, ул кадэресе этилэре ул-гэннэн бирле тагын да кечэйде. Г. Гобэй.
2. куч. Узара дуслык, бердэмлек, союз. Денья эшчэннэрен туганлыкка Без чакырабыз радио аша. М. Гафури. Без бишэвебез биш терле миллэттэн булсак та, безнец арадагы революция туганлыгй сндыр белэн дэ эйтеп бирэ алмаслык дэрэлдэдэ тирэн иде. Г. Кутуй.
ТУГАНЛЫКЛЫ с. Туганнарын якын куручэн, туган итучэн; туганчыл. Яшьтэн туганлыклы булып усу-
ТУГАНЛЫК-ТУМАЧАЛЫК сндый. и. к. туган-тумача лык. „Меселман иттифакы’на кереп, узецне меэ-мин вэ меселман дидерэсец килсэ, менэ шул тубэн-дэге нэрсэлэргэ иман китерергэ кирэк: 1) байлык, - - - 7) кодалык-кодачалык, 8) туганлык-тумачалык. Г. Тукай.
ТУГАННА’РЧА рэв. 1. Туганнарга, кардэшлэргэ хас булганча. Галия, Зэйнэпне туганнарча каршы алу курсэткэн булып, Рэуф ата-анасы каршында узен яхшы итеп танытырга тели. Г. Нигъмэти.
2. куч. Иптэшлэрчэ, дусларча. Танклар колонна-сы тезу ечен йез илле бер мец сум акча э/дыеп биргэн „Ватан" колхозчыларына кэм колхозчы хатын-кызларына туганнарча кайнар сэлам! Г. Гобэй. Ип-тэшлэрнец кэммэсе дэртлэнеп эшли, матур итеп
ТУГ
147
ТУГ
ял итэ, бер-берлэренэ чын туганнарча якынАядылы менэсэбэт хис итэ иделэр. Ш. Камал.
ТУГАН-ТУЛПЫ ядый. и. диал. к. туган-тумача. Сабан беткэннец икенче кенендэ---тэкэне суеп,
туган-тулпы, курше-кулэнне ядыйдык. X. Сарьян.
ТУГАН-ТУМА и. к. туган-тумача.—Ичмасам, кешегэ ашап-эчэргэ, туган-тумалары белэн~_бэхиллэшергэ ирек бирсеннэр икэн. Ф. Хесни.
ТУГАН-ТУМАЧА ядый. и. Туганнар, якын кардэш-лэр; кардэш-ыру, нэсел-нэсэп.— Минем эти-эни, туган-тумача юк. Ф. Бурнаш. Бай улде. Компаньон-лык планнары, бай семья белэн туган-тумача булу, йерешу хыялы юкка чыкты. Э. Фэйзи.
ТУГАН-ТУМАЧАЛЫК ядый. и. 1. Тугаи-тумача булу.
2. Кадрлар сайлаганда, эшкэ урнаштырганда й. б. ш. очракларда туганнарына, кардэшлэренэ йэм якын кешелэренэ льготалар ясаудан гыйбарэт ялгыш при н-цип; кода-кодагыйлык. — Yzu булсац да. эти тиешле кеше син мица. Лэкин бу эштэ туган-тумачалы к белэн берни дэ ашлэп булмый. Э. Касыймов.— Монды й пакта инде эшнэлек, туган-тумачалыкны читкэ куеп торырга кирэк. X. Вахит.
ТУГАНЧЫЛ с. Туган итучэн, туган жанлы. [Мари-лар] бердэм йэм туганчыл иделэр.-Дошман ми-
насыннан берэр мари егете яраланса, калганнары шуныц янына йегереп килеп, кызганышырга тотына-лар. Ш. Маннур.
ТУГАНЧЫЛЛЫК и. Туганчыл булу сыйфаты.
Туганчыллык иту — туган булу, кардэш бул у сыйфаты курсэту- —Абыйлар мине---чокырда кал -
дырып кайтып киттелэр. — Туганчыллык итмэде -лэр. Экият.
ТУГАНЧЫЛЫКЛЫ с. Туган жанлы, туган итучэн, якын итучэн.
ТУГАНЫЙ и. сейл. 1. Дусларча, якын итеп, уз итеп эйтелэ торган эндэш суз; туганкай. Хатыннар килэлэр дэ аныц белэн кул биреп курешэлэр: .Исэн-ме, туганый, бик исэн-сау гына килеп ядиттецме?" А. Шамов. [Ул] хатынына мврэядэгать итте: .Туганый. бетенлэй истэн чыга язган бит*. Г. Эпсэлэмов.
2. Кечерэк яшьтэгелэргэ нркэлэп, яратып эйтелэ торган эндэш суз.
ТУГАНЫМ и. 1. Кызлар, хатыннар, бигрэк тэ кардэш хатыннар бер-берен якын итеп, дус нтеп эйтэ торган суз; к. туганый (1 мэгъ.). дминэ. яртылай чи-шенгэч, барып, бер йомшак эскэмиягэ ташланды да: .Кил эле, туганым. алдыма утыр эле", — дип, чи-шенеп тора торган Хэятны чакырды. Ф. Эмирхан. [дни], Галимэгэ карап: .Эйдэ, Галимэ, туганым, юы-нып ал, мин самовар куйыйм*... — ди[де]. М. Гафури.
2. иск. Бер ир хатыннары яки килендэшлэр бер-беренэ эидэшеп эйтелэ торган суз. [Хатын] сорый йаман: яцалык, ди, Яца ботинка юк бит, ди, Туга-ныма алдыц бит, ди, Мица да бир, китер, кайда? Г. Камал.
3. Иркэлэп, яратып эйтелэ торган эндэш суз. Зэй-нэп экертен генэ Нуриныц янына барды: . Туганым! Бакчы, Хэдичэ ничек елый", — [диде]. Дэрдмэнд. Сабир абзый, тынычланып, [егеткэ] туйганчы бер карап алганнан соц: .Я, туганым, кунакка кайттыц-мы?" — диде. Э. Еники. II Апа. ядицги, абыстай h. 6. ш. сузлэр алдыннан килеп, аларга иркэлэу, ярату, хермэтлэу тесмере кертэ. Каенана белэн каенсецел аны беренче кенне ук дус итеп курэ башладылар. Хэтта Хэмидэ аны гадэттэгечэ ядицги дип тугел, ничектер якын итеп, туганым апа дип йери башлады. А. Шамов. [Зайит:] Гафу итегез, туганым ядиц-10*
ги, сез кайтканчы елгертеп булмады.----[Камэрия:]
Ай, харап иттец. хур иттец башымны, менэ хэзер каенесеннэн бэрэцге эрчетэ, су китертэ дип бетен авылга сейлэп йерерлэр инде. Ф. Хесни.
ТУГАН-ЫРУ ядый. и. Якын йэм ерак кардэшлэр, нэсел-иэсэп.— Ата-анасыз. туган-ырусыз тилмереп калган малайны карашып йеруецме, Шэмсэстай? М. Фэйзи.
ТУГАНЫЧЛЫ с. Туганнарын якын куручэн, туган-лыклы, туганчыл. Туганычлы кеше.
ТУГАН-УСКЭН с. Теге яки бу кеше деньяга килгэн, туып ускэн (жир, як, ил, авыл, йорт, шэйэр й. б. турында). Кем ки туган-ускэн ядирендэ файдалы кешелэрдэн саналмаса, аныц куцелендэ йэрвакыт чит ядирлэр свекле булыр. Г. Тукай. — Туган-ускэн йор-тыцны бигрэк тэ тиз оныттыц, ата-ана йортына килгэлэп йерер идец. кыз бала! Г. Бэширов. кубэу-лэр туган-ускэн авылларында нигезлэрен бетереп, ейлэрен, каралты-кураларын монда кучерэлэр. А. Гыйлэжев.
ТУГАРУ ф. 1. диал. к. туару. Тирлэгэн ябык ат-ны тугарып, кулэгэгэ бэйлэделэр. Г. Ибрайимов. Сабир карт:---тугара башлаган атны тэртэ арасын-
да калдырып, Фатыйх янына килдг. Г. Галиев.
2. куч. Эштэн сулпэнлэту, эшкэ дэрт-телэк киме-ту. Без хэзерлэнэбез, кешелэрне хэзерлибез-----Э
[атыш] юк. Бу нэрсэ халыкны бераз тугара. сулпэн-лэтэ башлый. X. Межэй.
ТУГАРЫЛУ ф. к. туарылу. Атлар тугарылды. К. Нэжми. [Эсгать:] Мица бетенлэй тугарылып юы-нырга рехсэт итегез. Э. Фэйзи. Участок начальни-гыныц байтактан болай тузгыганы, тугарылганы юк иде. А. Гыйлэжев.
ТУГАЧ и. диал. Эче камырдан пешерелгэн кумэч; эче кумэч.
ТУГАЮ ф. 1. Ашап тую, туклану, туйганчы ашау. — Кара син аларны, карт юлэрлэрне, тамаклары тугая башлаганга шулай итенэлэр алар. Ф. Бурнаш. Колынкаем кырдан кайта тып-тып басып. тугаеп. М. Фэйзи.
2. Симеру, керэю. Аныц казлары тизрэк тугаеп, алданрак куэт ядыеп елгерэлэр. М. Шабай.
3. блгеру, житлегу чорында жимне, сокны мул туплау, тук хэлгэ килу (ашлыклар, жнмешлэр турында). Машиналар----тугаерга торган арыш башакла-
рын керэн ядир белэн бергэ бутап. изеп бетергэн-нэр. А. Гыйлэжев.
ТУГЛАВЫЧ и. Берэр нэрсэне (эремэне, измэне й. 6.) болгатыр, туглар ечен калак.
ТУГЛАГЫЧ и. к. туглавыч. Чи йомырканы сытып. сарысын----савытка салалар да тоз сибеп махсус
туглагыч яки калак белэн бик яхшылап туглыйлар. Йорт эшл.
ТУГЛАНДЫРУ ф. Берэр нэрсэне эрле-бирле ките-реп йерту, эйлэндеру, бетеру. Зират ягыннан искэн ядилне каеннар каплап тугландыралар. М. Гали. Килдураз Хамданский дурткел аршын чамасы зур-лыктагы портретны терлечэ эйлэндереп, тугланды-рып кычкыра. Ш. Камал.
ТУГЛАНУ ф. 1. к. туглау. Яссы-яссы яфрак, яткан ядире туфрак. Алтын белэн багланган, кемеш белэн тугланган. Табышмак.
2. Бер тирэдэ эрле-бирле килеп йеру.
ТУГЛАУ ф. 1. Сыек яки бертекле нэрсэлэрне (гадэттэ берэр нэрсэ катнаштырып) болгату. [Хэйдэр] тустаганга катык салды, аца салкын су естэп, ка-шык белэн туглады. Г. Бэширов.— Бэр кенне иртэ торгач та ач карыннан узенэ бер стакан сеткэ ике кукэй туглап бир. А. Расих.
ТУГ
148
ТУГ
2. куч. ©злексез Ьэм бутап сейлэу, телдэн тешер-мэу; лыгырдау. Карчыклар бу беткесез сагышны такылдык теллэре белэн туглап---------купертэлэр.
К. Нэжми. — Чынлап. сицайтэм. нишлэдец, э? Нэреэ туглыйсыц? Ул [дарен] телен кайдан чыгардыц тагын? М. Фэйзи.
ТУГМА и. иск. к. тума. Бибимарзия Хикмэтул-ланыц халэсе (анасы берлэ тугма кыз кардэше) Гай-шэдэн туган иде. Г. Камал.
ТУГРА и. бор. Урта гасыр терки дэулэтлэрдэ (мэсэ-лэн, Казан ханлыгында) хан мейере; хан исеме матур итеп боргалап-сыргалап язылган мейер.
ТУГРИК и. Монголия Халык Республикасында акча берэмлеге.
ТУГРЫ I и. бор. Ау кошын кундырып йеретэ торган агач; тургач. Тугрыца кунган Текле аяк Тугыз йортка дан булган. Сов. эд.
ТУГРЫ II с. Ьэм рэв. иск. к. туры I. фатыйма апа кирэгеннэн артык тугры сузле иде. Г. Гобэй. Тугры эйтергэ яратканда, кинаялэргэ сыгыну нэрсэгэ? Г. Тукай. —Кем угры, кем тугры икэне хэзер беленер. М. Фэйзи.
ТУГРЫДА бэйл. иск. кит. к. турыда. Ьэркем бу тугрыда сейли. РСДРП прокламациясе. Бу сыйфат аныц гомерендэ Ьэр тугрыда иц зур рольне уйнады. Г. ИбраЬимов.
ТУГРЫДАГЫ бэйл. иск. кит. (курсэту алмашлык-лары белэн килгэндэ) к. турындагы. Аныц бу туг-рыдагы фикере хакында берничэ суз сейлэмэкче бу-лабыз. Ф. Эмирхан.
ТУГРЫДАН с. Ьэм рэв. к. турыдан-туры. Тугры-дан. тигез булган Ьэм яшерен булган сайлау берлэн сайланган Учредительное собрание----генэ эциребез-
дэ яца тормыш [тезер]. РСДРП прокламациясе.
ТУГРЫДАН-ТУГРЫ с. йэм рэв. иск. кит. к. турыдан-туры. Аца тугрыдан-тугры суз ачмый мемкин тугел. Г. ИбраЬимов. [Властьны] бетен халыктан тигезлек берлэн, тугрыдан-тугры Ьэм яшерен тавыш биреп сайланган [м;ирле] самоуправлениелэргэ [тапшырырга] кирэк. Урал.
ТУГРЫЛАП рэв. иск. кит. к. турылап. Аучы------
атты беркеткэ тугрылап мылтык белэн. Г. Тукай.
ТУГРЫЛЫК и. иск. кит. к. турылык. фатыйма бикэ, артык тугрылыгына ышанганга курэ, [Хаэщи бабаны] билгеле [хак] белэн йорт-м;иренэ тенлек каравылчы итмэкче булган иде. Г. ИбраЬимов. Ул узенец Ватанына, антына тугрылыгын бер генэ минутка да, бер гею секундка да онытмаган. А. Шамов.
ТУГРЫЛЫКЛЫ с. иск. кит. к. турылыклы. [Вэли] уз сузлэренэ гомере буе тугрылыклы булып калган. Р. Техфэтуллин. Г. Камал халкына. аныц революцией эшенэ гомеренэ тугрылыклы бул[ды]. Э. Камал.
ТУГРЫНДА бэйл. иск. кит. к. турында. Ни диер-сец, суз татар тугрында булса? Г. Тукай. Бу соцгы кеннэрдэ килгэн телеграмнар сайлаулар тугрында Ьэм партиялэрнец узара керэшлэре тугрында хэбэр итэлэр. Урал.
ТУГРЫСЫНДА бэйл. иск. кит. к. турысында. [Дез] зур шэЬэрлэрдэ була торган выставкалар тугрысында сейлэштек. X. Ямашев. Кайчагында бу бай тугрысында Шулай сейли кайбер куршелэр. М. Гафури.
ТУГРЫСЫНДАГЫ бэйл. иск. кит. к. турысында-гы. Газеталар]дан] госманлы мэмлэкэтендэ Габдел-хэмитнец [конституцияле идарэ тэртибе керту] тугрысындагы фэрманын укыйм. Ф. Эмирхан. Бу комиссия [земстволардан]---ачлык тугрысындагы хэ-
бэрлэрне сорарга карар биргэн. Урал.
ТУГУ I ф. диал. к. туку I. —Мэрхумнец башла-ган чабаталарын да тугып бетерэ алмаган бит [ул]. Г. ИбраЬимов. [Чуваш лар] кулмэк вэ ыштан кеби киемнэрен элитен, киндер суслэреннэн эн;еп эрлэп уз-лэре тугыйлар. 3. Бэшири.
ТУГУ II ф. диал. к. туглау. —Бер чулмэк катык китереп. бозауларыма тугып бирдем. Э. Еиики. II Кушу, катнаштыру. Героебыз рэтлэп сейли белми Ьич тэ, Авыр сузне эйтэ алмый, читлэп утэ, целлэрен эцырга тугып-тугып кертэ. 3. Мансур.
ТУГЫЗ сан. 1. 9 санын Ьэм цифрын белдерэ торган суз. Тугыз йез. вч ечец — тугыз. О [Лоточы:] Алты, унике, тугыз. Г. Камал. || 9 санынын микъ-дары. — Чэчуне тугыз кендэ бетерергэ уйлыйбыз. Г. ИбраЬимов. Звеномда минем тугыз кеше. Ш. Маннур.
2. куч. Узеннэн соц килгэн сузлэр белэн куплекне, бик куп булуны белдерэ. —Жырлыйсы килгэн чагын-да тугыз кодагый караул кычкырып торса да Mpip-лыйсыц аны. Ш. Камал. [Алар] еслэренэ дэ тугыз кабат юрган, биш кабат толып ябынып-----ятмас-
ка тиештер. Г. Тукай.
3. этн. Кайбер ырымнарда, им-томнарда еш кулланыла торган саннарнын берсе. — Тугыз межадан алынган тугыз терле улэнне тугыз ясин белэн еш-кереп, кайнар суда парлаганнан соц, авырткан м;ир-гэ бэйлэп, тугыз тэулек кузгатмый тотарга кирэк. Ш. Камал.
Тугыз буын бот.— карабодай семьялыгыннан тэл-гэш сыман ал яки яшькелт ак чэчэкле, сабагы буын-тыклы чуп улэн; тал улэн; русчасы: гречишник шероховатый. Тугыз кен бот.— к. татар зелпесе.
О Тугыз теймэ шелт. — акылсыз кеше турыида эйтелэ. [днисе] тэрбиялэп, естеннэн кош та очырт-мыйча, еф-еф итеп ереп кенэ, рэхмэт эйтэ-эйтэ, ар-касыннан сееп кенэ яшэтер иде. Э бу тугыз теймэ-дэн юк! Г. Мехэммэтшин. Тугызга бегелу — 1) берэр кешегэ бик нык ярарга тырышу, ялагайлану; бишкэ бегелу. Ялтыравык теймэле чиновниклар, тугызга бегелеп, сица баш иялэр. Ш. Камал; 2) бик тубэиче-лек белэн, зинЬарлап утену; бишкэ бегелу. Тугыз-дан калган тукаби — бертуган кардэшлэре барысы да улеп бетеп, бер ялгызы гына калган бала.
ТУГЫЗАР Бул. саны. к. тугыз. Агач, Агач саен б отак, Ботак саен оя, Оя саен кукэй — Сигезэр дэ тугызар. Табышмак.—Кемнэр шундый кыен елны йез кырык тугызар пот уцыш алды? Г. Бэширов.
ТУГЫЗАУ Ж,ыю саны. к. тугыз. — Тугызау! [Пэй-гамбэрнец] берузею тугыз хатыны булган. Ш. Камал. Чалпыныц узендэ генэ дэ тугызау инде [ул йортлар]. Сов. эд.
ТУГЫЗЛАП Чама саны. к. тугыз.
ТУГЫЗЛАУ: уз тугызын тугызлау — дерес булса-булмаса да, уз сузен хаклы санап, шуны уткэрергэ тырышу. Председатель Ьаман уз тугызын ачыграк итеп тугызлады. Г. Толымбай. Артык узеузле кеше бит ул. Бер кирелэнсэ. уз тугызын тугызлый да тора. К. Нэжми.
ТУГЫЗЛЫ с. 1. Тугыз санлы, тугызынчы номерлы, тугыз эйберне яки тугыз мнкъдарлы эйберне эченэ алган. Тугызлы цифр. Тугызлы улчэу. □ Кешелэргэ тугызлыдан урде [чыбыркыны], узе ечен ярар м;иде-ле. С. Хэким. [Лоточы:] Миндэ ике бишле, ике кырык тугызлы бар. Г. Камал.
2.	и. мэгъ. Тугыз очколы уен картасы.
3.	и. мэгъ. к. тугызлык (3 мэгъ.).
4.	куч. Ярым-йорты, начар; тегэл, тулы тугел. Аныц русчасы тугызлы.
ТУГЫЗЛЫК и. 1. Тугыз цифры.
ТУГ
149
ТУД
2.	с. мэгъ. Тугызны курсэтэ торган, тугыз саныинан торган, тугыздан торган, тугыз (сум, тиен h. б. ш.) бэрабэрле. Тугызлык акча булмый. Н. Исэнбэт.
3.	Комарлы карта уенынын бер тере.
4.	куч. Акыл, ан-белем. Икенче курска кучкэн идем, тугызлык мдитми башлады. Ш. Маннур.
О Тугызлыкны ваклау (вату) — чит телдэ бнк авырлык белэн, сузлэрне ватып-жимереп сейлэшу. [Ясэви] сейлэшкэндэ гел урысча гына сукалаган була, э сузлэрне ватып-мдимереп эйтуен хэтта мин дэ сизеп торам. Андый кешене .тугызлык ваклый" дилэр бездэ. Ш. Маннур.
ТУГЫЗЫНЧЫ Тэрт. саны. к. тугыз. Сэгать тугызынчы. Тугызынчы январь. □ Анам эллэ сигезен-че, эллэ тугызынчы чынаяк чэйне эчте. А. Шамов. Кул чабалар, алкыш уртасында Тугызынчы съезд ачыла. h. Такташ.
О Тугызынчы дулкын — 1) давыл вакытында була торган ин кечле йэм хэтэр дингез дулкыны (мн-фологиядэ тугыз саны изге санала). Кем ул анда Ша-кый таш ярны? Нинди шау-шу анда. нинди ду? Бал-коныма сикереп менэсец. Тугызынчы дулкын, синме бу?! X. Туфан; 2) бик зур хэвеф, куркыныч яки берэр нэрсэнен ин кечле моменты символы.
ТУГЫЛАУ ф. к. туглау. —Кызым, апарацда он теерлэре калмасын, кат-кат тугыла. Ш. Маинур. Телчэн апа сэхнэгэ менгэч йаман бер тирэдэгене тугылар иде. А. Гыйлэжев.
ТУГЫЛМА с. Катнаштырылган; тугланган, кушыл-ган. Тугылма сыеклык.
ТУГЫЛУ ф. диал. к. тукылу. Яссы-яссы яфрак, Яткан мдире туфрак. Алтын бауга тагылган. Ке-меш белэн тугылган. Табышмак. Быел тугылган [селгелэрем] ике очы атмаган У калы кондыз]дай]. Жыр.
ТУГЫМ и. 1. Тэгэрмэчнен агачтан яки башка ма-териалдан ясалып, кыршаулана торган тышкы тугэрэк елеше. Тэгэрмэч тырнакларына, тугым ярыкларына сырышкан карларны тузгытып беренче арбалар узды. Г. Гобэй. Сары мыеклы кеше---тэгэрмэчлэрнец
резина тугымнарын тоткалап-тоткалап карады. М. Шэрифуллин.
2. Берэр эйбернен, нинди дэ булса жайланманын h. б. ш. терле кисэклэрен кыршаулап, беркетеп тора торган божра сыман елеше. Тугымнарына бизэкле утыргычлар эленгэн таганда яшусмерлэр сэленэлэр [атыналар]. К. Нэжми.
3. диал. Ияр астына сала торган киез кисэге. Ияр астына тугым салу.
Тугым бегу — 1) (тэгэрмэч ясау ечен) карама яки элмэ агачын божра сыман хэлгэ китеру. Инеш янында тырлау булеп тугым бвктем. А. Гыйлэжев. Га-фиятулла колхозга тугым бегэ, тимерчелектэ чу-кеч суга. Ф. Хесни; 2) куч. туну, ешу, кушегу. [Га-рэйгэ] йоп-йомшак сары толып кидерделэр. ,Ат ады-мы салкын эзлэр, тугым бегэрсец!" — дип кат-кат эйтте Закир ага. А. Гыйлэжев. Тугым тарту — к. тугым бегу (1 мэгъ.). — Такта яру, тугым тарту мастерскойлары оештырып ядибэрербез. Т. Гыйззэт. Тугым тасмасы — автомобиль тэгэрмэчендэ камераны тугымга ышкылудан саклый торган тасма.
ТУГЫМЛАУ ф. Кигилэргэ тугым кидеру; тугым ти-шеклэренэ тэгэрмэч тырнакларын (кигнлэрен) керту.
ТУГЫМЧЫ и. Тугым бегу белэн шегыльлэнуче оста, дйлэнэ-тирэдэ дан тоткан балта остасы,---
беренче кул тугымчы [авырып ята]. Г. Ахунов. Урман ягыннан озын арбаларга имэн бурэнэлэр твягэн мдиде-сигез тугымчы килеп чыкты. Г. Бэширов.
ТУДЫЙ и. диал. 1. Ике яшьтэш яки адаш килен-дэшлэрнен бер-берсенэ хермэтлэп, нркэлэп эндэшэ торган сузе. Нэфисэ тудыйлар булмэсе.
2. Туганнан туган кардэш. Тудыйларга кунакка бару.
ТУДЫК и. 1. Кардэш хатыннар бер-беренэ хермэтлэп эндэшэ торган суз. — фатыйма тудык инде мин-нэн авызын ерып келэр. Г. Камал. Сэн аныц квненэ твшмэ, ишет, ацла, тудык кына1 Г. Кандалый.
2. Ж,ицги, апа, тумачый h. б. ш. сузлэр алдыннан килеп, аларга иркэлэу, ярату тесмере бирэ. Туганым эндицги, тудык апа, апак абыстайлар да сеенечле, шат. Г. Газиз. —Тудык эндицги эйтэ: „Чыпчыклар карлыганнарыбызны харап итэлэр“, — ди Галия. Ак юл. —Менэ ата. менэ кыз! дйтерсец тудык тумачый. Кияугэ бару турысында атасы белэн кицэшэ! М. Фэйзи.
ТУДЫКА и. диал. 1. Туганнан туган кардэшлэр.
2. Ике яшьтэш яки адаш килендэшлэрнен бер-бе-ренэ узара эндэшу сузе. Тудык, тудыка бергэ килсэ, суздэн пешерэлэр ботка. Эйтем.
ТУДЫКАЙ и. ирк. диал. 1. к. тудыка. Чыбылды-гым чып-чыбар, тудыкайлар, Чебен кунгач, кем куар, тудыкайлар. Жыр.
2.	Кардэш йэм яшьлэре бер тирэ хатын-кызларнын узара яратып, иркэлэп эйтэ торган эндэшу сузе. Тэ-рэзэ тепкэ кош кунган, Ташлама, эти, таш белэн. Уз тицнэрем килеп ждиткэч, Тудыкайлар, Озат, эни. аш белэн. Жыр. —Ярамас эш тугел бу, Хэдичэ ту-дыкаем, бик ярый. Э. Касыймов.
ТУДЫРУ ф. 1. Балага тормыш биру, баланы деньяга китеру; бэбэйлэу. Мине энкэй салкын квз кенендэ Урак урган чакта тудырган. Э. Ерикэй. Анац мес-кен сине---Яхшы ният белэн тудырган. Б. Такташ.
2.	куч. Узенен ижади эше белэн берэр нэрсэне (мэсэлэн, рухи байлыкларны) барлыкка китеру. Та-тарда юмор йэм сатира эдэбияты тудырып, аны массалаштыручы— Тукай белэн Г. Камал. М. Гали. Мээкдит Гафури — мэсэллэр жанрын тудырган эдип-лэрнец берсе. М. Жэлил.
3.	куч. Берэр кешедэ теге якн бу сыйфатларны, узлеклэрне барлыкка китеру, формалаштыру, шул сыйфатларны барлыкка китеругэ сэбэпче булу. — Габ-дулла абзыйны мин узем тудырдым, узем ацга керт-тем дип уйлый идем. Г. ИбраЬимов.
4.	куч. Берэр фнкер яки тойгы китереп чыгару, кузгату, уяту, шуларга сэбэп булу. Ачу тудыру. Щик тудыру. □ Синец келуец куцеллэргэ рэхэт, Йерэклэргэ шатлы к тудыра. Э. Ерикэй. Садыйк картныц мдэберсенгэн тавыш белэн ждавап кайтаруы Хеснуллада беркадэр кызгану хисе тудырды. Ш. Камал. Быел уждымнар да, сабан ашлыгы да бик эйбэт еметлэр тудыра. Г. Эпсэлэмов. || Берэр нэрсэне, ку-ренешне Ь. б. ш. барлыкка китеру, шуна сэбэп булу. Аныц могмдизалар тудыра торган газиз кулы-------
канлы ит кисэгенэ эйлэнгэн иде. Г. Бэширов. Айныц кутэрелуе белэн кыскара барган агач кулэгэлэре Хэятныц куцелендэ хыялый картина тудырдылар. Ф. Эмирхан. II Берэр эш-хэлне китереп чыгару, шуна сэбэп булу. Эштэ плансызлык, репертуар эшенец тэртипсезлеге---киц урын алу студия эшендэ зур
уцайсызлыклар тудырды. М. Жэлил. Ленинградны биру башкалага турыдан-туры куркыныч тудырачак иде. Г. Гобэй.
5.	Хэзерлэу, тээмин иту. Материале шартлар тудыру. О Безнец партия йэм хекумэт совет язучы-лары ечен иц яхшы шартлар тудырып, аларны беек тарихи эшкэ чакырды. М. Жэлил.
Тудыру йорты — бала тудырганда тиешле ярдэм курсэту ечен махсус медицина учреждениесе; бала ту-
ТУД
150
ТУЗ
дыру Порты.Яратам мин колхоз яшьлэренец Клубка дип шаулап утуен---Ьэм тудыру йорты булмэсен-
дэ Медичканыц бала кетуен. С. Хэкнм.
ТУДЫРУЧЫ и. 1. Кешене деньяга китеруче, ана тормыш бируче, ана. —Кешега деньяда еч кешедан котылу мемкин тугел. Берсе — тудыручы. Телэсэц да, телэмасац да сине тудырмыйча калмый. Икенче-се — яучы... Г. Бэширов.
2. куч. Берэр нэрсэне барлыкка китеруче, ижат итуче кеше, нжатчы. Татар адзбиятында комедияне тудыручы Нам аны устеруче — Галиэсгар Камал. М. Галн. Ш. Камал — татар эдабиятында чын реализм мактэбен тудыручыларнын берсе. М. Жэлил.
ТУЕЗ и. диал. 1. Туз, каен кайрысы. Каеннан туез тешеру.
2. Тырыс. Бер туез мук эцилэге эм;ыю.
ТУЕМ с. 1. Бер туярлык. Бер туем икмэк.
2. и. мэгъ. Ашау. —Уенгамы, туемгамы?— Элек уенга. аннан туемга. Такмак. Уенга алданып туем-нан калма. Мэкаль.
ТУЕМЛЫК с. Туярлык, туйганчы ашарлык. [Сый] туемлык тугел, куремлек. Мэкаль. Бер стакан куас-ка ялландым, Туемлык микэн, агакай? Жыр. || и. мэгъ. Туйганчы ашарлык ризык.
ТУЕМСЫЗ с. Туймас тамаклы, туймый торган, ашамсак, тамаксау. II Комсыз, канэгатьсез, ач кузле. Тупас гэудэле, туемсыз ерткыч кебек сузылып яткан тен карацгылыгына тагын бик куп солдатлар-ны чыгарганнар ахры. К. Нэжми.
ТУЕМСЫЗЛАНУ ф. Комсызлану, ач кузлелэну. Торган саен туемсызлана барган дэрт аны куркы-та. 9. Еники.
ТУЕМСЫЗЛЫК и. Туймас тамаклылык, ашамсак-лык, тамаксау булу. II Комсызлык, канэгатьсезлек, ач кузлелек. Комсызлыкныц характерлы билгелэре — туемсызлык (моны ашау-эчугэ генэ кайтарып кал-дырырга ярамый. Гомумэн малга туемсызлык турында суз бара), саранлык, кенчелек... Э. Еникн. Нэфеснец туемсызлыгына мисал ителэ [бу мэкаль]. Н. Исэнбэт.
ТУЕМСЫРАУ ф. Туеп жита язу.
ТУЕНДЫРГЫЧ и. тех. 1. Машинаны су, ягулык h. б. ш. белэн туендыруны кейли торган клапан.
2. Бертекле яки вак нэрсэлэрне (ашлык, ком, вак ташларны) тегермэнгэ, йек ташу машиналарына, ста-нокларга h. б. селкеп яки транспортёрлар ярдэмендэ бушата, агыза торган жайланма. Барабанлы туендыр-гыч. Дисклы туендыргыч. Тасмалы туендыргыч. Виб-рацион туендыргыч.
ТУЕНДЫРУ ф. 1. Ашату. азык бнру, тамагын туй-дыру.
2. (Жиргэ, Ьавага Ь. б. ш. га) берэр матдэ сенде-ру. Жирне су белэн туендыру. □ Чэчэклэрнец хуш исенэ Жил туендырган мине. 9. Ернкэй.
3. Нормаль эшлэту ечен электр тогы, ягулык Ь. б. белэн тээмин нту. Пар казанын су белэн туендыру.
Туендыру насосы тех. — пар казаннарын су белэн тээмин нтэ торган насос.
ТУЕНДЫРЫЛГАН с. хим. Берэр матдэгэ артык дэрэжэдэ бай. Туендырылган эремэне суытканда кристаллар хасил була. Химия.
ТУЕНУ ф. 1. Нэрсэ булса да ашап, ачыгуны бете-ру; азыклану, туклану, ашау. Сарыклар нэрсэ белэн туеналар? Г. Тукай. Ашханэдэн туенып чыгуга. ул саф йаеада тэмлэп папирос тартты. С. Рафиков. || Тормыш иту, ашау ечеи узенэ тереклек чара-лары табу. — днием дэ гомере буена кеше малый ке-теп, эцэбер суз ишетеп. ейдэн ейгэ йереп туенган. Ф. Кэрим. —Ярты авыл бездэн туенып тора ич. И. Гази.
2. Узенэ берэр матдэне бик куп алу; берэр матдэ сенгэн булу. Жир суга туенды, Басылды бер сусау. 9. Фэйзн.
3. Нормаль эшлэу яки яшэу ечен кирэкле нэрсэ белэн тээмин ителу. Елга инешлэр белэн туену. II куч. Рухи, ижади канэгатьлек алу, билгеле бер ру-хи халэтне саклау мемкннлеге алу. Куп сеендем, све-неч белэн туенмадым, туймадым. Ш. Бабич. [Шэкерт] хыял белэн торырга вэ фараз белэн туеныр-га башлый. Ф. Эмирхан.
ТУЖУ'РКА и. Гадэттэ ике капламалы куртка. Якуб кун тужуркасыныц теймэлэрен ычкындырды. И. Гази. Аныц естендэ ябык якалы кыска тужурка. М. Галн.
ТУЗ I и. Каей кайрысынын еске катлавы. — Сабир белэн икэулэп туз каезларсыз- Ялкын. [Чуваш лар-ныц] кулмэк, селге. салфетка салыр ечен сандык урынына кабык вэ каен тузыннан ясалган эрэцэлэре була. 3. Бэшири. || с. мэгъ. Каен кайрысыннан ясалган. Бабай туз кашык белэн эцайлап кына кортлар-ны тубалга соса башлый. А. Алиш. Кулына м;илэк м;ыя торган туз савыт тоткан Сафура килеп керэ. А. Эхмэт.
Туз чилэк — к. тырыс. Туз чилэктэ торымтай уйный. Табышмак. Узец гембэ икэнсец, туз чилэккэ кер дэ ят. Мэкаль.
О Тузга язмаган — 1) юк-бар суз, сафсата, мэгънэсез суз турында. — Исерек баштан тузга язма-ганны сейлэп йери бит. Кешене ышандырыр. Г. Нас-рый. —Яхшы суз — м;ан азыгы, кызым,------э синец
авызыцда бер юньлесе юк, эн;ыен тузга язмаганны сейлэп куцелемне рэнэцетэсец. М. Шабай; 2) кеше ышанмаслык, уйлап чыгарылган (суз, гайбэт Ь. б. ш. турында). Кирэкмэс, энем. Алай ялган сейлэргэ ей-рэнмэ. —Ышанмыйсыц?—Бигайбэ, энем. Тузга язмаганны дерес булса да сейлэмэ. Г. Гобэй. —Гыйма-ди м;ыен тузга язмаганны сейлэп йери торган бэнд) ул! Син, нэрсэ монда. аныц ялганнарын язып, кэгаз» пычратасыц? Г. ИбраЬимов.
ТУЗ II и. 1. Уртасына бер геиэ бнлге тешерелгэв ин зур очколы уен картасы. Пики тузы. Буби тузы. □ [Лэлил:] Тузыцны бир! [Садри:] Короле бар. шаяр-ма! Ш. Камал. — Туз кем кулында, отыш шуныкы. Алдан чыккан туз оттыра. Н. Дэули.
2. куч. сейл. Берэр елкэдэ бик зур турэ, ин баш кеше. [Асия] петрография фэнендэге бу ике тузныц кайбер мэсьэлэлэргэ карата фикерлэр аерымлыгын белмэсэ дэ,---олы кешелэрнец хэтерен сакларгз
тиеш [иде]. Каз. утл. Себер миллионеры Зайидулм Шэфигуллин, Урал алтынчысы Закир Рэмиев h. 6. милли-дини тузлар меселманнар съезды н Нижний Новгородта чакырырга булалар. К. Фасеев.
ТУЗ III и. диал. Кнпкэч эченнэн яшел яки конгырг тузан оча торган кечкенэ, тугэрэк гембэ; сангырау гембэ, чукрак гембэ. Туздырма тузны, колагыц чукракланыр. Мэкаль.
Туз гембэ — к. чукрак гембэ.
ТУЗАН и. 1. Бик нык вакланып он хэленэ килгэн балчык, ком, таш Ь. б. ш. бертеклэре. Тузан куну. Кумер тузаны. Тузан кутэру. Тузан туздыру. Тузан чыгару. □ [Юл] тузаны да бер дэ калышмый ат аякларыннан, арба тэгэрмэчлэреннэн беркелеп чыга да, сине баштанаяк коендырып, тын haeudii акрын гына кутэрелеп, юл буендагы каен башлары-на, телеграмм чыбыкларына элэгеп, эллэ кая юга) чыга бара. М. Гали. Биктайир картныц сакалына, мыегына. кашларына йэм хэтта колак йоннарыш хэтле он тузаны сарган. И. Гази. II Кар, су кебе» нэрсэлэрнец бик вак бертеклэре. Текэ борылышлар-. да алар. кар тузаны туздырып, бер генэ секунды
ТУЗ
151
ТУЗ
курена лэр дэ тагын куздэн югалалар. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. куч. Бнк кечкенэ, юк дэрэжэдэ аз. Гена-hbiM — тузан, Тау кебек эк;эзам. Ш. Бабнч.
2. бот. Чэчэк эчеидэ мнкроскопик вак бертекчек-лэрдэн гыйбарэт серкэ. [Умарта корты], бер чэчэк-тэн икенчееенэ куна-куна, чэчэк тузанына буялып бетэ. Ул тузанны бер чэчэктэн алып. икенчесенэ калдырып китэ. Шулай итеп уцышны кутэрудэ яр-дэм итэ. А. Алнш.
3. куч. Кер, пычрак. Жыерчык та, тузан да юк минем гел шикелле куцелемдэ. Э. Ернкэй.
Тузан бэлеше — учлап алынган тузаи, бер уч тузан. — Кем минем битемэ урамда .тузан бэлеше" белэн бэрде? И. Газн. Тузан гембэсе— к. чукрак гембэ. Тузан суыргыч — тузанны эйбер естеннэн кечле Ьава агымы ярдэмендэ суырып ала торган кенку-реш машинасы. Тузан иту — тузанга эйлэндеру, тэмам юк иткэнче вату, химеру. Бетен подвалларны тузан итэ Безнец туплар тешеп шартлавы. Ф. Кэрим. Монда h-эрнэрсэне тузан итеп Таптап, ватып, кырып уткэннэр. Э. Ерикэй.
О Тузан астында калу — куптэн булганлыктан, озак вакыт уткэнлектэн онытылу. Ул пыяла куз чынлап та шулай ГПУ кеше се булып, Сэубан Бикчэнтз-евнец тузан астында калды дип уйлап торганнары тузан астында калмаган булса, э? Кыскасы, Сэу-банныц йокысы качты бу тонне. Ф. Хесни. Тузан илэу — 1) тузанлы юлдан озак бару, йеру. Шулай тузан илэп, ]алар] бер шэкэргэ барып керделэр. h. Такташ; 2) мэгънэсез эш артыннан йеру, юк-бар белэи файдасызга вакыт уздыру. Тузан кадэр (хэтле) дэ — бик аз гына да (берэр нэреэ булмау, табыл-мау, эшлэимэу турында). Аныц куцеле бик саф, куце-лендэ тузан хэтле дэ усаллык юк. Ш. Камал. —Синец бу кэсебецдэ тузан кадэр дэ изгелек булмаска кирэк. Г. Тукай. Тузан кою — бераз вакытка эштэн арыиып, ял итеп алу; берэр жиргэ кунак булып бару. Иртэгэ сабан туе якшэмбесе дигэн кенне, хатыным-ны алып. тузан коеп кайту нияте белэн. Арча ягы-на еэфэр киттек. Ф. Хеснн. Арслан буген узе дэ, начальник икэнен онытып. тузан коеп алырга каршы килмэс иде. Лэкин ацардан читлэшэлэр, аныц шешэ белэн дус булмавын белгэн кеннэн бирле. компаниялэ-ренэ алмыйлар. Г. Ахунов. Тузан туздырып йеру — 1) кэеф-сафа чигу, шау-гер килеп йеру. — Ул чагын-да синец Камилэ сецел, дебер-шатыр губернатор хатыны шикелле, ялтыравыклы тарантасларда ту-заннар туздырып йерер. Ш. Камал; 2) бнк нык ачу-лану, тиргэу, пыр туздыру; 3) бнк нык, житез эш-лэу. Тузанга тузу (очу) — вакыт уту белэн юкка чыгу, тормышка ашмау (емет, план h. б. ш. турыида). — Соцгы ике ел эчендэ нихэтле акчаларыбыз эщилгэ очты. акчалар гына тугел, акчалар белэн бергэ нихэтле матур хыяллар. нихэтле еметлэребез тузанга тузды! Ш. Камал. Тузандайны тубалдай иту —к. чебеииэн фил ясау. Кызлар кайчакта тузандайны тубалдай итеп, арттырып та сейлэргэ яраталар. Н. Фэттах. Тузаны гына калу — бернэреэ дэ кал-мау (кемие дэ булса нзеп-тукмап ташлыйм дип кур-кыту ечен кулланыла). — Ярый, дэшми калды, денсез, юкса кея кубэлэге урынына бармак арасында уа идем узен. — бары тузаны гына калыр иде. А. Раснх. Тузан(ы) да булмау — аз гына да, бер дэ булмау, бе-теилэй булмау. — Минем куцелемдэ учлэш дигэн нэр-сэнец тузаны гына да булмас. Г. Бэшнров. Тузаны очу — тэмам юк ителу, тар-мар нтелу, келе куккэ очу. Фашист югалыр бу экргрдэн. Юк итэрбез без аны. Бары очар тузаны. М. Жэлнл. Тузанын кагу (сел-кету) —1) бераз, жинелчэ генэ кыйнау. [Хафиза;] дллэ нинди сугыш-фэлэннэр булмагандыр бит? [Ха-
физ:] Юк,---бераз гына. естебездэге тузаннарны
кагышкалап кына алдык. Шулай да. эгэр дэ сутский-лар килеп чыкмаган булса. шактый гына зур бэре-шулэр дэ булып алган булыр иде. Г. Камал; 2) тэн-кыйтьлэу. — Туркаев безнец полкныц да тузанын какты. 9. Мали ков; 3) бераз селкенеп, хэрэкэтлэнеп алу (бню якн эш турында эйтелэ).— Ягез эле. бер биеп алыйк.---Эйдэ, тузаннарыцны кагып ал.
М. Фэйзн; 4) типтеру, кэеф-сафа кору. Тузанын туздыру— 1) бик нык ачулану, тиргэу.— Мица хэзер ейдэн чыгу бетте инде, буген эби барыбызныц тузанын туздырды! Ф. Сэйфн-Казанлы; 2) бик нык кыйнау, тар-мар иту (дошман турында). Дошман кача! 3 без куып эцитеп, Туздырабыз аныц тузанын! IU. Маннур.
ТУЗАНЛАГЫЧ и. тех. Агулы коры химикатлариы тузанлап енптеру аппараты. Атлы тузанлагыч. Та-гылма тузанлагыч. Моторлы тузанлагыч.
ТУЗАНЛАНДЫРУ ф. 1. Тузан туздыру, тузанга буяу, тузан утырту.
2. Корткычларны яки авыру таратучыларны юк иту ечен усемлеклэргэ агулы матдэ енптеру. Коцгызлар зарарлаган каен эк;илэген ДДТ дусты белэн тузан-ландыралар. Йорт эшлэре.
3. к. серкэлэндеру.
ТУЗАНЛАНУ ф. 1. Тузанга буялу, тузан белэн каплану, тузан утыру. Бабайныц сарае янына есте-башы тузанланган. арыган - - - экряуле бер кеше килеп. сарай ишеген шакылдата башлады. Г. Тукай. [Жуков], тузанланган брезент портфеленнэн чыга-рып, бер кэгазь бирде. Ш. Камал. II Тузан чыгару. Котырган каты еермэ эценлэнеп, тузанланып килэ дэ карт агачны уратып ала. Г. ИбраЬимов. Исэр-исмэс м;ил белэн экран генэ тузанланып, тынгысыз-ланып торган юл---[тынлыкны] боза алмый. Э. Фэй-
зн.
2. к. серкэлэну.
ТУЗАНЛАТУ ф. Тузанга буяу.
ТУЗАНЛАУ ф. к. тузанландыру (2 мэгъ.).
ТУЗАНЛЫ с. Тузанга буялган, тузан каплагаи, тузанланган, тузан утырган. Шырпы яктысында мин иц элек Гаязныц тузанга буялган ак кулмэген кур-[гэч], узебезнец шактый тузанлы идэндэ ятканлыгы-бызны уйлап алдым. М. Эмир. Атлар, тузанлы юл буйлап, ашыкмый гына, экрен генэ атлыйлар. А. Шамов.
Тузанлы кисэу бот. — бертекле культураларда бнк куп кара споралар усудэн гыйбарэт гембэ авыруы.
ТУЗАНЛЫЛЫК и. Тузанлы булу сыйфаты. Бу кур-чак булмэгэ аяк басуым белэн ук естемдэге кигм-нец керлелеген. аягымдагы итегемнец тузанлылыгын сизеп алдым. А. Шамов.
ТУЗАН-ТУФРАК эн;ый. и. Тузан катыш туфрак. Окоптагы солдатлар - - - тузан-туфрак арасыннан мылтыкларны алып. узлэренец бойницаларына барып басканнар. Ф. Хесни. Шэмсинец куз алдына [эшче-лэрнец]---завод эчендэге тузан-туфрак арасында
йоклаулары килеп [баса]. X. Садрый.
ТУЗАНЧЫЛ с. Тузан сыман, тузанлы булган.
ТУЗБАШ и. Башыныц яи якларында ярты ай рэвешендэ нке соргылт табы булгаи, карасу-соры тес-тэге агусыз елан. Су тузбашы. Шома тузбаш. □ Чынлап та тузбаш ич. И мэсхэрэ. Тузбаштан кур-кып. корт чаккандай чыелда инде, я. Ялкыи.
Тузбаш елан — к. тузбаш. [Суда] тритоннар. тузбаш еланнар, селеклэр [йери]. М. Шабаев. Тузбаш елан улэне — инкулеклэрдэ усэ торган вак аба-га. Камышлыкларда тагын вак абага котырып усэ. ---Бер авыл карты аны тузбаш елан улэне дип атады. М. Шабаев.
ТУЗ	152	туз т:
ТУЗБАШЛЫ: тузбашлы елан — к. тузбаш. Кара да елан. ай. тузбашлы. Йезэдер лэ камыш буенча. Жыр. — Тузбашлы елан чакмый ул. Г. Галиев.
ТУЗГАК с. 1. Терле якка тырпаеп торган, тузгы-ган, чуалган (чэч h. б. ш. турында). Кыцгыр фуражка астыннан тырпаеп торган тузгак чэчле бу .киткэн башлар" иртэ тацнан ук карта уйнарга тотын-ганнар. К. Нэжмн. [haea] гелэцимеш чэчэклэреннэн Ьэм болын естен чуарлаган тузгак башлы ак чэчэк-лэрдэн беркелгэн хуш ислэр белэн тулды. М. Эмир.
2.	диал. Тузгыган, жыелмаган. Булмэ эче тузгак.
3.	и. мэгъ. бот. Черегэн каен теплэренэ ябышып усэ торган зур башлы гембэ, агач гембэсе, каты гем-бэ, ку гембэсе; русчасы: трутовик. Ике тузгактан Ьэм кипшерэ башлаган бер-ике берлегэннэн башка берни дэ тапмадык. А. Гыйлэжев.
4.	|; и. мэгъ. Вак яцгыр. Тузгак туктамый сибэли.
ТУЗГАКБАШ и. сейл. к. тузганак. [Кызчык] туз-гакбаш езеп алды,--кулындагы шушы ап-ак ку-
перенке йомгакка карап торды. вф итеп ереп куйды. Тузгакбашныц э^илдэй эн;ицел мамык эцепселлэ-ре бетерелеп очып китте. Р. Техфэтуллин.
ТУЗГАКЛАНУ ф. Тэртипсез тузгу, тырпаеп тору, чуалу (чэч h. б. ш. турында).
ТУЗГАЛАК с. сейл. к. тузгак (1 мэгъ.).
О Тузгалак баш — к. тузгый баш. Бичара картныц куцелгэ вэсвэсэ салучы теге тузгалак баш ал -дында шулай да бер естенлеге бар. Ф. Хесни.
ТУЗГАЛАНУ ф. Терле якка тэртипсез тузгу (чэч h. б. ш. турында). [Бибизэйниянец] яулыгы бер якка китеп. чэче тузгаланган. Г. ИбраЬимов.
ТУЗГАНАК и. Оешма чэчэклелэр семьялыгыннан туп-тугэрэк башындаты мамык сыман текле орлыкла-ры аз гына жил исугэ очып китэ торган чуп улэн; русчасы: одуванчик. Гади тузганак. Кызыл эцимеш-ле тузганак. Кезге тузганак. □ врсэц эгэр тузга-накка. Бер бертеге дэ калмый. М. Мазунов. Кубэ-лэклэр кукебаш. ак Ьэм кыцгырау чэчэклэр, кету-че сумкасы, тузганак, тукранбашлар белэн чуарлан-ган ямьле болынга килеп чыктылар. Ж- Тэржема-нов.
ТУЗГУ ф. 1. Терле якка тэртипсез рэвештэ чуа-лып таралу (чэч, йон, мамык Ь. б. ш. турында). [Аныц] кыска соры чэчлэре тузгып мацгаена сибелэ. Г. Эпсэлэмов. || Тэртипсез рэвештэ таралу, сибелу. Сем-бел тузгып яткан келтэлэр естеннэн сикергэли-си-кергэли куздэн югалды. Г. Бэшнров. II Эчендэге эй-берлэре тэртипсез таралу. [Илсеяр] атлы казаклар-дан тузгып калган ейне э^ыештырырга тотынды. Г. Гобэй. || Оешкан бер теркем таралу. Нигэ болай бал кортлары тузгыйлар? А. Алиш.
2.	куч. Таралу, таркалу. вйгэ килеп кергэндэ, мээ^лес тузгыган [иде инде]. Ф. Хесни. || куч. Тар-мар ителу. — Ул карга оясы куптэн тузгыды бит инде. Г. Бэширов.
3.	Берэр нэрсэ (мэсэлэн, тузан Ь. б. ш.) бик кечле кутэрелу, терле якка тэртипсез рэвештэ бетерелеп таралу (жнл, буран, давыл турында). Кинэт алда, кара багана булып, еермэ кутэрелде Ьэм юлчылар яныннан гына тузгып узып китте. Э. Фэйзи. Арт-ларында эцил-давыл тузгып кала, Зур еермэ бетерелеп, сузылып бара. Ш. Бабич.
4.	куч. Бик каты ачулаиу, дулап кнту (кеше турында). Соцгы вакытта Искэндэр----холыксызлан-
ды, бер суз эйтер хэл юк, хэзер кабарынып, тузгып китэргэ тора. М. Галэу. — Тагы шул гына эцитмэ-гэн, — диде кыз. шактый дорфа итеп. Нургали, ап-тырап. кызга текэлде: кара, кара, нигэ эле бу узе болай тузгый? Э. Еннки.
ТУЗГЫЙ с. диал. Терле якка тэртипсез рэвештэ таралып, сибелеп торган; тузгыган. Аныц мацгаена эг таралып тешкэн тузгый чэче. — колак тебендэи та яра эзе мица ап-ачык булып куренэ башлады. т. Ф. Хесни.	си
О Тузгый баш сейл. — чэче тузгып, таралып тор- бе ган кеше (гадэттэ яшь кызлар, яшусмерлэр турында).	Не.
[Егетнец] кузлэре тагы элеге баскычта шакка-	т
тып калган тузгый башка теште. Ф. Хеснн.	Н
ТУЗГЫЛДАУ ф. Тузгу, таралу, пумалаланып тору. га
ТУЗГЫЛУ ф. диал. Теш. юн. к. тузгу. Куе яф-раклы Бедрэлэрец дэ Тэмам тузгылып яталар м;ир-дэ. 3. Мансур. Офык буйлап килгэн аккошлардай. Агылалар [болытлар] сузылып Ьэм тауларга барып сарылалар. Чал чэчлэр кук булып тузгылып. Ш. Маннур.
ТУЗГЫН с. Тузгый торган, тузгып тора торган.
ТУЗГЫНЛЫК и. 1. Тузгып тору.	рЬ
2. диал. Таркаулык, тэртипсез таралу. Мохтар-ныц куз алдына---тузгынлыкка йез тоткан сугыш
фронтыннан кайта торган ачулы. ач, йолкыш сол- "т датлар [килде]. Ш. Камал.	pt
ТУЗГЫНУ ф. 1. Кайт. юн. к. тузгу (1—2 мэгъ.).
Бик вак бедрэлэнеп, тузгынып, куперенеп. ицнэренэ ш, генэ м;итеп тора торган кыска гына кап-кара чэч- ц6 ле 17—18 яшьлек кыз бакча читэне янына килде. Ф. Эмирхан. Тол хатын авырый узе дэ бик каты. Тузгынып еелеп ята бар эшлэре. Ан.
2. куч. Ыгы-зыгы кнлу, кычкырышу, талашу. Бу.1- т мэдэ мэхшэр: кабаланалар, ай-Ьайлыйлар. тузгына-лар. Э. Касыймов.	Ту
ТУЗГЫТУ ф. 1. Берегеп, еелеп, укмашып торган ач нэрсэлэрне тэртипсез рэвештэ терле якка тарату, тэр- зи типсез рэвештэ тырпайту. [Ул] чэчлэрен бармакла- су ры белэн тагын да бераз кабартып Ьэм тузгытып э^ибэрде. Ф. Эмирхан. Хэйдэрнец кара бедрэлэрен за эк;ил тузгыта. Г. Бэшнров. || к. туздыру I (1 мэгъ.). Берэрсенец мунчасы тузгыткан зэцгэр тетен — ни-кадэр таныш Ьэм э^анга якын куренеш! 9. Еники.
II Жилфердэту. Ефэк тасмаларын эк;ил тузгыткан лэ матрос, кулына граната тотып, алга чыга. Г. On- jj. сэлэмов.	т>
2. Билгеле бер тэртиптэ торган, урнашкаи нэрсэ- чэ лэрие тэртипсез рэвештэ тарату, сибу, чуалту. Аныц балалары энилэрен---кен буена узлэре тузгытып се
бетергэн ейне эцыештырып, хэтта идэнен юып кепи г0 торган булдылар. Г. Гобэй. [Жил] Зиннэт алдын- ал дагы печэн еемен тузгытып ташлап, выжылдап, бе- ни тенесен чуалтырга тотынды. Г. Бэшнров.	ду
3. куч. Берэр теркемне тар-мар нту; терле якка TJ куып тарату. Тузгыта аныц бандасын Совет штык-лары. Э. Исхак. Энэ, синец белэн Акбай калсын. Шу- ке рэлелэрне тузгытып йерер. Д. Аппакова.	лй
ТУЗГЫШУ ф. Урт. юн. Узара эрлэшу, ызгышу, хэ талашу.	ц
ТУЗДЫРГЫЧ с. миф. Кемнен дэ булса тормышы- зч на, гаилэсенэ зарар китерэ торган. Шул ук фатирда ф_ Ьэртерле сейдергеч имнэре, боздыргыч тасмалары, т'-туздыргыч дэвалары--табарга мемкин. Г. Тукан.
ТУЗДЫРУ I ф. 1. Терле якка тарату, очырту (тузан, йон, салам, кар, кел Ь. б. ш. турында). Каты	нэ
ж^ил бертуктаусыз кар белэн уйный, аны туздыра,	эп
ейлэргэ. кибэннэргэ китереп сылый. Г. ИбраЬимов.	да
Тузан туздырып алар яныннан автомобиль узып кит-	нэ
те. А. Алиш. || (Жил белэн) терле якка тузгыту,	ны
жилфердэту, тибрэту (чэч, ял Ь. б. ш. турында). То-	кэ.
лымнарыц белэн эк;иллэр уйный, Уцга-сулга ташлый	сы
туздырып. h. Такташ. Жил Илсеярнец урелмэгэн чэчлэрен туздырды. Г. Гобэй.	ту
ТУЗ
153
ТУИ
2.	Билгеле бер тэртиптэ яки уз урыиында торган эйберлэрие терле якка ыргыту, тэртипсез рэвештэ тарату, чэчу. — [Угез] баш бирми, янэсе. Арбаны вата. келтэлэрне туздыра. Р. Ишморат. [Гелэ^амал] ситсыларны туздырып ташлый. Г. ИбраЬимов. II Бер бетен иэрсэие жимеру, суту, таркату. —Куз ачып йомганчы мунчаны бурэнэсен бурэнэгэ туздырдык та ташладык. Хэтта мичлэрен дэ иштек. А. Шамов. Ни хакыц бар синец, талга менеп, Туздырырга карга оясын?! Ш. Медэррис.
3.	куч. Куып, Ьежум итеп тарату, тар-мар иту. Алар дошман тылына кереп. [дошманныц\ эк;анлы кечлэрен кырып, туздырып-----эйлэнеп чыктылар.
А. Шамов.
4.	куч. Бик нык ачулаиу, шелтэлэу. —Ачулан-ган, — дип уйлад"ы Хэлим, — мегаен, туздыра инде буген. И. Гази.
5.	куч. (Акчаны, малны) кирэксезгэ, юк-барга са-рыф иту. — (Байлар] дуцгыз кеби ашап, ишэк кеби эчеп, акчаларын туздырып бетерэлэр. Г. Колэхметов. .Эти безнец бай эле" дип, [байбэтчэ] Мэскэу малый туздыра, Миллэткэ бер тиен файдасы юк, Гомерен ресторанда уздыра. Щ. Мехэммэдев.
ТУЗДЫРУ II ф. 1. Куп Ьэм озак кулланып тау-шалдыру, нскерту, эштэн чыгару. —Алар артыннан йереп купме аяк киеме туздырдым. Т. Гыйззэт. Дис-тэ-дистэ шундый кэйлэлэрне Туздырган ул ташлар актарып. М. Гафури.
2. куч. Картайту, вату, таушалдыру. Кешене авыр тормыш туздыра.
ТУЗМА с. Тузгып, купереп торган (чэч Ь. б. ш. турында). Егермелэп кеше--сэхнэдэге тузма чэчле,
ачык изуле ораторныц свйлэгэнен тыцлыйлар. И. Гази. Тузма байты тез наратларныц шэулэлэре тын суда чагыла. Г. Гобэй.
ТУЗУ I ф. 1. Ьавада терле якка очып таралу (тузан, кар, ком, йон Ь. б. ш. эйберлэр турында). Тыш-та иссен ачы мргллэр, тузсын карлар. Г. Тукай. Тузды тузан, тештэ чытырдашты. килеп керде кузгэ, э^ицнэргэ. Ш. Медэррис. II Кул хэрэкэте яки жил белэи тэртипсез рэвештэ терле якка таралу, сибелу (чэч Ь. б. ш. турыида). [Аяы/fl чэче тузып ицбашларына тешкэн. Ф. Бурнаш. Каен яфраклары тузды Минем чэчлэрем кебек. Э. Ерикэй.
2. Билгеле бер тэртиптэ торган эйберлэр тэртнп-сез таралу, чэчелу. Тузып яткан шалаш эче, самогон шешэсе---барысыннан да ачыграк булып куз
алдында гэудэлэнделэр. Г. Гобэй. Кош калды елап, нишлэргэ белми, Тузган оясы — яныннан кит[ми]. М. Гафури. || Оешкан бер теркем таралу, тэртип бету. Табын тузу.
3. куч. Бик каты ачулану, эрлэу, дулау. Кайтып кергэчтен тузар, бетен кэефне бозар. Г. Камал. Га-лиэкбэр агай тузып киткэн вакытларда абыстай хэзрэтне малай аркылы чакырт[а}. Ш. Мехэммэдев. II куч. Котыру, тэртип бозу. — Кеше яшь вакытта эчсен, тузсын, эмма кендезен эшендэ булсын, [имеш]! Ф. Эмирхаи. —Бутэн елныц никрутлары азалар, тузалар иде. Эчеп-исереп. дошманнар алдында йез карасы ясыйлар иде. Г. ИбраЬимов.
ТУЗУ II ф. 1. Озак куллаиу яки куп файдалану нэтижэсендэ уз яналыгыи, ныклыгын югалту, искереп эштэн чыгу; таушалу. Кезге яцгырда. юеш окоплар-да, туп чокырларында аунаган ес-баш йэм аяк кием-нэре тузды, ертылгалап бетте. Г. Бэширов. —Цех-ныц тубэ тимерлэре тузып, берничэ урыннан тиш-кэлэнгэн. Ш. Камал. II Озак эшлэгэннэн соц ярак-сыз хэлгэ килу (машина, механизм, корал турында). — Машина да, ялгыш эшлэсэ, туза. А. Эхмэт. Корал тузып эштэн чыгу белэн, Алар безне ташлыйлар
икэн. М. Гафури. || Таушалу, бозылу, файдаланырлык, йерерлек булмау (юл турында). Урамнарда, таш м;э-елмэгэнгэ, бетен юллар казылып, чокырланып Кэм тузып, бик э^айсыз Кэм уцайсыз хэлгэ килгэннэр. Ш. Эхмэдиев.
2. куч. Картаю, зэгыйфьлэну, авыру хэлгэ килу (кеше турында). — Узец белэсец, Мэфтуха э^ицгэц тузды, таушалды. Т. Гыйззэт. [Вэрэкыя:] дллэ бигрэк бетеренеп киткэнсец, эни? [Лэйлэ:} Бетеренми-ни, шул бер кеянтэ суны алып кайтканчы буынна-рым да калмый. Бу Айсылуныц болай булуына да бик туздым. Н. Исэнбэт.
ТУЗЫЛУ ф. 1.к. тузгу (1—2 мэгъ.). Бер акбуз ат сузылып килэ, ял-койрыгы тузылып килэ. И. Исэнбэт. Сеям сезнец сызылган кашыцызны, Тузылган сачыцызны, Башыцызны. Г. Тукай. —Деньясы тузылган, эшлэрендэ тэртип беткэн. Г. ИбраЬимов.
2. Таралу, таркалу, сибелу. Скрипка бик нык ча-кылдаган тавыш чыгарып, кисэклэре кайсы кайда тузылып китте. III. Камал.
ТУЗЫМТЫК: тузымтыгы яматай диал. —эйбер тузып, кеше картаеп, ямьсезлэиеп калу турында. Бу чупрэкнец тузымтыгы яматай. Тузымтыгы бету — 1) тузып, искереп, таушалып бету. Итегемнец тузымтыгы беткэн; 2) картаю, ямьсезлэну. Бабайныц тузымтыгы беткэн.
ТУЗЫНКЫ с. к. тузгын. Карт еянке Кэм кыргый усак агачларыныц тузынкы чэчлэре арасында. кара чебен тесле, кара каргалар кайнаша. Ш. Камал.
ТУЗЫНУ ф. 1. Эрле-бирле бик кызу йегереп йеру; ду кучеру. Чикмэн белэн капланган берэу йегереп кереп бии башлый. Биеп йергэн кыз кача. Бутэн-нэр тузынмыйлар. М. Фэйзи. Берничэ яшь айгыр-----
уйнаклап килделэр дэ, м;ил кебек утеп, икенче якка чаптылар. Болар тузыну[га] киц далага чэчел-гэн бетен кетудэ бер кузгалыш булды. Г. ИбраЬимов. II Ыгы-зыгы килу, шаулашу. Буген алар, сабырсыз-лык белэн эцыенып, тузынып, ашлар хэзерлэп, ку-наклар кетэ иделэр. Ш. Камал.
2. Бик нык котырыну (стихия, табигать куренеш-лэре турында). Коточкыч давылдан зарлана Кэммэ-се: .Бу нигэ шулкадэр тузына", янэсе. X. Туфаи.
3. куч. Бик каты ачулаиу, дулау, гауга чыгару, дуамаллану. Мэрдэн, Саэ^идэ апасыныц тузынганын куреп, тиз генэ ишектэн чыгып тайды. Г. Бакиров. Ацламыйча, ахмак, эшнец тебен, нигэ шулай кыза, тузына? М. Жэлил.
ТУЗЫШУ ф. Талашу, даулашу. Берлек итик, Хэ-рам безгэ борынгыча тузышырга. Г. Камал.
ТУЙ и. 1. вйлэиешу унае белэн уткэрелэ торган сыйлы мэжлес Ьэм гомумэн ейлэнешу йоласы. Туй уткэру. Туй уздыру. □ Апасыныц бэхете ачылды, аныц Закиры солдаттан котылды, шул елны туй ясап, Фатиханы аца кияугэ бирделэр. Г. ИбраЬимов. Туй дигэн нэрсэ ул егет ейлэндеру Кэм кыз биругэ бэйлэнгэн, бик борыннан килгэн халык йоласы. С. Сунчэлэй. II сейл. Шул мэжлестэ катнашучылар; туйчылар. Балалар, тагы денья куптарып: .Туй килэ, туй!" — дип акырышырга тотындылар. Авылныц тубэн очыннан кыцгырау тавышы ишетелде, ул тиз якынайды,----икешэр, ечэр, берэр ат м;иккэн дурт-
биш чана, кар-буран туздырып, аллы-артлы чабы-шып, йортка килеп тэ керделэр. Г. ИбраЬимов. || с. мэгъ. Туйга менэсэбэтле. Туй йоласы. Туй атЛары. I I Туй кенне Ишмай белэн Гелбикэ Фэтхине--------
туйга барырга нихэтле кыстасалар да, Фэтхи барырга риза булмады. Ш. Камал.
2.	Берэр шатлыклы, тантаналы вакыйгага, жннугэ Ь. б. ш. га багышланган котлау бэйрэме яки мэжле-се. Бэби туе. Хезмэт туе. Сабан туе. Исем кушу
ТУИ
154
ТУЙ
туе. I I >Дир туй ясый буген. муир шатлана. Буген беек, мдицу бэйрэме. О. Ерикэй. —Без хэзер азат-лык туен уткэрэбез. А. Шамов. — Гали! Чап тизрэк, дусларыбызны чакыр. Шэйхулладан котылу шатлыгыннан еч кен. еч тен туй ясыйбыз. Д. Ап-пакова.
3.	сейл. Эт, мэче кебек хайваннарнын кушылу ечен бергэлэшеп, куплэп йеруе. Эт туе.
4.	Жыен, еер. Йерер [кээнуэлэр] киртэнгц буе белэн, Ашлыкка керунец уе белэн, Ялгыз йермэс, йерер ул туе белэн, Чумэлэне курэ торып ашар, им-ди. Бэет. Термэ куцелсез, анда тычканнар h-эм сэке тулы кандала туе. М. Жэлил.
Туй ашы этн. — туйда куела торган сый. ,Туй мэмулесендэ туй ашы ун-унбиш терле аш була. ду-вэле бал-май китерэлэр, аннан соц гадэти ашларны берсе артыннан берсен китерэ башлыйлар: пылау, гебэдия, бэлеш. беккэн... К. Насыйри.
Туй башы—туй мэжлесен (h. б. мэжлеслэрие) алып баручы—жырга, сузгэ оста, хермэтле кеше; та-бынчы. Туй булэге этн.—туй мэжлесе алдыннан егет яки кыз ягыннан бнрелэ торган булэклэр. Фэхрелис-ламныц карчыгы-----туй булэге итеп Халикъка кура муилэге тесендэ бик эйбэт---кэлэпуш, Нэсимэгэ
---куз явыцны алырлык------француз яулык алып бирде. Ш. Камал. Туй иту (кылу) — 1) туй (1 мэгъ.) уткэру, туй уздыру. — Кезгэ туй итэрмен, яшь кэ-лэшне тешерергэ аерым яца ей булсын. Г. ИбраЬимов. — Искэндэр бай ишан хэзрэткэ-----кызын би-
реп, еч мец тэцкэ расход тотып, бик зур туй кы-лып никах мээ^лесе уздырды. Ш. Мехэммэдев; 2) бэйрэм иту, бэйрэм тантанасы ясау. Туй каурыйлары биол. — аталану вакытында кошларда махсус чыга торган каурыйлар. Туй уйнау диал.—туй уткэру, туй ясау; туй иту. —Буген кушасыц икэн, килэсе кич атна кен дебер-шатыр туй уйныйбыз. Ш. Камал. Туйга очу биол.—ана корт ата корт белэн оч-рашу ечен умартадан очып чыгу.
О Туй тузгач — сонарып башланган эшнен кирэ-ге калмау, файдасы булмау турында; эш узгач. Туй узган — эшлэиэсе эш инде эшлэигэн, башкарылган; эш узган. Башлык иблис: „Юк. хэзер соцдыр, —диде. — Туйлар узган. инде эш дембер!"—диде. Ш. Бабич. Туй узгач(тан) дембергэ — к. туйдан сон дембергэ. — Джамали, синец бу чыгышыц .туй узгачтан дембергэ" дигэн кебегрэк булды. Тавышка куйганчы сей-лэргэ иде. Т. Гыйззэт. Туйдан качкан кыз — берэр мэсьэлэне ашыгыч хэл нткэндэ кирэкле кешенец бул-мавы турында. — Озын сузнец кыскасы, без буген монда иц элек Сэубан Бикчэнтэевнец отчёты» тыц-ламакчы идек. э ул менэ туйдан качкан кыз булып чыкты. Куренми дэ куренми. Ф. Хесни. Туйдан соц думбра кагу — эш хэл нтелгэч, эшлэнгэч кенэ шул эшне икенче берэу кутэреп чыгу турында. [Сэрвэр] кэгазь-калэм алып муавап язарга утырды. Дересен эйткэндэ. моныц инде узган Эш икэнлеген ул яхшы белэ. — Димэк. ацарга хат язып маташу туйдан соц думбра кагу гына булып чыгачак. Ф. Хесни. Туйдан сон дембергэ (дембере, думбрага, тукмакка) — мэсьэлэ хэл ителгэч, сонарып башланган эшнен файдасы, кирэге калмау турында. Туйдан соц дембере ди-гэндэй, Дэшмэс Габбас кун сумканы шул кенне ук Низамига биргэн. Ш. Рэкыйпов. Туе узган — 1) кирэкле моменты, мизгеле уткэн (эш турында); 2) кар-тайган яки кеше арасында берэр ягы белэн дэрэжэсе тешкэн (кеше турында.) Туе узган — туны тузган. Эйтем. Туена кадэр тезэлер — берэр нэрсэгэ бэрел-гэн, берэр урыны кнселгэн кешене юату ечен шаяр-тып эйтелэ. дхэт. аяк бармагын тотып, еларгамы, .
еламаскамы дигэндэй тора. [Исхак:] Туеца кадэр тезэлер, елама. h. Такташ.
ТУЙБАШЧЫ и. к. туй башы. Сабирм^ан ага туйдан туйга туйбашчы булып, казакъ акыннары белэн эцыр-елэц эйтудэ ярышып йергэн. И. Исэнбэт.
ТУЙГАНЧЫ рэв. ,Тук булгаичы, туеп житкэнче. [Син], келемсерэп, бер тавыш чыгарасыц, шуннан соц туйганчы имэсец. Г. Тукай. — Ун кен була бит инде, туйганчы ашаганыбыз да юк. А. Эхмэт. || Телэ-гэн кадэр; купме кирэк — шулкадэр; жнтэрлек, мул итеп. —Сейлэшми ул, туйганчы сейлэшкэнебез дэ юк! А. Шамов, Эле чабылып елгермэгэн болынныц хуш исле лдилэс Иавасына туйганчы иркэлэндек. М. Эмир.— Их. туйганчы бер йокласац иде. Г. ИбраЬимов.
ТУЙГЫЗУ ф. диал. к. туйдыру. Учагыннан ут езмэс. Улын-кызын туйгызмас. Мэкаль.
ТУ	ЙГЫЛЫКЛЫ с. диал. 1. к. туклыклы. Солы-атка туйгылыклы азык.
2.	Туйганчы ашарлык.
ТУЙГЫЛЫКСЫЗ с. диал. 1. к. туклыксыз. Туйгы-лыксыз ботка.
2. Туярлык тугел, ашап туймаслык. Ашап туйгы-лыксыз тэмле аш.
ТУЙГЫСЫЗ с. Узеннэн алдагы суз белдергэи эшне дэвам нтэргэ телэк зур булуны анлата; туймаслык. Ансыз да асыл сеяк булган Алмачуарым бу арада карап туйгысыз булып чибэрлэнде. Г. ИбраЬимов. Тулып балкыган ай яктысында аныц буе-сыныjcoi-ланып туйгысыз килешле куренэ. С. Сабиров.
ГУЙДЫРУ ф. 1. Тук хэлгэ китеру, тук иту. Л-мидэ, баласын имезеп туйдыргач, искесен эедэйде М. Гафури. || Ашату; азык, ризык биру, тукландыру. Ьэрвакыт ат туйдыру, тамак ялгау ечен Шырдан-га тукталып тормыйлар. М. Галн.— Полкны шунда туйдырырга приказ бар. Хэзер ук каптенармуска икмэк алырга энуибэрегез! Г. Бэшнров.
2. куч. Уз тэрбиясендэ тоту, асрау.— Атны мм сица бирэлмим. — Мица. карт кешегэ, семья туйдырырга кирэк. Ф. Бурнаш. Картайган анасы — ке-шелэргэ муеп эрли, ямау ямый. кер юа, шулай итеп улын туйдыра икэн. А. Алиш. II Тукландыру, тээмнв нту; табыш чыганагы булып хезмэт нту. УДир бар-ча — хайваннарны йэм инсаннарны туйдырып тору-чы. Г. Тукай. Кезгэрэк курсэц иде бу )Диргэ нэра ускэнен. Ьэммэбезне туйдыра торган Игеннец пеш-кэнен. М. Гафури.
3. куч. Берэр нэрсэ куп Ьэм еш кулланылып, берэр эш озак, еш кабатланып йедэту, тенкэгэ тию, биз-деру. Сукыр тычкан кебек, гел му up астында яту егетлэрне яман туйдырган. И. Гази.— Ьаман-йамм алма яфрагы кайнатып эчу туйдырды инде. К. Нэжми.
ТУЙДЫРУЧЫ и. Ашау, туклану эйберлэре табу-чы, уз тэрбиясендэ тотучы кеше. Мине туйдыручи, бэгърем. тор. уян! Ф. Кэрим.
ТУЙЛАУ ф. к. туйлашу.— Безнец кебек ярлы ке-шелэрнец балалары бик сирэк туйлап ейлэнгэннэр. Г. Толымбай.— Туйлары шушы арада буламы? Биа яхшы, туйласыннар. Г. Эпсэлэмов.
ТУЙЛАШУ ф. Туй иту, .туй ясау.— Мин быел туйлашкан идем, биш баш сарык китте! Г. Бэширов. Хэлэл итеп тэ туйлашып. Кочып буйларны си-нашып. Тамаша кеби уйнашып, Се[ям] Сэхипмуама-лымны. Г. Кандалый.
_ТУЙЛЫК с. ,Туй ечен билгелэнгэн, туй ’ ечеи жи-тэрлек.— дгэр Галиябануны Хэлилдэн айнытып. иртэгук мица никах укытып бирэ алсац, туИлм
ТУЙ
155
ТУК
мэйэрлэрдэн башка узецэ мец сум. М. Фэйзи.— Мин бит туйлык акча эшлим дип кенэ килдем. Г. Ахунов. ||и. мэгъ. Туй ечен билгелэнгэн акча, мал.— Аерым хуэцалыклардан акмаса да тамып тора бит сица. Шулай акрын-акрын тама торгач. туйлык та булып куя ул. Мин узем шулай ейлэнгэн кеше. К. Нэжми.
ТУЙМАС с. 1. Куп ашаучаи, ашап-ашап та житмн торган; ач куз. Ай-йай — Бирж корсак, Туймас корсак, Тулмас корсак. Г. Тукай.
2.	Барыиа рнза булмыйча, яцадан-яца эйберне узендэ булдырырга, узенэ алырга тырышучан; ком-сыз.— Инде э^ир булды, тамак туйды дигэндэ генэ... Туймас тамак бер Гафияттэ генэ булды! И. Газн. Юкка эрэм иттем моца суз, буре бит ул туймас куз. А. Алиш.
ТУЙ-МУЙ м;ый. и. к. туй (1 мэгъ.).— Балабыз [сол-даттан] калса, туй-муй ясап ташларбыз. М. Гафури. _
ТУЙРА и. диал. 1. Имэн. Кызгылт яфраклы бер твркем яшь туйралар каршына килеп э^иткэч, Камышев туктады. И. Гази. Дкында гынакуренеп торган юкэ катыш туйра урманы инде куптэн бер кара стена булып калган. Г. Рэхим.
2.	Агач тебеннэн чыккаи яшь урентелэр. Тал туйрасы. Имэн туйрасы. I I Безнец инешнец тебен-дэ Туйра таллар бар икэн. Жыр.
3.	Куаклык, Ьэртерле куак.— И ж суын белэсец.— Бер ягында туйра, таллыклар, икенче ягында биек-биек свзмэ таулар. Т. Гыйззэт. Июль аенын урта-лары булганлыктан, туйралар астында кып-кызыл эцилэклэр ятмакта иде. Шура.
4.	Юкэ кайрысы.
5.	Агач тебе. Туйра яру.
ТУЙРАЛЫК и. Яшь имэнлек. Алар яшь кенэ бер агачлык алдына килеп чыктылар: .Менэ шул туй-ралык артында инде Кырлай",— дип, чыбыркы сабы белэн тертеп курсэтте Сэгъди абзый. Э. Фэйзн. Урман авызындагы туйралыктан эчкелтем ис ацкып торган саллы гына кусэклэр кисеп алдык. А. Гыйлэжев.
ТУЙ-ТвШЕМ м;ый. и. 1. Туй кунаклары.
2. Туй мэжлесе. Анда Кэркемдэ туй-тешем, килен озату була. 3. Бэшири.
ТУЙЧЫ и. Туй мэжлесендэ катиашучы кеше. Кыз-ларныц гузэллеге шат туйчыларны янэ шат итэр иде. М. Акъегетзадэ. Куршелэр тен йокламый чык-канын туйчылар белмэс. Мэкаль.
ТУК I с. 1. Туйгаичы, тамагы тиз геиэ ачмаслык итепашагаи; ачлык сизмн торгаи; киресе: ач.— Ач бул-ганыбыз юк, кызым, эмма рэтлэп тук булганыбыз да юк. Ш. Камал. Бай тук була, э ярлы ач — Буш була карыны. Н. Арсланов, ц и. мэгъ. Шундый кеше. Юк кадерен бар белмэс, ач кадерен тук белмэс. Мэкаль. II рэв. мэгъ. Туйгаичы ашап, узендэ ачлык снз-мичэ. Эсир булып тук торудан Хер булу артыграк! М. Гафури. II Туйгаичы ашаган кешегэ якн хайванга хас. Бу эфэнделэрнен тук вэ нэшатлы йезлэренэ — карагач: ,Бик куп карендэшлэрегезнец нэкъ шушы вакытта ачлык вэ сусызлыктан интеккэнлеклэрен оныттыгызмы эллэ?“—дип сорыйсы килэ. Ф. Эмир-хаи. Бик тук кыяфэтле, таза егет берьюлы аларныц кызыксынуын уятты. 9. Еники.
2.	Тулы, эре булып елгергэн, житлеккэн. Кызыл гэрэбэдэй тук бодайлар Шыбыр-шыбыр юлга сибелэ. М. Жэлил. Тук башаклар сица баш иялэр, Битлэ-рецдэ уйный рэшэлэр. 9. Ерикэй. || Эчендэ теше Ш (1 мэгъ.) бар, теше булган, эче тулы; елгергэн. Тук чиклэвек.
3.	куч. Кер, тулы, таза. Тук кына, симез генэ, тугэрэк кенэ полковник безгэ кузен акайт[ты]. Г. Тукай, блкэн авылныц биек йортларыннан, тук, шэп аргамакларыннан [курыктым]. Г. ИбраЬимов.
4.	куч. сейл. Иркен, таза, бай тормышлы, бай. Барысы аны бай ейгэ, тук йэм hap яктан канэгать семья эченэ кабул иттелэр. 9. Фэйзи. II хэб. функ. Нниди дэ булса бер нэрсэгэ мохтаж тугел; житэрлек. Юкка без узебез дэ тук. Эйтем.— Халык фуражка-муражканы кия башламас борын кара акылга тук иде. Ф. Эмирхан.
Тук булу — 1) канэгатьлэну, куцел юату. Юк булганчы, сине куреп калам, Эле синец белэн тук булам. Н. Исэибэт; 2) артык тую, курэсе дэ кнлмэу; куцел кайту. Тук чабак диал.— к. кызыл куз (балык). Тук эчэк диал.— к. юаи эчэк.
О Тук ел — игенгэ бай, иген унгаи ел.— Тук ел булса, гидай казакъ та моца куй табып бирер, эмма корылык казакъны бик яман чалкай салды, канн алып бирерсец? 9. Фэйзи. Тук корсак — туклык, бай-лык; иркен тормышлы булу. Деньяда икенче бер тер-кем ,хыялчылар‘ да бар. Алар тук корсактан, акыл бушлыгыннан. эшсезлектэн, эч пошудан азынып хыялланучылар. Г. Нигъмэти.
ТУК II аваз ияр. Берэр агачка сукканда чыккан сангырау тавышны белдерэ. Кисэ башлаган [егет] утынны балта белэн тук та тук1 Г. Тукай. Тук, тук!.. Тукран мин, Агач чукып утырам мин. 3. Бэшири.
ТУКАЛ и. диал. Муклэк, мегезсез сыер. Сыерыбыз тукал булып чыкты.
ТУКАН и. 1. Кеньяк Амернкада яшн торган, тук-ранга охшаш эре кош. Эре кош — гаять зур борын-лы тукан — тесе белэн [попугайлардан] калышмый. Физ. геогр.
2. диал. Челэн.
ТУКАТУ ф. диал. Сихерлэу. | и. мэгъ.— Бу тука-тудан килгэн авыру, аны тезэтеп булмый! 3. Бэшири.
ТУКЛАНДЫРГЫЧ и. а.-х. Усемлеклэр ускэн вакытта туфракка кертелэ торган естэмэ ашлама. Азотлы ашламалардан аммиак селитрасын йэм аммоний с уль-фатын туфракны — тукландыргыч сыйфатында да файдаланалар. X. Байчурова.
ТУКЛАНДЫРУ ф. 1. Кемгэ дэ булса азык биру; ашату, туендыру. Бабайлар эйтмешли, иген эшенец кайбер кене елга эцавап бирэ. .Бер кен бер елны тукландыра", дигэннэр алар. Ш. Камал.— Он куп чагында [хайванны] Мэнди анасы да карый белэ. Менэ шул азык белэн дэ тукландыра белик инде без, Хэерниса сецел. Г. Бэширов.
2. а.-х. Усемлеклэр ускэн чорда туфракка естэмэ ашлама керту. Яшелчэ усемлеклэрен тукландыру. встэмэ тукландыру. Тамырдан тыш тукландыру. I I Ужым матур буласы. Тик бар тукландырасы. 9. Юные.
3. куч. Берэр нэреэнен усеше ечен жнрлек булу, нигез булу. Тукай поэзиясен тукландырган тради-циялэрне йэм шагыйрь татары шигыренэ биргэн яцалыкларны ейрэн[ик]. Г. Халнт.
ТУКЛАНУ ф. 1. Берэр терле азык белэн рнзык-лану; ашау. Инсан ашарга ярый торган нэреэлэрнец барысы белэн дэ туклана. Г. Тукай. Атпналар буенча ашык-пошык кайнатылган, тетен тэме килэ торган кайнар су йэм берэр кисэк сохари белэн генэ тукланып йер[дек]. Г. Бэширов.
2.	с. мэгъ. Ризык белэн тээмин итэ торган, ризык белэн тээмнн ителергэ хокук бирэ торган.— Туклану аттестаты бирулэренэ сеендем эле. Димэк, яши-
ТУК
156
ТУК
без. Э. Маликов. || и. мэгъ. Нормаль усеш ечен кнрэк-ле матдэлэр алу. Туклану режимы.
3.	а.-х. Нормаль усеш ечен кирэкле матдэлэр алу. Тамырдан туклану. Катнаш туклану. □ Усемлек узенец тамыры, сабагы, яфраклары ярдэмендэ тук-лана. Ботаника.
4.	куч. Берэр иэрсэ белэн канэгатьлэну, канэгать булу. Чалмалыдан ишеткэн сузлэргэ куцелем тук-ланмаганны ацлаттым. Шура. Мэгърифэкэй, синец тесец сокланырлык, Нинди генэ куцелгэ дэ тукла-нырлык. Ш. Бабнч.
ТУКЛАУ и. диал. Су буенда хайваннарны су эче-ру, шунда туплау урыны; туплавык. Теш якынлый башлагач, кетуне су буена туклауга тешерэлэр, — дурт-биш сэгатьсез туклаудан чыгармыйлар. Г. ИбраЬимов.
ТУКЛЫ и. диал. Куй бэрэне.
ТУКЛЫК и. I. Тук I (1, 2 мэгъ.) булу халэте. Бэркем Ьэр кен узенец м;иренэ барып, — арышныц саламга озынлыгын, башакка туклыгын [курэ]. Г. ИбраЬимов. Бутэннэргэ аныц ач, туклыгы бер, Аныц барлыгы берлэн юклыгы бер. М. Гафури.
2. Азык-телеккэ, тормыш иту кирэк-яракларына байлык, муллык, иркенчелек. Кезге туклык. □ Туп уйнасац, туклык булыр, таш уйнасац, ачлык булыр. Мэкаль. вчиледэ хэллэр э^ицелдэн тугел, лэкин картлар уз тээнурибэлэре белэн, быел туклык булыр, дип емет итэлэр. 3. Фэйзи.
ТУКЛЫКЛЫ с. 1. Туйдыра, ачыгуны бетерэ Ьэм кеч бирэ торган, калорияле (ашамлык, азык турыида). Куп Ьэм симез ит белэн озак кайнаган бу шул-па бик тэмле, бик кечле, бик туклыклы иде. Г. ИбраЬимов.— Карабодай кофее ул туклыклы эйбер. Аны эчкэч, салкын да, ачлык та, керэштэге авырлык та онытыла. К. Нэжми.
2. биол. Органнзмны туендыру ечен узендэ кирэкле матдэлэр булган. Туклыклы тирэлек. Туклыклы эре-мэ. Туклыклы эцимешлэр. □—Бодайныц чынлап торып елгеруе кичэле-бугенле генэ бит. д корткыч-ка иц елгергэне. иц корысы кирэк. Туклыклы да була. Урми дэ. Г. Гобэй.
3. Ашамлыкка, азык-телеккэ бай. [Егетлэр ] — туйлар ечен сентябрьнец туклыклы кеннэрен кетэ-лэр. А. Шамов.
ТУКЛЫКЛЫЛЫК и. Туклыклы булу сыйфаты. Азыкларныц туклыклылыгын печэн улчэве белэн тугел, э азыктагы химик матдэлэр улчэвеннэн чыгып билгели башлаганнар. А. Расих. Бер килограмм кукуруз узенец туклыклылыгы ягыннан 1,5 килограмм солыга тора икэн. А. Шамов.
ТУКЛЫКСЫЗ с. Туйдырмый торган, калориясе аз булган.
ТУКМАК и. 1. Бер башы махсус рэвештэ юаи итеп калдырылган, икенче башы тотар ечен жайлап юныл-ган, нечкэртелгэн агач кисэге. Утын тукмагы. Бола-мык тукмагы. Кер тукмагы. I I [Бикбулат] зур агач тукмак белэн эЬелди-эЬелди казык кага. Г. Бэширов. [Яде] чейгэ тукмак белэн сукты. Г. Гобэй.
2.	диал. Стена сэгатьлэренец чылбырына авырлык ечен асыла торган цилиндр рэвешле тимер кисэге; гер.
3.	диал. Чэкэн. Кукуруз тукмагы.
4.	бор. Терсэктэн алып йодрыкка кадэр ара озын-лыгындагы улчэу берэмлеге. Тукмак терсэктэн алып йодрыкка кадэр араныц озынлыгын белдер[гэн Ьэм] — мануфактура, м;еп белэн сату итуче сэудэгэрлэр тарафыннан куп кулланылган. Сов. мэк.
5.	куч. гади с. Йодрык. Эшче тукмаклары теш-сэ, Авыртыр калын экуилкэ. Г. Камал. Татыганыц юк-мыни синец Тукмакларын безнец батырларныц?
3. Исхак. II Бэла-каза, жэза. Курмэгэн ул язмышныц зур тукмагын. Г. Тукай.
6. диал. Ат муенындагы ярага камыт тимэсеи ечен камытка бэйлэп куела торган калын киез кисэге.
Тукмак сеяге анат.— кешенен кулларында, хай-ваниарнын ал гы аякларында калак асты сеяге. Тукмак тэрэзэ диал.— казан яиындагы кечкенэ тэрэзэ. ян тэрэзэ. Тукмак яллы — кыска Ьэм куе яллы. —Безнец тукмак яллы туры айгыр бар ич! Тоттым да менеп атландым мин моца. Н. Исэнбэт. Тукмак жилэк диал.— жир жилэге.
О Тукмак борын—тупый очлы зур борын. Afa-лайныц кысыграк кузе белэн тукмак борыны [этасе] Сабир икэнен эллэ каян эйтеп тора. М. Кэримов.
ТУКМАКБАШ и. диал. 1. Карчыганын бер тере. Тукмакбаш оясы.
2. Чукмарбаш, бака маймычы. Суда тукмакбаш-лар йезэ.
Тукмакбаш улэне диал.— сарут, актамыр.
ТУКМАКЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. тукмаклау (1 мэгъ.). Тукмакланган кер.
2. Тукмак формасына керу (мэсэлэн, борын).
ТУКМАКЛАУ ф. 1. Тукмак белэн бертуктаусыз сугу; бэлэклэу. Тыкыр-тыкыр, тыкыр-тыкыр, кыз-лар киндер тукмаклый. Г. Камал. Мицсылу кер тукмаклый. h. Такташ.
2. куч. сейл. Кыйнау, сугу. Мэзинне сейлэтмэде-лэр... Чалмасын туздырып, чапанын салдырып. рз-шэткэ такталары белэн тукмакларга тотындылар. К. Нэжми. Гелбану, йодрыклары белэн тэрэзэ яцак-ларын тукмаклап: „Бирермен кирэгецне!"—да. Г. Камал.
ТУКМАКЛАШУ ф. Урт. юн. 1. Тукмак белэн бер-гэлэп сугу, тукмаклау. Киндер тукмаклашу.
2. сейл. Йодрык белэн кыйнашу, сугышу. [Балалар] кермэклэштелэр, кычкырыштылар, хэтта бер-икесе тукмаклашып та алды. 3. Фэйзи. Кеннэрдзн беркенне Шэрэфи Бутине котырта торгач, эш су-гышка барып эк;итеп, тукмаклашырга тотындылар. Г. Рэхим.
ТУКМАКЧЫЛ с. Кыйнашырга яратучан. Аман ат-сукмакчыл, яман кеше — тукмакчыл. Мэкаль.
ТУКМАЛАУ ф. диал. к. тукмаклау. Каядыр авыл кызларыныц киндер тукмалаганнары ишетелэ. С. Жэлэл.
ТУКМАР и. Кешене кыйнар ечен гадэттэ эчендэ тимер чыбык яки тимер кисэге булган кыска юан таяк. [Концлагерьда] коелган кул богаулары, резина тышчалы тукмарлар [бар иде]. Ш. Рэкыйпов.
ТУКМАУ ф. сейл. 1. к. тукмаклау (1 мэгъ.). Кыа лар киндер тукмаганны безнец китап бик мактып Г. Камал. [Гелбану] киндер сукты, — киптереп агартты, аннан экрйге кичлэрдэ иптэшлэре белзн энрыелып тукмадылар. Г. ИбраЬимов.
2. куч. Тэние авырттырырлык итеп нык-нык сугыи кыйиау; дембэслэу.— Кая артыш таягыцны бир эле, артыннан :н$итеп, тукмап утерим узен. Т. Гыйззэт.— Матрослар белэн грузчиклар сизеп алып, узен яхшы гына тукмаганнар. К. Нэжми.
3. куч. (Дошманга) сизелерлек Ьежумнэр, жимер-геч ударлар ясау. [Директор] Брак Кенчыгышка ба рып самурайларны тукмаган. Д. Аппакова.— Без фашистны тигез тукмыйбыз. Ш. Маннур.
ТУКМЫЙ и. диал. к. чукмарбаш. Кулдэ вак тук-мыйлар йезэ.
ТУКРАН и. Агач кайрысы астыннан кортлар чуп-лэп тереклек итэ торган озын, уткен томшыклы урман кошы. Кара тукран. Кыр тукраны. Зур чуар тукран. □ Кайдадыр тукран агач кайрысына том-шыгы белэн бэрэ. Берничэ мэртэбэ суга да туктыи,
ТУК
157
ТУК
аннары тагын тукылдарга керешэ. Г. Эпсэлэмов. Ялгыз ак каенда пар тукранныц бер кейгэ агач ту-кыганнары гына ишетелгэлэп китэ. Г. Гобэй.
Тукран бабай карчыгы этн.— авызына чыралар кыстыргаи, таякка таянган „эбииен” балалардан каз ите талэп итеп (балалар каз ите урынына „эби'Тэ терле нэрсэлэр бирэлэр), аларга сеяклэр кайтаруы, уз эйберлэреи танымагаи балаларны „бабайга" иптэш-леккэ калдыруыннан гыйбарэт уен.— Тук-тук итэ кемдер ул?— Тукран бабай карчыгы. Такмак. Тукран печэне диал.— к. тукранбаш. Тукран тубалагы бот.— формасы белэн башакка охшаш кып-кызыл чэ-чэкле тэбэнэк чуп улэн; кызыл шомбия; русчасы: пурпуровая заразиха.
О Тукран тэубэсе — кат-кат бирелеп тэ, тнз бо-зыла торгаи ант, ышанычсыз тэубэ. [Гыйлемдар:] Кичер, ярлыка мине. Моннан соц берсен дэ зшлэмэм. Валлайи, таллаки, ахыргысы булыр. [Хозяин:] Ант итмэ, андый тукран тэубэлэрецне бик куп ишет-тем инде. Т. Гыйззэт.— Ышанмагыз, тукран тэубэ-cel Мин аны яхшы белэм. Г. Эпсэлэмов.
ТУКРАНБАШ и. бот. 6ч яфрагы да бер сабактан чыккан Ьэм чэчэклэре шар сыман булган кузаклы улэн усемлек; клевер. Болын тукранбашы. Кызгылт тукранбаш. Тау тукранбашы. Шуышма тукранбаш. □ Кызыл тукранбаш шулай утрау-утрау булып чэчэк атып утыра. И. Гази. Юл читендэге тукранбаш чэчэгендэ — теклетура тэмлэп кенэ бал суырып маташа. Г. Бэширов.
ТУКРАУ ф. диал. Туктау, тукталып калу. Кыл сыймый, кисап тукрамый. Эйтем.
ТУКСАК с. Аксак (гадэттэ аксак-туксак дигэн парлы суздэ кулланыла). Куп куйда аксак та була, туксак та. Мэкаль.— [Ир не] алмадылар. Туксак ул. Д. Зебэерова.
ТУКСАН сан. 90 саны. Туксан унга буленэ. □ Сиксэн чыкмыйча туксан керми. Мэкаль. II Шул саиныц микъдары. [Кичэ Хэлим поезддан] туксан тапкыр тешерсэлэр дэ, узендэ туксан беренче тапкыр утыра алырлык кеч табар кебек иде. Г. Гобэй. Ул хэзер карт, шулкадэр карт: инде туксан яшьтэ ул. Н. Исэнбэт.
О Туксан алты провалы — 1) ин югары пробалы, югары сыйфатлы (алтын турында); 2) чит сыйфатлар кушылмагаи, саф. Туксан тугыз — 1) бнк куп, исэп-сез-хисапсыз куп. Барыйныц куцелендэ яцадан туксан тугыз copay калыкты. Ш. Рэкыйпов. [Хэбибул-ла] инде тэуфыйкка утырырмын, инде аракыныц исен дэ йснэп карамам дип суз биреп, туксан тугыз тэубэлэр белэн Фэхрия апага ялына башлады. Ш. Хесэенов; 2) кимс. к. туксан тугызлы. Туксан тугыз ата баласы — терле аталариыц балалары (мэк-тэп, балалар йортыидагы куп санлы балалар турында эйтелэ).— Минем дачада гел йолкыш вак-теяк бала-чага. Туксан тугыз ата баласы. Детдом дигэн нэр-сэлэрен м;эй кене шунда кучерэлэр. Ш. Камал. Туксан тугызлы кимс.— жииел акыллы, юлэр сыман (кеше турында). Кырда ялгыз йергэнлектэн, авыл балалары арасында Шэйдулланы туксан тугызлы дип исэплэучелэр дэ байтак иде. М. МэЬдиев. (Уз) туксаны — туксан — кеше фикереи исэпкэ алмыйча, дерес булса-булмаса да уз сузендэ торучы, уз сузен кабатлап торучы.—Ah алла! Ьаман уз туксаны — туксан! Комиссия, комиссия, имеш! Нэреэ ул синец комиссияц мица! Г. Бэширов.
ТУКСАНЛАП Чама саны. к. туксан. Гаризага тук-санлап кеше кул куйган.
ТУКСАНЛАУ ф. Эшлэу, иту („Уз туксанын туксан-лау~“ эйтелмэсеидэ генэ кулланыла). д, Шакир, кая куйсац да, уз туксанын туксанлый. Ш. Галиев.
ТУКСАНЫНЧЫ Тэрт. саны. к. туксан. Туксанын-чы елларда, тимер юллар салыну кайнап торган ва— кытта, эллэ никадэр расходлар тотылды. Урал. Бэлки буген аца этилен кагып, Туксанынчы гасыр утэдер. Ш. Медэррис.
ТУКСАНЫШАР Бул. саны, к. туксан.— [Уцыш] хэзер ук туксанышар потки якынлашып килэ. Г. Бэ-шнров.
ТУКСЫНУ ф. Аз ашка да канэгатьлэну, тую. Тэрэзэм тебе гелэуииеш, ашыйсым килми туксынып. Жыр.
ТУКСЫРАУ ф. диал. Тую. бизу. Балалар чыр-чуыннан туксырау.
ТУКСЫРТУ ф. диал. Туйдыру, биздеру. Бэрэцге кен саен ашасац да туксыртмый.
ТУКСЫРУ ф. диал. 1. Ашап тую, бик аз ашап та канэгатьлэну. || Утлэу, бизу.
2.	к. туеиу (2 мэгъ.). Кезге яцгырлар белэн тук-сырган м;ир суны бетенлэй сецдермэде. А. Гыйлэжев.
ТУКТАЛУ ф. 1. Йерешие, хэрэкэтне вакытлыча езу; хэрэкэтсез калу. Ярым ачык кече капкадан бэлэкэй эт-йегереп чыкты да кинэт тукталды. Ш. Камал. Мэс-кэу — Ташкент поезды [Яйсанда] тукталмыйча кыска бер гудок биреп кенэ узып китэ. Ш. Усманов.
2.	Эшлэудэн туктау, эшлэми башлау. Мотор тук-талу. □ —Иптэш начальник, бер сэгатьтэн пар казаннары тукталачак. А. Эхмэт.— Ут бетте шэ-кэрдэ, водопровод тукталды. Г. Гобэй. Эшчелэр [эш ташлады], фабрикалар, тегермэннэр тукталды. Ш. Мехэммэдев. || Уз эшен, шегылеи вакытлыча езу, булу. Ул кен чац сугылмаганлыктан, алар кояшка карап. теш вакыты эциткэнлекне чамалап кына [эбэткэ] тукталдылар. М. Гали.
3.	Чыкмый башлау, ябылу (вакытлы матбугат турында). 1906 елныц кезендэ .Азат халык' газетасы тукталгач, Г. Камал .Казан мехбире' газетасына кереп эшли башлады. М. Гали. .Фикер'. .Уклар' кэм .Элгасрелэ^эдит' эюурналлары тукталганын ишет-кэч, Сэйдэш бабай шатлыгыннан — „УРа‘ кычкыр-ган. Ш. Мехэммэдев.
4.	Берэр эш эшлэудэн тыелу, уз-узен тотып калу. [Ул] баягы газапларга еэбэп булганлыгы ечен [аны] кыйнап ташларга уйласа да, хэле юкка курэ тукталды. Г. ИбраЬимов. Хэзер инде эш уткэн, елап бер файда да итеп булмый икэнен белеэм дэ, мин тиз генэ туктала алмадым. Ф. Эмирхан.
5.	©зелу, тыну, тэмамлану, бету (хэрэкэт, усеш, агым Ь. б. ш. турында). Эш тукталу. Тын алыш тукталу. □ Тормышныц шушылай итеп тезелгэн булуы, бернэреэнец дэ тукталып, бетеп калмавы. э езлексез дэвам итуе Газинурны аерата куандырды. Г. Эпсэлэмов. Бу сугыш озак кэм куркынычлы булып, шактый [вакыт] дэвам иткэч тукталды. Г. Тукай. Укулар тукталган, шэкертлэр таралышып бетеп баралар иде инде. 9. Фэйзи. || Берэр урында тот-карлаиу, туктау (эш-хэрэкэт турында).— Кырык ечен-че елныц кезеннэн соц фронт Калинин елкэсендэ озак вакытка тукталып калды. А. Шамов. Юлыныц шушында, туган йортында, якын кешелэре янында тукталып калуына Зелэйха апа да, Мэдинэ кебек ук, чиксез шатланды. Г. Минский.
6.	(Теге яки бу шэЬэргэ, авылга Ь. б. ш. килгэч), берэр урынга, берэр кешегэ вакытлыча торырга, ку-нарга, ял итеп, ашап-эчеп чыгарга керу; тешу. Габден-насыйр Казанга килгэн саен, двор еенэ тукталмыйча, кэрвакыт бурекче Низамига тешэ иде. М. Гали. — Туры Биремэцан аксакалга туктал. Г. ИбраЬимов. || Теге яки бу эш, еэбэп белэн уз барышыи, сэя-хэтен берэр урында тоткарлау.— Авылыма кайтыш-лый мин бер чит авылга тукталдым. Г. Тукай.
ТУК
158
ТУК
Авылдан чыкканда ул Зеягэ тукталмый китэргэ уйлаган булса да. Зеядэ бер йомышы барлыгы исенэ тешкэнлектэн. тукталырга карар бирде. М. Галн.
7.	Берэр жанлы-жансыз нэрсэдэ тоткарлану, тук-тау (караш, игътибар, фикер й. 6. ш. турында). Якуб, бер фикергэ туктала алмыйча. я авыл турында, я завод турында уйлап утырды. И. Гази. Аныц караты алан уртасындагы ялгыз усакка туктала. Г. Эпсэлэмов. || Нэрсэне дэ булса тикшергэндэ, тасвнрлаганда нгътибарны билгеле бер нэрсэгэ юнэл-ту. Макала ахырында театр коллективыныц алдагы бурычларына да бераз тукталып утэргэ кирак. М. Жэлил. Бу сорауларга экргвап биру ечен шушы эсарлар язылып басылган дэвергэ азрак тукталып китэргэ кирэк булачак. Г. Нигъмэти.
8.	куч. >Канлы-жансыз нэрсэлэр арасыннан берэр-сеи сайлап алу. Куцелдэн байтак сайлап баргач, ул ике украин егетенэ тукталды. И. Гази. [Г. Ибра-Иимов] башта икелэнеп торган да ахыр килеп .Тиран тамырлар" [исеме нэ] тукталган. Г. Нигъмэти. || Теге яки бу карарга, фикергэ килу.
ТУКТАЛЫШ и. 1. Эш-хэрэкэттэн туктап (1,2 мэгъ.) тору хэле. Тукталыштан абзый шул чакта туеп. китте юлдан, кулларын артка куеп. Г. Тукай.
2.	Сейлэмне вакытлыча булу, езу; пауза. [Шигырь} интонациялэргэ йэм паузаларга бик бай. Аныц шулай икэнлеген hap шигырь юлы азагында зур тукта-лыш (пауза) булуы гына да курсэтеп тора. Сов. эд.
3.	Кая да булса барганда (куну, ял иту h. б. ш. максатлар ечен) юл естендэге берэр урында вакытлыча тоткарлану. Гомумэн, юлда аз гына сейлэшэ идек без. Аныц каравы тукталышларда. фатир кергэн эцирлэрдэ, алын-ялын белмичэ, уткэн юлны бетен ваклыклары белэн искэ тешерэ торган идек. А. Гыйлэжев.
4.	Пассажирлар транспорттан тешу яки утыру ечен билгелэнгэн урын. [Гэрэй]. алм;ып, прокурор яныннан чыкты да автобус тукталышына чапты. А. Гыйлэжев. Бу вакытта трамвай тукталышы шактый ерак калган иде инде . Г. Эпсэлэмов. || сейл. Шул урыннар арасы кадэр озынлыкны белдерэ. — Светкаларга барып кайтпырга микэн? Ерак тугел бит, ике генэ тукталыш. Л. Ихсанова.
Тукталыш нокталары физ.— механнзмнарда шатунный нке кырый торышта туктап калган ноктала-лары; русчасы: мёртвые точки.
ТУКТА.’МАСТАН рэв. Туктаусыз, езлексез. Тукта-мастан ник мыраулыйлар песилэр чормада? Г. Тукай. Ьэм хэмер[не\ — бер дэ тынмас. туктамастан эчкэлэп. — Атналар, айлар буе туй иттелэр. Ш. Бабич.
ТУКТАР: Туктар кабагы иту диал.— берэр урынга еш кереп, гадэттэ идэнне таптап йергэнне ярат-маганда эйтелэ.
ТУКТАТКЫЧ и. тех. Билгеле бер торышка жит-кэч, машинанын берэр блогын яки приводын автоматик рэвештэ эшлэудэн туктата торган механизм; русчасы: останов.
ТУК	ТАТУ ф. Йекл. юн. к. туктау (1—3 мэгъ.). Атасы атны туктатты. Дэрдмэнд. Эткэй аны бер суз белэн туктата. Г. Ибрайимов. Безнекелэр дош-манныц алга килуен туктатканнар. Г. Эпсэлэмов.
ТУКТАУ ф. 1. Йерешие, хэрэкэтне езу, булу, бе-теру, хэрэкэтсез калу. Ул барган м;иреннэн тукта-ды. Ш. Камал. Гафиятулла бабай, такыр мэйдан аркылы утеп. абзар ишеклэре янында туктады. Г. Эпсэлэмов.
2.	Теге яки бу эшне эшлэудэн тукталу, тыелу, чнклэну.— Ничек итсэм итэрмен. мин аны тэмам юлдан чыгармыйча туктамам. Г. Камал.— Бер келэр-
лэр, ике келэрлэр дэ туктарлар. Г. ИбраЬимов. — Икенче кенне ейгэ кайтсам. энкэйнец елый-елый кузлэре шешкэн, туктый алмый ярсуланып елый. Ш. Камал. || Уз эшен, шегылен вакытлыча езу, булу. Сэхэу карт, ишек ачылу белэн — сейлэшуеннэн туктап. бер генэ секундка тын калды да ишектэн керучегэ суз кушты. М. Эмир. || ©зелу, бету, дэвам итмэу (хэрэкэт, усеш, агыш, авыру Ь. б. ш. турында). — Яра тезэлде. Сызлавы да туктады. Р. Ишморат. Тышта инде яцгыр туктаган, м;ил басылган иде. А. Шамов.
3.	Чыкмый башлау, яшэеше бету (вакытлы матбу-гат турында). Хэзер Ьади шигырь язмый. ул гадэтне ташлаган. Ахры, газета туктагач, ИлКам килми башлаган. М. Жэлил. Атнага 2—3 номер чыга торган газета^элекке исемендэ чыгудан туктый. М. Галн.
4.	(Теге яки бу шэЬэргэ, авылга h. б. ш. га) кил-гэч, вакытлыча берэр урынга, берэр кешегэ торырга, ял итэргэ, кунарга керу; тешу. Хабирова, исэнлэшеп, узенец туктаган фатирына китте. Ш. Камал.— Бер мерит, ишан хэзрэтнец кулын убеп кайтканда, безгэ кунарга туктады. Т. Гыйззэт.
5.	Берэр нэрсэне тикшергэндэ, тасвнрлаганда теге якн бу нэрсэгэ нгътибарны юнэлту. Мин бу дауниц уткэн тарихына. бездэн алда булган чорына туктап тормыйм. h. Такташ.
6.	куч. к. тукталу (8 мэгъ.).	
7.	бое рык ф. форм, тукта(чы), туктале. Хэрэкэт нтуне езэргэ, шул урында басып калырга кушып эйтелэ. [Су анасы} кычкырадыр: .Качма! Качма! Тук- j та, тукта. и карак1‘ Г. Тукай.— Эй, энекэш, тукта! I Буровойга керергэ ярамый. А. Эхмэт. II Булган жир- i дэн китмэуне талэп итеп эйтелэ; урыныгызда калыгыз. i Сусанна китмэкчеА була. Фигаро: .Туктале син'" < М. Жэлил.
8.	боерык ф. форм, тукта(гыз), туктале. Берэр ( нэрсэ эшлэуне ташларга, ни дэ булса эшлэудэн баш j тартырга чакырып эйтелэ.— Тукта, тукта, килен, ул кадэр чэпчемэ. А. Шамов. II сейл. Ашыкмаска, сабыр i итэргэ, ашыгыч нэтижэ ясамаска ендэп эйтелэ.— Тукта син, хатын, алай ашыкма! К. Нэжми.— Тукта,	(
сабыр ит аз гына. И кадерле алмагач. Г. Тукай.
9.	кер. суз функ. сейл. тукта(ле). Берэр нэрсэне з нскэ тешергэидэ, берэр яна уй искэ килгэндэ, шул / фикер белэн эш итэргэ, шул фикер сыналырга уйлан-ганда эйтелэ. Нишлим икэн болар белэн дип йер- ; гэндэ исемэ теште. Ниндидер порошок салып эчет-	j
кэн сет килешэ дип ишеткэнем бар иде, туктале,	t
мин эйтэм. катык ничегрэк булыр икэн?! Э. Ен си	t
[Ул] озак бармый. шебйэгэ тешэ: .Тукта, бу Гэуйэр	<
ни дип мине Разиягэ эк;ибэрэ?" Г. Ибрайимов.	(
10.	кер. суз функ. тукта(ле). Гажэплэнгэндэ яки	j
берэр нэрсэдэн ризасызлык белдергэндэ эйтелэ. Ул Габдулланы кинэт кургэн кебек, гаэ^эпсенеп, баш-	j
танаяк куз йертеп чыкты: . Туктале, Габдулла.	f
килеш-килбэтецне нигэ болай итеп йертэсец? — Чг-чецне ник болай эк;ибэрдгц? Поп чэче кебек ич!'	t
Э. Фэйзи. Инде бу юлы мин аптырадым: .Туктале,	;
Фэри-ит, ни сейлисец син?" Г. Мехэммэтшнн.
И. боерык ф. форм, тукта(ле). Куркыту, янау, кн- f сэту мэгънэсеидэ.— Тукта, менэ урак кына м;итсен, биетермен эле мин сезне1 Г. Бэшнров. Тукта, мин моца курмэгэнсн курсэтэм! Ф. Кэрим.— Й. кыл му- € ен. шул тирескэ каткан керэген кызганган була, 1 Туктале, узе берэр нэрсэ сорамас микэн! И. Гази. 4
ТУКТАУСЫЗ рэв. ©злексез, туктамастан, тоташтав (эш-хэрэкэт турында). Болытларны телгэлэп уткэн яшен туктаусыз яшьнэп тора. Э. Еники. Коридор * дан туктаусыз кеше йери. Ш. Камал.	'
ТУК
159
ТУК
Туктаусыз шах — куркыныч астына элэккэн каршы як королей яшеренэ алмыйча бер уктерле йерер-гэ мэжбур итэ торган берничэ йереш (шахмат уенын-да). Ул вакыт каралар, туктаусыз шах биреп, уен-ны ничья белэн тэмамлый алырлар иде. Р. Нэжмет-дииов.
ТУКТАШ и. бор. Янадан-яна Ьежумнэр ечен дош-манга якын урында салынган терэк пункт, база. Тук-ташка кайту.
ТУК-ТУК аваз ияр. 1. Агач, таш кебек нэрсэлэргэ бэргэндэ чыккан кыска, езек-езек сацгырау тавышны белдерэ. Тукран, башын э/дэйэт кенэ артса ташлый да, сецге кебек томшыгын кайрыга — бер кадый. бер ала. бгр кадый: .Тук-тук, тук-тук1“ Ялкын. Тора-бара колак нэрсэдер шзйли башлады: тук-тук, тук-тук. Нэрсэ соц бу? Пулемёт тавышы дисэц, тукылдау сирэк. Каз. утл.
2. рэв. мэгъ. Шундый тавыш чыгарып. Кглэт алдында тук-тук чалгы чукеп утыралар. Г. Галиев. Каты ташны тук-тук чукый-чукый, кэйлэсгнгц очы ашала. М. Гафури.
Тук-тук иту — шундый тавыш чыгару, тукылдау. [Тукран] тук-тук ^итеп агач кэусэсен селкетэ. Ялкын.
ТУКТЫ и. диал. Тууына айдан арткан куй бэрэне. Туктыныц симезлэре суелды. Г. ИбраЬимов.
ТУКУ I ф. I. Аркылы Ьэм буй жеплэрне бик ты-гызлап, эвернэ сыман сугып тукыма ясау. [Кызлар] апайлары узган кыш эзерлэгэн э/деплэрне киндер уры-нына тезеп суздылар да киндер тукырга утырдылар. Дэрдмэнд. Кеннэр буе, айлар, еллар буе Бу келэмне коллар тукыды. 9. Фэйзи. || с. мэгъ. Шул эш белэн бэйлэнгэи. Туку фабрикаларына Колхоз элитен ки-терер. 9. Ерикэй. II с. мэгъ. Тукыма сугу ечен хезмэт итэ торгаи. Ишекнец ике ягына туку станогы куй-дылар. М. Галэу.
2. Буй-буй озынча юкэлэрне, каешларны Ь. б. уреп, берэр нэрсэ ясау.—Мин бу чабаталарны, бгр тен утырып, бер кочак тукый торган идем. Ф. Бурнаш. Тормыш юлларыцнан экият сейлэп, Баш как. чаба-талар тукыйсыц. 3. Бэшири.
3. куч. кит. Тудыру, барлыкка китеру, нжат иту. Сейли кук Мэрьям апайныц яратып ничек эшен, Тырышып бэхет тукуын Килэчэк кеннэр ечен. 9. Исхак. Композитор аларны бгр бетен эсэр итеп тукый. Ж. Фэйзи.
ТУКУ II ф. 1. Берэр нэрсэгэ еш-еш сугу, бэру. дтэч ханныц башын гайрэтлэнгп-гайрэтлэнеп чукый. Карап-карап халыкка, хан башыны .тук!" та .тук!' тукый. Г. Тукай. [Балалар] естэл, урындыкларны аударып, аларны йодрыклары белэн тукыйлар. Ф. Бурнаш. II Чуку. Ялгыз ак каенда пар тукранныц бер кейгэ агач тукыганнары гына ишетелгэлэп китэ. Г. Гобэй.
2. куч. сейл. Берэр иэрсэ турыида кат-кат эйту, гел искэ тешереп тору. Карчыгы куп тукый торгач, ниЯаять, Фазылэ/дан карт колак салмыйча булдыра алмый. Ф. Хесни. Сэфэр аца Иаман бер сузне тукыды: .Син аны салкын су бглэн, салкын су белэн!..' 9. Фэйзи.
ТУКУ III ф. диал. Болгату, туглау, атлау. Май туку. Он туку.
ТУКУВЫЧ и. диал. Сыек камыр болгатыр, туглар ечеи теп ягыннан еч-дурт жэбе ескэ таба чыгып торгаи нечкэрэк, кыска таякчык (гадэттэ иечкэ, яшь чыршы агачыннан шомартып ясала); туглавыч; русчасы: мутовка. Тукувыч белэн камыр туглау.
ТУКУЧЫ и. Туку станогында тукыма сугучы кеше. Берку, тузанлы завод-фабрикаларында купме туку-чылар, тегэрэ/депчелэр. сабын кайнатучылар — сар-
гаеп киптелэр. К. Нэжми. Тукучылар да бар, Очучы-лар да бар, Герлэп яши безнец Татарстан. 9. Ерикэй.
ТУКУЧЫЛЫК и. Эрлэнгэн жептэи тукыма ясау эше. Ефэк тукучылык. □ Син шул чакта, Бутэн кирэкми дип, Тукучылык[ны] сайладыц. 3. Мансур.
ТУКЫЛДАТУ ф. Берэр нэрсэгэ тук-тук иттереп еш-еш сугу, бэру; тук-тук иткэн тавыш чыгару. Ул себерке сабы белэн. гайрэтлэнеп, блскычны тукылда-тып куйды. Г. Бэширов. Тукран агач тукылдата: .Тук, тук. тук!" Н. Арсланов.
ТУКЫЛДАУ ф. Берэр иэрсэгэ тук-тук иттереп сугу, бэру; тук-тук иткэн тавыш чыгару. Тынып калган урманны яцгыратып, якында гына тукран ту-кылдый башлый. Ялкын. Вагон чайкала. Тэгэрмэчлэр тукылдый. Г. Ахунов.1
ТУКЫЛДЫК и. сейл. киис. Тукылдатучы, тук-тук нткэн тавыш чыгаручы жан иясе. Тырыша-тырыша корт чуплэгэн тукран янына саескан килеп кунган: .Бу тукылдык чукыган лдирдэ тэмле-тэмле кортлар мыжлап яталар инде', — дип уйлаган. Ялкын.
ТУКЫЛУ I ф. Теш. юн. к. туку I. Гелгенэ тута — сэкегэ чупрэктэн тукылган палас э/дэйде. М. Гали. Фабрикалардл тукылган матгриядзн кием-не йэркем тектереп кияогэ мемкин. Г. Нигъмэти.
ТУКЫЛУ II ф. Теш. юн. к. туку И. Агач тукылу.
ТУКЫМ I и. Ияр киезе, ияр паласы, ияр асты ки-ез.— Мин аныц акбуз юргасыныц ялларын энлдг белэн урер идем, ияренгц тукыиын укалар бглэн чи-гэр идем. М. Фэйзи.— [Нигэ] сеирэеп утыоасыц, атыцныц ияр, тукыинарын ал да утларга [ядлбэр]! М. Гафури. II Гомумэн ат дирбичсе.
ТУКЫМ JII с. Туган, кардэш. Безгэ тукым кеше ул.
ТУКЫМА и. I. Тукылган материя. Йон тукыма. Ефэк тукыма. Кимдг-мамык тукыма. Тукымалар магазины. О Базарда----Сэмэркандтан килгэн ту-
кыма \бар]. 9. Фэйзи. Тукыманы икегэ беклэп кисэ-лэр. Йорт эшлэре.
2. биол. Тезелешлэре бердэй булган Ьэм организм-да бер ук функцияие ути торган, узара бэйлэиештэге кузэнэклэр теркеме. Мускул тукымасы. Нерв тукы-масы. Май тукымасы. □ Барлык яраларда яшь тукыма усеп килэ. А. Расих.
3. куч. кит. Ижади эсэрнец асылы; ижади эсэрне тудыруда чара булып хезмэт нткэн иэрсэ. Эсэрнец тел тукымасы. Балетныц музыкаль тукымасы. □ Пьесаныц теп материал йэм тукымасында тарихи илдтимагый кызыклы детальлэр [бар]. Н. Исэнбэт. Романныц теп сюжет тукымасын тэшкил иткэн вакыйга, конфликт --- губерна шэйэрендэ бара. Сов. эд.
ТУКЫНУ ф. кит. 1. (Намуска, вежданга Ь. б. ш. га) тию, кагылу. Гади бер кычкырып утыру булган бу ,э/дырлаулар‘ минем куцелемнец иц нечкэ кылла-рына тукыналар идг. Г. Тукай. Тангатаровныц исе-рекбаш белэн бэйлэнуе Акчулпановныц нашу сына, дэрээ/дэсенэ тукынды. Г. ИбраЬимов. II (Кул белэи) кагылу, тию.— Кулларыц белэн тукына курмэ. Vi. Исэнбэт.
2.	куч. Буйсыиу, баш ию. Читен .тормыш, капи-талга тукынма син. Г. Тукай.
ТУКЫР: тукыр кош зоол.— ояларын нык усемлек жепселлэреинэн тукый торган тропик сайрар кош; русчасы: ткач.
ТУКЫРДАУ ф. к. тупырдау.— Тукта эле. Бер ту-кырдап алыйм эле (Гали такмаклап баи башлый). Д. Аппакова.
ТУК
160
ТУЛ
ТУКЫШ I и. бор. Сугыш. Шэйре Казан янында орыш. ту кыш булды. Бэет.— Тукыш ул — сугыш дигэн суз. Н. Исэнбэт.
ТУКЫШ II и. диал. Пешкэн бэрэнгегэ он туглап ясалган кош-корт азыгы. Кош-кортка тукыш кую.
ТУКЫШУ ф. бор. Сугышу.
ТУКЫЯ и. Суган кыягынын орлыклы башы.
ТУЛА и. ©йдэ сугылган тыгыз, калын, тупас пос-тау. Туладан кичэ без чикмэн тегэ башладык. Г. Бэширов. Ак тулалар тиз керешэ. аркау буен тигез эрлэгэч. Жыр. Ак туладан тегелгэн берничэ йорт [куренэ]. А. Гыйлэжев. II с. мэгъ. Шундый пос-таудан эшлэнгэн яки тегелгэн. Тула эшлэпэ. □ Ул кар шикелле ак тула оек естеннэн ер-яца эцыйнак чабата кигэн. К. Нэжми. Иртэнге салкыннарда киеп йерерсец дип. эни этинец — искереп, кылкаланып беткэн тула чикмэнен бирде. М. Гали. II Шундый пос-тау басу белэн бэйле. Егерменче елда Гани байдан тула тегермэнен алдылар. Ш. Маннур.
Тула басу — йонны эрлэп, сирэк кенэ итеп сук-кан^ан сон, махсус читэн естендэ эвэлэп керештеру, тыгызлау. Авыл кызлары — кез килсэ, таза, кечле белэклэрен сызганып. эк;ырлаша-м;ырлаша тула басып йерилэр. Г. Ибрайимов. Тула емэсе этн.— кызлар жыйналып кулдан тула басу (гадэттэ яшьлэр уены белэн бара). Тула емэсе дэ шул ук каз емэсе рэвешендэ була. Г. Газиз.
ТУЛАЕМ рэв. 1. Тулысынча; бетенлэе белэн, тулы хэлендэ, барысын бергэ. Устав барлык искрачылар йэм бетен съезд тарафыннан тулаем кабул ителде. В. И. Ленин. II Барысын да, бетенесен. [Бабай:] Мин моца утын саттым. Угезне. арбаны бирми.--[Бай.’]
Тулаем алдым мин. Экият.
2.	Бетенлэе, бетен барлыгы белэн. Куанганда тулаем куанырга кирэк! Ярым-йорты хислэр нигэ алар! А. Гыйлэжев.
3.	с. мэгъ. Гомуми, тулы. Октябрь революциясе-•нэ чаклы булган татар эдэбиятына — тулаем бер караш ташлаган чакта, ацарда бер-берсенэ каршы куелган — ике теп теркем язучыларны аерырга була. М. Жэлил.
4.	кер. суз функ. Йомгаклап эйткэндэ, гомуми нэ-тижэ чыгарып эйткэндэ. Тулаем, эсэр колхоз сэхнэ-лэрендэ куярлык йэм — сыйнфый дошманга каршы уяулык тудыруда файдалы роль уйнаячак. М. Жэлил.
Тулаем алганда — аерым детальлэргэ, ваклыкларга игътибар итмичэ, теп сыйфатларны гына исэпкэ алып, теп мэсьэлэлэрдэн чыгып кына (Караганда, бэялэгэн-дэ). Патефон, радиоалгыч. тегесе-монысы бик еш куренэ. Шулай да, тулаем алганда. культура дигэн нэреэ арттанрак кына килэ. акрын усэ иде эле. Г. Бэширов. Спектакльнец аерым эцитешеезлеклэре ---бар. лэкин. тулаем алганда, йичшиксез, .Ленин" постановкасы—театрныц быелгы сезондагы иц яхшы постановкасы. М. Жэлил.
ТУЛАЙ с. 1. Гомуми, барлык кешелэр яки барлык нэреэлэр ечен уртак. Шэкертлэр тулай ашханэгэ тешеп кайнар аш ашыйлар. К. Тннчурин. [М. Гафури] тулай наданлык йэм кулыпурасызлык турында язудан тыш, конкрет рэвештэ хезмэт иялэренец ая-нычлы тормышларын чагылдыруга, изучелэрне фаш итугэ эйэмият бирде. М. Жэлил.
2.	Чыгым Ьэм чигерулэр дэ кертелгэн; барлык, бетен; русчасы: валовой. Тулай эцитештеру. Бертек-лелэрнец тулай эн;ыемы. □ Колхозниц тулай про-дукциясе — эцэмэгать хуэк;алыгында ел буе эк;итеш-терелгэн авыл хуэщалыгы продуктларыныц гомуми кулэме ул. Политэкономия.
Тулай доход экон. — тулай продукция кыйммэте-нен барлык тотылган материаль чыгымнар кыйммэ-тен чигергэннэн сон калган елеше; русчасы: валовой доход. Тулай торак — бер уку йортында яки бер предпрнятиедэ эшлэгэн кешелэр бергэ тора торган бина яки булмэ. Репетиция ТКУ студентлары тулай торагында билгелэнде. Г. Кутуй. Тимер мич естенд) кайнап торган калай чэйнек исэ Газинурга леспромхоз тулай торагын хэтерлэтэ. Г. Эпсэлэмов.
ТУЛАК I и. 1. Аяк астына жэелэ торган тире. Ат авырса—тулак, up авырса — кунак. Мэкаль. Ат арыса — тулак. up арыса — арвак (эрвах). Мэкаль.
2. Сыер тиресеннэн тегелгэн кун капчык.
3. диал. Аякка чорный торган калын тула яки берэр иске нэреэ.
ТУЛАК II и. „Тай“ сузенэ кушылып эйтелэ (бо-рында: бншеиче яшендэге тай).
ТУЛАУ ф. диал. Ypy. Чабата тулау.
ТУЛАЧЫ и. Тула басу белэн шегыльлэнуче кеше; постаучы. Тулачылар (кызлар) егетлэрне тэрэзэ аша тула ашы~(коймак)^белэн сыйлыйлар. Каз. утл.
ТУЛГАЙ-ТУЛГАЙ рэв. бор. Эле бер, эле икенче якка сугылгалап, болганып. — Тулгай-тулгай йегер-гэн, йегергэндэ эк;ир бавырын кыдырган. Тустагап кузле туры атны — аны кая илттец? Н. Исэнбэт.
ТУЛГАК и. Бала тапканда корсак, аналык мускул-ларынын кискен авыртып кыскаруы-кинэюе; балага авыру. Авыруныц эк;аен, рэтен сейлэгэч. Бэдри: ,д. тулгак (балага авыру) икэн". — диде. М. Гафури. Беренче баланы Фэтхия бик авырдан тапты. Тул-гагы бер тэулеккэ барды. М. МэЬдиев.
Тулгак тоту — 1) бала тапканда яки бала табар алдыннан корсак, аналык мускуллары кискен авыртып кинэю-кыскару. Бер хатынны тулгак тотса, бетен хатыннарныц эчлэре авырта. Мэкаль. Фира нишлзр-гэ белми изалана, аны чиксез нык тулгак тота, ул уреэлэнэ, чалкан яткан килеш--тешлэрен шыкыа
дата. X. Камалов; 2) куч. бетерелу, нишлэргэ белмэу. Сырылма, тотма .тулгак" эйлэнэмдэ, кит. яеыз дошман! Б. Рэхмэт.
ТУЛГАКЛАУ ф. к. тулгак тоту.
ТУЛГАМАЛЫ с. бор. Борып эшлэнгэн, бори Тулгамалы ай балта — аны кая илттец? Н. Исэнбэт.
ТУЛГАНДЫРУ ф. Гел бер тирэдэ эйлэндеру; арлм-бирле йерту.
ТУЛГАНУ ф. Гел бер тирэдэ эйлэну; арлы-бири йеру. Урамныц уц як тротуарында------беркадц
егет вэ кызлар тулганалар. Ф. Эмирхан. [Тэзкирг] тацнан кара тенгэ кадэр тулганды. анда чаптн, монда килде. А. Раснх.
ТУЛГАУ I ф. Эйлэндеру, бетеру, борып йерту.
ТУЛГАУ II и. эд. Импровизациялэп тезмэлэп сейлэп киту. II Импровизациялэп ижат ителгэн тезю эсэр. Борынгы чичэннэр-кобаерлар. тулгауларш
узенэ махсус кутэренке йэм .китап эйтк н" сыман [кейлэп] укыган[нар]. Н. Исэнбэт.
ТУЛГЫН с. неол. Тулып торган, кабарып торган. Быелгы яз кеннэрендэ моныц шикелле дэ тулгш йэм матур болыт куренгэне юк иде. Ш. Камал.
ТУЛГЫНЛЫК и. Тулгын булу.
ТУЛКЫН и. иск. к. дулкын. Агыйделлэр салки суы тулкын. Тулкыннары килеп какмасын. Жыр. Яр читендэ тулкын тирбэлэ, Тозлы сулар сибеп сей лэнэ. Ф. Бурнаш. Бу революция тулкыннары деньягс чыкмаенча яткан татар шэкертлэрен дэ кузгат[ты]. Урал.
ТУЛКЫНЛАНУ ф. иск. к. дулкынлану. Мацг чэче эцилгэ тулкынлана. сыйпап ала кузенец кабс-гын. М. Жэлил. [Сахрада] тулкынланып торган ку< улэннэр дэ таба алмыйсыц. X. Кэрим.
J
А <
t ь
н н б з л
А с к п. л э
Э1 к
С1 п
ж 6i 6t Kt Г
т бе
га т н< КС Гс Л, ej га бе
11
ТУЛ
161
ТУЛ
ТУЛКЫНЛЫ с. иск. к. дулкыилы. Хэзер, яца усеп килэ торган тулкынлы яшьлек урынына, усеп чынык-кан табигать естенлек итэ. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТУЛКЫТУ ф. иск. (Суны h. б. ш. ны) дулкынлан-дыру. Су тебендэ асылташ. су тулкытсац чыгадыр. Мэкаль.
ТУЛМА и. махе. Кэбестэ яфрагы, яшел борыч эченэ тапалган, тартылган ит белэн ярма катнашмасы терелеп хэзерлэнгэн ашамлык; русчасы: голубцы. Тулма хэзерлэу ечен кепшэк башлы. яфраклары бер-берсеннэн эн;ицел аерыла торган кэбестэ алына. Хал. ашлары.
ТУЛМАУЧЫЛЫК и. Материаль жаваплы кеше ку-лында тикшеру вакытында тиешле акча, мал-мелкэт житмэу. Ревизия вакытында аныц бит бер генэ кило да тулмаучылыгы чыкмый торган иде. Г. Бэширов. дтинец ниндидер тулмаучылыгын тулэт[телэр]. Р. Техфэтуллин.
ТУЛПАР и. 1. Бик шэп, чапкын ат. Хэбибрахман. тезгенне кага тешеп. тулпарын торган урыныннан ук чаптырып алып китте. А. Расих. Аккош кебек сузылып. аягын м;иргэ тидерми оча торган тулпар-лар байныц еерлэрен данга кумгэннэр. Каз. утл.
2.	миф. Экияттэге канатлы ат.
Тулпар ат — к. тулпар. Кайда соц ул ярсып. бер-сен-берсе узып оча торган тулпар атлар?! И. Салахов. Ушэнлэнде даланыц тулпар аты. Дэрдмэнд.
ТУЛТЫРУК рэв. иск. к. тутырук. — Сэйфулла шикелле баш-аягы бер казанга тулмас егетлэр тагын да тултырук калыр эле. Ф. Бурнаш.
ТУЛТЫРУ ф. иск. к. тутыру. Елтырый кук. ел-тырый ут чылбыры, Щирне-кукне тултыра чылбыр нуры. Ш. Бабич.
ТУЛУ ф. 1. Берэр нэрсэнен эче жанлы-жансыз нэрсэлэр белэн бетенлэй тулы булу, тулысынча билэ-ну, эчендэ буш урын калмау. Мохтар шэйэр залына барып кергэндэ. залда аяк басарга урын калмаган, зал шыгрым тулган иде. Ш. Камал. Тэлгэш-тэлгэш эцилэк белэн Мелдерэп тулсын чилэк. 3. Мансур.
2.	Берэр нэрсэ эченэ ни дэ булса бик куп керу. Минем оек-чабатам эштэн чыгып пычранган, эченэ су тулып, лаштырдап тора. Г. ИбраЬимов. haeada ком бураны уйный: ком авызга. борынга. колакларга тула. И. Гази. — Коридор ишеге ачык калган, тавыклар тулып, мин сица эйтим. идэннэрне былчыратып зштэн чыгарганнар. Ш. Камал.
3.	куч. Берэр нэрсэнен есте терле-терле яки бериш эйберлэр, кешелэр Ь. б. белэн каплану. встэл есте конфетлар, алма, сумсалар белэн тулган. Г. Минский. Зэцгэр кук йезе эреле-ваклы йолдызлар белэн тулган. Г. Гобэй.
4.	куч. Нинди дэ булса бер урында бик куп булып жыелу (кешелэр, жанлы нэрсэлэр турында). Кайда баксац. анда тулган сэудэгэр. Г. Тукай.—Буген иртэ белэн чэч алучыга кергэн идем, бетенлэй ишегеннэн керер хэл юк. Жыен кызыл авыз кибетчелэр тулган. Г. Камал.
5.	Таралу, анку (ис, тетен Ь. б. турында). Бакча тэмле алма исе белэн тулган. И. Гази.^Дуйка эче бик тиз тетен — белэн тулды. Г. Гобэй.
6.	куч. Билгеле бер хис, телэк Ь. б. ш. белэн су-гарылу, тулысынча билэнеп алыну. Уйнап-келеп кай-туыцны куреп. шатлык белэн тулды йерэгем. Ф. Бурнаш. Кыз мэхэббэт йэм кискенлек тулган матур кара кузлэре белэн егеткэ карады. Г. ИбраЬимов. Гайрэт белэн тулган курыкмас йерэгебез. Дэрт белэн тулган безнец кукрэгебез. М. Гафури. || Мэшгуль булу. [Аны/f] Ьэр сэгате. йэр минуты эш белэн тулган. А. Шамов. — Синец конец ни берлэн тулган. белэмсец? Г. Тукай.
И А-562
7.	Тазару, калынаю, ит куну, ит кунып кабару. [Теянец] корчацгысы беткэн, гэудэсе тулып киткэн. Ак юл. Кулбашлар тугэрэклэнеп. тулып килэлэр. Г. ИбраЬимов. II Кабару, куперу. Тулып торган зур сакаллы бер карт кавалерист--------эйтеп куйды.
А. Шамов. Сергэн эк;иренец Тулганын кургэч, Каирне яхшылап. Тутэлгэ ееп, Чэчтелэр орлык Кечкенэ дуслар! М. Жэлил.
8.	©лгереп, туенып кабару (жилэк-жимешлэр, бер-текле усемлеклэр турында). Син телисец анда башын беккэн башакларныц тулып усуен. Н. Баян. эщилэклэре тулып, кызарып пешкэн. Г. ИбраЬимов.
9.	куч. Гомумэн елгеру, житлегу (кеше турыида). Сэгыйдэ ул вакытта бик тазарды, нурланды. кыз булып тулды. Ш. Камал.
10.	Бетен хэлгэ килу, тугэрэклэну (ай Ь. б. ш. турында). Матур булып ай тулган. Э. Ерикэй. II Кирэк кадэрле булу, тегэллэну. Шигырьнец юлы тулу.
11.	Бету, чыгу, тэмамлану (срок, вакыт турында). Бирелгэн [срогы] — кырык кене тулып, иртэгэ китэм дип торганда. Госман мулла мээцлес яса[ды]. Г. ИбраЬимов. Минем билетым булса да, ноябрь башында вакыты тулачак. Ф. Эмирхан. II Билгеле бер вакыт, ара узу. Техникумда укый башлаганыма менэ быел— 1927 елныц кезендэ — ике ел тула. М. Эмир. — Сэгать бер тула. эле алар йаман юк. Т. Гыйззэт. II Теге якн бу кулэмгэ, микъдарга, сайга житу. Минем гектарга алтмышар пот бодаем тулмый! Г. Бэширов. Гыйнварныц эувэлге кенендэ мица егерме тугыз яшь тулды. Ф. Эмирхан. — Хэзер кулыцда яраклы ничэ атыц бар?—Буген килгэннэре белэн сиксэн ике-гэ тула. Ш. Усманов.
12.	Йеклэнгэн, тапшырылган, кушылган, билгелэнгэн (эш, план Ь. б.) тулысынча утэлу. Ьэр ай саен план тулмый кала, Сиксэн процент кына бирэ иде. Ш. Маннур. Ник тулмасын безнец норма. Ударник-лар ура бит. Г. Гобэй.
Тулгаи ай — 1) Айнын бер фазасы (Жирдэи Айнын тулысынча ялтырап куренуеннэн гыйбарэт). Еракта карацгыланып торган эллэ урман, эллэ may естеннэн моц гына булып тулган ай карый. А. Шамов. Тулган ай, урман эчлэренэ моцеу ак нурын сибеп. экрен генэ йезэ. Г. Эпсэлэмов; 2) тарт. форм, тулган аем. „Матурым, чибэрем" мэгънэсеидэ яратып, иркэлэп эйтелэ. Куз нурым син. матурым син. тулган аем! Ай туганда йокла инде. матуркаем! М. Жэлил. — Син сайрамасац да белэмен. Айнуллаев, тулган аем. Чит иллэргэ озаталар ... Э. Касыймов.
О Тулып яту—берэр нэрсэ бик куп булу. \дсэр-дэ] лирик кабатлаулар. терле фигуралар, эмоцио-наль эпитетлар йэм троплар тулып ятканын курэ-без. Г. Нигъмэти. Аныц кибетендэ тоз, керосин, шыр-пы, чэй-шикэр---тулып ята. Ш. Камал.
ТУЛ-----УК с. 1. Артык. дэр. к. тулы. ТДамалетдин ду-сым,	шундук идэн астына тешеп, табак белэн
тулук бал алып чыга. Г. Бэширов.
2.	рэв. Тулганчы, тулганчы итеп, туп-тулы итеп. Онмы. орлыкмы алып бар.-----Олы табакка тулук
сал. Я. Емельянов.
ТУЛУМБАС и. Кенчыгыш халыкларында (шул исэп-тэн, терки халыкларда) тэлинкэ сыман борынгы бэрмэ музыка коралы.
ТУЛЫ с. 1. Берэр нэрсэ белэн эче бетенлэй тулган. Бэдри абзыйныц амбарлары тулы ит, ярма, богдай, арыш. Г. Тукай. Урам тулы киенгэн-ясан-ган кешелэр, матур кызлар-----парлап-парлап йе-
рилэр. Г. ИбраЬимов.
2.	Суы яр кырыйларына кадэр житкэн; куп сулы. Ярсып аккан тулы елгаларда Чыршы. нарат, кедр
ТУЛ
162
ТУЛ
саллары. Ш. Медэррис. Дулкынлана тулы елгалар, Дулкынланган кебек куцеллэр. 3. Исхак.
3.	©стенэ, еслегенэ берэр нэреэ куплэп куелган, тезелгэн. [Аныц] бетен кукрэге орденнар Ьэм медаль-ляр белян тулы. Г. Эпсэлэмов. [Зстэл] есте чай. аш-лары, [эцимешлэр], закускалар белян тулы. М. Фэйзи.
4.	Таза, кер, симез. Элекке янып торган тулы гэудэле Эпипэнец хазер яртысы гына калган. Ул шушы берничэ ай эчендя бик нык таушалган,---бит-
ляре да. иреннэре да сулган. Г. Бэширов. вреп ту-тырылган кебек тулы битле-----бу егет авыл мэк-
тэбендэ минем белян бергя укыган иде. М Эмир. II Ку-перенке, кабарынкы, туенган (жансыз эйберлэр, бнг-рэк тэ усемлеклэр турында). Агач ботаклары ап-ак мамык белян уралганнар да калын. йомшак. тулы булып утыралар. Г. Ибрайимов.
5.	куч. Теге яки бу эш, хис h. б. ш. белэн суга-рылган, билэп алынган. Куану Ьэм пошыну. канэгатьлэну Ьэм борчылу белян тулы була безнец Ьэр кенебез. 9. Еники. || Теге яки бу хнене, кичерешне бик ачык, кечле белдерэ торган (караш, куз h. б. ш. турында). — Син мица ярдам итэрсец бит. мине ак-латырсыц ич, Булат абый?!—дип. [ШаЬ] курку катнаш ялв'гру тулы кузлэре белэн Зарифныц куз-лэренэ карады. Г. Ибрайимов.
6.	куч. Эшкэ, вакыйгаларга бай. [Карт] тагын узенец куп вакыйгалар белэн тулы уткэн гомеренэ кереп китте. Г. Ибрайимов. || „Хисле“, „эчтэлекле“ й. б. ш. сузлэр белэн килгэндэ: бай, тирэн (бай эчтэ-лекле, хискэ бай й. б. ш.). Г. Камалныц драма Ьэм комедиялэре тулы эчтялекле булалар. М. Гали. Мин бэхетле. кечле, тулы хисле гражданы беек илемнец. Ш. Маннур.
7.	Бер состав елеше дэ тешереп калдырылмаган, барысын да эченэ алган. Галимэцан ИбраЬимов эсэр-ляренец тулы эцыелмасы. □ [Малайлар] аны. тулы исеме белэн Габделкаюм дип атамыйча, Каюм гына дип атыйлар. М. Гали. Советны яклаучы кешелэр-нец тулы {исемлеген} алып, Чуркинга тапшыр. Ш. Камал. II Ьэрьяклы, ахырына кадэр житэрлек. Тулы биография. Тулы отчёт. □ Париж хэрэкэте турында тулы бер картина булсын ечен, берничэ цифр эйтеп утик. Г. Гали. Фэнни эдэбиятта бу мэсьэлэдэ тулы ачыклык юк. И. Фэттах. | рэв. мэгъ. [Шагыйрьнец] деньяга карашын тулырак ачу ечен. Ж- Фэйзи иптэш узенец либреттосында Г. Тукай-ныц куп кенэ лирик Ьэм политик шигырьлэрен фай-даланган. М. Жэлил. Бу караш, настроениелэрне ул •Жир уллары" ндагы Кабилдэ, Газазилдэ аеруча тулы кур[сэтте]. Г. Нигъмэти.
8.	куч. Кирэкле сыйфатларга тулысынча ия булган, кин карашлы.—Педагогия, кара карлыган, доклад, балалар, ярыш. комсомол... Тулы кеше син. философ, тормышныц тэмен белеп яшисец! Г. Бэшн-ров.
9.	Мемкин булган барлык, бетен. Октябрьдан соц пролетариат язма эдэбиятыныЦ киц кулэмдэ иркен-лэп усуенэ тулы шартлар тудырыл[ды]. М. Жэлил. Тоткыннарныц хэллерэклэре-----тулы ходка ыргы-
лып барган машинадан асфальт юлга ташланалар. Г. Гобэй. || рэв. мэгъ. Мемкин’булганча, житэрлек итеп. Тулы ачып куцелец. илгэ кара: Бетен эщирдэ тыныч тезелеш бара. Э. Исхак. [Медведев] авыру упкэлэренэ дала Ьавасын тулы иснэп сейлэнэ. Ш. Усманов.
10.	Тулысынча, бетенлэе белэн. Тулы эцицу. Тулы коралсызлану. □ Аныц Карп Васильевичныкы кебек уз-узенэ тулы ышанычы, ныклыгы, тапкырлыгы юк эле. Г. Эпсэлэмов. — Мэ, Гашыйка, син бу карточ-кага да, бу хатка да тулы хаклы икэнсец. А. Эхмэт.
II рэв. мэгъ. Тулысынча, житэрлек итеп, тиешле бул-ганча.—Язу хакын тулы итеп тулэрбез. 3. Бэшири.
11.	Билгеле, кирэкле улчэудэге; кирэкле нормага житкэн, тегэл. Тулы метр. Тулы эш кене. Тулы ул-чэуле. Тулы кечкэ эшлэу. □ Тулы хезмэт кене ечен унике [бурана] кисэргэ кирэк бит. К. Тннчурин. II Ахырга кадэр жнткерелгэн, тегэллэнгэн. Тулы эй-лэнеш. □ [Янвэр] аэроклубка йери башлады. Анда тулы курс утеп, пилот исемен алды. Каз. утл.
12.	куч. Бернэрсэ белэн дэ чиклэнмэгэн. Тулы ирек. Тулы власть. □ [днисе] яшьлэренэ тулы ирек бирде. 9. Фэйзи. Англичаннар, Закаспий тимер юлын кисеп. узлэренэ дицгездэ тулы хуэцалык иту ечен Ьичбер нэреэ кызганмыйлар. Ш. Усманов.
Тулы ай — к. тулган ай (1 мэгъ.). Бик зур кызыл тугэрэк булып тулы ай калкып чыкты. Г. Бэширов. Тулы булмаган урта мэктэп — жидееллык мэктэп. [Шэрипов] тулы булмаган урта мэктэпне тэмам-лаган. Г. Хужиев. — Сица тулы булмаган урта мэктэп бетергэнлек турындагы таныклыгымны куpiemen маташам. М. Галн. Тулы властьлы — берни белэн дэ чиклэнмэгэн властька ия (кеше, оешма турында). Тулы квадрат сан мат. — ниндидер саннын квадратына тигез булган сан (мэсэлэн: 4, 9, 16, 25, 36 й. б.). Тулы кыйммэтле—куелган, урнашкан, кабул ителгэн бэягэ, кыйммэткэ ия булган; кыйммэте, бэясе тешмэгэн (акча, валюта турында). Тулы кеенчэ (килеш) — тулысынча, бетенлэй. [Ключарев] халык музыкасына тулы кеенчэ буйсынып. Европа Ьэм рус музыкасындагы югары техниканы читкэ ка[кмый]. М. Жэлил. Тулы мет-ражлы — гадэттэге сеанста куреэтергэ житэрлек озынлыкта плёнкасы булган (фильм турында). Тулы почмак мат. — яклары бер-берсе белэн тэнгэл килгэн почмак (ул 360° ка тигез). Тулы тавышлы — кечле тавышлы, бетен кеченэ чыккан тавышлы. Тулы та-выш белэн — бетен кеченэ, тавышын кысмыйча. Зиятдиновта тулы тавыш белэн сейлэу эцитми. Аныц героик сузлэре дэ вакыт-вакыт, ничектер, кы-сылып, сер сейлэгэндэй акрын эйтелэлэр. М. Жэлил. Тулы тереэк тар. — Болгар чорында: тереэктэн урта бармак очына кадэрге арадан гыйбарэт улчэу берэм-леге. .Тулы тереэк" дигэн берэмлек тэ очрый. Ике .тулы тереэк" бер „зур тулы тереэк" тэшкил итэ. Сов. мэк. Тулы хокуклы — барлык хокукларга ия булган. — Тормышта тулы хокуклы булып яшэу ечен кеше эшлэргэ тиеш, хезмэт итэргэ тиеш. Р. Ишморат. Без дэ комсомол эшенэ кунак булып кына тугел, волком тарафыннан ячейканыц узенэ беркетелгэн тулы хокуклы членнары булып катна-ша башладык. М. Эмир. Тулы яктылык агышы физ — яктылык чыганагынын вакыт берэмлеге эчендэ бетен тирэ-ягына чыгарган яктылык энергиясе мнкъдары; русчасы: полный световой поток. Тулы елеш мат — бер саннын (функциянен) нкенче сайга (функциягэ) чагыштырмасы.
О Тулы канлы — 1) бик таза, бик симез, битлэре янып, кып-кызыл булып торган. [Аныц] болай да тулы канлы йезе бурлат сыман кып-кызыл булды. 9. Фэйзи; 2) жанлы кеч йэм техника белэн тулысынча тээмин ителгэн, сугышка сэлэтле. Аныц урынына ре-зервтан тулы канлы 306 нчы пехота дивизиясе ки-терелгэн. Г. Сафиуллин; 3) эд. бетен яклары белэн сурэтлэнгэн, жанлы, тормышчан; схематик тугел. Без чорыбыз тудырган яца кешене матур эдэбиятта тулы канлы итеп бир[ергэ тиеш]. М. Жэлил. Уз за-манында сэхнэдэн тешмичэ яшэгэн бу тулы канлы образлар театрыбыз тарихына олы талантныц улемсез мирасы булып кереп калдылар. 9. Еники. Тулы тугел (тулы булмаган) шелт. — бик ук акыл-
ТУЛ
163
ТУМ
лы тугел, акылы житеп бетмэгэн; ни акыллы, ни юлэр. — Бу заман халкында, фаразан, кара акыл [гакыл] юк шул. Акылга тулы тугел сез берегез дэ! Ф. Эмирхан. Тулы ятим — атасы да, анасы да улгэн (юк). Кэрим — тулы ятим.
ТУЛЫКСАУ ф. сир. 1. Тулы булу, тулы булып мелдерэп тору. Туксанныц Сере туса, Тулыксаган Идел катар. Мэкаль.
2. Дулкынлану, тибрэну (су, елга турында).
ТУЛЫЛАНДЫРУ ф. Элек булганга житмэгэнне естэу, тулы нттеру. Либреттоны тулыландырасы, тезэтэсе моментлар бар. М. Жэлил. Кадерле нэни кошчык! Ничек тулыландырасыц син безнец туган басуларыбызны, яланнарыбызны. Яз авазы тудыру-чыларныц флейтасы син. А. Расих. II Тиешле санга, комплектна житкеру. Полкны тулыландыру.
ТУЛЫЛАНУ ф. 1. Тулы (1—2 мэгъ.) хэлгэ килу. Г. Тукайныц яца басмасы тулылана тешу.
2. Тазару, тугэрэклэну. Ябык бит аз гына тулы-ланып киткэн. Г. Гобэй.—Бетенлэй тулыланып. керэеп, тагы да матураеп киткэнсец. Г. Камал. II Куперу, бурту, туену (усемлеклэр турында). Бо-такларда берелэр курена башлаган, алар кубэйгэн-нэр, тулыланганнар. Д. Аппакова. Арпа йэм солылар озынга куп усэ алмасалар да, башлары ярыйсы гына тулыланды. Ш. Камал.
3. куч. Бар ягы да жнтешле булу. Кицэйделэр безнец барган юллар, Тулыланды матур тойгылар. Э. Ерикэй. [Хэдичэ тути{ Нэфисэнец килен булып тешуен, уз гаилэсенец шуннан соц тагын да тулыланып, тормышныц тагын да ямьлелэнеп китуен — куцеленнэн кичерде. Г. Бэшнров.
ТУЛЫЛАУ ф. Тулылык (2, 4 мэгъ.) естэу, тулыландыру. [Малайныц] естендэге бер генэ сэдэпле, ак челтпэр ицсэле бэрхет бишмэте, песи буреге,-аныц
сейкемлелеген тулылап, бер ук вакытта эти-энисе ечен утэ кадерле. утэ иркэ бала икэнен эйтеп торалар. Г. Гобэй.
ТУЛЫЛАУЧЫ.-тулылаучы почмаклар мат. — сум-масы ике туры почмакка (180° ка) тигез булган нке почмак (мэсэлэн: 145° Ьэм 35°; 130° Ьэм 50°).
ТУЛЫЛЫК и. 1. Берэр нэрсэ белэн тулы (1 мэгъ.) булу хэле, сыйфаты. Иоанны кинэт басып киткэн карацгы бушлык, шунда узенэ бер тулылык булмаса да, бер яктылык табар тесле иде. Ф. Эмнрхан.
2.	Тазалык, тугэрэклек. Барлы-юклы берэр сэгать эчендэ эцитезлеген дэ, гэудэсенец килешле тулылы-гын да югалтып, бекрэя тешкэн кодагые аца да кызганыч булып тоелды. Г. Бэширов. || блгергэндэ сокиы мул жыю (жилэк-жимешлэр турында). Чиялэр дэ, вакыты эциткэч, кызаралар, тулылыктан мату раялар. Г. Кутуй.
3.	куч. Нэрсэнен дэ булса барлык сыйфатлары, асылы. Музыка белэн рэсемнец бирэ алачак тээсирен бетен [хасыяте], тулылыгы белэн эйтеп эциткерергэ адэм телендэ суз юк эле. Г. ИбраЬимов.
4.	куч. Байлык, муллык. Динар буена таба бик пехтэлэп тушэк-ястык йэм чибэр мендэрлэр еелгэн булуы да [ейгэ] аерым бер тулылык бирэ. Г. ИбраЬимов.
ТУ	ЛЫМ и. 1. диал. Елгада су астыннан чыгып торган ташлар. Бурэнэ тулымга бэрелде.
2.	„Куз“ сузе белэн килгэндэ: тулы булу, тулылык (куз тулымы — туп-тулы, мелдерэмэ). [Ул] кечкенэ чокырга куз тулымы аракы сала. Э. Еники.
ТУЛЫМСА с. Кабарынкы, тулып торган; симез, итлэч. Тулымса иреннэре, аныц ихтыярыннан тыш, узлэреннэн-узлэре кыймылдый башладылар. М. Эмир. [Хатынныц] тулымса ак белэклэрен алып муенга саласы килэ. Сов. эд.
И*
ТУЛЫН и. бор. Су салып йертэ торган тире кап-чык. Аяныч хэл кэрван ечен: кое ерак, тулыннарда ---су калмаган. Яшь ленинчы.
ТУЛЫНКЫ с. Тулып, мимылдап тора торган; симез. Тулынкы йезле кеше.
ТУ ЛЫСЫ; тулысы белэн рэв. — бетенлэй; бетен лэе белэн; тулысынча, ахырга кадэр. [Гарифулла] тулысы белэн дхмэтэцанныц фикеренэ кушылган. Г. Минский. — Мин аны сезгз тулысы белэн ачып бирергэ тиешмен. А. Алиш.
ТУЛЫСЬРНЧА рэв. Бетенлэе белэн, бетенлэй; барлык кулэмендэ. Ленинград дошман блокадасыннан тулысынча азат ителдг. Г. Эпсэлэмов. — Сезгз. чибэр сецелкэй. эцэйге эш хакын тулысынча тулэргэ ясалган. А. Шамов. || Ахырына кадэр, жиренэ житкереп. Узецнец функцияцне тулысынча ацлау------кешене
естен кутэрэ. М. Жэлил. Командир биргэн приказны тулысынча утэргэ тырышам. Э. Айдар.
ТУЛЫШУ ф. 1. к. тулу (6—10 мэгъ.). Зур, киц елгабыз узенец биек ярлары эчендэ тулышып, кай-нашып ага. Г. ИбраЬимов. Ни арада шулай тулышып, чибэрлэнеп елгергэн бу су кызы. Ф. Яруллин. Тимерченец тимер йерэге Ачу уты белэн тулышкан. Ф. Кэрим.
2.	Кабару, шешу. Сыерныц эцилене тулышу.
ТУМА и. 1. Нэсел, токым. Ул сыерныц кайдан чык-канлыгын, аныц кем тумасы булганлыгын, ничэ яшь-лек икэнен [сейли]. М. Гали. II Карындагы яралгы. Туманыц нормаль усеше ечен кээцэлэрне бетен буаз-лык чорында, бигрэк тэ аныц икенче яртысында яхшы ашатырга кирэк. Йорт эшлэре.
2.	с. мэгъ. диал. Бертуган. Тума тэтэ. Тума ага.
3.	Теге яки бу урында туып-ускэн, шуннан чыккаи кеше. Авыл тумасына шэйэр йавасы килешмэс булды да куйды. Сов. эд. Туркин теп Татарстан тумасы иде. А. Гыйлэжев. II Шул ук: хайваннар хакында. Йорт тумасы сарык. □ Ул инде бездэ сыналган ат. кур-ше авыл тумасы, аны карап та торасы юк. М. Гали. II Билгеле бер социаль мохиттан чыккан, шуннан куч-кэн кеше. [Сэфэргали] бу киеренке казарма шарт-ларында узенец чынлап та авыл малае. крестьян тумасы икэнлеген сизэ башлады. Ф. Хесни.
4.	с. мэгъ. куч. Ни дэ булса тудырган, барлыкка китергэн, берэр нэрсэнен нэтижэсе булган. Октябрь революциясе Россиядэ буржуаз тезелешне эцимергэч, ул тезелешнец тума балалары--------да [бетте].
Ф. Эмнрхан.
5.	с. мэгъ. Тумыштан. Тума батрак. □ Эт белэн буре туган булса да, тума дошман. Мэкаль.
6.	кис. функ. Бетенлэй, тэмам. [Сабир] тума надан, лэкин шат, шаян--------бер кызга ейлэн[э].
Г. Нигъмэти.
Тума тудыка диал. — бертуган апа яки сенел. Тума тешу—вакытыннан алда колын, бозау яки бэрэн салу.
ТУМАК I и. бор. Ау кошынын башына кидерелэ торган калфак. Кошныц тумагы кузгэ тешу.
ТУМАК II и. диал. Уйнаштан туган бала. Тумак табу.
ТУМАК III и. диал. Чэчмичэ (яки утыртмыйча) уз-легеннэн тишелгэн иген яки яшелчэ. Солы басуына тумак арыш чыгу. Тумак бэрэцге тишелу.
ТУМАК IV с. диал. к. тупа. Тумак башлы итек кию.
ТУМАЛАК и. бор. Ат яки башка хайван тизэге. Убырлы кешенец кабер тишегенэ ат тумалагы ту-тырып, естеннэн имэн казыгы кагып куярга кирэк. Ан.
ТУМАЛДЫРУ ф. диал. Турсайту, кабарту. Авыз тумалдыру.
ТУМ
164
ТУМ
ТУМАЛТУ ф. диал. Турсайту, кабарту. Ирен тума лту.
ТУМАЛУ ф. диал. Турсаю, кабару. Авыз тумалу. Ирен тумалу. □ Авызга бик зур калэк;а капкан, чэйни торган яктан бит тумалып чыга. Ж- Вэлиди.
ТУМАН и. Иранда 1930 елга кадэр эйлэнештэ йергэн алтын акча. [Байларында] алтын туман,----Яр-
лы халык кесэсендэ кемеш акча гына калган. Г. Аф-зал.
ТУМА’ННЫИ: туманный картина иск. — проекцией фонарь ярдэмендэ ак экранда курсэтелэ торган сурэт, рэсем. [Алар] Гелэн;икан белэн киенешеп-ясанышып Проломный буйлап туманный картина карарга ба-ралар. А. Расих. Туманный картина бинасында гас-кэри мулла — м;омга намазын укытты. К. Нэжми.
ТУМАР и. диал. 1. Букэн, кискэ. [Шэриф], утын яра торган тумарныц естенэ утырып, бик э^айлап ---тэмэкесен тарта. М. Гафури. [Бабай] яшь кенэ бала буе хэтле юантык кына бер тумарны — бо-таклы-сатаклы кискэне э^ирдэн кутэреп алды. М. Госманов.
2. Тумэр, тумгэк. Корыгач, кул суы тумар арасында гына калды.
Тумар баш диал. — к. чабыр.
ТУМАРЛАУ ф. диал. Кабарту. Тубы-тубы япырак, Тумарлаган туп сымак. Табышмак.
ТУМАЧА и. 1. Кардэш, туган (кубесенчэ „туган" сузенэ тагылып йери). Телэсэ кай вакытта тумача-ларыца, ишеткэн бер кешецэ хэбэрсез-нисез килеп тешу бик читен ул. Азат хатын.
2. к. тумачи. Тумача^абый. Туманам килеп китте.
ТУМАЧИ, ТУМАЧЫЙ и. 1. Туганнан туган кардэш хатын-кызлар бер-беренэ яратып, уз итеп эндэшэ торган суз. — дсхапэ^амал тумачиныц ире Шэрэфи эщизнэц ваба чиреннэн улде. Ф. Хесни. Аныц кеби була курмэ, и тумачи, тудык кына. Г. Кандалый.
2. Гомумэн уз итеп, яратып яки олылап эйтелэ торган туганлык сузе. Тумачи абый. Тумачи бабай. Тумачи абзый. □ [Шэмсия иренец сецелесе Сарага:] дйдэ, тумачи апа, утыр, чэй эчэргэ! С. Баттал. — дй. Мэйшэкэр тумачыем ... Минем гомеремдэ симез, таза ат м;иккэнем юк иде. Ф. Сэнфн-Казанлы.
3. диал. бченче буын кардэшлэр бер-беренэ яратып эйтэ торган эндэш суз. Бумази кулмэген киеп чэй ясады тумачый. И. Гази.
Тумачи эни диал. — эти яки энинен бертуган апасы. — Мин яшь вакытта тумачи эни сейли торган иде. Ф. Халнди. Тумачи жицги диал. — туганнан туган абыйнын хатыны.— Тумачи мдицги, апак абыстайлар алар уз кеше. Г. Камал. [Гелэцийан] тумачи эцицги. апак абыстай йэм Фатыйма тудыкларныц [гайбэтен сата]. М. Гали.
ТУ’МБА и. 1. Юл яки тротуар кырыена утыртыл-гаит тэбэнэк багана. Унтер почмакка барып эцитэ алмады, тумбаны кочаклап эк;иргэ сыгылып теште. Ялкын.
2. Судноларны причалга бэйлэп кую ечен башы гембэ сыман итеп эшлэнгэн тэбэнэк, юан тимер, чуен казык. Басмалар инде алынган, юеш арканнарныц элмэклэрен генэ чуен тумбалардан ычкындырасы калган иде. К. Нэжми. Уртага юан тимер тумба— тумэр утыртылачак. Причал буена килеп эн;иткэн пароходлар шул тумбаларга узлэренец юан аркан-нарын кидереп туктаячаклар. Г. Эпсэлэмов.
3. Берэр нэрсэ астына куела торган букэн. Кырый-дагы тумбалар естендэ куыклары яртылаш кыры-лып. корымланып беткэн берничэ лампа яна. Ш. Маннур.
ТУ’МБОЧКА и. Гадэттэ кровать янына куела торган кечкенэ тэбэнэк шкаф. Айсылу кучтэнэчлэрне тум
бочка эченэ куйды. Г. Бэшнров. — Почмактагы тумбочка эчендэ калын кызыл папка булыр. Г. Мехэм-мэтшин.
ТУМПАЙТУ ф. диал. Бултэйту, кабарту. Ачудан авызын тумпайту.
ТУМПАК с. Жэенке, кабарынкы. Егет белэн Матвеич исемле карт-----кызган тимер буенча кучеп
йеруче тишкечлэрне тумпак башлы чукечлэр белэн алмаш-тилмэш кыйнарга керештелэр. К. Нэжми. Икенче булмэдэ йомры башлы, базык гэудэле. тумпак танаулы [бозаулар]. М. Хэсэнов.
ТУМПАКЛАНУ ф. Жэенкелэну, жэенке хэлгэ килу. Кызган тимер башы тумпаклану.
ТУМПАКЛЫК и. Тумпак булу; жэенкелек.
ТУМПАЮ ф. диал. Бултэю, кабарып чыгу (гадэттэ авыз тнрэсе турында). [Алар] бу нэрсэне------тел
асларына яшерделэр,----хэзер боларныц йэммэсенец
дэ авызлары тумпаеп алга чыгып, очлаенкырап тора. М. Гафурн. Мин. абынып, авызым белэн арба кырыена барып бэрелдем. Аскы иренем тумпаеп, шешеп чыкты. 3. Бэшири.
ТУМРА: тумра-кара диал. — чем-кара, кап-кара, томры-кара. [Зэйнэпнец] матур йезе. озын. тумра-кара чэче----аны бигрэк куркэм итэ. М. Гафури.
ТУМРАЙТУ ф. диал. Кузлэрне тутырып, мелдерэ-теп туры карау; томырып карау; томрайту. [Рифат] узенец елкылдап торган елгыр кара кузлэрен тум-райтып, ап-ак матур тешлэрен курсэтте. Н. Исэнбэт.
ТУМРАН и. 1. Зур, юан агач кискэсе, утын тумэ-ре. — Элгэре менэ бу имэн тумранын ярыйк эле. Экият. Жийанша бабайныц киртэ буенда кисеп ташлаган тумраны бар икэн. Г. Лотфи. Юкэ чей тумран яра. Мэкаль.
2.	Букэн, агач букэне. [Z>y тавыш] тумран естендэ бэрэцге эрчеп утыручы еч-дурт эсир ягыннан килэ иде. Ш. Маннур. Газинур мич алдында, тумран естендэ утыра. Г. Эпсэлэмов.
3.	диал. Тумгэк. — Син ник кенэ минем эцилкз естемдэ мукле тумран булып ускэнсец! Ш. Маннур.
4.	куч. гади с. тирг. Ангыра, мннгерэу (кеше яки хайван турында). — дйдэ. эйдэ, на-а-а!.. Тумран. Дурт аягыц бар бит. Д. Аппакова. | с. мэгъ. [Хэли-лов] биш процент югалтуныц гади телгэ кучергэндз нэрсэ булганлыгын бу тумран башлы кешегэ берни-чек тэ тешендереп бирэ алмый. Ф. Хесни.
ТУМРАНЛАП рэв. Тумран-тумран (1 мэгъ.) итеп; (Ьэркемнэн) берэр тумран. — Утын бетте. ягарга юк. Бер атнадан бирле балаларныц ата-аналарыннан тумранлап эк;ыеп ягабыз. Т. Гыйззэт.
ТУ	МРАУ ф. диал. 1. (Агачны) зур итеп кисеп ташлау.
2. и. мэгъ. к. тумран. [Солдат] утын ееме кы-рында яткан тумрау янына [килде]. М. Эмир.
О Тумраган да сеягэн, балта-пычак тимэгэи — к. тумырган да сеягэн, балта-пычак тимэгэн.
ТУМСАРУ, ТУМСАЮ ф. диал. Упкэлэп яки ачуланып чырай карангыландыру, йезне бозу, турсаю.
ТУ’М-ТУЛУК рэв. к. тум-тулы.
ТУ’М-ТУЛЫ рэв. к. туп-тулы. — Кызыма бирнэлек-кэ тум-тулы сандык эйбер хэзерлэдек. К. Нэжми.
ТУМЫРАП: тумырап тору — нык, таза гэудэле булу. — Илгэ бер герой тудырдык. Курсэц исец китэрлек, тумырап торган up бала. Т. Гыйззэт. Туп кебек тумырап торган баланы СэрвэрнеЦ берэуг дз бирэсе килмэде. К. Тимбикова. II Кукрэп усу (усемлек-лэр турында). Жэдрэ кебек яуган боз тумырап торган игеннэрне су[кты]. Ак юл.
ТУМЫРГА и. диал. Шелдер.
ТУМ
165
ТУП
ТУМЫРКА, ТУМЫРТКА и. диал. Тукран. Тугыз тумырка, чыгаралар йомырка. Табышмак. Тумырка дигэн асыл кош Туцган агачларны тукыйдыр. Жыр.
ТУМЫРКАБАШ, ТУМЫРТКАБАШ и. диал. Клевер, тукранбаш.
ТУМЫРТТЫРЫП рэв. Бик зур итеп, бик нык итеп. Тумырттырып кабу.
ТУМЫРТУ ф. Кармакка вак балык элэктереп эре балык каптыру. Кармакка вак балыкны элэктерэлэр дэ, тенгэ тумыртырга куялар. Н. Фэттах.
ТУМЫРУ I ф. диал. 1. Зур нтеп кису. II Аннан-моннан гына балта белэн юну; тупас эшлэу.
2. рэв. мэгъ. тумырып. Зур нтеп, умырып (кабу, кису, езу турында). Лукиян икмэкне бераз тумырып кабып щибэргэч, куенына тыгып куйды. Ш. Камал. Берэу бер йомырка белэн тугыз телем ипи ашаган да, ди, аннары бер тумырып та капкан, ди. Мэзэк.
ТУМЫРУ II ф. диал. 1. Ыргыту, ташлау; томыру. Бу бай — йез кирпечне [дицгезгэ] тумырды. Йез дэ беренче кирпечне ыргыта башлаган иде, егет эйт-те: ,Ж,итте‘. Экият.
2. гади с. куч. Берэр урынга тапшыру, сату. — Миндэ, каениш, утемле товарлар бар. Шуларны берэр щиргэ тумырып булмасмы? Т. Гыйззэт.
О Тумырган да сеягэн, балта-пычак тимэгэн — тупас тэнле, тупас гэудэле (яки табигатьле) кеше турында эйтелэ. — Уз гэудэсен генэ естерэп йертсэче. Тумырган да сеягэн, балта-пычак тимэгэн бит аца. М. Мэйдиев.
ТУМЫРЫЛУ I ф. диал. 1. Зур итеп кнселу; умы-рылу.
2. куч. Аерылу. Лотфый, Лотыфыц булмаса, Син йермэс идец себерелеп. Йорт-щирецнэн умырылып. Бар рэхэтецнэн тумырылып. Ш. Бабич.
ТУМЫРЫЛУ II ф. диал. 1. Бнк зур тизлек белэн, бик тиз Йегеру; томырылу. Ж,имерелеп китте кинэт чергэн диварлар, матчалар, Тумырылып китте югартын терле ерткыч патшалар. Ш. Бабич.
2. рэв. мэгъ. тумырылып. Бнк зур тизлек белэн, бик тиз (Йегеру, берэр нэрсэгэ утырып бару-кайту турында); томырылып. [Ул] кич белэн тагын шулай, щен кебек, машинасында тумырылып кайтып щитэ. 9. Еники.
ТУМЫШ и. сейл. 1. Туу, деньяга кнлу, яратылу хэле. Кеннец килеше тумышыннан билгеле. Мэкаль. Тумышы нинди — тормышы шундый. Мэкаль.
2. с. мэгъ. Туган, деньяга килгэн, яратылган. Любовь Ивановна йэр тумыш кен иртэдэн алып кичкэ кадэр кул естендэ эувэрэ кил[э]. М. Шабай.
ТУМЫШТАН рэв. Яратылыштан, деньяга килгэн кеннэн, туганнан алып. Якуп карый---ту-
мыштан сукыр булган. М. Гафури. Уземне тумыш-тан пролетарий дип эйтэ алмыйм. Пролетариат булып тумадым, лэкин пролетариат баласы булып яшим. М. Фэйзи.
ТУН и. 1. Мехтан тегелгэн тышкы жылы кием. Билле тун. Кыска тун. Тире тун. Кама тун. Телке тун. Кайры тун. □ Кадыйр бай-----естендэ
кара постау тышлы, кама якалы, телке тамак тун. Г. Ибрайимов. Салкын булып китте ахры, щилкэсенэ салган сары тунын щыя тешеп, [Миц-нур] сэкегэ дхмэдулланыц аяк очына утырды. А. Шамов.
2.	бор. Кием, тышкы кием.
3.	куч. Жир естен, усемлеклэрне, корылмаларны каплаган кар, тузан й. б. ш. турында. Менэ ак тун киеп инде куцелсез кыш килэ. Г. Тукай. Табигатьнец кышкы йокыдан уянып, хэрэкэткэ килгэн, кат-кат тунын салып бетереп, ашыга-ашыга естенэ яца яшел киемен киеп торган кеннэре иде. Г. Гобэй.
4.	куч. сейл. Хайванныц йоны, тиресе. Кыр куяны узенец тунын чистарткан. К. Алиш. Кызыл тунын кигэн щитез кашка Ашыгып уткэн була шушыннан. Ш. Медэррис.
ТУНАУ ф. 1. Берэр хайваннын тиресен сыдырып тешеру. Мин кэщэнец тиресен тунап бетергэн генэ идем. Ш. Камал. [Кучкар:] Кешелэр----тирелэре-
безне тунап, итебезне зур чаннарга тозлыйлар. Ш. Мехэммэдев.
2.	диал. Каезлау, сыдыру. [Без не] кызлар белэн мунчала тунарга куйдылар. А. Гыйлэжев.
3.	куч. гади с. Кыйнау. — Бозауларны, берэр щир-гэ кысрыклап, чыбыркы белэн бер рэхэтлэнеп туныйм эле. И. Гази. II Рухи газаплау. Суз белэн узем Вещда-нын туныйм. 3. Мансур.
4.	куч. гади с. Кеше мелкэтен рэхимсез рэвештэ кечлэп алу, талау. Колчак килде Уралга хезмэт халкын тунарга, Инкыйлапчы татар халкы ничек тузсен шуцарга? Н. Исэнбэт. и Гомумэн талау. — дй-дэгез, алпут урманын туныйбыз! И. Гази. II Берэр нэрсэ ечен чамадан тыш артык хак тулэргэ мэжбур иту. Фэйзерахман Икрамов — ачлык елны ярты пот онга йорт-щирлэр алып. ярлыларны тунаган кеше. Г. Толымбай. Тулэп, рэхэтлэнеп барасы урында, ике кат тунадылар, естэвенэ. яцадан билетлар да ал-дырдылар. Г. Ибрайимов.
ТУНГ и. Сетлегэнчэлэр семьялыгына керэ йэм агулы орлыгыннан кыйммэтле техник майлар алына торган тропик агач. || с. мэгъ. Шул агач орлыгыннан алына торган. Дымлы субтропиклар — чэй, цитрус щи-мешлэре йэм тунг мае щитештерудэ Советлар Союзында теп район. Физ. геогр.
ТУНГУС и. Эвенкларнын элекке исеме. „Яшэсен Ленин!* — дип кычкыра кыргызы, казахы, эскимосы, тунгусы. М. Укмасый. Тунгус та щырлый, якут та щырлый. Ш. Маннур.
ТУНГУС-МАНЬЧЖУР: тунгус-маньчжур теллэре лингв. — гомум алтай семьялыгына караган нанай, эвенк, солон, эвен, ороча, маньчжур, чжурчжень й. б. ш. Азия теллэре теркеменен гомуми исеме. Тунгус-маньчжур теллэрендэ „татар* сузе .герой*, „юлбашчы*, „авангард*. „гвардия* мэгънэлэрендэ йери. Яшь ленинчы.
ТУНДРА и. Жир шарынын поляр тугэрэге тирэ-сендэге урмансыз, усемлеккэ бнк ярлы мэнгелек тун жирлэр. Таймыр тундрасы — без торган щир, Котып тенен кичерэ йэр елны. С. Рафиков.
Тундра казн — тундрада яши торган, кечкенэ башлы, кыска кара томшыклы, кара аяклы каз; русчасы: казарка.
ТУНЕЦ и. зоол. Алабугалар семьялыгыннан жылы дингезлэрдэ яшн торган эре ерткыч балык.
ТУНИСЛЫ и. Тунис халкы;] шул халыкнын вэкнле.
ТУНЛЫК с. Тун ечен махсус хэзерлэнгэн, тун те-гэргэ яраклы. Тунлык тирелэрдэн--авыр ис [килэ].
К. Нэжми.
ТУННЕЛЬ и. к. тоннель. Урам астыннан туннель казу. □ [Без] яшел урман белэн капланган биек Урал тауларыныц карацгы туннельлэре аша кичтек. Н. Фэттах. Бетончылар Ардуанов эртиле казыган туннельнец идэнен бетон белэн катырып, стенала-рын кирпеч белэн тышла[дылар]. Г. Ахунов.
ТУННЕЛЬЧЕ и. Туннель салучы кеше.
ТУП I и. Резина й. б. ш. сыгылма материаллардан ясалып, каты эйбергэ бэргэндэ сикерэ торган, гадэттэ эче куыш шар (элек мал ябагасыннан эвэлэп ясалган йэм эче куыш булмаган). Ябага туп. Футбол тубы. Волейбол тубы. Резина туп. □ [Аыз] тупны идэнгэ бер бэрде, туп тушэмгэ кадэр сикерде. Д. Аппакова.
ТУП	166	ТУП
ТУП
[Экранда] эцан-фэрманга туп куып баручы футбол-чы куренде. Менэ ул капкага якынлашты 1гэм бетен кеченэ тупка типте. Г. Мехэммэтшин.
Туп уйнау — тупны чееп яки тэгэрэтеп уйнау. — [Сез] минем белэн туп уйнап йергэн вакытта матур идегез. Ф. Эмирхан.
ТУП II и. 1. Озын кепшэле артиллерия коралы, пушка. Авыр туп. Кыр тубы. I I Штаб алдындагы бу туп Балык базарына таба тагы берничэ ядрэ эцибэрде. К. Тннчурин. Артиллеристлар туплары естендэге чыбык-чабыкларны алып ташлыйлар. туп авызларына кидерелгэн чехолларны салдыралар, Нэм туп кепшэлэре экрен генэ кутэрелэ башлый. Г. Эпсэлэмов.
2. сейл. к. артиллерия (2 мэгъ.). — Килэсе елга син солдатка китэсец. Синец кебек таза [егетне] ---тупка алалар. А. Шамов.
3. Артиллерия снаряды, ядрэсе. — Зэки тезэп ат-кан туп немецлар ееренец нэкъ уртасына тешеп ярылып, келлэрен куккэ чейде; танкларына тешеп. аларны герлэтеп яндырды. Р. Ишморат. Кызурак ян-сын нэфрэт у ты. Дошман башларына туп я у сын, Утта янсын, туптан теткэлэнсен, Алдыбызда дошман югалсын! 9. Ерикэй.
Туп арбасы—пушка лафеты. Кораллы эшчелэр-нец----бер теркеме бер тупны вокзал перронына
естерэп алып киттелэр. Туп арбасыннан бушаган атларга атланып, кызылармеецлар Бакалтайга таба чаптылар. К. Тннчурин. Тупка тоту—ниндн дэ булса бер урынга туплардан (II) атып тору, берэр нэрсэне яки кешелэрне туп уты астында калдыру. —Чем-берленныц сатыйм анасын. Тупка тоткан Мэккэ ка-ласын! h. Такташ. Дпоннар Ляоянны тупка тоталар. 9. Фэйзи.
О Туп азыгы, туп ите, туп ечен ясалган ит кисэге — к. пушка ите. Сез — туп ечен ясалган ит кисэге. РСДРП прокламациясе. — Сугыш алласы фа-шистлардан яцадан-яца туп ите талэп итэ. Г. Эпсэлэмов.
ТУП III и. бор. Бер урында жыелып, еелешеп, тупланып тору халэте. Атлар тупта булу. Кетуне тупка эцыю.
ТУП IV аваз ияр. Берэр нэреэ жиргэ тешкэндэ яки атлап йергэндэ чыга торган сангырау тавышны белдерэ. Бер. ике, еч, дурт... минутта Терле яктан яуган ут Кырды салды эшчелэрне, }Диргэ екты туп та туп. М. Гафурн.
Туп итеп—кетмэгэндэ, искэрмэстэн. Булганны да сейлэп бетерергэ елгермэдем эле, туп итеп кайтып килдец. М. Эмнр. Туп иту — 1) (берэр нэреэ жиргэ тешкэндэ яки атлап йергэндэ) сангырау тавыш чыгару. Атыннан эцицел генэ сикереп тешкэндэ итеге белэн [аныц] эциргэ туп итеп басуы йерэгемне рэхэт кенэ тирбэтеп эцибэр[э]. М. Фэйзи; 2) егылу (балалар телендэ). Туп итмэ.
ТУПА с. 1. Башы яки бер очы тугэрэклэнеп килгэн; очлы булмаган, тупыйк. Тупа башлы итек. I I Кукэйнец тупа башында аксым кабыкка тиеп тормый. Зоология. II Тугэрэк, жэенке. Мосафиров им-заны---тупа хэрефлэр белэн кырт кына бетереп
куйган булса, .Бу кеше шикле, куп биреп ташлама-гыз, кайтарып ала алмассыз", — дигэн була. имеш. И. Гази.
2. Уткер тугел, утмэс. Тупа пычак.
ТУПАК с. диал. 1. Тугэрэк, жэенке; очы ашалган. Кара башлы бернэреэ, дуцгызныкы кебек тупак бо-рынын сузып, блиндаж эченэ карап тора. Ф. Кэрим.
2. Уткер тугел, уткер булмаган, йезе ашалган; утмэс.
ТУПАКЛАНУ ф. диал. к. тупалану.
ТУПАЛАНУ ф. диал. 1. Очы ашалу, тугэрэклэну, жэенкелэну. [Ул таякчыкны] очы тупаланган Нэя шомартылган кадактан тузга басканда аны ертмас-лык итеп ясыйлар. Йорт эшлэре.
2. Утмэслэну, йезе ашалу.
ТУПАЛЫК и. Тупа булу; утмэс булу; тугэрэклек.
ТУПАРТУ ф. Каты нэреэнен очын ашау, тугэрэк-лэу, тупа иту.
ТУПАРУ ф. диал. к. тупалану. Пычак тупару □ Улэн ашый-ашый теше тупара. Таш чэйни-чэйт теше уткенэя. Табышмак.”
ТУПАС с. 1. Начар, ямьсез, тубэн сыйфатлы итеп, зэвыксыз эшлэнгэн. Тупас кием. □ —Бу килбэтсез. тупас нэреэ урынына матур гына, эцыйнак кыю естэл----куйган булсалар, нинди чибэр булаа
икэн. Г. ИбраЬимов. Укчэсе ашалып, кыйшаеп беткэн тупас ботинкалы берэу утеп китэ. А. Шамов. II рае мэгъ. Ямьсез, килбэтсез нтеп. [Карт] кызныц нэфт кулларындагы тупас юнылган ишкэклэргэ урелде. Г. Гобэй. II Бик ук оста яки жентеклэп эшлэнмэгэн, бик гади. Алар тупас коралларын----------шомарш
башлаганнар. Г. Колэхметов. — Ул бик искергэн. тупас метод, Илья Петрович. Т. Гыйззэт.
2.	Килбэтсез, шыксыз, ямьсез. Тупас битм. □ [Хэйретдин] каралып. ярылып беткэн зур тупас куллары белэн-------узенец ике кузен ышкы
алды. М. Гали. Зур тупас гэудэле бу кеше [мине! бераз тыцлап торган. М. Гафури. || Каты, кытыршы. Тупас йон. Тупас тэн.
3.	Колакка ятышсыз, калын, каты, ямьсез (тавыш келу, тел турында). Скрипка, нэреэгэдер ачуы чык-кандай, шырыйлап кычкыра башлады, ей эченэ ниндидер шыксыз, тупас авазлар бэреп чыкты. Г. Бэширов. »Тэрэцеман“ бабай безнец келке журналларык яратмый, бик тупас, урам теле илэ бурлакча язылган, ди. Ш. Мехэммэдев.
4.	Дорфа, нэзакэтсез, тэрбиясез, эдэпсез. Тупа кеше. Тупас мегамэлэ. □ Мэскэудэ дэ аныц — масаю, кешелэргэ тупас мегамэлэ курсэту кебек дорфа сыйфатларын бик каты тэнкыйтьлэделэр. Г. Эпсэлэмов. Мэрзия узенец тупас кыланышына Каюмнщ кэефе киткэн дип уйла[ды]. Ш. Камал. II рэв. мэгъ. Дорфа, эдэпсез рэвештэ; нэзакэтлелек сакламыйча. Солдатлардан берсе: .Артка чиген!.. Артка!“ дип, тупас эцикеренеп, халыкны куа башлады. К. Нэжми. Ул [Рэуфэне] кочарга, кибэк естенэ егып эвэлэргэ йэм. башын тупас кына каерып, кечлэп убэргэ тотынды. А. Шамов. II Культурасыз. [Ул] Мэрьямне-----тупас мужик кызлары белэн катыш-
тырмаска, уйнатмаска тырышты. Г. ИбраЬимов. Сэгыйть инде Кэрим бай кебек тар карашлы. кум-турадан читтэ торган тупас кеше тугел. М. Гали.
5.	Гади, талымсыз. Тупасрак, саграк тормыш бе лэн кен иткэн караюргалар алдында кеяз бикьяр-ларныц китергэн аш-сулары чыннан да искитэрме булды. Г. ИбраЬимов.
6.	Гафу ителмэслек, Ьич тэ юл куймаслык. Туте хата.
7.	диал. Уткер булмаган, утмэс, тупа. Тупас пычак. □ Мостафа ломныц тупас башы белэн такта естеннэн бэрэ. U1. Камал.
Тупас азыклар а.-х. — туклыклы матдэлэре чагыш-тырмача аз булган усемлек азыклар (печэн, салам, кибэк Ь. б. ш.). Мегезле эре терлеклэргэ бирелэ торган азыкларны тупас азыкларга, сусыл азыкларга бу мп йертэлэр. Зоология.
ТУПАСЛАНДЫРУ ф. Йекл. юн. к. тупаслану Ьэрнэрсэнец кыен ягын, авыр ягын гына куреп усу тойгыларымны тупасландырган. М. Эмир.
т: кыть
2. нечк — Кс сейк. ускэ! Ле Ki хэзер
3. леле кана дэ Ki Г. Б; хисл зэргг Г. К сезле тупс Г. А
4. Кат ашаэ
Т шегь бар -ейрэ нец] рып белм ата п
Т — К паса
Т Т
Гт паю.
Т КЫС1
Т УРа-туп мэр терэ
2 безн юлд. КЫН1 Г Г
Т жые
Ч ган гыз
2 лар,
3 дагк бел* бу
А тер гын ШИ] меп лак
ТУП
167
ТУП
ТУПАСЛАНУ ф. 1. Йомшаклыгы, эластиклыгы бету, кытыршылану. Тэн. тупаслану.
2.	Элекке нэфислеген, матурлыгын, ыспайлыгын, нечкэлеген югалту, ямьсезлэну, килбэтсезлэну, юанаю. — Картайган саен син эллэ нишлэп тупаслана Ьэм сейкемсезлэнэ барасыц. Ш. Камал. — Разия, сез нинди ускэн. лэкин бер дэ тупасланмаган, фэрештэ шикелле калгансыз!---Сез ул вакытта да матур идегез,
хэзер тагы да матурлангансыз. Ф. Эмирхан.
3.	Эчке рухи нэзакэтлелеген, кечелеклелеген, эдэп-лелеген югалту. — Сугышта озак йери торгач, кеше кансызлана башлый, аныц йерэге тупасланып, кеше-дэ кыргый. хайвани тойгылар естенлек ала, дилэр. Г. Бэширов. Мин семья эчендэ тупаслана башлаган хислэремне матур кешелэрнец тойгылары белэн би-зэргэ,--Кадриямне сеяргэ. иркэлэргэ тырыштым.
Г. Кутуй. || Эдэпсезлэну, эдэпсез кыланышлар, эдэп-сезлек курсэту. [Карил/j кайбер авыл егетлэре кебек тупасланмады, тиешле-тиешсез урынга урелмэде. Г. Ахуиов.
4.	Утмэслэну, уткерлеген югалту; очы, йезе ашалу. Каты ташны тук-тук чукый-чукый, кэйлэсенец очы ашала, тупаслана. М. Гафури.
ТУПАСЛЫК и. Тупас суз, тупас кыланыш, тупас шегыль; дорфалык, эдэпсезлек. [Фатыйма бикэ], юк-бар балаларга катнашып пычранмасын. тупаслыкка ейрэнмэсен, эдэпсез сузлэр ишетмэсен ечен, [Мэрьям-нец] тирэ-ягын мец терле уенчыклар белэн туты-рып ташлый. Г. Ибрайимов. — Танымаган, кемлеген белмэгэн кешене .бэндэ" дип мыскыллы суз белэн атау, сезнецчэ. тупаслык тугелдер шул. Ш. Камал.
ТУПАССЫНУ ф. Тупас дип санау, тупас дип табу. — Купшы кеше. имеш. ер-яца киез каталарын, ту-пассынып. утыз тиенгэ сата. Ф. Эмирхан.
ТУПАУ ф. диал. Кыйнау, тукмау. ХайванФы тупау.
ТУ	ПАЧ: тупач иту диал.— к. туп нту (2 мэгъ.).
"ТУПАЮ ф. диал. Утмэслэну, тупалану. Пэке щупаю.
ТУПИК и. зоол. Зур томшыгы ике яктан бик нык кысылган теньяк дингезе кошы; дингез тутые.
ТУПИК и. 1. Бер очы ябык тыкрык. Газонлы иркен урамнар. карыйсыц: тыныч кына, аулак кына бер тупик, Ьэм нэкъ энэ шул тупиктагы йортта — мэр-мэр такта. Г. Ахунов. || Стена, тау h. б. ш. га килеп терэлгэн юл.
2. Бер читкэ кереп терэлгэн тимер юл. Паровоз безнец эшелонны, бер юлдан икенче юлга, икенче юлдан еченче юлга кучереп йертэ торгач. бик сак кына хэрэкэт белэн, бер тупикка кертеп туктатты. Г Галиев.
ТУПЛАВЫК и. Мал-туар, кету гадэттэ су буена жыела, туплана торган урын; туплау.
^ТУПЛАМ и. 1. Бер-берлэренэ бик якын басып торган кешелэр теркеме. Без, кулга-кул тотышып, ты-гыз туплам булып басып торабыз. Каз. утл.
2.	Билгеле бер эзлеклелектэ урнаштырылган текст-лар, -мэгълуматлар жыелмасы.
3.	Бер гомуми тема белэи берлэшкэн, бер ук жанр-дагы матур эдэбнят эсэрлэре; цикл. „Гомэр Хэйям белэн свйлэшу' исемле робагыйлар тупламында------
бу турыда [LLI. Маннур] узе болай ди. Н. Юзиев.
4.	к. туплавык. — Ыкныц ярларын таптатма,---
терлеклэргэ телэсэ кайда су эчермэ, тупламда гына, бер генэ урында, ташлыкка гына тешер. Г. Бэширов.
ТУПЛАН и. бор. Бер теркем атлы гаскэр. Тай менсэц. тупланга кермэ. Мэкаль. Маллы кеше туп-ланда. Мэкаль.
ТУПЛАНГАНЛЫК и. Оешканлык, бердэмлек. Армия ---бердэмлек, тупланганлык Ьэм ныклы эчке
дисциплина сакларга тиеш. Ф. Хесни.
ТУПЛАНМА и. Бер урынга куп булып жыйналган, тупланган эйберлэ!*, предметлар теркеме. Газ туплан-малары.
ТУПЛАНУ ф. 1. Бер урынга, бер жиргэ жыелу. Бу атлы, щэяуле халык агымы да басу капкасы те-бенэ килеп туплана. И. Гази. [Терлеклэр] авыл ба-шындагы бер имениенец таш койма белэн уратып алынган ишек алдына тупланган иде. А. Шамов. II Тезелу, жыелу (теркем, коллектив турында); теркем булып оешу. Студиянец беренче теп составы------
танылган м;ырчылардан Ьэм музыка техникумыныц талантлы яшь кечлэреннэн тупланды. М. Ж.элил. II Бер урынга урнашу. Интеллигенция дэ монда кубрэк, шуныц естенэ Ьэртерле [оешмалар да Камышлыда тупланган. 9. Еинки.
2.	Аз-азлап, акрынлап жыелу (тэжрибэ, белем, фн-кер h. б. ш. турында). Партия-комсомол э^итэкче-леге эшендэ зур тээцрибэ тупланган. М. Жалил. II Теге яки бу микъдарда жыелу. — Алдагы атнаныц базарынача кирэк акча тупланыр. Г. ИбраЬимов.
3.	куч. Теге якн бу сыйфатны Ь. б. ш. узендэ булдыру Ьэм шуны чагылдыру. Шул кыйшайган мэк-тэп ацар--бер мэркэз тесле тоела, авылныц бетен
рухын ул монда тупланган шикелле курэ. Ш. Камал. Аныц ирексездэн туган бу хэрэкэтендэ шул хэтле нэфрэт, шул хэтле ачу тупланган иде. Г. Эпсэлэмов.
4.	куч. Уртак эш ечен берлэшу, оешу, бердэмлек-кэ нрешу. Бер булып тупланды туган ил. 9. Ерикэй. — Миллэтнец алдынгы кешелэре-----шушы оешма-
лаога^тупланырга тиешлэр икэн. И. Гази.
5.	куч. (Игътнбар, эшчэнлек Ь. б. ш.) берэр нэрсэгэ юнэлдерелу. Зсэрдэ бетен вакыйга татар ме-щаннарына гына хас булган бирнэ кулмэк тирэсенэ тупланган. М. Гали. Татар опера театрыныц бина-сын алдагы елда тэмам салып бетеругэ бетен кеч тупланырга тиеш. М. Жалил.
ТУПЛАНЫШ и. 1. к. туплану.
2. Бер урынга, бер тирэгэ жыелган кешелэр, эйбер-лэр теркеме. Дошман тупланышын авиация бомбага тотса, эйбэт булыр иде. Г. Сафиуллин. Кукнец кайбер урыннарында----йолдыз теркемнэре яки йол-
дыз тупланышлары курергэ мемкин. Астрономия.
3. экон. Миллн доходный житештеруне кицэйтугэ тотылган елеше. || с. мэгъ. Житештеруне кннэйту ечен билгелэнгэн. Тупланыш фонды — социалистик э^эм-гыятьнец милли доходыныц шэЬэрдэ Ьэм авылда социалистик эюитештеруне кицэйту Ьэм камиллэште-ру ечен, шулай у к торак Ьэм культура-кенкуреш тезелеше ечен [файдаланыла торган елеше ул. Политэкономия.
ТУПЛАУ I ф. 1. Терле жнргэ таралган, сибелгэн яки урнашкан жанлы-жансыз нэрсэлэрне, кешелэрне бер урынга, бер тирэгэ жыю. Кен буена-чабасыц,
сыерларны табып туплыйсыц. С. Баттал. Совет ко-мандованиесе---куркыныч янаган барлык эЬэмиятле
урыннарга вакытында гаскэр туплады. Г. Эпсэлэмов.
2.	Акрынлап, аз-азлап, берэмлэп жыеп, узендэ булдыру. Акча туплау. Мая туплау. □ Бу мэсьэлэ-лэр турындагы эдэбиятныц----табылган кадэресен
ул---узенец кетепханэсенэ туплаган иде. Ш. Ка-
мал. Карт урманчы кул астында ул шактый тэм;-рибэ туплап елгерде. Г. Эпсэлэмов. II Терле кешелэр-дэн, терле чыганаклардан нинди дэ булса суз, хэбэр Ь. б. ш. иы алу, жыю. Мэгълуматлар туплау. □ — Сабан туйлары Ьэм эюыеннар турында да мин сезнец ечен куп материал тупладым. М. Галн.
ТУП
168
ТУП
3.	Кешелэрне берэр кеше яки оешма тирэсенэ жыю, тарту. Студия Салих Сэйдэшев. М. Мозаффа-ров. 3ahum Хэбибуллин, Жэудэт Фэйзи, Л. Хэмиди, Эбделмэнев иптэшлэрне уз тирэсенэ туплады. М. Жэлил. Дутов уз тирэсенэ офицеру йэм юнкерларны щуплый. Ш. Усманов.
4.	куч. Теге яки бу максат ечен берлэштеру, оеш-тыру. — Революция бик куплэрнец кузен ачып, ал-дагы беек керэшкэ халыкны туплады. Т. Гыйззэт. II Ижтимагый характердагы берэр нэрсэ тезу, оешты-ру. — Тимурчылар командасы да шулай булган ич. Аны берэу дэ тезеп бирмэгэн. д Тимур узе тупла-ган. Г. Галнев. Без уткэн кез йэм кыш кене бетен кечебезне отряд туплауга куйдык. Ш. Камал.
5.	куч. (Узендэ булган барлык кеч, фнкер, уй, сэ-лэт й. б. ш. ны) билгеле бер эшкэ, максатка юнэлту. — Барлык кечебезне эн;ицгэнче сугышу ечен тупларга тиешбез. К. Нэжми. Ул уйлый бары дошманны УДи-цэргэ кирэклеген, Шуцар туплый бар сэлэтен. Акы-лын. зирэклеген. Э. Исхак.
6.	куч. Хэзерлэу, булдыру. Тельманны коткаруга эщэмэгать фикерен туплауда [Барбюсныц] роле чик-сез зур. М. Жэлил.
ТУПЛАУ II и. к. туплавык. [Сэлимэкуан абый] ке-туне тизрэк туплауга — урман уртасыннан утэ торган Зирекле елга буена кайтарырга ашыга. Г. Галиев. — Куцел тапталып беткэн туплау тугел, э суган кебек яшел уэкуым тели! М. Эмир.
ТУПЛЫ I с. Туплар (II) куелган, туплар (П)’белэн коралланган. Анда мылтыклар, пулемётлар Вэ туп-лы арбалар [бар]. М. Гафури. Туплы пароходлары-быздагы снарядлар да бетеп бара. К. Нэжми.
ТУПЛЫ II: туплы хоккей спорт — боз естендэ яки чирэмдэ кечкенэ туп йэм шартаяк белэн уйнала торган спорт уены. Туплы уйнау спорт — туп (I) чееп уйнау, туп (I) белэн уйнау. Шулай бервакыт, туплы уйнап йергэндэ, мин типкэн туп Селэйман абзыйларныц тэрэзэсенэ барып тиде. X. Сарьян. [дтилэр] безнец белэн я туплы, я качышлы уйныйлар. Г. Галиев.
ТУПЛЫК и. диал. к. туплавык. Кету туплыкка тешу.
ТУПРАК и. бор. диал. к. туфрак. Басуныц есте тоташ казылган, тупраклары тетелеп ватылган иде. Дэрдмэнд. — Сулыш кысыла, тупрагым тарта торгандыр инде. Э. Касыймов. — Мин карт инде. ясаган ия чнэн ээкуэл кетэм, мица ике адымнан артык тупрак кирэкмэс. Г. Ибрайимов.
ТУПСА и. 1. Ишек-тэрэзэне, гомумэн, ике эйберне ачылып-ябылып, жыелып-язылып йерерлек итеп бер-кетэ торган йэм уртасында кугэне булган жайланма. Шарлы тупса. □ [Остэллэр] аркылы-торкылы бер-кетелгэн аякларда басып торалар. Курэсец, алар тупсалар белэн беркетелгэннэр дэ. аларны телэсэ кайчан экуыеп алырга, беклэп куярга була. Э. Фэйзи. — Тэрэзэ капкачыныц тупсасын рэтлэп куярга кирэк. К. Тинчурин. || сир. Колак (чилэктэ). Тэзкирэ чилэк тупсаларын сайрата-сайрата капкадан кереп китте. А. Расих.
2.	диал. Бусага. Тупсадан атлап керу. Ишек туп-сасы. □ Кумерлэнгэн ейнец тупсасында Аунап ята ана гэудэсе. М. Жэлил. Кечкенэ генэ бер эби, Тупса аша уталмый. Табышмак.
3.	диал. Ишек бавы, ншек тоткасы.
4.	Ашлык сабагынын буынланып торган урыны. II сир. Ашлык бертеге урнашкан оя. Башаклар туп-саларыннан атылып чыгарга торган куксел эре бер-теклэр белэн тулганнар. Г. Галиев.
Тупса акчасы этн. — к. ншек бавы. Кияу илэ £гетлэре, тупса акчасы дигэн акчаны тулэгэч, хэ-
зерлэнгэн ейгэ керделэр. 3. Ьади. Тупсага утыру а.-х.— нгеннен сабагы буынлану (бу вакытта иген орлыклана башлый).
О Тупсаны тешеру — бнк еш килу; куп килеп йедэтеп бетеру. — Унике хатынны яучылыкка яллыйм. ишегегезнец тупсаларын тешергэнче яучы булып йерерлэр. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТУПСАЛАНУ ф. Ашлык сабагы буынлану, тупсага утыру.
ТУПСАЛЫ с. Тупса (1 мэгъ.) белэн беркетелэ торган, тупса ярдэмендэ каптырып яки беркетеп куела торган. Тупсалы белэзек. Тупсалы тырма.
ТУ’П-ТУГРЫ с. йэм рэв. иск. кит. к. туп-туры Боларны „Зилэйлук" вэ .дллуки* кейлэренэ туп-тугры энуырлап була. Г. Тукай. Законда:--дума-
ныц разыйлыгы кирэк, дип туп-тугры эйтелгэн. Урал.
ТУ'П-ТУГРЫДАН рэв. иск. кит. к. турыдан-туры [Ул] судныц туп-тугрыдан эш йерткэнлеген сейли Урал.
ТУП-ТУЛЫ с. Артык. дэр. к. тулы. Казан вокзалы буген дэ---туп-тулы иде. К. Нэжмн. Арыш, соли
тары белэн Туп-тулы булыр бура. М. Гафури.
ТУП-ТУМАЛАК с. диал. Туп-тугэрэк. Туп-тумалок шар.
ТУП-ТУП аваз ияр. Берэр нэрсэ берничэ мэртаба бер-бер артлы тешкэндэ яки еш-еш атлаганда, йергэндэ чыга торган сангырау тавышны белдерэ. II ргп. мэгъ. Шундый тавыш чыгарып. Каты энуил исеп ки теп, [алмалар], алмагачларыннан езелеп. туп-туп э^иргэ тешэ башладылар. Ф. Эмирхан. Озын торыклы, уйнаклап торган матур сынлы атларныц туп-туп атлап барган дагалы тояк тавышлары экрен.ип ерагая башлады. Ш. Маннур.
Туп-туп иту — шундый тавыш чыгару. Туп-туп итеп баскан туры, Тубыклары яшел тут икэн. ip
ТУП-ТУРЫ рэв. 1. Артык. дэр. к. туры (1, 3, 5-8 мэгъ.). Ьава шундый муылы, шундый тын ки, морща-лардан чыккан зэцгэр тетеннэр, аз гына да at ш мыйча, туп-туры йавага кутэрелэлэр. Г. Галиев. Ул иелеп йегерергэ кирэклеген белсэ дэ, уклау йоткан кебек. туп-туры йегерэ иде. Г. Эпсэлэмов. Бикбулап карт----калын кашлары астына яшеренгэн утка
кузлэре белэн туп-туры Нэфисэгэ текэлеп тори башлады. Г. Бэширов. Йорт янында------кешеюр
экуыелган иде. Мин туп-туры шунда таба кшптем Р. Техфэтуллин. | с. мэгъ. Уразлыга туп-туры ю,1 шушы.
2. Турыдан-туры, тоткарланмыйча; кереш-фэлэи ясап тормыйча. — Туп-туры яца хэбэрлэрдэн башлар-гамы, эллэ аларны соцгарак калдырыргамы? И. Гази. — Х\эудэт абый ейдэ булса, туп-туры узенэ керери кара. Г. Бэширов. || Рехсэт сорамыйча, рехсэтсез [Сэмигуллинныц] ишек какмыйча туп-туры керуею Фэтхинец бераз кэефе китте. Ш. Камал. — Ул ум туп-туры ейгэ басты да керде. Г. Камал.
3. куч. Турыдан-туры (берэр нэрсэ аркылы тугел) Ялчы белэн энуылкычы, кайберлэрен туп-туры кул белэн, кырысракларын кечкенэ корыклар белэн тотып, ---колыннарны бэйлэп беткэн\нэр]. Г. ИбраЬимов. [Социал-демократлар] думаныц----уполномо-
ченныйлар аркылы сайланмаенча, туп-туры халыкныц узеннэн сайлануын [телилэр]. РСДРП прокла-мациясе.
ТУПЧУ ф. диал. 1. Матернянен сизрэгэн, тишелгзв яки ертылган урынын жеп белэн еш-еш йэм кат-кат чорнап, уран тегу. Куп булса ике кат киелгэн оек-ларны ташлап. яцасын ала идек. Анам шуларш тупчырга ейрэтте. М. Галэу. II Кат-кат чэнчеп тегу. Энмуе белэн типчегэн, Ефэк белэн тупчыган. Табын-мак.
ТУП
169
ТУР
2.	Бау очын сутелмэслек итеп кнрегэ уру яки урем арасына очларын яшереп уру.
3.	Укмаштыру. Теймэне элек тире, йон чупрэк-тэн тупчып тегеп ясагаНнар. Н. Исэнбэт.
4.	Аннан-моннан гына сылау, ямау. Ярыкны тупчу.
5.	Берэр нэрсэне тоташтыру, ялгау. Ай дустыган. дустыган, Сапларындыйн тупчыган. Жыр.
ТУПЧЫ и. Артиллериядэ хезмэт итуче кеше; артиллерист. Ул арада дошман тупчылары тегэлрэк тезэп атарга тотындылар. С. Сабиров. Безнец Га-риф — артиллерист, Тупны ул узе корган.----Бэм,
тупчылар гадэтенчэ, Бераз купшы да булган. Г. Нас-рый.
ТУПЧЫЛАУ ф. диал. 1. к. типчу. Тупчылган кыек якалы эцилэннэр [кидек]. 3. Бэшири.
2. Жыю, жыеп кую. Вак нэрсэлэрне тупчылау.
ТУПЧЫН и. диал. Кат-кат тереп, чорнап ясалган чупрэк (яки кнез) туп I. Тупчын кебек киенгэн кешелэр вагонга еертеп салкын haea, эцанлылык алып керэлэр. А. Гыйлэжев.
ТУПЫЙ с. 1. Очланып житмэгэн, ямьшэйгэн, жэенке. — Эйэ-э, бу тупый танау да кайткан. М. Хэсэнов.
2. и. мэгъ. Тирэсенэ мех тотылган тугэрэк, кечкенэ сай бурек. Калфак кимэучелэр башка тупый кия булган. Тупый есте барабан кебек катырылган, кы-рыена камчат куелган, камчаттан югары ике илле кицлектэ ука тотылган булган. Тупыйныц алдында мацлайныц бер кырыенарак тугры китереп чук са-лындырып куйганнар. М. Укмасый. Тупыйны кадим заманында башка киярлэр иде. Буректэн кечерэктер. Кырпуы бик тар иде. К. Насыйрн.
Тупый бурек — к. тупый (2 мэгъ.).[ Закир}, кеннец шактый эцылы булуына карамастан, тупый буреген колаклары капланганчы батырып кигэн. Ф. Сэйфи-Казанлы. о
ТУПЫЙК с. Очланып житмэгэн, жэенке; ямьшэйгэн. [Абзыйныц] киц чалбар балагы астыннан сары шиб-летыныц тупыйк борыны гына куренэ. М. Эмир. Шамы узе дэ. тупыйк борынлы этен----ияртеп, экрен
генэ эрле-бирле йереп тора. Г. Газиз.
ТУПЫЙКЛАНУ ф. к. тумпаклану.
ТУПЫЙКЛЫК и. Тупыйк булу.
ТУ'ПЫЛ и. Тал лар семьялыгыннан кин яфраклы агач; русчасы: тополь. Ярсыган эцил---урамдагы
тупылларныц кэусэлэрен---дер селкетэ. А. Гыйлэ-
жев. Авыл буйларында тупыллар шыбырдаша. Г. Ахуиов.
ТУПЫЛДАТУ ф. сейл. Туп-туп иттереп сугу (ча-баклау, бэру яки басу).— Каячы, тотып алып, улым кебек итеп тупылдатып бер сейим эле узецне! Р. Техфэтуллин. [Гыйльметдин] авыр итеклэрен кэефле тупылдатып алды. К. Нэжми.
ТУПЫЛДАУ ф. 1. Туп-туп нтеп бэрелу, сугылу, таптану, тыпырдау. Суык чеметкэнен тоймас хэлгэ эциткэн аяклар, бию тавышы чыгарып, бер урында озак тупылдадылар. К. Нэжмн.
2. куч. к. тупырдау (3 мэгъ.). Бу вакыйгадан соц — горур табигагпьле булган йэм тупылдап торган — Гаффэ карчык бераз ицкэйгэндэй булды. С. Ку-даш.
ТУПЫЛДЫК с. Сау-сэламэт, таза; сэламэтлектэн аякларын тыпырдатып кына тора торган. [Хэнм;эр-нец] тез аяклары, зур кара кузлэре аныц кетудэге башка тупылдык-----атларга Караганда бетенлэй
аристократ икэнен эйтеп тора. Ж- Вэлиди.
ТУПЫРДАТУ ф. сейл. 1. Тупыр-тупыр иттереп бер-бер артлы бэру, басу, кою h. б. ш. эшлэр башкару; тыпырдату. Ат, баскан эцирендэ тузэ алмыйча, аякларын тупырдата. Г. ИбраЬимов. Озак та утмэ-
де, терле яктан ашыгычлык белэн туц балчыклар-ны тупырдатып тешерэ башладылар. М. Гафури.
2. куч. Узе алыштырган фигыльдэн анлашылган эш-хэлнен интенсив рэвештэ башкарылуын белдерэ. — Мин хэзер кененэ унике рычаг бирэм. Бер айдан соц кимендэ егерме дуртне тупырдатып кына барыр-мын. Ф. Сэйфи-Казанлы.
3. куч. рэв. мэгъ. тупырдатып. Бер-бер артлы. Килдураз бабайныц хатыны ел саен диярлек бер ба-ланы тупырдатып тудырып кына торган. А. Шамов. || Бер-бер артлы жнбэру, эшлэу Ь. б. ш. турында. дтилэр дэ, кайт та кайт дип, хат артыннан хат тупырдатып торалар. Ф. Хесни.
ТУПЫРДАУ ф. 1. Тупыр-тупыр иткэн тавыш чыгару. Кугэрчен йомыркасы кебек эре бозлар тупырдап эциргэ тешеп.---эцир естен кыйнарга керештелэр.
М. Гафури. Куйларныц тупырдап кузгалганы. бээл-дэгэне ишетелэ. М. Фэйзи. || Тупыр-тупыр иткэн тавыш чыгарып басу, сикеру, хэрэкэт иту. Берэу шунда кинэт кенэ ,ha!" дип кычкырып эцибэрде.--[ат]
тояклары ачу белэн тупырдадылар. Ф. Хесни.
2. куч. Берсе артыннан берсе килу, чыгу, деньяга килу. Яца хэбэрлэр бер-бер артлы тупырдап торыр. Г. Камал.
3. куч. рэв. мэгъ. тупырдап. Таза, тыгыз булып, тугэрэклэнеп, кабарып. [Солтан] Фатыйманыц тупырдап торган тулы кукрэклэренэ тагын бер куз атты. А. Раснх. II Сау-сэламэт, таза булып. Талпы-нып торган чагыц, тупырдап торган чагыц. Ш. Галиев. Тупырдап торган бала [авыру аркасында] чупрэк кук йомшаган да тешкэн. Ш. Рэкыйпов.
ТУПЫРДАШУ ф. 1. Тупыр-тупыр иткэн тавышлар чыгару. Бер кету малай. тупырдатып. басу капка-сына таба йегерэ. И. Гази. Агачларны чайкап-тир-бэтеп Тау башыннан эциллэр искэндэ Тупырдатып эциргэ коелган Алма тавышы синец истэдер ... К. Нэжми. || Тупыр-тупыр иткэн тавыш чыгарып Йегеру, сикеру, жиргэ тешу. Тояклар ешрак тупырда-шырга тотындылар. Ф. Хесни.
2. куч. рэв. мэгъ. тупырдатып. Бик куп Ьэм таза булып. Берэунец баласы-чагасы бик куп булып, ту-пырдашып йер[и]. К. Насыйрн. Май уртасында ту-пырдашып унбер биби чыкты. М. МэЬдиев.
ТУПЫРСЫК с. диал. Тупас, юан. [Ул тешендэ] тупырсык тэпиле, баш тиресе касмакланган. йомшак авызлы бер малай имезэ. М. МэЬдиев.
ТУПЫР-ТУПЫР аваз ияр. 1. Берэр жанлы-жансыз нэрсэ каты жиргэ тешкэндэ, коелганда чыккан та-вышны белдерэ.
2. Куп санлы кешелэр, хайваннар йергэндэ яки йегергэндэ чыккан тавышны белдерэ.
Тупыр-тупыр иту — шундый тавыш чыгару. Сембел тупыр-тупыр итеп сикергэли башлый. Д. Аппакова.
ТУПЫРЧЫК и. диал. к. тубырчык (3 мэгъ.). Ж,иц-гинец---узенец дэ тупырчык кебек берсеннэн-берсе
матур балалары бар. Г. Гали.
ТУР I и. 1. (Гадэттэ бэйл. суз функ. тарт. форм. йери). Берэр кеше яки берэр нэрсэнен каршы-сы, яны, алды. Безнец турга бик куп кеше эцыелды. Ш. Маннур. Безнец турыдан уткэн бер кеше Фэх-ра бабайныц еенэ карап------утэ. М. Гафури.
Кукрэк турыларына ялтыравыклы билгелэр тегел-гэн суд членнары керделэр. К. Нэжми. Зея елгасы турын уткэч, елганыц уц ягында---биек-биек тезмэ
таулар башлана. С. Сабиров. || Як, юнэлеш, урын. Гелэцамал эби,----онытылган кеше шикелле, бер
турыга карап тора башлады. М. Гали. Урманнан юл белэн килеп чыккан турыда Идел зур бер борылыш ясап ала. Г. ИбраЬимов.
ТУР
170
ТУР
2.	бэйл. функ. (исем яки алмашлыклардан соц килгэндэ) турыда, турында, турымда, турыларда, турыгызда. к. турында. —Айсылу, синец турыцда мин бик куцелле сузлэр ишеттем. Т. Гыйззэт. — Минем турымда начар уйлама. Ш. Усманов. — Минем сеэнец турыгызда бернэрсэ дэ уйлаганым юк, Габдулла эфэнде. Ф. Эмирхан.
3.	сейл. Берэр мэсьэлэ, як. Бу яктан гына кысма-ды, ул аны башка турлар белэн бик кыса Ьэм имэ иде. М. Гали. Шул турыдан аз гына, биш-алты суз сейлим эле. Г. Тукай. 11 Берэр очрак. —Я инде, я. бер турыга гына э/дицгэц сузен дэ тыцла. Г. Бэширов. 11 диал. Нинди дэ булса эш, йомыш. Ни тур белэн килгэн? II тарт. форм, турыларына, туры-сына. Уз кирэге, уз интересы. —Бая эдэбият кичэ-сеннэн килгэн акчаны харам дигэч, мин аларны бик тэкъва кешелэрдер дип белгэн идем. Уз турыларына килгэч, тэкъвалык бер якта торып тора икэн. Г. Камал.
4.	Вакыт, мизгел, чак. Кояш чыккан тур. □ Иртэ белэн кету куган турыларда хэзрэт [улде]. Г. Рэхим.
ТУР II и. бор. к. тургач. Ир эйлэнеп кулга тешэр, кош эйлэнеп турга тешэр. Мэкаль.
ТУР III и. 1. Вальс биегэндэ булмэне яки залны бер тапкыр эйлэнеп чыгу, вальста бер эйлэнеш. Вальс туры. □ Музыкантлар .Амур дулкыннары" вальсын уйный башладылар.-----[Серышев] Газзэгэ
ихтирам белэн башын иде: .Берничэ турга гына рехсэтмс?" И. Туктар.
2. Берничэ этаптан торган вакыйга яки эш-хэрэ-кэтнен аерым эт.абы. Конференция эшенец беренче туры. II Куп баскычлы сайлауларнын бер баскычы, этабы. Сайлауларныц беренче туры. II Ярышка кат-нашучыларнын бер мэртэбэ уйнавы; ярышнын бер елеше. Фестивальнец беренче туры. Футбол уены-ныц беренче туры. □ Смотр ике турда уткэрелде. Каз. утл. Арслан бик таза булып чыкты. Соцгы ба-тырларныц ул беренче турында узды, икенче турында да беренче парда встен булып чыкты. Г. Ахунов. II Шахмат турнирында: Ьэр катнашучынын берэр генэ партия уйнап чыгуы; шахмат турнирынын бер елеше. Берничэ турдан соц Рэшит талантлы яшь гроссмейстер Б. Спасскийны бирелергэ мэядбур итте. Г. Кашшаф.
ТУР IV и. 1. тар. Пуля яки ядрэлэрдэн саклану ечен эченэ балчык тутырылган тепсез чыбык кэрзин (ул гадэттэ крепость стеналарына куелган).
2. Таш Ьэм кэз тутырылган чыбык кэрзин (гндро-техникада кулланыла).
3. Берэр тау тубэсенэ беренче тапкыр менгэн аль-пинистлар тарафыннан ташлардан еелгэн йэм астына альпинистлар ныц исемнэре язылган язу тыгып кал-дырылган пирамида.
ТУР V и. 1. Куптэн улеп беткэн кыргый угез. Мегезле эре терлекнец men борынгы нэселе кыргый угез — тур булган. Кыргый тур XVII гасырда кырып бетерелгэн. Биология.
2. Кавказ тауларында яшэуче кыргый кэжэ тэкэсе. Биек may поясында Кавказ may кээздэсе (тур) яши, ул башка иллэрдэ юк. Бу бик эцитез хайван, алар кыядан кыяга эздитез ыргылалар. СССР физ. геогр.
ТУРА I и. 1. Эремчек, йомырка, каймак Ьэм он катнашмасын бик вак кумэч рэвешендэ пешереп, сэры май эченэ салып .катырылган ашамлык. Алар элеге тураныц ничек ясалуын сораша башладылар. 3. Бэ-шири.
2. Эремчекне кызарганчы'кайнатып ясалган ашамлык; корт. Тура кайнату. □ Самовар кайнагач та, Нэгыймэ----чоланнан энкэсенец тураларын, майла-
рын алып кереп, яца икмэк белэн бергэлэп чэй эч-телэр. М. Гали.
ТУРА II и. бор. ШэЬэр, кала.
ТУРА III и. Башня рэвешендэ эшлэнгэн шахмат фигурасы исеме; ладья. [Зариф] яца уенда да дури йерештэ тура белэн ферзьне ашатты.Г. ИбраЬимов.
ТУРАГЫЧ и. Яшел массаны, печэнне Ь. б. ш. нэреэ лэрне турый, ваклый торган авыл хужалыгы машина сы. Мотор эшли башлауга, кара-каршы торган турагычларныц берсе люцернаны, икенчесе яшел борчакны умырып-умырып йотарга Ьэм бер чокырга салырга кереште. Соц. Тат. II с. мэгъ. Вак кисэклэр-гэ турый торган. Силос массасы э/дитмэу аркасында, турагыч машиналар узган ел ничэ кен экдилдэ сыз-гырып, яцгырда тутыгып тордылар икэн? 9. Маликов.
ТУРАИТКЫЧ и. махе. Алмаш электр тогын даими токка эверелдерэ торган жайланма. Ярымуткэргечм турайткыч. □ Хэзер ярымуткэргечтэн электр то-гы турайткычлары------Ь. б. бик куп приборлар
ясыйлар. „Серле кристаллар.
ТУРАЙТУ ф. 1. Бегелгэн, кэкрэйгэн, сыгылган нэрсэне туры, тез иту. Рэшат бераз бекрэебрзк утырган сынын турайтты. Ф. Эмирхан. —Без иске, кэкрэйгэн кадакларны турайтып. кадагын тэцкэ дз егерме тиеннэн сатабыз. Ш. Камал.
2.	физ. Алмаш токны даими токка эверелдеру. Ярымуткэргечле турайткычныц каршылыгы аца то-таштырылган алмаш ток кечэнеше юнэлешенэ (по-лярлыгына) карап узгэрэ; энэ шул узлеге аркасында ул алмаш токны турайта ала. Физика.
ТУРАК: турак уты бот. — 1) арчаннар семьялы-гыннан нарат урманнарында жиргэ ятып усэ Ьэм каты яфраклары сидек куу, сидек юлларыи дэвалау ечен кулланыла торган мэнге яшел куак; русчасы: обыкновенная толокнянка; 2) диал. укроп.
ТУРАКЛАУ ф. 1. Бетеи, тоташ нэрсэне вак-вак кисэклэргэ эйлэндеру; вак-вак итеп кису, турау. [Аныц] тэненэ ябышып каткан эчке кулмэген улгзн тиресе белэн бергэ кайчы белэн тураклап алганнар. И. Гази. —Моннан соц моны тураклап ыргытырга кирэк сица, — дип, [ак бурекле кеше] теге яшь та-тарныц----поясын тотып тартты. Ф. Эмирхан.
2.	сейл. Пычак, кылыч Ь. 6. ш. кораллар белэн чапкалап утеру.— Мин бит аныц аяк-кулларын болта белэн тураклап киткэн идем. Ф. Кэрим.
3.	куч. (Дошманны) юк иту, утеру. Слудневныц пулемёты телгэ килэ Ьэм ул немецларны тураклар-га керешэ. Немецлар чабылган улэн шикелле кыры-ла-ава башлыйлар. Ф. Булатов.— Сугыша Сталинград!	Кирэген бирэ немец ныц! Кыра фашистт
Сталинград, тураклый! Г. Бэширов.
4.	куч. „Куцел, бэгырь, жан“ Ь. б. ш. сузлэр белэн килгэндэ: рухи газаплау.— О, каЬэр тешкэн кы-сынкы тэкэллефлэр, нигэ сез---Рэхилэнец яшь йе-
рэген тураклыйсыз! А. Шамов. Ун кен саен менз шул хат Очрый Тимербулатка. Ун кен саен алып кайта Аны бэгърен тураклап. М. Жэлил.
ТУРАЛМА с. Турала торган, туралган. Туралма салам. II и. мэгъ. Шундый масса.
ТУРАЛЫ I: туралы май — тура I (2 мэгъ.) кат-наштырылган сэры май. Туралы май да, нигездэ, эре» чектэн эшлэнэ. Тик аца естэп сары май, каймак, йомырка салалар. Аннары юка гына иттереп, ка бартмадай эвэлэп, табага куеп мичтэ пешерэлэр. бете кызарып чыгуга, бер чулмэккэ салып, естею эрегэн сары май коялар. 3. Бэшири.
ТУРАЛЫ II с. бор. Кулга ейрэтелгэн (лачын турында). Туралы кош баласыныц тумагы кузгэ теш-те. Сов. эд.
Р'
6i Г. т
т< л.
л; т н<
Oj Л1
ра лс
Y' лс
IL дс ал
яг да чу ра
дэ дэ.
гь
м; гэ бе ва ге
си
Лс
рс дв А* шс гы аи га
га
II
дэ ко
га мс бу бс mi
ту
ТУР
171
ТУР
ТУРАЛЫ III и. бор. Шэйэрдэ яшэуче (кеше турында). Бу матур киемле кеше туралы иде.
ТУРАМ и. Туралган кисэк. Сарсымбай, акрын, сабыр сайлап, кулына биш турам майлы ит алды. Г. ИбраЬимов. Эни берэр турам ит бирэ дэ мине тиз генэ чыгарып э^ибэрэ иде. М. Гафури.
ТУРАМА и. а.-х. Вак итеп туралган салам.
ТУРАНГЫ и. бот. Тупылнын тугай жирлэрдэ усэ торган бер тере. Яфраклары квмеш турангы Хэтер-лэтэ безнец усакны. X. Туфан.
ТУРАТ и. сейл. шигъ. Туры ат.
ТУРАУ ф. 1. Бер бетен, тоташ нэрсэне кисеп вак-лау, кискэлэу, кисэклэргэ аеру. Ит турау. Кэбестэ турау. □ [Эби] купереп торган ике кумэчне телем-нэргэ турады. Г. Бэширов. дтисе белэн бергэлэп алар ике кен эчендэ каен утынын турап ташлады-лар. Г. Ахуиов.
2. сейл. Пычак, кылыч, балта h. б. ш. салкын корал белэн берничэ мэртэбэ сугып, кадап утеру. Ак-лардан берэу тэрэзэдэн бомба ташлап бетенесен утерде. Тлмэгэннэрен кереп кылыч белэн турады-лар. Ш. Усманов.
3. куч. (Дошманны) юк иту, утеру.— Очесе бергэ Шэйхаттар абыйлары танкысына утырсыннар да дошманнарны турап салсыннар! Т. Гыйззэт. Саклый алар туган Иделне, саклый Урал, Кавказ тауларын, — Турый алар дошман яуларын. 9. Исхак.
ТУРАЧ и. Фазаннар семьялыгыннан СССРнын кень-ягында эрэмэлеклэрдэ яши торган тавык зурлыгын-дагы кыргый кош. Кенчыгыш Закавказьеныц ярым-чуллэрендэ--дала боэ^ырлары, турачлар куп та-
ралган. СССР физ. геогр.
ТУРАЧИ и. диал. Дуртенче буын ир яки кыз кар-дэш. Безнец Тамбов ягында туганнан туган кар-дяшкэ тудыкай, аннан бер буын еракка тумачи, тагын бер буын еракка турачи дилэр. Безнен юл.
ТУРАЮ ф. Бегелгэн, сыгылган, кэкрэйгэн, 'тому» мэн узлэренен тезлеген югалткан нэрсэлэр туры хэлгэ килу. Ул, алга иелгэн эк;иреннэн тураеп, аркасы белэн урындык артына чак кына сеялгэн килеш otqa-вап бирде. Ш. Камал. Кармаклар кайсысы нэрсэгэ элэ-геп сындылар, кайберлэре тураеп менде. Г. Гобэй.
ТУРБА и. сир. к. турбы. [Кеше] атныц аягын ты-шаулап, башына солы турбасын киертте. Г. Минский.
ТУРБА’ЗА и. Туристлар базасы, туристлар тукта-ла, куна, жыела торган урын, бина.
ТУРБИ'НА и. Пар, газ, су энергнясен калак сыман ротор ярдэмендэ механик кечкэ эйлэндерэ торган двигатель. Су турбинасы. Пар турбинасы. I I Аннары турбиналар герелди башлады Ьэм самолёт йомшак кына итеп урыныннан кузгалды. Каз. утл. Ур-гый сыман Волга турбинадан, Кубеклэнеп, гулэп, ашыгып. Ш. Медэррис. 11 с. мэгъ. Турбина ясый торган. Турбина заводы.
ТУРБИ’НАЛЫ с. Турбинасы булган, турбина куелган. Турбиналы самолёт.
ТУРБИ'НАЧЫ и. Турбиналар ясаучы белгеч. II Турбиналарны эшлэтуче эшче.
ТУРБО- Кушма сузлэрдэ „турбиналы" мэгънэсен-дэге беренче кисэк, мэсэлэн: турбодинамо, турбокомпрессор, турбонасос.
ТУРБОБУР и. Тирэн скважиналар бораулый торган забой гидравлик двигателе. Мец ярым чамасы метр бораулап уту белэн, кагыйдэ буларак, турбо-бурны алыштырырга кирэк. М. Хэсэнов. Хэзер турбобур кайдадыр бик тирэндэ, калын боз юрганы ис-тында. Э. Касыймов.
ТУРБОВИНТЛЫ с. авиа. Винты (пропеллеры) газ турбинасы ярдэмендэ эйлснэ торган. Турбовинтлы
самолёт. □ Турбовинтлы двигательдэ турбина аша уза торган газлар аца уз энергиялэренец куп еле-шен бирэлэр. Физика.
ТУРБОВОЗ и. Пар яки газ турбинасы ярдэмендэ хэрэкэт итэ торган локомотив.
ТУРБОГЕНЕРАТОР и. Пар турбинасы ярдэмендэ эшли торган алмаш яки даими токлы электр генераторы. Менэ шушы без салган бетон ястыкларга озакламый турбогенераторлар менеп утырыр. пар казаннарыннан кеч-гайрэт килеп. аларны зыр-зыр эйлэндерер. Электр знергиясе ясар. А. Гыйлэжев. — [Динамитны] турбогенератор астындагы карацгы булмэгэ урнаштыр. Р. Ишморат.
ТУ’РБОРЕАКТИВ с. авиа. Реактив хэрэкэт кече газ турбинасы кече белэн кушыла торган. Турбореактив двигатель. Турбореактив самолёт.
ТУРБОХОД и. Пар яки газ турбинасвт ярдэмендэ хэрэкэт итэ торган судно.
ТУРБУЛЕНТ с. махе-. Зыр-зыр эйлэнэ торган, еер-мэле. Баваныц турбулент агышы.
ТУРБУЛЕНТЛЫК и. махе, вермэле хэрэкэт, еер-мэлелек. Ьава агымнарыныц турбулентлыгы.
ТУРБЫ и. Кечерэк кенэ тугэрэк капчык яки савыт. [Эби], турбы тегеп, солы тутырып куйган. Экият.
ТУРГА и. бор. Кулъязманын чэчэк сыман итеп матурлап, бизэклэп эшлэнгэн беренче хэрефе. Текст-ныц беренче сузлэреннэн чэчэк сы чан вензель — тур-гс^ясалган. Сов. эд.
ТУРГАЙ и. 1. Чыпчыклар отрядыннан, кубесенчэ кырларда йэм болыннарда яши торган сайрар кош. Бурекле тургай. Сабан тургае. □ — Тургай ул кечерэк кенэ. саргылтрак бер кош.---Кызарып чык-
кан кояшка каршы. югары Навага менеп китэ дэ бик моцлы, матур гына иттереп сайрый. Г. Тукай. Ьа-вада яки кинэт кутэрелеп китеп, я бер у рында тал-пына-талпына тургайлар сайрый. А. Шамов.
2. Кошчык рэвешендэге кечкенэ булка. [Бал]алар-ныц Ьэммэсенец дэ кулларында камырдан ясалган. яца гына пешкэн берэр тургай бар иде. Г. Тукай.
3. диал. Чыпчык.
Тургай борчагы бот.— кузаклылар семьялыгыннан урманлы яктагы ицкулеклэрдэ, тугайларда усэ торган, кайры сыман яфраклы улэн яки ярым куак усемлек; русчасы: астрагал датский. Тургай эцитене бот.— канэферсыманнар семьялыгыннан болыннарда, урман кырыйларында, аланнарда, э кайчакта чэчулек-лэрдэ усэ торган ак чэчэкле, озынча яфраклы купь-еллык агулы улэн; русчасы: звездчатка злаковидная.
ТУРГАЧ и. бор. Ау лачыннарын кундыра торган агач. Иц'гвлек тургачы белэн кара лачын кутэреп керэлэр. Н. Исэнбэт. Кара лачын, Буз Тойчын икесе ике ояцныц кошы икэн. Остазларына тоттырып. Икэвен бер тургачка кундырдык. Сов. эд.
ТУРИЗМ и. Уз илен яки башка иллэрнен терле ел-кэлэре белэн танышу йэм ял иту ечен (жэяу, велоси-педта, чангыда й. б. ш.) уткэрелэ торган сэяхэтлэр — спортнын бер тере. Тау туризмы. □ Туризм дигэнец хэзерге шэйэр яшусмерлэре ечен иц-мавыктыргыч
заман шаукымнарыннан санала. М. Шабаев. II с. мэгъ. Шундый сэяхэтлэрне оештыра торган. Теркиянец, туризм конторасы.
ТУРИСТ и. Туризм белэн шегыльлэнуче кеше. Ж,эй кеннэрендэ Кама Ьэм Агыйдел пароходларында сэяхэт итуче туристлар----боларны куздэн югалт-
мыйча карап бардылар. Ш. Камал. —Сезнец кебек денья гизеп йергэн туристлар узлэрен ялгыз сизэ-лэр дип Ьич башыма китермэгэн идем. С. Баттал.
ТУРИ’СТИК с. Туризмга бэйлэнешле. Туристик база. Туристик лагерь. □ [Аыз] Кавказга туристик
тур
172
ТУР
походка китеп барган. Э. Касыймов. Булат Сафин белэн Зиннур Фэезхановны — Мэскэугэ туристик путёвка белэн булэкли[лэр]. Г. Ахунов.
ТУРИСТЛЫК и. Турист булу. [Вафин] Коми АССР-дагы сэяхэтен республиканыц башкаласы Сыктыв-кардан башларга булды. Кызыксынудан яки туристлык дэрте кузгалудан тугел,-----куып китерелгзн
кешелэрнец кай якка таба озатылуын-------ачыклап
булмасмы дип еметлэнудэн иде. Ф. Хесни. || Туризм. | с. мэгъ. Туристлык путёвкасы. □ Ул йэртерле кичэлзрне, туристлык походларын ярата. Р. Моста-фин.
ТУРКА I и. хэрби, бор. Элекке заманда сугышчы-нын тимер баш киеме.
ТУРКА II и. сир. Китай ефэге. Сигез дигэн — сер-кэ, тугыз дигэн — турка, ун дигэн—уймак, бозда таймак. Табышмак.
ТУРКА III с. диал. Эре бертекле. Турка бодай.
ТУРЛАУ ф. диал. Аталандыру, женси менэсэбэткэ керу (ата каз Ьэм этэч турында).
ТУРЛЫ с. диал. Чигуле. Турлы читек.
ТУРМАЛИН и. Кристаллик тезелешле минерал (анын утэ куренмэле, матур тесле терлэре асылташ булып йери). Кара турмалин. □ Арырак — м;ил-пэзэ кебек инэлэрен терле якка э^эйгэн алсу турмалин. Ж. Тэржеманов. II с. мэгъ. Турмалиннан ясалган; турмалин куеп ясалган. Турмалин йезек.
ТУРМАН I и. сир. Дирбия, кирэк-ярак. Ияр турманы. Ат турманы. О Кылдан чигелгзн турман, Хакы ту бия торган. Табышмак.
ТУРМАН II и. Нэселе ясалма юл белэн китереп чыгарылган Ьэм мэтэлчек ясап оча ала торган кугэр-чен. Тонык кызгылт канатлы, ак муенлы турман-нар тагын элеккечэ, йомшак тушлэрен эциргэ бэрер-гэ телэгэн сыман тубэн ыргылып, тешеп эцитте дигэндэ генэ кинэт канатларын otqaen эн^ибэреп, м;и-цел гэудэлэрен югарыга чееп уйнакларга кереште-лэр. К. Нэжми.
ТУРНЕ и. Терле жирлэрне, шэЬэрлэрне, иллэрне урап, сэяхэт итеп кайту; эйлэнмэле маршрут буенча сэяхэт. Европада Жан Жореслар белэн Турне ясап иллэр гизгэн ул. Н. Арсланов. Ул куптэн тугел генэ Мэскэугэ йэм социалистик иллэргэ турне ясап кайткан иде. Сов. эд. 11 Артист яки спортсменнар-нын чит жирлэргэ (шэЬэрлэргэ, елкэлэргэ, иллэргэ) гастроле. Шагыйрь Сирин, мин йэм Жэудэт Фэйзи авылдан авылга эдэби-музыкаль кичэлэр ясап,------
районнар буенча бер турне да ясап кайткан идек. Ф. Хесни.
ТУРНЕПС и. Хайванга ашату ечен устерелэ торган тамыразык; мал чегендере. Турнепс — иц тэм-ле азыклардан санала. А. Расих. 1951 елда турнепс орлыгы гына да утыз эциде мец доход бирде. Г. Ахунов.
ТУРНИК и. Ике терэккэ (баганага) аркылы бер-кетелгэн юан тимер таяктан гыйбарэт гимнастик снаряд. [Любимов] турник тимеренэ м;эйэт кенэ’килеп асылынды да алты мэртэбэ иягенэ кадэр кутэ-релде. 9. Маликов. [Хэлим] турникта зыр-зыр эйлэ-нэ. И. Гази.
ТУРНИКЕТ и. Стадионнарда, станниялэрдэ, завод капкаларында h. б. ш. урыннарда кешелэрне берэм-лэп керту ечен эйлэнмэле эвернэ рэвешендэ ясалган жайланма, ишек, капка.
ТУРНИР и. 1. Урта гасырларда: рыцарьларнын хэрби ярышы.
2. Спорт ярышы (анда катнашучыларнын Ьэрберсе узара бер генэ мэртэбэ очраша). Каралар ечен иц дерес юл 1934 елда Цюрихта уткэрелгэн халыкара
турнирда табылган иде. Р. Нэжметдннов. Э. Фэйзи, Э. Ерикэй. Муса — ечэулэп шахмат турнирлары оештыралар. Г. Кашшаф. II с. мэгъ. Катнашучыларнын Ьэрберсе узара бер генэ мэртэбэ очрашудан гыйбарэт. [Студентлар] шахмат-шашка буенча турнир ярышлары оештырдылар. М. Хесэен.
ТУРПЫША и. диал. к. торыпша. Турпыша тебен исками ат туймый. Мэкаль. [дти] зур арбага турпыша м;эя. 3. Бэшири.
ТУРСАЙТУ ф. Ризасызлык белдереп, авыз, ирен тирэсен куперту, кабарту, бултэйту. Хэзрэт, ачуланып, авызынтурсайтты. Ф. Эмнрхан. [Зейрэ], ачу ашаВэ-лига куз ташлап, иренен турсайта. Г. ИбраЬимов.
ТУРСАЮ ф. 1. Ризасызлыктан, упкэлэудэн авыз яки ирен бултэю. [Илдар] турсайган авызын эз гею дэ эк;ыймыйча табын яныннан ук торып китте. Г. Гобэй. [Баланыц] турсайган иреннэренэ Караганда, хэзерге хэленнэн ул узе дэ бик ук риза тугел. Г. Минский.
2. куч. Ачулану, упкэлэу.— Инде эцицгэц кайчан сине шелтэлэп ала икэн, аныц ечен тузынып, тур-саеп йеру егетлек тугел ул, энем. А. Расих.— Турсайган чакларым да, авыр суз ычкындырган чакла-рым да булгандыр. Г. Эпсэлэмов.
ТУРСАЮЧАН с. Бик тиз упкэли торган, упкэчэн. Турсаючан бала.
ТУРСЫК I с. 1. Жэенке, кабарынкы, бултэйгэн; тугэрэк. Будка эченнэн зур кара мыеклы, кып-кызыл турсык битле сакчы чыгып каршыга басты. X. Садрый. Турсык борынлы бер офицер сестраны вагоннан кутэреп тешерде. А. ТаЬиров.
2. куч. сир. Упкэчел, тиз генэ, юкка упкэлэучэн (кеше турында). Турсык булма.
ТУРСЫК II и. Су, кымыз Ь. б. ш. сыеклык салыр ечен тар авызы жыелмалы, капчык сыман зур кун савыт.— Турсыкта сетем оемый. Табышмак.— Ике Упурсык кымыз алып килгэннэр алар. М. Фэйзи.
ТУРТА и. 1. Атланмайны эреткэндэ барлыкка килэ торган оеган сет сыман куе утырма. Сары яулык уртасында сары майныц туртасы. Жыр.— [Лу-мэчкэ] турта да салына торгандыр. 3. Бэшири.
2.	Ит пешкэндэ шулпага чыгып пешеп куерган каннан гыйбарэт аш кубеге. Лаеш суы ул шулай: Асты лэм дэ есте лай, Гембэлэре естэ йезэ, Ит-тэн чыккан туртадай. Н. Исэнбэт.
Турта кумэч махе.— туртада (1 мэгъ.) изеп пе-шерелгэн бик майлы тече кумэч.
ТУРТАЛЫ с. 1. Туртасы (1 мэгъ.) алынмаган, сыйфат сыз (сары май).
2.	Балавыз матдэсе кушылган, саф тугел (бал турында).— Белэсез инде, икмэк балы турталы. бала-вызлы була. Т. Гыйззэт.
ТУРУН и. бор. Баланын баласы; онык. Тугзак эби—тугыз батырныц анасы йэмтуксан турунныц эбисе. М. Жэлил. Бусы Мицлебай картныц олытуруни тол Там;и иде. М. Галэу.
ТУРЫ I с. 1. Кэкре-бекре булмаган, бегелмэгэн, тез. Тор, рэхэтлэн. кэп-кэкрене туры дисэц. Г. Тукай. [Закирныц] гэудэсе дэ борынгы кебек бик ук туры тугел, бэлки, эче яки биле авырткан кеше кебек. алга таба иеленкерэп йери. М. Гафури. 11 рэв. мэгъ. Тез, бегелмичэ. Ул, шэм шикелле туры утырган килеш, эледэн-эле як-ягына каранип бара. Ш. Камал, дема озынчарак кына нэзек гэудз-сен туры тотарга тырыша. Ф. Эмирхан.
2.	и. мэгъ. мат. Туры сызык. дгэр ике турыны еченче туры белэн кистергэндэ эчке аркылы ятучы печмаклар тигез булсалар, бу турылар параллель булалар. Геометрия.
ТУР
173
тур
3.	Ин кыска, инякын; киресе: эйлэнеч, урау. [Телке], иц туры юллар табып, бар кечена чабып, карт имэн янына иц алдан барып м;итэ. А. Алиш. Алар безгэ юл курсэтэчэк Нэм безне иц туры сукмаклар буйлап дошман флангысына алып чыгачак. И. Гази. II Теге яки бу пунктларны турыдан-туры тоташтыра торган (элемтэ, юл, газуткэргеч h. б. ш. турында). Хэлне туры чыбык буенча Мэскэугэ хэбэр иттелэр. Г. Ахунов.
4.	рэв. мэгъ. Ике арада булган пунктларга (ей, каралты, шэЬэр, авыл Ь. б. ш. га) тукталмыйча, кер-мичэ; турыдан-туры. Нургали. беркая да сугылмый-ча, туры сыерлар абзарына китте. Э. Еники. — Казанга килэсез бит!---Туры узебезгэ тешегез.
М. Жэлил. II куч. Ике арада булган инстанциялэрне читлэтеп узып, нэкъ узенэ. [Нэгыймэнец] исэбе про-курорныц узенэ туры керу, вакыйганы булганынча сейлэп биру иде. Г. ИбраЬимов.
5.	рэв. мэгъ. Башка бернэрсэгэ керешмичэ, читкэ тайпылмыйча, ин элек; кереш суздэн, анлатмалардан башка; турыдан-туры.— Сузне туры сугыштан, чех-тан башлыйк: берсен дэ яшермэ, барын сейлэп бир. Г. ИбраЬимов.
6.	рэв. мэгъ. Нэкъ каршыдагы предметка, алга; кыекка тугел.— Ике тал арасыннан туры кара эле, бабай. Г. Гобэй. Тегелэр аца туры карый алмыйлар. Берсе узенец аяк бармакларына, икенчесе минем калкавычка карап тора. А. Эхмэт. II юн. кил. форм. турыга. Йез белэн торган юнэлешкэ; киресе: читкэ, як-якка.— Син, Павлов,---уц якка, калку лыкныц
итэгенэ таба барырсыц. Без ечэу — Попов Нэм Ши-Иабетдинов белэн — турыга. А. Шамов. Юл турыга китмичэ, угез мегезлэре тесле икегэ аерылып, Кигэ-венле авылыныц ике ягына китэ. Ш. Камал. II Авыш яки кыйгачлап тугел, туры почмак ясап. Эле турыга, эле кыйгачлап яуган салкын яцгыр Илсеярнец ес-башын бик тиз чылатпып елгерде. Г. Гобэй.
7.	рэв. мэгъ. Тезэгэн нэрсэгэ тидерерлек итеп, тез. — Винтовканы яхшы саклап. туры ата белергэ ей-рэнергэ тырыш. М. Гафури. Туры тезэу ечен мыл-тыгыцны Кулбашыца китереп терэдец. Ф. Кэрим.
8.	куч. Уендагын яшермичэ, ачыктан-ачык, дере-сен эйтуче; саф кунелле. Туры кешегэ дус бул, ял-ганчыдан сак бул. Мэкаль.— Башын ацсызга салу пэрдэсе астында хэйлэкэрлек саклый торган кеше тесле тоелды ул мица.----Туры кеше тугел. Ш. Ка-
мал. II Яшермичэ, ачыктан-ачык эйтелгэн (уй-фикер-лэр, сузлэр турында). Туры м;авап. □ — Туры сузгэ, никадэр ачы булса да упкэлэп булмый. Р. Ишморат. Туры суз ачы булыр, ахыры яхшы булыр. Мэкаль. II рэв. мэгъ. Уендагын, дересен ачыктан-ачык, яшермичэ (эйту, язу турында).— Син нигэ яшеренэсец? Туры эйт мица! Г. ИбраЬимов.— Юк, Гарэфи абзый, син туры итеп эйт. боргаламыйча. Г. Эпсэлэмов.
9.	рэв. мэгъ. куч. Чын, дерес, рас.— Писарь быел унбиш тэцкэ бирелэчэк икэн дип сейлэгэн иде дэ, туры булып чыкмады. Г. Камал.— Рас эйтэ Сафи, туры эйтэ. Ф. Кэрим. II и. мэгъ. турысы. Берэр нэреэнен дересе, чыны. — Мин сездэн турысын гына эй-туне талэп итэм. М. Фэйзи. | кер. суз функ. Турысы, ейдэн ейгэ кереп. бер сынык кумэч эзлэудэн монда эшлэп йэр кен унбиш тиен акча алу бик яхшы иде. М. Гафури. Сэгать тугызны сукты, ишет-мэде, турысы, тыцламый-, сизми калды. Ш. Камал.
10.	куч. Гадел, хатасыз.— Судныц туры хекеменэ бирелэм. М. Фэйзи. II Гадел, намуслы.— Туры кэсеп-тэн алай кеше корсак устерэ алмый ул. Г. ИбраЬимов. || рэв. мэгъ. Саф намус белэн, саф кунел белэн. Без тормышка туры карый алабыз.--------Бэрвакыт
якты тойгылар белэн, беек идеялэр белэн янабыз. 9. Ерикэй.
И. куч. Хыянэтсез, ышанычлы, турылыклы. | рэв. мэгъ. Шул кеннэн башлап, эт кешенец хезмэтчесе булып киткэн, ул аца-----туры хезмэт иткэн.
А. Алиш. Улгэндэ дэ йерэк туры калыр Шигырем-дэге изге антыма. М. Жэлил.
12. лингв. Теп, беренчел (суз мэгънэсе турында); киресе: кучмэ. Фэхриэцамалныц бу сузен ишеткэн кешелэр аны туры мэгънэсендэ эйтелгэн дип ацла-мадылар, элбэттэ. Ш. Камал.
13. мат. Берсенен артуы (яки кимуе) икенчесенен артуына (яки кимуенэ) китерэ торган. Башта алынган матдэ никадэр эз булса. табылган матдэ дэ шулкадэр аз булыр. Биредэ туры пропорциональ бэйлелек бар. Химия.
Туры атыш махе. — пуля, снаряд траекториясе туры сызыкка якын булырлык итеп ату. Туры бэр-дереп хэрби — к. туры наводка белэн. Ике пушка, туры бэрдереп, бульвардагы юнкерларга ут ачты. К. Нэжми. Туры ит — майсыз. кара нт. Туры канат-лылар зоол. — ике пар тупас алканатлары булган бежэклэр (чикерткэ, саранча) отрядынын атамасы; русчасы: прямокрылые. Туры кесэ махе.— авызы горизонталь уелган ачык кесэ. Туры кечэнеш физ.— ике ярымуткэргечне бер-беренэ орындырып, ике очын ток чыганагы белэн тоташтырганда, чик кат-лауда езлексез ток бирэ торган кечэнеш. Туры мэ-рэ(тэ) — аркылы таякчык естендэ яткан нкенче таяк-чыкнын башына бэреп, ул атылып тешкэндэ ана су-гарга тырышудан гыйбарэт уен; чурэкэ. Туры наводка белэн хэрби—пушканы (тупны) якында куренеп торган цельгэ каратып тезэп. Артиллеристлар туры наводка белэн атып берничэ ейне пыр туздырып ташладылар. X. Межэй. Туры налог — аерым кеше яки оешманын доходларына. милкенэ салына торган налог. Кыек налоглардан башка янэ туры налоглар бар. Г. Колэхметов. Туры параллелепипед мат.— ян кабыргалары (яки ян кырлары) нигезенэ перпендикуляр булган параллелепипед. Туры почмак мат.— 90 градуслы почмак. вчпочмакныц почмаклар суммасы ике туры почмакка тигез. Ж. Тэржеманов. Туры почмаклы мат.— бер почмагы туры (90 градуска тигез) булган. Туры почмаклы ечпочмак. О Мэйданы 1000 м- булган туры почмаклы участок 130 м озын-лыгындагы койма белэн эилэндереп алынган. Алгебра. Туры призма мат.— ян кабыргалары нигез яссы-лыгына перпендикуляр булган призма. Туры реакция махе.— реакция ечен алынган матдэлэр узара реагирлашу. Туры сабак—югарыга таба бернинди терэксез усэ торган сабак (мэсэлэн, кенбагыш, арыш, бодай Ь. б. сабаклары). Туры сайлау — депутат сай-лауда сайлаучылар турыдан-туры (баскычсыз) катна-ша торган сайлау. Авыл [общиналары] туры сайлый алмыйлар. Г. Колэхметов. Туры сайлау хокукы — туры сайлаулар уткэруне законлаштырган сайлау хокукы. Туры санау мат.— натураль санпарны 1 дэн башлап усу тэртибендэ билгеле санга кадэр эйтеп чыгу. Туры сызык мат.— ике нокта арасындагы иц кыска ераклык. Яссылыкта туры сызыктан читтэ бирелгэн нокта аша ул туры белэн кисешми торган ---куп туры сызыклар уткэрергэ мемкин. Ж. Тэржеманов. Туры сейлэм лингв.— берничек тэ узгэр-телмичэ бирелгэн башка кеше сейлэме. Туры сейлэм персонаж сейлэмен сузгэ-суз эйтеп бируне куз алдында тота. X. Курбатов. Туры сейлэм автор сузлэре белэн буленгэн очракта, куш э^эялэр туры сейлэм ба-шында йэм туры сейлэм тэмамланганурында гына куе-ла. К. Сабиров. Туры тигезлэмэсе мат.— бирелгэн туры нокталарынын координатлары белэн генэ канэ-
ТУР
174
ТУР
гатьлэнэ торган тигезлэмэ. Туры ток физ.— икеярым-уткэргечне бер-беренэ тндереп, аларны ток чыганагы белэн тоташтырганда чик катлауда хасил була торган ток. Туры тэмамлык лингв.— тешем килеше фор-масындагы тэмамлык. Тэмамлыклар ике шерле бу-лаЛар: 1) туры тэмамлыклар, 2) кыек тэмамлык-лар. М. Корбангалиев. Туры тзмамлыклар исемнэр, алмашлыклар. исем урынындагы башка сузлэр йэм инфинитив фигыльлэр белэн бирелзлэр. М. Зэкиев. Туры эчэк анат.— эчэгенен матдэлэр алмашы кал-дыкларыннан бутану ечен кыска кепшэ рэвешле очы. Туры яка — уртадан теймэлэнэ торган утыртма яка.— Бу туры якалы яшькелт кулмэкн? Газиз--------
район кибетеннэн алып кайткан иде. Г. Бэширов. Туры эвеслек диал.— тубэсе горизонталь ябылган лапас; тез лапас. Турылар бэйлэме мат.— бер ук яссылыкта яткан Ьэм бер ук нокта аша уткэн яки бер ук турыга параллель булган турылар куплеге.
О Туры (гына) эйткэндэ — к. турысын (гына) эйткэндэ.— Туры гына эйткэндэ, Дэулэтбаевка кайтып кала монда гаеп. Р. Ишморат. Туры килу — 1) очрау, тап булу, юлыгу.— Мин аларныц икэудэн-икэу серлэшеп торган эцирлэренэ туры килдем. Ш. Камал. Кепчэк асларына туры килгэн кайбер вак ташлар машина канатларына шакылдап килеп бэрелэлэр. А. Шамов; 2) очрашу, кисешу. Бэлки, аларныц гомер юллары бугеннэн соц беркайчан да бергэ туры килмэс. А. Шамов. Туры килде безнец юллар тагын Шэмэрдэн дус белэн кинэттэн. Ш. Маннур; 3) очраклы рэвештэ билгеле бер вакытта тап булу.— Туры килеп торуын кара син, чуп естенэ чумэлэ дигэндэй, конфет вакыйгасыннан соц берничэ кен утугэ. шундый хэл килеп чыкты. Г. Гобэй; 4) билгеле бер урынга, теркемгэ элэгу, билгеле бер урында булу. Госман белэн бер частька туры килдек. Ф. Хесни. дллэ ничек аныц сул ягына Туры килде минем урындык. h. Такташ; 5) теге яки бу як-лары, сыйфатлары белэн бердэй булу, тэнгэл килу. Егетлэр аны узара „татлы торма~ яки „гелэп чэ-чэге" дип йертэлэр. Бу тапкыр кушаматларныц йэр икесе аныц холкына гына тугел, тышкы кыяфэтенэ дэ туры килэ: ул кыскарак буйлы. тугэрэк алсу йезле, кечкенэ кара кузле. Г. Эпсэлэмов. Ж,эдит мэдрэсэлэрендэге югары сыйныфлар хэзерге 8—10 классларга туры килэ. М. Гали; 6) мат. бер-берен каплау, бер-беренэ кушылу, тэнгэл килу (фигуралар, сызыклар турында); 7) берэр эшкэ яки берэр нэрсэгэ яраклы, кулай булу. Габдуллага узенец ейрэнгэн хез-мэтенэ туры килерлек урын юк. Ш. Камал; 8) муа-фыйк килу, муафыйк булу.— Нигэ аларны алай тотып кыйнарга да, нигэ урамнарда йертеп шулай хур итэргэ?.. Бу эш бер дэ акылга туры килми инде. М. Гафури; 9) килеп чыгу, булу, туу (жай, форсат h. б. турында).— Уцай момент туры килу белэн, партизаннар мине фронт аша узебезнец якка чы-гардылар. Р. Ишморат. Ни хэл итэсец. эцае туры килмэгэч. Ш. Камал; 10) жай, унай момент, шарт туу, килеп чыгу; жай чыгу. Туры килгэндэ. мулла белэн дэ бэхэскэ килеп, картлар алдында уз сузебезне естен чыгарабыз. М. Эмир. Ацар буген еч сэгатьлэр генэ йокларга туры килде. Ш. Камал; 11) берэр терле булып чыгу.— Киленнец аягы уцмады ахры, ел да яцгырлы туры килде. А. Шамов; 12) з.-сыз. билгеле бер сэбэп, хэл аркасында нн дэ булса эшлэргэ мэжбур нтелу.— Кисэктэн генэ бер инженерыбыз авырып китте. аныц урынына тенге сменага калыр-га туры килде. Т. Гыйззэт; 13) елешкэ чыгу, тию, элэгу. Кызныц безгэ менэ дигэне, урта бармак ши-келлесе туры килгэн. А. Шамов. Бер кавемгэ бик яхшы кара туфраклы эцир элэккэн,------икенче кавемгэ
бик матур улэнлек, печэнлек эцир туры килде. Г. Тукай; 14) нинди дэ булса бер эшнен утэлеше билгеле бер вакытка карау. дсэрдэ вакыйгалар башланышы-------
бишенче ел революциясенец иц кызган вакытына туры килэ. Г. Нигъмэти. Г. Камалныц тормыш юлы — бик катлаулы чорга туры килде. М. Гали; 15) берэр кешегэ яки кешелэр теркеменэ билгеле бер менэсэбэттэ булу. Брак туган туры килу; 16) берэр нэрсэ составында билгеле бер кулэмдэ, санда булу.— [Учыш] гектарына бер йез кырык тугыз пот туры килэ. Г. Бэширов. Туры китеру—1) берэр кешене билгеле бер урында эзлэп табу, куру, очрату.— Бардым ба-руын да, аларны ейдэ туры китерэ алмадым. М. Гафури; 2) уцайлы вакыт, жай сайлау, билгелэу, табу турында.— Мин узем аулаграк бер вакыт туры ки-тереп синец яныца барам. Г. Камал.— Сез ничек тэ булса, бер эцаен туры китереп, аныц кылын тибрэ-тегез. Г. Ибрайимов; 3) берэр эшне нкенче эш вакытына чамалап, билгелэп башкару турында.— Шарт-лауны да [мич кеймэсендэге] шартлау белэн бер ва-кытларга туры китерергэ кирэк. Ш. Камал. Иртэ-гесен ул, конференциянец кендезге ял вакытына туры китереп, Советлар йортына тагын барды. А. Шамов; 4) берэр эйбергэ, нэрсэгэ яраклаштыру, охшату. [Дельцов] уз оригинале шигырьлэренец кай-берлэрен---рус силлабо-тоник системасы шигыре-
нец берэр улчэвенэ туры китереп язып карый. Г. Нигъмэти; 5) тиешле нокта яки тиешле нэрсэнен нэкъ естеиэ тешеру, элэктеру, тидеру. [днвэр] элгечне бигенэ туры китерэ алмыйча озак кабаланды. К. Нэжми. Сэрви суны Габдулланыц учына шундый туры китереп Нэм тегэл иттереп коя. 9. Фэйзи. Туры куллы — намуслы, хыянэтсез, кеше хакына кермэучэн, кеше эйберенэ тимэучэн. Туры сузле — уендагын, дересен ачыктан-ачык, яшермичэ, хэтер сакламыйча эйтэ торган кеше турында.— Туры сузле булырга. уемда ни булса. бары шу-ны гына сейлэргэ бала чагымнан ук энием ейрэтте. Р. Ишморат. Туры тетенле — усал, коры, бик талэп-чэн (кеше турында).— дйе, теле тырнаклы шул Мир-хэтнец. Узе дэ туры тетенле, принципиаль. хэтта бераз кирерэк сузле. Ш. Маннур. Туры юл — жэм-гыять йэм кешелекнен эхлак законнарына ярашлы, дерес, намуслы тормыш иту юлы. Эш кенэ кешене кеше итэ, туры юлга кундерэ. М. Гафури. Хатын-кызны аздырып. Туры юлдан яздырып. Тенлэ утлар кабызып Гулять итэ ул [Хафиз]. М. Крыймов. Туры юл белэн теге деньяга щибэру сейл.— (кеше) утеру. [Хеснулла:] [Ноктаны] Нэгыйм тимер белэн сугып утергэн дэ дилэр. [Нэгыйм:]---Нокта-
ны туры юл белэн теге деньяга эцибэруче кеше — менэ кем! Ш. Камал. Туры эйтергэ кирэк кер. суз — к. дересен эйтергэ кирэк.— Туры эйтергэ кирэк: хатыннар арасында иц нык тырышып эшлэуче — Мэдинэ. Ш. Камал. Турысын эйткэндэ кер. суз — эйтелгэн, сейлэнелгэннен дерес, хак, чын булуына басым ясаганда кулланыла.— Турысын эйткэндэ, русчаны син урман тракторы чыбык-чабыкны ват-кан кебек ватасыц. Г. Эпсэлэмов. Турысын эйтергэ кирэк кер. суз — к. турысын эйткэндэ. — Турысын эйтергэ кирэк, улым,син бик нык шомаргансыц, матур итеп сейлэргэ ейрэнгэнсец. Ш. Камал.— Нилэр~ генэ курмэде, нилэр генэ ишетмэде бу бала! Шулай да, турысын эйтергэ кирэк, изелеп тешмэде, узенекен итте. Г. Бэширов.
ТУРЫ II с. Кара койрыклы йэм кара яллы кызыл-су жирэн (ат тесе турында). Туры алаша. О Сызы-лып киткэн кара сыртлы, янып торган кызгылт йонлы туры ат-------лачын кебек уткен [булды].
ТУР
175
тур
К. Басыйров. Узем йаман тайныц нинди булуы турында гына уйлыйм: карамы, аламы, сарымы, туры-мы? Ш. Эхмэдиев. II и. мэгъ. Шундый тестэге ат. Кара туры. □ Айсылу, дилбегэне уз кулына алып, кашка турыны туктаттпы. Г. Бэширов.
Туры бурлы — соргылт йон катнашкан туры (ат турында); русчасы: гнедочалый. Туры бурлы булып туган кайбер колыннарныц сабыйлык ионы бераздан соц тэцкэ-тэцкэ булып чуарлана башлый икэн. Г. ИбраЬимов.
ТУРЫДА бэйл. („Ул“, ,.шул“, „бу“ кебек курсэту алмашлыклары белэн килгэндэ генэ кулланыла). к. турында.— Менэ шул турыда сейлэшергэ дип кил-дем. Р. Ишморат.— Ул турыда, бай абзый, кайгырма. Т. Гыйззэт.— Кем дэ булса бу турыда бер кеше гаепле булырга тиеш бит инде? Г. Камал.
ТУРЫДАН рэв. 1. Кыска юл белэн; киресе: эйлэнеч-тэн.— Турыдан барасы урынга ничек эйлэндереп йвртэлэр. К. Нэжми.— Ник турыдан китмэдец?— дип сорады Мортазин. Г. Эпсэлэмов.
2.	куч. Яшермичэ, ачыктан-ачык; киресе: кинаялэп, читлэтеп. Турыдан сейлэшергэ кирэк: мин сине сеям, син дэ мине аз гына булса да яратасыц дип уйлыйм. Ш. Камал. Гармонь тотканы бигрэк юха нэрсэ икэн, — турыдан тугел, читлэтеп-читлэтеп кенэ канымны кыздыра. Ф. Хесни.
» О Турыдан бэру (яру, суктыру)—1) берэр урынга туп-туры юнэлу. [Гэрэй] кулын селкеде йэм турыдан суктырып автобус тукталышына китте. А. Гыйлэжев; 2) уйлаганны, эйтэсе килгэнне яшермичэ, хэтер сакламыйча эйту. Мондый мэсьэлэдэ минем дуслык, танышлык юк. Мин турыдан бэрэм. А. Шамов. Турыдан яра торган иде ул Аверьян Иваныч. Куркып-нитеп тормый, куцелендэгесен шундук эйтэ дэ сала иде. Э. Касыймов.
ТУРЫДАН-ТУРЫ рэв. 1. Арадашчы кеше яки нэр-сэлэрдэн башка; нэкъ уз(лэр)еннэн, нэкъ уз(лэр)е. [Сонетлар] оригинал буенча, турыдан-туры инглиз теленнэн тпэрэк;емэ ителде. Ш. Медэррис. длеге ва-кыйгада безнец кайбер иптэшлэрнец турыдан-туры катнашулары йэммэбезгэ билгеле. Ш. Камал. II с. мэгъ. Арадашчылардан башка булган, нэкъ уз(лэр)ен-иэн булган. Капитан Газизовныц турыдан-туры яр-дэме белэн. безнец армия командованиесе--шпион-
нар группасын юк итте. А. Шамов. [Саимэ] турыдан-туры тэкъдимнэрне дэ. кеше аркылы эйттеру-лэрне дэ—кире какты. К. Нэжми. II Ике арада торган этапларны, эшлэрне утмичэ. Турыдан-туры станоктан эдэбиятка килгэн бу шагыйрь хэзер совет матур эдэбиятпында куренекле урынныц берсен алып тора. М. Жэлил.
2.	кис. функ. Бары тик, нэкъ.— Монысы инде турыдан-туры сезнец гасп. Р. Ишморат. Алар турыдан-туры узлэренэ кагыла торган мэсъэлэлэр тирэ-сендэ гэплэшеп утырдылар. Ш. Камал.
3.	Башкарылачак эшкэ, эйтелэчэк сузгэ бернинди кереш ясамыйча (керешу, кучу, тотыну 11. б. турында).— Зур йомышым бар, — диде. Нигэ турыдан-туры шуца кучми? Димче карчык кебек эйлэндереп-тулгандырып азаплана. А. Гыйлэжев. Шулай бул-гач. инде дус кешелэрчэ, турыдан-туры эшкэ кучиек. h. Такташ.
4.	куч. Ачыктан-ачык, яшермичэ, кинаясез (сей-лэшу, энгэмэ алып бару турында).— Яшермичэ генэ, турыдан-туры эйт эле син мица! Ш. Камал.— Нэрсэ килешэ соц мица? — Турыдан-туры, кинаясез генэ сейлэу. Р. Ишморат.
ТУРЫЛАНУ ф. Туры хэлгэ килу; тураю, тезэю. [Аны/j] гэудэсе тагын да ныграк турылана — тешкэн. Г. ИбраЬимов.
ТУРЫЛАП рэв. 1. Берэр жанлы-жансыз нэрсэ кар-шысында, янында.— Менэ шушы авыл турылап Ык ярында бер may куышы бар. Г. Галиев.
2.	Туры нтеп карап, текэлеп. Солдатларныц кул-сызы моцарга бик турылап [карап], башыннан ая-гына кадэр куздэн уткэрде. Ш. Мехэммэдев.
ТУРЫЛАТУ ф. Турайту, тезэйту. Жэлэл, берьюлы узгэреп,--кукрэген, бетен торышын киберле бер
кыяфэткэ китереп турылатты. Г. ИбраЬимов. Вахит, ияген турылатып, аякларын тигез басып,--
[ турэлэрнец] copayларына м;авап бирергэ хэзерлэн-де. М. Гафури.
О Турылатып эйткэндэ кер. суз, диал. — к. ту-рысын эйткэндэ.—Турылатып эйткэндэ: эшлэр яр яка-сында. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТУРЫЛАУ ф. 1. Туры хэлгэ китеру; турайту, тезэйту, тигезлэу. [Зыя] теге офицер алдында, аякларын турылап.---уц кулын мацгаена куйды. Г. Иб-
раЬимов.— [Кран] кыйшайган икэн, турылагыз да куе-гыз. А. Гыйлэжев. || Бер предметка икенчесен ярак-лаштыру, тигезлэу, туры китеру. Кайберэулэр каез-лыйлар, кайберэулэр бурый лар, Бурэнэне бурэнэгэ китереп турылыйлар. Э. Ерикэй.
2.	диал. Дереслэу, дерес хэлгэ кую.— [Сэгать] нишлэп дерес булмасын. радио буенча турылыйм бит. Н. Фэттах.
3.	Нэрсэне дэ булса теге яки бу юнэлешкэ бору, билгеле бер якка (урынга) юнэлту, карату. Илсеяр кеймэнец борынын кызыл маякка турылады. Г. Гобэй. [Хэдичэ тути], ейнец тур почмагына турылап, намазлыгын эк;эеп куйды. Г. Бэшнров. II (Коралны) теге яки бу нэрсэгэ тезэу. [вйрэнучелэр] винтовка-ларны алмага тезэп куйганнан соц, Мостафа кай-берсен мактап куя: „Менэ эйбэт турылагансыц, Молодчина!"— ди. Ш. Камал.
4.	(Билгеле бер вакытка, моментка) туры китеру. Шул вакытка турылап курше авыллардан кунак кызлар килэ. Г. Бэширов.
ТУРЫЛЫК и. 1. Туры, тез булу сыйфаты; киресе: кэкрелек.
2. Дереслек, чынлык. [Кеше] уз фикеренец туры-лыгына дэлиллэр китерэ. Ф. Эмирхан. Сузлэрецне яратам мин, Турылык бар аларда. 9. Ерикэй. II Ку-нелендэген, дереслекне ачыктан-ачык, яшермичэ сейли белу сыйфаты.— Аны турылыгы ечен, дересне сейлэгэне ечен суктырганнарын барыгыз да белэсез. А. Шамов.
3. Берэр эшкэ яки берэр кешегэ чын кунелдэн би-релгэнлек, гаделлек, хыянэтсезлек. Байрак итеп илгэ турылыкны, Утны, суны кичте бу егет. М. Жалил.
ТУРЫЛЫКЛЫ с. Нэрсэгэ дэ яки кемгэ дэ булса чын кунелдэн бирелгэн; хыянэтсез.— Мин сине--
партиягэ турылыклы кеше итеп куз алдыма китерэ идем. Р. Ишморат.— Ватанга турылыклы булып усегез, дусларым. Г. Гобэй.
ТУРЫЛЫКЛЫЛЫК и. Турылыклы булу сыйфаты. Яшь буында туган илгэ турылыклылык хисе тэр-биялэу.
ТУРЫЛЫКСЫЗ с. Теге якн бу эшкэ, кешегэ хыя-нэт нтуче (кеше турында). Хатынына турылыксыз булып чыгу.
ТУРЫЛЫКСЫЗЛЫК и. Теге яки бу эшкэ, кешегэ хыянэт иту, турылыксыз булу. Хаинлык—ватанга турылыксызлык ул.
ТУРЫНДА бэйл. Сузнен сейлэнелэ, уйланыла торган кешелэргэ, жанлы-жансыз нэрсэлэргэ, куренеш-лэргэ кагылышлы булуын белдерэ.— Аларныц батыр-лыклары турында бетен фронт газеталары мактап яза. Т. Гыйззэт. Карый-карый борма юлларга, Уй-лыйдыр ул, бэлки, шушында Кукрэп торган сугыш
ТУР
176
ТУТ
турында. Ш. Маннур. II Теге яки бу мэсьэлэдэ, оч-ракта; турысында.— Сер саклау турында тыныч бу-лыгыз. А. Алиш.— Мин иртэгэ кузгалып киту турында боерык алдым. К. Нэжми.
ТУРЫНДАГЫ бэйл. Берэр кеше яки берэр нэреэ турында булган (барган). Рестэм минем Эхтэм бабай турындагы сузлэрем белэн башта ук бик кызыксын-ган иде. Г. Гали.— Артыкбикэ турындагы яца хэбэр мине дэ гаэцэплэндерде. М. Эмир.
ТУРЫПОЧМАКЛАП рэв. мат. Туры почмак ясап. Урамны ул — турыпочмаклап, яшел светофорга гына чыга торган иде. М. Маликова.
ТУРЫПОЧМАКЛЫ: турыпочмаклы параллелепипед мат.— нигезе турыпочмаклык булган туры параллелепипед. Турыпочмаклы ечпочмак мат. — бер почмагы туры булган ечпочмак.
ТУРЫПОЧМАКЛЫК и. мат. Барлык почмаклары да туры булган дуртпочмак; озынчык. Римлылар-
легионны бик зур турыпочмаклык рэвешендэ тезе-гэннэр. Бор. зам. тарихы. Лобачевский яссылыгында турыпочмаклык (озынчык) Ьэм квадрат гомумэн булырга мемкин тугел. Ж- Тэржеманов.
ТУРЫСЫЗЫКЛЫ с. Туры сызык буйлап сузылган, туры сызык буенча бара торган. Эйбернец хэрэкэте турысызыклы да була.
ТУРЫСЫНДА бэйл. к. турында.— Син аныц турысында бер хэбэр дэ ишетмэдецме? Г. Камал. Дуслар аныц турысында шактый гына уй йерттелэр. Ф. Эмирхан.
ТУРЫСЫНДАГЫ бэйл. к. турындагы. [Корбанга-ли] иптэшлэренец----бозыклыклар турысындагы
сузлэренэ бер дэ катнашмый. Ш. Камал. [Габделба-сыйр\ узенец--матур кыз турысындагы уен дэвам
иттерде. Ф. Эмирхан.
ТУРЫТЫН рэв. диал. Берэр кеше яки берэр нэреэ ягыннан, яныннан, тирэсеннэн. Эйе, Фазыл эше начар, эгэр гади Эсмалар йерэгенэ бу Сэфэрлэр туры-тын юл салсалар! С. Баттал.
ТУСРАЮ ф. диал. к. турсаю. Хатын тусраеп утыра.
ТУСРЫЙ с. сейл. Купереп, мыймылдап, турсаеп торган, симез (бит, йез турында). Тур яктан Луиза тусрый битле имчэк баласын кутэреп чыкты. А. Расих. [Биктимер] киц эцилкэле. тусрый битле, ачык йезле кеше иде. Сов. эд.
ТУСТАГАН и. диал. 1. Терле сыеклык (су h. б. ш.) coca торган зур чумеч. [Малайлар\, кулларына чилэк Ьэм тустаган тотып. елга яннарында. купер теп-лэрендэ узган-барганнарны саклап торып су сибэлэр. Безнец юл.
2.	Чынаяк чокыры, чынаяк йомрысы. [)Дэлук] бер чирек салкын бЧемлек Ьэм берничэ тустаган алып килде. Э. Касыймов. [Шэриф\ янында бер тустаган белэн су,--бер телем арыш икмэге тора. М. Га-
фури.
3.	Стакан яки кечкенэ стакан. Тустаганым путал-лы, зчеп эцибэр, тот эле. Жыр. Бер тустаганны чейкэлтеп куйгач, теллэр тагын да чишелеп китте. С. Сабиров.
4.	Касэдэн зуррак тугэрэк агач савыт. [Хэйдэр], естэл астыннан кечкенэрэк бер чулмэк чыгарып, тустаганга катык салды. Г. Бэширов.
5.	Зур агач табак.
О Тустаган кузле — зур тугэрэк кузле. Тустага-ны мелдерэмэ тулу кит.— сабырлыгы текэну, тузем-лелеге бет^.— Курэм, тустаганыц чыннан да мелдерэмэ тулган синец, Иштуган. дтиец синец уры-ныцда булса, болай гына шауламас иде эле. Г. Эпсэлэмов.
ТУСТАК и. диал. Чынаяк чокыры, чынаяк йомрысы; касэ. Без берэр тустак чэй эчтек. С. Кудаш. Кер тавышлы. дэртле up----бер-бер артлы тустак-
ларны аудара башлый. Г. Ибрайимов. II Гомумэи кечерэк, тугэрэк агач савыт. Шэмсия [солдатка} тустак белэн бэрэцге китерэ. М. Гафури.
ТУСТЫГАН и. диал. к. тустаган. Мица бер тус-тыган (энилэр авылында „эцамьяк" дилэр) бал эчер-гэннэр. Г. Камал. [дни] минем алга бер тустыгак чэй белэн биш-алты бэрэцге китереп куйды. М. Гали.
ТУСТЫК и. диал. к. тустак. Кэм;э. кээцэ, мэ, кз-эцэ, дрэмэгэ бар. кээцэ. Савар идем утырып, Тусты-гымны тутырып. Такмак.
ТУСТЫРУ ф. Баланы^кулга тотып тэрэт иттеру, сидеру.
ТУТ I и. 1. Гадэттэ язын Ьэм авырлы вакыттг биткэ чыга торган кара яки саргылт тап. Лейтенант-ныц аксыл битендэге вак кына кара нокталар кеба тутлары куз кырыйларына мрыелды Ьэм йезен ка-рацгылатып э^ибэрде. X. Камалов.
2.	с. мэгъ. Кеше организмы тукымасына берэр тес бирэ торган матдэле, пигментлы. Амбар артыннан---кара тут йезле, озын мыеклы бер up килеп чыкты. Г. Бэширов.
3.	Усемлектэ була торган кызгылт-сары яки саргылт тестэге гембэ авыруы: кугэрек, тутык гембэсе. Тут тешкэн яфраклы усак урманында шактый вакыт мылтык тавышы ишетелгэлэп торды. А. Гыйлэжев. || Гомумэн усемлек сабакларында яки яфрак-ларында кузэнэклэр улудэн барлыкка килгэн конгырт-сары тап. [Фэридэ:] Нигэ ездец ул яфракны? [Наим} Тут тешкэн аца, корый башлаган. Р. Ишморат. Август эн;итте инде, яфракларга тутлар теште. Ш. Маннур.
4.	к. тутык (1 мэгъ.). Ике эцэпле якорен яшел тут каплаган бу борынгы теймэне куру белзн, Гэрэй эбисенэ тагын да елыша тешеп утырды. К. Нэжми.
5.	куч. Кеше кунеленэ, эшенэ зарарлы тээсир итэ торган нэреэ, эз. Аныц ише кеше белэн бераз гэпм-шеп утыру да кайчагында куцелдэге тутларны ачып эцибэрэ. Ш. Камал.
ТУТ II и. Яфракларын ефэк корты ашый торган кеньяк агачы Ьэм шул агачныц жимеше. Тут яфра-гы. Тут займете. □ Кечкенэ генэ бер корт. Аша-ганы — тут, Адэмне киендерэ, Кызларны сеендерз. Табышмак. Китэ Хэйдэр чия. тут агачлары янына. э анда тут дигэнец коелып ята, карасы дисецме, балдай ачы кирэкме сица. Г. Минский.
Тут ефэкчесе зоол.— кортлары узлэре чыгара торган ефэк жеплэрдэн кузылар ясый торган кубэлэк; русчасы: шелкопряд тутовый. Тут ефэкчесе — бик файдалы кубэлэк. Аныц гусеницалары ефэк ясый. Зоология.
ТУТА и. диал. Олы кыз кардэш; апа. Гафурныц тутасы Шэмсекамэрне фасикъ бер бай баласынаби-рэлэр. Г. Газиз. И тал усэ, тал усэ, башын киссэц-тагы усэ; Тутасы ечен кайгырмыйбыз. сецеллзре тагы усэ. Жыр.
ТУГАЙ и. диал. „Тута“ныц эндэш формасы. — Гаеплэсэц гаеплэрсец инде, Мицзифа тутай. Г. ИбраЬимов. п Исемнэр янында олылап кулланыла торган суз.— Аныц Мэрьям тутайдан калган улы ЭдЬэм — бэхеткэ ирешэ. М. Фэйзи. II Узеннэн олырак яшь-тэге хатын-кыз.— Юл бирегез, апайлар. Абыстайлар, тутайлар, Ханныц кызы Бибкэй Солтан килзв Н. Исэнбэт. Терле майлар, ничэ чулмэк. канэгать юк бу тутайда. Г. Камал.
ТУТ
177
ТУТ
ТУТАЛЫ-СЕЦЕЛЛЕ с. к. апалы-сенелле. Болар туталы-сецелле кызлар икэн, студенткалар икэн. И. Гази.
ТУТАШ и. Кияугэ чыкмаган житкэн кыз. Хэйдэр-дэ бу кызга тирэн ихтирам туып килэ,----туташ-
ныц узенец дэ сейлэшэсе килуе сизелэ. Г. Бэширов. Менэ сица Ж,эмилэ туташ! Туташ туташын да. лэкин ул куптэн „ханым, абыстай, бикэ" дип бер эйте-лугэ генэ бетен „туташ" лэкабен алмаштырыр------
иде. Аныц яше хэзер утыз алты, утыз э^идедэ, дилэр. Г. Газиз. II Элек бай кызларына гына эйтелгэн эндэш суз. Атасыныц бетен тирэ-якта дан тоткан Гэрэй мирза булуы-----аны Мэрьям генэ тугел,
Мэрьям туташ ясый. Г. ИбраЬимов.
ТУТКЫЛ и. к. тут I (3 мэгъ.). Саргайдылар каен яфраклары. сары туткыл теште улэнгэ. Г. Латыйп. II с. мэгъ. к. тутлы (2 мэгъ.). Кара туткыл битле, чем-кара мыеклы олы яшьтэге кызылармеец: „Курэ-сец, безнец командующий нинди! [—диде]. Г. Бэширов. [Аныц] кара туткыл йезендэ, матур кара куз-лэрендэ эцицелчэ елмаю уйнады. Г. ИбраЬимов.
ТУТКЫЛЛАНУ ф. Тут басу, тут, туткыл тешу.
ТУТКЫЛЛЫ с. к. тутлы (2 мэгъ.). Кызыл туткыллы, озынча яцаклы секретарь дэшми----кала ал-
мады. Г. Толымбай. Туткыллы димилэр мине, сип-келле дилэр мине, Сипкелле булсам да, никтер, сей-кемле дилэр мине. Жыр.
ТУТЛАНУ ф. Тут I (1, 3 мэгъ.) тешу, тут (1, 3 мэгъ.) белэн каплану. Йез пешэ, кызган тимердэй тутланып. Н. Исэнбэт.
ТУТЛАУ ф. диал. 1. (Житенне) агарту ечен карга жэеп калдыру.
2. Керне салкын ашап агарсын ечен тышка элеп калдыру.
ТУТЛЫ с. 1. Тут I (1, 3 мэгъ.) тешкэн, тут I (1, 3 мэгъ.) чыккан, тут белэн капланган.
2. Билгеле бер пигмеитлы (тэн, йез турында). Щийанныц зур тугэрэк бите, кейгэн сет естедэй, гаять кара тутлы иде. 9. Еники. Кара тутлы, как-ча йезле кыз — ишекне томалап тора. А. Гыйлэжев.
ТУТНАУ ф. диал. Уйнау (куз турында). Булдык-сыз буйга чатнап торган тел бирэ, ди. Мие ю:с баш -ка тутнап торган куз бирэ, ди. Мэкаль.
ГУ-ТУ аваз ияр. Машина, телефон Ь. б. ш. сигнал биргэндэ чыга торган езек-езек тавышны белдерэ. Самуил Абрамович аргы башта трубканы инде куйган, ту-ту дигэн тавышлар гына ишгтелэ иде. Г. Эпсэлэмов. Бетен авылны яцгыратып. быргы уй-нарга тотынды: „Ту-ту, туту-туту!.." Г. Бэширов .
ТУТЧЫЛЫК и. Тут агачы устеручелек (ефэкчеле к-нен бер тармагы).
ТУТЫГУ ф. 1. Тутык (1 мэгъ.) белэн каплану. Тимгел-тимгел булып, яшеллэнеп тутыккан колоко л нечкэ генэ тавыш белэн чыцлап м;авап бирде. А. Ша -мов. Тутыккан сецгенец башын кирпеч белэн кайрый-лар. К. Тинчурин.
2. Куп вакыт уту сэбэпле тоныклану, ялтыравы-гын югалту.
3. куч. Боегу. Тутыккан куцеллэрне бераз ачып эцибэрегез, егетлэр. Ш. Камал. Юс шатлыклы ке-лулэр! Куцеллэр тутыга башлады. Ан.
ТУТЫЙ и. 1. Тропик урманнарда яшэуче аллы-гел-ле, чуар каурыйлы кош; попугай. Тутый — аягын куреп хурланды. Буен куреп сырланды. Мэкаль. Тутый теле аркасында читлеккэ керэ. Мэкаль.
2. куч. шелт. Уз фикере булмыйча, кеше сузлэрен, фикерлэрен кабатлаучы, кешегэ ияреп эш итуче кеше.	•
12 А-562
Тутый кош—1) к. тутый (1 мэгъ.). Тартма кы-рыена аллы-гелле тутый кош кунаклаган: борыны кармак шикелле кэкрэеп тешкэн. тугэрэк усал кузлэре белэн ялт-йолт карангалап, кенбагыш чиртэ. И. Гази. Чуар каурыйлы эреле-ваклы тутый кошлар-га ул исе китеп карап торган иде. Г. Эпсэлэмов; 2) куч. сейл. мыск. Кэпрэеп, эрелэнеп йеруче кеше турында. [Йосыф:] Бу нинди тутый кош?! (Егеткэ карап) Сезне монда хаталык белэн керткэннэрдер! Г. Колэхметов.— Эй, энем. Синец кебек тутый кош-ларныц канатларын бик тиз каералар ул. X. Жэ-мил; 3) куч. бик чуар тестэге киемнэр кигэн кеше турында. Тутый куз зоол.— чуар тестэге тен кубэ-лэклэренен берсе; русчасы-. павлиный глаз.
О Тутый кош каурыена теренгэн карга мыск.— узен куренекле, белемле итеп курсэтергэ тырышып йеруче кеше. Тутый кош белэн чыпчыкны бер ейдэ тоту — тин булмаганнарны тинлэштеру турында. — Юк инде ул, егет, тутый кош белэн чыпчыкны бер ейдэ тотармын димэ син. Бармак та тигез тугел. Ф. Хесни. Тутый тоту — кетмэгэндэ берэр унышка ирешу, берэр зур нэрсэгэ ия булу. [Сэфэргали:] Эш-лэрец шэптэн тугел бит.-----[ Тимерче:] Синец дэ
эле тутый тотканыц куренми. К. Нэжми.
ТУТЫЙЛАНУ ф. иск. Уз фикере булмыйча, кешегэ сукырларча ияру, кеше фикерен, кыланышын кабат-лау. Тутыйланып утыру.
ТУТЫЙЛЫК и. иск. Кешегэ сукыр ияру, кеше су-зен, фикерен, кыланышын кабатлау. Шэкертнец ту-тыйлыгыннан келу.
ТУТЫК и. 1. Су яки дымлы Ьава тээсире белэн металл естенэ чыга торган кызыл-керэн кунык. Тутык тимерне ашый. Мэкаль. || с. мэгъ. Шундый кунык каплаган, шундый кунык чыккан. Авыл кее тутык кыцгыраулы. биш телле Саратов гармоненда ватылып уйнал[а]. М. Жэлил.
2. Саз суына керэнсу тес Ьэм узенчэлекле тэм бирэ торган тимер эчесе; черек. II с. мэгъ. Шул эчегэ туенган, тутыклы; черек. Шыксыз сазлыкныц тутык муклэре арасында сары сулы кулчеклэр торган саен ешрак куренэ. Г. Эпсэлэмов.
Тутык авыруы бот.— усемлеклэрдэ матдэлэр ал-машын, су балансын Ь. 6. процессларны боза торган гембэчек авыруы; русчасы: ржавчина. Тутык гембэсе бот.— усемлеклэрдэ урчи Ьэм черек авыруы тудыра торган вак паразит гембэ; русчасы: ржавчинный гриб. Тутык улэне биол.— башаклылар семьялы-гыннан куп ье л лык улэн; чэчбай; русчасы: вейник. [ Тугайлыкларда] еш кына тал, сары люцерна, тутык улэне----кебек усемлеклэр усэ. А. Фаткуллин.
ТУТЫКМАС с. 1. Тутыкмый, кугэрми торган. Ту-тыкмас корыч.
2.	куч. Бозылмый, жимерелми торган. Тутыкмас дуслык.
ТУТЫКТЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тутыгу.
2.	куч. (Кунелне) боектыру, (кунелне) боекланды-ру. Куцелне юкка тутыктырып йеру.
ТУТЫРГЫЧ и. тех. Тизрэк кипсеннэр ечен олиф-ка, лакка, майлы буяуга кушыла торган матдэ; русчасы: сиккатив. Грунтлау ечен 85 елеше олифтан, 10 елеше буяудан йэм 5 елеше тутыргычлардан — сиккативтан торган составны кулланалар. Йорт эшлэре.
ТУТЫРЛЫ с. диал. к. тутлы (2 мэгъ.). Сары ту-тырлы. □ Кызыл фикер биек буйлы, кара тутыр-лы. Г. Колэхметов.
ТУТЫРМА и. Чапкан упкэ-бавыр Ьэм ярма кат-нашмасы юан эчэккэ салып пешерелгэн казылык; сукта. Борынгы язмаларда „сукта" дигэн суз бар, мэгънэсе — тутырма, ягъни эчэккэ ит яки башка
ТУТ
178
ТУУ
продукт тутырып пешерелгэн ашамлык. Л. Жэлэй. Фэхрисламнар еендэ мул итеп ит пешерелгэн, тутыр-ма тутырылган. М. МэЬдиев. II Шул ревешчэ тутырып эзерлэнгэн ашамлык. Тавык жаркоеннан соц----
тавык муеныныц тиресенэ тавыкларныц бутэкэлэ-рен, йерэклэрен тапап тутырган тутырма керэ. К. Тинчурин.
ТУТЫРУ ф. 1. Теге яки бу савытны берэр нэрсэ белэн тулы иту. [Малик]. биш арбаны шыгрым тутырып, бодай алып кайтты. И. Гази. JKphaH эбигэ ---ияргэннэр йэркайчан савытларын куздэй тутырып кайталар. Г. ИбраЬимов.
2.	Берэр нэрсэ эченэ башка ваграк нэрсэлэр яки сыеклык салу. [Хэлим] алмаларны корзинкага ту-тыра башлады. И. Гази. [Мирхэйдэр] ике такта ара-сына пычкы вагы тутыра. Э. Фэйзн.
3.	куч. Бетен тирэ-юньне, барлык буш урынны билэп алу, бетен тирэ-юньгэ, барлык урыннарга таралу; куп булу. Бетен кырларны тутырып, штык-ларны кояшта ялтыратып кызыллар килэ. h. Такташ.— Килен, син кайта дип. кен-тен бакчада эш-лэде, аны м;имеш агачлары белэн тутырды. Г. Иб-раЬпмов. || Нинди дэ булса бер урынга кешелэрне, жанлы-жансыз нэрсэлэрне куплэп керту, китереп тарату. Патша турэлэре----Совет кешелэрен аттыр-
дылар, суктырдылар, термэлэргэ тутырдылар. Г. Гали. [Залга] физкультура муийазлары китереп тутырдылар. Г. Гобэй.
4.	куч. Берэр нэрсэне куп итеп биру.— Бу юлы елэшкэн булып, муыен дублетны мица тутыргансыз! Г. Камал.
5.	куч. Билгеле бер урынны, еслекне билэп, кап-лап алу. Илсеяр будкадан чыкканда,---бетен кук
йезен тутырып торган калын кара болытлар ---Агыйдел естеннэн киткэннэр иде. Г. Гобэй. [дх-мэтсафа агай]. кара савытын аударып, бетен ес-тэлне кара белэн тутырды. Ш. Мехэммэдев. II Тавыш, шау-шу турында. [Малай] елый дисэц генэ аз булыр, бетен ишек алдын тутырып акыра. А. Шамов. Каты газап тавышлары------сахраны тутыра.
Г. Колэхметов.
6.	Бер бит (яки табак) кэгазьне буш урын калдыр-мыйча язып бетеру. Мин, уйланып утыра-утыра, ес-тэлгэ муэелгэн кэгазь естен .Искэндэр", .Искэндэ-рем", „Искэндэрчегем" шикелле бедрэ сузлэр белэн тутырганмын. Г. Кутуй. Хатлар яздым утырып, Ак кэгазьлэр тутырып. М. Жэлил. II Барлык тиешле мэгълуматларны берэр кэгазьгэ теркэу, язып кую. Сэмигуллин, аларныц гаризаларын алып,---анкета-
лар тутырырга кушты. Ш. Камал.
7.	Берэр ис, газ Ь> б. ш. нэрсэлэр кечле тээсир нтэрлек дэрэжэдэ таралу турында. Гел агачлары да, эувэлге шикелле хуш исле чэчэклэр атып, бетен ти-рэлэрне, дэр уткэн-барганны рэхэтлэндерэ торган ислэре белэн тутырдылар. Ф. Эмирхан. Бетен вагон вчен тургырып чи кун исе килэ. Ш. Усманов. 11 куч. Нинди дэ булса хис, уй-фикер Ь. б. ш. белэн суга-рылу. Немец фашистларыныц тел белэн эйтеп ац-латып бирергэ мемкин булмаган ерткычлыклары йерэгемне нэфрэт уты белэн тутырды. А. Шамов. [Бу] уй аныц куцелен шатлык белэн тутырды. Г. Эпсэлэмов.
8.	куч. Билгелэнгэн яки кушылган эшне тулысынча утэу. Заводлар безнец куптэн инде Планнарын тутырып ташлады, Алгы ечен эшли башлады. h. Такташ. Бегелмэгэ ашлык ташыйбыз. Заданиене тутырдык инде. Г. Эпсэлэмов. || Берэр эш, хезмэт срогын тегэллэу, бетеру. 1914 елныц кезендэ ул, хезмэт срогын тутырып, ейгэ кайтырга тиеш иде. М. Гали. Солдат итеп алсалар да, Будырмам буй-
ларымны, Ун елга дип алсалар да, Тутырмам елла-рымны. Борынгы жыр.
9.	куч. Билгеле бер чиккэ яки санга житкеру. Мин, ун яшь тутырып, унбергэ чыктым. Э. Айдар.— Быел инде алтмыш м;иде хезмэт кенем бар. Кезгэ чаклы мин аны йез иллегэ тутырам. Р. Ишморат. II Элек булганга кушып, аны сан ягыннан арттыру, тулылаи-дыру. Революциянец яшь кечлэре кеннэн-кен кубэеп, алмаш сафларны тутыра баралар. Г. Нигъмэти.
10.	куч. Берэр нэрсэ, билге, узенчэлек естэп, кушып, тагын да тулырак, тегэлрэк иту. Хэят тормы-шыныц тойгы белэн генэ беленэ торган китек ягын Салих тутырачак. Ф. Эмирхан. II Арттыру. Аталары-ныц тэртипсезлеген балалар тагы тутыра тешкэн-нэр. Аныц китаплары, журналлары арасында ---[актарынганнар]. Г. ИбраЬимов.
Тутырган тавык—1) махе, тиресе белэн ите ара-сына сеткэ тугланган йомырка тутырып пешерелгэн тавык. Хэсби эби тутырган тавыкны яратып [ашаган]. М. Гафури; 2) куч. тулы, тыгыз, ак тэнле ха-тын-кыз турында эйтелэ.— Их, Мэгъсум, апац шэп иде бит, малай, э, тутырган тавык иде инде. М. Галн. Йергэндэ урдэк кебек тушен чайкап йери торган— Нэсимэне безнец ише малайлар гына тугел, зурлар да .тутырган тавык* ди[лэр]. Э. Айдар.
О Тутырып ачу — ишек, тэрэзэ, капка кебек нэрсэлэрне тулысынча, бар иненэ, кин итеп ачу. [Сабира] урам капканы тутырып ачты. Г. ИбраЬимов. Тутырып карау — кузне зур нтеп ачып, текэлеп, матур, ягымлы итеп карау.— [Егет] керфеклэрен сирпеп, зур кара кузлэрен бер тутырып караса, кызлар йушларыннан яза торган булганнар. А. Эхмэт. Тутырып эйту—1) бетен тулылыгы белэн; бер сузеи дэ яки бер авазын да тешереп калдырмыйча.— Сузне сатып алмыйбыз бит1 Тутырып эйтегез! Г. ИбраЬимов. [Сэрвэр ире] .мин белэм‘не тутырып эйтэ белэ. кеше саен акыл елэшэ. М. Жэлил; 2) сузне читлэтеп тугел, э турыдан-туры, гадэттэ тупас итеп эйту, сей-л эу. Усал дип куркып тормадым, тутырып эйттем.
ТУТЫРУК с. сейл. Тэмам тулы, тэмам тулган; туп-тулы. Бер уч тутырук чиклэвек. Бер савыт тутырук. □ — Урам тутырук халык, мин сица эйтим, бэйгемени. Сов. эд. II рэв. мэгъ. (Бик) куп.
ТУТЫШ и. диал. Пешкэн ит салып пешерелгэн пэрэмэч. Кунаклар алдына естэлгэ бер тэлинкэ ту-тыш куйдым.
ТУТЫЯ и. иск. 1. к. цинк. Тутыя йегерту.
2.	Цинк кушып ясалган куз даруы. Кузец званым [яктысыдыр], Куземнец тутыясыдыр. Г. Кан да л ый. Тутыя кузгэ шифа. Мэкаль.
ТУУ I ф. 1. Хатын-кыз бэбэйлэу яки ана хайваи колынлау (бэрэнлэу, бозаулау) нэтижэсендэ бала тормышка, деньяга килу. Мин шушы Ж,илем-Каран авы-лында 1880 елда туганмын. М. Гафури. Аттан ала да ту а, кола да ту а. Мэкаль.
2.	куч. Берэр нэрсэ, берэр куренеш Ь. б. барлыкка килу, килеп чыгу.— Кукерт камерасы сафтан чыкса, заводныц бетен цехларын эштэн туктату куркынычы ту а. Ш. Камал.— Сугыш башлангач, мица немец илбасарлары белэн исэп-хисапны езу мемкин-леге туды. А. Шамов. II Уяну, янару, барлыкка килу (хис, уй Ь. б. ш. турында).— Миндэ узецэ генэ эйтэ торган бер уй туды. Г. Бэширов. Илсеярдэ Матвей Ивановичка каршы эле ачу. эле муллы хислэр туды. Г. Гобэй.
3.	куч. Башлану, килу. Ал нурларын чэчеп тац туа. А. Алиш. Умартага куркыныч кеннэр туа. Ш. Бабич. Туып килгэн яца елны котлап, тагын бер бо1(ал [кутэрик]! А. Шамов.
ТУУ
179
ТУФ
4.	куч. Офыктан килеп чыгу, калку. Нур чэчеп ай туды. Н. Исэнбэт. Ерак горизонтта, дицгез тебен-нэн кутэрелгэн тесле, кызарып туган кояшныц кы-рые курена. Г. Минский.
5.	иск. боерык ф. форм, тусын. Яшэсен. Тусын демократическая республика! РСДРП прокламациясе.
О Тумаган балага бишек ясау (кулмэк тегу) — эле эшлэнмэгэн, эшлэнуе, башкарылуы икеле булган эшнен нэтижэлэре турында фараз иту, нигезсез план-нар кору; алдан шапырыну, мактану.— Син. Бикти-мер, тумаган балага кулмак тегэрга ашыкма зле. [Егет] бик акыллы кылана, мегез чыгармагае. Сов. эд. Тумаган тайга йегэн ясау (нукта уру) — к. тумаган балага бишек ясау. Тумаган тайга нукта ур-мэ. Мэкаль. Тумаган тайга йегэн урмилзр. Мэкаль. Тумаган тайга каеш камыт — к. тумаган балага бишек ясау. Культура йорты тезу турында карар кабул иткэн идегез бит?----Шул йортныц дирек-
торы итеп сезне билгелэу турында колхозчыларга тэкъдим итмэкче булабыз.— Ничек инде, иптэш Харисов, тумаган тайга каеш камыт дигэн кебек була тугелме соц бу? Р. Техфэтуллин. Тумаган тайны дагалау (иярлэу) — к. тумаган балага бишек ясау. — дле бит син дэ тумаган тайны иярлисец. Э. Фэйзи. Тумаган тайны дагаламыйлар. Мэкаль. Тумаган тайиыц (туры алашаньщ) бил сеяген сындыру — к. тумагаи балага бишек ясау. Илдар келеп, „Эй, тумаган тайрыц билен [сындырмыйлар]’. дип башла-ган иде, кинэт уйга калды. Чыннан да, бик мемкин ич. Г. Гобэй. Тумаган туры алашаныц сеяген сын-дырмыйлар. Мэкаль. Тумас борын (тумый) картай-ган шелт.— узен картларча тота торган яшь кешегэ карата келеп эйтелэ.— Син нэреэ дип кэбестэ шикелле кат-кат киендец? Нэй, тумас борын картайган! Г. Гобэй.— Яшьлегец кая да, картлыгыц кая соц эле синец? Тумый картайган! X. Жэмил.
ТУУ II ы. к. трр. Арттан ат туктат кан тавыш килэ: „Ту-у... ту-у...“— дип кычкыралар. Г. ИбраЬимов. .На!’ — дисэц, бармый, .Туу!’— дисэц, тукта-мый. Табышмак.
ТУФ и. Тезу материалы буларак кулланыла торгаи кузэнэкле вулканик яки утырма тау токымы. Эр-мэнстан терле тезу материалларына: туфка, п ем-зага, — гранитка бай.ЛСССР физ. геогр. II с. мэгъ. Туфтан ясалган.
|ТУФАН и. 1. Дини мифологиядэ: кешелэрнен ге-наЬлары ечен барлык жан иясен Ьэлак иткэн зур су баскыиы. Ходай. ачуланып, кешелэргэ, Ж,ир йезенэ туфан китергэн. М. Гафури. Борын заман Нэлак булган хамнар батып туфанга. Г. Камал.
2. Бик каты яцгыр, су ташкыны, су баскыны. —Деньяны туфан басып та, ул сэламэт калса, мин кичбер кайгы курмэячэкмен. Г. ИбраЬимов. И Ком, кар бураны, тузан, ут еермэсе. Кар туфаны. □ Чыкты эцил, купты буран... тузды туфан... Эллэ нилэр ыжгыра... кайный f^uhaH. Ш. Бабич. Янэшэ салынган ике йорт минут ачендэ ут туфаны эчендэ калды. М. Гали.
3. куч. Ташкын, баскын (теге яки бу нэреэнен куплеген анлата). [Полковник] тоткынны мец терле copay туфаны астына кумде. Г. ИбраЬимов. Гитлер-чыларныц халык изрэп йоклаган чакта лагерьга бэ-реп кереп, канлы туфан ясаулары бик ихтимал. Г. Эпсэлэмов.
ТУФАНИ: туфани заман — бик борынгы заман, туфан (1 мэгъ.) чоры.
ТУ’ФЛИ и. Аякны тубык сеягеннэн генэ каплый торган сай аяк киеме. Укчэле туфли. Лаклы туфли. □ Туташ, биек укчэле туфлилэре белэн шак-шок басып, туп-туры Сания янына китте. Г. Бэширов. 12*
Нечкэ кара ефэк оеклар белэн ыспай замш туфли-лэр, аныц аяклары белэн бергэ ускэн тесле, килешеп, ябышып торалар. К. Тннчурин.
ТУ'ФЛИЛЕК с. Туфли тегэргэ яраклы яки туфли ечен житэрлек.— Миргата бер пар туфлилек хром [ал]ган. Г. Мехэммэтшин.
ТУФРАК и. 1. Жир кабыгынын усемлеклэр деньясы тереклек итэ торган еске катламы. Комлы туфрак. Кара туфрак. Келсу туфрак. Уцдырышлы туфрак. Ачы туфрак. Гел туфрагы. □ Бу яланнарныц ма-мык кебек йомшак, кезге тен болытлапы кебек куе кара туфраклавы ярты деньяны туйдырырлык нигъ-мэтлэр бирэ. Г. ИбраЬимов. —Мин шушы ябык туф-рактан икешэр-ечэр йез пот уцыш алыр идем. Г. Бэширов.
2.	Тузанга Караганда эрерэк балчык кисэклэре. Бэрберсе кабергэ бер генэ уч булса да туфрак салып калырга [тырышты]. Г. Гобэй. Туфракка су катыш-мыйча балчык булмас. Мэкаль.
3.	куч. Теге яки бу ижтимагый кечлэрне, куренеш-лэрне тудыра, устерэ торган мохит, жирлек. Тарихныц яца сафланган йомшак туфрагында усеп килгэн асыл ирлэрне сейли башлагач, ничектер, яцадан хэтеремэ тештелэр. Г. ИбраЬимов. Казан туфрагында усеп киткэн татар эдэбияты борынгы Идел буе терки эдэбиятыннан уэенэ куэтле традициялэр алган. X. Госман.
4.	куч. Як, ил. [Эмигрантлар] Советлар туфра-гына—туган иллэренэ кайтырга э^ыеналар. Г. Гали. Аныц уллары кайтмады, алар кайдадыр еракта, эллэ узебезнец туфракта, эллэ чит илдэ--изге, мекат-
дэе эш ечен ятып калдылар. А. Шамов.
5.	куч. Кабер. Куптэн инде мескенне салкын юеш кабер кочкандыр,---Моцеу туфрагыныц естендэ
карт агачлар инде ускэндер. Ф. Буриаш.— Гомерем булса, ата-баба щиреннэн аерылмам. ээцэлем эцит-сэ — туфрагым читтэ булмас. К. Нэжми.
Туфрак алжу (ярлылану) а.-х.— чэчу эйлэнешен бозудан, бер терле игенне бер урында куп еллар игудэн, туфракта су запасы Ьэм усемлеклэргэ кирэкле туклыклы матдэлэр азаеп, ундырышы киму. Туфрак асты катлау а.-х.— туфракнын уцдырышлы еске катлаулары астындагы жир, балчык. Туфрак гыйле-ме — туфракны (1 мэгъ.) ейрэну белэн шегыльлэнэ торган фэи. Туфрак тнрэнэйткеч а.-х.— туфракнын се-рергэ яраклы катлавын, иц аскы елешен чыгармый гына, тирэнэйтэ торган махсус сабан.
О Туфрагы(ц) авыр (якн жицел) булсын — улгэн кешегэ карата телэк рэвешендэ эйтелэ.— Байгышныц туфрагы авыр булыр, уз йерэгенэ куп адэмнец куз яшен йоткан иде! Г. ИбраЬимов. Миша Белоруссия эцирендэ билгесез кабердэ ята. Туфрагыц эк;ицел булсын, якташым! Н. Дэули. Туфрак булу — юкка чыгу, бету, улу. Алар инде эллэ кайчан янып, Туфрак булып эциргэ туздылар. Ш. Маннур. Туфрак иту — юкка чыгару, тар-мар иту, бетеру. Ир егетлэр, бергэ кушылса, ханнар явын туфрак итмэсме?! М. Жэлил. Туфрак тарту — иске йола буенча: улем билгеле бер урында булу. Актык елында безнец авылга килеп. кисэк кенэ авырып улгэч, картлар, карчыклар: „Шул, туфрак тартканга безнец авылда йеруе булгандыр инде каман мескеннец’,— дип, аны кызганып сейлэ-делэр. М. Гали.
ТУФРАКЛАНУ ф. сир. Туфракка буялу, туфракка эверелу. Бир син мица кырда сабан сереп, Туфрак-ланып каткан кулыцны. М. Гафури.
ТУФРАКЛЫ с. Туфракка буялган, пычрак. Гайшэ-нец аягында чабата,--куллары бетенлэй туфрак-
лы иде. Г. ИбраЬимов.
ТУФ
180
ТУН
ТУФРАКСА и. вйдэн жылы чыкмас ечен тушэм естенэ гадэттэ пычкы чубе белэн аралаштырып салына торган туфрак.— Тубэдэге туфраксац башыца берь-юлы гына ишелеп твшсен. Н. Исэнбэт. II Тушэмнен туфрак салынган еске, тубэ ягы; чорма. [Кешелэр] мэтрушкэ, гвлэцимеш чэчэге. тагы башка шундый. чэчэклэр эк;ыеп алып кайтып. шуны келтэсе белэн туфраксаларына менгезеп асалар. М. Гали.
ТУЧ с. диал. Бик симез, бик майлы. Туч ит аш-казанына авыр була.
ТУЧА и. диал. Беренче кат бозаулый торган сыер; еч яшьлек сыер.
ТУЧКЫЛДАТУ ф. диал. Туч-туч нткэн тавыш чыгару. Тучкылдатып убу. II Туч-туч иткэн тавыш чыгарып убу, чупылдату. Тучкылдатма инде!
ТУЧКЫЛДАУ ф. свил. 1. Туч-туч иту, туч-туч иткэн тавыш чыгару. Тучкылдама эле!
2. Кнрэгеннэн артык симез булу. Дуцгыз тучкыл-дап тора.
Тучкылдаган ит — бик симез, хэтта кнрэгеннэн артык симез ит.
ТУЧКЫЛЛЫ с. диал. Карангы, куе. Куктэге туч-кыллы болытлар экрен генэ тулкынланып йерилэр. С. Жэлэл.
ТУЧ-ТУЧ аваз ияр. Юеш нэрсэгэ йомшак кына итеп чупылдатканда чыккан тавышны белдерэ. || рэв. мэгъ. Шундый тавыш чыгарып; чупылдатып. Туч-туч убешу.
ТУЧЫЛДАТУ ф. диал. к. тучкылдату. Иреннэрне тучылдату. Тучылдатып убу.
ТУЧЫЛДАУ ф. диал. к. тучкылдау.
ТУШ I и. к. тушкэ. Теге кеше--ярты туш сарык
ите алып килде. Г. Бэширов. Ишэк ише белэн. дуцгыз тушы белэн. Мэкаль. И свил. шелт. Гэудэ. Ту-шын кутэрэ алмау.
ТУШ II и. . Кыш кене елга-куллэрдэ боз естенэ чыккан су. Идел естенэ туш чыккан, лэкин эле боз батмаган иде. А. Расих. Бу эле су тугел, боз естенэ чыккан туш кына. Ш. Бикчурин.
Туш бозлык—туш чыгудан барлыкка килгэн бозлык; русчасы: наледи. Кенчыгыш Себер елгаларында туш бозлыклар (наледи) дип аталган боз таулары барлыкка килэ. Физ. геогр.
О Туш чыгару эвф.— яткан урынны юешлэу, бэ-вел иту.
ТУШ III и. Котлау, тэбриклэу, булэклэу й. б. ш. тантана вакытларында уйнала торган кыска музыкаль пьеса. [Аныц] исемен алкышлап каршы алдылар. Оркестр туш уйнады. Г. Кашшаф. Генерал башлап ор-денны Харраска бирде, аныц кулын кысты. [Харрас]. ---честь биргэн килеш борылып, оркестрныц туш уйнавы астында стройга килеп басты. 9. Айдар.
ТУШЕ и. муз. Музыка коралында уйнаганда кла-вишаларга басу ысулы (тавыш анын нинди булуына карап узгэрэ).
ТУШКА и. диал. к. тушкэ. Сыер тушкасын урта-лай булделэр. М. 9мнр.
ТУШКЫРЫЛУ ф. диал. Таушалу, тузу, искеру. [Аныц] башында тушкырыла тешкэн кара кепка. А. Шамов. Алар арасыннан ул гомер уту белэн сар-гаеп беткэн, тушкырылган ечпочмаклы солдат ха-тын эзлэп алды. Б. Камалов.
ТУШЛАП рэв. Тушы I белэн.— вйалдында тушлап-тушлап сарык итец тор[а]. 9. Исхак.
ТУШЬ и. Язу-сызу, рэсем ясау ечен махсус ясалган кара яки башка тестэге сыек буяу; кытай карасы. — Ишектэге язуны курмэдецмени?---Акка кара белэн
я зып куелган.— Кара белэн тугел, тушь белэн,— дип аркылы теште арадан бер белдеклесе. Ф. Хесни. Бары тушь белэн генэ эшлэнгэн, китап бите ку-
лэменнэн зур бу рэсемгэ художник бетен булган изцат кечен. бетен дэртен. сэлэтен салган. А. Шамов.
ТУШЬЛАУ ф. Тушь белэн буяп чыгу, тушь салу.
ТУШЫГУ ф. диал. Юлыгу, туры килу, очрашу. Урамда танышыма тушыктым.
ТУЫМ и. Билгеле бер арада туган балаларнын ча-гыштырмача саны. Бу атнада туым яхшы гына артты.
Туым суы (сыекчасы) анат.— ка рында гы баланы йэртерле кысылу, бэрелулэрдэн саклый торган сыек-лык, бала суы.
ТУЫП-УСКЭН с. Кайда да булса туган йэм ускэн. — Мин монда туып-ускэн кеше, кемнец кем булуын белэм. Ф. Хесни. Ил домен мин, ил дигэнем Ул туып-ускэн эк;ирем. 9. Ерикэй.
ТУЫШ I и. иск. Туу, деньяга килу. Аерылу туыш-лардан яман икэн. И. Салахов.
ТУЫШ II и. диал. к. туш II. Боз естенэ туыш чыгу.
ТУЫШКАН с. диал. Туган, кардэш тиешле (кеше). Ул минем туышкан кеше.
ТУЫШТАН рэв. к. тумыштан.— Эминэ званым, туыштан дустым, сееклем! Минем бар сузем [шушы]. Ан.
ТУЮ ф. 1. Кирэк кадэр ашамлык, эчемлек кабул итеп, ашыйсы, эчэсе килу телэге бету, канэгатьлэну. Тамак тую.□ Зар елый безнец мэче: .Сез туйдыгыз, ди, мин ач ич!" Г. Тукай.— Сез туйгач та. туйма-ганнар ач кейгэ торырмыни? Ш. Бабич. || Берэр нэр-сэдэн канэгатьлэну. Иокы тую.
2.	Кнрэгеннэн артык еш, куп куллану, кабатлану, бер терле булу нэтижэсендэ берэр нэрсэдэн, эштэн, кешедэн ихлас кайту, кызыксындырмый башлау, бизу. Алар гел бертесле тормыштан туйдылар, денья курергэ, ил гизэргэ дип юлга чыктылар. А. Алиш. Эч пошыргыч сузлэрдэн мээцлес халкы узе дэ туйган иде. Ф. Эмнрхан.— Туеп беттем инде узлэреннэн, теслэрен дэ курэсем килми. Г. Камал.
3.	куч. Берэр нэрсэгэ мохтажлык бету, .шуна ия булу. Акчага тую. □ Ачлыктан йедэгэн авыл халкы-на ~Яз булгач ук atqup кирэк, Жиргэ туйган авыл халкы Бу елларда бик сирэк. Ш. Мехэммэдев.— Соцгы елларны саулыкка бер дэ туеп булмый шул. Г. Рэхим.
4.	Берэр сыеклык белэн тулысынча туендырылу, сендермэс хэлгэ килу. ЖиР яцгырга тую.
5.	Тэмам елгеру (ашлык турында). Яца [икмэк] ел-герергэ дэ ерак калмас: арыш туеп килэ бит инде. И. Гази. Жыябыз алтын чиклэвек, Сокланып йэрбер-сенэ: Нинди ире, нинди туйган! Кетердэп тора теше! Ш. Маннур.
ТУЯ' рэв. сейл. Туйганчы, кунел булганчы. Аклы кулмэкне туя кимэдем: Газиз энкэмне туя курмэдем. Бэет. Янсын безнец нэфрэт утларында [фашист]. Туя эчсен улем ачысын! Ш. Маннур. Без ипинеутыз яшькэ э^иткэч кенэ туя ашадык. А. Гыйлэжев.
ТУЯ и. Кипарислар семьялыгыннан тэнкэ сыман ылыслы мэнге яшел вак агач яки куак;. савыр. Ишек алды — тигезлэп киселгэн туя белэн еч яктан урап алынган. Г. Мехэммэдова. Иртэнге салкынча haeaza искиткеч затлы куе ис — туя куаклары исе таралган. М. Мэйдиев.„
ТУЯР-ТУЙМАС рэв. Ярым ач; туеп бетэр-бет-мэс. Туяр-туймас калу.СЗ Кап-кара икмэк ашый ул, чак туяр-туймас кына. М. Гафури.
ТУЦ с. 1. Салкыннан каткан, тунган. Бодай уи хэзер, алма усэ Мэцгелек туц Себер экргрендэ. Г. Ху-жнев. [Пожарныйлар] чокырны як-якка чэчрэгэн туц балчыклар белэн кумеп йерилэр. Г. Гобэй.
ТУН	181	ТУЦ
2.	и. мэгъ. Салкын тээсире белэн тунган булу, тун-ганлык, катканлык. Итнец туцы эру. II Тыгыз-ланып каткан язгы кар яки каткан балчык. [дни] Шэ-рифулла абзый белэн туц естеннэн базарга [китте]. X. Сарьян.
3.	куч. Булдыксыз, ангыра, бернэрсэ дэ белми, ан-ламый торган надан (кеше). Ул егет булсынга йери, кибэк нэрсэ дэ орлык нэрсэ икэнен туц эн;итэкчелэр-дэн кубрэк белэ. Г. Ахунов.
4.	куч. Кеше белэн серен уртаклашырга яратмый торган, уртаклашмаучы. Туц тимерне тут ашый, Туц кешене ут ашый. Мэкаль.
5.	куч. Торгынлык хэлендэге, катып калган. Феодализм нигезендэге иске туц тормыш [эн;имерелде]. Г. Ибрайимов.
6.	куч. Сангырау, тонык. Солдатлар туц гына тавыш белэн ура кычкырдылар. Ш. Камал.
Туц май — сугым сыер, сарык, кэжэ й. б. эченнэн чыккан йэм эретелгэн эч мае. Кечкенэ бер капчыкка ---ярты кадак чамасы туц май куелды. М. Гафури. — Эбиецэ чэнечкеле гел белэн туц май кайнатырга кушыйм эле. А. Шамов. Туцга серу (сукалау) — сабан ашлыгын чэчэр ечен жнрне кездэн сукалау. — Туцга сукаларга чыгучылар э^ыела башлаганнар. Г. Толымбай. .Текэ яр" колхозы килэсе язда сабан ашлыгы чэчелэчэк бетен мэйданны туцга сереп кал-дыруны алдан планлаштырып куйган. Г. Галиев. Туц чире диал.— бизгэк.
О Туц агач гади с., мыск.— 1) к. тун баш; 2) бе-лемсез, надан.— Яца килгэн[нэр] — туц агачлар. Менэ матчасть ейрэтэбез. X. Камалов. Туц аяк (тэпи) шелт.— 1) чакырылмаган кунак.— Безнец якта миндэй чакырылмаган кунакны „туц аяк" дип йертэлэр. С. Кудаш; 2) куп йерергэ, кэеф-сафа серергэ яратучы кеше. Туц баш (букэн, ишэк, мацгай, моржа) гади с., мыск.— ангыра, зийенсез, томана кеше. Барысы да надан, барысы да туц баш. Ничек ацламыйлар алар?! Н. Фэттах.— Их сез... туц морэн;алар! Кая инде сез-гэ ацлау... М. Шабай. Бик канэгать телке узеннэн. „Яшэрмен,— ди,— мондый туц ишэклэр яшэгэндэ денья йезендэ!" Э. Фэйзи. Туц йерэк (тимер) шелт.— хиссез, дэртсез, салкын табигатьле кеше. [Мостафа] нинди туц йерэкне дэ урыныннан куптарырлык моц-лы тавыш белэн экрярлый белэ. К. Нэжми. дллэ мин берни дэ сизми торган туц йерэкме? Г. Ахунов. Тун колак гади с., мыск.— сангырау, чукрак кеше.— дйт-тем бит. — д син, туц колак,-----э^ицешкэн була-
сыц. Г. Ахунов. Туц кучэн гади с., мыск.— 1) к. тун баш. Бай шэкерт, эйтик, туц кучэн булса да, мэд-рэсэдэ телэсэ купме ята ала, э ярлы шэкерт. начар укыдымы, беренче кыштан у к мэдрэсэдэн очарга мэм;-бур. Э. Еники; 2) кешелексез, кешелэргэ салкын ка-рашлы. Гади кешелэргэ----сер сыя, алар туц кучэн
тугел. Аларда чын кешелэргэ хас. кеше хэленэ керэ белу сэлэте бар. 9. Камал. Туц тумран гади с., мыск. — ангыра, томана (кеше).— Геллэрем дэ туц тумран, тинтэк баш икэнсец! Ш. Маннур. Туц тумэр гади с., мыск.— эшлексез, надан кеше. Жыен ата ялкау, башка эшкэ чыдамаган, тел болгап яшэргэ генэ ейрэнгэн туц тумэрлэр эшли бит анда! А. Гыйлэжев.
ТУЦБАШЛЫК и. сейл. Ангыралык, томаналык. Моннан да мэнсезлек, моннан да туцбашлык булыр-мы деньяда? Ш. Маннур.
ТУЦГАК с. к. тунгалак. Туцгак юлда шэйэргэ бэрэцге ташыганда дагасыз кейгэ [атныц] аягын яцадан авырттырдылар. К. Басыйров.
ТУЦГАЛАК с. Бозланган, каты. Язгы туцгалак кар.
ТУЦГЫЗ: туцгыз айравыгы бот.— тармак-тармак бэрчэле купьеллык бертекле улэн; русчасы: ежа сборная.
ТУЦДЫРУ ф. 1. Тунарга мэжбур иту, тунуга сэбэп> че булу; ешету. Менэ кыш. Зэйэр суыгы. адаштыргыч бураннары белэн куп юлчыларны туцдырып утергэн кышкы теннэр. Г. Нигъмэти. Туцдыра кышныц сал-кыны йэм кыздыра туплары. 9. Исхак. | з.-сыз. Шулай бер заман бик туцдырды, катып улэ яздык. А. Шамов. Авыр, юеш капчыкларны салып ташлагач, бик тиз туцдыра башлады. И. Гази.
2. Суык й. б. тээсирендэ тун хэлгэ китеру, катыру (жнр, балчык, су й. б. ш. турында). [Алар] грунт ---суларын туцдырып, тимер-бетоннар урнаштыр-ганнар. Г. Гали. Киндер тукып беткэч, аны суыкка чыгарып туцдыра, кар естенэ эк;эя башладылар. Дэрд-мэнд. | з.-сыз.— Хэзер белмэссец: кайчан туцдырып эцибэрер дэ, кайчан кар явар. Г. Ахунов. Юлны эз генэ туцдырып эцибэргэн. Ш. Маннур.
3. з.-сыз. Бизгэк тоту.— Туцдырмыймы инде, акыл-лым?----Шушында кутэреп салгач, саташа башладыц.
Узец саташасыц. узецне бизгэк калтырата. Г. Гобэй. [Хафиз:] Син нэрсэ, калтырыйсыц дип эйтимме? [Фа-зыл:] Бизгэк ахры, бераз туцдыра. Р. Ишморат.
ТУЦКА и. диал. Калыпка^салынган юеш, чи кир-печ.
ТУЦКАЙТУ ф. Артны сузу, артны чыгару. Ишек-тэн керер ицкэеп, Тургэ менэ туцкаеп. Табышмак. Яхшы адэм алтын башын ицкэйтсэ, яман адэм ар-тын туцкайтыр. Мэкаль. || Бултэйту. Кызыл билле прэннеклэр, чуклы конфетлар, чиклэвеклэр ике як казаки кесэсен туцкайтып чыгарып тора. М. Галн.
ТУЦКАЮ ф. Артны чыгару, артны сузу. [Егет-лэрнец] икенчесе Шэфинец юлына туцкаеп ята. Шэ-фи абынып егыла. М. Фэйзи.— Тор инде, ник туцкаеп ятасыц йаман. Ф. Кэрим. II Бултэю. [Гыйбаш абзый] аяк чалып маташкан бер малайныц туцкаеп чыккан арт ягына салмак кына итеп таягы белэн сукты. Г. Бэширов.
ТУЦЛЫК и. 1. Туфрак, жир тун булу.
2.	куч. Булдыксызлык, эш эшли белмэу, ангыралык; наданлык.— Ничэ эйтсэц дэ, элеге туцлык инде, утын теллек. Кучереп алыйм, дип эйтэ белмим, ку-череп бир, дим. М. Фэйзи.— Бездэ, егетлэр, тупас-лык зур, туцлык зур. Г. Ибрайимов.
' 3. куч. Ижтимагый тормышта торгынлык, катып калу. Мэрэщани—ислам деньясын каплап, акылларны богаулап яткан барлык туцлыкларга, барлык [дини реакцион караш] вэ каралыкларга каршы гайрэтле протест кылучы кечле фикер иясе. Г. Ибрайимов.
ТУЦУ ф. 1. Суыклык сизу, кушегу.— бйнец эк;ы-лысын эк;ил алды, ахры, туцып торам. И. Гази. Номер салкын, якмыйлар бит, арка туца. Г. Тукай. II ©шу. Алар абыемны-----юлда кайтканда туцып
улгэн дигэн хэбэр таратканнар. h. Такташ.
2.	Тун керу, салкыннан кату (жир, балчык й. б. ш. турында). Ж,ир туцгачрак, [уэ^ым] естенэ мал м,и-бэреп ашаталар. М. Фэйзи. Туцган эциргэ кеч белэн бэрелеп торган ломнарныц герселдэгэн тавышлары [ишетелэ]. Ш. Камал.
3.	Боз белэн каплану, бозлану. Тэрэзэнец бернэрсэ куренмэслек булып туцып китуе дэ аны борчыды. Г. Ибрайимов. Киров тимер юлы Мурманскига— теньякта бердэнбер булган йэм ел эйлэнэсендэ туц-мый торган порт шэйэренэ бара. Г. Эпсэлэмов. II Салкыннан бозга эйлэну, боз булып кату. Уису э^ирлэр-дэ, Елга, куллэрдэ, Кезге салкыннан, курэмсез, Су-лар туцды. М. Жэлил. Жилгэ каршы м;ылы сулыш-лары Туцып, бедрэ чэчен ак ясый. h. Такташ.
4.	куч. Хиссезлэну, дэртсезлэну. Нэфисэ исенэ тешу белэн, Зиннэт туцып калган куцеленец, язгы боз кебек, акрын-акрын эри баруын тоя башлады. Г. Бэ-шнров.
ТУЦ
182
тыг
5.	куч. Катып калу, торгынлык кичеру, узгэрешсез хэлдэ булу. Без эдэбияттагы форманы туцган— абсолют бер твстэ алмыйбыз. h. Такташ.
Тучу ноктасы физ.— сыек яки газ хэлендэге мат-дэнен кату температурасы. Тучу чире диал.— бизгэк.
О Тучган йерэк — к. тун йерэк. Кабындырды кызныц куз караты Туксан яшьлек туцган йерэкне. М. Жэлил.
ТУЦУЧАН с. Бик тиз туна, кушегэ, салкыннан ката торган. Туцучан кеше.
ТУЦУЧАНЛЫК и. Тунучан булу.
ТФИТ аваз ияр. Сызгырганда чыккан ачы тавыш-ны белдерэ. Ул кызып китеп: „ Тфит!“ дип, ачы итеп сызгырып эцибэрде. К. Тинчурнн.
ТФУ аваз ияр. 1. Текергэндэ чыккан тавышны белдерэ. [Сафура:] Ж,ен эше бу, ж;ен эше. Тфу-тфу! (Изуенэ текерэ-текерэ йвгереп чыгып китэ.) А. Эхмэт. [Фатыйма] узе хурлап каршылаган Мэрьямнэн ачуын яшерэ алмады, „тфу“ дип идэнгэ текерде. А. Расих.
2. ы. мэгъ. Сейлэученен берэр кешегэ, жанлы-жан-сыз нэрсэгэ, эш-хэлгэ кимсетуле, жирэнуле менэсэ-бэтен яки ачуын белдеру ечен кулланыла.— Сез, тиф бетлэре шикелле, ил тэненэ ябышып [ятасыз], тфу, кабахэтлэр! Г. Гобэй.— Тфу! Текерим мин аныц жалуниясенэ! Г. Камал.
3. ы. мэгъ. Эйткэн суздэн кире кайтуны, гомумэн тэубэ итуне анлата.— Юк, мелла кем, эй лэ, тфу, тфу, Лэйлэ диясем, син, Лэйлэ, ачуланма эле. Ф. Эмирхан.— Тфу, тфу, аллага да тел тидереп беттем инде. М. Фэйзи.
ТФУЛЭУ ф. 1. „Тфу“ дип текеру.
2. куч. „Тфу-тфу “ дип тэубэ иту. Карт'узе дэ,ял-гышлык белэн генэ ычкындырган булырга'[кирэк,*ба-шын чайкап, тфулэп алды. Г. Толымбай.
ТЫБЫРСЫК с. 1. Нннди дэ булса ,'эш эшлэргэ ашкынучан, тынгысыз, тиктормас; кыбырсык.”Шэл«се-нур, бераз тыбырсыграк булса да, акыллы ~ына ха-тын. Г. Эпсэлэмов.
2. Бер урыида басып тора алмый, тыбырчынып тора торган; елдам. Шаталакныц теле уйный, тыбыр-сыкныц арты уйный. Мэкаль.
ТЫБЫРЧЫК с. к. тыбырсык (2 мэгъ.). Тыбырчык бала.
ТЫБЫРЧЫНУ ф. свйл. к. тыпырчыну. Гайшэ апа башта узенец эцицелуенэ риза булмый, тыбырчынып карады. 9. Фэйзи. Арыганчы тыбырчынып еланган да, арыгач, изелеп кителгэн. Г. Толымбай.
ТЫГУ ф. 1. Бер нэрсэне икенче эйбер эченэ яки астына бераз тыгызлап керту, салу, кыстыру. [Карчык] Хэлимнец капчыгына ярты бетен икмэк тыкты. И. Гази.— Бар нэрсэне сул култыгыц астына ты-гасыц да, уц кулыца таягыц алып чыгып китэсец. Г. Ибрайимов.
2.	Берэр иэрсэгэ кадау, чэнчу. Кансыз суючы аныц бугазына шэфкатьсез пычагын тыгып та влгерде. ’ Ф. Эмирхан.
3.	Тншекне, тишеге булган нэрсэне нинди дэ булса берэр эйбер белэн томалау, каплау. [Тузеп] булмый икэн, колакларымны тыгам да залдан чыгып китэм. Ш. Камал.
4.	куч. Кешенен ихтыярыннан, телэгеннэн башка яки бернинди максатсыз кая да булса жибэру, керту. [Аны] мэдрэсэ атлы---бер эциргэ илтеп тыгалар.
Г. Тукай.— Башыцны тврмэгэ тыгармын, бел аны! Р. Ишморат.
5.	Тэрэзэ, ишек, капка кебек корылмалар аша берэр нэреэ чыгару якн керту. Хэмдия ишектэн башын тыгып, Бакыйга кул селти. М. Фэйзи.— Без бит,
авылга берэр турэ-мазар килсэ,----капкадан баш-
ны тыгып карап калырга да курка идек. Г. Гобэй.
6.	Еш торган эйберлэр (яки ике эйбер) арасына керту, эченэ керту, кыстыру. Чалгы тыгар хэл юк, [печэн] шундый куе. И. Гази. Егетлэр винтовкаларын квпчэк араларына тыгарга, броневик естенэ урмэ-лэп менэргэ тотындылар. А. Шамов.
7.	куч. Сузгэ, энгэмэгэ теге яки бу мэсьэлэне, фи-керне катнаштыру, кыстыру, керту. Хатын йэммэ турыда узенец мэхэббэтен китереп тыкты. Г. Ибрайимов. Бездэге эсэрлэрдэ зур эцитешеезлеклэрнец берсе — бетен мэсьэлэлэрне бер эсэргэ тыгарга тырышу. М. Жэлил.
8.	куч. свйл. „Сан11, „исэп“ сузлэреннэн сон: берэр сан иеэбенэ керту, искэ алу. Эллэ нинди куцелле, эллэ нинди рэхэт булырлык нэрсэлэрне санга тык-мыйлар. Ф. Эмирхан.— Узган еллар ечен биш таякны исэпкэ тыкмыйсыз икэн, бу гаделлек булмас. Э. Фэйзи.
9.	сейл. Берэр эйберне нгътибарсызлык аркасында яки ашыгычлык белэн кая да булса кую, кыстыру. — Адресын эллэ кая илтеп тыктым бит шул чак. Г. Гобэй. II Тиз табылмасын ечен, эйберне берэр жиргэ кую, яшеру. Мин ераграк тыгып куйган акчамны чыгарып, вакыт утсен ечен буфетка кереп утырдым. А. Шамов.
10.	куч. гади с. Кешенен игътибарсызлыгыннан яки бу елкэдэ наданлыгыннаи файдаланып, сиздер-мичэ, алдап берэр яраксыз, кирэксез нэреэ биру. — Тамга салучы агачларныц сортларын таный бе-лергэ, аларны бутамаска тиеш. Югыйсэ сица беренче сорт дип икенче сортны тыгарлар. Г. Эпсэлэмов.
11.	куч. гади с. Комсызланып есте-естенэ ашау, бик куп ашау (кешенен ашавын яратмаганда эйтелэ). — Менэ гуж;, кай эциренэ тыга бу чаклы?.. Купле ашар икэн бу? Н. Исэнбэт. Килэдер куп кодалар, аб-жур кебек тыгалар, Коданыц хэлен белмилэр, ак-тык маен сыгалар. Ш. Мехэммэдев. || сейл. Акчаны, байлыкны й. б. ш. берэр нэреэ ечен сарыф иту. Ак-часын ул туйга тыгып бетерэ язган. 9. Фэйзи.
ТЫ ГЫ и. диал. Тавык кунаклый .торган колга; кунача.
ТЫГЫЗ с. 1. Бер-берлэренэ бик якын йэм нык бе-реккэн кисэклэрдэн торган. Х^ирнец вс кабыгы, эчен-дэге матдэгэ Караганда тыгызрак булганга курэ, ак-рынрак кысыла. Ф. Эмирхан. II Еш тукылган, еш урел-гэн (тукыма турында).
2.	Бер-беренэ бик якын торган, еш, куе. Урамны ицнэн-ицгэ тутырып килуче тыгыз колонналарныц алгы сафында тынлы оркестр булган икэн. К. Нэжми. [Хэйдэр] тыгыз теркем булып басып торган эцитди чырайлы эбилэргэ йэм апа-эцицгилэргэ карый. Г. Бэширов. || рэв. мэгъ. Бер-беренэ якын (килеп, торып), еш. Ашъяулык читеннэн ерагаймас ечен шактый тыгыз утырырга туры килде. М. Эмир.
3.	куч. Якыннан-якын, турыдан-туры, ныклы (бэйлэнеш, багланыш, бэйлэну турында). Драматургия белэн театр арасында бик тыгыз бэйлэнеш туды-рырга кирэк. М. Жэлил. Совхозныц безнец авылдан ерактарак булуы тыгызрак багланыш тотарга уцай-сызлады. М. Эмир.
4.	Буш урыны булмаган яки бик аз калган; кы-сан, кысрык, тар. [Патша] термэлэре шулкадэр ты-гыздыр ки, куп арестантлар, урын юклыгыннан, саке асларында йокларга мээцбур. Ш. Мехэммэдев. II рэв. мэгъ. Кысан, кысрык. Ничаклы тыгыз булса да. эле йаман булмэлэрдэн шэкерт агыла, йаман берсен-берсе кысып, шул тыгыз тулган залга тыгы-ла баралар. Г. Ибрайимов. [//ургдли:] Пароходта бик тыгыз булмадымы. эти? [Биктимер:] Юк, улым, алай кысан булмады. Т. Гыйззэт. || рэв. мэгъ. Бер буш
тыг
183
ТЫГ
урын да калдырылмыйча. Сумка тыгыз тулган булса, кайтуы да куцелле! М. Жэлил. II рэв. мэгъ. Бер-нинди буш ара яки ярык калдырылмыйча. Ишек тыгыз ябылу. Беке тыгыз керу. □ [Фашистларныц] солдатлары кубрэк булып, эцанлы боэцра тыгызрак кысылган булса, кем белсен, бэлки. Неплюйко белэн Селэйманов та хэзер инде кара м;ир куенында бу-лырлар иде. И. Гази.
5.	Эче тулы булган (башак, бере h. б. ш. турында). Иген кырларыбызда тыгыз башаклы алтын бодай [усг]. Г. Гобэй. [[ Йомшармаган, сэлперэймэгэн, таза, нык (тэн турында). Кызыйныц тыгыз кайнар бе-лэге Хэйдэрнец муенына сарылды. Г. Бэширов. [Сафа кызныц] тырпаеп торган тыгыз кукрэклэрен, тез аякларын янып, лэззэтлэнеп карарга тотынды. А. Шамов.
6.	Кечле басымлы йэм кызу хэрэкэтле. [Агыйдел] укереп ага,--тимер аркан кебек ишеАеп, тыгыз
булып, езлексез рэвештэ тауга йеэ^ум итэ. М. Эмир. Ат бетен кече белэн алга ыргылып чабып та китте. Газинурныц битенэ тыгыз, салкынча эн;ил бэрел-де. Г. Эпсэлэмов.
7.	куч. сейл. Ашыгыч эшлэр куп булган, ашыгыч эшлэр тулысынча бнлэп алган, киеренке (вакыт турында).— Узегез курэсез, яз бит. Тыгыз вакытлар ж; итте. Э. Еники. Шигырьлэр язарга вакытым юк. Безнец вакыт бик тыгыз. М. Жэлнл. II Башка эш белэн шегыльлэнергэ мемкинлек бирми торган, ашыгыч, куп (эш турында).— Эшец бик тыгыз булмаса, менэ шуны тегеп бирер идец. Г. Ибрайимов. Газинурныц Володя янына йегереп барасы килэ, лэкин эше бик тыгыз. Г. Эпсэлэмов.
8.	куч. Байлыкны чамадан тыш кысып тотучы, саран, кысмыр. Эти бик тыгыз кеше.
О Тыгыз тоту — ашыктыру, тизлэту. Тыгыз туры килу, тыгызга килу — хэлнен бик авыр, читен, кыен булуы, эшнен кнеренкелеге турында. [Танклар] кичэ атакалаган булсалар, безгэ бик тыгыз туры килгэн булыр иде. Буген без ул кадэр курыкмыйбыз. И. Гази. Быел зш тыгызга килде. Купереп ускэн бо-лынны чабып-эцыярга да елгермилэр. кеннэр коры торганлыктан, арыш, бодай елгереп эк;итте, уракка тештелэр_. Шуныц естенэ, никадэр силос саласы, салам зскертлисе бар. Сов. эд.
ТЫГЫЗАЙТУ ф. к. тыгызлау. Капчыкны тыгызай-ту. Эшне тыгызайту.
ТЫГЫЗАЮ ф. диал. к. тыгызлану. haea, тыгыза-еп, безне эцирдэн аерды йэм ескэ кутэрэ башлады. С. Баттал. Бара торгач, анда да м;ир тыгызаеп, мэ-гыйшэт авырайгач, хэзерге Бэхтияр урынына — яца м;иргэ кучтек. Шура.
ТЫГЫЗЛАНДЫРУ ф. к. тыгызлау (1—4 мэгъ.).
ТЫГЫЗЛАНУ ф. 1. Состав кисэклэренен бер-берлэ-ренэ якынаюлары, керешуе нэтижэсендэ, тыгызрак, куерак, катырак хэлгэ килу. Тубэдэге кыш буе ак мамык шикелле купереп яткан карлар тыгызланып, басылып киттелэр. Г. Гобэй.
2.	Тиешеннэн артык керу яки урнашу аркасында тыгызлык хасил булу, кысанлану (торак й. б. ш. урын турында). Эй тулды кеше, эй тулды! Трамвай эче тыгызланды. Д. Аппакова. [Палата} яралы кы-зылармеецлар белэн тыгызланып тулган. А. Шамов.
3.	Бер-беренэ орынып торырлык булып урнашу, кысылу. [Кетуче] артыннан-----бик тыгызланып
оешкан сыерлар, сарыклар теркеме экрен генэ куз-гала. М. Гали. Болар йэрвакыт уракка йергэндэ бер-беренэ бак якын тыгызланып яки аркаларын терэ-шеп утырып баралар. Г. Ибрайимов. || сир. Ике яки берничэ зат арасында ачыклык калмау (ара якынаю,
ешлану турында). Кояш яктысында иркэлэнгэн сец-гелэрнец, байракларныц аралары тыгызланды. К. Нэжми. Тыгызлана ара,----Арка тала, велделэр арт-
тан, кыстылар. М. Жэлил. II Ешаю, куелану. Барган саен, урман тыгызлана, карацгылана. М. Гафури. Тамырларым да, шушы карт агачлар тыгызлаганга курэ, кирэгенчэ э^эелэ алмыйлар. Г. Тукай.
4.	куч. сейл. Бик кубэю, киеренкелэну (эш турында). Эш бик тыгызланып барганга курэ, [Гарифул-лалар] эш калдырып авылга кайтып йерми[лэр]. М. Гафури. П Киеренке рэвештэ берэр эш белэн мэш-гуль булу.— Y4 иткэн кебек, туй белэн тыгызлан-ган чакта килеп тыгыласыц. Г. Ибрайимов.
5.	куч. Берэр нэрсэ эшлэргэ ашыгу, ашкыну. [Уд] иптэшенец хэрэкэт йэм кыланышында эллэ нинди бер аптырау йэм тыгызлану курэ. Ш. Камал.
6.	куч. сейл. Саранлану, байлыкны чамадан тыш кысып тоту.
ТЫГЫЗЛАТКЫЧ и. тех. Балчык, ком кебек нэр-сэлэрне тыгызлый, баса торган жайланма; русчасы'. уплотнитель.
ТЫГЫЗЛАУ ф. 1. Кепшэгрэк, йомшаграк эйберне басып тыгыз, каты хэлгэ китеру.
2.	Куп урын алу, кысан иту. Фэтхия эби----иц
элек, тыгызлыйлар дип, сэкелэрне чыгартты. Г. Ибрайимов. Эйдэ китсеннэр мецлэп вэ йезлэп, Монда торганчы денья тыгызлап. М. Гафури.
3.	рэв. мэгъ. тыгызлап. Бернннди буш урын кал-дырмыйча, таслап, шыплап, дынгычлап (тутыру, салу й. б. ш. турында). [Эшелонныц] кайбер вагоннары бетенлэй буш, кайберлэре кирэгеннэн артык тыгызлап теялгэн. Ш. Усманов. [Букча] эченэ Коръэн. Мехэммэдия кебек зур-зур китаплар тыгызлап ту-тырылган. Э. Фэйзи. II Бик нык кысып, сыланып торырлык итеп (чорнау, бэйлэу турында). Курерменме тыгызлап чорнаган чолгаулы читегемне Мышный-мышный салдырган чакларыц? Г. Тукай.
4.	куч. диал. Комачаулау, комачау иту. Бер мэм-лэкэттэн икенчесенэ мал кертуне тыгызлый торган пошлиналар бар. Урал. [Патша хекумэте] безне----
тигезлек йэм тугры юл берлэн социализмга якын-лашырга тыгызлый. РСДРП прокламациясе.
5.	куч. Берэр урыннан чигенергэ, арткарак кучэр-гэ мэжбур иту, кысрыклау. [Мэрфуга], халыкны ерып, тыгызлап, чанадан тешкэн хатынга килеп тотынды. Г. Ибрайимов.
е 6. куч. Нэрсэне дэ булса эшлэргэ ашыктыру. [Извозчик] атын никадэр сугып тыгызлап караса да, мес-кен арык вэ кечкенэ ат---йерешен бер дэ арттыра
алмый. Ш. Камал. II сейл. Берэр нэрсэ эшлэргэ кыстау, кечлэу. [Динчелэр] халык ацыннан революция фи-керлэрен тыгызлап чыгарыр[га тырыштылар]. М. Жэлил.
ТЫГЫЗЛЫК и. 1. Бик нык кысылган, береккэн, тыгызланган булу. Туфракныц тыгызлыгы.
2.	Тыгыз (4 мэгъ.) булу; кысрыклык, кысанлык. ,— Бик каты тыгызлыкта яшилэр бит бичаралар, барак булмэсендэ алты эцан. А. Расих. Беренче класс залында инэ тертерлек тэ урын юк. тыгызлык иде. С. Жэлэл.
3.	Ныклык, тазалык (тэн турында). [Аны/<] тыгызлыгы йэм кайнарлыгы сизелеп торган ике бите ал-су алма [кебек]. Ш. Маннур.
4.	куч. Хокукларны, эш-хэрэкэт иту мемкинлеклэ-рен чиклэу, кысу; киртэ. Ирек сату итэргэ, Максуд-ка да э^итэргэ, Тыгызлыклар килэ калса. Мемкин читкэ китэргэ. Г. Камал. Хекумэт мондый кешелэр-нец сайланмавына ничэ генэ терле тыгызлыклар куйса да. [эшчелэр] шундый кешелэрне сайладылар. Урал.
тыг
184
THE
ТЫГЫЛДЫРУ ф. 1. Куп тутырып, утэ алмаслык иту.— Авызыцны прэннек белэн тыгылдырган, сейлэшэ дэ алмый башлагансыц. Ф. Хесни.
2.	куч. сейл. Комсыз кешегэ ришвэт яки башка нэрсэ биреп, уз ягына карату; томалау.— Начальник-ларныц авызын акча белэн тыгылдыр[дым]. И. Гази.
ТЫГЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тыгу (1, 3 мэгъ.). Китаплар естендэ конвертка тыгылган хат ята. Г. Кутуй. [Аныц] уц кулы кесэсенэ тыгылган. И. Гази. Стенага бик яхшы рам эченэ тыгылган----------
„Аятелкерси" куелган. Ф. Эмнрхан.
2.	Кул белэн берэр нэрсэгэ керу. [Батырхан] юл сумкасына тыгыла, аннан берничэ пакет чыгара. Г. Ибрайимов. [Дикбуддтп] нигэдер кабаланып кесэ-лэренэ тыгылды. Г. Бэширов.
3.	куч. гади с. Тиешле-тиешсезгэ берэр эшкэ, эн-гэмэгэ катнашу, кысылу.— Синнэн сорамыйлар, олы-лар сейлэшкэндэ, син тыгылма. Ф. Эмирхан.— Син, якташ, безнец уенга тыгылма эле, без икэу генэ уйныйбыз. М. Гали. || Берэр ниндн суз, нэсихэт, ки-нэш h. б. ш. белэн кемгэ дэ булса суз кату.— Ярат-мыйм шундый вэгазь белэн тыгылган кешене! Г. Бэ-шнров.— Кешенец эче пошып торганда, бу да узенец угете белэн тыгыла тагын. Д. Аппакова.
4.	Тэрэзэ, ишек h. б. ш. нэрсэлэрдэн башны тышка чыгару яки эчкэ керту. Без, вагон тэрэзэсеннэн ты-гылып, соцгы кызыл солдатка [карыйбыз]. Г. Гали. [Балалар] бар да тэрэзэгэ тыгылалар. Д. Аппакова.
5.	Нинди дэ булса бер тар урынга куп булып жые-лу, еелу, беялу. Боз тыгылу. □ Аклар юлныц тар урынына килеп тыгылгач. элеге Иван Фёдорович яше-ренгэн урыныннан кычкыр[ды]. Г. Бэширов. Бер минут эчендэ бетен палата ишеккэ килеп тыгылды. А. Шамов.
6.	гади с. шелт. Азыкны авызга берьюлы куп тутырып, тамактан уткэрэ алмау. II куч. гади с., боерык ф. форм, тыгыл. Комсыз кешене тиргэп эйтелэ.
7.	куч. Нык эсэрлэнудэн, тээсирлэнудэн тулу (куз яше турында). Апасын сагыну белэн Тимерлэннец кузенэ яшьлэр тыгылды. Ак юл. II Берэр терле хнс-той-гы кечэю аркасында буылып, туктап калу турында. д ачу йерэкне кыса, суларга ирек бирми, укмашып, бугазга тыгыла. А. Шамов. Тамакларына тыгылган теер аларга ни булса да эйтергэ ирек бирмэде. 9. Фэйзи.
8.	куч. Теге яки бу сэбэп (авыру, ашыгу h. б.) аркасында иркен сулыш ала алмау, буылу, суду кабу. Бик арып, ахылдап беткэн бер малай килде дэ, тыгыла-тыгыла: „Зыя абзый, сине Я^элэл мулла бабай [чакыра]",— диде. Г. Ибрайимов.— Чыккач та [атыцны] бетенлэй ук э^ибэрмэ, эзрэк кешедэн ка-ларак барсац да ярар, ярты юлга эсдитэрэк эк;ибэ-pepceli. аннары тыгылып китэ торган була ул. М. Гали. || Бик нык эсэрлэну, каушау сэбэпле сейлэу сэлэтен вакытлыча югалту, тотлыгу. Шул суз теге-нец тубэсенэ суккан тесле булды, [уд] тыгылды, су-зен эйтэ алмый башлады. М. Гали.
ТЫГЫЛЫШУ ф. Нинди дэ булса бер урынга куп булып жыелу, тыгылу; еелешу. Алар, тугайларга сыеша алмыйча, тыгылышып утыралар. Г. Бэширов.
ТЫГЫН с. 1. Кысан, кысрык. Трамвайда кеше куп иде, тыгын иде. Г. Ахунов. Тыгын ей эче куксе-гэн ис белэн тулган. А. Расих.
2. и. мэгъ. диал. к. тыгынчык. Тишеккэ — тыгын. ертыкка — ямау. Мэкаль.
ТЫГЫНДЫРУ ф. гади с. Куп нтеп, туйганчы аша-ту-эчерту.— Ничэ еллар тапканымныц иц тэмлесен сица тыгындырдым. Т. Гыйззэт.— Кунакка чакырып тыгындырсац, шуныц белэн авызы томалана ич аныц. И. Гази.
ТЫГЫНЛЫК и. Тыгын, кысан булу хэле, сыйфаты. Мэптектэ тагы кичэге тыгынлык. шау-шу [иде]. Г. Ибрайимов. Урамда тыгынлык хасил булган — трамвай, троллейбус, автобуслар, йек машиналары юлны буып торалар. М. Маликова.
ТЫГЫНУ ф. гади с. 1. ©сте-естенэ ашау, куп итеп ашау. Бишеняе елда — бер кету солдат авыл естеннэн тыгынып ятты: актык тавыкка кадэр ашап бе-терделэр. И. Гази. Урта гасырлардагы корольлэр, алпавытлар, дин башлыклары бирэнлекне узлэрею максат итеп алганнар. Ашказаннары тэмам тул-ганнан соц да, кече теллэрен каз канатлары белэн кытыклап.---даман тыгынганнар. К. Тинчурин.
2. куч. Байлык, акча й. б. ш. ны ашау-эчугэ, кэеф-сафа серугэ тоту.— Сазлык киптеру, купер салдыруга э^ыйган акчаларны да тыгынып бетердец. Т. Гыйззэт.
ТЫГЫНЧЫК и. диал. 1. Шешэ, мичкэ авызын яки берэр тишекне томалый торган нэрсэ; беке.— Син шу-шылай итеп ерелгэн ат алгансыц. Тыгынчыгы юлда тешкэн дэ, шуца курэ атыц ябыга башлаган булыр-га кирэк. Ш. Камал. Тыгыз эциргэ тыгынчык. Мэкаль.
2. Элекке заманда моржаны, тенлек тншеген томалый торган киез, чупрэк. Морэна тыгынчыгы. □ Эй, ачкыллар, тыгынчыкны урлап качканнар. К. Насыйри.
ТЫГЫНЧЫКЛАУ ф. диал. Ьава, су чыкмаслык итеп тыгызлап томалау, тыгу. Чупрэк тыгынчыклау.
ТЫЕЛГЫСЫЗ с. Берни белэн дэ туктатып якн тот-карлап булмый торган. Тыелгысыз кеч. □ Кушыл[ды] килеп бер тамчы су Тыелгысыз язгы ташкынга. Г. Хужиев. Аныц башында тыелгысыз булып дэй-шэтле бер телэк туды. А. Расих. II рэв. мэгъ. Берни белэн дэ туктатып яки тоткарлап булмаслык рэвештэ. Плеханов бетенлэй юк нэрсэ сейлэугэ барып экрипэ бит. Авыш яссылыкка килеп элэккэч, инде ул тыелгысыз тубэн тэгэри. В. И. Ленин.
ТЫЕЛГЫСЫЗЛЫК и. Тыелгысыз булу.
ТЫЕЛУ ф. 1. Рехсэт ителмэу, нэрсэне дэ булса эшлэмэскэ кушылу. Мондый кешелэргэ урамнарга чыгып йеру катгый тыелды. М. Гафури. Я(ыелышлар тыелды. К. Нэжми. [Америкада] кара тэнле курчак тыела. М. Жэлил. || с. мэгъ. тыелган. Файдаланырга, кулланырга, эшлэргэ ярамый торган. ТыеЛган эдэбият. □ Яшерен эшлэр гадэттэ — кая да булса иген яшерудэн йэм башка шуныц кебек закон белэн тыелган эшлэрне эшлэудэн гыйбарэт. А. Шамов.
2. Берэр эш эшлэудэн, суз эйтудэн узен узе тыю. Ул моны ачык итеп курсэтудэн ничек тэ тыелырга тырыша. 9. Еники.— Юк, менэ мин ышанмыйм,— дияргэ телэде [уд], лэкин тыелды. Г. Ибрайимов.
3. рэв. мэгъ. тыелып. к. тыенкы. Картныц бу су-зенэ тыелып кына келешеп алдылар. Г. Бэширов.
ТЫЕЛУЛЫ с. сир. Файдаланырга, кулланырга яки берэр нэрсэ эшлэргэ рехсэт ителми торган; тыелган.
ТЫЕЛУЧАН с. Берэр эш эшлэудэн, суз эйтудэн узен узе тыя торган. Тыелучан холыклы.
ТЫЕЛУЧАНЛЫК и. Тыелучан булу.
ТЫЕНКЫ с. Хислэрен артык сиздермн торган, тыйнак, тыныч, басынкы, сабыр. [Бибисаэ^идэ], йер ген-нэн чыгарып. эмма тыенкы тавыш белэн: .Алдыца карап чуплэ, кешедэ эшец булмасын!"— диде. 9. Фэйзи. Тыенкы надан фетнэче галимнэн яхшырак. Мэкаль. [ рэв. мэгъ. Ул тыенкы гына елмайды, куе кара кашлары сизелер-сизелмэс тетрэнеп алдылар. Г. Ахунов. [Сэрви] тыенкы гына уксеп елап энребэрде. 9. Фэйзи.
ТЫЕНКЫЛЫК и. Тыенкы, сабыр булу сыйфаты. Муса уцайсызланып китте. Тыенкылыгы эк;итмэугэ узен эрлэп алды. Ш. Маннур.
тыз
185
ТЫК
ТЫЗ-БЫЗ рэв. свйл. Эле бер, эле нкенче якка, арлы-бирле кнлеп (йеру, Йегеру h. б. ш. турында). Олы юл буйлап машиналар тыз-быз йереп торалар. И. Юзеев. Урамнарда атлы казаклар тыз-быз чабып йврилэр. К. Тннчурин.
О Тыз-быз килу—ашыгудан яки каушаудан ыгы-зыгы килу, ыгы-зыгы килеп йерену.— дйтэм, бандан бирле, утка баскан песидэй. тыз-быз килэсец! Н. Фаттах. Авылныц элеге яшьлэре тыз-быз килеп. бэйрэмгэ хэзерлэнеп йврилэр. М. Галн.
ТЫЗГЫЛДАУ ф. свйл. Бик нык ачулану, берэр нэрсэдэи риза булмавы турында ачуланып сейлэп тору. Тызгылдама эле юкка!
ТЫЗДЫЙ-БЫЗДЫЙ: тыздый-быздый килу — к. тыз-быз килу. Халык тыздый-быздый килеп йери. Чаян.
ТЫЗ-ПЫЗ рэв. диал. к. тыз-быз.— Хум;аш байлар тыз-пыз чабып йврилэр, харап итеп куймасыннар берук. М. Фэйзи.
ТЫЗЫКТЫРУ ф. диал. (Кошлар йэм балаларны) куркыту.
ТЫЗЫЛДАУ ф. 1. Тыз-быз иткэн тавыш чыгару. Беэцэк тызылдау.
2. Ишетелер-ишетелмэс яки анлап булмаслык итеп бер кейгэ сейлэу. Эби янда тызылдап тора.
ТЫЙББИ с. иск. кит. Медицинага бэйлэнешле, медик. Бер таныш фельдшерым бар иде.--тыйбби
мэктэп бетергэн. Г. ИбраЬимов. [Ишан] докторсыз, тыйбби ярдэмсез авыруны савыктырам дип вшкерэ. Яналиф.
ТЫЙЛЫГУ ф. диал. 1. Теге якн бу эшне эшлэудэн уз-узен тотып, тыеп калу. Аптырашып торган экскаваторчыларга ташланырга телэгэн иде Гэрэй. тыйлыкты, уз бригадирларына таба борылды. А. Гыйлэжев. Юлдашев, куцеле шашкынлык белэн тулуын тоеп. тыйлыга алмыйча: . Aha-ha-ha-ha-ай!"— дип. башын артка ташлап кычкырып щибэрде. Г. Ахунов.
2. Бераз тукталу, экренэю, басылу (авырту яки жил-янгыр турында).
ТЫЙЛЫК: тыйлык салу диал.— берэр эшне яки хэрэкэтне тоткарлау, туктату. Эшкэ тыйлык салма эле!
ТЫЙЛЫКСЫЗ с. диал. 1. Берэр эш башкарудан туктала алмый яки берэр эш-хэрэкэтне туктата алмый торган. Тыйлыксыз хэрэкэт.
2. Боелыгын тота алмаучан. Тыйлыксыз бала.
ТЫЙЛЫКСЫЗЛАНУ ф. диал. 1. Узен теге яки бу эштэн тыя, тота алмау, тотнаксызлык курсэту. Ул бик нык эсэрлэнеп тыйлыксызлана башлый.
2. Боелыгын тота алмау. Бала куркудан тыйлык-сызланып калды.
ТЫЙЛЫКТЫРУ ф. диал. 1. Теге яки бу эшне эшлэудэн тыю, тотып калу. Ташлап качар чакларда аны энисеннэн килгэн хатлар гына тыйлыктырып торды. А. Гыйлэжев.
2. Экренэйту, туктату.
ТЫЙНАК с. 1. Узен мактарга, курсэтергэ тырыш-маучан, эдэпле, басынкы. Мактанышу йэркемне хур итэ, тыйнак булуга ни энрипэ! А. Алиш.— Сица куелган [билге] бишле ич. Ай. тыйнак та инде минем кызым. А. Эхмэт. | рэв. мэгъ.— Кыз узенец кемеш тавышы белэн тыйнак кына келеп куйды. Г. Гобэй. Староста хэзрэт белэн свйлэшкэндэ узен бик тыйнак тота, беркадэр тубэнчелек белэн [эндэшэ]. М. Жэлил. п и. мэгъ. Шундый кеше. Тыйнакныц кулы эшлэр, мактанчыкныц теле эшлэр. Мэкаль.
2. куч. Бай Ьэм мул булмаган, гади. [Гвлсем] авыр елларда, бик тыйнак шартларда яшэп тэ. уз гоме-
рендэ м;иде бала устергэн изге хатын Пфлаумер ханым турында уйлады. Г. Гобэй.
ТЫЙНАКЛАНУ ф. 1. Тыйнак булып киту, тыйнак-ка эйлэну.
2.	Узен тыйнак тоту; тыйнак булып кылану, тыйнак булып куренергэ тырышу. Гарэфи абзый урман эшендэ берни дэ белмим дип тыйнакланган бул[а]. Г. Эпсэлэмов.
ТЫЙНАКЛЫ с. сир. к. тыйнак. Бу кеше----узе
башкарган эшлэрне. тыйнаклы кешелэргэ хас бул-ганча, гади бер эш йэм табигый бер хэл итеп кенэ карый. С. Кудаш.
ТЫЙНАКЛЫК и. Тыйнак булу сыйфаты. Тыйнак-лыгы кечле булганга, ул бу турыда гомумэн сейлэп йермэде. Г. Гобэй. Мин иптэшем каршында тыйнак-лык сакларга тырыштым. М. Эмир.
ТЫЙНАКЛЫЛЫК и. сир. к. тыйнаклык. Аныц эдэплелеге, тыйнаклылыгы. узен тота белуе алдында иц изге кешелэр дэ тез чугэрлэр. А. Шамов. [Ул] узенец кем булуын яшерэ, тыйнаклылык курсэтэ имеш. Г. Минский.
ТЫЙНАКСЫЗ с. Тыйнаклык сакламый, тыйнаклык курсэтми торган; эдэпсез.— Бу нинди тыйнаксыз балалар булды соц? Т. Гыйззэт. Эгэр сез булсагыз ялкау. Тыйнаксыз. шук. шаян, юньсез, Бу хэлдэн яшьлэрен агызып Квенгэн, бэгыре янган кем? М. Фэйзи. || Тыела белми торган.— Сезгэ эк;эза билге-лим. Yзегезгэ тугел, тыйнаксыз нэфесегезгэ. М. Фэйзи.
ТЫЙНАКСЫЗЛАНУ ф. Тыйнаклык сакламау, тый-наксызлык курсэту, эдэпсезлэну. [Х(ил] шапылдатып кечкенэ капкаларны. тэрэзэ капкачларын япты. тэрэзэ пыяласына чертлэтеп чуп-чар китереп сип-те. Шулай тыйнаксызланып йерде дэ кинэт югал-ды. Г. Бэширов. Малай, шулай. тыйнаксызланмыйча гына, узенэ салып биргэнне иплэп кенэ ашаган. С. Кудаш.
ТЫЙНАКСЫЗЛЫК и. Тыйнаксыз булу, эдэпсезлек. [Кызлар]. тыйнаксызлыгы ечен, дпипэне орышып алалар. Г. Бэширов. Бу тыйнаксызлыгым ечен мэр-хум мине гафу итэр дип уйлыйм. Ф. Хесни.
ТЫЙП и. иск. кит. Медицина. Булмэнец урта бер э^иренэ---тыйпка бэйлэнешле кораллар вэ дэвалар
тезелгэн. Ф. Эмирхан. [Укырга] тыйп булегенэ ке-рергэ кирэк. Ф. Эсгать.
ТЫЙТАКЛАУ ф. сейл. к. титаклау. Теге кешенец агачлар арасыннан тыйтаклап баруы куренеп тора. И. Гази. Алдан зур кун букча таккан Сабир тый-таклый. А. Расих.
ТЫЙТАК-ТЫЙТАК рэв- сейл. к. тнтак-титак. [Кар-галар]. сабаннар артыннан тыйтак-тыйтак атлап, селэучэннэрне, ак кортларны чуплэп йери башладылар. Г. Гобэй.
ТЫК аваз ияр. Берэр каты нэрсэгэ каты яки тыгыз эйбер белэн сукканда, тешергэндэ чыккан бераз сангырау тавышны белдерэ.
Тык иту — 1) шундый аваз чыгару; 2) кизэнмичэ сугу. [Зелхэбирэ] кызларча — кизэнмичэ — тык ит-тереп кенэ эциргэ сукты. Г. Ахунов.
ТЫККЫЧ и. диал. Беке. Шешэ тыккычы.
ТЫКРЫК и. Ике параллель урамны тоташтыра яки кырга алып чыга торган кечкенэ урам. [Фэтхия] зур урамнан сулга. кечкенэ тыкрыкка борылды,--кар-
ны ярып,---арткы кечкенэ фэкыйрь урамга чыкты.
Г. ИбраЬимов. Салам тубэле ейлэрне утеп, Агыи-делгэ алып тешэ торган кечкенэ тыкрыкка боры-луга, -Ибрай очрады. М. Эмнр.
ТЫК-ТЫК аваз ияр. Агачка, ташка Ь. б. ш. каты энбергэ жинелчэ генэ бэргэндэ чыга торган езек-езек
тык
186
ТЫЛ
сангырау тавышны белдерэ. Киндер чолгаулар арасыннан, тык-тык тавыш чыгарып. цемент идэнгэ корыч пружиналар коелды. А. Алиш. [Шэриф] чаба-тасыныц астын карап, эле нык икэн дигэн кебек, бармагы белэн тык-тык чиертеп ->- киенеп бетте. М. Гафури.
Тык-тык иту — шундый тавыш чыгару, тыкылдау. [вйдэ] Ходайбирденец мич башында эллэ нэрсэне тык-тык иттереп бэруеннэн башка бер тавыш та юк. М. Гафури.
ТЫКШЫНУ ф. сейл. 1. Берэр урынга эдэпсез яки оятсыз рэвештэ керу, уту, утэргэ, керергэ тырышу. — Син бу буржуины, эйтик, боз дицгезе буенда дем-бэслэп жибэрэсец, э ул, канлы танавын сузып, я Каспий ягыннан, я Афган чигеннэн килеп тыкшына. Г. Бэширов. ГелчэЬрэ бу юлы алга тыкшынмады. Иц артка барып посты. Г. Гобэй. II Тыгын яки кысан булган урынга кешелэрне этеп-тертеп утэргэ, керергэ тырышу. [Селэйман]. халык арасыннан тыкшынып йортка керугэ, чех солдатыныц мылтык кепшэсе алдында басып торган Сэетзадэне кур[де]. К. Тнн-чурин.— Я- тыкшынма инде монда, уземэ дэ кысан. И. Газн.
2.	Берэр эшкэ явыз максат белэн урнашу. Химия промышленностеныц югары оешмалары тирэсенэ тыкшынган бу кабахэт жанеаРлаР Бондюг заводы-ныц	файдасыз икэнлеген [исбат] итэлэр. Ш. Ка-
мал.
3.	Булмастай, кече житмэстэй эшкэ керешу (шуны ошатмау тесмере белэн кулланыла). Аныц белер-бел-мэс башы белэн шундый зур рольгэ тыкшынуына Жене чыккан хэлдэ, Хэйдэр каты гына сорап куйды. Г. Бэширов.
4.	Башка кешелэр алып бара торган энгэмэгэ, эшкэ уз белдеге белэн катнашу; тыгылу, кысылу.— Ти-мерхан аг ай, син минем эшкэ тыкшынып йермэ, яме?! Т. Гыйззэт.— Хатын-кыз ирлэр сузенэ тыкшына дип гаеп итмэ, хэзрэт! 9. Фэйзи.
ТЫКШЫНУЧАН с. Тыкшынырга яратучан.
ТЫКЫЛДАТУ ф. Тактага, фанерага h. б. ш. нэр-сэлэргэ бэреп тык-тык иткэн тавышлар чыгару. || Шундый тавыш чыгарып бию, ату якн сугу. Йолдыз бии, ---пулемёт шикелле тыкылдата. А. Алиш.
ТЫКЫЛДАУ ф. 1. Тык-тык нткэн тавыш чыгару. Стена сэгате тигез вэ салмак кына тыкылдап тора. Ш. Камал. Безне вагоннарга куып менгерделэр. Яцадан кепчэклэр тыкылдарга тотынды. Сов. эд. II сейл. Тык-тык иткэн тавыш чыгарып ату. Сулдарак немецныц кул пулемёты тыкылдады: тык-тык, нэкъ трактор моторы сыман. X. Камалов.
2.	сейл. ЭЬэмиятсез, мэгънэсез, юк-бар нэрсэлэр сейлэу, туктаусыз сейлэну. [Ул хэзер] кулаклар су-зен тыкылдарга керешкэн. Г. Толымбай.— Минем балдызкай эллэ нэрсэлэр тыкылдаган иде. Г. Эпсэлэмов.
ТЫКЫЛДАШУ ф. Мэгънэсезгэ сейлэшеп ' утыру; юк-бар, эйэмиятсез нэрсэлэр турында сейлэшу.
ТЫКЫРДАТУ ф. 1. Тыкыр-тыкыр иткэн тавыш чыгару.— [Кызлар], бик матур итеп тыкырдатадыр идегез бит эле. Каравылчы Техфи бабай шакылдавы-гыннан бер дэ ким тугел иде. Г. Камал. [дни] чул-мэккэ коймак изеп маташа. Тагын купмедер тыкыр-датып туглый да. чулмэкне мич алдына — жылыга куя. Г. Бэширов.
2.	куч. сейл. Берэр нэрсэ турында кат-кат copay, эйту, сорашу. [Малай:] „Я. аласызмы? Алыгыз инде“,— дип тыкырдата, теплэбрэк уйларга да урын калдыр-мый. X. Межэн. Тиммерманс узе дэ рэсем ясый башлады Ьэм, „нэрсэ бу?“ дип, Мусаны тыкырдатырга тотынды. Ш. Маннур.
3.	куч. сейл. Ашыктыру. [Мвкатдэс], сатулашып торырга Ьич урын калдырмыйча, хатыны Гелсараны тыкырдатырга тотынды: „Бар эле, анасы, алып кер шул дикий кызны". Ф. Хесни.
4.	куч. сейл. Бик нык ачулану, сугу.— Хэзер „ба-бац" да „бабаларьГ имеш. Хурланмаслыкмыни? Вэт шуца тыкырдатып ташладым Марзия апацны. Б. Камалов.
ТЫКЫРДАУ ф. Тыкыр-тыкыр иткэн тавыш чыгару. [Вахит] поездныц тыкырдаган тавышын тыцлап------
тирэн фикергэ батты. М. Гафури.
ТЫКЫР-ТЫКЫР аваз ияр. Тнмер, агач h. б. ш. каты эйберлэр бер-берлэренэ тиеп ышкылу, кырылу-дан чыккан тавышны белдерэ. Тыкыр-тыкыр, тыкыр-тыкыр, Кызлар киндер тукмаклый. Г. Камал. Ты-пыр-тыпыр тыпырдап, Тыкыр-тыкыр тыкырдап, дй бии итек, читеклэр! Ш. Галиев.
ТЫКЫ-ТЫКЫ 1. аваз ияр. к. тык-тык.
2.	рэв. мэгъ. Березлексез, ашыгып, кызулап (сейлэу турында). [Ул] тыкы-тыкы, тыкы-тыкы тыкылдап, эллэ нэрсэлэр сейлэп бетерде. Г. Мехэммэтшин.
Тыкы-тыкы иту — 1) шундый тавыш чыгарып тору; 2) бертуктаусыз, березлексез сейлэу турында. Кортка тагы жанланып, тыкы-тыкы итеп бертуктаусыз сейлэп тор[а]. М. Госманов.
ТЫЛ и. 1. Сугышучы нлнен фронт сызыгы артын-дагы бетен территориясе. Тирэн тыл. □ Фронтта улем жэзасы керттелэр, э кичэ газетада укыдым: буржуазия тылда да улем жэзасы кертуне талэп итэ. И. Гази.— Ьэммэ кешегэ дэ корал тотып сугы-шырга дигэн суз тугел ул, тылга да кеше кирэк. Ш. Камал. II с. мэгъ. Шундый территориядэ эш алып бара торган, шул территориядэ урнашкан. Тыл госпитале. □ — Тыл халкы бу сугышка кубрэк корал, икмэк, кубрэк жылы кием биру белэн катнашырга тиеш. Г. Гобэй.
2.	Теге яки бу гаскэри берлэшмэ урнашкан, позиция тоткан урын артындагы территория. Армия тылы. Полк тылы. Тылга чыгару. □ Алар, безнец сул флангны кырыйлап утеп. тылга [керэ] башладылар. X. Госман. Ялга дигэн сылтау белэн, 112 нче полкны позициядэн алып, тылга чыгардылар. Ф. Хесни.
3.	Хэрэкэттэге армия артында урнашкан йэм аны сугыш алып барыр ечен бетен кирэк-яраклар белэн тээмин итэ торган ярдэмче гаскэрн частьлар, интендант берлэшмэлэр жыелмасы. Тыл начальнигы В. И. Воропаевка сугышчыларны----тиешле кием-
салым белэн тээмин итэргэ боерык бир[дем]. Сов. эд.
Тылга бэру (керу, тешу) — дошманнын теп кеч-лэрен эйлэнеп утеп, арттан йежум иту. Ишлтэсец-ме?----Шау-гер буген энэ кая кучте! Тылдан бэрэ-
лэр! И. Гази. Мисбах агачлар арасында ике финны курде:---„Морозовныц тылына тешмэкчелэр..: —
дип уйлап алды. Г. Эпсэлэмов.
О Тыл кусесе тирг., кимс.— сугыш вакытында терле юллар белэн тылда калып, тыныч, рэхэт яшэуче кеше турында.— Янэсе, сугыш азабын фронтовиклар да Гелнарлар гына кутэрэ булып чыга инде. Э мин тыл кусесе булып рэхэттэ ятам. 9. Айдар. Бер ише агайлар, кукрэк сугып, „тыл куселэренец день-ясын туздыру"----турында антлар бирэ. Р. Техфэ-
туллин.
ТЫЛАКЫЙ с. диал. Куп сейлэучэн, авызында суз тормый торган; лыкылдык. Гелнур Дилбэрнец шушы тамаша беркатлылыгына ни дипбэя бирергэ белми-чэ---торды: ник кенэ килде икэн шушы тылакый
кызга ияреп. Г. Ахунов.
ТЫЛАКЫЙЛАНУ ф. диал. Куи сейлэну; теленэ ни килэ, шуны сейлэу.— Яра-тыр-мын!—диде [Зелхэ-
тыл
187
ТЫН
бирэ]. Уйнап эйтте, тылакыйланып эйтте. Г. Ахунов.
ТЫЛАКЫЙЛЫК и. диал. Тылакый булу; сейлэнчэк-лек. Сэгыйдэгэ дэ елеш чыкты: самавыр куярга онытып. кунакларга чэй эчермэгэне, тылакыйлыгы ечен [ул аны] ачусыз гына тиргэп алды. Г. Ахунов.
ТЫЛКУ ф. диал. 1. Тел белэн эвэлэу, йомшату.
2. куч. Бер ук нэрсэне кат-кат эйту, бер ук нэрсэ турында кат-кат сейлэу.— Инде, Сэлим абзый, бездэн дэ хэйлэсез эшлэгэн кеше булмас. Алай бик куп тылкыйсыц икэн, хэзер без синнэн башка эцирдэн дэ урак табарбыз. М. Гафури.
ТЫЛКЫШ с. диал. Тыгын, кысрык. Тылкыш урын. II и. мэгъ. Этеш-тертеш. Базарда тылкыш туйдырды.
ТЫЛКЫШЛЫК и. диал. Тыгызлыктан этеш-тертеш. Базардагы тылкышлык.
ТЫЛКЫШУ ф. диал. к. тыкшыну. Бер дус кеше бервакытта да артык тепченмэс,--юк-барга тыл-
кышмас. С. Рафиков.— Олыны олы итэ белмисец.--
Нигэ катышып, тылкышып йерергэ? А. Гыйлэжев.
ТЫЛМАЧ и. к. тэржемэче. Боларны хекемнец эцаваплы тылмачы Исхак Зарипов русчага тэрэ^емэ кылды. Г. Ибрайимов. Назимов тылмачны тыцла-мады, ченки ул немецча ярыйсы гына ацлый иде. Г. Эпсэлэмов.
ТЫЛМАЧЛАУ ф. сейл. сир. 1. Тэржемэ иту.
2. Катлаулы нэрсэне анлату, анлаешлы, гади телдэ сейлэп чыгу. [Фэрхетдин] мэкалэне укып чыкты да аны Хесэен ацлаткан рэвештэ [крестьяннарга] тыл-мачларга кереште. А. Расих.
ТЫЛМАЧЛЫК и. Тылмач булу, тэржемэче эше. Бу .месафир“ларныц тылмачлык белэн генэ тугел, шымчылык белэн дэ кен итулэре безгэ мэгълум. К. Нэжми.
Тылмачлык иту (кылу) — тылмач хезмэтен, тэржемэче хезмэтен башкару.— Русча сейлэшэ белмэгэн татарлар ечен тылмачлык итэргэ туры килэчэк. И. Гази. Бирем экэ,---яман тылмачлык кылды
дип, татар Тэфкилевне шелтэлэде. Г. Ибрайимов.
ТЫЛСЫМ и. Берэр эшне башкаруда сихерле, серле алым; сихер. [Карчык]-ирен сейдеру ечен терле
улэннэр, тылсымнар ейрэтте. Г. Ибрайимов.— Эфэн-дем! Мэктубегез илэ [мине] куандырдыгыз! Барча хиссиятемне уяндырдыгыз, мэктубегезне бер тылсым илэме яздыгыз?! 3. Нади. II с. мэгъ. Тылсымлы, сихри. Сызылып тешкэн нэзек тылсым кашка Ай нурлары явып сырышкан. Ш. Бабич. || Сер; анлап, тешенеп булмаслык сыйфат, як. Денья тагын да тирэнэя теште. тормышныц элек ачылып э^итмэгэн. ислэрец китэрдэй яца тылсымнары бар булып чыкты. Г. Бэширов.
ТЫЛСЫМЛАНУ ф. Сихерлэну. Ник дисец, ул янса, тен эфсунлэнэ? Нигэ ул нурланса, м;ан тылсымлана? Ш. Бабич. Шул вакытта син дэ кол гарэпнец Тыл-сымланган кечен тоярсыц? Ф. Бурнаш.
ТЫЛСЫМЛАУ ф. Сихерлэу, сихри кечкэ, тылсым кеченэ дучар иту.— [Хэйдэр], кешелэрне шулай тыл-сымлый ала торган талантыц бар икэн, аларны тынычлыкка талдырып, сагышка кумеп кенэ калма инде. Р. Ишморат.— Ач авызыцны, яшер [йезекне] тел астыца. Иренецне шушы йезегем белэн тылсымладым: эгэр хан алдында авызыцны ачсац, телец корып теш-сен. Н. Исэнбэт.
ТЫЛСЫМЛЫ с. 1. Тылсым, сихер кеченэ ня булган; могжизалы, сихри. Балалык хыялыныц тылсымлы кече таякны ат итте, туфракны чэЧулек ясады. И. Гази. — Булсын иде кеше кузенэ куренмэслек тылсымлы дэфтэрец. Бете-е-ен дэреслэр дэ язылган булсын иде анда. Д. Аппакова. II Эш-хэрэкэтлэр, вакый-
галар сихер ярдэмендэ башкарыла торган; фантастик. Тылсымлы экиятлэрдэ-----чиксез киц фантастикага
нигезлэнгэн маэ^аралы яки куркынычлы хэллэрне сурэтлэу зур урын тота. X. Ярми.
2. куч. Искиткеч матур, сокландыргыч, кунелне били торган. Ай. нинди тылсымлы бу тац беленгэн чаклар! Шул нурлар белэн бергэ куцелдэ ниндидер якты еметлэр, ниндидер изге тойгылар уяна. Г. Бэширов. Тац калам мин тавышыца, нинди тылсымлы тавыш! Нинди моц баскан тирэн, серле вэ эфсунле тавыш! Ш. Бабнч.
ТЫЛСЫМЧЫ и. Тылсымга, сихергэ ня булган кеше, тылсым, могжиза тудыра торган кеше.— Минем дэ шул Мичурин карт кебек тылсымчы буласым килэ. Мин шушы ябык туфрактан икешэр-ечэр йез пот уцыш алыр идем. Г. Бэширов. Егерменче гасыр тыл-сымчылары йезлэгэн затлы эйбергэ эйлэндерэ торган полимерлар да шушырайондаэзерлэнэ. Г. Ахунов.
ТЫЛСЫМЧЫЛЫК и. Тылсымчы булу.
ТЫЛЧЫ и. Тылда эшлэуче, тылда хезмэт итуче кеше.
ТЫМАЙ: тымай иту диал.— яшь бала аякка басу, тэпи тору.
ТЫМАТ с. диал. Ипле, жайлы. II Пехтэ, ыктымат. Тымат кеше.
ТЫМЫЗЫК с. 1. Тын, тыныч, жилсез (кен, йава, су й. б. ш. турында). Ж,эйге кичлэр гадэттэ тымы-зык була, Гуяки эк;ир шул чакта тынып тора. 9. Ерикэй. Кар мендэре кутэргэн агачлар, — сал-кынча тымызык haea — барысы-барысы тац эциленец исеп китуен кетэлэр шикелле. Г. Ахунов. || рэв. мэгъ. Акрын, тын. Тымызык кына дулкынланып. авыл белэн саубуллашкандагы кей яцгырады. К. Нэжми. [Аныц] бетен тэне рэхэт бер талу белэн тымызык кына кымырэцый. Р. Техфэтуллин. II Тыныч, басынкы (кеше турында). Тымызык хатын.
2. Бик акрын гына исэ торган (жил турында). Ж,эй-ге тымызык эк;илдэ э^илфердэп торган кызыл флаг-чык куздэн югал[ды.] Г. Эпсэлэмов.
3. диал. Томанлы, тонык. Алда, эллэ кайларда, дицгез аркылы куренгэн тесле, тымызык ут шэулэ-лэре чагылып тора. Ш. Камал. Тымызык якты теште ак комнарга. К. Нэжми.
ТЫМЫЗЫКЛАНУ ф. 1. Тынлану, жилсезлэну, жил басылып, тын калу. Парланып торган эк;ылы haea экренлэп тымызыклана барды. С. Рафиков.
2. Салмаклану; тоныклану. Кылычларныц ялтыр кырларына йолдызлардан тешкэн шэулэдэй, Тымы-зыкланып яцгырый Урал моцы— Таштугайлар кее — Шэурэкэй. К. Нэжми.
ТЫМЫЗЫКЛЫК и. Тымызык булу сыйфаты. Тын гына, шым гына йергэн Ьэр кешене басынкы. тыйнак дип уйлама, тымызыклыгы хэйлэ генэ булмасын. Н. Исэнбэт.
ТЫМЫК с. Тын, жнлсез; тымызык. Баватымык — шылт итми!.. Кысылды тын: Дцгыр кетэ Д<,ир-нец йезе, комарланып. Дэрдмэнд. У сак яфрагын да селкетерлек Д<ил юк буген, Кен шундый тымык. М. Гафури.
ТЫМЫРСЫК с. диал. к. тымызык (1—2 мэгъ.). Тымырсык haea.
ТЫН I с. 1. Тавышсыз, шау-шусыз, тынлыкка (1 мэгъ.) баткан. Тышта-шундый тын, хэтта ми-
лэш берелэренэ эленгэн яцгыр тамчыларыныц, куз яшедэй. э^иргэ тамуына хэтле ишетелэ. Г. Бэширов. Шау-шу кинэт кенэ киселеп калды, цех эчлэре кинэт тын булды. Ш. Маннур. II рэв. мэгъ. Тавышлан-мыйча, шауламыйча.— Шауламагыз, иптэшлэр, тын гына торыгыз. Ш. Камал. Я<ир естенэ барып э^ит-кэнче. уракчылар да бер дэ сейлэшми. тын гына бар-дылар. М. Гали.
тын
188
ТЫН
2.	и. мэгъ. сир. к. тынлык (1 мэгъ.). Фэхерниса диванга егылып елап кала. Бераз вакыт тын. Г. Камал. Мин бетен деньямны онытып, бер терле тын-га чумып бара идем. Ш. Эхмэдиев.
3.	Жилсез, тымызык. Денья тын — эцил-буранныц эсэре дэ юк. Г. ИбраЬимов. haea шулкадэр тын. хэтта бер генэ яфрак та селкенми. Г. Галиев.
4.	Хэрэкэтсез, тыныч. [Малайлар]. чыр-чу килеп, есте кезге кебек тигез, тын суга ташландылар. Г. Гобэй. | рэв. мэгъ. Тын яткан Агыйдел естеннэн беркелгэн салкынча haea-----тойгыларны иркэли.
М. Эмир. || рэв. мэгъ. Ярсымыйча, шауламыйча; сал-мак, акрын (агу, ису Ь. б. турында). Ник ярсый бу елга. Ник шаша, ник таша? Тын акса ни була, Ж,ай гына, уртача? М. Жэлил. Кайный тормыш: Герли цехлар, Исэ экргллэр тын гына. 3. Мансур.
5.	Кешегэ сиздерми, тышка чыгармый торган, тыныч, сабыр. дни, тын бер шатлык белэн, ддрэнне шундук Чибэр эбине алмага йегертте. X. Сарьян.
6.	Кеше булмаган, кеше комачауламый торган, аулак. Алар, иц тын, иц куркыныч эцирлэрне утеп, инеш буена килеп чыктылар. Г. Гобэй. Карчык ту-калныц янына утырды. Тын, карацгы тирмэдэ икэу тен буена серлэшеп чыктылар. Г. ИбраЬимов.
7.	рэв. мэгъ. Ишетелер-ишетелмэс, кечсез, акрын (тавыш Ь. б. ш. турында). Мин тын гына елап wqu-бэрэм. Р. Техфэтуллин. Сандугач аз гына Уйланып торды да Д^анланып эндэште Чишмэгэ тын гына. М. Жэлил.
8.	куч. Культура узэгеннэн, шау-шулы тормыштаи ерак. Революция дулкыннары шушы тын почмакны да читтэ [калдырмый]. Ш. Камал.
9.	куч. Борчылмаучан, тыныч. Зиннэт куцеленнэн [Гвлзэбэргэ] карата иц эк;ылы тойгылар эзлэде. Лэкин куцеле тын, аны берни дэ ялкынландырмый иде. Г. Бэширов.
10.	рэв. мэгъ. куч. Тынычлык шартларында, сугыш-сыз; тыныч (8 мэгъ.). Бу кадэр тын кен булганы юк иде эле. Бер генэ атыш та булмады. X. Межэй. Дбырылды фашист козгыннары Ватанымныц изге кугенэ... Килэ алар улем яудырырга Тын яшэгэн илем естенэ. Ш. Маннур. II и. мэгъ. сир. к. тынычлык (3, 5 мэгъ.). Без куабыз сезне моннан. Сезгэ тын юк, ал-лалар! Н. Исэнбэт.
ТЫН II и. 1. Тере организмпарнын упкэлэр белэн эчкэ кислород йоту Ьэм тышка углекислый газ чыгару процессы; сулыш. Бераз булса да тын иркенэйгэн. улемнэн аз гына булса да ераклашкан кебек булып китэсец. М. Гафури. II Сулагач, упкэлэрдэн кире чыга торган Ьава. [Егетлэр], элеккеге кебек,-каткан
тэрэзэ тебенэ килеп, тыннары белэн бозны эретэ-эретэ кузлэмэделэр. А. Шамов. Узе шушында, Узе беленми, Тынга беленэ, Кузгэ куренми. Табышмак. II с. мэгъ. Сулыш алу ечен хезмэт итэ торган. [Сэгый-дэ] еларга телэде. лэкин яшьлэре. тын юлларына тыгылып.аны будылар. h. Такташ.
2.	куч. Берэр кеше, берэр эйбер яки куренеш тээ-сире, йогынтысы. Син улэргэ аяк сузган идец, Эм;эл йери иде тирэцдэ. Революция ж;ылы тыны белэн Сине коткарырга килгэндэ. Э. Ерикэй.
3.	бэйл. функ. Эш-хэрэкэтнен купмедер кат (мэр-тэбэ, тапкыр) яки купмедер вакыт эчендэ эшлэнуен белдергэндэ кулланыла. Менэ аныц керфеклэре тегэ-леп талды, Тирэн итеп тагын бер тын сулап алды. Н. Исэнбэт. [Алар] бер тын чэй эчэлэр. Г. Камал.
4.	юн. килеш форм, тыига. (Узендэ булган) кечкэ. Бу яшь кызны куып бар тынга. Ике фашист килэ артыннан. Ф. Кэрим.
5.	с. мэгъ. диал. Чэчелми калган, кысыр (ж ир турында).
Тыи алу — 1) упкэлэр белэн Ьава сулау Ьэм аны кире чыгару; сулыш алу. Сстэллэр тирэсендэ юак корсаклы. калын м;илкэле мещаннар-----пуф-пуф
тын алып утыралар. Г. ИбраЬимов. Этисе бик авыр итеп гыжлап тын ала. аныц кукрэгендэ нилэрдер гырылдый йэм сызгыра. Г. Бэширов; 2) куч. ял иту, хэл жыю. Бу тик болай, бу тик эле Алга бару ечен тукталу, Кутэренке тавыш алган чакта, Бераз гына туктап тын алу. h. Такташ. Шэкертебез даман савыгып эщитэ алмый.---Эшкэ дэ чыга алмый. Бер-
ике кен тын алгач кына чыгып, тагын берэр кен кечлек белэн генэ эшли иде. III. Камал; 3) куч. вакыт-лы тынычлык. В. И. Ленин----авыр солых шарт-
ларын кабул итэргэ йэм тын алу яулап алырга кирэклеген партия кадрларына исбат ит[те.] КПСС тарихы. Тыи алыш — к. тын алу (1—2 мэгъ.). Аныц адымнарында, тын алышында, хэтта бетен кыяфэ-тендэ бик зур тынычсызлык сизелэ. Ф. Эмирхан. Кыска-кыска тын алыш минутларын искэ алмаганда, без бер сэгать утырабыз, ике сэгать утырабыз. Ф. Хесни. Тын тарту — 1) к. тын алу (1 мэгъ.); 2) куч. организм нормаль хэлгэ килу; хэл алу. Хэпэзэ эбинец на-шатырьмы-камфарамы суларын эчеп кенэ тын тарт-тык. М. Эмир. Тын юллары — сулыш алганда упкэ-гэ саф Ьава керу Ьэм кире чыгу ечен хезмэт итэ торган эгъзалар (борын Ьэм авыз куышлыгы, бугаз, трахея). Ул кинэт кычкырып еларга телэде, лэкин яшьлэре. тын юлларына тыгылып. аны будылар. h. Такташ. Тыниы бетеру — сулыш алуны туктату, сулыш алу сэлэтен югалтырга мэжбур иту. Шатлы-гыннан бугазына тыгылган яшь аныц тынын бетерде. X. Ямашев.
О Тын алган тавыш та чыкмау — бернинди дэ тавыш булмау, тулы тынлык турында; чебен очкан тавыш та чыкмау. Зал тулы халык, баягыча. узлэре-нец кайда утырганнарын онытып, сэхнэгэ йотылган-нар.---Тын алган тавыш та чыкмый. М. Эмир.
Тын алганына кадэр белу — берэр кешенен бетен тормышыннан, серлэреннэн, уй-фикерлэреннэн, эшлэ-реннэн тулысынча хэбэрдар булу.— Тын алганыца кадэр белэбез, дилэр. Ишетэмсец. хатын? Анда да ашадыц, монда да йоттыц,----дип укерэлэр. Ялкын.
Тын алганы (да) снзелмэу — к. тын алган тавыш та чыкмау. Менэ аныц соцгы э^ыры укыла. Кешелэрнец Тын алганы хэтта сизелми. 3. Мансур. Тын алгысыз — бик каты, бик нык. Ьава ифрат начарланган, тын алгысыз эссе иде. Ш. Камал. Мин киткэндэ тын алгысыз салкын кен иде. Ф. Кэрим. Тын алмастан — к. тын (да) алмыйча (2 мэгъ.). Тын алуиы онытып — к. тын (да) алмыйча (1 мэгъ.). Тын алырга онытып карап калдык Куктэн безгэ шатлык килгэнне. Ш. Маннур. Тын алырга да вакыт булмау (калмау) — эш-нен бик куп, тыгыз булуы турында. Бу кеннэрдэ Зел-фиянец тын алырга да вакыты булмады. Бер эш артыннан икенчесе чыгып кына торды. Г. Эпсэлэмов. — Кенозын анда чап. монда чап. тын алырга да вакыт юк. Р. Ишморат. Тыи алырга (да) ирек бир-мэу, тыи да алдырмау — 1) килеп чыккан хэлне анларга, анга килергэ мемкинлек калдырмау (берэр эшне бнк тиз башкару турында). — Ьеэ^умдэ иц модеме—тизлек! Дошманга тын алырга, ацга килергэ ирек бирмэскэ кирэк. Мицгерэулэнгэн дошманны кыйнавы ансат. Г. Эпсэлэмов. Драланган ерткыч кебек улап. Фашист кача сугыш сафыннан: д батырлар, тын да алдырмыйча, Куып бара аныц артыннан. Ш. Маннур; 2) ял иттермэу. Яшен суккан кебек кырга тарала Озын чыбыркыныц шартлавы, Читкэ чыга
тын
189
ТЫН'
тешеп буразнадан Тын алдырмый [кыйный] атла-рын. Ф. Кэрим. Тын буылу— к. тын киселу. Кутэ-релеп карасам, куркудан тыным буылып. тавыш-сыз калдым. Г. Бэширов. Тын (да) алмыйча — 1) бик нык бирелеп (карау, тынлау h. б. ш. турында). Бетен халык тагын, тыннарын да алмыйча, бу зур керэш-кэ карап катканнар. Г. ИбраЬимов. Галиулла белэн Нэгыймнец бу хэллэрне ишетулэре беренче тапкыр булганлыктан, тын алмыйча тыцладылар. Ш. Камал; 2) берьюлы, тукталмыйча, ял итмичэ (эшлэу, сейлэу Ь. б. ш. турында). Эти Каманы тын да алмыйча икенче рэт йезеп чыга. М. Эмнр. Тын (да) тартмыйча — к. тын (да) алмыйча (1 мэгъ.). Неркэй авылы халкы тын да тартмыйча безнец хикэялэрне тыцлый. А. Гыйлэжев. Тын кабу — к. тын кысу. дсирнец тыны капты булса кирэк, ике тапкыр егылды. Г. Эпсэлэмов. Тын киселу — авыр эштэн, ашыгып якн йегереп йерудэн яисэ бик нык эсэрлэнудэн сулыш ала алмау. Мэрьям исэ баскан урынында катып калып, тыны киселде, йезенэ улем аклыгы чыгып. кузлэреннэн хэ-ят эсэре югалды. Г. ИбраЬимов. Иптэшлэре улэ бе-рэм-берэм: Ташлар басып. туфрак ишелеп яки. карац-гыда эшли торгач, Хэлдэн таеп, тыны киселеп. М. Гафури. Тын куыргыч — сулыш алуны авырайтыр-лыкяки бетенлэй туктатырлык (салкын жил, суз Ь. б. ш. турында). Тын куыргыч тузанлы м;ил ара-тирэ шундый кечэеп китэ. К. Нэжми. Тын кысу (кысылу, тоту) — бик каты йегерудэн, эсэрлэнудэн яки бик нык салкыннан, эсседэн сулыш алу авыраю, туктау. Аныц тыны кыса, озак йегерудэн сулышы кукрэгенэ сыймый. h. Такташ. Артык эссе, кысыла тын: Су юк, су юк бер йотым. 9. Ерикэй. Тын эчу бор. — ял иту, хэл жыю. Тыи жыю—бераз ял иту, хэл алу. Менэ инде бишенче кен. бертуктаусыз, тын да эк;ыймыйча, алар сугышалар. К. Тинчурин. Ул тотынды бер куакка. — Аннан соц, тынын эн;ыеп,----Сейлэде болай ди-
еп. 9. Исхак. Тыига кабу—к. тын кысу. Чатнап торган январь тене. Тынга кабарлык булып куе сы-кы тешкэн. М. Хэсэнов. Тын(нар)ын кысып — к. тын (да) алмыйча (1 мэгъ.). Асылташ колхозчылары да, врнэш колхозчылары да. тыннарын кысып, ике участоктагы к ер эшне ц соцын кетэлэр. Ф. Сэйфи-Казанлы. Тыи(иар)ын да чыгармау, тыи(нар)ы да чыкмау—I) бер суз эйтмэу, эндэшмэу, сейлэш-мэу. — Эндэшми торганда, „Койрыкларын бот араларына кыстырдылармы? Тыннары да чыкмый малайларныц!"—диячэклэр. Ш. Камал; 2) тавышлан-мау, шау-шу кутэрмэу.— [Назыйр] яшьлэрне ипкэ ки-терде. — [Элек] квнен-твнен белми урамда у лап йергэн яшьлэр хэзер м;омга кен бер йерилэр дэ башка кеннэрдэ тыннарын да чыгармыйлар. М. Фэйзи. Тын(нар)ын да чыгармыйча — 1) к. тын (да) алмыйча (1 мэгъ.). Гадэтенчэ гел, шаярып утыра торган яшь малай-шалайлар да, тыннарын чыгармыйча, Каюмныц авызына керердэй булып тыцлап утыр-дылар. Ш. Камал. Сафа, тынын да чыгармыйча. уз-узен, деньядагы бетен нэрсэсен онытып. сихерлэгэн-дэй, кузлэрен ала алмыйча, аца. аныц ялангач арка-сына — карап тора. А. Шамов; 2) бер суз эйтмичэ, эндэшмичэ. Кичен Мвкатдэс бернинди шау-шусыз, хэтта хатынына да тынын чыгармыйча. Тегэрэ^еп урамына китте. Ф. Хеснн. Тыи(нар)ын чыгартмау — берэр кешегэ яки кешелэр теркеменэ охшамаган, кулай булмаган эш эшлэргэ, каршы суз эйтергэ мем-киилек бирмэу.— Нэрсэгэ ул пушка? Кигэвенле кон-трларына каршымы? Су белэн бэрдереп тэ без аларныц тыннарын чыгартмабыз. Ш. Камал. Тыины арт-тан алу — берэр кешедэн, берэр нэрсэдэн курку, шур-лэу.— Синнэн такылдавык кеше булмыйдыр иде дэ бит, хэзер телецне тешлэп, тыныцны артыцнан
алып тик утырасыц инде. М. Фэйзи. Тынны буу — сулыш алуны авырайту. Майда пешкэн коймак исе Хэбибрахманныц тынын буды. М. МэЬдиев. Тын(ны) куыру — 1) к. тын кысу. Кайчан шундый чатнама суыклар. эче бураннар була, тынны куыра. Р. Ишморат; 2) сейлэу сэлэтен югалтырлык итеп эсэрлэндеру. Элекке генераллар----таштан койган салкын чы-
рае, ата куркэдэй кабарынган кыяфэте белэн тыныцны куыра иде. Г. Бэширов; 3) жэфалау, интектеру. Ахыр чиктэ Асылгэрэй барыбер Гыйззинец тынын куырды. д инде бер авызлыклап алгач, тэубэгэ кил-гэнче щибэрмичэ, бэйрэм итте. М. Шабай. Тын(ны) чыгармый(ча) — лэм-мим суз дэшмичэ. Йортта эт врэ башласа, син тыныцны чыгармыйча. кулэгэ шикелле тын торырсыц. К. Тинчурнн. Тынны эчтэн алу — бер суз эйтми, дэшми тик тору. Тын(ы) бету — к. тын киселу. Йегерэ торгач, Хэдичэ тутинец тыны бетте, йерэге сикерэ башлады. , Г. Бэширов. [Разия] ашыгып. тыны бетеп барып керсэ. ни курсен:---тэрэзэ тебендэ Хэдичэ э^ицгинидер тегеп
утыра. Г. ИбраЬимов. Тыиыц да чыкмасын, тыныцны чыгарма — бернинди дэ каршы суз эйтмэскэ, уз фикерен белдертмэскэ, бетенлэй дэшмэскэ кушу.— Тыныцны чыгарма. эт баласы, кулыцны кутэр! А. Эхмэт.— Шы-пырт. Ул турыда тыныц да чыкмасын. Д. Аппакова.
ТЫН III: тынга чыгу этн.— к. тынга йеру (чыгу)-. ТЫНА и. диал. 1. Тапкыр, мэртэбэ, кат.
2. Вакыт арасы, ара, чак. Куй, улем! Калдыр мине, куй, борчыма! Х(,ырлыйсым бар бу otqupda бер тына! Н. Исэнбэт.
ТЫНАЛЫШ и. Ял иту, хэл жыю ечен кыска вакыт-лы тукталыш. Бераз тыналыштан соц. сер сейлэргэ экренган кешедэй,----[ул] тавышын кыса тешеп
эйтте. Ф. Хесни.
ТЫНАП и. диал. Тапкыр, мэртэбэ, кат. Мин разый-мын мацгегэ. каршымда бер талпын гына, Бер тынап елмай да куцелемнец куген яктырт кына. Г. Сэмитова.
ТЫНАЮ ф. диал. Тын алу, хэл жыю. Бераз йегер-гэч, тынайдым.
ТЫН-БАШ: тыны-башы бету—к. тын кысылу. Гата карт исэнлек-саулык та сорашмады.-----ты-
ны-башы бетеп. уртэлеп-калтыранып. туп-туры суз-гэ башлады. Н. Фэттах.
ТЫН-БУ: тыны-буы чыкмау — к. тавыш-тыны ише-телмэу (чыкмау, юк).—Сине дингэ каршы [агитация-лэрсец] дип — алган булдык та, алгач, нигэдер, тыныц-буыц чыкмый башлады. С. Баттал.
тынгы и. Рухн тынычлык (3 мэгъ.), дулкынлану-сыз, ярсусыз булган халэт. Хэбир, беренче мэртэбэ гашыйк булгандагы кебек. яцадан тынгысын экууйды. Ул гел Мэдинэне уйлады. Ш. Хесэенов. Тынгы бетте йврэгемэ сугыш беткэннэн бирле: Данлы егет авылыбызга кайтып тешкэннэн бирле. 9. Ерикэй.
II Тыныч, борчылусыз тормыш.— Тынгы эзлисец узе-цэ. тыныч тормыш эзлисец. Р. Ишморат. Тынгы кур-мэс миннэн явыз дошман, Кукрэгемдэ кечем барын-да! 9. Ерикэй.
Тынгы белмэу—нэрсэ дэ булса эшлэми тора алмау, Ьэрвакыт эштэ-хэрэкэттэ булу, ни белэн дэ булса мэшгуль булу, тынгысыз булу. Ялкынланып кене-тене, Тынгы белмэсен йерэк. Г. Хужиев. Иминлектэ дэ тынгы белмэде эк;ан! Хыялыйга тыныч кен бармы? Н. Арсланов. Тынгы бирмэу — кемне дэ булса борчып, тынычсызлап, бимазалап тору; тынычлык бирмэу. Йерэккэ дэ хэзер эллэ нинди яшерен уйлар тынгы бирмилэр. Ш. Маннур. [Сатлык э^ан]. аптырагач, икенче бер шахтага кучеп карады. Шахтёрлар барыбер анда да тынгы бирмэделэр. эчкэч. урамда очра-тып кыйныйлар икэн. Г. Гобэй. Тыигы табу—рухи.
тын
190
ТЫН
тынычлану. Бэр тол хатын тынгы таба Сабыеныц кузлэреннэн ирен куреп. Ш. Медэррис.— Сейлэшэсе кешелэрем бар, бу фани денья белэн езэсе исэплэрем бар, шуларны эшлэмичэ йерэгем тынгы тапмый. Ф. Хесни.
ТЫНГЫЛЫК и. Рухи тынычлык.— Сез буген бары -уз тынгылыгыгыз хакында гына уйлыйсыз. Республика турында уйлагыз, аныц хэле куркыныч астында. Н. Исэнбэт. Утырам да кайчан уйланып мин, Ташлап кача эк;анны тынгылык. 3. Мансур.
Тыигылык белмэу— к. тынгы белмэу. Гали абзый узе дэ Сугышлыга кайтып твшэ йэм тешу белэн — коммунист кеше тынгылык белэмени — колхоз турында суз кузгата. Г. Эпсэлэмов. Тынгылык бирмэу — к. тынгы бирмэу. Хезмэт булмэсен бетен кирэкле кораллар белэн тутыру аныц кене-тене тынгылык бирми торган куптэнге хыялы иде. Г. Мехэммэтшин. Куцел йич тынгылык бирми,---йамантарта,
йаман ендэп тора. Г. Бэширов.
ТЫНГЫ ЛЫКЛЫ с. сир. Тыныч, борчылусыз, мэшэ-катьсез. Тынгылыклы кеше.
ТЫНГЫЛЫКСЫЗ с. сир. к. тынгысыз.— Мин синец тынгылыксыз кеше икэнецне белэм инде, Саттар абый. Э. Фэйзи.
ТЫНГЫСЫЗ с. 1. Узенэ дэ, башкаларга да тынгылык бирми торган, Ьэрвакыт берэр эш, суз яки уй-фикер белэн мэшгуль; тиктормас. Каяндыр бер тынгысыз м;ан килеп чыга. энэ шул тынгысыз эцан денья галимнэре белэн пычакка пычак килэ; узенчэ исэпли башлый. Карыйсыц — булмастайны булдыра, адэм ышанмастайга ышандырып куя. Г. Ахунов. Тынгысыз кеше ул, ничек куцеле тешэ, ничек иренми, ничек елгерэ: сейлэмэгэн сузе. э^итмэгэн эк;ире. эшлэмэгэн эше юк. М. Эмир. II Бер урында гына тик Ьэм тын тора алмый торган, башкаларны борчый торган. Улэн арасыннан тынгысыз чикерткэлэр тавышы ишетелэ. А. Шамов. Ул тынгысыз акчарлакныц, яр читендэ-ме, маяк встендэме. пи-пи, пи-пипи дип сызгырганын тыцлап тора. Г. Гобэй. || Гел хэрэкэттэ булган, ярсу. Тынгысыз дицгез. □ Европа белэн Азияне аерган тынгысыз /1\аек суыныц уцъяк ярында-утыра бу
шэйэр. Э. Фэйзи.
2.	Ьэртерле борчулар, мэшэкатьлэр белэн тулган, тынычсыз, борчулы, бимазалы.— Бу нинди тынгысыз заман булды инде бу? Сугыш бетэме. деньялар ты-нычланамы дип кенэ торганда — тагын сугыш. И. Гази. Аныц тынгысыз йерэге тагы борчыла башлый. Г. ИбраЬимов. Йоклап булмый. Ми тамырларында чикерткэ тесле тынгысыз уйлар сикерэлэр. К. Нэжми. II рэв. мэгъ. Тынычсыз, борчулы, бимазалы рэвештэ. Авыл тынгысыз йоклый. Крестьяннар кояш чыгу белэн соцгы сыерларыннан аерыласыларын уйлыйлар да кире яклары белэн эйлэнеп яталар. Тагын, тагын шулай итэлэр. Ь. Такташ.
ТЫНГЫСЫЗЛАНУ ф. Тынычсызлану. Габдулла ща-вап бирэ алырмы, бирсэ нэрсэ эйтер, дип тынгысызла-нып утырган шэкертлэр йэм яшь хэлфэлэр: .Бай. яхшы эйтте!" — дип иркен сулап куйдылар. 9. Фэйзи. Чумэлэлэр урынында юк, алар юкка чыкканнар иде. [Нэфисэ}, тынгысызланып, тавышлар ишетелгэн якка кычкырды. Г. Бэширов. || Бер урында тик тормау, тыныч тормау, тынычсызлану. Бирегэ килеп тукта-ганнан бирле Кашкар, бик нык тынгысызланып, бетен тирэне тиз-тиз иснэргэ керешкэн иде. Ялкын.
ТЫНГЫСЫЗЛАУ ф. к. тынычсызлау. Безнец куцел-лэрне тынгысызлаган сорауга э^авап буларак, Ос-лан тавы башыннан герселдэтеп туптан аттылар. 9. Камал. 4 апрельдэ ул-бу булмады, кен тыныч узды. Лэкин бишенче апрель кенне---дошман тын-
гысызлый башлады. Ф. Булатов.
ТЫНГЫСЫЗЛЫК и. Тынгысыз булу.— Нигэ алой иртэ тордыгыз, иртэнге салкында рэхэтлэнеп йок-ламыйча?—дип, [эни] безнец тынгысызлыкка гаэцэп-лэнеп калды. М. Эмир. Гомер буе бетмэс тынгысыз-лык Аерылмады синец щаныцнан: Ицнэрецэ гуя Сетей денья Мэшэкате э^ыеп салынган. 3. Мансур
ТЫНДЫРУ ф. 1. Тынычландыру, тыныч, борчылусыз халэткэ китеру.— Алай гына да йерэгемш тын-дыра алмагач, тоттым да ашый башладым. М. Фэйзи.
2.	Кемне дэ булса тынычлыкта калдыру, борчудан, йедэтудэн туктау. Аны тындырмадылар. Алиш ли бэйлэнде. Бэм Муса узенец Волхов хикэясен сейлэп бирергэ мэм;бур булды. Ш. Маннур. Х\ылы сеяк сын-дырмый, салкын щанны тындырмый. Мэкаль.
3.	диал. Кешелэргэ яки жанлы-жансыз нэрсэлэрг ял биру. Селэйман белэн карчыкныц улы,-----уты-
рып, арыган аякларын бераз тындырырга уйладылар К. Тинчурин.
4.	Берэр нэрсэне Ьэрвакыт файдаланып, кулланып тору. [Бритваны], бала-чага бик тындырмагач, сан-дыкка салып куйган идем, хэдер алып бирермен. М. Эмир.
ТЫН-КвН: тыны-кене бетеп — 1) бик нык йеге-рудэн яки эсэрлэнудэн кечкэ-кечкэ генэ сулыш ала-ала; сулышы кабып. Теге кеше, Ахунны атка атлан-дырырга гына торганда, йегерэ-йегерэ тыны-кене бетеп Эхмэт узе килеп чыкмасынмы! Г. Бэширов; 2) бик нык, бик каты. Кыз балага тыны-кене бетеп с венде Арслан. Г. Ахунов. Аныц тыны-кене бетеп ачулн ярсыганы----беленеп алды. Ш. Маннур.
ТЫНЛАНУ ф. иск. к. тыну (1, 6, 7 мэгъ.). Тирэ-як тагын тынлана теште. М. Гафури. Син укыисыц [китап], Эткэц, энкэц утыра тыцлап, тынланып Г. Харис. Кич аз-азлап тынлана Шаулап торган бу кала. Г. Тукай.
ТЫНЛЫ: тынлы оркестр — сулыш ереп уйный торган музыка коралларыннан тезелгэн оркестр. Тынлы оркестр каршы алу маршын уйный. М. Жэлил. Клубта кайбер кичлэрдэ Каргопольский полкынщ тынлы оркестры уйный иде. И. Рэмиев.
ТЫНЛЫК и. 1. Бернинди дэ тавыш-тын, шау-шу булмау хэле. Тынлыкны бозу. Тынлык урнаштыру. Тирэн тынлык. □ Шундый тынлык, шылт иткэн тавыш та юк. 9. Камал. Залда сулаганыц ишете-лерлек тынлык иде. Г. Бэширов.
2.	Тымызык булу, тын булу, хэрэкэтсезлек. Кинэт, сулышны буып торган берку тынлыкны ярып, салкын эк;ил исеп китэ. Л. Ихсанова.
3.	куч. Сугыш хэрэкэтлэре бераз киму яки вакытлыча тукталып тору. [Бемрумнэн] соц бик озак вакыт-лар фронтларда тынлык булып торды. М. Гали. Озакка бармый Тынлый сугышта, )К,ай гына эзли Аяусыз дошман. Ф. Кэрим.
4.	филос. Чынбарлыкта предметларнын чагыштыр-мача хэрэкэтсезлеге, тик торышы. Чынбарлыкта тш тору, тынлык (покой) бармы? М. Абдрахманов.
Тынлык чоры биол.—усемлектэ, орлыкта матдэлэр алмашы тукталып торган вакыт.’
ТЫНМАС с. шигъ. к. тынгысыз. Тынмас эк;ырчы-сабан тургайлары, Менегез сез куклэр кугенэ. LLI. Маннур. Кай экуирлэргэ тагын таралдыгыз, эй сез, минем тынмас уйларым?! 9. Исхак.
ТЫ’НМАСТАН рэв. БертуктамыйчаД бертуктаусыз' ялсыз. Тынмастан эшлэу
ТЫНСУ с. Тавышсыз, жилсез, тын, тыныч. haw-лары салкынсу. Юк йич тавыш, бик тынсу. М. Ук-масый. Нинди яз бу? Эйтэлмим лэ... Ниндидер бу-тынсу, моцсу яз. X. Туфан.
тын
191
тын
ТЫНСЫЗ рэв. Бернинди тавыш-тын чыгармыйча, шау-шусыз. [Карчык], бегэрлэнеп. балалар тесле эцицел вэ тпынсыз гына йоклый. Ш. Камал. Максудов кузен йомып тынсыз яткан ак чырайлы нэни балага урелеп карады. Г. Бэширов.
О Тыисыз булу (калу) — 1) бик нык эсэрлэнудэн яки берэр физик тээсирдэн (мэсэлэн, бэрелудэн) бераз вакытка сулыш алу, хэрэкэт иту, сейлэшэ алу сэлэтен югалту. Шуны ишетеп тынсыз да булдым. Еларга да белмим, еламаска да белмим. Ф. Эмирхан.* [Шэкерт] очлы терсэге белэн кукрэк авызына шундый итеп тертте. Селэйман берничэ минутка катып, тынсыз калды. К. Тинчурин; 2) сейлэшудэн туктау, тыну. — Нигэ тынсыз калдыгыз, эллэ берэр кешене кумеп кайттыгызмыРФ. Сэйфи-Казанлы; 3) улу, деньядан киту. [Палачныц] башына мылтык пулясы элэгеп. яцадан э^иргэ авып теште дэ тынсыз булды. М. Гали. Ке-сэдэн теге герне алдым да этнец мацгаена утырт-тым. — Берничэ тапкыр бетерелгэлэде. аннары бер читкэ китеп тынсыз калды. Ф. Хесни. Тынсыз иту (ясау) — 1) бик нык тээсир итучэн суз яки физик хэрэкэт белэн кемнен дэ булса сулыш алу, хэрэкэт иту, сейлэшэ алу сэлэтен бераз вакытка туктату; 2) утеру.— Алай-болай мин эйтте дип эйтэ кал-сан, иман заты кетмэ, бугенге шикелле генэ итмэм, бер бирудэ тынсыз ясармын. В. Нуруллин; 3) каршы суз эйттермэу, сейлэтмэу; авызын томалау. Самодержавие узенец бар дошманнарыныц башларын бегэр, эшчелэрне тынсыз ясар. РСДРП прокламация*^.
ТЫНСЫЗ-6НСЕЗ: тынсыз-еисез калу (булу) — бик нык эсэрлэнудэн сулыш алу, сейлэшу, хэрэкэт иту сэлэтен вакытлыча югалту. Бу сузлэр йерэклэренэ барып кадалды. Ышанырга да, ышанмаска да белмичэ. каушап. тынсыз-внсез калдылар. Г. Бэширов. Елау-дан [малайныц] сыны катты, сулышы тукталды йэм ул кисэк кенэ тынсыз-енсез калды. Н. Фэттах.
ТЫН-СОР: тыны-cepe бетеп — к. тыны-кене бетеп (1 мэгъ.). Тыны-cepe бетеп-Кадыйр бабай килеп
э^иткэндэ, эшлэр харап иде. Каз. утл.
ТЫН-ТАВЫШ: тыиы-тавышы ишетелмэу — к. тавышы-тыны ишетелмэу.— Ул. лэгънэт.----мине
ташлап качып котылды. Шуннан бирле тыны-та-вышы ишетелмэде. Г. Мехэммэтшин.
ТЫНУ ф. 1. Сейлэшудэн, жырлаудан, кычкырудан, атудан h. б. ш. тавыш чыгарудан туктау, тын калу. Габденнасыйр чыгып киткэч тынып калган малайлар, яцадан гор килеп, кычкырып укырга тотындылар. М. Гали. Сандугач аз гына тынып торган да яцадан сайрарга тотынган. Д. Аппакова. || Берэр терле тавыш ишетелми, яцгырамый башлау; туктау. Аяк та-вышы тыну. Жыр тыну. □ Тулпарныц каты тояк-ларыныц тавышы, двп-двп итеп, беразгача*ишетелеп барды, соцра ул да тынды. Г. ИбраЬимов.
2.	Берэр нэреэ эшлэргэ уйлаудан, фикер йертудэн яки берэр эш эшлэудэн туктау. Тик Фатыйма тынный, Ааман уйлый, Аныц куцеле туктый „берэу“гэ. Н. Исэнбэт. Ничек килер улем — белеп булмый. Тик билгеле шунысы хэзергэ: Тынмас. ахры. мине алып китми Узе белэн салкын кабергэ. А. Алиш. || Хэрэкэт итудэн туктау. Улчэу кеянтэсе эле бер якка, эле икенче якка эйлэнгэлэп торды да тынып калды. Г. Бэширов.
3.	Берэр эш(тэн) вакытлыча туктау. Бер битен укып икенчегэ кучкэч, Габдулла езелеп калган э/дем-лэне ялгый алмый тынып калды. Э. Фэйзи. II диал. Ял иту, хэл жыю. Байтак эшлэгэч инде. ул мица: „Чэукэ! Ашыйсы килэме?" — ди. Тынарга туктыйбыз. LLL Камал. Ул еченче катка хэтле йичбер тынмыйча кутэрелде. Г. Эпсэлэмов.
4.	куч. Сугыш хэрэкэтлэре бераз киму яки вакытлыча тукталып тору. Сугыш тынган арада Алыйк бер эцырлап. биеп. 9. Исхак.
5.	Кечсезлэну, бету, туктау (табигать куренеш-лэре турында). Буран тынды тышта, Кук аязды, Озакламый балкып ай чыкты. М. Жэлил. Бераздан яцгыр тына, ялтырап кояш та чыга. А. Алиш. Жил тынмый. Киресеняэ, кечэйгэннэн-квчэя бара. Г. Гобэй.
6.	куч. Дулкынланудан, ярсудан, борчылудан туктау, тынычлану. Алпавыт баш кутэрэ бит. Шуны бетерми торып. м;ан да тынмас, донья да тезэлмэс, ахры. Г. ИбраЬимов. II Киму, басылу, бету (хис турында). Эллэ шунда бер кыз елый, Тынмый йерэк сагышы. Н. Исэнбэт. Чак-чак Трофим бабайны Утермэде. Шуннан тынды кайэр тешкере кайгы! М. Жэлил.
7.	Суз, фикер эйтудэн, сейлэшудэн туктау. [дх-тэри:] Патша старостасы дип кузебезне ачырмыйлар иде, бэлкем, инде хэзер тынарлар? [Мирзахан:] Ты-нарлар, дхтэри абзый. тынмасалар, авызларын то-маларбыз. Т. Гыйззэт. II Берэр нэреэ турында дэшмэу, уз фикерен эйтмэу.— Нишлэсэм дэ эшлэдем... Тик син сорашма — мин тыныйм. Ф. Бурнаш.
8.	куч. Авырлыклардан, мэшэкатьлэрдэн, бимаза-лый торган нэреэлэрдэн, кешелэрдэн Ь. б. ш. котылу, арыну. Тыныч калды йерэк. шау-шу вэ гаугадан тэмам тынды. Г. Тукай. Бандитлардан тынгач. Тора алмадым Дус шахтёрлар белэн Уралда. Н. Баян.
9.	куч. Улу, бету (тереклек турында). Фашист итеге эзен салган эк;ирдэ Тормыш тынды. улэн ус-мэде. М. Жэлил.
ТЫНЧУ ф. 1. Жил исмэу, Ьава кермэу еэбэпле (начар исе узендэ калмп) сасу, ислэну, тынчу хэлгэ килу. [Дарил/ бай] черек йомырканы мица биргэн иде, мин иснэп карадым да: „Фу, тынчып беткэн икэн бу!“— дип, эткэ ташладым. Г. ИбраЬимов. | Серсу, куксу (су, Ьава турында). Кыш буенча тын-чыган haeada биклэнеп торган шэкертлэрнец авыру упкэлэренэ Идел естендэге язгы саф haea сеткэ пеш-кэн боткага атланмай килешкэн тесле булды. К. Тинчурин.— Комган вэ лэгэндэге тынчыган су лар сица елгалар. куллэр, дицгезлэр урынына ярарлар. Ф. Эмирхан.
2. с. мэгъ. ЖИй кермэу Ь. б. еэбэплэр аркасында серсегэн, куксегэн, сасыган. вйдэн, аныц кара, череп барган нигез бурэнэлэреннэн тынчу ис ацкый. А. Шамов. Кичэ монда haea тынчу иде, Мемкин тугел иде суларга. 9. Ерикэй.
3. с. л/эга. куч. Бернинди яналык яки яна уй-фи-керлэр белэн сугарылмаган, торгынлыкка баткан, искергэн. [Аныц] яцгыравык тавыш белэн----шулай
кейлэп эн;ибэруе элекке тынчу тормышны эн;имереп кергэн революция елларыныц ярсу этилен хэтерлэтэ. Г. Бэширов.— Мэдрэсэнец тынчу мохите тэмам биздерде, ил гизеп, бер денья куреп кайтыйм. 9. Фэйзи.
ТЫНЧУЛАНУ ф. к. тынчу (1 мэгъ.). Юеш ис куб-рэк таралды, булмэ йавасы тагы да тынчулана теште. Г. Гобэй.
ТЫНЧУЛЫК и. Тынчу (2, 3 мэгъ.) булу. Ул шул тынчулыкка, эсселеккэ чыдый алмый еске киемнэрен салып утырды. С. Рафиков.
ТЫНЧЫК с. к. тынчу (2 мэгъ.).— Шулкадэр нигъмэтлэрне ташлап, мондый сасы, карацгы, тын-чык бер эцирдэ яту ярыймы инде ацар? Г. Камал. [Ул] моцарчы андый юеш. тынчык ислэргэ гадэтлэн-мэгэн, кеннец куп елешен саф haeada уздырган. Ш. Еникеев.
ТЫНЧЫТУ ф. Сасыту, серсету, куксету. [Солтан]. ейне тынчытмас ечен, также кейрэтергэ ишек алдына чыккан. А. Расих.
тын
192
ТЫН
ТЫНЫГУ ф. диал. 1. Тукталу, басылу, тыну (табигать куренешлэре турында).
2.	Ял иту, хэл жыю. Йереп чэчэгэн торып тыныга. Торып чэчэгэн утырып тыныга. Утырып чэчэгэн ничек тыныга? Мэкаль.
ТЫНЫК с. диал. к. тымызык. Тен тынык. Саф тышта haea. Н. Думави. Иртэн тынык, кичен тынык. Бик шэфкатьле айларыц. Жыр.
ТЫНЫЧ с. 1. Дулкынланмый, юк-бар нэрсэгэ бор-чылмый, ярсымый торган, сабыр, басынкы. Тыныч холыклы кеше. □ [Шэукэт:] Тыныч кеше син, Исхак. [Исхак:] Бик ук тыныч тугел лэ. Кайбер мэсьэлэлэр мине дэ — бик дулкынландыра. Ш. Рэкыйпов. Бу хат аныц бер кейгэ салынган тыныч куцелендэ тын-гысыз тойгылар уятты. Г. Бэширов. || Шундый кешегэ хас; эчке рухи тынычлыкны белдерэ торган. Мэ-динэ инде хэзер ду лкынланмыйча, тыныч тавыш белэн сузендэ дэвам итэ. Ш. Камал. Йезе тыныч. бор-чылмый ул, булмаган гуя бер эш. Г. Хужиев. II рэв. мэгъ. Дулкынланмыйча, ярсымыйча, сабыр. Гадэттэ ашыкмыйча. тыныч кына сейли торган Андреевныц Мостафин мэсьэлэсенэ ж;иткэч шактый дулкынла-нуы сизелде. Э. Еники.— Ничек соц мин бу турыда шулай тыныч яза алам? Г. Бэширов.
2.	Тавыш-тынсыз, дустанэ бара торган. Тыныч эц-гэмэ. || рэв. мэгъ. Тавышланмыйча, ярсымыйча, дус-ларча.— Тыныч кына кицэшик эле, зинДар. А. Шамов. [Сугышчыларныц] хэзерлэнеп беткэннэре-----тыныч
кына эцгэмэ корып эн;ибэрде. Г. Бэширов.
3.	Экрен, салмак, ашыкмаучан. Кучэрбай берсенэ дэ эйэмият бирмэде. Шул ук экрен, тыныч адымна-ры белэн тавышсыз гына куздэн югалды. М. Эмир. | рэв. мэгъ. Кыз тыныч кына. тигез генэ сулый. А. Шамов.
4.	Башкаларны борчымый торган. Тыныч бала. Тыныч куршелэр. II рэв. мэгъ. Борчымыйча, тынычсыз-ламыйча. Син дошманны тыныч яткырмадыц, Нэлэт-лэп йэм ачып этлеген. М. Жэлил.
5.	Бернэрсэ дэ тынычсызламый, борчымый торган. Тыныч йокы. I I—Алай булгач. ейлэн, дус, чикмэ лаем, Тыныч картлык насыйп итсен ходаем. Г. Тукай. — Кеше юкта, тыныч чакта рэхэтлэнеп утырыйк эле. Т. Гыйззэт. Ирге. мэгъ. Борчылмыйча, тынычсыз-ланмыйча, курыкмыйча. Тынычланып егет шундый •вэгъдэлэрдэн, кайгыларны онытып, тыныч йоклады. Г. Камал.— Инде [тасма] езелмэс. Индг тыныч йерер-гэ була. Г. Гобэй. || Борчылуларсыз, терле мэшэкать-лэрсез башкарыла торган. Хэрби корреспондент булу — тыныч кына бер эш тугел ул, бер ук вакытта •сугышырга да, язарга да туры килэ. Л!. Жэлил.
6.	Жилсез, тымызык, тын I.
7.	Хэрэкэтсез, селкенусез. Ьава аяз йэм эцил дэ бул-маганлыктан, Идел есте бик тыныч, кезге шикелле ялтырап тор[а]. Ш. Мехэммэдев. II рэв. мэгъ. Хэрэкэтсез, хэрэкэтлэнмичэ. [Кешелэр] баскан урыннарын-•да тыныч кына, бер ж;иргэ генэ басып тора алмый-лар иде. М. Гафури.
8.	Тавышсыз, шау-шусыз, ыгы-зыгысыз, тын I (1 мэгъ.). Тыныч, киц урамныц уртасыннан акрын гына. карана-карана Габиш басып килэ. Ф. Кэрим. Кеше аягы бер дэ басмаган. — аучыларныц мыл-тыклары да шартламаган-------тыныч кулдэ аккош
•белэн каз яшэгэн. А. Алиш. | рэв. мэгъ. Алты сэгать буена тыныч торган булмэ энэ шулай шаулый, герли башлады. А. Эхмэт. || рэв. мэгъ. Дэшми-тынмыйча, тавышланмыйча. Моцарчы тыныч кына утырган кыз да безгэ катнашырга телэгэнлеген белдерде. М. Эмир.
9.	куч. Бернинди узгэрешсез, уз жае белэн. Моцарчы гел бертесле генэ. тыныч кына агып торган
тормыш дицгез кебек дулкынлана башлады. Г. ИбраЬимов.
10.	Бернинди дэ сугыш бармый торган, сугышсыз. Тыныч шартлар. I I Тусын ечен илдэ тыныч кеннгр, взештец син дошман башларын. 3. Мансур.— Халыкны тыныч чор кирэк-яраклары белэн тээмин итэбез. Р. Ишморат. || рэв. мэгъ. Сугышмыйча, тэту. Безнец миллэт башка миллэтлэр илэ тыныч кыш яшэгэн. Г. Тукай. || Фикер алышулардан, килешудэн ' гыйбарэт, сугышсыз. Халыкара мэсьэлэлэрне тынын юл белэн хэл иту. II Тынычлык шартларында, сугышсыз вакытта башкарыла, алып барыла торган.— Тыныч хезмэтемне булеп. безнец илебезгэ. безнец я(и-ребезгэ — дошман аяк баса. А. Шамов. Бета эцирдэ тыныч тезелеш бара. Э. Исхак. II Сугыш » рэкэтлэрендэ турыдан-туры катнашмый торган. Дои-маннар килэ Илне басарга, Тыныч халыкны Дара асарга. Э. Ерикэй. II Тыныч максатларны куздэ тоткан, коралсыз.— Хекумэт Петроградтагы тыныч демон страцияне аттырды! И. Гази. || Тынычлык политикам алып бара торган, тынычлык шартларында яши торган. Тыныч дэулэт. О Кенбатыштан кинэт фаишт явы Басып керде тыныч ватанга. 9. Исхак. Бомба-возлар каплап алды Тыныч Корея куген. 3. Мансур.
11.	и. сир. к. тынычлык (6 мэгъ.). Без сугыит юлбарыстан кечлебез. Без тынычта аттан артык эшлибез. Г. Тукай. Шул повестка [байныц] тени йокысын булгэн, тынычын э^ибэргэн иде. Ш. Мехэи-мэдев.
О Тыныч аяк белэн кайту — хэвеф-хэтэр, бэла кд-термэу.— Сине уз балам кебек куруче идем. — Unit тыныч аяк белэн кайткан булсац иде. Г. Ибракв-мов. Тыныч бул(ыгыз) — теге яки бу эш ечен бор-чылмаска, дулкынланмаска ышандырып эйтелэ.— Сезне кимсетэ торган бернэрсэ дэ эшлэмэм. тыныч бул улым. Г. Гобэй. Тыныч бул. иптэш начальник, <М-зерахман бабацныц кузлэре эле дус белэн дошманш гына аерырлык. А. Эхмэт. Тыныч йокы — кемгэ» булса (тенлэ) яхшы ял итэргэ, йокларга телэк белдереп эйтелэ торган суз.— Бик соц инде, Хэйдэр, zafy ит! Хуш! Тыныч йокы! Г. Бэширов. Тыныч кары алмау—1) кемгэ дэ булса гашыйк булу, мэхэббэг тоту. [Газинур] Сэлимнец Мицнурыйга тыныч кары алмаганлыгын белэ. Г. Эпсэлэмов; 2) нинди дэ бую мэсьэлэгэ, эшкэ карата битараф булмау, кызыксын-чанлык, катнашлык курсэту. Тыныч куцел (вежда») белэн — веждан газабы кичермичэ, борчылмыйча, узе-нен хаклыгына ышанып, саф кунел белэн. Алар двнк-да буш, мэгънэсез яшэп улмэгэнлеклэренэ ы шанам} йэм тыныч веэцдан белэн кабергэ баралар. Г. ИбраЬимов. Шуныц ечен тыныч куцел белэн. Тута менэ шушы урында, Жырлыйм Зебэйдэнец наборщик-ка Булган кечле гыйшкы турында. h. Такташ.
ТЫНЫЧАЮ ф. диал. Ял иту, хэл жыю.— Син, эни хэлсез дэ булгач. тынычаю тиеш... эйдэ, казармш керик тэ. чэй эчеп ятырсыц. булмаса... Ш. Камал
ТЫНЫЧЛАНДЫРГЫЧ с. 1. Тынычландыра, тыныч-лык китерэ, тынычлык бирэ торган. [Патый абшиеч| йомшак, кейле тавышында.----мелаем кузлэрен!»
йэм бетен торышында ниндидер, эцанны тынычлан-дыргыч бер кеч бар. А. Шамов.
2. и. мэгъ.. махе. Улчэу приборында укны дерел-дэудэн туктату жайланмасы; демпфер.
ТЫНЫЧЛАНДЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тынычлаиу. Илсеяр аны башыннан сыйпый-сыйпый тынычландыр-ды. Г. Гобэй. Алар ярсыган атларны тынычланди-рырга тырышалар. А. Шамов.
2. куч. Баш кутэргэн халыкны буйсындыру, политик чуалышларны бастыру. Самодержавие халыкни ничек тынычландырырга вэ ниндэй юл берлэ боларкы
тын
193
ТЫН
бастырырга белмэенчэ аптыр[ый]. РСДРП прокламациясе. | и. мэгъ. Хекумэт ничэ еллардан бирле. узе эйткэнчэ. Россияне тынычландыру берлэн маташа. Урал.
ТЫНЫЧЛАНУ ф. 1. Курку, борчылу, дулкынлану, ярсу, дэртлэну Ь. б. ш. хислэр басылу; тыныч халэт-кэ килу, уз-узеи тыныч тота башлау. [Фэритнец] кич белэн инде борчылуы бетте, тынычланды. бары шат-лыгы гына калды. А. Шамов. Беренче кайнар чыгыш-лардан кызып киткэн атмосфера хэзер сизелерлек дэрээцэдэ сурелэ теште. йэм нервлары кытыкланып уйный башлаган кешелэр дэ шактый тынычланды-Лар. 9. Еники. П Борчылудан, дулкынланудан, ярсудан туктау (йерэк, кунел, жан турында). Гали абзыйны исенэ тешергэч, Газинурныц пошынган йэм борчыл-ган куцеле шактый тынычланды. Г. Эпсэлэмов. Шулай да, эцаныц тынычлансын ечен, хэтеремдэ калган кадэресен языйм. Ш. Камал. II сейл. Ирешелгэннэр белэн канэгатьлэну. Арджанов [бу м;авап] белэн ты-нычланмады, рэистэн утенде: .Даменла Фэридел-гасриныц кулъязма эн;авабы бар.-----Шул хэзер
укылса иде'. Г. ИбраЬимов.
2.	Ьэртерле сейлэшулэрдэн, ыгы-зыгы килудэн, шау-шудан туктау. Тагы шау-шу, тагы тэбрик, тагы .яшэсен'нэр кычкыру башланды. Зал бераз тыныч-лангач, Галиэсгар эфэнде, халыкка каршы торып, аларныц тэбрик вэ алкышларына каршы кыскача гына рэхмэт сузе сейлэде. Г. Тукай.
3.	Чуалышлар, тэртипсезлеклэр басылу, туктау.
4.	Ьэртерле хэрэкэт (селкену, дулкынлану, жил ису Ь. б. ш.) тукталу, басылу. Буран йаман тукта-мый, э давыл йаман тынычланмый иде. А. Алиш. 6й эче тац алдыннан гына тынычланды. Тац алдыннан гына кабат-кабат торып йерулэр, шэм яндырулар бетте. М. Гафури.
5.	Тынычлык (6 мэгъ.) урнашу. Сугыш бетеп, за-маннар тынычланып китсэ, Галиулла абзагыз да кешедэн ким яшэмэс. И. Гази. Солых булгач, тыныч-лек[ды] деньялар. Г. Камал.
ТЫНЫЧЛАТУ ф. 1. сир. к. тынычландыру. Карт ашыкмады, бияне тынычлатып, ялыннан, сыртыннан сыйпап, тагы эциленгэ кул сузды. Г. ИбраЬимов.
2. куч. диал. Узенэ буйсындыру, каршылыкны бастыру. Тыныч хезмэткэ кайту ечен [керэшергэ\ кирэк. Каршы тормасац, дошман килеп тынычлата. К. Нэжми.
ТЫНЫЧЛАУ ф. 1. к. тынычлану. Урамнарда да кеше азаеп, акрын-акрын гына шэйэр тынычлый башлаган иде. Ш. Мехэммэдев. Ул йоклап киткэч тэ тиз генэ тынычлап ж;итэ алмады: йомшак кына йомылган озын кара керфекле кузлэрнец аскы кап-качлары эледэн-эле---калтыранып алалар иде.
Ф. Эмирхан.
2. сир. Берэр кешене яки хайванны ярсуыннан, борчылуыннан, шаулавыннан Ь. б. ш. туктату, тынычландыру. Нэгыйм аны тынычларга телэп дэште: ,Д, текер эле, Сэфэр, куй эле денья сузен!' Э. Фэйзи.
3. рэв. мэгъ. тынычлап. к. тыныч (1—Змэгъ.). Бик тынычлап сайрагыз сез, мин тимим, сезгэ тимим. Г. Тукай.— Аларныц да ахыр гомерлэрендэ тынычлап торасылары килэ. Г. Камал.— Ул кадэр нинди ашыгыч эш тагы? — Тынычлап чэй эчэргэ дэ бирмилэр. Г. Эпсэлэмов.
ТЫНЫЧЛЫК и. 1. Бернинди дэ шау-шу, ыгы-зыгы, хэрэкэт булмау хэле; тынлык. Тирэ-юнь тагын тынып калды. Бераз вакыт уткэч. кемдер. шул тыныч-лыкны ачы тавыш белэн ярып. езелеп кычкырды. К. Нэжми. Без дэ. бу тирэн тынычлыкны бозмаска телэгэндэй, авылга кергэч, сузсез калдык. М. Эмир. 13 А-562
II Физикада: хэрэкэтсезлек, тик торыш. Тынычлык хэленнэн хэрэкэткэ кучу.
2.	Кешенен яки хайваннын уз-узен сабыр, басын-кы, тыныч тоту халэте. [Дускаевныц] да саргылт йезе карацгыланып киткэн кебек булды, лэкин ул тынычлыгын эн;уймады. Э. Еники. Югалтмый ул йич-кайчан тынычлыгын. Эчтэ ачу кабынса да. узен тиз кулга ала. 9. Исхак.
3.	Рухи яки физик яктан борчылусыз, дулкынлану-сыз, тыныч халэт.— Авыруга тынычлык кирэк, бер-кемне дэ кертмэ. Г. Кутуй. Болай да какшаган нерв-ларыма шэйэрнец шау-шуы, мэшэкате-------бик начар
тээсир итте. Докторлар:-------.Сица абсолют ты-
нычлык кирэк',— диделэр. А. Шамов.
4.	Эшсез, терле мэшэкатьлэрсез вакыт, ял. При-казчикларга юк тынычлык, тене-кене эшлилэр. Ш. Мехэммэдев. Иртэ-кич димилэр. бер сэгать тынычлык юк. Менэ хэзер дэ ике районныц делегациясе ------килеп тешкэн. Г. ИбраЬимов.
5.	Бернинди дэ чуалышлар, тэртипсезлеклэр булмау; тэртиплелек. Юк инде. булмады: тынычлык кеткэндэ тагын чуалыш башланды. И. Гази.— Илдэ тынычлык, тэртип булуын телим. Т. Гыйззэт. II Хэ-веф-хэтэр булмау, иминлек.— Сезнец шэйэрдэ кич белэн, шаять, тынычлыктыр? Талаулар. кеше уте-рулэр булмый торгандыр бит? Г. Камал. Мине ил-нец тынычлыгын Саклау ечен куйган пост кетэ. Ф. Кэрим.
6.	Дэулэтлэр арасында сугыш яки сугыш хэрэкэт-лэре булмау; дэулэтлэр, халыклар узара тату, тыныч яшэу хэле. Тынычлык политикасы алып бару. Тынычлык ечен керэш. □ Гражданнар сугышы бетеп, илгэ тынычлык урнашкач, [аца] этисе ечен пенсия чыкты. Г. Гобэй. Телэмибез сугышны без! Без тынычлык телибез! Ш. Маннур.
О Тынычлык бирмэу— туктаусыз борчып, бима-залап тору, йедэту, аптырату. Немец дигэн кабахэт эк;ан ике контратака арасында да тынычлык бирми: я артиллериядэн, я миномёттан езлексез атып тора. И. Гази. Тынычлык бирмэделэр. Малай килеп. Давыттан номер ечен акча дип бимаэалады. Аны озатып, инде мэшэкатьлэмэслэр, дигэндэ. тагын кемдер: .Урманов! Тиз чык эле!' — диде. Г. ИбраЬимов. Тынычлык тапмау — борчылу, хэвефлэну.— Дз кене. сине Габделкадыйр сорый Нэм сине ацар бирэлэр имеш, дигэн сузлэрне ишеткэч, минем веэцданым бер дэ тынычлык тапмаган иде. Г. Колэхметов. [Хатыныныц] кылануына рэнэ^и торгандыр [Газиз]. экраны тынычлык тапмыйдыр. Г. Бэширов. Тынычлыкта калдыру—кемне дэ булса борчып, бимазалап тору-дан, йедэтудэн туктау.
ТЫНЫЧСЫЗ с. 1. Рухи тынычлыгын югалткан, борчулы, дулкынланулы, тэшвишле. Мадам, бик ты-нычсыз гына сурэттэ: .Теге татарлар куренмэде-ме?‘ — дип сорады. Ф. Эмирхан. Мин тынычсыз. Иреннэр кысылган. йодрыклар йомарланган. И. Фэттах. II рэв. мэгъ. Борчулы, тэшвишле. Аксак узен бик тынычсыз сизэ: вакыт-вакыт як-ягына каранып ала. М. Госманов. || Нэрсэдэндер борчылуны, дулкынлануны белдерэ торган. Кешелэрнец эрле-бирле кучеп йергэн тынычсыз куз карашлары--------нэрсэдер эзлэнэ, нэр-
сэдер кетэ, нэрсэгэдер омтылырга торган шикелле куренэ. Ш. Камал. II Жанны, кунелне борчый, тэш-вишли торган, борчулы. [Госман] тынычсыз уйлар-дан арынырга, аларны. бер читкэ куарга тели. А. Шамов. Бу хат аныц бер кейгэ салынган тыныч куцелендэ тынычсыз тойгылар уятты. Г. Бэширов.
2.	Ьэртерле борчу, мэшэкать, ыгы-зыгы, шау-шу белэн тулган. Тынычсыз тормыш. Тынычсыз тен. □ Кич аеруча тынычсыз булып чыкты. Аныц бер
тын
194
ТЫН тьп
генэ дэ буш вакыты булмады. А. Шамов. || Саташулы, буленуле (йокы турында). АДамалиныц йокысы тынычсыз булды. Эллэ кемнэр белэн саташып бетте. Г. ИбраЬимов. | рэв. мэгъ.— Балам, тынычсыз йокла-дыц, ахры?..--Курыкма. син бездэ. М. Гафури.
Туташ бу твнне дэ тынычсыз кичерде... Йокы арасында, Ьаман аныц саташулы хыялы эчендэ, революция белэн контрреволюция кечлэре бэрелеште. Г. ИбраЬимов.
3.	Давыллы, шашкын, Ьэрвакыт хэрэкэттэ булган, ярсу (табигать куренешлэре турында). Алар алдында тынычсыз Днепр сузылып ята. А. Шамов.
4.	Башкаларга да, узенэ дэ тынычлык бирми, би-мазалап, аптыратып тора торган, тынгысыз. Бу кешенец уз гомерендэ куп терле кэсеп алмаштыруы--
[аныц] тынычсыз эн;ан булуын курсэт[э]. Ш. Камал. II Кейсез, елак (бала турында).
5.	Яшэп килгэн тэртиплэр, фикерлэр белэн риза булмаган, тормышта яналык, яца фикерлэр тели, эз-лэнэ торган. [Эсэрдэ] татарныц зыялы катлавы, аныц да тынычсыз куцелле теркемнэре арасында гына табыла торган суз Ьэм ифадэлэр бар. Г. Ннгъ-мэти. Тац беленеп килгэндэ тынычсыз полк, кечле конвой сагы астында, товар вагоннарына ябылып, билгесез якка э^ибэрелгэн иде инде. К. Нэжми. II Тэр-типсезлеклэр, ризасызлыклар, Ьэртерле чуалышлар булган.
6.	куч. иск. Терле хорафатлар буенча: жен иялэн-гэн. Тынычсыз ей.
ТЫНЫЧСЫЗЛАНУ ф. 1. Берэр нэрсэгэ борчылу, дулкынлану, хэвефлэну, тэшвишлэну. Тештэн соц каралу башланачак булганга курэ,---Вахитныц
куцеле тынычсызлана, йерэге тибэ. М. Гафури. II Эчке кичерешлэрнец чагылышы буларак, бертуктаусыз кул-тэн хэрэкэтлэре ясау, ыгы-зыгы килу. [Сиражуетдин] урыныннан сикереп торып, ишеккэ таба бара башлый. Утырган кешелэргэ кузлэрен зурайтып ачып карый. Бер доверенный: .Нишлэп ул йаман тынычсызлана?"— ди. Г. Камал. Карт утырган э^ирендэ тынычсызлана. гасаби рэвештэ бер кулы белэн сака-лын кармаштырып. икенчесен терлечэ куеп карый. Ш. Камал.
2. Шау-шу килу, ыгы-зыгы килу, тэртипсезлэну. Сэгатьтэн-сэгать авыл тынычсызлана*барды, кайна-ды, шаулады. К. Тинчурин.
3. биол. Тере организм яки анын аерым эгъзалары тышкы ярсыткыч тээсиренэ бирелу.
ТЫНЫЧСЫЗЛАНУЧАНЛЫК и. биол. Тере орга-низмнын тышкы ярсыткычлар (чэнчу, сугу, температура узгэру, тавыш, химик матдэ Ь. б. ш.) тээсиренэ жавап кайтару узлеге. Терек организмнарда тыныч-сызланучанлык матдэлэр алмашын яхигырту Ьэм тирэлекнец зарарлы шартларыннан саклануны тээмин итэ торган файдалы эцайланма [сыйфатында барлыкка килгэн. Гомуми биология.
ТЫНЫЧСЫЗЛАУ ф. 1. Кемие дэ булса рухи борчу. Тагы мине шунысы тынычсызлый: аныц бер дэ [аппетиты] юк. Хэтта бетенлэй---ашамый дияргэ
ярый. Г. Тукай. Буген икесенэ уртак булган вэ ике-сенец дэ йерэклэрен тынычсызлый торган хэсрэт-лэре бар: Зыя— никрут. Зыя карала. Г. ИбраЬимов. II Физик яктан уцайсызлык китеру, авырттыру, борчу. — Август урманнарында алган энуэрэхэтем бар, шул тынычсызлый. Ш. Усманов.
2. Туктаусыз борчып тору, бимазалау, тыныч тор-мышны бозу. Дошман да, без дэ сирэк-сирэк кенэ атулар белэн бер-беребезне тынычсызлап торабыз. X. Межэй. Аны шунда чебен халкы тынычсызлый: Ялкау маэмай! Ул аларны тормый куып. Г. Тукай.
3. биол. Берэр терле ярсыткыч белэн тере орга-низмга яки аныц аерым эгъзасына тээсир иту. II и чэа. Шундый тээсир. Тынычсызлаудан туган уяну башпи узэк нерв системасына юнэлэ. Сов. эд. Химик матдэлэр --амёбага барып энуиг. п, аныц протоплю-
масыныц еске катлауларында тиешле тынычсызлы тудырдылар. Гомуми биология.
ТЫНЫЧСЫЗЛЫЙ и. 1. Куркудан, шиклэнудэн яки берэр кешене яисэ берэр нэрсэне бик кетудэн Ь. б. ш. туган борчылу, дулкынлану халэте. [Рокыяныц] тын алышында, хэтта бетен кыяфэтендэ бик зур тины чсы злы к сизелэ. Ф. Эмирхан. Ятим кызга эшлэгп начар лыгы ЗаЬитныц куцелендэ тынычсызлык зз< калдырып киткэн. С. Жэлэл. II Йокы арасында саташу (йокы) булену. Тенен Галимэ апаныц йокы тыны-сызлыгы уткэн тенгэ Караганда да артык булдн. Ул мин кургэндэ генэ берничэ рэт саташып. э.ш нинди бер-берсенэ бэйлэнешсез сузлэр эйтеп. бернт> рэт торып утырды. М. Гафури.
2.	куч. Бик нык кызыксыну. Иртэгэ нилэр буль сын тынычсызлык белэн кету.
3.	Ьэртерле ыгы-зыгы, шау-шу, хэрэкэт. Моны сей-лэгэннэн соц, тагы тынычсызлык, тагы шау-шу тагы тэбрик [башланды]. Г. Тукай. Кеннэр утк саен авылда тынычсызлык арта барганлыктан, Се-лэйман кендезлэрен тугел, теннэрен дэ печэнлектя тешмэде. К. Тинчурин. II Тыныч тора алмау, эледа эле хэрэкэтлэнеп тору хэле. [Хэмидэ], сауган вакыт-та курсэткэн тынычсызлыкларын Ьэимэсен гаф-итеп: .Чу, сыеркаем, чу. менэ хэзер бетэ'.—dta юатты. М. Гафури.
4.	Бимазалау, борчу. Чирлелэр ечен тынычсызлы булмасын диптер инде, [кызлар] акрын сейлшир кергэн-чыкканда аяк очлары белэн генэ басып йери-лэр. Г. ИбраЬимов.
5.	Ижтимагый ризасызлык, Ьэртерле чуалыш. Аш тынычлык кеткэндэ, ил естенэ зур тынычсызлы! килэ башлады. — Терле хэбэрлэр, соцга калып булса да.--авылга да килеп ирешэлэр. И. Гази. Самодержавие правительствосы----Думаны-----Одес-
садагы тынычсызлыклар Ьэм Русиянец Ьэр ягыннл корал белэн правительствога каршы килулэре сэб>-беннэн елгертэ алмады. РСДРП прокламациясе.
ТЫНЫШ u. 1. Упкэлэр белэн Ьава сулау Ьэм аиы кире чыгару процессы; тын алыш.
2.	Сейлэгэндэ, жырлаганда, укыганда Ь. б. ш. бик аз вакытка гына ясала торган тукталыш; пауза. Р>-хим аз гына тыныштан соц сузен тугэрэклэп куи-ды. Б. Камалов. Шактый тыныштан соц егет яцадт телгэ килде. Ш. Маннур. II Берэр нэрсэ эшлэгэнда вакытлыча ясала торган тэнэфес.— Дурт белэн еч арасында эз генэ. нэни генэ тыныш була. Г. ИбраЬимов. [Керэш] вакыты 12 минуттан да артык били-лэнми. Шуныц уртасында тыныш ясала. Атака.
3.	эд. иск. к. цезура. Тезмэлэрдэге цезуралардл I (тынышларда) басымнар бертерле урында килэлэр. Г. Нигъмэти.
4.	диал. Жырныц, шигырьнец кушымтасы.
5.	иск. Коръэндэ кайбер жемлэ ахырларыиа нокта урынына йолдыз рэвешендэ куела торган билге,— Бер тынышыннан алып икенче тынышка тикле [укн]. Н. Исэнбэт. [Абыстай] минем ер-яца китабымнан беренче биттэге беренче тыныш арасын курсэтте. Г. Бэширов. || иск. Коръэннен шул ике билге арасыи-дагы кисэге; аять. Бер тыныш та белми бит куч-леннэн ул Коръэн сузен! Г. Тукай. [Хэлфэ] бер-икл зуррак шэкерттэн берничэ генэ тыныш Коръэн укы-тып карады. Э. Еннки.
Тыныш билгелэре — язма текстиыц эчтэлеген Ьэм пауза, интонация узенчэлеклэрен дерес чагылдырырга
ярд; нокт орФ аны. тын [moi гал;
< Ь. б лыи. муы.
1 тор мау хол
1
1 лэу -[• мы!, тор алм Г. 1
2 — л рИЗс мый КЭШ
1 Сур дэм
1 бас» бeл^ Ш.
ТПЫТ
2 неп. М. ту
Я теш то/ нэт сир, гэ f хим тур Тьи Г. 1 арп ЭЛЛ кил лиг №
арб эзл
куй име
бул ты Шг ры» 13*

тын
195
тып
ярдам итэ торган график билгелэр (нокта, етер, куп нокта Ь. б. ш.). Балалар ечен язылган китапларныц орфографиясе, тыныш билгелэре идеалъ дэрээ^эдэ анык. булырга тиеш. Л. Жэлэй. Гайшэ hap сузгэ. тыныш биггелэренэ тукталып. тикшереп укырга [тотынды]. И. Салахов. Тыныш галэмэтлэре (тамга л ары) иск.— к. тыныш билгелэре.
О Тыныш кую — энгэмэне, бэхэсне, сейлэшуне Ь. б. ш. туктату, бетеру. „Хэзергэ шуныц белэн э^ые-лышны ябабыз",— дигэн сузлэре белэн Арсланов э^ыелышка тыныш куйды. Г. Толымбай.
ТЫНЫШМАУЧАН с. Кешелэр белэн тыныша алмый торган, кеше белэн тэту тора алмый торган. Тыныш-маучан кеше. || Шундый кешегэ хас. Тыныш иаучан холыклы.
ТЫНЫШМАУЧАНЛЫК и. Тынышмаучан булу.
ТЫНЫШУ ф. 1. Дус, тэту, килешеп яшэу яки эш-лэу (купчелек очракта юклык формасында йери)-— [Уллары i], икесе бергэ булганда. бер дэ тыныш-мыйлар. гел бэхэслэшеп. бер-беренэ бэйлэнешеп кенэ торалар. М. Гали. Бу хайваннар. узара тыныша алмыйча. тешлэшэлэр, биялэр чыелдап тибенэлэр. Г. ИбраЬимов.
2. сир. Сугыш хэрэкэтлэрен туктату, килешу. — Мимечлэр [солых] сораганнар икэн дэ, безнекелэр ризалык бирмэгэннэр: бер мимеч солдатын калдыр-мыйча кырып бетергэнгэ хэтле тынышу юк, дип эйт-кэннэр. И. Гази.
ТЫН-0Н: тыиы-ене бетеп—к. тыны-кене бетеп. Сурыкмасов. тыны-ене бетеп: .Уй! Бар... ейдэ... ярдам ит!"—[ди]. Э. Фэйзи.
ТЫП 1. аваз ияр. Биегэндэ, сикергэндэ, каты итеп басканда яки эре тамчы тамганда чыккан тавышны белдерэ. Туктап сана. Тамчы тама: Тып. тып, тып. UJ. Галиев. Мактаган саен. идэндэ'сикерэлэр Тып та тып! Пар яшь кээк;э берлэн тэкэ. Г. Тукай.
2. рэв. к. шып 1. [Галима] эллэ нэрсэдэн шиклэ-неп, сискэнеп киткэн рэвешле, тагын тып туктады. М. Гафури. Ике яшьрэк кеше музыка тавышын ише-ту белэн тып туктадылар. Безнец юл.
Тып итеп — 1) шундый тавыш чыгарып (сикеру, тешу, басу Ь. б. ш. турында). [Нэфисэ], бетерелэ торгач, чуэге белэн тып итеп бер басып куя да кинэт туктап кала. Г. Бэширов. Шундый тын, хэтта сирэк-сирэк бакчаларда алмаларныц тып итеп эк;ир-гэ езелеп тешкэннэренэ хэтле мица ишетелэ. Г. Рэхим; 2) куч. кетмэгэндэ, кинэттэн (эшлэнелэ торган эш турында). [Зэйтунэ] буген минем килэсемне белми. Тып итеп алдына килеп бассам. эй куаныр, сееклем. Г. Мехэммэтшин. Шулай туры килепме, эллэ кызныц артыннан юри сагалап йергэнме, шул арада Мидхэт эллэ кайдан гына тып итеп Зэйтунэнец каршына килеп чыкты. Ф. Хесни.
ТЫПРАНЛАУ ф. диал. Берэр жиргэ китэргэ омты-лып, бер урында тыпырчыну, тыпыр-тыпыр килу.
ирэн — атка:] Тыпранма, буре азыгы! Тыпру... Исэнбэт.
ТЫПРУ ы. 1. к. трр.— Тыпруу!—дип. Гафият арбасыннан сикереп теште. Атын бэйлэп, Якубны эзлэргэ китте. И. Гази.
2. хэб. функ. куч. Берэр эш эшлэудэн туктарга кушуны белдерэ.— Эш кызып киткэч кенэ тыпр-р-ру имеш! К. Нэжми.
ТЫП-ТЫГЫЗ с. Артык. дэр. к. тыгыз. Тып-тыгыз булса бушап калган шешэлэрнец рэте. Г. Тукай.
ТЫП-ТЫМЫЗЫК с. Артык. дэр. к. тымызык. Тып-тымызык haea. □ Тып-тымызык, чалт аяз кенне Шэмси белэн Кайман-----таш чыгаралар. X. Сад-
рый. Тын гына, тып-тымызык бер тен иде. Ш. Бабич. 13*
ТЫП-ТЫН с. Артык. дэр. к. тын I. Шэйэр тып-тын, уле кебек йокыда, йич эн;ирдэ эк;ан эсэре куренми. Ш. Мехэммэдев. Денья тып-тын. Яфрак та кал-тырамый, эйтерсец лэ бетен тирэ-юньдэ бер ж;ан эсэре юк. И. Гази. || рэв. мэгъ. Бетенлэй тын булып. Зал тып-тын утырганда, [ул] берузе кинэттэн кул чаба башлады. Г. Эпсэлэмов. Тавыш бетте, мээкрлес тып-тын калды. М. Гафури.
ТЫП-ТЫНЫЧ с. Артык. дэр. к. тыныч. [Моцарчы] тып-тыныч киц тасма булып сузылып яткан }К,аек хэзер мецгэ сынгаланып, кайнашып, тынгысыз булып бер якка агыла. Э. Фэйзи. бзгэлэнэ, кайный бетен барлык. Мин генэ тик юаш, тып-тыныч! Н. Исэнбэт. II рэв. мэгъ. Бик тыныч, бетенлэй тыныч. [Егет] тып-тыныч кына эшлэп утырган. Ш. Камал.— [Эби] тып-тыныч кына торган кызыбызны нинди хэйлэлэр табарга ейрэтте. М. Фэйзи.
ТЫП-ТЫП аваз ияр. Эре тамчылар бер-бер артлы тамганда, каты нэрсэгэ бер-бер артлы нык басканда, сикергэлэгэндэ, тешкэндэ чыккан тавышны белдерэ. Тып-тып-тып! Тамчылар тама. М. Хэсэнов.— Тып-тып кына басып ей тубэгэ, герли-герли йери кугэр-чен. Жыр.
Тып-тып иту (килу)—шундый тавышлар чыгару. Юлга, тып-тып килеп, эре яцгыр тамчылары теш-кэли башлады. Г. Бэширов. Тып-тып итеп баскан аргамакныц Тубыклары яшел тут икэн. Жыр.
ТЫПЫЛДАУ ф. Тып-тып иту, тып-тып килу. Кыек читеннэн тыпылдап тамган беренче тамчы [курен-де]. X. Сарьян.
ТЫПЫЛДАШУ ф. Куп, еш булып тып-тып иту, тып-тып килу. Барысыныц да буген тавышы бар: Ты-пылдашып тама тамчылар. Э. Юные.
ТЫПЫЛДЫК с. диал. Тып-тып итеп, тып-тып килеп тора торган, тыпылдап торган. | и. мэгъ. Шап-шоп шапылдык. Басма естендэ тыпылдык. Табышмак.
ТЫПЫН-ТЫПЫН рэв. диал. Экрен генэ, сак кына. Тыпын-тыпын йеру.
ТЫПЫРДАВЫК с. сейл. Тыпырдап торучы, тыпыр-дап биеп торучы. II куч. кимс. Юк эш белэн йеруче. Мин аларга кем? Коры бер тыпырдавык. Идэн тап-таучы. Ф. Хесни.
ТЫПЫРДАНУ ф. Бер урында еш-еш баскалап тыпырдап тору. [Гайфул] шатлыгыннан ни эшлэргэ белми, келэт ишеге алдында, эн;им кеткэн карт этэчтэй, тыпырдана иде. Ф. Хесни.
ТЫПЫРДАТУ ф. (Аякларны, бармакларны), тыпыр-тыпыр иткэн тавыш чыгарлык итеп, еш-еш биету, ша-кылдату яки йерту. Саша бик нык итеп бер урында аягын тыпырдатып куя. А. Эхмэт. [Егет] атына менде дэ тыпырдатып киц даланыц карацгылыгы эченэ кереп югалды. М. Гафури. II сейл. Тыпыр-тыпыр иткэн тавышлар чыгарып бию.— }Дэмилэкэй бер ты-пырдатсын эле, уйначы бию кейгенэсен! Э. Касыймов. II рэв- мэгъ. Тыпыр-тыпыр иткэн тавышлар чыгарып (бию, кою, атлау Ь. б. ш. турында). Нэни тэпилэре белэн Тыпырдатып биер эле. Жыр.
ТЫПЫРДАУ ф. 1. Каты нэрсэгэ, жиргэ бер-бер артлы тешеп, басып, сикергэлэп тыпыр-тыпыр иткэи тавыш чыгару. Кыз биегэн кебек тыпырдый. А. Эхмэт. Берэу шунда кинэт кенэ „ha!" дип кычкырып эцибэрде,--тояклар ачу белэн тыпырдадылар.
Ф. Хесни. II Тыпыр-тыпыр иткэн тавыш чыгарып бию, Йегеру, сикергэлэу. Кияу дэртлэнэ теште, аныц аяклары тагын да э^ицелрэк, эк;итезрэк тыпырдый башлады. А. Шамов. II Шундый тавышлар чыгарып еш-еш таму. Туфракка тыпырдап, калайга шыбыр-дап. утте эн;эй яцгыры. 9. Фэйзи. || рэв. мэгъ. тыпырдап. Тыпыр-тыпыр итеп, вак тибешле адымнар белэн (бию, Йегеру). Нэфисэ, алъяпкыч итэген бармак очы
тып
196
ТЫР
белэн чеметеп тоткан килеш, тыпырдап эйлэнергэ тотына. Г. Бэширов. Иптэшлэре, куаныша-куаныша, белсэ-белмэсэ дэ тыпырдап биеп хат ала. А. Эхмэт.
2. Берэр эш эшлэргэ дэртлэнеп, бер урында аякларны биетеп кую, тик кенэ басып тора алмау. [Янисе] ейгэ кереп киткэч, Шамилнец аяклары тыпырдый у к башлады: „Хэзер Салих артыннан куып эн;итэм!" Г. Бакиров. || Гомумэн бер урында сикергэлэну, еш-еш таптану. Ике малай, капка тебенэ йегереп чыгып. яланбаш, яланаяк кар естендэ тыпырдап тора-лар. И. Гази.
3. Арлы-бирле сугылу. [Прокурор] кэфен-кулмэк эчендэ тыпырдаган эк;анлы гэудэдэн-кузлэрен ал-
мый. Г. ИбраЬимов.— Ышанмасац, йерэгемне тотып кара, балык кебек тыпырдый. А. Шамов.
ТЫПЫР-ТЫПЫР аваз ияр. Идэигэ яки каты жиргэ бер-бер артлы, еш-еш басканда, сикергэлэгэндэ, бие-гэндэ, йегергэндэ чыккан тавышны белдерэ. || рэв. мэгъ. Шундый тавышлар чыгарып. Тыпыр-тыпыр би-ергэ Тимер идэннэр кирэк. Жыр. Стакан тояклары белэн---тыпыр-тыпыр басып, узен узе белештерми
ярсып, ат килеп тэ лритэ. А. Алиш.
Тыпыр-тыпыр иту (килу) — биегэндэ, йегергэндэ, сикергэндэ шундый тавышлар чыгару. Читек кимэ, итек ки! Егетлэрчэ итеп ки! Итек белэн тыпыр-тыпыр, Тыпыр-тыпыр итеп куй! М. Фэйзи. [Биюче] эувэл бер урында тыпыр-тыпыр килеп тора да бер чугэлэп ала. Ф. Эмирхан.
ТЫПЫРЧЫНУ ф. 1. Берэр нэрсэдэн борчылып, ри-засызланып яки берэр жиргэ ашкынып, аякларны бер урында тыпырдатып тору. [Илсеяр] эк;ил йэм яцгырга борчылып тыпырчынган атлар арасына----кереп бас-
ты. Г. Гобэй. [Солдатлар] тыпырчынган атларын кечкэ тыеп торалар. X. Кэрим.	~
2. Берэр нэрсэдэн яки кеше кулыннан ычкыну, котылу ечен бетен тэне, кул-аягы белэн тиз-тиз тэр-типсез хэрэкэтлэр ясау, бэргэлэну, чэбэлэну. [Бэдия] солдатныц кулыннан ычкынырга телэп тыпырчын-ды. А. Эхмэт. [Сабираны] кире сэкегэ китереп яткыр-дылар. Лэкин ул, тыпырчынып, яцадан сикереп торырга телэде. Э. Фэйзи.
3. куч. сейл. кимс. Нинди дэ булса бэйлелектэн, узе ечен унайсыз хэлдэн котылырга омтылу. Абзасы-ныц каты кулыннан ничек ычкынырга белмичэ тыпырчынып яшэгэн чагында, [Майпэрвэз] милиционер Идияткэ man булган. Э. Еники. | и. мэгъ.— Фронтта тагын улем эцэзасы кертелде. Л^ыелышлар тыелды. ---Карагруйчыларныц улем алдындагы тыпырчыну-лары бу. К. Нэжми.
ТЫРАЙ и. Агач яки берэр каты эйбернен кечерэк йомры кисэге. Симой тырайны эн;ан ачуы белэн ти-беп эллэ кайларга очырып эцибэрде. Яйтерсец бетен гаеп шул ат тизэгендэ иде. Ш. Маннур.
Тырай тибу — 1) кечкенэ туп сыман каты нэрсэне икенче бер нэрсэгэ яки кешегэ тидерер ечен аяк белэн тибу. Юл естендэ йомрыланып каткан ат тизэклэре курде Алиш: „Шэп нэреэ таптым. егетлэр",— дип куйды ул.— „Яйдэгез. тырай тибэбез!"— Ьэм бер йомры кисэкне тибеп тэ эцибэрде. Ш. Маннур; 2) куч. эшлэмичэ вакытны бушка уздырып йеру; эшсез йеру, тик йеру.— Син, улым, хэзер узец хуэца: сица тырай тибеп йерергэ ярамый — эшлэргэ кирэк. И. Гази. — Бар кеше дэ эн;ан тирен тугеп кырда эшлэп яткан чакта. Мехэммэт рэхэтлэнеп тырай тибеп йер-сен. имею! Н. Фэттах.
ТЫРАКЛАТУ ф. сейл. Бер аяк белэн сикертеп йерту. Студентым ябык кына. хэлсез генэ вэ бичара гына бер кызны элэктереп алган да бер тыраклата, бер эйлэндереп йертэ. Ф. Эмирхан. Бер кен килеп йез
мецнэр налог тешкэч, Сыцар аяк тыраклатш йертэмени? Г. Камал.
ТЫРАКЛАУ ф. сейл. Бер аяк белэн генэ сикереп йеру, бер аякка гына кеч куеп йеру; титаклау. [Олаучы], вак-вак кына атлап. хэтта биегэндэй итеп, теге югартын килгэннец артыннан тыраклады Ф. Хесни. [Егетлэр] узлэре тыраклыйлар. узлэре зыр-зыр эйлэнэлэр, теге кызлар да. бичаралар. йг.п зырылдап эйлэнеп йерергэ, йэм тыракларга мэм;бур-лэр. Ф. Эмирхан. II рэв. мэгъ. тьграклап. Бер аяк белэн генэ сикергэлэп; титаклап.— Сания, нигэ бер аягьц белэн генэ сикергэлисец?—дип дэшэ [бабай]. Низе-, соц ул уз тирэсендэ тыраклап йергэн Санияне бел» Ж- Тэржеманов. Озын бишмэт чабуына баса-серлег тыраклап чыккан кэкре аяклы, яссы борынлы малой-ны [Камали] ачудан сугып ега язды. К. Нэжми.
ТЫРАК-ТЫРАК рэв. диал. Сыцар яки кушаяклап еш-еш (сикеру турында). Егет, башын эле бер якка. эле икенче якка салып. тырак-тырак сыцар аягынд сикерергэ тотынды. Г. Бэширов. Сыерчыклар-ияр I
баралар, тырак-тырак сикерешэлэр. Г. Ахунов.
Тырак-тырак уйнау — тыркын (2 мэгъ.) уйнау.
ТЫРАНГЫ и. бот. Кеньякта усэ Ьэм вак чэчэклэре тэлгэшлэнеп торган тэцкэ яфраклы куак яки вак агач; русчасы: тамариск.
ТЫРАНЖА- тыранжа балык диал.— к. минога.
ТЫРБАГАЙ с. диал. Узен башкалардан естен са-иаучы, тэкэббер, мактанчык (кеше турында). Х(ирд> тора ике агай: Тарбагай да тырбагай. Табышмак.
ТЫРБАГАЙЛЫК и. диал. Тырбагай булу. Уырба-гайлыкны енэмэу.
ТЫРБАЙЧЫК с. диал. Узен башкалардан естен санаучы, кыланчык, мактанчык (кеше турында).—Ну тырбайчык та соц шушы фашистлар!-----Янэсе, ала)
курыкмыйлар! Янэсе, алар терле фокус-мокуслар белэн безне куркыталар йэм шуннан лэззэт табалар Ш. Маннур.
ТЫРБАЙЧЫКЛЫК и. диал. Кыланчыклык, мактан-чыклык. Немецныц бетен кыланышын. бетен тыр-байчыклыгын сеземтэлэгэндэ, бары тик шундый нэтимуэгэ генэ килергэ мемкин. Ш. Маннур.
ТЫРБАЮ ф. диал. кимс. к. тырпаю. Лэкин алар каршысында Дошман тора ырэкаеп. Улем елэшер аларга йэм келэр ул тырбаеп. Ш. Маннур. Инде [таен] картайган.--Ботаклары ничек-тырбайган. 3. Яр-
мэки.
ТЫРБЫК с. диал. к. тырбайчык. Гадилеге. тыр-бык тугеллеге, узен узе ясарга маташмавы — [аны] кутэрэ, аныц сузлэрен кешелэрнец йерэгенэ алып ке-рэ. Ф. Хесни.
ТЫРКЫЛДАУ ф. 1. Салмак адымнар белэн кызу гына атлап бару, Йегеру; тырык-тырык иту.
2. Хэрэкэт иткэндэ жинелчэ, еш-еш дыцгырдау. Юлдан тыркылдап бару.
3. куч. диал. Куп сейлэу, ^такылдау. Тыркылдаш эле. ишетелми.
ТЫРКЫН и. диал. 1. Бер аяк белэн генэ сикереп титаклап йереш. Аныц тыркыны [белэн барып соцга калдык.
2. Билгеле бер кагыйдэлэр буенча сызыклар сызып шул сызыклар арасында бер аяк белэн генэ сикереп йереп таш тэгэрэтеш уены; сызык уены.
ТЫРКЫНЛАУ ф. диал. к. тыраклау. Тыркынлап йеру.
ТЫРКЫШ с. диал. Пычрак, шапшак. Тыркыш малай.
ТЫРЛАУ и. диал. Булеп алынган жир участогы. Тырлауга киндер чэчу. О Инеш янында тырлау булеп тугым бекте.и. А. Гыйлэжев.
ТЫР
197
ТЫР
ТЫРМА и. 1. Сукаланган жирнен кантарларын ва^-лый, туфракны йомшарта торган авыл хужалыгы коралы. Тешле тырма. Атлы тырма. Ж,ицел тырма. Трактор тпырмасы. дйлэнмэле тырма. Тэлинкэле тырма. О [Трактор] артыннан тимер тырма [та-гылып] китэ, Зур кэслэрне тузан кебек ваклап китэ, Чуп-чарларныц яденен езеп, тамырын кырып, Ж,ир башына вем-еем ташлап китэ. М. Гафури. Тырма урле-кырлы сикерэ, тырма артыннан, келтер дэ кел-тер килеп. очсыз-кырыйсыз вак балчык тасмасы. тип-тигез тырма эзлэре кала. Г. Бэширов.
2. Салам Ьэм печэн жыяр ечен яки тутэллэрне йомшартыр ечен кулланыла торган озын саплы, тешле корал. Кул тпырмасы. Тырма сабы. □ Ике хатын еем асларында калган башакларны тырмалар белэн чиста итеп ядыйнап баралар. Ш. Камал. Ярхэм хатыны, кулына тырма алып, коелган башакларны ядыя. М. Гали.
3. Гадэттэ юн. килеш форм, тырмага. Серелгэн жирне атка яки тракторга тагылган тырма (1 мэгъ.) белэн йомшарту эше. Яз кене иде ул чак, безнекелэр тырмага чыкканнар. Э. Айдар. [Корбангали абзый] Сэфэргалине баерак кешелэргэ тырмага йэм шундый вак-теяк кыр зшлэренэ бир[э]. Ф. Хесни.
Тырма тырмалау — серелгэн жирне атка яки тракторга тагылган тырма белэн йомшарту. Бу вакытта Жийанша узе дэ тырма тырмаларга [йери]-----баш-
лаган иде. 3. Вади. [Гелзэбэр] орлык ташый. тырма тырмалый, сабан серэ. Г. Бэширов. Тырма яцагы — кул тырмасынын теш куела торган яки тешлэре булган аркылы елеше.
О Тырманыц сирэге яхшы иск.— мэжлестэ куп кеше тыгызланып утырганчы, халык азрак булганы унайрак дигэнне ацлата.
ТЫРМАВЫЧ и. 1. Печэн, салам жыю ’ечен сэнэк сыман озын Ьэм бер якка кэкре тешлэре булган озын саплы авыл хужалыгы коралы. [Ул] абзар тубэсе естендэ тырмавычка таянган. М. Эмир. || Ярым эйлэнэ рэвешендэ бегелгэн озын, нечкэ тимер тешлэре белэн урылгаи, чабылган печэнне, саламны жыеп, еемнэргэ салып бара торган бер кучэрле авыл хужалыгы маши-насы. Атлы тырмавыч. Ян тырмавыч. Асылма тырмавыч.
2. диал. Тырма, кул тырмасы. [Малай] сеяп куелган тырмавычныц тешенэ аягы белэн ялгыш баскан. Н. Исэнбэт. Керэк, тырмавыч, тимер сэнэклэр кутэр-гэн кешелэр--ревком бинасы каршысына агылдылар.
И. Гази.
ТЫРМАВЫЧЛЫ с. Тырмавыч (1 мэгъ.) беркетелгэн. Бабайныц ядилкэсендэ тырмавычлы чалгы. Г. Гали.
ТЫРМАЛАУ ф. 1. Жирне тырма белэн йомшарту, сергэннэн сон калган кантарларны ваклау. Аркылы тырмалау. Буйга тырмалау. I I —Бер кантарын кал-дырмыйча тырмала! Тет узен: мамык ит! Узебезнец ядир! И. Гази. Жирне аз-маз тырмалап, чэчкэн идем, урган идем. Г. Тукай.
2. Тырма яки тырмавыч белэн чабылган яки чэчел-гэн печэнне, саламны жыю яисэ аралаштыру. [Халикг] еем асларын тырмалап йеруче Фэрихэ янына барды. Ш. Камал.
ТЫРМАНУ ф. 1. Тырнаклар, тояклар Ь.'б. ш. очлы эйберлэр белэн нэрсэне дэ булса эз калдырырлык итеп березлексез сыдыру, тырнау, казу. Атныц тоягы кы-чытса. тырманса. яцгыр булыр. Мэче тырманса. буран чыгар. Н. Исэнбэт. [Тавык] тиреслектэ тыр-мана, Бер чуп тапса — куана. Ш. Маннур.
2. куч. сейл. шелт. Терле авырлыкларга карамый-ча, куп кеч сорый торган эш белэн шегыльлэну, тырышу; нэрсэ дэ булса эшлэргэ маташу.— Юккамы шул-
хэтле тырыша дип белэсец? Ул узе ечен тырмана. Ш. Камал.
ТЫРМАТУ ф. диал. к. тырмалау. Сезгэ кем ашлык чэчэ, ядырлап йереп, ядир тырматып? Н. Исэнбэт. Басуларны [ат] сырландырып серэ, Менэ дигэн итеп тырмата. М.^Гафури.
ТЫРМАУ ф. диал. 1. к. тырнау (2 мэгъ.). Тырмасы да тырмый алмый. йезе кара! М. Гафурн. Тормоз вагон тэгэрмэчен тырмый. Ш. Усманов.
2. к. тырмалау. Кара ядирне тырмап йомшарт-тык. Атака.
ТЫРМАЧЫ и. Ат белэн тырма тырмалаучы, серелгэн жирне атлы тырма белэн йомшартучы кеше. Тыр-мачы малайлар атларны каулап ядир естенэ кереп кит[телэр]. А. Гыйлэжев. [Тимери] тырмачыларныц, сабан серучелэрнец эшлэрен аерым-аерым тикшереп чыкты. Г. Бэширов.
ТЫРМАШУ ф. 1. Урт. юн. к. тырмау.
2. Тырнаклар, тояклар h. б. ш. очлы, тешле нэрсэлэр белэн казыну; тырнашу. Мицнулланыц биясе, муенын кечкэ сузып, нечкэ аяклары белэн тырмашып. кечкэ кузгалды. И. Гази. Яшь чыршыда тиен тырма-ша. М. Сендекле. II Тырнаклар, бармаклар белэн ябы-шып югары урмэлэу. Бик куп кешелэрнец,-----шул
ярдан менэм дип тырмашып, тырнаклары каерылып бет[те]. Г. Тукай. Ул тырмашып текэ ярга менэ, Ярдан карый ерак еенэ. Ф. Кэрим.
3. куч. Куелган максатка ирешу ечен, бернинди каршылыкларга, авырлыкларга карамыйча, бик нык бирелеп, кечне кызганмыйча тырышып эшлэу. Инсан, узенец гакылы кицэйгэн, белеме арткан саен, узенец рэхэте ечен тырыша, тырмаша башлады. Г. Тукай. [Шэмгун] тырышты, тырмашты, тен йокламады, ашауны. эчуне белмэде, никадэр ядир чэчтерде. А. Шамов.
ТЫРНАВЫЧ и. диал. к. тырмавыч (2 мэгъ.). Егет тенлэ кырынрак сеялеп куелган тырнавыч тешенэ ялгыш барып баса да, тырнавыч сабы моныц мацгае-на китереп куя. Г. Толымбай.^Аяклары тырнавычтай баскан ядиргэ. Н. Думави.
ТЫРНАК и. 1. Кеше бармакларынын очына ускэн каты мегез катлау.— Авыртканчы, тырнаклары уч-ларына батып кергэнче йодрыклады [Хэлим] кулла-рын. Г. Гобэй. Кул коралы — бармак, Бармак башы — тырнак. Мэкаль.
2.	Куп кенэ хайван яки кош бармакларынын очында очлы, кэкре мегез матдэ. [Каракош] бер бэрэнне тыр-нагына элеп китте. Г. Тукай. Арыслан тырнагы белэн ядирне тырный-тырный арып беткэн. А. Алиш.
3.	куч. тарт. форм, тырнагы. Рэхимсез хакимлек, бэйлелек. Фашист тырнагында Азап чиккэн иллэр кузгалыр. М. Жэлил. Оста врачлар аны улем тыр-нагыннан коткарып алалар. Г. Эпсэлэмов. Тик син ачлык тырнагыннан, Тубэнлектэн Чыгу юлын гына белмэдец. h. Такташ.
4.	Чана табаны белэн урэчэсен тоташтыра торган тешлэрнен берсе. II Тэгэрмэч тугымын букэнгэ беркетэ торган агачларнын берсе; киги. Арба тэгэрмэчлэренец тырнакларын, чананыц табаннарын [имэннэн] ясый-лар. Г. Галиев, вр-яца кепчэк ясый ул Имэннэн таза итеп, Тырнакларныц очын ала втерге белэн китеп. С. Шакир.
5.	махе. Баганаларга менгэндэ аяк киеменэ бер-кетелэ торган Ьэм эчкэ бегелгэн ягына тешлэр ясалган урак сыман тимер жайланма. [Элемтэчелэр] тырнакларын алалар. тагын икенче багана башына мен"п китэлэр. X. Межэй. Тырнакларын тагын киде, вскэ урлэде монтёр. 3. Нури. II Тауларда, таш кыяларда яки юеш улэндэ йергэндэ таеп егылмас ечен аяк кие-
ТЫР
198
ТЫР
менен табанына беркетелэ торган ыргак сыман жайланмалар.
6.	Салам туба естенэ аркылы яткырылган ко л га ла р-ны тотып торыр ечен буй колгаларга беркетелгэи кыска агач казык. II Тубэдэ су улагы беркетелэ торган агач казык.
7.	Берэр эйберне тотып тору ечен металл яки башка нэрсэдэн ясалган теш. Йезекнец каты тешкэн, кашны тотып торган тырнаклар эчкэ яньчелеп кер-гэннэр. Э. Фэйзи.
8.	лингв, иск. к. куш жэялэр. Язуда мондый сузлэр тырнаклар эченэ алып курсэтелэ. Г. Алпаров. Тырнак эченэ алып язылган „кыз" сузе .кыз тугел" дигэн кире мэгънэдэ мыскыл рэвешендэ генэ эйтелер-гэ йэм язылырга мемкин. Н. Исэнбэт.
Тыриак гел бот.— 1) куп елешлелэр семьялыгын-нан озын сабаклы, ал, кызыл яки ак чэчэкле усемлек; русчасы: мальва. [Чэчэклэрдэн] тырнак гел (мальва), чалма чэчэк (пион) [очрый]. М. Шабаев; 2) оешма чэчэклелэр семьялыгыннан елгергэн орлыклары кош тырнагына охшаш, куе сары чэчэкле берьеллык бакча геле; ай геле; русчасы: календула. Тырнак тэпиле зоол.— озын уткен тырнаклары булган (буре, аю, юл-барыс, эт, мэче 11. б. ш. хайваннар турында).— Аеры тояклы, тырнак тэпиле хайван-э^анварларныц ---итен ай буена курмэ[дем]. Г. Мехэммэтшин. Тырнак уты бот.— оешма чэчэклелэр семьялыгыннан купьеллык улэн усемлек; русчасы: ястребинка.
О Тырнак астына алу—1) икенче "берэуне яки жэмгыятьне узенэ тулысынча буйсындыру, бэйле иту. Буржуйларга безне бетеру кирэк, Сугыш кирэк буржуй халкына, Базар кирэк, Безнец ирекле илне Алу кирэк тырнак астына. h. Такташ; 2) утеру, юк иту. Тырнак астыннан кер эзлэу (табу) — берэр кешене начар итеп курсэтер ечен аныц булмаган яки юк-бар гаеплэрен купертеп курсэту, сейлэну, бэйлэну.— Жыен юк-барга бэйлэнгэндер эле? Бэйлэнэм дисэц. тырнак астыннан кер табып була инде ул. Г. Ахунов. Барысы да, аныцча, Эхмэдиевнец тырнак астыннан кер эзлэр-гэ телэвеннэн килеп чыккан уйдырмалар иде. А. Расих. Тырнак басарлык урын юк — к. инэ тертерлек (чэнчерлек) урын булмау. „Кэнсэлэр'нец югарылы-тубэнле еч киштэсендэ тырнак басарлык буш урын юк. Ш. Камал. Тырнак батыру — уз хакимлегенэ алу, узенэ буйсындыру. Бу ике дуска----йичбер вакытта
ялгызлык. куцелсезлек кеби нэрсэлэр тырнак батыра алмый. Г. Тукай. Контрреволюцией корткычлык монда да узенец ерткыч тырнакларын батырырга ом-тыла. Ш. Камал. Тырнак башы хэтле (кадэр) — к. тырнак очы кадэр. Сез, элекке тесле, — узегезнец каторгадагы шикелле хезмэтегез ечен тырнак башы хэтле хак алырсызмыни? РСДРП прокламациясе. Тырнак белэн дэ чиертмэу — кемгэ дэ булса сукмау, зыян китермэу, аны кыерсытмау, гомумэн ана кагыл-мау. [Суфия:] Я эйт, кыйнамадым диген? [Галлэм:] Тырнагым белэн дэ чиертмэдем. Безнен юл. Тырнак белэи дэ чиерттермэу (чиертергэ ирек бирмэу) — кемне дэ булса кыйнарга, кыерсытырга, рэнжетергэ мемкинлек бирмэу.— Улсэм улэрмен, лэкин сабыйга тырнак белэн дэ чиерттермэм: ацар, сугу тугел, эле бугснгэ кадэр авыр суз эйтуче дэ булмады. Г. Гобэй. — Курыкма. тырнак белэн дэ чиертергэ ирек бирмэбез. Р. Ишморат. Тыриак кабарту — кемгэ дэ булса ачула-ну, ана каршы суз эйтергэ жыену. [Мага ханым] тырнакларын кабарткан фрау Мартага карап елмая да башлады. Ш. Маннур. Тырнак карасы кадэр—к. тырнак очы кадэр. Тырнак карасы кадэр дэ ялган булмас аныц сузендэ. М. Эмир. Тырнак курсэту — узендэ кеч барлыгын, усал табигатьлелеген, кеч кулланудан да тартынмаячагын сиздеру, куркыту.
Тырнак очы белэн дэ чиертмэу —к. тырнак белэн дэ чиертмэу. Кешегэ моцарчы тырнак очы белэн дэ чиертмэгэн Нэби тубэн очныц Шакирын санын жыя алмаслык итеп кыйнап ташлый. Р. Техфэтуллин. Тырнак очы кадэр — бик аз гына, бик кечкенэ генэ. — Ышаныгыз, мин гаепле тугел. Тырнак очы кадэр дэ гаебем юк. X. Вахит. Тыриак пычрату — к. кул пычрату. Андый мацка Куйлар илэ нигэ тырнак пыч-ратырга кирэк! Г. Тукай. Тырнак та тидермэу — к. тырнак белэи дэ чиертмэу. Акназарга тырнак те тидергэнем юк, кычкырмадым да... Г. Эпсэлэмов. Тырнак тирлэту—бик нык оялту, оятка калдыру. — Кара аны, анда кеше куп булыр, кузецне ачып йер, тырнакны тирлэтмэссец. К. Тиичурин. Тырнак хэтле — к. тырнак очы кадэр.— Сеэнец хакта тырнак хэтле дэ яман уйда тугелмен, Гайшэ ханым! Г. Кутуй. Тырнагын да тидертмэу — берэр кеше яки берэр нэр сэне икенче берэу Ьежуменнэн, рэнжетуеннэн саклау. Туган анам — сейгэн Ватаныма Тырнагын да [фа-шистныц] тидертмэм. М. Жэлил. Тырнагына да тормау — к. кисеп ташлаган тырнагына да тормау. — Тырнагыца да тормас ж;ыен малай-салай синиц хатыныца хат яза. Э. Фэйзи. Кыз. енсез балык кебек. котсыз бернэрсэ, Рабоаниныц тырнагына де тормый. Г. Эпсэлэмов.
ТЫРНАКЛАУ ф. сир. сейл. Ашык-пошык язу; сыз-галау. Мостафаныц карандаш белэн генэ тырнакла-ган доклад тезислары бар иде. Ш. Камал.
ТЫРНАКЛЫ с. 1. Тырнагы булган. [Габдулла] яцадан -аныц алланып торган озынча тырнаклы июм
гына бармакларын кулына алыр. Э. Фэйзи. Хэйдэр бу яшь кызныц алсу тырнаклы озын нечкэ бармакларына куз салгала[ды]. Г. Бэширов.
2. зоол. купл. тырнаклылар. Тырнак тэпиле хай ваннар семьялыгы (мэсэлэн, аю, эт, мэче, юлбарыс h. б. ш.).— Без тояклылар тугел. тырнаклыл р X. Вахит.
3. куч. Усал, явыз. Тырнаклы адэм турэне кол итэр. Мэкаль.— дмма кире беткэн нэрсэ, теле тырнаклы. йич игэ китерэ торган тугел. Ш. Маннур-
Тырнаклы гел бот.— к. тырнак гел. Куп. бик куп а нда чэчэклэр:--йолдыз чэчэклэре, тырнаклы гол-
л эр, георгиннар. Г. Мехэммэтшин.
ТЫРНАК-ТЫРНАК с. Эледэн-эле тырнак сыман рэсем тешкэн. бстемэ лэ кигэн кулмэгемнец Тырнак-тырнак агы бар. Жыр.
ТЫРНАНУ ф. 1. Узалдына тырнау, тырнап йеру. Кызык та соц [чеби] чуп эзлэп тырнанганда. 3. Мансур.
2.	диал. к. тырмашу. Бер фэкыйрьнец,---Бар кочен сарыф итеп, улмэс ечен тырнанганын---Курда-
сэм, мин кайгырам да чын куцелдэн кызганам. М. Гафури.
ТЫРНАУ ф. 1. Тырнак яки тояк очы белэн баты-рып берэр йомшак нэрсэне жэрэхэтлэу, ерту, сызгалау [Рэгыя] яшь киленнец---битлэрен, иреннэрен тыр-
нап. канга батырып ташлый. Г. ИбраЬимов. [Атлар] тояклары белэн жуирне тырнап торалар. И. Гази.
2.	Телэсэ нинди очлы якн каты нэрсэ белэн сыды-рып эз ясау. Кабергэ кэс эн;эеп йергэн кызылармеец-лар ташны шактый тирэн тырнап язылган шушя сузлэрне укыдылар. Г. Гобэй. Бурэнэдэй авыр каткая j аяк Жррне тырнап арттан сейрэлэ. Ф. Кэрим. II Каты нэрсэне икенче каты матдэ белэн кыру.— Кашык табак тебен тпырный башлагач кына [ашаудан\ тук-тыйбыз. М. Гали.
3.	Телэсэ нинди каты нэрсэ сыдырылып тэнне авырттыру, эзлэр калдыру турында. Чэнечкеле башак-лар — тырнап, кытыклап, битлэргэ килеп бэрелэлэр.
ТЫР
199
ТЫР
А. Шамов. Йотканда [койма к] бугазны пешереп, эллэ ничек тырнап [твшэ]. Г. Гобэй.
4.	куч. „Кунел, шик, йерэк" сузлэре белэн килгэндэ: езлексез борчу, тынычсызлау, газаплау. Ж,анны тырнау. □ Карацгы, ямьсез уйлар синец куцелецне тырнар... Г. Тукай. Минем йврэгемне авыр бер шик тырный да тырный. Г. ИбраЬимов.
5.	куч. свйл. (Жирне) сукалау, серу, эшкэрту. — Без крестьян булып кырык ел эк;ир тырнаган кеше! Ф. Буриаш.— 3 мин ул эк;ирне нэреэ белэн тырнар-мын: шушы озын кулларым белэнме? И. Гази.
6.	диал. к. тырмалау. [Авыл халкына], кубесенчэ, даланы айкап. коры улэн тырнарга йэм эрем чабар-га туры килде. Ш. Камал.
7.	куч. свйл. (Гадэттэ башка кеше танымаслык дэрэжэдэ) язу яки сызу. Сэлмэн карт алыш-бирешлэрне тырнап бара торган---кенэгэлэрнр---кутэреп чык-
ты. Ф. Хесни. [Крестьяннар] ничек кирэк алай кул куярга йэм куршелэреннэн алачак бурычларны стена-га теркэп куярлык тырнарга вйрэнеп калдылар. Без-нен юл.
ТЫ	РНАШУ ф. 1. Урт. юн. к. тырнау. Бик куп кешелэр — бер-берсенец чэчлэреннэн тартышып. кул-ларын, битлэрен тырнашып сугыша. Ш. Камал.
2.	к. тырмашу (2 мэгъ.). Карый узенец канлы аягына, Селкетмэкче була... юк... авыр: Кемне кетеп ятсын [Аникин] бу ят энрардэ. Тырнашыпмы алга куз-галыр. Ф. Кэрим.
3.	куч. Авыр эшне утэргэ тырышу, авыр эшне ^тэргэ тырышып азаплану.
ТЫРПА с. 1. Тырпаеп, кабарып торган.— Димэк, куркасыц?—диде [Коробов], тырпа мыегын ычкынды-рып. Сов. эд.
2. куч. Тупас, дорфа табигатьле, кешегэ эче, чэн-чуле суз эйтергэ ярата торган. Тырпа кеше.
ТЫРПАГАЙ с. свйл. к. тырпа (2 мэгъ.). Елмаеп эйтеэм, ялагай бу лам, Турсаеп эйтеэм, тырпагай бу-лам. Мэкаль.
ТЫРПАЙ с. диал. Мемкин кадэр гади Ьэм эконо-мняле яшэуче, саклап тотучы (саран да, юмарт та булмаган). Тырпай кеше. I I Чынында „тыркай" чын моктасыйдларга (саклап тотучыларга) гына эйтелэ. Шура.
ТЫРПАЙТУ ф. свйл. 1. (Бармак, кул, чэч Ь. б. ш. ны) терле якка аерып турайту. [Зиннэт бармакларын] бер тырпайта, бер йомарлый. Г. Бэширов. [Мицнур карт], малахай бурегенец колакларын тырпайтып, мич янында песи шикелле тын гына утыра. А. Шамов. || Берэр нэреэ естеннэн бултэйтеп, кабартып чыгару. Коненко белэн алар икэу, аркаларындагы авыр йвклэрен тырпайтып, арттан баралар. И. Гази.
2. диал. к. турсайту. Фэхри карчык нэреэгэдер кэефсез куренэ, иреннэрен тырпайтып, свйлэшмичэ-рэк йери. Ш. Камал. Мицсылу, авызын тырпайтып, мэгънэсез кузлэрен [иренэ] акайтты. К. Тинчурин.
ТЫРПАЮ ф. свйл. 1. Тураеп терле якка чыгып, кутэрелеп тору, урэ тору (чэч, йон Ь. б. ш. турында). Становой буген утэ ачулы куренэ: чэчлэре тузгыган, мыеклары тырпайган. М. Галэу. [Аныц], кайчан карами, тырпаеп, тузгып торган тыцлаусыз чэчлэре шома итеп, майлап таралган. Г. Ахунов. II Берэр нэреэ естеннэн ботак сыман булып чыгып, кутэрелеп тору (каты эйберлэр турында). [Зиннэтнец] эйлэнэ-тирэсендэ — бвгэрлэнеп килгэн рельслар тырпаеп тора. Г. Бэширов. Уткэн елгы сары яфраклар юр-ганын тишеп, яшел энэлэр тырпаеп тора. И. Гази.
2. куч. свйл. Кеше алдында узен эре куреэтергэ тырышу, кэпрэю, тэкэбберлэну; Ьавалану. Городовой, керпегэ очраган сунарчы эт тесле, тырпая-тырпая
кычкырып та рэт чыгара алма[ды]. К. Тинчурин. | и. мэгъ. [Шэрифулланыц] тырпаюы, мин-минлеге йаман да бик кечле иде. А. Шамов.
3. куч. свйл. Берэр нэрсэгэ бик ачулану; упкэлэу. Председатель инде аца яцадан тырпаеп карый иде. 3 секретарьныц чырае---милэш чэйнэгэн кеше чы-
раена охшый тешкэн иде. А. Шамов.— Шул турыда свили башладыцмы, [Сэрия] бетенлэй тырпая... Свй-лэмэ, ди. Р. Ишморат.
ТЫРПЫЛДАУ ф. 1. Бер урында тик басып тора алмау, китэргэ, нинди дэ булса эш эшлэргэ ашкынып, ярсып тору. Сабан туена бер атна калды дигэндэ. ---[ат] баскан урынында тырпылдап кына тора башлады. М. Гали.
2. Кечле тээсир. кичерештэн соц бик нык тибу (йерэк турында). Бомбалар шартлаудан----йврэгец
тырпыл[дый]. И. Гази. | и. мэгъ. Иптэшлэрецне шу-шындый куркыныч эшкэ озатканда йврэкнец ничек сикереп чыгардай булып тырпылдавын белеэгез икэн! Каз. утл.
3. к. тыпырчыну. Басма естендэ сары урдэк Тыр-пылдыйдыр улэргэ. Жыр.— Ычкынмассыц инде бу юл! Тырпылдама бик куп.— ди ул.— килеп элэккэч! Ш. Маннур.
ТЫР(Р)-ПЫР(Р) аваз ияр. 1. Берэр нэреэ бик тиз хэрэкэт иткэндэ, эйлэнгэндэ чыккан тавышны белдерэ. II рэв. мэгъ. Шундый тавыш чыгарып.— [Немецлар] мотоциклларына утырып тыр-пыр узып та киттелэр. А. Гыйлэжев.
2. рэв. мэгъ. свйл. шелт. Кеше сузлэрен яратмыйча, киресен эйтеп, кычкырынып. Тыр-пыр торма. | хэб. функ. [Фэгыйлэ] Садыйк агайныц узэгенэ утэ: .Колхоз дисец дэ тыррр-пыррр, совет дисец дэ черрр-меррр..." Г. Толымбай.
Тыр-пыр иту (килу) — 1) шундый тавыш чыгару. Хвснулла мотоциклы белэн---тыр-пыр килеп урман
юлына чыгып чапты. М. МэЬдиев; 2) кешегэ кире суз эйту, кирелэну, ужэтлэну.— Егетлек... Анысын тыр-пыр итеп кенэ куреэтеп йвреп булмый. А. Гыйлэжев. Тыр-пыр китеру — кешелэрне терле якка бик тиз тарату, йегерту. Дамба башында безне полиция тыр-пыр китереп куа башлады. М. Максуд.
ТЫРПЫЧА и. диал. к. торыпша. Тырпычага солы салу.
О Тырпыча авыз гади с., тирг.— к. илэк авыз. Озын агай, кая барасыц?— Кызылбай арттан твртэ, тырпыча авыз. син ни белэсец? Табышмак.
ТЫРР ы. к. трр. Кучер атларны: . Тырр!"— дип, волость идарэсе алдына китереп туктатты. X. Кэрим.— Тыр-р-р!—дип кычкырып э^ибэрде кучер. Эле генэ уз-узлэрен белешмичэ очынган атлар шып тук-тадылар. Ф. Эмирхан.
ТЫРС-ТЫРС аваз ияр. Нык-нык басып атлаганда, сикергэндэ чыккан тавышны белдерэ; тасыр-тысыр. II Йегергэннэн, бик кызу эшлэгэннэн сон яки башка еэбэптэн йерэкнец кызу-кызу тибуен белдерэ.
Тырс-тырс иту — к. тарсычдау. Йерэк тырс-тырс итэ.\
ТЫРСЫЛДАУ ф. Нык-нык басып, авыр атлап Йегеру. Симез кеше "монда таба тырсылдый.
ТЫРТАЮ ф. свйл. Ачулану, кепсезлэну, упкэлэу; турсаю.— Безнец вйнец гадэте шул,----эшлэмэгэн
ашамый,----дигэч. атасы тыртаеп киткэн: .Кияу
шулай эшкэ квчлимени?" Н. Исэнбэт.
ТЫРТ-МЫРТ рэв. 1. Юктан гына ачуланып, упкэлэп китеп, башкалар белэн юньлэп сейлэшмичэ, ачык жа-ваплар бирмичэ, кирелэнеп. Тырт-мырт тору- II с. мэгъ. Юкка ачуланучан, упкэчгн. Тырт-мырт кешг.
ТЫР
200
ТЫР
2. к. тырт-тырт. Хатын-кыз бертуктаусыз кайный: киенэлэр, ясаналар, буяналар, тырт-мырт ейдэн ейгэ йегерэлэр. Г. ИбраЬимов.
<> Тырт-мырт иту (килу) — бик тиз ачуланып, уп-кэлэп, башка кешелэр белэн юньлэп сейлэшмэу, ачык жаваплар бирмэу; кирелэну. [Мэрфуга килен], бер нэрсэ ярамаса, хэзер тырт-мырт. тырт-мырт итэ дэ, упкэлэп. эче теллэнэ башлый. Г. ИбраЬимов.
ТЫРТ-ПЫРТ рэв. к. тырт-мырт.— Беренче очрашу-лардагыча тырт-пырт килеп: .Сейлэмэ юкны, курэ-сем дэ килми' [димме]? Сов. эд.’— [Хэят] дэрес-тэн чыккач... тырт-пырт. Син кур дэ — мин кур. Г. Кутуй.
ТЫРТ-ТЫРТ рэв. Еш-еш, вак-вак (адымнар ясап). Сары тавык,----тырт-тырт басып, абзарга таба
юнэлде. Н. Фэттах. Дамир белэн Айрат та [демон-страциядэ]--тырт-тырт басалар, тырышалар.
Э. Касыймов.
Тырт-тырт иту — 1) еш-еш, вак-вак атлау. [Кыз-чык] ашыгып, тырт-тырт итеп йегер[э]. М. Фэйзи; 2) автомат, пулемёттан кыска-кыска, еш-еш ату. Немец пулемёты---езек-езек .тырт-тырт' итеп куй-
ды. X. Камалов.
ТЫРТЫК с. сир. Бик кыскарган, бик кыска (эйбер турында).
Тыртык иту (кылу) — берэр нэрсэне бик кыскарту, курачлату. Артык кылам дип тыртык кылма. Мэкаль.
ТЫР-ТЫР аваз ияр. 1. Бер-бер артлы атканда, берэр нэрсэ бик тиз эйлэнгэндэ яки ышкьцтып, бэрелеп барганда чыккан тавышны белдерэ. Каяндыр тыр-тыр-тыр... пулемёт ата. М. Эмир.— Моторны ярат-мыйм. Тыр-тыр да тыр-тыр. Тавыштан болай да туйган. Р. Ишморат.
2. рэв. мэгъ. Вак-вак адымнар белэн тиз-тиз (йеге-руне, Йеруне белдерэ). Ж,ицелчэ шэп йеруе белэн даны чыккан кара туры алаша----бер дэ алай тыр-тыр
юыртмый. эн;ай белэн экрен генэ атлый бирэ. Ф. Хесни. Аркасына рюкзак асып, авыл саен тыр-тыр ул йегерэ. М. Шабаев.
3. хэб. функ. Кая да булса бик тиз Ьэм вак-вак атлап китуне белдерэ. Пальто якасын кутэрдем дэ, теенчекне аркага асып, тыр-тыр... Э. Касыймов.
Тыр-тыр иту (килу) — 1) мотор эшлэгэндэ, берэр нэрсэ бик кызу эйлэнгэндэ якн ышкылганда тоташ булмаган бертёрле тавыш чыгару. Ферма ягындагы теге мотор йаман да „тыр-тыр-тыр" килеп эшлэп тора. Р. Техфэтуллин. Трактор тыр-тыр итеп китте йереп. М. Гафури; 2) вак-вак адымнар белэн еш-еш атлап чабу, Йегеру. Маллар йэммэсе терле якка тыр-тыр килеп дулап, сикереп таралдылар. Г. ИбраЬимов.
ТЫРЫЙК-ТЫРЫЙК рэв. сир. к. тырык-тырык (1 мэгъ.). Янэшэдэ урдэк бибие сыман ава-тунэ, ты-рыйк-тырыйк атлап малай килэ. Э. Касыймов.
ТЫРЫК-ТЫРЫК рэв. 1. Салмак адымнар белэнкызу гына атлап (бару, Йегеру турында). [Ул], толыпка теренеп, тырык-тырык юырткан атныц салмак кына чайкалган дугасына карап барган. Г. Эпсэлэмов. Кечкенэ чана артыннан тырык-тырык э^эяулэп килеп, [Сэфэргали] нык кына арыган. Ф. Хесни.
2. Арба белэн каты, тигезсез, чокырлы-чакырлы юлдан селкенеп, дыцгырдап (бару).
ТЫРЫЛДАВЫК с. 1. Ьэрвакыт тырылдап тора торган.
2. и. мэгъ. Ритмлы тавыш чыгара торган бэрмэ музыка коралы; русчасы: трещотка. Тырылдавыклар ты-рылдый,---йэм башка тер уен кораллары уйный
башлый. Р. Мостафин.
ТЫРЫЛДАТУ ф. 1. Пулемёт, автомат кебек корал-лардан озак кына, езлексез ату.— Эх. пулемёт булсын
иде дэ, бер генэ тырылдатып ал идец шуны! Каз. утл. Алар куптэн ук автоматлардан тэртипсез рэвештэ тырылдатып килэлэр иде. Г. Эпсэлэмов.
2. рэв. мэгъ. куч. тырылдатып. Зур тизлек белэн, бик тиз (алып килуне, кууны белдерэ); жилтерэтеп. (Эй хуэцасы хатын. табагач тотып чыгып, йэммэ-безне тырылдатып куды. М. Фэйзи.
:3. куч. сейл. Берэр нэрсэ эшлэргэ, эйтергэ кыстау. Мезэкир абыйсын тырылдата башлады: .Менир, Менир!' А. Гыйлэжев.
ТЫРЫЛДАУ ф. 1. Тыр-тыр иткэн тавыш'чыгару. [Ул] тырылдап утырган мотоциклны сундер[де]. Г. Ахунов. Тракторыбыз тырылдый да тырылдык колакларны тондырып бетерде. М. Кэримов. II Тыртыр иткэи тавыш чыгарып езлексез ату. Уц фланг-танрак икенче пулемёт тырылдап алды. X. Камалов. Разведчикларныц автоматлары тырылдарга тотынды. Г. Эпсэлэмов.
2. куч. сейл. шелт. Ашыгып, бертуктаусыз (гадэттэ мэгънэсез суз) сейлэу.— Тэмам кысыр тегермэн икэн-сец. Тырылдыйсыц. тырылдыйсыц. К. Тинчурин. ЭплА тузми. кызарынып тырылдарга тотына. Сузлэрнг берсе естенэ икенчесен ея. М. Шабаев.
3. куч. Бертуктаусыз Йегеру.— Нэрсэ син, кызыл. пожар чыккандай. ары-бире тырылдап йерисец? 3. Бэшири.
ТЫРЫЛДЫК с. Бик нык тырылдый (1 мэгъ.) торган Тырылдык мотоцикл. || и. мэгъ. Тырылдый торган нэрсэ (мэсэлэн, мотоцикл) яки бертуктамый сейлэуче кеше.— Менэ, энем. сица апкайттым мин бу тырыл-дыкны! В. Нуруллин.
ТЫРЫМ-ТЫРАГАЙ рэв. сейл. 1. Телэсэ кая тэртипсез чэчелеп. Безнец ейдэ хатын-кыз затыннан бер кеше дэ булмаганга курэ, эйберлэр тырым-тырагай ята башладылар. М. Гафури. Ук кебек алга омтыл-ган торна вере нигэ болай кинэт тузгып, тырым-тырагай оча башлады? Каз. утл.
2. с. мэгъ. Тэртипсез, жыйнаксыз. [Аыз] канат-каурый бизэкле, э узе, мин сица эйтим. тырым-тырагай. Ф. Хесни.
3. с. мэгъ. Жэмгыятьтэ эЬэмиятле урын тотмаган, вак-теяк (кешелэр турында); элэм-этрэк. Араларында бер генэ юньле, рэтле кеше юк, барысы тырым-тырагай.
ТЫРЫНТАЙ и. диал. к. торымтай. Туз чилэгендэ тырынтай уйный. Табышмак.
ТЫРЫС и. Чнлэк сыман итеп туздан ясалган кечерэк савыт. Тырыс тутырып эгдилэк э^ыйдым ярллр ечен. Жыр. Шомарып беткэн тырыс — [тотып], э/силэккэ, шомыртка баруныц рэхэтлеген яшыпэн шуны куреп ускэн авыл малое гына ацлый. А. Гыйлэжев. II с. мэгъ. Шундый савытка сыешлы эйбернен микъдар кулэме. Бай, буржуй бик тырыш— Алтын эн;ыйган бер тырыс. Н. Исэнбэт.
ТЫРЫСЛЫК с. Тырыс ясар ечен яраклы. II и. мэгъ. Тырыс ясар ечен яраклы туз, кайры. Кайры белэн агач кэусэсе арасына шул озын агач пычакны тыгып шешкели----торгач, тырыслыгыбыз агачыннан кубып,
суырылып чыкты. Ш. Маннур.
ТЫРЫШ с. Ихлас кунел биреп, бетен кечен Ьэм сэлэтен жигеп эшли торган. [Мостафа] бик тырыш, башлаган эшне бетерми ташлау дигэн нэрсэне белми. Ш. Камал. Кыен эшлэр эцицелэя, булсац тырыш. Ш. Бабич. II и. мэгъ. Шундый кеше.— Ялкау киндерэ-сен ураганны, тырыш эшен бетерер. Мэкаль. Тырыш-ны таш бэйлэ дэ батыр, ул барыбер калкыр. Мэкаль II Ихлас куцелдэн, кеч куеп, тырышып башкарыла торган. Гасырлар буе тырыш хезмэтне, батыр кул-ларны кетеп----яткан бу шэфкатьле мргрдэ бик
куп игеннэр, мргмеш агачлары устерэсе [килэ]. Г. Бэ-
ТЫР
201
тыч
тиров. Сынатмадым, тырыш хезмэт белэн Ярты гомер юлы утелде. 3. Мансур.
ТЫРЫША-ТЫРМАША рэв. Зур тырышлык, кеч куеп. [Егет] кыяныц башына тырыша-тырмаша, мец эцэфа белэн менеп бара. Г. Минский. Тырыша-тырмаша торгач, Галиулла урталар рэтенэ басты. И. Гази.
ТЫРЫШЛЫК и. Тырыш булу сыйфаты. Ялкаулык— хурлык. тырышлык — зурлык. Мэкаль. [Хэйретдин мэктэп] тормышына да узлэшэ Ьэм узенец тырыш-лыгы белэн анда укыла торган фэннэрне дэ бик яхшы узлэштерэ башлый. М. Гали. II Телэккэ нрешу ечен киткэн эшчэнлек, энергия.— Сезнец тырышлыгыгыз аркасында, безнец .Чулпан' бугенгесе кенне алдын-гылар сафына менде. Г. Бэширов.
ТЫРЫШТЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тырышу. Хэл-фэсе бераз веэн;данлы вэ инсафлы булса, баланы яхшы гына басып Ьэм тырыштырып укытадыр. Ш. Мехэммэдев.
2. свил. Берэр эшне булдыра алган кадэр башкару, утэу. Белмим, кайда ейрэнгэнмендер, узем белгэнчэ тырыштырган булам. Ш. Маннур.
ТЫРЫШУ ф. Билгеле бер эшне ихлас куцел белэн кеч куеп, кеч салып башкару, утэу. Яшьлегецдэ куп тырышсац, эшкэ бирсэц чын куцел, Каршыларсыц картлыгыцны Бик тыныч Ьэм бик эн;ицел. Г. Тукай. — Тырышырбыз, Аязгул агай, комсомол йвзенэ кызыл-лык китермэбез. М. Эмир. II Узеннэн алда килгэн фигыль белэн белдерелгэн максатка, телэккэ ирешу ечен кеч кую.— Куп ж;эбер курсэц дэ, куп мэшэкатьлэргэ терэлсэц дэ, телэгэнецне булдырырга тырыш. Г. Колэхметов. Терлек хуэ^алары-узлэре дэ шундый
хайваннар устерергэ тырышалар. X. Ямашеч.
ТЫРЫШУЧАН с. иск. 1. к. тырыш. ЭшчэнХтыры-шучан вэ икътисатлы кеше рэхэт тора. Г. £Т у кай. Мэхмут халык [интересы] ечен узен фида итэр дэрээ^эдэ тырышучан бер кеше иде. Шура.
2. Берэр эшне башкарырга омтылучан.
ТЫРЫШУЧАНЛЫК и. Тырышучан (2 мэгъ.) булу сыйфаты. Бу тип эсэрлэрдэ-табигать .балалары'
— тормышын идеаллаштыруга тырышучанлык эн;эе-леп ята. Г. Нигъмэти.
ТЫРЫШЧАН с. иск. Тырыш табигатьле. Без бик эшчэн, тырышчан бер халык. Г. Тукай.
ТЫРЫШЧАНЛЫК и. иск. Тырышчан булу сыйфаты. Элегрэк заманнарда сезне[келэр]-эшчэнлек, ты-
рышчанлык, тэуфикълылыкта башкаларга [мисал] булып килделэр. Ш. Камал.
ТЫРЫШЫП-ТЫРМАШЫП рэв. к. тырыша-тырмаша. Ире сугышта вакытта [Мэдинэ] бер ел чамасы шушы зур булмаган хуэцалыгын тырышып-тырмашып саклап килде. Ш. Камал. [Айсылу] халыкныц шундый кыен квннэрдэ дэ куцелен тешермичэ, тырышып-тырмашып язга хэзерлэнуенэ куана. Г. Бэширов.
ТЫСЫЛДАУ ф. Тсс иту. Тысылдама эле, узем дэ курэм.
ТЫСЫРДАТУ ф. диал. (гадэттэ рэв. мэгъ.) тысыр-датып. к. тырылдату (2 мэгъ.). Уеннан тысырдатып алып киту.
ТЫСЫР-ТАСЫР аваз ияр. к. тасыр-тасыр. [Бала-лар] яланаяк чабалар. Тысыр-тасыр чабышып Менэ кызык табалар. Н. Думави.
ТЫТ-ТЫТ аваз ияр. к. пыт-пыт. [ Трактор] мданлы нэрсэлэр кебек тыт-тыт иткэн тавышлар чыгара Ьэм астыннан тетеннэр беркеп тора. М. Гафури.
ТЫТЫЛДАУ ф. сейл. к. тэтелдэу. — Элегрэк мин икеле алганда, атналар саен теленнэн тешерми иде, — диде [Нурия]. авызыннан сузлэрен борчак шикелле сибсп. — Тытылдама эле, зинЬар, Нурия,— диде Сылу, кулын селтэп. Ялкын.
ТЫТЫП кис. диал. Бетенлэй, нэкъ. Кызыбызны адэм арасында ким-хур итмэбез.----Тытып атасы
бит ул, курекле. Э. Касыймов.
ТЫЧКАН и. 1. Хужалыкка зыян китерэ торган, озынча башлы, озын шэрэ койрыклы, гадэттэ соры тестэге вак кимеруче хайван. Ак тычкан. Сукыр тычкан. Кыр тычканы. Йорт тычканы. □ Елтыр соры тиреле. озын койрыклы кечкенэ генэ тычкан бер бодай камылын кимереп утыра. Г. Гобэй.
2.	(Атныц корсагында, янтыгында) бик каты чэн-чудэн гыйбарэт авыру. — Атта тычкан чире, тычкан. тычкан, — диде Нургата. А. Расих.
3.	махе. Атларда: борын йэм бугаздагы лайлалы катлау ялкынсынуыннан гыйбарэт йогышлы авыру; русчасы: мыт.
4.	куч. Ике башлы мускулныц (бицепснын) кинэт сукканда кабарган елеше.
Тычкан борчагы — кузаклылар семьялыгыннан бетерелмэ сабаклы, куш чэчэкле купьеллык улэн усемлек, торна борчагынын бер тере; русчасы: горошек мышиный. Себеркедэй булып усэ сарут. Тычкан борчагы да чэчэк ата. Робинзон эзл. Тычкан борчагы куп чэчэкле вика дип тэ атала. Ботаника. Тычкан елы — Ьэр елы берэр хайван исеме белэн аталган борынгы унике еллык цикллы календарьда беренче ел (хэзерге календарьда, мэсэлэн, 1972, 1984, 1996 елларга туры килэ). Тычкан Ьэм елан елларында бал куп була. Сов. эд. Тычкан йегерту (чыгару) — белэкнец ике башлы мускулын кул белэн кинэттэн сугып кабарту. Тычкаи койрык зоол. — казаякчалар семьялыгыннан озынча яфраклы, вак чэчэкле берьел-лык улэн усемлек; русчасы: мышехвостник. Тычкан салыш сир. — к. йезек салыш. Тычкан сарымсагы диал. — к. юа. Комлы туфракларда, болыннарда яки ташлы may битлэрендэ бер терле юа яки тычкан сарымсагы дигэн усемлек очрый. Робинзон эзл. Тычкан тарысы бот. — бертеклелэр семьялыгыннан башакларында жирэнсу яки яшькелт кыллары булган берьеллык яки купьеллык чуп улэн; русчасы: мышей, щетинник зелёный. Тычкаи табесе — тычкан тота торган жайланма, капкын.;
О Тычкан азыгы — эрэм булып, файдаланылмый яткан ашамлык. Тычкан ашарлык (кимерерлек, туярлык) — бик аз гына да, бетенлэй (азык булмау турында). — Безнец [келэттэ] тычкан ашарлык та азыгыбыз юк. Т. Гыйззэт. — [Хафиз] тычкан кимерерлек бер сынык каткан икмэге дэ булмаган буш келэтне басарга [кергэн]. Г. Камал, вйлэрендэ тычкан туярлык та ризыклары булмаган бу ярлылар. эш кушучылар чыкмас микэн дип,----салкында то-
ралар. М. Гафури. Тычкан башы ярылырлык, тычкан башын ярырлык — берэр савыт, булмэ Ь. б. ш. нэрсэлэр бетенлэй буш булу турында. — Энэ, бура тебендэ тычканныц башы ярылырлык — шэп-шэрэ! Г. Бэширов. Тычкан бэбэк хурл. — бик кечкенэ Ьэм бик хэрэкэтчэн, елтыр кузле кеше турында.—Берук шул тычкан бэбэк белэн----буталма. Г. Эпсэлэмов.
Тычкан кузе — к. тычкан уты (4 мэгъ.). Беренче булмэдэ тычкан кузе генэ яна. Г. Эпсэлэмов. Тычкан кузе кадэр (хэтле) — бик кечкенэ генэ (ялтырап куренгэн ут турында). Елганыц аръягыннан куе ка-рацгылык аркылы тычкан кузе хэтле генэ ут шэу-лэсе куренде. Ш. Камал. [Паровозда], рельсларны яктырту ечен, тычкан кузе кадэр генэ ут куренэ. 9. Айдар. Тычкан кузеиэ сибэрлек (тэ) — бик аз гына да. — [Байга] фатир ечен тулэрлек акча, тычкан кузенэ сибэрлек азык калмады. Ш. Бнкчурин. Тычкан лампасы — к. тычкан уты (4 мэгъ.). — Мин. синец шикелле, [китапны]----тен буенча тычкан
лампасы белэн дэ укып чыга идем. Ф. Сэйфи-Казанлы.
тыч
202
ТЫШ
Тычкан сыртлы— 1) артык талэпчэн; вакчыл.— Эз-лэнэ торгач, председательнец тычкан сыртлысына man булдык, иптэшкэйлэрем, вакытлы-вакытсыз йвткереп та булмый хэзер. Ф. Хесни; 2) сер, еэбэп. — Эрмитажга йерудэн килеп чыккан тамашаныц тычкан сыртлысы шунда: монда мин-----бер тутэй
белэн таныштым. Ф. Хесни. Тычкан таяк белэн йери торган — бик сак булуны талэп итэ торган (заман турында). — Ул чак, белэсез, тычкан таяк белэн йери торган чак, куркудан берни эшли алмый идем. X. Камалов. Тычкан тишегенэ сыймаса, кой-рыгыиа тубал тагу — йэр утенечне у3 естенэ ала алмый торган кешегэ ризасызлык белдереп эйтелэ. Тычкан тэбесе — термэ. — Значит, сине дэ тычкан тэбесснэ тыгарга уйладылар. Ф. Хесни. Тычкан урынына буып ташлау — кемне дэ булса бик жинел утеру, юк иту, кимсету. Ала ига китеэ, [дошманнар] хэзер эцимереп. басып керерлэр, тычкан урынына буып тпашларлар, малайкай! Н. Фэттах. Тычкан уТы — 1) черек агачнын тенлэ куренэ торган яктысы. Менэ карацгы теште, черек теплэрдэ тычкан ут-лары кабынды. Ж- Тэржеманов; 2) диал. конгызлар семьялыгыннан аналарынын корсакларында яктырта торган май катлавы булган озынча гэудэле тенге кубэлэк; русчасы: светляк.— Тычкан уты ич бу!— диде ул уз-узенэ, тенлэ уттай ялтырый торган бу бэлэкэй беэцэкнец халыкча исемен хэтерлэп. Г. Эпсэлэмов; 3) бик аз гына яктырта йэм тонык кына куренэ торган кечерэк ут. Арслан белэн Васяныц куз алдында артык кечэнудэн килеп туган вак йолдыз-лар, тычкан утлары уйный башлады. Ш. Маннур; 4) бик начар яна торган сукыр лампа. Тумбочка естендэ [пыскыган] тычкан утыныц яктысы узеннэн ары китми. Э. Маликов. Тычканга — улем, мэчегэ— келке—кемнен дэ булса авыр, кайгылы хэлендэ икенче берэунен ваемсызлык куреэтуе турында. — Тычканга — улем, мэчегэ — келке. Житмэсэ тагы сез авызыгызны ерып келеп торасыз! Г. Камал.
ТЫЧКАНЛЫ-МЭЧЕЛЕ: тычканлы-мэчеле уйнау (уены) — 1) кузлэре бэйлэнгэн баланын башка бала-ларны эзлэп, куып йеруеннэн гыйбарэт уен; 2) ша-ярту, кызык ечен йеру. — Сез анда кулак кызлары белэн тычканлы-мэчеле уйный башлагач та, мировой революция тукталыр дип уйлаган идегезме? Ф. Хесни. Бераздан, Сергей белэн Римма арасында тычканлы-мэчеле уены булган, дигэн шик килде. X. Камалов.
ТЫЧТ аваз ияр. Авыздан текерекне бик кыска йэм нечкэ итеп текергэндэ чыккан тавышны белдерэ.
Тычт иту —1) шундый тавыш чыгару. Гата сап-сары эре тешлэре арасыннан ,тычт‘ итеп идэнгэ текерде. Г. Ахунов; 2) шундый тавыш чыгарып текеру.
ТЫН I и. 1. Берэр нэреэнен еске, кузгэ куренеп торган ягы; киресе: эч. [Газинур] тыштан да, эчтэн дэ кызыл балчык белэн сыланган тэбэнэк ейнец ише-г°н ачты. Г. Эпсэлэмов. Май чулмэге тышыннан билгеле. Мэкаль.
2.	Киемнен ун ягы, еске ягы; эчлек естенэ тегелгэн тукыма. Тун тышы. □ Тышы кызыл кергезиннэн, эче кара бэздэн, уртасына мамык куйдырып, бишмэт тектерделэр. tA. Гафури. Беркен кич аякка киез итек йэм ескэ. эчен тышка эйлэндереп, тун кидем. Г. Тукай. II Керлэнудэн, тузанланудан саклар ечен, мендэр, одеял й. б. ш. эйберлэргэ кидерелэ торган капчык сыман нэреэ; тышлык. Мендэрлэргэ яца тыш-лар тектем. М. Галэу.
3.	Китап, дэфтэр й. б. ш. нын, эче таушалмасын ечен, еске ягына теплэнгэн яки тегелгэн катыргы, калын кэгазь й. б.; тышлык. Китапныц тышына----
мылтык сурэте тешерелгэн. М. Гафури. 6ч дэфтэр
саклана. Тышларындагы язуларга Караганда, --I Темников фамилияле студентныц дэфтэрлэр. Ж- Тэржеманов.
4.	Корылманын, бинанын тышкы ягындагы тир> юнь, ачык йава. Ике разведчик тышта калды, э мин Поповны ияртеп, ишек ачылуга тиз генэ ейгэ кер дем. 9. Айдар. Тышта бик матур булып эре-эр ябалак кар ява. М. Жэлил.
5.	куч. Нинди дэ булса корылманын, бинанын (г* дэттэ термэнен) тышкы ягындагы тормыш. — Шуия термэдэ бер ел буе утырам менэ. Тышта нинд хэбэрлэр йери? Сейлэгез эле. И. Туктар. Зинданъ утыргач, аныц тагы башы эйлэнде. Тыштан, иреь тэн кергэн хэбэрлэр аны бетенлэй аптыраттыл-л Г. Ибрайимов.
6.	Килеш-килбэт, хислэр чагылышы буларак чырак йез. Дошман алдында эчец еласа да, тышыц келеек Мэкаль. Аныц келэч йезенэ карап. шатлыгыюл тышка бэреп чыкканлыгын бик тиз курергэ мемкин иде. М. Гали.
7.	Нинди дэ булса чикнен, чиклэнгэн нэрсэне аргы, икенче ягындагы урын. Быел безгэ, Мэскэун-н уз эчендэге музейлар белэн беррэттэн, Мэскэу т шындагы музейлар белэн танышырга: Ку :ок Останкино, Троицкийларны курергэ туры килде Г. Гали. — Карчык бит чаршау эчендэ, э мин чарша тышында идем. А. Шамов. || сир. Берэр нэрсэдэа, читтэ калуны, аерым булуны белдерэ. Хэзергэ код алар ул эшне игътибар тышында калдырганнары юг иде. Ш. Камал.
8.	с. мэгъ. к. тышкы. Тыш якка карап кына хека итмэ. Г. Тукай. [Гайниэцамал] шактый гына вакыл тэрэзэ аркылы тыш якка карап торды. Ш. Камал.
О Тыш тугел диал. — 1) (берэр нэреэ эшлэрга иеэбе юк тугел. Хатын моны эшлэргэ тыш тугел 2) нигезсез тугел. Аныц хакындагы сузлэр тыш ту гел. Тышка чыгу (йеру) эвф. — табигый хажэтне утэу. — Аныц тышка чыкканын кетеп торыгыз де тизэген мица курсэтерсез. М. Эмир. [—Биклэае, иртэ белэнгэ кадэр тышка йериселэре булыр. Уза эйткэндэй, болар кебек динсез кяфирэлэрдэн ия< йортыбызны [пычраттырып] булмас. Т. Гыйззэт.
ТЫШ II бэйл. (Исем яки алмашлыкларнын чыгыш килешендэ килулэрен талэп итэ.) 1. Кемнэн яки нэр-сэдэн башка, кемгэ яки нэрсэгэ иш, естэмэ буларак „Кендэш" йэм .Сйлэнэм — ник ейлэндем‘ комедия-лэреннэн тыш, [Г. Камал] 1921 нче елда шигырн белэн „Кор сын, балам“ исемле пьеса язды. М. Гали. Габдулладан тыш мэдрэсэдэ тагын Самат атлы бе$ э^ырчы малай бар иде. Э. Фэйзи.
2.	„Норма, нэубэт, план, чират, штат" й. б. ш сузлэр белэн килгэндэ, эш-хэрэкэтнен шул сузлэр' белдергэн кулэмнэн арттырылганлыгын, ест; лгэнлегеи анлату ечен кулланыла. — Чираттан тыш ике наряд узецэ! И. Гази. Безнец цех планнан тыш куп кем [продукция] бирергэ булды. А. Эхмэт. II „Гадэт, чама, чик“ й. б. ш. сузлэр белэн килеп, берэр нэреэненяки сыйфатнын гадэти нормаларда булмавын белдерэ Бары тик хэзер генэ ул узенец гадэттэн тыш ари-ганлыгын сизде. Г. Эпсэлэмов. Халык, Сибгат абзыйныц чамадан тыш юмартланып китуенэ кэеф-лэнеп, келеп эцибэрде. А. Шамов. Хан, хатны укып, чиктэн тыш ачулана. М. Жэлил.
3.	Кем яки нэреэ катнашыннан башка. Чын музыка бит ул----синец уз ихтыярыцнан тыш куцелецнец
иц туренэ кереп, моцарчы узец барлыгын да сизми г йергэн яхшы тойгыларыцны уята! Г. Бэширов.
4.	„Класс, мэктэп" й. б. ш. сузлэр белэн килеп, берэр эшнен шул сузлэр белдергэн урыннан читтэ, башка урында яки башка вакытта утэлуен анлата.
тыш
203
тыш
Мэктзптэн тыш эшлэр. Класстан тыш уку. II Оеш-маны белдерэ торган сузлэр белэн килеп, шунда бул-мауны, ана кермэуне анлата. Газетаныц штаттан тыш хзбэрчесе. □ Ул йаман узен сыйныфтан тыш торучы йэм узе дэ рэтлэп тешенмэгэн миссияне утэуче .яшь пигамбэр" итеп курэ. Г. Нигъмэти. Союздан тыш яшьлэр дэ бу эшкэ узлэре телэп языл-дылар. А. Алиш.
ТЫШАУ и. 1. Ат яки башка хайван утлаганда, еракка китмэсен ечен, алгы аякларын бер-беренэ бэйли торган бау. Хэлим [атныц] артык кыска кал-дырылган тышавын озынайтып бэйлэде. Г. Гобэй. — Ат югалган. Тышавын езеп качкан урманга. Ш. Маннур. || куч. Богау. взелсэ ике кулда булган тышау, [байлар] Безнец аякларга салалар бау. М. Гафури.
2.	ф. мэгъ. диал. к. тышаулау (1 мэгъ.). Атны тышап, узем ---- печэн астына кереп яттым.
М. Гафури.
0 Тышау кетуе сир. — патша Россиясендэ: полиция тарафыннан кулга алынган Ьэм сак астында кая да булса озатыла торган кешелэр теркеме; этап. Эшсез йэм паспортсыз ярминкэ э^ирендэ йеру ки-лешми дип, бай баласын тышау кетуе белэн (этап белэн) озатуны мэслихэт курделэр. Ш. Мехэммэдев.
ТЫШАУЛАУ ф. 1. Эрерэк хайва ннарныц (гадэттэ атларныц) алгы (сирэк кенэ арткы) аякларын бер-беренэ якын китереп бэйлэу, тышау киерту. Барысы да, атларыннан тешеп, аларны тышауладылар да улзнгэ зцибэрделэр. 3. Айдар. — [Сыерым] тышаулап сауганнй яратмыйдаинде. Аягында бау барын сизсэ, котырына башлый. Ф. Яруллин.
2. куч. Узе телэгэнчэ эшлэу мемкинлегеннэн мэхрум иту. Хэсрэтне мин эк;ырым белэн тышауладым. 9. Ерикэй. — Юкка борчылма, апакаем, юкка гына Солтаныцны тышаулап азапланма, ул куптзн инде безнец кулдагы мал. А. Расих.
ТЫШАУЛЫ с. Тышау кидерелгэн, тышауланган. Аякларыгыз тышаулы, кулларыгыз богаулы [булмасын]. Шура. Французныц атлары бары да ефэк тышаулы. Бэет.
ТЫШКАРЫ I с. иск. 1. к. тышкы. Тышкары як.
' 2. и. мэгъ. к. тыш 1. [Алар]. сарайны салдыручы Шелтэевкэ мец вэ мец рэхмэтлэр эйтеп, тышка-рыга чыктылар. Э. Исхак.
3. рэв. мэгъ. к. тыш I (4, 6 мэгъ.). Керде китте [иблис] балконыннан эчкэре, .Щура" килеп калды шаятин тышкары... Ш. Бабнч. Йерэгем ут кеби яна. сурелми, Вэлэкин тышкары чыкмый, куренми. Г. Сэ-митова.
ТЫШКАРЫ II бэйл. иск. к. тыш II. Моннан тышкары. □ Малае аца эйбер алып^кайтканнан тышкары да акча бирде.,Экият.
ТЫШКАРЫ III и. иск. Купорос (кукташ) маеннан ясалып, элек хатын-кызлар тешлэрен буяр ечен кул-ланылган кара буяу; теш карасы.
ТЫШКЫ с. 1. Берэр нэреэнец, корылманы ц h. б. ш. тышында I (4 мэгъ.), читендэ булган. Тышкы мохит. Тышкы каравыл. Тышкы тирэлек. □ Кезге пычрак-лар белэн тышкы деньядан аерылган Габдулла ечен куцслсез кеннэр [башланды]. Э. Фэйзи. Эчтз тенту башланган чакта еч катлы таш мэдрэсэ тышкы яктан атлы казачий гаскэр бслэн'камалып алынган иде инде. Г. ИбраЬимов. II Читтэн булган, чит кеше-лэрдэн, чнт мохиттан булган. [Яыз] тышкы тээсирлэр белэн. кеш.дзн. китаптан алган сузлэр бглэн бо-зылмаган. Г. ИбраЬимов. || Тыш яктагы, тышка ка-раган. Тышкы ишек. Тышкы тэрэзэ. □ Бу тапкыр кушаматларныц йэр икесе аныц холкына гына тугел.
тышкы кыяфэтенэ дэ туры килэ: ул кыскарак буйлы, тугэрэк алсу йезле, кечкенэ кара кузле. Г. Эпсэлэмов.
2.	встэн, гадэттэ жицелчэ кием естеннэн кнелэ торган. Гелйезем тышкы киемен чшиенгэн. Кулмэк естеннэн йон фуфайкалы. М. Фэйзи. Тариф, тышкы киемнэрен салып. естенэ монда калдырган кэзэкиен кигэ[н]. М. Гафурн.
3.	Берэр нэрсэ яки куренешнен чын асылына ка-гылмыйча, чын асылын чагылдырмыйча, тыштан, беренче карашка гыиа куренэ торган. [Г. Камалныц] ,Банкрот“ы А. И. Островскийныц .Свои люди — сочтемся" комедиясенэ беркадэр охшый. Лэкин ул тик тышкы яктан булган охшашлык кына. Островскийныц Большовы белэн Г. Камалныц Cupaxqemdu-ны — икесе ике тип сэудэгэрлэр. М. Гали.
4.	куч. Башкаларны шаккатыруга исэп ителгэн. Тышкы ялтыравык. □ Постановкада ышандырмый торган тышкы эффектна корылган. тирэн уйланма-ган моментлар да очрый. М. Жэлил. Кайчандыр ул узе дэ шулай, эчке куркуны тышкы батырлык белэн каплап, t сугыш кырында этэчлэнеп йергэн иде. И. Гази.
5.	Чит дэулэтлэр белэн булган, чит дэулэтлэргэ, оешмаларга менэсэбэтле. Тышкы сэудэ. □ Бурэюуаз хекумэтлэрнец эчке йэм тышкы политикасы зур монополиялэрнец комсызлык интересларынл хезмэт итэ. Политэкономия. — Тышкы йэм эчке хэллэр турында Мостафа иптэшнец информация доклады [булачак]. Ш. Камал. II Чит дэулэтлэрдэ булган, чит дэулэтлэрдэ гамэлдэ булган. Тышкы базар. Тышкы бэялэр. □ [/' Камал] шигырьлэре яшь Совет иленэ мэхэббзт, аныц эчке йэм тышкы дошманнарына каршы рэхимсез керэш уты белэн сугарылганнар. М. Гали. || Чнт дэулэтлэрдэн булган, чит дэулэтлэр-неке булган. [Хекумэт] тышкы вэ эчке дошманнар-ныц правительствога каршы килуен куреэтмзкче була. РСДРП прокламациясе.
Тышкы булгеч тех. — уру машннасында ашлык массасын булэ торган калкан. Тышкы колак биол.— колакныц колак тишеге Ьэм колак яфрагыннан гыйбарэт елеше. Тышкы почмак мат. — ечпочмакнын (куппочмакнын) телэсэ нинди ягын дэвам нттергэндэ курше як белэн ике арада барлыкка килэ торган почмак; русчасы: внешний угол.
ТЫШЛАМА и. неол. Бинанын, корылманын тимер яки ти.мер-бетон каркасына беркетелеп тышкы стена хасил итэ торган панель. Алар бергэлэп арматура-ларны тикшерделэр, тышламаларны карадылар. С. Рафиков.
ТЫШЛАУ ф. Берэр нэрсэне тукыма, калай, такта Ь. б. ш. нэрсэлэр белэн каплау. Ой тышлау. Китап тышлау. □ дни мица махсус кечкенэ мендэр ясап. кызыл шакмаклы киндер белэн тышлап куйды. 1А. Гафури. Бер студент----киндер белэн тышла-
ган кечкенэ генэ ящик кертеп куйды. Г. Гобэй.
ТЫШЛЫК и. 1. Калын ес киеменец тышы I (2 мэгъ.) ечен махсус тукыма якн кун. Низами карт ---тэвэккэл бурек тышлыгы кисэ. М. Гали. Салихэ кулына бер мех йэм ике кисэк тун тышлыгы тотып керэ. Ф. Эмирхан. II с. мэгъ. Шундый максат ечен бнлгелэнгэн. Тышлык тукыма.
2.	Эчлеге таушалмасын, керлэнмэсеп ечен берэр эйбер естеннэн кидерелэ торган тукыма капчык; чехол. Гыйльмениса мендэрлэренз яца тышлыклар кидерде. Ф. Хесни.
3.	Китап, дэфтэр кебек нэреэлэрнец кэгазь, ка-тыргы, клеёнка Ь. б. ш. материалдан гыйбарэт беренче Ьэм соцгы бите. Апельсин сарысы тесле, юка гына
ТЫШ
204
ТЫЦ
кэгазьгэ басылган тышлыкта----„Бэхетле Марьям"
китабы [чыкты]. 9. Фэйзи. Егет журнал тышлыгына Горький портретын ясауга узе алына. Г. Минский.
II с. мэгъ. Шундый максат ечен билгелэнгэн. Тышлык кэгазе кук теста булган атналык бер [журнал] бар. Г. Тукай. II Эченэ паспорт, билет, аттестат h. б. ш. документ салып йертер ечен шул документ зурлы-гындагы катыргы, клеёнка папка.
4.	Бина яки корылманын тышкы стенасын тулысынча каплаган такта, калай h. б. II с. мэгъ. Шунын ечен яраклы, шунын ечен махсус эзерлэнгэн. Тышлык катыргы. Тышлык такта.
ТЫШТАН рэв. 1. Тышкы кыяфэте яки сузлэре белэн. Газинур аныц бу пошмаслыгына эченнэн бик нык ачуланса да, тыштан сиздермэде. Г. Эпсэлэмов. Куцелендэ ут уйнаса да, Закир тыштан бик салкын куренергэ тырыша. И. Гази.
2. куч. Ихлас, чын кунелдэн булмыйча, тышкы яктан гына. Мээцлестэге хайваннарныц йэрберсе адэмгэ каршы сейлэделэр. Еэрберсе: аныц белэн керэ-шергэ кирэк, диделэр. Лэкин аларныц бу сузлэре тыштан гына эйтелгэниде. Ак юл. II (Берэр нэрсэнен, куренешнен) асылын тикшермичэ, естэн-естэн. Тыштан карашка юньле генэ куренгэн кешелэрдэн шундый кабахэт, хыянэт пычраклыгын эченэ яшерэ алганнарныц булуы аны тирэн уйга калдырды. Ш. Камал.
О Тыштан ялтырап, эчтэи калтырап йеруче — асылда булдыксыз яки яраксыз булып та, узен бул-дыклы, яраклы итеп курсэтергэ тырышучы кеше турында. Пери агайлар---Тыштан ялтырап, эчтэн
калтырап, Зшче естенэ аеыр йек булып. М.Гафури.
ТЫШЧА и. 1. тех. Терле формадагы куышлыкнын юка каты тышы, суруе. Тышчалар теориясе.
2. биол. Кузэнэк эчендэге Терек матдэне тышкы яктан каплап торган юка яры. Гук бекедэ кузэнэк-лэрнец тышчаларын гына кургэн. Гомуми биология. II Гомумэн терек матдэне тыштан каплап торган яры, элпэ. Баш мие дэ тышчалар белэн капланган. Анатомия. Сагызлы бере тышчасы кенбагыш кабыгыдай .черт' итеп ярылып китте дэ, эчтэн каз бэбкэсе кебек яшькелт-сары яфракчык килеп чыкты. Г. Рэхим.
ТЫЮ ф. 1. Кемгэ дэ булса берэр нэрсэ'ч эшлэргэ рехсэт итмэу. — Эни, нигэ син безне кеше белэн сей-лэудэн тыясыц. эллэ без баламы? Т. Гыйззэт. Министр эцэнаплары кызларны университетка керудэн тыйды. Ф. Эмнрхан. II Берэр нэрсэне куллануга, чыга-руга юл куймау, рехсэт итмэу. Атом-теш коралын тыю. Комарлы уеннарны тыю. Исерткеч эчемлеклэр эчуне тыю. □ — Ул бит аракы тугел. хэрам булса, аны ишан хэзрэт тыяр иде. Г. Камал. — Этинец китаплары арасында .Мещаннар'ныц--------цензура
тыйган басмасы бар. К. Нэжми.
2. (Уз-узен яки башкаларны) берэр нэрсэ эшлэудэн, берэр терле хис h. б. ш. нэрсэлэр белдерудэн тотып калу, туктату. Дэулэтшин, ярсуынтыя алмыйча: „Длган! Бетенесе дэ ялган!'—дип кычкыра. И. Гази. Моцарчы куз яшьлэрен кеч-хэл белэн тыеп тоткан карчык кинэт экрен генэ пыскылдап елап эк}ибэрде. А. Шамов.
3. Жанлы-жансыз нэрсэлэрнен хэрэкэтен туктату яки кимету. Нигэ [атын] шулкадэр куа икэн соц бу абзый? Бераз пыя тешсен иде; урамны атлатып кына узса да ярый бит. Г. Бэширов.
ТЫН I:, тын иту — йомшак, агыр эйбер килеп тешеп, бэрелеп яки берэр агыр нэрсэ икенче йом-шаграк нэрсэ естенэ тешеп, бэрелеп сангырау, тонык тавыш чыгару. Сабирэцан агай, кая сугарга кирэген
курсэтеп. бэлэкэй чукече белэн тыц-тыц итэ. М. Шэрифуллин.
ТЫЦ II: тынга йеру (чыгу, бару) этн. — берэр эшне фаллау (гадэттэ читтэге кешенен язмышын белу) ечен кичен кемнен дэ булса тэрэзэ артыиа барып, ейдэгелэрнен ни сейлэгэннэрен тынлап йеру (беренче ишетелгэн суз нинди булса, шуна юраган-нар).
^ТЫЦГЫЧЛАУ ф. диал. \к. дынгычлау. Чемоданны тыцгычлап тутыру.
ТЫЦКАУ с. диал. к. тынкыш. Тыцкау малай.
ТЫЦКЫШ с. 1. Ьаваны иркен уткэрми торган, тыгылган. Тыцкыш борын. □ — Берсе сацгырау. икенчесе сакау. еченчесе тыцкыш танау кызларыбыз бар. Т. Гыйззэт. II Борыннан тонык, сангырау чыга торган. Садыйк муллага тыцкыш тавышын чак кына туктатып торырга туры килэ. Ф. Хесни. Дамелла, авыру бозау тесле мегрэп, тыцкыш тавыш белэн---бик озын вэгазь сейлэде. К. Тинчурин. | рэв. мэгъ [Мэхмутнец], ацкавындамы, борын эчендэме нинди-дер куыш булганга. ахры, тавышыныц тыцкыш чыгуы ---Мусада тулысынча яхшы тээсир калдырып бе-термэде. Ш. Маннур.
2. Борыны тыгылган, борын эче белэн сейли торган. Менэ тыцкыш хэзрэт камыш калэмне алып язарга да утырды. Ф. Эмирхан. || и. мэгъ. хурл. Борын эче белэн сейли торган кешене хурлап эйтелэ. — Кычкырма, тыцкыш. Шулкадэр кычкыралармыни? К. Эмирн. — Тыцкышлар, мэдрэсэ тэртибен бозарга сезгэ кем кушты? К. Тинчурин.
ТЫЦКЫШЛАНУ ф. (Борын) тыгылу, тынкышка эйлэну, тынкыш тавыш чыгару. Аныц курнос танау-лары тенге салкыннан тыцкышланган. Ф. Кэрим. Гыйбаш абзый----борын эче белэн тыцкышланып
сейлэшуче аз сузле, салмак кына бер пошынмас бэндэ. Г. Бэшнров.
ТЫЦКЫШЛЫК и. Тынкыш булу.
ТЫЦКЫШУ ф. гади с. к. тыкшыну (4 мэгъ). [Голан] тыцкыша кыен эшлэргэ. Ш. Маннур.
Г ТЫЦЛАГЫЧ и. неол. к. наушник. Радист кирэкле дулкынны тота да, колагына тыцлагыч куеп. радиограмма текстын [яза]. Р. Мостафин.
ТЫЦЛАМАС с. сейл. Кеше сузен тынламый, эйт-кэнне эшлэми, утэми торган (кеше турында). II и. мэгъ. Шундый кеше. Тыцламас утерсэц дэ ацламас. Эйтем.
ТЫЦЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. тынлау (1—4 мэгъ). Мостафаныц [доклады] ----эцыелыш тарафыннан
тавыш-тынсыз шактый дикъкать белэн тыцланды. Ш. Камал. Концертта [Фатихныц] „Мэхбус'не эцыр-лавы зур бер лэззэт белэн тыцланды. Ф. Эмирхаи.
2. Яхшырак, ачыграк ишетер ечен бик зур игъти-бар белэн тынлау. Фриц еш кына туктый йэм, юр-сэдер ишеткэндэй, тыцлана иде. А. Эхмэт. [Гафият]. шылт иткэн тавышка да башын мендэрдэн калкы-тып, бик озак вакыт тыцланып торды. И. Гази.
, ТЫЦЛАТУ ф. 1. Берэр эш эшлэргэ куидеру, у сузен уткэру. — Длындым. ялвардым, йичбер ацар сузсмне тыцлата алмадым. Г. Камал. — И ходаел, тыцлатып буламы соц аларны! И. Гази.
2. иск. бйрэнгэн, бирелгэн сабакны сейлэту, I Хэзрэт тагын----сабакны тыцлатырга кереите.
Калтырана-калтырана ятка укып чык[тым]. М. Гафури.— Якуб, Шакир, чыгып басыгыз,—дип экрен генэ боерык бирэ [хэлфэ] сабагын тыцлата алмаган шэкертлэргэ. Э. Фэйзи.
ТЫЦЛАУ ф. 1. Кешелэр, жанлы-жансыз нэрсэлэр, чыгарган тавышны, авазларны ишету, колак белэн кабул иту. Музыка тыцлау. Радио тыцлау. дкият
ты гэе
рэ! Га. та бЭ1
yni лак
то ит
тик 6yj (ке Ко. чэч ты то, зп[ лил
Юг кур лэр MUl икл ты иде
кар кеч УЛ М. mai юга сык лар Ил баб ды. лэр
II ' дер син сыц Сад мин Миг
( Вра гезн кал энш яла кие/ игъ: фый КОМ МЫЬ Э. 1
7 бул< итег Мое Тыц
ТЫЦ
205
тыц
тыцлау. □ [Айсылу], туземсезлэнеп, Сэйфи сейлэ-гэнне тыцлый. Г. Бэширов. Болан башын югары кутэреп. колакларын сагайтып нэрсэдер тыцлый. А. Шамов. || Башкаларнын узара сейлэшуенэ яшертен рэвештэ колак салу, башкалар сейлэгэнне ишету. Гаяз, берэрсе тыцлап тормасын дигэн тесле, сак тавыш белэн пышылдады. М. Эмир. — Абау, мэхэб-бэтсез! Узе тыцлап тора икэн тагы. Г. Камал.
2.	Кемнец дэ булса эчке эгъзаларынын (йерэкнец, упкэнек) эшчэнлеген ишету аппараты белэн яки ко-лакиы якын китереп тикшеру. Доктор, трубасын куеп, Ж,амалиныц кукрэген, аркасын тыцлады. М. Гали. Бикмуш бабайныц йерэген тыцлап торучы тоткын башын чайкап куйды: .Хэле шэптэн тугел, иптэшлэр". Г. Гобэй.
3.	Берэр жинаять яки гражданлык эшен судта тикшеру. Алимент тулэту эшен тыцлау. II Нинди дэ булса мэсьэлэне тикшеру, ана бэя биру й. б. ш. ечен (кемнэн дэ булса доклад, отчёт, информация) сейлэту. Колхоз идарэсенец отчётын тыцлау. □ [Жыелыш] чэчелгэн ашлыкныц хэле турында агроном докладын тыцлады. А. Алиш. Язучылар союзы------компози-
торларныц иядаты турында Н. Ж,ийанов, ЯС Фэй-зи[нец] — махсус докладларын тыцлады. М. Жэлил.
4.	Берэр нэреэ ейрэну ечен лекциялэргэ йеру. Югары математика курсын тыцлау. Татар эдэбияты курсын тыцлау. □ [Дэулэтшин] тыныч аудитория-лэрдэ лекция тыцлап. бакалар ярып. теннэр буе микроскоп естендэ утыр[а]. И. Гази. Бер сынык икмэк белэн ике бэрэцге ашап. алтышар сэгать дэрес тыцларга туры килгэндэ дэ мин шат йэм келэч идем. Г. Кутуй.
5.	Кемнец дэ булса эмеренэ, боерыгына буйсыну, карышмау, эйткэнне утэу, эшлэу. Ниндидер билгесез кеч ирекле-ирексез [Сэмигулла] артыннан иярергэ, ул ни кушеа, шуны тыцларга мэядбур итте мине. М. Эмир. [Бозау] мине тыцларга телэмэде, берничэ тапкыр эле уцга, эле сулга таба каерылып, куздэн югалырга чамалады. Г. Галиев. II Кемгэ дэ булса буй-сыиып, карусыз эш иту (идарэ ителэ торган машиналар, эйберлэр, тэн эгъзалары турында). Тора-бара Илсеярнец аяклары тыцламый башладылар. Бикмуш бабай берничэ тапкыр аны егылудан коткарып калды. Г. Гобэй. Автобус аны тыцлады, тэгэрмэч-лэр куцеллерэк эйлэнэ башлады. Г. Мехэммэтшин. II куч. Теге яки бу кешенен утенечен канэгатьлэн-дереп, сораган нэрсэсен бнру. — Баш-куз алганчы, син эллэ тагын ярты пот [оя] гына тыцлап торыр-сыцмы дигэн булган идем? Ф. Бурнаш. [Яшь егет:] Садрый абзый, зинйар, бугенгэ тыцлап торыгыз эле, мин сезгэ иртэгэ ук кертеп бирермен. [Садрый:] Минем янда ул кадэр ук акча юк. Г. Камал.
6.	Кемнец дэ булса кицэше, утенуе буенча эш иту. Врач кицэшлэрен тыцлау. О Мин, сезнец кицэше-гезне тыцлап, Галинны вакытлыча узенец урынында калдырырга кунгэн идем. Ш. Камал. Авырмас ечен эниецнец сузен тыцларга кирэк: узецне сакларга, яланаяк йермэскэ, тышка чыкканда ядылы итеп киенергэ. М. Жэлил. II Кемнец дэ булса сузлэрен игътибарга алу. — Тыцламагыз, картлар, шул мона-фыйкны. Бинамаз ул, ядэмэгать. К. Нэжми. влкэ комитеты аныц соравын тыцлады йэм шушы Ка-мышлыга райкомныц икенче секретаре итеп кучерде. Э. Еники.
7.	боерык ф. форм. сейл. тыцла(гыз). Кемнец дэ булса игьтибарын узенэ жэлеп иту ечен ендэу суз итеп кулланыла. [Ataduo.-] Тыцлагыз, тыцлагыз' Москва, Коминтерн станциясе сейли. Т. Гыйззэт. Тыцла, сейлим. балам. Дэрдмэнд.
8.	Хэзерге заман I зат берл. форм, тыцлыйм. Башлык кешенен боерыгын утэргэ риза булуны белдергэн жавап. — [Ревком] авылныц эшкэ яраклы барлык халкын Сиваш кичуен ныгытырга алып чык-сын. Хэзер ук!— Тыцлыйм, иптэш командующий! Г. Бэширов. — Артиллерия телгэ килугэ, ул ут нокталарын бетерергэ!— Тыцлыйм! И. Гази.
ТЫЦЛАУЛЫ с. сир. к. тыцлаучан. Эбисе канэгать: бу килештэн оныгым бик тыцлаулы эле. Л. Ихсанова.
ТЫЦЛАУСЫЗ с. Кеше сузен тынламаучан, кеше сузенэ карышучан, буйсынмаучан. — Зэйнэп узе тыцлаусыз бала тугел ул. Лэкин Газиз йаман котыр-тып торганда, аныц сузеннэн чыга алмый. Ф. Эмирхан. — Энием, кечкенэ чакта син узец дэ бик тыцлаусыз булгансыц икэн. Г. Бэширов. || и. мэгъ. Шундый кеше. Тыцлаусызга суз эйтеэц, бер колагыннан керде, икенчесеннэн чыкты. Мэкаль.
ТЫЦЛАУСЫЗЛАНУ ф. Тынлаусызга эйлэну, тын-лаусыз булып киту. — Нигэ китмисец инде?-Ниш-
лэп тыцлаусызландыц?! М. Фэйзи.
ТЫЦЛАУСЫЗЛЫК и. Тыцлаусыз булу. — Бу тыц-лаусызлыгыц белэн чэчлэремне агартасыц инде син минем. Г. Бэширов.
ТЫЦЛАУЧАН с. Кеше эйткэнгэ буйсынучан, кун-дэм, карусыз. — Дерес куцелле, тыцлаучан адэм, — дип. Гыймадины Габдулла ишан узенэ кул асты йо-мышына алды. Г. Ибрайимов. — [Хатыным] акыллы да, булган да, тыцлаучан да. Г. Бэширов. | рэв. мэгъ. Искэндэр тыцлаучан гына килеп утыра. 9. Фэйзи. II сир. Жнцел эшкэртелэ торган, йомшак. Шул гади кук ташныц----тиз эшкэ бирелучэн, орнаментикага
тыцлаучан булуы Париж архитектурасыныц алга китуендэ эур роль уйнаган. Г. Гали.
ТЫЦЛАУЧАНЛЫК и. Тынлаучан булу сыйфаты. Хуядалар берсенэ-берсе узлэренец хезмэтчелэренец тыцлаучанлыклары йэм тэгъзимлелеклэре берлэн мактаналар. РСДРП прокламациясе.
ТЫЦЛАУЧЫ и. 1. Кемнец дэ булса сейлэвен, чы-гышын тыцлый торган кеше, тамашачы. Аучы Бик-таш бабай турында Салихныц артист кебек итеп, килештереп сейлэве тыцлаучыларныц — куцеллэрен кутэрде. Г. Минский. [Мэрьямнец] матур ягымлы тавышы тыцлаучыларга тирэн тээсир ясады. Ш. Камал.
2. Кайбер уку йортларына лекциялэр тыцларга йеруче, вакытлы курсларда укучы. Ирекле тыцлаучы. □ [Зыя] яца мэдрэсэле бер шэйэргэ барды да — „читтэн тыцлаучы" сыйфаты илэ дэреслэргэ йергэлэргэ кереште. Г. Ибрайимов.
ТЫЦЛАШУ ф. диал. к. тынлаиу (2 мэгъ.). Габбас аскы ейдэн килгэн тавышларга колак салгалап. тыц-лашып торды. Г. Ахунов.
ТЫЦ-ТУК аваз ияр. Каты эйбер белэн икенче каты нэрсэгэ сукканда бер зыцылдап, бер тукылдап чыккан тавышны белдерэ. Менэ тотындылар тимерне тук-марга: „ТыЦ-тук, тыц-тук, тыц-тук..." М. Шарифуллин.
Тыц-тук иту—шундый тавыш чыгару. Тыц-тук. тыц-тук иткэн чукеч тавышлары тирэдэге урам-нарны яцгырата. М. Шэрифуллин.
ТЫЦ-ТУЛЫ с. к. туп-тулы.— Уя сандык---мал
белэн тыц-тулы. Г. Камал. — Бер пароход тыц-тулы. М. Эмир.
ТЫЦЧАН с. диал. к. тынлаучан. Мин чигэм. Мин алардан, буйсынып, тыцчан бэрэн тесле китэм. С. Сунчэлэй.
ТЫЦЧЫ и. Кешелэр сейлэшкэнне яшерен тыцлап йеруче кеше; шымчы. Мин эшнец ни белэн бетэрен белер ечен тыцчы булып тубэн ейгэ тештем. Ш. Маннур.
ТЬЮ
206
ТЭБ
ТЭБ
ТЬЮ-ТЬЮ аваз ияр. Пуля h. б. ш. нэрсэ бик зур тизлектэ сызгырып уткэндэ чыккан нечкэ тавышны белдерэ.
Тью-тью иту — шундый тавыш чыгару. [Майорга] аттылар, тью-тью итеп пулялар сызгырып узды. X. Камалов.
ТЭ и. „Т“ хэрефенец исеме.
ТЮ'БИК и. Вазелин, паста, жилем кебек сыгып чыгарыла торган нэрсэлэр салынган труба сыман кечерэк савыт (йомшак калайдан ' якн пластмасстан эшлэнэ). Эчтэге сыекча тюбикныц ике башына бу-селэ. М. Эмир. [Космонавтларныц] туклану рацио-нына----алюминий тюбикларга салынган эн;илэк-
эн;имешле эремчек массасы естэлде. Соц. Тат.
ТЮ'БИНГ и. Шахталарны, туннельлэрне су уткэру-дэн Ьэм ишелудэн саклый торган зур диаметрлы ярым тугэрэк тимер якн тнмер-бетон плита.
ТЮК и. сейл. Зур бэйлэм, зур тергэк. Бер тюк печэн. □ Казакъ далаларыннан килгэн Эхмэт бай-ныц йон тюклары белэн дебаркадер еслэре тулган. К. Тинчурин. Аркаларда ташыдык уникешэр потлы тюкны. Г. Камал.
ТЮКЛАУ ф. Тарала торган нэрсэлэрне тюкларга бэйлэу. Йекне тюклау. Саламны тюклау.
ТЮКЛЫ с. Тюкларга бэйлэнгэн, тюкларга терел-гэн; тергэкле. Тюклы товар.
ТЮЛЕНЬ и. Ишкэгаяклылар семьялыгыннан днн-гездэ яшэуче имезуче хайван. Тюлень ите. Тюлень мае. Тюлень аулаучы. Тюлень тиресе. □ Моржлар йэм тюленьнэр барысы да берьюлы суга чумалар. А. Алиш. — Эти. тюленьнэр тешлиме алар? Д. Аппакова.
ТЮЛЬ и. (Кубесенчэ бнзэкле итеп тукылган) утэ куренмэле, жинел челтэр тукыма. — Тэрэзэ тюле ала-сыц калган. Ш. Галиев. || с. мэгъ. Шундый тукыма-дан тегелгэн (якн киселгэн). &й тэрэзэлэренэ юка тюль пэрдэлэр корылган. Г. Ахунов.
ТЮ’ЛЬКА и. Сельдь семьялыгыннан вак балык. Тозлаган тюлька сату.
ТЮЛЬПАН и. сейл. к. ла лэ. Майныц беренче ат-наларында хэтфэд^й яшел улэн есте кызыл, кыз-гылт-сары йэм сап-сары тюльпан чэчэклэре белэн чуарланган була. Каз. утл. Яз. Тутэллэрдэ тюль-паннар тантанасы. Э. Ерикэй.
ТЮРКО'ЛОГ и. Терки халыкларнын телен, тарихын яки культурасын ейрэнуче галим. Саф терки булган сузлэр турында куптэн тугел немец тюркологы Дёрфер язып чыкты. Н. Фэттах. Бакуда булып узган тюркологлар кицэшмэсеннэн кайткач,-------татар
матбугатында „Латинмы, гарэпме?" мэсьэлэсе тирэ-сендэ бик каты бэхэслэр кызып китте. Ф. Хесни.
ТЮРКОЛО'ГИК с. Тюркологиягэ карагаи, тюрко-логиягэ бэйлэнешле. [Самолётта] беренче тюркологии конференциядэ катнашырга баручы делегация членнары да урын алган. М. Зэкиев.
ТЮРКОЛО'ГИЯ и. Терки халыкларнын теллэрен, тарихларын Ьэм культурасын ейрэнэ торган фэннэр жыелмасы. Тюркологиядэ куп бэхэслэр кузгаткан сузлэр — атамалар бар. Н. Фэттах. Тюркологиядэ беренче мэртэбэ [В. А. Богородицкий] татар теленец фонетик системасын эксперименталь юл белэн тикшеру эшен башлап эн;ибэрде. Соц. Тат.
ТЯГАЧ и. Авыр йеклэрне яки тагылмалы арба-ларны Ь. б. ш. тарта торган бик кечле автомобиль яки трактор. Тягачта эшлэучелэр складныц эшен-нэн риза. С. Сабиров.
ТЭ кис., энуяю терк. к. та II. — Кырык ел бергэ тордык ... лэм-мим дип тэ эйтешмэдек... А. Шамов. — Син узец бетснесен кургэч тэ, бутэннэргэ ул
кызык тугел дип уйлыйсыцмы? Г. Эпсэлэмов. — Эйт тэ эйт!—дип г еж килэ шунда халык. Ш. Бабич.
ТЭБАРЭК и. кит. дини. Коръэндэ алланы мактау сурэсе. Йорт алдында мэет янында гына башкарыла торган тэбарэк эйтэлэр. Каз. утл. Экрэм мирзасы. Тубэн Елга белэн волость арасында эн;иде тэбарзи укып. суфыйлыкка салышкан. Г. Толымбай.
ТЭБДИЛ: тэбдил булу иск. кит. — узгэру, алма-шу. Аныц [тормыш иту рэвеше] бераз тэбдил улды. Акмулла. Тэбдил иту — узгэрту, алыштыру, икенче хэлгэ керту. Хэрефлэр тэбдил итеп, чит. [телдэн] алмак [ярыймы]? Дэрдмэнд.
ТЭБЕ и. 1. Тычкан, кусе кебек вак жанварларнь, тоту ечен ясалган жайланма; кечкенэ капкын. [Ут мица куселэргэ тэбе куярга кицэш итеп йерде. Ai юл. Тычкан тоту ечен малай чакта тэбе ясый тор ганнар иде. Агач . инэгэ ризык бэйлэп куясыц. э у. тэбенец естен кутэреп тора. Чак кына кагылдт исэ, шап итэ. Ш. Рэкыйпов.
2. куч. Бэладэн, авыр хэлдэн котылу, чыгу юла булмаган урын; тозак. — Каппель гаскэре Зея ягынши аларныц сыртына тешэчэк. Э сез бу яктан. Тэбегз элэккэч, кая бара алар? К. Тинчурин.
3. диал. Шакмак чирту уенында: берсе естен берсе менеп утырган ике яки берничэ шакмак.
ТЭ'БЕРСЕН и. диал. этн. Керэшеннэрдэ: улгэа кешелэрне искэ алып аш уздыру йоласы (мэжусилеГ’ тэн калган). Ерак эбилэргэ тэберсенгэ бару.
Тэберсен иту — аштан, азыктан авыз иту. Кия; белэн килен, туган-тумачалар ризалыгын алганна» соц, ипи-тоз кабып тэберсен итэлэр. Каз. утл.
ТЭБИКМЭК и. 1. Эче камырдан табага жэеп пе-шерелэ торган, беленнэн калынрак ашамлык.—Гэрэ(яч кебек сары тэбикмэклэр [эзерлэ]. X. Кэрим. Тэби,-мэкне киндер маена манчып ашасац. шуннан дз тэмле ризык юк инде. Г. Галиев.
2. диал. Бодай кабартмасы. Дэу итеп тэбикм1. пешеру.
ТЭБИЯ и. диал. 1. Бодай кабартмасы. Тэбия пе шеру.
2. к. тэбэ. Тэбия куыру.
О Тэбия тансыгы — к. кирэкле кишер яфрагы.
ТЭБРИК и. Берэр терле шатлык, бэйрэм Ь. б. ш. унае белэн язма яки телдэн котлау. Галиэсгар эфэнде ---аларныц тэбрик вэ алкышларына каршы кыскаче гына рэхмэт сузе сейлэде. Г. Тукай. Чэчэклэрн.' м;ыеп бетэр хэл юк, тэбриктэн куллар, мактауда»! колаклар талды. Г. ИбраЬимов.
Тэбрик иту (кылу) — к. тэбриклэу.—Хыялыгыз-ныц шундый матур булып эшкэ ашуы белэн тэбрик итэм! Г. Бэширов. — Эгэр }Дэуйэрия укып. теплерз белем алырга тели икэн, моны тэбрик итэргэ кирзк.' Р. Ишморат.
ТЭБРИКЛЭУ ф. 1. Берэр терле шатлык яки бэйрэм унае белэн котлау. Кунакларныц берсе, тэбрик-лэп. Нэни Эммага [курчак] булэк итте. М. Жэлил Екатерина Павловна Газинурны сержант исеж белэн тэбриклэде. Г. Эпсэлэмов.
2. Берэр кешегэ жылы караш, телэктэшлек бел-деру, анын эшен хуплау. Г. Камал Тукайны берет’ адымнарыннан у к тэбриклэп каршы ала. М. Гали.
ТЭБЫГЪ: тэбыгъ иту (кылу) иск. кит. — (китап. газета-журнал) басу, басып чыгару. Яца китап тз-быгъ кылу.
ТЭБЫГХАНЭ и. иск. кит. Типография. Казандз' Домбр овскийныц тэбыгханэсендэ (типографиясендз) басылган „Комедиялэр” исемле бер пьесаны курдек. Безнец юл.
ТЭБЭ и. Майга, каймакка яки сеткэ туглап табада пешерелгэн йомырка куырмасы. Тэбэ кыздыру. Тгбз
куъц кукз — X A. F
< тирт
Т нен бер узен ейрз та bi туз. мат
Т бул} ларз сыне Каз. гале кылл
Т бась такт уйнс музе хэрэ агар басы ныц баса кеч г
2 маче
Т тын
Т гыш
Т каре Тэбе кенэ тэб. лэш. нэк лэмс сарь суда юга{ тэб, туи булл
Т зарл семь фури
Т баск аца
Т тора эфир
Т Мал. торг тэбэ Гайс
Т алар
ТЭБ
207
тэв
куыру. □ [Апа] естэл уртасына чыжылдап торган кукэй тэбэсе китереп куйды. Г. Мехэммэтшин. — Хэзер нэрсэ пешерик соц. сетле тэбэме. нэрсэ? А. Расих.
О Тэбэнне чэчэрмен — бик нык ачуланырмын, тиргэрмен дигэнне анлата.
ТЭБЭГА и. иск. кит. Нинди дэ булса бер дэулэт-иен гражданы, шунын кул астындагы халык. Иртэгэ, бер атнадан. бер айдан булачак сэяси вакыйгаларга узенец диагнозын куеп. узенец тэбэгасен сизгерлеккэ вйрэтуче урын иде [бу]. К. Тинчурин. [Халык] — тавышын. енен чыгармаенча баш иеп, тэбэга булып тузэ торган юаш колларыннан иде. РСДРП прокламация се.
ТЭБЭГАЛЕК и. иск. кит. Берэр дэулэт гражданы булу; подданныйлык. Татар реакционер лары татар-ларны Теркиягэ. солтан тэбэгалегенэ (подданство-сына) кучеру кампаниясен жэелдереп эцибэрделэр. Каз. утл. [Самодержавие] узенец тэбэгасенец тэбэ-галек вэ коллыклары ни дэрэмдэдэ икэнен тэщрибэ кылып карамак[чы иде]. РСДРП прокламациясе.
ТЭБЭЛДЕРЕК и. 1. Туку станогынын аяк белэн басып керелэрне хэрэкэткэ китерэ торган кечерэк тактасы. Тэбэлдерек ачкан эн;еп карнында Чабак coca уйнап югала. Ш. Маннур. || Терле машиналарда Ьэм музыка коралларында аяк белэн басып механнзмиы хэрэкэткэ китерэ торган жайланма. Николай кинэт агарынып китте. тэбэлдереккэ ялт кына аягы белэн •басып, тизлекне узгэртте. И. Газн. Хэлсез аягым-ныц булган барлык кече белэн сул тэбэлдереккэ басам, бер ук вакытта уц моторныц эйлэнешен кечэйтэм. Г. Ахунов.
2. диал. Арбаныц басып мену яки тешу ечен бас-ыачыгы.
г ТЭБЭНЧЭ с. диал. Тэбэнэк, карсак. Тэбэнчэ ха-тпын.
ТЭБЭНЭГЭЮ ф. к. тэбэнэклэну. Сыртныц кенчы-гыш очлары тэбэнэгэя. Физ. геогр.
ТЭБЭНЭК с. Астан ескэ таба биек, озын булмаган; карсак; киресе: бнек. Тэбэнэк ат. Тэбэнэк урындык. Тэбэнэк ей. Тэбэнэк естэл. □ [Мэйданга] тэбэнэк кенэ юан бер егетне чыгароылар. М. Гали. [Якуб] тэбэнэк ишектэн иелеп керде дэ кычкырып исэн-лэште. И. Гази. [Газинур], куз ачып йомганчы тэбэнэк читэн аша сикереп. аца каршы йегерде. Г. Эпсэлэмов. | рэв. мэгъ. Жирдэн. тэбэнэк кенэ булып. келсу сары тузан кутэрелэ. Э. Фэйзи. II Жирдэн, идэннэн, судан Ь. б. ш. лардан бик югары урнашмаган, бик югары тормаган. Тэбэнэк яр. □ Инешнец бер ягы тэбэнэк, икенче ягы биегрэк. Г. Колэхметов. Тэбэнэк тушэмле, эцир идэнле кара якны утеп.-----икенче
булмэгэ барып кердек. А. Шамов.
ТЭБЭНЭКЛЕК и. Тэбэнэк булу сыйфаты. Бу казарма. — тэбэнэклеге ягыннан Караганда, нэкъ семьялы кешелэр торган казарма тесле. М. Гафури.
ТЭБЭНЭКЛЭНУ ф. Тэбэнэк хэлгэ килу. Нужа баскан саен тэбэнэклэнэ барган гэудэле Мостафа аца борчылмаска кушты. К. Нэжми.
ТЭБЭР и. бот. Исле ак чэчэклэре тэлгэшлэнеп тора торган декоратив улэн усемлек (парфюмериядэ Эфир мае табу ечен кулланыла); тубероза..
ТЭБЭССЕМ и. иск. кит. Елмаю, келемсерэу. Мальцев кулында----ак флаг, йезендэ ацлашылмый
торган тэбэссем. X. Межэн. Бу тэбэссем мыскыл тэбэсс 'ме икэне шулкадэр куренеп тора иде ки, Гайса ечен мин кызарып куйдым. Ф. Эмирхан.
Тэбэссем иту (кылу) — елмаю, келемсерэу. — Син, алар килгэч, тэбэссем ит. фэкать бер кел генэ.
Г. Тукай. Гарифэ, йичбер эндэшмичэ, тэбэссем кылып ятты. Шура.
ТЭБЭШЭК с. диал. к. тэбэнэк. Тэбэшэк таулар итэгеннэн ялтырап кизлэу [чыга]. А. Гыйлэжев. [Майитапныц] аягында тэбэшэк сары ботинка. М. Фэйзн. Тэбэшэк Нэфисэ, эцитез песи баласы шикелле, бетен ун бармагыныц тырнаклары белэн кулларга, хэтта биткэ-башка ябыша. Ш. Камал.
ТЭБЭШЭКЛЕК и. диал. к. тэбэнэклек.
ТЭБЭШЭКЛЭНУ ф. диал. к. тэбэнэклэну. Карт бераз тэбэшэклэнэ тешкэн. I I Вак яцгыр сибэлэргэ тотынды, кук йезе томаланып, тэбэшэклэнеп калды. Э. Маликов.
ТЭВАФ: тэваф иту (кылу) иск. кит.—1) берэр изге нэрсэ, изге урын янында булу, аныц тирэли эйлэнеп чыгу. Ул хажга китеп. тэваф итеп кайтып килгэндэ вафат булган икэн. Г. Сэмитова. [Камил] ата-анасы каберен тэваф кыла. Г. Бэширов; 2) берэр кеше яки берэр нэрсэ тнрэсендэ эйлэну, йеру. Туташ [егет] эйлэнэсендэ тыраклап тэваф итеп карады. Ф. Эмирхан.
ТЭВЕР с. диал. Нэрнэрсэгэ ышанучан, яхшы ку-нелле. Тэвер кеше. || Жен-пэригэ, юк-барга ышанучан (кеше турында).
ТЭВЕРЛЭНУ ф. диал. Узен жен кыяфэтендэ^ Дип уйлау, сизу. Ул берничэ ай тэверлэнеп йери.
ТЭВЭ и. диал. к. дея. Бодайны тэвэлэргэ йеклэп, Оренбург шэйэренэчэ э%ибэр[дек]. К. Нэжми. [Постау] тэвэ йоныннан------гына эшлэнгэн. Ш. Мехэммэдев.
Тэвэ кошы— эсее якларда яши, бик кызу йегерэ, лэкин оча алмый торган зур кош; русчасы: страус. Африка саваннасында------иц зур кош—тэвэ кошы
яши. Физ. геогр.
ТЭВЭККЭЛ с. I. Берэр эшкэ кыю керешуче, аиы икелэнусез утэуче; теге яки бу карарны кыю кабул итуче. — дгэр бер тэвэккэл егет чыгып,-----еелеп
торган сугыш снарядлары янына-------ут ташларга
кулыннан килсэ,----максудыбызга тэмам ирешербез.
Ш. Мехэммэдев. Саимэдэге ныклык, бер сайлаган юлдан таш яуса да борылмаучы тэвэккэл холык ---бик куплэрдэ аца ихтирам уята. К. Нэжми. II и. мэгъ. Шундый кеше. Тэвэккэл таш ярыр. Мэкаль. Уйлы уйлап торганчы, тэвэккэл эшен бетерер. Мэкаль. || Нинди дэ булса эшкэ керешергэ, билгеле бер карар кабул итэргэ кыюлык, нкелэнмэучелек белдерэ, чагылдыра торган. [Беркет] тэвэккэл йэм чая кузлэрен тирэ-якка йертэ. Ф. Кэрим.
2.	Зур кыюлык, ныклык, уз-узенэ ышанучанлык, нкелэнмэучэнлек талэп итэ торган. Бу тендэ эшлэ-нергэ тиешле тэвэккэл йэм эцаваплы зш ечен Зари-фулла хэтсез кулай кеше инде. Г. Минский.
3.	и. мэгъ. к. тэвэккэллек. Отрядныц язмышы чиктэн тыш бер тэвэккэлгэ — тик кайарманлыкка гына багланган. Г. ИбраЬимов. Билгесез эштэ тэвэккэл коткара. Мэкаль. — Аз гына тэвэккэлдэн дэ куркасыц инде. Ф. Эмирхан.
4.	хэб. функ. иск. к. тэвэккэллэу (2 мэгъ.).—Шулай да, тэвэккэл инде. Ни булса. ул булыр, уземне Бэкер абзыйга багышладым. М. Фэйзи. Мин кучтем, юлландым, дидем: аллага тэвэккэл. Дэрдмэнд.
Тэвэккэл бурек — эче гадэттэ мехтан, тышы чупрэк, плюш яки постаудан 15—20 см биеклегендэ итеп тегелгэн, гембэз сыман тубэле, колакчынсыз баш киеме. Бэммэсенец башларында кырыйлы тэвэккэл бурек. М. Гали. [Сэлэхи] башына кама читле тэвэккэл бурек кигэн. Г. Камал. Тэвэккэл иту (кылу) иск. — к. тэвэккэллэу. — Тотарга да, тэвэккэл кылып, эйтергэ кирэк. Г. Камал. Тэвэккэл кыл, иэнрпи-йат ит, эшкэ кереш! М. Гафури.
тэв
208
ТЭГ
ТЭВЭККЭЛЛЕК и. Нинди дэ булса бер эшкэ ике-лэнми керешергэ, бнлгеле бер карарны икелэнусез кабул итэргэ кыюлык, батырчылык. Ир егетнец юл-дашы — тэеэккэллек. Мэкаль. — Болай булмый. тэвэккэллек кирэк. — диде Гаяз. — Эйдэ. М. Эмнр.
Тэвэккэллек иту — к. тэвэккэллэу.
ТЭВЭККЭЛЛЭНУ ф. сир. к. тэвэккэллэу. Тэвэк-кэллэнеп чэчугэ керешкэч. Сэйфелмелекнец дошман-лык белэн эйткэн сузлэре дэ беркадэр дерескэ чыкты. М. Шабай.
ТЭВЭККЭЛЛЭУ ф. 1. Берэр эшкэ керешергэ батырчылык иту, кыюлык, батырчылык курсэтеп, берэр терле карар кабул иту. Никадэр генэ куркыныч, хэтэр булмасын. алар. ахырда шушы олы юлга чы-гарга тэвэккэллэделэр. 9. Еники. — Ни. булса шул булыр, — дип тэвэккэллэп, [разведчиклар] карацгы-лык эченэ тешеп киттелэр. И. Газн. Эшне башла-ганчы тэвэккэллэ. Мэкаль. || Ни булса да булыр дип, берэр эшкэ батырчылык нтеп керешу. Бер зшкэ ниятлэдецме. аны утэмичэ калдырырга ярамый, икелэнеп тормастан тэвэккэллэргэ кирэк. Н. Исэнбэт. Тэвэккэллэгэн таш йоткан, Куп уйлаган буш калган. Мэкаль.
2.	иск. Берэр эшкэ керешер алдыннан алла ярдэ-менэ сыенуны белдерэп эйтелэ: (аллага, ходайга h. б. ларга) тапшырдык, таяндык.—Ходага тэвэккэллэп. Гаптерэшиткэ вэгъдэ бирикме эллэ. кызым? М. Фэйзи. — Сица йичнэрсэ булмас. Садретдин эфэн-де. Аллага тэвэккэллэудэн яхшысы юк. Ш. Камал.
ТЭВЭККЭЛСЕЗ с. Теге яки бу эшне эшлэргэ, карар кабул итэргэ кыюсыз; икелэнучэн. Тэвэккэл таш йотар, тэвэккэлсез бармагын тешлэр. Мэкаль.
ТЭВЭККЭЛСЕЗЛЕК и. Тэвэккэлсез булу.
ТЭВЭККЭЛЧЕ и. к. тэвэккэл (1 мэгъ.). Тэвэккэлче улемнэн келгэн. Мэкаль. Уйчы уйлый торыр. тэвэккэлче Уел кичэр. Мэкаль.
ТЭВЭЧ и. диал. Кечкенэ агач савыт. Тэвэчкэ аш салу.
ТЭВЭЧЕ и. Тэвэ (дея) асраучы; дея белэн йек ташучы кеше. Тэвэче белэн курше булсац, капкац биек булсын. Мэкаль.
ТЭГАЕН рэв. 1. Берэр нэрсэне тегэл, анык, ачык (белу, эйту, ишету h. б. ш. турында). .Мансур кайт-кан!“ Чындырмы, имеш-мимеш кенэдерме. тэгаен генэ белми эле Гелшэйидэ. Г. Эпсэлэмов.— Таныйм да кебек, тик кем икэнецне тэгаен генэ эйтэ алмыйм. Р. Ишморат. II с. мэгъ. Тегэл, анык, ачык. II и. мэгъ. — Иртэгэ Сэгыйтдин абыйдан барып сорыйк. ул безгэ тэгаенен генэ эйтеп бирер. Ф. Хеснн.
2.	Ьичшиксез, бич шиклэнусез, бич шебЬэсез (утэлэчэк, эшлэнэчэк яки булган эш-хэрэкэт турында). [Мэулиха:] Булэклэребез бэйрэмгэ барып м;итэр лэ. Айсылу?---[Айсылу:] Тэгаен барып э^итэчэк!
Г. Бэширов.
3.	с. мэгъ. Инде ачыкланган, бнлгеле. Монда калуы да. кем булып эшлэве дэ тэгаен тугел, э узе -----тэртипсезлек ечен кеялэнеп карап бара икэн! А. Гыйлэжев. || сир. Утэлэсе вакыты, срогы алдан билгелэп куелган; санаулы. Лэкин тэгаен кеннэр дэ узып китте. 9. Фэйзи. || Билгеле бер, ныклы. дтисе-нец тэгаен бер кэсебе булмый. эцэйлэрен--кен-
лекче булып эшлэп йери. кышларын - - - ит сатып кен кичерэ. 9. Еники.
4.	и. мэгъ. иск. (Берэр эшкэ урнаштыру, билгелэу ечен) рэсмн оешмалар яисэ кешелэрнец карары, боерыгы. Хэзердэ сайланып куела торган лектор, декан йэм секретарь моннан соц тэгаен белэн куе-лачаклар. Ф. Эмирхан.
5.	кер. суз. функ. к. мегаен. Тэгаен. картны ша-яртканнардыр дип уйлап алды Матвей. Г. Эпсэлэ-
мов. — Тэгаен, сица сабан селгесенэ килэ торганнар-дыр. К. Тинчурин.
Тэгаеи иту (кылу) иск. кит.— 1) теге яки бу сыйфатлары буенча нэрсэне дэ булса белу, билгелэу, аныц эчтэлеген, асылын ачыклау. Кешенец табигатен тэгаен итудэ азмы-купме куэсе булган адэмнэр анк бик яшьтэн ук .авыр. сабыр. тепле, гакыллы" дип йертэлэр иде. Г. Ибрайимов. [ддэбиятны] куру, тэгаен иту ечен яхшы гына дикъкатьле куз кирэк. Ж- Вэ-лиди; 2) берэр нэрсэне анлау, тешену. Тулэгэн мил лионнарыныц. кэгазь булсалар да, узенэ нинди хоку* биргэнен тэгаен итэ егет! Ф. Эмирхан; 3) берэр sir хэрэкэтнен утэлеш вакытын алдан билгелэу, билгелэ! кую. — [ Туйны] кайсы кенгэ диебрэк тэгаен итэбе, инде? Ш. Камал. [Хекумэт] яцадан сайлауны 13 гыйк варга тэгаен итте. Урал; 4) кемнец дэ булса фай дасына, карамагына (акча, мал-мелкэт, бина h. б. ш билгелэу, биру. ,Йолдыз“ идарэсе шул вакытпи мэзкур стипендиягэ [нигез буларак] илле сум акч тэгаен итте. Г. Камал. — Х^иНанша хэзрэт мэдрэс’ лэрне тэрбия ечен вэкыфлар тэгаен итеп калдырс иде. 3. Ьади; 5) кемгэ дэ булса яки берэр макса ечен билгелэу. Тариф калага килгэч тэ, иптэшлц белэн узлэренэ тэгаен кылынган эциргэ урынлаштъ лар. Боларга билгелэнгэн урын шэйэрнец уртасына [иде]. М. Гафури. Бу пароходныц берсе Самарой икенчесе Мэкэрэцэгэ китэргэ тэгаен кылынгас Ш. Мехэммэдев; 6) кемне дэ булса берэр эшкэ jp наштыру, берэр эшкэ билгелэу. 1871 нче елныц ахч рында. Казан шэйэренэ берэуне начальник тэгал кылып эцибэрделэр. К. Насыйри; 7) кемгэ дэ бук йеклэту, тапшыру, биру. Мондый тэртипле контор ларда йэркем узенэ тэгаен кылынган эшкэ вакыты» да килеп, эшлэп бетереп бара. Ш. Мехэммэде 8) берэр нэрсэгэ дучар иту. Столыпинныц кабинет ---херрият тарафы газета мехэррирлэрен — эмм нинди каты э^эзаларга тэгаен кылды. Ш. Меха» мэдев.
ТЭГАЕНЛЕК и. Ачыклык.' аныклык, билгелелек.
ТЭГАЕНЛЭУ ф. к. тэгаен иту. Илдус аныц ке> булуын, нинди профессия кешесе икэнен дэ тэгаенм алмады. Г. Мехэммэтшин.— встемэ кием юнэтт-лэр, пенсия тэгаенлэделэр. А. Расих. — [Малайнщ хэзергэ олауга тэгаенлэгез, ат башын тотып, дш,-бегэ кагып йерергэ ярар. X. Межэй.
ТЭГАЛ9 с. дини. Денья да гы барлык жанлы-жансм нэрсэлэрдэн естен, югары Ьэм беек дип саналга (алланын сыйфаты итеп йертелэ).—Ни заманпь бирле ходай тэгалэ яцгыр бирми. М. Эмир. Алла! тэгалэ таштан дея чыгарса да кодрэтеннэн кил III. Камал. || и. мэгъ. Аллага ялварулы мерэжэга сузе. И тэгалэ! Ж,ир йезеннэн алчы бу алтыюа ал. Г. Тукай. — дй тэгалэ! Шэфкать ит. Ь. Та итак
ТЭГАМ и. иск. Азык, ашамлык, ризык.—.Ш монда ач-ялангач утырам. Ике кен инде авызнм бер тэгам капканым юк. Г. Камал. Сахраларга чы:. идем Бал-шикэрлэр булса тэгамец. Жыр. Ашау л» зэтен, тэгам алдыца килмэс борын ук, авыз сум рыцны йота-йота, бетен эчец белэн тоеп торас» 9. Еникн.
ТЭГАМЛЭНУ ф. иск. Ашау, ризык кабул нт [Юлчылар]. ачыккан карыннарын туйдырмак вчц херэк;индэге юл азыкларын алып, су буенда яип чирэмгэ утырып тэгамлэнэ башладылар. Ш. Меха» мэдев. — Тешлектэ бер тэлинкэ сетле аш. кат» фэлэн. чэй белэн тэгамлэнерсец. Г. Мехэммэтшин.
ТЭГАМЛЭУ ф. иск. к. тэгамлэну. Тотты да [ft; кет] безнец батыр ябалакны, Тэгамлэде чукып-чукш йолкып-йолкып. Г. Тукай.
тэг
209
тэг
ТЭГАССЫП и. иск. кит. Берэр фикергэ, карашка сукырларча ышану, кирелек; фанатизм. Чикмэсен Сушка газапны — булмый да. Ченки бар мец пот тэгассып бу мидэ. Г. Тукай. Тэгассыпка карим гый-лемнэн башка нинди корал бар икэн? Ф. Эмирхан.
ТЭГАССЫПЛЫК и. иск. кит. Берэр фикергэ, карашка сукырларча ышанучанлык, фанатизм. Ник кирэк бу заманда тэгассыплык. Тэгассыплы миллэтлэр юлдан язар. М. Гафурн.
ТЭГАЖЖЕП и. иск. кит. 1. Гажэплэну, хэйран калу, ис киту; аптырау. Фэтхулла хэзрэтнец артык тэгам;м;ебенэ карим, кезге адэм тавышы белэн сейли башлады. Ф. Эмирхан.
2. хэб. функ. Гажэплэнуне, сэерсенуне белдерэ; гажэп, сэер. Тэгаж;ж;еп. эллэ ул зат йэр нээк;еслэр-дэн дэ [начарракмы]? Г. Тукай.
Тэгажжеп иту (кылу)—к. тэгажжеп. Ана бу хэлгэ тэгаж;ж;еп итте: ,дй раббым! Бу чаклы таш йерэк була алыр икэн бэндэ!" Г. ИбраЬимов. [Фатих эфэнденец] тэгассып таратырга тырышуына тэгаж;-atfen итми кала алмыйм. Ф. Эмнрхан.
ТЭГЪБИР и. 1. Берэр мэгънэ яки фнкер бел-дергэн суз эйлэнмэсе, суз тезмэсе. Телгэ, заман уткэн саен, сизмэстэн яца тэгъбирлэр керэ, яца сузлэр катыша. Ж- Вэлиди. [Мишэрлэр] „фэлэннец кызы буйга щитеп килэ инде" урынына „тастар хэзерли инде' тэгъбирен йертэлэр. 3. Бэшири.
2. Фикерне белдеру, берэр нэрсэне анлату. [Салих-эцан кари} тэгъбир ечен суз таба алмый торган вакытта — „шэйне шэй иткэн', дип кенэ бутала. Ф. Эмирхан. [Ямщикныц] эчуе тугел, шуны .шайтан котырту' дип тэгъбире келке тоелды. Г. Тукай.
3. Тешкэ мэгънэ биру, юрау Ьэм шул турыда язылган китап. [Булмэ] эчендэ тэгъбир вэ фалга [бэйлэнешле] берничэ мец терле китап барлыгын чаиаларга мемкин. Ф. Эмнрхан.
Тэгъбир иту (кылу) — фнкерне, тешенчэне Ь. б. ш. (суз, форма Ь. б. белэн) белдеру, анлату. [}Дэлэл] бу хактагы ачуын тэгъбир итэргэ суз тапмый. Г. ИбраЬимов.
ТЭГЪБИРЛЭУ ф. 1. к. тэгъбир иту. Уз фикерен ачык тэгъбирлэу.
2. Анлау. [Ул] сэгадэт ташкыннарын-----тэгъ-
бирлэ[ргэ] зийен дэ тэкать китерэ алмый. Г. ИбраЬимов.
ТЭГЪБИРНАМЭ и. иск. Теш юрау китабы. — Те-шемне юрау ечен тэгъбирнамэне укыттым.,-А. Раснх.
ТЭГЪЗИЯ и. иск. кит. Улгэн кешенен якыннары Ьэм дусларынын кайгысын уртаклашу; некролог. Шагыйрьнец вафатына инде еч атна булды, Тукаев-ка тэгъзия язылмаган бер генэ номер татар газетная чыкканы юк диярлек. Г. Рэхим.
Тэгъзия иту (кылу) — к. тэгъзия. Этисенец уле-мен тэгъзия кылу.
ТЭГЪЗЫЙМ и. иск. кит. Кемне дэ булса олылау, зурлау; хермэт. Сэмигулла урыныннан торып, тэгъзыйм белэн: .Исэнме, Джамали абзый, исэн-сау то-расызмы?" — [диде]. Г. Камал. — Рэхим итегез!—дим. Кунагымны бер тэгъзыйм белэн карим алом. LLL Эх-мэдиев.
^Тэгъзыйм иту (кылу) — олылау, зурлау, хермэт-лэу. Кешелэр бу картны-----ачык йезе вэ икмэк-
тозы ечен тэгъзыйм итэлэр. Г. Тукай. [Мин], хэз-рэткэ каршы барып, тэгъзыйм кылып сэлам бирдем. М. Гафури.
ТЭГЪЗЫЙМЛЕ с. иск. кит. Хермэт итэ торган, ихтирамлы. II Хермэт ителэ торган. Тэгъзыймле кеше.
ТЭГЪЗЫЙМЛЕЛЕК и. иск. кит. Хермэт итучэн булу, ихтирамлылык. Хуж;алар берсенэ-берсе узлэре-14 А-562
нец хезмэтчелэренец---тэгъзыймлелеклэре берлэн
мактаналар. РСДРП прокламациясе.
ТЭГЪЗЫЙМЛЭУ ф. иск. кит. к. тэгъзыйм нту. Догамны тыцлый йолдызлар, — кечесе, зурлары бергэ, — Мине тэгъзыймлилэр шатлыклэ уйнап нурлары берлэ. Г. Тукай.
ТЭГЪЛЙМ и. иск. кит. ©йрэту, укыту, дэрес биру. Харис эфэнде — мэктэплэрдэ тэгълим ечен бер китап язып чыгар[ган]. Г. Камал. Балаларны тэгълим ечен яца мэктэплэр ачыла, мегаллимнэр эзлэ-нэ. Г. ИбраЬимов.
Тэгълим иту (кылу) — к. тэгълим. [Мегаллимнэр] башка тэгълим рэвеше берлэн тэгълим итэрлэр. Г. Тукан. Безнец ечен кулын сызганып, тезлэнеп бала тэгълим кылучы мегаллимнэр, файдалы кешелэр кирэк. Ш. Эхмэднев.
ТЭГЪЛИМАТ и. Тормыш-кенкуреш куренешлэре-нен теге яки бу елкэсе турында теоретик кагыйдэ-лэр, тезислар жыелмасы, теориясе. II (Галимнэр, акыл иялэре Ь. б. ш.) карашларынын, теп ейрэтмэлэренен жыелмасы, системасы. Маркс тэгълиматы. □ [Ленин] тэгълиматы ескэ чыга, Дошман барган саен ж;ицелэ. М. Гафури. Лобачевский узенец тэгълииатын болай дип башлый. Ж- Тэржеманов.
ТЭГЪЛЫЙК и. лингв. Гарэп хэрефлэре белэн язу терлэренен берсе. [Г. И ль яс ины ц] калэме яхшы булып, бигрэк тэ ул тэгълыйк язуына оста икэн. Бик чиста йэм пехтэ итеп, башларына буяу белэн бизэклэр тешереп китаплар кучерергэ яраткан. Г. Рэхим.
ТЭГЪРИФ и. иск. кит. Берэр нэрсэне сейлэп биру, суз белэн анлату. Балалар атасына эш табып бир-мэк----йиммэтле кешелэр ечен тэгърифе мемкин
тугел бер рухани рэхэт вэ лэззэттер. Г. Тукай. II Анлатма. Миллэткэ рухи бер тэгъриф бирэбез: миллэт — тарихи берлек хис иткэн адэмнэр энряены. Г. Газнз.
Тэгъриф иту (кылу)—1) берэр нэрсэ турында сейлэп анлату. Куцеллэр болгана, белмим, Ничек тэгъриф итим аны. Н. Думави. Бебель никахны тэгъриф иткэндэ .ике ж;анныц бер-берсенэ тигез тоткан мэхэббэт илэ кавышуы', [ди]. Г. Колэхметов; 2) берэр жанлы-жансыз нэрсэнен яки кешенен тышкы куренешен, кыяфэтен сурэтлэу, тасвнрлау. Бу э^ирдэ хермэтле укучыларыбызга Харбин шэйэрен тэгъриф итмэк [булдык]. Ш. Мехэммэдев; 3) берэр кеше яки нэрсэ турында сейлэп таныштыру. Мин ацар уземне тэгъриф итеп, аныц гаилэсе белэн моннан биш кенэ ел эувэл бик якын белеш булган-лыгымны сейлэп карадым. Ф. Эмирхан. [Шэкерт] узлэренец кайдан килгэнлеклэрен сейлэгэч тэ иптэ-шен тэгъриф итэргэ кереште. Ш. Камал.
ТЭГЪРИФЛЭУ ф. иск. кит. к. тэгърнф иту.
ТЭГЪТИЛ и. иск. кит. Каникул, ял. Язгы тэгъ-тилгэ кадэр гел шунда укыйсыц. Г. Бэширов. — Гел бшилегэ укыйм. Кышкы тэгътилгэ кайттым. Ш. Маннур.
ТЭГЭРИ и. диал. к. тэгэрэй. Ж,ил белэн тэгэри улэне (пэри арбасы) тэгэрэп китеп бара икэн.---
[УДайдак] эн;ирэн аты белэн чаптырып куып барып эн;иткэн дэ иелеп камчы сабы белэн басып тэгэрине туктаткан. Н. Исэнбэт.
ТЭГЭРЛЭУ ф. диал. к. тэгэрэу. Бала тэгэрлэп елый.
ТЭГЭРМЭЧ и. 1. Кучэрдэ эйлэнеп, арба, автомобиль, вагон Ь. б. ш. ны хэрэкэтлэндерергэ хезмэт итэ торган (кигнле яки тоташ) тугэрэк; кепчэк. Арба тэгэрмэче. Арт тэгэрмэч. Тэгэрмэч тугымы. □ Вагон тэгэрмэчлэре кызурак эйлэнэ. Г. Эпсэлэмов.
тэг
210
ТЭГ
[Пароход] зур тэгэрмэчлэре белэн суны шапылда-тып кыйнап,----су чэчрэтеп килэ. М. Гали.
2. Терле механизмнарда, жайланмаларда аларнын аерым елешлэрен хэрэкэткэ китерергэ, эйлэндерергэ ярдэм итэ торган шундый формадагы предмет. Тешле тэгэрмэч. Идарэ иту тэгэрмэче. □ [ Тегермэндэ] зур тэгэрмэч, озын тешлэрен ыржайтып, ыцгыраша-ыцгыраша эйлэнэ. И. Гази. Анда иске, зур тэгэрмэч-тэн тешэ су шалтырап. Н. Исэнбэт. II Гомумэн шул рэвешле предмет. Ике тэгэрмэч кыяр. □ 6ч тэгэрмэч колбаса турадым. Сов. эд.
3. Бер аягурэ басып, бер баштубэн килеп бер-бер артлы эйлэнудэн гыйбарэт акробатик номер. Сэхнэдэ „тэгэрмэч" ясаганда [Лэйлэгел] гадэттэн тыш кызу эйлэнде. М. МэЬдиев.
О Тэгэрмэче яхшы (шэп) эйлэну (эшлэу)—фикер йертэ белуче, уткен акыллы кеше турында. — Сэйдэ апа, нигэ ул синнэн килеп кицэш сорашсын? Аныц монда уз тэгэрмэчлэре дэ бик шэп эйлэнэ бит. О. Фэйзи. Тэгэрмэчкэ таяк тыгу — берэр терле эш башкаруга комачаулык иту, мемкинлек бирмэу.— Се-бергэ киткэн кулакларныц калдыклары монда тэгэрмэчкэ таяк тыкмакчы булалар. Г. Эпсэлэмов. Колхоз тэгэрмэченэ таяк тыгарга йеручелэр тракто-ристларны----мыскыл итэлэр. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТЭГЭРМЭЧЛЕ с. Тэгэрмэч ярдэмендэ йери торган. [Колхозыбызга] тэгэрмэчле трактор килде. И. Юзеев. Кечкенэ балаларын, юл капчыкларын кул арбала-рына, тэгэрмэчле бишеклэргэ твягэн ачлар, авыл белэн саубуллашып, олы юлга борылдылар. К. Нэжми.
ТЭГЭРМЭЧЛЕК с. Тэгэрмэч ясар ечен яраклы яки житэрлек. Бер тэгэрмэчлек карама юнэттем.
ТЭГЭРМЭЧЛЭП рэв. Тэгэрмэч рэвешендэ итеп, тугэрэклэп. [Милэушэ] зур савытны тутырып, тэгэр-мэчлэп киселгэн казылык китерде. М. Хэсэнов. Тозлы кыяр белэн помидорны салкын суда тиз генэ чайкап алырга да тэгэрмэчлэп турарга кирэк. Хал. ашлары.
ТЭГЭРМЭЧЧЕ и. Тэгэрмэч ясаучы оста. Авылга тэгэрмэчче кирэк.
ТЭГЭРЧЕК и. диал. к. тэгэрмэч. Зыр-зыр эйлэнде тэгэрчеклэр, Зыр-зыр эйлэнде тимердэн боэ^ралар. Н. Исэнбэт.
ТЭГЭРЧЭК и. диал. к. тэгэрмэч. Тэгэрчэк эйлэнсэ, кепчэгенэ кеч тешэр. Мэкаль. Кушылып китэ барлык тэгэрчэк. Н. Исэнбэт.
ТЭГЭРЭГЕЧ и. а.-х. Кантарларны вату, сукалаган жирне тигезлэу яки тыгызлау ечен цилиндр рэвешендэге, гадэттэ тешле тагылма авыл хужалыгы коралы; русчасы: каток. Каткан м;ир естеннэн тешле тэгэ-рэгеч йертеп чыгарга кирэк. Соц. Тат.
ТЭГЭРЭЙ: тэгэрэй улэне — шар рэвешендэ усэ Ьэм, корыгач, кыр буенча тэгэрэп йери торган, чор-мавыклы, инэле усемлек; дунгэлэк; русчасы: перекати-поле.
ТЭГЭРЭТУ ф. 1. Тугэрэк эйберне эйлэндереп хэрэкэт иттеру. Алар авыр-авыр мичкэлэрне тэгэ-рэттелэр. А. Алиш. Тарлавыкта гаять зур таш-ларны тэгэрэтеп шаулап салкын су ага. А. Шамов.
2.	Тэгэрмэчлэргэ утыртылган эйберне хэрэкэт иттеру. [Илдар] агач атны алып кереп, ишек тебен-нэн тургэ таба тэгэрэтеп экрлбэрде. Г. Гобэй. Егетлэр гембер-гембер вагоннарны тэгэрэтеп йери. Ш. Камал.
3.	Телэсэ нинди нэрсэне тугэрэк сыман рэвешкэ кертеп эйлэндеру, аунату. Мицнурый естэлдэ сырлы бэлэк белэн кер тэгэрэтэ. Г. Эпсэлэмов. [Агроном] бодай башакларын езеп алып, бармак битлэрендэ тэгэрэтеп карый. Г. Гобэй.
4.	куч. Мич тебенэ салып пешеру. Мин ейгэ кайт-канда, эни салам ягып, мичкэ бэрэцге тэгэрэтеп маташа иде. М. Гали.
5.	куч. сейл. Керэшкэндэ, сугышканда икенче берэуне ыргытып бэру, егу. Хэлим Мэхмуткэ сугарга омтыла. Мэхмут аны да сугып тэгэрэтэ. Ш. Камал Ярулла Сирайны тэгэрэтеп э^ибэрэ, ул тагы торып этэчлэнеп килеп ябыша. М. Фэйзи.
6.	куч. сейл. Атып, чэнчеп егу, утеру. — Бер атуда. ике куян тэгэрэтэбез. Д. Аппакова.
7.	куч. сейл. Бер-бер артлы, тиз-тиз нэрсэ дэ булса эшлэу, барлыкка китеру (мэсэлэн, бала тудыру, ши-гырьлэр язу Ь. б. ш.). Ул шигырьлэрне тэгэрэтеп кенэ тора. Сов. эд.
8.	куч. гади с. Сайлауларда: кемне дэ булса сай-ламау, кемгэ дэ булса купчелек каршы тавыш биреп, сайлауда тешереп калдыру. Яратып бетермэделэр узен.	Тэгэрэттелэр дэ яца председатель сайлап
куйдылар. Чаян. Зелэйханы каты шелтэ биреп тэгэрэттелэр. Баваланып йерулэре экрглгэ очты. Э. Касыймов.
ТЭГЭРЭУ ф. 1. Берэр якка эйлэнэ-эйлэнэ хэрэкэт иту (тугэрэк, шар сыман эйберлэр турында). дм тегендэ, эле монда узенэ хас бер тавыш белэн кыш-тырдап юл аркылы давыл улэненец зур йомгаклары тэгэрэп узгалый. Г. Бэширов. Алгы кепчэк кайдан тэгэрэсэ, арты шуннан тэгэри. Мэкаль. || куч. сейл. Бушлыкта, куктэ хэрэкэт иту (ай, кояш Ь. б. яктырт-кычлар турында). [Кояш] тубэнгэ тэгэри башлаган. Каз. утл.
2.	(Тэгэрмэчлэргэ утыртылган арба, поезд, машина Ь. б. ш.) билгеле бер юнэлештэ хэрэкэт иту, бару. Тигез юлдан эцицел генэ тэгэрэгэн автомобиль ---басуга килеп чыкты. А. Шамов. Поезд тагы берничэ сэгать тэгэрэде дэ------Германия чигенэ ж;ит
Г. Гали. II куч. сейл. Бик тиз чабу, Йегеру, томырылу (тэбэнэк буйлы кешелэр яки хайваннар турында) Кемдер эт естереп э^ибэрде, йэм бер шалама нэрсэ, капкадан атылып чыгып, малайныц естенэ тэгэрэп килэ башлады. И. Гази.
3.	куч. гади с. Берэр якка’китеп бару; ычкыну. —Я, я, куп телецэ салынма. Тэгэрэ моннан эйдэ. эйдэ тэгэрэ. Ш. Камал.'*
4.	куч. сейл. Тукталусыз, гадэттэ яхшы, шэп бара биру (тормыш, эш турында). Мэгыйшэтебез йаман шул иске эзеннэн тэгэри. Ф. Эмирхан. Ел-елдан безнец эшлэр алга тэгэри. Сов. эд. II рэв. мэгъ. тэгэрэп. Яхшы, шэп (бару, тору, яшэу турында). Эшлэр май-ланган шикелле тэгэрэп кенэ бара. Г. Бэширов.
5.	Авыш яссылык буенча тубэнгэ таба эйлэнэ-эи-лэнэ яки агып тешу. [Бандит] чокырныц сезэк ярын-нан ташланып тубэн таба тэгэрэп китте. Ш. Камал. Яцак буйлап эм;ылы гына, йомшак кына куз яше тэгэрэде. К. Нэжми.
6.	Бер яктан икенче якка кат-кат эйлэнеп хэрэкэт-лэну, аунау. [Хэлим], инде естерэлерлек тэ хэле калмагач, тэгэрэп бара башлады. Г. Гобэй. Алмас Жирдэ тэгэрэп азаплана, башы белэн куаклыкларгп сыдырыла. А. Эхмэт. II Кат-кат, бер-бер артлы инлэп агу. Дицгезнец дулкыннары, май аендагы кояш им уйнап, тэгэрэп йери. Г. Колэхметов.
7.	куч. сейл. Берни эшлэми тик яту, аунап ятып вакыт уздыру. [Малайлар], кармак чыбыкларын ярга кадап, ком естендэ тэгэри-тэгэри куп нэрсэлэр сей-лэштелэр. Э. Фэйзи. || рэв. мэгъ. тэгэрэп. Ничек кирэк шулай ыргытылган хэлдэ, тэртипсез, кирэксез урында (яту, булу турында). Ул шунда аяк астында тэгэрэп яткан калын бурэнэгэ утырды. Г. Ибрайимов.
тэг
211
ТЭК
8.	свйл. Мэтэлу, егылу, мэтэлчек ату. Насрый, ишектэн бер-ике баскыч твшкэч, м;иргэ сертенеп тэгэрэп китте. Ш. Камал. II куч. Егылу, аву.—Бер сугу белэн тэгэрэде, уцмаган! М. Фэйзи. Ул тэгэри-тэгэри кем. К. Нэжми.
9.	куч. гади с. Улу, Ьэлак булу. Ут твртеп ян-дыр икмэгецне, тик ул этлэргэ бирмэ, ачка тэгэрэ-сеннэр шунда. И. Гази.
10.	куч. свйл. Сайлауларда: купчелек тавыш ала алмыйча, тешеп калу. Тэгэрэячэген ул сизеп торды кэм кетеп алды. Чыннан да, конференция барышында коммунистлар аца бик stqumdu гаеп ташладылар. Э. Еники.
11.	куч. свйл. Беренче урыннардан, алдынгылык-тан тешу, ахыргы урыннарга кучу.—Утыз тугызын-чы урынга тэгэрэдек. хурлык бит. хурлык! Аланбаш-лардан калышмаска суз бирдек бит! Г. Бэширов. II Алдынгы, прогрессив идеялэрдэн яки узенек элекке идеялэреннэн чигену, реакцион карашларны алга серугэ кучу. Идеализмга тэгэрэу. Меньшевиклар позициясенэ тэгэрэу. || Кая да булса тиз-тиз чигену; гомумэн чигену, уз позициялэрен биру. Аклар армиясе артка тэгэри. Атака. Зч ел утте, дурт ел утте, Гитлер артка тэгэри. Н. Исэнбэт.
О Тэгэрэгэнче ашау — бик куп ашау, кирэгеннэн артык ашау. Тэгэрэгэнче келу (шаркылдау) — хэл беткэнче, егыла-егыла, бик каты келу. Э алар, шуныц нинди эффект белэн бетэсен алдан ук сизеп, тэгэ-рггэнче шаркылдарга эзерлэнеп торалар. 9. Еники.
ТЭГЭЧ и. диал. 1. Кымыз яки чэй эчэр ечен ескэ таба кицэйтеп эшлэнгэн кечкенэ агач савыт; йомры. II Шуна сыешлы эйбернец микъдар кулэме. Ыругныц олы аталарында берэр тэгэч кымыз эчеп чыктым. Г. Ибрайимов.
2. Кечкенэ табак, коштабак.
ТЭДБИР и. иск. кит. 1. Эшнен ахырын уйлап, оста, акыллы эш иту; алдан куру. Бу дэрээ^эгэ уз тэдбир вэ гакылларыбыз белэн ирешкэнбез. М. Гафури.
2. Берэр терле чара.—Дошман бу сага твбендэ торган чакта, ашыгып акылсыз тэдбирлэр куллану— бу—контрреволюция файдасына хезмэт иту булыр иде. К. Тинчурин. — Тизрэк, тизрэк. Берэр тэдбир кирэк. Чапкын эщибэр Иран иленэ. Ф. Бурнаш.
Тэдбир иту (кылу) — тиешле чарасын куру, берэр нэрсэгэ ирешу ечен кирэкле эш башкару. — Тычкан-нар кэм куселэргэ бер-бер тэдбир итэргэ кирэк. Аларны тэмам кэлак итэргэ кирэк. Г. Тукай. Тэдби-рен кылалмаган тэкъдиргэ сылтар. Мэкаль.
ТЭДБИРЛЕ с. иск. кит. Эшнен ахырыи, нэтижэ-сен алдан уйлап эш итуче, акыл белэн, оста эш йертуче. Хан кызы мондый хосусларда бик тэдбирле иде. Хэтта атлаган аяк тавышы да ишетелмэсен ечен. атларныц аякларына иске палас кисэклэре урап бэйлэгэн иде. Ш. Мехэммэдев. Двньяда [кайбер} хакимнэр — гакыллы секретарьлар бар вакытта бик тэдбирле булалар. Г. Тукай.
ТЭДБИРСЕЗ с. иск. кит. Уйламыйча, эшнен ахырын исэптэ тотмыйча, акылсыз эш итуче. | рэв. мэгъ. — Эгэр тэдбирсез кыланып, эш башкача булып китсэ, Моратовлар----каршында да [эуаваплы] булабыз.
М. Фэйзи.
ТЭДБИРСЕЗЛЕК и. иск. кит. Тэдбирсез булу. — Киртэсенэ керсэ. ярар, соцыннан эшсезлектэ, тэдбир сезлектэ гаепли алмаслык булса, э/^итэр. М. Галэу. — Узебезнец тэдбирсезлегебез, кызыбызны сееп артыграк уз сузле ит°п мдибэруебез аркасында менэ бу авыл малае б-‘Лэн бэйлэндек. М. Фэйзи.
ТЭЗКИРЭ и. иск. кит. 1. Истэлек, хатирэ. АДэм-гыять бу кыйммэтле эдэбият тэзкирэлэрен------бас-
14*
тырырга карар бирде. Ф. Эмирхан. Тутакаем Шэмсе-камэргэ тэзкирэ [булсын]. Г. Колэхметов.
2. Рэсми документ; таныклык, паспорт. Фэкыйрь кеше! Кемнэр сица иман таккан? Тэзкирэцэ меслим. диеп игълан таккан? Г. Тукай.
ТЭЙ и. иск. Ат, ишэк яки дея аркасына салынган йекнен, хержиннен бер ягы.
тэикэ и. диал. Ашыкнын озынча тигез ягы. Алгы яисэ тэикэ якларына бастырып, биш-алты адым эщирдэн шул ашыкларны элеге сагалар белэн бэрергэ кирэк. М. Госманов.
ТЭЙЯР с. иск. кит. Эзер. Ударниклар тэйяр тора, Мэйдан ачык батырга. К. Тинчурин. Ни кирэк булса, ацар шул бар иде. Анда вилданнар аца тэйяр иде. Ш. Бабич.
ТЭ'ЙЭН кис. диал. Бетенлэй, нэкъ. Егет тэйэн авылча сейлэшэ.
ТЭК рэв. свйл. 1. Берни эшлэми, тыныч кына (тору, яту h. б. ш. турында). — Туктале, тэк тор-ганда, ни пычагыма бэйлэнэсец? Сица берэу дэ барып орынмый ич. Г. Мехэммэтшин. — Ни хакыц бар синец тэк торганда кешегэ бэйлэнергэ! В. Нуруллин.
2.	Бернинди максатсыз, берни уйламый (эйту, сейлэу, тору, эшлэу); болай.— [Сылубикэ:] Эшсез йврмэс [Арслан], эше бардыр. [Закит:] Мин дэ тэк йврмим. 9. Баянов. — Нигэ алай эйтэсец, Сафа абый?—Тэк кенэ. А. Расих.
3.	Бушка, бер файдасызга, максатсыз. Тэккэ эшлэу. □ [Яыз] тэккэ генэ йвгерэ, стаканына барып э^иткэнче кашыгында суы ике генэ тамчы кала. Ю. Эминов. — [Ala], мулла, ездока. Ике тиене хэер-дэн. еч тиене тэк китсен... Г. Бэширов.
4.	кис. функ. Теге яки бу эш-хэлнен булганлыгын, кузэтулэрнен, фикерлэрнен дереслеген раслау ечен кулланыла; шулай-шулай, менэ-менэ. Кемнэрнецдер. уз алларынамы, бер-берсенэме: „Алай-й“, .тэк, тэк". .менэтерэ сица вэт!", .шул-шул", дип эйтулэре ишетелде. Э. Еники. — Тэк, тэк, тэк, тэк... Менэ. менэ... Сандугачларга ходай тел бирде... Э. Фэйзи.
О Тэк дерэгэ (дуамалга, томалга, томалдан)— к. тиктомал. — Энэ. Медерэй малае, тэк дерэгэ килде дэген чеметте. Ш. Маннур. Кайберэулэр Днтимерне. йокы симертеп, тэк дуамалга хезмэт кене алып ятасыц, дип шаярткалый башлаганнар. Каз. утл.
ТЭКАТЬ и. 1. кит. Кеч, куэт. Аныц уз кулы кызныц кулына бэйлэп куйган кебек... Тартып алыр хэл дэ, тэкать тэ юк. 9. Фэйзи. Лэкин ул аерылуга каршы торырга кичкемнец тэкатеннэн килми. Г. ИбраЬимов.
2. Чыдамлык, туземлек. Хэдичэнец эк^ыелыштамы. кайдадыр тоткарланып калган абзасын квтэрлек тэкате юк иде. А. Расих. — Юлда кайтканда, эрнеп сызлавыма тэкатем калмагач, ямщигым------больни-
цага керткэн иде. Т. Гыйззэт.
О Тэкать иту — берэр нэрсэгэ кеч житу, чыдау, тузу. — Кешелэрнец сузлэренэ каршы нихэл итеп тэкать итэрмен. Кешелэрнец сузлэренэ мин ничек итеп тузэрмен. Г. Камал. — Яшь кеч каршында нэреэ генэ тэкать итсен соц! М. Фэйзи. Тэкать китеру — берэр нэреэ эшлэргэ кеч табу; тузу, чыдау. [Кызныц] уй-ларга зикене дэ тэкать китерэ алмый иде. Г. ИбраЬимов. Ахырында да тэкать китерэ алма[ганлык-тан]. кыпчаклар илэ руслар сугыш мэйданын ташлап качтылар. Шура. Тэкать киту — берэр нэреэ эшлэргэ кеч калмау, чыдамлык, туземлек бету. Борып-борып авырта зч, Тэкатем китте тэмам. Н. Гобэй. Тэкать кору — кунелгэ ятышсыз берэр эш, суз яки нэреэ кат-кат тээсир итудэн туеп бету, йедэу, гажиз булу. — Мин, анасы, моннан соц чыдый алмыйм.
ТЭК
212
ТЭК
Минем тэкатем корыды инде. Ф. Эмирхан. Айнытал-мый кича бер юанны Такать корды, тэмам м;ан чыкты. М. Жэлил. Тэкать тоту — берэр нэрсэгэ тузу, чыдау. — Бу тэмле иска адэм нафесе такать тота алачак тугел. Н. Исэнбэт. — ЗинЬар дип эй-там, син минем йерагемне бозма. елама, минем хэзер такать тотар хэлем калмады. Г. Камал. Тэкать-кэ тию—берэр эш, copay h. б. ш. белэн йедэтеп бетеру, аптырату, узэккэ уту; тенкэгэ тию. — Налоговой инспекторнымы? Такатемэ тиеп бетте—белам. Ф. Бурнаш. Тэкатьне корыту—кунелгэ ятышсыз суз яки эш h. б. ш. белэн йедэту, тенкэсен корыту. [Кызлар] кайчан кертэсец, Вилдан абый, дип йедэтеп бетерделэр. ------ Тэкатемне корыттылар.
Ф. Бурнаш. — Бизгэк кенэ тэкатьне корыта, аны уздырып булса, эшлэргэ дэ мемкин булыр иде. Ш. Камал. Тэкатьтэн тыш — кеч житмэслек, хэлдэн килмэслек. Тэкатьтэн язу — 1) к. тэкать кору. — [Бгет] берэудэн дэ юньле-башлы эщавап ала алмый ---тэкатьтэн язгач, берэу [сэбэбен] эйтэ моцар. Ш. Камал; 2) туземлек бету, тынычлыкны югалту.
ТЭКАТЬЛЕ с. Туземле, чыдам. II и. мэгъ. Шундый кеше. Тэкатьлегэ may баш игэн. Мэкаль.
ТЭКАТЬСЕЗ с. Тузеп торгысыз, чыдап булгысыз. Тэкатьсез сагыш, ярсулы дэрт тулы кейгэ кучте. К. Нэжми. || Туземлеген югалткан, сабырсыз. Тэкать-сезнец улеме дэ вакытсыз. Мэкаль.
О Тэкатьсез булу (калу) — 1) туземлекнен, чыдам-лыкнын соцгы чигенэ житу, туземлекне югалту, бик нык туземсезлэну. [Бикмуш бабай} шэйэр халкыныц. тэкатьсез булып, кызылларны кетуе турында [сей-лэде]. Г. Гобэй. Мэгъсум бичара-тэкатьсез булып
аулакка чыгып еглар иде. 3. Ьади; 2) бик нык (ярату, кету h. б. ш. турында). Хэдичэне тэкатьсез булып яра-туын Мансур эле яца гына бетен тулылыгы белэн ацлады. А. Расих; 3) бик нык ис киту, тан калу, бетен кунелен биру. Ибрайим абзый белэн э^изни ул кыз турында бик тэкатьсез калып сейлэгэн\нэр]. Ф. Хесни; 4) берэр нэрсэдэн, эштэн бик нык хэлсез-лэну, бетен кеч-куэте бету, бетенлэй кечсезлэиу. Бер хатын, тэкатьсез булып, келудэн хэлсезлэнеп, хэтта карга ауды. Сов. эд. [Карт] тэкатьсез калган ерткыч шикелле ыцгырашты да: „Лэгънэт сица! Чык! Куземэ куренмэ!“ — диде. Ш. Камал.
ТЭКАТЬСЕЗЛЕК и. кит. Тэкатьсез булу. [Ясэви] узенец бу тэкатьсезлегеннэн узе ук------кызарып,
уцайсызланып калды. Каз. утл.
ТЭКАТЬСЕЗЛЭНУ ф. Туземлекне югалту, туземе бету. Малай бик тартынса да, тузмэде (ашыйсы бик килэ иде шул), тэкатьсезлэнеп, кабартмага урелде. Г. Гобэй.
ТЭКБИР и. дини. „АллаЬе экбэр" („алла ин беек зат1) дигэн сузлэрне эйтеп алланы олылау. Сэйфулла ишеккэ бара, аннан тэкбир тавышы килэ. Ф. Бурнаш. Базар естендэ тагын да тэкбир яцгырады. К. Тинчурин.
Тэкбир эйту — алланы олылап, „аллаЬе экбэр” дип эйту. Менэ бервакыт, бетен авылны кутэреп, корбан гастенэ баргандагы кебек тэкбир эйтергэ кереште-лэр: „Аллайе экбэр, аллайе экбэр..." Г. ИбраЬимов. Тэкбире тэкрнмэ дини. — намазга керешкэидэ кул-ларны колак турына кутэреп тэкбир эйту. [Сабир] тэкбире тэкримэдэ бармакларын урдэк аягы кук ера иде. Г. Газиз.
<> Тэкбиргэ тэкбир — сэдака иск. кит. — кеше мегамэлэсенэ карата шундый ук мегамэлэдэ булу, кешегэ анынча ук менэсэбэт курсэту; бэйрэм ашы кара-каршы. Правительствоныц болай алдавына халык та алдау белэн эщавап бирергэ кирэк (тэкбиргэ тэкбир — сэдака, дилэр). РСДРП прокламациясе.
ТЭКЕ бэйл. диал. Кадэр, чаклы, хэтле. Чилж тэке кузлэр. □ Иртэдэн кичкэ тэке болында йер-дек. Безнец юл.
ТЭКЕЛДЕК с. сейл. к. такылдык. [Абый] узе аз сузле, минем кебек тэкелдек тугел. Э. Айдар.
ТЭКЕЛДЭВЕК с. сейл. к. такылдык. Тэкелдэвек хатын.
ТЭКЕЛДЭВЕКЛЕК и. сейл. Кирэгениэн артык куп сейлэшу, тэкелдэвек булу. — [Шэрифэ^ан\ бик сузчэн кеше, — шул тэкелдэвеклеге аркасында — бер егет иялэшеп узен демектерэ язган. К. Нэжми.
ТЭКЕЛДЭШУ ф. сейл. Сейлэшу; такылдау. [Аыз-лар ныц] русча сейлэшэ белгэне хэйран куцелле итеп тэкелдэшэ. А. Расих.
ТЭКЕЛДЭУ ф. сейл. к. такылдау. — Ул турыда соцыннан бер эцэелеп тэкелдэрбез эле. К. Нэжми Светлана Фатыйманы кочаклап тэкелди башлады Г. Минский.
ТЭКЕЛ-ТЕКЕЛ аваз ияр. Билгеле бер тактка сэ-гать теле йергэндэ, рэшэткэ такталарына таяк тидереп барганда Ь. б. очракларда чыккан нечкэ, ритмлы тавышны белдерэ. вйгэ керсэц тэкел-текел, такыл-токыл сэгать йергэн тавыш кына. С. Баттал.
ТЭКЕНУ ф. диал. Абыну. Тэкенеп егылу. О Адэм-нэр карацгылыкта тэкенмэс ечен куллары белэи капшан[алар]. Ж- Вэлиди.
ТЭ’КИ терк. сейл. Шулай да, шуна да карамастан барыбер. Мин аныц мица карата ниндирэк л нэа-бэттэ булганлыгын тэки белэ алмадым. Ф. Хесни Марат белэн Гелнар тэки телэклэренэ ирештелэр бит! Г. Гобэй.
ТЭКИЯ и. дини. 1. Меритлэрнен ишан кул астында зекер эйту ечен жыелып утыра торган урыны; дар-вишлэрнен жыелып яши торган урыны. Беренче дэ-вернец иистимагый [оешмаларыннан] мэгълумрэклэре: мэчет, мэхэллэ, мэктэп, мэдрэсэ, ишан тэкиясе Г. ИбраЬимов. — Бер тэкиягэ тешеп-----бер тута-
ган кайвэ зч[ик]. Г. Газиз.
2. Кабер естенэ корылган тугэрэк тербэ; мавзолей — Котбетдин ишан зыяратына тэкия кормак бум-быз. Н. Исэнбэт.
ТЭКЛЕ бэйл. диал. к. тикле. Бер ишэк, Кеш буе кушэп, Булырга уйлаган зур фил тгкле Э. Исхак.
ТЭКЛИФ и. иск. кит. Кечлэу, кечлэп кушу, кыс-тау.— Имам булачак адэмне русча лисан бел[ери\ тэклиф булмаска [тиеш]. Ш. Мехэммэдев. II Боерык, эмер.— Минем тэклифем буенча, остазына карта каты тел эйткэн ечен, менэ дигэн зирэк, утка егетлэр мэдрэсэдэн куылдылар. Г. ИбраЬимов.
Тэклиф иту (кылу)— 1) кечлэу, кечлэп кушу; кыс-тау, димлэу. Безне куп эшлэргэ тэклиф (з тавита] итмэсэлэр [иде]. РСДРП прокламациясе. [Яшьла и] хэрэкэт башында-------булырга тэклиф итэбез.
Ф. Эмирхан; 2) боеру, ескэ йеклэу, кушу. Газетаныц редакторы — патшаныц йэр эмеренэ бил бэйлэп хэзер булмакны тэклиф итэ (ягъни боера). Ш. Мехэммэдев. Дг _
ТЭКМЭРЛЭУ ф. диал. Мэтэлу, мэтэлеп киту, мотал-чек ату. [Исхак] иц алдан йегереп килучегэ осте № на аяк чалды. Анысы тэкмэрлэде. А. Гыйлэжев. Милой нэреэгэдер абынып тэкмэрлэп егылып китэ. С. Рафиков.
ТЭКМЭЧ: тэкмэч ату диал.— к. тэкмэрлэу. Халыкка ошаса, тэкмэч ат! Мэкаль. Башныц уртасына э^иткэч бервакыт, Теште егылып мескенем, тэкмэч атып. Ш. Бабич.
ТЭКМЭЧЛЭУ ф. диал. к. тэкмэрлэу. Малай, офицер еченче тапкыр атканнан соц, башы белэн егылып тэкмэчлэп ук китте. Ф. Кэрим. К
ТЭК
213
ТЭК
ТЭКМЭЧУ ф. диал. к. тэкмэрлэу.— Ярый урындыкка басмадым, тэкмэчеп тешкэн булыр идем. М. Фэйзи.
ТЭКРАР и. иск. кит. 1. Берэр сузне яки эшне ка-батлау. Тэкрар булса да, тагы шуны кузгатасы килэ. Г. ИбраЬимов. Тэкрарга хаэиртп. юк, башка сузлэребез-не узегезне кургэч сейлэшербез. 3. Нади.
2.	рэв. мэгъ. Кабат, кабаттан, яцадан, кабатлап. Канлы байракларны тэкрар кулга алыйк. М. Гафури. Тэкрар эйтэм: ,Ул кыз хэзер юк шул, юк монда..." Б. Такташ.
Тэкрар иту (кылу) — к. тэкрарлау. Тирэ-юньдэге башкалар да шул ук сузлэрне тэкрар иттелэр. Ф. Эмирхан. .Яшен" мэрхумнец улэр алдыннан мэз-кур „я", „шин", ,мим" хэрефлэрен тэкрар кылуы ,яшим мин"... диюе булган икэн. Г. Тукай.
ТЭКРАРЛАУ ф. иск. кит. Берэр эш яки сузне ка-батлау, кат-кат башкару яки эйту. [Шэрэф] Лалянец исемен тэкрарлый: .Лаля... Ла-ля. Ла-ля. Лалля... Лаля". М. Фэйзи. Тэкрарлыймын эчемнэн мин гел шуны: .Мин оныттым сине. Мин оныттым сине". Э. Давыдов.
ТЭКЪВА с. Дингэ бик бирелгэн, дин кушканны гына эшли Ьэм генаЬ эшлэрдэн бик саклана торган, диндар. Аныц сэудэгэрлэре — гаэцэп тэкъва халык. дин-ислам ечен э^анын да, малын да кызганмый, шэ-ригатъ кушканны узе утэу генэ тугел, хэзрэтнец дэ бик тегэл утэп баруын тикшереп торырга ярата. Э. Еники. Бер ат карагы халык арасында бик динле йэм тэкъва кеше булып куренер ечен, чалма-чапан киеп, мэчеткэ дэ йергэли, намаз да укыштыргалый икэн. Г. Бэширов. || и. мэгъ. Шундый кеше. Эгэр дэ кыз аласы булса, [ул] эзлидер яшь йэм тэкъваны. Ш. Мехэммэдев. Кисекбаш курде дэ бу тэкъваны: . Ти-мэ хатынга!"— диеп бармак яный. Г. Тукай.
ТЭКЪВАЛАНУ ф. 1. Тэкъвага эйлэну, дингэ бирелу, тэкъва булып киту; диндарлану. Яшь чагында ул азып-тузып йерсэ дэ, олыгайгач бик тэкъваланды. Ак юл.
2.	Тэкъва булып кылану. [Хатыныныц] шулай артык тэкъваланып китуенэ картныц янэ бер тапкыр ачуы чыкты. Г. Ахунов.
ТЭКЪВАЛЫК и. Тэкъва булу сыйфаты. Гайнулла хаэци Казанда тэкъвалык, суфыйлык илэ атаклы булып, мыегын борын тебеннэн ук кисеп, ак кэлэпуштэн, яшел читектэн генэ йери. Ш. Мехэммэдев.— Мин аларны бик тэкъва кешелэрдер дип белгэн идем. Y3 турыларына килгэч, тэкъвалык бер якта торып тора икэн. Г. Камал.
О Тэкъвалык сату — тыштан тэкъва булып куре-нергэ тырышу.— [Рокыя] узе энкэй алдында, чын ру-залы кеше булып, тэкъвалык сатып йери. Ф. Эмирхан.
ТЭКЪДИМ и. 1. Берэр нэрсэне хэл иту, тикшеру яки башкару ечен эйтелгэн, уртага салынган, алга куелган фикер. Рационализаторлык тэкъдиме. □ Хэйдэр тэкъдиме буенча, эн;ицелрэк эшлэргэ пио-нерларны алып чыгарга булдылар. Г. Бэширов. Якуб уз тэкъдимен уткэрэ алды: президиум биш кешедэн сайланды,— аларныц ечесе большевик иде. И. Гази.
2.	Кемне дэ булса берэр эштэ катнашырга яки берэр эш белэн шегыльлэнергэ чакыру; кицэш. Гала абзыйныц тэкъдименэ ул ашыгыбрак ризалык бирде. Колхозчылар алдында чыгыш ясауныц никадэр э^а-ваплы булуы турында уйламаган идеул. Г. Эпсэлэмов. — Я сез безнец тэкъдимне кабул итэсез, яки, чи усак кебек, термэдэ пыскыйсыз... Г. Гобэй. II Берэр нэрсэне эшлэргэ, утэргэ боерык, эмер; берэр эш кушу, тапшыру. Студия ядитэкчелеге тэкъдиме буенча шушы опералар тэрыдемэ ителде. М. Жэлил.
3.	Узенэ кияугэ, тормышка чыгуны сорап мерэжэ-гать иту, угену. Беренче мэхэббэте уцышсызлыкка
юлыккач, [Саимэ] — турыдан-туры тэкъдимнэрне дэ, кеше аркылы эйттерулэрне дэ [кире какты]. К. Нэжми.
4.	экон. Товарный сатуга чыгуы турында. Базарда copay йэм тэкъдимнэрнец узара тигезлеген сакларга кирэк. Соц. Тат.
Тэкъдим иту (кылу) — 1) теге яки бу мэсьэлэне хэл иту юлын курсэту, кицэш биру.— [Нэгыйм иптэш-нец] гаризасын карауны. ягъни аны партиягэ кабул иту-итмэу мэсьэлэсен кичектереп торырга тэкъдим итэм. Ш. Камал.— Мин Теркстан хекумэте йэм партия оешмасы белэн сейлэшеп ацлашу ечен бер комиссия сайлап. Ташкентка эщибэрергэ тэкъдим итэм. Ш. Усманов; 2) берэр нэрсэне кемгэ дэ булса бирергэ телэк белдеру. Ьэркайсы я шинелен, я кыска тунын тэкъдим итэ башлады. лэкин кыз барысыннан да баш тартты. А. Шамов. [Йосыфм;ан] аларга ак-чалата ярдэмнэр тэкъдим итеп [йерде]. Г. Нигъмэти; 3) берэр нэрсэ сатарга телэк белдеру, эйту, шул эйберне курсэту. Поезд туктаган арада вагон тэрэ-зэсеннэн банан тэкъдим итэлэр. Г. Гали. [Фирма] акча урынына узенец кибетендэ булган нэрсэне тэкъдим кыла. Ш. Эхмэдиев; 4) икенче берэугэ файдаланырга биру яки курсэту. Алпавыт аларныц ышна э^ирлэре ечен чокырлы-чакырлы ташландык эцир тэкъдим иткэн. И. Гази; 5) кемне дэ булса берэр кеше белэн таныштыру яки башкаларга курсэту.— Таныш булы-гыз!— диде Гыйльфанов йэм ике таныш булмаган кешене бер-берсенэ тэкъдим итте. Г. Минский. Сэлэхи абзый аны безгэ колхоздагы иц алдынгы бригадир итеп тэкъдим итте. А. Шамов; 6) берэр нэрсэне эшлэргэ, утэргэ кушу, боерык биру (яки утену, кицэш биру). Тимер юл йортлары коменданты — аларга еч кен эчендэ квартираны бушатырга тэкъдим итэ. А. Шамов; 7) берэр урынга билгелэргэ, берэр оешмага сайларга кемнен дэ булса исемен курсэту.— Мин волость комитеты----исеменнэн авыл советы рэислегенэ
Биктимер абзый Шэмкэевне тэкъдим итэм. Т. Гыйззэт. [Каюм], председательлеккэ-муафыйк кеше дип.
Бидиятне тэкъдим итте. Ш. Камал; 8) берэр кешене булэклэугэ кую яки зуррак эшкэ кутэру мэсьэлэсен кузгату. Соцгы сугышлардагы батырлыгы ечен командование аны .Батырлык ечен" медале белэн булэклэугэ тэкъдим иткэн. Э. Айдар. Тэкъдим ясау — узенэ хатынлыкка чыгарга copay (ир-ат турында). фазыл Геллэргэ узенец хатыны булырга тэкъдим ясаган. Г. Эпсэлэмов.—Кеннэрнец- берсендэ -егет кызга тэкъдим ясый. Р. Ишморат.
ТЭКЪДИР и. 1. Кеше тормышындагы вакыйгаларнын анын ихтыярыннан тыш барлыкка килуе (дини хорафат-лар буенча — ул алла тарафыннан кеше туганчы ук билгелэнеп куела); язмыш.— Байларныц бай, бэхетле булулары да, безнец шулай ярлы, бэхетсез булуыбыз да — барысы да тэкъдирдэн,— ди иде энием мица. С. Жэлэл.— Тэкъдирдэ бичара куянны кайсы ерткыч кайчан ботарлап ташлаячагына кадэр язылган. Г. Гобэй.
2.	дини. к. эжэл.— Узем картайганмын инде, тэкъ-дирнец кайчан килерен белеп булмый. Экият. Син ташласац да. мин ташламам, Тэкъдирлэрем эщитеп улмэсэм. Жыр.
3.	Берэр нэрсэнен алдагы яшэеше, килэчэге, язмы-шы. Мэсьэлэ шэйэрнец тэкъдире турында: .Шэйэрне саклыйбызмы-юкмы?" Ш. Усманов. || Аерым кеше-лэрнен яки берэр нэрсэнен хэзерге хэле турында. — Шэйэрдэге кызыл гаскэрнец тэкъдире турында бер суз дэ юк. Ихтимал, бетен килеш кырылып беткэн-нэрдер. Ш. Усманов.
4.	иск. кит. Бэя биру, бэялэу, бэя. Мин малорус эдэбиятын, Шевченко шигырьлэрен ацлый алсам да.
тэк
214
ТЭК
ТЭ
эдэби тэкъдиренэ керэ алмыйм. Г. ИбраЬимов. II Уцай бая, ихтирам. Аларныц ул хезмэтлэре тэкъдирсез калырга тиеш тугел. Ф. Эмирхан.
5.	терк. функ. сейл. тэкъдирдэ. Берэр нэреэ булган очракта, ихтималда, нинди дэ булса хэлдэ. Мох-таэ^лыкка тешеп авылга кайтып торасы булган тэкъдирдэ дэ, up бала имана хуз^асы була ала бит! Э. Камал. Бу хэл озынга тартылган тэкъдирдэ, агай-эне арасында татусызлык, хэтта эе;энэн;ал чыгасы ап-ачык иде. Ш. Камал.
Тэкъдир иту (кылу) кит.— берэунен эшлэгэн эшен тану, унай бэя биру. Этине мин нык тэкъдир итэм, ---аныц зур эшлэре алдында баш иям. Р. Ишморат. Марксизм йэрнэреэнец кыйммэтен уз заманына — уз дэверендэге хэллэргэ карап тэкъдир кыла. Г. ИбраЬимов.
О Тэкъдир тактасы дини.— денья яратылганда ук кемнэр кайчаи туып-улэчэге, ничек яшэячэге турында алла тарафыннан язылган изге язу.— Шагыйрълэр-нец йэммэсе дэ мэдрэсэи Мехэммэдиядэн генэ чыгар-га тиеш дип, тэкъдир тактасына язылмагандыр бит?! 3. Бэшири.
ТЭКЪДИРЛЭУ ф. Тэкъдир иту. Курсэткэн хез-мэтлэрен тэкъдирлэп, Сафага булэк бирделэр. Без-нен юл.
ТЭКЪДИРЧЕ и. иск. Язмышынны алдан билгелэу-че.— Ай-вай, Насретдин хан! Алла — тэкъдирче, бэн-дэ — еэбэпче. Н. Исэнбэт.
ТЭКЪЛИДЭН рэв. иск. кит. Эштэ, суздэ кемгэ дэ булса ияреп. Кулыма калэмемне алып, Зариф эфэн-дегэ тэкълидэн,---эдэби шигырьлэр яза башладым.
Г. Камал. Бу эсэр мэшйур рус мехэррирлэреннэн Максим Горькийга тэкълидэн языл[ды]. Г. Колэхметов.
ТЭКЪЛИТ и. иск. кит. 1. Эштэ, суздэ, кыланышта башкаларга (гадэттэ сукырларча) ияру, башкалар эш-лэгэнчэ эшлэу. Шэкерттэ итагать вэ тэкълит рухы булдырырга тырышырга кирэк. Ф. Эмирхан.
2. эд. Башка берэунен ижат методыннан файдалану; ияру. Узебезнец иске эдэбиятка йэм халык эдэбияты-на тэкълит [Тукайныц] аерым сейгэн бер нэрсэседер. Ж- Вэлиди. Эдэби тээсирне еч тергэ булэргэ мемкин, алар тубэндэгечэ: 1) тэкълит (ияру)----. Бу тер
тээсирдэ бер язучы икенче бер язучыныц эдэби кечен-нэн, аныц иэ^атыннан, канаты астыннан йич тэ чыга алмый. Г. Кутуй.
Тэкълит иту (кылу)—1) эштэ, кыланышта кемгэ' дэ булса механик ияру; кемгэ дэ булса ияреп эшлэу. Адэмдэ тэкълит табигый. Ул яхшыга да. яманга да тэкълит кыла. Ш. Эхмэдиев. Яманны тэнкыйтъ ит, яхшыга тэкълит ит. Мэкаль; 2) башка кеше эшлэгэн кебек ук итеп кабатлау, охшатып эшлэу. Садыйк ролен уйнаучы Сакаев эфэнде дэ бу юлы------татар
баена тэкълит итэ белде. Г. Тукай; 3) эд. башка берэунен ижат методыннан файдалану; ияру. Халык э^ырларына тэкълит итеп язган шигырь тэкълит итмичэ язган шигырълэрдэн хис. мэгънэ, тасвир ягыннан йич тэ ким [тугел]. Г. Тукай. .Два Иван Петровича' исемле комедиягэ тэкълит итеп .Ике Хэсэн' исемле бер нэреэ оештырдым. М. Фэйзи.
ТЭКЪЛИТЧЕ и. иск. кит. 1. Местэкыйль эш*итэргэ сэлэте булмыйча, икенче берэу эшлэгэн, сейлэгэн, кы-ланган кебек эшлэуче, сейлэуче, кыланучы. Ана исемле э^анлы курчак: .Кыз балаларга up малайлар белэн уйнап йеру оят!"— дигэн щемлэне тэкълитче попугай осталыгы белэн тэкрар итте. Ф. Эмирхан.
2. эд. Башка язучылар (рэссамнар, композиторлар) урнэгендэ ижат итуче. | Тукай] кирэк энргрдэ тэрэ^емэ дэ итте, тэкълитче дэ булды, узлэштерде дэ, фай-даланды да. Г. Кутуй.
ТЭКЪЛИТЧЕЛЕК и. иск. кит. 1. Тэкълитче (1 мэгъ.) булу. Татар мэгърифэтчелэре----тэкълитчелек !ия
борынгылар сузгнэ сукырларча ияру белэн килеии алмыйлар. Каз. утл.
2. Башкалар урнэгендэ ижат иту методы.
ТЭКЪСИР и. Зуррак дэрэжэле руханиларга олылап эйтелэ торган эндэш суз.— Тэкъсир, мин бер дэ бит бозык эш артыннан йермимен, узегезнец рехсэтсга белэн кеше укытып йэм узем укып кына йеримск. С. Рэмиев. Ул карт хэзрэтне гуя хермэт иту, ом-лау йезеннэн аныц алдында .тэкъсир" дип, .мебарк зат' дип баш иеп кенэ торды. Э. Еники.
ТЭКЫЙ рэв. иск. кит. Тагын, тагын да. Сандуга фамилиясеннэн булып. ала карга тесле сайравы т кый гаэ^эбрэктер. Г. Тукай. Й^ыен начар фахишэлз/ артист булгай,-----Мондыйн артык тэкый гам;я
[хэллэре] бар. Г. Камал.
ТЭКЭ и. 1. Сарык яки кэжэнец иркэге. Кээ^э т, кэсе. Тау тэкэсе. Печэн тэкэсе. Тэкэ чалу. Печкч тэкэ. □ Тэкэ китерелмэгэнгэ кысыр калган дур» сарык — менэ барлык stqaH иясе шулар. Г. ИбраЬимои Тэкэнец кечлелеген инде кара! Сезэм диеп, зур Квг гегэ таба бара. М. Гафури.
2.	куч. гади с. „Корчангы", „юлэр”, ..мегезсех Ь. б. ш. эпитетлар белэн килеп, ир кешене сугеп, битэр-лэп, кимсетеп эйтелэ.— Башта ук шулай дисэцче, юм тэкэ! Ш. Камал.— Кайда ул корчацгы тэкэ? Т. Гыйё зэт.
3.	,.Выж-выжак“ уенында: тугэрэклэнеп утырги уенчылар уртасындагы бала. 15—20 бала табын була тугэрэклэнеп, кысылып идэнгэ утыралар. Табын у? тасына тэкэ дигэн бер уенчыны куялар. Ялкын.
4.	диал. Бэрэнге белэн ит, кабак белэн ярма Ь. б. г. салып пешерелэ торган озынча беккэн. Мичец бе сурэн булмаса, егерме минутта тэкэц пешэ. Табо» салып урталай ярып муибэр. Каз. утл.
5.	диал. Бэрэнге.— Бакча тэкэсе пешерергэ киря иптэшкэ. Г. Толымбай.
6.	диал. Арба майлаганда кучэрне кутэртэ торга агач.— Арба астын кара, тэкэц авышкан! Безнен к>
7.	диал. Суганнын орлыклы башы.— Суганныц те кэсенэ тимэ, орлык суган кирэк. Ялкын.
Тэкэ агач диал.— естенэ утын салып киселэ ям арба майлаганда кучэр кутэртэ торган агач; кузв Тэкэ борчагы бот.— кузаклылар семьялыгыннан и,-нен кеньяк районнарында усэ торган Ьэм бер-ике бор чагы булган берьеллык улэнчел усемлек; русчасы: бх раний горох. Кавказ таулары итэгендэ тэкэ борчах усэ. Ботаника. Тэкэ мацгае — таунын хэрэкэт итщ бозлык шомарткан ташлы, сезэк ягы; бозлык шомару. кан кыя. Карелия э^иренэ килеп кергэч. тэкэ м» гайлары куп очрый башлады. Сов. эд. Тэкэ мегез! — 1) терлеклэргэ ашата торган баллы улэн; ка дала улэне; русчасы: донник. Ак тэкэ мегезе: . этн. балалар ечен бер башын мегезгэ охшатщ ике очлы итеп пешерелгэн беккэн. Балалар вч элек беккэн пешергэндэ тэкэ мегезе дэ салалар гй. ---Тэкэ мегезенец бер баштагы .мегезе" н ика аералар да, шул чын мегез кебек була. Н. Фоттк 3) этн. башкорт кызларында узенэ бертерле чигеь 4) куч. имэн Ьэм урта бармаклар арасына баш бар макны чыгарып тейнэлгэн йодрык — берэр нэреэк бирмэскэ (эшлэмэскэ) мэсхэрэлэп, мыскыллап баш тар ту ишарэте; кэжэ тоягы, кукиш. [Фэйрузэ], барнов шаккатырып, этисенец борын тебендэ тэкэ меге» уйнатып алды: .Менэ шуны иснэп торырсыз!" Г. Axj. нов. Тэкэ сакалы — эвернэ чэчэклелэр семьялыгынн» бер яки купьеллык усемлек; русчасы: вайда. Таю талы — к. кэжэсакал. Тэкэ чана — кыш кеие бурею ташыганда бурэнэ очы жиргэ сейрэлмэсен ечен те
чат чат да. чае да. Эл ма,
тот кэс Ми бел та кет аяе [Гт ты
гэн KUj рэк
эре нал та
бул тэг
ЯШ, баи итэ
тор рен
ГЫ1 иде
баг гес ЬИУ бел ту тел
уз-’ зел а ин ЛЭН лес лел тэь Г.
mat мэг
сак-
леф леф бик II Я сург
рем те/, сэт утл.
ТЭК
215
тэл
чана артыннан бераз ара калдырып тагылган кечерэк чана. Теп. чана артыннан кечерэк, тэкэ чана куялар да. бурэнэнец сейрэлергэ тиешле очын шул кечерэк чанага салып бэйлилэр. Атка да эщицел, салуламый да. Н. Фэттах. Тэкэ ягы — акчанын кун (герблы) ягы. дле илэк ягын, эле тэкэ ягын ялтыратып. шул шо-марган биш тиенне чея бирэсец. Чаян.
ТЭКЭББЕР с. Башкалар алдында узен Ьавалы, эре тотучан, узен зурга санаучан, масаючан. Бай бик тэкэббер иде, Карамады мужикка. Г. Камал. [Бакый:] Мирза балалары алама кетуче алдына бик э^ицеллек белэн генэ килмэслэр, сецелем. [Гафия:] Безнец ту-таш тэкэббер тугел. М. Фэйзи. II и. мэгъ. Шундый кеше. Менэ бит ул тэкэбберлэр йорты!— вченче кат аяк астымда! Ш. Маннур. II Тэкэбберлек. Брак иде [Тукайныц] куцеле тэкэббердэн, улэр иде безне яратып. М. Жэлил.
ТЭКЭББЕРЛЕК и. Тэкэббер булу сыйфаты.— Бир-гэнне кире кагу тэкэбберлек була, шэкерт кешегэ килешми ул. Э. Фэйзи. Урынсыз тэкэбберлек йич ки-рэкми. [файдасыз] эрелектэ йич файда юк. М. Гафури.
ТЭКЭББЕРЛЭНУ ф. Кешелэр алдында узен Ьавалы, эре тоту; масаю, эрелэну, Ьавалану. [Хэсэнша:] .Миннэн белуче, миннэн [белемле] юк’,— диеп, куп вакытта тэкэбберлэнэ торган иде. Ш. Мехэммэдев.
ТЭКЭББЕРЛЭ'РЧЭ рэв. Тэкэббер кешелэргэ хас булганча, тэкэббер кешелэр кебек. Бар егетлэр: бик тэкэбберлэрчэ тоткан позасын. Г. Тукай.
ТЭКЭДЭН и. диал. 1. Уеннын авыррак елешлэрен-дэ катнаштырылмыйча гына уйнаучы кеше (бала). Син яшь эле, тэкэдэн генэ булырсыц. Ак юл.
2. куч. шелт. Авыррак эшлэрдэн читтэ калучы, башкалардан файдаланып та, узе берэугэ дэ хезмэт итэргэ телэмэуче кеше.
ТЭКЭЛЕ: тэкэле уен — берсе эченэ берсе кереп торган ике тугэрэккэ басып, эчтэге тугэрэк кешелэ-ренен берсенен тубэтэен алып качарга тырышудан гыйбарэт уен. Бала чакта тэкэле уен уйнарга ярата идек. Безнен юл.
ТЭКЭЛЛЕФ и. 1. Тантаналы йола башкарганда яки башка тантаналы очракларда мэжбури эдэплелек билгесе итеп саналган шартлы тэртип; русчасы: церемония. Иц элек кодаларны каршылап, зур тэкэллеф белэн ак ейгэ уткэрделэр. Ф. Хесни.— Тагын да ма-туррак тормыш башларга торган минутларыгызда терле тэкэллефлэрнец нигэ кирэге бар?! А. Шамов.
2. Кенкурештэ, эштэ, кешелэр белэн менэсэбэттэ, уз-узен тотышта чамадан тыш, хэтта ясалмалылык си-зелеп торган эдэплелек. Ярлыларныц мэхэббэт белэн ашаган, коры суга пешкэн токмачлары тэкэллеф белэн берсеннэн-берсе гаеп эзлэп утырган байлар мээир-лесеннэн куп артык. М. Гафури. II Ягымлылык, эдэплелек, нэзакэтлелек. Зиннэт, бу кызныц аца аеруча тэкэллеф белэн дэшуенэ елмаеп, кабинетка юнэлде. Г. Бэширов. || Артык кыланчыклык.— Щэмилэ абыс-тай ул экряйган малны кене-тене узенец йич кирэк-мэгэн тэкэллефлэренэ тарата барган. Г. Камал.
ТЭКЭЛЛЕФЛЕ с. Эдэплелек кагыйдэлэрен бик нык саклаучан, нэзакэтле. .Ханым!’, .Туташ!’, .дфэндем!’ —Залда энэ шулай заманасында телдэ йергэн тэкэл-лефле дэшулэр ишетелэ. И. Рэмиев. II рэв. мэгъ. Тэкэллеф (1 мэгъ.) белэн.— Менэ бервакыт кода-кодагыйга бик тэкэллефле генэ чэй хэзерлэнде. Ф. Эмирхан. II Ясалма, артык кыланчык. [Китап] бик тэкэллефле сурэттэ терек телендэ язылган. Эльислах.
ТЭКЭЛЛЕФЛЕЛЕК и. Эдэплелек, нэзакэтлелек, це-ремониялелек. Баш администратор-----тэкэллефле
терттереп эйтуне, шундый ук тэкэллефлелек курсэтеп, колак яныннан уздыруны тиеш тапты. Каз. утл.
ТЭКЭЛЛЕФЛЭНУ ф. Башкалар белэн мегамэлэдэ, уз-узен тотышта эдэплелек саклау, нэзакэтлек курсэту. Хатын аны этеп э^ибэрде йэм этеп кенэ дэ калмады. артык тэкэллефлэнмичэ,-----аркасына тондырды.
А. Расих. [дхмэтэ^анныц] да озак тэкэллефлэнеп то-рыр чамасы калмаган иде. Ф. Хесни.
ТЭКЭЛЛЕФСЕЗ с. 1. Тартынусыз, уз-узен тотышын-да артык иркен, нэзакэтсез. [Зиннэт] Нэфисэнец бу тэкэллефсез кыланышына каршы ни дип эщавап бирэ-сен абайлап елгергэнче, бригадир китеп тэ барган. Г. Бэширов. II рэв. мэгъ. Тартынмыйча, иркенлэп. Сэ-мигуллинныц болай тиешсез вакытта йэм артык тэкэллефсез кыланып ишек какмыйча туп-туры керу енэ Фэтхинец бераз кэефе китте. Ш. Камал. — Синец белэн электэн тэкэллефсез сейлэшергэ га-дэт иткэнгэ курэ, бу сузлэрне сейли алам. Шура.
2. Кыланышсыз, гади. [5у] чын куцелдэн курсэтел-гэн тэкэллефсез хермэт иде. А. Расих. II рэв. мэгъ. Гади итеп. [Абыйныц] тэкэллефсез генэ, дусларча гына язган хатларын укып, бэйрэм итэм. М. Фэйзи. [Бер кеше] шэйэрчэ, лэкин бик тэкэллефсез генэ киен-гэн бер кызны шэйэргэ алып бара. Ф. Эмирхан.
ТЭКЭЛЛЕФСЕЗЛЕК и. Артык гадилек, нэзакэтсез-лек. [Яцгура], якын кешелэр арасында гына була торган бер тэкэллефсезлек белэн: .Кич ейдэ булырсыз-мы, кунакка барам’.— диде. Г. Эпсэлэмов.— Шэбрэген алырга елгермичэ калдык шул, парин!—диде Василий уз ишенэ эйткэндэй гаэ^эеп бер тэкэллефсезлек белэн. Э. Еники.
ТЭКЭЛЭУ ф. диал. Сарык яки кэжэ качыру.
ТЭКЭ-МвКЭ и. диал. Кубесенчэ кабырчык эчендэ яши торган акрын йерешле моллюск; экэм-текэм. Тэкэ-мекэ. мегезец чыгар, сыер бирэм, ат бирэм. Такмак. Кабырчыгы салдырылган тэкэ-мекэ кебек мэлэ^ерэп тешмэ. Н. Исэнбэт. Тэкэ-мекэ ояла, шуннан мегезен чыгара. Н. Фэттах.
ТЭКЭРЛЕК и. 1. Башындагы йоны мегез кебек ка-барып тора торган, кугэрчен зурлыгындагы, озын сый-раклы саз кошы; русчасы: пигалица, чибис. Ун-унбиш адым читкэ----тэкэрлек кунды, мегезен бик дэйшэт-
ле тырпайтып куйды да, йомшак кондырак арасына бер кумелеп, бер калкып, э^эйлэугэ таба чапты. Г. Мехэммэтшин. Баш тубэцдэ тэкэрлек эйлэнэ башлый. Аныц тавышы шундый зарлы, шундый инэлгеч булып ишетелэ. Ш. Маннур.
2.	куч. диал. Биткэ, тэнгэ чыга торган, тэкэрлек (1 мэгъ.) кукэе тесле чуар таплар; сипкел. II кимс. сейл. к. тэкэрлек йомыркасы.— Ниндидер бер сипкел-ле малай... дллэ минем хатын шушы тэкэрлекне йортка керткэнме? Т. Гыйззэт.— Сибгать тэкэрлек-кэ эйлэнеп тэ карамас идем. А. Шамов.
О Тэкэрлек йомыркасы (кукэе) кимс.— сипкелле кешегэ карата эйтелэ.— [Кызларныц] теге чуар бит-лесе дэ янга елышты бит.---Бер генэ дэ ошамый
бит бу, кайэр, тэкэрлек кукэе! Ш. Бикчурин.
ТЭКЭРЛЕКЛЕ с. диал. Сипкелле. Тора-бара гый-шык бетте, Яратмадым: тэкэрлекле... Г. Афзал.
ТЭКЭРЛЕК-МвКЭРЛЕК и. сейл. к. тэкэ-мекэ. Тэкэ-мекэне кулга аласыц да, аны шулай дип урти башлыйсыц: . Тэкэрлек-мекэрлек, Мегезен чыгаралмый, Гарьлек!’ Н. Фэттах.
ТЭЛГЭШ и. Бик куп жимешлэр укмашып ускэнгэ чук-чук булып асылынып торган сабакчык. Шомырт тэлгэше. I I Бэлэкэй алан уртасында, уттай кызыл тэлгэшлэрен жиргэ иеп, ялгыз милэш утыра. Г. Мв-хэммэтшин. Тэлгэшлэрен кур син виноградныц — куак-ларын сыгып тешкэннэр. Г. Хужиев. II У чма, чук, бэй-лэм. [Гелнур] мацгаена килеп тешкэн чэч тэлгэшен тиз генэ кутэреп куйды. Г. Ахунов.
гэл
216
ТЭЛ
ТЭЛГЭШЛЭНУ ф. Тэлгэшлэргэ укмашу, тэлгэш барлыкка китеру. Тармак-тармак булып тэлгэшлэнеп, Чэчэк атып тора чиялэр. Э. Ерикэй. Ракета куктэ тэлгэшлэнэ, берничэ минутка эйлэнэ-тирэне яктыр-[та]. X. Камалов.
ТЭЛГЭШЛЭП рэв. Аерым-аерым тэлгэшлэр белэн; тэлгэш-тэлгэш, тэлгэше белэн. Милэшне тэлгэшлэп энуыйдык. Ялкын.
ТЭЛГЭШ-ТЭЛГЭШ с. Тэлгэшлэнгэн, аерым тэлгэшлэр булып укмашкан. ЖиР жуилэге тэлгэш-тэлгэш, Жырлап мряярга кирэк. 3. Мансур. Ямь-яшел яфрак-лар арасыннан тэлгэш-тэлгэш шомырт чэчэклэре ку-ренеп калдылар. С. Рафиков. 11 рэв. мэгъ. Тэлгэшлэнеп, аерым тэлгэшлэр булып укмашып. Кызарып, балан Ьэм милэш кебек квзге экуимешлэр пешэ. Алар тэлгэш-тэлгэш булып утыралар. Г. Галиев.
ТЭЛИНКЭ и. 1. Кырыйлары бераз кутэрелеп торган, кин, яссы тепле кечерэк кенэ тугэрэк сай савыт. Аш тэлинкэсе. Чэй тэлинкэсе. Слеш тэлинкэсе. □ Ул табактан Шэяхмэт тэлинкэсенэ пилмэн сосып тора. Г. ИбраЬимов. Мулла тавык шулпасы белэн мелдерэ-мэ тулган тэлинкэне------Малик кулыннан алды.
И. Гази. II Шул савытка сыешлы эйбернен микъдар ку-лэме (аш, ботка Ь. б. ш.). Бу баланыц атасы юри бер тэлинкэ борчак боткасы китертэ. Г. Тукай. Кайнар бодай кабартмасы янында бер тэлинкэ йомырка да урын алды. Г. Бэширов.
2.	Терле тестэге вак улчэулэрдэ: батынкы тугэрэк калай савит яки телэсэ нинди яссы калай. Улчэу тэлинкэсенэ салам дигэндэ, кыз кулыннан [алма] ялгыш тешеп китте. Ф. Хесни. Улчэунец ике тэлинкэсенэ тигез итеп элек алтын эйберлэрне еясец. Ш. Камал.
3.	Радиоалгычта: бераз уртага батынкы итеп ясалган тугэрэк тавыш кечэйткеч; диффузор. Радио тэ-линкэлэрендэ хэрби маршлар яцгырый, дикторныц салмак-салмак тавышы тэннэрне чымырдатып уза. Каз. утл. II Патефон яки граммофонда уйнату ечен тавыш язылган яссы пластмасс тугэрэк. Без бу нечкэ тавышлы хатынныц тавышын граммофон тэлинкэ-лэреннэн ишетеп белэ идек. Сов. эд.
4.	куч. Кенбагыш, ромашка яки башка шундый усемлеклэрнен орлык усэ торган яссы тугэрэк елеше. [Нурлар], — кенбагыш тэлинкэлэрен аркылы-торкы-лы ертеп. чорнап чыгалар... К. Нэжми. Баш, кенбагыш тэлинкэсе тесле, эйлэнеп китте. Ш. Камал.
5.	купл. тэлиикэлэр. Ике тугэрэк калайда н гыйбарэт бэрмэ музыка коралы. [Музыкантлар] кинэт кенэ .чыц! чыц!" итеп муиз тэлинкэлэргэ бэреп ала-лар. М. МэЬдиев.
6.	тех. Ике вагон арасындагы тормоз тимерлэре бер-берсенэ килеп бэрелсен ечен ясалган яссы тимер тугэрэк. Поезд туктады. Вагон тэлинкэлэре бер-бер-лэренэ бэрелеп алдылар. Безнен юл.
7.	тех. Авыл хужалыгы машиналарында жирне кисеп бара торган яссы тугэрэк; диск. Чэчу машина-сыныц тэлинкэлэре.
Тэлинкэ язу — дини хорафатлар буенча: берэр авы-рудан терелту ечен, тэлинкэгэ зэгъфран суы белэн сурэ, дога язу (шул язуны су белэн юып эчэлэр). — Син мица зэгъфран man, мин тэлинкэ язып алыйм. А. Расих.— [Хатыныныц] башы авыртса да. мэсэлэн, карт, тэлинкэ яз эле, ди торган иде. Ф. Эмирхан.
О Тэлинкэ тоту (ялау) — кемгэ дэ булса (гадэттэ узеннэн естен торган кешелэргэ) ярарга, яхшы ку-ренергэ тырышу, ялагайлану, аларны Ьэрвакыт мактап тору. [Жамали] бетен гомере буенча турэдэн. байдан куркып, болар алдында тэлинкэ тотарга мээнубур бул[ган]. Г. ИбраЬимов. Бай тэлинкэсен ялаучы доверенный, бу эшне сизгэч тэ, Искэндэр байга ж;ит-керде. Ш. Мехэммэдев.
ТЭЛИНКЭЛЕ с. Эш башкаручы детальлэре тенге яки уткен кырыйлы яссы тугэрэк калайлардан (тимер лэрдэн) торган. Тэлинкэле культиватор. Тэлинкэ.* чэчу машинасы.
ТЭЛИНКЭЧЕ и. сейл. хурл. Узеннэн зур дэрэжэ*1 ле кеше алдында ялагайланучы, ана ярарга тырышу-чы, тэлинкэ тотучы кеше. Байныц якыннарымы, и» ’ линкэчелэреннэнме,---минем суземне зурайтып. бай-
га ирештергэннэр. Г. ИбраЬимов.
ТЭЛКЫЙНЬ и. иск. кит. 1. Бер фикерне, сузш кемгэ дэ булса эйтеп торып, тешендереп кунелен: салу, инандыру. Бу тэлкыйньнец куэте ацарда бул ган музыка Ьэвэсеннэн [зэгыйфьрэк]. Г. ИбраЬимов II Берэр иэрсэне эйтеп тору. Ул, минем тэлкыйнь мэ бер дэ илтифат итмичэ, Ьаман да „я‘ Ьэм .шин' хэрефлэрен тэкрар итэ. Г. Тукай.
2. дини. Мэетне кумеп, озатучылар киткэч, рум нинын кабер кырыенда мэрхумнен „исенэ тешереп иман укуы, ейрэтеп торуы. [Карт] аныц алдында ва сыятьлэрен дэ эйтте:----бер сарыгы белэн ике та
выгын гур сэдакасына, тунын тэлкыйньгэ калган кешегэ. ди. Г. ИбраЬимов. Сэйфетдингэ экуеназа ю| мазы да булмас. тэлкыйнь дэ булмас. Г. Толымбай!
Тэлкыйнь иту (кылу) — 1) берэр нэрсэне кат-Kail эйтеп торып кемнен дэ булса кунеленэ салу, аны т»-шендеру, ейрэту. ЗаЬир эфэнде----буржуаз фикер
лэр тэлкыйнь итэ. Ф. Эмирхан. .Шулай йерсэц гг'я син меэмин", дип, Мица ,иман“ тэлкыйнь кылды-лар. М. Гафури; 2) анлау, тешену, инану. ГабдингЛ сузлэре---ялгыз бер интикатчыныц фикере гея
дип тэлкыйнь ителсен. Г. Тукай.
ТЭЛЛЭТЭВЕЧ и. бот. Кара тушле, кызгылт-ке* рэнсу тесле, башын иючэн, озын томшыклы кечкеш урман кошы; русчасы: вальдшнеп. [Язык] тэллэтЛ вечлэр. казлар, ата кертлеклэр ауларга рехсгп ителэ. Соц. Тат.
ТЭЛПИЯК и. бот. Карплар семьялыгыннан табац балыкка охшаш, кыек кузле чабак балык; русчаис. густера. Кулдэ тэлпияклэр йезеп йери. Ялкын.
ТЭЛПЭК I с. диал. Бераз батынкы, жэенке. Бм-чада сап-сары тэлпэк шалканнар кызыктырып торалар. Яшь ленинчы.
ТЭЛПЭК II и. диал. к. кэлэпуш. Яца кул.нэс чуклы тэлпэк китерер Шул акчага аныц эткэе.] И. Хэйруллин.
ТЭЛПЭКЭЙ с. диал. к. тэлпэк I. Тэлпэкэй шал-.ен
ТЭЛПЭЮ ф. диал. Аз гына батынкырау, берм гына жэелу. Бэлэкэй генэ иске тубэтэй---хуэнуасы-
ныц баш очына менеп, тэлпэеп кенэ утырган. Ш. Маннур.
ТЭЛТЭВЕЧ и. диал. к. калкавыч. Тэлтэвеч суга бер бата, бер калкып чыга. Ялкын.
ТЭЛЭЙ и. диал. Бэхет. Тэлэй явып тору. Кызы-гызныц тэлэе булсын.
ТЭЛЭЙЛЕ с. диал. к. бэхетле. Тэлэйле кыз II Терле. Ике тэлэйле.
ТЭЛЭКЭ и. диал. 1. Келтэ бэйли торган боргыч, гомумэн боргыч. Молотилка герлэп эшли. Бодаа келтэлэренец тэлэкэлэрен ычкындырырга гына ел-гер! Атака.	ы
2.	Калкавыч. Корыч чыбыкны бегеп кармак яса-' дым да ак эедепкэ тал чыбыгыннан тэлэкэ бэйлэйея. Яшь ленинчы.
3.	к. вэлук. [Арба]ларны берсе артыннан берса тезделэр дэ теге малайлар, атларыныц тэлэкэлэра элэктерделэр. Безнен юл.
4.	Суйган терлекне тунаганда аса торган, ике очи* да киртле агач кисэге. Тушкэне шунда ук аякларын нан тэлэкэгэ астык. Атака.
тэл
217
тэм
5.	Бер очы „г* хэрефе сыман итеп киртлэнгэн кыска агач кисэге.
6.	куч. кимс. Бик кечкенэ буйлы, карсак кеше. — Кипу егет дигэнегез б игра к бер та лака икэн! Авы-лыгызда озынрак егетлэр бер да юкмыни? Экият.
Тэлэкэ уйнау — тэбэнэк казык очына эленгэн „г“ хэрефе сыман киртле агач кисэген ерактан бэлэк бе-лгн бэреп тешеру (балалар уены). Алар анда качыш-лы уйнадылар, тэлэкэ уйнадылар, йегерештелэр. Н. Фаттах.
О Тэлэкэ кыздыру шелт.— юк-бар суз сейлэу, лыгырдау. |5у ханым] капка тебендаге хатыннар — янына туктап яки утырып талака кыздырмый, ягъни юк-бар суз сейлашми. Г. Эпсэлэмов. Тэлэкэ таягы — 1) кемгэ дэ булса бер дэ калмый ияреп йе-р^че икенче кеше (кубесенчэ бала); 2) кимс. бик кечкенэ буйлы, карсак кешегэ карата эйтелэ.
ТЭЛЭКЭЙ и. зоол. Суда кетуе белэн тугэрэклэр ясап йери торган су конгызы; русчасы: вертячка.
ТЭЛЭФ'и. иск. кит. Эрэм-шэрэм. Саран малы — тэлэфкэ! Мэкаль.
Тэлэф булу—1) эрэм-шэрэм булу, юкка чыгу, файдасызга бету. Закят, гошер бирмэсэм да, тэлэф булды малыбыз. Ш. Мехэммэдев; 2) Ьэлак булу, уте-релу. [Кадермэт] узе тагараткан кепчэк астында узе калып талаф булды. Н. Исэнбэт. Тэлэф иту (кылу)—!) берэр нэрсэне эрэм-шэрэм иту, бетеру, бозу. Акчалар исэ исраф ителеп, юк э^ирлэргэ талаф ите-леп беткэн. Г. Тукан.— Бозык юлдан куп йермэс идец дам атацныц акчасын куп тэлэф кылмас идец. Карчыга; 2) Ьэлак иту, утеру. [Лачын] сине итэр тэлэф, ашар итец, эчэр каныц. М. Гафури. Акча ечен генадсыз миллионлап эщанны тэлэф кылалар. Ш. Мехэммэдев.
ТЭМ и. 1. Телнен лайлалы тышчасын терле эйберлэр белэн ярсытудан туа торган сизу сэлэте — биш тышкы тойгынын берсе; тат. Сурэтлэр---куру, ише-
ту, тотып белу, иснэу, там белу бел[эн\ хэтергэ китерелэ. Г. Нигъмэти. Ул: „Авызда йичбер там юк", — дип, ашны кире какты. Г. Кутуй.
2. Азыкнын, эчемлекнец ашаганда, эчкэндэ сизелэ торган тэмлелек яки тэмсезлек сыйфаты, узлеге. Ит тане. Тоз тэме. Конфет тэме. □ — Бу бер дэ йорт сырасына охшамый ла, бер яктан Караганда ачы. икенче яктан Караганда тече, эллэ нинди эчкелтем-течкелтем тэмнэр килэ. Г. Камал. Конфетларны булгэч, Галиянец ашыйсы да килде. Ул, тэмен белер ечен, берсен авызына салды. Д. Аппакова.— [Суиы] кайнаткач та чит там кала. Ниткэндер саз таме. Каз. утл.
3. куч. Кунелгэ ятышлы тойгы кичерудэн туган шатлык, рухи рэхэтлек хисе; лэззэт. [Мортазин] мил-лионнар белэн идарэ итудэн там дам рухи азык таба, узен кечле итеп сиза. Г. Эпсэлэмов.— Их, егетлэр, ат урлауныц тэмен, рэхэтен белмисез сез! К. Тинчурин.
Тэм алу — лэззэт хисе тою, лэззэтлэну. Аклар алалар шуннан тэм. Бэет. Ал чэчкэ эцыйнап, Кук-раккэ кадап там алдык. М. Жэлил. Тэм керту — ашамлыкка билгеле бер тэм биру. Ашка салсац. тэм кертэ, Борынга салсац, течкертэ. Табышмак. Тэм керу — 1) тэмлелэну, узенэ хас тэм алу. Сентябрь башында инде [чегендергэ] шактый там керэ. Сен-тябрьнец урталарында тагын да баллана теша. Г. Галиев; 2) сасый, чери башлап тэмсезлэну; сасый башлау. Тэм теерчеклэре биол.—тел очындагы тар жыерчыкларда эйбернен тэмен белугэ ярдэм итэ торган вак теерчеклэр; русчасы: вкусовые луковицы.
О Тэм табу—кунелгэ ятышлы тойгы кичерудэн лэззэтлэну, лэззэт алу. Тэм таптым мин факать хезматтан. 3. Мансур. Бетен кыяфэте, э^ыйнак дам таза ес-башы бу кешенец тормыштан узенчэ бер тэм табып, кадерен белеп яшэвен курсэтэ. Г. Бэширов. Кайбер популяр ариялэрне генэ иска алмаганда, операдан тэм тапмыйм. М. Эмир. Тэм тату — сый-хермэттэн авыз иту.— Сарсымбай сине кунакка ча-кырды. йортыбызныц туктысыннан. кымызыннан тэм татысын дип утенде. Г. ИбраЬимов.— Минем ейгэ кереп тэм татып дэм фатиха биреп чыгыгыз инде. С. Кудаш. Тэме Йегеру — к. тэме киту (2 мэгъ.). — Кара, тэме йегерде малайга, анысы энец елеше ич ... Г. Гобэй.— Син ул эщицгачэцнец изгелекларен белсэц иде! Тэме бер йегергэч, узецне куа башласа-лар да китмэссец эле, шыксыз багана! А. Расих. Тэме киту — 1) берэр нэреэнен лэззэте, рэхэте юга-лу, бету; кызыгы бету.— Хэзер уенныц тэме китте инде. Г. Камал.— Табынныц яме, ашныц тэме китте. Г. Гобэй; 2) берэр эшнен яки нэреэнен рэхэтен, лэззэтен яки михнэтен, авырлыгын сизу, тою. Тэмен белеп—лэззэт табып, рэхэтлэиеп, аппетит белэн (ашау-эчу, сейлэу, эшлэу Ь. б. турында). Мин ул вакытта китапныц тамен белеп укый башлаган идем инде. Г. Бэширов. Акбуз шалаш яныннан бер сеяк табып. тамен белеп кенэ кимерде дэ кыр каланчасына менде. Г. Гобэй. [Азамат] шадэргэ ничек барып atQU-туен, кайсы урамнарда йеруен бер дэ ашыкмыйча, тамен белеп кенэ сейлэргэ тотынды. Г. Ахунов. Тэмен белу (сизу, тату) — берэр нэреэнен яки эшнен авырлыгын яисэ жинеллеген, рэхэтен яисэ михнэтеи анлау, сизу, тату.— Сез балык тотуныц тэмен белэ торган кешелэрмени? Т. Гыйззэт. .Ж,ицгэчинец‘ ау-лак булмэлэрендэ тен уткэрулэрнец тэмен таггы-гач, [Камали] бу эшкэ тэулекнец алтынчы намазы кебек гадэтлэнеп китте. К. Нэжми. Тэмен жибэру (китэру) — берэр нэреэнен яки эшнен лэззэтеи, рэхэтен, кызыгыи юкка чыгару.— Шунда яхшы, кызып кына бэлеш ашаганда,----Сэлимэ^ан хэзрэт белэн
сабынчы Мусаныц----[уды] мэдрэсэлэр хакында бэй-
лэнешеп китеп, мээ^леснец ямен, бэлешнец„тэмен эцибэрделэр. Ш. Мехэммэдев.
ТЭМАМ 1. хаб. суз. (Берэр эш) сонына, ахырына, ахыр чиккэ житу, тегэллэну, бету турында. Инде хэзер чыпчыкныц да гомере тэмам. Г. Тукай.— Хэзер сугыш беткэн, эш тэмам. Р. Ишморат.
2. рэв. Бетенлэй, тулысынча, тулысы белэн, ахырына кадэр. Саргая башлаган игеннэр, улэннэр тэмам эштэн чыгып, янып-кееп беттелэр, лэкин яц-гыр яумады. М. Гали. Мин инде тэмам сэламэтлэндем, ныгыдым. 9. Айдар.— Юлыцны башлап куреэт-тец икэн, тэмам ацлатып та бир инде. Г. Колэхметов. | кис. функ.— Тэмам канга тоз салды бит. соры корт. Т. Гыйззэт. Аларны тэмам авыруга са-быштыралар. М. Шабай. II с. мэгъ. иск. Тулы, мемкин булган барлык. Эшчелэр------тэмам иркенлек
булсын ечен керэшэлэр. Урал.
3. рэв. Нэкъ, тегэл. Казаннан чыкканыма тэмам бер ай тулганда, сица хат яза алам. Г. Тукай. — Менэ инде тэмам бер ел булды, узенец алган жа-луниясеннэн бер тиенен дэ китергэне юк. Г. Камал.
Тэмам булу — берэр эш яки нэреэ бету, соныиа житу, тегэллэну, тэмамлану. Карала торган мэсьэлэ-лэр шуныц белэн тэмам булды. А. Шамов. .Казакъ кызы" 1909 нчы елныц эщэендэ языла башланып, 19! 1 нче елда тэмам булган. Г. Нигъмэти. Тэмам иту (кылу) — к. тэмамлау. Шушы кеннэрдэ Жийанов Сафин либреттосына яза торган операсын тэмам итэ. М. Жэлил. Гали, гимназия дэреслэрен тэмам кылып,----[таныклык] алып чыкты. Ш. Мехэммэдев.
О Тэмам тэмамына иск. кит.— бетенлэй, тулысынча, тулысы белэн. Ни кузем ила курим! Тэмам. тэмамына естенэ каплаганда куйган. Яшен. Болар— тэмам тэмамына бер сыйныф халыкка хезмэт иту-челэр. Г. Камал. Тэмамы белэн иск. кит.— берэр эш яки нэрсэ тулысы белэн, бетенлэе белэн, ахырына кадэр (алыну, уралу, булу h. б. турында). Татар ру-хында булган барлык гармониялэрне йэм барлык тирэн серлэрне, хэзинэлэрне тэмамы белэн ачып би-рерлек мэртэбэдэ куэтле булган бер композитор э^итешсен! Г. ИбраЬимов.
ТЭМАМЛАНУ ф. Берэр эш ахырына кадэр башка-рылып чыгу, утэлу, тегэллэну. Абыйсыныц хаты ту-бэндэге юллар белэн тэмамланган. А. Эхмэт. [дсэр] Фэхри утерелу кэм шул турыда суд булу белэн тэ-мамлана. Яналиф.
Тэмамланмаган уткэн заман лингв.— дэвамлы булган яки кабатланган эш-хэллэрне белдергэн уткэн заман (мэсэлэн: ул килэ иде. укый иде). Тэмамланмаган уткэн заман. -а || -э. -ый II -и кушымчалы хэл фигыль кэм иде ярдэмче фигыленнэн ясалып, икенче тер зат кушымчалары белэн терлэнэ. Д. Ту-машева.
ТЭМАМЛАНЫШ и. 1. Берэр нэрсэнен ахыры.
2. сэнг. Музыка, сэхнэ яки эдэби эсэрнен сонгы, ахыргы елеше (кисэге); финал. [Либреттода] ана кешенец улы ечен. улыныц энисе ечен яучылап йеруе ---барлык хэллэрнец тэмамланышы — финалы булып тора. М. Жэлил.
ТЭМАМЛАУ ф. 1. Берэр эшне башыннан ахырына кадэр башкарып чыгу, утэу; тегэллэу, бетеру. Уткэн ел колхоз язгы чэчуне ундурт кен эчендэ тэмамла-ган иде. Р. Ишморат. Ул эйтэ башлаган сузен тэ-мамлый алмады, безнец яныбызга ук килеп чыккан Кучэрбай булдерде. М. Эмир. II сейл. Берэр эшне башкару яки нинди дэ булса мэсьэлэне хэл иту. [Мэче]: .Инде татып карыйм эле, итец тэмлеме икэн", —дип. бэхетсез [сандугачны\ валчыгын да кал-дырмыйча тэмамлады. Г. Тукай.— дле туй булмый ич. шэригатьчэ алдым-бирдем генэ була. Узара гына тэмамлыйбыз да бетте китте. Ш. Камал.
2. Берэр эш яки сузнен азагын нэрсэ белэн булса да тегэллэу, бетереп кую. Мин бу хатны шул ендэ-мэдэ китерелгэн бер революцион эщыр сузлэре белэн тэмамлыйм. К. Нэжми. [М. Гафури] поэманы шул сузлэр белэн тэмамлый: .Яшэмилэр хэзер тот-кынлыкта, Кен курмилэр кысынкылыкта". М. Жэлил.
3. Берэр уку йортында бер ел яки бетен уку дэвере ечен каралган барлык фэннэрне ейрэнеп бетеру; укуны ахырга кадэр житкеру. [Дускаев] педагогия институтыныц еченче курсыннан----армиягэ кит-
кэн кэм сугыш беткэч, фронттан кайтып, буленгэн укуын тэмамлаган. Э. Еники.— Наилэгэ эле эйбэт-лэп алтынчыньфпэмамларга кирэк. А. Эхмэт.
ТЭМАМЛЫК и. лингв. Жемлэнен гадэттэ кыек ки-лештэге исем белэн белдерелэ торган иярчен кисэге. Иярчен кисэклэр. гомумэн. монда тэмамлык дип аталган. В. Хангилдин. Тэмамлыклар ике терле булалар: туры тэмамлыклар. кыек тэмамлыклар. М. Корбангалиев.
Тэмамлык щемлэ лингв.— баш жемлэдэ менэсэ-бэтле суз белэн бирелгэн тэмамлыкны ачыклый яки турыдан-туры баш жемлэнен тэмамлыгы ролен ути торган иярчен жемлэ. Тэмамлык э^емлэ баш м^емлэ-гэ тубэндэге чаралар ярдэмендэ бэйлэнэ. М. Зэкиев.
ТЭ’МАМ-ТЭ’МАМ рэв. (Кечэйту тесмере белэн.) 1. Тулысынча, бетенлэй. [Егет кызны] мэхэббэт вэ ---ялкынлы карашы белэн Шакирдан тэмам-тэмам оныттырган иде. Ф. Эмирхан.
2. Нэкъ, тегэл. Галим ролен уйнаучы Мортазин да тэмам-тэмам борынына яца гына херрият исе керэ башлаган бер приказчик иде. Г. Тукан.
ТЭМАМЫ'НЧА рэв. иск. кит. к. тэмам (2 мэгъ.). [Сабир] кайда гына э^ирлэшсэ дэ, узе дигэнне тэм-мынча ыла алмый. Г. ИбраЬимов. Вэкил Кыслаги барды, Тэмамынча [сейлэп бирде] карарны. М. Гафури.
ТЭМАМЫСЫ рэв. сейл. к. тэмам (2 мэгъ.). Хэби.6-рахман абзый тэмамысы бер ялгызы кала. А. Гым лэжев.
ТЭ’МАМЭН рэв. иск. кит. к. тэмам (2 мэгъ.). Ata анам тарафыннан тэмамэн ейгэ ябылдым. Гыиффз туташ.— Закон тэмамэн экраренэ эциткерелмичэ то рып. берни дэ эшлэнми. Ш. Маннур.
ТЭМБИР и. муз. Кенчыгыш халыкларында озыни груша сыман кыллы музыка коралы; танбур.
ТЭМГЫ и. иск. кит. 1. Зур телэк.
2.	Комсызлык, ач кузлелек, кешедэ булган эйбер не узенэ алырга тырышу. Такирм;ан хэлфэнец эшм ре алга барган саен тэмгысы арта барды. 3. Бада. Азгынныц тэмгысы тэртэ буе. Мэкаль. II Комсьв емет.— Ник булмас нэрсэгэ тэмгыцны ымсындырм маташырга. X. Камалов.
Тэмгы иту (кылу) иск. кит.— комсызлану, ач кр лелэну, нэфеслэнеп емет иту.— Кузе юк дигэна шул — [кызым] кургэн нэрсэсенэ тэмгы кылмады. М. Фэйзи.	•
О Тэмгы сузу — 1) берэр нэрсэ емет иту. [АТ:-фэлэр] кызлар янына керергэ тэмгыларын тэртэ бус сузып йерилэр. Т. Гыйззэт; 2) комсызлану, ач куззе-лэнеп кеше эйберен алу.— дзрэк кенэ ояты булса. гыйлем эстэп яткан шэкертлэрнец ризыкларым тэмгысын сузмаган булыр иде. С. Кудаш.
ТЭМГЫЛЫ с. иск. кит. Комсыз, ач кузле. Уз и-нэн тэмгылы кеше курмэдем, курсам— этне курде и. i Мэкаль.
ТЭМЕК и. бор. к. мишень. Туры у к — тэмеюЛ тияр, кэкре эщэя— кулда калыр. Мэкаль.
ТЭМИ и. диал. Тэм белуче. Тэми кеше.
ТЭМИГЬ и. иск. кит. к. тэмгы.
ТЭМИЗ с. иск. кит. Чиста, ару, пакь. вйнец эче тэмиз тугел. Шура. II и. мэгъ. Чисталык, пакьлек Булмэгэ керу белэн эк^аныц эри, ничектер табигн матурлык, зэвык, тэмиз хис кыласыц. Г. ИбраЬимов
II рэв. мэгъ. Пехтэ итеп, чиста итеп. [Бэкер] евро пача тэмиз киенгэн. М. Фэйзи.
ТЭМИЗЛЕ с. иск. кит. Анлы, белемле.— Тэмизм бер кеше булганчы, университет бетергэнче укычач-чы булан. Ф. Эмирхан.— Бэрэкалла машалла. кич-мэтле, тэмизле егет икэн. рэхмэт. Ш. Камал.
ТЭМИЗЛЭУ ф. иск. кит. Чистарту, арулау, пакь-лэу. Ул алтыннарны, тэмизлэп, сатып бгтзрери кирэк. Г. Камал.
ТЭМИЗСЕЗ с. иск. кит. 1. Пычрак, шапшак.
2.	куч. Пычрак методлар белэн эш итудэн дэ чир-1 канмаучы; эштэ, фикердэ, мегамэлэдэ пычрак (кеше турында). Хэтта уз иярченнэре дэ аны, мыскыллап! тэмизсез дилэр, ягъни фикердэ, бэхэстэ, суздэ шп шак дигэн суз. И. Рэмиев.
3.	Надан, ан-белеме булмаган, белемсез.
ТЭ	МЛЕ с. 1. Нинди дэ булса тэме булган. дры I тэмле сыра.
2.	Ашар, эчэр яки иснэр ечен лэззэтле. [&стэ.1и] майлы кумэчлэр, лэвэшлэр. вак бэлешлэр, кабартяв-лар, тагы эллэ ничаклы тэмле ашамлыклар чыкты. Г. ИбраЬимов.— Менэ бу кып-кызыл. зп-эре, иц тгм-ле м;илэклэрне этиемэ дип калдырдым. А. ЭхмсД Бетен узэнлектэн беркелеп-беркелеп тэмле чэчз
там
219
тэм
ислэре килэ! Г. Эпсэлэмов. II и. мэгъ. Ашаганда лэззэт китерэ торган азык. Ул мвкатдэс мэмилэрнец — кубесе твшемэ дэ кергэне юк бит. Эй ходаем. шул тэмлелэрне ашаган кешелэр бэхетлеме икэн? М. Фэйзи.
3.	куч. Кунелгэ, тэнгэ зур канэгатьлэну хисе, рэ-хэтлек бирэ торган; лэззэтле, татлы. Тэмле йокы. Тэмле вметлэр. Тэмле хыял. □ Бик тынычлык; тис ята ул терле тэмле теш куреп. Г. Тукай. )f\uhaHZup шулай тэмле, дулкынлы уйлар эчендэ лэззэтлэнеп ят[а]. Г. ИбраЬимов. II рэв. мэгъ. Тэн-дэ, куцелдэ лэззэт яки рэхэтлек тоеп, лэззэтлэнеп. Бетен денья йоклый, тэмле йоклый. Тик йокысыз икэу: Жил дэ мин. h. Такташ. Гэрэй урыныннан торып тэмле генэ бер киерелде. Ш. Усманов.
4.	куч. Кунелгэ ятышлы, ягымлы, кеше кунелен йомшартырлык.— Аныц тэмле сузлэренэ карап, куп мал сатарга ярамый. Г. Камал.
О Тэмле корсак — к. тэмле тамак. Тэмле тамак — тэмле, татлы эйберлэр ашарга яратучы кеше (яки хайван). [Барыйныц] конфет-фэлэнгэ дэ исе китми — тэмле тамак тугел. Ш. Рэкыйпов. Нигэ соц мин йаман тэмле ашарга яратам, апа эйтмешли, тэмле тамак? С. Баттал. Тэмле тамаклану — тэмле тамакка эйлэну, там те тамак булып киту. Без тэмле тамак-ланып киттек. Ак калачка гына канэгать итми, хэлвэ кебек эйберлэр дэ ала торган булып киттек. М. Гафури. Тэмле тел — кунелгэ ягышлы, ягымлы, йомшак сузлэр.— Мин сезгэ хэйран калам: кайдан алдыгыз сез ул тэмле телне. кайдан килде сезгэ ул кадэр комплиментлар? М. Эмир. [Зиннэт] Нэфисэ каршысында туктап. тэмле тел белэн свйлэнергэ тотынды: .Нигэ бу Яурышкан буйларында шулкадэр эссе икэн дисэм,-монда икенче бер кояш кыздыра
икэн!" Г. Бэширов. Тэмле телле — кешелэр белэн ягымлы, йомшак итеп сейлэшэ белучэн.— Шундый ягымлы, шундый тэмле телле. ачык йвзле апа ниш-лэп зэйэр булсын! Г. Зэйнашева. дмма тэмле телле дэ бу хатын. Таныш кешеме-тугелме, олымы-кечеме — йэркайсына тэмле тел делэн дэшэ. Безнен юл. Тэмле теллелек — тэмле телле булу сыйфаты. блкэн кызларыныц тэмле теллелеге картныц куце-ленэ хуш килэ. Сов. эд. Тэмле теллэну — ягымлы, йомшак тел белэн сейлэшу. [Егетлэр], тэмле тел-лэнгэн булып, кызны матур сузлэр белэн юмаларга [керештелэрЦ. И. Гази. Тэмле телне тэмсезлэу — кеше турында начар яки кирэкмэгэн нэрсэ сейлэп, уз кэефен узе бозу.— дйдэ. Шамин хакында сейлэ-шеп, тэмле телебезне тэмсезлэп утырмыйк. А. Гыйлэжев.
ТЭМЛЕКЭЙ и. бот. Дурткырлы озын сабагы ашарга яраклы, зэнгэр чэчэкле улэн усемлек. Мин безнец авылда .тэмлекэй" дип йвртелэ торган. сабагы дурт кырлы. озын гына усемлекне эгдыеп ал-дым. Аны да, тиресен суеп, ашап карадык. Бэдрет-дин эйтэ, моны башкортларда .кияу камчысы" дип йертэлэр, ди, чвнки очындагы менэ шушы бврелэре зэцгэр чэчэк булып ачылгач, ул чынлап та чуклы камчыга охшап китэ. ди. Э. Еники.
ТЭМЛЕЛЕК и. Тэмле булу; тэмле булу узлеге. Безнец эцырда — сею тэмлелеге, безнец экрлрда — яшэу шатлыгы. М. Жэлил.
ТЭМЛЕЛЭНУ ф. 1. Тэмлегэ эйлэну, тэм керу. [Су] яцадан тэмлелэнгэн чагында да шундый ук бурэнэ-лэр кумелде ич. 9. Гаффар.
2. рэв. мэгъ. тэмлелэнеп. диал. к. тэмлэп. Дурт-биш кеше бу кычкырышучы ике кешене тугэ-рэклэп алганнар да: .Менэ сугышалар, менэ сугы-шал р", — дип тэмлелэнеп кетеп торалар. Ф. Сэй-фк-Казанлы.
ТЭМЛЕЛЭП рэв. сир. к. тэмлэп.— Карагыз эле. эщанымнар, нинди куцелле итеп, нинди тэмлелэп чэй эчеп утырасыз бит. Ф. Эмирхан.
ТЭМЛЕЛЭУ ф. сир. Тэмле иту, тэм керту; тэмлэр-ту.
ТЭМЛЕ-ТАТЛЫ с. 1. Составында баллы, шикэрле матдэлэр булган, ашар яки эчэр ечен лэззэтле. Бо-лыннарда ускэн юалар,-----Балтырганнар, башлы
какылар, Бер-бсрсеннэн тэмле-татлылар. Ш. Маннур.
2. куч. Кунелгэ ятышлы, ягымлы, йомшак.— Ата-анасыннан да ишетмэгэн тэмле-татлы сузлэрне ишеткэч кенэ бераз э^айланды [хатыным]. Г. Камал.
ТЭМЛЕ-ТОМЛЫ с. Ашарга, эчэргэ тэмле, лэззэтле. Тэмле-томлы нэрсэлэр. II и. мэгъ. Шундый азык. [Кунаклар] Цейлон чэен куе итеп ясап, тэмле-том-лысыннан авыз итеп---сейлэшеп утырдылар. А. Ра-
сих.
ТЭМЛЕ-ТЭМЛЕ с. Берсеннэн-берсе тэмле, лэззэтле. Белеем апаныц алдында изелеп йоклый йэм тэмле-тэмле тешлэр курэ иде. Г. Гобэй. [Урманда] тэм-ле-тэмле мрглэклэр кызарып пешэлэр. А. Алиш.
ТЭМЛЕ-ТеМЛЕ с. диал. к. тэмле-томлы. | и. мэгъ. [Ул] авыл зэукына туры килэ торган арзанлы тэм-ле-темлелэр улчэтте. И. Рэмиев. [Садыйк] корбан бэйрэменнэн калган тэмле-темле белэн сыйланып китте. А. Расих.
ТЭМЛЭНДЕРГЕЧ с. Ашамлык-эчемлеккэ билгеле бер тэм, лэззэт бирэ торган. Тэмлэндергеч матдэлэр.
ТЭМЛЭНДЕРУ ф. Ашамлык-эчемлеккэ билгеле бер тэм, лэззэт биру. Ул ашны терле улэннэр салып тэмлэндерэ. Азат хатын.
ТЭМЛЭНУ ф. Тэмлегэ эйлэну, тэм алу. Чишмэлэр-нец саф су лары тэмлэнэ, Сылу кызлар су алганда эщырласа. Г. Афзал.
ТЭМЛЭП рэв. Лэззэтлэнеп, тэмен белеп, тэмле итеп. Тэмлэп камеру. □ Утыралар аяк беклэп каршы утка, Болар инде тэмлэп кенэ ашый бутка. Г. Тукай. Ялтырап торган бакыр самовар тургэ менеп утыргач, бик озаклап, бик тэмлэп чэй эчтек. И. Гази. II Аеруча рэхэт, лэззэт табып, лэззэтлэнеп, рэхэтлэнеп (уку, сейлэу, тынлау Ь. б. ш. турында). Ул моны шундый тэмлэп сейли, эйтерсец авызында суз тугел, конфет. Ф. Хесни. Кетепханэдэ тэмлэп, дулкынланып укырлык тагын бер китап артты. К. Нэжми. [Килен] самовар кую, мич ягу, идэн юу-ларны — йэммэсен, йэммэсен---белеп, тэмлэп, яра-
тып эшли. Г. ИбраЬимов.
ТЭМЛЭП-ТЭМЛЭП рэв. Берэр нэрсэдэн яки эштэн лэззэт ала-ала, берэр эшне лэззэтлэиэ-лэззэтлэнэ (башкару турында). [Карт] промыслода уткэргэн тормышларын. араларында нинди кешелэр булганын ---тэ члэп-тэмлэп сейлэп бирде. Ш. Камал. [Шир-бэтне[ тэмлэп-тэмлэп кенэ йоттылар. Г. ИбраЬимов.
ТЭМЛЭРТУ ф. сир. Тэм керту, тэмлэндеру. И бэрэцге! Син бэрэцге! Кил, бэрэцге, м;ан ашым: Син генэ тэмлэртэсец бар ярлылар, байлар ашын. Г. Тукай.
ТЭМЛЭРУ ф. сир. Тэм керу, тэмлелэну, тэмлэну. Аш тэмлэру.
ТЭМЛЭТКЕЧ и. Тэмлерэк, хуш ислерэк, ачырак Ь. б. ш. иту ечен ашамлыкка яки эчемлеккэ салына торган эйбер (мэсэлэн, борыч, бетнек, соус). Кара борыч, лавр яфраклары кебек тэмлэткечлэр салын-ган уха ашап туйгысыз тэмле, лэззэтле иде. А. Гыйлэжев.
ТЭМЛЭТУ ф. (Берэр нэрсэне, ашамлык-эчемлекне) тэмле иту. — Кызартырга чэец, тэмлэтергэ шикэрец юк икэн. Г. ИбраЬимов. — Менэ монысы авыз тэмлэтергэ кэнфит. Г. Камал.
тэм
220
ТЭ»
ТЭМЛЭУ ф. 1. (Ашамлык, эчемлекне) аш тэмлэт-кечлэр ярдэмендэ тэмле иту. Ашны бетнек, укроп салып тэмлэу.
2. и. мэгъ. Телнен лайлалы тышчасын терле эйберлэр белэн ярсытудан туа торган сизу; шундый сизу сэлэте — биш тышкы сизунен берсе. Телэсэ кемнеке шикелле ук аныц да зийене мецлэгэн тешенчэлэрне сыйдырган. Аларны аца ишету, иснэу, тэмлэу, кап-шап карау кебек тою сэлэтлэре биргэн. Э. Касыймов.
3. куч. Сузне, эцгэмэне, тормыш ны рэхэт иту, кунелгэ ятышлы иту. Ул мэм;лесне бихисап мэзэклэре белэн тэмли белэ! Безнен юл.
Тэмлэп карау — берэр нэреэнен (азыкнын, эчем-лекнен h. б. ш. нын) тэмен белу. [Апа] алдындагы кумэчне дэ тэмлэп карар ечен генэ капкан. М. Гафури.
ТЭМСЕЗ с. 1. Тэме (1 мэгъ.) юк, тэмгэ ия тугел.
2.	Ашаганда-эчкэндэ, иснэгэндэ лэззэт тудырмый торган, тэме начар. [Сецелесе] дарулар алып кайтты, эч-че! Я, нинди тэмсез!! Эмма эчмичэ хэл юк. Дэрдмэнд. Бу аш бик тэмсез. М. Гафури.
3.	куч. Кунелгэ ятышсыз, кунелгэ лэззэт, рэхэт бирми торган. Мондый ясалма, тэмсез, пешмэгэн м;ырларга менэ шундый 2—3 мисал китереп була. М. Жэлил. Аны тик бер генэ мэртэбэ ирешкэн бу зур сэгадэттэн аталары мэхрум кылган сэгать — аныц ечен чыннан да тэмсез сэгать булды. Г. ИбраЬимов.
4.	куч. Кунелгэ авыр тоела торган, эшэке.’Кичэ Бикбулат кодасы да тэмсез сузлэр эйтеп китте. Янэсе, кызыныц э^илэк кук яшь чагы килен хезмэ-тендэ эрэм утэ. Г. Бэширов. — вметсезлек. тэмсез уйлар гына Тулган бугай яшь башкаеца! Ак юл. || и. мэгъ. куч. Узара упкэлэшу, талашу, начарлык. Кэш-фразый бу хатынныц холкын чамалый. Шуца курэ сузне тэмсезгэ борасы килми, келеп эцибэрэ. Б. Камалов.— Эшне тэмсезгэ экуибэрмэскэ кирэк. X. Жэмил. II рэв. мэгъ. куч. Бер-бере белэн начар менэсэбэттэ. — Курше белэн куршенец болай тэмсез булышуы хэзер бер дэ килешми. Г. Бэширов.
5.	рэв. мэгъ. куч. сир. Зэвыксыз, татымсыз (киену, бизэну h. б. ш. турында). — Бер дэ инде тэмсез киенгэннэр, ак кием теге зурысына бер дэ килешми. Г. Газнз.
<> Тэмсез телле — эшэке сузлэр эйтергэ, сугенергэ ярата торган (кеше турында). — Бигрэк тэ тэмсез телле инде бу Зэмзэмбану! Кешегэ пычрак атуны чупкэ дэ курми. г Атака.
ТЭМСЕЗЛЕК и. 1. Тэмсез (1 — 2 мэгъ.) булу сыйфаты. Авыздагы тэмсезлек, баштагы мицгерэулелек ацар кичэ узенец исерек булганлыгын хэтерлэтте. Ф. Эмирхан.
2. куч. Кеше тормышындагы кунелсез вакыйга, кунелсез хэл; кунелсезлек. Ул кызы хакында корып килгэн планыннан тууы мемкин булган тэмсезлек-лэр хакында [уйлады]. Г. ИбраЬимов.
3. куч. Узара упкэлэш, талаш, ике арадагы бозы-лыш.
ТЭМСЕЗЛЭНЕШУ ф. Талашу (начар сузлэр эйте-шу); упкэлэшу, ара.^.менэсэбэтлэр бозылу. Юк-бар ечен тэмсезлэнешу.
ТЭМСЕЗЛЭНУ ф. 1. Тэмсез хэлгэ гкилу, узенен тэмлелеген югалту. — Мин [балны], бик эчеп. тэмсез-лэнеп бетмэсен дип, базга тешереп куйган идем. Г. Камал, д бер тэмсезлэнгэн су, тагын купмедер эцыелгач, яцадан ничек тэмлелэнэ икэн соц? Э. Гаф-фар. II Тэм тою сэлэтен югалту. — Иреннэрем кипкэн, авыз тэмсезлэнгэн, бик эчэсем килэ. 9. Айдар.
2. куч. Талашу, упкэлэшу; ара, менэсэбэтлэр бозылу. Шулай тэмсезлэнеп йергэн бэндэлэргэ юлык-
кан бар авылларда. А. Гыйлэжев. — Мин уз шэкер-тем белэн тэмсезлэнеп кычкырышуны яратмый С. Рэмиев. II и. мэгъ. Талаш, упкэлэш. Соцгы еллардь булып узган тэмсезлэнулэр бугенге сэгатьлэрдэ di аныц канына тоз сала. Б. Камалов.
ТЭМСЕЗЛЭТУ ф. Тэмсез хэлгэ китеру, тэмсез итр, Ашны артык тоз салып тэмсезлэту. □ Тэмэкенщ авызны бик тэмсезлэткэнен----тойгач, ул аны тар-
тып бетермэде. Ф. Эмирхан.
ТЭМСЕЗЛЭУ ф. 1. Тэмен (1 мэгъ.) югалту, тэмсе хэлгэ китеру. Аш тэмсезлэу.
2. куч. (Сузне, энгэмэне Ь. б. ш.) кунелгэ ятышсыз, : кунелсез якка бору. — Мэмрлесне тэмсезля кунакларым кэефен бозып утырма, бар, ишекне та-ягыннан яп! Яналиф.
3. куч. Кешелэр арасын бозу, кешелэрне талаш. тыру, упкэлэштеру. Алар арасын каенана гына тэ» сезлэде. Атака.
ТЭМСИЛ и. иск. кит. 1. Берэр нэрсэгэ охшату чагыштыру. Ошбу муирдэ бетте куз бэйлэнештл тэмсилем. М. Гафури. [Бэхэс] юк мисалда, и [ты^ лаучы], Ачулансац да, чу!—тэмсилгэ каршы. Г. Тукай.
2. к. мэсэл. Бу тэмсилне укып чыксагыз. зари; тапмассыз. Г. Тукай. Кечкенэ тэмсилем бар, теза булса, Тыцларсыз, бэлки, сез дэ. кызык були III. Бабич.
Тэмсил иту иск. кит. — 1) охшату, нэкъупунди иту. Крыловныц [мэсэллэре] Нэр вакыт. кэркемт кыланышын тэмсил итеп куреэтэ. Г. Камал; 2) икенч бер халыкны (нэрсэне яки куренешне) узенэ йоту ассимиляциялэу. Команнар, Алтын Урданыц иц Kyi [халкын] тэшкил итеп, монголларны тэмсил итп» лэр. Г. Газиз.
ТЭМ-ТОМ энуый. и. Ьэртерле тэмле ашамлыклау (мэсэлэн, конфет, шикэр, паштет Ь. б. ш.). Калгм еч бэлешне мин биштэрдэн чыгармадым. Монда тэм-томны корсак дигэнец алдагы кеннэрдэ дэ сорар ич эле. Р. Техфэтуллин. — Бердэнбер улыннан- — конфет, прэннек ише тэм-точ кызганган ата amt-мыни ул! Г. Мехэммэтшин.
ТЭМ-ТОМ энуый. и. к. тэм-том. Чэй янына бал да шикэр дэ — бернинди тэм-тем дэ бирмэделэр. Н. Фа» тах.
ТЭМУГ и. 1. миф. Дин тэгълиматы буенча: гена h ль кешелэрнен жанын мэнгелек ут Ь. б. лар белэн газа» лый торган урын, жэЬэннэм. Сигез омумах, мрА тэмуг. □ Имеш, зебаныйлар тэмугларда Утлг чукмар тотып эшлилэр. М. Гафури. Мэликэ муиця-улларыныц. динне югалтып. аллага каршы баруларъ ечен тэмугта янасыларын уйлап куз яшьлэре тукте. Ь. Такташ.
2. куч. сейл. Чыдап булгысыз эссе урын, бик sect урын.— Чык тизрэк бу тэмугтан! Ш. Маннур.
3. куч. Физик яки рухи яктан тузеп булгысьц интектергеч шартлар, газаплы авыр тормыш. Мэлгую фашистка Ачканнар тэмуг. Ф. Кэрим. Кайчан илш шул тэмугта курсен иркен уз-узен? Н. Исэнбэт.
<> Тэмуг базы — бик тирэн чокыр. Тэмуг газа-бы — 1) тормыш-кенкурештэ бик авыр шартлар. — Азык-телек белэн эш бик херти.----Тэмуг газап-
ларын кичерэбез, туган. А. Расих. Синец бэхета, ечен энуир естендэ Тэмуг газаплары алучы ул ки иде? Ь. Такташ; 2) физик яки рухи яктан бик нык жэфалану, жэфа чигу. Тэмуг зебаные (фэрештэсе) гади с., тирг. — бик усал, шэфкатьсез, миЬербансыз кешегэ карата эйтелэ. — Дин дошманы кяфер мэлгунь дэ ил имамына бу кадэр шэфкатьсез булмас... Иман-сызлар сез!.. Ж,иде тэмуг зебаныйлары!.. А. Шамов. Тэмуг кисэве (чукмары)—1) корымга яки пычраккз
тэм
221
ТЭН
буялган кешегэ, гомумэн, бик кара кешегэ яки кара нэрсэгэ карата эйтелэ; 2) гади с., тирг. генайлы эш эшлэудэн курыкмаучы, веждансыз, намуссыз кешене тир-гэп эйтелэ.—Тэмуг кисэулэре, теллэрегез корып кит-сен, алланьщ каНэренэ очраган кяферлэр... Э. Айдар. — Тэмуг чукмары, синец белэн генаНка батып бетэр-сец. h. Такташ. Тэмуг кисэве булу — тэмугта (1 мэгъ.) яну. — Онытма безне, онытсац — тэмуг кисэве булыр-сыц! 9. Фэйзи. Тэмуг кисэге — к. тэмуг кисэве (2 мэгъ.). — Юзал ишек алдыннан, карт шайтан! Хэзер ук чыгып кит, тэмуг кисэге! К. Нэжми. Тэмуг уты —1) чыдап булгысыз эсселек, кызулык; 2) чыдап булмаслык начар, авыр шартлар; газап, михнэт. Анда терма, анда тэмуг уты, Анда кайгы, хэсрэт дицгезе. 9. Ерикэй. Урта бармак кыз устердец, инде терелэй тэмуг утына салырга эйтэсец икэн, эллэ кину чык-мас дип курыктыгызмы? Г. Ибрайимов; 3) рухи газап, рухи яктан интегу. Куз аттыц да кузлэремэ, ник ыргыттыц уйнап-уйнап мине тэмуг утларына? h. Такташ. Тэмуг утыиы гади с., тирг. — к. тэмуг кисэве (2 мэгъ.).
ТЭМУГЛЫ: тэмуглы булу — тэмугка керерлек ге-най эшлэу. Танма— тэмуглы булырсыц. Эйтем.
ТЭМУГЛЫК с. дини. Генайлары зур булганга тэмугка билгелэнгэн, тэмугта яначак. [Сине] динсез, имансыз, — тэмуглык кеше дип, кызганып та ала-быз. LU. Камал. Орышкан — оэцмахлык, талашкан — тэмуглык. Мэкаль.
ТЭМЭЙТУ ф. Тэмле иту, тэм керту; тэмлелэу. Алма янында яткан бэрэцге алча тэмэйткэн, Бэрэцге янында яткан алма бэрэцге тэмэйткэн. Мэкаль. ,
ТЭМЭКЕ и. 1. Эт жилэклэре семьялыгыннан, ни-котинлы, озыи сабаклы улэн усемлек. Тэмэке игу. □ — Шэфигулланыц кумердэ эшлэгэн малае кайтып, бакчасына тэмэке утырткан. М. Гали. || с. мэгъ. Шул усемлекне устеру, эшкэрту яки сату белэн ше-гыльлэнэ торган. Казан тэмэке фабрикасы. Тэмэке кибете.Ц с. мэгъ. Шул усемлектэн ясалган. Тэмэке те-нэтмэсе. Тэмэке суы.
2. Шул усемлекнен тарту, суыру, иснэу яки чэй-нэу ечен киптерелеп, бик ваклап туралган, теелгэн яфраклары йэм сабакчыклары. Вак тэмэке. Яфрак тэмэке. □ [Халикъ] тэмэкесен тирэн итеп суырып, тетенен эченэ тартты. Ш. Усманов. — Бэлки, тэкъ-сир, тэмэкене тел астына гына саласыцдыр? Ф. Эмирхан. || Папиростан аермалы буларак: шул усемлекнен турап пачкага салынган хэлендэгесе. [Казак-лар] кайсысы тэмэке твреп, кайсысы папирос чыгарып тарта башладылар. Г. Гобэй.
Тэмэке гел бот. — терле тестэге эре чэчэкле, хуш исле улэн усемлек; русчасы-. душистый табак. Тэмэке кэгазе — гадэттэ тэмэке тереп тартыр ечен махсус, бик юка, утэ куренмэле кэгазь. Эшче, кесэсен-нэн тэмэке кэгазе чыгарып, аны пвхтэлэп [ертты]. К. Тинчурин.—Кесэцдэ бер тиенлек тэмэке кэгазе дэ йертэ алмыйсыц. Р. Ишморат. Тэмэке пошкырту — к. тэмэке тарту. Хум;а абзыйныц йезе берни ацлат-мый. Тыныч кына тэмэке пошкырта. Н. Фэттах. Тэмэке тарту—тэмэке, папиросны кабызып, тетенен эчкэ суырып чыгару. — Я, утыр эле, тэмэке тартып алыйк. М. Фэйзи. Тэмэке чигу диал. — к. тэмэке тарту. Мэдрэсэдэ хэлфэлэр кайсы тэмэке чигэ, кайсы вак сала. 3. Ьади.
ТЭМЭКЕЛЕК с. Тэмэке тарту ечен житэрлек. — Сезгэ нэрсэ, азрак ярдэм кирэкме эллэ? Менэ тэ-мэкелек бирим. Ш. Камал. || Тэмэке ечен махсус. Бэлки, ул безгэ тэмэкелек кэгазь китергэндер. Сов. эд.
ТЭМЭКЕЧЕ с. 1. Тэмэке тартучы, тэмэкене куп тартырга яратучы. — [Операцияне] кем ясар? Профессор уземе, эллэ дэ шушы тэмэкече врачларныц берэр-семе? Э. Касыймов. И и. мэгъ. Шундый кеше. Мин алай туземсез тэмэкече тугел, кайвакыт атналар буе авызыма да алмыйм. Р. Техфэтуллин. Я^иНангир, тэмэкечелэр янында туктап, .казбег"ын чыгарды. Ялкын.
2. и. мэгъ. Тэмэке игу белгече.
3. Тэмэке сатучы. Булмэне кояш нуры тесле як-тыртып, шиектэ тэмэкече кыз курендг. К. Тинчурин.
ТЭМЭКЕЧЕЛЕК и. 1. Тэмэке тартырга ярату, тэмэкене куп тарту.
2. Авыл хужалыгыныц тэмэке устеру белэн шегыль-лэнэ торган тармагы.
T0H и. 1. Кеше яки хайваннын бетен организмы, бетен эгъзалары белэн гэудэсе. [Балаларныц] йезлэре кибеп саргайды. Тэннэрендэ ит эсэре калмады. Г. Ибрайимов. Тэнем белэн эн;ирне капладым мин Дошман яуларына бирмим дип. 9. Ерикэй. II Кешенен, жанга капма-каршы буларак, бетен матди елеше. — Ж,ан сызлавы тэн эрнуеннэн мец кат кечлерэк. Г. Эпсэлэмов. — Тэнемне бегэ алырсыц, лэкин рухымны бега алмассыц. Ф. Эмирхан.
2. Кеше яки хайваннын гэудэсендэге ит. [Мэче] бичараныц тэненэ уткен тырнакларын батырды. Г. Тукай. Лэмкэ тэнне кискэн, Ялчы каны ябышып калган калын арканга. М. Жэлил. II Гэудэнен тышкы ягы, тире катлавы. Тэн кычыту. Тэн кызару. Тэн пешу. Тэн чымырдау. □ [Кыйналудан] Рэуфэнец бетен тэне тимгел-тимгел булып кара янган. А. Шамов. Бу вакыйганы искэ тешергэндэ аныц тэненэ салкын тир чыга. Г. Бэширов.
3. у.-в. кил. тэнендэ. Исэн-саулыкны сорашканда яки белдергэндэ эйтелэ. — Хаэци бабай тэнендэме? —Атакай эле зарланмый. Каз. утл.
Тэн сакчысы — югары дэрэжэле кешенен (мэсэлэн, патшанын, турэнен й. б. ш. нын) иминлеген саклау ечен, аны озатып, анын белэн бергэ йеруче гаскэри. Хан тэн сакчылары белэн керэ. М. Жэлил. Ишек янында Назимовныц тэн сакчылары басып тора. Г. Эпсэлэмов. Тэн тэрбиясе иск. пед. — к. физкультура. Тэн тесле — бераз алсулык йегергэн саргылт-ак. [Аныц] аягында тэн тесле йомшак башмаклар. Г. Колэхметов. Тэн хезмэте иск.— физик хезмэт. Болар инде чынлап та таза,---табигатькэ, тэн хез-
мэтенэ якын тора торган [кешелэр]. Ф. Эмирхан. Тэн язу — хэрэкэт ясап гэудэне сыгылмалы иту, йомшарту. — Эйдэ, бераз тэн язып йереп килик. М. Юные. Тэн жэзасы — берэр гаебе ечен кемне дэ булса чыбык белэн суктыру, кыйнау; терлечэ физик жэза. 1903 елга кадэр [Россиядэ] тэн эцэзасы яшэп килде.---Иц кечкенэ гаеплэр ечен, салымнарны
тулэмэгэн ечен крестьяннарны талчыбыклар бглэн кыйныйлар иде. М. Жэлил.— Термэдэ ничек соц? Тэн э^эзасы юкмы?—Мине еч кенэ тапкыр кыйнады-лар. Г. Гали.
О Тэн куну — тазару, керэю. Тешке^ял вакытын-да солы ашата башлагач, атларга да хэйран гына тэн кунып китте. В. Нуруллин. Тэн салу — ашау-эчу житмэудэн яки авырудан ябыгу. [Хэлилов] ит ечен тапшырылачак бу терлеклэрне тэн салмыйча китеру ечен юлда куп тырышлыклар куйган. Ф. Хесни. Тэн сату — узен яки семьясын туендыру ечен, билгеле бер хакка ирлэр белэн женси ме-нэсэбэткэ керу; фахишэлек иту. Ул фахишэ. Ул да бер сынык икмэк ечен тэнен сата. Г. Ибрайимов.
ТЭНАВЕЛ: тэнавел иту (кылу) иск. кит. — (ашамлык, эчемлекне) авыз иту, татып карау, тату. Ул [утрауныц] лэззэтле эцимешлэреннэн тэнавел кыл-
тэн
222
ТЭН
дык. К. Насыйри. — Ризыктан олы нэрсэ юк, иц элек ризыктан тэнавел кылыйк. Каз. утл.
ТЭНБИЬ и. иск. кит. Кисэту, искэрту, искэ тешеру, зийенгэ салу. — Яца шэкертне-------мэдрэсэнец
низамнарына тешендерегез. Читкэ какмагыз,—дип [хэзрэт] аларга тэнбик ясады. М. Гафури. — Яра-мый, — диде Семен Иванович тэнбик ясап, — тырышып эшлэ. А. Расих.
Тэнбий иту иск. кит. — кисэту, искэрту, искэ тешеру, зийенгэ салу. Ире узенец хатынына: „Каты бэрелмэ. хатын! Ул карт Хозыр-Ильяс булмасын!“— дип тэнбик итэ. Г. Тукай, Эувэлгелэр мине сак булып торырга тэнбик итэл!эр. Ш. Эхмэдиев.
ТЭНБИЬЛЕ с. иск. кит. Кисэтуле, искэртуле. Луиза, „эцитэр инде' дигэнне ацлатып, иренэ тэн-бикле караш ташлады. А. Расих. — Шундый эшлэр, эт уз хуэцасын танымый... — диде [комбат] узенэ тэнбикле рэвештэ. X. Камалов.
ТЭНВИН и. иск. лингв. Гарэп язуында: сузыклар-га тэмамланган сузлэрнен ахырында „н“ авазы укыл-сын ечен, сонгы хэрефтэн сон аска яки ескэ куела торган ике параллель сызыкчадан (фэтхэ йэм кэсрэ-дэн) яисэ ескэ куела торган ике етердэн (замма) гыйбарэт билге. Гарэп телендэ хэрэкэ белэн яки аннан тыш кына йери торган башка билгелэр дэ бар, мэсэлэн: тэнвин, сэкен, тэштит. Сов. эд.
ТЭНКИСЭР и. бот. Ябык сулыкларда йэм тын елга суларында усэ торган, яфраклары озынча уткен тешле булган купьеллык улэн усемлек; русчасы: телорез.
ТЭНКЫИДИ с. иск. кит. Тэнкыйть белэн сугарыл-ган, тэнкыйть итучэн; критик. [Бу шигырьдэ] Такташ-ныц замандаш эцырчыл арына, уз иэцатына тэнкыйди менэсэбэте гэудэлэнде. X. Госман.
ТЭНКЫЙТЬ и. 1. Кешенек берэр эшен яки эшчэн-леген яхшырту максатыннан кимчелекле якларын тиешле дэлиллэр белэн курсэту, тикшеру. Узара тэнкыйть. □ — Мин алай тэнкыйтьтэн курыкмыйм. ошал аган эцирем бар икэн, тот та куземэ карап эйт. Т. Гыйззэт. Чын дус — кумж тэнкыйть белэн .эщитешсезлеклэрнец бетерелулэренэ ышана. М. Гафури.
2. Фэнни, политик, матур эдэбият, сэхнэ й. б. эсэрлэрен тикшеру, аларнын укай йэм кимчелекле якларын ачу белэн шегыльлэнэ торган махсус эдэби жанр. Эдэби тэнкыйть. □ Г. Камал 1905 кэм 1912 еллар арасында сатирик эдэбият, тэнкыйть, публицистика кэм поэзия елкэсендэ дэ нык кына эшли. М. Гали.
3. Шул жанрда язылган мэкалэ. „дхбар" газетасы „Эльислах'ныц 32 нче номерындагы баш мэкалэгэ озын бер тэнкыйть яза. Ф. Эмирхан.
Тэнкыйть иту (кылу) — тэнкыйтьлэу. Аныцча, тэнкыйть итучелэр аныц эшен бер дэ яхшы итеп курергэ телэмилэр, ченки ул яхшы эшлэгэч, аларга тэнкыйть итэргэ урын калмый. Э. Еники. [Ту фан] абыйсыныц — нэсел-гаилэ мэсьэлэлэрендэ карашын тэнкыйть кылып. шуца уз карашларын каршы куеп курсэтэ. Г. Нигъмэти.
<> Тэнкыйтьтэн тубэн — бик аз, бик кечкенэ та-лэплэрне дэ канэгатьлэндерми торган, бик начар. Фатыйма ханым — тэнкыйтьтэн тубэн дэрээцэдэ начар э^ырчы. Ф. Эмирхан. Пьесам, бэлки, профес-сиональ кузлектэн Караганда, тэнкыйтьтэн тубэн торгандыр. Ф. Хесни.
ТЭНКЫЙТЬЛЭУ ф. Тэнкыйть иту, тэнкыйтькэ ду-чар иту, кимчелекле, тискэре якларын курсэту. Мэ-эн;ит Гафури бу ржу аз ж;эмгыятьтэге тигезсезлек, хокуксызлык кэм башкаларны тэнкыйтьлэде. М. Жэ
лил. Мэскэудэ дэ аныц — холкындагы властька та-быну, кавалану. масаю. кешелэргэ тупас мегамэлэ курсэту кебек дорфа сыйфатларын бик каты тэн-кыйтьлэделэр. Г. Эпсэлэмов.
ТЭНКЫЙТЬЧЕ и. 1. Кемнэрнен дэ булса эшен, эшчэнлеген, холкын й. б. ш. тикшеруче, бэя бируче кеше. Узенец башлангыч эсэрлэрендэ ук инде Г. Камал — тормыш тэнкыйтьчесе булып мэйданга чыга. М. Гали.
2. Эдэби, фэнни й. б. ш. тэнкыйть (3 мэгъ.) белэн шегыльлэнуче белгеч. Театр тэнкыйтьчесе. □ Тэн-кыйтьче теге яки бу эдэби эсэрне анализларга алын-ган икэн, ул иц элек эсэрдэге художество дересле-ген реаль тормыш дереслеге белэн чагыштырырга тиеш. М. Эмир. Тэнкыйтьче укучы белэн язучы арасында арадашлык итуче, язучы кутэргэн тормыш куренешлэрен эдэби хэрэкэткэ бэйлэп ацлатып ба-ручы булырга тиеш. А. Гыйлэжев.
ТЭНКЫЙТЬЧЕЛ с. Тэнкыйть (1 мэгъ.) итучэн, тэнкыйть белэн караучан.— Сез монда бетенлэй курорт-та яшисез икэн, кул буегызда хэтта эскэмиялэр дэ бар!—диде Муса тэнкыйтьчелрэк тавыш белэн. Ш. Маннур. Татар классикларына уз хезмэтлэренз карата тэнкыйтьчел менэсэбэт хас. Н. Юзиев.
ТЭНКЫЙТЬЧЕЛЕК и. Тэнкыйтьче булу, тэнкыйть белэн шегыльлэну. [Шэкэретдинов] матур эдэбиятта эдип кэм тэнкыйтьчелек хезмэтен дэвам итте-рэ. М. Жэлил. „Литературная газета' эдэби эсэрнец теленэ анализ ясый белмэгэн тэнкыйтьченец ^тэн-кыйтьчелеген шик астына алып язды. Г. Гобэй.
ТЭНКЫЙТЬЧЕЛЛЕК и. Тэнкыйтьчел булу.
ТЭНКЭРЛЭУ ф. диал. к. талымлау.
ТЭНЛЕ с. Таза мускуллы, нык; итлэч. Чанага, элбэттэ, тройка э^игелмэгэн. — нибары бер алаша. Лэкин тэнле ат, ярыйсы гына юырта. Ф. Хесни.
ТЭНЛЭНУ ф. Тазару, керэю, гэудэгэ ит куну. [ Терлеклэр] рэхэтлэнэлэр генэ, берничэ кен эчендз тэнлэнеп киттелэр. К. Тинчурин.
ТЭ’НСАКЧЫ и. к. тэн сакчысы. Король эйтте: „Кирэк булыр тэнсакчы да'. Г. Афзал.
ТЭНТЕРЭКЛЭУ ф. диал. Тез буыннары йомшару, хэлсезлэну.
ТЭНЧЕК и. 1. Кечкенэ, ябык гэудэ. Баланыц тэн-чеге.
2. биол. Тэн тукымасы составында вак кына оешма. Ак кан тэнчеклэре. Май тэнчеклэре. Кызыл кан тэнчеклэре.
ТЭНЭЗЗЕЛ и. иск. кит. Кече кунеллелек, кече-лек, тубэнчелек. II Кимсетелеш, хурлык. Юк! Кабул итмэс тэнэззелне боларга изге м;ан! Гыйффэт туташ.
Тэнэззел иту—1) кече кунеллелек курсэту, тубэнчелек иту.— Кыйнавыма соцыннан укенеп тэ, га-фу утенергэ тэнэззел итмэгэн идем. М. Фэйзи; 2) уз дэрэжэсен тешеру, уз-узен тубэнсету. Кул биру, сэ-лам алуга кич тэнэззел итми ул, „Вак халык' — гади кешегэ серлэрен белгертми ул. М. Гафури. Мин сезнец уземне — сугэ башлавыгызга каршы бер м;а-вап бирергэ дэ тэнэззел итмим. Эльислах; 3) каба-хэтлэну, тубэнлеккэ, кабахэтлеккэ тешу, мораль яктан тубэн тешу.— Менэ ни дэрээцэгэ хэтле тэнэззел итэ ала кеше... Хайваннан да тубэн... Ф. Эмирхан.
ТЭНЭКЭ и. диал. Патша кызы. Ьэр патшаныц\зирэк тэнэкэсе. — Кече кызы.— иц дэ чибэре Безгэ инде куптэн таныш иде. X. Туфан.
ТЭНЭФЕС и. Эш яки уку арасында ял иту ечен вакытлыча тукталыш; эш тукталып тора торган вакыт арасы. Ун минутка тэнэфес игълан иту. Озын
тэн
223
тэп
тэнэфес. Кыска тэнэфес. О Ж,ыелыш тенге уникегэ кадэр сузылды. Ахыр чиктэ Зэкиев — иртэгэгэ кадэр тэнэфес ясарга тэкъдим итте. А. Расих. Мэк-тэптэ тэнэфес вакыты икэн. Урамга шаулашып бер теркем балалар атылып чыкты. Г. Бэширов.
ТЭНЖЫЛЫТКЫЧ и. Эченэ мамык салып сырылган кыска тышкы кием. Сугыш вакытыныц иц эрсез Нэм талымсыз тэнэцылыткычларын кигэн кызлар — ел-маешып карап калалар. Г. Бэширов. Хэйбуш бабай — бишмэте астыннан мех эчле эцицсез тэнэцылыткыч кигэн. Г. Эпсэлэмов.
ТЭП и. диал. Чиртеш уенында берсе естенэ берсе тешкэн шакмакларнын сынары. Тэпкэ чирту.
ТЭПЕЛДЭУ ф. сейл. Эшкэ кундэм йеру.^ Аягыц тэпелдэмэсэ, авызыц чэпелдэмэс. Мэкаль.
ТЭПИ и. 1. Кош-кортлар Ьэм мэче, эт кебек кечкенэ хайваннарнын аягы. Тиен тэпие. Кусе тэпие. □ Торды, исни инде [леей], бик зур итеп авызын ачып. Арт Нэм ал тэпилэрен идэнгэ нык басып. Г. Тукай. [Чебилэр] нэни тэпилэре белэн тибенделэр. А. Алиш.
2. Балалар аягы. Мэрьям эле ул чакта ялан тэпи йегерэ торган унике-унеч яшьлек усмер иде. Ш. Камал. || сейл. Гомумэн аяк. Тэпиецне юрганыца карап сузасыц. Мэкаль. Тыпыр-тыпыр биегэндэ авыртмыймы тэпиец? Жыр.
Тэпи басу — 1) егылмыйча ике аякка басып тору (балалар турында). Айлар утэр, син усэрсец, улым, Йерергэ дип тэпи басарсыц. С. Хэким. Бигрэк тере безнец улыбыз, хэзер инд тэпи баса, эйбергэ тоты-нып атлый. Н. Фэттах; 2) куч. (хужалык) рэтлэну, аякка басу. Корылык зур еметлэр белэн оештырыл-ган хуэцалыкны тэпи басмас борын аяктан егып ташлады. М. Эмир. Тэпи йеру — ике аякка басып йеру (балалар турында). Кукрэк сетеннэн аерылып. бэрэцгегэ, ипигэ иялэшкэч, [бала] анасыныц чабуына ябышып тэпи йери башлады. К. Нэжми. Яца квартира балага килешэ, озак та тормыйча Галиэсгар аякка баса, тэпи йери башлый. Э. Камал. Тэпигэ киту —ике аякка басып йери башлау (балалар турында). Балалары — тэпили алганнары тэпилэп, тэпигэ китмэгэне шуышып — аныц тирэсенэ эцыелган-нар. Ф. Хесни.
О Тэпи сузу гади с.— улу.— Селэйман хам;и ээцэл якасында тора.--Иншалла, шушы арада тэпиен лсуз-
са кирэк. Т. ^Гыйззэт.
ТЭПИЛЭУ ф. сейл. Атлау, жэяу бару, жэяулэу. — Юк трамвай, киттек эйдэ тэпилэп. Б. Рэхмэт. [Актуш], су читендэге юеш комда эзлэрен калдыра-калдыра. кеймэ белэн рэттэн экрен генэ тэпили. Г. Гобэй.
ТЭПИ-ТЭПИ рэв. сейл. 1. Аякка басып. Усэргэ кирэк, йерергэ, йерергэ, тизрэк йерергэ! Тэпи-тэпи1 А. Гыйлэжев.
2. Жэяу, жэяулэп.— дллэ ни ерак калмады. мин хэзер тэпи-тэпи дэ барып эцитэрмен. И. Гази.— Тузанлы юлдан тэпи-тэпи атлый торгач, минем кечкенэ аякларым талдылар. А. Эхмэт.
ТЭПИЧЭ и. бот. Роза чэчэклелэр семьялыгыннан бармак сыман яки еч аеры яфраклы купьеллык улэн усемлек; русчасы: лапчатка. Ак тэпичэ. Урман тэпи-чэсе. Шушма тэпичэ. Тез тэпичэ. Себеркэчле тэпичэ.
ТЭПКЕ и. 1. Усемлекне, яшелчэне чапкалап вак-лау. турау ечен кулланыла торган, пычагы ярым ай сыман итеп ясалган саплы корал; чапкы. [Гембэлэр-не] кечкенэ тагаракка салалар, аннары тэпке белэн чабалар. Г. Хэсэнов.
2. диал. к. китмэн. Тэпке белэн бэрэцге тебен ею.
ТЭПКЕЛЭУ ф. 1. Усемлекне, яшелчэне тэпке белэн чапкалап ваклау.
2. диал. Утыртылган бэрэнге h. б. ш. тебен тэпке, китмэн белэн йомшарту; китмэнлэу. Бар эле, бэрэцге тебен тэпкелэ.
ТЭ'П-ТЭБЭНЭК с. Артык. дэр. к. тэбэнэк. Андый тэп-тэбэнэк тауда шууныц ни кызыгы бардыр? Р. Техфэтуллин. Сч кызылармеец тэп-тэбэнэк багаж арбасына теялгэн туп ядрэлэрен — естерэп алып китэ. К. Тинчурин.
ТЭ'П-ТЭБЭШЭК с. Артык. дэр. диал. к. тэбэшэк. Тэп-тэбэшэк, стенасы да, тубэсе дэ соры балчыктан эшлэнгэн берничэ ейле казакъ кышлаклары гына оч-раштыргалый. 3. Бэшири.
Т0П-Т0П аваз ияр. Жиргэ капылт кына, кызу гына йомшак басканда чыккан тавышны белдерэ. Ц рэв. мэгъ. Шундый тавыш чыгарып. Нинди карт ди? Яшь бала кук тэп-тэп атлый эле дэ ул. Н. Исэнбэт.
Тэп-тэп иту — 1) шундый тавышлар чыгару; 2) ирк. тэпи йеру.— Менэ Алмаз ускэн инде, тэп-тэп итэ хэзер ул. Ялкын.
ТЭ’П-ТЭТЙ с. Артык. дэр. к. тати. Ах, буген денья киенгэн кызга охшый: тэп-тэти! Ш. Бабич. Счесе дэ тэп-тэти. Счесе дэ ак кына. Н. Исэнбэт.
Т0П0КЛ0У ф. сейл. Кыйнау, бер-беренэ сугу. .Камай' белэн „Сэкэш'лэр Верен берсе тэпэклэр. Такмак.
ТЭПЭЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. тэпэлэу.
2. диал. Баш аркылы атылу, мэтэлчек ату, мэтэлу. Вэлиев уц кулы белэн элек Шамилнец эцилкэсенэ каерылып сукты. Шамил тэпэлэнеп китте. А. Та-Ьиров.
Т0П0Л0ШУ ф. сейл. Сугышу, кыйнашу. Ике карт, агач станга атланып, салам тутырылган капчык белэн тэпэлэшэлэр. Г. Ахунов.— Дусларча уйнап, шаярып, ара-тирэ тэпэлэшеп тэ алып, дурт ел яшэдек Гаптерэхимнэр еендэ. Р. Иш морат.
Т0П0Л0У ф. сейл. 1. Кыйнау, тукмау. д Ибрай йаман Мицзифаны тэпэли, куркынычсызрак урынна-рын сайлап-сайлап, тамыза тора. М. Эмир. [Гапте-рэхим] эциргэ ега да сала. Шунда ук тэпэли дэ башлый. Р. Ишморат.
2. куч. Кемне дэ булса бик каты тэнкыйть пту, фаш иту. [Г. Камал] узенец сатирик талантын киц рэвештэ эцэелдереп, — реакцион кечлэрне тэпэлэргэ керешэ. М. Гали.
3. куч. Ашык-пошык, бик тиз (гадэттэ жиренэ житкермичэ) эшлэп кую. Ашык-пошык тэпэлэгэн эцил капкасы каерылып тешкэн. Ш. Маннур.
Т0П0Н и. 1. Агачтан ясалган кечерэк кисмэк, мичкэ. Камыр тэпэне.Д I—Бер тэпэн бал белэн бер-ике каклаган каз хэзерлэп куй. И. Гази. || Гомумэн кечерэк агач савыт. Тэпэндэге кайнар коймак Суынмасын диеп уйлап, Ашыга ул урманга. Ш. Маннур.— [ЖДлэклектэн] инде тэпэннэрне тутырмый кайтырга ни! М. Фэйзи.
2. с. мэгъ. куч. Юан, тэбэнэк (кешегэ карата эйтелэ). Сул яктан Хэтирэ остабикэ чыгып чабарга тотына. Юан гына, мут кына, тэпэн генэ. Н. Исэнбэт.
Тэпэн башы этн.— кымыз мэжлесендэ кисмэк яки савыт янында утырып, кымыз салып елэшеп торучы кеше.
ТЭПЭНЛЭУ ф. диал. Аякныц очы белэн басып ку-тэрелу.
ТЭПЭРЛЭНУ ф. диал. Бегэрлэну, берешу. Тэпэр-лэнеп беткэн эшлэпэ. □ — Барыбер аларныц кибет-лэрендэ тэпэрлэнеп бетэ!—дип, [/Дамали] биш уэnine ишек тебенэ чейгэ элэ. Г. ИбраЬимов.
тэп
224
ТЭР
та
ТЭПЭРЛЭУ ф. диал. Берештеру, бегэрлэу. Кие-мецне тэпэрлэп бетергэнсец.
ТЭПЭЧ и. 1. Кыска юан таяк.— Мин [становой-ныц] артыннан тэпэч тондырдым. X. Кэрим. Белер-белмэс борын ишекне ач та кешенец баш естенэ тэпэч кутэреп каршы ал, имеш. М. Хэсэнов. || Куэна, буралы h. б. ш. уеннарда: шакмакларны сы-зыктан яки оядан бэреп чыгарыр ечен ыргытыла торган кыска таяк. Уен кызып кына барганда, мин оядагы пушканы бер бэрудэ сугып чыгарыйм эле дип, тэпэчемне бар кечемэ ыргыткан идем, бер шакмак чэчрэп тэ китте. Р. Техфэтуллин.
2. Келтэгэ сугып орлык тешеру ечен озын таякка каеш белэн беркетелгэн кыска таяк; чабагач таягы. Ындырлардан чабагач тавышлары ишетелэ, ялт-йолт итеп haeada тэпэчлэр куренеп-куренеп кала. Сов. эд. [Ярхэм] алты белэн сукканда гына бераз ялгыштыра, ара-тирэ саташтырып эцибэрэ дэ шалт-шолт безнец тэпэчлэрне кыйный башлый. М. Гали.
3. куч. гади с., тирг. Ангыра, мингерэу, булдык-сыз кеше турында.— Син ни эшлисец?! Тэпэч... Без-нен юл.
ТЭПЭЧЛЭНУ ф. Таяк кебек кату. Туц кар естендэ йери-йери Тэпием тэпэчлэнде инде. Такмак.
ТЭПЭЧЛЭУ ф. Тэпэч яки шуна охшаш нэрсэ белэн суккалау. [Хэлим] эцэемгэ келтэ тезешэ, бер кат тэпэчлэп чыккач, келтэлэрне эйлэндерергэ бу-лыша. И. Гази. || сейл. Кыйнау.
ТЭПЭУ ф. диал. Бик каты, авырттырырлык итеп кыйнау, сугу; тукмау.— Нэрсэ булды?--------Анысын
Солтан белэ. Печтик кенэ тэпэп алдылар. h. Такташ.
ТЭРАВИХ и. дини. 1. Рамазан аенда (уразада) кичлэрен ясту намазыннан сон икешэр рэкэгать итеп укыла торган, барысы егерме рэкэгать намаз. [Са-дыйк] мэулет, рамазан айларында еенэ муллалар, шэкертлэр эн;ыеп коръэн, тэравих укытты, аш-су мэщлеслэре уздырды. 9. Камал.— Буген ураза аеныц ахыргы кене, этиец ай буена тэравихка йермэде. С. Баттал.
2. Тэравих намазынын йэр дурт рэкэгатеннэи сон кычкырып кейлэп эйтелэ торган тэсбих. Мэчет тэ-рэзэсе тебенэ эк;ыелышып. тэравих тыцларга яра-тучы хатын-кызлар сукыр суфиныц кечэнэ-кечэнэ: „Себханэ-дил мелки йэм мэлэку-ут...~ дип ыцгыра-шуын ишет[телэр]. М. Эмир. Ул у раза аенда тэравих тыцларга йеруче балалар арасында зур кеше — исэплэнэ. Г. Толымбай.
Тэравих чэе — ирлэре тэравихка киткэч, хатын-нарнын аулакта эчэ торган чэй мэжлесе; гомумэн шул вакытта эчелэ торган чэй. Халык та тэравихка агыла башлады: хатыннар да тэравих чэенэ чыгып киттелэр. Г. Газиз. Бэдрикамал абыстай Бэдриэца-мал абыстайны тэравих чэенэ дэшэргэ уйлады. Г. Рэхим. Тэравих эйту—тэравих намазынын йэр дурт рэкэгатеннэи сон кейлэп тэсбих кычкыру.
ТЭРАВИХЧЫ и. дини. Тэравих намазынын йэр дурт рэкэгатеннэи сон парлап, кейлэп тэсбих эйтуче махсус кешелэрнен берсе.
Т9РБИЯ и. 1. Тиешле эдэп кагыйдэлэренэ, кунек-мэлэргэ ейрэту, белем биру. Балалар тэрбиясе. Физик тэрбия. □ [Революция] иске тэрбиядэ ускэн кешелэрне дэ, узенец казанында кайнатып, узгэртеп чыгара. А. Шамов.— Мэктэп тэ, пионер отрядлары да коммунистик тэрбия учаклары булырга тиеш. Р. Ишморат. Габдулла еч ел рус мэктэбе тэрбиясе уткэн. 9. Фэйзи. || Даими рэвештэ ейрэту нэтижэсе буларак узлэштерелгэн ан-белем, тиешле культура,
эдэп кагыйдэлэре. Мин аныц кайсы академияне тэ-мамлавын хэтерлэмим, эмма чыраеннан ук куренеп тора, зур тэрбия алган укымышлы кеше. Г. Бэширов.
2. Кемне дэ булса даими рэвештэ яшэу, кен куру чаралары белэн тээмин иту (ашату, эчерту, киенде-ру), уз хисабына асрау. Фатыйма балалар йортын-нан бер ятимне тэрбиягэ алды. Г. Минский. Кыз чагында фэкыйрь булса да, [хДэмилэ] ата-ана тэр-биясендэ торып, бу кадэре авырлыкларны курмэгэн. М. Гафури. || Яшэу, кен куру ечен тиешле шартлар тудыру.— дле тэрбия эн^итеп бетмэгэн кее никадэр [сет] биргэн, э тэрбиясе эцитсэ тагын купме арт-тырмас иде ул [сыер].' 9. Еники. дтисен эллэ нинди авырулар азаплыйдыр,---тэрбиясе дэ эн;итмидер.
Г. Бэширов.
Тэрбия биру — к. тэрбиялэу (1, 3—4 мэгъ.). [ Мэръямбикэ] ятим баланы уз йортына алды да. ярым-йорты тэрбия биреп, гимназиягэ кертте. Г. Ибрайимов. Сэйфулланы башыннан сыйпап устер-гэн, укыткан, аца мемкин кадэр дерес тэрбия би-рергэ тырышкан кеше Сабир абзый булды. Э. Еники. Тэрбия иту (кылу) — к. тэрбиялэу.— Деньяда баланы бигрэк ата-ананыц тэрбия кыла белмэве харап итэ! Г. Камал. Выставкада кешелэр берсе берсеннэн ничек хайванны тэрбия кылырга ейрэнэлэр. X. Ямашев. Тэрбия йорты — патша Россиясендэ: ата-аналары за-конлы никахта тормаган яки ташландык ятим бала-ларны карап устерэ торган учреждение. Тэрбия жэм-гы яте — ятим балаларны асрау, тэрбиялэу, тэрбия йортлары тоту белэн шегыльлэнэ торган ирекле оеш-ма. Ятим балаларга тэрбия эцэмгыятълэре [бар, имеш]. X. Ямашев.
Т9РБИЯВИ с. кит. Тэрбия эшенэ менэсэбэтле, тэрбия бирэ, тэрбияли торган. Мэсьэлэнец тэрбияеи ягы. □ Хэй Вахит килэчэктэ, йичшиксез, безнец балаларыбызга йэм тэрбияеи, йэм сэнгатьчэ кечм эсэрлэр бирэ алыр. Л. Жэлэй.
ТЭРБИЯЛЕ с. 1. Яхшы тэрбия (1 мэгъ.) алгаи, эдэпле, уз-узен культуралы тота торган; яхшы эхлак-лы.— Улым, син Зиннэт абыец кебек тэрбияле булырга тырыш. Ул минем бумажнигымны урамнан тапкан.---Аныц бер тиененэ дэ тимэгэн, бумажникныц
хум;асын эзлэгэн. А. Шамов, [Эхмэтнец] хатын-кыз белэн урынлы-урынсыз шаярып сейлэшергэ омтылы-шы юк. Хатыны, балалары да тэрбияле курена. Ш. Камал. || рэв. мэгъ. Эдэпле итеп, эхлакка туры китереп. [Даля чигенеп:] Тэрбияле нылан'-.М.^ж».. Узен бик тэрбияле тотарга тырыша торган чибэр бер егет [керэ]. Г. Ибрайимов.
2. Кирэкле шартлар бирелеп каралган, асралгаи; тиешле шартлары булган.— И эк;эяу йерергэ дэ авыр-сына торган кадерле, тэрбияле аякларым! Г. Камал. Аныц яралы куцеле узенец эцылы куышында, тыныч, тэрбияле тормышта гына савыгыр кебек. Г. Бэширов.
Т9РБИЯЛЕЛЕК и. Тэрбияле (1 мэгъ.) булу сыйфаты. [Аныц] бетен кыяфэтендэ----утэ нечкэ тэрбияле-
лек, эцитдилек, абруй йэм дэрээ^э сизелэ. Г. Эпсэлэмов. [Селэйман] кызныц болай бернэрсэ дэ сизмэ-мешкэ салынып йеруен аныц тэрбиялелегенэ сылта-[ды]. К. Тинчурин.
ТЭРБИЯЛЭНУ ф. Тэрбия алу, тэрбия ителу.— Ике ел инде ул бездэ тэрбиялэнэ. Бик иркэ, назлы кыз. Г. Минский. [Эшчелэрдэ] коллективчылык хислэре тэрбиялэнэ. М. Жэлил.
ТЭРБИЯЛЭНУЧЕ и. Берэр уку йортында, балалар бакчасында й. б. ш. учреждениелэрдэ тэрбия алучы кеше.
ка> ей та ир Т.
гы яс. па ул дэ дэ Зу ра ле ав нз ха
ча 3
ш. Л1 пг са
К1 к-
Hi т
б
Y: б е. б. ['
б Ci а и с
т л 9
I I-г с 1
I <
< 4 J I
/
1
ТЭР
225
ТЭР
ТЭРБИЯЛЭУ ф. 1. Даими рэвештэ тиешле эдэп кагыйдэлэренэ, эхлакка, гадэтлэргэ, кунекмэлэргэ ейрэту, белем биру.— Кешелэрне бала яшьлэрендэ ук тэрбиялэргэ кирэк. Р. Ишморат.— Иркэлисец, килен. иркэлисец, баланы алой тэрбиялэргэ ярамый. Т. Гыйззэт.
2.	Кемнец дэ булса усешеиэ, фикер йертуенэ, той-гыларына даими рэвештэ билгеле бер терле йогынты ясау. Революция кврэшчесе тэрбиялэу. I I Мине дэ партия эшенэ яраклы кеше итеп беренче чиратта ул, Шайгэрэй абзый. тэрбиялэде. Г. Гобэй. || Кемне дэ булса билгеле бер хискэ, характерга ейрэту, га-дэтлэндеру, кунектеру. Жаваплылык хисе тэрбиялэу. Зурларга ихтирамлылык тэрбиялэу. □ .Яшь йе-рэклэр' романы----Сабирдан урнэк алырга кирэк-
лек фикере тэрбияли. Г. Нигъмэти. Яшьтэн алып авыр хезмэт йэм тормышында якты куцелле кен-нэрнец бик сирэк булуы аны шулай авыр, басынкы характерлы итеп тэрбиялэгэн. Г. Гали.
3.	Кемне дэ булса даими рэвештэ яшэу, кен куру чаралары белэн тээмин иту, уз хисабына асрау.— Кэ-эцэсен саткач, [балаларын] ничек тэрбиялэмэкче була икэн соц [ул]? Г. Бэширов.
4.	(Кешегэ, хайваниарга, усемлеклэргэ) кирэкле шартлар булдыру, карау. Чэчэклэрне кыраудан саклау, тэрбиялэп устеру бурычы безнец встэ. Д. Ап-пакова. Шэйхаттар бабай белэн Хэлим атны---------
сабангаэцигэрлек итеп тэрбиялэргэ алдылар. Г. Гобэй.
ТЭРБИЯЛЭУЧЕ и. 1. к. тэрбияче. Татар опера кадрларын чын куцелдэн свеп тэрбиялэучелэр Мэскэу консерваториясенец эре белгечлэре, профессорлары [иде]. М. Жэлил.
2. Мал караучы кеше. Ат узен тэрбиялэучелэр-не — кешнэп каршы алды. Г. Гобэй. Аныц кул астында эшлэуче сыер савучы.----бозау тэрбиялэуче
куп кенэ яшь кызларныц эциде еллык белемнэре бар. 9. Еники.
ТЭРБИЯСЕЗ с. Тиешле эдэп кагыйдэлэре алмаган, узен тупас, эдэпсез тота торган.— Иц начар, иц тэрбиясез малайлар гына кечкенэлэргэ тиялэр, аларны елаталар. А. Шамов. Капка тебендэ торган тэр-биясез усал малай да эллэ нинди начар сузлэр эйт-[яе]. М. Гафури.
ТЭРБИЯСЕЗЛЕК и. Тэрбиясез булу.— Закирныц бу эхлаксызлыклары, бу тэрбиясезлеклэре. бу фа-сикълыклары — бар да Я^эмилэ абыстайдан, бар да аныц бала тэрбия кыла алмавыннан. Г. Камал.— Кешенец чак кына тэрбиясезлек курсэтуе ечен генэ дэ син узецне гаепле дип саныйсыц. Ш. Камал.
ТЭРБИЯСЕЗЛЭНУ ф. Тэрбиясезгэ эйлэну, узен тупас, эдэпсез тоту; эдэпсезлэну, гадэтсезлэну.— Ж,и-тэр! Ничек син болай тэрбиясезлэнэсец? Тилердецме эллэ? М. Фэйзи.
ТЭРБИЯЧЕ и. 1. Кемне дэ булса тэрбиялэу белэн шегыльлэнуче, тиешле гадэтлэргэ, эдэплэргэ ейрэтуче кеше. [Марат] бик кечкенэдэн яслегэ йереп, — тэр-биячелэр кулында ускэн. Г. Гобэй. Тэрбияче,------
балаларны уз янына чакырып, ейгэ алып кереп китте. Г. Бэширов.
2. Кемие дэ булса ашатып-эчертеп, киендереп, карап устеруче кеше.— Тэрбиячем------булган бердэн-
бер баламныц авыруын эцицелэйт. Т. Гыйззэт.
ТЭРЕ и. 1. Христиан динендэ: багаиага, таякчыкка яки борыска аркылы беркетелгэи бер я берничэ кыска борыстан (таякчыктан) гыйбарэт табыну эйбере йэм символы; хач. Агач тэре. Кургашын тэре. О Урам-ныц теге ягыннан кукрэгенэ зур алтын тэре таккан поп утеп бара. Э. Фэйзи. Имэн тэре\нец\------бар-
мак белэн буен улчэп чыктылар. Егерме еч карыш-ка эз генэ тулмый. Аркылылары икэу. Безнец юл.
15 А-562
2.	Шул рэвештэге орден яки медаль. Полковник сугышларда йереп алэцыган Солтановныц кукрэгенэ тимер тэре кадаган. С. Шакир.— [Патша] кукрэге-мэ уз кулы белэн менэ шушы тэрене кадады.Т. Гыйззэт.
3.	Узара кисешкэн ике сызыктан гыйбарэт билге, галэмэт. Бер-бер артлы тезелеп киткэн яшел вагон-нарныц стеналарында зур-зур кызыл тэрелэр куренэ. Г. Гобэй.
4.	Дини табыну эйбере буларак алла яки берэр изге рэсеме тешерелгэн такта, икона. Почмактагы тэрелэр алдындагы ут та сунеп бара... Тик----ай
яктысы гына путаллы эулияларныц башларын ял-тыратып куя. К. Нэжми. Почмактагы тэрелэр астына утЫрып.-----икмэк ашап чэй эчтек. М. Галэу.
5.	махе. Бер-беренэ аркылы куеп беркетелгэи агачлар (яки тимерлэр); эвернэ.— [Арбацныц] тэресе иртэгэ елгергэн булыр. Ф. Хесни.
6.	Уен картасынын кара тэре (1 мэгъ.) рэсеме тешерелгэн тере; треф.
7.	куч. гади с. Узенэ охшамаган яки начарлык эшлэгэн кешене тиргэп эйтелэ.— Ялганлашасыц, ко-рыган тэре! венэ барып, хур итэрмен. ацар калса. Ш. Камал.— Нигэ свйлэшеп торырга шул кире тэре белэн. Ф. Хесии.
Тэре баганасы — 1) рус авылларына кергэндэ юл буена яки авыл уртасындагы мэйданга куела торган, изгелэр яки алла рэсеме беркетелгэи багана; 2) куч. гади с. яратмаган яки эшэкелек эшлэгэн кешене тир-гэу ечен кулланыла.— Тфу, тэре баганасы, бу кадэр бабац мэрхумгэ охшарсыц икэн... Г. Гобэй.— Катып тормагыз эле, тэре баганалары! А. Гыйлэжев. Тэре булмэсе дини—чиркэуиен гомуми булмэдэн и ко нала р кадаклаган стена белэн аерылган йэм зур биек естэл куелган кенчыгыш елеше. Тэре йертуче тар.— уз киеменэ кызыл тукымадан тэре тегеп, тэре походында катнашкан кеше. XII гасырда — [Сэлэхетдин] Кен-батыш баскынчыларына — тэре йертучелэргэ каршы. кврэш башлап эцибэрэ. С. Селэйманова. Тэре походы тар.— 1) XI—XIII гасырларда Кенбатыш Европа феодалларынын, башка дин тотучылар белэн керэшэ-без дигэн булып, католиклар чиркэве житэкчелегендэ Якын Кенчыгыш, Балтик буе иллэрен, Кенчыгыш Ев-ропадагы славян халыкларын басып алу походы. Якын Кенчыгыш йэм Твньяк Африка иллэренэ йэлак ит-кеч тэре походлары оештырып, башка халыкларны талау белэн кайсы дин эйеллэре аеруча мэшйур булды? Католик дине башлыклары. Ш. Медэррис; 2) реакцион буржуазиянец Советларга каршы контрреволюцией чыгышлары турында. [Фашистлар:] .Бер-лэшик без изге берлеккэ, Оештырыйк тэре похо-дын‘,— [дилэр]. 9. Фэйзи. Тэре сугышы — к. тэре походы. Усама ибне Мункыз, Сурия гарэбе. тэре сугышлары вакытында яшэгэн. Н. Фэттах.
О Тэре табагачы гади с.,тирг.— к. тэре (7 мэгъ.). [Котбетдин:] .Ah, тэре табагачы, свйрэлчек тэтэй. иске себерке",— дип э^икеренэ-лдикеренэ кибетенэ китэ. Г. Эпсэлэмов. [Салих Хэйригэ:] Кит, тэре табагачы, гвнаКланма! Укыган намазыцны юкка югалтасыц ич! h. Такташ.
ТЭРЕЛЕ с. Тэресе булган. || Тэре (3 мэгъ.), хач тешерелгэн. Кызыл тэреле яшел сумка аскан яшь кенэ бер сестра, аларныц---хэллэрен сорашып, дэ-
валап йери. Г. Гобэй. Яралыларны утырткан кызыл тэреле арбалар гына ара-тирэ куренгэлэп китэ. А. Шамов.
ТЭРЕЛЭНУ ф. гади с., тирг. Кирелэну. Тэрелэн-мэ. монда кил!
ТЭР
226	ТЭР
ТЭРЕЧЕ и. Дини демонстрациялэрдэ таре кутэреп йеруче кеше. Тэречелэр катына урамга чыгучы шэ-кертлэргэ бойкот булачак. К. Тинчурин.
, ТЭРИКЭ и. иск. Берэудэн калып та эле буленмэгэн ми рас мал.
ТЭРИЛКЭ и. свйл. к. тэлинкэ. Ул сары майны улчэвенец бер тэрилкэсенэ салды. Г. Тукай, [дхмэт] тэрилкэ тотып, яланып-ялманып йвреп байга ярады. Г. Камал.
ТЭРИЛКЭЧЕ и. шелт. к. тэлинкэче. [Директор] .зурлар" ни эйтеэ, шуцар баш иеп торган „тэрилкэ-челэр" турында да бик каты-каты сузлэр эйтеп ташлады. С. Жэлэл.
ТЭРКИП и. иск. кит. 1. Кисэклэрне кушып, жый-нап бер бетен ясау, оештыру.
2.	Суз тезмэсе. Синтаксис бу легендэ исэ иц зур берэмлек— тэркип (суз тезмэсе). В. Хангилдин. [Бу эсэрлзрдэ] эллэ никадэр гарэби вэ фарси суз вэ тэр-киплэрдэн башка, терки сузлэрнец дэ кубесе татар шивэсенчэ тугел. Ж- Вэлиди.
3.	Жемлэ тезелеше, синтаксис. Максадыц гэр хэер исэ. Куй, тимэ тел тэркибенэ! Дэрдмэнд.
4.	пед. Иске мэдрэсэлэрдэ гарэп синтаксисын тикшеру, анализ ясаудан гыйбарэт дэрес. 96 нчы елныц башындарак тэркипкэ тешеп, май башларында [мэд-рэсэдэн] авылга кайттым. М. Гафури. Ак каенга таянсац, кайры тешэ башыца, Тэркип укый башла-сац, кайгы тешэ башыца. Жыр.
Тэркип иту — тезу, оештыру, бер бетен ясау; тэртип иту (1 мэгъ.). Егет рус эцемлэлэрен ялгыш тэркип иткэн. Ф. Эмирхан.
ТЭРМЭЧ U. диал. к. тэлгэш. Милэш тэрмэче. Берлегэн тэрмэче.
ТЭРМЭЧЛЭНУ ф. диал. к. тэлгэшлэну. Милэш тэрмэчлэнеп тора.
ТЭРСИМ и. иск. кит. Рэсем ясау, сурэт ясау. Тэрсим вэ тасвир сэнгате мэдэният кадэрле у к ка-димдер. Г. ИбраЬимов.
Тэрсим иту —1) рэсем ясау, сурэт ясау. Ah, эгэр мин бер зур рэссам булсам, Тэрсим итеп ул кыз баланы, Булэк итэр идем сезгэ. h. Такташ; 2) берэр нэрсэне, куренешне, эшне Ь. б. сурэтлэу, тасвирлау. [Ул] уткэн эшлэрнец эн;анга тээсир иткэннэрен, вакыйгаларныц меНим булганнарын------тэрсим ит-
кэн. М. Гафури.
ТЭРТЕК с. „взек“ сузенэ тагылма буларак кулланыла. 6зек белэн тэртек икесе дэ бер. Мэкаль.
ТЭРТЕШКЭ и. диал. 1. Ашлык сукканда ашлыкны бер урыннан икенче урынга кучеру, ею яки тарату ечен уртасына сап утыртылган кыска тактадан гыйбарэт корал.
2. Кисэу агачы. Мичтэн кумерне тэртешкэ белэн тарту.
3. куч. диал. шелт. Кеше тереэге. Тэртешкэ-лэрецне эк;ый.
ТЭРТИП и. I. Эйберлэр, жансыз нэреэлэр куелы-шында, торышында эзлеклелек, жыйнаклык, унайлык халэте. [Абзардагы] тэртипне куреп, хэйранга калыр-сыц.----Пычрактан саклау ечен буеннан-буена таш
э/сэелгэн. Коридорда--аерым булмэлэр... М. Гали.
Булмэ узенец тэртибен бетенлэй югалткан. Ятакта ак мендэрлэр, зэцгэр одеяллар естендэ авылныц тузган чикмэннэре, начар бишмэтлэре, йон эшлэпэ-лэре ята. Г. ИбраЬимов. II (Эш, тормыш Ь. б. ш. да) тиешле рэвештэ кейлэнгэнлек, оешканлык. Сату-алу эшен тэртипкэ китеру. Тэртип урнаштыру. Тэртип саклау. Тэртип базу. □ Я\ыенныц кинэт тэртибе югалды. Кешелэр, кулларын, таяклврын бутап, бер-берсенец янына ук килеп, нэрсэдер эйтэ-эйтэ шау-лашырга, герлэшергэ тотындылар. А. Шамов. — Бе
тен [гаскэрлэргэ] тэртип белэн чигенергэ приказ бирегез1 Т. Гыйззэт.
2.	куч. Ижтимагый тезелешнен, идарэ итунеу билгеле бер системасы, дэулэт тезелеше. Хэзери тэртип. Капиталистик тэртип. □ Демократа]*] тэртип булгач, эшчелэр иркенлэп эцыелышлар ясарлар. Урал. — Революция Ничбер вакыт иске тэртип кечлэре алдында гафу утенми! Г. ИбраЬимов.
3.	Эш барышында яки тормышта урнашкан, кабул ителгэн билгеле бер кагыйдэ, закон яки кагыйдэлэр, законнар жыелмасы. Эчке тэртип кагыйдэлэре. □ Тирэ-як карацгы: утлар янса да, сугыш тэртибе буенча карацгылаштырылганнар. Э. Айдар. — Гафу итегез. иптэш военврач, мин. тэртипне бозып, сез-дэн рехеэт алмыйча, начальникка бардым. Г. Эпсэлэмов.
4.	Жэмгыятьтэге, коллективтагы барлык кешелэр ечен утэлуе мэжбури булган кагыйдэлэр буенча уз-узенне тотыш; дисциплина. — Ник шул тикле укып та тэртибец юк? Тэмам чыгырыцнан чыккансыц. Д. Аппакова. Сугышчылар йэм командирлар арасында хэрби тэртипне ныгытуга да зур игътибар бирелд . Сов. эд.
5.	Берэр нэреэнен урнашуында, утэлешендэ билгеле бер эзлеклелек. Элифба тэртибе. □ Тэртип буенча барганда. суз Госман учитель Азаматовна бирелергэ тиеш иде. [Лэкин] рэис,----дурт-биш кешене аша
кучереп, сузне--Нурый эфэндегэ бирде. Г. ИбраЬимов.
— Туктагыз эле, Мицлеэ^иНан апа, тэртибе белэн генэ сейлэгез эле. Ш. Рэкыйпов. II с. мэгъ. Санаганда билгеле бер урынны, эзлеклелекне куреэтэ торган. Тэртип номеры.
6.	Берэр эшне утэу, башкару ечен гомуми кабул нтелгэн кагыйдэлэр, шартлар. Паспорт алмаштыр) тэртибе. Имтихан алу тэртибе. дДыелышны алия бару тэртибе. □ Ике-вч кенгэ чаклы эшнец тэрти-бенэ — тешенеп киту авыр [булды]. М. Гафури.
7.	бэйл. функ. тэртибендэ. Берэр нэрсэне башкару рэвеше турында. Приказ тэртибендэ эшлэу. □ (fii-редэ] Москва, Ленинград шэЬэрлэреннэн эвакуация тэртибендэ ерак тылга кучеп баручы хатын-кыз Ьэм бала-чага иде. Г. Гобэй. [Айсылу] аларныц Нэркайсына естэмэ тулэу тэртибендэ купив ашлык бирелергэ тиешлеген эйтэ. Г. Бэширов.
8.	Гаскэрлэрнен билгеле бер рэвештэге тезелеше, торышы. Подразделениелэрне сугышчан тэртипкэ китерергэ дэ влгерэ алмадык, дошман бетен фронт буйлап ут ачты. Сов. эд. Безнец авыр Ьэм эцицел танклар, шахмат тэртибе белэн тезелеп. дошман-ныц беренче оборона сызыгын ярып керделэр. Э. Айдар.
Тэртип иту иск. кит. — 1) аерым елешлэрдэи, нэреэлэрдэн бер бетен оештыру, тезу. Бездэ ит сузне кушып бер лремлэ тэртип итэ белмэгэн Kern лэр — газета чыгаралар. Г. Тукай; 2) эзер материалларны, фактларны жыеп берэр нэреэ тезу. [Мин] „Мэктэптэ милли эдэбият дэреслэре* кита-быны тэртип иттем. Г. Тукай; 3) аерым кешелэрне сайлап алып, бер теркем, коллектив оештыру, тезу. Хэзерге татар яшьлэреннэн хор тэртип иту [мемкин]. Ф. Эмирхан. Тэртип кую иск. — барлык кешелэр ечен мэжбури булган билгеле бер тэртип урнаштыру. Революционерлар-----Казанда яца тэртип куя баш-
лаганнар иде. РСДРП прокламациясе. Тэртип саны лингв. — предметларнын сан буенча тэртибен белдерэ торган теркемчэ (мэсэлэн: беренче. икенче, еченче). Тэртипкэ килу (керу) — 1) (эш, тормыш Ь. б. ш.) кейлэну, жайга салыну, рэтлэну. Бетен эш тэртипкэ кереп, узеннэн-узе тэгэрэп киткэн кебек булды. Г. ИбраЬимов; 2) тиешенчэ урнашу, жыйнаклану.
ТЭР
227
ТЭР
[Саррэ], башын эк;ицелчэ бер хэрэкэтлэндереп.--
бераз тузгыган чэчлэрен тэртипкэ китермэкче булды, алар аныц белэн генэ тэртипкэ килеп эк^итмэгэч, аларны кулы белэн тезэтеп э^ибэрде. Ф. Эмирхан; 3) барлык кешелэр ечен мэжбури булган кагыйдэлэргэ, дисциплинага буйсыну. Инде тэртипкэ килудэн Куптэн узган гаскэрем. Ф. Бурнаш. Тэртипкэ китеру (салу, керту, кую) — 1) (эшне, тормышны h. б.) тиешле рэвештэ кейлэу, жайлау, оештыру. Ж,омгада булган талаш Габделнасыйрныц---укыту эшлэрен
тэртипкэ кую турындагы ышанычын м;имерде. М. Гали; 2) тиешенчэ урнаштыру, жыйнак, унай иттереп жыештыру, рэтлэу. [Хафиз] кезгегэ карап чэчлэрен рэтли. Изулэрен каптыра. Гомумэн узен тэртипкэ кертэ. Р. Ишморат. [Кызлар] берешкэн кровать япмаларын. ес-башларын тэртипкэ китерергэ керештелэр. Г. Гобэй; 3) барлык кешелэр ечен мэж-бурн булган кагыйдэлэргэ буйсындыру, уз-узлэрен тиешенчэ тотарга мэжбур иту. Рэис, нык шалтыра-тып, залны тэртипкэ китерде. Г. ИбраЬимов; 4) таралган, таркау нэрсэлэрне, фактларны h. б. билгеле бер эзлеклелеккэ кую. — Сабан туйлары Ьэм эцыеннар турында-----куп материал тупладым.
Тик эле оештырып, шуны тэртипкэ салып яза гына алганым юк. М. Гали. Тэртипкэ чакыру — (кемне яки кемнэрне дэ булса) уз-узлэрен тэртипле, сабыр тотарга, шаулашмаска, тэртип бозмаска ендэу. [Зиннур абый] кулына мэктэпнец-----кыцгыравын алды
Ьэм, аны бар кеченэ шалтырата-шалтырата, кешелэрне тэртипкэ чакырды. Сов. эд. — Безгэ сине тэртипкэ чакырырга вакыт nfumme! Э. Фэйзи.
О Тэртибен китереп — бетен кагыйдэлэрен, шарт-ларын утэп (эш башкару турында). [Карт] бетен тэртибен китереп сэлам бирде. А. Шамов.
ТЭРТИПЛЕ с. 1. Уз-узен тотышында жэмгыятьтэ кабул ителгэн кагыйдэлэрдэн чыкмый торган, тэрбия-ле. Гайфетдин эфэнде Ижбулдин--------меселман
гаскэрилэрен эдэпле, тэртипле булырга димлэде. К. Нэжми. — Мин тэртипле тугелмени? Р. Ишморат. II Эчке тэртип кагыйдэлэре жиренэ житкереп утэлэ торган. Мэдрэсэ бик яхшы вэ тэртипледер. Урал.
2.	Жыйнак, пехтэ, чиста тотыла торган. Тэртипле Берлин вокзалын — Фридрих БанЬовны. яцадан'кайтып карыйсы килэ. Г. Гали.
3.	рэв. мэгъ. Билгеле бер план, тэртип белэн, оеш-кан тестэ. Аларга дошманныц зур кеченэ каршы торып, аз югалтулар белэн тэртипле чигену---тээ-
сир иткэн. Сов. эд. — Жыелышны тэртипле алып бару ечен, еч кешелек президиум сайларга тэкъдим итэм. Ш. Камал.
4.	рэв. мэгъ. Билгеле бер эзлеклелекне саклаган килеш, эзлекле рэвештэ. Алар ничектер тэртипле итеп, бау шикэн кебек, сузне сузгэ ялгап, тепле Ьэм оста итеп сейли белэлэр. А. Шамов. Ни ечен кен, тен тэртипле алмашынып тора? Ф. Эмирхан.
5.	Билгеле бер ныклы системага салынган, планлы; системалы. Ул тэртипле [белем] алып----[рухын]
тпэрбия итэ алмаган. Г. Тукай.
6.	Даими, езлексез. — Аннары ун кен саен бер мэртэбэ тэртипле рэвештэ язып торырга кирэк. А. Шамов.
7.	Ватык булмаган, тезек. Мин коралларны тик-шереп чыгам: бетенесе дэ тэртипле. И. Гази.
ТЭРТИПЛЕЛЕК и. Тэртипле булу сыйфаты. [Ибрай] бакчасыныц тэртиплелеген, яшелчэлэренец шэплеген мактый. М. Эмир.
ТЭРТИПЛЕЛЭНУ ф. Тэртиплегэ эйлэну, тэртипле булып киту.
ТЭРТИПЛЕ-ТЭРТИПСЕЗ рэв. Билгеле бер тэртип сакланмыйча, телэсэ ничек. Др кырыендагы тэртипле-15*
тэртипсез сузылган урамнары------[белэн] Сыктыв-
кар шэЬэре куренде. Ф. Хесни.
ТЭРТИПЛЭY ф. I. Билгеле бер тэртипкэ, снстемага салу. Сафа эфэнде анда газета мэкалэлэре тэртип-ли. Г. Тукай.
2. Жыйнак, пехтэ, тэртипле хэлгэ китеру. [Шэри-фулла] кирпечлэрне кырып. чистартып, кул уцаена тэртиплэп ееп куйды. Сов. эд. Тимеркэй^естэлне тэртиплэп бетерэ. Г. Ибрайимов.;
ТЭРТИП-НИЗАМ ж;ый. и. иск. кит. 1. Эш итудэ, тормышта тиешле рэвештэ оешканлык, уз-узен ныклы кагыйдэлэр буенча тотыш; дисциплина. Мэдрэсэдэ электэн килгэн тэртип-низам бозылды. Каз. утл. — Юкка гына мине бу мэдрэсэгэ мргбэрдец, монда тэртип-низам юк. Т. Гыйззэт.
2. Эш иту кагыйдэсе, юлы, ысулы. Майпэрвэз ханым кен итунец тэртип-низамнарын кайбер шэЬэр кешелэреннэн дэ шэбрэк белэ. Э. Еники.
3. Билгеле бер чират, эзлеклелек. — Тэртип-низам белэн генэ сейлэгез, эн;эмэгать. Югыйсэ сез-бары-
гыз да сейлисез. Ф. Хесни.
ТЭРТИПСЕЗ с. 1. Жэмгыятьтэ кабул ителгэн кагый-дэлэрне бозучы, тэрбиясез. Илдуска бик ачуым килде минем. Бигрэк тэртипсез малай инде. А. Эхмэт. — Асраулар, йезе каралар, бик тэртипсез булалар. Шэмсеэн;иЬан бикэне дэ шул асраулары гына куркы-тып харап иткэн. Г. Камал.
2. Билгеле бер тэртип сакланмаган; таркау, жый-наксыз, буталчык. Садыйкныц йорты тэртипсез рэвештэ бер-берсенэ беркетелеп эшлэнгэн лабазлар, келэтлэр Ьэм терлек-туар абзарлары белэн тулган. Г. Гали. II рэв. мэгъ. Билгеле бер тэртипне, оешкан-лыкны сакламыйча; таркау рэвештэ. Уфага э^иттем. Тау башында тэртипсез таралып утырган. Г. Тукай. [Чигенучелэрнец] иелэ-иелэ эрэмэлеккэ таба тэртипсез йегергэннэре--куренэ. А. Шамов.
3. Билгеле бер эзлеклелеге булмаган яки эз-леклелеген югалткан; буталчык, чуалчык. Хэзрэтебез теш курэ башлады, лэкин тешлэр эллэ ничек тэртипсез. эувэлге уз тормышы белэн хэзер[ге] яца тормыштан[кушылып], чуалып баралар иде. Ф. Эмирхан. IIрэв. мэгъ. Билгеле бер тэртипне, эзлеклелекне сакламыйча, билгеле бер эзлеклелекне югалтып. [Дус-лар] бер нэрсэдэн икенчегэ сикереп, аннан тагы кире кайтып, узлэренец башыннан кичкэннэрне тэртипсез, ашыгыч сейлэп уттелэр. Г. Ибрайимов. „Кояш" тэртипсез килэ.---72 нче номер бер кендэ ечэу килде,
-j-- 73 не исэ бетенлэй кургэнем юк. Г. Тукай.
ТЭРТИПСЕЗЛЕК и. 1. Жэмгыятьтэ кабул ителгэн кагыйдэлэрне бозу, тэртипсез (1 мэгъ.) булу; дисцип-линасызлык. — Урамда шулай акыра-бакыра йеру тэртипсезлек ул! Атака.
2. Жыйнаксызлык, пычраклык. [бстэлгэ] эллэ ничаклы икмэк сыныклары, тоз, горчица, балык башы, ---гаэн^эп бер тэртипсезлек белэн еелгэн.
Г. Ибрайимов. [Пионерлар] ат сараенда-------чэчлэр
урэ торырлык тэртипсезлек кургэннэр. А. Алиш.
3. (Эштэ, тормышта) буталчыклык, чуалчыклык. Мэхэллэ камил бер тэртипсезлек астында, бер анархия эчендэ яши. Ф. Эмирхан. Эштэ плансызлык, репертуар эшенец тэртипсезлеге---студия эшендэ
зур уцайсызлыклар тудырды. М. Жэлил. II Тиешле оешканлык булмау, гауга, жэнжал. Домино уйнау--
зур кычкырыш-талаш Ьэм тэртипсезлеклэр белэн бара. М. Гали.,
Чр) 4. купл. тэртипсезлеклэр. Халык;' массаларынын экономик, революцион характердагы чуалышлары. Бакудагы тэртипсезлеклэрне басар ечен-------генерал
Таубе эк;ибэрелгэн. Урал. Крестьян арасындагы тэр-
ТЭР
228
ТЭР
типсезлеклэрне бетеру вазифасы да сезнец века йеклэнгэн. Т. Гыйззэт.
ТЭРТИПСЕЗЛЭНУ ф. 1. Уз-узенне тотыш кагыйдэ-лэрен бозу, тавыш-гауга кутэру. Егетлэр тэрэзэне нык чиертэлэр, тавышланалар. двбердэтэлэр. Вэлия керэ: „Ни эшлилэр анда? Кемнэр ул тэртипсезлэнэ-лэр?“ М. Фэйзи.
2. Билгеле бер тэртип бозылу, жыйнаксызлану. Садыйк соцгы квннэрдэ ейнец тэртипсезлэнуеннэн пошына башлаган иде. Г. Ибрайимов.
3. Билгеле бер логик эзлеклелекне, тэртипне югалту. Тагын нэрсэдер эйтергэ телэгэн сыман булып, [эни] авызын ачса да. сузлэре тэртипсезлэнделэр, езек-езек булып, ацлашылмый башладылар. М. Гафури.
ТЭРТИПЧЕ и. сир. Тэртип саклаучы кеше. Сафны ярып каршысына очтым, Тэртипчегэ бирми илтифат! Ш. Маннур.
ТЭРТЭ и. Ат я башка хайван жигелеп тарту ечен бер очы чанага яки арбанын алгы кучэренэ беркетелэ торган ике колганын берсе. Каен тэртэ. □ Кара туры да камыт кияргэ карышмый, тэртэ арасына да майлаган кебек керэ. Г. Толымбай. [Габденнасыйр] ишек алдына атын кертте дэ, туарып, чана тэртэ-лэрен югары кутэреп бэйлэ[де]. М. Гали. || Гомумэн озын, нэзек колга. [Ул] зур юкэ кабыкларын, ике тэртэдэн гыйбарэт агач естенэ салып, су буена китерэ. М. Гафури.
Тэртэ бавы — чанага тэртэ каеру ечен элмэк бау. Тэртэ буе — 1) халыкнын борынгы озынлык улчэве (2 — 3 метр чамасы). Кояш тэртэ буе кутэрелгэн иде инде. Г. Эпсэлэмов. Кен киттек, тен киттек, тэртэ буе эк;ир киттек. Г. Тукай; 2) куч. бик зур, кирэген-нэн артык зур яки куп. Азгынныц тэмгысы тэртэ буе. Мэкаль. [Алар] кызлар янына керергэ тэмгыла-рын тэртэ буе сузып йерилэр. Т. Гыйззэт. Тэртэ каеру — тэртэне чанага беркету. Бабаларым монда чана беккэн, Агаларым тэртэ каерган. Зелфэт. Бар иде яшь чаклар, Кесэ тулы борчаклар, Саламнан тэртэ каерып, Кырмыска э^иккэн чаклар. Такмак.
<> Тэртэ арасына керту — 1) кемне дэ булса билгеле бер эш белэн шегыльлэндерэ башлау, берэр эш эшлэтэ башлау. — Юк, ярамый болай, ничек тэ [Наэцияне] бер тэртэ арасына кертергэ кирэк. Э. Еники; 2) берэр кешене тэртипкэ ейрэту. Баласын ташлап чапкан кеше тэмам телдэн калды. Калтырарга тотынды. Бик яхшы, синец кебеклэрне шулай тэртэ арасына кертергэ кирэк. Ялкын. Тэртэ арасыиа керу— 1) берэр эш белэн шегыльлэнэ башлау, местэ-кыйль рэвештэ эшкэ керешу. — Син малай тугел инде, очынма. Тэртэ арасына керергэ вакыт. Ф. Хес-ии; 2) тэртипкэ, дисциплинага ейрэну. Тэртэ аша си-керу сир.— куелган, кабул ителгэн тэртипне бозу. — Абруйсызланып тэртэ аша сикеручелэрнец колак-ларын да борабыз. Г. Минский. Тэртэ башы белэн орыну—1) жыйнаксыз йеру еэбэпле нэрсэгэ дэ булса бэрелеп, аны аудару, вату. Кече якта нэреэнецдер дебердэп идэнгэ ауганы шиетелде, эллэ кызган шэпкэ тэртэ башы белэн орынып, эллэ юри эйбер атып бэреп, Наилэ узенчэ бер „кыямэт" кубарып алды. Ф. Хесни; 2) кем белэн дэ булса сузгэ килу, аны тэнкыйтьлэу. Тэртэ башы(н) чэйнэу— берэр нэрсэ ечен каты бэхэслэшу, талашу. — Хеснулла компаниясе тэртэ башы чэйнэп карады да. чилэндерэ алмады. Дудэк куле йэм Тубылгы аланыннан ике йез кырык дисэтинэ э/дирне [эцэмэгать] безнец чутка кисэргэ [эйтте]. Ш. Камал. Тэртэ пычрату—эшнен рэтен жибэру, эшне бозу. Тэртэ сыну — берни эшли, бер-кая бара алмау хэлендэ булу. — вндэмэ, Минйаэцет-дин. ендэмэ, яме?.. Синец узецнец дэ ул турыда тэртэц сынган. К. Тинчурин. Тэртэ тертеэц, усеп
чыгарлык — бик ундырышлы (туфрак турында). Тэртэ тубэнгэ карау—эшнен рэте киту, кирегэ тэгэрэу. Гыйлаэ^ны эвен бригадиры итеп билгелэделэр: зама-нында председатель дэ, агротехник та булган кешегэ бу инде, ни генэ эйтмэ, тэртэлэрнец тубэн карый баруы иде. Р. Техфэтуллин. Тэртэгэ аркылы килу — каршылыклар, комачаулыклар, тоткарлЫклар, авырлык-лар очрау, килеп чыгу. — Ул кенне ничектер безнец тэртэгэ гел аркылы гына килеп торды. Разведчиклар да ниндидер ачык авызлар злэккэн иде... Сов. эд. Тэртэгэ керту — кемне дэ булса дерес юлга кундеру, холкын-фигылен тезэтергэ ярдэм иту. Галим кешелэр яхшы дэлил вэ [тэмле] теллэре илэ бу [юньсез] м;ан-нарны тэртэгэ кертулэрендэ бер дэ шик юк. Г. Тукай. Тэртэгэ керу — к. тэртэ арасына керу. — Каюм, Шэпи, Ибрай... Кара, бу чыгым тай да тэртэгэ кер-демени инде? Г. Гобэй. Тэртэгэ тибеп йеру — эчеп исереп йеру. [Габдулла] Сафин белэн тэртэгэ тибеп йери.---„Гранд отельдэн1' чайкала-чайкала чыгып,
извозчикка утырып каядыр киттелэр. Ш. Камал. Тэртэгэ тибу — холык-фигыле бозылу, холыксызлану, дуамаллану; усаллану, кирелэну.— Кирелек---миндз
юк. Мэгънэсезгэ тэртэгэ тибуне э^енем сейма. А. Гыйлэжев. — Алай димэ, Минйаэн; агай, тэртэгэ бер тибеп алсаммы!..---Бер дулап китеэм, ай-яй,
мин! К. Тинчурин. Тэртэгэ жигелу — берэр авыр эш яки хужалык алып бару. — Терелгэч тагын шул ук тэртэгэ эцигелергэме мица? И. Гази. Тэртэдэн чыгу (ычкыну) — 1) тормышта ялгыз калу, начар юлдан киту, юлдан язу, бозылу. — Дхшылыкка алып бармас бу эчу дигэн нэрсэ. Тэртэдэн чыга башлавыц шушы булмаса... С. Рафиков. [днисенец чэчлэре] этилэре теге вакытларда тэртэдэн ычкынып йергэндэ агар-гандыр, курэсец. В. Нуруллин; 2) гомумэн саташу, юк-бар сузлэр сейлэу. Тэртэне(кирегэ) бору—1) килгэн якка кире юнэлу, килгэн якка кире кайта башлау. — Тукта, моннан узарга сица ярамый.---Тэр-
тэлэрецне кирегэ борырга туры килер. К. Нэжми; 2) бетенлэй башкача сейлэу, бетенлэй башкача фикер яки эш йертэ башлау, элекке уеннан, сузеннэн, ниятеннэн кире кайту. — Хэзер революция бетте. менэ шуца карап тактиканы яцартырга кирэк. — Тэртэлэрне борырга кирэк!.. Г. Ибрайимов. [Илдар:] Алайса без Асия белэн башка эциргэ кученик?.. [Арслан:] Син тэртэне кире якка борма. ярыймы! Асия киленгэ минем сузем юк. Г. Насрый. Тэртэне кире(гэ) каеру — к. тэртэне (кирегэ) бору. — Ну-у, Эбрар туган!.. Тэки тэртэцне кире каерырга туры килер ахры... М. Хэсэнов. Тэртэне тибеп сындыру— башкаларга каршы барып, уз сузен суз иту, кирелэну, дуамаллану. Ногмановныц болай тэртэне тибеп сын-дырырга азаплануын кургэч, Хэлим сейлэшу тонып кинэт узгэртте. И. Гази. Тэртэсе зиректэн (кыска)— уен-келкене, шаяруны анламый торган, суз кутэрми торган, юктан да тиз ачуланып, дуамалланып китучэн кеше турында. [Хулиган] Лотфулла турында: „Тэртэсе аныц кыска инде кыскалыкка*, — диде бер апа. Чаян. Тэртэсе тиз сынучан (сына торган) — к. тэртэсе зиректэн. Тэртэсе житу — берэр нэрсэнен сере-нэ тешенэ алу, анлый алу. — Пушшай анда мине Иманкол хаэци: „ Туц надан!" — дип эрлэсен. Аца кая эле мица эн;иту!---Анысына инде берсенец дэ тэр-
тэсе щитми. К. Нэжми.
ТЭРТЭЛЕК с. Тэртэ ечен ярвгй торган. Тэртэлек каен. || и. мэгъ. Тэртэ ечен махсус колга. — Балта кутэреп тэртэлек эзлэргэ чыктым. Г. Ахунов.
ТЭРТЭЛЭУ ф. I. Арба-чанага тэртэлэр беркету.
2. куч. Кемне яки нэрсэне дэ булса эшкэ кушу, тэртипле тоту. Тэртэлэп нэфесец атын, баш естенэ бек[тец] дага. Ш. Бабич.
ТЭР
229
ТЭР
ТЭРЭДДЕТ и. иск. кит. Теге яки бу эшне эшлэргэ икелэну, бер ныклы карарга килэ алмый тору. Шул ялгыш тэрбия мине йомшак табигатьле итеп зцшпештергэн,---эллэ нинди тэрэддетлэр эчендэ
булуыма, иц кирэкле вакытларда аптырап калуыма еэбэп булган. М. Фэйзи. [Мохтаров] Нэрнэрсэ уйлан-ган. тэрэддеткэ, уйга урын калмаган дип. катгый. хекем биреп барды. Ш. Камал.
Тэрэддет иту — теге яки бу эшне эшлэргэ икелэну, ныклы бер карарга килэ алмый тору. Бу номерга керудэ тэрэддет иттем. Тик юлэр балык шикелле торам. Г. Тукай. [Габделгаллэм] бераз ишек тебендэ тэрэддет итеп торганнан соц,-----ашыгыч-ашыгыч
кереп тэ китте. Ф. Эмирхан.
ТЭРЭДДЕТЛЭНУ ф. иск. кит. к. тэрэддет иту. Моннан соц аныц куцеле тэрэддетлэнг башлап, ни эшлэргэ белми, ике арада кала башлады. М. Гафури.
ТЭРЭЗ и. диал. к. тэрэзэ. Менэ, килеп кешелэр Бу йортка урнаштылар. Сокланып тын елгага, Тэ-рэзлэрне ачтылар. Э. Исхак. Берэу тагын килеп тэрэз шакый. Ш. Медэррис.
О Тэрэз буяу — к. тэрэзэ буяу.
ТЭРЭЗЭ и. 1. Ой, вагон h. б. ш. корылмаларнын эченэ якты тешеен йэм йава керсен ечен стеналарына уелган тишек йэм шул тишеккэ куелган пыялалы рам. Ян тэрэзэ. Тур тэрэзэ. Тэрэзэ пыяласы. Тэрэзэ кую. □ Тэрэзэдэн кояш нуры тешэ. М. Жэлил. 'Якуб, тэрэзэне ачып эцибэреп. чирэмен кояш кейдергэн ишек алдына, ава башлаган читэнгэ карап торды. И. Гази. Тэрэзэнец бер елгесе ватылды. Аны куйды-рырлык пыяла да, оста да, акча да табылмады. Г. Ибрайимов. || Кузэту, сейлэшу й. б. ш. эшлэр ечен стенага уелган, стенада калдырылган тишек. Про-пусклар биру тэрэзэсеннэн Эхмэтне дэштелэр. Г. Минский. || хэрби. Хэрби ныгытмаларнын стена-ларында ату ечен ясалган махсус тишек, уем; амбразура. Мылтыктан атар ечен аныц кайбер урынна-рына кечкенэ-кечкенэ тар тэрэзэлэр ясалган. А. Шамов.
2.	куч. сейл. Ике дэрес яки смена арасында калган буш сэгать. Минем буш дэресем, „тэрэзэм" бар иде. Дэфтэр караштырып утыра идем. Э. Касыймов. II Гомумэн, эш арасында берэр еэбэп аркасында бушка уткэн вакыт. Бу хэл соцгы вакытта эзер буровойлар булмау аркасында туган .тэрэзэлэр" санын шактый киметте. Э. Маликов.
3.	иск. Иске мэдрэсэлэрдэ кеше торыр ечен чар-шау белэн булмэ кебек буленеп алынган урын. [Ул] угылын алып килеп, узенец тэрэзэсенэ урнаштырган-нан соц, мэдрэсэдэн чыгып китте. Шура.
4.	куч. Куз. Тэрэзэлэрецне акайтма, яме!
Тэрэзэ башы диал. — к. тэрэзэ есте. Камали шешлене тэрэзэ башына кыстыра. Ф. Бурнаш. Тэрэзэ башында бер карт чыпчык утыра. А. Алиш. Тэрэзэ бусагасы диал. — к. тэрэзэ тебе (1 мэгъ.). [Лэят], кечкенэ кулчыклары белэн тэрэзэ бусагаларына тая-нып, гэудэсенец яртысын тышкы якка чыгарды. Ф. Эмирхан. Тэрэзэ канаты диал. — к. тэрэзэ капкачы. Кечкенэрэк яшел тубэле ейнец---тэрэзэ канатлары
ачылып китте. М. Гафури. [Лыз] тэрэзэ канатларын ачты. Ух! Иркен бушлык! 111. Камал. Тэрэзэ капкач-(лар)ы — тэрэзэне тыштан ябып куяр ечен махсус такта (яки калай) ишекчэлэр. [Нэгыймэ], алай-болай кеше карап тормасын дип. тышка чыгып тэрэзэ кап-качларын ябып керде. М. Гали. Тэрэзэ капкачлары йэммэсе дэ ябылган, ей эче дем-карацгы. М. Эмир. Тэрэзэ кузе диал. — к. тэрэзэ елгесе. Ватылган тэрэзэ кузеннэн Наман да шулай эн;ил ыжгыра. Ш. Камал. Тэрэзэ тебе — 1) тэрэзэ уемынын аскы елешенэ яткырылып куелган яссы агач яки таш плитэ. Тэрэзэ
теплэрендэ чулмэклэргэ утыртылган геллэр усеп утыра. Г. Эпсэлэмов. [Габдулла] тэрэзэ тебенэ ук менеп утырган да бозныц чатлы-чатлы булып пыя-лага ябышкан искиткеч бизэклэренэ карап соклана. Э. Фэйзи; 2) тэрэзэ яны, тэрэзэ тирэсе. Кызныц тэрэзэ тебеннэн генэ сирэк-сирэк кияулэр уткэлилэр. Г. Тукай. Тэрэзэ ягасы диал.— к. тэрэзэ тебе (2 мэгъ.). Кыз ейнец бакча тарафындагы булмэсендэ тэрэзэ ягасында утыра. Шура. Тэрэзэ яцагы — тэрэзэ уемынын йэр ике ягына утыртыла торган кыйгачлап юныл-ган калын борыс. Ул киткэч, Фэйрузэ тэрэзэ яцагына килеп сеялде. Г. Ахунов. Тэрэзэ яцаклары, болдыр-лары матурлап, сырлап эшлэнгэн----йортларныц
кубесе буш. Г. Эпсэлэмов. Тэрэзэ елгесе — тэрэзэ рамнары араларына куелган пыялаларнын берсе. Тэрэзэ есте — тэрэзэнен эчке йэм тышкы якларындагы еске аркылы борысы йэм шул борыска кадакланган такталар. [Карчык] тэрэзэ естенэ кыстырып куйган озын агач саплы-----трубкасын кулына алды.
А. Шамов. Тэрэзэ жэясе диал. — к. тэрэзэ янагы.
О Тэрэзэ буяу — кеше тэрэзэсе янына килеп хэер copay. Иц авыр эш — кара эшне дэ Тезлэнгэндэй ялы-нып тапкан ул. Э еш кына тапмый Начни дэ, Тэрэзэ буяп илгэ кайткан ул. Ш. Маннур.
ТЭРЭЗЭЧЕ и. Тэрэзэ рамы ясаучы яки тэрэзэгэ пыяла куючы оста. Тэрэзэче Гыйльметдин турындагы шигырьне укыгач, этием куз алдыма килеп басты. дтием гомер буе тэрэзэ ясады. Сов. эд.
ТЭРЭККЫЙ и. иск. кит. Алга китеш, усеш, камил-лэшу; прогресс. Безнец миллэт тэ башка миллэт-лэрнец тэрэккыйлэренэ еэбэп булган чын мехэррир-лэргэ мохталд. Г. Тукай. || с. мэгъ. Алга киткэн, ускэн, камиллэшкэн. Мондый тэрэккый заманда бу — бер кечерэк кенэ бэхетсез эк;ир. X. Ямашев.
Тэрэккый иту иск. кит. — алга киту, усу, камил-лэшу. Ии ечен тэрэккый итмибез, алга китмибез, юкса алга китунец юлын белмибезме? Ш. Мехэммэдев. Тукай татар халкын культурага, белемгэ, тэрэккый итэргэ, башка культуралы миллэтлэрдэн урнэк алып, алга барырга енди. Г. Халит.
ТЭРЭККЫЙЛЭШУ ф. иск. кит. Алга киту, ан-бе-лем, деньяга караш й. б яктан усу, камиллэшу. [Мин] Каюм Насыйриныц .Ж,эгърафияи кабир’ен---укып
тэрэккыйлэшэ башлаган идем. М. Гафури.
ТЭРЭККЫЙПЭРВЭР с. иск. кит. Ижтимагый тормышта алга китуне, усуне, прогрессии яклаучы, яна-лыкны сеюче. Фатих дамелла------укыту-гыйлем
биру эшлэрен .ислах кылу "да узеннэн куп кеч са-рыф иткэн .тэрэккыйпэрвэр бер адэм". Ф. Хесни. Тэзкирэ апа Октябрь революциясенэ хэтле шэНэрнец тэрэккыйпэрвэр ханымнары арасында иц куренеклесе иде. К. Тинчурин. II и. мэгъ. Шундый кеше. Алар. тэрэккыйпэрвэрлэрнец сузлэрен игътибарга алып. укырга керештелэр. Г. Камал.
ТЭРЭККЫЙПЭРВЭРЛЕК и. иск. кит. Тэрэккыйпэрвэр булу. Бездэ башында аз гына тэрэккыйпэрвэрлек фикере булган Нэркем мехэррирлек Нэвэсенэ теште. Г. Ибрайимов. [Щэдитчелэрнец] .тэрэккыйпэрвэрлеге" борынгы дина мэдрэсэлэрне реформалау, миллэтне европалаштыру, яцача укуны яклаудан ерак китмэ-де. Сов. эд.
ТЭРЭККЫЙПЭРВЭРЛЭНУ ф. иск. кит. Тэрэккыйпэрвэр булу яки тэрэккыйпэрвэр булып кылану. Юкка ул [Сабир], тэрэккыйпэрвэрлэнеп, хатынын ирлэрдэн качырмады. Г. Газиз.
ТЭРЭККЫЙПЭРВЭРЧЕЛЕК и. Ижтимагый тормышта алга китуне, усешне яклау, яналыкны алга серу. .Тэрэккыйпэрвэрчелек" белэн масайган либерал*
тар
230
ТЭР
буржуазия дэ музыканыц киц халык ижаты белэн тоташып усуенэ Ьэм жэмгыятьне алга втэруче прогрессив факторга эйлэнуенэ карим тор{ды]. М. Жэлил.
ТЭРЭККЫЙЧЕ и. иск. кит. Тэрэккый, прогресс яклы кеше. Бер тэрэккыйче имам фикерен сейли. Г. Тукай. Тэрэккыйче }К,анбай исемле „бик яхшы гына галим бер егет" узенец бер дусы аркылы бу хэбэрне ишетэ. Ф. Бурнаш.
ТЭРЭККЫЯТ и. иск. кит. Алга китеш, усеш» прогресс. Тэрэккыят дошманнарыныц-----ханнар.
эмирлэр, ахун, ишан, мулла-монтагай икэнен ацлаган гарэп хезмэт иялэре хан сарайларыныц келен куккэ очыр[ды]. Г. Гобэй. — Иске заман узды, --- без
гомуми тэрэккыят чорына --------аяк басабыз.
Ф. Хесни.
ТЭРЭНЖЕ и. бот. 1. Кеньяк Азиядэ усэ торган мэнге яшел цитрус агачы, эче эфлисун; русчасы: померанец. Елга буйларында мэцге яшел тэрэнжелэр усэ. Физик география.
2. Шул агачнын медицинада Ьэм татлы ашамлык-лар (кондитер эйберлэре) эзерлэу ечен кулланыла торган хуш исле эче жимеше. Тэрэнже мае.
ТЭРЭТ и. I. Кеше тизэге. Баланыц тэрэте сыек.
2. сейл. к. тэЬарэт. Мулла, тэрэт алып, нама'з-мамаз, коръэнен укып маташты. Г. ИбраЬимов. — Картлар, ишан хэзрэт хэзер чыгар, тэрэт кенэ яцарта. К. Тинчурин.
Тэрэт иту—к. тэрэтлэу. Бала кенгэ бер-ике тапкыр гына тэрэт итэргэ тиеш. Азат хатын.
ТЭРЭТЛЭУ ф. Олы хажэтне утэу, тышка чыгу.
ТЭРЭТХАНЭ и. Тэрэтлэу урыны, бэдрэф.— Тэрэт-ханэлэре меселман кешесе ечен уцайсыздыр бит? Ф. Эмирхан. Бу деньяда — {ишан булмэсе] исемле тэрэтханэлэр----куп бит. Г. Тукай.
ТЭРЭЧ и. Салкын дингезлэрдэ тотыла торган эре сеякле балык; треска. {Карт] тэрэч белэн кабарт-мага охшаган бернэрсэ алып керде. Г. Эпсэлэмов. Баренц дицгезендэ тэрэч аерата куп. Физик география.
ТЭРЭЧЛЕЛЭР и. купл. Башлыча салкын дингезлэрдэ яши торган эре сеякле балыклар семьялыгы (тэрэч, навага, пикша). УКумба ул тэрэчлелэр семья-лыгына керэ, э алар теньяк ярымшарда яши, Ьэммэсе дицгез балыклары. Г. Хэсэнов.
ТЭРЭШ и. диал.~к. тэрэшле. {Эухэт мулла] эрлэп бетмэгэн тэрэш сусе кебек сакаллы иде. X. Кэрим.
Тэрэш тарагы — сусне тарау, эрлэргэ эзерлэу ечен кулланыла торган тарак сыман жайланма. Очырмада эбинец тузанланып, каралып-катып беткэн тэрэш тарагы да ята икэн. Яшь ленинчы.
ТЭРЭШЛЕ и. Эрлэр ечен тетелгэн, таралган сус. {Фатыйма] башлаган тэрэшлесен---врлэп бетерэ
дэ алъяпкычындагы чупне идэнгэ селки. И. Гази. {Тутэйлэр] идэнгэ барып тигэнче сузып, кетер-ке-тер тэрэшле кыркалар. Ш. Маннур.
Тэрэшле каба— сусне тарау, тету ечен югары очында тарагы булган агач жайланма. Бэлэкэй тэтэй тэрэшле кабасын кутэреп йери. Табышмак. Тэрэшле сус—эрлэу ечен тетелгэн жнтен яки киндер сусе. Тэрэшле тарагы — к. тэрэш тарагы. {Кызларныц] кайсы тэрэшле тарагы белэн шытыр-шытыр чэч тарый. А. Гыйлэжев.— Тэрэшле тарагы кирэк моцар, шунсыз берни дэ эшлэп булмый. Ш. Маннур.
ТЭРЭШЛЭНУ ф. Тэрэшле каба аша уту; .гомумэн тетелу (сус, йон турында). Шевиот Ьэм тэрэшлэнгэн йоннан эшлэнгэн тукымалардагы тир табын бетеру ечен бензин сертеп щётка белэн ышкыйлар. Азат хатын.
ТЭРЭШЛЭУ ф. (Сусне Ь. б. ш. ны) тэрэшле кабала тарау, тету. Кызларныц кайсы сэкедэ, кайся идэндэ сус тэрэшлэп утыра. Атака.
ТЭРЖЕМАН и. иск. кит. I. к. тэржемэче. Сафи мэхдум эллэ кайда тэржеман булып тора. Ф. Эмирхан.
2. Бер фнкерне, максатны анлатуга корал Ьэм арадашчы булып хезмэт итэ торган нэрсэ. „Ялт-йолт" Ьичкемгэ тарелка тотмыйча, чат тугрылык тэряце-маны булды. Г. Тукай.
ТЭРЖЕМАНЛЫК и. иск. кит. к. тэржемэчелек [Турз] янында----тэржеманлык вазифасын ути
торган бер татар мирзасы {бар]. Г. ИбраЬимов.
ТЭРЖЕМЭ и. Бер телдэ эйтелгэн, язылган фикерне, сузлэрне, эсэрлэрне икенче тел чаралары белэн биру эше. Сузгэ-суз тэржемэ. □ „Коммунист" ре-дакциясе 1932 елныц август аенда „Интернационал" сузлэренец дерес тэржемэсенэ конкурс игълан иткэн. Сов. эд. Тэржемэнец хэрефкэ-хэрефме яки ирекм формадамы булырга тиешлеген кутэру яца нэра тугел. К. Сабиров. || Тэржемэ ителгэн язма текст. [Г. Камалныц] революциядэн соц эшлэгэн гади тэр-жемэлэрен эщыйсац. берничэ йез табакка тулар. М. Гали. Тэржемэнец кайсыьы да, — хэтта аныц щ яхшысы да.— оригиналны алмаштыра алмый. Сов эд. II с. мэгъ. Икенче бер телдэн тэржемэ ителгэн Репертуарыныц иц зур елеше тэржемэ эсэрлэрдэн тора торган бу театрда без оригинале эсэрлэрне^ елдан-ел арта баруын курэбез. М. Жэлил.
Тэржемэ иту — бер телдэ эйтелгэн яки язылган фикерне, сузлэрне, эсэрлэрне икенче тел чаралары белэн биру. {Матур эдэбият] эсэрлэрен тэржемэ иту — ул хэрефне хэрефкэ туры китереп, механик рэвештэ сузне сузгэ аударып утыру дигэн суз тугел. Ул шул эсэрнец характерына Ьэм эчтэлегенз карата татар теленец узенчэлеклэрен куллану, татар теленэ хас булган сурэтлэу чараларын, ритм, рифма Ьэм башкаларны куллану дигэн суз. М. Жэлил. {Хглимнец] сузлэрен бер татар солдаты рус-ларга тэржемэ итеп торды. Г. Гобэй. Тэржемэ кылу.^иск. кит. — к. тэржемэ иту. {Брошюраны] рус-чадан Галимж°н Баязитов тэржемэ кылды- Урал.
ТЭРЖЕМЭИ: тэржемэи хэл— берэр кешенен уткэн тормыш юлынын, эшчэнлегенен тасвирламасы; биография. Петров мине аныц тэржемэи хэле белэн таныштырды: ул Сакмар суы буенда ускэн, — бик иртэ ятим калган. Г. Кутуй. Мин аларга туганым-нан алып хэзерге яшемэ кадэрге тэржемзи хэлемне кыска гына рэвештэ язып биру нияте белэн кулым калэм алган идем. Г. Тукай. Тэржемэи хэлче—берэр кешенен уткэн тормыш юлын, эшчэнлеген тасвир-лап язып бируче; биограф. Тэржемэи хэлчелэр яшь сабыйныц хаклы да, хаксыз да таяк ашаганын яза-лар. Г. ИбраЬимов.
ТЭРЖЕМЭЛЭУ ф. сир. к. тэржемэ иту. Л. Н. Толстой, А. М. Горький, А. П. Чехов эсэрлэрен тэрэцс-мэлэудэ----без телебезнец вчке жегэреннэн шак-
тый тулы файдалана алганлыгыбызны курсэттек. Ф.^Хеснн. Ул киц кулэмле тарихи-социаль эсэрлэрне дэ тэржемэли. Каз. утл.
ТЭРЖЕМЭЧЕ и. Бер телдэн икенче телгэ тэржемэ иту белэн шегыльлэнуче белгеч. Тэржемэче бер тел формаларына салынган фикерлэрне икенче тел фор-маларына кучерэ. Сов. эд. Майор аца тэржемэче аркылы бер-ике copay биреп караган. А. Шамов.
ТЭРЖЕМЭЧЕЛЕК и. Тэржемэче булу; тэржемэ белэн шегыльлэну. Г. Камал тэржемэчелек зшендэ, татар теленец узенчэлеклэрен саклап, ирекле рэвештэ вшлэргэ ярата. М. Гали.
ТЭС
231
ТЭТ
ТЭСАДЕФ и. иск. кит. 1. Очрак, очраклылык. Бу бер тэсадефме. эллэ теш яки саташумы? Г. ИбраЬимов. Инсан дип----бэхетле бер тэсадеф-------
аркасында тапкан байлыгыннан елеш чыгарган кешелэргэ эйтэлэр. Г. Тукай.
2. Очрашу, тап булу. Кетелмэгэн бер тэсадеф бу онытылган ж;инаятьне тэкрар куз алдына ки-терде. М. Гафурн.
Тэсадеф иту (кылу) иск. кит. — очрау, тап булу. .Зльгасрелэцэдит' журналыныц уникенче номерында бер гасноэеп сузгэ тэсадеф ителде. Г. Камал.
ТЭСАУВЫР и. иск. кит. Куз алдына сурэтлэр китеру, чынбарлыкны сурэтлэрдэ чагылдыру. Поэтик лексикада---[сузнец] бурычы турыдан-туры логик
твшенчэ биру тугел, бэлки тэсаувыр (представление), ягъни чынбарлыкны сурэтлэрдэ чагылдыру. Л. Жэлэй.
Тэсаувыр иту (кылу) иск. кит. — куз алдына китеру, сурэтлэу. Хэмидэ, бу кенгэ чаклы калага бар-ганы булмаганга, каланы ни рэвешле дэ тэсаувыр итэ алмый иде. М. Гафури.
ТЭСБИХ и. дини. I. Алланы зурлап, мактап Ьэм ана шекер кылып эйтелэ торган сузлэр, догалар („себ-ханалла", „элхэмделилла”, „лэ илайэ иллалла"). вйдэге кешелэр йэммэсе дэ туксан тугызар мэртэбэ тэсбих эйткэн. М. Гафури. )К,омгага барган вакытта [Бай] киядер зур чалманы, Рияланып тэсбих эйтэ, Алда-мак буладыр алланы. Ш. Мехэммэдев.
2. Зекер Ьэм тэсбих сузлэрен санап эйтер ечен, гадэттэ хермэ тешлэреннэн, милэш агачыннан ясалган туксан тугыз теймэ тезелгэн Ьэм ике башы бергэ бэйлэнгэн жеп; д-исбе. [Гелэ/^амал эби] кулларына хермэ тешеннэн тезелгэн тэсбих (дисбе) тотып,---
камыш намазлык естендэ кояшныц баеп беткэнен кетеп утыра... М. Гали.
Тэсбих анасы — Ьэр 33 теймэдэн сон куела торган, бер тер тэсбих сузеннэн икенчесенэ кучуне белдергэн зур теймэ. Тэсбих мулласы — тэсбихнен эре теймэлэр тезеп Ьэм чуклап ясалган башы. Тэсбих тарту — гадэттэ, намаздан сон тэсбих теймэлэрен берэм-берэм тартып, алланы зурлый торган дога уку. Зейрэ карчык, аякларын беклэп, бертеклэп-бертеклэп кенэ тэсбих тартып утыра. М. Галэу. Эхмэтсафа агай — тэсбих алып: .Себханалла!'— дию тэсбих тар-та башлады. Ш. Мехэммэдев.
ТЭСДЫЙК: тэсдыйк иту (кылу) иск. кит. — 1) берэр нэрсэнен (мэсэлэн, сузнен) дерес булуын, дерес-леген тану, дерес дип эйту. Сезнец йэрбер ялганы-гызны тэсдыйк итеп----торырга мээ/^бур [булдык].
Ф. Эмирхан. Мин аныц сузлэрен, башымны кагып, тэсдыйк итеп кенэ утырам. М. Гафурн; 2) берэр нэрсэне, эшне рэсми рэвештэ раслау. Командование бу тэкъдимнэрнец икесен дэ тэсдыйк итте йэм берьюлы ике приказ алды. Э. Айдар. Мэмлэкэт бюджеты императорга тэсдыйк кылыр ечен бирелэ. Г. Колэхметов.
ТЭСЕЛЛЕ с. диал. Житез, сэлэтле. Ул бик тэселле егет куренэ. Яналиф.
ТЭСЛИМ: тэслим иту (кылу) иск. кит. — (берэр жанлы-жансыз нэрсэне якн кешене) нкенче берэугэ тапшыру, биру. .Ялт-йолт" журналыныц секретарь-лыгын башка кешелэргэ тэслим иттем. Г. Тукай.
ТЭСНИФ и. иск. кит. Эдэби, фэнни эсэр язу, ижат иту. Гарэпнец тэсниф дигэн сузе гомумэн язу тугел, бэлки китап язу дигэн тешенчэгэ йери, шуца курэ дэ бит куп очракларда фэнни китап язучыны мосанниф----дип йерткэннэр. Л. Жэлэй.
Тэсииф иту (кылу) иск. кит. — китап, эдэби, фэнни эсэр язу. Олуг галимнэр ничэ китаплар тэсниф кылмышлар. К. Насыйри.
ТЭТБИКЭ и. диал. Куп сейлэшэ торган хатын; тэтелдек.
ТЭТЕ и. Мылтык, пистолет h. б. ш. ату коралында бэрмэ механизм кисэге; чакма. [Знвэр] киез тэцкэ-лэрне мушкага алды да тэтене тартты. X. Камалов. Аю белэн арабыз алты-э^иде метрлар калгач, мин ике тэтегэ берьюлы басканымны хэтерлим. А. Ти-мергалнн.
ТЭТЕК с. диал. Бик кечкенэ. Бабай узе тэтек кенэ, Орчык кына, кэтук кенэ. Яшь ленинчы. II и. мэгъ. Бик кечкенэ кисэк.
ТЭТЕЛДЕК с. 1. Куп сейлэшергэ яратучы (хатын-кыз Ьэм балалар турында). — Иллэ дэ тэтелдек хатын соц син. Бич туктатып булмый узецне! Без-нен юл.
2. и. мэгъ. куч. Тел. Олы урман, Аца якын кече урман, Аннан тубэн елтырык, Аннан тубэн мышкыл-дык, Аннан тубэн шапылдык, Уртасында — тэтелдек. Табышмак.
ТЭТЕЛДЭВЕК с. диал. к. тэтелдек. ‘.Тэтелдэвек кыз.
ТЭТЕЛДЭУ ф. сейл. Вак-теяк, юк-бар нэрсэлэр турында куп сейлэу (бигрэк хатын-кыз Ьэм балалар хакында). Бэдерниса белэн Бэдия икесе берьюлы тэ-телдэргэ тотынганнар. К. Нэжми. Лираныц кызы бертуктаусыз тэтелди: .Минем курчагым бик акыл-лы... Ят дисэц, ята, тор дигэч, сикереп тора'. А. Гыйлэжев.
ТЭТЕЛ-ТЭТЕЛ рэв. сейл. Бертуктаусыз, куп, тиз-тиз (сейлэшуне анлата). Карчык уз ахирэтенец алдына баскан да бертуктаусыз тэтел-тэтел килэ. Безнен юл.
ТЭТЕР: тэтер щир диал. — ин яхшы, ин унды-рышлы жир. Тэтер эк;ирне билэуче боярларныц ку-целенэ мэрхэмэт килеп, эн;ирне кире кайтарып бирэ калсалар, бетен Каргалы халкы шатл[аначак]. Ш. Л1ехэммэдев.
ТЭТИ с. I. Балалар телендэ: матур, чибэр, ямьле. Бер тэти кулмэк кирэк: бэйрэм экрипэ. Г. Тукай. — Кил эле, кызым, кил, сине бер сейим эле. Бай. минем тэти кызым. Г. Камал. || Уз абый Ьэм апала-рына иркэлэп, яратып эндэшкэндэ „абый", ,,апа“ сузлэреннэн алда эйтелэ. Татарларда олы яшьтэге up балаларга, энелэре йэм сецеллэре тарафыннан .мулла абый". .дэу абый", .тэти абый' дип эйт-теру гадэте бар. 3. Бэшири. — Качыйк, тэти апам, бирмик, — дип пышылдады Марат Саниянец колагы-на. Г. Гобэй. II шелт. Гадэттэ бер терле дэ рэтле эш эшлэргэ яратмаучы, матур киемнэр киюче кеяз, кыланчык (кеше турында). [Мидхэт] узенэ иптэшкэ нурсыз ээцгэр кузле, таш курчак кебек ак йэм эк;ан-сыз йезле----бер тэти апа утыртып кайткан.
Ф. Хесни. — Безнец дэ монда---кэнфит кэгазендэге
тесле тэти туташларны очратканыбыз юк иде. М. Эмир.
2. сейл. Яхшы, эйбэт. — Баман шул иске эн;ыр: янэсе, большевиклар начар, э без — эсерлар белэн меньшевиклар — бик тэти кешелэр. И. Гази. II рэв. мэгъ. Яхшы итеп, эйбэт итеп. — Тэти генэ уйный тор, кызым, яме1 Эбиец хэзер кайтыр. Г. Бэширов.
3. Балалар телендэ: матур, ялтыравыклы (уенчык). дгэр дэ мэгэр мин сица базардан тэти эйбер алып кайтсам, калай этэчме, кургаш сыбызгымы?.. Э. Фэйзн. || и. мэгъ. Ватылган чынаяк кыйпылчыгы, чынаяк китеге. [Аул] тебендэ саф ахак кебек Таш тэтилэр ята елтырап. Б. Рэхмэт. [Гелсемнец] бик кадерле кургэн матур бизэкле чынаяк тэтие [бар]. Г. Гобэй.
Тэти кнгэвен диал.— к. камка I. Минзэлэ якла-рында камка да, чуар таракан да тугел, э тэти ки-
тэт
232
ТЭФ
гэвен дип. йертэлэр ул бемдэкне. М. Шабаев. Тэти кул — ун кул (балалар телендэ).— Кызым. мэм-мэмец-не тэти кулыц белэн генэ тот эле. Ялкын. Тэти кепшэ бот.— сазламык жирлэрдэ усэ торган кепшэ сабаклы, зонт сыман вак ак чэчэкле агулы улэн; русчасы: белоголовник. Безнец якларда тэти кепшэ дэ очрый. Тик аны ашарга ярамый: агулы. Яшь ленин-чы. Тэти таракан диал.— к. камка I. Яз башы. эк;и-тугэ [агач теплэрен] кара терткеле. кызыл канат-лы беж;эклэр сырып алалар. Халык телендэ .тэти таракан' яки .камка' дип йертелуче бу коцгыз кай-чандыр Фатыйма исемле бик матур хатын булган имеш. К. Нэжми.
О Тэти апа — к. тэтэй I (2 мэгъ.). Тэти кош гади с. кимс.— к. асыл кош.— Узган ел яхшы гына тэти кошлар тозакка элэккэннэр иде. .Шэйэргэ даныцны чыгарам", дип куркытып, егетеннэн. .егет белэн йергэнецне ирецэ эйтэм. хат язып экдибэрэм'. дип, хатыныннан шактый гына кубарган идем. Г. Камал.
ТЭТИБИ с. диал. Бернинди файдалы эш белэн ше-гыльлэимичэ, киенеп, ясанып йерергэ генэ яратучы. — Куркаклар. энилэренец итэклэренз тотынып яшэуче тэтиби егетлэр анда бармый. Г. Эпсэлэмов.
ТЭТИЛЕК и. Тэти (1 — 2 мэгъ.) булу. [Песинец] тэтилегенэ бик алданырга ярамый. Н. Исэнбэт.
ТЭТИЛЭНУ ф. 1. Балалар телендэ: матурлану, ямь-лэну.— Кызым битен юган икэн. Кара эле, анасы. ничек тэтилэнеп киткэн! Ак юл.
2. Бернинди файдалы эш башкармыйча бизэну-ясану белэн генэ мэшгуль булу. Бу деньяда ваемсыз кешелэр дэ бар шул. дйтик, менэ днисэнец шундый кыен бер заманда тэтилэнеп йеруе ярый торган эшмени соц? М. Шабай.
ТЭТИ-МЭТИ и. сейл. шелт. Ирлэр яки хатын-кыз-лар белэн чытлыклану, шаяру.— Больница — эдэп йорты, монда тэти-мэтилэр килешми. Сов. эд.
ТЭТ-ТЭТ: тэт-тэт йеру — аягына басып йеру (балалар турында). Балабыз менэ тэт-тэт йери башлады. Усэбез! Азат хатын.
ТЭТЭ и. диал. 1. Апа, тута. Доктор хатын тэ-тэнец гэудэсен тикшереп карады да ата кешегэ эйт-те: .Кызыгыз билен буып йергэн. алты ай буена’. М. МэЬдиев. Ак канаткайларым — сецеллэрем — Ахры, тэтэгездэн биздегез. Жыр.
2. Эби, дэу эн и.
3. диал. Балаларга, яшьлэргэ сееп, иркэлэп эйтелэ; синонимнары: бэбкэм, жаным. Кил эле мица, тэтэем, мату рым!
Тэтэ эби диал.— эбилэргэ сееп, иркэлэп эйтелэ. Тэтэ эни диал.— картрак хатыннарга яки карчык-ларга эйтелэ.
ТЭТЭЙ I и. 1. диал. к. тэтэ (1 мэгъ.). Госманныц мдицгэсе Нэгыймэ тэтэй йон юганда таеп. суга егы-лып, баласын тешерде. К. Тинчурин.— Лэц-лэц, баер-га киткэн Мэфтуха тэтэй белеп кайта тугелме? А. Эхмэт.
2. куч. сейл. Фахишэ хатын-кыз. Мостафа шулай гвнайсыз кеше булып кыланган Мебэракшаныц тэ-тэйлэрдэ азып-тузып йеруен-------искэ тешерде.
К. Нэжми. —Быел бик шэп тэтэйлэр булачак икэн. ---Тутакай дигэн меселман хатыны тотачак, ди. Шул кичэ. егерме олауга кызлар. музыкантлар теяп, безнец еяз каласыннан утеп киткэн. Т. Гыйззэт.
3. диал. Эби, дэу эни.
Тэтэй конгызы диал. — к. камка I.
О Тэтэйлэр йорты—фахешханэ.— Янэшэ генэ тэтэйлэр йорты сатлык татар кызлары белэн туп-тулы. Н. Исэнбэт. Квартал-квартал булып тезелгэн
тэтэйлэр йортында ж;ен туе. К.Тинчурин. Тэтэй чаба, мин дэ чабам — кеше ихтыярына буйсынып, ияреп эшлэу (местэкыйль булмаган кешегэ карата эйтелэ). — Тэтэй чаба. мин дэ чабам дип, руслар артыннан чабу гына була тугелме?—[ди миллэтче]. И. Гази.
ТЭТЭЙ II: тэтэй тору — аягурэ басып тору. [Ша-мил] сэке буйлап урмэлэгэн була, ике кулыннан тотып бастырсац. тэтэй тора. Ш. Маннур.
ТЭТЭ Л и. диал. 1. Батыргыч (жэтмэдэ, карман тебендэ).
2. куч. Теенчек. Килендэш бер тэтэл тоткан Сов. эд.
Тэтэл ташы — 1) балык тота торган жэтмэгэ та-гыла торган таш яки башка авыр нэреэ; батыргыч; 2) куч. шелт. кеше артыннан бер дэ калмый ияреп йеруче кеше; 3) куч. шелт. бертуктаусыз Ьэм куп сейлэшуче кеше; лыгырдык. [Гани:] Белэм, белам, егетлэр карыйлар, егетлэр кузлилэр. Белдем, бел-дем ... [Себхи;] Лыкылдама. тэтэл ташы. М. Фэйзи.
ТЭТЭЛЛЕ с. диал. Тэтэле булган. Тэтэлле мдэтмэ.
О Тэтэлле бозау койрыгы — чэч толымы.
ТЭ-ТЭ-ТЭ: тэ-тэ-тэ килу — бертуктамый куп сейлэу. Теге каракул бурекле кеше тэ-тэ-тэ килеп сузеннэн туктамады. К. Тинчурин.
ТЭТЭУ и. диал. Эти.— [Кэлэпушне] тэтэу кала-дан алып кайтты. Ак юл.
ТЭТУ ф. гади с. ("Кубесенчэ юклык формасында кулланыла: тэтемэу). Берэр жанлы-жансыз нэреэ яки кеше кемнен дэ булса карамагына кучу, кулына керу, тию.—Хезмэт кеннэрец кубрэк булса, акча мулрак тэтегэн булыр иде. А. Расих.— Белэм, белэм, минем шлеяга, чуклы йегэнемэ куптэн кызыгасыз! Барыбер сезгэ тэтемэс! А. Гыйлэжев. Фабрикада эшкэ элэгу-челэр дэфтэренэ теркэлу кечкенэ нэреэ тугел. Ул бэхет йэркемгэ дэ тэтеми. К. Тинчурин. II Кемгэ дэ булса берэр нэреэ эшлэргэ h. б. насыйп булу. Май-Маевскийга Мэскэудэ рождество бэйрэм ищ тэтемэде. И. Гази.
ТЭТУТ ы. Берэр нэреэ яки мемкинлек бету, булмау турында; ту-тут. [Сэминец] бэхетенэ бик кызы-гам, --- ченки мица хэзер укулар — тэтуп'.
Ш. Маннур.
ТЭФ аваз ияр. Нечкэ генэ тавыш белэн езек-езек итеп эт ергэндэ чыккан авазны белдерэ.
Тэф иту—1) езек-езек нечкэ генэ тавыш чыгару. Бу кечек тэ бик гайрэтле куренэ.----Капка тебен-
дэ .Тэф! Тэф!' итеп ергэн тавышлары ишетелэ. Г. Камал; 2) нечкэ генэ тавыш белэн езек-езек еру. Бер капка астыннан кечкенэ генэ курнос кечек тэф, тэф иткэч тэ,-----иллелэп эт мдыелып та алды.
Г. Тукай.
ТЭФКЕЛДЭУ ф. Нечкэ тавыш белэн езек-езек еру (кечерэк эт яки телке турында). Читтэ тэфкелдэп утырган эт балтырдан килеп элэктермэсен. К. Тии-чурин. II Гадэттэ нечкэ тавыш белэн кемне дэ булса тиргэу, сугу.
ТЭФСИЛ и. иск. кит. 1. Бетен нечкэлеклэренэ, ваклыкларына кадэр анлату; жентекле анлатма. Зе-лэйха абыстай аныц кайтуы йэм теге куркыныч хэлнец ни рэвешле булуы тугрысында тэфеил бирер-гэ тотынды. Г. ИбраЬимов.
2. Сейлэнгэн, тасвирланган нэреэнен вак детале; нечкэлек, ваклык. [Нэгыйм] тигез тавыш, салкын кан белэн, экият сейлэгэн тесле, вак-теяк тэфеил-лэре белэн тезеп кенэ тора. Ш. Камал. [Корреспондент] йаман тепченде, батырдан нинди дэ булса тэфеил суырып чыгарырга емет итте. X. Камалов.
Тэфеил иту (кылу) — бетеи нечкэлеклэренэ, ваклыкларына кадэр анлату, сейлэу, жентекле анлатма

ТЭФ
233
тэх
биру- [Остазбикэ], бик меЬим бер нэрсэ сыман суз башлап. мэсьэлэне тэфсил итеп бирде. Г. ИбраЬимов. Хекумэт узен тыцлый торган Ду маны эк;ыймакчы булып, сайлау тэртибен дэ яцадан тэфсил кылды. РСДРП прокламациясе.
ТЭФСИЛЛЕ с. Жентекле, озын. Икенче Думага сайлауга хэзерлек турында газетаныц карашын ча-гылдырган тэфсилле бер мэкалэ язылды. А. Расих. [Мусаныц] тэфсилле э/qaean язарга иренмэве Ьэм вакыт табуы мине бер дэ гаэк;эплэндермэде. М. Максуд. II рэв. мэгъ. Жентеклэп, бетен ваклыкларына, нечкэлеклэренэ кадэр анлатып. Громов боларны бик озак. бик тэфсилле итеп сейли. Г. Эпсэлэмов.
ТЭФСИЛЛЭУ ф. I. Тулысынча, жентеклэп, бэйнэ-бэйнэ анлату. ,Яца ел" рэсеме--астына: .Мэцге-
лектэн очып килгэн Яца ел узенэ урын таба алмый", — дип язарга кирэк. Шулай тэфсиллэмэсэц, татар ацламый. Г. Тукай.
2. рэв. мэгъ. тэфсиллэп. Бетен нечкэлеклэре, вак-лыклары белэн, жентеклэп. Ул бик тэфсиллэп, бетен ваклыкларын куз алдында яцадан тергезеп, щанландырып [сейли]. Ф. Хесни. Мин иптэшлэремэ югарыда язылган нэрсэлэрнец йэммэсен тэфсиллэп сейлэп чыктым. Ф. Эмирхан.
ТЭФСИР и. иск. кит. I. Берэр нэрсэнен анлат-масы, ачыкламасы. Бу сузнец тэфсире илэ куп чуал-мыйча. аннан узып, Мотыйгый тугрысында ачтым. Г. Тукай.
2. дини. Коръэн сузлэренэ анлатма, Коръэннен анлатмалы тэржемэсе. 1513 елны Казанда тезелгэн Коръэн тэфсире — комментарийсе----- Татарстан-
ныц республика музеенда саклана. И. Рэмиев. Кэбир эфэнде татарча тэфсир язарга тотынды. Э. Фэйзи.
Тэфсир иту (кылу) — берэр нэрсэне анлату, ачык-лау.— Хэзрэт, Галиэкбэр исеменец мэгънэсе ни булыр? Шуны тэфсир итеп бирмэссезме икэн? Э. Камал. Гузэл тэфсир кылынса, бу мэкальдэн ушбудыр [телэк]. Г. Тукай.
ТЭФСИРЛЭУ ф. иск. к. тэфсир иту..
ТЭФСЫ’ЙЛЭН рэв. иск. кит. Жентеклэп, тэфсиллэп. Ул ишанныц барча кылган эшлэрен, узган хэлен. Тэфсыйлэн язмакка хам;эт тапмыймын монда хэзер. Н. Думави. Бу эшнец ни нэрсэ тугрысында бул[ганлыгы] бик куп газета укучыларына мэгълум булганга курэ, бу урында аны тэфсыйлэн язуныц хаэкрте булмаса кирэк. Тукай тур. замандашлары.
ТЭФТИШ и. иск. кит. 1.Тикшеру (1—2 мэгъ.) эше. Бохари муллалар----болай очып йерунец шэригать
буенча дересме, дерес тугелмелеген тэфтишкэ ке-рештелэр. Ф. Эмирхан. Тэфтиш вакытында ул бик куп нэрсэ турысында мэгълумат бирэ алыр! М. Галэу.
2.	Берэр мэсьэлэне тикшергэн фэнни хезмэт, тик-шереиу. Мэдрэсэлэребезнец дэрес программалары-на — эдэбият тарихы дэреслэре кертелсэ, уз эдэ-биятыбыз хакында фэнни тэфтишлэр ясала башлау-га да зур файдасы тияр. Ф. Эмирхан.
3.	Берэр оешма яки хезмэткэр эшенен закон белэн, дерес алып барылу-барылмавын тикшеру; ревизия. Гомуми эцыелыш ясалып, идарэгэ Ьэм тэфтиш ко-миссиясенэ эгъзалар сайланды. Атака.
4.	Эзэрлеклэу. Полициянец тэфтише [булмасын]. РСДРП прокламациясе.
Тэфтиш иту (кылу) иск. кит.— 1) к. тикшеру (1—4 мэгъ.). Бу .Башмак" кее дэ мефти вэ мирза-ларыбыздан зур фамилияле бер кешегэ чыгарылган кей булырга кирэк. Лэкин тэгаен кемгэ вэ ни хосуста чыгарылганын----тэфтиш итэ алмадым. Г. Ту-
кай. Чынлап тэфтиш кылып Караганда, Хэсэнша башка бай балаларыннан артык та тугел, ким дэ тугел. Ш. Мехэммэдев; 2) эзэрлеклэу. Нихэтле тый-
салар да, нихэтле тэфтиш кылсалар да, мондый союзны узенец эшен йертудэн туктата алмаслар. РСДРП прокламациясе.
ТЭФТИШ JI9Y ф. иск. кит. к. тикшеру (1—4 мэгъ.). [Эхмэтнец] эле бу кенгэ кадэр бу музейны тэфтиш-лэп йергэне юк иде. Ф. Эмирхан. Курсэк тэ, ул нэрсэлэрне тэфтишлэп карамый идек. Урал.
ТЭФТИШЧЕ и. иск. 1. к. тикшеруче (2 мэгъ.). Тэфтишчелэр швейцардан [утерелгэн ханым] илэ [бергэ] килгэн ирнец кыяфэтен, тесен сорадылар. 3. Бигиев.
2. Ревизор.
ТЭХЕТ и. Рэсми кабул иту мэжлеслэрендэ Ьэм башка тантаналарда патша утырыр ечен калкурак урынга куелган Ьэм кыйммэтле ташлар, алтын Ь. б. белэн бизэлгэн утыргыч, кресло.— [Fea] Тэхетлэрен ватып, Таэцларын, Корольлэрен, Бароннарын утка атып яндырырбыз. h. Такташ.— Патша бу лам, башы-ма там; киям, тэхеткэ менэм. А. Алиш. || Патша власте, патшалык иту символы буларак кулланыла. Тэхеттэ утыру. Тэхеттэн ваз кичу. □ Реакция, Александр II утерелеп. Александр III нец тэхеткэ утыруыннан башлана. Г. Нигъмэти.— Патшаны тэхеттэн тешергэннэр! М. Гали.
Тэхет кылу иск. кит.— кемне дэ булса шатлан-дыру, кунелеи табу. Тэхет кыл кырмысканыц куце-лен — Селэйманлык будыр! Дэрдмэнд.
ТЭХЕТЛЕК и. сир. Патшалык; патшалык иту. Имэннэн хэзер тэхетлек шэрэфе дэ китэ. Ш. Эхмэ-диев.
ТЭХИЯТ и. дини. Сэламэтлек телэу; гомумэн, изге телэклэр.— Намазда тэхият укыганда, .эшЬэде" дип эйткэн чакта, уц кулныц шэЬадэт бармагын ку-тэрергэме, юкмы? М. Галэу.
ТЭХКЫЙК и. иск. кит. I. Берэр нэрсэ яки мэсь-элэнен дереслеген тикшеру, хакыйкатьне эзлэу.— Минем мэкалэдэ нинди тэхкыйклар бар икэнен куреп торырсыц! Ф. Эмирхан.
2. кер. суз функ. Дерестэн дэ, чынлап.— Тэхкыйк менэ, чынлап, абзый, мин язмадым, узе язган. Г. Камал. [Гыйлемдар:] Мэзин абзый, булмэдэ up кешелэр тавышы бар.----[Шэмгун:] дйе, бар, тэх-
кыйк, бар. Т. Гыйззэт.
ТЭХКЫЙРАНЭ рэв. иск. кит. Хурлау белэн тулы, мыскыллы.— Тэхкыйранэ карашыгызны, керле йерэге-гезне куреп тэ, ничек мин сезгэ ышаныйм?! Ш. Эх-мэдиев.
ТЭХКЫЙРЬ и. иск. кит. Намуска тиярлек суз яки эш, хур иту, мыскыл.— Мегаллим эфэнделэргэ без уз тарафыбыздан андый хаксыз тэхкыйрьлэргэ ул кадэр рэнм;емэскэ [тэкъдим] итэбез. Ф. Эмирхан. —Сез, тэкъсир, бу сузлэрегез ечен бер укенерсез! Мин ... мин бу тэхкыйрьне онытачак тугелмен. Э. Еники.
Тэхкыйрь иту (кылу) иск. кит.— намуска тиярлек суз эйту яки эш эшлэу, хурлау, мыскыллау, ким-сету. [Эсгатьнец] мине ташлап китуе----газиз бул-
ган бернэрсэне тартып алган, аны тэхкыйрь иткэн, аягы астына салып таптаган Ьэм шуныц белэн мине мыскыл иткэн тесле булды. С. Жэлэл. Горба-тованы монда кучергэндэ, этап-вагонда, казачий каравыл кечлэп хур иткэн. Унтугыз кеше бер-бер артлы тэхкыйрь кылдылар, дип эйтэ, ди. Г. ИбраЬимов.
О Тэхкыйрь кузе белэн карау—кемгэ дэ булса кимсетуле, мыскыллаулы менэсэбэт курсэту. Беренче танышуда ук Рокыя Габдулладан бетенлэй бизэ, аца тэхкыйрь кузе белэн карый башлый. Ш. Эхмэ-диев.
тэх
234
ТЭШ
ТЭХКЫЙРЬЛЕ с. иск. кит. Кимсетуле, мыскыллы. — Габдерэшит эфэнде,----узегезне тэхкыйръле рэ-
вештэ [кире каккан] кешенец еенэ ни уйлап кына килдегез икэн сез? М. Фэйзи.
ТЭХКЫЙРЬЛЭУ ф. иск. кит. к. тэхкыйрь иту. — Ниндидер тупас хайваннар ацсыздан басып керэ-лэр дэ тэхкыйрьлэп чыгып китэлэр. Г. ИбраЬимов.
ТЭХЛИЛ и. дини. Ислам шэригатенчэ: еч талак белэн аерган хатынын янадан алу ечен икенче бер иргэ никахлату. Мулла кияве белэн кызына тэхлил уздырып. никахны яцартканчы бер-беренэ якын кил-мэскэ [кушты]. М. Галэу.
ТЭХМИН: тэхмин иту (кылу) иск. кит.— чамалау, якынча гына билгелэу. Апрель, май айларында кеннэрнец салкын булып торуыннан июльнец егерме-лэренэ кадэр ашлыкныц елгермэвен тэхмин итэлэр. Г. Камал. Моннан соц татарны мин кем дип тэ тэхмин кыла алмый башладым: сейлэшу е, кыланы-шы, хэтта куз карашы бетенлэй зыялыларча; киеме бетенлэй иске татарларча ... Ф. Эмнрхан.
ТЭХРИР и. иск. кит. Берэр терле эсэр язу; язылган эсэр, язма эш. Кечлэре беткэнче, без . Тэрэ^е-ман' бабай артыннан калмыйбыз, дип маташкан иске елфэтче вэ башка да берничэ мехэррирлэрнец тэхрирлэрен алыгыз. Бармы аларда татар рухы вэ татар сузе? Г. Тукай.
ТЭХРИРЧЕ и. иск. кит. Эсэр (яки китап) язучы кеше. Ул кавемнэн булмыйдыр тэхрирчедэн йичкем тыныч, Берсе бар, дустым минем, йэрбер сузе ут-кен кылыч. Г. Тукай.
ТЭХСИЛ и. иск. кит. Уку, белем алу, гыйлем алу. Ул уналты яшькэчэ авыл мэктэбендэ укыды да, атасы улу сэбэпле, тэхсилен туктатырга мээ^бур булды. Г. ИбраЬимов.
Тэхсил иту (кылу) — к. тэхсил. [Бэхтияров] эу-вэлдэ мэдрэсэдэ, аннан соц Учительская школада тэхсил ит[кэн]. Ф. Эмирхан.
ТЭХСИН и. иск. кит. Берэр кешене мактау, аныц эшен, фикерен хуплау, яхшы дип санау. [Хэзрэт], рэсемдэге татарга тэхсин кузе белэн карап: .Шулай, шулай, яр кабыргасын шайтан камчысыныц!' — дип кычкырды. Ф. Эмирхан. Либерал б у ржуалар бу юлы эшчелэргэ тэхсин урнына гакылсызлар дигэн сузлэрне булэк иттелэр. Урал. II Рэхмэт; рэхмэт сузлэре. Сафа эфэндегэ эчемнэн чын куцелемнэн тэхсин эйттем. Г. Тукай.
Тэхсин иту (кылу) иск. кит.— берэр кешене теге яки бу эше, сузе ечен мактау, рэхмэт эйту. Менэ монысы яхшы чыкты. Моныц ечен уземэ узем дэ тэхсин иттем. Ш. Камал. Миллэтенэ китап язга-ны — йэм анларга рухи азык хэзерлэве ечен [ЛС. Насыйрига] тэхсин иттек. Шура.
ТЭХТЕ: тэхте геле бот.— буынтыклы кызыл са-баклы, кызыллы-яшелле зур яфраклы, ал чэчэкле, тебеннэн усентелэр жнбэреп урчи торган гел; русчасы: бегония.
ТЭХЭЛЛУС и. иск. кит. эд. Псевдоним. Алтын Урда чоры эдип-галимнэренец теп елеше Сараи, Ха-рэзми, Кырыми, Болгари тэхэллуслэрен йерткэн. Каз. утл.
ТЭЧ I кис. диал. 1. Нэкъ. Тэлинкэнец тэч урта-сына бегэрлэнеп яткан юан башлы эчэге кисэге ку-рерсец. К. Нэжми.
2. рэв. мэгъ. Тулысынча, бетенлэе белэн, бетенлэй. Тэч яца.
ТЭЧ II аваз ияр. диал. Юеш есйезгэ кинэт бас-канда (сукканда) яки текергэндэ чыккан тавышны белдерэ. Тэч итеп текерде.
ТЭЧКЕЛДЭУ ф. диал. к. тачкылдау. Тэчкелдэмэ эле! Нэрсэ чэйнисец?!
ТЭЧ-ТЭЧ аваз ияр. 1. диал. к. тач II.
2. ы. мэгъ. диал. Сарык чакырганда эйтелэ; бэрэч-бэрэч, бэрэ-бэрэ. Тэч-тэч, кил яныма, курыкма!
ТЭШВИШ и. иск. Куцел тынычсызлыгы, шик-шеб-Ьэ; тирэн борчылу, дулкынлану хэле. Китаплар Хэ-сэннец тэшвишен тагы да куэтлэндерделэр. Ф. Эмирхан. [Инспектор], бу адэмнец куцелен тэшвиштэн чыгарып, аны уз файдасына кундерде. К. Насыйри. II Курку, шиклэну, том.— Буленмэгэн Болгарыма белген керттец, ай, син, бала: Шатлык туем кайгы булды, йерэгемэ тэшвиш тулды. Н. Исэнбэт.
О Тэшвиш(кэ) салу (тешеру)—1) кемнен дэ булса куцелендэ шик-шебЬэ тудыру. Сэгатьнец карынкы гына тавышы белэн берне сугуы Хэсэнне шул дэрес-лэре ечен тэшвишкэ тешерде. Ф. Эмирхан; 2) коткы тарату.— Сез килэсез дэ дингэ каршы кичэ, доклад, концерт дигэн булып халык арасына тэшвиш салыр-га маташасыз. Ш. Камал. Тэшвишкэ тешу—куркып калу, шебЬэлэну, шиклэну; аптырап калу.— Сезнец хакта бэгъзе бер сузлэр ишеткэнлектэн, бай бераз тэшвишкэ теште. Г. Камал.
ТЭШВРШЛЕ с. иск. 1. Куркуга, шик-шёбЬэгэ те-шерэ торган; шомлы. Халык арасында шушы вакый- | галарга бэйлэнешле эллэ нихэтле куркынычлы, тэш-вишле хэбэрлэр таралган. Ш. Камал.— Рэзинэ, — диде ул тэшвишле тавыш белэн, — сизенуем дерес бит, теге сыерлар йаман [хэлсезлэнеп] тора, биллэйа ! дим, авырый алар. Сов. эд.
2. Шиклэнучэн, шебЬэчэн, куркучан. Куркак, тэш- I вшиле, эдэпсез, тэрбиясез - - бэдбэхетлэр-ифрат.
дип эйтерлек куп. Шура.
ТЭШВИШЛЭНУ ф. Шиклэну, шомлану, курку; (куцел) тынычсызлану, аптырау. [Бай], приказчигы кеше шикелле яхшырак кием киенсэ дэ: „Бу минем малымнан чиртеп тектермэдеме икэн?"— дип тэш-вишлэнэ башлый. Ш. Мехэммэдев.— Минем дустым | кайда икэн? Сау микэн? Тамагы тук микэн? сеаль- I лэре илэ тэшвишлэнеп хэсрэтлэнермен. Ш. Камал. |
ТЭШКИЛ: тэшкил иту — (бер бетен) барлыкка ки- I теру, формалаштыру, оештыру. Купчелек тэшкил I иту. ГЙ Монда меслимэ кардэшлэр дэ бар: алар уз- I лэренэ бер сыйныф тэшкил итеп, бездэн ни вчендер I качып йерилэр. Ф. Эмирхан. Минем отрядныц еч-тэн берсен татарлар тэшкил итэлэр. Ш. Усманов.
ТЭШРИФ: тэшриф боеру иск. кит. юг. — к. тэш- | риф иту.— Мэдрэсэгэ беек адэмнэр тэшриф бое- I рачаклар. К. Тинчурин.— Ьэр йомышыгызга кундэм I героегыз узенец бэхетле минутларын сезнец белэн бергэ уткэру ечен тэшриф боерды. К. Нэжми. Тэшриф иту — узенец килуе белэн кемне дэ булса олы- I лау, хермэтлэу, хермэт курсэтеп кемгэ дэ булса бару, I килу.— Зыя мэгъзум... Синец дэ безнец йортка I тэшриф итэр конец бар икэн!.. Исэнме, саумы?.. I Г. ИбраЬимов.
ТЭШТИТ и. лингв. Гарэпчэ сузлэрдэ бер хэрефне ике кабат укырга тиешлекне курсэтэ торган еч теш- * ле (,.ш“ сыман) бнлге. [Кызлар] ,Вэлэзза-а-алинн...‘ i дип сузып, тэштитлэрен чыгарып Коръэн укыйлар. I К. Нэжми. Кайбер хэрефлэрнец еслэрендэ яки асла-рында терле рэвешле аерым тамгалар булган. Аларны | гарэплэр: „тэштит*, .йэмзэ", „мэд“ кебек исемнэр I белэн атаганнар. Ж- Фэйзи.
ТЭШТИТЛЕ с. лингв. Тэштит куелган, тэштите I булган.— Алай дияр идец, гарэпчэ ике .та' урынына тэштитле „та' язылырга тиеш. Ф. Эмирхан.
ТЭШТИТ ЛЭ Y ф. 1. Кат-кат, кайта-кайта башкару. ' Хэзрэт йэртерле куркуны онытып, кинэт тэш-титлэп каргарга, тиргэргэ тотына. Э. Еники.
тэш
235
тээ
2. Жентеклэу.— Син аны, кем, Габделхак абзый-дан дип эйтмэ. Нигэ кирэк ул хэтле тэштитлэп торырга? Ф. Хесни.
ТЭШЭББЕС и. иск. кит. Бер эшкэ керешу, бер эшне башлап жибэру; инициатива. Солтангэрэевнец тэ-шэббесе буенча, солдатларныц ацлы кыйсьме „урра!" кычкырып гузэл менэж;эт укыдылар. К. Нэжми. Терегулов тэшэббесе белэн мэктэп китаплары сайлау хакында бер кицэш мээк;лесе Ясалды. Г. ИбраЬимов.
Тэшэббес иту (кылу) — (бер эшкэ) керешу, (бер эшне) башлап жибэру.— Сез яцлышасыз, ахыры гаять хэвефле булу ихтималы якын бер эшкэ тэшэббес итэсез. М. Фэйзи.— Тимер, безнец орлыкны Тэшэббес кыл э^ыярга. Ш. Бабич.
ТЭШЭББЕСЧЕ и. иск. кит. Берэр эшне башлап жибэруче кеше; инициатор.
ТЭШЭККЕР и. иск. кит. юг. (Кемнец дэ булса яхшылыгына каршы) рэхмэт.— Кунак итуегез бэра-бэренэ чын куцелемнэн тэшэккеремне белдерэм. Э. Фэйзи.
Тэшэккер иту — (кемнец дэ булса яхшылыгына каршы) рэхмэт эйту, рэхмэт белдеру. Телеграммагыз-ны алгач, бик [шатла ндым]. Моныц ечен Бэр ике-гезгэ аеруча тэшэккер итэм. Ш. Мехэммэдев. Тэшэккердэн гащиз—1) бик нык шатлану, куаныч-тан нишлэргэ дэ белмэу. Фиргавен Ибрарим белэн Са-рага бик куп мал-туар, бихисап куп алтын-кемеш булэк итеп озатып кала. Пэйгамбэр тэшэккердэн гаэциз ... Г. Гобэй; 2) куп рэхмэт эйту.— Безнец шие аристократлар, чак кына тегелэй-болай берэр нэреэ булдымы, ,бик рэхмэт, тээссеф итэм, тэшэк-кердэн гаэк;из ... “ [—дилэр]. Ш. Камал.
ТЭЭМИН и. кит. иск. 1. Тормыш, кенкуреш ки-рэк-яракларын житэрлек булдыру, житештеру. Бэрбер колем узенец тереклеген тээмин ечен, узен узе бе-тудэн саклар ечен кулыннан килгэнчэ тырышырга. хезиэт итэргэ тиеш. Г. Тукай.
2. Берэр нэрсэне саклау яки тормышка ашыру ечен кирэкле шартлар тудыру. Бэр кеше истикъ-бален тээмин ечен Дэртенэ чара тапсын. М. Гафури. Алар мица дурт ел буе „килэчэкне тээмин", .кеше“-чэ тору, киенуне, тагы эллэ нэрсэлэрне лыгырдады-лар. Г. Тукай.
Тээмин иту — 1) нинди дэ булса ихтыяжларны, сорауларны канэгатьлэндеру. Ул [кыярны].---зур-
рак мемкинлек булганда. бетен тирэ-якны тээмин итэрлек кулэмдэ елгертергэ дэ кулыннан килэчэген сейлэп тезеп китте. М. Эмир.— Бетен волостьны товар белэн тээмин иту мица йеклэнгэн. Т. Гыйззэт; 2) берэр нэрсэне тормышка ашыру ечен кирэкле шартлар тудыру, булдыру. Старшина Мээцитов-----
иц кирэкле бер вакытта эйэмиятле .тел' алып кай-туны тэзмин итте. А. Эхмэт. Татарстан хезмэт иялэре, — студия коллективына ярдэм итеп, аныц уцышын тээмин итеп тордылар. М. Жэлил.
ТЭЭМИНАТ и. Билгеле бер сешма, завод-фабрика, кешелэр коллективы h. б. ш. эшчэнлеге, тормыш-кенкуреше ечен кирэкле нэреэлэр белэн тээмин иту. II с. мэгъ. Шул эш белэн шегыльлэнэ торган. Тээ-минат булеге. □ [Авылга] фронт артыннан ияреп баручы аерым тээминат ротасы кереп урнашты. Э. Еники.
ГЭЭМИНАТЧЫ и. Тээминат сешмасында эшлэуче кеше. Тээминатчылар иртэрэк шау-шу кутэргэннэр икэн. А. Гыйлэжев. Тээминатчылар терле эцирлэр-гэ чабалар,--тик тубэ материалы яки газобетон
табылмый. С. Рафиков.
ТЭЭСИР и. I. Берэр кеше яки нэреэ тарафыннан икенче кеше яки нэрсэгэ ясалган йогынты. Кояш нурларыныц кеше организмына тээсире. Тышкы тээ-сирлэр. Дару тээсире. I I Бэр эк;ирдэ . большевик тээсире -квннэн-кен усэ бара. Ш. Камал. Кешелэр эле эк;ырныц кечле тээсиреннэн арынып эе^итмэгэн-нэр. Г. Эпсэлэмов.
2. Берэр кеше яки нэреэ белэн танышудан, очра-шудан, аралашудан шул кеше (яки нэреэ) турында туган фикер. Мостафин узе дэ [Байгузин] белэн бер-ике тапкыр сейлэшеп утырган иде. Эйтергэ кирэк. зарарсыз гына тээсир калдырды ул ацарда: ялагай-лану куреэтмэде, каушау сиздермэде, гади. тыныч кына тотты узен. Э. Еники. Париж, куплэр уйла-ганча. баш эйлэндерерлек тээсир калдырмый. Г. Гали.
3. Тышкы денья куренешлэренен, предметларнын яки сузлэрнец кеше анында, рухи халэтендэ калдыр-ган эзе, чагылышы. Моцеу казарма эчендэ яца гына улгэн Эшченец сузылып яткан гэудэсе минем куцел-гэ дэ бик авыр тээсир бирде. М. Гафури. Мэрьям бик матур иттереп „Ашказар“ны эцырлады. аныц хэт-фэ шикелле ягымлы матур тавышы тыцлаучыларга тирэн тээсир ясады. Ш. Камал.
Тээсир иту — тышкы денья куренешлэре, кешелэр яки предметлар кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса йогынты ясау. Рэуфэнец эшчэнлеге, кутэренке куцел-лелеге башкаларга да тээсир итэ. алар, ацардан калышмаска тырышып, келэ-келэ, шаяра-шаяра эшлэп йврилэр. А. Шамов. Тээсир кылу иск. кит.— к. тээсир иту. Каты салкын кылыр Бэр шэйгэ тээсир. М. Гафури.
ТЭЭСИРЛЕ с. I. Тирэн тээсир, тойгы, хис тудыра торган. Бу э^ырчы кошныц эк;ыры шундый саф, шундый тээсирле булган, аныц эк;ырын тыцлаганнан соц хэтта картаеп беткэн ялгыз гвлчэчэк куагы да бе-ленер-беленмэс кенэ тетрэп киткэн. Д. Аппакова. II рэв. мэгъ. Тнрэн тээсир, хис тудырырлык итеп. ДСеня я$уны-----тээсирле итеп укып э^ибэрде.
Г. Гобэй.
2. Берэр кешенен холык-фигыленэ, эшенэ, караш-ларына йогынты ясарлык.— Чит кеше эйтугэ Караганда, узенец иптэше, шуныц естенэ, ячейка секретаре эйту тагын да тээсирлерэк булыр. Ш. Камал.
3. Зур урында эшлэп сузе утэ торган; йогынтылы. — Бу кызныц язмышы белэн иптэш фэлэнев узе кызыксынган иде, — дип, [Кэсбиев] тээсирле бер шэ-хеснец фамилиясен ат'ады. М. МэЬдиев.
ТЭЭСИРЛЕЛЕК и. Тээсирле булу.
ТЭЭСИРЛЭНУ ф. Берэр нэрсэдэн, суздэн Ь. б. ш. куцел йомшару, хискэ бирелу, эсэрлэну. Мин узем дэ бу вакыйганы сейлэгэндэ тээсирлэнгэн идем. Э. Айдар. Бэр узгэрештэн утэ нык тээсирлэнэ торган яшь йерэклэребез безне кайда алып бара? М. Эмир.
ТЭЭСИРЛЭНУЧЭН с. Тышкы тээсиргэ тиз бирелу-чгн (кеше турында). Ул юктан да бик тиз тээсир-лэнучэн кеше.
ТЭЭСИРЛЭНУЧЭНЛЕК и. биол. Тышкы тээсиргэ бирелу хасияте, ярсучанлык. Организмныц тээсир-лэнучэнлеге.
ТЭЭССОРАТ и. иск. кит. Кемнец дэ булса ацын-да, рухи халэтендэ тышкы денья куренешлэре, кешелэр Ь. б. тудырган, калдырган тойгылар,.кичерешлэр, эзлэр. Бу концертлардан алган тээссоратны тулы иттереп язсац, берничэ табаклы китап чыгарырга кирэк булыр. Г. Кутуй. Шагыйрь Болгар хэрабэлэре-нэ барудан алынган тээссоратын яза. Г. Нигъмэти.
ТЭЭССОРАТЛЫ с. иск. кит. Берэр нэрсэдэн, суздэн, куренешлэрдэн кунеле тиз йомшара, нечкэрэ торган, тиз эсэрлэнучэн. Соц дэрээкрдэ тээссоратлы.
тэя
236
ТЭУ
соц дэрэмрэдэ хыялый  Мехэммэт ялгызлыкка бирелэ. Г. Гобэй.
ТЭЯММЕМ и. дини. Шэригать буенча: ару су бул-маганда, кулны туфракка яки ташка тиереп тиешле эгъзаларны сыпырудан гыйбарэт тэЬарэт.— Tahapam суга гына терэлмидер: ике терле mahapam булуы го-ламэ каршында мемкин—вызуыэ йэм тэяммем. Г. Газиз.— Пайгамбэребез, су юкта тэяммем м;аиз, дигэн. ягъни су булмаганда тэкарэтне ком белэн яцартыгыз ди[гэн]. Каз. утл.
Тэяммем ташы—1) дини. тэяммем кылу ечен янда бер дэ калдырмый йертелэ торган таш; 2) куч. Ьэр жиргэ барып, йереп, шомарып, остарып беткэн кеше турында эйтелэ. Тэяммем сугу дини.— тэЬарэтне тэяммем белэн башкару.— ТэЬарэт алырга оныткан булсалар. тэяммем сугып укырга мемкин ич. Ш. Камал. Вафа мулла----ничек госел коенырга, ничек
тэяммем сугарга [ейрэтэ]. Ш. Маннур.
ТЭ’ЯН рэв. диал. Ьаман, гел генэ, еш. Тэян ал да гел булмый. Мэкаль. Тэян фарсит итэр идек, туры килми чамага! Мэкаль.
ТЭЭССЕФ и. иск. кит. I. Кайгы, укенеч> ачыну. Матбугатта тээссеф изйар итучелэр йезлэп санал-гач, тээссефлэрен эчлэренэ йотып калучылар, эл-бэттэ, мецлэп саналырга тиеш. Г. Рэхим.
2. кер. суз функ. к. кызганыч (4 мэгъ.). Тээссеф ки, депутат эфэндегэ шулай тырышып-тырышып хэзерлэгэн нотыкны сейлэргэ туры килмэде. Ш. Камал. Очтылар хэзрэт, вэкил— куп очтылар. Тик, тээссеф, — эк;иргэ егылып тештелэр. Г. Тукай.
Тээссеф иту—кайгыру, укену, кызгану. Аннан аерылу----мица шактый куцелсез булды. Мин ае-
рылуыма чын куцелемнэн тээссеф итеп уз юлыма юнэлдем. Ш. Эхмэдиев. Уземнец бу деньяга 10—15 ел соцрак килмэвемэ тээссеф итэм. М. Гафури. Тээссефкэ каршы — к. кызганычка каршы.— Тээс-ссфкэ каршы, мин бит, Фатих званым, туташлар белэн эцгэмэгэ эзерлэнеп чыкмадым. Ф. Хесни.
ТЭЭССЕФЛЕ с. иск. кит. Кызганыч, укенечле, кайгылы. Матбугатта бу исем белэн телэсэ кем тарафыннан вэ телэсэ нинди ноктадан карап язылган нэрсэлэрнец куренуе тээссефле хэл. Ф. Эмирхан. Эчкечелек----гаять тээссефле бер сурэттэ пади-
шайлык сер[э] башлады. Г. Тукай. || Берэр нэрсэне кызгану, берэр нэрсэгэ кайгыру, укенуне белдерэ торган. Тээссефле караш.
ТЭУ 1 с. диал. Беренче, эувэлге; тэуге. Мин тег шендем гомеремдэ тэу тапкыр куркыныч чынлыкны-Э. Фэйзи.— [Мавия] сине шунда тэу мэртэбэ курде-Ьэм шул кеннэн алып куцеленэ кэгъбэ итте-М. Фэйзи. II рэв. мэгъ. Ин беренче, эувэл, башта. Телке арысланны тэу кургэндэ куркуыннан чак эк;аны чыкмаган. икенче кургэндэ эссэламегалэйкем дигэн. еченче кургэндэ алдап киткэн, ди. Мэкаль. — Теге вакыт мин аны тэу кургэндэ, узем кечкенэ булганга, ул мица артык озын куренгэндер.. . Н. Исэнбэт. || рэв. мэгъ. тэудэ. Башта, элек, эувэл. Тэвэккэл тэудэ чыгар. Мэкаль. Бу авылныц тирэ-ягында да урманнар куп булганга, иц тэудэ утыр-ганда агачлык бул[ган]. Шура.
ТЭУ II: тэу иту диал.— 1) рэхмэт эйту, рэхмэт белдеру. Ындыр арткайлары тигэнэк, Яцгырлар да килэ сибэлэп. Ашадык та эчтек, хермэт курдек, Тэу итэргэ кирэк бергэлэп. Жыр; 2) олылау, хермэт-лэу.
ТЭУБЭ и. I. Теге яки бу эшне монарчы эшлэ-гэненэ укенеп, янадан кабатламаска бирелгэн суз, ант.— Улгэннэн соц тэубэ юк, дигэн шикелле, соцын-нан укенгэннец файдасы булмас. Ш. Мехэммэдев.
Шулай да эле, кызлар, Алла хакы ечен. Миннэн бераз читтэ йерегез. Я тэубэне шунда боздырырсыз. „Гыйшык" итеп куеп берегез! h. Такташ.
2. ы. функ. Берэр яман (генаЬлы) эштэн яки суз-дэн кайтканны белдерэ.— Тэубэ, тэубэ, эйттем исэ кайттым. Ф. Бурнаш. Тэубэ, тэубэ бу эштэн. М. Жэлил.
Тэубэ иту (кылу) — берэр эшне монарчы эшлэ-гэненэ укенеп, эйткэн сузеннэн кайтып, янадан кабатламаска суз биру; шул эшне ташлау. [Фазыл] 18 нче елларда милли татар буржуасы хэрэкэтенэ ярдэм итэ, шуца катнаша. ахырында тэубэ итэ, чын куце-леннэн советка килеп эшкэ тотына. Г. Нигъмэти. Мулла безне бик нык вэгазьлэп. бар генайлардан тэубэ кылырга куш[ты]. М. Гали. Тэубэгэ килу — к. тэубэ иту (кылу).— Малаец изрэп теште: утер-мэгез, абзыкайларым, моннан соц якын бармам, башы-ахыры шул булыр, дип елый-елый тэубэгэ килде. Г. ИбраЬимов. БорНан, тэмам тэубэгэ килеп: „Болай да кеше кузенэ куренергэ оят. Зинйар. инде бетенлэй адэм хурына калдыра курмэ, шэфкатец кур-сэт“, — дип ялын[ды]. М. Шабай.
О Тэубэ капкасы (капусы) ябылу — монарчы эшлэгэн яман (генаЬлы) эшлэре яки эйткэн начар сузлэре ечен укенеп, хаталарын танып, янадан кабатламаска уз телэге Ьэм акылы белэн суз биру вакыты, форсаты уту. дллэ тэубэ капкасы ябылдымы? дллэ бер бай корсагы ярылдымы? Г. Тукай.
ТЭУБЭ-ИСТИГЪФАР и. дини. Кылган генаЬлары ечен укенеп, алладан ярлыкавын copay.
Тэубэ-истигъфар кылу дини—кылган генаЬлары ечен укенеп, алладан ярлыкавын copay. [Каюм хэл-фэ] халык белэн, хэзрэтлэр белэн кырга чыга, яцгыр телэп. тэубэ-истигъфар кыла. Атака. Тэуба-истигъфарга килу дини — к. тэубэгэ килу, дгэр ул аллага сыгынучы кеше булса, узенец изге догаларын укый, тэубэ-истигъфарга килэ. Ш. Маннур. Мулла-лар бик куркып, кыямэт галэмэтлэре дип, тэубэ-истигъфарга кил[элэр]. Г. Газиз.
ТЭУБЭЛЭУ ф. Тэубэ сузлэре эйту, тэубэ иту. [Бабай], таш яуса да бу мэсьэлэне кабат кутэрмэс-кэ тэубэлэп, ишекне япты. Сов. эд.ж
ТЭУБЭЧЕЛ с. Тэубэ итэргэ яратучан, лэкин гадэттэ сузендэ тормаучан. Яман суфи тэубэчел, яман адэм хэрэмчел. Мэкаль.
ТЭУГЕ с. Ин беренче, эувэлге, элекке, баштагы. Сугышныц тэуге елында Мэскэу янында идем. Э. Ерикэй. Сэфэрнец тэуге сузлэре аныц исенэ килеп тештелэр. Э. Фэйзи.
О Тэуге этэч сир. — к. беренче этэч. Безгэ бары тэуге этэчкэчэ Кирэк иде йоклап алырга. М. Жэлил.
ТЭУЛЕК и. 1. 24 сэгатькэ бэрабэр вакыт улчэве берэмлеге; кен белэн теннен озынлыгы.— Тэулектэ бары егерме дурт сэгать кенэ бит, куп вакыт, эш йокыга килеп терэлгэч кенэ, тэулек м;итми кала... Э. Еники.— Сезгэ ун тэулек вакыт бирэм. шул вакытка там; елгергэн булсын. А. Алиш. II с. мэгъ. Шул вакыт дэвамы белэн исэплэнгэн. Барлык фабрикаларныц тэулек график буенча эшлэвен тээмин итэргэ [кирэк]. М. Максуд.
2. тарт. форм, тэулеге. бэйл. мэгъ. „Ел“, „кеи‘ сузлэре белэн килеп, шул сузлэр белдергэн вакыт дэ-вамын, вакыт эйлэнэсен анлата. Ел тэулеге дурт фасылга буленэдер: яз, м;эй, кез, кыш. Г. Тукай. Забой ишелеп, [шахтёр] бер кен тэулеге м;ир астында яткан. М. Гафури.
О Тэулекнен алтынчы намазы — естэмэ фарыз эш, шегыль. Я^ицгэчинец аулак булмэлэрендэ тен у ткэрулэрнец тэмен тпатыгач, [Камали] бу эшкэ
ТЭУ
237
тэж
тэулекнец алтынчы намазы кебек гадэтлэнеп китте. К. Нэжми.
ТЭУЛЕКЛЕ с. Бер тэулек буена сузыла яки эшлэ-нелэ торган. Тэулекле эш.
ТЭУЛЕКЛЕК с. Билгеле тэулек эчендэ булган, шулкадэр тэулек дэвамында яшэгэн. Ике тэулеклек чебеш. Й\ирнец тэулеклек хэрэкэте. □ Район кол-хозларында---тугыз мец дуцгыз симертелэ. Тэу-
леклек усеш яхшы. Соц. Тат. II Билгеле тэулеккэ сузыла торган.— Брак эндир дип, бу заманда нэрсэ инде? — Ат белэн дисэц, бары бер тэулеклек юл!.. Г. ИбраЬимов. Бер тэулеклек сэфэрне бер кеше белэн дэ белешми, ялгыз баруы бик кызыксыз. Ф. Эмирхан. II Бнлгеле бер тэулеклэр саныннан чыгып тезелгэн. Кеч-хэл белэн рэткэ салынган тэулеклек график челпэрэмэ килде. М. Хэсэнов.
ТЭУЛЕКЛЭП рэв. I. Тэулек(лэр) буе (эшлэу, ки-зулек иту Ь. б. ш. турында).— Смена булып тэулеклэп эшлибез. Г. Минский. || Берничэ тэулек буе. Ара ерак, — поездга утырсац да, тэулеклэп барырга кирэк. Б. Камалов. Чэйнец чубе тэулеклэп тора. Г. Тукай.
2. Тэулек исэбе белэн. Тэулеклэп тулэу системасы.
ТЭУЛЕКЛЭ'РЧЭ рэв. Берничэ тэулек буена. Бушка китми тэулеклэрчэ Аяз куктэн бомба явуы. Ф. Кэрим.
ТЭУЛЭП рэв. диал. Беренче мэртэбэ, беренче кат, эувэл. Шунда тэулэп ишеткэн ул Безнец совет лдырларын. Э. Ерикэй.— Сез безгэ тэулэп килдегез-ме? Безнец юл.
ТЭУМЭКЛЕ бэйл. диал. Кадэрле, зурлыгы, хэтле. [Корбый] кулында тэкэ башы тэумэкле чукечне уй-натып кына йертэ. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТЭУМЭКЛЭНУ ф. диал. Аунау, мэтэлу, мэтэлчек ату.—Амбар буенда тэумэклэнеп йергэн букэннэрне хэтерлисецме? Безнец юл.
ТЭУМЭЛ и. диал. Вакытнын билгеле бер елеше, бераз вакыт. || рэв. мэгъ. тэумэлгэ, тэумэлдэ. Элек, башта. Нинди могэкдиза белэндер исэн калган Мидхэт тэумэлгэ берни дэ ацламый. М. Эмир.
ТЭУМЭЛЕ бэйл. диал. Чаклы, хэтле, кадэрле, зурлыгы. Сабаннары булса, алар бер каерып ташлаган-да келэт нигезе тэумэле экдирне эйлэндереп салалар. Ф. Сэйфи-Казанлы. Шул ей тэумэле экдир ечен дэ имана сорап тецкэгэ тиялэр. Г. Бэширов.
ТЭУМЭЛЕГЕ бэйл. диал. к. тэумэле. вй тэумэлеге. Кибэн тэумэлеге ут. Кеше тэумэлеге куак.
ТЭУМЭЛТУ ф. диал. Берэр савытны аударып, эчендэге нэрсэсен тугеп жибэру. Эт. эчэргэ куйган ашын тэумэлтеп, экдиргэ тугелгэнне ялап тора. Ак юл.
ТЭУМЭЛЧЕК и. диал. I. Зуррак чумэлэ кадэр кечкенэ кибэн.
2. с. мэгъ. Култык астына гына кыстырырлык (печэн, салам турында). Бер тэумэлчек печэн алып кайттым. Безнец юл.
ТЭУМЭЛЭНУ ф. диал. к. тэумэлу.
ТЭУМЭЛУ ф. диал. Авып тугелеп (яки тешеп) киту; мэтэлу. Малай чанадан тэумэлде. Бер савыт су тэумэлде.
ТЭУРАТ и. ЯЬудилэрдэ: Муса пэйга.мбэрнен теп тэгълиматы анлатылган китап — библиянец беренче биш кисэге; русчасы: тора, пятикнижие. Еврейлэр 6 нчы гасырдан бирле яйуд динен тоталар. Изге ки-таплары—Тэурат. Г. Гобэй. Бу халыкча: [алтын яхшылык], тугрылык та, дин дэ шул! Хэзрэте Коръэн, Зэбур, Тэурат та шул. Инждил дэ шул! Г. Тукай.
ТЭУФЫЙК и. Эдэплелек, тэрбиялелек, тыйнаклы-лык, яхшы эхлаклылык. [Хэсэншаныц] тегелэй дэ тэу-фыйгы мдирендэ: эчми-тартмый. Ш. Камал. Э песием минем, ждан кисэгем, ъмулла* кебек тэуфыйк иясе. Каймак куясыцмы. ни куйсац да, йич кенэ юк инде тиясе. h. Такташ.
О Тэуфыйк табу—начарлыкка бирелеп тэ, соцын-наи тыелу, тыйнаклану, эдэплэну; тэуфыйклану. Ан-дый бэхетсезлеккэ очраган малайлар барыбер тэуфыйк тапмыйлар,-----тагын да хэйлэлерэк юллар
белэн. тагын да усалрак итеп урлаша башлыйлар. М. Эмир. Без тыйнаксыз бала тугел, Тэуфыйк та-барбыз эле. Жыр. Тэуфыйкка килу (утыру) — к. тэуфыйк табу. Бер бай баласы атасыннан калган куп малларны теплэп, — акча юклыктан тэуфыйкка килгэн. Ш. Мехэммэдев.— Инде тэуфыйкка уты-рырмын, инде аракыныц исен дэ иснэп карамам. Ш. Хесэенов.
ТЭУФЫЙКЛАНУ ф. Тэуфыйклыга эйлэну, тэуфыйк-лы булып киту.— Шул карт писерлектэн тешкэч бик тэуфыйкланды. Сакалларын устереп мдибэрде, мыекларын кыскартты. Г. Камал.
ТЭУФЫЙКЛЫ с. Эдэпле, тэрбияле, тыйнак, яхшы эхлаклы. Мин бик тэуфыйклы кеше: эчмим, тарт-мыйм, хатын-кыз белэн чуалмыйм, - - - беркем белэн дэ ачуланышмыйм. Н. Фэттах.— Сине бетен полк-та иц тэуфыйклы кеше дип йергэн идем, мин югын-да аза башлагансыц тугелме соц? Г. Бэширов.
ТЭУФЫЙКЛЫЛЫК и. Тэуфыйклы булу сыйфаты. — Син узецнец тэуфыйклылыгыц белэн масайма, синец башыц яшь эле, деньяда терле хэллэр булып китэ. Г. Камал.— Элегрэк заманнарда сезнец месел-маннар-----эшчэнлек, тырышчанлык, тэуфыйклы-
лыкта башкаларга [урнэк] булып килделэр. Ш. Камал.
ТЭУФЫЙКСЫЗ с. Бозык эхлаклы, эдэпсез, тэрбиясе з; тыйнаксыз, тотнаксыз. Алар бар да азгыннар, тэуфыйксызлар. днэ егетлэр белэн тотылып, аты-чабы чыккан Бэдрелхэят, энэ атасын ач тотып, тапкан акчасын эчеп бетерэ торган Тимеркэй. Г. ИбраЬимов. Сэхэу карт яшь чагында бик тэуфыйксыз кеше булган. М. Эмир.
ТЭУФЫЙКСЫЗЛАНУ ф. Эхлаксызлану, тэуфыйксызлык курсэту, тэуфыйксыз булу. [Атныц] я дугасы, я ыцгырчагы сына, Яки тэуфыйксызланып юлдан чыга. Б. Рэхмэт.
ТЭУФЫЙКСЫЗЛЫК и. Эхлаксызлык, эдэпсезлек, тэрбиясезлек. Тэуфыйксызлык белэн гомер узды. Рэт-ле кеше булып булмады. Б. Такташ.
ТЭУФЫЙКЧЫЛ с. к. тэуфыйклы. Ул утэтэуфыйк-чыл, гыйбадэтчел. 3. Бэшири.
ТЭУХИД и. иск. кит. I. Берлэштеру. Мэдрэсэлэр тэухидендэ ни [уйлыйсыз]? Ф. Эмирхан.
2. Бер генэ аллага ышану.
ТЭЖВИТ и. дини. I. Коръэнне дерес уку турында гы ейрэтмэ. Гарэпчэне, э/диренэ ждиткереп. нэкъ тэждвит курсэткэнчэ укырга ейрэндек. М. Эмир. II Коръэнне дерес укырга ейрэтэ торган, Коръэн укунын орфоэпик кагыйдэлэрен анлата торган китап. — Безнец Шэйит тээкдвит язып шейрэт ала. Г. Тукай. Бик яца ысулда элифба, тэждвит вэ [башка] дэреслеклэр дэ язылды. Г. ИбраЬимов.
2. Рамазан аенда, тэравих намазларында Коръэнне яттан уку, укып чыгу.
ТЭЖВИТЛЭП рэв. иск. Сузлэр Ьэм авазлар эйте* ле шенен бетен кагыйдэлэрен саклап. д монда-ки-
тап сузлэре кыстырып, тээ/двитлэп, тамак кырга-лап сейлэшергэ кирэктер эле. Ф. Хесни.
тэж
238
ТЭЦ
ТЭЖВИТЧЕ и. иск. I. Егерменче гасыр башларын-да уку-укыту, культура елкэлэрендэ: Коръэнне дерес укырга ейрэтэ торган кагыйдэлэрне белергэ кирэклек-не h. б. ш. вак-теяк узгэрешлэрне кутэреп чыгу белэн генэ канэгатьлэнгэн жэмэгать эшлеклесе. „Беренче театр*— бер пэрдэле келке, Казанныц тэлдвитче (прогрессистлары) мэгыйшэтеннэн алып язылган эсэр. Ф. Эмирхан.
2. Рамазан аенда, тэравих намазларында Коръэнне яттан укучы кеше. Рамазандагы озын теннэр. кыска кеннэр тэлдвитчелэргэ узенец киц мэрхэмэтле ко-чагын ачкан иде. Г. Газиз.
ТЭЖ(Е) и. Арбанын йерешен тотрыклы иту, тигез-лэу ечен тэртэ башыннан алгы кучэргэ тарттырылган бау яки тимер чыбык; тэртэ бавы. Тэлде тарттыру. □ [Хулда] тэлдлэрне тикшерэ,-------эгэр тэлдлэр
бушрак тартылган булсалар, арба рэтлэп майлан-маса, пыр туза. М. Гафури. Юл саен диярлек камыт бавы, тэлде езелеп, арба ватылып тецкэне корыта. Г. ИбраЬимов.
Тэж(е) башы а.-х. — тэртэ бавын кучэргэ беркетэ торган тимер жайланма.
ТЭЖЕЛ с. диал. Бик тиз эшлэнергэ тиешле булган, ашыгыч. Мондый кызу эш естендэ кант.сомга [чакыру] юкка гына тугелдер. элбэттэ, берэр кирэкле, тэлдел эш бардыр. Ф. Сэйфи-Казанлы.— [Ул] ни ечен килгэн иде икэн? Берэр тэлдел йомышы булды микэнни? Ш. Маннур. || рэв. мэгъ. Бик ашыгыч рэвештэ, тиз генэ. Безнец ике лдицел автомобилебез дэ бар. Тэлдел генэ барасы лдир булганда, без алар-ны да бирэ алабыз. Г. Галиев.— Бибиэсма, зур кунак безгэ керэм диде. Син инде тэлдел генэ баскычларны юып ал. М. МэЬдиев.
ТЭЖЕЛЕК с. Тэже ечен яраклы, тэже ечен билге-лэнгэн. Тэлделек тимер чыбык эзерлэдем.
ТЭЖЕЛЛЭП рэв. диал. Ашыгыч рэвештэ; ашыга-ашыга; тиз. вйгэ киттем тэлделлэп. Атым минем талчыккан. Я. Емельянов. [Солдат] „курыкмыйм, курыкмыйм" дип тэлделлэп аягын киенэ, ди. Экият.
ТЭЖЕЛЛЭУ ф. диал. Берэр кая ашыгу. Кая тэ-лделлисец?
ТЭЖЕЛЭУ ф. а.-х. Арбага тэже тарттыру.
ТЭЖРИБЭ и. I. Тормыштан, практик эшчэнлектэн Ь. б. ш. лардан алган белемнэр, кунекмэлэр, ейрэн-мэлэр жыелмасы. Укыту тэлдрибэсе. □ [Газинур] урман кисучелэрне узлэренец------кыйммэтле эш
тэлдрибэлэре [белэн] уртаклашырга чакырды. Г. Эпсэлэмов. Партия-комсомол эшендэ зур тэлдрибэ туп-ланган. М. Жэлил. II Тормышны уз башыннан кичереп танып-белу хэле. Шэхси тэлдрибэ. Ачы тэлдрибэ. Тормыш тэлдрибэсе. О Мондый район белэн лдитэк-челек иту ечен бер тэлдрибэ генэ лдитеп бетми, теориядэн дэ кечле булырга кирэк. Э. Еники. Газизэ дэ моны уз тэлдрибэсе белэн белгэн. Ш. Камал.
2.	Материалистик философиядэ: кешенен тышкы табигать белэн узара тээсир итешуе, бэйлэнеше про-цессында алынган Ьэм материаль денья турында без-нен барлык белемнэребезнен чыганагы Ьэм нигезе булган сиземлэп узлэштерулэр жыелмасы; практика. — Алар фэн белэн теориянец тэлдрибэ аркасында туганлыгын ацламаска тырышалар. Т. Гыйззэт.
3.	Теге яки бу куренешне ейрэну, тикшеру ечен билгеле бер шартларда кузэту, сынау. Тэлдрибэ ясау. О — Уземнец ейдэге кабинетта химия тэлдрибэлэ-ре уткэрэм. Ш. Камал.— Мин дэ бит [йомыркалар-ны] уйнарга дип алмадым,----бер тэлдрибэ эшлэргэ
уйладым. А. Алиш. || с. мэгъ. Шундый кузэтулэр уткэрелэ торган. Тэлдрибэ станциясе. I I Нэфисэ узен шул тэлдрибэ кырына беркетуне утенде. Г. Бэширов.
— [Суз] тэлдрибэ цехы слесаре Ишнияз иптэш Эми-новка бирелэ. Г. Эпсэлэмов. || с. мэгъ. Шундый ку-зэтулэргэ нигезлэнгэн. Тэлдрибэ юлы.
4.	Башлангыч, урнэк характерындагы практик эш. Г- Камал Беек Октябрь революциясеннэн соц эдэбиятта авыл темасын яктырту турында да кайбер тэлдрибэлэр ясап карый. М. Гали. Халык эпосы мотивы буенча беренче тэлдрибэ буларак язылган бу либреттоныц куп кенэ лдитешсезлеклэре булырга мемкин. Сов. эд.
5.	Тормыш, чынбарлык (теге яки бу нэтижэлэрне, ысулларны тикшеру Ьэм куллану елкэсе сыйфатында); практика. Бездэ хэзер композитор белэн авторныц берлэшеп, бер проблема естендэ эшлэп, бергэ оперетта тудыру гадэтен тэлдрибэгэ кертергэ кирэк. М. Жэлил.
Тэжрибэ иту (кылу) иск.— берэр нэреэнен, куре-нешнен асылына тешену ечен аны билгеле бер шартларда сынау, тикшеру.— Я эле. тагын башкача тэлд-рибэ кылып карыйк. Г. Камал. Хэзер муллаларыбыз. икенче юлны тэлдрибэ итеп карасыннар иде. Ф. Эмирхан.
ТЭЖРИБЭ ЛЕ с. Берэр эштэ, Ьенэрчелектэ, профес-сиядэ Ь. б. елкэдэ тэжрибэсе (1 мэгъ.), белеме, кунек-мэлэре булган. Тэлдрибэле врач. Тэлдрибэле укытучы. I I Уз гомерендэ эллэ никадэр, эллэ ни терле лди-наятьлэр ачкан зур тэлдрибэле милиционер да шак-катып, гел башын чайкап торды. Г. Гобэй.— Тэлдри бэле инженер ул безнец [Миронов]. Эшнг яхшы белг. Р. Ишморат. II Зур тормыш тэжрибэсенэ ия булган. Тэлдрибэле карт. Г~1 Бу хэл денья кургэк тэлдрибэле аучыга сэер дэ, галдэп тэ тоела. Г. Минский. II Кунеккэн, гадэтлэнгэн, уткен (куз-колак турында). Данилныц тэлдрибэле кузе бу отрядныц бик куп булса бер йез илле кешел к икэнен билгелэде. Ш. Усманов.
ТЭЖРИБЭЛЕЛЕК и. Тэжрибэле булу сыйфаты.
ТЭЖРИБЭСЕЗ с. Теге яки бу эштэ, белгечлектэ, Ьенэрдэ житэрлек тэжрибэсе (1 мэгъ.), белеме, кунек-мэлэре булмаган. Тэлдрибэсез эшче. □ Турыдан-туры зур операларга керешу ечен композиторлар тэлдри-бэсезлэр иде. М. Жэлил.— Сез бу мэсьэлэдэ тэлдри-бэсезрэк булсагыз кирэк. А. Шамов. II Тормыш тэжрибэсе булмаган.— Укуын бетергэннэн соц аныц беренче башлап эшлэве генэ бит эле... Яшь, тэлдрибэсез. Э. Еники.
ТЭЖРИБЭСЕЗЛЕК и. Тэжрибэсез булу, тэжрибэ булмау. Яшь кеше тэлдрибэсезлеге белэн телэсэ ни сейлэргэ мемкин. Ш. Камал. Тэлдрибэсезлектэн килеп чыккан кимчелеклэр бу. Г. Ахунов.
ТЭЖРИБЭЧЕ и. Берэр нэреэ тикшеруче, шунын естендэ тэжрибэлэр ясаучы кеше. Кай заманда, кайсы деньяныц тэлдрибэсен сайлау — менэ бусы инде тэлдрибэченец уз [ихтыярында]. Г. ИбраЬимов.
ТЭЖРИБЭЧЕЛЕК и. Тэжрибэ белэн шегыльлэну, тэжрибэ алып бару.
ТЭЖЭССЕМ: тэжэссем иту иск. кит.— 1) берэр кешене яки нэрсэне гэудэлэндеру, куз алдына китереп бастыру. Аныц куцеле даман теге хэлфэнец тэлдэссем иткэн сурэте белэн мэшгуль иде. М. Гафури. Алсуны син итеп тэлдэссем итэргэ тырышам. ничек чыгар. h. Такташ; 2) берэр матдн формада куз алдына килу, гэудэлэну. Югалды ул... Тик эле дэ ул хыял-да Тэлдэссем итэ. К. Нэжми.
ТЭЦГЭЛ с. I. Бер-беренэ тулысынча охшаган, бетенлэй туры килгэн, тигез булган, бердэй. Тэцгэл почмаклар.
2.	и. мэгъ. диал. Билгеле бер урын, жир. Без тешкэн тэцгэлдэ Агыйдел каты акмый. М. Эмир, длдэл эшлэр эшен уз тэцгэлендэ. Дэрдмэнд.
ТЭЦ
239
ТЭЦ
3.	Ян, як, тира, туры.— Мин таягым белэн шул тэцгэлгэ курсэтергэ елгермэдем, Илгизем шунда китте. Н. Исэнбэт. II бэйл. функ. тэцгэле, тэнгэлендэ, тэнгэлегэ. (Берэр нэрсэнен) яны, тирэсе. [Вэли], купер тэцггленэ -эциткэч, тыны кысылган кее акрын тавыш белэн: .Кайда илтмэкче буласыз инде?" — дип сорады. III. Камал. Татар ягын, базар тэцгэлен ут-кэнче, Болак куперен кичкэнче--[карчыклар] абы-
на-свртенз баралар. И. Рэмиев.
4.	бэйл. функ. диал. Берэр нэрсэ турысында, мэсь-элэсендэ. Мал-туар тэцгэлендэ берэр нэрсэ эйту.
5.	и. мэгъ. диал. Узэнлек, уйсу урын. Тэцгэллэрдэ, аланнарда зэцгэр куллэр булып кар су лары эцыелган. Г. Эпсэлэмов.
Тэнгэл килу—I) бердэй, бертигез булу; 2) берэр мэсьэлэдэ, билгелэрдэ, теге яки бу яклары, сыйфатла-ры белэн бердэй булу; 3) мат. берсен икенчесенен естенэ куйганда бер-берен тулысынча каплау, бердэй, бертигез булу (сызыклар, фигуралар h. б. ш. турында). Системаныц чишелеше чиксез куп булса. туры-лар тэцгэл килэлэр. Алгебра. Шакмаклар эцей сы-зыгында да тэцгэл килергэ тиеш. Йорт эшлэре.
О Тэнгэленэ туры килу диал.— к. естенэ басу. — Китсэнэ инде! Монысы нэкъ тэцгэленэ туры килер дип уйлаган идем бит, экият! Ш. Камал.
ТЭЦГЭЛЛЕК и. Бердэйлек, бэрабэрлек, тиндэшлек. Изводи тэрэцемэ даими грамматик тэцгэллеклэргэ омтылмый. Ф. Фасеев. Алар Ай йэм Кояш календаре тэцгэллегенэ еч еллык циклда ирешэ алганнар. Сов. эд.
ТЭЦКОЛ-ТОЦКЫЛ аваз ияр. Каты эйберлэр бер-берсенэ ритмик бэрелгэндэ чыга торган тонык тавышны белдерэ.
Тэцкол-тонкыл иту — шундый тавыш чыгару. Тэцкол-тоцкыл, тэцкол-тоцкыл, тэцкол-тоцкыл итеп шакылдатып, акрын гына атлап, авыл сакчысы йери. Ак юл.
ТЭЦКЭ и. I. Яссы тугэрэк алтын якн кемеш акча. Талир тэцкэ. Тишекле тэцкэ. Бетен тэцкэ. □ Карл Федорович — аныц учына биш сумлык алтын тэцкэ салды. М. Гали. Мэзин бер сумлык тэцкэне кесэ-сенэ тыкты. Г. ИбраЬимов.
2.	сейл. к. сум I. — Садрый абзый, мица иртэгэ кадэр ун тэцкэ акча биреп торыгыз эле. Г. Камал. [Журналныц] бэйасе елына еч сум, ярты елга тэцкэ ярым, еч айга бер сум. Г. Тукай.
3.	Кайбер умырткалы хайваннарнын, балыкларныц, еланнарнын тэннэрен саклый торган тугэрэк сыман юка мегез матдэ. Вак балыклар, кемештэй ак тэц-кэлэрен ялтыратып. кечкенэ койрыкларын куцелле селкетеп йезеп киттелэр. Г. Гобэй. || Кайбер тер агач кэусэлэренен кабыгын яки нарат, чыршы куркэ-лэрен тэшкил нткэн вак юка тугэрэк; кабырчык.
4.	Ваграк кына юка жиз яки калай тугэрэк. Медаль тэцкэсе. Калай тэцкэ. □ [Гэрэйнец] бетен кук-рэге тасмалы тэцкэлэр белэн тулган. Ул тэцкэлэр, Гэрэй кузгалган саен, яшь кызларныц чулпыларыдай. матур гына, моц гына чыцлап куялар. А. Шамов. Жиз тэцкэ тезгэн йегэнле чабыш атлары-----килеп
эцитте. М. Гали. II Сыеклык естендэ май, бензин h. б. ш. ларнын вак тугэрэк элпэсе яки кояш, ай Ь. б. ш. утыныц кечерэк тугэрэк рэвешендэге чагылышы. [Ай нурыннан] бетен Идел естенэ мул итеп кемеш тэцкэлэр сибелгэн. Алар куктэге йолдызлардан да матуррак булып. эцем-эцем итэлэр, ялтырыйлар. И. Гази.
5.	с. мэгъ. ишгъ. Вак йолдызча сыман, яссы Ьэм нэфис (яфраклар, кар бертеклэре турында). Каеннар-ныц тэцкэ яфрагына Кезлэр эциткэн саен сары теша. Г. Латыйп. [Вавадан] тирбэлеп кенэ тэцк^ карлар
тешэ. Г. Гобэй. II и. мэгъ. Йолдызча сыман вак, яссы кар бертеге. Айлы кичтэ яуган беренче кар тэцкэлэ-рен син чэчэклэргэ охшат[тыц[. Г. Кутуй. II Вак, юка тугэрэк. Тэцкэ канатлы беэцэклэр.
Тэнкэ канатлылар зоол.— канатлары тэнкэ сыман ялтырап торган бежэклэр отряды; кубэлэклэр; русчасы: чешуекрылые. Тэнкэ печэн бот.—сыражчалар семьялыгыннан берьеллык ярым паразит усемлек; русчасы: погремок. Тэнкэ салыш диал.— уен тере (тезелеп утырган уйнаучыларнын учларына икенче берэу тэнкэ, шырпы, йезек Ь. б. ш. нэрсэ салган кебек тертеп чыга, тик берсенэ генэ сала да шул эйбер салынган кешене сикереп чыгарга куша; тэнкэле, шырпылы яки йезекле кеше уйланып сизми калса, оттыра); йезек салыш. Аулак ейдэ----тэцкэ салыш уйныйсыц. . Тэцкэ кем-
дэ? Тэцкэ кемдэ?"— дип, кызларныц уч тебенэ ,чап" итеп суккан буласыц. М. МэЬдиев. Тэцкэ тирелелэр зоол.— еске тирелэре мегез тэнкэ белэн капланган сейрэлучелэр (кэлтэлэр, еланнар, хамелеоннар); русчасы: чешуйчатые. Тэнкэ токмач диал.— кечерэк еч-почмак яки дуртпочмак рэвешле итеп киселгэн токмач. Тэнкэ чуар—к. алмачуар. вчлэп эциккэн тэцкэ чуар атлар кучерныц егет сымак тавышы астында си-керенеп кузгалып киттелэр. Ф. Эмирхан. [Алдыбызда] менэ дигэн тэцкэ чуар кук бия тора. Н. Исэнбэт. Тэнкэ яфрак бот.— бурэнкэ сыман яфраклы, яшь-келт чэчэкле улэн усемлек; русчасы: манжетка. Тэцкэ яфракныц яфракларыннан йэм тамырларыннан яшь-келт-соры буяу алырга мемкин. Робинзон эзл.
О Тэнкэ кебек шалтырап (ялт итеп) сир. — к. иске бер тиеп кебек ялтырап. Тэцкэ кебек шалтырап, тагын кайттым Кету кетеп ускэн эциремэ. Э. Ерикэй.— Борчылма, безнец Якуп югала торган кеше тугел ул. Кемеш тэцкэ тесле, ялт итеп килеп чы-гар. И. Гази. Тэнкэнец икенче ягы — эшнен, мэсьэ-лэнен икенче, эшэке ягы. Вэли Хэсэновныц бу озын мактануына залдагылардан байтагыныц эче пошып утырды. Тэцкэнец икенче ягын эйлэндереп карарга хаэцэт куренде. Г. ИбраЬимов.
ТЭЦКЭЛ и. диал. Артсыз урындык; русчасы: табуретка. Тэцкэлгэ утырдым.
ТЭЦКЭЛЕ с. I. Тэнкэ белэн капланган, тэнкэ кабы клы. Тэцкэле елан.
2. и. мэгъ. купл. зоол. тэнкэлелэр. Елан, кэлтэ елан кебек сейрэлуче хайваннарнын гэудэлэре юка, тугэрэк мегез матдэ белэн капланган бер тере.
Тэцкэле бежэк зоол.— кыл сыман койрыклылар семьялыгыннан бик кечкенэ, нэзек буйлы, кемеш сыман тэцкэлэр белэн капланган бежэк (кэгазь, тире, шнкэр Ь. б. ш. нэрсэлэр ашый); русчасы: чешуйница. Тэцкэле тимрэу мед.— тэнгэ ак тэцкэлэр белэн капланган тимгеллэр чыгудан гыйбарэт йогышсыз, дэвамлы тире авыруы. Тэцкэле чигэ диал.— керэшен-нэрдэ баш киеме.
О Тэнкэле кыз иск.— бай кыз, зиннэтле бизэну эйберлэре булган кыз. Алмачуар тайларда, Тэцкэле кыз байларда, Бу ай утеп, килэсе айда Без булыр-быз кайларда. >Кыр.
ТЭЦКЭЛЭНУ ф. сир. Гэнкэне хэтерлэту, тэнкэ сыман булу. Пароходныц борыны белэн янэшэ бетере-луче дулкыннар естендэ езек-езек тэцкэлэнгэн кояш нурлары Идел буйлап узган юлларны искэ . тешерэ-лэр. К. Нэжми.
ТЭЦКЭЛЭП рэв. Узеннэн алда кнлгэЪ сан белдерергэ тиешле чамалык тешенчэсен анлата.— Камали, син-дэ иртэгэ алты мец тэцкэлэп акча булырмы? Г. Камал.
ТЭЦКЭЛЭТУ ф. Тэцкэлэр белэн каплату, тэцкэлэр белэн бизэу (яки бизэту). Яшь Мэрхэбэ — естенэ.
тан
240
ТОБ Т(
башкорт хатыннарыныкы кебек билен, кукрэген тэц-кэлэтеп. бишмэт тектерде. Г. ИбраЬимов.
ТЭЦКЭ-ТЭЦКЭ с. Тэнкэ сыман, тэнкэгэ охшаган. Кар тесле ефэк кулмэгендэ Тэцкэ-тэцкэ кара тугэрэк. Ш. Медэррис. Тышта тэцкэ-тэцкэ кар я ва. Г. Эпсэлэмов.
ТЭЦКЭ-Т6ЦКЭ м;ый. и. кимс. Тэнкэ (1 мэгъ.) Ьэм шунын кебек нэрсэлэр.
ТЭЦРЕ и. Алла, кук алласы. Бэндэ узен яраткан тзцресенз гыйбадэт кылсын. Г. Тукай. Карацгы кат-лау меселман агай-эне: .X сдаем, тагы нинди афэт-лзрец бар икэн? Узец сакла, илаЬым!"— дип, тэцре-гз ялваралар. Г. ИбраЬимов.
О Тэнре йорты — мэчет, гыйбадэт йорты. Картлар, салмак кына атлап, акрын гына тэцре йортына гый~ бадэт кылырга китэлэр. Ак юл. Тэнре хакы ечен сир.— к. алла хакы ечен. Тэнре хакы ечен дэ — бетенлэй, Ьич тэ, бик аз гына да. Кук йезендэ тзцре хакы ечен дэ бер болыт юк. Г. ИбраЬимов. Тэнре ярдэм итсен — кемгэ дэ булса эше, килэчэк тормышы унышлы булуын телэу сузе; алла ярдэм итсен.— Хуш, бзбкгм, тэцре ярдэм итсен! Ф. Бурнаш. Тэнре узе генэ белсеи—к. алла белсен. Тэцре узе генэ белсен, ул карацгы булмэнец тын, куе карацгылыгы эчендэ озын теннэрдэ нинди серлэр, нинди яшеренлеклэр сакланадыр. Г. ИбраЬимов. Тэнреиед биргэненэ шекер сир.— к. аллага шекер.— дткэй. син бик баеган-сыц икэн лэбаса!---Карт кэефлэнде: , Тэцренец
биргэненэ шекер, балам". Г. ИбраЬимов. Тэнренен бирмеш (язмыш) кене — Ьэр кенне, кен саен. Кичэ, кендез ушбу эцирдэ, тэцренец язмыш кене, Капчыгын тоткан, сорана [телэнче] Я\эй вэ кез, яз, кыш кене. Г. Тукай. Безнец кеннэр бик кызык кына утэлэр. Мин. тэцренец бирмеш кене, Мэгъзумэнец иртэнге чэенэ килеп елгерэм. Ш. Эхмэдиев.
ТЭЬАРЭТ и. дини. Дини гореф-гадэтлэр буенча: гыйбадэт алдыннан мэжбурн рэвештэ женси эгъзалар-ны Ьэм аяк-кулны су белэн юу. Ха;н$и тэЬарэткэ кар-чыктан су сорады. Ш. Камал. II с. мэгъ. Шул эш ечен махсус. [Зэйтунэ] аяк чолгаулары, тэЬарэт чуп-рэклэре суга башла[ды]. Ф. Хесни.
ТэЬарэт алу — тэЬарэт кагыйдэлэре буенча, гадэттэ намаз алдыннан аяк-кулны, женси эгъзаларны юу. Салкын су белэн тышта, боз естендэ юынып, тэЬарэт алып керэсец дэ--иртэнге намазга китэ[сец].
М. Гафури. ТэЬарэт бозылу (сыну) — кешенен юыл-ган эгъзалары пычранудан, эшэке суз эйтудэн яки уйлаудан элекке тэЬарэт гамэлгэ ашмау.— Безнец тэ-Ьарэтебез сынды бугай. ТэЬарэт яцартасы иде. К. Тинчурин. ТэЬарэт яцарту—пычранган эгъзаларны янадан юу, янадан тэЬарэт алу.— Су буена барып тэЬарэт яцартыйм да ике рэкэгать нэфел намазы укып аулактарак дога кылыйм. М. Фэйзи.— Китер тизрэк комганны, тэЬарэт яцартып алыйм. А. Расих.
ТЭЬАРЭТЛЕ с. ТэЬарэт алган, тэйарэте булган. [Ясир], тэЬарэтле булмаса да, капкадан чыгып ак мэчеткз таба китте. К. Тинчурин.
ТЭЬАРЭТЛЭНУ ф. к. тэЬарэт алу.—Бакчага чык-тым да, тэЬарэтлэнеп, йеземне юнэлдердем кыйбла тарафына. С. Баттал.— Аксак Тимер шушы кулдэ тэЬарэтлэнеп намаз укыган. Ш. Камал.
ТЭЬАРЭТСЕЗ с. 1. ТэЬарэте булмаган, тэЬарэт алмаган, юынмаган. Шэкерт тэЬарэтсез икэн. || рэв. мэгъ. Юынмаган, тэЬарэт алмаган килеш. Кечли баш-ласалар, [Баязит намазны] тэЬарэтсез укый. Г. ИбраЬимов.
2. ТэЬарэт алмыйча кылынган (гыйбадэт, намаз турында). Хак тэцренец каршысында килешмидер ТэЬарэтсез намаз илэ корбансыз хам;. Г. Тукай.
ТЭЬАРЭТХАНЭ и. дини. ТэЬарэт алу ечен махсус бина яки булмэ. Таштан салынган ике катлы, туи-рэк, салкын тэЬарэтханэнец шиеге тебенэ лдыелып, — шэкертлэр тэЬарэт алырга нэубэткэ бастылар. К. Тинчурин.— Менэ безнец Дания Нэзарэтыныц пи-Ьарэтханэсенэ бер матур комганыбыз була. Н. Исэнбэт.
ТЭЬЗИП и. иск. пед. Дини мэдрэсэлэрдэ укытыла торган логика фэне. [Шэкерт\ тэЬзип дэресе вак» тында медэррискэ озын-озын гыйбарэле бэхэслэр кылып, дэресне суздырган. Ф. Эмирхан.
ТЭЬЛИЛ и. дини. 1. Гарэпчэ „Лэ илаЬэ иллаллаЬ' („бер алладан башка алла юк“) дигэн дога. [Кызби-кэ:] Лэ илаЬэ иллалла, лэ илаЬэ иллалла... ТэЬли-лемне яцлыштырып бетерделэр.----дДомга кен чы-
га торган тэЬлиллэремне укытмый каласыз бит, хэерсезлэр. М. Фэйзи. ТэЬэм;м;ет намазыны укып, м;итмеш мец тэЬлил эйттем. 3. Бади.
2. Улекне кэфенлэп куйгач, янына кереп, берника-дэр кешелэрнен „лэ илаЬэ иллаллаЬ" сузлэрен эйтеп, тэсбих тартып, коръэн укып багышлавы; женаза мэ-расименен бер елеше. [Алар] ейгэ кереп, тэЬлил эйтеп. дога кылдылар да. энинец гэудэсен кутэреп, эценаза агачына чыгарып салдылар. М. Гафури. Ж,е-назалар укып, тэЬлил эйтеп, солдат сеяклэрен кем эздыяр. Жыр.
ТЭЬЭЖЖЕТ: тэЬэщщет намазы дини—тенлэ укыла торган намаз. Бераздан соц тэЬээ^э^ет намазык укы[дылс]. 3. Ьади.
ТвБЕЛДЭУ ф. диал. Ьежум иту.
Тв’БЕН кер. суз. к. тебендэ (1 мэгъ.). Бабалары-быз шушындый су буйларында, тебен, яраксыз эцир-лэрдэ утырып калуыбызга башчы булганнар. Шура.
ТвБЕНДЭ кер. суз. 1. к. нигездэ. Мирсэй Эмир-нец бу хикэясен колхоздагы сыйнфый керэшне, тебендэ, дерес Ьэм эщанлы яктырткан уцышлы эсэр дип эйтергэ кирэк. Сов. эд. Халикъ абзый. тебендэ, Шахрай турында дерес [искэрмэ] ясады. Ш. Камал.
2. Чынбарлыкта, чынында, дересен тикшереп Караганда. — Кешелэр аны [усал] дип йерилэр икэн... д ул, тебендэ, эулия икэн: Ш. Камал.
ТвБЕНЭ'ЧЭ рэв. Тебенэ кадэр, тулысынча, бет-кэнче (эчу, ашау Ь. б. ш. турында). Эч изгелек савы-тын тебенэчэ, д тебендэ аныц — чын ирек! М. Жэлил. II Бетен кинлегенэ; киненчэ. Бизэкле сары капка тебенэчэ ачылды. А. Расих.
Т0БЕТ и. Авыр сеякле эт токымы; русчасы'. мастифф. Исеме телгэ алынмаган егеттэн исеме тели алынган тебет артык. Мэкаль. Юнь иттэн казн чыкмый.*тебеттэн тазы чыкмый. Мэкаль.
ТвБЕ-ТАМЫРЫ: тебе-тамыры белэн — бетенлэй, тулысынча. [Капиталистлар] тебе-тамыры белэн ял-ган бу фикерне Ьаман да чын курсэтеп, Ьаман да сугышны дэвам иттермэкче[лэр]. М. Гафури.— Киц купчелек хэзер, шушы сэгатьтэн ук. кулакларни авылдан бетен тебе-тамыры белэн йолкып ташлар-га тели. Г. Толымбай.
ТвБЕШ с. диал. Тэбэнэк, базык. Тебеш буйлы, юан, чыршайган битле карт бер карчык [елый]. Без-нен юл.
тевэк I и. 1. Жир естендэ берэр урын, як. [ДО-лил] иц куркыныч тебэклэрдэн, ут эченнэн хэбэрлэр, материаллар э^ыеп кайта. Г. Кашшаф. Безнец бригада бетенлэй башка тебэккэ киткэн. К. Нэжми.
2. Республнканын, крайнын, елкэнен яки зур шэйэрнен бер елеше; район. Меселман комитеты, губернаны тебэклэргэ булеп, яцадан корылтай чакыруны узенэ алырга уйлый. Ш. Эхмэдиев. Октябрь революцирсеннэн соц Пороховой, Яца бистэ Ьэм Плэ
т, pt з; аз из Pl с»
ат К гс
У1
di
т
л ч, п з
б а п
л
л л 1< к
к с Т. ь т
г
С I
ТвБ	241	тег
пин тебэклэрендэ хезмэт иялэренец зур труппала-ры, уз театрлары мэйданга килэ. С. Волжская-Гыйз-зэтуллина. II Торак пунктнын бер очы, урамы. Монда атларны мэйдан э^ыелган тирэдэ тугел. бетенлэй. икенче якта — Арчаныц югары тебэгендэ чапты-р[алар]. Ф. Хесни. Шэйэрнец ике тебэгеннэн ике юл сызылып тешэ. Э. Фэйзи.
3. сейл. Илнен, берэр елкэнен, районный h. б. ш. административ узэге — шэЬэр яки эре торак пункт. Куптэнге шэйэр Бегелмэ. Кайчандыр еяз тебэге булган дилэр. Г. Ахунов.
Т6БЭК II и. диал. 1. Урман эчендэ теплэнгэн урын, ачыклык.
2.	бор. Бишек тебе.— [Ул] кемештэн тебэк кой-дырды. Сов. эд.
Т6БЭКЛЕК и. Берэр урын, як, тирэ. Бездэн ерак тугел тебэклектэ ирлэр печэн чаба. Сов. эд.
ТбБЭКЛЭУ ф. Тебэклэргэ аеру. || рэв. мэгъ. тебэк-лэп. Аерым тебэклэр буенча. || Аерым мэсьэлэлэр буенча. Г. Ибрайимов татар эдэби мирасын тебэклэп тикшеру принцибыныц фэнни эшлэнуендэ-----гаять
зур роль уйнады. Сов. эд.
ТвБЭЛУ I ф. 1. Теш. юн. к. тебэу (1 мэгъ.). Тик бераздан гына ул узенэ тебэлгэн бер пистолет, ике автомат кепшэсен куреп алды. Э. Еники. Надзиратель, узенэ дэ шул у к йодрык тебэлгэнне куреп. бул-мэдэн тиз генэ шылды. Г. Гобэй.
2.	Берэр нэрсэгэ яки кешегэ аерым бер максат белэи текэлу (куз, караш турында). Халыкныц кузе ун-лы лампа белэн яктыртылган сэхнэгэ тебэлде. К. Нэжми. Теге мескен--узенэ тебэлгэн бу ямьсез
карашны кутэрэ алмый. М. Гафури.
3.	куч. Берэр максат белэн билгеле бер кеше яки кешелэр теркеме ечен генэ эйтелу, эшлэну (гадэттэ суз, кинэш h. б. ш. турында). Мэдинэнец: .Ни зрителе кеше',— дип тертеп эйткэн сузе кемгэ тебэлгэ-нен Ишмай тиз ук сизеп алды. Ш. Камал. II Планлаш-тырылу, исэп тотылу, куздэ тотылу. Еракка тебэлгэн бик мэкерле исэп иде бу. Э. Еники.
4.	Аерым бер кешенеке яки нэрсэнеке дип саналу, аерым бер кешегэ яки нэрсэгэ менэсэбэтле булу, бил-гелэну. Сахраныц да узенэ генэ тебэлгэн сыртлары, уйсу урыннары, чокыр-чакырлары очрыйлар. X. Кэрим. Бу аулак ей фэкать кызларга гына тебэлгэн йэм ирлэр аягы басмаска тпиешле булган. Г. Газиз. II Берэр эйтелгэн суз яки эшлэнгэн эш аерым бер кешегэ япсартылу, сылтану, шул сузнец (эшнен) иясе итеп кем дэ булса курсэтелу.
Т6БЭЛУ II ф. диал. к. теплэну (3 мэгъ.). Ирек-сез авылга кайтып, бетенлэй шунда тебэлергэ туры килде. М. Гали.
Т6БЭУ ф. 1. Ату коралын берэр нэрсэгэ тезэу, турылау, юнэлдеру. [Кызылармеецлар] мылтыкла-рын ука погонлыларга тебэгэннэр. Г. Гобэй. Пуле-мётлар, барыр юлны кисеп, Тебэп килэ солдат башына. Ш. Маннур.
2.	Берэр нэрсэгэ яки кешегэ юнэлту, текэу (куз, караш турында). Этисе аца сораулы карашын тебэ-гэн дэ бу эшнец ничек булуын ацлатып бируне кетэ. Г. Минский. [Сабир] мимикага фэкыйрь йезен кэгазьдэге саннарга тебэде йэм ашыкмыйча гына счёт теймэлэренэ урелде. А. Расих.
3.	рэв. мэгъ. тебэп. Берэр нэрсэгэ яки кешегэ текэлеп, туп-туры (карау турында). [Рабига] аца дусларча елмайды йэм. нэрсэдер эйтлргэ телэп. тебэп карап тора башлады. А. Шамов. Кодасыныц ацарда ниндидер хакы бар сыманрак итеп, болай тебэп каравына Нэфисэнец ачуы килдг. Г. Бэширов. II Берэр нэрсэгэ яки кешегэ турылап, текэлеп карап
(хэрэкэт иту, юнэлеш сайлау турында). [Габделба-сыйр], шул тэрэзэлэргэрэк кенэ тебэп. Рэуф байлар йэм мэдрэсэ ягына чыкты. Ф. Эмирхан.
4.	рэв. мэгъ. куч. тебэп. (Сузлэрне, кинэшне h. б. ш. ларны) билгеле бер кеше якн кешелэр теркеме ечен махсус атап, мерэжэгать итеп, багышлап.— Яшь-лэр шуларга тебэп бэет чыгарганнар. Г. Камал. Ул бу сузлэрне карчыкка тугел, э Мицнур картка тебэп эйтте. А. Шамов.
5.	рэв. мэгъ. тебэп. Алдан исэплэп, уйлап, атап; махсус рэвештэ.— Бу юлы синец уз яныца дип тебэп килуем, Тимергали абзый. Г. Бэширов.— Ашау ечен тебэп килучелэр дэ булгалый башлады. М. Га-лэу.
6.	Берэр эйтелгэн суз яки эшлэнгэн эшне аерым бер кешегэ япсару, сылтау; шул сузнен (эшнен) иясе итеп кемне дэ булса курсэту, шул кеше эшлэгэн. (эйткэн) дип исэплэу. Сарык урлауны Солтанга тебэу.
ТвГЭЛ с. 1. Чынбарлыкка тулысынча туры килгэн; дерес, анык. Тегэл вакыт. Тегэл исэп. Тегэл копия. Тегэл тэрм;емэ. || Берэр нэрсэне бик дерес кур-сэтэ торган. Тегэл улчэу приборы. С2—Басымны кур-сэткэн приборларга----берничэ минут тагын дикъ-
катьлэп карап торам: тегэл тугел!-----Клапаннар
тузган. Р. Ишморат. IIрэв. мэгъ. Чынбарлыкка тулы-сыича туры китереп; дерес. [.Каюм], м;ир естендэ шуыша-шуыша,-----ечпочмак белэн тегэл итеп ул-
чэде. Г. Гобэй. Башта бик тегэл йереде сэгатем. Лэкин куп тэ утмэде, хыянэт итэ башлады. Тэулеккэ берэр минут, аннары биш-алты минут, аннары сэ-гатьлэп ук артта кала. Р. Техфэтуллин.
2.	Гомуми тугел, якыича тугел, э конкрет, тулы, анык. Тегэл инструкция. □ — Сез безгэ заводыгыз-ныц тегэл координатын эшлэп бирегез. Г. Гобэй. — Иртэгэ иртэнгэ кадэр менэ бу copayларга дерес йэм тегэл м;авап булсын. Р. Ишморат. | рэв. мэгъ. Бикташ карт бу сузлэрнец мэгънэсен бик ук тегэл ацлап бетермэсэ дэ, сузнец нэреэ турында ба-руын бик тиз тешен[де]. Г. Минский.
3.	Телэсэ нинди эшне уз вакытында якн жиренэ житкереп, жентеклэп утэучэн. Ул шундый тегэл — нэкъ вакытында килэ, нэкъ вакытында кайтып китэ. Н. Фэттах. II рэв. мэгъ. Нэкъ билгелэнгэн вакытта. Бэркем билгелэнгэн эшен сэгать кук тегэл башкарды. А. Алиш. Анасы, аныц сумкасын селки-селки кайтып кергэнен кургэч тэ, сэгатькэ карамый-ча да, бер тулганын белэ. Шундый тегэл йеручэн малай инде ул Рифгать. А. Эхмэт.
4.	мат. Артык та, ким дэ чыкмый торган, кал-дыксыз (булу турында). Тегэл булену.
5.	кис. функ. Нэкъ; артык та тугел, ким дэ тугел; тулы. Бэдри абзый белэн Габдулла тегэл бер тэулек дигэндэ Казанга килеп ж^иттелэр. Э. Фэйзи.— Ышан-масац, кайткач улчэп карарсыц, [бодай] тегэл биш пот. К. Тинчурин.
6.	сир. Кимемэгэн, ким тугел; бетен килеш. Ке-сэмдэге ун тиен акча тегэл кеенчэ тора иде эле. М. Гафури.— Мирза кетуче, куйлар тегэлме? М. Фэйзи.
7.	хэб. функ. куч. Житеш, мул; ярлы тугел.— Иор-тыбыз-э^иребез хэзергэ тегэл. Узган-барганнардан акмаса да тама. Ш. Камал.
Тегэл фэннэр — математикага нигезлэнгэн фэн-нэр. Математика йэм физика кебек тегэл фэннэрне мин элек-электэн авыр узлэштерэ идем. Ф. Хесни.
ТеГЭЛЛЕК и. Тегэл булу. 0,01 гэ кадэр тегэллек бглэн исэплэу. | I Майор Михайлов йэр эштэ тегэл-лекне, дереслекне яратучы кеше иде. А. Шамов. [Шпион] бер генэ урында бу тегэллекне саклый
16 А-562
тег
242
ТвЕ
алмый кала: линейканыц очын меня бу сызыкка тиде-реп куя. Г. Гобэй.
ТвГЭЛЛЕКСЕЗ с. Тегэл булмаган, тулы булмаган. [Аныц] тегэллексез белеме йаман тулылана бара. КПСС тарихы. || рэв. мэгъ. Якынча, тегэл итмичэ. Ку-рэсец, YK тэнкыйть иреген тегэллексез йэм артык тар, э эш бердэмлеген твгэллексез йэм артык киц билгелэгэн. В. И. Ленин.
ТеГЭЛЛЭМЭ и. Берэр нэрсэнен ин соцгы, ин ахыргы елеше. Кулъязма китапныц твгэллэмэсе. I I .Барын да эшлэп бетереп булмас" [мэкале] — Эш-нец тегэллэмэсенэ мдиткэч иренгэн кешелэр сузе. Н. Исэнбэт.
ТеГЭЛЛЭНЕШ и. сир. к. тегэллэну.
ТвГЭЛЛЭНУ ф. 1. Тулысынча тэмамлану, бету, алырга кадэр житу. Хэвефлэнэм: кечем бетте мди-тез кулда, Твгэллэнми эшем кала ярты юлда. Г. Афзал.— Кем гаепли?—диде Исмэгыйлов, сузнец тегэллэнуен дэ кетмэстэн. А. Расих.
2.	куч. сейл. Тотылып, сарыф ителеп бету.— Са~ бын йаман бетми, э минем акча тегэллэнеп килэ инде. Э. Фэйзи.
3.	сейл. Канэгатьлэнерлек дэрэжэгэ ирешу, рэт-лэну, жайлану, жиренэ житу.— Тегэллэнде, егет, те-лэгем, Тайир-Зейрэлэрне бер курергэ Ашкына иде куптэн йерэгем. Ф. Бурнаш.— д шулай да нэрсэдер мдитми иде, шулай оа куцел нэрсэдер юксына иде, хэзер бары да тегэллэнде — шушындый матур кызлар кирэк булган икэн. М. Эмир.
4.	куч. сейл. Бетэю, бетенлэну, рэтлэну. Аягым тезэлде: ес-баш тегэллэнде: тэмам кеше булдым. Г. Толымбай.
тегэллэу ф. 1. Берэр эшне ахырга кадэр житкеру, башкарып чыгу, тулысынча тэмамлау, бетеру. Язгы чэчуне вакытыннан алда тегэллэдек. Г. Эпсэлэмов. Сафка бастык э/дицеп тегэллэргэ Ватан су-гышын. tA.. Жэлил.
2.	куч. сейл. Бер дэ калдырмый тотып, сарыф итеп бетеру. Ул кичэ капкадан чыгу белэн кемнэр-гэдер очраган да. бергэ-бергэ шунда акчаны тегэл-лэгэннэр. Г. Ибрайимов. II Берэр нэрсэне ашап бетеру. [Балалар] шулай итеп итне тегэллэп кенэ торалар икэн. Г. Рэхим.
3.	сир. Монарчы булганга тагын нэрсэдер естэп, тулырак иту, тулылаидыру. Гелбану белэн Нэфисэ ------хэрэкэт йэм характерда бер-берен тегэлл[илэр]. Г. Нигъмэти.
4.	куч, Канэгатьлэнерлек хэлгэ китеру, жайлау, рэтлэу, жиренэ житкеру.— Аныц сизгер, нэфис йерэ-ге телэгемне тегэлли алыр. М. Фэйзи. Бер [теркем] язучылар----узлэренец эшлэрендэ язуга------ихты-
ямд хис итэлэр, шул ихтыяядны тегэллэу-----ечен
язалар. Ж- Вэлиди.
О Тегэллэп кенэ эйткэндэ cap.— тегэл, анык, конкрет итеп эйткэндэ. Тукаевныц беренче шигырь мээкдмугасы чыкканнан хэзергэ чаклы купме вакыт уткэн? Тегэллэп кенэ эйткэндэ, биш ел. Г. Рэхим.
ТеГЭЛСЕЗЛЕК и. Берэр эштэ, нэрсэдэ тегэллек, аныклык булмау; хата, ялгышлык.— Бер тегэлсезлек икенчесен китереп чыгара, икенче ялгышлык ечен-чесен. Р. Техфэтуллин.
ТвГЭЛ Y ф. диал. к. текэну. [Солдатлар] ач-ялангач окопта ятудан сабырлары тегэлеп, пайтэхеткэ ---узлэренец илчелэрен мдибэрэлэр- Г. Ибрайимов.
ТеГЭН к. фэлэн-тегэи.— Без яшь чакта фэлэн булдык, без яшь чакта тегэн идек. Ф. Хесни. — Крестьянныц билгеле инде аныц, фэлэн итэсе иде дэ, тегэн итэсе иде. И. Гази.
ТвГЭНМЭС с. Бетэрлек тугел, бетмэс, иксез-чик-сез; бетмэс-текэнмэс. Тегэнмэс байлык, бетмэс тешем булса [иде]. X. Кэрим.
ТвГЭНУ ф. диал. 1. к. текэну. Ягу лык тегэнде... Моторлар сурелде... X. Туфан.— Тузэрлегебез калма-ды. Сабырлар тегэнде. К. Нэжми. Явыз кулныц сихри куэте тегэнде. Г. Ибрайимов.
2.	Ябыгу, бетэю. Тегэнгэн инде мескен хатын.
ТвГЭУ ф. диал. Бетеру, тэмамлау, бер дэ калдыр-мау.
ТОЕК с. сир. Теелеп, бик вакланып беткэн. Т6ЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тею.
2.	Тамакка сеяк, коры азык й. б. ш. тыгылу, утыру, терэлу йэм шундый азык тыгылудан, утырудаи тончыгу, буылу, тын бету.— Аллага шекер эле. Чур-тан сайланмады. Югыйсэ. йокым йокы булмас, ашаган ашым тамагыма теелеп калыр иде. Ш. Камал. Утыз-утыз бшилэп каз-------теелэ-теелэ ашыйлар.
И. Гази.
3.	куч. Елыйсы яки келэсе килеп тэ, бик нык эсэрлэнудэн елый, келэ алмый тору. Нэфисэ энкэсен юат-макчы булып нидер эйтергэ телэсэ дэ, куз яшенэ теелеп берни дэ эйтэ алмады. Г. Бэширов. II Сейлисе килеп тэ, бик нык ашыгудан, сейлэргэ ярамаганлыкны кинэт тешенудэн й. б. сэбэплэрдэн сейли алмый тору, сейлэудэн тукталу. [Хатын] эувэлгедэй Вэлигэ: .Кит моннан, куземэ куренмэ, бур, таз!"—дип аяк тибеп кычкырасы килсэ дэ, никтер аяклары кузгалмады, сузе тел тебендэ теелеп калды. X. Кэрим. [Зелхиядэ] безне куру белэн нэрсэдер эйтергэ ашыкты. Тик артык ашыгудан уз сузенэ узе теелде. М. Эмир.
Т6	ЕН и. 1. Жеп, бау, яулык й. б. ш. ларда бэйлгн-гэн, тейнэлгэн урын; шулай ук бау, жеп й. б. ш. йомшак, озынча эйберлэрнен элмэк сыман итеп тарт-тырылып тейнэлгэн елеше.
2.	Эченэ терле эйберлэр салынып, оч-очлары бергэ бэйлэнгэн яулык, тукыма кисэге й. 6. ш.— Хэзинэ-бикэгэ эйберлэрен твенлэшергэ барсацчы. Теенгэ сый-маган вак-теяк кием-салым дигэндэй калса,----сица
биреп мдибэрер. Ф. Хесни. Сэмигулла абзый чыгып киткэч, эйберлэр эедыештырылды, тееннэр тейнэлде. Ф. Эмирхан.
3.	сир. Юллар, элемтэ чаралары й. б. ш. нын бербере белэн очраша, кисешэ торган урыны. Иц кирэкле тимер юл теене безнец кулда. К. Нэжми. Десант-чылар----тээминат базаларын йэм элемтэ теен-
нэрен тар-мар иттелэр. С. Баттал.
4.	куч. Вакыйгаларнын, эш-хэллэрнен, узара менэ-сэбэтлэрнен катлаулы урелмэсе, берлеге, бергэ туры килуе. Каршылыклар теене. □ Женес йэм гаилэ ме-нэсэбэтлэре турында шагыйрь чишелмэс теенне су-тэргэ телэгэн бер хэлдэрэк тора. Г. Нигъмэти. Нэрсэ соц бу? Тен уртасында пароходны нигэ туктаталар? Кемнэр, нигэ бире килгэннэр? Нэрсэ эшлэгэннэр? Шушы сорауларныц теенен Тарасов бик тиз чишеп бирде. К. Нэжми. || Эчтэ, кунелдэ калган авыр рэнжу, канэгатьсезлек хисе.— Аныц синец белэн сейлэшэи килэ, сейлэш, куцелендэ теен калмасын. Ф. Сэйфи-Казанлы. Ул сузлэрец миндэ онытылмаслык Теен булып йерде куцелдэ. Н. Баян. II Кемгэ карата да булса кунелдэ сакланган упкэ, нектэ. 6ч кен эчендэ кук-рэгемдэ теен булып елгергэн серлэремне буген ишет. IA.. Фэйзи.
5.	Кеше организмында теге яки бу кузэнэклэр тупланган урын. Нервлар теене. || Жимеш яралгысы. Бер вакыт зэцгэр чэчэклэр коелдылар .-Урыннарын-
да вак-вак яшел тееннэр куренде. Бераздан бу тееннэр дэ бузарып кип[те]. Дэрдмэнд.
6.	физ. Электр чылбырынын берничэ тармагы тоташкан нокта.
T0E
243
тез
7.	физ. купл. тееннэр. Торгын дулкыннарда кине-тик яки потенциаль энергия нульгэ тигез булган нок-талар.
8.	мат. Дифференциаль тигезлэмэнец узеичэлекле нокталарыннан бер тере.
Теен ноктасы мат.— кэкренен уз-узе белэн кисету ноктасы. Теен тею — нык итеп тейнэлу.
Т6ЕНЛЕ с. 1. Теене булган. Жебец бик теенле.
2.	куч. Бик катлаулы, буталчык. Нинди генэ читен Ьэм теенле эшлэр булса да, ей почмакларында чэй естендэ. мээцлеслэрдэ-теллэргэ алына. Шура.
Т0ЕНЛЭНЕШ и. эд. Матур эдэбият эсэрендэ сю-жетны, эш-хэрэкэтне башлап жибэрэ торган эпизод; вакыйгаларнын башланышы. [Комедиянец] теенлэнеше Ьэм чшиелеше очраклы ацлашылмаучылыкка корыл-ган: Мехэммэтша, ялгышып, кеше йортын уз йорты дип белэ. М. Жэлил. Сюжетныц алты буыны бар: экспозиция (кереш), теенлэнеш, устерелеш, кульминация. чишелеш, постпозиция (бетем). X. Госман.
Т0ЕНЛЭНУ ф. 1. Теен (1 мэгъ.) хасил булу. [Аныц] сакал-мыегындагы ап-ак теклэр. теенлэнмичэ калган э/fen очлары кебек, сэлберэп торалар. К. Нэжми. II Йомарлану. Икесенец дэ йодрыклары теенлэнгэн. А. Эхмэт.
2.	Теш. юн. к. теенлэу (2 мэгъ.). Без иртэгэ бетен-лэйгэ китэбез, эйберлэр теенлэнгэн, бирэсе юл сэда-калары бирелгэн. Ф. Хесни.
3.	эд. Матур эдэбият эсэрендэ персонажларнын узара керэше, сюжет башланып киту. Бер пэрдэ эчендэ вакыйга теенлэнэ, усэ Ьэм чишелэ. Г. Кашшаф.
4.	куч. Эш-хэлнен утэлеше нэрсэгэ дэ булса бэйле булу, шуна барып тоташу. Сугышныц бер ягы энэ шул пароходка барып тоташа. Жицу эцеплэре дэ шунда барып теенлэнгэннэр. К. Нэжми. Ул чагында аларныц трагедиясе .булмэ кечкенэ’ булуда теенлэнде. Ш. Камал.
5.	куч. (Ьэртерле уй-фикерлэр, тойгылар) кунелдэ авыр йек булып жыйналу, борчу. Авыр тойгы белэн бар да, бар да Теенлэнеп калды куцелдэ. М. Жэлил.
Т0ЕНЛЭУ ф. 1. Озын, сыгылмалы нэрсэлэрнен (мэсэлэн, жепнен, баунын) очларын бэйлэп, теен (1 мэгъ.) ясау, теен хэленэ китеру. Щеп теенлэу. □ Фатыйма чэч толымнарын теенлэде. И. Гази. Камали абзый безгэ, башларын теенлэп тотышырга дип, кечерэк ике тастымал китереп бирде. М. Гали.
2. к. тейнэу (2 — 3 мэгъ.). [Эйберлэрне] эцыйнаш-тырып, теенлэп Искэндэр фатирына кучердек. М. Гаазу.— Бу эш шэригатькэ сыймый,— дип йодрыгын теенлэп— йергэн исерек татарны кургэнегез бармы? Г. Тукай.
3. куч. сир. Тэмамлау, бетеру, тегэллэу. [Мэрдэн] аныц ейлэнуе турында да берничэ суз эйтэ башлаган иде, бу мэсьэлэне теенлэмэделэр, яца бер хэл ачылды. Г. Толымбай.
ТвЕНЧЕК и. Кечерэк теен (2 мэгъ.). Кунак хатын Мэрхэбэ узенец теенчеген чиште, иц элек кызыл киселе ашъяулык, аннан пешкэн зур казылык, майлы кумэч, бик зур бодай икмэге алды. Г. Ибрайимов.
Т0ЕНЧЭК и. диал. к. теен (1 мэгъ.). Озын эчэк, Бер очы теенчэк. Табышмак.
T0EP и. 1. Гадэттэ йомшак яки кепшэк матдэнен ты-гызланган йэм бераз йомрыланган кисэге. Габдулла, керэк алып, зур балчык теерлэрен ваклап маташа. Ш. Камал.
2.	Оешкан куе яки каты масса. Кесэл теере. □ Бэрэцге пешеп эциткэч, суын саркыталар да теере бетпкэнче яхшылап теялэр. Хал. ашлары.
3.	Тэннец берэр жирендэ кечкенэ тугэрэк каты шеш. II Ир кеше бугазыныц калынайган калкан сыман ки-мерчэктэн гыйбарэт, тышка калкып торган еске еле
ше; бугаз теене.— Ирлэрнец бугазларында теерлэре була, хатын-кызларда ул булмый. Т. Гыйззэт.
4.	куч. Кунелдэ калган рэнжу, канэгатьсезлек хнсе. [Ж,изнэсенец] .атаца нэлэт!’ дигэн сузе Ьаман аныц кечкенэ йерэгендэ эрнеткеч теер булып тора. Э. Фэйзи. Тупас шелтэм, шиксез, йерэгецдэ Теер булып озак калгандыр. М. Жэлил.
О Теер тел — кеше хэтерен сакламыйча, усал, тупас сейлэшуче кеше турында. Холкы-фигыле белэн Гэрэй элекке Гэрэй булып кала. Шул ук кырыс йез, эцанга якын сузлэрне оныткан теер тел. Г. Мехэммэтшин.
T0EPEM с. диал. 1. Калын, юан. Мондый нечкэ эйберне тегэргэ эцебем тееремрэк. II Тигезсез, калын-лы-нечкэле. Жебец теерем, тигез эрлэнмэгэн.
2.	куч. Юан, тулы гэудэле. Теерем кеше.
T0EPEMJI9HY ф. диал. Юанаю, тулылану. Теерем-лэнэ башлау.
Т0ЕРЛЕ с. 1. Теерлэре булган, теерлэрдэн торган. Теерле ботка. I I Кабер тпирэсендэгелэр-эре теер-
ле туц балчык кисэклэрен уртага ея башладылар. К. Нэжмн.
2. куч. Тупас, усал (тел, суз турында).— И улым, улым! дссэламегалэйкем юк, нихэл, бабай, юк. Тэмле тел — м;ан азыгы. д синец, улым, телец теерле икэн. Г. Мехэммэтшин.
Т0ЕРЛЕЛЕК и. Теерле булу. Туфракныц теерле-леге.
Т0ЕРЛЭНУ ф. Теер хэленэ килу, теер-теер булу. Туфрак теерлэну.
Т0ЕРТАМЫР и. бот. Булбе, тамырлары кайбер дарулар хэзерлэугэ китэ торган алсу-зэнгэр чэчэкле улэн усемлек; русчасы: ятрышник. Теертамырныц чэчэклэре алсу-зэцгэр тестэ була. Робинзон эзл.
ТвЕРЧЕК и. 1. Кечкенэ, вак теер. Тел очларына теерчеклэр чыккан. Д. Аппакова.
2. биол. Берэр тере тукыма составындагы булбечек. Борчак тамырындагы теерчек. I I Ирекле азотны. узлэштереп, аны органик кушылмаларга эверелдерэ торган махсус бактериялэр — теерчек бактериялэре дэ бар. Химия.
3. куч. ирк. Бик елгыр, житез кечкенэ бала турында.— И теерчек кенэм, бигрэк матур, бигрэк тере инде! Ак юл.
Т0ЕРЧЕКЛЕ с. Теерчеклэре (1—2 мэгъ.) булган. Теерчекле тукыма. Теерчекле туфрак.
Т0ЕРЧЕКЛЕЛЕК и. Теерчекле булу. Туфракныц теерчеклелеге.
ТвЕРЧЕКЛЭНУ ф. Теерчек хэленэ килу, теерчек барлыкка килу. Кесэл пешергэндэ порошокны болга-тып торырга кирэк, югыйсэ ул теерчеклэнэ. Йорт эшлэре.
ТвЕС и. Тырыс, туз савыт; туез. Теес эчендэ Се-лэйман уйный. Табышмак.
Т03 с. 1. Кыегаймаган, кэкрэймэгэн, туры (кубе-сенчэ вертикаль нэрсэлэр турында). Тез нарат. Тез гэудэле. □ Ул кешенец шэм кебек тез буе. нишлэсен? Кеянтэ шикелле бегелгэн. М. Жэлил. Кэкре тугел-дер моныц бармаклары, бик тез тезен. Г. Тукай. II рэв. мэгъ. Кыегаймыйча, бекрэймичэ, иелми-бегел-ми. дйдэле, Акбай, ейрэн син. арт аягыц берлэн тор: Аума, аума, туп-туры тор, тез утыр, яхшы утыр! Г. Тукай. [Хэлим], гэудэсен солдатларча тез тотып, имэн тебендэге зур ташка куз текэде. Г. Гобэй.
2.	Бер юнэлештэн чыкмаган, бегелмэгэн, тигез, туры сузылган. Жицуче батальоннарныц тез сафлары Ка-занга керэ. К. Нэжми. Безнец урам тез дэ, матур да. М. Жэлил. || рэв. мэгъ. Тигез, туры, кэкрэймичэ. Поч-маклар тигез, тез менгэннэр. Г. Ибрайимов. Тез тот, пионер, сафыцны, нык тор. Г. Гобэй.
16*
тез
244
тез
3.	Тигез, кытыршысыз, чокыр-чакырсыз. Сандугач. сайрый саз эк;ирдэ, Былбыл кош сайрый тез эцирдэ. Жыр.
4.	рэв. мэгъ. Тезэгэн нэрсэгэ туп-туры тидереп яки тидерерлек итеп (ату турында).— дбэу, нинди тез атканнар. Тишкэлэп бетергэннэр. Ш. Усманов.
5.	куч. Чын, дерес, хак. И китап, мин ацгыраны Тез юлга кундерсэнэ. Ш. Бабич.
6.	куч. Ялгыш суз эйтми торган, жэмгыятьтэ уз-узен тотыш кагыйдэлэреннэн чыкмый, ялгышлар жибэрми торган. Насыйбулла бик тез кеше, артык суз ычкын-дырмас, ялгыш эцибэрмэс, эцибэрсэ дэ сиздермэс. Атака.
Тез лапас — тигез, яссы тубэле лапас. Хэллэ абзый ару азык саламын йэм печэненец беркадэресен кездэн ук тез лапас тубэсенэ, аязга ейгэн. Ф. Хесни. Тез лапас астында тэбэнэк кенэ чуар сыер белэн ике-еч сарык печэн чемченэлэр. А. Гыйлэжев. Тез эвеслек диал.— к. тез лапас. Тезгэ кату (усу) — теп-тез булу, теп-тез булып усу. Алда, тэртэ юанлыгы сабагы белэн тезгэ катып, калын яфраклы кукуруза куренде. Г- Галиев.
О Тез жирне тумгэк иту — булмаган нэрсэне сейлэу, естэп сейлэу.
ТеЗЕК с. 1. Бозык, ваты к урыннары булмаган, файдалануга тулысынча ярый торган. Тезек машина. Тезек арба. □ Узем резина кеймэне тикшерергэ то-тындым. Кеймэ тезек иде. Э. Айдар, [вйнец] миче йэрвакыт тезек, эгэр берэр нэреэ пешереп алырга телэсэц. учагы да, казаны да бар. Г. Гобэй. II Яшэу-челэр ечен бетен унайлы шартлар тудырып тезелгэн; тнешле тэртиптэ тотылган. Авыл матур. тезек. Урам-нары тигез. А. Шамов.
2.	Чокыр-чакырсыз, тигез, файдалану ечен унайлы. Без, земство тарафыннан ясалган гаять тезек таш юлдан (шосседан) аерылып, чит-читенэ терле ашлык-лар чэчелгэн бер юлга керэбез. Ф. Эмирхан. Суныц езеге юк, юлныц тезеге юк. Мэкаль.
3.----куч. Таза, мул тормышлы, бар нэрсэсе дэ житеш. Тезек хуэ^алык. | | — Эгэр дэ Россиянец мэдэни йэм икътисади усеше хэзерге кызулык белэн барса, 3 — 4 елдан соц безнец алдыбызда иске Россиягэ бер дэ ох-шамаган Россия — тезек, бай Россия булачак. Г. Гали. II Жайланган, кейлэнгэн, рэткэ салынган, тэртйпле. — Гомерец буена зур эцинаять эшлэгэн кеше шикелле 	качып йер дэ, уз тормышыцны тезек дип уйла.
Ф. Эмирхан.
4.	куч. Каршылыклар, анлашылмаучылыклар булмаган, тату (узара яхшы менэсэбэт турында). {Нурия:} Дересен эйткэндэ, энкэй, Нургали белэн арабыз тезек тугел. [Гелниса:] Нишлэп алай? Бер-берегезне яра-тышып бардыгыз [бит]. Т. Гыйззэт.
5.	куч. Билгеле бер тэртиптэ, аЬэнле янгырый торган. Ьэммэ кеше дэ тоташ: .ha-йу-йи-йа-йа, йийа-йайа",— шикелле ишетелгэн бик нык герелте ясап, Сарлык кечне тезек ,такт"ка салып бара. Ш. Камал. II Билгеле кагыйдэлэргэ туры килэ торган, дерес, тегэл. Тик нигэдер [сузлэр] синец телдэ Артык тезек. Артык сейкемле. М. Жэлил.
6.	куч. иск. Начар, бозык уй-фикерлэре булмаган, саф. Дэхи булсын яшь вакытта куцел тезек, Андый-мондый, юк-бар эштэн куцелецне езеп. М. Гафури.
7.	мат. Барлык яклары йэм барлык почмаклары узара тигез булган. Тезек куппочмак. Тезек дурт-почмак. Тезек купкырлык.
8.	сир. к. тез (1, 2 мэгъ.). Аныц артыннан [ме-таллдан] коеп ясалган шикелле тезек сынлЫ, матур киенгэн берэу---килеп керде. Ш. Усманов. Кызган
пычкы, тезек бер эз белэн Озын сызык сызып сыз-гыра. М. Жэлил.
ТеЗЕКЛЕК и. Тезек булу. Башкортстан туфре гында---узенец зурлыгы, йортларыныц тезеклеи
белэн кечерэк шэйэргэ охшашлы бер авыл бар. Г. ИбраЬимов.— Мин ейрэтеэм кем ечен? Сезнец семи тезеклеге ечен. Т. Гыйззэт.
ТвЗЕКЛЭНДЕРУ ф. Яшэу яки файдалану ечеи унайлы, яраклы хэлгэ китеру, рэтлэу.— Юлларны те зеклэндеру мэсьэлэсенэ м;итди карар вакыт эцитш. А. Расих. || с. мэгъ. Яшэу яки файдалану ечен унайлы, яраклы хэлгэ китеру белэн шегыльлэиэ торган. [Бу]~ горисполкомныц тезеклэндеру булегеннэн Дудеш дигэн кеше. М. Маликова.
ТеЗЕКЛЭНУ ф. Яшэу Ьэм файдалану ечен унайлы, яраклы хэлгэ китерелу.— Казан усэ, тезеклэнэ безнец Казан. А. Расих.
ТвЗЕКСЕЗ с. Тезек булмаган, тэртипкэ, рэткэ са-лынмагаи.
ТвЗЕЛЕШ и. 1. Йортлар, терле корылмалар салу, кору эше. Торак йорт тезелеше. □ [Ра бига] автомобиль заводы тезелешендэ эшли. А. Шамов.
2.	куч. Берэр нэреэ барлыкка китеру, булдыру, оештыру шегыле. Колхоз тезелеше. Культура то-зелеше.ЕЗ Илнец кицэйтелгэн темп белэн социализм тезелешенэ керешуе Такташ иэкратындада [чагылды]. Г. Нигъмэти.
3.	Салына, корыла торган бина, корылма Ьэм шул бина, корылма салына торган урын.— Хэнэфи абзш хэзер кайда, абзар янындамы?— Юк, тезелешкэ меня китте. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. Терле биналар, корылмалар салу, кору белэн бэйле. Тезелеш начального. Тезелеш банкысы. □ Гузэл тезелеш техникумы ту лай торагына иялэште. Г. Гобэй.
4.	Берэр предмет елешлэренен, кисэклэренен узара урнашуы; предметный эчке корылышы. Матдэ тезелеше. Куз тезелеше. Ж,ир кабыгыныц тезелеше. □ [Хатын], ейнец элекке тезелешен исэплэп, чаш белэн аныц ишегенэ таба шуып теште. Г. ИбраЬимов. Галим фотоаппарат тезелешен ейрэтергэ ке-реште. Ш. Рэкыйпов. II Берэр нэреэнен тезелу, оеш-тырылу тэртибе, системасы. Татар теленец грамм-тик тезелеше. Шигырь тезелеше.I I .Тирэн тамыр-лар"да вакыйгалар эле сейлэнгэн тезелештэ язей-маганнар. Г. Нигъмэти. Г. Камалныц драма йэм ко-медиялэре[ндэ] — сюжет тезелеше ягыннан булган экргтешеезлеклэр---сирэк очрый. М. Гали.
5.	Билгеле бер жэмгыятьнен, дэулэтнен оешу, тезелу тэртибе, системасы; строй. Конституцион тезелеш. Капиталистик тезелеш. Социалистик тезелеш, Феодаль тезелеш. □ Октябрь революциясе Россия!) буржуаз тезелешне э^имер[де]. Ф. Эмирхан.
ТеЗЕЛМЭ с. 1. Тезелеп ясалган.
2. и. мэгъ. Катлаулы тезелешле корылма; шул корылманын аерым кисэклэре.
3. и. мэгъ. лингв. Грамматик бэйлэнешлэре ягыннан карала торган сузлэр тезмэсе. Терки теллэрд) аналитик тезелмэлэрне ейрэну грамматиканыц башка мэсьэлэлэрен ейрэнугэ Караганда соцрак башлан-ган. Сов. мэк. Татар теленец аерым синтаксик те-зелмэлэрендэ рус теле синтаксисыныц да тээсире бар. Ф. Сафиуллина.
Тезелмэ сан мат.— берэмлеккэ, уз-узенэ Ьэм башка саннарга да буленэ торган сан (мэсэлэн, 21, 27,33, 39).
ТеЗЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тезу (1, 3 — 7 мэгъ.). Ап-ак ташлардан сарай тезелэ. 3. Мансур.— Безнец еяздэ дэ Кызыл гвардия отряды тезелде. Т. Гыйззэт. — Менэ сезгэ штаб тарафыннан тезелгэн яшерен приказ. Ш. Усманов.
2. диал. Йорт-жир кору, йорт салу.
тез
245
тез
Т63ЕМ с. диал. Тигез; чокыр-чакырсыз. Француз-ларныц атлары Тезем эк;ирдэ дулыйдыр; Кутузовныц казаклары Дошманнарны турыйдыр. Бэет.
ТвЗЛЕК и. Тез булу. Шул вакытта аныц арка-сындагы мылтыгы, узенец тезлеген югалтып, янтаеп китте. М. Гали. Ьич белер хэл юк фикернец тезлеген. Ш. Бабич.
Т63ЛЭНУ ф. сир. к. тезэю.
Т63ЛЭУ ф. сейл. 1. Тез иту, тезэйту; тигезлэу. — Мин, Сафи карт кебек, куземне кыйшайтып. ба-шымны бегеп, тезлэп маташмам... Минем улчэулэр ике бурэнэ арасына ялгыш кысылган яфракны да сизэрлэр. Г. Ибрайимов.
2. Билгеле бер предметка туры итеп юнэлдеру, тезэу; тебэу. Бер куреп бэхетем кошын, Кулга те-шерергэ телэп тэ. байтак уклар тезлэдем. К. Нэжми. Тарт хыялыцныц эк;эясен! Тарт та куккэ тезлэп ат! Н. Исэнбэт.
Т63ЭГЕЧ и. Ату коралында тезэу ечен жайланма; русчасы: прицел. Ул безнец тупныц йозагын. тезэгечен э^ентеклэп тикшерде. С. Сабиров.
теЗЭЙТУ ф. Тез (1,2 мэгъ.) хэлгэ китеру; турайту. Ггудэне тезэйту.
Т63ЭЛМЭС с. 1. Бетенлэй тезэлми торган. 6й эче салкын[лыгы]--бетен семьяныц йерэгендэ тезэлмэс
авыр яра булып яткан эрнуне, тирэн моцсулыкны тагын да кечэйтэ. А. Шамов.
2. Холкын-фигылен тезэтеп, яхшыртып булмый торган. Тезэлмэс ялкау. О [Фома]—ул купец денья-сыннан эшкэ яраксызланып ташланган тезэлмэс эч-кече. Г. Нигъмэти. II (Уз карашын, гадэтлэрен) бер-вакытта да ташламый, узгэртми торган.— Син, туган, сугыш тимерлегендэ чукелгэннэн соц да йаман да шул тезэлмэс романтик булып калгансыц. Г. Бэширов.
Т63ЭЛМЭСЛЕК с. 1. к. тезэлмэс (1 мэгъ.). Ул бик нык кыйналды бит, ул инде тезэлмэслек булып им-гэнгэн. М. Гафури. Бишенче еллардагы талаулар ке-шелэрнец куцеллэрендэ тезэлмэслек яра калдырган. И. Гази.
2. Тезэтеп, жайлап булмый торган. Тезэлмэслек хата. □ [Нэфисэ], ниндидер тезэлмэслек авыр фаэнр-га барын сизеп,--Айсылу янына барды. Г. Бэширов.
Т63ЭЛУ I ф. 1. Сызлавы, авыртуы басылу, сэламэт-лэну (авырткан яки яраланган эгъза турында). [Сэр-биэцамал:] Башымныц авыртканына, эйлэнгэненэ йич чыдар хэл юк.-[Мегълифэ:] Салкын тигэндер. Берэр
капсюля хин кабып м;ибэрсэц, хэзер тезэлеп китэр. Г. Камал. Техфэт ярасы тезэлеп эцитмэгэн кулыныц сызлавына сыкрана. Ш. Камал. || Дэвалану, савыгу, сэламэтлек янадан кайту. [Самойлов:] Контузиядэн колагым начар ишетэ. бераз телем дэ тотлыга. [Гвлэндэм:] Хэзер нэрсэ, тезэлергэ эк;ибэрделэрме? Т. Гыйззэт. Яраланып калган Шэцгэрэй дэ, ике ай ятып, эзрэк тезэлу белэн тагын фронтка юнэлде. Г. ИбраЬимов.
2.	куч. Тынычлану, борчулардан арыну. Тирэ-кур-шедэн кергэн суз йертуче кыек авызлар------аныц
йврэген эрнетеп, тезэлеп барган куцел яраларын яцадан айкап. эк^эрэхэтлэп чыгып китэлэр. А. Шамов. Бу хэлне куругэ, Сэлимнец яца тезэлеп килгэн йерэк ярасы ачылды... Г. Гобэй.
3.	куч. Бэртерле кимчелеклэрдэн, житешсез яклар-дан, бозыклыклардан арыну. [Бабай:] Тезэлэм, яхшы булам дип суз бирсэц генэ, мин аны сица кире кай-тарырмын. [Сара:] Бабакаем! Суз бирэм.--Деньяда
миннэн дэ яхшы, суз тыцлаучан, мрлйнак кыз булмас. Д. Аппакова.— Ялкауга безнец бригадада урын юк. Тезэлмэсэ, аны арабыздан без куыйк. М. Жэлнл.
4.	(Берэр сэбэп белэн бозылган, начарланган эш-хэл, менэсэбэт Ь. б. ш.) жайлану, рэтлэну, яхшыру.
Япун белэн килешеп кенэ Россиянец элекке хэле те-зэлэчэк тугел. РСДРП прокламациясе.— Рэтсез тор-мышыцны рэтлэу ечен зарланып йереп эш чыкмый, кулакны эшэке сузлэр белэн сугеп кенэ денья тезэлми. М. Эмир. II сир. Тэртипле, тезек хэлгэ кнтерелу. Жимерек урыннарныц тезэлгэнен Курсэ, аныц куцеле хушлана. М. Гафури.
ТвЗЭЛУ II ф. Теш. юн. к. тезэу. [Полковник], кузлэрен чылт-чылт йомып, узенэ тезэлеп торган автоматка карады. Э. Айдар.
ТеЗЭМ с. диал. 1. Тез, туры. Тезэм агач.
2. к. тезем. Тезэм эк;ир.
тезэну ф. сир. к. тезэтену (1 мэгъ.). Бай бала-лары----йэрберсе бик эре киенеп, тезэнеп йерилэр.
М. Гафури. Рокыя бераз тезэнебрэк: .Бернэрсэ дэ булмады, бары башым авыртыбрак тора буген’,— диде. Ф. Эмирхан.
ТеЗЭНУ-БИЗЭНУ ф. Ныклап, озаклап бизэну, рэтлэну, чэчне, битне тэртипкэ китеру. Завод-фабригын-да э^иде-сигез сэгать эшлэп кайтканнан соц, тезэ-неп-бизэнеп ял итуче шэйэр кешелэре [куренде]. Г. Мехэммэтшин.
ТеЗЭНУ-ЯСАНУ ф. Узенец тышкы кыяфэтен (кие-мен, йезен) матур, пехтэ, купшы иту, рэтлэу. Беркен-не кич тезэнеп-ясанып аулак ейгэ барганда, Гэрэйгэ Жинтимер бабай очрый. Г. Мехэммэтшин.
ТеЗЭТЕНУ ф. 1. Узенец ес киемен, битлэрен, чэчлэрен, гомумэн тышкы кыяфэтен тэртипкэ кнтеру; бизэну, ясану.— Сез, Камэр иптэш, Зэйния белэн безнец ейгэ барып, тиз-тиз юынып, тезэтенеп киле-гез. Г. ИбраЬимов. Гашыйка тиз генэ кезгегэ карап тезэтенэ. А. Эхмэт.
2.	диал. Йорт-жиренэ ремонт ясау.
ТеЗЭТМЭ и. Эйтелгэн сузлэрнен якн язылганнын дерес булмаган урыннарын тезэтэ, дересли торган узгэреш, естэмэ. Басылып чыкканчы, бер тезэтмэ кертуецне утенэм: имзам астына анда язылганча .Теньяк-Кенбатыш фронт’ дип тугел, э .Волхов фронты’ дип язарга кирэк [болай дересрэк тэ, кон-кретрак та булыр). М. Жэлил. Гайшэ йэр сузгэ. тыныш билгелэренэ тукталып, тикшереп укырга йэм ара-тирэ кызыл кара белэн тезэтмэлэр ясарга тотынды. И. Салахов.
ТеЗЭТУ ф. 1. Тезек хэлгэ китеру, файдаланырга яраклы иту.— Аклар м;имереп киткэн куперне тезэ-тер ечен таш чыгара идек. Г. ИбраЬимов.— Малай-лар радионы бозганнар, шуны тезэтергэ йери идем. Т. Гыйззэт.
2.	Берэр нэрсэне тиешле хэленэ, тэртипкэ китеру, рэтлэу. [Хершит] я(ил белэн яцадан тузгып елгергэн чигэ чэчлэрен тезэтэ. Ф. Эмирхан.— Энэ бер як мые-гыц кыйшайган, шуны тезэт. Ш. Камал.
3.	куч. Берэр эш-хэлне, менэсэбэтне жайга (рэткэ) салу, жайлау; яхшырту.— Эшне тезэтергэ бэлки сез артыгы белэн м;итеп торырсыз. Г. Камал.
4.	Ялгышларны, хаталарны, кимчелеклэрне бетеру. Хатаны тезэту. □ — Без сезгэ иптэшлэрчэ кисэту ясау белэн генэ чиклэнеп калдык! Ялгышыгызны ацларсыз, тезэтерсез дип уйлаган идек. Р. Ишморат. II Хаталарны, житешсез якларны Ь. б. бетеру йезен-нэн узгэрешлэр керту, узгэрту. Кулъязманы тезэту. □ Мидхэт 22 не 25 итеп, 220 не 250 итеп тезэтте. Г. Гобэй. Курегез, Вади абзац ни эшли, бетен газе-тасын узе тезэтеп чыга икэн. Г. Тукай. II и. мэгъ. Хата яки житешсез якларны бетеру йезеннэн булган узгэреш, тезэтмэ. Эсэрнец авторы, композиторныц кицэшлэрен куздэ тотып,----куп кенэ узгэртулэр,
тезэтулэр кертте. М. Жэлил.
5.	Кемнен дэ булса сузлэрендэге, сейлэшуендэге, холык-фигылендэге хаталарына курсэту.— Мин буген
тез
246
ТОЙ
тыцлап утырдым-утырдым да шундый бер уйга кил-дем, ялгышсам. тезэтерсез. Т. Гыйззэт. Хэнэфи. Газинурныц ицбашына кулын куеп: .O-ho! Егеткэ шэйэр икмэге килешкэн икэн’,— диде. „Урман йавасы диген, Хэнэфи абый",— дип тезэтте Газинур. Г. Эпсэлэмов.
6.	сейл. Тубэн билгедэн сон унай билге алу. Бу-латныц алгебрадан ялгышып кына алган бер икелесе бар, лэкин ул аны, бик тырышып, тезэтергэ йери. Г. Ахунов.
7.	Кемне дэ булса житешсез, кимчелекле, начар якларыннан, бозыклыгыннан арындыру, рухи яктан яхшырту. Холкын тезэту. I I [Комедиянец] тезэту телэге белэн келу формасы да — безгэ бик кирэкле корал. М. Жэлил. || с. мэгъ. Кемне дэ булса бозык, жэмгыять ечен зарарлы, жинаятьчел, яман гадэтлэрен-нэн арындыру, тэрбиялэу ечен хезмэт нтэ торган. Узган ел мица хезмэт белэн тезэту лагеренда шеф-чы укытучы булырга туры килде. А. Шамов.— Минем м;эза хэзер йомшарды. Шушы айныц унбишендэ мине тезэту йортына озатачаклар. С. Баттал.
8.	сейл. Сэламэтлэндеру, савыктыру, дэвалау. — Кунакныц хэле шэптэн тугел икэн. Менирэ... Тезэтергэ бер-бер нэрсэгез юкмыни соц? Э. Касыймов.
тезэю ф. Тез (1, 2 мэгъ.) хэлгэ килу. Азатныц кылы бер миллиметрлы. Аны инде шайтан да езэ алмый. Тепсэгэ элэгэ икэн, анда да езелеп тугел, кармагы тезэеп ычкына. М. Эмир.
TO39Y ф. 1. (Мылтыкны, тупны, ташны h. б. ш. ны) жанлы-жансыз нэрсэлэргэ яки кешелэргэ^турылау, тебэу (1 мэгъ.). Картныц гайрэте кузгалган чак иде, ул мылтыгын килучелэргэ тезэде. Г. Минский. Ядрэ тиде тугры тезэп аткан м;иргэ. Г. Тукай.
2.	сир. к. тебэу (2 мэгъ.). дминэ кинэт кенэ куз-лэрен Хэятка тезэде. Ф. Эмирхан. Гыймади рэискэ тезэп карады: .Шулай икэн! Бер баткач. батасыц икэн ул!" Г. Ибрайимов.
ТеЗЭУЧЕ и. хэрби. Туп кепшэсен тиешле урынга атып тидерерлек итеп тезэгечкэ карап боручы солдат; наводчик. Кубебез — тезэучелэр, сигналчылар [булдык]. С. Сабиров.
TG3Y I ф. 1. (Йорт, бина, купер h. б. ш.) кору, салу, ясау.— Хэзер инде менэ яца завод тези башла-дык. Гигант завод. Аныц тирэсендэ зур йортлар те-зибез. Р. Ишморат. Батальон дэулэт чигенэ килеп, оборона ныгытмасы тезергэ керешкэн. Э. Еники. Атлылар да, автомобильлэр дэ йерер ечен тип-ти-гез. шоп-шома юл тезилэр алар. А. Алиш.
2.	с. мэгъ. Шул эшкэ бэйле, шул эшкэ менэсэбэт-л<_. Алты бурэнэ------абзар эйлэндереп алу ечен
- - - искэрмэстэн барлыкка килгэн тезу материал-лары иде. Г. Галиев. Сугыш белэн буленеп калган беек тезу чоры яцадан башланды. Г. Минский. || Шул эш белэн шегыльлэнэ торган. Эти хэзер колхозныц тезу бригадасында эшли. Р. Техфэтуллин. || Шул эшкэ ейрэтэ торган. [Аыз] тезу техникумыныц тулай торагына йегереп керде. Г. Гобэй.
3.	Берэр теркем, коллектив оештыру. Шулай Хис-мэт кырык кеше эн;ыйды, Бригаданы шулай тезеде ул. Ш. Маннур.— Я\ирле халыктан кызыл гаскэр отряды тези башларга уйлыйм. Ш. Усманов.
4.	куч. Гомумэн, ижтимагый характердагы берэр нэрсэ оештыру, кору, тудыру. Хекумэт тезу. О Татар халкы - - - Коммунистлар партиясенец милли политикасы нигезендэ узенец туган республикасын тезеде! М. Жэлил. Бетмэс гайрэт, сунмэс дэртлэр белэн Илдэ коммунизм тезибез. Э. Ерикэй. [Кешелэр] Ялгыз калып ачтан улмэс ечен Кумж тормыш эуирдэ тезилэр... h. Такташ.
5.	махе. Вагоннарны бер-беренэ кирэкле тэртиптэ тоташтырып (поезд) оештыру. Эшелон тезу. Поезд тезу.
6.	Кирэкле фэнни, эдэби, фактик й. б. ш.’мате-риалны, мэгълуматларны сайлап алып йэм логик тэртипкэ китереп бер бетен нэрсэ ижат иту, язу. Сузлек тезу. Смета тезу. I I Кызыл фронт штабы Урал буендагы контрреволюциягэ каршы киц кулэм-дэ йеэцум башлау планы тезеде. Ш. Усманов.— Зур-ларны укыту ечен исемлек тезедек. Ф. Бурнаш. Газинурныц суз запасы шактый бай, э^емлэлэр тезергэ дэ осталыгы бар. Г. Эпсэлэмов. || Берэр нэрсэ, берэр эш, узара менэсэбэт турында рэсми рэвештэ, кабул ителгэн тэртиптэ суз куешу, килешу. Тирэ-як авыллардан казнага тире-яры, сус, йомырка эцыю ечен контракт тезергэ йери ул. И. Гази. Кашшаф белэн Хэйридэн „Илдар’га договор тезулэрен сора. М. Жэлил.
7.	мат. Бирелгэн кулэм, бирелгэн улчэу нигезендэ (геометрик фигура) сызу. Охшаш фигуралар тезу. Бирелгэн еч нокта буенча эйлэнэ тезу.
TO3Y II с. диал. к. тезек (3 мэгъ.).— [Хэзер] бик тезу халык, яхшы киенэ... Н. Фэттах.
ТОЗУ-МОНТАЖ: тезу-монтаж идарэсе — яна би-налар, корылмалар салу, искелэренэ капиталь ремонт ясау белэн шегыльлэнэ торган хужалык оешмасы. Сигезенче номерлы тезу-монтаж идарэсе-------тех-
минимум тугэрэге оештырды. М. Садри.
TO3Y4E и. 1. Берэр терле корылма салучы, ко-ручы кеше; тезелеш белэн житэкчелек итуче архитектор, инженер якн тезелештэ катнашучы эшче. КамАЗ тезучелэр. Казан органик синтез заводын тезучелэр. О Алар тезуче абыйлар, йорт салалар. А. Алиш. Чуллэр аша тимер юл салырга Тезучелэр килде каладан. Э. Ерикэй.
2.	куч. юг. Ижади эш,,ижади акыл белэн (матди яки рухи байлыклар й. б. ш.) тудыручы, барлыкка китеруче кеше. Яца тормышны тезучелэр, аныц ечен керэшучелэр----э^ицэ бара. Г. Нигъмэти. Ком-
мунизм тезучелэр Басып уткэн эзлэрдэ Без курэбез яца йортлар, яца заводлар. Э. Ерикэй. || с. мэгъ. Берэр нэрсэне барлыкка китерэ, тудыра торган. Революциями тудыручы, тезуче кече.
3.	Тиешле кешелэр сайлап алып (берэр теркем, коллектив) туплаучы, оештыручы кеше. Авыл ярлы-ларын оештырып комитет тезуче дэ шул [Гарифул-ла] булды. Г. Минский.
4.	Терле материалларны, мэгълуматларны, факт-ларны сайлап алып, билгеле бер тэртиптэ туплаучы, жыючы, язучы кеше. Сузлек тезучелэр. I I Мондый ясалма эк;ырлар[ны] эцыентык----тезучелэр нинди
дэ булса бер сэяси темага м;ыр керту ечен генэ [ал-ганнар]. М. Жэлил.
TO3Y4EJI с. сир. Берэр нэрсэне барлыкка китерэ, тудыра торган.' Куп эзлэнеп гаж,из булган Фауст яшэунец мэгънэсен-----тезучел керэштэ тапкан.
Ш. Маннур.
TO3Y4EJIEK и. 1. Тезуче булу, тезуче профессия-се. || с. мэгъ. Тезугэ менэсэбэтле. дминэнец узенец тезучелек эшлэреннэн аерыласы килм'и. М. Максуд.
2. с. к. тезу I (2 мэгъ.). Тезучелек чорында эле ку-лакны сыйныф булу ягыннан бетеру куелмаган. Г. Нигъмэти.
ТОИГЕЧ и. 1. Берэр каты нэрсэне киледэ яки башка савытта тею ечен бер очы юанрак йэм йомры-рак булган тимер яки агач таяктан гыйбарэт корал. [Бэрэцгене], пешеп эциткэч, суын агызып, агач твйгеч белэн бик яхшылап теялэр. Хал. ашлары.
2. куч. шелт. Куп ашаучы (балалар турында).
тей
247
тей
Т6ЙГЕЧЛЭУ ф. 1. Берэр массаны естенэ авыр нэреэ белэн басып яки тукмак, тейгеч й. б. ш. нэреэ белэи тееп тыгызлау. [Корбанов], трубкасына тэ-мэке тутырып, аны тейгечлэде, ут кабызды. Г. Ахунов. Майину р калып эченэ тутырылган балчыкны бэлэк сабы белэн тейгечлэде. Сов. эд.
2.	куч. сейл. Берэр нэрсэне терле эйберлэр белэн бик нык тыгызлап тутыру. Алар белми, алар курми халык зарын. Тейгечлилэр алар доллар капчыкла-рын... Э. Ерикэй. II рэв. мэгъ. тейгечлэп. Берэр нэрсэне икенче бер эйбер эченэ кеч белэн тыгызлап (керту, тыгу турында); дынгычлап. Швейцар аларныц бу-реклэрен йомарлап, пальто мдице эченэ тейгеч-мп тыкты. М. Галэу.
3.	куч. гади с. Берэр кешене яки хайваниы кыйнау, аларга кат-кат сугу. Сабир караул сала башлау белэн, [Габделбэр] аны яцадан кутэреп алып ж,иргэ орды да, тезе белэн кукрэгенэ бастырып, тейгечлэр-гэ тотынды. М. Шабай. || Берэр нэрсэгэ йодрык белэн кат-кат сугу. [Становой] аяк тибеп, естэл тейгечлэп. мулла йэм старосталарны терлечэ мыскыл-Лап эшэке сузлэр белэн сукте. М. Галэу-— Кем бар анда? Ачыгыз... Чыгарыгыз, — дип, ишекне тейгечли башлады ул. Ф. Хесни.
4.	сейл. Берэр нэрсэгэ кертер ечен каты эйбер белэн сугу, кагу.— Итегемнец укчэ кадаклары тишеп чыкканнар. Шуларны тейгечлэп алыйм, син мица [арба] кендегецне биреп тор. Г. Ибрайимов.
О Тейгечлэп тутырылган — к. шыгрым тулы. Менэ бик зур зал. Халык тейгечлэп тутырылган. Инэ ташласац, тешэргэ урын юк. Г. Ибрайимов.
Т6ЙМЭ и. 1. Киемнен ерылган урынын каптырып кую яки тезеп киемне бизэу ечен сэдэф, сеяк, калай, тире яки башка нэрсэдэн ясалган, гадэттэ ике яисэ дурт тишекле вак тугэрэк. Теймэ тагу. Теймэ каптеру. Х\из теймэ. □ [Галимуллин] естендэге шак-маклы костюмыныц теймэлэрен бер ычкындыра, бер теймэли. К. Нэжми. II Тышкы куренеше белэн шуна охшаган нэреэ турында. [Доктор] мица берничэ теймэ дару бирэ. Р. Мостафин. [Ада] сбруеныц м;из твймэлэрендэ кояш нурлары уйный. Г. Гобэй. Кузем тигэнэкнец чэнечкеле теймэлэренэ твите. Г. Галиев.
2.	Счёт чыбыкларындагы уртасы тишек агач, сеяк, пластмасс тугэрэк. [Председатель] алдына счёт куеп, аныц теймэлэрен шакылдатып сала-сала, колхозниц перспектив планындагы цифрларны санап. утыра. А. Шамов. || Уртасы тишелгэн таякчык яки ногыт борчагы кебек сеяк, мэржэн й. б. ш. нэреэ. Ефэктэн ирде тэсбих баулары, Теймэсенец барсы кэусэр гэуйэре. Ш. Бабич.
3.	бстенэ бармак белэн басып электр чылбырын тоташтыру йэм терле механизмнарны хэрэкэткэ китеру ечен хезмэт итэ торган хэрэкэтчэн кечкенэ сеяк яки пластмасс тугэрэк. Звонок теймэсе. I I Ишек яцагында бер тум-тугэрэк эйбер бар, аныц урта-сында бер теймэ дэ бар. дни шул теймэне бармагы белэн басарга тотынды.----Эчтэ ,чылтыр!‘ итте.
А. Алиш.
4.	с. мэгъ. куч. сейл. Кечкенэ йэм туп-тугэрэк (нэреэлэр хакында).— Синец сипкеллэрец белэн теймэ борыныцны кеше курмэгэч кызык бу ламы ни? 9. Фэйзи. Тегэрм;еп муен, Теймэ баш, Ник йерми-сец, карлыгач? Такмак.
Теймэ баш бот. — к. кашкарый. Теймэ тоз диал.— таш тоз.
О Теймэ геиэ тейми инде — булдыклы, кулыннан телэсэ нинди эш килэ торгаи, оста куллы кеше турында сейлэгэндэ эйтелэ. Теймэ кебек—1) кеп-кеч-кенэ, вак; 2) бердэнбер, карап торган. Теймэ кебек балам. Теймэдэй кыз биреп теймэдэй ит жнмэу—
эшнен нэтижэсе начар булу, игелекле булмау, унышсыз килеп чыгу. Теймэ тею—оста, булдыклы булу.—Минем улымныц куллары энэ шундый эшкэ бик сэлэтле. Болай булса, усэ тешкэч, келдэн теймэ дэ теяр ул. 3. Бэшири. Теймэдэн дея (тея) ясау — берэр нэрсэне бик нык арттырып, купертеп курсэту, сейлэу; вак, эйэмиятсез нэрсэгэ зур эйэмиятлелек тесе биру. [Вэли] Сигизмундовнаныц куп сузен юкка чыгарды. Байтагын теймэдэн тея ясаган итеп кур-сэтте. Г. Ибрайимов. дллэ ни хэтэр суз эйтмэсэ дэ, теймэдэн дея ясап булмыймыни?! Э. Еники. Теймэне дея (тэвэ) итеп курсэту — к. теймэдэн дея ясау. Мэзкур журналныц теймэне тэвэ итеп куреэтеп язган мэкалэлэреннэн бэгъзыларын газетабызда тэр-ядемэ кыл[ырбыз]. Г. Камал. Теймэне дея (тея) иту — к. теймэдэн дея ясау.— Харап итэ ич бу кэнтэй! ---Теймэне тея итэ лэбаса! Бетенлэй битсез, оят-сыз нэреэ икэн! Г. Ибрайимов.
ТеЙМЭЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. теймэлэу. >Дил, ничектер ачуланып, теймэлэнмэгэн кожан чабуларын йолкый. А. Шамов. [Егет] пальтосыныц теймэлэн-ми салган ике теймэсен ычкындырды. Ф. Эмирхан.
2. куч. Теймэ кебек булу, теймэ рэвешенэ керу, туп-тугэрэк булу. Телеграф чыбыкларындагы боз там-чылары, керфек арасыннан чыгып та тэгэрэргэ ел-гермэгэн яшь бертеге тесле, теймэлэнеп елтырыйлар. К. Нэжми. бйлэрнец тубэлэреннэн------бриллиант
кебек ялтыравыклы тамчылар теймэлэнеп тома башлаган чор. X. Кэрим.
3. бот. Тугэрэк теймэ рэвешендэ усеп чыгу, барлыкка килу (чэчэк бересе, жимеш турында). Лимон теймэлэну. □ Бездэ-----помидорлар иртэрэк тей-
мэлэнэ. Г. Галиев. Бадъян чэчэк атадыр, шомырт теймэлэнэдер, Матур егет кургэн чцкта Куцелем езгэлэнэдер. Жыр.
ТвЙМЭЛЭУ ф. Киемнен капламасын, кырыйларын теймэ белэн каптыру. Кожаныныц уртадагы бер теймэсе теймэлэнми калган икэн, э^ыйнак булсын ечен [Шэмгун] аны теймэлэп куйды. А. Шамов. [Джамали] аны шинельлэрен киертеп, теймэлэрен теймэлэп, атка утыртып озатты. М. Гали.
ТеЙНЭГЕЧ и. тех. Текстиль промышленностенда: езелгэн жеплэрнен очларын бэйли торган жайланма. Автоматик тейнэгеч:
ТеЙНЭЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тейнэу. [Лныч] тугэрэклэнеп беткэн чупрэк билбавы-----артка бек-
лэнгэн дэ ике очы бергэ китереп тейнэлгэн. М. Эмир. Тееннэр тейнэлде, йэммэ нэреэ тэмам эзер ителде. Ф. Эмнрхан.
2.	куч. (Ьэртерле уй-фикерлэр, тойгылар й. б. ш.) кунелгэ, йерэккэ авыр йек булып туплану, жыелу. — Тормышка яцадан кайта аламмы дигэн copay минем куцелдэ утлы теен булып тейнэлгэн иде. Р. Ишморат. [Газинур] йерэгенец ерак-ерак почмагында хэ-зергэ эле еэбэбе дэ билгеле булмаган ачу теене тейнэлэ башлавын сизэ. Г. Эпсэлэмов. }
3.	куч. Берэр кая китэргэ эйберлэрен тейнэп кую. — дбэу, Мицсорур апа, тейнэлеп тэ беткэнсец ич. — И-и, Айсылу кызым, кучтэнэчне болай да куп теядегез. Р. Ишморат.
4.	куч. сейл. Бер теркем булып оешу. Аз гына балта тотып чэкушкэ юна алган, бурэнэ чутлый белгэн кешелэр — ,тейнэлеп* — биш-алты кешелек артель тезеп — Зэйгэ килэлэр. А. Гыйлэжев.
ТеЙНЭУ ф. 1. к. теенлэу (1 мэгъ.). Шэйхи абзыйныц - - - койрыгын тейнэп бэйлэгэн кечкенэ аты ---кар яткан тешлэрне сайлабрак барырга тырыша. Э. Еники. [Карчык] естэлдэге яулыкны алып, м;ебен езеп, очларын тейни. М. Фэйзи.
тей
248
тек
2.	Терле вак эйберлэрие жэймэ, тукыма кисэгенэ й. б. ш. га салып, теен (2 мэгъ.) хэленэ китереп жыйнап бэйлэу. [Алар] кызныц кыйммэтлерэк эйбер-лэрен аерым теенчеккэ тейнэ[делэр]. Г. Минский. [Камилэ] акчасын яулык читенэ тейни. Г. Колэхметов.
3.	сейл. к. йомарлау (4 мэгъ.). Вэли йодрыкларын тейнэп аца омтылды: „Ух, си-ин!..‘ Г. Мехэммэтшин. [Биктимер] Басарыйга таба йодрыкларын тейнэп бара. Т. Гыйззэт.
4.	куч. сейл. к. жыю.— Инде бер терле, барын бергэ тейнэп эйткэндэ, без нэрсэ курэбез? Г. Бэширов.
ТОЙТЭ и. диал. к. тутэ I. Габдулла абый балта сабы тотып тора, э Мактый бабай олы имэн тук-магын кутэреп, тейтэгэ китереп суга. Ш. Маннур.
ТОК и. Кеше йэм хайван тэнендэ ускэн йон, чэч бертеге. [Насрый] берничэ тек сакалын бармак оч-лары белэн кармаштыра. Ш. Камал. Ат аунаган м;ирдэ тек кала. Мэкаль. Авыру ныц йезен чаларган куе тек баскан. А. Расих.
О Тек тэ тешмэс — кемгэ дэ булса йичбер нинди зыян килмэс. Тек кунмау (чыкмау) — хужалык алга китмэу, тормыш рэтлэнмэу. Эшлэп узлэренэ тек чыкмауга, тек чыкмау гына тугел, тамак ач, ес ялангач, рэтлэп торырлык э^ылырак, иркенрэк бер куышныц булмавына Сэмигыл абзый белэн Мэгърифэ абыстай бик борчылалар. М. Гали. Теклэрен кабарту— кемнен дэ булса ачуын китеру. Вэкил эфэн-денец бу дэгъвасы тыцлаучыларныц теклэрен ка-бартты. Ан.
ТОКЕРЕК и. Авыздагы бизлэрдэн буленеп чыга торган сыекча. Алар ач иделэр, ашау сузен ишетугэ аларныц башлары эйлэнеп китте, авызларына езлек-сез текереклэре килеп торды. Э. Еиики. Хэлим эле-дэн-эле ашныц тэмен татып Караганда, [малайлар] текереклэрен йотып тордылар. Г. Гобэй.
Текерек савыты — авыздан чыккан текерекне, ка-кырыкиы текеру ечен махсус савыт.— Я, эйт, урам-дагы текерек савытыныц ни зыяны тиде сица, нигэ аны тибеп аудардыц? С. Баттал.— Кем текерсен синец биткэ, текерек савыты беткэнмени? А. Расих. Текерек улэне бот.— лалэлэр семьялыгыннан улак сыман яфраклы йэм вак башак сыман яки оешма чэчэкле суганчалы усемлек; русчасы: птицемлечник.
О Текерек кенэ — 1) бик аз, кечкенэ, кузгэ ку-ренмэслек, сизелмэслек дэрэжэдэ. Бу акча эллэ ничэ миллионлы Эхмэт байга текерек кенэ. Г. Тукай; 2) эйэмиятсез нэрсэ (кеше). Текерек чэчу (чэчрэту) — 1) усаллану, усаллыгын, ачуын белдеру, ярсу. [Эт] тагын да хэтэррэк ярсый тешеп. тешлэрен ыржай-тып, текереклэрен чэчеп, малай естенэ ташланды. И. Гази. [Фэтхетдин карт], узен тыя алмыйча, кы-зарга, таягы белэн э^иргэ бэрэ-бэрэ сейлэргэ, текереклэрен чэчэргэ тотынды. А. Шамов; 2) буш сузлэр сейлэу, шапырыну.— Без монда аныц тече сузлэрен тыцларга килмэдек. Ул безгэ эн;ир биру-бирмэу турында сейлэсен. Сейлэми икэн, юкка текерек чэчмэ-сен! Т. Гыйззэт. Текерек чэчуче кимс.— узен белдек-ле санап, барлык кешедэн дэ уздырырга тырышып куп сейлэуче кеше, лыгырдык.— Бу нинди су?! Тиз м;авап бир, малай! Буш фантазёр, текерек чэчуче! Ш. Маннур. Текерек жиргэ тешмэслек — текерек катарлык булган (бик каты, зэйэр салкын турында).— Текерек эциргэ тешмэслек суык кеннэр була иде, ей бурэнэлэре шартлый, эцирлэр ярылып китэ иде. Г. Галиев. Текереккэ тайган нэрсэ гади с. хурл.— эшнен рэтен белми торган, булдыксыз, жебе-гэн кеше турында.— Теге текереккэ тайган нэрсэ суоьялыкка укырга кергэн диме? Р. Техфэтуллин.
Текереклэрен йоту — узендэ булдыра алмаслык, узе ирешэ алмаслык нэрсэгэ бик нык кызыгып, комсыз-ланып карап тору. Текерегенэ дэ тормау — к. кисеп ташлаган тырнагына да тормау.— Солдат-ана данын сатаргамы?! Син аныц текерегенэ дэ тормыйсыц, шуны белмисецмени? Ялкын.
ТОКЕРЕКЛЭУ ф. Текерек, селэгэй белэн чылату, юешлэу. Учны текереклэу. Ж,епне текереклэу. О [Гашыйка], кулъяулыгын текереклэп, кашларын сертэ. А. Эхмэт. [Бикмулла] бер дэфтэр чыгарды да бармакларын текереклэп актарырга тотынды. Г. Бэширов.
ТОКЕРЕКЧЭН и. зоол. Кайберлэренен личинкала-ры текерек сыман сыекча булеп чыгара торган чи-керткэ; русчасы: слюнявица. Тал текерекчэне. Кыр текерекчэне.
T0KEPEHY ф. I. Узалдына еш-еш текеру. Гыиль-ми карчык эллэ нэрсэлэр укырга кереште, тирэ-ягы-на текеренде. М. Гафури. Бер-ике малай авызларыш сагыз кабып, аныц алдыннан тешэлэр дэ алмаш-тилмэш текеренэ башлыйлар. М. Эмир.
2.	куч. Берэр нэрсэгэ яки берэр кешегэ ризасыз-лык, ачу, нэфрэт якн жирэну белдеру. [Крестьяннар старостаны куругэ текеренергэ, аны ачуланырго. тотындылар. А. Алиш.
Т0КЕРТКЕЧ и. сейл. эвф. Ату коралы, автомат. [Шпигель] эфэнде кичэ текерткеченэ тотына башлады. Кешелэрне юкка эрэм итуе мемкин. Ш. Маннур.
T0KEPTY ф. 1. Йекл. юн. к. текеру. Яманлык-лар тэмам мине котырталар,------. Тфу, чортлар,
ахмаклар!" — дип текертэлэр. Г. Тукай.
2. куч. ирон. Махсус догалар укып, авыру кеше естенэ текерек чэчеп ешкерту (кубрэк „ешкерту-те-керту" рэвешендэ йери).— вшкерткэнсец генэ икэн эле, кодача, текертэсец дэ калган, [юкка] текерт-мэгэнсец, инде моннан болай текертергэ оныгм курмэ,----шифасы кубрэк булыр. Ш. Камал. Сукыр
суфилар чакырып текертерсец, йаман да м;ан кертэ алмассыц. Г. Тукай.
3. куч. эвф. Ут коралыннан езлексез ату. Кызыл-армеецлар пулемётлардан, винтовкалардан паре-ходларга таба текертэ башладылар. К. Тинчурин. — Алпу т эте. Мылтыктан текертте, кайэр суккыры! И. Гази.
ТОКЕРУ ф. 1. Авыздан текерек, селэгэй чыгарып ташлау. [Василий] теш арасыннан .чырт' иттереп текереп тэ куйды. Э. Еники. || Авызга капкан азык яки башка нэрсэне кире чыгарып ташлау. [Хэлфэлэр-нец] калганнары да авызларындагы нэрсэлэрен текереп ташладылар. М. Гафури.
2. куч. гади с. Берэр нэрсэгэ яки кешегэ ис китмэу, игътибар итмэу, узе ечеи кирэкле дип санамау, санга сукмау, бернэрсэ белэн дэ исэплэшмэу, санаш-мау.— Текерэм мин сезнец актыгызга, мине бетен башлыклар белэ, барыбер мин дигэнчэ булыр. Н. Фэттах. дй. текердем ярдэмецэ, сейлэп торасыц тагын. М. Жэлил.
3. куч. эвф. Ату коралыннан куплэп пуля, снаряд жибэру; ату. Аз гына саксыз хэрэкэт — кепшэлэр шул секундта укацаут текерергэ тиешлэр. Э. Еники. Мессершмидт-110 атылып чыкты йэм,--------ут
текерэ-текерэ. безнец ИЛ-2 естенэ килэ башлады. Г. Гобэй.
О Токер танавына (башына, деньясына) — бер-нэрсэгэ дэ ис китмэскэ, бернэрсэгэ дэ артык эйэмият бирмэскэ кицэш иту сузе.— Ай, кэбэм, кирэкми! Те-кер танауларына! Г. Бэширов. Текер деньясына, бул туземле, Агулама юкка тамырыцны. Ш. Бабич. Текереп биру (карау) — к. текеру (2 мэгъ.). [Щэмин]
тек
249
тек
эшчелэрне санга сукмый. кеше язмышына текереп карый А. Гыйлэжев. Тегелэр ни. текереп бирэлэр аныц куркытуларына. аныц саен шаркылдашып ке-лэлэр. Н. Фэттах. Текереп тэ бирмэу — к. текеру (2 мэгъ.). Бу хэллэргэ текереп тэ бирмэгэн Хээкдвэли абзый эле Ьаман---кычкырынып маташа. Ш. Ман-
нур.— Кайгы-майгыларны ялт ит тэ ялмап йот! Текереп тэ бирмэ! М. Фэйзи. Текерэсем дэ килмн— берэр иэрсэгэ яки кешегэ узенен тулысынча нэфрэ-тен, жирэнеп каравын белдергэндэ кулланыла.— Оят-сыз! Мин синец бу мыскыл итеп биргэн акчаца текерэсем дэ килми! Ш. Камал.
Т6КЛЕ с. Тек чыккан, тек баскан; йонлач. [Гали-улла] сары текле ябык кулларын алга таба сузды. И. Гази. Борын заманда башы бурекле. аягы текле бер урдэк булган. А. Алиш. || Теклэре тырпаеп торган, шома тугел. Киемне текле тукымалардан------
теккэндэ. аныц барлык теп детальлэрен бер ук юнэлештэ кисэлэр. Йорт эшлэре.
Текле канатлылар зоол.— ике пар канатлары йэм тэннэре бик вак теклэр белэн капланган су конгыз-лары отряды; русчасы: власокрылые, ручейники. Текле кузлут бот.— иренчэчэклелэр семьялыгыннан са-бак йэм яфраклары текчэлэр белэн капланган чуп улэи; русчасы: пикульник ладанниковый. Текле шеп-кэн бот.— эвернэ чэчэклелэр семьялыгыннан теклэр белэн капланып алынган озынча вак яфраклы берь-еллык улэн усемлек (бертеклэреннэн май алына); русчасы: рыжик волосистый.
О Текле аягы(н) белэн — йортка, гаилэгэ, тормышка бэхет китереп, бэхет белэн (гадэттэ кияу йор-тына яшь килен тешкэндэ, кеше беренче мэртэбэ килгэндэ эйтелэ). Каенанасы Хэдичэ тута аны. аяк астына келэм лдэеп, якты чырай белэн каршы алды: .Текле аягыц белэн. килен. бэхетец, тэуфыйгыц белэн!'—диде. Г. Бэширов. Кил. бэхетле Яца ел, Текле аягыц белэн! Ш. Маинур.
Т6КЛЕКИ и. бот. Булбелэре йэм сабаклары тек белэн капланган улэн.
Т6КЛЕЛЕК и. Текле булу. Яфракныц теклелеге.
ТвКЛЕТУРА и. Умарта кортлары семьялыгыннан гэудэсе теклэр белэн капланган эрерэк бежэк; русчасы: шмель. Теклетуралар чэчэктэн чэчэккэ кунып бызылдап очып йерилэр. Г. Эпсэлэмов.
Т6КЛЭНУ ф. 1. Тек рэвешенэ керу. Тукыма теклэну.
2. Тек белэн каплану, тек басу; йонлану.— Яцак-ларыц теклэнеп беткэн ич. Нигэ кырып э/дибэрми-сец? Ш. Камал. Кечкенэ кош балаларЫ да усеп лди-тэ башладылар: аларныц канатлары ката, узлэре теклэнэ башлады. Ак юл.
Т6КЛЭЧ с. диал. Теклэре куп булган, озын теклэр белэн капланган. Атлар арасында бер теклэч, йонлы ат булган икэн. Экият.
Т6КМЭ-Т6К с. диал. Теп-тегэл. Текмэ-тек ун баш чеби чыкты. Безнец юл.
Т6КСЕ с. 1. Кешелэрдэ авыр тойгы уята торган, кырыс, карангы (чырай, йез, кыяфэт, караш турында). Аныц каршысында нэкъ элеккечэ тексе, кашлары ямьсез э/дыерылган. усал Гэрэй Шэмин утыра. А. Гыйлэжев. II рэв. мэгъ. Кырыс, усал йез (кыяфэт) белэн, карангы чырай белэн. Кешелэр бар да куан-ганда, Зэйнак кына тексе йерде. Ш. Маннур.
2. Кунелгэ авыр тоелырлык, чэнчуле, тупас, дорфа (суз турында). Кайчакларда ул, узе дэ абайламас-тан, аца тексе сузлэр дэ эйтеп [лдибэрэ]. С. Сабиров. Гаяз да, мин дэ [Чибэр абыстай] ечен бетенлэй чит булсак та, ул безгэ тексе суз эйтми, урынсыз рэнлдетми. Ш. Маниур. || рэв. мэгъ. Тупас, дорфа,
кунелгэ авыр тоелырлык итеп.— Сэфэргали абый. син Ьэрвакыт шулай тексе бэрелеп кыерсытасыц. К. Нэжми.
ТеКСЕЛ с. Бераз теге булган, тек ускэн. Тексел яфрак. Тексел теерчеклэр.
ТвКСЕЛЕК и. Тексе булу. [Халисэ] йезендэ тек-селек елмаю сызыклары белэн алмашынды. С. Рафиков. Ул беренче карауда ук Латифаныц артык тек-селеген. борчулы икэнен тойды. А. Расих.
ТеКСЕЛЛЕК и. Тексел булу.
ТбКСЕЛЭНУ ф. Тексегэ эйлэну, ачуны йезгэ чыгару, чырае карангыланып киту.— Монда бер эшсез ята-ята бу кешем тэмам текселэнде. Н. Исэнбэт. Ул Алмаз исемен ишетугэ текселэнэ иде. Б. Камалов.
ТвКСЕМ и. Нечкэ, кыска тек; текчэ, йонча.
ТвКСЭ I с., рэв. диал. к. тексе. Холкым кырку Ьэм мегамэлэм тексэ булса да, хатын-кыз. бала-чагага ачу килгэн чагында уз-уземне бик нык тотам. М. Галэу.
ТвКСЭ II и. к. текчэ. Примуланыц сырлы кырлы озынчарак яфраклары----сарык бэрэненец йонына
охшаган бэрхет сыман тексэ белэн капланган. Робинзон эзл.
ТвКСЭРТУ ф. диал. Тексе (2 мэгъ.) иту, дорфа-лату, тупаслату. Бу рус кызыныц узен бер дэ зурга куймыйча,----тавышын тексэртмэве Фэрхинурда
аца зур хермэт тудыра. Ш. Маннур.
ТвКСЭРУ I ф. диал. 1. к. текселэну. Картныц йезе тексэру.
2. Дорфалану, ачулану.— Ник минем энем булсын ул?.. Каян алдыгыз аны?..— дидем тексэреп. Ш. Маннур.
ТвКСЭРУ II ф. диал. 1. (Бала) йоны чыгу, вак теклэр белэн каплану.— Чык судан. тексэргэнсец. Ялкын.
2. Таушалып искеру, йонлану. Ул шкаф башын-нан тексэреп беткэн бер дэфтэр алды. Г. Гали.
ТвКСЭЮ ф. диал. к. текселэну. Рэфикъ тексэеп кенэ малайга карап торды. М. Госманов.
ТвК-ТвК ы. Тэкэне, угез бозауны сездергэндэ эйтелэ. [Малай] ике бэрэнне кузгатып, тек-тек-тек! дип, уч тебен сездерергэ маташа. Ш. Маннур.
ТвКЧЭ и. 1. Нэзек, кыска тек. Текчэлэре бер генэ юнэлештэ яткан тукымаларны 10 процентка артыграк алалар. Йорт эшлэре.
2. бот. Усемлек тышчасында жепсел усенте. Бе-теркэ текчэ. Чаккыч текчэ. Жемелдэвек текчэ. I I Аюколак яфракларын каплап алган тармаклы-тармаклы бу озын текчэлэрнец усемлек ечен зур эЬэмияте бар: алар суныц артык куп парга эйлэну-еннэн саклыйлар. Робинзон эзл. || Кеше яки хайван-нарнын эчке эгъзаларындагы жепсел усенте. Эчэк текчэлэре.
ТвКЧЭЛЕЛЭР и. купл. бот. Сабаклары йэм жи-мешлэре бик вак текчэлэр белэи капланган ике елеш-ле улэн усемлеклэр семьялыгы (ана ишэк марулы, бадъян чэчэк, яламча й. б. керэ); русчасы: ворсянковые.
ТеКЭНМЭС с. к. бетмэс-текэнмэс. Гакыллы игенче тырышып эшлэунец текэнмэс бер хэзинэ хекемендэ икэнлеген балаларына киная белэн ацлаткан. Дэрд-мэнд. Ташып торган текэнмэс дэрт-------яшьлэргэ
хас. М. Максуд.
Т6КЭНУ ф. Бету, ахырына житу, бер дэ калмау. Хэдичэ тут ине ц туземлеге тэмам текэнэ, ул сике-реп тешеп [этэчкэ] себерке белэн тондыра. Г. Бэширов. Кеч текэнмэс кечле белэгецдэ, )К,ицу булса синец телэгец. Э. Ерикэй. Ата малы тиз текэнер. Мэкаль.
тек
250
ТОН
ТвКЭШТЕРУ ф. диал. Беркету, тоташтыру. Кап-лавычныц бер очын итэккэ текэштеру.
ТвКЭШУ ф. диал к. сезешу. Ике тэкэ текэште, Ике бала бвтэште. Такмак.
ТвКЭУ ф. диал. Ике озын нарсане (агачны, таяк-ны, тактаны Ь. б.) очлары белэн бер-берсенэ терэу, ялгау.
ТОКУ ф. диал. к. сезу. Сыер теки Жэгъфэрне. Н. Исэнбэт.
ТО ЛЕРУ ф. иск. Иокымсырау, черем иту.
ТОЛКЕ и. 1. Этлэр семьялыгыннан озынча борын-лы, кабарып торган озын койрыклы имезуче ерткыч хайван. Кызыл телке. Себер телкесе. Кара телке. Телке баласы. □ Аныц каршысына келтэдэй койрыклы бер телке килеп чыккан. А. Алиш. Койрыгын бутый-бутый хэйлэкэр телке килеп керэ. А. Эхмэт. II Шул хайваннын тиресе. Озын-озын туннарын тек-терэлэр [байлар] телкедэн. Ш. Мехэммэдев. [Ул хатын] сэгать тэ таккан, — ицбашларына телкелэр салган. Ш. Галиев. || с. мэгъ. Шул хайван тиресеннэн тегелгэн. Телке бурек. Телке яка. □ [LLIahu] естенэ телке толып кигэн. Г. Камал. Ул, телке туны-ныц биек якасын кутэреп, —±акрын гына атлый. Г. Кашшаф.
2. куч. сейл. Бик хэйлэкэр, юмакай, астыртын эш йертуче кеше хакында эйтелэ. Прокурор Ансаров яшь юрист иде. Карт телкенец бу хэйлэсен, бу тозагын башта ук сизде. Г. Ибрайимов.
Телке койрыгы, телке койрык — 1) бот. хайван-га ашатыла торган чук чэчэкле улэн усемлек, болын саруты; русчасы: лисохвост. Щётканы бездэ бик еш очрый торган кыяк улэн — телке койрык там'ыр-ларыннан да ясарга мемкин. Робинзон эзл.; 2) диал. ужым арасында уса торган чук чэчэкле чуп улэн; русчасы: метлица обыкновенная. Телке тамак — телке тамагыныц мехыннан теккэн якалы.— Ускэч бай булыр минем улым1-----Телке тамак туннар гына кияр.
Э. Фэйзи.
О Телке мае(н) серту — хэйлэлэу, алдау. Телке тиресе ябыну кит.— хэйлэкэрлэну, хэйлэ белэн эш иту, алдау, астыртын эш иту.— Без сейгэн кызыбыз ечен эсдан аямыйбыз, эмма кечлэп сейдерер ечен телке тиресе ябынмыйбыз. М. Фэйзи. Телке шулпа-сын эчу — хэйлэлэргэ ейрэну. Ул йомры башлы, телке шулпасы эчеп ускэн. Г. Хэсэнов. Телкене келкегэ калдырырлык — бик хэйлэкэр, алдакчы кеше турында.— Хэйлэ дигэндэ, телкене келкегэ калдырырлык сэлэтем бар. Д. Аппакова. Телкене уз мае белэн майлау—1) килгэн кунакны уз кучтэнэчлэре белэн сыйлау; 2) хэйлэкэр кешене алдау. Телкенец естенэ барып чыга торган кен — бик буранлы кен.
Т6ЛКЕЛЕК и. Хэйлэкэрлек, астыртынлык, алдак-чылык.— [Эхмэт] узенец телкелеге, узенец хэйлэкэр-леге аркасында байга ярады. Г. Камал.— Сейлэшуендэ ук бер телкелек бар иде аныц. Ф. Хесни.
Телкелек иту — хэйлэлэу, алдау, алдашу.— Болай кешесе эйбэт тесле куренэ,----лэкин бераз телке-
лек итэ, нэкэс. Г. Эпсэлэмов.
Т6ЛКЕЛЭНУ ф. сейл. Хэйлэкэрлэну, хэйлэ кору-Председатель copay лар биргэнне кетмэде, телкелэ-неп узе сейлэп ташлады. Г. Толымбай. Без сндицмэгэн эшне лдицэбез дип, Телкелэнеп вэгъдэ бирдегез. Ф. Кэрим.
телкЕ-телэймАн и. сейл. Бик хэйлэкэр, астыртын эш йертуче, алдакчы кеше (турында). Ул Селэй-ман—телке-телэйман! Анда .акыл", хэйлэ. 3. Бэш ири.
ТвЛКЕЧЕ и. Телке аулаучы кеше, телке аулау белэн шегыльлэнуче кеше. Без узебез телкече. Тулке адэм келкесе. Мэкаль.
Тв'М-ЙОМЫК с. Артык. дэр. сир. к. йомык. Тенбо-еклар, нигэ сез боек? Кузлэрегез сезнец тем-йомык. Н. Исэнбэт.
ТвМРЭЮ ф. диал. 1. к. томсаю. Арбалар естею беркэнчеклэр ябынып темрэя биреп утырган хатын-нары белэн янэшэлэп башкортлар да агыла башлады. Безнен юл.
2. рэв. мэгъ. темрэеп. Тулы булып, таза булып, томрап. Гыйззэтулланыц темрэеп торган тулы матур бите ертылып китте. А. Расих.
ТвМСЭ с. диал. 1. Тонык, сурэн (ут, яктылык Ь. б. ш. турында). Алда, эллэ кайларда темсэ ут шэулэлэре чагылып тора. Ш. Камал. II рэв. мэгъ. Тонык булып. Фонарь утлары вак яцгыр арасында иол-дызлар кебек темсэ генэ ялтырашып куренэлм Ш. Камал.
2. Карангы. Уцып тесе киткэн алама коленкоры охшаулы ягымсыз йэм темсэ болытлар юаш кыш тирбэнеп яткан дицгезгэ салынып ук тора идемр. Ш. Камал.
3. Карацгы чырайлы, ягымсыз, тупас. [Хисам] карацгы чырайлы, темсэ кеше иде. Каз. утл.— Эллэ ул кеше белэн аралашмый микэн?-----Безнец якта тем-
сэ кешене яратмыйлар. М. Юные.
ТвМСЭЛЭНУ ф. диал. 1. Тонык, карангы тесю! керу. Кук йезе темеэлэну.
2.	к. текселэну. Аныц йезе темеэлэнде.
ТвМСЭРУ ф. диал. к. текселэну.
Тв’М-ТвЧЕ с. Артык. дэр. к. тече. Ул Бану турында сорашырга, нэреэлэр сейлэгэнен сейлэтери, тем-тече итеп тыцларга уйлаган иде. Атака. Б) I инешлэрнец чыга торган мдирендэ (башында) казан кебек кайнап торган ап-ак, тем-тече чиишэлэр [бар]. Шура.
Тв'М-ТУГЭРЭК с. Артык. дэр. сир. к. тугэрэк. I Карт агачларныц черек куышларында утырган мзче башлы ябалаклар, тем-тугэрэк кузлэрен фонарь тесле яктыртып, аларга юл куреэтэлэр. К. Нэжми. I темэн I сан, бор. 1. Ун мен. Бернец бэласе мен-гэ, мецнец бэласе темэнгэ. Мэкаль. Атланыгыз, I киттек, темэн, мец башларым! Н. Исэнбэт.
2.	с. мэгъ. куч. Бик куп, хисапсыз куп (терие). I Темэн терле хан курдем, Берсен хан дип белмэд с1 Сов. эд.
3.	и. мэгъ. Ун мен кеше лек гаскэр.
4.	и. мэгъ. Ун мен кешелек гаскэр бирергэ тиеш! булган елкэ.
5.	и. мэгъ. Уз карамагында йез авыл булгаи шэЬ р.
Темэн би (бэй, башы) — ун мен кешелекм_гасн’р  башлыгы.
ТвМЭН II и. XVIII гасырда Темников шэЬэренни I Башкортстанга h. б. урыннарга кучеп килгэн мишэр-1 лэрнен бер теркеме. Керне юан уклауга урап, сырзы зур бэлэк белэн тэгэрэтэ торганнар иде. Дезявч темэннэрдэ шуны каталау дилэр. Э. Еники.
ТОН и. 1. Тэулекнен кояш батыштан кояш чыгыш-1 ка, кичтэн иртэ белэнгэ кадэрге елеше. Тен караси. Тен уздыру. Тен авышу. Тен уртасы. □ Карацгы] тен утеп китеэ, чыгар кояш. М. Гафури. Бер теп эчендэ бу хэбэр инде бетен авылга таралып елгерз. М. Жэлил.
2. сир. к. теньяк. Бу ейнец ике ишеге бар: бери тенгэ, берсе кыйблага карый. Г. ИбраЬимов. Тен кешелэренэ эцибэрер алдыннан кылычны аца атасы булэк итеп биргэн иде. Н. Фэттах.
Тен балыгы зоол.— алабугалар семьялыгыннаа. кузлэре Ьэм зур авызы ескэ карап торган, ком астында яшеренеп ятучы кечерэк дингез балыгы; русчасы: звездочёт. Тен белэн — тенлэ, тенен.— Син, караЛ малай, тен белзн нишлэп йерисец?! М. Гафури. Тен
тен
251
тен
геле — ап-ак, алсу, сыек шэмэхэ яки кып-кызыл чэ-чэклэре тенлэ гена ачылып, кендез ябыла торган гел; ахшам геле; русчасы: ночная красавица. Жомга кен-не тенгэ каршы Чэчэк атты тен гелем. Жыр. Эби, бармы тен гелец! Бирче безгэ орлыгын, Сакла аны твн-кенен. Кыйссаи науруз. Тен йокысы—тенге йокы, тенлэ йоклана торган йокы. Шул эн;аныкаемны гпвштэ курсэм, Тен йокыларымнан уянам. Г. Тукай. Атны бик яхшы карыйм, тен йокыларым белэн хи-саплашмыйм инде. Э. Айдар. Тен карчыгасы зоол.— кин жэенке башлы, зур авызлы, кечкенэ томшыклы, теннэрен бежэк аулап тереклек итэ торган кош; русчасы: козодой. Теи кошы — 1) тенлэ генэ оча торган имез^че хайван (ярканат). Тэрэзэ яктысыннан та-еышсыз-тынсыз тен кошы — ярканат атылып китэ. Г. Бэширов; 2) куч. хупл. тенлэ йокламый йери торган кеше турында. Гафи—тен кошыныц да борыны сизгэн, шиклэнуе бетенлэй ук нигезсез булмаган. Ф. Хесни. [Габделмэн— Гэрэйгэ:] Теш, тен кошы1 Сайрап арыгансыцдыр инде. М. Фэйзи; 3) кеше кузена куренмэс ечен, тенлэ качып-посып йери торган кеше; тенге юлбасар. Миндэ хэзер кешелэрнеке тесле тормыш юк. Мин тен кошы. Алай гына да тугел, мин минут саен куркыныч астында куылып йери торган ерткыч м;анвар хэлендэ. Ш. Камал. Тен ку-бэлэге — кортлары авыл хужалыгы культураларына зыян китерэ торган, тенлэ оча торган кубэлэклэрнен гомуми исеме; русчасы: совка, ночная бабочка, бстэл естендэге кечкенэ лампа тирэсендэ зыр-зыр килеп тен кубэлэклэре бетерелэ. Г. Бэширов. Баш естеннэн. кара кулэгэ шикелле булып,---зур-зур тен
кубэлэклэре очалар. Г. Рэхим. Тен кугэрчене — к. тан карчыгасы. Тен лачыны зоол.— чем-кара каурыйлы, кызыл аяклы, кечерэк гэудэсенен аскы елеше жирэн булган лачын; русчасы: кобчик. Тен милэушэ-се бот.— 1) эвернэ чэчэклелэр семьялыгыннан чэчэге аксыл шэмэхэ тесле, кичен хуш ис тарата торган деко-ратив лэн усемлек; русчасы; вечерница, ночная фиалка; 2) куке яше семьялыгыннан урман аланнарында Ьэм куаклар арасында усэ торган, ак чэчэкле, тенлэ хуш ис тарата торган, ике булбеле купьеллык улэн усемлек; русчасы: любка. Тен патшасы бот.— кактусныц тенлэ чэчэк ата торган бер тере. Деньядагы барлык тел-лэрдэ---тен патшасы дип-----аталган бу кактус-
ныц хуш исле ак чэчэге нибары бер тен тора кэм ул аш тэлинкэсе зурлыгында була. Ш. Хесэенов. Теи тенэу — тен уздыру, тен уткэру, тен куну. Чая кызлар кузе шикелле, Тен тенэгэн саен якты янып. Узенэ чакыра синец хисецне. Ш. Маннур. Тен утырып— тен буе, тен буенча. Тен утырып шагыйрь шигырь язды, Ак кэгазьгэ тамды яшьлэре. М. Жалил. — Менэ монысы, Харрасым, тэмэке янчыгы. Тен уты-рыпузем чиктем. Э. Айдар. Тен чнбэре бот.— к. тен геле. Тен чыкканчы — тан атканчы.— Тен чыкканчы улэ-нитэ калсам, бэхил бул... Т. Гыйззэт.— Телэсэц. тен чыкканчы сейлэшеп утырырбыз. Р. Ишморат. Теи ягы (тарафы) — к. теньяк. Тен ягыннан салкын эн;иллэр исэ. О. Ерикэй. Тешлек тарафыннан тен тарафына ага торган су буенда Искэндэр хаэ^иныц су тегермэне [бар]. 3. Ьади. Тенгэ каршы — бик сон, тен житкэч.— Буген соц инде, кичкэ карап андый ерак юлга чыгарга куркыныч. Без тенгэ каршы анда барып э^итсэк тэ, барыбер бернэрсэ эшли алмыйбыз. Ш. Усманов. Тенгэ каршы ишек алдына беркэуле кара машиналар кереп тулды. Г. Гобэй.
О Тен йокыларын (йокысын) калдыру — тенне йокламыйча уткэру. [Мин] аны, тен йокыларын кал-дырып, егерме ел буена эн;ил-яцгыр тидерми багып устергэн. Г. Мехэммэтшин. Тен йокысы (йокылары) качу — к. йокы качу.— Урак башланганнан бирле
безнец тен йокысы качты инде, хэзер безгэ тен белэн кен бер. М. Гали.— Аракчинодагы шартлаудан соц тен йокысы качты бездэн. Эштэн бушауга, кай-сыбыз самоохранага. кайсыбыз постка йегерэ. К. Нэжми. Тен йокысы курмэу — бетенлэй йоклый алмау.— Эргэгездэ куп тенлэдем, Тен йокысы курмэ-дем. Ф. Бурнаш. Тен йокысыз — тенне йокламыйча. Ул уз г дэ тен йокысыз Мине уйлыйдыр. Ф. Кэрим. Кемдер аны тен йокысыз кетэ. О. Ерикэй. Тен йо-кысыи (йокыларын) качыру—хэвефле эш яки психик халэт аркасында кемне дэ булса йокысыз калдыру. Кукрэгендэ инде куптэн кабынган кэм бик куп тен йокыларын качырган кенчелек уты яца бер кеч белэн кабынды. Г. Эпсэлэмов. Тен йокысыннан калу—бетенлэй йоклый алмаслык булу. Тора-бара син бетенлэй тен йокысыннан калдыц. Ш. Маинур. Тен ката — теннен тен буенча. д кич калып узе генэ, Утыра ул шунда тен ката. М. Жалил. Монда эшче тамак ечен хезмэт итэ тен ката. Г. Камал. Тен кату диал.— тенлэ йокламау. Кемгэ эшлибез соц без тен катып, Килгэн йокыларны качырып? М. Гафури. Тик кенэ торган мэлэклэр тен катып, Менсэ шайтан, утерэлэр таш атып. Ш. Бабич. Тен пэрие гади с., хурл.— тен буенча йокламыйча йери, эшли яки утыра торган кешегэ карата эйтелэ.— Нэрсэ син, тен пэрие, каман йокламыйсыц? И. Гази. Тен саклау шелт.— тенне йокламый уткэру.— Бетен авыл йоклап беткэн. боларга ни калгандыр тен сакларга. М. Фэйзи.— д монысы шэкерт башы белэн солдаттан качып кара урманда тен саклый. К. Тинчурин. Тен тишегеннэн — тенлэ, тен карангылыгын-да, тан атканчы. дле кичэ генэ [картлар] тен тишегеннэн тордылар да кояш чыкканга кадэрле сейлэш-телэр. К. Нэжми. Тен убыры гади с.— к. тен пэрие. — Нигэ бу хэтле соцга калып кайтасыц, тен убыры. А. ТаЬиров. Тацга кадэр китэ м;ыелыш тагын кич-тэн, Халык тэмам тен убыры булып беткэн. 3. Мансур. Тен ябалагы гади с., шелт.— тен уртасына кадэр урамда йери яки йокламый торган кеше турында. Менэ-менэ йокыга гына киттем дисэц. теге тен ябалагы кайта шыгырдап. Ф. Хесни. Тене якты, аты яхшы — уйлаган ниятне тормышка ашыруда бернинди куркыныч юклыгын белдереп кулланыла.— Тене якты, аты яхшы, дигэндэй, эйдэ, ул турыда кайгырып баш ватмыйк эле, яхшы кеше ялгыз булмый ул. Г. Бэширов. Тенне кенгэ, кенне тенгэ ялгап (катып)—кен-тен, кене-тене (эшлэу, кету 11. б. ш. турында). Шулай тенне кенгэ, кенне тенгэ ялгап эшлэп торганда. Громовны район башкарма комитетына кучерэлэр. Г. Эпсэлэмов. Алар иртэ-кич димэделэр. Тенне кенгэ, кенне тенгэ катып, бетен тирэ-якны айкадылар. Г. ИбраЬимов. Теннен тен буе(нча), буена—карацгы тешкэннэн алып тан атканчыга кадэр, бетеи теи буе. Кыз теннец тен буена ут яндырып эрлэп чыккан. Экият. Ракеталар теннец тен буенча березлексез янып тора. Г. Эпсэлэмов. Теннэн тенгэ — иртэдэн алып кичкэ кадэр; бер карангыдан икеиче карацгыга кадэр. Кыш кеннэрен. билдэн карлар ерып, Теннэн тенгэ урман кисэбез. Г. Хужиев. Тен-(нэр) йокламый(ча) — берэр нэрсэгэ ирешу ечен барлык кечен, йокысын кызганмыйча (эшлэу турында). — Ышан. кызым. сезнец килэчэк бэхетегез турында мин тен йокламыйча уйланам. Э. Еники.
ТвНБОЕК и. Тенбоекчалар семьялыгыннан йерэк сыман эре яфраклары су естенэ жэелеп усэ торган, ак яки сары чэчэкле су усемлеге; русчасы: водяная лилия; кувшинка. Чэй тэлинкэсе хэтле зур ак тен-боекларныц су астына киткэн лайлалы озын сабак-ларын тартып-тартып езгэч, Хэлимнец икекулы да шикэр тесле кугелэк;ем-ак чэчэклэр белэн тулды.
тен
252
тен
И. Гази. Агым сулар буенда бервакыттада тенбоек-лар усмилэр. Тенбоеклар— агымсыз м^ирлэрдэ, кул-лэрдэ булалар. Т. Гыйззэт.
ТвНБОЕКЧАЛАР и. купл. бот. Ябык сулыкларда Ьэм сазлыкларда усэ торган ике влешле улэн усем-леклэр семьялыгы; русчасы: кувшинковые (ана тен-боек, лотос, виктория-регия Ь. б. керэ).
ТвНГЕ с. 1. Карангы тешкэч, тен житкэч булган вакыттагы, тэулекнен тен мизгелендэге. Тенге карац-гылык. Тенге урам. Тенге шэйэр. Тенге смена. Тенге йокы. I I Тен уртасы. Тенге тынлыкта бары езлексез черелдэгэн чикерткэ тавышлары арасында кул бакаларыныц бакылдашулары — ишетелгэлэп тора. Ш. Камал.
2. Теилэ була торган, тенлэ башкарыла торган. Тенге поход. Тенге сугыш. Тенге яцгыр. I I—Буген-нэн соц бу баланы тенге эшлэргэ алып чыкмаска кирэк. Г. Бэширов. || Тенлэ файдалану ечен махсус. Тенге чулмэк. I I Тенге лампа яктысында улымныц мэктэп формасына ак яка тегеп утырам. Г. Ахунов. || Тенлэ эшли торган, тенлэ хэрэкэт итэ торган. Тенге дозор. I I [Алар] авыл урамында шакылдавык сугып йеруче тенге каравылчыны туктатып сора-дылар. Ф. Хесни. [Танышым] буген тенге поезд белэн кайтып китэ. Г. Минский. II Тенлэ килгэн, тенлэ булып киткэн. [Айсылу] тенге кунакны, сизелерлек дэрээцэдэ сэерсенеп, аягурэ каршы алды. Г. Бэширов. Хумуа хатын чакырусыз килгэн тенге кунакларга аш эзерли. А. Шамов.
3. Кайбер зоология Ьэм ботаника атамаларынын состав елеше буларак кулланыла. Тенге милэушэ. I I Казарманыц терле щирлэрендэ тенге чикерткэ-лэр туктаусыз кычкыралар. М. Гафури. Чыпчыклар тенге кубэлэклэрне----генэ тота алмыйлар. Каз.
утл.
Тенге ябалак — 1) сир. к. мэче башлы ябалак. Бала елавына охшаганрак тавыш белэн кычкыручы кош бар. Ул—филин, безнецчэ — тенге ябалак. Урманда яши торган кош. Э. Еники; 2) куч. гади с., хурл. к. ябалак (2 мэгъ.).— Безнец власть булган э^ирлэрдэ алар кебек тенге ябалакларга урын бул-мас! М. Гафури.
О Тенге пари шелт.— к. тен пэрие. (Минем бу тенге пэрилэргэ бик ис китеп карап торган ны------
Шийаби абзый [курде]. М. Гали.
ТвНГЕЛЕК и. 1. Тенге вакыт, тен. Редакциядэге язу машиналары йэм башка шундый эсбаплар тен-гелеккэ [нэшриятныц] тирэн подвалына тешерелэ. Ш. Маннур. Андый учак тенгелек ечен бик яхшы: вакыт-вакыт агачларны уртага эткэлэп кую да м;и-тэ. Розинзон эзл.
2.	этн. гадэттэ юн. кил. тенгелеккэ. Мэет янында тенге кизу.— Тенгелеккэ утырырга кеше табы-лырмы? X. Сарьян.
3.	Тенге ял, тенге йокы. Бу урын йэммэсенэ оша-ды. Тенгелеккэ биредэ туктарга булдылар. Ялкын • [днием] тенгелеккэ кайнар сеткэ бал изгп эчерде-Э. Еники. || Тенге эш (кету кету, балык тоту Ь. б.). — Аны ике балыкчы буген тенгелеккэ дип машиналар ы белэн Камага алып киттелэр. Г. Ахунов.
4.	и. зоол. Агач куышларында яши Ьэм теннэрен терле бежэклэр, жимешлэр белэн туклана торган, озын койрыклы кечкенэ кимеруче хайван; русчасы: сонь.
ТвНГЕЛЧЭ и. диал. Тенге кубэлэклэр теркемен-нэн, ужым ашый торган бер корт; русчасы: ночница.
ТвНГЕШ: тенгеш печэн — елга кырыйларында , ташландык жирлэрдэ усэ торган купьеллык баллы улэн усемлек (медицинада йерэк, нерв Ьэм кан та мыр-
лары авыруларын дэвалау ечен кулланыла); арыслан койрыгы; русчасы-. пустырник.
ТвНДЕК и. диал. к. тенлек II. Тетен чыгар ечен мичнец ике ягындагы стеналарында кечкенэ генэ ша тендек тишеге була. 3. Бэшири.
ТвНЕ-КвНЕ рэв. Бетен тэулек буенча, тенлэ да йокламыйча. Тене-кене эшлэу. Тене-кене тырышу. I I Уземнец кешелэремэ бер минут тынычлык бир-мим. Тене-кене ейрэнэбез. И. Гази. Тене-кене сыз-ланып кузецэ йокы кермэсэ, ..ярамый' дип тормый-сыц икэн аны. Г. Минский.
ТвНЕН рэв. Тенлэ белэн, тенлэ. Ак мендэргэ уй-чан башын салып, Гелчирэбез тенен ял итэ. Ф. Карим.
О Тенен дими-кенен дими — бик тырышып, вакыт Ьэм йокы белэн исэплэшмичэ.
ТвН-КвН рэв. к. кен-тен. [Эшче элек] кезен, кы-шын, язын тен-кен эшлэп, каткан икмэк белэн су эчте. М. Гафури. Громов еенэ дэ кайтмый башлый, тен-кен складлар буйлап чаба. Г. Эпсэлэмов.
О Тенне-кенне белми(чэ)— к. тенен дими-кенен дими. Ж,эйлэудэге кызлар---[сет эчел], тен-
не-кенне белми тызылдап-бызылдап йерилэр. Г. Мехэммэтшин. Тенне-кенне онытып — бик ныкбирелеп, бар нэрсэне онытырлык булып бирелеп (эшлэу, йеру Ь. б. ш. турында). д кешелэр, тенне-кенне онытып, Шатланалар йаман гер килеп. Ш. Маннур.
ТвНЛЕК I с. 1. Тенгэ житэрлек, тенгэ исэплэн-гэн. п и. мэгъ. Тенге вакыт. Ат эчертеп менэсе, тен-леккэ терлеклэрнец ашарларына саласы [бар]. Г. Бэширов.
2.	Эшен тенлэ эшли торган. Фатыйма бикэ аны билгеле [бэ/га] белэн йорт-эн;иренэ тенлек каравылчы итмэкче булган. Г. ИбраЬимов.
ТвНЛЕК II и. 1. Моржасыз ейлэрдэ яки кара мунчаларда тетен чыгу ечен тушэмгэ яки стенага ясалган тугэрэк тишек. Инде куп тенлеклэрдэн тетен чыкмый. Казаннар бер асым ит курмичэ ту-тыктылар. И. Салахов. Тенлек аша алачык эченз сузылган иртэнге кояш нурлары Нургалине — уят-ты. Ялкын. II Самовар моржасыннан чыккан тетен-не угкэру ечен мичтэге кечкенэ тугэрэк тишек. [Апа] кече учак тенлегенэ торбаны тыгып куйды. Г. Ахунов.
2.	Шундый тишеккэ тыгар ечен махсус чупрэк. — Кешелэрнец авызына тенлек тыгып булмый. Алар эллэ нэрсэлэр сейлилэр. Э. Фэйзи. Кадим заманда [котылу] кичэсендэ,---имеш, ризыклар буленгэн-
лектэн. тенлэ йокламый уткэру артыграк була, тенлэ йоклаган адэмнэрнец тенлеклэрен угырлап йерерлэр иде. К. Насыйри.
Тенлек бэйрэме этн.— уразага керер алдыннан тенне йокламый уткэру йоласы. Теилек беккэне диал.— бэрэнге, суган, ит катыштырып пешерелгэн ечпочмак. Тенлек тишеге — 1) к. тенлек II (1 мэгъ.). [вйнец] урам ягына караган стенасында---куш йод-
рык сыярлык бер тенлек тишеге булып, ацардан беркелэ-беркелэ куе кара тетен чыгып тора. 3. Бэшири. Мин алачык почмагыннан урмэлэп ескэ мен-дем. Тенлек тишеге янына муиттем. Г. Мехэммэтшин; 2) махе, бэлешнен, ечпочмакнын майлы шул-па салыр ечен естэ калдырылган тишеге; 3) куч. сейл. бик карангы яки ерак урын, булмэ.— д мин кешедзн киммени?----Гомер буена бу тенлек тишегендз
япа-ялгызым ятмам ич. Ф. Хесни.
О Тенлек чупрэге мыск.— ямьсез, котсыз, мэхэб-бэтсез (хатын-кызны мыскыллап эйтелэ). Тенлегениэн жил ерми, ишегеннэн кеше керми — эшэке, саран кеше турында эйтелэ.
тон
253
тен
ТеНЛЭ рэв. Тенге вакытта.— Анда нэреэ эзлисез? Тенлэ тугел, Кендез дэ мин анда бернэреэ таба алмыйм. Г. Тукай. Хэлим тенлэ дэ, берничэ тапкыр уянып, шул турыда уйланып ятты. Г. Гобай.
Тенлэ белэн — к. тенлэ. Тенлэ белэн яцгыр явып, иртэн салкын вэ пычрак булды. Ш. Камал.— Хэзер инде тенлэ белэн кайтып йеру яхшы тугел, иртэгэ иртэ белэн ук тор да безгэ бар. Г. Камал.
О Тенлэ туган кимс.— 1) карангы чырайлы, башкалар белэн рэтлэп сейлэшми торган кеше турында. Денья турында, кызлар турында [Хэмит] белэн бер суз алышып булмый иде, эллэ нинди тенлэ туган нэмэреэ! А. Гыйлэжев; 2) акылсыз, жулэр яки ангыра кеше турында. Маулаха апа: , Тенлэ туган! Тилебэ-рэн орлыгы ашаган исэр! Тинтэк!."—дип чырылдады. А. Гыйлэжев.— Эх син, ум;ым бозавы, кезге чебеш! Тенлэ туган мэми авыз! К. Нажми.
Т6НЛЭП рэв. диал. к. тенлэ.— Тенлэп тун салыр-га дип торабыз. Ф. Сэйфи-Казанлы.
Т6НЛЭТЕП рэв. сир. Тенгэ каршы, тенлэ белэн. — [Хафизулла] тенлэтеп эллэ кая киткэн. Юк бит менэ. Ф. Хесни. Абыйсыннан курмэкче, тенлэтеп балык каптырырга чамалый тугелме соц бэлэкэчем. Г. Хэсэнов.
T0HJ19Y ф. диал. 1. Тен уткэру, тенлэ берэр жирдэ куну, [Эхмэди:] дллэ буровойда кунып йери-сец? [Иванов:] Эйе, без кичэ Гали Хэсэнович белэн буровойда гына тенлэдек. А. Эхмэт.
2. Тенгэ калу, сонлау.
Т6ННЕ рэв. к. тенлэ. [Хэлим] тонне озак кына йоклый алмый ятты. А. Шамов.
T0HHEK и. диал. к. тенлек II.— Синец авызыца мунча теннеге тыгып куйган кеше юк. Э. Фэйзи. [Дошманныц] м;ен шикелле эе;иде тен уртасында мунча теннегеннэн утеп керуе бар. М. Шабай.
Т0ННЭ рэв. диал. к. тенлэ. [Мин] теннэ уземнец иптэшлэремне кертергэ [тиеш]. М. Гафури. ,Кич...“ дисецдер, энкэй, шиклэнэсец, ,Теннэ...‘ дисец, Нигэ, булса соц?.. М. Жалил.
Т0ННЭЛЕК и. сир. 1. Теннэ булу. Теннэлеккэ теннэ инде дэ, берни итэр хэл юк. Барырга кирэк. Безне н юл.
2. к. тенгелек (1 мэгъ.). Сафиулла картныц теннэлеккэ салган кармагыннан белэк буе шамбы балыгы чэлдергэнен Ризван курде ич. Г. Галиев.
Т0ННЭЛЭТЕП рэв. диал. к. тенлэтеп. Бервакыт-ны шулай Теннэлэтеп, Барып кердем кара мунчага. Ш. Маннур.— Нэсиха китеп атна-ун кен торгач, теннэлэтеп, ат м;игеп, амбардан бер йек эйбер салып киттец бит? В. Нуруллин.
Т0ННЭРЕН рэв. Берничэ тен буе, тенлэ. Теннэрен аларныц ике кечкенэ тэрэзэлэрендэ бик озак ут яна. 9. Еники. Теннэрен керфек кагалмыйм, йоклый алмыйм, уйланам. Б. Рэхмэт.
Т0ННЭРЕНДЭ рэв. к. теннэрен. Теннэрендэ со-юзниклар авиациясе Берлинны бомбага тота. Г. Эпсэлэмов.
Т0ННЭСЕН рэв. сир. к. тенлэ. [Хисмэт] сиксэн улек белэн бергэ яткан, э теннэсен качып котыл-ган. Ш. Маннур. j
Т0'НОЗЫН рэв. Бетен тен буенча, кичтэн алып тан атканчы. Ул .Лэйлэ вэ Мээм;нун“не тенозын укып, елый-елый, мендэрлэрен сыгып алмалы була торган иде. Ш. Хесэенов.
T0HCE3 рэв. Тен житмичэ, теи булмыйча. [Врач-ны/<] тенсез кайтмаячагын-эйттелэр. А. Шамов.
[Эшчелэр] тенсез кайтмаслар инде алай булгач. К. Тинчурин.
T0HTEK с. Карангы чырайлы, башкалар белэн аралашмый Ьэм сейлэшми торган (кеше турында).
Агай эллэ---узе шундый тентегрэк кешеме, авы-
зына йозак салгандай, сейлэшми генэ бара бирэ. И. Гази. Мокыт малай чагында ук тентек булган. Н. Исэнбэт. II рэв. мэгъ. Карангы чырай белэн, кеше белэн сейлэшмичэ. Хуэ^а тентек йереэ, солдатка бик авыр була. И. Гази. || Карангы, тексе (йез, чырай турында). Тентек чырайлы рулевой Мортазин башкалар уйнаганны читтэн генэ карап торган. С. Сабиров.
ТвНТЕКЛЭНУ ф. Тентек булу, тентеккэ эйлэну. Мица аныц, борыны белэн боз тишэрдэй булып, тен-теклэнеп йергэн вакытларын да кургэлэргэ туры килде. Ф. Хесни.
ТвНТЭЮ ф. диал. 1. Тубэнгэ карау, тубэнгэ авышу, бегелу.— Мавыгасыц да утырасыц тентэеп шундый такмазалар белэн! 3. Бэшири. [Фатих], уз башын тота алмыйча, алга тентэйде. Г. Галиев.
2.	к. тентеклэну. Тентек тентэеп йерер. Мэкаль.
ТвНЬЯК и. 1. Деньянын дурт тарафынын берсе, кеньякка капма-каршы як (тараф)- Компас теленец теньякка куреэтуе. □ Теньякта акрын, лэкин бик тирэн герлэу белэн кук кукрэгэн тавыш ишетелэ. Ш. Камал. II Илнен, дэулэтнен, коры жирнен, шэЬэр-авылнын Ь. б. ш.нын шул юнэлештэ яткан елеше, урыны. Азиянец твньягы. Татарстанныц теньягы. Казанныц теньягы. | | Кемеш кулнец теньягында Аюлы may итэге э^эелеп ята. Г. Гали. II с. мэгъ. Шул яктан исэ торган, шул яктан килэ торган (жил, салкын Ь. б. ш. турында). Теньяк эгдиле. II с. мэгъ. Шул якка караган. Кемдер кызыл ейнец теньяк ишеген-нэн чыкты. Г. ИбраЬимов.— Хэзер инде Перекоп йэм Сиваш, гомумэн, Кырымныц теньяк буе шундый итеп ныгытылды. Г. Бэширов.
2.	Салкын Ьэм уртача салкын климатлы зонада урнашкан жир; территория. Узебезнец геология партия-се белэн теньякка кучеп килгэч кенэ борчулы йерэ-гемэ бераз ял таптым. М. Шабай. \\(Баш хэреф белэн языла.) Европа Ьэм Азия материкларынын салкын климатлы кырыенда урнашкан, шулай ук Жир шарынын шул зона белэн янэшэ яткан поляр елкэсе; Арктика. Ул Беломорск, Лоухи, Кандалакша аркылы Теньякныц башкаласы Мурманскига — Теньякта бер-дэнбер булган йэм ел эйлэнэсендэ туцмый торган порт шэйэренэ бара. Г. Эпсэлэмов. Кыш бабай— узенец туган иле—Теньякка китеп барган. Г. Гобэй.
3.	с. мэгъ. Шундый зонада урнашкан. Теньяк ярым-шар. Теньяк м;эе. I I Бу—Чкалов Теньяк котып аша Очып утэ Америкага. Ф. Кэрим. II Шул якта, шул зонада яши, эшли, хэрэкэт итэ торган. Безнец Теньяк флот Ярып китте тонне, томанны. Ш. Маннур. || Шундый зонага хас булган. Ьэм э^ицеп теньяк салкынын. ул барыр йаман алга. Э. Исхак.
4.	Кайбер зоология атамаларынын состав кисэге буларак кулланыла. Теньяк аюы. □ Мамонтлар урынына теньяк боланнары — килгэн. СССР та-рихы.
Теньяк балкышы — атмосферанын югары к^тлау-ларында яктылык нурлары чэчелу куренеше (ул гадэттэ поляр тугэрэк артында куренэ). Карасу зэцгэр куктэн теньяк балкышы уйный. Бер Караганда, киртлэчлэнеп кутэрелгэн кемеш кыяга охшый ул. бер Караганда, э^эуйэр сулы тонык кул сыман, бер Караганда, естенэ энм;е бертеклэре сибелгэн утэ-куренмэле аксыл пэрдэ кебек. Менэ ул. кук йезе буйлап. бер офыктан икенче офыкка кадэр агыла. менэ туктый. тагын кузгала. Г. Эпсэлэмов. Теньяк йомраны зоол.— теньяк зонада яши торган, буе 15 см дан узмаган соры-конгырт кимеруче, хайван; русчасы: пеструшка. Теньяк шэулэсе иск.—к. теньяк балкышы.
тен
254
теп
ТеНЬЯК-КеНБАТЫШ и. 1. Горизонтнын теньяк Ьэм кенбатыш тарафлары арасындагы елеше, теньяк Ьэм кенбатыш арасындагы юнэлеш. Автобус — тень-як-кенбатышка таба юл тота. О. Рэшитов. Теньяк-кенбатыштан ж;ил исте. Г. Лотфи. II Коры жирнен, дэулэтнен, илнен, шэЬэр-авылнын Ь. б. ш. шул юнэ-лештэ урнашкан елеше, ягы. Татарстанныц теньяк-кенбатышы.
2. с. мэгъ. Шул юнэлештэге, шул якта урнашкан. Теньяк-кенбатыш район. I I Дошманныц исэн калган кечлэре теньяк-кенбатыш яктан шэйэрне калдырып чигенергэ м;ай таптылар. Каз. утл. || Шул юнэлештэ хэрэкэт итэ торган. Бу э^айлы форсат 1916 елныц кышында теньяк-кенбатыш фронтта бик табигый рэвештэ узен курсэтте. Ф. Хесни. II Шул яктан исэ торган (жил турында). Теньяк-кенбатыш эк;ил.
теньяк-кенчыгыш и. 1. Горизонтнын теньяк Ьэм кенчыгыш тарафлары арасындагы елеше, теньяк Ьэм кенчыгыш арасындагы юнэлеш. || Коры жирнен, дэулэтнен, илнен, шэЬэр-авылнын Ь. б. ш. шул юнэлештэ урнашкан елеше, ягы. Татарстанныц теньяк-кенчыгышы.
2. с. мэгъ. Шул юнэлештэге, шул якта урнашкан. Теньяк-кенчыгыш район. II Шул юнэлештэ хэрэкэт итэ торган. Теньяк-кенчыгыш фронт. II Шул яктан исэ торган (жил турында). Теньяк-кенчыгыш эн;ил.
Тв’НЬЯКЛАП рэв. Теньяктан, теньяк юнэлештэн. Тац алдыннан теньяклап искэн аяз м;ил аяк астын чиратты. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТвНЭ рэв. диал. Кичэ.— Тенэ кич белэн генэ районнан уполномоченный килеп теште. Атака. Тенэ сезгэ мин заказной хат энрибэрдем. Г. Колэхметов. II с. мэгъ. Кичэге, уткэн. Актыр минем белэгем. са-бынладым тенэген. Тенэ кенге егет ечен йаман яна йерэгем. Жыр.
ТвНЭГЕ с. диал. Кичэге, уткэн кендэге. Ул те-нэге сузне кабатлый.
ТвНЭГЕН рэв. диал. Кичэге кендэ, уткэнге кендэ, кичэ.— Мин тенэген [капитан} булдым. 3 буген вах-тённый матрос. Г. Гобэй. [Гэрэй] болдырга басып тенэген кич курэ алмаган авыл урамын-сокланып
карап торды. А. Гыйлэжев.
ТвНЭГЕНГЕ с. диал. Кичэге, уткэн кендэге. Те-нэгенге сет.
ТвНЭГЕНЭК рэв. диал. Кичэ, уткэн кенне. Зти-дэн хат тенэгенэк кенэ килдг. Безнен юл.
ТвНЭКЛЭУ ф. даал.Тенгегэ кунаклау, тен уткэру. Тавыклар тенэклэргэ менгэннэр.
ТвНЭРТУ ф. 1. Изрэту, йомшарту.
2. к. тенэту (4 мэгъ.). Агачлар куелыгыннан чыгу-га, биткэ мец терле чэчэклэр белэн тенэртелгэн энрылы йэм коры алан Навасы килеп бэрелде. Г. Бэширов.
ТвНЭРУ ф. диал. Изрэу, изрэп йоклау. [Илдар] бик тиз йоклап та китте. Белеем апа узе дэ те-нэрэ башлаган иде,--тавышка сискэнеп, кузлэрен
ачты. Г. Гобэй.
ТеНЭТМЭ и. Жилэк-жимеш, терле улэннэр салып суда, спиртта тенэтелгэн сыеклык. Чия тенэтмэсе. □ Себер галимнэре сарымсак тенэтмэсеннэн (нас-тойкасыннан) эшлэнгэн дару препаратын сыныйлар. Соц. Тат.
ТвНЭТУ ф. 1. Берэр жирдэ тен уздыру. II Йокламыйча уздыру, уткэру (тен турында). Эй, озын тен-нэр тенэткэн. УДеплэр эрлэгэн матур. Атака.
2. куч. сейл. Кемне дэ булса (гадэттэ кеттереп) тинтерэту, азаплау. [Управляющий] Кэрим Тимби-ковны сэгате-минуты белэн трестка китереп ж^ит-керергэ, лэкин ишек тебендэ берэр сэгать тенэтергэ дип боерык бирде. Г. Ахунов.— Кен буе шунда
утырсын, тенэтик эле узен шул эшэке малайш} . Ш. Маннур.
3. куч. Кемне дэ булса берэр эшнен начарлыгын, зарарлылыгын узе танырга мэжбур иттеру Ьэм кабат-ламаслык иттеру, ейрэту.— [Сыер ечен] тулэтери 1 тугел, тенэтергэ кирэк! Ш. Еникеев. II Кемне дэ бул- * са алдау.	J
4. Берэр терле жилэк-жимеш, улэннэр салып ара-кыга билгеле бер тэм, ис биру. || Тенэтмэ эзерлэу, ( ясау. II Сыра, дару Ь. б. ш. сыеклыкны авызы ныклав	л
ябылган савытка салып, жылы урында тен кундыру	г
озак тоту. Арыш икмэген духовкада кызарганчы кип- | тереп алып, кэструлгэ тутырырга да, кайнар с t салып, кэструлнеЦ" капкачын каплап б—6 сэгат тенэтергэ кирэк. Йорт эшлэре.	s
ТвНЭУ ф. 1. Тен уздыру, тен куну. Бу герелли	<
---вокзалныц еченче класс залында таш идэни	• ятып тенэгэн юлчыларны да сискэндереп уяпи • К. Нэжми. Тавык оясында тенэп чыккан этэч кебе', йерим. Н. Исэнбэт. || (Тенне) уздыру. Тен тенят i саен якты янып, узенэ чакыра синец хисецк Ш. Маннур. || Йоклап алу, черем иту. Бераз гына те-	•
нэп алыйм эле, бик йокым килэ бит. Авыру эш	1
муеныма сарылган хэлдэ бик тиз йоклап та китпи. < Мин дэ бераз тенэп алдым.	<
2.	куч. сейл. Тинтерэу, азаплану.	i
3.	сейл. Бер эшнен начарлыгын, зарарлыгын уз 1 тэжрибэсендэ тату, алдану. Ул э^улэрнец сузен суз итеп тенэдем. II Берэр эшне эшлэгэнгэ яки эшлэмэгэв- ' гэ укену.	i
4.	Сыра, тенэтмэ кебек нэрсэлэр эчу, берэр тэн	.
алу.— Тизрэк эчесен, тизрэк тенэсен дип, трахтир	’
сырасын ике шешэ итеп салган идем, алай да ал эчеп ж^итмэгэн. Г. Камал.
ТвП и. 1. Дингез, кул, елга Ь. б. ш. су астында-	j
гы балчык, жир. Инеш тебе. Океан тебе. О Коенир	<
эерирецнэн коенмый йерисец безнец елгада. Тебе гм саз. Г. Гобэй. Кул бик тирэн. кузгэ сай кук, лэкш\ Тебе куренеп ята яктыда. Тонык тебендэ саф ахак> кебек Таш тэтилэр ята ялтырап. Б. Рэхмэт. II Сы-еклыкнын аскы елеше. Ат чаклы энрэен Су твбенюн килеп чыкты Мыегын м;эеп. Ф. Кэрим. Балыклар яхшы чиртэлэр, кармакны бер дэ тик тотмыйлар Калкавычны томрып, су тебенэ алып тешеп кит)-лэр. А. Алиш. || Жир естендэге батынкы урын, чокыр-нын тубэнге елеше. Канау тебе. Траншея тебе □ [ Тикшеручелэр] текэ ярдан ава-егыла, зур кыенлык белэн тубэнгэ, Яманкул [чокыры] тебенэ, Фэхри гэубь се табылган энриргэ тештелэр. Г. ИбраЬимов. [Егет], I керэген алып, окоп тебенэ сикереп теште. И. Гази.
2.	Жир естенэ карата: ас, тубэн, тирэн. Батарсщ син. сине ул тепкэ тартыр. Г. Тукай. Тац. Томан.. Дицгез тептэ. Дицгез куренми. Н. Исэнбэт. II Берэр нэрсэнен асты. Тырнак теплэреннэн башлана тор- ' ган бу эренле шеш — м;ан газабы куреэтерлек чар лэрнец берсе. Г. Минский. Юлчыларныц икенчесе-борын тебендэге бала йоны яца каралып килгя, яшь кенэ бер егет. Г. Гобэй.	*
3.	Сыеклык, балчык, жир, вак масса Ь. б. ш.лар- j нын еске катламнарыннан эчкэреге, тирэндэ урнаш- ; кан урыны. Шаулап усэ байлык эк, up естендэ. Бал-лык чыга энрирнец тебеннэн. О. Исхак.	I ]
4.	Берэр нэрсэнен тышкы чигеннэн еракта, эчтэ, турдэ торган урыны; тур. Тептэн килгэн тавыш Бугаз тебенэ тыгылу. ГП [Аныц] кузлэре эллэ кая тепкэ, эчкэ батканнар. Г. ИбраЬимов. Ургылып,	*
кайнап чыга кукрэк тебемнэн утлы гамь. Ш. Баби
5.	куч. „Йерэк", „кунел“, „рух“ кебек сузлэр бе-	'
лэн килеп. хис Ь. б. ш.ларнын башка кешелэр сиз-
теп
255
теп
мэслек, белмэслек яки онытылмаслык дэрэжадэ, тирэндэ, турдэ, эчтэ булуын белдерэ. Аныц йерэге тебеннэн эйтеп биреп булмый торган сеенечле бер ярату хисе эцылы дулкын булып кутэрелэ. Э. Еники. Куцелнец иц тебендэ бер теен бар. кич чишелми ул. М. Гафури.
6.	Савыт-саба, кэрзин, кеймэ Ь. 6. ш. эче куыш нэр-сэлэрнен тубэнге ягы, тубэнге стенасы. Сандык тебе. Капчык тебе. Чилэк тебе. Арба тебе. Чана тебе. Кесэ тебе. □ белеп килгэн ит табакныц тебендэ генэ кал-[йы]. Г. ИбраЬимов. [Кеймэ] тебе биш таен бакыр акча кадэр булып чэрдэклэнеп тишелгэн. Г. Гобэй. II Савытнын тубэнге елешендэ генэ калган ашамлык яки эчемлек. Чынаяк тебе. Казан тебе. | | — Миннэн соц килгэннэр [пилмэнне] ашап киттелэр. Мица тебен генэ калдыр[дылар]. Г. Тукай. Хэзер кен дэ тебен чумерэм кэр бушаган калын мичкэнец. М. Жэлил.
7.	Аяк киеменен табан асты елеше; олтан. Киез итеккэ теп салу. □ [Итекче] вак кадаклар[ны] — чукеч белэн берэмлэп ботинка тебенэ кага. 9. Еники. || Бэлеш, икмэк Ь. б. ш. нэрсэлэрнен аскы катламы.— Бая эниец бэлеш тебе ашаткан иде. су-сап та кителде. М. Фэйзи.— Эйе шул, бэлешемнец есте кейгэн, тебе янган. А. Эхмэт. II Берэр нэрсэнен калгаи аскы кисэге, калдыгы. Кулына шэм тебе тот-кан кыз куренде. К. Нэжми.
8.	Берэр жайланманын, корылманын гадэттэ тубэнге аркылы елеше. Каба тебе. □ Тэрэзэ теплэренэ чэчэк атып торган геллэр куелган. А. Шамов.
9.	иск. Берэр нэрсэнен аскы, тубэнге елеше. Шигырь вэ кыйтгаларда булган бэгъзе читенрэк сузлэрне ацлатыр ечен, сэхифэ тебенэ шэрех тэ тешерелде. Г. Тукай. Рэсемгэ дикъкатьлэп карап, тебендэ: ,Их-тилалчылар Англия халкына падишакыбыздан ши-каятькэ баралар", — дип. русча язылган э^емлэ кур-дем. Ф. Эмирхан.
10.	Чалбар, ыштан, агач Ь. б. ш. нэрсэлэрнен ике яки берничэ елеше (балагы, жине Ь. б. ш.) тоташкан урыны. Тэуфыйкланыр инде этлэрец дэ, Чалбар тебен кабып езмэслэр. h. Такташ. Сэлдерэгэн иске ши-нель[нец] эк;иц теплэре умырылып тешкэн. Г. Бэширов. || Берэр эгьзанын гэудэ белэн тоташкан урыны. Телнец тебе. I I Аныц уц аягы да бераз аксый. кай-чандыр тезген тоткан су л кулы да тебеннэн ук юк. А. Шамов. Итек кунычлары бик озын, бот тебенэ шуипеп тора. М. Фэйзи. II Берэр нэрсэнен икенче бер зуррак нэрсэгэ тоташкан урыны. Толым тебе. О Картныц тэм^елэре. тэртэ теплэре езелеп, кел-тэле арбасы may астына очка[н]. Г. ИбраЬимов.
И. Берэр нэрсэнен (мэсэлэн, усемлекнен, корылма-ныц Ь. б. ш. нын) жиргэ якын торган яки жиргэ тоташкан, кергэн аскы елеше. Гаяз ал чэчэккэ куме-леп утырган зур зелпе агачын тебеннэн ук сынды-рып алып, Артыкбикэгэ тэкъдим итте. М. Эмир. — Сез оялаячак имэннец тебе черегэн. Г. Тукай. II Усемлек тамыры. Бер тептэн чыккан куак. □ [Атлар] былтырдан калган коры улэннэрне, тептэн баш кутэреп килгэн яца яшел улэннэргэ катнашты-рып, комсызлык белэн кимерергэ керештелэр. Ш. Камал.
12.	Агачнын кэусэсен кискэч яки сындыргач, та-мырда утырып калган елеше; тумгэк. Теп эрчу. □ [Зариф], аяк астында аунаган чыбыкларга, агач теплэренэ абынмас ечен, сикерэ-атлый ашыгып юл-га чыкты. Э. Еники. Бикмуш бабай белэн Илсеяр-нец ,эн;ан тирлэрен чыгарган нэмэрсэ" череп кара-лып беткэн. кырыкмаса кырык тамырлы имэн тебе идг. Г. Гобэй. || Усемлекнен, кискэч, тамырда утырып калган елеше. Аяк астына злэккэн таш кисэклэре, улэн теплэре аякларны чэнчеп авырттыра. Ш. Камал.
13.	Агачлариы, куакларны, улэн усемлеклэрне са-наганда: данэ. Бер теп карлыган. Биш теп кура. □ [Галиулла] кез кене кырык теп алмагач утырт-ты. И. Гази. [Ашлык] куе булмас. Иген осталары, бер метрга алты йез теп чамасы туры килсэ, таманча була, дилэр. Г. Бэширов.
14.	Тарт. форм. тебе. Агач, чумэлэ Ь. б. ш.нын эйберлэр каплап, кулэгэлэп торган аскы яны. [Алар] эйберлэрен шул зур имэн тебендэ кулэгэдэ калдыр-дылар. Г. ИбраЬимов. Арыган уракчылар, гэудэлэрен турайтырга да иренеп, чумэлэ теплэренэ кулэгэгэ килеп аудылар. Г. Гобэй. || Берэр нэрсэнен (мэсэлэн, торак пунктнын, корылманын, жайланманын Ь. б. ш. нын) бик якын тирэсе, яны. Вокзал тебе. □ Сары са-каллы кеше-----капка тебеннэн ут°п баручы бер
рус хатынын туктат[ты]. Ш. Мехэммэдев. [Блюхер] Бозаулык тебендэ чехларга каршы сугышучы гас-кэрнец командалыгын алды. Ш. Усманов.
15.	куч. Берэр эш-хэлнен, куренешнен чыганагы, сэбэбе, нигезе. Ачлыкныц тебе крестьяннарныц эн;ир-лэре юклык вэ налоглар куплектэн. Урал.— Менэ зшнец тебе кайда икэн? дйтэм, бары да, тиле кеше кебек. тып-тын утыралар... М. Эмир. II Берэр эш-хэлнен, куренешнен башка куренешлэр, кешелэр Ь. б. белэи эчке бэйлэнешлэрен Ьэм менэсэбэтлэрен билге-ли торган нигезе, асылы, эчтэлеге. Мэсьэлэнец тебенэ теше ну. CJ Эшнец тебе дурт кабилэнец арасындагы берлекне саклауда кэм менэ шул ике уртадагыларны уз ягына аударуда иде. Г. ИбраЬимов.— Менэ хэзер мэсьэлэнец тебенэ эн;иттек. Курэсез. бетен классныц астын ескэ китерерлек сугыш ачар ечен кичбер otQumdu сэбэп булмаган. Г. Эпсэлэмов. II Берэр нэрсэ-иен, эш-хэлнен таянычы, нигезе.— Синец тормышыц-ныц тебе булган [кешелэр] череп аугач. сица да озак-ламый денья белэн исэплэшергэ тугры килэ тугелме соц? X. Кэрим. Крамольниклар Россия патшалыгы-ныц тебен эпимерергэ [телилэр]. РСДРП прокламациясе.
16.	куч. чыг. кил. форм. рэв. мэгъ. тептэн, тебеннэн. Нигезенэ, асылына тешенеп, тирэнтен, Ьэрьяклап (тикшеру, уйлау Ь. б. ш. турында). Анда Сабир шикелле салкын акыллы, тептэн, практик уйлаучан кешелэр кулы кирэк. Г. Нигъмэти. II Бетенлэй, тулысынча, тэмам; нигезеннэн.— Сезнец алай итеп уйлавыгыз тебеннэн ук ялгыш. Ш. Камал. Бугенге кендэ тезелеп яткан социализм экономикасы безнец тормышыбызны тебеннэн узгэртэ. h. Такташ.
17.	с. мэгъ. Берэр нэрсэнен, куренешнен нигезен, асылын чагылдыра, нигезлэренэ кагыла торган. Халык массаларыныц теп интереслары. I I Хатларныц тема-лары бер ук булган хэлдэ, теп эчтэлеклэре буенча алар бср-берлэреннэн бик нык аерыла иделэр. Ш. Камал. II Кешелэрнен, жанлы-жансыз нэрсэлэрнен кубесен, эЬэмиятлесен узендэ туплаган, уз эченэ алган; зур. Теп состав. □ Аныц тэкъдименэ барлык ярлылар гына тугел, авылныц теп катлавы — у рта хэллелэр дэ кушылырга тиеш. М. Эмир. Без аларныц теп кеч-лэрен таркаттык, юк иттек. Безнен юл.
18.	с. мэгъ. Уз ишлэре арасында ин меЬим, ин эЬэмиятле. Теп герой. Теп кимчелеклэр. Теп закон. Теп бурыч. □ — Бу дэфтэрлэрдэ яза торган кита-бымныц теп фикерлэре тупланган. А. Шамов. Язучы язарга утырганда аныц башында массага эйтергэ телэгэн фикере булсын! Бу — иц беренче кэм иц топ шарт. Сов. эд.
19.	с. мэгъ. Билгеле бер хезмэт урыны, хезмэт ва-зифалары белэн бэйлэнгэн (эш, белгечлек турында). ддэби булек, репертуар хэз^рлэу бурычына бэйлэн-мэгэн шушы эшлэр белэн мавыгып,----теп эшенэ зы-
ян китерде. М. Жалил.
теп
256
теп
20.	диал. Нэсел-нэсэп, чыгыш. Иртыш буйларын-да, Боз дицгезе якларына энуэелгэн .истэк' дигэн кур-чакка табынучы кешелэр илэ безнец твбебез бер бул-ган. Шура.
21.	с. .иага. Билгеле бер урында гомер-гомергэ, буыннан-буынга, куптаннэн, даими рэвештэ яшэп килэ торган, жирле (кешелэр турында). Дускаев men Яу-ширмэ кешесе тугел, ул курше районнарныц берсен-дэ туып-ускэн егет. Э. Еники. Вафа абзый теп бу лвылныкы тугел, кайдандыр балалыкка алып усте-релгэн йэм бу авылда теплэнеп калган. Г. Бакиров.
II Борын-борыннан, элек-электэн, борын гы дан кем-нэрнекедер булган, кем дэ булса яшэп килгэн. Рига — XI йезлэрдэ салынган шэйэр. Теп латыш шэйэре. Г. Гали.
22.	куч. Берэр эш-хэлнен ахыры, азагы, нэтижэсе. Эшнец башы хэерле булса, тебе дэ хэерле булыр. Мэкаль. Сабан тебе уцышлык шул, Уцыш тебе — тынычлык. Н. Исэнбэт.
23.	иск. Китап яки дэфтэрнен теплэнгэн урыны.
24.	иск. Берэр эсэрнен яки эсэрлэрнен аерым китап нтеп теплэнгэн елеше; том. Тиздэн уземнец ,Мээн;му-.гаи асар'ымныц беренче тебен дэ бастырмакчы бу-лам. М. Жэлил.
25.	юн. йэм у.-вак. кил. тепкэ, тептэ. Бер арба яки чанага ике яисэ берничэ ат жиккэндэ: уртада, уртага. Тепкэ минем атны, янга синекен энуигэрбез. М. Гали. Икенче кенне, Сэфэргали энуизнинец кук айгырын тепкэ, Госманнарныц кара туры алашаларын .прэшкэгэ муигеп, пар ат белэн киттек тэ бардык. Ф. Хесни.
26.	с. мэгъ. Авторнын уз телендэ язылган, башка телдэн тэржемэ ителмэгэн; оригиналь. .Интернацио-нал'ныц теп текстында йэм русча тэрэкуемэсендэ дурт юлда да рифмалар нык сакланган. Сов. эд.
Теп ашказаиы зоол.— кушэуче хайваннар ашказа-нынын дуртенче булеге; русчасы: сычуг. Теп балыгы зоол.— гадэттэ су тебендэ яши торган балык (комкор-сак, ташбаш). Теп башы — бурэнэнен тептэн кисеп алынган юан очы; русчасы: комель. Теп биклэу бот.— усемлек тамыр жибэреп, жиргэ берегеп усеп киту. Теп кода этн.— кияу яки киленнен атасы. Нигъмэ-тулла абзыкай балны---иц элек кияунец атасы—теп
кодага сузды. Э. Еники. Теп кушу диал.— бер тептэн берничэ сабак чыгу (иген турында). Теп кету а.-х.— •ел саен урчем бирергэ тиешле ана терлеклэр кетуе. Теп несхэ — 1) икенче бер эйбернен кучермэсе булмаган, чын узе булган; оригинал. Репин картинасы-ныц теп несхэсе: 2) икенче бер телдэн тэржемэ ителмэгэн текст, документ, эсэр. Пушкинны теп несхэсендэ уку. Теп сан лингв.— к. микъдар саны. Теп сугу диал.— аяк киеменэ олтан салу. [Карт] иске ботинка-га теп сугып утыра. М. Эмир. Теп умарта — агач кэусэсенен эчен чокып ясалган умарта; багана умарта. Теп юнэлеш лингв.— эш-хэлне эшлэуче (ия) узе баш-карганны белдерэ йэм нуль форма белэн тэгъбир ителэ торган фигыль категориясе; русчасы: действительный залог. Фигыль юнэлешлэре бишкэ буленэ: теп юнэлеш, тешем юнэлеше... В. Хангилдин. Теп ейгеч — усемлек-лэрнен теплэрен, тамыр тирэсен йомшарту, тебенэ балчык ею ечен махсус авыл хужалыгы коралы; русчасы: окучник.
О Теп асылда—чынлыкта, нигездэ. Ул теп асыл-да телэми каршы ал[у]ларына очрармын дип алдан ук хэзерлэнгэн [иде]. Г. Ибрайимов. Теп башына утырту — кемне дэ булса алдау, кешелэр алдында ахмак, келке яки авыр хэлгэ кую. Ачык авыз булдыц, нинди тиз утырттылар узецне теп башына. Ш. Маннур. дкияттэ кеше-----хэйлэгэ оста булып, узенец
•баен теп башына утырта да узе бай булып китэ.
Г. Гобэй. Теп башына утыру, теп башында утырын калу — алдану, кешелэр алдында ахмак, келке ям авыр хэлдэ калу. [Авылда] мин акча телэнеп торш-ган кеше дэ калмады бугай. Икенче тапкыр теп башына утырырга. мегаен, берэу дэ телэми торгандыр. Г. Мехэммэтшин. [Мершидэ] сица таянып эш ита. ---теп башына утырып калыр. Р. Ишморат. Тео йорт—ата-баба иигезе, туып-ускэн йорт. [Габделхж] ата йортына кайтып теште, теп йортка. Г. Axj-нов. Теп кебек (шикелле) — таза, базык кеше турында эйтелэ. [Ул] кечкенэ генэ буйлы, лэкин теп кеба нык, йомры гэудэле бер кызылармеецка карый. А. Шг мов. Улыц булса эгэр. узец кебек Теп шикелле бум уссен. дим. Г. Хужиев. Теп кочаклату—к. теп башына утырту. Теп кутэрэ диал.—тулаем, барысын да, тулысынча.— Без алтыннарныц урынын курсэтэбез икт аны да рэхэтлэнеп теп кутэрэ сыпырып алачаклщ. Ш. Камал. Теп тумран — юан, тэбэнэк гэудэле кеше турында эйтелэ. Теп тебендэ — асылда, асылына, тео эчтэлегенэ кайтып Караганда. Тепкэ (килеп) тертелу -берэр эш, теге яки бу каршылыкка очрап, туктам калу. Муса бу мэсьэлэнец шушылай тепкэ кш тертелэчэген алдан ук сизгэн. Ш. Маннур. Tenia киту — суга, сазга бату.— Узган елны бер авыл неясен --коткардылар. аты белэн чанасы су тебен
китте. Э. Фэйзи. Тепкэ тешу — 1) к. тепкэ киту; 2) узенен сыйнфый йезен югалтып, жэмгыятьнен мораль яктан таркалган, жинаятьчел элементлары арасн-на килеп керу. Шундый типларныц ничек итеп тепа тешуен куру ечен мисал итеп Баронны алырга бум. Ул — югары сыйныф ташландыкларыныц ежим Г. Нигъмэти. Тепкэ утырту — кемне дэ булса алдау. Ул суз арасында йич кетелмэгэн яктан сораумр биреп, Вафинны берничэ урында искэртмэстэн гем тепкэ дэ утыртты. Ф. Хесни.— Кэрим бай. Кгри бай! Эшец хэзер бик уцай! Уз гомерецдэ тепа утырттыц Бик куплэрне син шулай. Т. Гыиззи Тепкэ жибэру — берэр жан иясен яки берэр нэрсэне (мэсэлэн, корабны) суга батыру. Тепкэ жигелу-тормышнын, эшнен бетен авырлыгын уз естенэ алу бетен авыр эшне узе башкару. Нефть осталары кпг гэн, эшнец иц авырын, тепкэ энуигелеп. алар тарта-Р. Техфэтуллин. [Хэйретдин] тормышныц авырлыгш энисе мрилкэсеннэн кубрэк уз жуилкэсенэ кучереп, узе тепкэ жуигелергэ уйлый. М. Гали. Тептэн каеру-житди эшлэу, зур эшлэр башкару. [Миргали] бу кеш-лэрнец бер дэ кабаланмыйча. ыгы-зыгы килмичэ кия-ди зур оештыру эшлэре алып баруларына сокланд»: .Тептэн каералар икэн'.— дип уйлап алды. М. Хасанов. Тептэн куркып тумгэккэ абынган кимс.— берэр эш башкарудан куркып, башка терле бэлагэ таргаа кеше турында. Тептэн урдыру—артык кискен зш иту, эштэ коры булу. Яца себерке шэп севере, яца начальник тептэн урдырырга ярата. А. Гыйлэжев. Тептэн юан чыккан (ускэн) — таза, нык гэудэле базык #еше турында эйтелэ.— Этисе шикелле твптя юан чыккан нэреэ икэн бу малой. М. Шабай. Аад« белэн янэшэ тагын берэу яткан — таза, нык, тептп юан ускэн сабыр гына бер up бала. Г. Ибрайимов. Тептэн жигелеп тарту (естерэу) — к. тепкэ жигелу. Фэхрине яраталар иде. Уз итеп, туган итеп, аеыр йеккэ тептэн энуигелеп естерэуче итеп яратамр иде. Г. Ибрайимов. Тебенэ кадэр (чаклы, тикле, хэтле) — 1) бетенлэй, беткэнче, тулысынча. Тимерб1 узенэ бирелгэн экуамаякны тебенэ кадэр эчеп 6emepi М. Гали; 2) бетен кинлегенэ, озынлыгына, бетенлэй тулысынча, ахырына кадэр. Ят кеше----тэрэзэне те-
бенэ тикле ачып куйды. Г. Гобэй.— Кадакны бер су-гуда тебенэ кадэр батыра аласыцмы? Г. Эпсэлэмов. Тебенэ тешу — берэр нэреэнен асылына ирешу, де-
твп
257
теп
ресен, чынын белу, серена тешену.— Юк, моныц тебенэ тешэргэ, йезен ачарга кирэк. А. Шамов. Кем тикшереп йергэн дэ кем тебенэ тешкэн — бэлкем, дерес эйтэлэрдер. Г. Мехэммэтшин.
ТОНЕК с. диал. Кыска буйлы, юан (кеше турында). Хэзер исэ ул уз-узенэ бигрэк тэ бэлэкэй булып, телек кенэ булып куренде. Н. Фэттах.
ТОПКЕ с. 1. Сыеклыкта, жирдэ, сибелучэн массада Ь. б. ш. тептэ, эчтэ, тирэндэ булган; тептэге, эчкэре-ге, тирэн.
2.	Теге якн бу нэрсэнен берэр зуррак нэрсэгэ, нигезгэ тоташкан башындагы, аскы.
3.	куч. Эчкэреге, тубэнге. Революция адэмнэр тор-мышыныц иц тепке катлауларынача тешеп, гади вакытта кузгэ куренмэгэн потенциале кечлэрне тартып чыгарып олуг керэш мэйданына ыргыт[а]. Г. Нигъмэти. || „Йерэк", „кунел", „рух" кебек сузлэр белэн килгэндэ: башка кешелэр сизмэслек, белмэслек дэрэжэдэ, тирэндэ, турдэ, эчтэ булган. [Лотфидан] тик йерэкнец эллэ кайсы бер тепке катлавында — сагынуга, кызгануга охшаган бер якынлык кына калды. Г. ИбраЬимов. Алар кузгаталар куцелнец Иц тепке агымнарын. Э. Давыдов.
4.	Бер арба-чанага ике яки еч ат жиккэндэ: тэртэ арасындагы, уртадагы (ат турында). [?Кэлэш] эцигуле квенчэ — тем-кара ике ат алып кайтты. Моныц тепкесе тирэ-якта атаклы булган бер юрга иде. Г. ИбраЬимов.
ТеПКЕЛ и. диал. 1. Жир естендэге батынкы урын, чокырнын ин тубэнге елеше. Ерганак ачыклыгыннан шашып искэн м<;иллэр тэудэ чокыр тепкелендэге карт еянкегэ килеп бэйлэнэлэр. С. Кудаш.
2. Тирэн сунын тебе.
3. (Урманнын) ин куе, ин эчке урыны. Кара урман-ныц кара тепкеле Минем ечен алтын сарай ул, Шул тепкелнец тирэн сазларында Кызыл утта кумер кейрэтэм. Атака. [Сагайкинныц] тайга тепкелендэ Ардуановны очратасы килэ. Г. Ахунов.
Т0ПКЭ и. сир. Агачнын кискэч, сынгач тамырда утырып калган елеше; теп (10 мэгъ.).— Яшим мин,— дигэн бер Тепкэ,— Тамырларым купкэ!.. д карасац тептэн. Череп беткэн куптэн. Э. Исхак.
Т0ПЛЕ с. 1. Тебе бар, теп куеп эшлэнгэн. II Сый-фатлардан сон килгэндэ: тебе берэр тестэ яки берэр нэрсэдэн эшлэнгэн яисэ берэр терле булган. Итекче кечкенэ естэле. кун тепле урындыгы, калыплары ---белэн чоланга урнашты. 0. Еники.— Моныц киц тепле чалбар кесэсендэ [браунингыныц] очы селкенеп ук тора. Ш. Камал.
2.	куч. Ышанычлы, нигезле, укай нэтижэ тээмин итэ торган. [Мин] бер тепле йенэргэ ейрэну нияте белэн — наборщик булып эшкэ кердем. Сов. эд. Мэслихэтле эш тепле булыр. Мэкаль. II рэв. мэгъ. Ышандырырлык итеп, дэлилле итеп. Алар ничектер тэртипле итеп, сузне сузгэ ялгап, тепле Ьэм оста итеп сейли белэлэр. А. Шамов. Газинурныц узгэруе куз карашында да, сузлэрне ашыкмыйча тепле итеп сейлэвендэ дэ [сизелэ]. Г. Эпсэлэмов.
3.	куч. Житдилеге, тирэнлеге, ныклылыгы белэн аерылып тора торган; житди, тирэн, нык. Тепле суз. Тепле фикер эйту.сз Моныц ечен музыка теориясен Ьэм техникасын тирэн узлэштергэн, тепле белемле, яца, яшь музыкант кадрлар [кирэк]. М. Жалил. Аныц инде тепле бер планы бар. А. Шамов. || Дерес, ыша-иычлы (суз, кинэш, фикер турында). Хэбэрлэрнец теплеме. тепсезме икэнлеген тикшерер[без]. Урал. — Минемчэ, ул да сезгэ тепле бер кицэш бирэ алмас. Т. Гыйззэт. || рэв. мэгъ. Житди итеп, тирэн итеп.— Ха-э^иныц эйтуенэ Караганда, план бик тепле уйланган. Ш. Камал. Шагыйрь бер нэрсэ турында да укучыныц
башында калырлык бер тепле тукталмый, кэммэ нэрсэне естэн--кабатлый. h. Такташ.
4.	куч. Ныклы, башкача узгэрмэслек. Партия мэк-тэбе, аныц башын яшьлек буталчыгыннан арындырып, анда тепле бер караш оештырып чыгарды. Г. Бэширов. Шуннан соц гына тепле бер фикергэ килэм. Г. Галиев.
5.	куч. Акыллы, ышанычлы; уйлап Ьэм акыл белэн эш итуче. [Биккенэ] элеге кызга куз салып, чибэрлеге естенэ, бик уйлап сейлэшучэн тепле кыз икэнлеген искэрде. Г. Бэширов. Халык арасында аныц турында „тепле егет’. .денья кургэн егет", .буш бугаз тугел’, .сузен жрглгэ очырмас’ — кебек сузлэр дэ йери башлады. Э. Еники.
Тв	ПЛЕК с. 1. диал. Олтанга, табанга яраклы; оптанта, табанга житэрлек. Бер теплек киез. II и. мэгъ. Олтан, табанлык. Итек тектерергэ теплек алдым.
2.	и. мэгъ. Кэусэлэрен кискэч, агачнын теплэре генэ утырып калган урын.
Тв	ПЛЕКЭЙ и. диал. 1. Тече камырны сеткэ, эрем-чеккэ изеп пешерелгэн калын табикмэк.
2.	Тече камыр естенэ юка гына эремчек катлавы жэеп пешерелгэн кабартма; шэнгэ, дучмак.
ТвПЛЕЛЕК и. Тепле булу сыйфаты.
ТеПЛЭГЕЧ с. тех. Агач, куак теплэрен жирдэн тамырлары белэн йолкып чыгара торган. Теплэгеч тырма. || и. мэгъ. Шундый машина.
ТвПЛЭМ и. 1. Эчтэлеге белэн мэгълум бер бетен тэшкил иткэн эсэрлэр жыелмасы; цикл. Беренче теп-лэм дэфтэрлэр тэмам. Р. Техфэтуллин. Шуннан соц шагыйрь — .Персия мотивлары’ лирик теплэмен [язды]. X. Госман.
2.	Билгеле бер вакыт (гадэттэ бер ел, ярты ел) эчендэ чыккан газета-журнал саннарынын теплэнгэн жыелмасы; подшивка. Бер генэ китапханэдэ дэ газета-ныц тулы теплэме юк. И. Нуруллин. Бу газеталар теплэме 1914 елныц 8 июнендэге 16—17 саннар белэн тэмамлана. Р. Нафигов.
ТвПЛЭМЭ и. к. теплэм (2 мэгъ.). Безнец китап-ханэ киштэлэрендэ татар телендэ чыккан----1363
журнал теплэмэсе кэм 4 мец газета теплэмэсе бар. Азат хатын. Кызыл почмакта газета-журнал теп-лэ мэлэрен караштырабыз. Каз. утл.
ТвПЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. теплэу (1 —3,5 мэгъ.). Стенага беркетелгэи зур шкафларга бик матур итеп теплэнгэн китаплар тутырылган. М. Гали. Тиздэн сугыш башланыр, тац алдындагы кеэцум .ура' белэн теплэнер. К. Нэжми.
2.	Тамырлары белэн туфракка берегеп усу. Кен буенча юл йерудэн саргаеп беткэн [аныц] тесе, Теп-лэнеп ускэн букэн кук аркасында бекресе. Н. Исэи-бэт. Имэн каты мсиргэ теплэнер. Мэкаль. II Сугаи-ча хасил иту. Кезгэ таба суган теплэнэ ул.
3.	куч. Яшэу ечен билгеле бер жиргэ (авылга, шэЬэргэ, урманга Ь. б. ш.) бетенлэйгэ яки озакка ныклап урнашу, утырып калу; жирлэшу. [Тэуфика тути] гомер буе кученеп яшэргэ туры килуен, че-гэн тормышыныц туйдыруын, инде монда, иренец туган якларында мэцгегэ теплэнергэ исэплэре барлы-гын сейлэде. Г. Ахунов.—Безне кая да булса китэргэ экряеналар икэн дип уйламасыннар! Без монда теплэнергэ [уйлыйбыз]. А. Гыйлэжев.
4.	куч. Урнашу, формалашу, ныгу. Фэнни информа-циянец тизлек белэн арта баруы галимне билгеле бер елкэдэ ныграк теплэнергэ зтэрэ. Н. Юзиев.
ТвПЛЭП рэв. 1. Ныклап, житди рэвештэ, Ьэрь-яклап. Мин берьюлы бетенлэй аптырап калдым. Теплэп уйлап та э^иткерэ алмадым. Ш. Маниур.
17 А-562
теп
258
тег
2.	Бетенлэйга, даими рэвештэ, ныклап. Ордер алып. булмэгэ теплэп урнашканчы, тагын берничэ кен узып китте. Н. Фэттах.
теплэу ф. 1. Чилэк, кэрзин Ь. б. ш. савыт-сабага теп (6 мэгъ.) кую, теп утырту. Салкын тимерче чилэк теплэгэндэ чукече белэн шулай дип эйтеп кагып эшли. Н. Исэнбэт. II (Киез итеккэ) ас, теп салу. Бу инде пима теплэргэ, Казанча эйтсэк, киез итеккэ ас салырга ейрэну. М. Эмир.
2.	Китап, дэфтэр Ь. б. ш. нэрсэлэрнен битлэрен бергэ тегеп, махсус катыргы, калын кэгазь Ь. б. ш. материал белэн тышлау. [Габделжуэббар] йозак-ачкыч кебек нэрсэлэрне тезэткэн, китаплар теплэгэн. X. Госман.
3.	Агач, куак Ьэм теплэрне (11-12 мэгъ.) жирдэн тамырлары белэн каерып, йолкып алу. Быел----кыр-
лардагы ялгыз агачларны йэм куакларны теплэргэ кирэк. Соц. Тат. [Ирлэр] экуирдэн агач тамырлары теплэргэ киттелэр. Ш. Камал. || Жирне берэр мак-сат (чэчулек, чабулык Ь. б.) ечен агач, куак Ьэм тум-гэклэрдэн (12 мэгъ.) арындыру, ышна ачу. Куербаклар ---тайга теплэп. басу ачып, иген чэчеп яшилэр. Ш. Маннур. [Гатаулла абзый] кеше аягы басмаган бер муирдэ шалаш корып, урман теплэп аз-маз чэчулек экуир булдырган. Г. Эпсэлэмов. || с. мэгъ. Шул эш ечен хезмэт итэ торган. Теплэу тырмасы.
4.	и. мэгъ. диал. Элек урман булып, агачлары теп-лэигэн Ьэм хэзер ашлык чэчелэ торган жир; ышна. Пар алашаны кырдан алып кайттык та имэнлек буендагы теплэугэ сабан серергэ киттек. Безнен юл.
5.	куч. сейл. Берэр эшне тегэллэу, тэмамлау, очы-на чыгу. — д мин инде анда эшне баштанаяк теплэп куйдым. Г. Камал. дДиденче майга иртэ парны кем беренче булып теплэде? К. Тинчурин. II Берэр нэрсэне ашап яки сарыф итеп бетеру. [Селэйман], куаклыкка, чишмэ янына утырып, ипи белэн бэрэц-гелэрне теплэп тенен шунда уткэрде. К. Тинчурин. Бер бай баласы атасыннан калган куп малларны теплэ[гэн]. Ш. Мехэммэдев.
6.	диал. Берэр терле максат ечен алдан билгелэп кую. Бурэнэне ейнец нигезенэ теплэу.
ТвПМЭ рэв. диал. Бетенлэй, Ьич тэ. Тепмэ юк. Тепмэ булмаганны сейлэу.
ТвПСЕЗ с. 1. Тебе тешкэн яки тишек. Тепсез чилэк. Тепсез кэрзин. Тепсез чабата. □ [Бурлаклар-ныц] кайберлэре----аяклары куренеп тора торган
тепсез итектэн. М. Гали. Тубэ естендэ мор му а хезмэтен утэп утырган иске тепсез чулмэк, атылып тешеп, урамныц уртасына кадэр тэгэрэп китте. М. Эмир.
2.	куч. Тебе куренмэслек тирэн, бнк тирэн. Тепсез чокыр. Тепсез упкын. I I Бу кечкенэ кулне без тепсез дип атый. аныц янына барудан саклана идек. М. Гафури. [Егет], дицгезнец кайда каралып торган тепсез otQupe булса, шуны эзлэп, ахырда табып, бар кече илэ чумып китте. Г. Тукай. | шигъ. Кайгышэ-лен ябынып, эй, кем, Нигэ кэр кен килэсец? Килэсец дэ Тепсез кузлэрецне Еракларга табан тегэсец. h. Такташ. II Очсыз-кырыйсыз, чиксез, иксез-чиксез. [Нэфисэ] зэцгэр кукнец тепсез тирэнлегендэ, куз алдында муэелеп яткан киц табигать куренешенэ хэйран калып, исе китеп карый. Г. Бэширов.
3.	куч. Бетмэс-текэнмэс, бик зур, бик кечле. [Хатыннар] кичбер чара белэн тезэлмэслек тепсез кай-гы зченэ чумганнар да авыр итеп сулыйлар. К. Нэжми. Чорнаган тепсез тирэн моцлык, тынычлык кэр ягын1 Н. Исэнбэт.
4.	куч. Беркайчан да тулмый торган. Бу байлык экренлэп Малик кебек ил корытучыларныц тепсез кесэсенэ кереп тулмасмы? И. Гази.
5.	куч. Нигезсез, дэлилсез, чынбарлыкка туры кил-ми торган, ялгыш. Фэттах эфэнденец тавышы елдан-ел зэгыйфьлэнэ бара дигэн бер хекем халык арасында тарала башлаган иде, лэкин бу елгы концерт ул фикернец тепсез икэнен ацлатты: аныц тавышы эувэлге елларга Караганда зэгыйфьлэнмэгэн. Ф. Эмирхан. II Ышанычсыз, ахыры, нэтижэсе билгесез, алдан уйлап эшлэнмэгэн. Тепсез эш — тепсез чу меч. Макаль. Деньяда мэцге табынырлык бер изге идеал юк, кэммэсе тепсез, нигезсез. Г. Тукай.
6.	куч. Рэтсез, юк-бар, акылсыз. Тепсез кешедан тепсез суз чыгар. Мэкаль. Ул килэ дэ шундый бала-ларча тепсез сузлэр сейлэп маташа. Ш. Камал.
Тепсез бэлеш махе. — табага тутырылган итле бэрэцге естенэ камыр ябып пешерелэ торган ашамлык. Тепсез ыштан — 1) иск. ике балак тоташкан урында зур тишек калдырып тегелгэн яшь балалар ышта ы. — Мин кызыл гвардия булып патшаны тешергэндг, мегаен, тепсез ыштаннан йергэн чагыц булгандыр эле. Г. Мехэммэтшин; 2) куч. артык юмарт, бер нэр-сэсен дэ кешедэн кызганмый торган кеше турында; ыштансыз.
О Тепсез арбага (галошка, кэвешкэ, кеймэгэ, чанага, чуманга) утырту — к. теп башына утырту. — Бригадирыцны тепсез арбага утыртмакчы булган сыцдыр ахры. — Дересен эйт! Г. Мехэммэтшин. — Син нишлэп, барыбызны да тепсез галошка утыр-тып. Казанга качтыц? А. Расих. Тепсез кисмэккэ су ташыту — кемне дэ булса куп кеч куйдырып нэти-жэсез эш башкарырга мэжбур иту. — Уги анац сица тикмэгэ генэ тепсез кисмэккэ су ташытмаган. Кире. Д. Аппакова. Тепсез мичкэ—шактый куп чыгым сорый торган эш турында. Тепсез тубал — тепчену-чэн кешегэ карата эйтелэ.
ТвПСЕЗ-КЫРЫЙСЫЗ с. диал. к. очсыз-кырыйсыз. — Бу эле тепсез-кырыйсыз бер суз генэ. Г. Колэхметов. Ул тепсез-кырыйсыз юклыкка китеп бара. Ш. Камал.
ТвПСЕЗЛЕК и. 1. Очы-кырые, тебе булмаган яки бик зур тирэнлек (дицгез, кук турында.) [Ул] камин тепсезлеккэ китэ, тубэн киткэн саен, дицгез салкын-лана бара... Ш. Камал. Алдымда чынлап та шундый чокыр булса, мин бгрсузсез аягыины атлар идея дэ шул тепсезлеккэ тешеп китэр идем. Г. Рэхич.
2. куч. Нигезсез, дэлилсез, ышанычсыз булу. Бу сузлэрнец тепсезлеген бел[дек]. Урал.
3. куч. Принципсызлык, мэслэксезлек. Вэгазь, дэ-рес яки уку китабы булып йери торган кейле китап-ларда----соц дэрэмуэдэ тепсезлек, чуалчыклык ку-
рэмез. Ж- Вэлиди.
ТвПСЕЗ-ЧИКСЕЗ с. сир. Иксез-чиксез, бетмэс-текэнмэс. [Тукай] шигырь ечен тепсез-чиксез байлык-хэзинэ булган табигатьтэн. матурлыктан темалар эзлэми. Ш. Эхмэдиев.
ТвПСЭ и. 1. Агачнын кэусэсен кискэч яки сын-дыргач тамырда утырып калган елеше; теп (12 мэгъ.). Печэнче каен тепсэсенэ дэфтэрлэрен муэеп салган. Г. Афзал. Тепсэ янына китереп, атка атландым. М. Эмир.
2.	Житлекмэгэн кыска теп сабак; русчасы: донце.
3.	куч. Тэбэнэк, юан, таза гэудэле, базык кеше турында. Бауптман дэрэмуэсендэге бу немец тепсэ генэ буйлы. соры-яшькелт кузле---бер кеше иде.
Ш. Маннур. Тыгыз, тепсэ гэудэсе [егетнец] чыдап икэнен [куреэтэ.] X. Госман.
4.	диал. к. тепчек (2 мэгъ.). — Мин монда тэмэке тепеэлэреннэн башка берни дэ курмим. Э. Фэйзн.
ТвП-ТАМЫР муый. и. Барлык яклары, ба рил к ваклыкла ры. Балаларыбызга уз телебезнец [кагыйдэлэрен] тебе-тамыры берлэ укытырга [кирэк]. Шу*
теп
259
тер
pa.— [Рус телен] ул кадэрле ук тебеннэн-тамы-рыннан белмим бит эле. Г. Баширов.
О Теп(лэр)е-тамыр(лар)ы белэн йолку— бетенлэй, тулысынча бетеру, юк нту, юкка чыгару. Тиздэн без \кулак]ларны теплэре-тамырлары белэн йолкып атачакбыз. Ф. Хесни.
Т0'П-ТОЛ1АЛ рэв. Тиктомал. Германиянец кон-ституциясе твп-томал законная чыгып узгэртелми. Г. Колэхметов.
ТО'П-ТОМАЛГА рэв. к. тиктомалга. Уйлап кара: Имеш. теп-томалга Квлгэ буялсынчы корсагыц! Н. Исэнбэт.
ТвПТЭ кер. суз. 1. Нигездэ, беренче чиратта. Га-лиэсгар ага — театр елкэсендэ, тептэ, драматург, аннары инде артист булып та эшлэп килгэн кеше. Безнен юл. — Закирныц баруына мин, тептэ, каршы тугел. К. Тинчурии.
2. Чынлыкта, чынында, дереслектэ, дересен эйткэндэ.— Мондый чакта ул кукрэк сугуга у к барып м;и-тэ. Э узе, тептэ, советка дошманлык ачуы белэн пыскый. Г. Толымбай.
3. рэв. диал. Гомумэн.— Аны монда сейлэп торуныц, тептэ, кирэге юк. Ш. Камал.
О Тептэ юкны сейлэу — бетенлэй булмаганны сейлэу.
ТвП-ТеГЭЛ рэв. Арт. дэр. к. тегэл. Болар хакын-да ялгансыз-нисез теп-тегэл белэсе килэ. Э. Касыймов. — Менэ монысы минем сэдака — биш пот бодай, теп-тегэл. К. Тинчурин.
теп-тез рэв. Арт. дэр. к. тез. Эхэт, шактый кызмача куренсэ дэ. теп-тез атлап ишек янына килде. А. Гыйлэжев. Морм;алардан теп-тез булып тетен баганалары кутэрелде. О. Фэйзи.
теп-теп рэв. Берничэ теп бергэ. Нечкэ тирэклэр теп-теп укмашып, куе яшел яфракка кумелгэннэр. Ш. Камал.
ТвП-ТеЧЕ с. Арт. дэр. к. тече. Бер фикер язмак булып, ззлим миемнэн мэгънэлэр. [Эмма сузлэр] — теп-тече! Шура.
Т0П-ТУГЭРЭК с., рэв. Арт. дэр. к. тугэрэк. Бернина мэртэбэ ул саргылт кузле, тулы, теп-тугэрэк бшпле яшь егетне дэ курде. А. Шамов.
ТОПЧЕК и. 1. кеч. к. теп (12 мэгъ.). Атларым юлдан чыгып-чыгып торган тепчеклэргэ абынып та, сертенеп тэ китэлэр. Ш. Эхмэдиев. Кулнец котыр-ган дулкыннары ярлардан сикереп чыгалар, очраган тепчек вэ букэннэрне шар кеби тэгэрэтеп агызалар. Г. Тукай.
2.	Берэр эйбернен бетми калган кечкенэ кисэге, калдыгы. Папирос тепчеге. I I Мицнулла иреннэрен пешерэ башлаган тэмэке тепчеген атып бэрде. И. Гази. Габделрэшит бабай кечкенэ шэм тепчегенэ ут кабызды. Г. Рэхим.
3.	куч. Нинди дэ булса бер сыйныфнын, катлау-нын калдыгы, калган бер вэкиле. Горький эсэрлэрен-дэ тагын иске крепостной коллыгы заманы калдыгы — алпавыт, дворян сыйныфларыннан чыккан тормыш тепчеклэрен дэ очратабыз. Г. Нигъмэти. — Юк, кар-чыгым, син алай димэ. Дерес эйткэн ул кулак тепчеге. Г. Минский.
4.	Гаилэдэ ин сонгы булып туган бала. Карчык ике елкэн кызыныц авыр язмышыннан соц, бу тепчеген кемгэ дэ булса кечлэп бирергэ бер дэ генэ уй-ламый. Г. Ибрайимов. — Усэлэр. яшьлэрне эйтэм... Менэ тепчегец дэ Газиз хэтле булып килэ. Г. Бэширов. || с. мэгъ. Гаилэдэ ин соныниан, ин ахырда туган. — Син бит минем актык улым, тепчек улым. А. Эхмэт.
Тепчек яфрак бот. — кайбер усемлеклэрнен зур яфраклары тебендэге вак усенте, яфракчык; русчасы: 17*
прилистник. Бэр катлаулы яфракныц тебендэ бер пар вак кына тепчек яфраклар була. Ботаника.
. ТеПЧЕКЛЕК и. Тепчек булу хэле. Шул тепчек-лек аркасындадыр инде,-----семьяда мица башка
балаларга тимэгэн иркэлэу тигэн. Ф. Хесни.
ТеПЧЕКЛЭУ ф. диал. к. тепчену. Экрэм минем ---гади эйберлэр турында тепчеклэп торуымны яратмады. Ф. Сэйфи-Казанлы. [Моннан элек булып уткэн вакыйганы] йэркайсыннан сейлэтеп карап, аннан узем сейлэдем. Килэсе э^ыелышка шуны бер картина рэвешендэ курсэтерлек тепчеклэп килергэ куш-тым. М. Фэйзи.
ТеПЧЕЛЭУ ф. диал. к. тепчену. Берэр ятрак фикер искэ килеп тешсэ, мин аны бик саклык белэн генэ тепчелэп тикшердем. Безнен юл. Тепчели торгач, план тутырырлык икмэк барлыгын ул узе эйтеп бирде. Атака.
ТеПЧЕНУ ф. Берэр мэсьэлэнен асылын белер ечен, бик жентеклэп, йэрьяклап, бетен ваклыкларына кадэр, тирэнтен тикшеру, кат-кат сорашу. [Мисбах] нинди эшкэ, зш хакы купме буласы, кием-салым бирэчэк-лэрме, юлга купме акча тия, колхоздан тагын кем-нэр бара дип тепченеп сораштырды. Г. Эпсэлэмов. Тепченэ торгач, эшне бозучы кеше командующий да тугел, Хэрби Шура рэисенец балдызы булып чыкты. К. Нэжми.
ТеПЧЕНУЛЕ с. 1. Берэр мэсьэлэнен асылына те-шеиергэ, бетен ваклыкларына кадэр анларга тырышу-ны белдерэ торган. Аныц бу тепченуле карашы Га-зинурга бераз ошап бетмэде. Г. Эпсэлэмов.
2.	Мэсьэлэнен асылына тешену ечеи бетен ваклыкларына кадэр, жентеклэп тикшеренуне талэп итэ торган. Кулдан китап кучеру — тепченуле йэм вакыт-ны куп ала торган хезмэт. И. Рэмиев.
ТеПЧЕНУЧЭН с. Тепченергэ яратучан. Эгэр дэ безнец агаебыз сузчэнрэк тэ, тепченучэнрэк тэ кеше булса, бу чибэрне сайратып куп нэрсэ белер иде. Г. Бэширов.
ТеПЧЭ I и. бот. Суганчанын аскы елешендэге кыскарган яссы сабак. Тепчэдэн куп санлы узгэргэн яфраклары — кабырчыклар усеп чыга. Ботаника.
ТвПЧЭ II ы. к. тучэ. Без абый белэн, .кэст, теп-чэ" дип кычкыра-кычкыра, ара-тирэ сызгыргалап. чыбыркыларны шартлатып, кетунец артыннан куып барабыз. М. Гали.
ТвПЧУ ф. к. .тепчену. Улыгыз тепчи башлады: .Син аны курдецме, ул узе сица ,килэм“ дип эйттеме?' Г. Минский. Бу ике кеше икесе дэ шул авыл-ныкымы яки берсе генэме, анда барып тепчи алма-дым. Н. Исэнбэт.
ТвР и. 1. Бер иш нэрсэлэрнен яки эйберлэрнен бер-берлэреннэн материалы, сыйфаты, тышкы куреие-ше h. б. ш. белэи азмы-купме аерылып тора торганы. Авыру терлэре. Туфрак терлэре. Шигырь терлэре. Яца тер насос. I I — Кибеттэ мал бик аз калды. Куп нэрсэлэрнец терлэре беткэн. Г. Камал, [Эби] киэцеле эк;еплэрен алды, шуларныц барысын идэнгэ таратып, терен тергэ аерып утырды. Г. Ахунов. II Асыллары, кулланылыш максатлары белэн бер булган нэрсэлэрнец тезелешлэре, ясалышлары ягыннан бер-берлэреннэн аерыла торган теркемнэре. Барлык тер артиллерия, шул э^емлэдэн безнец гвардия ми-номЁтлары, авылдагы кэм авыл юлындагы ныгытма-ларныц тетмэсен тетэлэр. И. Гази. — .Ара'ныц продуктлар тере куп тугел ич, — диде Эхмэт, — какао, кукуруз ярмасы, маргарин. Ш. Камал.
2.	лог., филос. Тагын да гомумирэк тешенчэ соста-вына керэ торган гомуми тешенчэ. Чын музыка бит ул — нэфис сэнгатьнец шундый гам;эеп, шундый яше-рен кечкэ ия булган бер тере. Г. Бэширов.
тер
260
тер
3.	биол. Бер ук билгелэргэ, сыйфатларга ия булган затлар жыелмасы; хайваннар Ьэм усемлеклэр класси-фикациясендэ ин югары, ин гомуми берэмлек булып исэплэнгэн ыру составындагы берэмлек. Линней усемлек йэм хайваннар системасыныц men берэмлеге итеп терне алган. Гомуми биология. [Х(,илэкнец] Кэр тере бар: м;ир энрилэк, кура экрилэк, берлегэн, шомырт. Г. ИбраЬимов. II с. мэгъ. Аерым терлэргэ хас булган, аларны бер-берлэреннэи аера торган. Тер билгелэре. Тер иммунитеты.
4.	эд. к. жанр (1 мэгъ.). дсэрнец зурлыгына. аныц теренэ (мэсэлэн, хикэя, драма, лирик эсэр) [карыйк]. Г. Нигъмэти.
T0PAPA с. биол. Усемлеклэрнен яки хайваннар-иын ике яки берничэ тере (3 мэгъ.) арасында бара торган. Терара керэш. □ Усемлеклэрнен терле тер вэкиллэрен---кушуны ерак терлэрне кушу, ягъни
терара гибридлаштыру дип атыйлар. Гомуми биология.
Т0РБЭ и. Улгэн кешелэрнен табутларын кую ечен яртысы жир астына салынган ябык бина; склеп. Нуры газизем, кызымныц тербэседер бу мазар. М. Укмасый. Сыцар кулын бетен шэКэр буйлап алып барып махсус тербэдэ эцирлэткэн, ди [ул]. Г. Эпсэлэмов.
ТеРГЕЧ с. 1. Берэр нэрсэне терэ торган, берэр нэрсэне теругэ хезмэт итэ торган.
2.	и. мэгъ. бот. Кенбагыш, тузганак Ь. б. ш. оеш-ма чэчэкле усемлеклэрнен чэчэклэрен тышкы яктаи эйлэндереп усэ торган яфракларнын берсе. Корзинка тышкы яктан тергеч дип йертелэ торгац. яшел яф-раклар белэн каплана. Ботаника.
Т0РГЭК и. Кэгазь, чупрэк Ь. б. ш. эченэ нэреэ дэ булса терелгэн бэйлэм. Зиннэт, уз квартирала-рына тешкэч, тергэкне актарып карады. Тергэк эченэ бик куп итеп конфет Кэм бумажниктагы 317 сум акча салынган иде. А. Шамов. Бикмуш бабай бу-рек хэтле бер тергэк алып. Мэрдэн абзыйга бирде. Мэрдэн абзый тергэктэн моннан атна-ун кен генэ элек су тебенэ киткэн офицерныц наганын тартып чыгарды. Г. Гобэй. II Бер иш эйберлэр бэйлэме; пачка. [Хэсэн], китаплар тергэген кутэреп, ашыгыбрак чыгып китте. Ф. Эмирхан. Столяров естэл тарт-масын ачты да бер тергэк газета чыгарды. И. Гази.
Т0РГЭКЛЕ с. Терелгэи, тергэк рэвешендэ бэйлэнгэн. Закирга теге булмэдэн тергэкле бер нэреэ кер-теп бирделэр. Ф. Эмирхан. [Сираэцетдин] тергэкле кэгазьлэрне ала. Г. Камал.
Т0РГЭКЛЭ¥ ф. Тергэк рэвешенэ китеру, тергэк итеп бэйлэу.
Т0РГЭК-Т0РГЭК с. Берничэ тергэк, куп тергэк. [Жамали] сандыктан тергэк-тергэк кэгазь акчалар алып естэлгэ куя башлый. А. Эхмэт. Кызлар, килен-чэклэр---тергэк-тергэк киезлэрне, йон тутырыл-
ган капчыкларны рэтлэп азапланалар. Г. ИбраЬимов.
Т0РДЭШ с. Бер тергэ карагаи, асыллары, теп эч-тэлеклэре бер булып та, теге яки бу ягы белэн башкалардан аерылып тора торган. Тердэш мэкальлэрдэ форма Кэм эчтэлек ягыннан уртаклыклар булса да, мэгънэ тесмерлэнешендэ бик эКэмиятле----аерма-
лар була. Н. Исэнбэт.
Тердэш фигыль лингв., иск. — предметный билге-сен анын эше, хэле буенча белдерэ Ьэм берьюлы сый-фат Ьэм фигыль мэгънэсеиэ ия булган фигыль теркем-чэсе; сыйфат фигыль. .Варган", .булган"... форма-сындагы тердэш фигыльнец роле Кэм рифмалануы безнец ечен эКэмиятле. Н. Исэнбэт.
ТОРДЭШЛЕК и. Тердэш булу. Бу фигыль,----узе-
нец тердэшлегеннэн файдаланып, тота да ияне алыштыра. Н. Исэнбэт.
T0PEK и. I. Теркиядэ яшэуче терки телле теп халык атамасы Ьэм шул халыкнын бер кешесе. дрмзк-нэр, юнаннар, болгар лар — Кэммэсе тереклэр илэ бер хокукта булачаклар [имеш]. Г. Тукай. [Бу эсэр] по-лякларныц шведлар. казакларныц тереклэр белзн булган сугышлары дэверенэ карый. Ф. Эмирхан.
2.	с. мэгъ. Терек халкыиа бэйлэнешле. Терек здь бияты. Терек солтаны. □ Мин терек феодалларв эцэбере астында газап чигеп улгэн Анатолий крестины. 9. Фэйзи. [Г. Камал] бу эсэренец суз башын то-рек телендэ Яза. М. Гали.
3.	иск. Терки халыкларнын элекке гомуми атамасы. Госманлы тереге. Азербайджан тереклэре. Енисей тереклэре. □ Радлов узе терек халыкларынещ фольклорыН'кубрэк кучмэ тормышлы казакълардм [эзлэгэн]. Н. Исэнбэт. Терек халыкларыныц хэзери фэн деньясына килеп ирешкэн Кэм тэмамэн нык тик-шерелеп беленгэн язу хатирэлэре [бар]. Г. Сэгъди.
4.	с. мэгъ. Кайбер ботаника атамаларынын состав елеше буларак, кулланыла. Терек улэне. Терек кань фере.
Терек борчагы — к. ногыт борчагы. Терек борын-лы — очы аска таба бегелгэн, кэкре борынлы.—[/&• милэ] кара туткыл йезле, зур кара кузле, терт борынлы. Г. ИбраЬимов. Терек диваны — келэм белэн тышланган кин диван. Терек кылычы — урак рэве-шендэ бегелгэн кылыч. Терек мунчасы — Римда, Якын Кенчыгыш иллэрендэ эссе коры Ьавада тирлэу, салкын су белэн юыну ечеи терле эсселектэге аерын булмэлэрдэн торган махсус мунча. Терек тэмэкесе — тэмэкенен ин яхшы сортларыииан берсе. — Бу [чын[ терек тэмэкесе. Хэзер аны табып булмый. Ш. Усманов.
<> Терек малае иск. — кызыл сургучлы, кызыл пи-чэтле аракы. — Ишан хэзрэт.---безгэ рэхим итегез.
Бик Кэйбэт каклап куйган казым бар.-----M,uhan-
ша, син дэ кер, рэт тэ бар. Терек малае дин, хи-хи-хи. К. Тинчурин.
Т0РЕКЛЕК и. Терек булу. Безнец халыкныц [бер ише]:---.Без татар тугелмез", — дип, матбугатки
чыгып кычкыралар, эллэ нинди хыялый бер тереклек эзлилэр. Ж- Вэлиди.
T0PEKJI9IIITEPY ф. Жирле милли телне, культу-раиы гадэттэ кысрыклап чыгарып, терек теле Ьэм терек культурасы керту. Мостафа Ширванский ши-тар эдэби телен тереклэштерергэ маташып йергзк. 9. Исхак. Андый мехэррирлэребез татарларны те-реклэштерергэ аз тырышмадылар. Г. Тукай.
T0PEKJI0IIIY ф. Ана телен, уз халкына хас гореф-гадэтлэрне, уз культурасын ташлап яки онытып, Терек телен, терек культурасын Ь. б. кабул иту. Пан-тюркистлар татар, башкорт, казакъ, кыргыз, азер-байэцан К. б. халыкларны------уз миллэтлэреннж
баш тартырга, тереклэшергэ кечлэделэр. К. Фасеев. [Кайберэулэрнец] узлэреннэн [кыланчык] терек-лэшкэн шагыйрьлэр ясап чыгарулары татар тем вэ татар эдэбияты нокта[сыннан] генаКтыр. Ф. Эмирхан.’
Т0РЕКМЭН и. 1. Терекмэнстаи ССРда яшэуче терки телле теп халык атамасы Ьэм шул халыкнын бер кешесе. Минем белэн бергэ терекмэннэр, молдаван-нар утырып бара. С. Хэким.
2. с. мэгъ. Шул халыкка бэйлэнешле. Терекмзн эдэбияты. Терекмэн экияте. □ Бу язмаларныц пеленг килгэндэ, анда терекмэн теленэ аз гына да охшаган суз юк. Н. Исэнбэт. Чэйханэлэрдэ, каКвзха-нэлэрдэ----каКарманлыклары илэ бетен галзмне
хэйран калдырган терекмэн егетлэренец моцлы-моц-лы кейлэгэн милли энрырлары ишетел[э]. Ш. Мехам-мэдев.
тер
261
тер
Терекмэн бодае— дару улэненен бер тере; якара бодае.
ТвРЕКМЭ'НЧЭ рэв. 1. Терекмэн телендэ. Терек-мзнчэ сейлэшу. □ Терекмэнчэ бу бака .пышбага' яисэ .пышдылмага" дип атала икэн. Н. Фэттах.
2. с. мэгъ. Терекмэн халкына хас, терекмэн халкын-ча. Терекмэнчэ керэш.
ТвРЕКМЭ'НЧЭЛЭП рэв. к. терекмэнчэ (1 мэгъ.). — Эссе. Бич бер тэгам йиэ алмадым, — дип терек-мзнчэлэп эйткэн булды [абый]. X. Сарьян.
Т6РЕК-ТАТАР эн;ый. и. иск. Терки халыкларнын элек терек тэ, татар да дип аталган елеше (мэсэлэн, азербайжаннар, Казан татарлары h. б.). Бу эшлэрдэ терек-татар галиинэре узлэре дэ зур гына хезчэт-лэр курсэткэннэр. Г. Алпаров. Терек-татар халык-лары бер ел эчендэ, иц кубендэ ике ел эчендэ, яцалиф-кэ кучеп бетэргэ тиешлэр. Г. Гали.
Т6РЕКЧЕ и. тар. Терекчелек тарафдары. Астра-ханьда заманыныц атаклы терекчелэреннэн берсе булган Мостафа Ширванский чыгара торган .Баркане тэрэккый' газетасы---госманлы тереклэренэ
якын телдэ языла. Э. Исхак.
Т6РЕКЧЕЛЕК и. тар. Барлык терки халыкларнын политик, идеологик берлеген, госманлы терек теленэ нигезлэнгэн бер гомум терки телдэ язуны кутэреп чыккан буржуаз агым; пантюркизм. Исмэгыйль Гасприн-ский кэм аныц фикердэшлэре тар буржуаз миллэт-челекне, терекчелекне алга серделэр. М. Жэлил. [Пантюркистлар] татар телен. татар эдэбиятын терекчелек астына капларга азапландылар. Г. Ибрайимов.
ТвРЕ'КЧЭ рэв. 1. Терек телендэ. Ул русчадан башка гарэпчэ йэм терекчэ бик яхшы белэ иде. Э. Камал. Уз араларында терекчэ сейлэшеп маймылланучы шэ-кертлэр, башларына фэс киеп, .госманлыез, эфэндем “ дип йеруче [тилелэребез] дэ аз булмады. Г. Тукай. II с. мэгъ. Терек телендэ язылган, терек телендэге. Фазлылгаллэм Эхмэтмданов-----Истамбулдан куп
кем терекчэ китаплар алып кайткан. Г. Камал.
2.	с. мэгъ. Терек халкына хас, терек халкынча. Терекчэ керэш.
ТвРЕ'КЧЭЛЕК и. Терек телендэ, терекчэ булу, Терек теленэ ияреп язу. [Г. Камалныц] уз редакциясен-дэ чыккан .Азат халык' газетасында язган мэкалэ-лзрендэ эле терекчэлек тээсире ул кадэр е нык сизел-ми. М. Гали.
ТвРЕ'КЧЭЛЭП рэв. к. терекчэ (1 мэгъ.). Бераздан алар янына станция жандармы килде Ьэм терекчэ-лэп нидер сорап куйды. М. Галэу.
ТвРЕЛУ ф. I. Теш. юн. к. теру. Мирхэйдэр абзый — иске чупрэклэргэ терелгэн эйберне алып тешеп курсэтте. Э. Фэйзи. II Каплану. Ah, ул чаклар шундый. ерак калып, Кем-кук томаннарга терелгэн. h. Такташ. Ка иышларга терелгэн куаклар, сал кынга бирешмичэ, хэвефсез-хэтэрсез, кышны исэн-сау чыга-[лар]. Д. Аппакова.
2.	Ycy процессында яфраклары берсе естенэ берсе йомарланып йомгак рэвешенэ килу. Бездэ----кэбес-
тэлэр иртэрэк терелэ. Г. Галиев.
3.	рэв. мэгъ. иск. терелеп, терелэ-терелэ. То-мырылып, йомылып. Терелеп-терелеп килэ чапкын атлар, чатный тезлэр. тарта сецерлэр. Н. Исэнбэт. Пылдыр-пылдыр, терелэ-терелэ тургайлар да Тац шатлыгы кеен кейлэп менеп бара. 3. Ярмэки.
4.	куч. иск. (Татар мифологиясе буенча) „заман“ йэм „жир" сузлэре белэн килгэндэ: ара кыскару. Заман терелу — аз гына арада куп вакыт уту.
ТвРЕМ с. I. Берэр нэрсэ теру ечен хезмэт итэ торган. Ике кат сары терем кэгазен сутеп ташла-
ганнан соц. кэгазьлэр эченнэн фиолет тесендэге ефэк баш яулыгы [чыкты]. Ш. Камал.
2.	Саннар янында: шул кадэр мэртэбэ тереп тартырга житэрлек. Бер терем тэмэкенец ни бэя тор-ганлыгын тэмам татырга туры килде. Р. Техфэтуллин.
ТвРЕМЛЕК с. к. терем (2 мэгъ.). Бер теремлек тэмэке. | рэв. мэгъ. Карт бер теремлек итеп алдан кисеп куелган кэгазь кисэге чыгарды. Сов. эд.
ТвРЕНУ ф. I. Кайт. юн. к. теру. Хэсэн. шингле-нэ теренэ тешеп, ияге белэн яралы кулына таянды. К. Нэжми. II Каплану, ертелу. ШэЬэр. назлы кыз шикелле. иртэнге томан пэрдэсенэ теренгэн. Ш. Усманов. Алмагачларныц шэрэ ботаклары ап-ак бэскэ теренгэн. Г. Эпсэлэмов.
2. Чит-читлэре бетерелеп килу, куырылу. Улэннэр теренде, кипте, саргайды. Атака.
3. куч. Яшерену. [Ишан], дин-шэригать битлегенэ теренеп, терле кабахэтлеклэр эшли. М. Гали.
ТвРЕПКЭ и. сейл. к. трубка. Затлы таяк. те-репкэнец терлесен ал. Г. Афзал. [Хатын] тэмэке тетенен яратмый.----Буш терепкэ суырырга туры
килэ. Каз. утл.
ТвРКЕ с. иск. к. терки. — Фэрманыгыз буенча, сез-гэ китап терке телендэ. Н. Исэнбэт.
ТвРКЕМ и. I. Бер-беренэ якын торган, бергэ жыелып торган, тупланган кешелэр, эйберлэр, хайваннар. Агач лар теркеме. Вак балыклар теркеме. □ Уткэн тендэ эн;итмеш кешелек бер теркем халык Рига шэ-Ьэрендэге мэркэз зинданга Ьежум итте. Г. ИбраЬимов. Айкалышып йери югарыда кемеш самолётлар теркеме. Ф. Кэрим.
2. Теге яки бу сыйфатлары, билгелэре, узлеклэре .белэн берлэшэ торган матдэлэр, эйберлэр, куренешлэр жыелмасы; группа. Аксымнар теркеме. Майлар теркеме.
3. Максатлары, эшлэре, уй-фикерлэре бер булган кешелэр берлэшмэсе. Гому ми реакция дулкыны сэбэп-ле тешенкелеккэ бирелгэн теркем — тайпылучы вак буржуа теркеме иде. Безнец юл. — Сез анда им-периягэ каршы яшерен теркемнэр оештыргансыз. Н. Исэнбэт.
ТвРКЕМЛЕ с. Теркем хэлендэге, теркемнэргэ ае-рылган.
ТвРКЕМЛЭНЕШ и. Теркемлэну. Мондый теркем-лэнештэ сыйнфый-ижтимагый темалар ачылмый кала дип куркырга бер урын да юк. Н. Исэнбэт. [Автор] фигыльнец заман формалары теркемлэнешен [кур-сэтмэгэн]. В. Хангилдин.
ТвРКЕМЛЭНУ ф. к. теркемлэшу. Хэят, жэйэт кенэ адымнар белэн,--скамья янында теркемлэнеп
тора торган кунаклар янына килеп житте. Ф. Эмирхан. [Авылда кешелэр] куп балалы картлар, эле атасы каравыннан чыкмаган яшьлэр---Ьэм up уртасы
яшьлэр рэвешендэ теркемлэнгэннэр. Г. Нигъмэти.
ТвРКЕМЛЭП-ТвРКЕМЛЭП рэв. к. теркем-теркем. Хэзер немецлар----теркемлэп-теркемлэп эсирлеккэ
бирелэлэр. Сов. эд.
Т6РКЕМЛЭШУ ф. Теркем хасил иту, теркемгэ жыелу, теркем булып туплану. Кешелэр, шул тирэгэ теркемлэшеп, эцгэмэ коралар. Ш. Маннур. Алар аныц янында теркемлэшеп басып торалар. А. Шамов. II рэв. мэгъ. теркемлэшеп. Теркем-теркем булып, теркем хэлендэ. Бездэн соц теркемлэшеп бала-ча-галар керде. Н. Фэттах.
ТвРКЕМЛЭУ ф. I. Теркемнэргэ аеру яки жыю. Ни дигэн суз бу? [Дошман] гаскэрен яцача теркем-лиме? Сов. эд.
2- рэв. мэгъ. теркемлэп. Теркемнэр хасил итеп, теркем булып. [Парашютта] теркемлэп сикеру бик
тер
262
тер
зур спорт вакыйгасы булып санала иде. С. Баттал. — Эгэр берэм-берэм чыксалар, сез атасыз.--тер-
кемлэп чыксалар, беренчене мин тондырам. Н. Дэули.
ТвРКЕМ-ТвРКЕМ рэв. Берничэ теркем хасил итеп, аерым-аерым теркемнэр хэлендэ. Ьэркемнец авызында шул. Теркем-теркем э^ыелышып. шул хакта сейли-лэр. М. Гафури. II с. мэгъ. Берничэ теркемнэи яки аерым-аерым теркемнэрдэн торган. Теркем-теркем казлар ни ечендер барысы да суныц читенэ генэ э^ы-елганнар. Э. Еники.
ТвРКЕМЧЕ и. Теркемчелек тарафлары. Тэнкыйть-челэр мактамыйлар, Теркемчелэр якламыйлар. Ш. Маннур.
ТвРКЕМЧЕЛЕК и. Тар бер груЬ файдасын, иите-ресларын яклау ечен теркемнэргэ аерылу; берэр коллектив эшчэнлегеидэ бердэмлек булмау хэле, таркау-лык. [, Теркем" сузе] — уз вакытында теркемчелек (групповщина) формасында да кулланылып, политик сферада да катнашкан суз. Г. Бэширов. Партия Узэк Комитетыныц 1925 ел резолюциясеннэн соц татар совет язучылары арасында тар эдэби теркемчелек кысаларыннан чыгарга телэу торган саен кечэйде. Г. Халит.
ТвРКЕМЧЭ и. 1. Теркемнен бер елеше; кечкенэ теркем. Фигыльлэр. заман Ьэм хэбэр терлеклэре белэн терланешл рендэ булган аерымлыкларына карап, безнец телебездэ иц элгэре еч теркемчэгэ буленэлэр. Г. Алпаров.
2. лингв. Эш-хэлиен чынбарлыкка менэсэбэ-тен махсус кушымчалар белэн белдерэ торган фигыль категориясе; наклонение. [Без] хикэя фигыль, боерык фигыль, шарт фигыль Ьэм телэк фигыльлэрне фигыль теркемчэлэре дип атадык. В. Хангилдин.
ТвРКЕМЧЭЛЭУ ф. Теркемчэлэргэ аеру, теркемчэ-лэр хасил иту.
ТвРКЕЧЕЛЕК и. иск. к. теркичелек. Терекчелек белэн татарчылык арасындарак торган теркечелек бар. Ж- Вэлиди.
ТвРКЕ'ЧЭ рэв. иск. к. теркичэ. Теркечэ китап язу.
ТвРКИ с. 1. Теллэре Ьэм килеп чыгышлары буенча тугаидаш булган татар, карачай, кыргыз, узбэк, Терек, терекмэн Ь. б. халыкларнын зур теркеменэ кергэн. Терки кабилэлэр. О Татар халкы терки ха-лыклар семьясына керэ. Л. Жэлэй. II и. мэгъ. купл. теркилэр. Шул теркем вэкиллэре. Борынгы теркилэр. О Сараи Иделдэн Нил буйларына — Мисырга, ан-дагы теркилэр — мэмлуклэр арасына барып чыккан. X. Госмаи. Теркилэр борын-борыннан терлекче^бул-ганнар. Н. Фэттах.
2. Шул халыкларныкы булган, шул'халыкларга ме-нэсэбэтле. Терки денья. □ [Зыя] кайбер терки сузлэрне куреп. Ьэрвакыт укый иде. Г. ИбраЬимов. Идел-нец тубэн Ьэм урта агымында терки телле халык-лар безнец эраныц беренче мец елында ук инде яшэ-гэннэр. Каз. утл. II Шул халыкларнын барысы яки бер зур теркеме ечен уртак булган эдэби телдэ язылган. Тукай терки поэзиянец куп гасырлар дэвамын-да [яшэп] килгэн Ьэм э^итлеккэн сыйфатларын тулысынча узлэштерде. X. Госман.
3. и. мэгъ. тар. Борынгырак чорда терки халыкларнын барысы, э соныннан зур бер теркеме ечен (мэсэлэн, Идел буенда яки Урта Азиядэ яшэгэн теркемнэр ечен) уртак булган эдэби тел. Борынгы терки. Р1дел буе теркисе. II Нигезеидэ иске кыпчак-угыз теле яткан Ьэм гарэп-фарсы сузлэре белэн чуарланган XV-XIX йез татар китап теле. — Сездэ бер дэ кул куя торган кеше юкмыни?—Бер терки таный торган кеше бар иде дэ, ул читтэ йери. X. Садрый. || с. мэгъ. Шул телдэ язылган. Бала мэдрэсэдэ биш-алты
ел укып, терки китапларын белэ. Ш. Мехэммэдев.
ТвРКИЛЕК и. Терки (1—2 мэгъ.). [Ул] .мал" су» нец теркилеген исбат итэ. Н. Фэттах.
ТвРКИЛЭШУ ф. (Теллэре, гореф-гадэтлэре, киев-нэре Ь. б. ягыинаи) терки булып киту. Мондагы монгол ханнары икенче буыннан ук теркилэшеп. дерес-рэге, кыпчаклашып беткэннэр. М. Госмаиов.
ТвРКИ-ТАТАР с. иск. Терек-татарларга меиэсэбэт-ле булган, терек-татарларныкы булган. [Ту кайны терки-татар улчэулэре белэн язылган [эсэрлэрен)) гарэп-фарсы] сузлэренец бетенлэй булмавы яки т дэрээ/^эсендэ аз булуы шуны курсэтэ. Э. Исхак.
ТвРКИ-ТАТА’РЧА с. иск. Ярым борынгы терки ярым татар телендэ булган яки язылган. Терки-тата')-ча китап. II Ярым теркичэ, ярым татарча булган. Мэктэпкэ йереп укый башлавымныц еченче слынк терки-татарча телне белгэнгэ хисаплап, мине гарзп-чэ укытырга керештелэр. М. Гафури. II рэв. магу Ярым терки, ярым татар телендэ. Терки-татарча яз\
ТвРКИЧЕ и. тар. Теркичелек тарафлары. Насый-риныц вафатыннан ун еллар уткэч, татар тем ---терекчелэрне дэ. теркичелэрне дэ камил м;иц)г Г. ИбраЬимов.
ТвРКИЧЕЛЕК и. Терки телдэ язу, терки тел белэн мавыгу. [Г. Камалныц] бу эсэре .урам теле" бемк язылса да, анда эле ара-тирэ ул замандагы терке-челек тээсире дэ кузгэ бэрелэ. М. Гали. Пуристлор ныц саф теркичелеккэ кире кайтырга маташуларн на да Тукай айнык карый алды. Г. Халит. II тар Терки телдэ язуны кутэреп чыккан ижтимагый агым.
ТвРКИ* ЧЭ рэв. Терки телдэ. Габбас халыкка ф<№ далы сузлэрне,----гарэби вэ фарсый сузлэрне №
тыштырмый, теркичэ ачык кына ацлата. 3. haw Теркичэ язу-----терле культуралар кушылуыннм
барлыкка килгэн. М. Госманов. II Терки телдэ булган ча. Бу беренче мэкальнец теркичэ эйтелешен бп инде белэ алмыйбыз. Н. Фэттах. Шул ук юллар/It ---хэзерге заман хэл фигылен борынгы терт) .дешенубэн" (тешену белэн, тешенеп) формааадс биру куренешлэре урын ала. Э. Исхак. II с. мм Терки телдэ язылгаи. [Батыргали] Казандс басылга» теркичэ бер география китабы да алган. Ш. Мех» мэдев. | и. мэгъ. [Шэкерт] теркичэне яца танып.» рэпчэгэ тешкэн. М. Гафури.
ТвРЛЕ с. I. (Ике, бериичэ, куп) тере булган; (ив берничэ, куп) тердэн булган. Безнец уз колхозыбиз-да гына да эллэ ничэ терле орлык, эллэ ничэ тери туфрак бар. Г. Бэширов. Эстетика тойгысы ви терле ул: иэцаби (уцай), сэлби (тискэре). Г. Нигый-ти.
2.	Бер-беренэ охшамый.^теге яки .бу билгелэре белэн бер-береннэн аерыла торган; бердэй тугел. Хара» терлары белэн терле кешелэр. □ Пычкычылар ии тамгаларга карап, бурэнэне терле зурлыктагы ели лэргэ кисэл'эр. Г. Эпсэлэмов. — Кешенец терлесе: ял шысы, явызы була... Г. Минский.
3.	Ьэр очракта башка, узгэ булган, бер ук булмаган. Терле дивизиядэн. терле миллэт уллар ннш1 терле яшьтэ булган бу кешелэр-------ашыга-ашыи
аныц турында сейл[илэр]. Г. Бэширов. || Куз алди-на китерергэ мемкин булган телэсэ нинди тердэга [Мин] яткан эциремдэ терле уйларга б атам. Г. Тукай. Мохтар: .Нишлэп алдады икэн бу?" — дипуйлаи куцеленнэн терле ихтималлар йертте. Ш. Канал II Башка-башка, бер-берсенэ охшамаган. Терле хзл лэр була, уз-узецнэн кайчак куркасыц! М. Жэлил. — Деньяда терле вакытлар була. Г. Камал.
4.	сейл. кимс. Телэсэ нинди, Ьэр очраган. — Терм малай-шалай сузлэренэ ышанма, — диде ул. угетлт А. Шамов.
тер
263
тер
5.	и. мэгъ. купл. терлелэр. Берэр терле жыелыш, утырышнын кен тэртибендэ Ьэртерле вак мэсьэлэлэр-гэ багышланган Ьэм гадэттэ ахырдан /куела торган пункт.
Терле тестэге — терле-терле юнэлештэге, фикер-дэге, караштагы, типтагы, Ьэртерле (политик тер-кемнэр, политик дошманнар турында). Бетен денья контрреволюцией буржуазиясенец терле тестэге эреле-ваклы агентлары — эсерлар, троцкийчы-буха-ринчы сатлык энданнар — чит ил капиталистларын а пмрышып-тырышып хгзчэт курсэтэлэр. М. Жэлил.
(Т6РЛЕК и. лингв, иск. 1. к. морфология (2 мэгъ.). Г. Нугайбэкнец . Терлек' китабы .
2.	Суз терлэндеруче кушымча. Сузлэрнец терлэнеше шушы .нигез сузлэр'гэ Ьэртерле суз терлэндеруче кушымчалар (терлеклэр) килеп ^поташу белы. ясала. Г. Ал паров.
Т6РЛЕКСЕЗ с. диал. Ьэрвакыт бер ук, Ьэрвакыт бертерле, узгэрешсез. Гыйльман абзый безнец терлек-сез авыл тормышына бераз гына булса да узгэреш бирэ. Ак юл.
। Т6РЛЕЛЕК и. Формасы, рэвеше, эчке хасиятлэре h. б. сыйфатлары ягыинан терле булу. Мэмдит Гафу-риныц бу чорда язган эсэрлэрендэ тематиканыц тер-лелеген курэбез. М. Жэлил.
ТвРЛЕЛЭНДЕРУ ф. Терлелек керту, терле-терле иту.
Т6РЛЕЛЭНЕШ и. Терле-терле булып киту; тер узгэреше.
'ТбРЛЕЛЭНУ д57Бертерлелеге бетеп, терле-терле булып киту. Ж,ыр кичэлэре Габдулла Кэм аныц ип-тэшлэренец берэр терле яцалык кертулэре белэн терлелэнэ. кызыклана барды. Э. Фэйзи. Такт ашта темалар терлелэнэ тешэ. Атака.
Т6РЛЕ-Т0РЛЕ с. Ьэртерле, бик куп терле. Ас ыл-бикэ абыстай терле-терле хафалы уйларга теш те. Ш. Мехэммэдев. Бабай безгэ терле-терле уенчык алган. Г. Тукай.
ТОРЛЕ’ЧЭ рэв. Терле рэвештэ; алай да, болай да. Бу каравыннан аныц ачуланырга телэвен дэ, хэйран булып, суз табалмый торуын да.---[гомумэн] тер-
лечэ ацларга була. М. Гафури. Терле сыйнфый тер-кемнэр Такташка терлечэ бэя бирдглэр. Г. Н игъ-мэтн.
ТвРЛЭНДЕРГЕЧ и. лингв, к. терлэндергеч кушымча. Бу теркемнэрдэге сузлэр терлэндергечл эр белэн терлэнэлэр. Г. Ал па ров.
Терлэндергеч кушымча лингв.—’жемлэдэ сузлэр арасындагы бэйлэнешлэрне белдерэ торган кушы мча (иэсэлэн, исемдэ — сан, килеш, тартым, хэбэрлек; фи-гыльдэ — заман, зат, сан кушымчалары). Теп функ-циялэре ягыннан кушымчалар ике зур теркемгэ бу-ленэлэр: ясагыч кушымча. терлэндергеч кушым ча. В. Хангилдин.
ТвРЛЭНДЕРУ ф. 1. Терле-терле нту, терен узгэр-ту. Габделкаюмныц бик талчыгып киткэнен кургэч. ул, — такта Кэм тэрэзэ рамалары ышкылатып яки тиштереп. эшне беразрак терлэндереп мдибэрде. М. Гали.
2. Башка тере белэн алмаштыру, башкаландыру. Аш терлэндерергэ яраталар алар. Э. Еники.
3. лингв. Терле сан, зат, килеш, тартым Ьэм заман формаларына кую. Семен Яковлевич---артык кыен
булмаган сузне эйтеп, шуны терле килешлэрдэ терлэндереп чыгарга кушты. (Э. Касыймов.
ТвРЛЭНЕШ и. I. к. терлэну (1—2 мэгъ.).
2. к. вариант. Китерелгэн езеклэр бер-берсенэ охша-гвн гына тугел. бэлки тептэ бер ук мдырлар. П1у-ларныц купме-азмы терлэнеше генэ. Н. Исэнбэт.
3. лингв. Исемнэрнен, алмашлыкларнын терле сан, килеш Ьэм тартым, э фигыльлэрнен терле зат, сан Ьэм заман формалары алып узгэреше. Исемнэрнец килеш белэн терлэнешен киц рэвештэ курсэту грам-матикаларда куптэн гадэткэ кергэн. В. Хангилдин. Фигыльлэрнец терлэнеше шушы нигез тернец азагы-на узенэ махсус фигыль терлеклэре килеп кушылу белэн ясала. Г. Алпаров. II Бер ук терле кушымчалар ала торган исем, алмашлык яки фигыль теркеме. Килеш белэн терлэнуне калын Кэм нечкэ терлэнеш-кэ аеру да татар теленец сингармонизм закончалы-гына бэйлэнгэн. Д. Тумашева.
ТвРЛЭНУ ф. I. Тере кубэю, терле-терле булу. Бамдэрнец кеннэн-кен кубэеп, терлэнеп барган те-лэклэре кене-сэгате белэн утэлэ бара. Г. ИбраЬимов. Эш терлЭнгэч. Габделкаюмга аныц авырлыгы да артык сизелми. М. Гали.
2.	Бер хэлдэн, тердэн икенче хэлгэ яки тергэ керу, узгэру, башкалану. Утыз теш арасыннан чыккан утызга терлэнэ. Мэкаль.—Яшьлэр сигез елга сик-сэнгэ терлэнэ алар! В. Нуруллин. II Башка тере, ише белэн алмашыну. [Иптэше]. шушы ташларны учыцда эйлэндереп йер. дип ике чуерташ биргэн иде. Шуннан бирле ташлар терлэнсэлэр дэ. гадэтен оны-та алмады Гэрэй. А. Гыйлэжев. Кат-кат яулыгым. Катланадыр яулыгым. Турэй агай килгэндэ Терлэ-нэдер яулыгым. Табышмак.
3.	диал. Балага узгач, терле-терле азыклар ашый-сы килу, талымлау, аш сайлау.
4.	лингв. Исемнэр, алмашлыклар — терле сан, килеш Ьэм тартым, э фигыльлэр — терле зат, сан Ьэм заман формалары алып узгэру. Бэрбер исем Кэм исем ролендэге суз килеш белэн терлэнэ. В. Хангилдин. Кеньяк терек теллэрендэ вакыт фигыльлэре берка-дэр башкачарак терлэнэ. Г. Алпаров.
Терлэну бэйрэме этн.—керэшеннэрдэ: раштуадан сон киемне эйлэндереп яки хайваи тирелэре Ь. б. ш. нэрсэлэр киеп, э биткэ маска куеп, терле эйберлэр асып урам буенча йерудэн гыйбарэт дини бэйрэм; нардуган; русчасы: святки.
ТвРМЭ I и. 1. Суд тарафыннан иректэн мэхрум ителгэн жинаятьчелэр Ьэм тикшеру астында торган кешелэр ябыла торган урын, бииа; зиндан. Термэгэ ябу. Термэгэ керу. □ Ач кешелэрне, узлэренэ тиеш-ле эсдирне сораган ечен, патша кешелэре термэлэр-гэ утырт[тылар]. РСДРП прокламациясе.—Мирвэли Биктимеров. самодержавиегэ каршы аяусыз рэвештэ керэшеп. берничэ мэртэбэ патша термэсендэ утыр-ды. Т. Гыйззэт. II Шул урынга, бинага ябылу хэле. Сэгыйтов дигэн татар ун ел термэгэ хекем ител-де. М. Гафури. II с. мэгъ. Термэгэ бэйлэнешле, тер-мэнеке булган. Моннан ике атналар элек термэ больницасыннан ике кеше качкан. Ш. Камал. II Термэ шартларына, термэдэ яткаи тоткыннарга хас. Термэ режимы. Термэ жаргоны.
2. куч. Кешелэргэ тормыш итуе авыр булгаи, экономик, политик изелу астында яши торган урын. Халыклар термэсе булган патша Россиясендэ безнец халык милли операсын булдыра [алмады]. М. Жэлил.
ТвРМЭ П и. диал. Киндер орлыгы Ьэм эремчек белэн пешерелгэн беккэн.
ТвРМЭЧЕ и. Термэдэ тоткыннарны карап, кузэтеп, саклап торучы кеше; термэ сакчысы. [Тоткыннарныц] берэрсе хэлдэн таеп сыгылып тешсэ. термэчелэр камерага кереп. аны бик каты кыйнап. кулларын ку-тэртеп, стена буенда сэгатьлэр буе кузгалмый басып торырга мээсдбур иткэннэр. Г. Эпсэлэмов. [Мусаны] термэче немецлар гына эшли ала торган рэхи м-сезлек белэн ацын ждуйганчы ждэзаладылар. Ш. Маннур.
тер
264
тер
Т0РПЕ с. 1. Тырпаеп, кабарып торган,о чэнчэ торган. Терпе йон. Терпе кыл. II и. мэгъ. Йоннан бэй-лэнгэн эйберлэрдэ (мэсэлэн, оекбашта, биялэйдэ) тырпаеп тора торган тек, йон.
2. куч. Кешене мыскыллаучан, мэсхэрэлэучэн, ку-неленэ тиярлек усал итеп эйтучэн; чэнечкеле. [Яыз-ныц] терпе теллелеге. тертеп-чэнчеп сейлэшулэре, уткен итеп шаярулары кимуен------Зэйдук тэ чама-
лады. Б. Камалов.
3. куч. диал. Пешмэгэн эйбер.
Т0РПЭ с. диал. I. Дорфа, тексе, тупас. Терпэ тавыш. Г~1 Айдар бик э^итди Кэм хэтта бераз терпэ-рэк тэ иде. Сов. эд. | рэв. мэгъ. Сэлимэгэ шулай терпэ итеп кычкыру бетенлэй килешми, ошамый иде. Г. Бэширов. || рэв. мэгъ. Дорфа, тексе рэвештэ. — Тузга язмаганны сейлэмэгез. тыцлыйсым килми, — диде ханым, аны терпэ генэ булеп. С. Сабиров. Гай-кин комсомол булмэсендэ дэ узен терпэ Кэм тупас тотты. Г. Ахунов.
2. Мэсхэрэле, мыскыллаулы, чэнечкеле. Гыйльме-нисаныц бу терпэ сузлэрендэ ачыктан-ачык эйтелмэ-гэн, шул у к вакытта эллэ ни еракка да яшерелмэгэн упкэ бар. Ф. Хесни.
Т0РПЭЙТУ ф. диал. к. тырпайту. [Мияубикэ] йон-нарын терпэйтеп, кузлэрен акайтып балаларныц естенэ ташлана. М. Гафури.
Т0РПЭЛЭНУ ф. диал. I. Узен тупас, дорфа тоту, ачулану. — Ник терпэлэнэсец син, егет? Зткэй эйтмешли, юлыца капкын куйганым юктыр бит? Сов. эд. Бер минутта бетенлэй сузсез калган, тер-пэлэнгэн егетем, икенче минутта кинэт ачылып, эчендэгесен тышка селки башлый. Ф. Хесни.
2. Мыскыллы, мэсхэрэле, чэнечкеле сузлэр эйту. [ГА'эмил] тик кенэ йерсэ бер хэер иде эле. Теленэ салына. терпэлэнэ, учекли. Б. Камалов.
Т0РПЭЮ ф. диал. I. Тырпаю, кабару (чэч, йон турында). Ул картинаны куз алдыма китергэн саен. чэчлэрем терпэя, тэннэрем чымырдап китэ. Ш. Камал.
2. куч. Тупаслану, дорфалану, дорфа кешегэ эй-лэну. Я манг а ияргэн терпэйгэн. Мэкаль.
Т0ФРЭ ы. Сарык куганда эйтелэ.
T0PTEK и. 1. Нокта, тертке. Ике тертек. Куп тертек.
2. с. мэгъ. диал. куч. Упкэчэн, кинэ саклаучан (кеше турында). Тертек хатын.
Т0РТЕЛГЭН с. диал. шелт. Кире, тискэре (кеше турында).
ТвРТЕЛУ ф. 1. Уз хэрэкэтендэ берэр нэрсэгэ килеп бэрелу, тию. Вак ташларны кыштырдатып, кеймэ ярга барып тертелде. И. Гази. Эш нигэдер эти-сенеке шикелле шома бармады. я кун эцыерылды. я пычак тертелде. Э. Фэйзи.
2.	сейл. Хэрэкэт иткэндэ кинэт берэр тоткарлык-ка, комачауга очрау. Алар тагын да алгарак шуыш-тылар Кэм, кетмэгэндэ, бик нечкэ тимер чыбыктан ясалган киртэгэ — Бруно спираленэ килеп тертел-делэр. Г. Эпсэлэмов. II Берэр нэрсэгэ очрау, тап булу. Шулар хакында суз юкмы дип укыйм Кэм-----бик
таныш фамилиягэ килеп тертелэм. Сов. эд. [Томан-да] вак агачларны утеп чыкканда, Краснов, кем эйтмешли, аюга .тертелэ". Соц. Тат.
3.	куч. Берэр нэрсэгэ тукталу, тебэлу, хэрэкэтсез калу. Онытылып, кинэт [кызны ц] керфеклэре Бер ноктага килеп тертелэ. h. Такташ. II Берэр нэрсэгэ зур игътибар белэн нелеп карау. встенэ пижама кигэн Я\эгъфэр KYn вакытта китапларына тертелеп утыра. Каз. утл.
4.	Тырпаю, беленеп чыгып тору. Хэзерге монах-ларныц йезлэрендэ элекке кызыллык куренми, кабыр-галары тертелеп тора. К. Нэжми.
5.	куч. сейл. Нинди дэ булса утенеч белэн мерз-жэгать иту. Кайсы йортка гына барып тертелсэк ли ,Узебезгэ тиешлесен без биреп мрибэрдек инде. баш-каларга керегез", — дип бирмилэр. М. Гали. Бичарс лар ары бэрелделэр, бире тертелделэр, генаК шоя-лыгы, халык гаскэре энрибэрми. Г. Тукай.
6.	(Сейлэудэн, укудан) кинэт тукталу. Альфред, язуны таный алмыйча булса кирэк, тертелеп тукталып калды. Сов. эд. Шакир бу сузнец э^авабынм тертелеп калды: аныц башына берьюлы бер-берсен нэн ачырак сузле эллэ ничэ м;авап килеп тулдн. Ф. Эмирхан. II Сейлэгэндэ, укыганда тотлыгу. Ae«.i советы печате басылган ул саргылт кэгазьне Pet-тэм тертелэ-тертелэ кейлэп укыды. К. Нэжми. дкбэрев узенец ягымлы. яцгыравыклы тавышы белзн гадэттэгечэ чатнатып, Кичбер тертелмичэ сузен башлый. А. Эхмэт.
7.	куч. гади с. рэв. мэгъ. тертелгэнче. Туйганчы кире килгэнче. Тертелгэнче аша!.. М. Галэу.
Т0РТЕМЕШ с. диал. Аз сейлэучэн, сорауга рэт-лэп жавап та бнрми торган (кеше турында).
Т0РТЕМЛЕ с. диал. к. тертмэле. [Вахитны] .Ун гына калыргамыни?", .Патша ейрэсен ул да бераз эчеп кайтсын!" дигэн сыман тертемле сузлэр белэн каршы алдылар. М. Гафури.
Т0РТЕНДЕРУ ф. сейл. 1. к. чукындыру.
2. Властьтан, хакнмлектэн бэреп тешеру. — д хз зер [патшаныц] узен тертендерделэр. Ш. Маннур
Т0РТЕНЧЕК с. гади. с., сир. к. чукынчык. — Ах. имансыз, тертенчек бер нэрсэ икэнсец. А. Раем
T0PTEHY ф. I. сейл. к. чукыну (1 — 4 мэгъ.). Карт-лач кардиналлар. епископлар----Укына-укына. ка-
рап тертенэлэр Алтынланган тэрелэренэ. М. Гафури. Карчык яцадан тертенеп алды. Сов. эд.
2. и. мэгъ. сыйф. ф. форм, тертенгэн. гада с., тирг. к. чукынган.— Узенэ ярамаган сабанны китереп атты бугай бер тертенгэне. Ф. Хесни.
3. гади с., тирг. Кирелэну, ужэтлэну. Улсэц, Uft-назацны укымам дип, Мулласы да кичэ тертенде М. Жэлил.
О Тертенеп киткере гади с.— тиргэу сузе буларак кулланыла; синонимнары: чукынып киткере, чукын-гыры. Ат карагы: .Сизделэр бит. тертенеп катке ре!" — дип. тизрэк сызу ягын караган. Г. Бэширов.
Т0РТЕШ и. сир. к. терту (1, 2, 5 мэгъ.). [Сафа-ныц] тиргэше юк. сугышы юк, тертеше: Рэнэцеми, таякласа да бер кеше. Г. Тукай.
T0PTKE и. I. к. нокта (2 мэгъ.). [Сузыкларнын] еслэренэ калынлык, нечкэлеклэр ечен сызыклар терткелэр ку[ела]. Г. ИбраЬимов. [Агачта] энзш очы белэн ясалган терткелэр жруелмаган. Э. Маликов. Уылдыкларда-----кара терткелэр [бар]. Шу-
лардан тора-бара чукмарбашлар чыга. Г. Хэсэнов.
2. Бер тес тукымада, тэндэ икенче тестэге бврчек, тап. Зэцгэргэ ак тертке. Г~~1 Аныц мацгаен hm яцакларын зэцгэрсу терткелэр Кэм яра эзлэре кап-лап алган. Каз. утл.
3. куч. Чэнечкеле, эче, кунелгэ тия торган, ки-наяле суз. [Бариев:] .Егет халкы да кыйбланы бутан ташлый бугай",— дип, суз арасына тертке салгалап узды. Б. Камалов. II с. мэгъ. Кунелгэ тия торган, ки-наяле, чэнечкеле, эче, зэЬэр. [Салих] бу усал телм кызныц нинди максат белэн мондый тертке ф башлавын----бетенлэй ук ацлап бетермэгэн иде.
Г. Мехэммэтшин. Этисе бик тертке телле бит. .Эх, егет!" — дип куйды. Каз. утл.
тер
265
тер
Тертке бурэнэ — ей кыегында: ата Ьэм ана бэпкэ-лэрнен тубэнге очлары терэлеп тора торган аркылы ерлек.
О Тертке кебек — бик кечкенэ, бик вак. Кичэ тертке кебек кенэ куренгэн шэйэрчеклэр, авыллар буген ерактан ук балкып. аларны каршы алалар. А. Гыйлэжев.
Т6РТКЕЛЕ с. I. Терткелэре (1 мэгъ.), берчек-бер-чек таплары булган. Пашканыц кызыл терткеле, озын кунычлы итеклэре астында боз чатный. К. Нэжми.
2. куч. Чэнечкеле, эче, кинаяле, тертмэле. [Ул] э/сыелышта да берсеннэн-берсе терткеле сораулар бирде. Б. Камалов.
Т6РТКЕ-Т0РТКЕ с. Вак-вак нокталар булып ку ренэ торган. Тертке-тертке мецнэрчэ йолдызлар куз кысышып уйнадылар, мдем-э/дем килделэр. Г. Мехэммэтшин. [Белеем] тертке-тертке сипкел белэн капланган усал йезен студентка таба бор[ды]. Н. Фэттах.
Т6РТМЕШ и. Кемнец дэ булса элекке ялгышы-на кинаялэп эйтелэ торган эче, зэЬэр, чэнечкеле суз. [Дания:] Шэйэргэ килмэм дигэн идец бит. [Зэйтунэ:] Апа, бу „тертмешец" мица ябышмый. Бу юлы мин сица асрау булып килмэдем,------укырга килдем.
Т. Гыйззэт.
Т6РТЛ1Э с. Кинаяле, эче, зэЬэр, чэнчуле. Тертмэ телле. □ Мин боларныц шундый зэКэрле сузлэрен, тертмэ теллэрен ишеткэч, тузэ алмыйча, гарьлэ-неп кайтып киттем. М. Гафури. II Берэр нэрсэгэ кивая ясый торган, кинаяле, чэнчуле. „Ул шэйэр кызы шул!" — диюендэ узенэ курэ бертерле тертмэ уй барлыгын сизэ башладым. 3. Бэшири. | рэв. мэгъ. —Нинди кунак?—диде Идрис тертмэ генэ. Каз. утл. " и. мэгъ. Шундый суз. Аныц ачыктан-ачык ясалган тертмэсен дэ уткэреп ядибэрде Гэрэй. А. Гыйлэжев.
Т6РТМЭКЭЙ с. сир. 1. к. тертмэ. [Минмдан] терт-шкгй теллерэк булса да, сипкелле шофёр егеткэ карап елмая иде. М. Шэрифуллин.
2. куч. диал. шелт. Тискэре, узсузле (кеше).
Т6РТМЭЛЕ с. Киная белдерэ торган, кинаяле, эче, зэЬэр, чэнчуле. Аныц беренче сузе ук: „Без эфэнде тугел!.." — дигэн тертмэле тавышлар белэн каршы лынды. М. Гафури. Зэйнэпбану, элбэттэ, картыныц тертмэле сузенэ карап тормады. Би, андыйга гына исец китэ башласа! Ф. Яруллин. | рэв. мэгъ.— Нэрсэ-и бик исэпкэ баттыц. Кэбиров. э?—диде замполит тертмэле итеп. X. Камалов. Тукай ярым келкеле, тертмэле итеп суз башлый. 3. Бэшири.
T6PTTEPY ф. I. Йекл. юн. к. те рту.
2.	куч. сейл. Онгэмэдэшнен берэр кимчелегенэ, ял-гышына яки холык-фигыленэ, эшенэ Ь. б. ш. эче, чэнчуле суз белэн кинаялэу. Нэфисэ Намдияне енэп бетерми. „Безнец очта кеше — кара керле, сезнец очта бар да эчсерле",— дип. Нэфисэнец берничэ тапкыр эсдыр белэн терттереп тэ куйганы бар. Ф. Хес-ии,— Идрис дим, чабатага кыршау сугып. терттерми генэ сейлэ. Бабац узе белэ ул. Э. Айдар.
T6PTY ф. I. Таяк яки берэр нэреэнен очлы башы белэн орыну, жинелчэ кадау. [Хэлим] балчыкка тер-теп карады, бармак батмады. Г. Гобэй. II Кемнен дэ булса игътибарын берэр нэрсэгэ юнэлту яки ишарэ иту ечен ана акрын гына кагылу. Гыйльметдин сары кашли егеткэ тертеп куйды: ишеттецме? И. Гази. Згйтунэ нидер эйтмэкче булып авызын ача, Равил аца тертеп, сейлэмэ дигэнне ацлата. А. Эхмэт. „Сугу, бэру. [Кривоносов] йодрыгы белэн Ж,амали-иыц ияк астына китереп тертте. М. Гали.
2.	Берэр нэрсэне икенче бер нэрсэгэ тидеру, те-рэу. Атлар туктап торган арада борыннарын эсдиргэ
тертэлэр. Г. Бэширов. Су буенда, башларын комга тертеп. кеймэлэр тезелешеп торалар. Сов. эд.
3.	куч. сейл. (Башны) тубэнгэ ию, аска карау. Теге кеше, бичара, бернэреэ белмичэ, башын эсдиргэ тертеп, экрен генэ килэ. И. Гази.
4.	куч. сейл. Кем дэ булса берэр кеше кунеленэ ятышсыз авыр сузне кинаялэп, читлэтеп (эйту турында).— Ишеттецме, ата белэн ничек сейлэшэ [ул]? Революциягэ кадэр бакалея белэн сэудэ иткэнемне тертеп куя. Т. Гыйззэт. Хисами карт Иэгыймнец ейлэну вакыйгасы уцае белэн чыгарга н такмагында да бу моментка, йомшак кына булса да, тертеп утмичэ булдыра алмады. Ш. Камал.
5.	Кемне яки нэрсэне дэ булса этэру. Тертеп егу. I I Зур кеч белэн тышкы яктан тертэ, эчке яктан тарта торгач. карланып-бозланып каткан капка шыгырдап ачылып китэ. М. Гали. Хэлим кукрэгенэ сикергэн этне ачу белэн тертеп э/дибэрде. Сов. эд.
6.	куч. Шыту, туфракны тишу (усемлеклэр турында). Кар астыннан беренче умырзая чэчэклэре тертеп чыкты. Г. Гобэй. II Берэр нэрсэне эчтэн этэреп, аны кабарту, куперту, тырпайту. Сеяклэр тирене тертеп тору.
7.	Берэр нэреэ утырту, чэчу. Бакча артларинда шаярып кына тертеп чыккан кыярлар ашап бетерэ алмаслык булды. М. Шэрифуллин.
8.	Берэр кеше яки жанлы-жансыз нэреэ торган якка таба хэрэкэт ясау, ымлау, курсэту. [Картлар] угетлилэр сабыйларны, мица бармак белэн тертеп: „Карагыз. и сабыйлар. бу кешене, сезгэ гыйбрэт бу". Г. Тукай. Мица иптэшлэр----чандыр гэудэле, бедрэ-
рэк эсдиткэн чэчле яшь бер егетне: .Менэ Тукай шул инде", — дип, читтэн тертеп куреэттелэр. М. Гали.
9.	сейл. Берэр нэрсэне курсэту ечен кискен хэрэкэт белэн кемнен дэ булса йезенэ бик якын китеру. Гранатаны мацгаена терткэч. Немец мица узе би-релде. Ф. Кэрим.
10.	Берэр эйбер еслегенэ тугэрэк нэреэ (тап, нокта, берчек Ь. б. ш.) кую, тешеру. [Аызчык] акбурын бора-бора ике нокта тертте. Г. Гобэй.
II.	куч. сейл. Берэр нэреэ турында язу, берэр фи-керне кэгазьгэ тешеру. Ул уз инициативасы белэн бу куренешлэрнец бетен ваклыкларына кадэр аерым дэфтэргэ тертеп бара. Г. Галиев.— Шунысын да тертеп куегыз: бакчаны утыртканга быел унсиге-зенче ел. Н. Фэттах.
12.	сейл. Кемгэ дэ булса берэр нэрсэне тэкэллеф-сез, ашыгыч яки яшереп кенэ биру. Салынкы кашлы, чал сакаллы бер жандар офицер----кутэрелеп кенэ
карады да алдына анкета тертте. Г. ИбраЬимов. — Я, эндицги. уен бетсен. Бар эле син, теге булмэгэ чыгып тыныч кына йокла.— дип. эзерлэп килгэн яу-лыкны кулына терттем. М. Фэйзи.
13.	куч. гади с. Кемгэ дэ булса ришвэт яки сэда-ка биру.— Фэтхигэ акча тер'ткэн булмасагыз, ул сезне тыныч тотмас. Г. Камал.— [Мулла] уз кеше, куп итеп бер сэдака тертеэц, я кунакка чакырып тыгындырсац, шуныц белэн авызы томалана. И. Гази.
14.	куч. гади с. Берэр кешене, нэреэие кая да булса (мэсэлэн, эшкэ, торырга Ь. б.) урнаштыру. — Комендант белэн сейлэшеп, ничек тэ булса узец-не общежитиегэ тертермен. Ш. Хесэенов.— [Мэка-лэцне] башка берэр ждиргэ, я радиога тертербез, килере булыр. А. Гыйлэжев.
О Тертеп курсэту — берэр кешегэ яки нэрсэгэ кешелэрнец игътибарын (гадэттэ тупас рэвештэ) жэ-леп иттеру. Корыч дисциплина булачак аныц ферма-сында!---Селэйманов кебеклэргэ „энэ Нургалинец
эше ничек", дип тертеп куреэтергэ урын калмая-чак. 0. Еники. Тертеп чыгару (тешеру) — кемне дэ
тер
266
тес
булса эшеннэн, урыныннан куу, эшеннэн кнтэргэ мэжбур иту. кысрыклап чыгару. }К,иЬанша хэзрэт-нец дэ нибар кетеп торганы ничек булса-----Фэх-
ретдин хэзрэтне мэдрэсэсеннэн тертеп чыгармак, аныц урынына утырмак иде. 3. Ьади. Тертеп жибэру — кемгэ дэ булса тексе, кырыс менэсэбэт курсэту. Эгэр син аны шулай тертеп м;ибэрсэц, узецнэн ерак-лаштырырга сэбэп булырсыц. Г. Тукай. Тертеп усу — калышмыйча, артыннан куып, басып усу Ь. б. турында. [Зэйтунэ] сецлесенец аны тертеп усеп килгэн-леген искэ ала. Ф. Хесни. Тертсэц ишелергэ тора торган—утэ иске, жимерелер хэлгэ житкэн (йорт турында). Авылда бер генэ дэ тезек йорт кузгэ ча-лынмады диярлек. Ьэммэсе дэ иске, тертсэц ишелергэ тора. М. Галэу.
ТвРЧЭ и. биол. Тер эчендэ бер-береннэн кайбер узлеклэре белэн аерылып тора торган аерым затлар-нын (усемлеклэр, хайваннар, микроорганизмнарнын) теркеме; русчасы: подвид. Кыргый атныц Азиядэге терчэсе — Пржевальский аты кыргый хэлдэ хэзерге кендэ дэ очрый. Гомуми биология.
Т6РЭН и. Сабаннын, суканын туфракны кисеп бара торган елеше.— Жир бик нык катты, хэзер терэннэрне кенгэ ике тапкыр алыштырабыз. Г. Галиев. Атлар экрен генэ кузгалып киттелэр. Тагын сабан терэннэре эедирне кисеп керде. Г. Гобэй.
Терэн тактасы — сабаннын терэне беркетелгэи кин тимер, терэннен теп ягы. Терэн сабан — кайтармасыз борынгы агач сука. Каты чирэм-----тимер сабанны
чыдатырлык тугел.-----Шуца курэ [алар] эллэ кай-
чаннан кузгалмый яткан авыр терэн сабанны тартып чыгаралар. Г. Ибрайимов.
ТвРЭНКЕ и. диал. Аяк белэн басып кутэрелу яки аякны куеп тору ечен басмача; тэбэлдерек. Ике генэ тэгэрмэчле нэрсэ естенэ утырган бер кеше, аякларын ике якка салындырып. терэнке кебек бернэрсэгэ аякларын терэгэн. М. Гафури.
T6PY ф. 1. Берэр нэрсэне кат-кат беклэу, бетеру. [Апа] шэленец бер почмагын Ьич туктаусыз терэ дэ аны кире сутэ, тагын терэ, тагын сутэ. М. Гафури.
2.	сейл. Тэмэкене тартыр ечен кэгазь кисэгенэ салып, тыгыз итеп бетереп, нечкэ, кыска челем ясау. Утыр, дускай, берне тереп муибэр, Сандугачлар та-вышын тыцларбыз. Э. Ерикэй.— Мэ, терэсецме? — Яцарак тарткан идем тартуын, ярар, эйдэ. Ш. Камал.
3.	Берэр нэрсэне кэгазьгэ, чупрэккэ h. б. ш. урау. — Мин [мылтыкларны] майлап, чупрэккэ тереп, эциргэ кумдем. И. Гази. II с. мэгъ. Шундый эш белэн бэйле, шундый эш башкарыла торган. Теру цехы. □ — [Дез] Сэгыйтьэн;ан байныц чэй теру заводында яшнеклэр ташыйбыз. Сов. эд. II Шундый эш ечен ярар-лык. Теру материалы. Теру эйбере. Теру кэгазе.
4.	Берэр кешене материя, кием h. б. ш. эйберлэр белэн тыгыз итеп урау; жылы итеп киендеру. Ана, улыныц аякларын сакланып кына одеял белэн томалап, тереп, яцадан урынына утырды. А. Шамов. Габдулла исенэ-ацына килгэнче, энисе аны юрганга тереп, башына узенец шэлен урап, тирэн чанага чыгарып салды. Э. Фэйзн. II Берэр нэрсэгэ киендеру. Ул Иэфисэне зур шэЬэргэ алып китэр дэ, ефэккэ, кыйм-мэтле бизэклэргэ тереп, иц мэшйур театрларга, бакчаларга алып чыгар. Г. Бэширов.
5.	куч. Бетен яктан эйлэндереп каплап алу. Аксыл томан терде яшел кырны, сахраны. М. Жэлил.
6.	куч. Дереслекне, башкаларга белдерэсе килмэ-гэн чын телэкне берэр нэрсэ (мэсэлэн, суз) артына яки астына яшеру, каплап калу.— Ирекле ярату, имеш! Син узецнец йегэнсезлегецне шушы суз белэн термэкче буласыц. Н. Исэнбэт. [Искэндэр] узен бор-
чыган серне чишу телэге белэн, Гелсем апага аеш хэллэренэ, мэктэп, укыту мэсьэлэлэренэ тереп берничэ copay биреп караган иде. Г. Гобэй.
T6PYJIE с. Берэр нэрсэгэ терелгэн. Садыйк хаэ® Иэгыймгэ кэгазьгэ теруле. нечкэ эк;еп белэн аркым-торкылы бэйлэнгэн озынчарак бер теенчек тоттыр-ды. Ш. Камал. Аныц янында Ьэрвакыт эзер тотка» им-том бар иде: бер чеметем тоз, кечкенэ икмя катысы, иске чупрэк.-----Болар Ьэммэсе карыня
теруле. Г. ИбраЬимов.;.
ТвРЖЭГУН и. иск. Берэр эш, хэл, вакыйганнв ахыры, соны, нэтижэсе. Кисэктэн менэ сица „тер-м;эгун“! Шулар вэкил, шулар без яраткан, без ышак-ган кешелэр! Г. Тукай.— ha-ha-ha! Нэкъ терм;эгун~ю генэ килеп елгэште староста. Туйдан соц дембери'. Г. Бэширов
ТвС и. 1. Жисемнэрнен билгеле бер спектраз составтагы яктылыкны куру тойгысы тудыра торга узлеге; жисемнен яктылык тоны. Кан тесе. Тэн тесе Каралмрым тес. Коцгырт тес. Кояшта тесе уч? □ Бары да бердэй яшел булып утырган агачларш табигать нинди генэ теслэргэ бизэмэде! Бер ишелз-рен сары, аксыл-сары. лимон-сары теслэргэ манок чия белэн шомырт яфракларын куз ал.дында над-гылт-керэн тескэ манып чыкты. Г. Гобэй. Дшел тес — яз курке, Сары тес — кез курке. Ал да гел-эн;эй курке, Ак тес — кыш курке. Мэкаль. || сэнг. Сын-лы сэнгатьтэ: картинада, рэсемдэ буяулар кушылмасы колорит.
2.	Кеше башынын алгы ягы, йез; чырай. Син бит мица тесенэ карасац — мрирэнерлек кыз тэкъдим ют тец. 3. Бэшири. [Ризвановна] Гайшэ ханымныц hai искэртусез килеп керуе ошап ук эцитмэсэ дэ, они-моны сиздермэде. тесенэ чыгармады. Ф. Хесни. II Кешенек теге яки бу моменттагы рухи Ьэм фнзик халатен чагылдыра торган билгеле бер рэвеше (йез, куз Ь. б. ш. турында), чырай. Кызныц йезенэ, кузенэ хк-рэтле тес чыкты, гуя элекке вакытларын хэтер-лэде. Г. ИбраЬимов. Секретарь Зиннэтнец авыр) тес алган Ьэм таушалган соры битенэ куз сал[ды]. Г. Бэширов.
3.	Кешенен билгеле бер рэвеше, кыяфэте, килеп-килбэте. [Мулла] муэберлэнгэн кеше тесен бирер ечеь бекрэеп, ицбашларын салындырып, башын аскарю. ия теште. А. Шамов. || Нинди дэ булса куренеш. Зур шэЬэргэ керде зур шатлык тесе, Яцгырады шатлы [демонстрация] алкышы. Ш. Бабич. Вахит кайткЛ кенне Галлэм абзыйларныц ей эче бэйрэм тесен алды. М. Гафури.
4.	куч. Берэр эш-хэл, куренешнен барышында утэлешендэ билгеле бер форма, рэвеш. КуЛакларад яшерен тестэ алып барган бик куп кара эшлэре фот ителде. М. Эмир. Мансуров бу тэмурибэне бик кык тестэ Ьэм барлык колхозларда да киц кулэмдэ кул-лана башлау кирэклеген уйлап алды. Г. Бэширов. II Икенче бер нэрсэ яки эйбер рэвеше. Кече як бис тиз агач мастерское тесенэ керде. Г. Гобэй. Юные бай шунда у к кучерны, ультиматум тесендэ язылган записка белэн, шэЬэргэ куды. К. Нэжми.
5.	куч. Эш-хэлнен барышында, суз серешендэ бо-рылыш, яна юнэлеш. Шаяру белэн башланган суз мритди тес алып китте. Ш. Камал. Гарэфи абзый-ныц Газинурны яклап Ьэм мактап куюы эцгэмт бетенлэй башка тес бирде. Г. Эпсэлэмов. || Верэр эш-хэлнен, куренешнен яки кешелэр теркеменеи узен-чэлекле сыйфаты, характеры. Утерелученец исерек булуы турында докторныц [язуы] да булгач, суд. билгеле, сэяси тес ала алмый. h. Такташ.
6.	с. мэгъ. куч. Килешле, муафыйк, лаеклы.— Яры-шырга дип суз беркеткэнбез икэн, алардан артка
твс
267
тес
калу безгэ тес булмас. Г. Бэширов. Барыгызны да чыбыркылап. каулап торырга кирэк! Яхшы суз сезгэ тес тугел. А. Гыйлэжев.
7.	куч. (Берэр кешенен) истэлеге, ядкаре.— Мин уз угылымныц тесе итеп саклаган киемнэрне кешегэ бирер хэлем юк. Г. Тукай.— дгэр эти, эни яки ту-ганнарым тесе итеп татарлык заберем булса, мин аны улгэнче саклар идем. Г. Галиев.
О Тес бирмэу — этн. халыкныц элекке ышануы, ырымнары буенча: мифик абзар нясенэ терлек ошамау, гаилэгэ, йортка килен, кунак, мал килешмэу. Тес бирмэгэн малны асрама. Мэкаль. Хэрэм мал тес бирми. Мэкаль. Тес биру — (авырудан, кайгыдан) ябыгу, сулу, йез, кыяфэт узгэру. [Мэдинэ] бераз тес бирергэ елгергэн, ябыккан. М. Хэсэнов.
О Тес бету — к. тес качу (2 мэгъ.). Эй, фэлэн бай! — Корсагыц шицгэн, тесец беткэн... Ничек булдыц болай? М. Гафури. Тес бозу—йезенэ, чы-раена канэгатьсезлек, ачулану билгесе чыгару; текселэну. Бикмулла карт тузмэде, тесен бозып, тагын сукранып куйды. Г. Бэширов. [Сафа] бары тик, тесен бозып, тешлэрен шыгырдатып, бик каты кизэнэ генэ, сукмый. А. Шамов. Тес бозылу—чырайга канэгатьсезлек, ачулану билгесе чыгу; текселэну. Мин шул сузне эйткэч, ЗаКир эфэнденец тэмам тесе бо-зылды, кэефе китте. Г. Тукай. Тес качу (киту, югалу)— 1) элеккеге ачык тесе (1 мэгъ.) уну, бету. Яц-гыр, юеш, салкын эм;ил астында теслэре качкан матур колыннар, ду килеп, эче тавыш белэн кешнэ-шеп уйнарга тотындылар. Г. Ибрайимов; 2) бик кур-кудан, каушаудан, борчылудан, авырудан (кемнен дэ булса) йезе бик нык агару. Шунда куплэр тетрэде куркып, шашып. Ауды кайсы Куш китеп, теслэр ка-чыл. Ш. Бабич. Мин кешелэр арасында ишэкнец ейгэ керуен беренче мэртэбэ кургэнгэ, бетенлэй гаэк;эп-лзндем, тесем югалды, куркып киттем. Г. Тукай. — Тесец киткэн, эллэ авырыйсыцмы, балам? Р. Ишморат. Тес керу (куну) — тазару, тулылану (элек ябык, авыру йез-кыяфэтле кеше турында). [Хэйдэрнец] зле тес кереп э^итмэгэн ябык чырае ара-тирэ узенэ бер рух кутэренкелеге белэн балкып китэ. Г. Бэширов. Йезе ак бэздэй агарып кайткан Хэвадис абый-га да юалы болын------эцилендэ бераз тес кунды.
X. Сарьян. Тес килу — килешу, килешле булу.— Бу кайда укый икэн? Эмма биле тес килгэн бит?! С. Рэмнев. Тес салу (ташлау) — элекке тулылыгын, матурлыгын, сафлыгын югалту (йез-кыяфэт турында). — [Гелм;амалныц] битлэренэ эн;ыерчыклар керэ башлаган инде, бетенлэй теслэрен салган, карчыклар тесе керэ башлаган. Г. Камал.— [Хатын] юаная тешкэн. лэкин тес салмаган, элекке кебек бик сейкемле. Ф. Хесни. Бу тес ташламас карчык---------артистка
булган. Каз. утл. Тес югалту (щую)—1) элеккеге ачык тесе уну (гадэттэ тесле тукыма турында). [Во-докачканыц] буяулары искергэн, ала-кола булып. чын тесен югалткан. Ш. Камал; 2) к. тес салу.— Кызый темам ябыкты, тесен югалтты. А. Шамов. Тесе калмау — к. тес качу (2 мэгъ.).— Монда Зелэйха [кайгысы] гына булмаска кирэк. [Галинец] бер дэ тесе калмаган. Г. Колэхметов. Тесен (дэ) курмэу — берэр нэрсэне яки кешене бетенлэй белмэу, алар белэн бетенлэй таныш булмау яки алардан файдалан-мау. Гыйлем вэ мэдэният дигэннец тесен дэ курмэ-гзн, уку вэ китап дигэннец исен дэ иснэмэгэн [кучмэ халык] кызлары эченнэн шундый бер табигатьлене сайлап алыр идем. Г. ИбраЬимов. Бу балалар бетен-лэйгэ мэктэп тесен курми усэлэр. надан алар. хэ-реф танымыйлар. Ф. Кэрим. Тесе(ц) тугел — кемнен дэ булса берэр нэрсэ эшлэргэ хакы юклык яки ул ашне булдыра алмавы турында.— Колхоз сыерын
ябарга тесец тугел. К. Тинчурин. Тес(лэр)ен дэ ку-рэсем килмн — берэр кешедэн яки жанлы-жансыз нэрсэдэн бик нык туйганда эйтелэ. —Мин синнэн генэ тугел. анацнан да туеп беткэн, берегезнец дэ тесен курэсем килми. Г. Камал. Тестэн киту—к. тес качу (2 мэгъ.). Хаэн;и, бетенлэй тестэн китеп: „Ярабби, алай уйламадым",— [диде]. Г. Тукай. Тестэн чыгу — жайле-кышлы тесен алыштыру. Куян тестэн чыга, дйткэн суз истэн чыга. Мэкаль.
ТвС-БАШ м;ый. и. Тес Ьэм тышкы кыяфэт, килеш-киЛбэт. Ул тескэ-башка бик чибэр егет иде. Урта буйлы, бик тез,----кашлары куе кара, керфеклэре
озын, борыны туры. Э. Еники.
ТвС-БИТ м;ый. и. Йез торышы, тышкы кыяфэт, килеш-килбэт.— [Хатын] тескэ-биткэ чибэр, эшкэ уцган. X. Кэрим.— [Патшаныц] безнец авылга килеп тэ караганы юк. Тесен-битен белмэгэн, куреп таны-маган кешене ничек итеп сакламак кирэк. Ф. Хесни.
ТвС-БУЙ эс$ый. и. (Кешенен) кил еш-килбэте, тышкы кыяфэте, буй-сыны. Князьнец дэ тескэ-буйга чибэр генэ бер кызы булган. Г. Гали. II (Кешенен) йезе, тэн тезелеше, килеш-килбэте матур булу турында. — [Егет] ярамаслык тугел, тесе-буе бар, байлыгы бар. Г. ИбраЬимов.
ТвС-КЫЯФЭТ эс^ый. и. к. тес-баш. Андрей, урам сугышында яраланганнан соц, тес-кыяфэт узгэртеп, сакалын очлы итеп устергэн. К. Нэжми. Хэмидэ тес-кыяфэт белэн атасына бер дэ охшамаган. Ул эн-кэсе тесле кыскачарак буйлы, саргылт чэчле, тулы гына яцаклы. зэцгэр кузле. бик тере кыланышлы бер кыз. Ш. Камал.
ТвСКЭУ ф. диал. Берэр озынча, нэзек нэрсэне селку. Кечле [койрыкларын] тескэгэндэ [арысланны] ике фил саклап тора. X. Кэрим.
ТвСЛЕ I с. I. Нинди дэ булса бер тесе булган. Упкэлилэр чэчэклэрне терле тесле кубэлэклэр килеп. Г. Тукай. II Нинди дэ булса бер тестэ булган. Киндер башта соры тесле иде. инде ап-ак булды. Дэрдмэнд. [Аныц] куе яшел тесле, елкылдап торган ер-яца ефэк кулмэге, аз гына селкендецме, бегэрлэ-нер шикелле тоела. Г. Бэширов. II Ак Ьэм карадаи башка тестэ булган. Тесле карандаш. Тесле нэфис фильм.
2.	Тимер’Ьэм анын эретмэлэренэ кермэгэн барлык металларга бэйлэнешле. Африка иллэрендэ тесле металлургия усэ башлады. Соц. Тат.
3.	Нинди дэ булса йезле, килбэтле.— дле мин дэ сорашып бетерэ алмадым, ул кыз ни тесле соц? Г. Камал.
4.	(Билгеле бер) рэвешле, формалы. Я^ир йезендэ-ге йэр урыннар бер тесле тугел бит. Г. Тукай. II Караш, фикерлэрнен охшашлыгы, бердэйлеге; кебек, сыман. Минем генэ тугел, куп кешенец Шул тесле-дер атка карашы! М. Гафури. П рэв. мэгъ. Билгеле бер рэвештэ, билгеле бер формада. Ку пне кургэн, куп кыршылган Гайфулла Рэуф янында шулай йомшак ялагайланса, Искэндэр янында ул башка тесле-рэк сейли. Г. Нигъмэти.
5.	Берэр кеше яки нэрсэнен Томуми ;узлеген, сый-фатын белдеру ечен хезмэт итэ; нинди. Без аныц ни тесле кеше икэнлеген буын-буын санап, сейлэп кур-сэтэ алабыз. Г. Тукай.— Туктагыз эле, [эфэнделэр. сузлэр] ни тесле булса булсыннар, эмма безгэ, китеп. кеймэдэ [йерергэ] кирэк. Ф. Эмирхан.
Тесле металлар — тимер Ьэм анын эретмэлэреннэн башка барлык металл Ьэм металл эретмэлэренен гомуми атамасы. Тесле металларга бакыр, алюминий, магний, аккургаш-----йэм башкалар керэ. Химия.
Якутстан территориясендэ тесле металларныц бик
тес
268
Т6С
бай ятмасы табылды. Соц. Тат. Тесле нурлар физ.— ак яктылык нурын призма аша уздырганда экранда куренгэн жиде терле теп теслэр (алар бер-берлэрен-нэн дулкын озыплыклары белэн аерылалар). Тесле тэнлелэр — ак расага кермэгэн кешелэр турында (сары тэнлелэр — Азия халыклары, кара тэнлелэр—• негрлар).
Т0СЛЕ II бэйл. Кебек, шикелле, сымак, сыман. Чэ-чэккэйлэр гелнец сабагында Очып китэр тесле то-ралар. Ш. Бабич. Хатын буларак ул тагы да матур-ланып, тулыланып китте йэм торган саен пешэ, тулылана барыр тесле. Э. Еники.
Тв'СЛЕ III кис. диал. к. эйтэм, эйтэм жирле.
ТвСЛЕГЭН и. диал. к. течлегэн. Икмэк урынына алар нарат теслегэне (агачныц кайры астындагы яшь катлавы)----белэн тукланалар. Робинзон эзл.
ТеСЛЕЛЕК и. (Берэр) тестэ булу. Яшел теслелек.
ТвСЛЕЛЭНУ ф. I. Берэр терле тескэ керу, берэр терле тес алу. Марганцовка салуга су шэмэхэ тес-лелэнде.
2.	Берэр терле булып киту, берэр кеше яки жан-лы-жансыз нэреэ кебек булып киту. ‘ Ул, мичтэге ко-рымга буялып чыккач, м;ен-пэри теслелэнде. Сейлэм.
Т0СЛЭВЕЧ и. диал. к. тетэткеч. Теслэвеч денья тутырып тети башлады. Ялкын.
Т0СЛЭНУ I ф. Теш. юн. к. теслэу. Халык, гембэ белэн теслэнгэн умарта оясы кебек, кемнец ни эйт-кэнен ацламаслык итеп шаулады. К. Нэжми.
Т6СЛЭНУ II ф. сир. к. теслелэну. Куренэ [кайчак] ай ярты икмэк теслэнеп, кайвакыт кызлар кашыдай нечкэреп! Ш. Бабич. Куренэлэр таулар тетенгэ эйлэнеп. кук теслэнеп. Н. Исэнбэт.
ТвСЛЭУ ф. I. Берэр жанлы-жансыз нэрсэгэ (мэ-сэлэн, умарта оясына) яки кешегэ тетен ердеру.
2. этн. Халыкнын борынгы ышануы буенча: жен кагылган яки куз тигэн дип саналган кешегэ, хай-ванга кейрэп торган имэн я кибэн гембэсе, артыш таягы, чупрэк h. б. ш. нэреэлэрнен тетенен ердеру (ырым). }К,ен кагылган татардан яки татар хатын-нарыннан ж;енне куып чыгару ечен, аларны, кукерт яндырып, шуныц тетене белэн теслилэр. К. Насый-ри. Бер якыныбыз, ейлэренэ берэу килсэ, куз тия дип, м;айил карчыкларныц кушуы буенча, [кызын] тесли-тесли елатып бетерэ иде. Шура.
T0CMEP и. 1. Берэр теснен бик аз гына аерылып тора торган тере. Яшел буяуныц аксыл яшел тесмере.
2. Берэр нэреэнен, куренешнен уз ишлэреннэн бары тик теге яки бу сыйфаты, узлеге белэн, сизе-лер-сизелмэс кенэ аерыла торган тере. Сузнец мэгънэ тесмере. Тавышныц берэр тесмере.
3. куч. Хистэ, тойгыда, рухи халэттэ нэреэнен дэ булса беркадэр чагылышы. Лирик шигырьлэрдэ сагыш тесмере.
Т0СМЕРЛЭНЕШ и. Билгеле бер тесмер алу. Тердэш мэкальлэрнец мэгънэ тесмерлэнсшендэ узенчэ-леклэр була. Н. Исэнбэт.
Т0СМЕРЛЭНУ ф. 1. Билгеле бер сыйфатлары, узенчэлеклэре белэн куз алдына килу. Гелшайидэ, Мансур образлары да эле тесмерлэнми. Ахрысы шуца курэдер, романга тиз генэ тотына алм[ыйм]. Г. Эпсэлэмов. || Хэтердэ калу. Ничек кенэ итеп ул узенец язмышында якты сын булып тесмерлэнгэн шундый эйбэт йерэкле хатынны — беренче элепби ейрэткэн укытучысын оныта алды соц?! Г. Минский. Минем хикэялэрем журнал битлэренэ урнаша башлаган тэуге еллар (1922—24) энэ шул шартлар белэн тесмерлэнэлэр. К. Нэжми.
2.	Билгеле бер дэрэжэдэ генэ курену, шэйлэну Куе чирэм арасыннан тэгэрмэч эзлэре генэ тесмерлэнгэн юлда пар ат куренде. Г. Гобэй.
3.	Берэр ничек характерлану, ачылу. Монда ми» мэсьэлэлэре ачык тесмерлэнгэн берничэ сузгэ гею тукталып утэм. Н. Фэттах.
4.	Берэр нэреэ бик аз, зэгыйфь кенэ ензелу. [Лныц| йезе сагышлана. йэм шул сагыш артында куцелм I шаянлык тесмерлэнэ иде. Г. Гобэй.
Т0СМЕРЛЭУ ф. I. Берэр кешене анын хэтердэ калган сурэтенэ охшату, якынча хэтергэ тешеру. [Зан-тунэ] мица текэлеп карый, тик танымый. Дересрз-ге, тесмерли, анык итеп эйтэ алмый булса кирж Б. Камалов. Гали менэ шулай башта бу хатынны' тесмерлэп кенэ куйса да, ахырда тэмам кем икэнек белде. М. Гафури. II Берэр кешене йезенэ, кыяфэтенэ карап тану, тулысынча хэтергэ тешеру. Кара кузле бу эшчене Мебэрэкша кайчандыр кургэн иде бугай . Тимерче Мостафа ич бу!" — диде, нийаять, ул аны , тесмерлэп. К. Нэжми. || Гомумэн хэтергэ тешеру. Лг-кин моны Мансур бик нык тесмерли иде. А. Раем.
2.	Берэр кеше яки куренешнен узенчэлекле сыйфатларын, асылын билгелэу, характерлау. Байныц । психикасын шулай тесмерлэгэннэн соц, Гафури ачу белэн узеннэн шул юлларны ести. М. Жэлил.
T0CMEPCE3 с. диал. Тессез, тесе киткэн, ямьсез Заман уткэн саен,-----борынгы [матурлык] югом I
барып, хэзер бу м;ирлэр бик ялангач вэ тесмерсез булып калган. Ш. Камал.
Т0СМЕРСЕЗЛЭНУ ф. диал. Тесмере югалу, тес-сезлэну.
. Т0СНЭЛУ ф. диал. к. теслэну I. Идрис тагын бер тапкыр кичке томанда теснэлгэн урамнарга кузен тешерде. К. Нэжми.
Т0СНЭУ ф. диал. к. теслэу.
T0CCE3 с. I. Тесе булмаган, буялмаган. II Утэ || ренмэле. Тессез сыекча. Тессез газ. II Кузгэ ачык бэ-релеп тормый торган, тонык. Тессез тукыма. □ Габ делбасыйрныц йезе матурлык белэн аерырлык тугел I иде: тессез генэ соры кузлэр, саргылт кашлар Ф. Эмирхан.
2.	Табигый тесе, алсулыгы югалган (битнен теа турында). [Зиннэтнец] яцак тамырлары еш-еш чиер-теп ала, болай да тессез чырае тагын да агарыь ган. Г. Бэширов. II рэв. мэгъ. Табигый тесен югалтып,, агарынып. Кайда инде туган авыл, кайда ата? Тессез калган бичара кыз йушсыз ята. Н. Исэнбэт.
3.	Бернинди хис анлатмый торган, нурсыз. Айсыл, карчыкныц керфек теплэре кызарып торган тессез кузлэренэ, юкарып калган белэклэренэ караты]. Г. Бэширов. IIрэв. мэгъ. Бернинди хис анлатмый1; нурсыз. Аныц кузлэре----тессез йэм салкын карый
торган булганнар. Г. Гали.
4.	куч. Нурсыз, тонык, ямьсез. Бу искергэн алачы-гым йэм карацгы, йэм тессез. Дэрдмэнд. II шелт. Мэ хэббэтсез, сейкемсез, ягымсыз, эчке нуры булмаган. — Аларныц колга шикелле озын, шадра, тессез, ям сез, кыек авызлы, кэкре аяклы кызларына, булэге Л\ булмагач, эт барсынмыни? Г. Камал.
5.	куч. Ачык, узенчэлекле билгелэре булмаган башкалардан аерылып тормаган, кечсез, бернинди мэгънэгэ ия булмаган (хикэя, тел, стиль h. б. ш. турында). Фотографик куренеш рэвешендэ генэ теш релгэн эсэрлэр---- эцанлы кешелэрне, типларны
тулы канлы итеп ачып бирэ алмыйлар. Алар бер-катлы, мрансыз, тессез булып чыгалар. М. Жэлил. [Ду бит] тонык йэм тессез сузлэр. Г. Кутуй.
Т0ССЕЗЛЕК и. Тессез булу сыйфаты. Газныц тес-сезлеге.
70С
269
тет
ТвССЕЗЛЭНДЕРУ ф. I. Тессез иту, тесен бетеру. Сыеклыкны тессезлэндеру. Газны тессезлэндеру.
2. куч. Нурсызландыру, ямьсезлэндеру. Кузен тес-сезлждеру. Иезен тессезлэндеру.
3. куч. (Эдэби эсэр, тел, стиль h. б. ш. ларны) узенэ хас узенчэлекле билгелэреннэн мэхрум иту. 06-разларны тессезлэндеру. Эдэби эсэр телен тессезлэндеру.
ТёсСЕЗЛЭНУ ф. Тессезгэ эверелу, тессез булып киту. Янып торган теге эн;анлы кузлэр Тессез-лэнеп аска баттылар. М. Гафури. НиЬаять, тац билгелэре куренде: ай минут саен нурсызлана барды, йолдызлар тессезлэнеп югалдылар. Сов. эд.
ТвСТЭШ с. Теслэре бер булган, бердэй тестэге. [Зайидул га хэзрэт] яшелле-сарылы буй-буй эдрэс ча-панныц зэгъфран белэн тестэш чалмасын иртэнге намаздан бирле салмаган. К. Нэжми.
T6C3Y I ф. диал. к. теслэу. Агач гембэлэре ян-дырып тесэу.
ТвСЭУ II ф. диал. к. тезэу.— Безгэ солдатлар мылтык тесэгэндэ син кайда идец? РСДРП прокла-иацнясе. [Лыз], кесэсеннэн револьвер чыгарып, днвэр-нец кукрэгенэ тесэп берне шартлатты. Безнен юл.
ТвТЕК и. сир. Тетэп, тетен чыгарып тора торган, пыяла куыксыз лампа; сукыр лампа. [Хафиз] снаряд гильзасыннан ясалган тетеккэ ут кабызды. Ялкын.
ТвТЕН и. I. Берэр нэрсэ янганда аксыл зэнгэр, каралжым h. б. тестэге газ булып Навага чыга, кутэ-релэ торган бик вак каты кисэкчеклэр жыелмасы. Аксыл тетен. Тэмэке тетене. Тетен беркелу. Тетен исе. Тетен божрасы.\ I Пэули абыйларнын ей тубэлэреннэн,---беркелеп-беркелеп, кара-кучкыл-
лы. ямьсез, шомлы тетен чыга. М. Гали. Чи ботак-лардан саргылт куе тетен кутэрелэ. Г. Эпсэлэмов.
2.	с. мэгъ. Тетен (1 мэгъ.) чыгару, суыру, йоту Ь. б. ечен хезмэт итэ торган. Тетгн торбасы. □ — Тетен суыргычлар проектын гадилэштер. А. Гыйлэжев. Берэу. саф haea булсын ечен- завод трубаларына тетен йоткычлар уйлап таба. Чаян. Ул. улы белэн бергэлэп. мичнец бер елешен сутте. тетен юлларын келдэн, корымнан арчыды. А. Шамов. || Якын-тирэдэ-ге кешелэрне, ныгытмаларны дошманнан яшерер ечен тетен болыты хасил итэ торган. Тетен снаряды. □ Путин, тетен шашкалары кабызып суга таш-ла!—дип команда бирэ ЗаКидуллин. Путин шунда ук шашкаларга ут кабыза.-----Елга естг аксыл куе
тетен белэн каплана. Г. Эпсэлэмов.
3.	Сизелер-сизелмэс кенэ куренэ торган жинелчэ газ. Бераздан, тар муенлы шешэ бекелэренец тетен чыгарып. шартлап суырылуы [ишетелэ]. Сов. эд.
4.	тар. Элекке заманда авылдагы йортларнын, хужалыкларнын санын куреэткэндэ эйтелгэн. Ул ча-гында бистэ йез егерме тетеннэн артмагандыр. Таш пулатлар да бер-икэу генэ иде шикелле. К. Нэж-мн. Хекумэт, эувэлге налогларга гына разый булмый, тетен башыннан янэ беркадэр налог алырга----
низам чыгарды. Шура.
5.	куч. Берэр кеше яки нэрсэ турында ялган суз, хэбэр. Мондый коткы дош чан ягыннан. Кулак чыгара мондый тет нне, Большевиклар язын Сагынып кеткэн Кешелэрдэн бу суз кетелми. Ф. Кэрим.
6.	куч. Берэр нэрсэне сейлэуче яки эйтуче кеше; чыганак. [Нэсимэ:] Булэге нэрсэдер бит эле, А1эйсэ-рэ, эйеме? [Нурия:] Тетене бу яктан икэн. (Мэйсэ-рэне куреэтэ.) К. Тинчурин.
Тетен кайтару — бик каты жилдэн яки юллыкка берэр нэрсэ тыгылудан тэтен моржадан чыкмыйча кире эйлэнеп булмэгэ тулу. Тетен налоги (салымы) тар.— борынгы Русьта, Кавказ арты Ьэм Польшада
хужалык башыннан тулэнэ торган салым. Бер кенне тетен налогы жыючы Исмэгыйль турэ килеп керде. Каз. утл. Тетен салу—1) усемлеклэрне кыраудан саклау ечен тирес яки башка тетенлэп яна торган нэрсэгэ ут ягу; 2) жэйге челлэдэ атларны кигэвен Ьэм чебеннэрдэн аралау яки корт Караганда аларны умарта оясыннан куу ечен куе тетен чыгарып ут ягу. Фэйзулла бабай---йезенэ битлек кигэн, ку-
лына бал кортларына тетен сала торган кечкенэ калай савыт тоткан. Г. Галиев. Тетен юллыгы — тетен юлынын мичтэн торбага кадэр булган горизонталь елеше.
О Тетен булып очу—бетенлэй юкка чыгу, бету; эзсез югалу. Кадриянец кесэсендэ ейдэн кыстырып киткэн акчасы бик тиз тетен булып оча. Ф. Хесни. Шулай итеп, минем .Иман шарты'ннан алган „милли тойгым" тетен булып оча да китэ. 3. Бэшири. Тетен очыру—1) тэмэке тарту.— Тетен очы-рып алмыйбызмы?— [дип] ----- тэмэке терделэр.
И. Гази; 2) к. кузгэ тетен жибэру. Тетен санау — 1) юк-бар, файдасыз эш белэн шегычьлэну.— Сезне-келэр урамга тетен санарга чыгып киттелэр. X. Садрый; 2) гайбэт сейлэу. Тетен тавы — булмая-чак, бервакытта да утэлмэячэк зур вэгъдэлэргэ, бул-маслык нэрсэлэр белэи алдауга киная. Тетен тавы тоттыру — бик каты алдау. Тетен чигу иск.— тэмэке тарту. Алар. телеграммный, язусыз читлэрен ертып. юан итеп тэмэке терделэр йэм бик зур лэззэт белэн тетен чигэргэ ксрештелэр. 0. Фэйзи. Тетен чыгару—1) тэмэке тарту. Дерес. тэмэкене Гаяз да, мин дэ чынлап тартмый идек, тарту дигэнебез — тетен чыгару гына иде. М. Эмир; 2) мэгънэсезгэ гомер уздыру.— Без дэ яшибез дип тетен чыгарып йерибез икэн, селкенеп. А. Гыйлэжев; 3) уз йортын, уз хужалыгынны алып бару. Хужалыкны алып ба-рырга, кеше рэтеннэн тетен чыгарырга шулай ук кирэк иде. Ф. Хеснн. Тетен чыгу — эш бик куп вакытта эйтелэ. Тетен чыкканчы — бик куп, бик каты, бик пык. Иц беренче кенне---шатлыктан без те-
тен чыкканчы бер эчэр идек. М. МэЬдиев. Тетен эчу иск.— к. тетен чиг^. Ут кабызмый ул, тетен эч-кэндэ, иптэштэн элек. Г. Тукай. Тетен жибэру — берэр нэрсэ (эш яки куренеш) турында кемдэ дэ булса ялгыш фикер тудыру; алдау.— Син мица тетен жибэрчэ. белэм мин, премия бирэсец килми. X. Вахит. Тетенгэ чэчелу — тетен сулап тончыгу, ютэллэу. Мебэрэкша, тирэн суырып, тетенгэ чэчелде. К. Нэжми. Тетене йеру—берэр нэрсэне белерлек, анларлык дэрэжэдэ булу, берэр нэрсэдэн хэбэрдар булу. [Китапларныц] икесеннэн дэ бернэрсэ ацлар хэл юк. Урысчасына тетен йерми. татарчасына язучыныц узенец тетене йермэгэн. М. Фэйзи. Узец дэ чамаларсыц, тетенец йерми тугел. йери. А. Гыйлэжев. Тетене кыек — дересен сейлэмэуче, дерес-лекне терле сузлэр астына яшерергэ тырышучы кеше турында. Тетене кыек чыгу — дерес сейлэмэу, хэй-лэлэу, бутау. Тетеие туры — ачы хакыйкатьне турыдан-туры. кеше хэтерен сакламыйча эйтуче, туры сузле кеше турында. Тупасрак булса да, момент ечен Бадинец тетене туры иде. Ф. Сэйфи-Казанлы. Тетене туры (дерес) йеру (чыгу) — 1) хакыйкатьне турыдан-туры, яшерми эйту, туры сузле булу. Хэйбуш бу сузлэрне ярым курку, ярым кызыксыну аралии тыцлап торды да: „Бе! Тетене туры чыга тугелме соц моныц..‘— [диде]. К. Нэжми; 2) хакыйкатьне дерес чагылдыру. [Пьесада] шул чорныц кискен талэплэрен чамалау ягыннан авторныц тет гне дерес чыккан. Ф. Хесни; 3) дерес сейлэу, сузендэ хаклык булу, объектив булу.— Тетене туры йери моныц. нэни абый. Исбат лаз м. Э. Фэйзи. Тетен-
тет
270
тет
нен кайсы якка авышканын шэйлэу— мэсьэлэнец асылын ацлау, тешену. [Мэктэптэ] тетеннец кайсы якка авышканын шэйлэмилэр, дип уйлыйсыз. Сов. эд. Тетеннэн котылам дип утка тешу — бер авыр хэлдэн качып тагын да авыррак хэлгэ дучар булу.
ТеТЕНЛЕ с. Тетене булган, тетен катнашкан. Соцра тетенле тузан таралды. Э. Еннки. [Галан-калар}, тетенле иене тышка сереп, эцылыны. ей эчендэ калдыралар. Ш. Камал. || Тетен тулган. Тетенле йэм тузанлы зал буенча берникадэр йергэннэн соц, скамьяларныц берсенэ барып утырдым. А. Шамов.
Тетенле дары — селитра, кукерт Ьэм агач кумере катнашмасыннан торган шартлагыч матдэ.
ТеТЕНЛЭНУ ф. Теш. юн. к. тетенлэу. Ике кисэу башы кырда да тетенлэнэ. Мэкаль.
ТвТЕНЛЭУ ф. 1. Тетен чыгару; пыскып янып, куп тетен чыгару.— Учакта эллэ кайчан ут сунгэн, лампа да тетенлэми югыйсэ. каян килер икэн соц бу сэер ис? Г. Бэширов. Полк артыннан калмый килгэн кухня тетенлэргэ тотынды. А. Шамов. II Тетен белэн тутыру. Карт, тэмэкесе белэн булмэне тетенлэудэ дэвам итеп. диванга ярым ятты. Г. Иб-раЬнмов. || сейл. Тэмэке тарту; тартканда тетен чыгару. [Егоров] папирос тартмасын чыгарды: . Тетен-лэп алмыйбызмы?’ И. Гази. ]Луя?с], газетадан .кэ-эцэ аягы" ясап, тетенли башлады. Н. Дэули.
2. Пар, бу чыгару. Мондый кислота haeada тетенли. Химия.
теТЕНСЕЗ с. Тетене юк; тетен чыгармый торган. Заводныц буш корпуслары Нэм куккэ сузылган те-тенсез трубалары гына калган. Г. Эпсэлэмов. Газлы тетен йотып кукрэклэргэ, Тетенсез, саф денья са-лабыз. Ш. Маннур. Мецнэрчэ яшь йерэклэрне узенец мэцге сунмэс, тетенсез ялкынында чыныктыручы бу тойгыныц исеменнэн ук соклангыч дэрээцэдэ саф моц яцгырый. К. Нэжми.
О Тетенсез авыл—зират, каберлек. Тетенсез авылга хат йерми. Мэкаль.
ТвТЕНСУ с. Тетенгэ охшаш, тетен тесендэге, тетен сыман. Тетенсу томан. □ Тенлэ ук башланган тетенсу вак яцгыр йаман ^туктамады. Г. Эпсэлэмов.
ТвТЕНСУЛАНУ ф. Тетенсу булып киту, тетенсуга эверелу.
ТвТКЭЗУ ф. Берэр кешегэ якн нэрсэгэ житэрлек иту, житкеру (эш, материал, акча, азык белэн тээмин иту турында). Бетен ир-улакны узенец тепсез упкынына суырып алган патша армиясе ечен бер эйбер дэ теткэзеп булмый. К. Нэжми.— Тау тешэ, may менэ йереп, камыт бавы теткэзеп булмый. И. Гази.
ТвТКЭРУ ф. к. теткэзу.— дгэр эцир йезендэге адэмнэрнец барысы да шул Фос шикелле ашый торган булсалар, ничек азык теткэрер идек. Ф. Сэйфи-Казанлы. Югары ей бик искергэн, аца утын теткэ-реп булмый. Г. Бэширов.
ТвТРЭ и. диал. Сизелер-сизелмэс кенэ булып торган тетен. томан яки тузан кебек бик вак яцгыр Ьэм Ьавада шуннан хасил булган тоныклык, пэрдэ.
ТвТРЭЛЭНУ ф. диал. 1. Теш. юн. к. тетрэлэу.
2. Берэр еэбэптэн куз алды томалану, юка элпэ белэн каплану. Кинэт кенэ тынлык эцуялды, Бераз тетрэлэнде куз алды. Ф. Бурнаш.
ТвТРЭЛЭУ ф. диал. к. тетрэу.
ТвТРЭУ ф. диал. Тузан кебек бик вак яцгыр яву Ьэм шунын белэн Ьава бераз томанлану. Урман тетрэп курену.
ТвТСЕНДЕРУ ф. диал. 1. Сиздеру, тойдыру. Узенец ни эйтэсен тетсендереп эцибэру.
2. Калтырату, туцдыру, ешету.
3. куч. Кетелмэгэн суздэн, хэрэкэттэн, хэбэрдэн Ь. б. ш. (каз тэне чыгарлык дэрэжэдэ) тетрэндеру, i бик каты тээсирлэндеру. Бу хэбэр аны тетсендереп | эцибэрде.
ТвТСЕНУ ф. диал. 1. Сизу, тию. Авыртуны тет- | сенмэу.
2. Калтырану, ешу.
3. куч. Кетелмэгэн суз, хэбэр, хэрэкэттэн (каз I тэне чыгарлык дэрэжэдэ) тетрэну, бик нык тээсирлэ-ну.
ТвТТЕРУ ф. диал. к. теткэзу. Кезен халык аш- | лык суга, бэрэцге, кыяр, шалкан эцыя башлый. Менэ I шул вакыт инде тубалларны теттер генэ. Ак юл. I
ТвТЭГЕЧ и. Кечкенэ генэ куругенэ басып (гадэт- [ тэ умарта кортларына) тетен ердерэ торган махсус I корал; тетэслэвеч. Кортларны Караганда тетэгеч I кулланалар. Зоология.
ТвТЭПЛЕ с. диал. Зур гэудэле. Картаебрак ей- । лэнгэн булса да, [Хэйрулла] узенэ Караганда яшьрэк I булган, бик тетэпле Газзэ [Газизэ] абыстайне элэктергэн. Ф. Бурнаш.
ТвТЭС с. Навасы тетен, бик вак тузан, томан I пэрдэсеннэн гыйбарэт булган. Автобуслар саргылт I тузан аша Безнец эзгэ карап Цалдылар. Э без икэу I Тетэс урам буйлап Жэяулэдек вокзал ягына. X. Ту-фан.
ТеТЭСЛЭВЕЧ, ТеТЭСЛЭГЕЧ и. к. тетэгеч.
ТвТЭСЛЭНУ ф. 1. Тетен белэн ыслану. Сугыш ’ тетене белэн бергэ тетэслэнгэн-----бу яшь егет
[Ьэлак булды]. Г. Бэширов.
2.	Серемлэну, корымлану, серем белэн каплану. ; [Тасмалар] яца чагында нинди тестэ булганлыклари | да беленмэслек дэрээцэдэ каралып, тетэслэнеп бет-кэннэр. 3. Бэшири.
ТвТЭСЛЭУ ф. 1. Берэр нэрсэгэ тетен берку, аны  тетен беркеп ыслау.— Разия, гуд агачын яндырып, ’ урын-эцирне тетэслэп йери. М. Фэйзи. дгэр дэ кея табылса, --- [умартаны] сернистый газ белэн те- ’ тэслилэр. Йорт эшлэре.
2.	Серемлэу, корымлау, серем чыгару. Звбэйдэ килеп кереп лампаны кысты: .Тетэслэмэсен..." И. Туктар. II Берэр нэрсэне серем, корым белэн хкап-лау. [Аныц] эцитэкчелегендэге РСУ--Бауман ура- I
мын куп мэртэбэлэр тетэслэде. Соц. Тат.
3.	этн. к. теслэу (2 мэгъ.). [дбилэр] кейсезлэнгп » бала-чаганы артыш белэн тетэслэп, артына бер- ’ икене тешереэц, бик шифалы була дип ышанал р, И. Рэмиев.
4.	сейл. Бик куп тетен чыгарып (тэмэке, папирос) тарту. [Егет] иренеп кенэ папирос тетэслэргэ тотынды. Н. Фэттах.
5.	куч. Кискен чаралар куллану.— Буржуй холуй-ларын барлык ярыклардан эллэ кайчан тетэслэп куарга вакыт! К. Нэжми.
6.	куч. Тузан сыман бик вак булып яву (яцгыр > турында). Атналар буе кене-тене вак илэктэн илэ- , гэндэй тетэслэп торып узэккэ уткэн------бетмэс- I
текэнмэс кезге яцгырлар туктаган. Г. Бэширов.
ТвТЭТКЕЧ и. 1. к. тетэгеч. Кортларны тыныч- I ландыру ечен тетэткеч-----сатып алырга кирэк.
Йорт эшлэре.
2. (Балык, ит Ь. б. ш. нэрсэне) тетен белэн ыслау ечен махсус жайланма.— [Балыкныц] яртысын, ыслар- | га дип, тетэткечкэ элдем. Э. Камал.
ТвТЭТУ I ф. 1. Берэр нэрсэне пыскыту, тетенлэп яндыру. Сабир тиз генэ череклэр эцыеп тутырды. Нургали аны тетэтеп эцибэрде. Ялкын.
2. куч. сейл. Тэмэке тарту турында.— [Егетлэр] килеэлэр дэ лапас астында тетэтеп берэр сэгать
тэт
271
теч
керми утырырлар. Ф. Бурнаш. Хесэен янчыгын алып суза: .Тетэтеп э^ибэрэсецме?" М. Фэйзи.
ТвТЭТУ II ф. диал. к. теткэзу.— Тишек илэк кебек [ейнец] стеналары. ягып кына м;ылы тетэтэ торган тугел. Г. Ахунов.
Т9ТЭЧ и. бот. Казаяклар семьялыгыннан булган, яз кене ялтыравыклы сары чэчэк ата торган улэн усемлек (дару итеп кулланыла); кишер улэне; русчасы: чистяк, дымянка. Тетэч дип ашалган чуп улэн безнец Татарстанда бик куп очрый.----Ерактан кара-
ган вакытта ул бераз тетенгэ охшап тора. М. Корбан галиев.
ТвТЭУ ф. 1. Тетен чыгару, тетен кайтару, тетен-лэу. [вйнец] тубэсе, тэрэзэсе бар, хэтта миче дэ тетэп утыра. А. Гыйлэжев.
2.	Корым, серем чыгару, серемлэу. Ифрат, аягурэ басып, тети башлаган лампа филтэсен кысып куй-ды. А. Расих. [Нэфисэ] сукыр лампа гына тетэп утырган ярым карацгы ейалды аркылы аш еенэ чыкты. Г. Бэширов.
3.	Ялкынланмыйча, акрын гына тетен чыгарып яну; пыску. Хэлим тетэп яткан кара бурэнэлэргэ, ко-рымланып беткэн зур мичлэргэ, яртылаш кумерлэн-гэн агачларга карап бик озак басып торды. И. Гази. бйлэр кумер булган бер тендэ, Я рты авыл тетэп утыра. Ф. Кэрим.
4.	Тетен яки томан кебек булып тору, томанлану. Абдулка шул югарылыкка, анда тетэгэн Киек каз юлына кузен текэде. К. Нэжми.
5.	Тузан кебек гаять вак булу (янгыр турында). Тетэп яуган вак яцгыр астында, почта самолётына утырып, Бегелмэгэ очтым. Г. Ахунов.
ТОТУ ф. (Купчелек очракта юклык формасында: тетмэу/ Житу, житэрлек булу (эш, ашамлык, акча h. б. ш. турында).— Андый урыннарга тарата баш-ласац, монда эцэмэгатъ акчасы тугел. башыцдагы чэчец дэ тетмэс. Г. Камал. Эшмэкэргэ эш тетми. Мэкаль.
Т0Ф, аваз ияр. к. тфу.
Т6ФЕЛДЭТУ ф. Теф-теф итеп текеру. Йезлэрчэ авыз, бер дэ туктаусыз айбагар ярып, аныц кабы-гын — тефелдэтеп бара. Ф. Эмирхан.
Т0ФЕЛДЭУ ф. сейл. сир. Теф-теф иту (текеру турында). Тефелдэмэ эле!
ТвЧ: теч иту — теш арасыннан нечкэ генэ итеп текеру.
ТвЧЕ I с. 1. Тозы аз булганга яки бетенлэй бул-маганга узенчэлекле тэмен югалткан; тозсыз. Каспий дицгезенэ--Идел бик куп тече су китерэ. Физик
география. Берэу — течене, берэу—тозлыракны, берэу—ейрэне, берэу — ботканы яратыр. Ф. Сэйфи-Казанлы. || Тоз, шикэр, эче тэмлэткечлэр салып хэзер-лэимэгэн; киресе: ачы, эче.— Бу бер дэ йорт сырасына охшамый ла, бер яктан Караганда, ачы, икенче яктан Караганда, тече, эллэ нинди эчкелтем-течкелтем тэмнэр килэ. Г. Камал.
2.	Чупрэ салмыйча эзерлэнгэн, эчетелмэгэн (камыр Ьэм камыр ашлары турында). Тече камыр. □—Тече бэлеш камырына купме сода салырга [кирэк]? 9. Еники.
3.	Шикэрле, татлы, тэмле. [Перэннеккэ] берсе дэ кагылмый. Майибэдэр узенец тече эйбер яратмаган-лыгын баштан ук эйтеп кереште, э Гайния исэ ку-нагы кагылмаганга кагылмый. Ф. Хесни. II и. мэгъ. Татлы тэм, шикэрле тэм.— [Ду] чегендер белэн бэ-рэцгедэн генэ катырып эшлэнгэн лэбаса. Бер течесе дэ юк менэ! Ш. Камал.
4.	куч. Кунел болгатырлык дэрэжэдэ юмакай. Бу Мицлебикэгез бигрэк тэ тече кеше инде. □ 10халанып тече телец белэн, Урын алдыц йерэк
туремдэ. 3. Байчурина. Бу тече сузлэрнец иц зур елеше соцгы вакытта Нэсимэ адресына тешэ башлады: „Иокы туйдымы соц буген, Нэсимэкэй!' К. Нэжми. II Кунел болгатырлык дэрэжэдэ юмакайлык-ны, утэ ягымлы, назлы булып кылануны белдерэ, ча-гылдыра торган. Тече караш. Тече тавыш. □ Секре-тарьныц чырае инде тече тугел. ничектер ул милэш чэйнэгэн кеше чыраена охшый тешкэн. А. Шамов. Хэкимулла кэефсез вэ бераз ачулырак, эмма Сэмигулла абзый бераз течерэк вэ гафу утенгэн сы-мак кыяфэттэ иде. Ф. Эмирхан. | рэв. мэгъ. Айсылу Сэйфинец узеннэн югарыларга тече итеп елмая торган юмакай кузлэренэ салкын гына караштыр-гала[ды]. Г. Бэширов.
5.	и. мэгъ. диал. к. течлегэн.
6.	Кунелгэ авыр, кунел болгатырлык (ис турында). Яца туган берничэ бозау. унлап бэрэн авыр, тече ис таратканнар. Г. Ибрайимов.
7.	и. мэгъ. Тормыш иту ечен жинеллек; йэртерле шатлы к, рэхэтлек. [Мулла] ничэ еллар гомер иткэн, яхшы-яманны кургэн. деньяныц ачы вэ течесен татыган. Г. Камал. Ачыны течедэн аера белу ечен ач ысын да. течесен дэ татып карарга кирэк. —Ачы-сы н алдан татыганда гына теченец кадерен белэсец. А. Гыйлэжев.
Тече коймак — 1) махе, тече камырдан майга салып пешерелэ торган вак коймак. Чатыр-чотыр май кыздыруга, ейгэ экрелгэн тэмле искэ карап хекем йерткэндэ. тече коймакныц шэп булуы шик-сез иде. Ф. Хесни. [Абыстай] баласыныц хэлфэсенэ ак оннан сары майда пешкэн кабартмалар, тече коймаклар м;ибэрэ. Ш. Мехэммэдев; 2) куч. кимс. куп йэм тэмле ашаучыга карата эйтелэ.— Минем ирем аклар белэн сугышканда улде, ярлылыгым зур, ул тече коймак [мулла]ныц корсагын тутырырга мин-нэн иген copay оят тугелме? Г. Толымбай.— Я, тече коймак. дересен эйтэсецме, юкмы? Ж- Вэлиди. Тече кумэч махе.— тече камырдан гадэттэ вак-вак итеп табада пешерелэ торган майлы кумэч.—Эти, синец естенэ киндер орлыгы сибеп пешергэн тече кумэч ашаганыц бармы? Ф. Хесни. Тече тамыр бот.— кузаклылар семьялыгыннан тугайларда йэм басу-ларда усэ, тамырлары ашказаны авыруларын дэвалау, костыру й. б. ечен хезмэт итэ торган дару улэне; русчасы-. лакрица, солодка. Тече торма бот.— 1) к. редиска; 2) к. гэрэнкэ. Тече ут (улэн) бот.— бакча-ларда усэ торган тугэрэк яфраклы, сары чэчэкле, тече, авыр исле улэн усемлек (сабагындагы сары суын майга изеп, тече авыруына сертэлэр); куян балтырга-ны. Тече чия бот.— тече тэмле, тугэрэк сары, алсу, кызыл жимешлэре чиягэ охшаган йэм жылы якларда усэ торган жимеш агачы, шул агачнын жимеше; черешня.
О Тече корсак шаярт.— тече, татлы эйбер генэ ашарга яратучы кеше турында. Тече телле — бик йомшак итеп, мактап, утэ ягымлыланып, юмакайланып сейлэуче (кеше турында).— [Мин] социалист-револю-ционерларны — яратмыйм. Артык тече теллелэр. Т. Гыйззэт. Миргали эсэрдэ — тыштан яхшы куцелле. изге йэм тече телле кеше булып куз алдына баса. М. Жэлил. Тече теллелек — тече телле булу. Тече теллелекне ул узе шулай тэфеир кыла: ул менэ — Муса эфэнде була инде — юк кына нэрсэне тэкэллеф-лэндереп зурайта, .затегалилэре, бэндэлэре', ди. Тукай тур. замандашлары. Тече теллелэну — бик йомшак итеп, ярарга тырышып, ягымлыланып, юмакайланып сейлэу. Галиуллинныц минем белэн буген .сез" дип тече теллелэнеп йомшак итеп сейлэшергэ тырышуыннан мин уземэ тиешле нэтиэцэлэрне чы-гардым. Г. Кутуй. Тече теллэну — к. тече теллелэ-
теч
272
теч
ну. Мицсылу ире тирэсендэ тече теллэнеп: .Сица эйтэм, эллэ буген аш тэмсез булганмы? Нигэ, званым. ашамыйсыц?" — [да]. К. Тинчурин.
ТвЧЕ II и. 1. Битка, танга (бигрэк тэ авыз, борын тнрэлэренэ) чыга Ьэм гадэттэ кутырлана торган кыз-гылт керэн, алсу тестэге тире авыруы (тире тубер-кулёзынын бер тере); русчасы: волчанка, золотуха.
2. иск. Сифилис.
Тече авыруы — балаларда туберкулёз инфекциясе-нен узенэ бер чагылышы (мондый авыру белэн авыручы балалар чнрлэшкэ булалар Ьэм аларнын тэннэренэ Ьэртерле тнмгеллэр Ьэм эренле шешлэр чыга); русчасы-. золотуха. Дию борычыныц тамыры твче авыруы-на (золотухага) каршы кулланыла. Робинзон эзл.
ТвЧЕГЭН и. диал. к. течлегэн. Нарат течегэне. Течегэннец катыклануы.
Течегэн атнасы этн.— 15—25 июньнэрдэ уткэрелэ торган жыен исеме.
ТеЧЕЛЕК и. 1. Тече булу (1—4 мэгъ.). [Кабак] течелеге белэн хэтта 'ачлы-туклы яшэгэн кешене дэ биздерэ. М. Эмир.
2. куч. Ялагайлану катыш утэ ягымлылык, утэ наз-лылык, артык юмакайлык. [Хафиз] бу хатынны баш-каларга курсэтмэгэн келэч чырай Кэм твчелек белэн каршы алды. 9. Фэйзи.
ТвЧЕЛЭНДЕРУ ф. 1. Тече (1 мэгъ.) хэлгэ китеру. Дицгез суын твчелэндеру.
2. куч. Мактау сузлэре кыстыру, утэ ягымлы иту.
ТеЧЕЛЭНУ ф. 1. Тече (1, 2 мэгъ.) хэлгэ килу. Ак дицгез суыныц еске катлавы нык течелэнгэн. Физ. геогр.
2. куч. Кеше кунеленэ хуш килэ торган мактау сузлэре эйтеп, утэ ягымлыланып, ярарга тырышу, ялагайлану. Мэугыйдэ абыстай. ялагайланганны сей-мэуче, узен олысымак тотучан хатын булса да, ни ечендер, Бибигайшэнец мондый 'мактауларына юл куйды: .Течелэнергэ сица бир инде!.. Ай, Бибигайшэ кызым"...— дип келгэн булды. 9. Камал.— Я\аным. Фазыл, —дип течелэнеп кенэ башлады ул сузен. Ш. Бнкчурин.
3. куч. Берэр нэрсэ белэн лэззэтлэну.— Илдэ шундый эцитди керэш барганда, табигать матурлыкла-ры белэн течелэнунец кирэге юк. Т. Гыйззэт.
ТвЧЕ-МвЧЕ с. 1. Ьэртерле тече, течкелтем (эйбер тэме турында). Гэрэй карлыган яфрагы, керэн, тагын эллэ нинди тече-мвче тэмнэр килеп торган кыярларга чат ябышты. А. Гыйлэжев.
2.	и. мэгъ. Ьэртерле татлы камыр ашлары. Тече-мече ярату.
T04EHY ф. диал. 1. Рэхэтлэну, лэззэтлэну. Гэп куерды. карт кумый, атлар бара узалдына, Инде ул теченеп китэ, борылып утыра каршына. Ялт-йолт.
2.	куч. Бик йомшак сейлэп, мактау сузлэре эйтеп кешегэ ярарга тырышу. Я, теченмэ эле. Куцел бол-гатасыц!
3.	Тозлырак, ачырак ашамлык телэу. Йекле хатын твчену.
T64EPY ф. диал. к. течелэну (1 мэгъ.). Тоз сип-кэч, торма да течерэ. Мэкаль.
ТвЧЕТУ ф. 1. Йекл. юн. к. течу. Камыр течету.
2. Тече ис чыгару.
3. куч. сейл. Бнк тэмлэп йоклау. Бераз течетеп алырга кирэк.
ТвЧКЕЛТ с. диал. к. течкелтем. Ж,ылымса эцил — язгы кояш исен, былтыргы игеннэрнец течкелт тамыр исен, дымлы туфрак исен китереп, борын-нарни кытыклый. Г. Бэширов. Апа пешергэн аштан течкелт камыр тэме килэ. Р. Техфэтуллин.
ТвЧКЕЛТЕМ с. 1. Течегэ тартым, бераз тече булган. Кояшта эк;ылынган дымлы туфрактан, эцирдэ
аунап яткан былтыргы керэн яфраклардан — течкелтем бу кутэрелэ. Г. Эпсэлэмов.
2. куч. Артык назлы, ягымлы, юмакай. Минем хат-ны Сэмигуллин иптэшкэ курсэтуецэ бераз упкэлим. I Ченки анда течкелтем сузлэр шактый куп иде. Ill. Камал.
ТвЧКЕРЕК и. Течкеру; шулай ук течкергэндэ чыккан авазлар. Баецныц йэр течкерегенэ .ярхэмекэ алла" дип торма. Г. Тукай.
Течкерек уты (улэне) бот.— канлы бэвел иткэндэ дэвалау ечен файдаланыла торган улэн усемлек; рус- • часы: чехотная трава.
ТвЧКЕРЕНУ ф. Узалдына течкеру. Карт течке-1 ренэ.
ТвЧКЕРТУ ф. 1. Йекл. юн. к. течкеру (1, 2 мэгъ.), 1 [Ярлылар] безгэ килеп борычлар да ешкертэлэр, Шуны иснэтеп байларны течкертэлэр. Г. Камал. | [Хэсби], корыч айгырны течкертеп, урам буенча китте. Г. Бэширов. | з-сыз. Баш та авырта, хэл д> юк. Узе тагын течкертэ дэ йеткертэ. Н. Фэттах.
2. куч. гади с. (Мылтык, автомат Ь. б. ш. ут коралыннан) ату. — [Мылтыкны] турылап, теге [хыянэт-чегэ] берне течкерттем. Г. Эпсэлэмов.
3. куч. гади с. Кемнен дэ булса кэефен бозу; кур-кыту, еркету. — Ул кеше хэзер ире ечен елап утыра булыр; без аны юкка течкертмик. Ш. Камал.
T64KEPY ф. 1. Борын куышлыгын берэр нэрсэ тынычсызлау яки кычыттырудан ихтыярсыз кинэт haea беркеп чыгару. .Ж,аным!“ дим дэ .йач" дип бер течкерэм. М. Жэлил. }К,ийанша эцизнинец борыюш кояш нурлары кереп кытыклады, ул борынын кутэрде дэ течкереп эцибэрде. Тагын, тагын течкерде, тэнг рэхэтлэнеп китте. Ь. Такташ.
2. сейл. (Мотор, терле механизмнар Ь. б. ш.) тигез эшлэмэгэндэ езек-езек кечле тавыш чыгару. Гелсел-нец трактор моторы берэр течкерде дэ зшлэри тотынды. Г. Бэширов.
3. куч. эвф. Табигый хажэтен башкару. Ишэккэ тушэк эцэйсэц, течкереп тешэр. Мэкаль.
ТвЧЛЕГЭН и. бот. 1. Агачнын кабыгы Ьэм узагачы арасындагы катлавында мннераль Ьэм органик матдэ-лэргэ бай сыекча. — Яз кеннэрендэ тукраннарны коек суы, ягъни течлегэн эчэлэр дип сейлилэр. — Теч-легэн бик тэмле бит ул. Г. Галиев.
2.	Агачнын кабыгы астында яшь, яна ясалып килэ торган лайлалы узагач катлавы, яшь кайры; русчасы: заболонь.
Течлегэн коцгызы зоол. — агач кайрысын Ьэм теч-легэнен (2 мэгъ.) ашап туклана торган вак корткыч конгыз; русчасы: заболонник.
ТвЧ-ТвЧ ы. диал. к. бэрэч.
T04Y ф. 1. Тече (1—4, 6 мэгъ.) хэлгэ килу; течелэну (1 мэгъ.). Камыр бер сэгать-сэгать ярым чамасы течеп тора. Хал. ашлары.
2.	Куцел болгатырлык дэрэжэдэ сасу, серсу, тыичу. Альбомыцныц черек эцырларыннан Течегэн ислэр бэрэ борынга! 3. Бэшири. И течегэн, ешегэн. Базда сакал устергэн. Табышмак.
3.	куч. Кнрэгеннэн артык кабатланып, кешелэрнен кунеллэрен кайтару. [Камил эфэнде] халыкка карты инде бик течеп беткэн вэгазьлэр укый. Ф. Эмирхан-
4.	Гел тече эйбер ашаганга, аннан кунел кайту тозлырак, ачырак ашамлык телэу.—Бер айдан артык । бит инде [аларныц] тозлы аш ашаганнары юк. Ку-целлэре течеп бетте. И. Газн.
5.	куч. сейл. Берэр нэрсэ яки суз тээсир итеп, рухи Ьэм физик яктан йомшару, жебу.—Мин, бераз течегэн булсам да, сер бирмэс ечен: „Кая, хатыннар, утырыгыз",—дидем. 9. Айдар.
теш
273
теш
теш I и. 1. Йоклаганда элек уткэн нэрсэлэрне, вакыйгаларны, кешелэрне кабаттан куру, кичеру халате; йоклаганда куз алдына килэ торган нэрсэлэр, кичерешлэр. Ал аякларга башын куйган да йоклый, теш кура, Тештэ дэ тычкан, кусе халкы белэн ул эш курэ. Бер кусе йегерэ имеш тэ, бу куган тесле була, Вэм куып эциткэн дэ муеныннан буган тесле була. Г. Тукай. Марат, уянып кузлэрен ачуына, тешен Саниягэ сейлэде. Г. Гобэй.
2. куч. Тормышка ашмый торган, хыялый, чынбарлыкта булмаган нэрсэ турында. Лэкин [укенеч]! Болар бар да теш, бар да буш хыял гына. Ш. Мехэммэдев. Ник теш кенэ минем шатлыкларым, ник бетмэс ен — кайгы, газабым?! М. Жэлил.
Теш кую — к. истнхарэ кылу. Теш тэгъбире иск. — 1) теш юрау; 2) теш юрый, тештэ кургэннэргэ билгеле бер мэгънэ бирэ торган иске китап; тэгъбир-иамэ. Теш юрагыч иск. — к. теш тэгъбире (2 мэгъ.). Терле догалыклар, вэгазь-нэсихэт китаплары. фал-намэ, теш юрагычлар----[басылып] таралган. И. Рэ-
миев. Теш юрау — тештэ кургэннэрдэн нинди дэ булса бер мэгънэ чыгару, тештэ кургэнне билгеле бер рэвештэ анлату. Зыя. узенец теш юрарга оста икэнен бэян итеп: .Бер кеше узенец тубэдэн егылып тешкэнен курсэ, ул кеше тенлэ кроватеннан атылып тешкэн була', — [диде]. Ф. Эмирхан. Тешкэ ину диал. — к. тешкэ керу. [К^иЬанша] башка эшлэр хакында бик куп тешлэр курсэ дэ, мэдрэсэ хакында бер кэррэ дэ тешенэ ицмэде. 3. Нади. Тешкэ керу — берэр нэрсэ, вакыйга, кеше h. б. ш. тештэ курелу. [Вэсилэ] тешкэ кереп йедэтеп бетерде. Ф. Хесии. Былбыл булып, гелгэ кунып, Керэсец тешлэремэ. Жыр.
О Теш кебек (шнкелле) — куптэн уткэн, куптэн булган, онытыла башлаган нэрсэ, эш, вакыйга h. 6. ш. турында. Кайда китте---фэрештэ шикелле кызлар-
ныц куцеллэрен аулап, йерэклэрен каты селкенергэ мээк;бур иткэн чакларыц? Алар хэзер теш шикелле генэ тоела торгандыр? Ф. Эмирхан. Тик хэтерлим, тешем кебек кенэ, дтиемнец кайткан кеннэрен, Каршыбызга басып, келеп кенэ, Кочагына алып сей-гэнен. Ш. Маннур. Тешендэ дэ курмэгэн (курми торган) — к. тешенэ дэ кермэгэн. Бу ейдэ нилэр генэ юк! — Авыл халкы тешендэ дэ курми торган матур у рындыклар, естэллэр, кэнэфилэр. Г. Ибрайимов. —Постау бит!.. Моныц ишелэрне безнец нэсел-нэ-сэп кию тугел, тешендэ дэ курмэгэн бит. Г. Гобэй. Тешенэ дэ кермэгэн (кергэне булмаган) — куз алдына да китерергэ мемкин булмаган, берниндн хыялга да сыймаслык (эйбер, эш й. б. ш. турында). — Кур энэ Алафузовлар белэн Вэлишиннарны! Бу ике ел эчендэ злек тешлэренэ дэ кермэгэн купме файда алдылар. К. Нэжми. — Шундый эскертлэр куяр идек, Тэкъва Сэхэвецнец тешенэ дэ кергэне юк эле андый эскертлэрнец. М. Эмир. Тешецэ кермэсен — бик ямьсез яки хэтэр, куркыныч нэрсэ, вакыйга турында. Куренде аждаЬа! Тешецэ кермэсен. Н. Исэнбэт. Тештэ дэ курмэу — нэрсэгэ дэ булса башка беркай-чан да ия була алмау, аны курэ, очрата алмау. — Кыз чагыц— алтын чагыц, моныц кадерен бел, килен булгач, ул заманнарны тештэ дэ курмисец. Г. ИбраЬимов. Тештэ кургэн кебек (шикелле)— 1) бик кыска вакытта булып уткэн нэрсэ, вакыйга турында; 2) к. теш кебек. Чыннан да аца хэзер элеге хэл тешендэ кургэн шикелле генэ тоела башлады. Г. Бэширов. Тештэ курергэ генэ калу—бёркайчан да янадан кабат-ланмаслык эш, вакыйга й. б. ш. турында. Бу хэллэр зциргэ Барчасы бергэ Калган тик инде Тештэ курергэ. Г. Тукай.
Т0Ш II и. 1. Кен уртасы, ейлэ вакыты, кендезге унике сэгатьлэр. Теш алды. □ Буген иртэ юл салын-18 А-562
ган булса, тештэ аны кар басып китэ. Г. Ибрайи" мов. — Саматов, син иртэгэ тештэн соц сэгать икелэрдэ монда килеп чык. Ш. Камал.
2.	с. мэгъ. Кен уртасындагы, ейлэ вакытындагы, кендезге. — Мин элегэ теш ашы алдыннан аз гына [зчтем]. С. Баттал. II рэв. мэгъ. ©йлэ вакытын-да, кен уртасында. Иртэуцмаган — тешуцмас. Теш уцмаган — кич уцмас. Мэкаль. Иртэн мин аны кул белэн генэ эйлэндердем, теш кукрэк белэн, э кичкэ таба инде чыгыр кулына иякне куеп эйлэндерэ баш-ладым. Ялкын.
3.	астр. Теге яки бу урынныц меридианы аша Кояшнын нэкъ уртасы уту мизгеле.
4.	сейл. к. тешкелек. Семьялылар казармасында — тешкэ хэзерлэнгэн, терле урыннарда пешерелгэн бер ук тесле ашларны аш[ыйлар\. М. Гафури. Тешкэ кайтыр алдыннан МаЬриж;амал, яцадан урган булып маташып, бармагын урак белэн кисте. М. Гали.
Теш аву (авышу) — ейлэ вакыты узу, кендезге 12 сэгать узу. Болар исэнлэшеп----атка менгэндэ
теш ауган, кеннец кызулыгы басыла башлаган иде инде. Г. Ибрайимов. Больницадан кузгалганда сэгать унберлэр чамасы иде, э хэзер теш авышып килэ. Г. Галиев. Теш вакыты — к. теш II (I мэгъ.). Алар Югары Тегермэнлек авылына килеп кергэндэ. теш вакыты куптэн авышкан, кулэгэлэр озын иде инде. С. Рафиков. Теш вакыты бу луга карамастан, денья эцгердэге тесле карацгы. К. Тинчурин. Теш ягы — к. кеньяк. Теш ягына китеп. кыш уздырып, Тагын кайткан кошлар шикелле, Еракларга китеп йерим дэ мин, Сагынып кайтам туган эциремне. Ш. Маннур.
О Тештэн сонга калган — сонарган, вакытыннан сон эшлэнгэн. — Менэ шулай ул безнец мужик халкы. [куп сейли], э иц кирэклесе Ьэрвакыт тештэн соцга калган була. Ф. Хесни.
ТОШ III и. 1. Кайбер усемлеклэрнен жимешлэрендэ каты кабыклы орлык. Чия теше. □ бреклэрне [кызлар] талашып эщыеп ашыйлар, тешен кире бэрэлэр. М. Фэйзи. II Чиклэвек йэм башка кайбер жимешлэрнен каты катлавы эчендэге йомшак елеше. ]€)стэлдэ] тешлэре алынып ташланган чиклэвек кабыклары ]ята]. Ф. Эмирхан.
2.	диал. Тышча яки кузак эчендэге орлык. Борай теше. □ — Тегермэн кене буе тик тора, эшлэми, тартырга теш юк. Р. Ишморат.
3.	махе. Йомры теймэ кебек кнеэклэр хэлендэ майга салып пешерелэ йэм балга катырыла торган камыр азыгы, чэкчэк (татар милли ашы). Булочка-дан баш тартып, ]чэйне] теш белэн генэ эчэм. К. Нэжми. || диал. Бавырсак. Кайбер курше-кулэннэр буяулы кукэй урынына кара оннан катырган эре-эре тешлэр генэ биреп чыгар{алар]. Ф. Хесни. ]Гелсэйдэ] камырын кукэйгэ генэ изеп теш пешерде. Ф. Яруллин.
4.	Берэр нэреэнец урта, узэк елеше. Атом теше — атомныц уцай корылмалы авыр узэк елеше. О Атом уцай корылган тештэн Ьэм теш тирэ-сендэ эйлэнеп йеруче электроннардан гыйбарэт. Физика курсы. ]Егет], кыю гына, атом теше турында ацлатмалар бирде. А. Расих. II с. мэгъ. Атом теше эчендэ барган процессларга бэйле. Теш энергиясе. □ Теш эверелешлэрен ейрэну теш эчендэге бик зур энергия запасларын файдалану мемкинлеклэрен ачты. Химия.
5.	биол. Усемлек йэм хайван кузэнэклэренен ин мейим состав елеше. Бациллаларда кузэнэк теше те-зелеше. Таякчык сыман теш. Теш тышчасы. □ Теш терле формада: шар сыман, озынча, тугэрэк---фор-
мада булырга мемкин. Анатомия.
6.	куч. Берэр нэрсэнен ин кирэкле, иц эйэмиятле елеше, берэр мэсьэлэнен асылы.
теш
274
теш
Теш кыйпылчыклары физ. — атом теше буленгэн (таркалган) вакытта барлыкка килгэн кисэкчеклэр. Теш кечлэре физ. — атом теше эчендэге кисэкчек-лэрне бергэ туплап торучы кеч. Теш кечлэре бик зур булганлыктан, теш эверелешлэре вакытында гаять куп энергия аерылып чыга. Физика. Теш реакторы физ. — уран, плутоний кебек радиоактив элементларнын атом тешлэре нейтроннар тээсирендэ буленудэн гыйбарэт идарэ нтелешле чылбыр реакциясе бара торган жайланма; атом реакторы. Теш реакто-рында табигый уран кулланыла. Физика. Теш реак-цнясе физ. — атом тешен элементар кисэкчеклэр яки терле атом тешлэре белэн бэрдергэндэ барлыкка килэ торган реакция. Теш физикасы — физиканын атом тешлэрен йэм аларныц эверелешлэрен ейрэнэ торган булеге. Совет фэненец теш физикасы----елкэсендэге
уцышлары бетен деньяга билгеле. СССР тарихы. Теш чумече диал. — тишекле чумеч, сезгеч. Теш ягулыгы физ.—электростанциялэрнен, корабльлэрнен й. б. ш. теш реакторларын эшлэту ечен китэ торган теш энергиясе бируче матдэ (уран, плутоний h. б.). Теш есте диал. — юка итеп жэелгэн эче камыр естенэ бэ-рэиге ягып пешерелгэн ашамлык; шэнгэ. Тешлэр таркалу (булену) физ. — радиоактив матдэлэрне, мэ-сэлэн, уран атомнарын нейтроннар белэн бэрдергэндэ атом тешлэре кыйпылчыкларга булену. Тешкэ тарту — ашлыкнын тешен кибэгеннэн аеру.
О Теш кенэ — бик эйбэт, бик кыйммэтле, затлы. Кечкенэ булуына карама син аныц. кечкенэ дэ теш кенэ ул. И. Гази. Аныц кошы кечкенэ, Лэкин эче теш кенэ! Н. Исэнбэт.
ТвШ IV и. 1. диал. к. урын. — Эллэ нигэ менэ шушы тешлэрем авырткан тесле. Г. Колэхметов. —Мин ашыкканда, ул кабалана дигэндэй, ашыктыцмы, [велосипедныц] я бер теше, я икенче теше ватыла. Г. Мехэммэтшин. Вэрбер эцылы тунлы кешелэрнец Ж,ылы бурке, торыр теше бар. h. Такташ.
2.	диал. Берэр кешенен яки нэреэнен тышкы кыя-фэтендэге берэр сыйфат, чалым. Ул кай теше белэн-дер Зиннэткэ таныш кебек куренде. Г. Бэширов.
3.	бэйл. функ. диал. тешкэ, тешенэ. Вакыт, мизгел, чак. Без кайткан тешкэ штаб вагонында командир-лардан берничэ кеше----эцыелып утыра иде. III. Ус-
манов.
4.	бэйл. функ. диал. тешендэ. Билгеле бер вакыт арасын белдеру ечен кулланыла. Бер атна тешендэ эшлэнгэн эш. □ Соцгы атна-ун кен тешендэ рэтле эш курмичэ йаман расходланып тору-------узенекен
иткэн — кесэ ягы шэп тугел иде. Ф. Хесни. Ай тешендэ получка алгач. без тагын адаш янына киттек. Г. Гобэй.
О Теш булу—1) берэр нэрсэгэ, урынга дучар булу, туры килу, тап булу. Очтым гына очтым. оч булдым, Очалмый торган тешкэ теш булдым, Нинди генэ язмышлы мин булдым. Я(иде ят эцирлэргэ теш булдым. Жыр; 2) берэр урынга жайлану.
ТвШЕЛУ ф. з-сыз. к. тешу. Сталинград узе бу тирэлэргэ ул кадэр якын тугел. Яхшы пароход белэн дэ шэт ике тэулек тешелэ. Г. Бэширов.
ТвШЕМ I и. 1. сейл. Табыш, керем, килер. Газе-тадан да аз-маз тешем килэ. Г. Камал. Ул елдагы тешем нэн Ямансаз мулласы ер-яца калай тубэле йорт салдыра. сепаратор ала. К. Нэжми.
2.	Иген сукканда: орлыкнын чыгышы. — Энэ, баш-ланмаган биш йез келтэ бар эле шунда. тешеме чибэр куренэ, кырык поттан да ким булмас. М. Гали.
ТвШЕМ II и. лингв, иск. к. килеш IV. [Г. Нугай-бэктэ} тешем алты тердэ була дип ейрэтелгэн:
атау тешем (баш килеш). тарту тешеме (иямк килеше). В. Хангилдин.
Тешем килеше лингв. — кемне? нэрсэне? сораула-рына жавап булып килэ торган килеш. Тешем килеше баш килештэге исемнэрнец азагына еченче рэттпе -ны. -не, -ын, -ен терлеклэре кушып эйтелэ. Г. Алпаров. Тешем тэмамлыгы лингв, иск.—к. туры тэмам-лык. Тешем тэмамлыгы, иядэн соц эйтелгэндэ, куп вакыт -ны, -не терлеклэре белэн терлэнмичэ. баш килештэге тердэ генэ дэ килэ. Г. Алпаров. Тешем юнэлеше лингв. — теге яки бу эш-хэлнен объект тарафыннан утэлуен белдерэ йэм -л, -ыл, -ел кушымча-лары ярдэмендэ ясала торган фигыль категориясе (мэсэлэн: каралу, киелу, бизэлу). Тешем юнэлеше кучемле йэм кучемсез фигыльлэрдэн ясала. Д. Тума-шева. Тешем здемлэ лингв, иск. — к. тэмамлык жемлэ.
ТвЩЕМЛЕ с. 1. Файда, табыш китерэ торган; файдалы, табышлы. Яца урын. аларныц Казандагы урыннары белэн чагыштырганда, элбэттэ. тешемлерэк. Ф. Хесни.
2.	Орлыгы куп чыга торган. Быелгы арыш чумэ-лэлэре бик тешемле булды.
ТвШЕМЛЕЛЕК и. Тешемле булу.
ТвШЕНДЕРУ ф. Анлату. [Ул] электростанциям салыр ечен купме материал, купме акча кирэклеген бэйнэ-бэйнэ тешендереп бирде. Г. Эпсэлэмов. Мин уземнец планны разведчикларга кыскача гына итеп тешендердем. Э. Айдар.
ТвШЕНЕКЛЕ с. диал. Анлаешлы, анларлык. Башыннан алып ахырына кадэр тормышта булган во-кыйгаларны кургэзгэнлектгн, [эсэр] гаять гыйбрэтм дэ, тешенекле дэ. X. Кэрим.
ТвШЕНКЕ с. 1. Тешебрэк тора торган. Толып эченнэн тешенке ицбашлы. кыска буйлы, чандыр бер кеше килеп чыкты. И. Нуруллин.
2.	Берэр башы яки елеше тэбэнэклэнеп, тубэнэеп торган, тэбэнэк. Тигез басуныц сул ягы буйлап таба кырые тесле тубэн тешеп киткэн ялпак may карт-лэче сузылып бара. Шушы тешенке киртлэч ури эрэмэлеккэ хэтле езелми. Ш. Камал.
3.	Боек, борчулы, кимсенуле. Иптэшлэре арасында кием-салымда, тормышта тубэн булганлыгы ечен [аныц] куцеле тешенке. М. Гафури. Сабыйныц рухи гомер-гомергэ тешенке, куцеле китек булачак, го-мер-гомергэ ятимлеге турында уйлап эрниячж. Г. Гобэй. II Кунел боеклыгы чагыла торган. Рокыя шы-пырт вэ тешенке тавыш белэн: .Эчем поша",— диде. Ф. Эмирхан. || рэв. мэгъ. Боек, борчулы сурэттэ; боек, борчулы тавыш белэн. Зэйнэп бик тешенке йери, аз гына аулак калса, эцырлыи, моцлана, елый. М. Га-фурн.— Канэгать тугел дип, нэреэ эйтим икэн инде мин,— диде ул бик тешенке генэ. А. Шамов.
4.	куч. ёметсезлек, пассивлык белэн сугарылгаи. Вак б уроку а интеллигенциясенец 1905 нче елдан соцгы тешенке, ризасызлык настроениелэрен [С. Ромпее] шигъри сурэтлэрдэ гэудэлэндереп чыккан. Г. Нигъмэти.
ТвШЕНКЕЛЕК и. 1. Тешенке (1, 2 мэгъ.) булу, тэбэнэклек.
2.	Боеклык, кимсену; боеклык, кимсену халате. [Вэ ли] бервакытта да куцел тешенкелеген белми, йэр чак шат, Нэрчак шаян. Г. Мехэммэтшин. Бу егет-тэ тешенкелекнец эз генэ дэ эзе юк иде. Киресеки. ул келэч, шаян, барысына да емет белэн. якты чира й белэн карняй. А. Расих.
3.	куч. Жэмгыять тормышында еметсезлек, пассивлык н астроеннелэре. Эсэрдэ вак буржуа интеллигентлари ------тешенкелеккэ бирелэлэр, моннан ары да акта керэш алып бар>удан качалар. Г. Нигъмэти.
теш
275
теш
Т6ШЕНКЕЛЕКЛЕ с. диал. Анлаешлы. Минемчэ, бу телнец эйэмияте .татарча яки теркичэ" дип аталуында тугел, бэлки балаларга тешенкелекле булуында. X. Кэрнм.
ТбШЕНКЕЛЭНУ ф. Тешенке хэлгэ килу. Куцел тешенкелэну.
Т0ШЕНЧЭ и. 1. Чынбарлыктагы предметларнын, куренешлэрнен гомуми Ьэм теп билгелэрен ча гы л дыра торган логик фикер. Узкыйммэт тешенчэсе. дйбер тешенчэсе. Куппочмак тешенчэсе. О В. И. Ленин болай ди: „Мин: шиэк—-хайван ул, дип билгелим икэн, мин .шиэк" тешенчэсен кицрэк бер тешенчэгэ кайтарам". М. Абдрахманов.
2. Берэр нэрсэ турында кузаллау, фикер йерту, хэбэрдарлык. Мостафа. трактирда утырган сэгать-лэрдэ, кайбер иптэшлэренец энэ шул ейрэнелгэн. ку-негелгэн тешенчэлэргэ капма-каршы сузлэрен курку аралаш борчылып тыцлый. К. Нэжми.
T0I1IEHY ф. 1. Берэр нэрсэнен, куренешнен, суз-нен, эш-хэлнен асылын анлау, мэгънэсен ачыклау. Павел Иванович иц буталчык мэсьэлэлэр хакында да гади итеп, йэркем тешенерлек итеп сейли белэ. Г. Эпсэлэмов. Мин Сэгыйтьнец йезенэ карагач у к эшнец еметсез икэнен тешенеп алдым. А. Шамов. II Берэр нэрсэнен, куренешнен, вакыйганын Ь. 6. ш. асылына акыл белэн ирешу, асылын анлау.— [Мин] Ни-замыйныц комсомолец булып эцитмэгэнлегенэ генэ тугел, безнец ечен дошман икэнлегенэ дэ тешендем. Зояныц шул дошман кулында корал икэнлегенэ дэ тешендем. М. Эмир. Узем белмэгэн никадэр яца эй-бернец серенэ тешендем. А. Алиш.
2. Берэр нэрсэне белу, ачык нтеп куз алдына китеру. Язу-сызуныц нэрсэ икэнен дэ тешенмэгэн крестьян балалары ечен бу нэрсэне ацлау, белу чик-сез авыр булды. М. Гафури.
ТеШЕРЕЛМЭ: тешерелмэ дифтонг лингв.— ижек ясаучы сузык Ьэм й яки у (у) ярым сузыгыннан торган дифтонг (мэсэлэн, кей, туй, may, дэу сузлэрен-дэге -ей, -уй, -ау, -эу дифтонглары).
Т0ШЕРЕШ и. к. тешеру.— Эйдэгез, патша теше-реш уйныйбыз. И. Гази.
T0U1EPY ф. 1. (Кешене яки жанлы-жансыз нэрсэне) югарыдан яки берэр нэрсэ естеннэн тубэнгэ таба кучеру. Чилэкне тирэн коега тешеру. □ Ул естэл естендэге тэмэке тепчеклэрен ашыкмыйча'.гына идэнгэ себереп тешерде. А. Шамов.
2.	(Кешене яки жанлы-жансыз нэрсэне) узеннэн тубэнрэк торган жиргэ алып бару, илту.— Менэ бу хатны Эхмэт абзаца тешереп бир. Г. Камал. II Елга агымынын юнэлеше буенча агызу.— [Эти] язгы таш-кында, Урал тавы елгасыннан сал тешергэндэ, батып улде. Г. ИбраЬимов.
3.	куч. (Берэр эшне, язуны Ь. б. ш. ны) узеннэн тубэнрэк баскычта, буйсынуда торган оешмага тапшыру, жибэру. Верховный Башкомандующий стаскаем зур елгаларны кичу турында директива тешергэн иде. Сов. эд. II сейл. (Эшне дэвам иттеру ечен) берэр урынга тапшыру. Яца модельлэрне производ-ствога тешеру.
4.	(Поезддан, пароходтан Ь. б. ш. дан) тешеп ка-лырга мэжбур нту, тешэргэ кушу яки булышу. Баку белэн Дербент арасында бер кечкенэ станциядэ безне поезддан тешерделэр: билетсыз килэ идек. Ш. Камал. Кыш кеннэренец берсендэ авиадесантчыларны дошман тылына тешерэлэр. И. Гази.
5.	куч. гади с. Кемгэ дэ булса сугу. Гариф, ике яклап колак янга берэрне бик нык тешереп, [Сафа-ны\ эциргэ тэгэрэтеп эцибэрде. Ш. Камал. [Ул] Фэт-хигэ тагын берничэ мэртэбэ тешереп алды. Ф. Сэйфи-Казанлы.
6.	Берэр нэрсэне кулдан ычкындыру. Гайнулла хаэци бу хэбэрне ишеткэч,----куркусыннан кулын-
дагы тэсбихен дэ тешерде. Ш. Мехэммэдев. Газинур, бурэнэ тешереп, аягын имгэтте. Г. Эпсэлэмов.
7.	гадэттэ юкл. форм, тешермэу. ©стендэге якн кулындагы эйберне салу, берэр жиргэ кую. Ул кулыннан бер дэ тешерми Кара курчагын. М. Жэлил.
8.	куч. Берэр сэбэп аркасында яки берэр максат белэн текстнын аерым елешен укымый, язмый, сейлэ-ми калдыру, кыска рту. Ул абыйсыныц кабатлаганда тешереп калдырган сузлэрен естэп куя. Г. Гобэй. Сузне бик кыска тотарга туры килде.------Бик куп
урыннарны тешереп калдырдым. И. Гази. II (Кешене яки эйберне) берэр нэрсэ составыннан кыскартып калдыру, чыгару.— Куп кенэ ударникларны ни ечен премия [исемлегеннэн\ тешердец? Сов. эд.
9.	куч. Властьтан яки эш урыныннан алу. Россия халкы узенец патшасын тешерергэ кутэрелде. РСДРП прокламациясе.— Белэсецме, мине тешермэ-делэр бит, мин узем, председательлектэн азат ите-гез. дип гариза яздым. узем тештем. Г. Зэйнашева.
10.	Берэр нэрсэне салындыру, ию. Кыз озын кер-феклэрен тешереп, аска карап утыра. Ш. Усманов. Кыз, оялган сымак, башын тубэн тешерде. М. Гафури. II Берэр нэрсэне япканда яки каплаганда, аиын ку-тэрелгэн яки ескэ беркетелгэи елешен салындыру. ГелбаНар абыстай тэрэзэ пэрдэлэрен тешерэ. М. Гали. [Кызларныц] берничэсе чаршауларны тешерэ. М. Фэйзи. II Берэр нэрсэне уз урыныннан аска таба кучеру, салындыру. [Ул] башындагы киез эшлэ-пэсен мацгаена тешереп кигэн. М. Жэлил. Укытучы, кузлеген борын естенэрэк тешереп. журналга иелде. А. Эхмэт.
11.	Берэр нэрсэнен еслеген яктылык чыганагыннан каплап, аны жинелчэ каралту. Стенага шэулэ тешеру. II Берэр нэрсэ еслегенэ якты нурлар жибэру. Куз-гэ яктылык тешеру. Кояш нуры тешеру.
12.	Сыланучан яки сибелучэн нэрсэне берэр эйбер естенэ ягу, анын еслеген тигез итеп каплау.— Кук [эцирлек] естенэ яшел тешергэн [селгелэр] табыл-масмы? Г. ИбраЬимов. II Берэр нэрсэнен рэсемен яки бизэкне икенче кэгазьгэ Ь. б. нэрсэгэ кучеру. Аль-бомны алдыма куеп икенче бер кэгазьгэ зур чэчэкне кечерэйтеп тешерэ башладым. Ф. Эмирхан. II сейл. Берэр нэрсэ язу. Айсылу кэгазьгэ яца саннар тешергэн арада, Тимери тамагын кыргалады. Г. Бэширов. [Немец] сары трафарет аша сары буяу сертеп, безнец кукрэклэребезгэ----.SU" дигэн ике хэреф те-
шереп чыкты. Н. Дэули.
13.	Фотографиядэ, кинода: махсус аппарат ярдэмендэ кэгазьдэ, плёнкада предметный сурэтен ча-гылдыру, анын рэсемен алу.— Уткэн ел этисе аца фотоаппарат алып бирде. Хэзер аныц тешермэгэн нэрсэсе юк, кукурузын да тешергэндер. Г. Галиев. Без сезне кинога тешереп алабыз. Г. Гобэй.
14.	куч. Берэр терле халэткэ дучар иту.— Бала, бала, син безне нинди хурлыкларга тешерергэ ты-рышасыц? Ф. Эмирхан. Галимэ апа вакыйгасы Нэммэ-безне дэ тирэн кайгыга тешерде. М. Гафури. Совет халыкларын коллыкка тешерергэ омтылучы кыргый фашистларга — ачу туды. Г. Бэширов.
15.	куч. Кемдэ дэ булса билгеле бер хис яки фикер тудыру, кешелэр арасында билгеле бер менэсэбэт барлыкка китеру.— Жаным, озата чыкма! Шик те-шерерсец. Г. ИбраЬимов. Хэйлэ белэн дезертирлык иту алар арасына шактый салкынлык тешергэн. Ш. Камал.
16.	куч. сейл. Берэр нэрсэне хэйлэ яки жинел юл белэн уз милкенэ алу, узлэштеру. Бу атны мин бан-
18*
теш
276
теш
дитлардан тешергэн идем. Узлэрен тврмэгэ япкан-нан соц, атлары милициягэ калган иде. И. Гази. — Каян тешердец зле син аны?—диде Асылгэрэй. Петя кулындагы пугачка ирексездэн урелэ язып. М. Шабай.
17.	куч. свил. Берэр эш ечен хезмэт хакы алу. — Мин Gum аена шактый твшерэм. Шулай да, ичма-сам, бер генэ кен дэ акчаг'а туеп торганым юк. М. Эмнр.
18.	куч. сейл. Юнэлеш килешендэге исемнэр белэн килгэндэ: шул исем белдергэн кулэмдэ сарыф нту. [Акчурин] моннан бер ел эувэл, ун мец тэцкэгэ тешрреп, таштан бер мэктэп салдыр[ды]. Ш. Мехэммэдев.
19.	(Куз карашын) берэр кешегэ яки билгеле бер нэрсэгэ юнэлту, тебэу. Куземне язу юлларына те-шердем. 9. Айдар. [Карчык] кузлеге естеннэн кызга сынаулы караш тешер[де]. Д. Аппакова.
20.	Берэр нэрсэнен билгеле бер елешенэ, кнеэгенэ туры китеру (суздэге басым турында). Басымны. сузнец икенче иэцегенэ тешеру.
21.	Читтэн килгэн кешене кемдэ дэ булса кунды-ру, вакытлы рэвештэ торырга керту.— Башка кешелэр булса, мин аларны фатирга да тешермэгэн булыр идем дэ шул, солдат кешегэ суз эйтеп булмый. Г. Камал.— [Кунакны] минем фатирга тешереп куй. А. Гыйлэжев. || Кемие дэ булса узендэ кабул иту. Теп кодаларны тешеру. □ —Ногманнар узган атнаны егерме сигез ат белэн килен тешерделэр. Г. Камал.
22.	Берэр терле эшне утэтэ башлау, билгеле бер эшне башкарту. Мине башлап „Иман шартьГна, иэн;еккэ тешерэлэр. Ш. Эхмэдиев.
23.	сейл. Билгеле бер эш ечен кая да булса керту, жибэру, юнэлту.— Бу нишлэвегез инде, беркемгэ тешермэгэн тентуне тотасыз да безгэ тешерэсез, тота-сыз да безгэ тешерэсез! Г. Гобэй.— Энем... бугеннэн соц печэнчелэрне тугайга тешерергэ кирэк. М. Фэйзи.
24.	куч. сейл. (Исерткеч) эчу.— Кая, берэрне те-шерегез эле, озатканда куцеллерэк булыр, дип, яр-тышар чокыр аракы тотып, яннарына бардым. 9. Айдар.
25.	муз. Кутэренке тонны салмаграк кына экре-нэйтэ бару, тонны тубэнэйту (тавыш турында). Барган саен былбыл алга китэ. Сайрый тавышларын арттырып, Бер кутэрэ шунда, бер тешерэ, Кай вакытта куя сызгырып. М. Гафури.
26.	куч. Берэр нэрсэнен, куренешнен дэрэжэсен, данын киметеп курсэту. Аныц ни ечендер менэ бу казах алдында Казанныц яшь мулласын тешерэсе йэм узен кутэрэсе килде. 9. Фэйзи.— Син минем авторитетны тешерэсец. Р. Ишморат. II Акчанын яки эйбернен бэясен кимету, арзанайту. Эйбер бэялэрен тешеру.
27.	куч. сейл. Бозу, начарлату. Куцел тешеру. □ Жомгада булган талаш Габденнасыйрныц рухын шактый тешерде. М. Гали.
28.	ярд. ф. Юнэлеш килешендэге кайбер абстракт исемнэрдэн сон килеп, тезмэ фигыль барлыкка китерэ Ьэм шул суздэн синтетик фигыль ясый торган кушым-ча мэгънэсен белдерэ (мэсэлэн, хэтергэ тешеру — хэтерлэу). [Инженер] шиккэ теш рерлек бер адым да атламый. Г. Гобэй. Авылда кеше булмавы -------мине бик зур куцелсезлеккэ, терле шебйэлэргэ тешерде. М. Гафури.
ТвШЕРУЛЕ с. Тешерелэ торган; тешерелгэн хэл-дэге, тешерелмэ. | хэб. функ. Тэрэзэ 'ачыла. Пэрдэ тешеруле. М. Фэйзи.
ТвШКЕ с. 1. Теш вакытындагы, кен уртасындагы. Тешке ялдан торып совхозчылар Барлыгы да вшкэ [тотынды]. М. Жэлил. Тешке ял вакыты, кен эссе
иде. Ш. Камал. II Теш вакытында ашала, эчелэ торгаи. [Эби] тешке чэй янына эцилэк эцыеп кайта. С. Бат-тал.— Бугенге тешке аш бераз тозлырак булган, эчэсем килэ. А. Эхмэт.
2.	и. мэгъ. сейл. к. тешке аш.— Яца бистэдэ туган апалар бар бит минем, тешкегэ шунда барам. Кайвакыт узебез дэ пешерэбез. Ш. Хесэенов.
Тешке аш (чэй) — кен уртасында туклану йэм шу-нын ечен билгелэнгэн ял вакыты, тэнэфес. Эшчелэр тешке ашка туктагач, комсомол секретаре Кадыйр-ны уз булмэсенэ чакырып алды. А. Алнш. Буген тешке чэйдэн эйлэнеп килгэч, [Нургали]------абзар-
лар янына узды. 9. Еннки.
ТвШКЕЛЕК и. Гадэттэ кен уртасында ашау-эчу. — Берэр ашханэдэ тамак ялгап алырга иде. Шул холодильниклар, паласлар белэн утырып, тешке-леккэ соцга калдым. Г. Мехэммэтшин. II Теш вакытында ашала торган аш, теш вакытында эчелэ торган чэй. Ул узе этигэ дэшми. эшкэ киткэндэ, тешке-лекне ашарга акча бирми. Г. Мехэммэтшин. II Тешке ашау-эчу ечен билгелэнгэн ял вакыты. Тешкелектэн соц, Муса [листовканы] Арыслан белэн Мицгалигг укыды. Ш. Маннур. Бер кенне тешкелектэ мэзэгрх бер нэмэреэ ясады. 9. Баянов.
тешкЕН с. иск. к. тешенке (3—4 мэгъ.). Нишлим, I дуслар, мица язмыш шулай, Тешкен куцелем йамак моцлыдыр. 3. Бэшири. Бэйрэмсез кен — карацгы тен. I куцел тешкен!.. Житэр безгэ, ямьсез-гафи кеннэр I бетсен! Ш. Бабич.
ТвШКЕНЛЕК и. иск. к. тешенкелек (2—3 мэгъ).
ТвШЛЕ с. Теше Ill булган. Тешле йезем.
О Тешле тешендэ — Ьэркем узенэ тиешле уры-нында.
ТвШЛЕК 1 и. этн. Теш юрау китабы; тэгъбирна-мэ, фалиамэ. Мендэрецэ тешлек куеп, тешкэ кер-мэсме дип, йоклап киткэнсец. X. Камалов.
Тешлек салдыру этн.— изге дип саналган кеше-дэн билгеле бер эжер хисабына „теш курдереп" юра-ту, шул рэвешчэ килэчэкне белергэ тырышу. Ялгыз калган хатын-кызлар,------тешлек салдырып, фал
китабы ачтырып, узлэренец иртэнге кеннэрен юрат-[каннар]. Ф. Хесни.
ТвШЛЕК II и. 1. Жир шарынын телэсэ винда I урыны ечен кояшнын ин югары кутэрелгэн ноктасы. Тешлеккэ авышу. Тешлектэн узу. □ Кояш теш-леккэ менэ, haea кейдергэннэн-кейдерэ бирэ. Г. ИбраЬимов. II Теш вакыты, кояшнын кендезге сэгать 12 дэге • торышы. Ул тен буе йэм икенче кеннец тешлегенэ I кадэр эшлэде. Г. Кутуй.
2.	к. тешке аш. Тешлеккэ дип алып килгэн тозм кыяр, ике пэрэмэч йэм бер чэки сет белэн [Гэрэй тамак ялгаган. А. Гыйлэжев. II Кен уртасында ашау-эчу ечен билгелэнгэн ял вакыты; кендезге аш вакыты.— Без буразнага килгэндэ, Чулпан калыкмагак була иде эле, тешлеккэ туктаганда, кулмэклэрне салып сыга идек. М. Жэлил.— Тешлектэ бер тэлинк» сетле аш, катык-фэлэн, чэй белэн тэгамлэнерсец Г. Мехэммэтшин.
3.	Кеньяк. Кен урталарында тешлектэн рэхим-сез эссе эцил исэргэ тотынды. Г. Бэширов. || Жылы климат зонасындагы жир, жылы як. Тешлеккэ, зцылв якка юнэлеэгез, Ихтимал, безнец илгэ йэм эциткэй-сез. Н. Думави.
4.	куч. Берэр нэрсэ усешенен (мэсэлэн, кеше тор-мышынын) ин югары дэрэжэсе, ноктасы, ин яхшы чагы. — Ай... ул гомер кабат кайтса, мин шул твшлегем яцадан менсэм, нинди итеп яшэр идем! Г. ИбраЬимов,
Тешлек сызыгы астр.— Жир шарынын телэс3 нинди ноктасында меридиан яссылыгы белэн горнзонт
теш
277
теш
яссылыгы кисешкэн сызык; русчасы: полуденная линия. Тешлек ягы (тарафы) — коньяк. [Искэндэрлэр] ейлэренец тешлек тарафындагы очында еч тэрэзэ, кояш батышында еч тэрэзэле кунак булмэсе бар. 3. Ьади. Тешлек ягында, денья эцимерелгэн тесле, шалтырр-шолтырр килэ. Ш. Эхмэдиев.
ТбШЛЕ-енЛЕ с. сир. к. йокылы-уяулы. Моны [Гайфулныц] саташуы яки тешле-енле йокысы дип уйларга мемкин. Ф. Хесни.
Теш ЛЭНУ 1 ф. 1. Теш I белэн саташу. Шул арада узе даман тешлэнэ: гуя ул гимназист имеш, им~ тиханга хэзерлэнэ имеш. Ш. Камал. [Артём], эз генэ йокычсырап киттеме, тешлэнеп гаэцизлэнэ башлады. М. Шабай.
2.	мед. к. поллюция.
Т6ШЛЭНУ II ф. Теш III барлыкка килу.
Теш-ТОЛЕК эцый. и. Тешлэр I.
Т6ШЧЕК и. 1. кеч. к. теш III.
2.	биол. Усемлек Ьэм хайван к\зэнэклэренен теш-лэрендэге (III) шар сыман кечкенэ тэнчек; русчасы: ядрышко. Тештэ еш кына 1—2 тешчек була. Гомуми биология.
Т6ШУ ф. 1. Югарыдан яки берэр нэреэ естеннэн тубэнгэ таба кучу, тубэнгэ таба хэрэкэт иту. Шах-тага тешу. □ Биек may башыннан, аткан ук кебек очып. ике кеше чацгыда тешэ. Г. Эпсэлэмов. [Фа-тыйма], базга тешеп, бэрэцге алып менде. И. Гази. II Утырган урынын калдырып, жиргэ, аска кучу. Арбадан сикереп тешу. □ Атка атланган кеше, Хеснулла капкасы янына м;иткэч, атыннан теште. Ш. Камал.
2.	Су агымы уцаена хэрэкэт иту, берэр жиргэ бару. Ике айга якын акканнаН. соц,-алар, Астра-
ханьга тешеп эцитеп, салны тапшыралар. М. Гали. Югартын тешеп килгэн аккоштай ак пароходныц кисэтеп кычкыртканын ишет[тек]. Г. Гобэй. II Берэр жнрнен узеннэн тубэнрэк торган ягына таба бару, киту яки килу.— Мин бу кен---вокзалга кунаклар
озатырга тешэсем бар. Г. Камал. [Мицнулла], Якуб-ны ейдэ очрата алмагач,--тубэн очка таба тешэ
башлады. И. Гази.
3.	©стэн аска, тубэнгэ таба к\чу, тубэнрэк торыш алу. Бу чэнчу кукрэгемэ, кулбашларыма менде. Аннан соц, бетен тамырларым буенча, билемэ, аякла-рыма теште. Г. ИбраЬимов. Бер менеп, тагын уктай тешеп, Балык аулый эцитез акчарлак. Ш. Медэррис. II Уз хэрэкэтендэ, йерешендэ югарыдан тубэнгэ, гори-зонтка таба кучу (кук жисемнэре турында). Кояш узенец кызыл, салкын нурлары белэн may башын, тегермэн канатларын сыйпап утте дэ, урман арты-на тешеп, куздэн югалды. И. Газн. Без торып кит-кэндэ. ай инде тубэн тешэ, шулай да эле шэп яктырта иде. Ш. Камал.
4.	куч. Тубэнрэк баскычта, буйсынуда торган оеш-маларга жибэрелу, тапшырылу, бирелу (язу, директива h. б. ш. турында). Планнар югарыдан тешеп торды. Q. Маликов.
5.	Тигезлеген. тотрыклылыгын югалтып егылу, аву. [Лны/f] гэудэсе узен-узе тота алмыйча бусагага чал-кан тешэ. Г. ИбраЬимов.— Алгарак ятып бар, ермак-лар аркылы сикергэндэ, ялга ныграк ябыш, тешеп калма. М. Гали.
6.	Берэр кешегэ, нэрсэгэ (гадэттэ естэн) килеп бэрелу, сугылу.— Курдецме, чукеч бетен йезе белэн ничек тип-тигез килеп тешэ? Г. Эпсэлэмов. Сизмэ-гэндэ генэ арттан эцилкэлэренэ чыжылдап тешкэн солдат камчысы аларныц сузлэрен булдерде. М. Гали. II Ыргытылган, атылган нэреэ очып килеп житеп берэр урынга, жиргэ бэрелу. Вагон янында тешеп ярылган
бомба кыйпылчыгыннан ике солдат эцицелчэ яралан-ган. Э. Айдар.
7.	Очып килеп узеннэн тубэнрэк булган берэр нэрсэгэ куну (кошлар, бежэклэр турында); очып килеп жиргэ утыру (самолёт турында). Куначадагы этэч, канат кагып, актыккы мэртэбэ кычкыра да пырыл-дап эциргэ тешэ. А. Шамов. Аэроплан ниндидер зур шэд.эр читендэге аэродромга теште. А. Алиш.
8.	Уз авырлыгы нэтижэсендэ естэн аска таба юнэ-лу, очу, коелу. Алма езелеп тешу. Таш тешу. □ Бавага чейгэн вакытта [Гаязныц] кесэсеннэн пэкесе белэн тарагы м^иргэ теште. М. Эмир. II Коелу, сибе-лу, чэчелу. Яхшы эциргэ тешкэн орлык гел була. Н. Исэнбэт. Ашадым ла эцилэкнец пешкэнен, Ашама-дым эциргэ тешкэнен. Жыр. II Жиргэ коелу, яву (кар, янгыр, боз Ь. б. ш. явым-тешем турында). Кар тирэн тешу. □ дкрен генэ. урманныц сихри тынлыгын бозудан курыккандай, тирбэлеп кенэ, тэцкэ карлар тешэ. Г. Гобэй. Бавалар бик корыга китте: бик озак вакытлар бер тамчы да яцгыр тешмэде. Без-нен юл. || Таму, коелу, агу (куз яше, су тамчысы Ь. б. ш. турында). [Аныц] кузлэреннэн кайнар яшьлэр Мелдерэп тешэ эциргэ. Э. Ерикэй. Анда иске, зур тэгэрмэчтэн тешэ су шалтырап. Н. Исэнбэт.
9.	Беркетелгэн, ябышкан, кидерелгэн яки табигый урыныннан кубу, сыну, кителу, езелу. Чилэкнец ко-лагы тешу. Тырнак тешу. О Тешец тешеп, тэмам картайгансыц, Тэмам зштэн чыгып беткэнсец!.. М. Гафури. днисе аныц----ес-башларын ямап, теш-
кэн теймэлэрен тагып куйды. М. Гали.
10.	куч.' Берэр еэбэп аркасында текстнын аерым елеше укылмый, язылмый, сейлэнелми калу.— Язды-гызмы? Хэзер карыйм. Бер хэрефе тешеп калган. Г. Гобэй.
11.	куч. (Берэр эшнен, энгэмэнен Ь. б. ш. нын) объекты булудан туктау. Игътибардан тешу. Куздэн тешу. □ Ун ел аныц исеме теллэрдэн тешмэде. Г. Эпсэлэмов.
12.	гадэттэ юкл. форм, тешмэу. Кемнен яки нэреэнен дэ булса естендэ (кулында, башында) булу. Иртэдэн башлап кичкэ хэтле балта йэм пычкы, китмэн д.эм керэк куллардан тешмэде. Ш. Камал. [Галиулланыц] кечле чагы утте дэ китте, э ицба-шыннан даман ертык туны тешкэне юк. И. Гази.
13.	куч. Бер якка тэбэнэклэну, бер ягы тубэнэю, бер якка авыш булу. Уц якта яр, сезэклэнеп, Идел буена тешэ. М. Жэлил.
14.	Аска таба салыну, сэлперэю. [Авы/?у] нэреэгэ-дер кулын кутэрде, лэкин аныц кулы шунда ук хэл-сезлэнеп сэкегэ теште. А. Шамов. Бакчамдагы алсу геллэр Сусыз тешкэннэр шицеп. М. Жэлил.
15.	Уз урыныннан аска таба кучу, салыну (кигэн кием турында). [Фуражка] эз генэ селкенугэ тешеп кузне каплый. Г. Гобэй. [Малой] шуып тешэргэ торган чалбарны ике кулы белэн кутэреп тора. h. Такташ. II Аскы очы яки аскы елеше (жилкэлэргэ, тезгэ Ь. б. ш. га кадэр) салыну, асылыну. [Карлыгач] эцил-кэсенэ тешеп, дулкынланып торган зур кара чэчлэ-рен рэтли. Г. ИбраЬимов. [Вадапныц] естендэ тезенэ кадэр тешеп тора торган киндер кулмэк. Э. Фэйзи. II Берэр нэрсэне каплап тубэнгэ таба салыну (бер очы кутэрелгэн яки беркетелгэн эйберлэр турында). [Ул], пэрдэсе тешкэн тэрэзэлэренэ карана-карана,-------
еенэ таба атлады. Г. Бэширов. [Сэхнэдэ] пэрдэ тагын теште, тагын кутэрелде. К. Нэжми.
16.	куч. Берэр жирне каплап алу, берэр урынны билэп алу (карангылык, томан Ь. б. ш. турында); ину. Карацгы тешу. □ Бавага тац алдындагы тэмле салкынлык тешкэн. Г. Тукай.
теш
278
теш
17.	Яктылык килу, берэр нэрсэнен еслеген, эйбер-лэрне яктырту. Кояш тешми торган як. □ Кар естенэ айныц ап-ак нурлары тешкэн. Ш. Камал. Тац яктысы тешэ тэрэзэдэн, Без йаман да тушэк кы-рында. М. Жэлил. II Берэр нэрсэнен еслеген яктылык чыганагыннан каплап, аны жинелчэ каралту. Шэулэ тешу. □ Таулардан суга кап-кара кулэгэ тешкэн. И. Гази.
18.	Сыланучан яки сибелучэи вак нэрсэ берэр эйбер естенэ ягылу, анын еслеген тигез каплап алу. Ул эле йаман пудыр ягынып бетерэ алмый, пудыр ямьсез теште дип, яцадан битен юып ята. Г. Камал.— Синец кершэнец шэп тешмэгэн. К. Тинчурин.
II Берэр еслектэ нинди дэ булса ачык эз калу, барлыкка килу. Низамый пичэтенэ биш йолдыз сурэте тешкэн сары бутылканы ача. М. Эмир. [Кызныц] естендэ аклы кулмэк. }Китен чэчэге тесле вак-вак кына бизэклэр тешкэн. Ф. Хесни. II Берэр жан иясе якн жансыз нэрсэ уткэндэ яисэ берэр нэрсэ сугыл-гаида туфракта, карда h. б. ш. батынкы сурэт ясалу турында. Кышлар эцитсэ, куян эзе тешэ кырга, Апак булып яр буенда тал бэслэнэ. 3. Мансур.— Там-ганы да бер сугуда салырга кирэк: тамга ачык, туры булып. бурэнэ башыныц еске кырыена, билгеле бер урынга тешсен. Г. Эпсэлэмов.
19.	Фотографиядэ: махсус аппарат ярдэмендэ кэ-газьдэ, плёнкада h. б. ш. да предметный сурэте ча-гылу, эзе калу. Ул рэсемгэ дустыбыз Шэйхетдинов-ныц хатыны йэм аныц берсеннэн-берсе кечкенэ булган еч баласы тешкэн. А. Шамов. || Фотографиядэ: махсус аппарат белэн предметларнын уз сурэтен, рэсемен алдыру турында. . Таш дея" янында рэсемгэ тештек. А. Эхмэт.
20.	куч. Билгеле бер роль башкарып, киносъёмкада катнашу. Хесэен [кинога] бик яхшы тешкэн дип куп сейлэделэр ул чакта. Г. Эпсэлэмов.
21.	Берэр нэрсэнен еслеген каплау, берэр нэрсэ-нец еслегендэ хасил булу. Кузгэ ак тешу. □ Иртэ белэн ей тубэлэрен, каралты башларын, урамнарны агартып ап-ак кырау тешэ. Г. Бэширов. Аяк астына чык тешкэн. А. Шамов. Павел Ивановичныц чэчлэ-ренэ чал тешкэн. Г. Эпсэлэмов. || Тэнгэ, усемлек яф-ракларына чыгу, аларнын еслегендэ хасил булу (тер-ле-терле таплар, шадра h. б. ш. турында). Аз гына шадра тешкэн итлэч кызыл йезле------директор аца
гаэцэп таныш. Э. Еники. Гелзэбэр, вак-вак сипкел тешкэн озын бармаклары белэн, эледэн-эле бил кае-шын рэт[ли]. Г. Бэширов.
22.	(Кешедэ, хайваннарда, усемлеклэрдэ) авыру барлыкка килу. Тут тешу. □ —Генай шомлык1 Кышкы салкын белэн Томау теште бер кен борынга. М. Жэлил. Алар сары тешкэнгэ каршы ителэ торган имнэрнец берсен дэ калдырмадылар. Г. Рэхим.
23.	Берэр урында жыелу, барлыкка килу. Кар астына су тешу. □ Карлар эру белэн болыннарда, Сулар тешу белэн елгага, Иц беренче булып умыр-зая Баш кутэреп чыга деньяга. Э. Ерикэй. II Берэр урынга куп жыелу, укмашу, кан басу турында. Бе-лэккэ кан тешу. Кузгэ кан тешу.
24.	Хасил булу, барлыкка килу. [Алар] гебедэ май язалар, э майлары тешми. Г. Эпсэлэмов.
25.	куч. Даими рэвештэ эшли, уз функцнясен баш-кара башлау; барлыкка килу, ясалу. Сукмак тешу. □ — Тора-бара ноябрь кереп, чана юлы да теште. Ш. Маннур. II Йери, хэрэкэт итэ башлау (пароход, арба, чана h. б. ш. турында). Яз тэмам эцитеп, па-роходлар да теште. Ф. Эмирхан.— Син эзерлэн. Арба тешу белэн китэрбез. Безнен юл.
26.	Берэр эшкэ керешу, берэр эш эшли башлау. Язгы чэчугэ тешу. □ [Биктимер:] Уракка да теш-
кэнсез икэн. [Гайнавал:] дйе, еч кеннэн бирле ура-быз. Т. Гыйззэт. Гайшэ узенэ аерым оя кору чара-сына теште. Г. Ибрайимов. II Берэр нэрсэ эшлэргэ чыгу. Бер кыз бии. Аныц артыннан бер хатын тешэ. М. Фэйзи.
27.	иск. Элекке мэдрэсэлэрдэ: берэр яна дэресне, фэнне узлэштерергэ керешу, яна китапны укый башлау. [Хэзрэт] кулыма бер китап биреп: .Менэ, буген фарсы теленэ твшэсец",— дип, шул китаптан сабак бирде. М. Гафури. Энэ шул алты китапны алты елда укып уткэч, шэкерт укуныц иц соцгы ки-табы булган .Мулла Желал" дигэн китапка тешэ. 3. Бэшири.
28.	Берэр урынга, берэр жиргэ чыгу. Ындырлар артына чыгып, Уфа ягына китэ торган олы юлга барып тештем. Безнен юл. Канауныц елгага тешкэн башында-----яцгыр телэп бакалар сайраша. Г. Гобэй.
29.	куч. Берэр кулгэ, дингезгэ, елгага кою, тоташу. — Агыйдел урманнар, таулар, калалар ашасыннан бара да дчтерхан дицгезенэ тешэ. Г. Ибрайимов. Кэртэле авылы------Инэцэр суына тешкэн кечкенэ
---бер елга буенда утыра. М. Гафури.
30.	Берэр жиргэ керу, килу, чыгу, басу. Сэрбиэца-мал. торган урыныннан йегереп килеп, ишеккэ аркылы тешэ. Г. Камал. Шэйэр малае [комбайнныц] — бер артына, бер алдына теште. Г. Гобэй. И Берэр нэрсэ эченэ, арасына керу.— [Атны] ераграк куып эцибэр инде. Игенгэ тешэ курмэсен. М. Фэйзи. [Ма-йирэ] бакчага тешеп гамакка ята. Т. Гыйззэт.
31.	Берэр нэрсэ эченэ батып йэлак булу.— Галим апац бэкегэ тешеп вафат булды. М. Гафури.
32.	куч. сейл. Берэр нэрсэ урлау максаты белэн (кемнен дэ булса йортына, бакчасына, базына й. б. ш. га) керу.— Э урларга тагын кайчан килэсез?—Мон-нан соц мин бервакытта да синец бакчаца тешмэм, Ибрай абзый. М. Эмир.
33.	Кайбер абстракт исемнэр янында: берэр терле уй, фикер, хис туу, барлыкка килу турында. Хэтергэ тешу. Куцелгэ шик тешу. Куцелгэ сэяхэт дэрте тешу. □ [Хэзрэт] истихарэ кылганлыгы исенэ теш-кэч, фикерен эцыеп, кургэн тешлэрен тэртипкэ сала башлады. Ф. Эмирхан. Минем башыма бик файдалы бер фикер теште. Г. Тукай.
34.	(Берэр нияткэ, фикергэ, уйга) килу. 1905 нчг ел революциясеннэн соц Г. Камал рэсми рэвештэ газета чыгару фикеренэ тешэ. М. Гали. Бэр ике йорт. зур туй кылып, [кызны] каенаталар йортына озату чараларын куру уена тештелэр. Г. Ибрайимов.
35.	Берэр нэрсэ эшлэргэ телэк туу, берэр нэрсэ эшлисе килу (мэсэлэн, йокы турында). Йокы тешу.
36.	куч. Юнэлеш килешендэге исемнэрдэн сон килгэндэ, шул исем белдергэн хэлгэ дучар булуны белдерэ. Эсирлеккэ тешу. Коллыкка тешу. □ Эсэр Германия кул астына тешкэн полякларны--------тас-
вир итугэ [багышланган]. Ф. Эмирхан. Кыз эсир тешкэн офицерларныц йэрберсенэ куз йертеп чыкты. Г. Гобэй. II Узеннэн алдагы суз белдергэн нэрсэгэ элэ-гу; тотылу, кабу. Капкынга тешу. Тэбегэ тешу. □ Тозагыма тешкэн ауны--------телэгэнчэ кукрэгемнг
киереп ашыйм. Г. Тукай. II Берэр хэлгэ, нэрсэгэ дучар булу, юлыгу, тару. Бэлагэ тешу. □ — Вакытны бушка уткэреп йергэнче, хезмэтецдэ булсац, бу хэлгэ тешмэгэн булыр идец. Г. Колэхметов.— Шул еч кен-лек денья лэззэтлэренэ алданып, нинди хурлыкларга тештем бит! Г. Камал.
37.	куч. Берэр нэрсэ булып чыгу, берэр нэрсэ булып киту. Бу разведка эше безнец ечен шэп кзсеп булып теште. М. Гафури. Бу — тетенле, буталчык халыклы булмэдэн тизрэк таярга эйбэт сылтау булып теште. Г. Ибрайимов.
теш
279
теш
38.	Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса билгеле бер караш-та булу, тору. Садрыйныц авыз-борыныннан кан кит-в’. Лэкин аныц ягыннан тешеп, Насрыйга йичкем кичбер суз эйтергэ тиеш тапмады. Ш. Камал. Га-лиэсгар этисенец телэгенэ бик нык каршы тешэ. М. Гали.
39.	куч. сейл. Берэр эш яки нэрсэ ечен купмедер акча, табыш килу, керу, бирелу.— Тэулегенэ уникешэр сэгать эшлим. Акча шэп тешэ. И. Гази. II сейл. Берэр эйбер яки эш купмедер акча, кеч, нерв h. б. ш. бэ-рабэренэ тору.— Эзер бура арзанга да тешэ, эше дэ тизрэк була. Э. Еники.— Кара аны, Кэрим! Онытма! Бу эш сица бик кыйбатка тешэр. Г. Камал.
40.	(Берэр кешегэ икенче берэунен йомышы, их-тыяжы, эше h. б.) килеп чыгу. Йхтыяэц тешу. Ха-эцэт тешу. Эш тешу. □ — Йомыш тешкэндэ, туп-туры Серебряков янына керегез. И. Гази. Мирза кычыныц ялынычы тешкэн чагыннан файдаланып ка-лырга телисец. М. Фэйзн.
41.	Берэр кешегэ яки эйбергэ юнэлу, тебэлу (к\з караты турында). Шул вакыт аныц кузе авыл юлы-на теште: ниндидер бер малай бирегэ таба йегерэ. И. Гази.
42.	сейл. Кемгэ-нэрсэгэ менэсэбэтле булу, карау. Бу тече сузлэрнец иц зур елеше соцгы вакытта Нэ-симэ адресына тешэ. К. Нэжми.
43.	куч. Берэр кешене яки нэрсэне узенен объекты итеп алу. Мэхэббэт тешу. □ дйтмим, дустым, йич-кемгэ дэ: Гыйшкым теште берэугэ. Г. Тукай. Нэфсем тешеп, калын бер мичкэнец бешен ачып эчтем чу-мечлэп. М. Жэлил. II Берэр нэрсэнен, эшнен объекты булу; керу, элэгу. Егет белэн кыз тагын яман телгэ тешэлэр: эллэ кем кургэн имеш. Фатихэ йэр кен кич, тэрэзэ ачып, узенец сейгэн егетен янына кертэ имеш. Г. Ибрайимов.
44.	куч. Дини карашлар буенча: кемнен дэ булса язмышына, тормышына тээсир ясау, кемнен дэ булса шаукымы, йогынтысы тию. Бэддога тешу. Рэнэцу тешу. Дога тешу. Лэгънэт тешу. Кайэр тешу. □ Бу авылга шурэленец улэр алдындагы каргышы тешкэн имеш. Г. Тукай.— Келтэне—рэхмэт тешеен узенэ—Шэрифэцан ташып бирде. И. Гази. II телэк ф. форм, тешкере. „Лэгънэт*, .рэхмэт* ,кайэр“ h. б. ш. сузлэр белэн килеп, тиргэу яки башка терле хис белдеру урынында йери.— Ни атлы икэнемне дэ оныт-магансыц икэн эле. рэхмэт тешкере! Г. Бэширов. Мицзифа эбинец тецкэсенэ тиеп бетте бит шул кайэр тешкерлэре [малайлар]! Г. Ибрайимов.
45.	куч. Кемгэ дэ булса кагылу, тию (шик, гаеп й. б. ш. турында). Беренче шик, элбэттэ, Жийанша бабайга тешэ. Г. Нигъмэти.
46.	куч. Кемнен дэ булса вазнфасына эйлэну, анын бурычына керу. Атларны карау, абзарларны чистарту, ком сибу, атларга азык хэзерлэу, су ташу кебек эшлэр барысы да Сабир бабай белэн Газинур естенэ тешэ. Г. Эпсэлэмов. Сэлим звеносы----[уз]
естенэ тешкэн бурычын йэркайчан намус белэн утэп барды. Г. Гобэй. II Берэр кеше естенэ йеклэтелу, са-лыну, билгелэну, алыну.— Мулла абзый узе тулэсен, аца тешкэн налог ич ул! А. Шамов. Алпавыт урма-нында чиклэвек ашап йергэн ечен авылга штраф те-шэчэк. 9. Фэйзи. II Кемнен дэ булса язмышына туры килу. Кеше хэлен кеше белми. Уз башына тешмэсэ. Жыр.— И эцаным, син яшь бала шул, белмисец: Теште зур хэсрэт, Ничек моцланмыйсыц. Г. Тукай.
47.	Билгеле бер микъдарда, елештэ, дэрэжэдэ туры килу. Эгэр илгэ таратсац бер хэзинэ, Бер акчадан тешэр йэр ай беренэ. Дэрдмэнд. Татар совет музы-касы[ндагы] куэтнец куп елеше танылган компози-торыбыз С. Сэйдэшее естенэ тешэ. М. Жэлил.
48.	Билгеле бер елешенэ, кисэгенэ туры кнлу (суз-дэге басым турында). Басым соцгы иэцеккэ тешу.
49.	куч. сейл. Нэкъ унайлы моментка туры килу, унай булып чыгу (берэр эш, вакыйга турында). Язып маташуымны телгэ алуы бик урынлы теште. Ш. Камал. Монда-----[гадилек] бар иде. Минем ечен бу
ягы бигрэк шэп булып теште. М. Гафури.
50.	Берэр станциядэ, тукталышта поезддан, автомобил ьдэн й. б. ш. дан чыгу (пассажир турында). — Электричка белэн дурт сэгать баргач, Пирей стан-циясендэ тешэсец дэ урманга борылып керэсец. Г. Гобэй. Теге кеше----бер пристаньда тешеп калган.
Г. Камал.
51.	Хэрэкэт иткэндэ теп юлыннан, кабул ителгэн юнэлештэн читкэ чыгу, кучу. Вагон рельстан тешкэн. аны кутэрергэ кирэк. И. Гази. Атыныц, каршы килуче йекле ямщикларга юл биру ечен, кырыйга тешеп батуы гына аныц уйларын булдерде. М. Гали.
52.	куч. Берэр урыннан алыну. [Госман]. хэзер табадан гына тешкэн коймак алып кереп, ашъяу-лыкка куйды. Г. Ибрайимов.
53.	сейл. Читтэн килеп бер жиргэ туктау, урнашу. Нийаять, безнец кеткэн Алты-биш Сапыебыз килеп, без торган номер куршесенэ теште. Г. Тукай. II Кияу йортына кучеп килу. Килен тешу. □ Тешкэн эцире таш булсын. Эйтем. Кыз яхшы эциргэ тешсэ — чал-пая, яман эциргэ тешсэ — картая. Мэкаль.— Бердэн-бер кызыц шундый бай йортка тешэргэ торганда, аяк азрак юрганнан чыкса да ярый. М. Фэйзи.
54.	куч. сейл. Икенче иэреэгэ кучу, берсе урынына икенчесен куллана башлау. [Хэйдэр], узе дэ сизмэс-тэн, бетенлэй рус теленэ теште. Г. Ибрайимов.
55.	куч. Юнэлеш килешендэге исемнэрдэн сон килгэндэ: билгеле бер юнэлеш алу. Бэрхэлдэ, эцыелыш башка эзгэ тешэр, урынлы-урынсыз яманлаулар бе-тэр. Э. Еники.
56.	куч. Элеккеге урынына, юлына, фикеренэ, хэленэ кайту. Югарыда эйтелгэн ике шигырьдэ [Такташ] яцадан шул ук .Перевал'ныц .партиясез" эдэбият карашларына тешэ. Г. Нигъмэти.
57.	куч. Властьтан яки эш урыныннан мэхрум булу, азат ителу. Патша тешеп. илдэ .ирек’ канат эцэеп йери башла[ды]. И. Гази.— [Председательлек-тэн] тешэргэ сорап та караган идем, район оешсын, дип суздылар да суздылар. Г. Толымбай.
58.	куч. юкл. форм, тешмэу. Берэр урында даими рэвештэ булу. [Аныц] исеме тешмэгэн Мактау так-таларыннан. Ф. Кэрнм. [Салих] иуген тац атканчы ияр естеннэн тешмэде. Г. Мехэммэтшин.
59.	куч. Киму, тубэнэю (температура, басым й. б. турында). — Иртэгэ кадэр [Рестэмнец] температурасы йичшиксез тешэргэ тиеш. 9. Фэйзи. II Сирэгэю (пульс турында). Пульс тешу.
60.	куч. Берэр нэрсэнен, куренешнен дэрэжэсе, кече киму. Карчыкныц бу тынычсызлыгы бер кутэ-релде, бер теште. Г. Ибрайимов. || Кеше куз алдында, уенда дан, дэрэжэ й. б. ш. югалу, киму. Абруй тешу. О — Мица ярамый. минем авторитет тешэ. Ш. Камал.— Тузэр хэлем юк! Кенлэп интегугэ дэ. Дэрээцэм тешугэ дэ. М. Жэлил.
61.	куч. Арзанаю, киму (акчанын й. б. ш. нын бэясе турында).— Шэйэрдэ товар бэясе тешэ дип сейлэгэннэр иде. Дересме? А. Шамов. Шулай, франк тешэ. Эйбер бэясе кутэрелэ. Г. Гали. || сейл. Берэр эйбернен бэясен, хакын кимету, арзанайту. .Аласыз-мы?"— диде малай.—.Алсагыз — азрак тешэм*. Андрей келеп эцибэрде: .Бэясен эйтмэдец бит эле син, тешэргэ*. Г. Минский.
62.	куч. сейл. Бозылу, начарлану. Аныц бу сузлэ-ренэ кэефем теште. Сов. эд.
тою
280
тея
63.	Вакытыннан элек туу, йеклелек езелу. Бу м;ан тетрэткеч фаэи;игадэн соц куп тэ утмэде. Саимэ-нец баласы теште. Азат хатын.
64.	ярд. ф. Юнэлеш килешендэге кайбер абстракт исемнэрдэн сон килеп, тезмэ фигыль барлыкка китерэ йэм шул суэдэн синтетик фигыль ясый торган кушымча мэгънэсен белдерэ (мэсэлэн: шиккэ тешу — шиклэну, борчуга тешу — борчылу): 1) шул исем белдергэн халэткэ бирелуне анлата. Балалар куркуга тештелэр. Э. Фэйзи. Бу хэбэрне ишеткэч, мин бик хафага тештем. Ш. Мехэммэдев; 2) шул исем белдергэн нэреэ белэн каплану, шуна бату. Бич тукта-мый чапканлыктан. юлчыларныц атлары да ак кубеккэ тешкэн. Карчыга. Аныц аты арыган, эштэн чыккан. кара тиргэ тешкэн. Г. ИбраЬимов.
65.	ярд. ф. 1) узеннэн алда килгэн -п кушымчалы рэвеш фигыль белдергэн хэрэкэтнен естэн аска таба булуын курсэту ечен кулланыла. Шуып тешу. }К,име-релеп. тешу. Тэгэрэп тешу. Агып тешу. □ Балчыгы кибеп э^итмэгэн мич дебер-шатыр килеп ишелеп тешэ. А. Шамов. [Свнгать] тэрэзэдэн сикереп тешэ. М. Фэйзи; 2) узеннэн алда килгэн фигыль белдергэн эшнен утэлуенэ, тэмамлануына кинэтлек тесмере ести. Шушы хэлне кургэч. мин тэмам коелдым да твштем. Э. Еники; 3) узеннэн алдагы фигыль белдергэн эшнен интенсивлыгын, кечэюен куреэтэ.—Сез, Зефэр абый, спектакльгэ Караганда концертны ярата тешэсез ахрысы. Ш. Камал. Гаязныц тынычлыгы Шэфыйкныц ачуын кабарта теште. М. Эмир.
66.	ярд. ф. Узеннэн алдагы фигыль белдергэн эшнен елешчэ, бераз гына башкарылуын яки башка-рылырга тиешлеген курсэту ечен кулланыла. Ул ча-гында инде юл азабы да кими тешэр иде. Г. Минский. Жал басыла теште. Г. Гобэй.
О Тешеп калган — 1) башкалардан начар, булмаган, йомшак, эш белми торган (кешелэр турында). Бер уйлаганда, без бетенлэй тешеп калган, эш белми торган малайлар да тугел. Г. Галиев; 2) чи-бэрлек ягыннан башкалардан ким булмаган. Зелфияне деньяныц чибэрлэреннэн дип эйтэ алмыйм, эмма тешеп калганнардан да тугел иде. Бэрхэлдэ бар м;ире узенэ курэ килешле. хэтта матур иде. Г. Эпсэлэмов. Тешеп калган буш шешэ кимс. — бернигэ дэ яраксыз, булдыксыз, булмаган (кеше турында).— Син, Шэцгэрэй абзый. юкны шыцгырап маташма! Синец белэн без тешеп калган буш шешэлэр инде! Г. ИбраЬимов. Тешеп калган нэреэ (эйбер) — бик арзанлы, буш, яраксыз нэреэ турында. Тешеп калу — берэр эшкэ, урынга сайланмау. Кандидатларны-----сайла-
ганда Садикъ мулла,------Мерсэлимов йэм тагы
байтак кешелэр тешеп калды. Г. Тукай. Ул сайлау-ларны кетэргэ булды: ихтимал, шул чакта эцэн-э^алсыэ гына тешеп калырмын, дип еметлэнеп торды. Э. Еники.
ТОЮ ф. 1. Берэр каты нэреэ белэн басып, тукмак-лап ваклау, бик вак кисэклэргэ яки порошокка эйлэндеру.— Бер дэ тары тееп тормас идем, ботканы бетен тарыдан гына пешерер идем. Г. Бэширов. [дйзэдулла] аракыга тейгэн кызыл борыч катыш-тыра. Ш. Камал.
2.	Берэр каты нэреэ белэн басып, изеп тыгызлау. —[Карт] камыштай коры бармаклары белэн ашыкмый гына трубкасына тэмэке тея. А. Шамов.
3.	куч. сейл. Еш-еш, кат-кат сугу, шакылдату. Фэйрузэ, боксёрлар кебек. кечле йодрыгы белэн аныц аркасын туктаусыз тея. Г. Ахунов. Абзый кабина тубэсен торган саен ныграк тейде. М. Маликова. II Гомумэн, кыйнау. Яхшы булсац— сеярлэр. яман булсац — теярлэр. Мэкаль.
4.	куч. гади с. 0сте-естенэ бик куп итеп ашау. Безнец белэн бер вагонда юл буе тавык итен тееп килгэн кеше дэ керэшкэ чыккан. Ф. Хесни. [Хатын] улыныц бэрэцге белэн котлетны теюен сузсез ген» кузэтеп утырды. Г. Ахунов.
5.	диал. Теенлэу. [Гелшайидэ] чем-кара толымна-рын биек итеп артка тееп куйган. Г. Эпсэлэмов. Кырык теенме тейдердец, Катып бирдецме я ашка? Г. Кандалый. II Йомарлау, тейнэу (гадэттэ йодрык турында). Каршыдан. йодрыкларын тейгэн хэлдэ, лап-лоп басып Сэлим мирза керэ. М. Фэйзи. [Шэй-мэрдэн] йодрыгын тея-тея арты белэн ишеккэ юнэл-де. К. Нэжми.
тея I и. иск. к. дея. Хез иэтчелэр, теялэргэ, шиэк-лэргэ йек теятеп, йек яныннан м;эяу баралар. Г. Тукай. Тея, акрын китеэ дэ, куп юл алыр. Мэкаль.
ТеЯ II и. сир. к. тэвэ.
ТеЯГЕЧ с. 1. Берэр нэреэ теяу ечен хезмэт итэ торган (механизмнар турында). Иц алдан орлык теягеч машиналар утте. И. Салахов. || и. мэгъ. Шундый машина. Чумечле теягеч. Асылма теягеч. Кранлы теягеч. □ Мебэйнэ теягеч чумеченэ беренче булып узе бодай ыргытты. М. Хесэен.
2.	и. мэгъ. Йекне узе тутыра торган узйерешле машина; русчасы: погрузчик. Аныц дурт „МТЗ-50‘ тракторы йэм теягече бар. Соц. Тат.
ТеЯК и. 1. бор. ШэЬэр, бистэ. Теягеннэн аерылса. Чэчэн кала сузсез. Соц. Тат. Бетеп, вэйран булып. мэгъмур теяклэр, ЖиР астында тезелде ку сеяклэр. Дэрдмэнд.
2. Сыеныр урын, торыр урын. Ярмэгецдэ тугел, чит мрерлэрдэ теяк тапкан икэн сеягец. Р. Гатауллин.— Чит кешегэ теяк биреп. акча ашап ятам буламы? Каз. утл.
ТвЯЛУ ф. 1. Теш. юн. к. теяу. Арбага биек итеп теялгэн яшел печэн естенэ атланып утырдык. Г. ИбраЬимов. Башка олаулар теялеп бетмэгэн иде эле. Г. Эпсэлэмов.
2. (Берэр арбага, чанага, пароходка Ь. б. ш.) утыру. Кочаклашып, кысып убештек тэ, кызыл вагоннарга теялдек. Ф. Кэрим. Бурлаклар. сал кырыендагы кеймэгэ теялеп. ярга чыгалар. М. Гали. II Берэр тер транспортка яки берэр урынга куплэп сыю, артык куп кеше утыру. Монысы инде паниканыц иц кечле вакытын куреэтэ: кайбер вагоннары бетенлэй буш, кайберэулэре [солдатлар белэн] кирэгеннэн артык тыгызлап теялгэн. Ш. Усманов, встэге палубадан башлап. барлык каюталарга, салонга, аскы катныц барлык булеклэренэ юлчылар теялгэн. К. Нэжми.
3. диал. к. теяну.— Мин иртэгэ ат м;ибэрермен, син бернэреэгэ дэ карама, теял дэ кайт. Г. Камал. Хэсэн бер кэрзин, бер чемодан йэм урын-м;ирлэрек тереп салган тергэге белэн бер барабызга теялеп китте. Ф. Эмирхан.
ТОЯНУ ф. (Берэр арба-чанага, машинага, пароходка) бетен йеклэре белэн менеп, кереп утыру. [Алар] чана янына бардылар, теянергэ хэзерлэнэ башладылар. X. Кэрим. Без ашыгып-кабаланып тея-нергэ тотындык. Н. Фэттах. II Барлык кирэк-ярак-ларын жыйнау. Мицнэхмэт Тубэн Елгага кулын селти, теянэ дэ семьясы белэн Урал ягына эшкэ китэ. Г. Толымбай.
ТОЯУ ф. 1. Теге яки бу эйберне берэр нэрсэгэ тутыру, салу. Арба тутырып яшел печэн теядек. Г. ИбраЬимов. Ишек тебенэ килеп туктаган ике яшусмер юеш, парлы тиресне чаналарына тейилэр. Э. Еники. II сейл. Куплэп алу турында. Мэскэу малик теяп кайтып, кладовойга яисэ кибеткэ тутырып кую берлэн генэ эш бетми. Ш. Мехэммэдев.
тея
281
ТУБ
2.	Берэр нэрсэне куп итеп, есте-эстенэ тутыру, куплэп урнаштыру.— Анда икенче кеше исемендэге вывеска астындагы кибеткэ мал теямичэ, пила чубе тутырмаган. Г. Камал.
3.	гади с. Куп итеп ашау.— Корсагыма чи бэрэцге твягэн шикелле [булды]. Ф. Бурнаш.
4.	Берэр транспортка (машинага, арбага, чанага h. б.) утырту. Яралыларны да. палаталардан чыгарып, арбаларга твйи башладылар. И. Гази. [Идрис:] Мине уз яныгызга алыгыз. [Зелэйха:] Юк, юк. Кеше твяп йери торган чак тугел. Т. Гыйззэт. II сейл. Эйберлэрне дынгычлап есте-естенэ тутыру; кешелэрне куплэп утырту.— Шофёрныц юлда туктап кеше твяргэ хакы юк. Г. Мехэммэтшин.
Т6ЯУЛЕ с. Теялэ торган, теялгэн. Шахтадан кумер теяуле икешэр яисэ дуртэр вагонетка кутэ-релэ. Ш. Камал.
Т6ЦГЕР и. бор. Кун тартылган йэм кырыйларына шелдерлэр, вак калайлар беркетелгэи кыршаудан гыйбарэт бэрмэ музыка коралы; русчасы: бубен. Имче башы — тецгер шалтырата. Н. Исэнбэт.
Т0ЙМЭТ и. иск. кит. Берэугэ ягылган гаеп. Халык уз Кариевын бик яхшы ацлаганга, ул .эдэби" килме-шэклэрнец теймэтлэренэ игътибар итмэде. К. Тинчурин. Коры суздэн. коры теймэттэн саклан. Мэкаль.
Теймэт иту (кылу) — гаеп ягу, берэр терле эштэ гаеплэу.
ТУ и. диал. Теелгэн тары ярмасы. II с. мэгъ. Шул ярма оныннан пешерелгэн. Ту белене, ту коймагы — менэ аларныц сыйлары. Г. Эпсэлэмов.
ТУБЕР и. диал. Туп, жмых. Я\итен тубере. Чэй тубере. Орлык тубере.
ТУБЕШ с. диал. Тэбэнэк, карсак. Бу хатын белэн янэшэ тубеш буйлы, юан, чыршайган битле карт бер карчык [басты]. Атака.
ТУБЭ и. 1. Корылманын кар-янгырдан саклый торган еске капламасы. вй тубэсе. Лапас тубэсе. Салам тубэ. Калай тубэ. Тубэ кыегы. □ Монда бик шэп кенэ кара-каршы салынган, такта тубэ белэн ябылган---[йорт] бар. М. Гафури.
2.	Башнын ин югары елеше. [Карт] тубэсе туп-тугэрэк булып пелэшлэнеп килгэн башын тубэн иде. А. Шамов.
3.	Берэр нэрсэнен еске елеше, есте. Чалма тубэсе. □ [Егет] соры солдат бурегенец тубэсен аз гына эчкэ батырыбрак [кигэн]. Э. Еники. Бер малай Гэрэйнец эшлэпэ тубэсенэ тертеп узды. К. Нэжми.
4.	куч. Берэр биек нэрсэнен ин югары елеше, югары очы. Яшькелт таулар зэцгэр куккэ башларын сузып торалар. Нинди биеклэр алар: итэклэрендэ торып, тубэлэренэ карасац, башыцнан тубэтэец тешеп китэр. Д. Аппакова. Карасу чыршылар[ныц] тубэлэренэ тияр-тимэс кенэ булып кезге авыр бо-лытлар агыла. Г. Эпсэлэмов.
5.	Ин тубэн нокта, ин тубэн урын. Мин бер тэгэрэп, бер торып чокырныц тубэсенэ хэтле теш[тем]. Ш. Камал.
6.	Кечерэк калкулык, калку урын. ^Урманны чыгып, Юкэ борыны дип йертелэ торган тубэгэ кутэ-релгэч, Сэфэргалинец куз алдында авыл---уч те-
бендэге кебек булып ачылып калды. Ф. Хесни. Тубэн эн;ирдэ бер тубэ Узен тауга санаган. Мэкаль. || с. мэгъ. Калкуланып торган, калку. Берэр тубэ м;иргэ мен-гэч, [ул] - - - ерак кырларга тик кенэ йэм озак кына карап тора. Э. Еники. Урындык ясыйсы каенны ул эллэ кайдагы ерак урманнан тубэ мргрдэ ускэне[н] — сайлап алып кайтты. Г. Бэширов.
7.	мат. к. почмак тубэсе. [Лобачевский], Кейда, Ригель йэм Сириус йолдызларын ечпочмакныц тубэ-
лэре итеп алып, гаять зур космик ечпочмак тези-Ж- Тэржеманов.
8.	диал. к. очырма. 6й тубэсенэ себерке злу.
9.	Баш есте. [Жилб'пкэ] егълый-егълый да тубэ-сеннэн очып барган торналарга кайгысын сейли. Ак юл. Уз тубэсендэ кара болытныц куерганын. яшен ялкыннары уйнавын кургэч. татарныц авыр йокылы катламы да сискэнде. Г. Ибрайимов.
Тубэ кузе зоол. — кэлтэ й. б. кайбер хайваннарнын баш тубэсендэге еченче кузе; русчасы: темянной глаз. Тубэ такта диал.— к. тушэм. Тубэ тактасы — тубэ ябу ечен ышкылган, ырмауланган озын юка такта. Тубэ туклыгы — башакнын орлыкка тук булуы.
О Тубэ асты — ми, зийен, акыл, кунел.— Бармы синец тубэ астыцда берэр шомыц? Ф. Хесни. Тубэ башына утырту — к. теп башына утырту. Тубэ(се) куккэ (тушэмгэ) тию (ашу)—1) бик биек булу (гадэттэ биналар, таулар турында). Без заводлар. йорт-лар торгызабыз, Тубэлэре куккэ тиярлек. Э. Ерикэй; 2) бик нык шатлану, кунел кутэрелу. Мондый мактау сузенэ минем тубэм куккэ типе. Н. Фэттах. Минем уземнец дэ тубэм тушэмгэ тия язды: безнец малай студент! Э. Касыймов. Тубэ чэче урэ тору — к. чэч урэ тору.— Минем тубэ чэчлэрем урэ торды. Доги-манны, мин эйтэм, чумеч белэн тукмыйммыни мин? Ялкын. Тубэгэ менеп тешу гади с.— 1) кыйнау, сугу. — Ачуымны китермэ! Тубэцэ берне менеп тешэрмен. Г. Насрый; 2) ачуланып, тиргэп алу. Тубэсе садам белэн ябылган (капланган), тубэсе тишек—энгэмэ бара торган телне белуче, шул телдэ сейлэшкэнне анлаучы (кеше турында).— Энисэ кызым.---куршец-
нец тубэсе тишек тугелме?—Ул безнецчэ ацламый. Г. Эпсэлэмов.— [Сергей] безнецчэ дэ яхшы сукалый— тубэсе карабодай саламы белэн япкан, димэк... Ш. Бикчурин. Тубэсе тушэмгэ житу — йэр яктан да камил булу. Шабанов та йэм редактор да, .Куцелле балалар"ныц тубэсе тушэмгэ энргткэн инде дип. узлэрен тынычландыру юлына бас[мыйча].-----
китапка кергэн эсэрлэрнец кимчелекле якларын----
тезэту естендэ куп кенэ эшлэргэ тиешлэр. Л. Жэлэй. Тубэсеннэн ашкан — житеп арткан, кнрэгеннэн артык куп. Сабит Мокановныц уз эшлэре тубэсеннэн ашкан. С. Кудаш. Тубэсеннэн тутыру — эйберне нэрсэгэ дэ булса бик куп салу, тубэлэмэ итеп тутыру. Тубэсенэ суккан (бэргэн) тесле (кебек)— кетелмэгэндэ ишетелгэн хэбэр, эйтелгэн суз кешегэ бик нык, бик авыр тээсир иту турында; башына суккан кебек. Шул суз тегенец тубэсенэ суккан тесле булды, тыгылды, сузен эйтэ алмый башлады. М. Гали. Зэйтунэнец бу сузлэре Эухэдинец тубэсенэ тимер чукеч белэн бэргэн тесле булды. Ул агарын-ды, иреннэре калтыранды. К. Тинчурин.
ТУБЭ П и. диал. Авылнын бер елеше, тебэге.
ТУБЭЛДЭК и. диал. Шалаш тубэсе.
ТУБЭЛЕК с. 1. Тубэ ечен махсус, тубэ ечен ярак-лы, (бер) тубэгэ житэрлек. — Тубэлек такталарыцны эзерлэп куй. X. Вахит.
2. и. мэгъ. к. тубэ (6 мэгъ.). Авылдан шактый арырак. тубэлектэ, ерактан уенчык тартма кебек кенэ булып трактор вагоны-----куренэ. Ф. Хесни.
Иванны ике атлы казак тубэлек артына алып китте. Г. Минский.
Тубэлек есте диал. — ей тубэсе.
ТУБЭЛЭМЭ рэв. Тубэсенэ, кырыйларына кадэр ееп (тутыру турында). Тубэлэмэ тулы кэрзиннэрне экрглкэлэргэ кутэреп---естерэлеп кайтып м;итэ-
без. Э. Касыймов. Хрусталь вазаларга кэгазьле кон-фетлар, печеньелар, кып-кызыл алмалар тубэлэмэ ееп куелган. Г. Ахунов. II куч. Бетенлэй, тыгызлап
TYB
282
TYB
тутырылган шикелле; шыгрым. Казан вокзалы буген дэ тубэлэмэ туп-тулы иде. К. Нэжми.
ТУБЭЛЭНУ ф. Уртасыннан кабару, очлану, тубэ рэвешен алу. Кайнаганда сет тубэлэнеп менэ. Азат хатын.
ТУБЭЛЭШ и. сейл. 'Кыйнашу, йодрык сугышы, орыш. Тубэлэштэ йодрыкныц зуррак йэм ныграк булганы яхшы. И. Гази.
ТУБЭЛЭШУ ф. сейл. 1. Сугышу, кыйнашу. Абзагыз кайчандыр----бандитлар белэн тубэлэшкэн. кызлар
сейгэн шэйэрдэ йери. И. Гази. Сахипгэрэй илэ Дэу-лэтгэрэй тубэлэшеп [йэлак] булдылар. Шура.
2.	Гаугалашу, даулашу.— Зтиец белэн тубэлэ-шергэ дэ эк;ыенып елгердецмени эле? Ф. Бурнаш.
ТУБЭЛЭУ ф. сейл. 1. Тэнне авырттырырлык итеп куп тапкырлар сугу; кыйнау, тукмау.— Д\авабын узем бирермен. тубэлэгез. каннарын тугегез дошманнар-ныц. Г. Ибрайимов. Егылганны тубэлэмилэр. Мэкаль.
2.	Эрлэу, битэрлэу. длбидэ узенец икенче тапкыр монда килуен мэхэббэт телэнчесенец бер сынык сею ззлэп йеруе дип келде, узен тубэлэде. Ш. Маннур.
ТУБЭН с. 1. Жиргэ яки берэр нэрсэ естенэ якын. II рэв. мэгъ. Жиргэ якын, тубэнтен. Авыр соры болыт-лар авыл естенэ бик тубэн тешкэннэр. Г. Гобэй. Кеш-кеш. тилгэн. йермэ тубэн. М. Жэлил.
2.	Аскы, астагы. Йортныц тубэн катында тору. □ [Мэдинэ]. хатны----чынаяклар шкафыныц тубэн
тартмасына салып куйды. Ш. Камал. || рэв. мэгъ. Аска таба, аска. Мершидэ оялып башын тубэн ия. Р. Ишморат. Алар Неркэй белэн икэулэп экрен генэ тубэн тешэлэр. Г. Ахунов. II и. мэгъ. Ас, аскы урын. Тубэндэ тору. Тубэнгэ тешу. □ [Садыйк] урам як тэрэзэсен тубэннэн югары кутэреп ачты. Г. ИбраЬимов.
3.	к. тубэнге (1 мэгъ.). Алар ашыга-ашыга тубэн очка таба тешеп киттелэр. И. Гази.— Тубэн авыл-ныц Сэйфи мэзин. Аккерфек Вэли кызына яучы бул, дип ни тилмерде. М. Фэйзи.
4.	Уйсу, инку. Тубэн ядир. □ Шэкэр ягындагы may есте бакчасыннан Караганда, каршыдагы тубэн якта искиткеч матур иксез-чиксез бер куренеш ачыла. Ш. Камал.
5.	Елга тамагына якын, елга тамагына таба булган. Елганыц тубэн агымы. Тубэн Кама. □ Иделнец тубэн ягыннан бик еракта^аккош кебек бер пароход куренде. Ш. Мехэммэдев.
6.	Ишеккэ якынрак булган; киресе: тур.— Син, зинйар инде, шунда рэтлэп кунакларны карап утыр-та кур. Гарифэ кодагый тубэнгэ кала курмэсен. Г. Камал.
7.	рэв. мэгъ. у.-вак. килеш. тубэндэ. Китапта,гязуда: алда, алга таба; сонында, азагында.— Без. тубэндэ кул куйган татар эшчелэре, кэчэгэр Садыйк Мицле-баев урынына башка бер иптэшнец сайлануын сорый-быз. Г. Ибрайимов.— 6ч кен эчендэ сез ошбу тубэндэ мэгълум кылын[ган] нэрсэлэргэ^эщавап кайтарырга бурычлысыз. Ш. Мехэммэдев.
8.	Сэлэте, акыл, эш дэрэжэсе, яше й. б. ш. сый-фатлары ягыннан кемнэн булса да калыша торган; чагыштырмача кече. Тубэн дэрээедэле командир. | хэб. функ.— Ул миннэн бер сыйныф тубэн. мин игъдади ечтэ. ул игъдади икедэ укый. М. Гали. Шунда да курмим уземне Кич тэ Пушкиниан тубэн. Г. Тукай.
9.	Жэмгыятьтэ, эштэ: естен хокуклары булмаган, хакимлек итмэгэн. Тубэн катлау. □ — Сез тубэн сословие кешелэренец балаларын кабул итмэскэ дисез? Р. Ишморат. Яшусмер. эшче. тубэн хеэмэт-кэрлэр. Ненэрче малай-шалай----бертуктаусыз кул
чаба. Ш. Камал. || рэв! мэгъ. чыг. килеш. тубэннэн. Кин халык массасы арасыннан. Айсылу — авыл совет-
ларында йэм колхоз идарэлэрендэ эшлэуче мецлэгэн хатын-кызлар вэкиленнэн берсе. аларныц да иц тубэннэн кутэрелгэне. Г. Бэширов. Без тубэннэн— тормышныц тебеннэн кутэрелдек. Г. Ибрайимов.
10.	Эйэмиятсез, бик вак. Гали рухыц бу тубэн I деньяны йич тицсенмэде. М. Гафури.
И. лингв. Гади халыкка хас булган (тел, стиль турында). Тубэн стильдэ язу.
12.	куч. Намуссыз, кабахэт, эшэке, бозык. Тубэн I э/дан. □ — Бу кадэр тубэн. бу кадэр оятсыз кеше булыр икэн. Ничек итеп мин шундый кабахэтне башта таный алмадым. Т. Гыйззэт. Алдый алмас мине тубэн лэззэт."\Вак тормышныц чуар пэрдэсе. I М. Жэлил.
13.	куч. Кимсетуле, тубэнсетуле, начар. — .Кузею тешкэн бер иргэ сылана торган хатын икэн лэбаса 1 ул!"— дигэн тубэн караш туу бик куцелле тугел ич. Ш. Камал. || Хурлыклы, кешенен намусына тия торган. Бу фикер инсан баласына иц актык дэрээедэдэ генэ | тешэ торган. иц тубэн бер эштер. М. Гафури. 6с-тен килер тубэн эсирлеккэ уч йэм илгэ керсез мэхэббэт. М. Жэлил. II и. мэгъ. Хурлыклы, бозык хэл . яки тормыш. — Ничек ул эшлэр булды да ничек итеп I мин бу хэлгэ... тубэнгэ тешэ алдым? Г. Ибрайимов.
14.	куч. (Сыйфаты, сорты) канэгатьлэнерлек булмаган, начар. Тубэн тишелешле орлыклар. Тубэн сортлы мех. □ Эсэр бик тубэн сыйфатлы йэм чорга I эедавап бирми. М. Жэлил. Укучыныц укытучы талэп иткэн планны тези алмавы да бар. Ул. элбэттэ, тубэн билге алыр. М. Мэйдиев. II рэв. мэгъ. Канэгать-лэндермэслек дэрэжэдэ, иачар. Мэмлэкэтебездэ мэга-риф мэсьэлэсенец бик тубэн куелганлыгы---------hep
кешегэ билгеле. Ф. Эмирхан.
15.	куч. Микъдары, кече, дэрэжэсе й. б. аз. Ич элек курудэ ул Мохтарга кеткэндэгедэн бик куп тубэн тээсир бирде. Ш. Камал. | рэв. мэгъ. Хезмэт эшчэнлеге тубэн булу. Белем дэрэлдэсе тубэн булу. □ — Без булмасак, уцыш та тубэн булыр иде. А. Алиш. II Арзан. Кешегэ Караганда тубэн бэягэ алучы булгач. эедэмэгать риза була. М. Гали. | рэе. мэгъ. 3. Рэмиев [шагыйрьлэргэ]------гонорарны да
тубэн тулэми. 3. Бэшири. Базарда итекнец кыйм-мэте бик тубэн теш[те]. Г. Тукай.
16.	куч. Артта калган, усмэгэн, житэрлек булмаган (ан-белем, культура й. б. ш. турында).— Этиецне дэ юкка гына узецнэн тубэн белгеч итеп исэплисец. • Р. Ишморат. Прэе. мэгъ. Усеш, белем ягыннан артта. Кадрларныц купчелеге музыка йэм вокаль культу-ралары ягыннан бик тубэн торалар. М. Жэлил.
Тубэн температура — салкыилык, салкын. Тубэн тезелешле усемлеклэр бот.— тамырлары, сабаклары I йэм яфраклары булмаган, усешнен ин тубэнге, бе-ренчел этабында торган усемлеклэр деньясы (гембэ- I чеклэр, суусемнэр, бактериялэр й. б.). Тубэн чин — патша армиясендэ йэм капиталистик иллэр армиялэ- I рендэ, офицерлардан узгэ буларак, солдатларнын гомуми исеме.— Бэрелеш вакытында бер околоточ-ныемны утерделэр. Берничэ тубэн чин мылтык утыннан яраланды. К. Нэжми.— Сез — фельдфебель, тубэн чиндагы кеше, Нэм безнец белэн болай тупас тонда сейлэшергэ хакыгыз юк. Каз. утл. Тубэн ей— 1) ейнен аскы каты. Тубэн вйнец тэрэзэ тебе м;ир белэн тигез. Г. Бэширов. Яшь остабикэ тубэн ейдэн I тэмле-тэмле генэ эйберлэр дэ пешереп менгезде. I Ф. Хесни; 2) идэн асты.
О Тубэн авыл (оч) этлэре (кечеге) еру гади с.— ашыйсы килу.— Нэрсэ ашарга? Тубэн оч этлэре бик каты ерэ башладымыни? И. Гази. Эчтэ тубэн авыл кечеклэре нык кына ерэ башлагач.---------ейдэ пешэ
калган алма бэлеше исемэ твш[те]. Ф. Хесни. Ту-
ТУБ
283
ТУБ
бэинэн (башлап) югарыгача (югарыга кадэр) — берэр оешманын, системанын барлык буыннарында да; берэр коллективным гади членнарыннан башлап югары дэрэжэдэгелэренэ кадэр.— Бетен илдэ власть-ны тубэннэн югарыгача эшче, солдат Нэм крестьян депутатлары советы кулына бирергэ кирэк. К. Нэжми. Армияне идарэ иту иц тубэннэн башлап иц югары-сына кадэр [булсын]. Ф. Эмирхан.
ТУБЭНГЕ с. 1. Тубэндэ, аста булган, аста урнашкан; аскы, астагы. [Кунаклар] сырлы-сырлы баскыч-лар аша тубэнге катка тешеп киттелэр. А. Алиш. [Садыйк] язу естэленец тубэнге тартмасыннан бергэ беркетелгэн кэгазьлэр тартып чыгарды. Г. Иб-ракимов.
2. к. тубэн (5 мэгъ.). Вятка елгасыныц тубэнге агымында----була бу хэл. Э. Касыймов.
3. Массалар белэн, халык белэн турыдан-туры бэйлэнештэ булган; халык массаларына турыдан-туры хезмэт куреэтэ торган; башлангыч, беренчел. Союзниц тубэнге оешмалары.
Тубэнге палата — буржуаз иллэрдэ закон чыга-ручы беренче инстанция (сайлап куелгаи дэулэт оеш-масы). Тубэнге палата югарыдан башка бернэреэ дэ эшли алмасын, дилэр. Урал.
ТУБЭНДЭГЕ с. 1. Астагы, аста урнашкан, аста булган. Тубэндэге атлылар. теялелэр ак чаршау естендэ кырмыскалар урмэлэгэн тесле------куренэ-
лэр. Ш. Камал.
2.	Алдарак языла, куреэтелэ, сейлэнелэ торган. Татар опера театрыныц 1939 елгы репертуарына тубэндэге эсэрлэр кертелде: .Качкын', .Фауст'. .Файдасыз саклык". М. Жэлил. Мин аларга уземнец яшь бала вакытым Нэм башлап укуым турында тубэндэге истэлекне сейлэп киттем. М. Гали.
_ ТУБЭНДЭГЕ'ЧЭ рэв. Тубэндэге рэвешчэ, тубэндэ эйтелгэнчэ, тубэндэ куреэтелгэнчэ. Аныц бу чаклы тэкъва булып китуенец еэбэбен авыл халкы тубэн-дэгечэ ацлата. М. Эмир.
ТУБЭНЛЕК и. 1. геогр. Океан есте тигезлегеннэн 200 метрдан биек булмаган тигезлек. Кенбатыш Себер тубэнлеге. II Гомумэн, уйсу, инку жир.
2.	Тэбэнэклек. Бу су, ярларыныц тубэнлеге аркасында, эледэн-элегэ суын эчендэ сыйдыра алмыйча ташый. К. Тинчурин.
3.	куч. Намуссызлык, кабахэтлек.— Уз асравыца кул салу кебек тубэнлеккэ барып м;иткэнсец. Т. Гыйззэт. Кешелэрнец курдем бееклеген, Тубэнле-ген курдем кайсыныц. X. Камалов.
4.	куч. Хурлык, мэсхэрэ, кимсету; намуска тия торган хэл. Ул минем белэн авылдан авылга хэер сорашып йеруне дэ, деньяда иц зур авырлыкны, тубэнлекне дэ бергэ кичерде. А. Эхмэт. || Начар тормыш. Син тик ачлык тырнагыннан, тубэнлектэн Чыгу юлын гына белмэдец. h. Такташ.
5.	куч. Житлекмэгэнлек, сайлык (фикер, эсэр й. б. ш. турында). Кайбер язучыларыбыз узлэрендэге идея тубэнлеген яки идеясезлекне .матур форма', .матур сузлэр' белэн капларга тырышалар. h. Такташ.
6.	к. тубэнчелек (1 мэгъ.). [Хэмидэ эби] энинец бик тубэнлек белэн----эйткэн-----сузенэ дэ колак
салмады. М. Гафури.— [Улыц] тубэнлек белэн гафу FmeHC3, патшаныц куцеле киц, бэлки, гафу итэр.
. Ибрайимов.
ТУБЭНЛЭНУ ф. диал. 1. к. тубэнэю. Без авылга кайтканда, кояш тубэнлэнеп кызарган була иде. Ш. Камал.
2. куч. Кабахэтлэну, эшэкелэну, намуссызлану.
3. куч. Узен хурлыклы, мэсхэрэле, кимсетуле, на-мусына тия торган хэлгэ кую; кимсену. Бич, элекке
тесле, алдыцда тубэнлэнмим хэзер. Г. Тукай. Тор, кимсенеп ятма, Тубэнлэндец, эи;итэр. h. Такташ.
ТУБЭНЛЭТУ ф. к. тубэнэйту. Куцелсез уткэн балалык дэвере аны рухи тубэнлэтмэ[дё\. Г. ИбраЬимов.
ТУБЭНЛЭУ ф. диал. к. тубэнэю.— Эйдэгез! Кояш бик тубэнлэде. М. Фэйзи.
ТУБЭНСЕЛ рэв. диал. Аска таба, тубэнгэ. Юл тубэнсел, эй, малай. сызам гына! Ургылып артта кала тузан гына. Н. Исэнбэт.
ТУБЭНСЕНУ ф. Кимсену.
ТУБЭНСЕНУЛЕ с. Кимсенуле.
ТУБЭНСЕТУ ф. Кимсету, дэрэжэсен тешеру. [Аме-рикалы], Нэрбер ашаган саен, эллэ нинди безне ту-бэнсетэ торган кыяфэт Нэм тон белэн, бу азыклар сезнец илегездэ юк бит, [дн]. С. Кудаш.
ТУБЭНСЕТУЛЕ с. Кимсетуле, мэсхэрэле. Сэвэнэк-баш яшьлэренец ризасызлык белдереп тубэнсетуле-рэк тон белэн шаулавы астында Байморат урынына барып утырды. Каз. утл.
ТУБЭНСУ с. Ким. дэр. к. тубэн (1 мэгъ.). Тубэнсу саз.
ТУБЭНТЕН рэв. 1. Жир естенэ якын; астан.— Нэ-зек озын гэудэле, сыек шэмэхэ койрыклы бер нэреэ-нец, тубэнтен генэ очып, чебен-черки аулап йергэнен кургэнегез бармы? Г. Гобэй.
2. диал. Астагы яктан, астагы урыннан, тептэн. — Мин тубэнтен тутырып бирермен, — диде солдат, — сез тегендэ, канауга чыгарып тугэрсез. Ш. Камал.
ТУБЭНЧЕК с. сир. к. тубэнчел (1 мэгъ.).
ТУБЭНЧЕЛ с. 1. Тубэнрэк тешеп торган,' бнек тугел.
2. Тубэнчелекле, кече кунелле.
ТУБЭНЧЕЛЕК и. 1. Кемгэ дэ булса илтифатлылык, кече кунеллелек, нэзакэтлелек. Акылныц галэмэте— тубэнчелек, ахмаклыкныц галэмэте — тэкэбберлек. Мэкаль. || Ихтирамлылык, буйсынучанлык. Бары еч кенэ патшалыкта-----правительство халыкныц надан-
лыгына Нэм тубэнчелегенэ терэлеп тора. РСДРП прокламациясе. Бик тубэнчелек белэн генэ аныц каршына барып утырдым. М. Гафури.
2. куч. к. тубэнлек (3 мэгъ.).— Узем сынап белдем, инсан нинди тубэнчелеклэргэ дэ [тешэ] ала икэн. М. Фэйзи.
ТУБЭНЧЕЛЕКЛЕ с. Узеннэн кечерэклэргэ, тубэн дэрэжэдэгелэргэ илтифатлы, кече куцелле. Узец тубэнчелекле булсац, ул да явыз булмас. А. Шамов.
ТУБЭНЧЕЛЕКЛЕЛЕК и. Тубэнчелекле булу.
ТУБЭНЭЙТУ ф. 1. Жир естенэ якын хэлгэ|кн-теру, тубэнгэ тешеру. Эй. кыр козы, тубэнэйт тэ Очкан юлыцны, Булэк итеп китче мица Бер кау-рыецны. Ф. Кэрим.
2. куч. Кимсету, дэрэжэсен тешеру, тубэнсету. Янэсе, аны урынсыз шик астына алалар. урынсыз тубэнэйтэлэр. Ш. Камал.— Нигэ дип син узецне шулкадэр тубэнэйтэсец? Синдэ бер тамчы да ирлэр горурлыгы калмадымыни инде? И. Гази.
ТУБЭНЭЮ ф. 1. Тубэнгэ, аска таба тешу, жир естенэ якынаю. Кояш тубэнэеп, кен кичегеп бара. Г. Ибрайимов.— [Самолёт] бераз тубэнэеп бер-ике эйлэнде дэ кутэрелеп китеп барды. Г. Гобэй.
2. куч. Хурлыклы, кимсетуле хэлгэ дучар булу, калу.— Бу ржу аныц шулкадэр тубэнэеп, аныц шул тикле ярдэмсез калуыннан минем эллэ нинди сыйн-фый нэфесем шатлана. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТУБЭСЕННЭН рэв. Туп-тулы итеп, буш урын кал-дырмыйча, тубэлэмэ. Тубэсеннэн теялгэн йек естенэ еч кеше утырып юлга чыктык. Ш. Маниур.
ТУБЭТЭЙ и. 1. Чигелгэн яки ‘тукылган бизэкле, бераз очлаеп торган, сай, тугэрэк баш киеме; кэлэ-
ТУБ
284
ТУГ
пуш. Очлы тубэтэй. Хэтфэ тубэтэй. □ [Аныц] бурек астыннан каешланып беткэн тубэтэй чате куренеп тора. А. Эхмэт. Элек шэйэрдэ яшэуче баерак татарлар бархаттан ефэклэр тотып те-гелгэн, алтын-кемеш. укалар белэн бизэлгэн ту-бэтэйлэр кигэннэр. Сов. эд.
2. анат. Кушэуче хайван ашказанынын икенче булеме; русчасы: сетка. Кушэуче хайеаннарда микрофлора элеге отказаны алдындагы естэмэ „булмэ-лэрдэ"—карын, тубэтэй, кырык картада яши. А. Расих.
Тубэтэй алу уены — к. пештеле.
О Тубэтэй жыеп калу — эштэ, юлда кешедэн артта калу, _сонга калу.
ТУБЭТЭЙЧЭН рэв. Тубэтэй кигэн килеш. Камзул-чан. тубэтэйчэн генэ Суфьян йегереп чыкты. Э. Фэйзи.
ТУБЭ-ТУШЭМ эк;ый. и. диал. к. тушэм. Тубэ-ту-шэмнец уртасына асылган люстраны яксам, бик артык якты булачак. Г. Ибрайимов.
ТУГЕЛ юкл. кис. 1. Барлык местэкыйль суз тер-кемнэренэ, исем фигыльгэ, рэвеш фигыльгэ, килэчэк заман хнкэя фигыльгэ йэм кайбер модаль сузлэргэ естэлеп, шулардан анлашылган нэрсэлэрнен юклыгын белдерэ. Ал чэчэк белэн гвлчэчэк Куцелсез чэчэк тугел, Сица тешкэн мэхэббэтем Мэцге сунэчэк тугел. Жыр. Курдем хэзер: эшкэ йичнэрсэ тиц тугел, Эштэн кечле нэрсэ табу мемкин тугел. Г. Тукай.
2. Юклык формасындагы хнкэя фигыль йэм „юк“ сузе янында килеп, шулардан анлашылган эш-хэрэ-кэтнен, нэрсэнен киресен белдерэ.— Сейлэшмэдек тугел, сейлэштек бит инде. Г. Бэширов.— Атта гаеп булган шикелле, тэртэдэ дэ бераз гаеп юк тугел. Г. Камал.
3. ?_терк. мэгъ. Ике нэрсэне бер-беренэ каршы куйганда кулланыла.— Яшьлек яшь белэн тугел, дэртле йерэк белэн улчэнэ. Р. Ишморат. Кыз мак-тала эш белэн, Тугел энмде теш белэн. Г. Камал. II Ике нэрсэне бер-берсенэ каршы куйганда, икенче-сенен беренчесеннэн естен булуын белдерер ечен, „анын турысында эйтеп тэ торасы юк“ мэгънэсеидэ кулланыла. Моныц белэн атканда, кеше тугел, фил дэ улэ. К. Нэжми.— Менэ моннан Сиваш кына тугел, Кырым ягы да куренер. Г. Бэширов.
ТУГЕЛУ ф. 1. Кайт. юн. к. тугу (1, 2, 4 мэгъ.). Чулмэктэге кайнар су аныц кулына тугелде. А. Шамов.
2.	куч. кит. шигъ. Жинел рэвештэ язылу, эйтелу. [А. Насыйриныц] мебарэк калэмнэреннэн шушы сузлэр тугелэ. Ж. Вэлиди. Аныц лалэ чэчэге тесле кызгылт иреннэре арасыннан тугелгэн, балаларча саф вэ бэйлэнешсез сузлэрен тыцлау мица эллэ нинди нечкэ музыкадан да куцеллерэк. Ш. Камал.
3.	куч. иск. Берэр жиргэ бетен массасы белэн кинэттэн ябырылып керу; агылу (кешелэр турында).
| и. мэгъ. Азия халыкларыныц Европага тугелуе-
булмаса, болгарлар озак яшэу вэ куплэрне узлэренэ иярту юлында иделэр. Шура.
4.	рэв. мэгъ. тугелеп. Жэелеп, иркенлэп (сейлэшу турында). Ничэ ел узебезнец кызларга узебезчэ тугелеп бер сейлэшуне тансык иткэн ике абый, юлда кузлэренэ хуш килгэн ике сылукайны урелеп кенэ алып, яннарына утырттылар. X. Сарьян.
ТУГЕЛУ-ЧЭЧЕЛУ ф. 1. Эчке серлэрне кемгэ дэ булса ачу, эчке серлэрне кем белэн булса да уртак-лашу. Кеше буген синец белэн ачык дип, бик туге-леп-чэчелеп ташласац, соцыннан укенеп бетэ ал-массыц. И. Гази.
2.	рэв. мэгъ. тугелеп-чэчелеп. Теп массадан, тер-кемнэн аерылып.— Банда йе&дум итте.----Бетерел-
гэн кулаклардан тугелеп-чэчелеп калганнары. С. Бат-тал.
ТУГЕМ: тугем кене этн.— керэшен татарларында улгэн кешелэрне искэ алу кене.
ТУГЕМ-ЧЭЧЕМ ядый. и. 1. Тугелеп, чэчелеп беткэн нэрсэлэр.
2.	иск. Кеше улгэч, сэдакага елэшенэ торган нэрсэлэр, акчалар.
ТУГЕНДЕ-ЧЭЧЕНДЕ эи;ый. и. к. тугем-чэчем (1 мэгъ.).
ТУГЕНТЕ с. Тугелгэн, тугелэ торган. Тугенте сулар. II и. мэгъ. Завод-фабрикалардан, фермалардан | й. б. агып чыккан пычрак, майлы сыеклык. Проиыш-ленность тугентелэрен чистарту.
ТУГЕШ: кан тугеш — кан кою. Падишайчыкниц мэмлэкэтендэ утереш, кан тугеш бик кубэеп китте. , Г. Тукай. Россиядэ тагын зур кан тугешлэр булуы ихтимал. Ш. Мехэммэдев.
ТУГЭ(НИ) ы. к. тугэнэй. Аныц ечен ак халатлы апаларныц чугэлэп утырып без-без сет савулары да, тугэ, тугэ дип эндэшулэре дэ [кызык]. Г. Гобэй.
ТУГЭНЭ„и. сейл. ирк. Сыер.
ТУГЭНЭЙ ы. 1. Сыерны чакырганда, иркэлэгэндэ эйтелэ. Латыйп, хуждалыкларында .На!" дип куар-лык ат. .Тугэнэй. тугэнэй!" дип назларлык сыер булмагач,----Галлэм хамдига лдэйлеккэ ялчы булып
керэ. Ф. Хесни.
2.	и. мэгъ. сейл. ирк. Сыер. [Ул], тугэнэйлэрен эйбэтлэп савып.---еенэ кайтып киупте. А. Расих.
ТУГЭРЭК с. 1. Шар, божра, эйлэнэ й. б. ш. рэ-вешле; шундый формада булган. Тугэрэк тэрэзэ. Тугэрэк естэл. Тугэрэк кул. □ Кук йезенэ тугэрэк ай калыккан. И. Гази. Тугэрэк тирмэнец эче кечкенэ лампа белэн яктыртылган. Г. Ибрайимов. II и. мэгъ. Шундый эйбер. Коткару тугэрэге. □ Палу-бадагы матрос пароход бортын бэрелудэн саклагак тугэрэклэрне тешергэч, чалка ыргытты. Г. Минский.
2.	Кырлары йомры, тугэрэклэнгэн булган. Сабир бабай----тугэрэк ак сакаллы, тэбэнэгрэк буйлы
бер карт иде. Г. Эпсэлэмов. Ачулыныц кузенэ тугэрэк эйбер дурт кырлы булып куренэ имеш. Мэкаль.
3.	куч. Тулы, симез, юан, йомры (гэудэ турында). Аныц белэн бергэ тэбэнэк буйлы, кып-кыска аяклы, шар кебек тугэрэк гэудэле бер хатын----да килде.
А. Шамов.
4.	и. мэгъ. куч. Эйлэнэ, божра. Очканда тугэрж ясау. □ Сэхнэ каршысына, ярым тугэрэк булып. бик куп сугышчылар тезелгэн. Г. Эпсэлэмов. Бик зур кызыл тугэрэк булып тулы ай калкып чыкты. Г. Бэширов. || Эйлэнэ рэвешендэ тыгызланып баскан (утырган) кешелэр тезмэсе. Кицэйтегез мэйдан тугэ-рэген, Керэшчелэр чыксын уртага. Э. Ерикэй. Тугэрэк уртасында бер егет белэн бер кыз кара-карши бии. Сов. эд.
5.	и. мэгъ. геом. Яссылыкнын эйлэнэ белэн чиклэнгэн елеше. Тугэрэкнец мэйданын исэплэу. □ [Аыз] туфли очы белэн кечкенэ генэ тугэрэк сызды. Г. Гобэй.
6.	и. мэгъ. куч. сир. Билгеле бер менэсэбэтлэрдэ, бэйлэнешлэрдэ торган кешелэр теркеме; даирэ. Аныц катнашкан йэм дус булып йергэн кешелэре билгеле бер кечерэк тугэрэктэн гыйбарэт булган. Г. Рэхим.
7.	и. мэгъ. Бергэлэп эшлэу яки берэр нэрсэне ейрэну ечен берлэшкэн кешелэр оешмасы. Эдэби тугэрж. Фэнни тугэрэк. Драма тугэрэге. Политик тугэрэк. □ Федосеев, Россиядэ беренчелэрнец берсе булып, I марксистик тугэрэклэр оештыра. Г. Ахунов. Ул,
ТУГ
285
TY3
узешчэн тугэрэккэ катнашып, сэхнэдэ Галиябану ролен уйный. Сов. эд.
8.	куч. Ьэр жире килгэн, житеш, бетен. Тугарэк тормыш. □ Саматкаем. синнан башка табын тугарэк тугел, очып барып курер идем, званым кубэ-лэк тугел. М. Фэйзи.— Безнец авылда бер [абзый] бар иде. Дивана дип эйтимме?.. Кыскасы, акылга тугэрэк тугел. И. Гази.
9.	куч. Якынча алынган, тугэрэклэнгэн. Бер ост-минник бэрэцге чэчеп, утап. су сипкэлэп устергэндэ. тугэрэк сажинга бер поттан ким чыкмауны йичкем инкяр итмэс. Шура.
Тугэрэк авызлылар зоол.— теш казналары булмаган, балыксыман умырткалы хайваннар классы (мэсэлэн, миногалар). Тугэрэк дата — тантаналы тестэ билгелэнэ торган юбилей елы (40, 50, 60, 75 h. б.). —Кырык яшь—зур бэйрэм, тугэрэк дата. Г. Ахунов. Тугэрэк дулкыннар физ.— бер ноктадан чыгып кон-центрик тугэрэклэр формасында таралучы дулкыннар. Тугэрэк квадратурасы мат.— бирелгэн тугэрэккэ тигез зурлыктагы квадрат тезу мэсьэлэсе. Тугэрэк оборона хэрби — билгеле бер урын тирэсендэ барлык якларга таба каратып ясалган оборона сызыгы. Без, уцай ургэ кутэрелеп, тугэрэк оборона кордык. Г. Эпсэлэмов. Тугэрэк саннар мат.— вак берэмлек-лэрсез яки бетен саннар (мэсэлэн, ун, егерме, йез, кырык h. б.). Тугэрэк яфрак диал.— яран.
О Тугэрэк естэл — катнашучылары бертигез хо-кукта булган кинэшмэ, очрашу. Дэулэт арасындагы менэсэбэт мэсьэлэлэрен тыныч юл белэн, тугэрэк естэл янында хэл итэргэ [кирэк]. Сов. эд.
ТУГЭРЭКЛЕ и. Кулга-кул тотышып, берэр кейгэ кумэк^ жыр жырлап тугэрэк эйлэнеп йеру уены. Тугэрэкле уйнаганда, Эйлэнеп э^ырлаганда, Тугелэ йерэк серлэре Чишмэдэй кайнап анда. Ш. Маннур.
ТУГЭРЭКЛЕК и. Тугэрэк булу. Фанатик хэзрэт-лэр — Ж.ирнец тугэрэклеген инкяр кыл[алар]. Ш. Мехэммэдев.
ТУГЭРЭКЛЭНЕШ и. к. тугэрэклэну.
ТУГЭРЭКЛЭНУ ф. 1. Тугэрэк (1 мэгъ.) хэлгэ килу. Ул 3 лене гел шулай яза: тугэрэклэнеп килгэн hap ике ыргагы кушылыр-кушылмас кына кала. Г. Гобэй. Югары ягы тугэрэклэнеп, чуар пыялалар белэн бизэклэтеп эшлэнгэн зур тэрэзэдэн — йомшак яктылык м;эелэ. К. Нэжми.
2.	Тугэрэк (4 мэгъ.) хасил иту. Яшьлэр яцадан куцел ачарга — тугэрэклэнеп мрярлый-экрярлый эйлэ-нергэ тотындылар. А. Шамов. Кызлар кайсы извещен, кайсы шэлен, кайсы берэр агач кисэген букэн итеп куеп тугэрэклэнэлэр. М. Фэйзи.
3.	куч. Юанаю, тазару, тулышу. Кулбашлар, тугэрэклэнеп, тулып килэлэр. Г. Ибрайимов. [Бала] кеннэн-кен усэ, квннэн-квн тугэрэклэнеп. матурая. Ф. Хесни.
4.	куч. Тегэллэну, тэмамлану, ахырына таба житу. Нэфисэ[нец] бугенге эшлэре дэ матур гына тугэрэклэнеп килэ. Г. Бэширов.
5.	куч. Бар ягы да житешле булу. [Суфияныц] тормышы тугэрэклэнгэн иде. Сейгэн ире бар, свекле хезмэте бар! А. Расих.— Минем хэзер бер тугэрэк-лэнмэгэн урыным бар, ул да синец минем янымда булмавыц! Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТУГЭРЭКЛЭУ ф. 1. Тугэрэк (4 мэгъ.) рэвешенэ китеру. Староста таягы белэн тугэрэклэп ви урыны хэтле ядирне сызды. М. Гали.
2.	Тугэрэк санга китеру. [Наташа], тугэрэклэп исэплэгэндэ, гектардан йез дэ унар пот уцыш ал-макчы булуын свйлэде. Г. Бэширов. Мэдинэ карыш-мады. саннарны аз-маз гына тугэрэклэргэ риза булды. М. Хэсэнов.
3.	Бизэклэу, мавыктыргыч иту, стилистик шомар-ту.— [Хэйдэр] иц гади нэрсэлэрне дэ йотлыгып тыц-ларлык итеп тугэрэклэп, экданландырып сейли белэ. Г. Бэширов.
4.	куч. сейл. Тэмамлау, ахырына кадэр житкеру, тегэллэу. Хатымны тугэрэклэп. язган кадэрлесен салып ядибэрэм. С. Баттал.— Хэзер син монда утырма. Мэядлесне узем тугэрэклэрмен. сине Мицнурый тилмереп кетэ. Бар. Г. Эпсэлэмов.
ТУГЭРЭКЧЕ и. Тугэрэк (7 мэгъ.) члены; тугэрэктэ катнашучы кеше. Бу вакытта Федосеев тугэрэклэре зурая барды. Тугэрэкчелэр инде татар, мари[лар]-
яши торган твбэклэргэ дэ барып чыккаладылар. Г. Эпсэлэмов.
ТУГЭРЭКЧЕЛЕК и. Берэр тугэрэкнец, оешманыц тар максатлар, интереслар белэн генэ чиклэнгэн эшчэнлеге. Эдэбият йэм сэнгать оешмаларындагы шул хэл — ул о шмаларныц тугэрэкчелек йомык-лыгын---тудырды. Сов. эд. Тугэрэкчелек стадия-
сеннэн чыгып, яца гына оешма булып эверелгэн со-циал-демократлар .Уралец" типографиясен-----нык
кына файдалйнганнар.. И. Нуруллин.
ТУГЭРЭ'КЧЭ рэв. Тугэрэк рэвешендэ. Яссылыкны тугэрэкчэ узгэрту.
Тугэрэкчэ функциялэр	мат.— тригонометрик
функциялэр.
ТУГУ ф. 1. Сыек яки бертекле, тугелучэн нэрсэлэрне савыттан кою, агызу, сибу, чэчу. Нигъмэт кабалана-кабалана ---- улактагы суны тугэргэ
тотынды. Ф. Кэрим. Майи эби бер агачка сертенеп егылды да бар ядилэген тукте. М. Гали. II Берэр урынга теяп алып барып аудару.— вйдэге эшлэрецне карарсыц, абзардагы тиреслэрне тугэрсец. Т. Гыйззэт.
2.	куч. шигъ. Тарату, чэчу, сибу (нур, мон, тавыш h. б. ш. турында). Нурлар тугеп шунда келэ-келэ, Кук читендэ ашыгып тац ата. h. Такташ. Сайраша сандугачлар тугеп моцнар. Дэрдмэнд.
3.	куч. сейл. Эчендэге серлэрен кешегэ сейлэп биру, уй-фикерлэрен кеше белэн уртаклашу. Энкэем-нец итэгенэ башымны куеп, куз яшем белэн кайгы-ларымны тукмэкче булдым. Г. Толымбай.
4.	куч. сейл. Сарыф иту, тотып бетеру, бик куп тоту. Нью-Йорк бу эшкэ куп акча тугэ. Г. Гали. [Алар], куп кеч тугеп, каты эк; up не йомшарталар. Г. Ибрайимов.
ТУЗ и. диал. 1. Усемлекнен, кисеп яки чабып алгач, жирдэн чыгып калган елеше; теп. Картлар сузе — кэбестэ тузе. Эйтем.
2.	Елга тамагы. Бу авыл елга тузендэ утыра.
ТУЗГЕСЕЗ рэв. Тузеп булмаслык (рэвештэ). Минем гармунга ейрэнэсе килу тора-бара---кытыкланып.
тузгесез кычынып йерэккэ тешэ. Ш. Маннур.
ТУЗЕЛУ ф. з.-сыз. к. тузу. Моца хэтле аныц турында Сейлэмичэ ничек тузелгэн. Ш. Галиев. — Шуца курэ ихтыярлы-ихтыярсыз тузелэ инде. Г. Камал.
TY3EM с. 1. Берэр эш-хэлне сабырлык, чыдамлык белэн уткэрэ торган; сабыр, чыдам (кеше турында). — Фэхри каенагага да сабыр итэргэ кирэк иде инде, up кеше бигрэк тэ тузем булырга тиеш иде. М. Гафури. Бутэннэрне кайгыртып та уз хэсрэтен сиз-дермэуче сабыр холыклы бу тузем кешенец алдына тезлэнэсе [килэ]. Г. Бэширов. || рэв. мэгъ. Сабыр. Ул мине куреп елмайды,---ботинкаларымны салганны
тузем генэ кетеп торды. А. Гыйлэжев. II Сабырлык, чыдамлык талэп итэ торган. Ни китерер? Байлык, бозыклыкмы? Эллэ тузем эшме? Тырышумы? Э. Фэйзи.
2.	и. мэгъ. к. туземлек. Тузем биру. Туземен м;ую. □ — Син анда кызма тагы, туземецне м;ыеп.
ТУЗ
286
ТУЛ
бар! X. Камалов. [Наташа] башта тешен кысып булса да тузгэн. Ахырда, туземе текэнгэч, эйткэн. Г. Бэширов.
ТУЗЕМЛЕ с. 1. Терле кыенлыкларны, авырлык-ларны, кунелсезлеклэрне сабырлык белэн кичерэ ала торган, сабыр, чыдам (кеше турында). Халык тешен кысып булса да тузгэн. Туземле дэ соц безнец халык! М. Хэсэнов. || рэв. мэгъ. Берэр эштэ, тормышта чыдамлылык, ныклык, сабырлык курсэтеп. Югарыда китерелгэн кайбер мисаллар Э. Фэйзи, М. Максуд, д- Ерикэй кебек бер твркем язучыныц-------озак,
туземле, нык йэм куп эшлэулэрен куреэтэ. М. Жэлил.
2. Чыдамлылык, сабырлык талэп итэ торган. Мондый заман эшчелэр партиясеннэн---туземле керэш
алып баруны сорый. Г. Нигъмэти.
3. Нык, чыдам, таушалмас.— Безнекеннэн дэ ар-занрак, туземлерэк малны Ташаякны бер итеп эз-лэсэгез дэ таба алмассыз! Э. Фэйзи.
ТУЗЕМЛЕК и. Берэр авырлыкны кичерудэ, эш башкаруда чыдамлык, сабырлык. Хэдичэ тутинец туземлеге тэмам текэнэ. ул- сикереп тешеп себерке белэн тондыра. Г. Бэширов. Туземлеген эедуя башлаган сабырсыз малайлар, кашыкларын учлап. кузлэре белэн табак сайлый башладылар. И. Гази.
О Туземлек касэсе ташу кит.— берэр эшкэ, авырлыкка h. б. ш. га тузеп тора алмаслык хэлгэ килу. Сугыш халыкныц туземлек касэсен ташыткан соцгы тамчы булды. КПСС тарихы.
ТУЗЕМЛЕЛЕК и. Берэр авырлыкны, хэлне кичерудэ. берэр кешене кеткэндэ, эш башкаруда чыдамлык, сабырлык; туземле булу. Прокурор Давытныц эе^епне чуалтырга азаплануын яхшы куреп торса да кызмый, туземлелек белэн ацлата. А. Гыйлэжев. /Сарчыкныц туземлелеге м;итмэде. Г. Эпсэлэмов.
ТУЗЕМСЕЗ с. Туземлеге, сабырлыгы булмаган; сабырсыз, чыдамсыз. Эш естендэ утыра алмаучы, туземсез кеше бервакытта да балык тота алмый. Э. Камал.— Йокыга бик туземсез шул син, улым. М. Гали. II Сабырсызлык.^ьчыдамсызлык , белдерэ торган. Туземсез чырай.
„ТУЗЕМСЕЗЛЕК и. Берэр кешене кеткэндэ, эшлэ-гэндэ тузем житмэу, сабырсызлык, чыдамсызлык-Туземсезлек белэн кету. □ Малайныц туземсез-леге тесенэ чыккан: аныц тизрэк ике башлы каран-дашны курэсе килэ. И. Гази.
ТУЗЕМСЕЗЛЭНУ ф. Туземсезлек белдеру, тузем-лекне жую. Ул инде вакытныц соц икэнен дэ белэ, лэкин шул ук вакытта авыру иптэшенец туземсез-лэнеп узен кетуен дэ ацлый. А. Расих.
ТУЗЕМЧЕЛ с. сир. Тузучэн, туземле; чыдам.
ТУЗЕМЧЕЛЕК и. сир. Туземлек, тузучэнлек. Та-рихларда курелмэгэн ачлык. коточкыч аптыраш кешелэрне „туземчелек" йэм ниндидер „минчелек'кэ китереп терэгэн. Ф. Эсгать.
ТУЗЛЕК и. диал. к. туз (1 мэгъ.).
Тузлек умарта диал.— агачнын теп ягыннан яки тумэрдэн ясалган умарта.
TY3MEP с. диал. к. тузем.
ТУЗУ ф. 1. (Ьэртерле авырлыкларга, интегулэргэ, газапларга h. б. ш.) чыдау; сабыр иту. Без телэсэ нинди кыенлыкка да тузэрбез. Г. Бэширов. днкэем. мондый хурлыкка. оятка Ничек тузеп торыйм мин! М. Жэлил. II Берэр эштэн тыелып калу. Сэгыйдэ келэсе килудэн тузэ алмый авызын каплый. Ь. Такташ. Мондый зур серне узец генэ ничек яшереп сак-лыйсыц. Мин дэ тузэ алмадым. Г. Мехэммэтшин.
2.	Берэр нэреэнен булуы, яшэве белэн килешу. Гыйбрэт алды куреп халык берсе-берсен, Белэ торып эщинаятькэ ничек тузсен? М. Гафури.
3.	Ьэртерле тышкы тээсирлэргэ бирешмичэ, узенек элекке сыйфатларын, узлеклэрен саклау; чыдау. Тубэн очныц купере бу ташуга тузэ алырмы икэн? Г. Бэ- ' широв.— Еллар буе тегэл эшлэп килгэн газогенератор атна-ун квнгэ тузми, сафтан чыга. Р. Ишморат.
4.	Бурычны хэзер ук сорамый, талэп итми тору; кету. Бурычны бераз туз эле!
<> Тузеп кенэ тор, тузеэн туз — к. чыдап кына ' тор.— [Эбием мине} кыздырырга тотынды,’тузеп кенэ тор! М. Фэйзи.
ТУК и. сейл. Зур бэйлэм, тюк. Ефэк туге. □ [Алар] икенче кенне йон туклэрен Иделгэ ташлап I агызганнар. К. Тинчурин. [Солдатлар] ящикларнв, туклэрне каядыр алып китэлэр. X. Камалов.
ТУК, ТУК-ТУК аваз ияр. Берэр нэрсэгэ жинелча1 генэ сукканда, басканда, чапканда чыккан нечкэрэк, йомшаграк тавышны белдерэ. Аныц биек укчэле туф-лилэре белэн тук-тук басуы Зайидка ишетелгэндЛ булды. А. Расих.
Тук иту, тук-тук иту — шундый тавыш чыгару.
ТУКЕЛДЭУ ф. Тук-тук иту; тук-тук иткэн тавыш чыгарып суккалау, чапкалау, бэргэлэу.— Шушы би-\ таны — Казаннан естерэп килэмме соц мин! Бер ай тукелдэрсец эле. М. Шабаев.
ТУКМИ-ЧЭЧМИ рэв. 1. Берсеи дэ калдырмыйч! югалтуларсыз. Без—уцыш, Тукми-чэчми м^ыярге тырыш. Э. Ерикэй.
2.	куч. Тулысынча, бетен килеш. Кырык кул аш I утеп, таушалып, буялып, укылып беткэн булса да ейдэгелэрнец куцел эирылысын тукми-чэчми китереп эедиткергэн иде ул [хат]. И. Гази.
3.	Бэйнэ-бэйнэ, берсен дэ калдырмыйча, жентек-лэп (сейлэу турында). Кургэннэремне тукми-чэчт генэ. тулы итеп яза алсам да, начар бу л ши М. Хесэеи. [Фэрит] ашыга-ашыга, тукми-чэчми, бары-1 сын да эйтеп бирергэ тырышып сейлэде. Г. Минский
4.	куч. Бик пехтэлэп, берэмтеклэп, жиренэ жит-кереп. Махсус сорап алган эедэймэне эедэеп. яст/ намазын тукми-чэчми укыдым. Ш. Камал. Ало/ эшне йич ашыкмый, тукми-чэчми тырышып-тыр» шып эшлилэр. 3. Бэшири.
ТУКМИ-ЧЭ'ЧМИЧЭ рэв. к. тукми-чэчми. Mewl шул-----„эк;ан" лэфзын муллалар тукми-чэчмию
Россиягэ алып кайтканнар. Г. Тукай.
ТУ	КМЭН и. 1. Зур агач савыт. Базда—башмак | турдэ—тукмэн. Табышмак.
2. куч. гади с. Ангыра, тун баш.— Тик тор, тук-1 мэн, анда барып, авыртмас башка тимер кож алып кайтырга телисецме? Ж- Вэлиди. 4 ТУКМЭ-ТУК рэв. диал. Теп-тегэл. Акчам тукмэ тук булды, артып та калмады. эедитми дэ калмади.1 К. Насыйри.
ТУКЭЛЭ и. ирк. диал. Кечкенэ ир бала.
ТУКЭНЕМ энд. диал. Кечкенэ балаларга иркэлэп эйтелэ; нэнием, ускэием.
ТУЛ и. 1. Ана кош-кортларнын, бигрэк тэ тавык' I ларнын кукэйлегендэ кечкенэ йомырка яралгылары вак кына тугэрэк сарылар; орлыклар. дтэчлэр язы кычкыра башладылар, кукэйгэ тул эедыя торим I тавыкларныц кикриклэре кызарып китте. Ф. Хесн! — Эйтэм бит, юкка гына кытаклыйсыц син. Мею I ич тулнец эсэре дэ юк. Г. Галиев.
2. куч. сейл. Кеше яки хайван тэнендэге май.
3. куч. сейл. Байлык, мал. || Белем, гыйлем.
О Тул жыю—1) тазару, симеру. Тузгэн тр эцыйган. Мэкаль; 2) белем йэм тэжрибэ туплау. — Борчылма, монда да экренлэп тул м;ыярсыц эле, j совхозыцны кутэрерсец. А. Расих. Лэйлэгел инде | тулне терле мэктэптэ укып эцыйган. М. М Ьдие! 3) мал, байлык туплау. Камчатчы шушы айлардзА
ТУЛ
287
TYH
кубрэк эшлэп ту л м;ыеп кала алмаса, аца кыш уздырып чыгу кыенга килэ. 9. Камал.
ТУЛЕРУ ф. диал. Йокымсырау. Ул орган, курэсец, тулереп утыра. Безнец юл.
ТУЛЛЕ с. Туле булган, туле жыелган. Казыгыз тулле.
ТУЛТ аваз ияр. Берэр сыеклыкка вак кына нэрсэ килеп тешкэндэ чыга торган тавышны белдерэ.
Тулт итеп — берэр кеше яки кечерэк нэрсэ капылт кына (килеп чыгу турында). Тулт иту — шундый тавыш ,чыгару.
ТУЛЭК и. бор. к. штраф. Тулэк тулэту.
ТУЛЭМ и. к. тулэу (2 мэгъ.).
ТУЛЭМЭ и. Эре мегезле терлеклэрдэ, атларда, сарыкларда, э кайчакта кешелэрдэ дэ була торган йогышлы авыру; яман шеш, яман кычу; русчасы: сибирская язва.— Аяылда йогышлы авыру бар. Бая килгэн хатынныц сыеры тулэмэдэн улде. Т. Гыйззэт.
Тулэмэ жилэге бот.— к. карга борыны (кузе).
ТУЛЭМЭЛЕ с. Тулэмэ йоктыра торган. Тулэмэле тирэлек. II Тулэмэ белэн авырый торган. Тулэмэле сыер.
] ТУЛЭУ I ф. 1. Сатып алган яки файдаланылгаи эйбер, башкарылган эш яки гомумэи нинди дэ булса башка берэр хезмэт ечен акча яисэ шуна бэрабэр булырлык берэр нэрсэ биру. Акчалатг тулэу. На ту-ралата тулэу. Кенлеклэп тулэу. Эш башын нан тулэу. □ Чвйлэрнец ике як башын очлар ечен. мец данэсенэ егерме биш тиен тулилэр. М. Га фури. Кунган ечен тулэрлек хэле булмаганга. [егет не] Нургали харчевнясыннан да куып чыгард ылар. К. Тинчурин. || с. мэгъ. Шул эшкэ бэйле, шул э ш кэ менэсэбэтле. Тулэу балансы. Тулэу в'домосте. □ [дидият] коммунаныц бурычларын тулэу срогын ки-чектеру турындагы гаризаларын биргэн. Ш. Камал.
2.	Теге яки бу йеклэмэлэрне утэу. Имана тулэу. О Шэмгун карт ул налогны. страховой акчасын hd.u башка шуныц кебек эфлечнарны. уз вакытында тулэп барырга ярата. А. Шамов.— Хэзер еге тем алимент тули. Р. Ишморат. II и. мэгъ. Ьэрт ерле салым, жыем, налог. Куптэч бирле крестьян х алкы башка сословиелэр белмэгэн тулэулэрне узе генэ тулэп килде. Урал.— Уземэ генэ бик кыенга туры килэ. тулисе тулэулэрем дэ куп ич эле. В. Нуруллин.
3.	Бурычны кайтару, биру. Срогы э^иткэч, бир э-чэкне тулэргэ кирэк. Ш. Мехэммэдев.— .Инн сез гэ хэзер бурычымны тулим дэ. кайтам да китэч. Г. Камал.
4.	Китерелгэн зарар. зыянныц хакын каплау, кире кайтару.— Сугыш расходларын сугышка сэбэпче булган халыклар тулэрлэр! М. Гафури. Юкэ езс эц, каеш тулэрсец. Мэкаль. II Бер яктан килгэн зарар яки чыгымны икенче яктан килгэн файда белэн каплау, кире кайтару, аклау.— Ногман бай безнец бозау-ны ябып куйган. Келтэлэремэ тигэн. атац килеп тулэп алсын. дип эйтэ, ди. М. Фэйзи.
5.	куч. сейл. Элекке эшлэренен жэзасын алу, элекке бозык, начар эшлэре ечен жавап биру. Бу эле тик сица лдэза башы, Халкым сине шулай .кичер э". Тулэу кене эфгтэ, Тулэрсец син Каныц, ж; аныц белэн. немчура! X. Межэй.— Мин сине кеше дип бел-гэн идем! Син бу эшлэрец ечен башыц белэн \тул эр-сец! h. Такташ.'
ТУЛЭУ II ф. (Бала) табу, (бала) тудыру. Энкэй бэни тулэгэн дэ Ак яулыкка [билэгэн]. Жыр-
ТУЛЭУЛЕ с. 1. Акчалата тулэу шарты белэн башкарыла яки хезмэт курсэтэ торган. Тулэуле концерт. Тулэуле дэвалау. □ — Тулэуле клиникада-----Мер-
диянов дигэн бер профессор бар. М. Эмир.
2.	Акчага, хезмэт хакына эшли торган. [Империа-лизмныц] тулэуле агентлары----мораль яктан нык
булмаган бэндэлэрне эзл[илэр]. Г. Эпсэлэмов. II Акча, хезмэт хакы тулэнелэ торган. Тулэуле эш.
ТУЛЭУСЕЗ с. Хакы тулэнелми торган, бушлай, тиген. Тулэусез мээн;бури бглем. □ Тул эусез мал-ныц кодере булмый. Мэкаль.
ТУМГЭК и. 1. Сазлык яки инку жирдэ улэн яисэ мук белэн капланган вак-вак калкулыкларнын берсе. Баскан саен тетрэп китэ торган тумгэклэр буйлап сикерэ-сикерэ атлый башладык. Р. Техфэтуллин. Аяк астында су чыпылдады. тумгэклэргэ сертендек. Г. Эпсэлэмов.
2.	Жир естендэ чумэлэ сыман торган бик кечкенэ калкулык. Кысла тесле юкмы бездэ болгатучы.----
Тыныч яткан кырмысканыц тумгэгенэ Таяк тыгып туздыручы, кузгатучы? М. Гафури.
3.	Зур оеш туфрак, кантар.— Тумгэк белэн атып кук [атны] куарга кирэк. М. Гали.
4.	Агач тебе. Балта чапканчы тумгэк ял итэ. Мэкаль.
5.	куч. Тормышта була торган йэртерле авырлык-лар, кыенлыклар, тоткарлыклар турында. Тормыш тумгэклэрен без икебез Яшьлек белэн бергэ атладык. 9. Ерикэй.
Тумгэк кискеч—тумгэкле жирне тигезлэу ечен махсус сабан.
ТУМГЭКЛЕ с. Тумгэклэр (1 мэгъ.) белэн капланган, тигезсез. Тумгэкле чабулык. □ — Бик тумгэкле эфар иде ул. Чапканда Гани дэ чалгы чыбыгын сындырган анда. М. Фэйзи.
ТУМГЭКЛЕК с. Тумгэклэр (1 мэгъ.) белэн капланган. Малай чагында яланаяк каз кеткэн, бозау кетеп йергэн тумгэклек урыннарга куз салсац, анда да Гзгэреш. Г. Бэширов. || и. мэгъ. Шундый урын. Чишмэнец] тирэ-ягы гел тумгэклек кенэ. Ш. Маннур.— [Каракларны] тумгэклектэ колхоз бэрэцгелэ-рен казып ятканда элэктердек. К. Нэжми.
ТУМГЭКЛЭНУ ф. Тумгэк хасил иту, тумгэккэ эйлэну. II Тумгэклэр (1 мэгъ.) белэн каплану.— Болы-ныгыэ сазланган. тумгэклэнеп беткэн. Атака.
ТУМГЭЛЭК и. диал. Божра, тугэрэк.
ТУ'М-ТУГЭРЭК с. Артык. дэр. к. тугэрэк. [Илгиз] туп кебек тум-тугэрэк иде. Нигэ ул [хэзер] болай ябыккан? Н. Дэули. Карасу куктэ тум-тугэрэк ай йезэ. Сов. эд.
ТУМЭН с., и. бор. к. темэн. Йез мецне ун тумэн дип атаганнар. Сов. мэк. Тумэн терле хикэятлэр сей-лэдглэр. М. Мехэммэдъяр.
ТУМЭР и. 1. Букэн, тумран. Рэхи.чэ^ан бабай тимер чей белэн пегие карама тумэрлэрен ярырга азаплана. А. Гыйлэжев. Чал сакаллы карт, тумэр естенэ утырып, чабата урэ. Г. Эпсэлэмов.
2. куч. тирг. Ангыра, юньсез кеше (тиргэп эйтелэ). — д син — тумэр. утын агачы. ------Йереп-йереп
юньле кыз таба алмагач, мица килеп ейлэнгэн булдыц. Каз. утл.
ТУМЭРКЭ и. сир. к. тумэр. вй нигезе буенда каен тумэркэсе тырпаеп тора. Г. Ахунов. Хэкимэ^ан узе, тунын салып, теге хатыннар яра алмаган берничэ тумэркэне ярып ташлады. М. МэЬдиев.
TYH I и. бор. Арт, кире як. Унэре ургэ тарта, Арт саны тунгэ тарта. Мэкаль.
TYH II и. махе. Балык тоту ечен жылым.— Бетен эйберне, кеймэлэрне боз естенэ тешереп куйдык. Тенлэп тун салырга дип торабыэ. Ф. Сэйфи-Казанлы. || Жылым белэн балык тоту эше.— дстерханда 1910 нчы елларда мин язгы балык туненэ ялландым Ф. Сэйфи-Казанлы.
TYH
288
ТУП
ТУНГЭК с. диал. к. тумгэк. Искэрмэс тунгэк чана аудара. Мэкаль. Саз тунгэге кебек тирбэлэ Дея естендэге чумэлэ. Э. Ерикэй.
ТУНГЭЛЭК и. диал. Тумгэклек. ,Кантимер‘ [сузенец]--иц ахырында гарэпчэ ,м‘ не ацлаткан
кечкенэ тунгэлэк Ьэм „р‘ етере [куела]. С. Селэй-манова.
ТУНДЕК: тундек алыш — к. тундэк (4 мэгъ.). Кыз балалар----.тундек алыш", .киртэц бир' Ьэм
.куыш' уйнарга тотыналар. Ш. Эхмэдиев.
ТУНДЕРБАШ и. бот. 1. Чатыр чэчэклелэр семьялыгыннан агулы икееллык улэн усемлек; елан кепшэ-се; русчасы: болиголов. Урман аланында иртэнге кояш нурларына чумган тундербаш тамрын, улэн сабакларына сырышкан кемеш чык тамчыларын сагынам. Р. Мостафин.
2. Чатыр чэчэклелэр семьялыгыннан су буенда усэ торган агулы улэн усемлек; су балтырганы; русчасы: цикута.
ТУНДЕРУ ф. 1. Кире кайтару; дундеру. Берэр фикердэн тундеру. □ Эхмэт атасына хакыйкать хэлен ацлатырга тырышып карады.----лэкин болар-
ныц берсе дэ хэзрэтне уз фикереннэн тундерэ алма-ды. Ф. Эмирхан.
2.	Берэр якка таба бегу, иго, кыйшайту. Самохин, озын гэудэсен алга тундереп, украин мыегын пар-торгка [якынайтты]. Сов. эд.
3.	диал. Аудару, егу. Д\ил койманы урам якка тундергэн. Шура.
4.	куч. Акыл белэн эш иту сэлэтен югалттыру; башны эйлэндеру. Баш тундеру. Мактап тундеру. □ Матур-матур хатын-кызлар аныц бетен миен тундергэннэр. Ф. Эмирхан.
ТУ	НДЭК и. 1. диал. к. тумгэк. [Карт] чалгысын тундэк башына сабы белэн кадады. Г. Ибрайимов. Тундэккэ аягын куеп,--яшь пограничник----итек-
лэрен чистарта. Г. Л1инский.
2.	Букэн. Тундэккэ утырып сейлэштек.
3.	куч. гади с., тирг. Ангыра кеше.— Басарый тундэкнец этэчлэнуе турында мин хэзер берни дэ эйтмим. Т. Гыйззэт.
4.	Уртада утырган еч бала тирэсендэ тугэрэк эйлэнеп йерудэн гыйбарэт балалар уены.
ТУНЕГУ ф. диал. Бер якка таба аву, кыйшаю. [Ул], туры атыныц ялына ту неге п, агачлар арасын-нан атылып алга ташланды. А. Расих.
TYHEKTEPY ф. диал. Аудару, егу; кыйшайту. Ул агачны мин тунектердем. Шура.
ТУНЕШ с. диал. 1. Кеше мактаганга якланучан, узсенучэн. Бигрэк тунеш кеше.
2. Кыланчык. Тунеш кыз.
ТУНЕШЛЭНУ ф. диал. 1. Мактагач яклану, узсену.
2. Кыланчыклаиу. Тунешлэнмэ эле. тик тор!
ТУНКЕЛУ ф. диал. Аву, егылу. Дошманнар ишет-сэ, тункелэ, Дус эцегетлэр ишетсэ, сеенэ. Жыр.
ТУНКЭРЕШ и. диал. Узгэреш, эверелеш. ТАПП члены булг'ач, синнэн кеттек, абзый,— Узгэреш! Алай-болай бер дэ кыймылдау юк, ничек соц, э, Башланиыймы башта тункэреш? Атака.
ТУНКЭРТУ ф. диал. 1. к. тунтэру.
2. Эчендэгесен тышка чыгару, сейлэу, эйту. [Басыйр], батырлыгын м;ыеп. эйтер сузен берьюлы узе тункэртеп ташлады. А. Расих.
ТУНКЭРУ ф. 1.К- тунтэру (1, 2 мэгъ.).— [Балныц] болай да кимен куймыйбыз,----кичэ баэ^айларда
бер мичкэсен тункэрдек. А. Эхмэт.
2. Берэр якка кыйшайту; тубэнгЬ таба юнэлту. Кара гына кузец, ай, тункэреп. Ник моцландыц Караганда. К. Тинчурин.
ТУНКЭЮ ф. диал. Туну, берэр якка аву, кыйшаю. Безнец Ьенэрчелэребез Гыйззинец алга тункэйгэн иске еендэ — утыралар. Ф. Хесни.
ТУНТЭРГЕЧ и. тех. Вагонеткага h. б. ш. теялгэн бертекле, вак кисэклэрдэн торган йекне аударып бушату ечен махсус жайланма.
ТУНТЭРМЭ и. Балга киндер орлыгын туглап ясалган ашамлык. Тунтэрмэ ашау.
ТУНТЭРУ ф. 1. сейл. Берэр нэрсэне аудару.—Бу кыйшайган хэерче алачыгын да тертеп тунтэрергэ вакыт. Яца ей салырбыз. Р. Техфэтуллин. Ир. чин-ласа, тауны тунтэрэ. Мэкаль.
2.	куч. сейл. Берэр терле эчемлекне (бигрэк та исерткечне) куплэп эчу турында.— Тагы самоеар яцарттырсак, адэмнэн оят була башлар: белэмсец. без бит бер чилэк су сыешлыгы еч самоварны тун-тэрдек. Г. Ибрайимов.
3.	сейл. Берэр якка кыйшайту; тубэнгэ таба юнэлту. Тугэрэк яулык тектем мин, Тугэрэк кузлэрем тунтэреп. Жыр.
4.	сейл. Берэр нэрсэне икенче бер рэвешкэ, терта эверелдеру, икенче бер рэвешкэ керту. Уцган кеше тауны ташка тунтэрэ. Мэкаль. II Икенче рэвешкэ эверелу, башкача рэвеш алу, узгэру.— Син усеп экрт-кэнче. комбайн кырыкка тунтэрер эле. Аны ел саен узгэртеп торалар. Г. Галиев.
5.	куч. гади с. Берэр терле эш башкару.— Аки белэн ни эш тунтэрмэк була икэн [ул], белеште-гезме? А. Тимергалин.
ТУНТЭЮ ф. диал. 1. Берэр якка аву, кыйшаю. туну, днвэр бер жрардэ чирэмгэ тунтэеп йоклап та китте. X. Камалов.
2.	Тырпаю, кабару. [Эти] пружиналары тунтэеп чыккан иске кэнэфигэ барып утыра. Э. Камал.
ТУНУ ф. сейл. 1. Берэр якка аву. Пиджакны урынына элим дигэндэ. урындык тагын тунеп китте. А. Гыйлэжев.
2.	Зур кичерешлэрдэн, авырлыклардан й. б. ш. сон айнык фикер йертэ алмаслык хэлгэ килу, мингерэу-лэну. Эллэ башым тунгэн, эллэ замана ахыры мрт-кэн, Ьич нэрсэ ацламыйм. Г. Бэширов. Экзамены эзерлэнгэнем бар. 6ч кен, еч тен езлексез укыды. ------Башым юеш мамык тутырган бер тубалга эй-лэнде. Мием тунде. Ф. Сэйфи-Казанлы.
3.	Кире кайту, кире эйлэнеп кайту; дуну. Яу тун-гэндэ батыр булыр, дау тунгэндэ акыл булыр. Мэкаль.
4.	иск. Кучу, киту; дуну. Эткэй кичэ ошбу фаю деньядан тунде. Шура.
5.	куч. Бер тердэн икенче тергэ эверелу, бер хэл-дэн икенче хэлгэ кучу. Ул ах диюгэ, кул ебене кызыл геллэре сарыга тунэ. Н. Исэнбэт. Бе рту г,-таусыз эшли ул, Эшкэ тунгэн эше юк. Б. Рэхмэт.
6.	куч. диал. 0йрэну, кунегу. Ашамаска тунгэн кеше.
7.	куч. Кылану, кыланчыклаиу. Тунмэ инде, юлэр-лэнмэ!
ТУП I и. Майлы орлыкларнын маен сыкканнан coi калган чубе. Кенбагыш тубе. Киндер тубе. □ ЛИ сыгу производстволары безнец терлекчелегебезгэ е. саен, ай саен, кен саен аксымга бай булган туп fa-pen тора. А. Расих.— Ул элитен тубе ташлады. Э. Касыймов. II с. мэгъ. Шул сыгынтыдан гыйбарэт Ссудага ярыйсы гына акча булды, чак кына ту азык та вэгъдэ иттелэр. Каз. утл. II Жилэк- мен иен согын сыкканнан сон калган куе матдэ. [Жилэк-лэрне] агач кашык белэн яхшылап изэлэр, — март аша сезэлэр. Тубен ташлыйлар. Хал. ашлары. Марм естендэ калган ту пне яхшылап сыгалар. Йорт эшл
ТУП
289
ТУР
Туп ваклагыч тех.— каты тупне ваклый торган махсус машина. Ул безгэ----тамыразык юу маши-
налары. туп ваклагычлар----булэк итте. А. Расих.
ТУП II: туп иту — егылу, егылып тешу (балаларга карата). Тот, м;аным, тот, аумасын—туп итмэсен, тот баскычын. Г. Тукай.— Ике куллап морэцага то-тынырга онытма. Туп итэсец югыйсэ. К. Нажми.
ТУПЕ и. диал. Как жэйгэндэ жилэктэн калган ка-быклар, чуп-чар.
ТУ’П-ТУГЭРЭК с. Артык. дэр. к. тугэрэк. Чиялэр, алмалар туп-тугэрэк булып мргтешкэннэр. Ж- Тэрже-манов. Авыл каршындагы may артыннан туп-тугэрэк кызыл ай^килеп чыкты. И. Гази.
ТУПЭЙ: тупэй иту диал.— к. туп иту. [Балагыз] тупэй итэ курмэсен, упкэсенэ салкын тия курмэсен. Н. Фэттах.
ТУПЭЛЭУ ф. диал. к. тэпэлэу. Егылганны Ьич аяусыз тупэлибез: Егып салып, тартып алып тип-кэлибез. 3. Мансур. Ничек кенэ итеп тупэлэсэц дэ, ничек кенэ итеп кырсац да, каЬэрлэнгэн бу дошман-нан куцелне басарлык итеп уч алынмас кебек. Ф. Кэрим.
ТУПЭЧ: тупэч иту — к. туп иту.
ТУР и. 1. Ойнен, булмэнен ишеккэ каршы ягы. [Баязит] камераныц туреннэн ишегенэ, ишегеннэн туренэ [йеренэ]. Г. Ибрайимов. [Илдар] агач атны алып кереп, ишек тебеннэн тургэ таба тэгэрэтеп эцибэрде. Г. Гобэй. II Ойнен эчкэреге ягы, хермэтле урын (айда гадэттэ куиакларны утырталар). Турдэ, иц мактаулы урында Гали абзый белэн Галимэ апа, яшь кияу белэн яшь килен [утыра]. Г. Эпсэлэмов. — Эйдэгез. менэ монда. кода-кодагый булып турдэн утырыгыз- Г. Камал.
2.	винен пехтэрэк итеп жыештырылган эчке зур булмэсе (кухняга, йокы булмэсенэ каршы куела).
3.	с. мэгъ. Турдэге, ишеккэ каршы яктагы, алдагы, эчкэреге. Тур почмак. Тур як булмэ. Тур тэрэзэ. Тур сэке. □ Тур Ьэм сул як стена буйлап — ике чаршау корылган. М. Фэйзи. 6й икегэ буленгэн, ишектэн аяк атлауга беренче булмэгэ керэсец.-----
Аннан уткэч, тур булмэгэ чыгасыц. Г. Ибрайимов.
4.	Берэр кин яки озын мэйцаннын (мэсэлэн, басу-нын, кырнын, урманнын, бакчанын, ишек алдыиын) кеше басып торган урыннан эчкэреге, ерактагы, аргы ягы. Киц ишек алдыныц турендэ абзар Ьэм келэт-лэрнец зур ишеклэре ачылып тора. Э. Фэйзи. Басу туренэ барып эциткэч. без тагы баягыча квтуне таратып э^ибэрэбез. М. Гали. Коридор турендэ Ил-туганов белэн Ирек куренэлэр. Д. Аппакова. II с. мэгъ. Эчкэреге, аргы, берэр мэйданнын аргы башына урнашкан. Тур келэтлэргэ бер кереп, бер чыгып, хезмэт-челэр капчык ташый. Э. Фэйзи.
5.	Берэр нэрсэнен ин эчкэреге урыны, эче. [Фэт-хулла], теге хэзрэтлэрнец кузлэренэ куренергэ кур-кып, креслоныц туренэрэк яшеренде. Ф. Эмирхаи. Шурлек турендэ коры кэгазьлэр генэ [ята]. Д. Аппакова.
6.	куч. Ин яшерен, ин эчкэреге, кеше белмэслек-сизмэслек урын (гадэттэ „йерэк“, .кунел' сузлэре белэн килэ). Куцелем турендэ саклап йергэн бик зур бер телэгем бар. Сов. эд. Хатирэлэр туреннэн чыгып Искэндэрев алдына баскан, аныц йерэген тук-таусыз борчып торган copay шушы иде. Э. Еники.
7.	(Арба-чанада) арка сеяп утыра торган урын. Без мулла белэн. Казанга сэфэр ечен, чана туренэ чыгып утырдык. Г. Тукай.
8.	Ойнен, бинанын алгы, фасад ягы. Карт алма-гачлар арасында Сивашка туре белэн утырган кечкенэ. тэбэнэк балчык ей [куренэ]. Г. Бэширов.— Сез-
19 А-562
нец ей турегездэн утеп барганда, тукта. боларга кереп чыгыйм эле.---дидем. Г. Тукай.
Тур бакча — ейнен алгы, фасад ягындагы кечкенэ бакча; ей-тур бакча. Тур юрганы этн.— куиаклар утырыр ечен идэнгэ жэелэ торган палас яки тар кер-пэ. Тургэ терле чупрэк кисэклэреннэн корып тур юрганы тушэлгэн. А. Тайиров. Тур як — к. тур (1 мэгъ.). [Агай] ейне искечэ салдыра: тур як та почмак як, тушэме тэбэнэк. Г. Бэширов. Чаршау булгач. рэхэт ичмаса: — тур як узенэ. мич алды — хатыннар ягы узенэ аерыла. Г. Ибрайимов.
О Тур башы — ин хермэтле урын (гадэттэ ейнен туре).— Мин сине тур башына менгереп утыртып. баш кодача итеп сыйлармын. Г. Камал.— Минем ул-ларымны-----илебезнец телэсэ генэ кайсы йортында
да---кунак итеп каршыларлар. Керэлэр икэн. тур
башына утыртырлар. А. Шамов. Тургэ (турдэн) уз — ейнен, булмэнен эчкэреге ягына, хермэтле ку-наклар урынына утэргэ тэкъдим итеп эйтелэ (кунак-ларны ихтирам иту сузе).— Тургэ узыгыз, кадерле кунаклар! А. Эхмэт.— Эйдэ, бабай, турдэн узыгыз. безнец свекле кодаларыбыздан булырсыз. Г. Камал.
ТУРГЕ с. Тур яктагы, турдэге, ишеккэ каршы яктагы. Фатыйма белэн Тайбэ тиз генэ естэлне турге чаршау артына алып югалалар. М. Фэйзи. Турге почмакта кунакларныц аслы-всле куелган ба-гаж-сумкалары [ята]. 9. Фэйзи.
TYPEM с. диал. Калын, юан. Турем инэ. Турем м;еп.
ТУРЛЕ: турле чана — артлы чана. Турле чанага яхшы ат ж;иккэн бер юлчы урамда карлар уйнатып чаптырып узып китэ. Ф. Хесни.
"TYPJIE-ПОЧМАКЛЫ рэв. к. почмаклы-турле, ишек-ле-турле. Федюшкин, яраланган аягы белэн аксый-ак-сый, читлектэге аю кебек. турле-почмаклы йеренэ. И. Гази.
ТУРЛЭМЭ и. Турдэ тушэм белэи тэрэзэ башы арасындагы 2—3 ниргэне каплау ечен эленэ торган озынча, тар бизэкле чаршау, пэрдэ. [вйдэ] Ьэр татар еендэ очрый торган кашага. турлэмэ, почмакларга эленгэн селгелэр [куренэ]. С. Рафиков. Турлэмэлэр, рамда догалар Искэ тешерэ сабый чакларны. Каз. утл.
ТУРЭ и. 1. Эш башында торгаи кеше, башлык. Губернатор, полицеймейстер, прокурор, жандарм управлениесе начальнигы, шэЬэр коменданты Ьэм башка турэлэр дэ килеп. фабрика ишек алдына кереп киттелэр. М. Гали. Городовой, урядниктан баш-лап тэмам министрга кадэр барлык турэлэрнец. бетен чиновникларныц кылган эшлэрен, курсэткэн Ьенэрлэрен тикшерделэр. Ш. Мехэммэдев. II Хужа, хаким.— Ай. турэм, ай! Безне кемгэ калдырдыц. ай! Г. Ибрайимов.
» 2. хурл. Узен зур итеп, кешелэргэ кимсетеп карый торган, йавалы, тэкэббер кеше турында.
3.	бор. Гореф-гадэт, йола, тормыш кагыйдэлэре, закон.
4.	Суд, хекем. Тилегэ турэ юк. Мэкаль.
5.	бор. Судья.
ТУРЭ-КАРА м;ый. и. Ьэртерле власть башлыклары, хакимнэр, турэлэр. Турэ-кара. пыран-зыран килеп. эллэ кайларга качып Ьэм яшеренеп беткэнлектэн. чуалышка катнашкан бетен волостьлар. авыллар Ьаман да хекумэтсез. властьсыз килеш иде. М. Галэу.— Берук бу эшне байгурага, турэ-карага сиздерэ курмэ. К. Нэжми.
ТУРЭЛЕК и. 1. Турэ (1 мэгъ.) булу. Турэлекне сея, эй, бу кеше! Бармы икэн эллэ канында?! X. Камалов.
TYP
290
ТУ III
2.	куч. кимс. Жэмгыятьтэ узеннэн тубэнрэк бас-кычта торган кешелэргэ карата кимсетуле караш, эрелек, тэкэбберлек. Кызыксыну тойгысы [КаНарма-новныц] турэлеген эк;ицде. Г. Ахунов. Блинов агай - - - эйбэт куцелле булса кар ж. бер дэ турэлеген курсэтми. Ш. Маннур.
Турэлек иту — хакимлек иту. вендэ хатынына турэ булмаган илдэ халыкка турэлек иткэн. Мэкаль.
ТУРЭЛЭНУ ф. Турэлэрчэ (1 мэгъ.) кылану, тэкэб-берлэну, эрелэну, узен турэлэрчэ тота башлау.
ТУРЭЛЭ’РЧЭ рэв. Турэлэргэ хас булганча тэкэб-берлэнеп, эрелэнеп. Ул инде, элбэттэ, гади генэ сейлэшми: эк;итди, турэлэрчэ, узе келми дэ: тавы-шын-----тэмам начальникларча чыгарырга тырыша.
Г. ИбраЬимов.
ТУРЭУ ф. диал. (Бала) табу, (бала) тудыру. дни ике кыз, ике малай турэгэн.
TYTEK и. сир. Сыбызгы. Малайлар авызындагы таш тутеклэр тал сандугачы тавышлары чыгарып сайрыйлар. И. Гази.
ТУТЕЛДЭТУ ф. сейл. 1. Баланы чут-чут убэ-убэ яки артын чэбэкли-чэбэкли сею.
2. куч. хупл. Бик иркэлэу; узсендеру, учтекилэн-деру.— Аны безнец мэрхум профессор артык тутел-дэтте шул.-----Учхозда ветврач булып эшлэгэн atqu-
реннэн ассистент итеп алды, аннары диссертация якларга ярдэм итте. А. Расих.
ТУТЕЛДЭУ ф. диал. Кылану, кыланып сейлэну.
ТУТЕШ и. диал. ирк. к. тути.— Чакыр, тутеш. Чакыр! Э. Касыймов. Тутеше Хэкимэ бернигэ салма-ган тесле [угетли]. Шура.
ТУТИ и. Олы кыз туган Ьэм гомумэн яшькэ зур-рак хатыннарга эйтелэ; апа. Гелгенэ тути олы кызы Камэрбану эзерлэгэн сандык эйберлэрен актара. М. Гали. [Аныц] энисе Бэдига тути----хэзрэтлэрдэ
хезмэтче хатын булып кен курде. Г. Минский.
ТУТЭ I и. 1. Балта тимеренен сырт,,ягы,;йезенэ каршы ягы. Ул. балтаныц сабыннан ике куллап тоткан килеш, аныц тутэсе белэн------Нокта$Вэлинец
башы артына бик каты итеп сукты., Ш. Камал. [Карт] балтасын тутэсенэ хэтле чирэмгэ кертте. К. Тинчурин. || Чукеч тимеренен юан, тумпак ;;башы.
2.	Мылтык, автомат Ь. б. ш. ату коралынын'аткан-да инбашка тери торган кин тоткычы, теп ягы; русчасы: приклад. Шакир этанов, мылтык тутэсе белэн кизэнеп. аныц артыннан кычкыра калды. К. Нэжми. Конвойчы мине автомат тутэсе белэн подвалга терткэлэп кертте. Каз. утл.
ТУТЭ II рэв. диал. Башкача, бутэнчэ.
ТУТЭ III и. диал. Апа. Гайникамал тутэгезгэ дэ мэхэббэтем арткандай була. Г. Мехэммэтшин.
ТУТЭ IV с. диал. Кыска Ьэм туры. Арка (биек) ядирлэрдэн болан утэ, Зелхиэк;м;э... Арка эк;ирдэ юллар тутэ дип. Жыр. Карт тертэ, таяк болгап: .дйдэгез,— ди,— тутэ юлга’. Яшь ленинчы.
ТУТЭЙ и. к. тути. Ул очта кызныц энисе белэн бертуган тутэе. ул тутэенец Насилия яшьлэрендэ Нэфисэ исемле бер кызы бар. Ф. Хесни.— Берсе аныц курше авылдан, узем белэн бертуган тутэйнец улы. Т. Гыйззэт.
ТУТЭЛ и. Яшелчэ яки геллэр утырту ечен йом-шартылган тар озынча яки тугэрэк туфрак ееме. Чэчэк тутэле. О Тырма тутэллэрен Кэм кэбестэ м;ирен узып, безне иц нык кызыктыра торган кыяр тутэллэре арасына килеп щиттем. М. Эмир. Тутэл кутэрэсе, орлыклар утыртасы [бар]. Ш. Камал. II с. мэгъ. Тутэллэрдэн гыйбарэт, тутэллэрдэн торган. Тутэл бакчасына билгелэнгэн эк;ирдэн таллар эрче-леп бет[те]. Безнен юл.
ТУТЭЛЛЭУ ф. Тутэл ясау, тутэллэргэ аеру, тутэл хэленэ китеру. Бакчаны тутэллэдем.
ТУТЭЛ-ТУТЭЛ рэв. Берничэ тутэл рэттэн. Ул ту-тэл-тутэл суган утырта. Азат хатын.
ТУТЭНЭ с. диал. Аш-су аермаучы, аш-сунын рэ-тен белмэуче, талымсыз (кеше турында). II и. мэгъ. Шундый кеше. Тутэнэгэ алма — шалкан, ком — талкан, чыпчык тизэге — канэфер. Мэкаль. Тутэнэгэ туп тэ талкан. Мэкаль.
ТУТЭПКЕЛ с. диал. Бэр яктан уртача (мэсэлэн, яшь тэ тугел, карт та тугел; симез дэ тугел, ябык та тугел). ,'Кетугэ эле генэ чыгарылса да. сарык ябык тугел, тутэпкел генэ. Шура.
ТУТЭПЛЕ с. диал. Кер, таза. [Ул] картаебрак ейлэнгэн булса да, узенэ Караганда яшьрэк булган, бик тутэпле Газзэ абыстайны элэктергэн. Г. Карцев тур. истэлеклэр.
^ТУТЭРЭМ и. 1. Дурттэн бер елеш, чирек. Кечкенэ бер капчыкка тутэрэм каз белэн бергэ ярты кадак чамасы туц май куелды. М. Гафури. Эйли абзац киш-тэсенэ тутэрэм каз элделэр. Бэет.
2.	Жир улчэве берэмлеге (дисэтинэнен алтыдан бер елеше). Быел ашлык бик куп чэчтем: бер тутэрэм тарым бар. Жыр. Киц даланыц йэрбер тутэ-рэме сусау .белэн сусый. Э. Фэйзи.
3.	Бер кадак (400 грамм) чамасы ^(эйбео улчэу берэмлеге).
4.	Зур кисэк (ит, нкмэк Ь. б. ш. турында). Май-пэрвэз ханым киявенец тэлинкэсенэ итнец иц шэп эк;иреннэн зур тутэрэм янбаш сеяген сала. Э. Еники. Тутэрэме белэн ит чыгардым. Ф. Хесни. дхтэм абзый -,--"бер тутэрэм кумэч чыгарып куйды. М. Эмир.
ТУТЭРЭМЛЭП рэв. 1. Тутэрэме (2 мэгъ.) белэн, тутэрэм артыннан тутэрэм нтеп.— Эш харап монда: тутэрэмлэп эцыйналган эн;ирлэремнец яртысыннан арэпыгы ычкынганын да сизмэдем. Ф. Бурнаш.
2. Зур-зур кисэклэп.
S ' ТУ-ТУ аваз ияр. 1.Тынлы музыка коралында уйна-ганда, сигнал биргэндэ чыккан езек-езек нечкэ тавышны белдерэ. [Зыя]: . Ту-ту-ту, траттытам, траттытам’,— дип, аякларын танец кеенэ хэрэкэт-лэндереп, рояль янына барды. Ф. Эмирхан.
2. ы. мэгъ. куч. сейл. Берэр эш яки нэреэнен куп-тэн бетуе яки юкл.ыгы турында.— Элек безнец стан-циядэ пары еч тиенгэ ат башы хэтле кап-кайнар гэрэнкэлэр була иде. Хэзер ту-ту! К. Нэжми.— Сводка илтэм дип эк;ан-фэрманга чабулар ту-ту инде хэзер. Телефон буенча гына без аны. Г. Мехэммэтшин.
1Ту-ту иту — шундый тавыш чыгару. Мич артында ту-ту итеп телеграф аппараты эшли. Г. Галиев.
ТУТУРУШ с. Хур ителгэн, хурлыкка тешерелгэн. Тутуруш кеше.
ТУ-ТУТшы. Берэр нэреэ киту, югалу. II Берэр]нэрсэ якн мемкинлек бету.
TY-TY-TYT, ТУТ-ТУТ аваз ияр. 1. Берэр сигнал биргэндэ чыккан тавышны белдерэ. [дткэй] машинаны элегэ узе йертэ: Ту-ту-ту-тут! Ш. Галиев.
12. ы. мэгъ. Берэр нэреэ яки эш бету, югалу турында. II Китеп бару яки качып киту турында. Исен, киткэн икэн. Ул барыбер иртэгэ иртэ белэн ук тут-тут! К. Нэжми.
ТУЧЭ ы. Бозау яки сыер куганда эйтелэ. Болинга бозау кереэ—.тучэ!’ дисец. Г. Тукай. [Шахтимер-\ Тучэ!.. (Торып кетугэ таба йегерэ.) Тучэ! М. Фэйз
ТУШ I и. Гэудэнен (бигрэк тэ хайван гэудэсе-нен) муен белэн корсак арасындагы чыгыбрак торган елеше; кукрэк. [Рэйсэ] тушлэре чыгып торганга читенсенеп. изуен каплап куйды. Ш. Бикчурин. Ок-тябрятлар зэцгэр киемнэн, Тушлэрендэ кызыл йол-дыз бар. М. Жэлил.
ТУШ
291
ТУШ
Туш бау диал.— чеелдерек. Туш кесэ — киемнен кукрэк турысына гадэттэ тышкы яктан салына торган кесэ. Туш. кесэмдэ ята синец рэсемец, Туземсез-лек белэн алам мин. Э. Ерикэй. Туш жеп бор.— туш лек.
О Туш белэн каплау сир.— кукрэк белэн кап-лау. Явызлыкныц юлын каплыйм тушем белэн. Г. Аф-зал. Туш киеру — эрелэну, тэкэбберлэну, йавалану. [Староста]. узен авылныц хуэк;асы санап, тушен киереп йери. Ф. Хесни. Ярлы анда кен буена эк;иге-леп сабан серэ. Монда байлар туш киерэ. булган алар зур турэ. Г. Камал.},
ТУШ II и. к. тушкэ.
ТУШБИКЭ и. сейл. кимс. Кукрэген киереп йеру-че, зур кукрэкле хатын. Аныц кабинеты алдындагы тар озын булмэдэ тутый коштай кабарынып уты-ручы тушбикэ—секретареннан уза алмаган идем. Ф. Хесни.
2. куч. Тэкэббер, масаючан, эрелэнеп йеруче хатын. ТУШЕЛДЕРЕК и. диал. к. кукрэкчэ. Элек эбилэр, туш куренмэсен дип. тушелдерек кигэннэр.
ТУШКЕ: тушке аел — ат тушенэ кидерелгэн няр каешы. Тушке аелныц батканын иксе белмэс, ат бе-лер, ир-егетнец кадерен ага-эне белмэс, ят белер. Мэкаль.
ТУШКЭ и. Суелган кош яки хайваннын эче чистар-тылган йэм тиресе туналган яки ионы йолкынган гэу-дэсе.— Бер каз тушкэсе бирерсец. Узган эн;эй синец казлар булды шикелле. Ф. Хесни.— Бер тушкэ сарык итен кая куйдыгыз? X. Кэрим.
ТУШКЭ-ТУШКЭ с. Берничэ тушкэ. Тушкэ-тушкэ итлэр, сумсалар аныц алдына килеп еелэ башладылар. Безнен юл.
ТУШЛЕК и. 1. Алъяпкычнын h. б. ш. кукрэк ту-рысы. Биленэ тушлексез ак алъяпкыч бэйлэгэн официант кыз---- безнец якка эйлэнеп карамады.
Н. Фэттах.
2. зтн. Тэнкэлэр тезеп ясалган нзу (элек аны хатыннар тушлэренэ киеп йергэниэр). Базарларга бар-дым. тэцкэ алдым. Хэсшпэгэ тугел, тушлеккэ. Жыр. Кемеш ерфия тэцкэлэр тезеп ясалган тушлеклэр ---барысы да [солдатларга] китте. X. Кэрим.
3. Атнын корсак астыннан бэйлэнэ торган кин тасма. Тушлеген дэ бит курми кузе, Ашык-пошык ясиккэн була узе. Э. Юные.
ТУШЭК и. 1. Эченэ тавык ионы яки каз'мамыгы тутырып ясалган, аска салып ята торган озынча зур ястык. [Кыз] сэке естенэ тушэк эк;эеп, мендэрлэрне кабарта-кабарта урын эзерлэргэ кереште. К. Тинчурин. бйдэ, йомшак тушэк естендэ, тук эрлэн кебек йомарланып ятудан да рэхэтрэк нэрсэ бар? Э. Фэйзи.
2. диал. к. керпэ I (3 мэгъ.). Алар байтак вакыт шулай, узлэренец салам тушэклэрендэ сузылган килеш, [сейлэшеп яттылар]. Ш. Камал.
Тушэк жэймэсе — ятканда тушэк естенэ жэя торган жэймэ; простыня-!^
О Тушэк саклау — берузе генэ йоклау (гадэттэ ирсез хатыннар турында). Хатыны Зэйтунэ--.узе
югында ншилэп йерим мин анда" дип, кечкенэ кызла-ры Мэрьямне кочып, тагын тушэк сакларга яткан-дыр. Э. Касыймов. Тушэк яцару—икенче хатынга ейлэну. Тушэк естендэ (тушэктэ) яту—бик нык авыру, урыннан тормаслык дэрэжэдэ авыру; урын естендэ яту.— Бу деньяга беребез дэ мэцгелеккэ килмэ-гэнбез, курэсец. тушэк естендэ ятам. Ф. Хесни. Карт эни тушэктэ ята, абыйсы Сабир фронтта. Э. Касыймов. Тушэк естенэ (тушэккэ) егылу (мену) — аяк естендэ йери алмаслык булып бик нык авырып киту. Яз башларында ул бетенлэй ук тушэк естенэ менде. ченки авырудан тэмам хэлсезлэнгэн иде. 19*
Г. Рэхим. [Апам] кайту белэн тушэккэ егылып. купмедер авырып ятканнан соц, кукрэк хасталыгы белэн вафат булды. М. Гафури. Яз ахырларында бу авырулар аны тушэккэ менэргэ мэжбур иттелэр. Г. Галнев. Тушэгенэ карап (курэ) аягыцны сузу — к. юрганына карап аяк сузу. Кода-кодагыйлар. тушэ-гецэ карап аягыцны сузарсыц дигэндэй. елларныц бай-лыгына чамалап, туй да ясап алдылар. М. Шарифуллин.— Шулкадэр акча тыгып дача салу нигэ ха-жэт иде соц? Ник болар тушэклэренэ курэ генэ аякларын сузмыйлар икэн соц? Ш. Мехэммэдев.
ТУШЭКЛЭНУ ф. Тушэк рэвешенэ килу, тушэк рэ-вешен глу.Куперенэ. тушэклэнэ [болыт], ата ходай-ныц тупларын. М. Укмасый.
ТУШЭК-ТУШЭК рэв. Калын булып. Боз естенэ тушэк-тушэк кар яуды. Г. Ахунов.
ТУШЭК-ЯСТЫК эн;ый. и. Ьэртерле урын-жир эй-берлэре, тушэк йэм ястыклар. [Хатын] киц агач ятакныц естенэ тау-тау еелгэн тушэк-ястыкларны. мендэрлэрне яцадан кайтарып э^эйде. Г. Ибрайимов. Сандык еслэренэ яца тышланган тушэк-ястыклар еелгэн. Г. Галиев.
ТУШЭЛМЭ с. 1. Жиргэ жэелеп, якынаеп усэ торган. Тушэлмэ каен. Тушэлмэ сабак.
2. Сазлык, баткак яки комлы жир «стеиэбурэиэлэр, такта яки чыбык-чабык жэелеп салынган. Бераздан аларныц атлары сазлык аркылы салынган тушэлмэ юлны дебердэтеп баралар иде инде. Г. Эпсэлэмов.
3. и. мэгъ. к. тушэмэ (1 мэгъ.).
ТУШЭЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тушэу. Таш тушэлгэн киц мэйданга керу белэн, казакларныц берсе команда бирде. Г. Гобэй. Идэнгэ эйбэт паласлар тушэлгэн. М. Гафури.
2. куч. Берэр терле йомшак, купереп торган нэрсэ белэн каплану. Чэчэк белэн тушэлгэн кыр. □ Жир есте яца яуган кар белэн тушэлгэн. Г. Ибрайимов.
3. куч. сейл. Куплэп улеп яту. Купер аркылы качып барганда утызлап фриц тушэлеп калган. И. Гази. II Берэр жирдэ куп булып аунау (яту, йоклау). Тушэлеп йоклау. □ [Казармада] бер якта хатыны-кызы тушэлэ, икенче якта ирлэр аунап ята. Ш. Камал. Шэкертлэр караватсыз булмэнец идэненэ тушэлеп ятканнар. К. Тинчурин.
ТУШЭМ и. 1. Бинанын, ейнен такталардан яки плитэдэн эшлэнгэн эчке капламасы. Тушэмнэн яцгыр утеп кереп мичне саргайткан. Г. Гобэй. [Булмэгэ] тушэмнэн алып идэнгэ кадэр кезге куелган. Т. Гыйззэт.
2. куч. сейл. Берэр нэрсэнен яки эшнен мемкии булган ин сонгы чиге, югарыгы ноктасы. [Егет] укырга телэми. 7 классны тэмамлагач, гыйлемнец тушэ-менэ э^иттем дип уйлый. Г. Кашшаф. Ул чагында .Безнец юл’ журналы татар эдэбиятыныц тушэме исэплэнэ [иде]. Ф. Хесни.
3. куч. Самолёт, снаряд й. б. ш. кутэрелэ ала торган биеклек чиге. Очкан саен совет пилотыныц очу тушэме гел югарырак кутэрелэ барды. Каз. утл.
Тушэм санаш — уеннын асылын белмэгэн кешеие чалкан яткырып, кием жиненнэн-тушэм такталарын санатып, жингэ су коюдан гыйбарэт уен.
<> Тушэм санап яту — к. тушэмгэ текереп яту. Безнец шушы Херэсэн Тушэм санап тик яткан. Каз. утл. Тушэмгэ текереп яту — берни эшлэмэу, ялкаулану. Берэулэрнец жилкэ кашырга да вакытлары юк. икен-челэре тик тушэмгэ текереп ята. Г. Гобэй. духэ-дигэ эйтегез: Тушэмгэ текереп ятмасын, Иртэгэ ук йорт тубэсен капласын! Ь. Такташ. Тушэмнэн алу (биру) — берэр эшне, мэгълуматны яки нэрсэне уйла-мыйча, алдан исэплэмичэ, ннгезлэмичэ, беренче башка
ТУШ
292
ТУЦ
килгэнчэ эйту. Громов ничэ кеше кирэклеген узе дэ белми. эмма югалып калмый, тушэмнэн алып булса да эйтэ: 200 кеше! Г. Эпсэлэмов. Тушэмнэн таракан санап яту — к. тушэмгэ текереп яту. .Казремстрой' тресты да тушэмнэн таракан санап ятмый, ул да баш вата, ул да эзлэнэ, Соц. Тат. Тушэмнэн туфрак кою — ачуланып дулау, котырыну. Наилэнец. сирэк-сирэк кенэ булса да шулай дулап. тушэмнэн туфрак коя торган гадэте бар. Ф. Хесни.
ТУШЭМЛЕК с. Тушэм ечен махсус, тушэм ечен хззерлэнган. 11 и. мэгъ. Тушам ечен такта йки плитэ. Янэшэ генэ тушэмлеклэр сайлап куелган. Г. Галиев.
ТУШЭМЭ и. 1. Берэр урынга тоташ тушэлгэн так-талар яки бурэнэлэр рэте.
2. с. мэгъ. к. тушэлмэ (2 мэгъ.). Шоссе юл бету-гэ. тушэмэ юл башланды. Саз эуиргэ куп итеп ылыс, агач ботаклары эндэелгэн. Э. Маликов.
ТУШ ЭН V ф. (Яту ечен) урын-жир салу. Тушэге бар тушэнер, икмэге бар кушэнер. Мэкаль. Солдат-ныц ятыр ястыгы юк. тушэнер тушэге юк. Мэкаль.
ТУШЭУ ф. 1. Йомшак эйберлэр салу яки урын-жир эйберлэрен жэю. Эби тушэгэн шул урын мине май кебек эретэ дэ экдибэрэ торган иде. Г. Гали. [Эни], ящикка салам тушэп, оя ясап бирде. А. Алиш. II куч. Берэр нэрсэне, йомшак булсын ечен, аска су-зып яки жэеп салу, сузу. Актырнак та, безнец янга килеп, ал аякларын тушэп,------туше белэн сузылып
мдирдэ ята. М. Гали.
2.	махе. Йонны итек басар алдыннан жэеп салу. Наэкдия итек башы туши. Ул шундый мдитез эшли. Аныц кебек тиз тушэргэ Бер кеше дэ экдитешми. Ш. Маннур.
3.	Берэр мэйданны, жирне, урыннщг вак нэрсэлэр сибеп каплау. Аныц аяк астына чэчэклэр тушисем килэ. Ш. Камал.
4.	Бурэнэ, такта, таш h. б. ш. нэреэлэрне бер-берлэренэ бик якын итеп тезеп салып, берэр нэрсэ ясау. Купер тушэу. □ Пычрак булмасын ечен, урамга йомры агач тушэп.------кырыйларына такта-
дан юллар ясалган. Сов. эд. Мин таш ваттым. Мин таш хэзерлэдем, Таш тушэдем олы юлларга. Э. Ерикэй.
5.	Куч. сейл. (Кырда, мэйданда h. б.) кешелэрне (яки хайваннарны) куплэп егып салу, утеру.— Тотын-дык. мин сица эйтим. [ашарга]. Кыскасы— тушэдек без аларныц шунда байтагын. И. Гази.
ТУШЭУЛЕ с. Тушэлгэн, жэелгэн. Безнец юллар таш тушэуле, Казан юлы казылган. Жыр. Солдат-ныц ятыр ястыгы бетен мдирдэ тушэуле. Мэкаль.
ТУЦ и. диал. Куак, куаклык. [Еракта] ла мдирдэн эй куренэ Ак чэчэклэр аткан туц муел. Бэет.
ТУНГЭЛЭК и. к. дунгэлэк. Аксак сарыкныц авы-зына Жил тунтэргэн туцгэлэк тешэр, МЭКЭЛЬ.
ТУНЕЛУ ф. Йез чееру. Дус пургэннэн туцелмэ. Мэкаль. Яцаны куреп абыКЛа, Искене куреп туцелмэ. Мокал$.
ТУЦКЭИТУ ф. диал. к. тунтэру (2 мэгъ.).— Ачы бал исе килэ! Берэр эндамаякны туцкэйтеп эндибэрер-гэ диген син! А. Гыйлэжев.
ТУЦКЭРУ ф. 1. Егу, аудару. Кэрэкдинне туцкэру.
2. Кемне дэ булса жину.
ТУЦКЭЮ ф. к. тункаю. Танк урынында зырылдап бер якка туцкэйдг. X. Камалов. Яндагысы янтайган, Саздагысы чецкэйгэн, Агалары туры утырган. Турдэге се туцкэйгэн. Табышмак.
У
У 1 Татар алфавитында егерменче хэреф.
У II аваз ияр. гадэттэ сузып эйтелэ. Нэреэнен дэ булса улау, гулэу тавышын белдерэ (мэсэлэн, буре улаган, гудок кычкырткан h. б. ш. тавышларны). Алан ягыннан искэн м;ил, у-у-у-у-у дип тавышла-нып, — ейнец тимер тубэсенэ тагы килеп тотына. Г. ИбраЬимов.
У III ы. гадэттэ сузып эйтелэ. 1. Кисэту, шелтэ, куркыту, янауны, ачу, нэфрэт Ь. б. ш. хислэрне белдерэ. [Искэндэр йодрыгын тейнэп, ажгырып еслэренэ килэ:] У-у-у-у-у-у! М. Фэйзи. У-у... Кафер, дэм;м;ал кызы! h. Такташ.— У, казак! Кайчан да булса очра-шырбыз. Ш. Усманов.
2. Курку хисен белдерэ. [Харрас:] Эгэр дэ---ми-
не иптэшлэрем ташлап китеэлэр, нгмецлар мине газапласалар... у!., чэчлэрем урэ тора. Э. Айдар. Бераз баргач, ул авыз эченнэн генэ мыгырданып куйды. У-у... эллэ деньясы эк;имерелэ инде. Г. Гобэй.
3. Хуплау, ис киту, шаккату, гажэплэну, соклану Ь. б. хислэрне белдерэ. [Нурия Гелсинэгэ:] У!.. Куз тимэсен. нинди сылулангансыц. Р. Ишморат.— У! Фэтхерахман да монда икэн. Ш. Камал.
УА и. иск. к. рахнт. Балага у а булды. Сейл.
УАЛАУ ф. к. угалау (1, 2 мэгъ.). Кулларны уа-лау. Кэгазьне уалау.
УАЛУ ф. 1. Вак кисэклэргэ булену, ватылу, вак-лану. [Янып м;итмичэ чыгарылган кирпечнец] ныклы-гы ким була я тиз уала. С. Рафиков. Зур-зур боз-лар челпэрэмэ килэ, уала. С. Сабиров. Тушэмгэ салынган туфрак уалып тузанга эйлэнгэн. Б. Камалов.
2. Жнл, яцгыр Ь. б. лар тээсиреннэн таркалу, жи-иерелу. Кук кукри, may. таш уала. Б. Рэхмэт. Яр читенэ ускэн кыялар Я{ил уалап уткэн кисэклэрен Сызгырышып суга коялар. Ф. Кэрим.
3. куч. Физик эштэн арып ватылу, тэн сызлау. .Сукаладым, арыдым" дир, .Уалдым' дир, .арыдым' дир. Г. Кандалый.
Уалып тору — бер-беренэ ябышмыйча таралып тору, ярмалы булу (туфрак, эремчек Ь. б. ш. турында).
УАЛУЧАН с. Уала торган, ваклана торган, тарала торган. Уалучан печенье. Уалучан туфрак. Уалучан кирпеч.
УБА и. диал. 1. Жиргэ казылып ясалган чокыр, жэнлек оясы Ь. б. ш.; убылган урын. [Сентябрь:] Куктэн тамчылар, агачлардан яфраклар коям, эр-лэннэрне, йомраннарны убаларына кадэр куам! Г. Галиев.
2. Тигез жирдэге кечерэк калку урын. Еракта ла м;ирдэн. йай, куренэ Убаларга салган таш кала. Жыр.
УБЕ’ЖИЩЕ и. махе. Снаряд, бомба яки агулы матдэлэрдэн саклану ечен махсус жиЬазландырылган
(эшлэнгэн) баз, подвал яки корылма, ныгытма. /
УБУ ф. 1. к. убылу. Эй сугышныц алласы — туп , Урныц упса, ни була?! Н. Исэнбэт. II Уз эченэ алу, йоту (жнр турында). Жир астында нидер гулэгэн нидер кукрэгэн сыман тоелып китэ. ул узлэрен эк;ир у ба кебек--хис итэ башлый. Г. Бэширов. II куч.
сейл. Тулысынча камап, каплап алу, узенэ алУ- Баш-каларны чорнап алган кебек, берьюлы ук убып ал-маса да, шулай да сугыш очкыны аларны да-------
читтэ калдырмады. Ф. Хесни.
2. куч. гади с. Куп ашау, куп тоту. Ипине убу. Майны убу. □ — Килеп кгрэм сутлы балчыкка, узэклэргэ утэ, [машина] у ба гына горючийны. Г. Ахунов.
УБЫЛМА(ЛАР) и. геогр. Жимерелеп, ншелеп тешкэн урын. Кенчыгыш Африканыц яссы таулыклары буйлап кеньяктан теньякка таба убылмалар-------
сузылып китэ. Денья кис. геогр.
УБЫЛУ ф. (Жир яки боз катлавы куышланып калган бушлыкка) жнмерелеп, уелып ишелеп тешу. Кинэт боз убылып, салкын суга тешеп киткэндэй булдым. Г. Гобэй. [Идрис]--еске кат грунтныц
убылып тешкэнен курде. Э. Айдар.
УБЫР и. миф. 1. Халык ышанулары буенча: ут рэвешендэ йери торган рух — жан. [Урманында] Терле албасты, убырлар. шурэлелэр бар дилэр. Г. Тукай. [Моратай:] Сез ишеттегезме. уткэн тонне Хум;аэхмэт морм;асыннан убыр чыкканны кур-гэннэр. Т. Гыйззэт. || Ачулану, тиргэу сузе. [Сэрби-эн;амал:] Бэдбэхет. убыр. Г. Камал.
2. куч. Куп ашаучы, туймас тамак (кеше, хайван, кош-корт турында). [Тэзкирэ:] Сукага тешкэн кен дип, шул сез убырларга бер яхшы аш ашатыйм дидем. Н. Фэттах.— Иртэн дэ капчык кутэреп басуга чабам, кичен дэ чабам,— дидг карт.— м;иткерэсец юк убырларга [куяннарга улэнне]. Э. Касыймов.
Убыр зэхмэте иск.— туя белмэу, бик куп ашау-дан гыйбарэт авыру, бнрэн зэхмэте. Убыр карчыгы— к. убырлы карчык. Убыр уты — тенлэ зиратларда куренэ торган ут.
УБЫРЛЫ: убырлы карчык—1) миф. экнятлэрдэ бирелэ торган сихерче, коточкыч ямьсез карчык. Убырлы карчык Зейрэгэ бер бик матур кызыл сандык биреп эк;ибэргэн. А. Эхмэт; 2) куч. бик карт, ямьсез Ьэм усал карчыкларга карата эйтелэ.— Анасы убырлы карчык иде шул, [шуца курэ аерылыштык]. Г. Бэширов.— Убырлы карчык. имеш, узлэре кем булганнар! М. Гафури.
УВЕРТЮ’РА и. махе. 1. Операга, балетка, кино-фильмга Ь. б. музыкаль кереш. Увертюрада ук автор безгэ нечкэ, моцеу тавышлар аша Рэйханныц образын йэм Булатка хас батырлык тойгысы аркылы керэш темасын бирэ. М. Жэлил.
УГА
294
УДА
2. Оркестрда уйнау ечен язылган кечерэк кенэ кулэмле музыкаль эсэр.
УГАЛАНУ ф. 1. Кайт. юн. к. угалау (1 мэгъ.). Камфара мае белая угалану.
2. куч. Нинди дэ булса кунелсезлек, унышсызлык аркасында нишлэргэ белмэу, борчылу. Утка пешкэн-дэй угаланып, Тимершэех абый янына кицэш сорап кердем. X. Сарьян.
3. Кемне яки нэрсэне дэ булса кеткэндэ, нэрсэ дэ булса эшлэр алдыннан чыдамсызлык курсэту, сабыр-сызлану. Юкка-барга угалану.
УГАЛАУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса кул белэн терле юнэлештэ ышку, уу, массажлау. Кузлэрен йодрыгы белая угалап, Халим сэкегэ — атасы янына менеп утырды. И. Гази. Зиннат, нарсанедер исена теше-рерга телагандай, мацгаен угаларга тотынды. Г. Бэширов. Каткан сеяклэрен угалап мич башында сыкранып ятучы картлар,----каравыл вена барып,
кара хэбэрнец дересен белерга ашыктылар. М. Галэу.
2. Нинди дэ булса максат белэн берэр нэрсэне уу, йомшарту. Кагазьне угалау. Кулмэк итэген угалау. □ [Василий] папиросныц берсен алып. ашыкмыйча гына ике бармагы белзн угалап авызына капты. Э. Еники. Бвртекларен чыгару ечен [атасе бодай-ныц] башакларын учлары эчендз угалады. Дэрдмэнд.
3. каб. форм. к. уу (3 мэгъ.). Кер угалап алу.
УГЛАН и. иск. 1. Сугышчы. Кулларына лачын. карчыгалар кутгреп. угланнар керэлэр. М. Жэлил.
2. к. олан. Гзрчз курсэц ата-анацнан эедэфалар куп заман, Син эк;эфа итиэ аларга. балки хврмат, и углан! Дэрдмэнд.
УГЛЕВОД и. хим. Углерод, кислород йэм водо-родтан торган куп санлы йэм кин таралган органик кушылмалар группасы (хайваннар йэм усемлеклэр организмы эшчэнлеге ечен кирэкле матдэ). Су Нам углекислый газ кояш нуры тээсирендэ усемлектэ--
углевод хасил итэ. Химняне а.-х. куллану.
УГЛЕВОДЛЫ с. хим. Составында углевод булган. Усемлек азыклар башлыча углеводлы азыклар булып саналалар. Анатомия.
УГЛЕВОДОРОД и. хим. Углерод йэм водородтан торган органик кушылма. Этиллаштырылган бензин янган вакытта ис газы азот, кургаш йэм углеводород оксиды чыгара. Каз. утл.
УГЛЕКИСЛОТА и. хим. Кумер кислотасы (углекислый газнын су белэн кушылуыннан барлыкка килэ). Яфракка яктылык тешу белэн хлорофилл сис-кэнеп уяна, актив бер хэлгэ килэ йэм углекислота белэн судан катлаулы органик матдэлэр----эшли
башлый. А. Расих.
УГЛЕКИ’СЛЫЙ с. хим. Составында кумер кислотасы булган. Углекислый кушылма.
Углекислый газ — углероднын тулысынча янып бетуеннэн барлыкка килгэн тессез газ. Углекислый газ кояш яктысын интенсив рэвештэ йота. Каз. утл.
УГЛЕРОД и. хим. Табигатьтэ барлык органик матдэлэрнен ин айэмиятле елеше — химик элемент. Углерод — усемлеклэрнец теп нигез матдэсе. Хнмня-не а.-х. куллану.
Углерод оксиды—углерод белэн кислород ку-шылудан барлыкка килгэн тессез, иссез агулы газ. Мичне иртэ япсац,---самоварны озак шаулатып
утыртсац. ейгэ углерод оксиды чыга. Азат хатын.
УГЛОМЕР и. махе. 1. Машина детальлэренен, кису, улчэу инструментларынын й. б. почмак зурлык-ларын улчэу приборы.
2. хэрби. Куренми торган цельлэргэ атканда ярдэм итэ торган прибор.
УГОЛО'ВНЫЙ с. сейл. 1. Кешене утеру яки талау белэн бэйлэнешле. — Без шушы вакыйгага гади
уголовный эк;инаять вакыйгасы дип карау белэн канэгатьлэнэбезме? Ш. Камал.
2. Кеше утеру, талау кебек жинаятьлэрне тикшеру йэм жэза биру белэн бэйлэнешле. Уголовный суд. Уголовный тикшеру. □ Ул чагындагы уголовный кодекста автомашина алып киту яки алыштырып киту тешенчэсе бетенлэй иска ук алынмаган булган. Ф. Хесни.
УГРАШУ ф. иск. кит. Чуалу, бэйлэнешу. Юкмы-ни, язсац, югары нэрсэлэр? Уграшып торма эцийанда иц тубэн мэхлук белэн. Г. Тукай.
УГРО-ФИН: угро-фин теллэре лингв.— Узэк йэм Кенчыгыш Европада, шулай ук теньяк-кенбатыш Азиядэ яшэуче куп кенэ халыклар сейлэшэ торган теллэр группасы (венгр, хант, манси, фин, карел, эстон, саам, мари, коми й. б. лар).
УГРЫ и. иск. к. карак. heatqyм итуче — Нокта Вали дигэн кушамат белэн йертелэ торган Maiuhyp угры, бандит. Ш. Камал.— Угры! Угры тоттым!.. М. Фэйзи.
УГРЫНДА бэйл. суз. иск. кит. Юлында; ечен. Хатыннар ирке угрында улэрмен мин. Г. Тукай.
УГЫЗ I и. Сыер бозаулаганнан сон берничэ кеигэ кадэр савыла торган куе сет. Кэримэ--------зур ак
чилэккэ беренче угыз сетен савып утыра иде. Э. Банки. [Нуриянец энисе] бик тэмле угыз тэбэсе пешер-гэн. Т. Гыйззэт.
УГЫЗ II и. VII—XI йезлэрдэ Узэк йэм Урта Азиядэ яшэгэн терки телле кабилэлэр, шул кабилэлэрнен берсеннэн булган кеше. II с. мэгъ. Шул кабилэлэргэ бэйлэнешле. Угыз теллэре. Угыз теллэр теркеме.
УГЫЛ и. иск. кит. к. ул I. Яз, газиз углым. кара тактаны сыз акбур белэн! Г. Тукай. Сары сакаллы-сы----Ибрайим Хэкимовныц углы Сэлимщан иде.
Ш. Мехэммэдев.
УГЫЧ и. Яшелчэ, жимеш й. б. ш. кебек нэрсэлэрне 1 уып ваклау ечен уткен тешлэр йэм тишеклэр ясалган металл пластинка. Юкэ яки каен агачлары ныц дурт яшьлек ботакларын--------угычта саклый-
лар. Азат хатын.
УДАР I и. махе. 1. Бик кечле йежум, кинэт булган хэлиткеч атака. Штаб план тези яца удар ясщ алдыннан. 3. Мансур.— Кызыл гаскэрне без — ике яклы удар астына калдырырга тиешме? Ш. Усманов.
2. куч. Психологик йежум. Узен герой куреп, ел-маеп утырган ГелчэНрэ. ударныц узенэ кучкэнж сизеп. авызын йомды. Г. Гобэй.
3. куч. Кемгэ дэ булса ясалган авыр хэл, кунелсезлек. дтисе, [Галимэне] каргап ташлап, энисе белэн кайтып китэ. Биредэ Галимэгэ иц кечле удар булырга йэм ацарда акылдан язуныц беренче били-лэре курена башларга тиеш. М. Жэлил.
УДАР II с. 1. Ударниклык белэн бэйлэнешле. Удар эш белэн экравап биру. □ Эшчелэрнец нею проценты удар бригадаларда? Ш. Камал. Бик куп кум лар бергэ кутэрелде. Удар цехка бар да кушылда. Ш. Маннур. II рэв. мэгъ. Ударникларча; алдыыгы не-тод, темп белэн. Бригада бик удар эшли. М. Жэлил. Удар эшлэп, колхозны урнэк иттек районы Ф. Бурнаш.
2. Бик эйэмиятле,' кичектерелми торган, ашыгш (эш, йеклэмэ й. б. турында). Удар' йеклэмэ утэу.1 Шундый эш белэн бэйлэнешле. Урып-эя;ыюны теги лэу буенча удар атналык.
УДАРЛЫ с. Бэрмэ уен коралында уйнау.га'бэйлз-неш ле. [Житэкче:] .Биредэ барабан^, белая литавр гирэк тугел",— дип, ударлы группадан mueiucei эцирдэ файдалануда гаеплэде. Ш. Хесэенов.
УДА
295
УЕН
УДА'РНИК I и. тех. Винтовкаларда Ьэм орудие-лэрдэ ату вакытында патронных капсюлена бэрдеру ечен хезмэт итэ торган деталь.
УДА'РНИК II и. Норманы арттырып утэуче алдын-гы эшче. Йез унсигез процент чуен биргэн. удар-никлар эшкэ тотынгач. Ш. Маннур. Леспромхозныц начальнигы узенец докладында башка бик куп удар-никлар белэн бергэ Газинур Гафиятуллинныц да исемен мактап телгэ алды. Г. Эпсэлэмов. || Мэктэ птэ ,4* Ьэм „5* билгелэренэ генэ укучы. Класста ун ударник бар.
УДА'РНИКЛЫК и. 1. Ударник булу сыйфаты. Язучы узенец эсэрендэ---ударникныц ударниклыгын
кур[сэт]э алган эш процессларын------алырга-----
тиешле. h. Такташ.
2. Хезмэт алдынгылары башлап жибэргэн мас-са-кулэм социалистик ярыш формасы; тизлэтелгэн темплар белэн башкарыла торгаи удар эш. Альманах-ка кергэн эйберлэр барысы да диярлек колхоздагы намуслы хезмэткэ, удярниклыкка йэм м;и.п’ш тор-мышлыга эйлэнугэ багышланганнар. М. Жэлил.
УДАРЧЫ и. к. ударник II.
УДАРЧЫЛЫК и. сир. к. ударниклык (2 мэгъ.). [Ден тэртибенэ] социализм ярышы йэм удлрчылык аерым мэсъэлэ булып куела. Ш. Камал. | с. мэгъ. Сэгадэт апаныц производствога якын карашы. эшкэ булган менэсэбэт: бигрэк тэ ударчылыс хэрэкэте белэн бергэ тора. Ф. Кэрим.
УДЕЛ и. тар. Борынгы Русьта князьлэрнен тер-риторналь билэмэлэре. II Революциягэ кадэрге Россиядэ: патша семьясынын жир-сулары. Уртача алып хисаплаганда,--[казна йэм удгл мдирлэре 61 дисэ-
тинэ. [Урал.
УДМУРТ и. Удмуртия АССРда яшэуче теп халык Ьэм шул халыкнын бер кешесе. II с. мэгъ. Шул халык-ка менэсэбэтле. Удмурт теле. Удмурт биюг.
УДМУ'РТЧА рэв. Удмурт телендэ. Удмуртия язу . Удмуртия сейлэшу.
УДЭГЕ и. Приморье Ьэм Хабаровск крайларында яшэуче теп халык Ьэм шул халыкнын аерым бер кешесе. II с. мэгъ. Шул халыкка менэсэбэтле. Удэге теле.
УЕЛМА и. Уелып алынган урын. Кулмэк уелмасы зур булу. || с. мэгъ. к. уелмалы. Уелма чэчэк. Уелма итак.
УЕЛМАЛЫ с. Уеп-уеп алынган, уелган; киртлэч-киртлэч. Уел чалы яфраклар.
УЕЛУ ф. 1. Кайт., теш. юн. к. ую (1 мэгъ.). Боз углу. □ [Мунчага] тэрэзэ-фэлэн уелмаган, йичбер эциренэ такта заты кермэгэн. И. Гази. Кемеш бал-дак кия-кия, Бармак тебем уелды. Жыр. II рэв. мэгъ. уелып. Махсус yen, чокып (язу, бизэу турында). Тимер юл станциялэрендэ генэ очрый торган сары буяулы, аркасына ,МПС' хэрефлэре уелып язылган киц йэм авыр скамья. Г. Минский.
I 2. Берэр сэбэп аркасында эз калу, ярылу, жэрэхэт барлыкка килу. Кичэ дэ бик каты уптец, днэ иренем уелган. М. Фэйзи. Авыз тирэлэре уелып бетеп сизмэс булдылар. М. Галэу. II куч. Киселеп керу, 9з Ьэм чокыр ясалу. Баскан эзем экуирнец кукрэгендэ Югалмаслык уелып калса иде. h. Такташ.
3. куч. Куцел, йерэк, хэтер сузлэре янында: оны-тылмаслык булып истэ калу турында. Бер эпизод хэ-терендэ бик нык уелып калды Эхмэдиевнец. Каз. утл. /Цицудэн соц беренче сабантуй!—яшьлек хыялымда гомер курелмэгэн бер ямь, моц булып уелып калган. X. Сарьян.
УЕЛЫШ и. Уелу рэвеше, формасы. Куз уелышы бик матур булу.
УЕМ и. 1. Кисеп, yen алынган урын, yen ясалган зур тишек. Ярым муимерек ейгэ кайтуына, атасы.
пыяласыз, рамсыз тэрэзэ уемындагы зур ящикка курсэтеп, шул у к фикерне кабатлады. К. Нэжми. II Махсус елгедэ кисеп, yen алынган урын (киемдэ). Култык уемы. □ Киц тугэрэк йезле хатын-кызлар-га тугэрэк яка уемы килешми. Йорт эшлэре.
2.	Жир естендэ казылган, ашалган урын, чокыр. [Чатыр тавыныц] яцгыр су лары тирэн уемнар белэн сырлаган йэм яшел куаклыклар каплаган итэк.гэ-рендэ чиксез-хисапсыз санда суер колониялэре яши. М. Хэсэнов.
УЕМЛАУ ф, Уем ясау, уем ую; yen алу. Яна уемлау.
УЕМТЫК и. к. уем. Тэрэзэ уемтыгы. Ишек уем-тыгы.
УЕН I и. 1. Кунел ачу, вакыт уткэру ечен булган шегыль; киресе: эш, хезмэт. Хэзер Хэлим бглэн Гелгенэ бер-берсен бары мэктэптэ-----йэм го чу ми
уеннардл гына курэлэр. Г. Гобэй. Бу ага якын гынъ урында аклан чирэмендэ яшьлэр уенга муы лганнар. А. Гыйлэжев.
2.	Махсус кагыйдэлэр, ысуллар белэн башкарыла Ьэм кунел ачу, ял иту, организмны чыныктыру ечен хезмэт итэ торган, спорт тере булып саналган эш. Хоккей уены. Бильярд уены. Уен кагыйдэлэрен базу. □ [Зариф] яца уенда да дурт йерештэ тура белэн ферзьнс ашатты. Г. ИбраЬимов. Судьялар чыкты, сыбызгы сызгырды, уен башланды. А. Гыйлэжев. II сир. Шундый максат ечен билгелэнгэн предметлар жыелмасы, уенчык. [Малай] усэ башлагач та, уеннар ясап бирдем. Г. ИбраЬимов. || с. мэгъ. Уен ечен билгелэнгэн.
3.	Терле коралларда музыкаль эсэр башкару эше. Курай уенын тыцлау. □ Уцышлы алынган аккорд-лар аны уенга мавыктырып алып кереп китэлэр. Р. Ишморат. || с. мэгъ. Шуны башкару ечен булган, яраклы. дрну вакытында батыр егет узенец уен ко-ралында уйнарга телэдг. А. Алиш.
4.	Аерым бер сэхнэ эсэрен тамашачыга курсэту. Хэйдэр----Хэлил булып гримланды да борчылган
хэлдэ сэхнэ артына чыкты, дулкынланып, уен бары-шын кузэтэ башлады. Г. Бэширов. Уен тэмам бул-мавына карамастан, пэрдэ тешерделэр. Ф. Эмирхан. II Сэхнэдэ аерым роль башкару. XyjtQa ролен башка-ручы----артист X. дбм;элилов уенны гаять шома
йэм матур алып бара. М. Жэлнл.
5.	Карта уены барышында ин зур саналган Ьэм телэсэ кайсы картаны баса, яба ала торган карта тере (маете). Уеннан йеру. Уен белэн ябу. II с. мэгъ. Шундый карта саналган. Уен тузы. Уен короле. Уен алтысы.
6.	куч. Билгеле бер максатка корылган, алдан уйланып эшлэнгэн нэрсэ, интригалар, яшерен фи-керлэр, унлар. Политик уеннан читлэшу.
7.	куч. Яктылык шэулэлэре, буяулар Ь. б. ларнын бик тиз алмашынуы, терле тескэ кереп уйнавы, же-мелдэве. Бездэ янган домналарныц Бергэ кушеак аккан чуенын, Кара дицгез ечен кендэш булыр Чуен дулкыныныц уены. Ф. Кэрим.
8.	Шаяртып, уйнап эйтелгэн, шаян суз. Кеше уен сейли. син хэзер талаш чыгарасыц. Г. ИбраЬимов. II с. мэгъ. Шаяртулы, уйнап эйтелгэн. Уен сузгэ чуар йерэкле кешелэр генэ упкэли. Р. Ишморат.
9.	сейл. Маневр, хэрби ейрэнулэр. Ике мэртэбэ хэрби уенда булу.
fcO Уен гына—бик жинел, ансат эшлэнэ торган нэрсэ. Хэзерге фурман арбаларга келтэ теяве уен гына. Г. ИбраЬимов. Уен (эш) тугел—житди нэрсэ, шаяртырга, жинел карарга ярамаган нэрсэ булу. Бала-чага белэн бригадир булып эшлэулэр у<~н
УЕ
УЕН
296
УЕН
тугел инде. Г. Бэширов. Уенга алу—1) нинди дэ булса уенга керту. бергэ уйнарга мемкинлек биру; 2) житди нэрсэне шаярту дип кабул иту, (берэр нэрсэгэ) житди карамау. Хэлим. [агайныц] сузлэрен уенга алып. келеп э^ибэрде. И. Гази. Уенга бору (эйлэндеру) — к. уенга алу (2 мэгъ.). Сузне уенга эйлэндеру. □ Уенга борырга азапланма, Гаяз, син [ул сузлэрне] чынлап эйттец. М. Эмир.
УЕНКЫ с. Дуга кебек, yen алган кебек. Ике нок-таны уенкы сызык белэн тоташтыралар. Йорт эшлэре.
УЕН-КвЛКЕ и. Уйнап, келеп сейлэу, шаяру хэле. Егерме бишлэп кеше, язгы матур haeada экуырлап. кейлэп, уен-квлке белэн эшнец авырлыгын сизмилэр. Ш. Камал.
УЕН-КвЛКЕЧЕЛ с. Уен-келкене ярата торган, шаян, уенчак (кеше турында). Уен-келкечел карт.
УЕНЛЫ: уенлы жыр — хэрэкэтле уен белэн башка-рыла торган жыр. Уенлы экуырлар китабы.
УЕНЛЫК и. Уеннар уйный торган урын; терле кунел ачулар ечен билгелэнгэн урын. Тауга шактый менгэч, тубэнгэ карады. Менэ уенлыкны каян карарга кирэк булган икэн1 А. Гыйлэжев.
УЕНЛЫ-ЧЫНЛЫ с. Ярым чын, ярым шаяртулы; ярым жнтди, ярым шаян. [Эти] мине иркэлэп сый-лый. уенлы-чынлы сузлэр белэн шаярта. 3. Бэшири.
УЕНСЫЗ рэв. 1. Шаяртусыз, чынлап. Мин сезнец белэн уенсыз сейлэшэм.
2. кер. суз функ. Чыннан да, дерестэн дэ.— Ьич уенсыз, ашаудан-эчудэн калдым. А. Шамов. [Айсылу:] Болай булса. мегаен, Аланбашлардан кубрэк эедыя-быз [булэкне]/ Уенсыз. менэ курерсец! Г. Бэширов.
УЕНТЫ и. 1. Уеп алган кебек чокырланып торган урын. Чукмар сеяк уентысы. □ Уртасы уелган резин укчэ, хэтта уентыныц бер почмагы кителеп тэ алынган. А. Расих. | с. мэгъ. Тауныц уенты щир-лэрендэ сыерчык оясы кебек ейлэр сибелешеп утыра. X. Сарьян.
2. к. уем (1 мэгъ.). Теп цехларда 28 мец квадрат метр тэрэзэ уентыларына пыяла куярга кирэк була. СССР тарихы.
УЕНТЫК и. Уелып торган урын, киртлэч. [Илдар] экрен генэ торды да биялэйлэрне мич уентыгына экуылыга китереп салды. Г. Гобэй. Кэрниз уенты-гында. купкан-сынган Кэр такта ышыгында чэукэ оялары бик куп иде. Каз. утл.
УЕНТЫЛАНУ ф. Чокырлану, эчкэ батып керу. Тугэрэкчел бит урталарыуентыландылар. К. Нэжми.
УЕНЧАК с. 1. Шат табигатьле, шаян, шук, мэзэк-чел. Шаян идем. Уенчак идем. Лэкин авыр кеннэр мине дэ баса башлады. X. Садрый. Шат, уенчак Камилэ Мэрьямнец контрасты рэвешендэ бирелгэн. Г. Нигъмэти. || Сикерергэ, уйнакларга, чабып йерергэ яратучан. Яшь уенчак ат. кар туздырып, авыл буенча чабып китте. Г. Ибрайимов.
2. Житди булмаган, шаян. [Картныц] йезендэге уенчак очыну эзлэре кинэт югалып калдылар. Э. Айдар. Егет—кэзэки вэ кэлэпуштэн. Зирэк. лэкин бераз уенчаграк йезле, 25 яшьлэрдэ. Ф. Эмирхан. II Тыйнак булмаган. Уенчак сузлэр. Уенчак хэрэкэтлэр. Уенчак караш. | рэв. мэгъ. [Зелэйха абыстай] кайбер вакыт килененец артык иркен, артык уенчак кылануыннан да пошаланып кына: .Балам, Сабир, безнец Камилэбез артык энуицел, артык экуицел лэ!’—дип куя. Г. Ибрайимов.
УЕНЧАКЛЫК и. Уенчак булу сыйфаты, шаянлык, шуклык. Рестэм, моца чаклы ацарда Кич курелмэ-гэн уенчаклык белэн. алдын-артынуйлаптормастан, тезеп китте. Ф. Хесни.
УЕНЧАН с. Уен-келке, мэзэк ярата торган; шаян, шук. [Мэгъсумэ:] дмма соц шундый уенчан кешене яратам да инде. Ш. Эхмэдиев. || рэв. мэгъ. Уйнаклап. Менэ скрипка кылларыныц беренче авазлары, болы кубэлэклэредэй уенчан, экуицел бетерелеп, куцеллэр-не мдилкендерэ-эцилкендерэ, зал естендэ тирбэт башлады. Г. Бэширов.
УЕНЧЫ и. 1. Нинди дэ булса уенда катнашучы. РСФСР экуыелма командасыннан берничэ уенчы белэн ныгытылган Казан футболчылары .сезон’и хасрак киенгэннэр. А. Гыйлэжев. || Комарлы (азартлы] уеннар белэн мавыгучы кеше.
2. сейл. Нинди дэ булса уен коралында уйнаучы. Кайчагында чыгышы белэн хэтердэ тирэн эз сызып калдырган йэвэскэр экуырчылар Кэм уенчылар очрап куя. И. Рэмиев. Дугалап эшлэнгэн тимер ырмщ эчендэге экуиз тел уенчыныц бармак тибрэнуе белэн. эллэ нинди сер сейлэгэн сыман, акрын гына зыцлый башлады. Э. Фэйзн.
3. Сэхнэдэ уйнаучы, роль башкаручы. Уенчылар да рольлэрен гузэл [башкардылар]. Ш. Мехэммэдев.
УЕНЧЫК и. 1. Балаларга уйнар ечен ясалган эйбер. Нэсимэ, бер-ике уенчык алып кереп, бер поч-макка утырып уйнарга тотына. Г. Камал.— [Била] --сикереп торды да. уенчыкларын калдырып.
чаба-чаба сезнец янга китте. Г. Минский. II с. мэа. Уйнар ечен генэ эшлэнгэн, билгелэнгэн, чын туге.1. Уенчык автомашина. Уенчык самолет. □ Мэлша апа Илдуска дурт яшь тулганда уенчык керэк алып бируен хэтерлэде. Э. Бикчэнтэева. [Нэфисэ абыйсы ныц]---урам буенча кутэреп йеруен. уенчык арба-
лар ясап бируен сейлэде. Г. Бэширов.
2.	Чыршы бизэу ечен булган терле формадагы, терле тестэге эйберлэр. [Билетка] терле-терм уенчыклар белэн бизэлгэн чыршы Кэм Кыш бабий сурэте тешерелгэн. А. Шамов.
3.	куч. Эйэмияте булмаган нэреэ, вак-теяк. Кызы гып уенчыкка, халкын сатып Алданган нэкъ бу кек ге фас эмире. М. Гафури.
4.	куч. Башка кеше ихтыярына тулысынча буйсы-нып, аныц интересларына, ихтыяжларына хезмэт итэ торган шэхес яки берэр. нэреэ. [Ф. Туишев] нинди генэ авыр шартларда да узенец музыка талантик эксплуататорларга хезмэт итэ торган ясалм уенчыкка эйлэндермэде. М. Жэлил. [Зэйнэп:] Безнт надан татарларыбыз хатыннарына уенчык дип -- карыйлар. Ф. Эмирхан. [Галия] директор Рзуфт эпдицел генэ кулга тешерэ Кэм, аны узенец кулынди уенчык итеп. уз телэклэрен утэргэ керешэ. Г. Нип-мэти.
Уенчык кебек (шикелле, тесле) — 1) берэр кеше якн берэр нэреэнен бик матур, нэфис, жыйнак булуы турында. Куптэнме соц алар Нашим белэн шул уенчык кебек зэцгэр экуилгэргечне Бегелмэдэн алии кайттылар. Г. Эпсэлэмов; 2) эйэмияте, житдилеге, тоткан урыны ягыннан чагыштырмача кечкенэрэк, тубэнрэк булган нэреэ турында. [Алдагы керэш] белзн чагыштырганда, уткэндэ булганнар уенчык иш-келле генэ куренэлэр. Ш. Усманов.
УЕНЧЫЛ с. Шаян сузле, мэзэкчэн, уенчак. Муса ---Кэрвакыт сугышчан рухлы. келэч йезле. уен
чыл сузле яшь дустыныц аркасыннан сыйпаштырып кына утырды. Ш. Маннур. [Саттар дминэгэ:] Мик сине котыртып кына эйттем, ни эшлэр икэн дидем, мин бит уенчыл кеше. Ф. Сэйфи-Казанлы.
УЕНЫ-ЧЫНЫ экуый. и. Шаярту катыш житдилек, жнт-дилек катыш шаярту. Аныц уенын-чынын ацламассыц □ Безнец уеныбыз чынга эверелде, икенче терм итеп эйткэндэ, уены-чыны бергэ булды. Г. Галиев.
ку ЖИ рэ> се; ть
рэ1 ка,
ачу би/ ши
йез лаг
кул дэр ры/
лан тыр уза. .ап мае бул са ( уза.
ге/>1 3 пер б up кет ра. нар М. j ШЭЙ миц Г. К
У йер^ керэ гыз гынч ды. кеше мал1 чилэ узгы бэрд узеб бэй.
2. да). поез цияс Сол: дип
3. лэне.
У мемк сора, Мех.
УЕН
297
УЗЕ
Уены-чыны бергэ (белэн), уенын-чыныи бергэ кушып— ярым шаяртып, ярым житдн; шаяру катыш житднлек белэн. Айсылу уены-чыны белэн эллэ ничег-рэк дип эк;авап кайтарды. Г. Бэширов. Шунда Гелам апа, уенын-чынын бергэ кушып, безне таныш-тырды. М. Хэсэнов.
УЕН-ЖЫЕН ж;ый. и. Кунел ачу мэжлеслэре, биг-рэк тэ жэй кене була торган жыеннар. Уен-м;ыенда катнаису.
УЕН-ЖЫР щый. и. Уеннар Ьэм жырлар, кунел ачу. Дуслары, иптэшлэре [Нэфисэгэ] яхшы кицэш бирделэр, уен-эцыр белэн куце лен ачтылар. Г. Бэширов.
УЖАРЛАНЫП рэв. диал. Котырынып. Куренде кук йезендэ кара болыт, Болганып гайрэт белэн ужар-ланып. Дэрдмэнд.
УЖУ: ужу житмэу диал.— йаман вакыт житмэу, кул житмэу. Инде мэм;лес уздырмаганга эллэ никадэр булды, безнекенец Наман ужуы эк;итми, .узды-рырсыц эле', ди. Г. Камал.
УЗА: уза киту — арттырып жнбэру, артыгын кы-лану.
УЗАМАН и. иск. кит. Уенда башлап йеруче, оеш-тыручы. Бэлэкэй чакта ук сугыш уеннарында гел узаман булып уйнарга краткая Вакыйф буген дэ .атлар хэл алсын' дигэн сузен, каршы килеп тор-маслык итеп, езеп эйтте. А. Гыйлэжев. || Нинди дэ булса теркемнен, шайканын башлыгы, нинди дэ булса (гадэттэ яман) эшнен башында йеруче. Усалныц узаманы мин булырмын. Эйтем.
УЗАРДАН рэв. диал. к. уздырыштан. Узардан йе-иру.
УЗГАН-БАРГАН с. Кайдан да булса узып, утеп йеруче (телэсэ кем). Узган-барган кешелэргэ сэлам биру. | и. мэгъ. Тимери агай да, капка тебенэ чыгып, кету кайтканны, узган-барганны караштырып утыра. Г. Бэширов. Тротуарда бозлавык, узган-барган-нар шуып, озын-озын шугалаклар шомартканнар. М. Маликова. II и. мэгъ. Узгынчы, юлаучы, авыл яки шэйэр аркылы узучы, юлчы.— Узган-барган да Наман мица тешеп, аз-маз булса да---- биреп китэлэр.
Г. Камал.
УЗГЫНЧЫ с. 1. Кая да булса узып баручы, юл йеруче (кеше). Безгэ эллэ нинди узгынчы черкаслар керэ, им-том ейрэтеп китэлэр иде. Ш. Камал. Ялгыз мэк чэчэге, чокыр кырыена килеп туктаган узгынчы бер кызылармеецка карап, шулай суз башлады. Э. Еники. || и. мэгъ. Узып баручы юлчы, юлаучы кеше. Беркенне сибэлэп яуган яцгыр астында И(а-мали абзыйга узгынчы туктады. К. Нэжмн. Хэлим чилэк авырлыгына янтаеп йегерэ-йегерэ барды да узгынчыныц нэкъ ак котомкасы ест, нэ сибеп ж;и-бзрде. И. Гази.— Узгынчы атын кайгыртып йереп, узебезнец аписа башак бирергэ онытканмын. Г. Гобэй.
2. Узып китэ торган (авыру, янгыр Ь. б. турында). [дкълимэ] икенче кенне ук, узгынчы пассажир поезди килгэн вакытны чамалап, тимер юл стан-циясенэ чапмасынмы. Каз. утл.— Зарар юк!—диде Солтан.— Кара болытлар узгынчы булалар алар, дип эйтэ иде минем- эти мэрхум. А. Расих.
3. сейл. Вакытлы, очраклы. [Аларныц] янып, дэрт-лэнеп йерулэре узгынчы гына нэрсэдер. А. Расих.
УЗДЫРУ ф. 1. Уткэреп жибэру, узарга, утэргэ мемкинлек биру. Малайлар икэнен кургэч, язу-фэлэн сорап тормыйча, уздырып экргбэрделэр. Г. Гобэй. Мехэммэтша абзый бик озак эзлэнеп зур бер ачкыч чыгарди да ишекне ачып мине тургэ уздырды. К. Нэжми.
2.	Узып кнтэргэ, алга чыгарга мемкинлек биру; башкаларны алга жибэреп, узен артка калу.— Ярар, балам, ярар, ни курсэц, узец курерсец, узсац да — узец, уздырсац да — узец!—ди [Сафа бабай]. Г. ИбраЬимов.
3.	куч. Башкалардан естен чыгу, жину, беренче-лекне алу. [Чикерткэлэр] сайраулары белэн, имеш, сандугачларны уздыралар. А. Алиш. Алар, берсеннэн-берсе уздырырга тырышып, Артыкбикэнец Кинж;э авылында эшлэгэн эшлэре турында сейлилэр. М. Эмир. И рэв. мэгъ. к. уздырыштан. [Газетачы малайлар:] Москва газеталары! Яна газеталар!.. Бу-генге .Правда'! — дип, берсеннэн-берсе уздырып кычкырырга тотындылар. А. Шамов. Берсеннэн-берсе уздырып биеделэр, берсеннэн-берсе уздырып ж;ырла-дылар, аларга сокланмаган кеше калмады. Г. Эпсэлэмов.
4.	Вакытны, тормышны, гомерне Ь. б. кайда яки ни рэвешле уткэру турында. Илэйне авылда уздыру. Бэйрэмне куцелле уздыру. □ вметбаев буш вакыт-ларыныц барысын да пулемет белэн пулеметчы ти-рэсендэ уздырды. Г. Гобэй.— Минем атам бетен гомерен кетучелектэ, газап-михнэт эчендэ уздырган. Г. Кутуй. II Оештыру, уткэру. УДыелыш уздыру. Беседа уздыру. Кичэ уздыру. □ Бер сэгать кенэ булса да, туй мээк;лесе уздырырбыз. Э. Айдар. [Хэбиб:] Авылга, эни янына, каз емэсе уздырырга кайтам. М. МэЬдиев.
5.	сейл. Тавыш биру, сайлау, конкурс нэтижэсендэ кая да булса уткэру, сайлау, раслау. Кезге сайлау-лар вакытында уземне авыл советына член да итеп уздырдылар. М. Гали.
6.	сейл. Берэр нэрсэ аша уткэру (чуп Ь. б. нэр-сэлэрдэн чистарту, арындыру максаты белэн). Бодайны 	машина аркылы уздырып куясы бар. Г. Бэ-
широв. || сейл. Тнкшерту, карату. [Хуэцалык коман-дасындагы] солдатларны, денщикларны, кучерларны Нэм башкаларны яцадан комиссия аркылы уздырып, яраклыларны фронтка ж;ибэрделэр. М. Гали.
7.	куч. Кайгы, авыру Ь. б. уткэру, кичеру. Яшьлэр ацарда [Нэфисэдэ] мэхэббэт чирен уздырганнан соц эллэ ни зур узгэреш курмэделэр. Г. Бэширов. Мэди-нэ хэзер авырлыкларны уздырган йэм тынычланган икэн! А. Расих.
8.	куч. Кайбер чыгыш килешендэге исемнэр янында: кичеру, уткэру. Баштан уздыру. Хэтердэн уздыру. □ Габденнасыйр, Зеягэ барып энрипкэнче, толып якасы эченнэн берэм-берэм [абыйсыныц эшлэре турында] куз алдыннан уздырды. М. Гали.
УЗДЫРЫШ и. Алга чыгу, алдан килу ечен уткэ-релгэн ярыш. Ат уздырышы. Уздырышта катнашу.
УЗДЫРЫШТАН рэв. Ярышып, узышып, башкалардан уздырырга тырышып. Уздырыштан эшлэу.
УЗДЫРЫШЫП рэв. к. уздырыштан. Берсеннэн-берсе уздырышып ускэн ичэн, юкэ, ерэцге, элмэ агачларыныц яца гына юындырылган яшь геллэр тесле саф, иркэ яфраклары салкынча урман Навасы белэн коендырдылар. М. Эмир.
У13ЕЛ I и. махе. 1. Тимер юл, автомобиль юлла-ры, елга Ь. б. кисешкэн урын. Тимер юл узелы. II куч. Нэрсэнен дэ булса бик эЬэмиятле туплану урыны. Басил, юлаучы машинага утырып, еч километр читтэге измэ узелына китте. С. Рафиков.
2.	Берэр терле машинанын яки техник корылманын бик гади элементларын (детальлэрен) беркетеп торучы елеше. Хэзер [э.гектрон-хисаплау машиналарыныц] аерым узелларын эшлэтеп карау-------башкарыла.
М. Хэсэнов.
У’ЗЕЛ II и. махе. Суднонын хэрэкэт тизлеген улчэу берэмлеге (бер сэгатьтэ утелгэн дингез миле
УЗУ
298
УЗЫ
исэбе белэн билгелэнэ). Давылга йэм корты агым-нарга очровыбызга карамастан, тизлекне киметми-без — сэгатенэ уртача унсигез ярым узел барабыз. Каз. утл.
УЗУ ф. 1. Атлап барып бер урыннан икенче урынга кучу, хэрэкэт иту. Кар естендэ тирэн аяк эзе, Нинди эз бу, моннан кем узган? Ф. Кэрим. Артта егетлэр гармонь уйнап йэм эцырлап узалар. Р. Ишморат. || Хэрэкэт итеп нинди дэ булса ара, юл уту, берэр урын аша хэрэкэт нту. [дхмэтсафа] йе-герэ-йегерэ ишек алдын узды. И. Гази. Бераздан [Газинур] яцадан эйлэнеп керде,---аяк башларына
баса-баса, алгы булмэгэ узды. Г. Эпсэлэмов.
2.	Нинди дэ булса юнэлештэ хэрэкэт иткэндэ, барганда берэр нэрсэ артта калу, аны утеп киту. Яца гына тезэтелгэн Донгуз куперен уздык. Ш. Усманов. Тегермэннэрне узгач, малай бер тапкыр артына борылып карады. И. Гази.
3.	Кемне дэ булса артта калдыру, алга киту (эш-тэ, ярышта, усештэ h. б.). [Борйан печэн чапканда] Сабирэн;ан агайны йичкайчан узмый, тик артыннан гына бара. М. Шэрифуллин. Шэп атлар безне уц-нан да, сулдан да узалар да китэлэр. М. Гафури.
II куч. Нинди дэ булса яктан, берэр елкэдэ алга киту, естен чыгу. Буй э^итеп торган балаларыбыз, телибезме, телэмибезме, бездэн узып китэчэклэр. Б. Камалов.
4.	Нинди дэ булса юнэлештэ сузылу, аркылы уту (юл, туннель h. б.). Тимер юл авыл аркылы уза. I | Авылныц тубэн ягыннан кечерэк бер инеш уза. Г. Ахунов.
5.	свил. Тавыш биру, сайлау, конкурс нэтижэсендэ кабул ителу, сайлану, раслану. Бертавыштан узу. I | 3ahud эченнэн дошмонын никадэр ныграк хурла-са. конкурстан уза алуына шулкадэр узенец емете кими баргандай тойды. А. Расих.
6.	Артта калу, уту (вакыт, вакыйга h. б.). Хэйре тдиннец бу кышы башка кышларга Караганда да куцелсезрэк, авыррак уза. М. Гали.— Бу хатны ал-ганыбызга ике атна булып узды. К. Тинчурин. II Нинди дэ булса нэтижэ белэн бету, уту, башкарылу. Сынау зур уцыш белэн узды.
7.	сейл. Нэрсэне дэ булса ейрэну, укып узлэште-ру.- Тапкырлауны узу. ,Сыйфат“ темасын узу. □ Узенец кыш буе узганнары белэн абыйсыныц исен китэ-рергэ уйла[ды Габделкаюм]. М. Гали.
8.	Булып уту. Сугыш узган урыннарда хэрабэлэр генэ калу. □ д кайчак, теннэрдэ, каты яцгыр шаулап уза. А. Шамов. || Юкка чыгу, бетенлэй бету (хне, кичереш h. б.). Атна узса да, Хисаминыц ачуы узмады. Г. Минский. II сейл. Бету, туктау (авыр-ту, еянэк h. б. турында). Бош авыртуы узу. Куцел болгануы узу.
9.	Билгеле бер чиктэн уту. Стенадогы сэготьнец кече теле инде еч турысыннан узып бора. И. Гази. Кояш инде тешлектэн узган. А. Алиш. || Узеннэн алдагы суз белдергэн эш яки хэлнен ярдэм итмэвен анлата. Дэвалаудан узу. I 1 — Эйе, килен дерес эйтэ: эш елаудан узган. Г. Бэширов.
10.	Юклык формасында: сыйфат ягыннан кемнэн яки нэрсэдэн артык булмауны белдерэ.— Лэкин син эшлэгэн яхшылык, син эшлэгэн изгелек йэркем эшли ала тор ган гади бер эштэн узмый. А. Шамов. Бездэ куаклыклар утыртылган элек плансыз. .Чашки’ болай, .Очкын’ тегелэйрэк. Дим эк .Нур’ до оннон узмаган. Ш. Медэррис.
11.	с. мэгъ. узган. 1ткэндэге, булып уткэн. Уз-гон ел мица хезмэт белэн тезэту логеренда шефчы укытучы булырга туры килде. А. Шамов. Узган
эшкэ саловат. Эйтем. Сметбаев---узган тен эчт
дэ нилэр булганын сейлэп китте. Г. Гобэй.
12.	рэв. мэгъ. узып. Кемне якн нэрсэне дэ була игътибарга алмыйча, исэплэшеп тормыйча, кинэшлэс мичэ.— Атацнон узып син пионер булдыцмыю А. Алиш. Атаны узып ул сейлэмэс, ананы узып к» сейлэмэс. Мэкаль.
УЗУРПА’ТОР и. Хакимлекне, властьны хаксызлы белэн уз кулына алучы яки кеше хокукын узлэштер че.
УЗУРПА’ТОРЛЫК и. Узурпаторнын уз-узен тотк шы, тэртибе; нэрсэне дэ булса узурпациялэугэ булг; омтылыш. Узурпаторлык куренеше.
УЗУРПА'ЦИЯ и. Хакимлекне яки башкалар хои кын законсыз рэвештэ яулап алу, узлэштеру.
УЗУРПА’НИЯЛЭНУ ф. Теш. юн. к. узурпациям
УЗУРПА'ЦИЯЛЭУ ф. Нэрсэгэ дэ булса узурпаш уткэру. Хакимлекне узурпациялэу. II Гомумэн узе» тартып алу, узлэштеру.
УЗЫМЛЫ с. диал. Уза торган, узып китэ торга Ах, бу кеннэр, йэрбер тацы белэн Тагын яца, та» узымлы. Ш. Маннур.
УЗЫНДЫРУ ф. Кемгэ дэ булса иркэлэнергэ, бал баштакланырга, телэсэ нэрсэ эшлэргэ мемкинлекб! ру.— Лэкин, Андрей Акимович, кайбер очракла; сез узегез дэ [Софинны] узындырасыз,— диде ЮлА шее. С. Рафиков. [Лохмаче в Габдрохманга:] Бриэ сица ышана. Ул хэтта сине узындырып та эцибзг М. Юные.
УЗЫГУ ф. 1. Масаю, тэкэбберлэну. Бер-бер ар лы трибунага чыккан студентлар [Айратны] уз нуда, студентлардан аерылуда-------гаеплэдеь
Г. Ахунов.
2. Берэр нэрсэдэ арттырып жибэру, артыгын fl лану, тэртип, эхлак кагыйдэлэренэ буйсынмау.—Ь узына башласагыз, йэркойсыгызныц каморкаа пироксилин белэн кутэртербез! К. Нэжми.— Фазу, овырганнан бирле бигрэк узынып китте, дуцгыз м лай. М. Фэйзи.
УЗЫШ и. 1. Йегеру, ат узыштыру спортында ал чыгу ечен оештырылган ярыш. Десятник дхм абзый, узышка борасы атларны карап эцибг; ечен, — босу турендэге .Пэриле карома’ яня. китте. М. Гали. Сч отны еч сабонга эцигеп, cat туендогы узышлар шикелле бер сызыкка тезеп q дылар. Г. Гобэй.
2. ©стен, алдын чыгу ечен ярыш, керэш. Эйтк> нэре буш суз булып тоелмосын ечен, шунда ук : зур йеклэмэлэр дэ алдылар, берсен берсе ярыэ узышка да чакырдылар. Н. Фэттах.
Узыш арбасы спорт.— ат узышлары ечен иац эшлэнгэн ике тэгэрмэчле жинел арба. Узыш аты чабышта катнаша торган ат; чабышкы.
УЗЫШЛЫЙ рэв. Узып барганда, узып барм лый.— Керэ гпормыйм, Жэмилэ эби, болай узып» гына сугылгон идем,— дип, Айсылу ейалдындагн кисмэгенэ урелде. Г. Бэширов. Ул исэнлэшкэн кб итеп елмайды, аннары, г.альтосын кием элг» бирггч, золга узышлый дхмгт янына тукни Г. Минский.
УЗЫШУ ф. 1.Чабыш, йегереш ярышында кати шу.— Йомыркага узышырга малайлардан кел, бора?— дип кычкырып эцибэрде [староста]. М. L Фэрит, тискэрелэнеп, ак бурекле малайныц кш нышын яратмыйча:—Нэрсэгэ оныц белэн узья торырга. Узе генэ кусын!—[диде]. А. Шамов. IIЬ берсеннэн узар ечен тырышу, Йегеру, чабу. Л [кызлер] безгэ узып китэргэ ирек бирмэделэр, ба» белэн узыша башладылар. Ф. Смирхан.
УЗЫ
299
УЙЛ
2.	Алга чыгар ечен ярышу (эштэ h. б.)-— Узышам дип, урагыц белэн аягыцны урып ташлама. Г. Минский. II куч- Гомумэн алдынгылык ечен керэшу, ярышу. [Вакыт мдитте] гыйлем, Ненэр юлларыннан узышырга. Г. Камал.
УЗЫШУЧЫ и. сейл. сир. к. узышчы. Узышучылар-ны карау.
УЗЫШЧЫ и. Чабу, Йегеру ярышында катнашучы. Ж,зяуле узышчылар белэн кубесенчэ малайлар атланган чабыш атлары шул колга тирэсенэ мдыел-дылар. М. Гали.
УЙ I ы. к. ай II (1 мэгъ.). Уй-уй-уй, бармакларым-ны харап итте бу усал егет. Д. Аппакова. [Гайшэ:] Эчем катты, уй! Т. Гыйззэт. Каенатай кайтып кер-гэч, уй-уй-уй! Г. Камал.
УЙ II и. 1. Анны тулысынча; билэп алган нэреэ; фикер. Элеккечэ Каман очынып кына тора ул, бала-ларныкыдай ваемсыз саф, алсу йезендэ бернинди уй эсэре юк. Э. Еники. Уйларымда син генэ бит Кичлэ-рен дэ, иртэн дэ. 3. Мансур. Хэзер яшенец, карты-ныц башында бер уй иде: колхоз яшэргэ, ныгырга тиеш. Г. Гобэй.
2.	Ан, акыл. Уйга килгэн эшлэр тугел, Сеймэс ядирдэн сейдердец. Жыр.
3.	Фикерлэу продукты, уйлану, фикерлэунен нэти-жэсе; идея. Кызыклы уй. □ [Зыя] гади генэ бер кэгазь алды да, мемкин кадэр сабырлы сузлэр белэн, ялкын вэ тойгыдан бигрэк гакыл вэ уй кертергэ ты-рышып, кыска гына бер хат язды. Г. Ибрайимов. II Ният, телэк, исэп; максат. Ярышларда м;ицеп чык-са, Уем бар танышырга. Ш. Маннур. Якын дусла-рымны — Сибгать белэн Гата мэрхумне чакырдым да уемны сейлэп бирдем. А. Шамов. Без искене э/ди-мереп, Планетада Тигез тормыш, Матур, Янаны Тезу уе белэн янабыз. h. Такташ.
4.	Сагыш, кайгы, борчу. Усмер йерэгенэ уй иртэ кагылды. А. Гыйлэжев. Уйлама, куцелем, эллэ ни, Уй бетёрэ бэндэне. Жыр.
О Уенда да юк — ни дэ булса эшлэргэ ашыкмый, жыеимый, исе дэ китми (гамьсез йеру турында эйтелэ). Уку уенда да юк. □ [Яыз] итэгендэ эллэ нинди бер нечкэ чылбыр кисэген куллары белэн эйлэндереп-тулгандырып маташа, — суз кушарга уенда да юк. Ш. Камал. Уй килу — нэреэ дэ булса эшлэргэ телэк, фикер барлыкка килу. Аныц башына кырыкмаса-кы-рык уй килде. Г. Гобэй. Уй тоту — уйлау, ниятлэу. Укырга уй тоту. Уй тешу—1) башка яна фикер килу, туу. Безнец дэ ханныц бер кызы усте, Муен-саны алып, шуца бирэм дигэн бер уй теште. М. Га-фурн; 2) нинди дэ булса борчу булу, хэл нтуе кыен булган исэп, уй булу. Малайга ниндидер зур уй тешкэн, малайныц куцеле урынында тугел. Г. Бэширов. Уй(ларны) жыю — билгеле бер карарга, фи-кергэ килу. Эхмэт---уйларын эк;ыеп алырга да
елгермэде, Рамазанованы сэхнэ артына чакырган тавыш ишетелде. Г. Минский. Уйга да алмау — к. уенда да юк. Уйга бату (бирелу, талу, чуму, тешу) — тирэ-юньне онытып, берэр нэреэ турында уйлау. Гэрэй абзый, авыр уйга чумып, ындырдан кайта. М. Жэлил. Нэгыймэ баскан эцирендэ катып уйга талды. Г. Ибрайимов. Уйга калу — 1) нинди дэ булса фнкергэ килгэнче, бераз вакыт уйланып тору. Командир, конверттагы язуны укыгач, бик аз гына уйга калды. А. Эхмэт; 2) берэр нэрсэне хэл итэ алмыйча аптырап калу. Алгы софта утыра торган картлар уйга калдылар. М. Гали. Уйга килу — нэрсэне дэ булса хэл иту ечен билгеле бер карарга килу, билгеле бер фикергэ килу. Башкалар эшлэгэнне мин ник эшлэмэскэ?—дигэн уйгакилдемдэ казарма-
га кайттым. М. Гафури. Уйдан кайту — уйланган фикердэн, нияттэн кире кайту. Ят кеше [пычакны} сэламэт кулы белэн алырга уйласа да, соцы ни белэн бетэсен хэтерлэде. курэсец, бу уеннан кайтты. Г. Гобэй. Уйдан кичеру — уйлап анализлау, фикер йерту. Ана шулай бетенесен кичерде уйдан. Г. Ху-жнев.
УЙ III и. диал. Тубэн жир, инку жир, инкулек. Ук аттыи, уйга теште. Ул уйдан кошлар очты. Г. Эпсэлэмов.
УЙГАНУ ф. иск. кит. к. уяну. Тен йокычнан уйганам. h. Такташ.
УЙГУР и. Урта Азиядэ йэм кенбатыш Кытайнын кайбер районнарында яшэуче терки халык атамасы йэм шул халыкнын аерым бер кешесе. II с. мэгъ. Уй-гурга менэсэбэтле, уйгурга караган. [Гафифэ ханым-ныц\ ире зур белемле,-рус, кытай, уйгур теллэ-
рен эйбэт белэ торган кеше иде. А. Расих.
Уйгур язмалары — уйгур язуы белэн язылган терки ядкарьлэр. Уйгур язуы (хэрефлэре) —борынгы (V—XIII гасырларда) уйгурлар кулланган, Кытайдагы монголлар буген дэ куллана торган аерым алфавит йэм шунын ярдэмендэ язылган язу, текст.
УЙГЫР с. диал. Зирэк, тиз тешенучэн, уткер. Уйгыр бала.
УЙГЫЧ и. махе. Агачны yen бизэк тешеру ечен кулланыла торган кискеч.
УЙДЫК и. 1. Уелып кергэн урын, уемтык. Кемеш сулы тугайлар янындагы уйдыкларда кепшэлэр усеп чыга. А. Гыйлэжев. Фирузэ may уйдыгындагы каен-лыкка юнэлде. М. Хэбибуллин.
2.	Жир яки нинди дэ булса яссылык естендэ аерылып торган бер кисэк, кечкенэ мэйданчык. Тткэн-суткэн юлаучылар гына анда бер кишэрлек, монда бер уйдык чабып, арба тебенэ салып киткэлилэр. А. Гыйлэжев.
3.	Берэр нэреэ куп булган урын. Уйдык таптым. Ж,илэк уйдыгы!
УЙДЫК-УЙДЫК рэв. Урыны-урыны гбелэн, бар жирдэ дэ тугел. Уйдык-уйдык кар тешкгч. Уйдык-уйдык мдир кипкэн.
УЙДЫРМА и. Ялган, уйлап чыгарылган суз, хэбэр, фикер. Моныц купмесе чын, купмесе ялгандыр, Ж,и-йангир аера алмады, ихтимал, Кэ.чмэсе уйдырма-дыр. Г. Ибрайимов. [дхмэтшаныц] Эминэ турында мица ялганлап терле уйдырмалар сейлэве кеннэн-кен ешая барды. А. Расих. || с. мэгъ. Ялган, чынбарлыкка туры килми торган. Уйдырма хэбэрлэр тарату. □ Ялган донослар, уйдырма ичзалар--Бэдри
мулланы берничэ тапкыр зинданнан,---каторга-
дан'саклап калганнар. X. Кэрим.
УЙДЫРМАЧЫ и. сейл. Терле уйдырма, ялган хэбэр уйлап чыгаручы.
УЙКУ и. иск. кит. к. йокы. Ж,ир язга чаклы уйкуга талган. Г. Тукай.
УЙЛАЧИАСТАН рэв. 1. к. уйламыйча. Аны-моны уйламастан [Егорыч белэн Гыйльманов] бик рэхэт-лэнеп [тэмэке] тарта башладылар. М. Гали.
2.„к. уйламаганда. Уйламастан ясалган йемдум.
УЙЛА'МАГАНДА рэв. Кетмэгэндэ, кинэт, искэр-мэстэн. Бич тэ уйламаганда улын кургэн Гафиятул-ла бабайныц кулыннан керэге тешеп китте. Г. Эпсэлэмов.
УЙЛА’МЫЙЧА рэв. Уйлап тормыйча. Уйламыйча эшлэу. Уйламыйча эйту. Уйламыйча сейлэу.
УЙЛАНДЫРУ ф. Уйланырга мэжбур иту. 7 ехфэт-нец кенлэшулэре Газизэнец куцеленэ килеп, аны
уЙЛ
300
УЙН
Уйландыра. Ш. Камал. Кем безгэ ярдэм итэр------
дигэн^уйлар аны кене-тене уйландырды. h. Такташ.
УЙЛАНМА с. Уйлап чыгарылган, чынбарлыкта булмаган; фараз нтелэ торган. Уйланма фактлар. II и. мэгъ. Фараз, хыял. Документаль дереслек белэн терле еакыйгаларны сурэтлэуче очерклар кэм худо-жестволы уйланмага нигезлэнгэн хикэялэр, новел-лалар арасындагы чик тэ еш кына югала иде. Эдэбият „тарихы.
УЙЛАНУ ф. 1. Узалдына уйлау, уйга бату; уйга калу. Мин, ике кулым белэн башымны тотып, фер-мада утырып уйланып калдым. 9. Айдар.
2.	Хыяллану. Ташкыннарга карап уйланам, Дшь-легемне сагынып моцланам. Ф. Кэрим.
УЙЛАНУЛЫ с. Уйланып торган, уйлану чагылган. Сэйдэ жиНги, Гыймазовныц----уйланулы бер кыя-
фэттэ тыцлавын кургэч, аз гына эндэшми торды. С. Рафиков.
УЙЛАУ ф. 1. Фикерлэу, фикер иту, уй йерту. Без икебез дэ бер нэрсэ турында уйлый идек. А. Шамов. Соцгы вакытларда мин куп э^ирдэ булдым, куп нэрсэ курдем, куп уйладым. Ф. Бурнаш.
2.	Нэрсэ турында булса да ... дип фикер иту, ... дип санау, исэплэу.— Мине мыскыл итэргэ берэу-нец дэ хакы юктыр,— дип уйлыйм. Ш. Камал.
3.	Нэрсэ дэ булса эшлэргэ жыену, эзерлэну; берэр нэрсэ эшлэргэ ният иту. Бераздан соц Шакир, ва-кытныц соц булуына карамыйча, университетка барырга уклады. Ф. Эмирхан.— Тагын мин оборона мрырларыннан кечкенэ ясыентык чыгарырга уйлыйм. М. Жэлил.
4.	Борчылу, кайгырту. Улем турында уйлама, Илец турында уйла. Ф. Кэрим. д менэ эшнец сыйфаты турында эк;итэрлек уйламады [малай]. Г. Гобэй.
О Уйламаган жирдэн — 1) кетелмэгэн жирдэн, уй-ламаган урыннан. Уйламаган жирдэн кунак килеп тешу: 2) кинэттэн, кетмэгэндэ. Уйламаган жирдэн китаплы булу. Уйлап табу — берэр нинди яналык уйлап чыгару. Эле кырык тугызынчы-илленче еллар-да у к [Уразметовныц] уйлап табу лары турында елкэ кэм узэк газеталарда да яза башладылар. Г. Эпсэлэмов. Уйлап тормастан — уйламыйча, тиз генэ. Гелсем, озак уйлап тормастан, тракторы янында машинистны калдырды да телефонга йегер-де. Г. Бэширов. Уйлап чыгару—1) к. уйлап табу; 2) булмаган, юк нэрсэне сейлэу; уйдырма.
УЙЛАШУ ф. Башкалар белэн бергэ уйлау, берэр нэрсэ турында бергэлэшеп уй йерту; кинэшлэшу. — Бар эле, анасы, кэммэсен дэ китер эле, барысын да карап уйлашып карыйк. Ф. Эмирхан.
УЙЛЫ с. 1. Уе, борчуы булган; кайгылы. Хатын-кызлар кузлэрен сертэлэр, картлар, таякларына таянып, уйлы башларын тубэн игэннэр. Г. Бэширов. Узе кайта, узе уйлы башын }Дицел генэ тубэн тешергэн. Ш. Маннур.
2. Уйга бирелучэн, куп уйлаучан; озак уйлый торган, икелэнучэн. | и. мэгъ. Уйлы уйлап торганчы, тэвэккэл эшен бетерэ. Мэкаль.
3. Уй йертэ белгэн, уйлый белгэн. Туры уйлы. Тирэн уйлы. □ Уйлы кеше булгач, узец дэ сизмэс-тэн, бераз фэлсэфэгэ бирелеп китэсец. Г. Эпсэлэмов.
УЙМА и. 1. Уелып кергэн, батып, чокырланып торган урын. Хатынныц зур кара кузлэре тирэсен-дэге жыерчыкларына. килешле авыз, борыннары янындагы уймаларына карап, ацарга кырык биш-ил-ле яшьлэр биреп була иде. А. Тайиров.
2. диал. Идэн астындагы базга тешу ечен эшлэн-гэн уем; шул уемны ябу Ьэм ачу ечен эшлэнгэн
такта япма. вйгэ кайтып килсэм, ни кузем белэн курим, уйма такталары ачык тора. Ш. Камал.
УЙМАК I и. Тегу теккэндэ бармак очын энэ тишмэсен ечен бармак очына киелэ торган, эче куыш металл эйбер. [Корбангали абзый], тушенэ энэлэр кадап, янына кайчысын, акбурын, уймагын алып, илэгэн тирелэр арасына утырды. Ф. Хесни.
О Уймак авыз — кечкенэ, матур авыз.— Мин дэ барып су буена Уймак авызын убэрем. Ф. Бурнаш. Уймак башы кебек — бик кечкенэ эйбергэ карата эйтелэ. Уймак кебек — бик кечкенэ, жыйнак нэрсэ турында эйткэндэ кулланыла. Уймак чэчэк бот.— ак, ал, жете кызыл тестэ кынгырау чэчэк ата торган озын сабаклы усемлек; русчасы: наперстянка. Уймак чэчэк — матур чэчэк ата торган, биек сабаклы гел. Йорт эшлэре. Уймакка салырлык та — аз гына да. Уймакка салырлык та акылы юк. Мэкаль.
УЙМАК II: уеннан уймак чыгу — берэр нэрсэнен, эшнен яки уеннын яхшылыкка китермэве турында. — Дусларым, чыгара курмэгеэ уеннан уймак. К. Тинчурин. Уеннан уймак чыгып куймасын. Т. Гыйззэт.
УЙМАКЛАНУ ф. Чокыраеп тору, батып керу. Уймакланып батып торган алсу яцаклы кыз иде [Гелчэкрэ]. А. Шамов. [Разия] бер-бер артлы сора-вын биреп, бит уртасы чокырларын уймакландырып, елмаеп ала. Г. Ахунов. || рэв. мэгъ. уймакланып Бетерелеп (су агу турында). Уймакланып ага тирэн су, Балдакланып кала эзлэре. Ш. Маннур. Ул уй-макланып-уймакланып аккан карацгы чоцгылга тукталып карап торды. А. Гыйлэжев.
УЙМАКЛАП рэв. Уймак (I) белэн, уймак кулэме белэн. Уймаклап булешу. II куч. Бик кечкенэ нэрсэ белэн, бик эзлэп-эзлэп. Уймаклап салган кебек булу.
УЙМАЛАНУ ф. Уелып керу; уем хасил булу. Эм уцда, эле сулда калкып куренеп барган яшел таулар. болын буйлап уймаланып сузылган тал-тирэк-ле инеш—барысы да нэкъ узе! Р.Техфэтуллин.
УЙМАЛЫ с. Уелып кергэн, батып, чокырланып торган. Куцел ачып ял итэргэ Уймалы су буенда. Жыр. [Карлыгачныц] уртасы зур уймалы озын кой-рыгЫ'Очканда руль хезмэтен ути. Зоология.
УЙМЫР и. Иезе сабына перпендикуляр куелган тар незле балта тере, балта остасынын уем, жен ясау „коралы; аркылы балта.
УЙНАК с. 1. Уенчак, шаян. Авыл кызларыныц та-бигатьлэре уйнак, узлэре хуш, куцеллэре кутэренке була. Ф. Эмирхан.
2. Уйнап тора торган, хэрэкэтчэн. Уйнак кузлэр □ [Сэгыйдэ] бала вакытында э^ицел кыланышм, бик уйнак вэ сейкемле бер кызчык иде. Ш. Камал.
3. куч. Жинел Ьэм матур. Тигез итеп чиертелгт кыллардан чэчрэп, агып торган матур тезмэм й-нак тавышлар Мохтарга чибэр генэ тээсир бир» иде. Ш. Камал.
УЙНАКЛАТУ ф. 1. Хэрэкэтлэндереп алу. [Куял] арт аякларына басып. озын колакларын алмаш- ] тилмэш уйнаклатып------Шэмсигэ карап тора баш-
лады. Г. Бэшнров.
2.	Ялт-йолт китеру, очкынландыру, уйнату (кузлэр, турында). Кузлэрне уйнаклату.
УЙНАКЛАУ ф. 1. Уйнап чабу, сикергэлэп йеру. Хэлим, яшь тай кебек, эле бер якка, эле икени якка уйнаклап китэ. И. Гази. Марат,-----сабыйлар-
ча уйнаклап, пар атка каршы йегерде. Г. Гобэй.
2.	Жинел атлап йеру; терле хэрэкэтлэр ясап бару, очу h. б. Батыр егет килэ ат естендэ. Аты уйнак-лый авызын тартканда. Жыр. Тонык кызгылт ка-натлы, ак муенлы турманнар,-------мрицел гэудэл»-]
э
i
к
1
с
е.
я д б. п. А п М к;
Д1 эг к!

УИН
301
уйн
рен югарыга чееп, уйнакларга керештелэр. К. Нэжми. Мине арттан уйнаклап килуче теге кашка байтал шиклэндерэ. Ф. Хеснн.
3.	Терле теслэргэ кереп жемелдэу, ялтырау, тес-лэр уйнау. Фонтаннан сибелгэн тамчылар Электр утларында э^емелдэп уйнаклыйлар. А. Раснх. Бар-макларныц берсендэ бриллиант кашлы алтын йезек тэ уйнаклап тора. Э. Еники. Су тебендэге ак таш-лар кемеш тэцкэлэрне хэтерлэтеп уйнаклыйлар. М. Хэсэнов.
4.	куч. Терле хэрэкэтлэр ясау, хэрэкэткэ килу, очынып тору. {Шэмсетдиннец} кашлары уйнаклый, хэтта аксак аягына хэтле узалдына бер эцилкену белэн сикертеп-сикертеп атлый иде. Г. Бэширов. II Ялт-йолт килу, очкынлану, уйнау. Газинурныц кара кузлэре уйнаклый башлады, сулышы ешайды. Г. Эпсэлэмов. || рэв. мэгъ. уйнаклап. Терле юнэлештэ, ти-гезсез. Уйнаклап искэн жил кызныц сузлэрен терле якларга очырды. Г. Гобэй.
УЙНАКЛЫК и. 1. Уйнак (1—2 мэгъ.) булу, шук-лык, уенчаклык. Кызлардагы уйнаклык. Кузлэрнец уйнаклыгы.
2. Жинеллек, йегереклек. [Ф. Бурнаш} татар шигыренец халык э^ырларындагыча яцгырашын йэм уйнаклыгын устерергэ омтылды. Г. Халит.
УЙНАЛУ ф. Теш. юн. к. уйнау (1, 5, 6 мэгъ.). Яца кечлэр катнашы белэн „Галиябану" уйнала. М. Эмир. Аннан соц тагы лото уйнала. Г. Камал.
УЙНАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. уйнау (1, 2, 5, 6, 8 мэгъ.). Фатыйма бикэ----кызы Мэрьямне бар кече
белэн шул тупас мужик кызлары белэн катыштыр-маска, уйнатмаска тырышты. Г. ИбраЬимов. Ба-тырша пьесасыныц кайбер урыннарын кабат-кабат уйнатты. К. Нэжми.
2.	Берэр нэрсэне тиз-тиз хэрэкэтлэндеру, терле-терле хэрэкэтлэр ясау. Айгыр,--шау-шуга борчы-
лып, колакларын уйнатып. пошкырып алды. А. Расих. Кызлар, тырмаларын уйнатып, тагын Мицнул-ла естенэ килделэр. И. Гази. II Терле юнэлештэ бик тиз хэрэкэт иттеру, йерту, очыру (табигать куренеш-лэре турында). }К,ил утны бетен авыл естендэ уйнатып йери. М. Гали. Туздыра жил кыр тузанын, Яфракларны уйната. Э. Ерикэй. II Уйнак, жинел хэрэкэтлэр ясау. Егет ицбашларын уйнатып ала. Г. Гобэй. Хатын,---калын янбашларын хэтэр
уйнатып, сузсез баруында булды. А. Расих. || Ялт-йолт китеру, очкынландыру, уйнаклату. Григорьян кара кузлэрен уйнатып куйды. Г. Эпсэлэмов. Зче эцилгэ каршы куз уйнатып, Каравылда тора сугыш-чы. Ф. Кэрим.
3.	Музыка коралында нэрсэ дэ булса башкару. Нптэшем, бик моцлы итеп, Гармонь уйната. Ф. Кэрим.
4.	рэв. мэгъ. уйнатып. Бик жинел итеп. [Гариф]— сигезэр потлы капчыкларны уйнатып ала торган егет. Ш. Камал.
УЙНАУ ф. 1. Шаяру, кунел ачу. Клуб янында яшьлэр жыйналган. уйныйлар, эк;ырлыйлар. Э. Айдар. || Спортнын бер тере булган нинди дэ булса уен белэн вакыт уткэр^, ял иту. Балаларныц кайсы газета-журнал укый, кайсы шашка уйный. А. Алиш. Аркаларны кояшка кыздырабыз, аннан. урманга китеп, эцилэк эцыябыз, кайтып кузна уйныйбыз. М. Гали. || Уен ечен берэр нэрсэдэн файдалану, хэрэкэт ясау. Ферзь белэн уйнау.
2.	Нииди дэ булса эйберне узе дэ сизмичэ бернин-Ди максатсыз эйлэндеру, хэрэкэтлэндеру, кирэкмэгэн эш белэн шегыльлэну, кулларны тик тотмау. [Хэят] кУлындагы чылбыр белэзекнец бриллиант кашлы
теймэлэре белэн уйнарга тотынды. Ф. Эмирхан. {Мэдинэ Хэбирнец] пальто теймэсе белэн уйный. Ш. Хесэенов. II куч. Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса уенчык итеп, кунел юаткыч итеп карау; кем белэн дэ булса узе телэгэнчэ, анын телэге Ьэм нхтыяры белэн исэплэшмичэ эш иту. — Уйнамагыз сез Галиябану белэн. М. Фэйзн. Халыкныц дини хислэре белэн уйнарга, аларны мыскыл итэргэ ярамый. Ш. Камал.
3.	Тиз генэ терле-терле хэрэкэтлэр ясау, уйнаклау (хайваннар турында). Балык уйный елга суында. 3. Мансур. Колыннар, нечкэ, кемеш тавышлары белэн аналары тирэсендэ чабып уйный-уйный, далага таба китэлэр. Г. ИбраЬимов. Кул буенда эле зэцгэр канатлы, эле кызыл, эле ак йэм ал канатлы кубэ-лэклэр бер-берсен куышып очалар, уйныйлар. Г. Галиев. II куч. Терле юнэлештэ бик тиз хэрэкэт нту, нэрсэне дэ булса хэрэкэтлэндеру, очыру (табнгать кечлэре Ьэм куренешлэре турында). Тирэ-якта ыж-гырып жиллэр уйный. Н. Баян. Бавада ком бураны уйный. И. Гази. II Ялтырап, уйнаклап тору, очкынлану, ялт-йолт килу. Кузлэр уйнау.
4.	Нэрсэгэ дэ булса чагылып жемелдэу (кояш ну-ры, яктылык Ь. б. турында). Тэрэзэлэрдэ язгы кояш нурлары уйный. Р. Ишморат. Куктэ ай йезэ, инеш тебендэ аныц шэулэсе уйный иде. А. Эхмэт. II Терле теслэргэ кереп ялтырау, елкылдау. Чем-кара ял, кой-рык келтэдэй дулкынланып, узеннэн-узе уйнап тора. Г. ИбраЬимов. || Якты яки карангы тапларнын алмашынып торуы, хэрэкэттэ булуы, шэулэлэр булып тешуе турында. Урман эче жанлы кебек тоела: бетен жирдэ кулэгэлэр уйный. Г. Эпсэлэмов. Ак ту-шэмдэ якты шэулэлэр акрын гына тибрэнеп уйныйлар. Э. Еники. || Уй-хислэрнен чырайда чагылышы, анын еш кына алмашынып торуы турында. Иреннэ-рендэ елмаю уйный. Ш. Усманов. Иезлэрендэ уйныйлар эллэ сагыш, эллэ зар. Ф. Бурнаш.
5.	Музыка коралында нэрсэ дэ булса башкару. Гелсем апа гитара уйнады. Г. Гобэй. Раушания но-тага карап Шопен музыкасын уйный. Р. Ишморат. Музыкада осталыкка бары кен-тен езлексез уйнау аркасында гына ирешеп була. Э. Еникн. II Нннди дэ булса музыкаль эсэр башкару (оркестр, патефон Ь. б. турында). Тынлы музыка .Интернационал’ уйнаган-нан соц, [институтны] бетереп чыгучыларны булэк-лэулэр булды. М. Гали. Зур залда тирэ-якны дер селкетеп эстрада оркестры уйный. М. Хэсэнов. II куч. Билгеле максатларга ирешу ечен инстннктка, тойгы-ларга Ь. б. йогынты ясау. Нервыда уйнау. □ — Инде мин синец язмыш белэн уйныйм. М. Фэйзи.
6.	Сэхнэ эсэрен башкарганда катнашу, нинди дэ булса роль башкару, сэхнэдэ чыгыш ясау.— Иделбае-ва, эйтегез: „Галиябану"да уйнаганыгыз бармы сезнец? М. Эмир. Эхмэдине Кариес уйнаган иде. М- Фэйзи.
7.	рэв. мэгъ. уйнап. Шаяртып, болай гына. Уйнап эйтсэц дэ, уйлап эйт. Мэкаль. \Ирбулат:\ Уйнап сейлэшергэ мин бала-чага тугел. Р. Ишморат.
8.	Нинди дэ булса ярамаган, тыелган нэрсэ белэн шаяру, мэшгуль булу. Пэке белэн уйнауныц ахыры турында да уйлап, шул китудэн мин, уз авылыма кереп тэ тормыйча, жэяулэп Урал ягына киттем. Ф. Хесни.— Кем анда ут белэн уйный, малайлар тэмэке тарталар тугелме соц? Э. Фэйзи.
9.	сейл. Солдат хезмэтен утэу.— Ике угылым солдата булды, киявем дэ уйнап кайтты. Г. ИбраЬимов.
II Кыска вакытлы хэрби маневрда булу.
О Уйнап кына—берэр эшне кеч куймыйча, бик тиз Ьэм жинел генэ башкару турында. Газинур биш потлы капчыкны жилкэсенэ уйнап кына кутэрде дэ арбасына таба йегереп китте. Г. Эпсэлэмов. Агый-
УЙН
302
УК
дел тугаендагы эрэмэлекне уйнап кына уттек. М. Эмир.
УЙНАУ-КвЛУ ф. Кунел ачу, шаяру. Язгы шат-лыктан. матурлыктан халык уйный-келэ. М. Гафури. Шат йердек кошлар кебек, тирэ-як — кицлек. Уйнадык-келдек, чэчэклэр ездек гелдэн. Ш. Маннур. | рэв. мэгъ. Мицлекэй белэн И^икангир уйнап-келеп бергэ^йегерэлэр. Г. ИбраЬимов.
УЙНАУЧЫ и. к. уенчы. Уйнаучыларныц саны сирэгэйде, акчалар экренлэп каман бер кулга э^ыела барды. М. Гали. Уйнаучыларныц яртыдан артыгы рольлэрне дерес уйный алу ечен читтэн ярдэмгэ мохтаэцлар. Ф. Эмирхан.
УЙНАШ и. Женси бозыклык, тэртипсез женси тормыш; зина. [Зыя Мэрьямгэ:] Лэкин бетен тирэ-якта сине, .уйнаш белэн тотылган“ дип, гомер буена чэйнэрлэр. Г. ИбраЬимов. Икегэ ышанган — бер-сез, уйнашка ышанган—ирсез. Эйтем.
Уйнаш иту (кылу) — бозык женси тормыш алып бару. Эле Европа сугышы елларында гына ул, бер солдатка белэн уйнаш кылып, бетен илгэ хур була язды. А. Шамов. [Сэрбиэ^амал:] Эллэ мица уйнаш итеп торырга кушасыцмы? Г. Камал. Уйнаштан туган — 1) законсыз ирдэн туган, никахсыз туган; 2) мэсхэрэлэп тиргэу сузе. Уйнаштан туган нэреэ!
УЙНАШЛЫК и. к. уйнаш.
Уйнашлык иту (кылу)—к. уйнаш иту (кылу). Гайнетдин белэн Сэрби шаяралар,--эйтуе дэ оят,
уйнашлык итэлэр. М. Галэу.
УЙНАШУ ф. 1. Бер-берсе белэн уйнау. [Кешелэр] келешэлэр, шатланышалар, уйнашалар. Г. Колэхметов. [Елка] тирэсендэ балалар уйнашып, чабышып йерилэр. А. Шамов.
2. Терле хэрэкэтлэр ясау, уйнаклау. Кемеш тэц-кэле балыклар уйнашалар суында. Д. Аппакова. Акчарлаклар оча уйнашып, Канатларын кагып су-ларга. Э. Исхак.
3. Терле теслэргэ кереп ялтырау. Багананыц як-ягында. кузне чагылдырып, кечкенэ кезге кыйпылчык-ларЫ'Уйнаша. Г. Бэширов.
УЙНАШЧЫ и. Бозык тормыш алып баручы, тэртипсез, бозык женси тормыш белэн яшэуче кеше. [Сэрбиэщамал:] Юк. Мин сеяркэ тугел, мин, мин... уйнашчы да тугел. Г. Камал. | с. мэгъ. [Мавия:] Бе-тенесе уйнашчы хатын итеп кенэ карыйлар. М. Фэйзи. „
УИНАШЧЫЛЫК и. Женси бозыклык, зиначылык; уйнаш.
Уйнашчылык иту (кылу) — к. уйнаш иту.
УИСУ с. Эйлэнэ-тирэ жнрдэн чокыраебрак торган, инкел. Уйсу энрарлэрдэ эле энрар юеш. Ш. Камал. Уису болыннар яшэреп утыралар. Г. ИбраЬимов. Уйсу эе;ирлэрдэ зур-зур чуар куллэр эцыелды. Э. Еники.
УЙСУЛАНУ ф. Уйсу хэлгэ килу; уйсу булып тору. Уйсуланып калу.
УЙСУЛЫК и. Эйлэнэ-тирэ жирдэн чокырланып, батып торган урын, уйсу жир. Урыны-урыны белэн кара туфраклы уйсулыклар бетенлэй сазга эверел-гэн. А. Шамов. Уйсулыкта ускэн бодайлар арасын-нан чыгып килгэн Мэрдэнша бабайныц башлап керэк кадэри ак сакалы кузгэ бэрелде. Г. Гобэй.
УЙСЫЗ с. Уйлап башын катырмый торган, гамь-сез, ваемсыз, кангысыз. Уйсыз кеше—ейсез кеше. Эйтем. [Зыяга] кияугэ барам дип. ничэ ел кет! Бу мемкинме?.. Элбэттэ юк: Мэрьям ул дэрэм;эдэ йомшак та тугел, уйсыз да тугел... Г. ИбраЬимов.
УЙСЫЗ-НИСЕЗ рэв. Кайгысыз, борчусыз, гамьсез. Файда юк----уйсыз-нисез гыйш-гашрэт серу белэн.
М. Гафури.
УЙЧАН с. 1. Уйга бирелучэн, куп уйлаучан; мейлы.— Ул —яхшы табигатьле, тырыш, /уткер, шу-ныц белэн бергэ артыграк уйчан малай. Ш. Камал. Исхак озын буйлы, зур куллы, уйчан, басынкы егет булып усеп энуитте. А. Гыйлэжев. | рэв. мэгъ. Аныц берничэ кеннэр шулай уйчан йеруен, аз сейлэшэ башлавын уйлап кайгыралар иптэшлэре. А. Эхмэт.
2.	Уйчанлык белдергэн, уйчанлык чагылып торган, монсу (куз, йез, тавыш Ь. б. турында). Гали абзыйныц ябык йезе, уйчан кузлэре моцлы иде. Г. Эпсэлэмов. [Габдулла] уйчан гына тавыш белэн copay бирде. Э. Фэйзи. || рэв. мэгъ. Уйланып, уйга калган- . дай, монсу итеп. Иделнец салмак агышы кызулана | тешкэн турыдан узышлый Гэрэй уйчан гына эйтеп а куйды. К. Нэжми.
УЙЧАНЛАНУ ф. 1. Уйга бирелу, уйга бату. [Ил- I дарга] энесенец сузлэре тээсир итте, экуитдилэнеп куйды, уйчанланды. Г. Гобэй.
2.	Монсулану, уйчан булып киту (куз, йез, караш Ь. б. турында). Куз карашым нинди уйчанланды, Син белэсец микэн, юк микэн? С. Хэким.
УЙЧАНЛЫК и. Терле уйларга бирелу, уйчанлану халэте. Буген [Мэдинэ] гадэттэн тыш уйчанлык кэм аз сузлелек куреэтте. Ш. Камал. Сэлимэ бераз олыгая, аныц йезендэ бер терле уйчанлык сизелэ башлый. Ф. Эмирхан.
УЙЧАНЛЫЛЫК и. к. уйчанлык.
УК I и. 1. Жэядэн ату ечен нечкэ, тез, каты агач-тан башына уткен очлы металл беркетеп ясалган корал. Без, берничэ малай, у к атышып уйныйбм М. Гафури. Ж,ик. укны алып, калкурак энуиргэ баса да муэядэн киереп хан сарае ягына атып эцибэрэ. М. Жэлил.
2.	Терле механизмнарда Ьэм жайланмаларда курсэту хезмэтен ути торган тар Ьэм озын формадагы де-тальлэрнен, кисэклэрнен (елешлэрнен) атамасы. Сэгать у гы. Улчэу угы. Шлагбаум угы. I 1 Маном тр угы тиешле сызыкка кутэрелугэ, тагын ком тара-масы естенэ барып утырдык. М. Юные. Улчэу муай-ланмасыныц угы .0“ тирэсендэ тирбэлэ иде. А. Ти-мергалин.
3.	Кутэру кранынын хэрэкэтлэнэ торган елеше; шулай ук авыр нэреэлэр кутэру ечен эшлэнгэн махсус жайланма. Экскаватор угы.
4.	Нинди дэ булса юнэлешне курсэту ечен кулланыла торган махсус билге. Уклар сайлап алынган иц яхшы усемлек орлыкларыныц кайсы делянкалар-да устерелуен куреэтэ. Сов. мэк. Кургэзмэнец баш-ланган елешен куреэткэн зур кара укка буйсынып, эчке булмэгэ уздым. Каз. утл.
5.	куч. Кемгэ дэ булса эйтелгэн чэнечкеле, ката суз яки берэр кешегэ карата башкарылган явыз ин-ятле эш.— [Андрей] шундый салкын итеп. чип итеп, утерерлек итеп эйтте, кэр сузе йерэгем эрнуле у к булып кадалды. А. Шамов. [Шакбаз] — дошманнарга гына тугел, безнец уз йерэклэребезг дэ еш-еш агулы укларын кадый. Г. ИбраЬимов.
Ук балык зоол.— к. кылыч балык. Ук баш зоол,-осетрлар семьялыгына керэ торган кыйммэтле балык; русчасы: севрюга. Кызыл, ук баш, кырпы, мэраа балыклары иц туклыклылардан канала. Азат хатын. Ук елан зоол.— узенен корбанына ук кебек атыла торган кечерэк кенэ агулы елан; русчасы: стрела-змея. Ук сеяк анат.— кошлар аягында бармакларына кадэр булган эче куыш сеяк.
О Ук кебек—1) куз иярмэслек тизлек белэн. [Егет], — менеп бик шэп кара атка, Атылган у« кебек чэчрэп чыгып китте теге якка. М. Гафури;
2) уткен, кадаулы, зэЬэр. Сузлэр, уклар кебек ярил кереп, Йерэклэрдэн утте яцгырап. Э. Исхак.
УК
303
УКЛ
УК II и. 1. Кайбер ана бежэклэрдэ (бал корты, кырмыска, шепшэ й. б. элпэканатлыларда) уз-узен саклау йэм йежум иту ечен кадап агу жибэру органы. Бал кортыныц агулы угы малайныц борынында утырып калган иде. А. Алиш.
2.	Еланнарда озын, очы икегэ аерылган тел (шунын белэн елан чага дип ялгышалар).
УК III кеч. кис. 1. Рэвешлэр белэн килеп, „бик“ мэгънэсеидэ кулланыла. Буран безне яхшы у к йон-чытты. М. Жэлил. Мостафин, аптырагач, кызныц йезен курергэ телэп, аца якын ук иелде. Э. Еники. Шактый у к кызмача хэлдэ/ Зиннэт килеп керде. Г. Бэширов.
2.	Узе бэйлэнгэи сузнен мэгънэсен кечэйту ечен басым ясап эйткэндэ кулланыла; „хэтта" кисэкчэсе функциясен ути. Гыймади урыныннан ук торды. Г. ИбраЬимов. Сэмигулла агай кычкырып ук э^ибэр-де. Г. Минский. Карт шатлыгыннан Якубны кочак-лапук алды. И. Гази.
3.	Юнэлеш килешендэге исемнэр белэн килеп, сонгы чиккэ, нэкъ янына барып житуне анлата. Нуруллин бишенче вагонга ук барып э^итэ алмас. А. Шамов. Йери торгач, без Мамалай э^ыенына ук барып чыктык. Ф. Хесни.
4.	Чыгыш килешендэге исемнэр Ьэм рэвешлэрдэн сон килеп, эш Ьэм хэрэкэтнен шулар белдергэн урыннан, вакыттан башлануын, эшлэнуен анлата. Алты-эн;иде малай бергэлэшеп, тыкрык башыннан ук кулмэклэрне сала-сала, Агыйдел буена тешеп барабыз. М. Эмир. Урман арасыннан э^ырлый-э^ыр-лый килеп чыккан Газинур, кулын болгап, ерактан ук иптэшлэренэ кычкырды. Г. Эпсэлэмов.
5.	Урын-вакыт килешендэге исемнэрдэн сон килеп, „нэкъ шул вакытта", „нэкъ шул урында" дигэн ыэгънэне анлата. Безгэ троллейбуста ук танышырга кирэк булган. Г. Минский.
6.	-ганчы. -гэнче. -канчы, -кэнче формасына беткэн хэл фигыльлэрдэн сон килеп, нинди дэ булса эшнен берэр иэрсэдэн элегрэк уйлануын, башкарылуын h. б. анлата. Матросов исэ, ут чэчеп торган амбразурага кукрэге белэн килеп капланганчы ук. улэчэген белгэн. Г. Эпсэлэмов. Бэр кен иртэ белэн, кояш чыкканчы ук, Мехэммэтэщан бабай безне килеп уята. М. Гали.
7.	-канда. -ышлый формаларыннан сон: „шул эш барган вакытта, сонга калмыйча" мэгънэсен бирэ. Айсылуга кайтышлый ук кереп чык син! Г. Бэширов. Ишекне ачканда ук булмэ эчендэге кешелэрне кур-гэнлектэн, без анда кереп тормадык. С. Рафиков.
8.	-гач, -гэч, -кач, -кэч формасына беткэн хэл фигыльлэрдэн сон килеп, кинэтлек, тизлек тесмерен анлата. Ишек ачылгач ук аларныц кузлэре очрашты. А. Шамов. Борылышта куздэн югала торган Идел борылышны узгач ук тагын ялтырап килеп чыга иде. И. Гази.
9.	Шунда сузе янында килеп, Ьич тоткарланмый-ча, кичектермичэ эшлэуне белдерэ. Искэндэр шунда ук врач эйткэн колхозга китте. Г. Гобэй. Егет арыган булса кирэк, шунда ук йокыга киткэн. Г. Галиев.
10.	Кайбер алмашлыклардан сон: 1) нэрсэне дэ булса икенче бер нэрсэ белэн чагыштырып, аларнын охшашлыгын, бер ук терле булуын, тулысынча туры килуен ассызыклап белдерэ. Гаяз йомшак кына итеп аныц тузгыган чэчлэрен сыйпады, шундый ук йом-шаклык белэн ицбашына кысып иркэлэде. М. Эмир. Кайчан гына соц эле шундый у к саф тен, шундыйук м;илэс haea иде. К. Нэжми. Бикмуш бабай шулай ук шиклэнеп экрвап бирде. Г. Гобэй; 2) кем яки нэрсэнен дэ булса узгэрешсез, йаман шул килеш икэнен, берэр нэр
сэнен тагын кабатлануын белдерэ. Шу лук агач. Шул ук тавыш. Шул ук бабай. □ Вакыйга шул ук урында бара. Р. Ишморат. Сетсез торып булмас дип, Галиулла шул ук базардан кээк;э сатып алды. И. Гази; 3) эш-хэлнен билгеле бер урында йэм вакытта тупланышын, усешен курсэтэ. Шунда у к бер-кэуле бер урында агач кыра торган машина да куелган. М. Гали.
УКА и. Елтырый торган терле кыл йэм жеплэр, шулар катнаштырылып эшлэнгэн тасма (кием-салымны бизэу ечен кулланыла). Иртэгесе кенгэ каршы тендэ Без утырып байрак тегэбез. Читлэренэ асылмалар асып. Ука белэн читен бегэбез. h. Такташ. Яшел ефэк естенэ укалар белэн ай, йолдыз йэм эллэ нинди аятьлэр чигеп бетергэннэр. Ш. Камал.
Укачачак — чачаклап ясалган ука (элек кулмэклэр-гэ тотылган). Ука чук — укадан ясалган чук. Мэскэу-лэрдэн килгэн, ай, ука чук. Бу шэйэрдэ алар бер дэ юк. Т. Гыйззэт.
О Укац коелмас—бернинди зыян, борчу булмас, кимемэссен, кимчелек килмэс (кимсету сузе). Минован, --чэчлэрен рэтлэде дэ: .Хэер, кем эйтмеш-
ли, кая. Баэ^эр, бер убудэн укац коелмас".—[диде]. М. Хэсэнов.
УКАЗ и. 1. Хекумэтнен закон кеченэ ия булган карары.— Менэ, югары уцыш алган колхозчыларны булэклэу турында указ. Р. Ишморат. || сейл. Приказ, боерык, курсэтмэ. Ни хакыц бар синец монда килеп Кирле-морлы указ ясарга! Ш. Медэррис.
2.	Элек муллаларга муллалыкларын таныклап меф-тилек тарафыннан бирелгэи язу. Йомранда уткэн ел гына указ алган яшь мулла бар. Г. Ибрайимов. — Уткэн ел халык буталышы уцае белэн Карасу авылында еч мулланыц указын алганнар иде.
Д. Гыйззэт.
УКА’ЗКА и. сейл. Нэрсэне дэ булса курсэту ечен хезмэт нтэ торган, бер башы очлаеп беткэн таяк, курсэткеч таяк. 3ahud, — конспектларын яцадан бер тапкыр барлап, кулына указка таягын алды. А. Расих.
УКАЗЛЫ с. Мефтилек тарафыннан расланган указы булган, указ алган. Узе указлы мулла булмаса да, зур укыган кеше булганга. аннан соц балалар да укытканга, аныц этисен авылда .Насыйр мулла" дип йертэлэр. М. Гали.
УКАЛАУ ф. Ука белэн бизэу, чигу, ука тоту.
Тубэтэйне укалау
УКАЛЫ с. Ука белэн бизэлгэн, ука тотылган. Аныц башында------озынча нечкэ бурек. естендэ
нечкэ билле, кукрэге, якасы укалы бишмэт иде. Г. Ибрайимов. [Аыз] укалы асыл кулмэк, хэтфэ камзуллар кигэн. М. Фэйзи.
УКАЧЫ и. Ука белэн чигу остасы. Укачы кызлар.
УКЛАД и. Билгеле бер нжтимагый-экономик фор-мациянен ижтимагый хужалык формасы. Колбилэуче-лек уклады. Социалистам уклад. □ Тизлек белэн усэ баручы капиталистик уклад белэн---феодализм-
ныц экономик Кэм политик строе арасында каршы-лык туган. Политэкономия.
УКЛАУ и. 1. Камыр жэя торган шома таяк. Гайшэ апалардан куна тактасы, уклау алып чыгып. камыр ж;эйдек. Н. Фэттах.
2.	диал. Такта тубэлэрдэ йэрьяклап, э салам тубэ-дэ козырек янында катлап кагыла торган такта.
О Уклау йоткан — гэудэсен туп-туры тотып, эшне иренеп, бегелер-бегелмэс эшли торган кеше турында эйтелэ. Ул иелеп йегерергэ кирэклеген белсэ дэ, уклау йоткан кебек. туп-туры йегерэ иде. Г. Эпсэлэмов.
УКЛ
304
УКУ
УКЛАУЛАП рэв. Уклау формасында, озынча итеп тереп. Селэйман, хикэясен уклаулап тереп кулына тотып. редакциягэ китте. К. Тинчурин.
УКМАШ рэв. 1. Укмашып тоташкан, оеш. Су кереп кайтып килешлэре булса кирэк, [кешелэрнец] чэч-лэре----укмаш-укмаш кибеп каткан иде. Г. Гобэй.
2.	Бергэлэп, теркем булып, укмашып. Укмаш яшэу.
3.	с. Укмашкан, оешкан. Укмаш хэлгэ килу. || бот.
к. оешма II. Укмаш чэчэк.
Укмаш чэчэк — к. оешма II.
УКМАШКА и. диал. Аерым кисэклэрне, аерым эйберлэрне укмаштырып, беркетеп ясалган нэрсэ. Рэшэткэ баганасы рэвешлерэк дурткел кирпеч ук-машкасы естенэ куелган калай савытта артык тетэмичэ генэ ак парафин яна иде. Ш. Маннур.
УКМАШТЫРУ ф. 1. Укмаш хэлгэ китеру, тоташ иту; киресе: сибелдеру, тарату. Балчыкны укмаштыру.
2.	куч. Кемне яки нэрсэне дэ булса бергэ оештыру, туплау, теркемлэу, бергэ кушу.— Асыл кошны элэктереп кал.— дип. уенын-чынын бергэ укмаштырып угетлэргэ тотындылар. А. Гыйлэжев.
3.	куч. Тегеннэн-моннан жыйнаштыру, аннан-мон-нан гына эшлэу. Гелэндэм эби аска иске кием ча-буларын укмаштырып эшлэнгэн юрган сыман бер нэрсэ сала иде. Г. Галиев. Аягына машина шинын-нан укмаштырган галэмэт дэу калош кигэн,---------
эре сеякле карт иде [Шэвэли]. Г. Ахунов.
4.	куч. сейл. Сугып жибэру, салып жибэру.— Ияк астына берне укмаштырган идем, мэтэлеп-мэтэлеп китте. А. Расих.
УКМАШУ ф. 1. Аерым-аерым булган нэрсэлэр то-ташып ябышу, оешу. Айсылу, кузлэремнец алдында чэчкэлэрдэн укмашкан бер уч чэчкэ кеби куренеп, куз каравы белэн мине узенэ баглый. Р. Фэхретди-нов. Ядицги [абыйныц] баш очында утырып,----аныц
тирлэр белэн бергэ укмашкан чэчлэрен бармаклары белэн аралый-аралый елый. Э. Айдар.
2.	куч. Терле елешлэрдэн, терле урыннан алып оештырылу, тезелу. [.Качкын' операсыныц музыка-сы] аерым кейлэрдэн укмашкан кейлэр эцыентыгы да тугел. М. Жэлил.
3.	куч. Бер группага берлэшу, туплану, оешу. Суз берлэштергэн кебек, ничектер йэр ыруг узлэре-нэ аерым укмаштылар. Г. ИбраЬимов. II Бер теркем-гэ. бер урынга жыйналу, туплану, бер урында оешып тору. Бер як почмакта кешелэр тыгызланып бергэ укмашкан, суз керэштерэлэр. Ш. Камал. Этлэр бер укмашып, бер таралышып китэлэр. X. Кэрим. | рэв. мэгъ. Егетлэр инде кечерэгп. барысы бергэ укмашып куренэ башладылар. А. Шамов.
УКОЛ и. мед. Тире астына, мускулга, венага махсус энэ ярдэмендэ дару жибэру. Тик врачныц бик тыныч кына укол кадавын, тагын эллэ нилэр эшлэ-туен кургэч кенэ [Хэдичэ ту танец] эченэ бераз эфялы керэ иде. Г. Бэширов. Авыруга каты сызлау-ны басар ечен укол бирэлэр. С. Селэйманова.
УКРА и. зоол. Имезуче хайваннарнын тире астында паразит булып яшэуче кигэвен корты. Галлэм абзый [сыер аркасындагы] сыткыныц берсен ике бар-магы белэн каты кысып сытты йэм аныц эченнэн корт чыкты. Бу укра иде. Э. Еники. Кыш чыкканчы ябыгып калган сыерлар тире асларыннан укра чуп-лэгэн кош-кортка сыртларын куеп рэхэтлэнеп басып торалар. М. Галэу.
УКРАИН и. Украина ССРда яшэуче теп халык атамасы Ьэм шул халыкнын аерым бер кешесе. || с. мэгъ. Шул халыкка менэсэбэтле. Украин эдэбияты. CJKapm йомшак украин телендэ акрын гына, эк;ай-лап кына сейлэп китте. Г. Бэширов. Келэ-келэ украин егете килеп керде. И. Гази.
УКРАИНЛЫ и. Украинада яшэуче. Каршы яктан ---зур-зур керэн угезлэр лдиккэн бер украин-
лы килеп чыкты. Г. Бэширов.
УКРАИ'НЧА рэв. Украин телендэ. Украинча сейлэшу.
УКРАИНЧАЛАП рэв. Украинча. Лотфулла абзый да уз нэубэтендэ Зозуляныц куцеленэ хуш кш торган ике сузне украинчалап эйтергэ тырыиып куреште. Г. Ахунов.
УКРАИНЧАЛАШТЫРУ ф. Украинчага тэржемэ иту. Ул мин свйлэгэнне теге эбигэ украинчалашты-рып тора иде. Сейл. И рэв. мэгъ. Украиннар эйтуенэ, сейлэвенэ охшатып. .Г' авазын украинчалаштырып эйту.
УКРАЛАНУ ф. Укра чыгу, укра басу. Язга таба арык сыерларныц сырты украланып бетэ. Сейл.
УКРАЛЫ с. Укра баскан, украсы булган. Кене буе укралы бозаулар куып, эт булып арганнан соц менэ шулай чайрап ятудан да рэхэт нэрсэ юктыр! И. Гази.
УКРОП и. бот. Зонт чэчэклелэр семьялыгына керэ торган кечле исле бакча усемлеге (аш тэмлэткеч итеп кулланыла). Бакчаныц бер ягында укроплар усеп утыра. Г. Галиев. Яшел суган, петрушка, укроп ише----тэмлэткечлэр салынган уха ашап туигы-
сыз тэмле иде. А. Гыйлэжев.
УКТАЙ рэв. Бик тиз, бик житез. Бер менеп, тагын уктай тешеп. Балык аулый эцитез акчарлак. Ш. Медэррис. Гордеев уктай атылып землянкадан чыгып китте. Г. Эпсэлэмов.
УКТАЛУ ф. диал. Талпыну, омтылу. Ул инде баядан бирле нэрсэдер эйтергэ укталып торды. Н. Фэттах. II Ташлану, Ьежум иту. Электэге кебек, ачуы килгэн начальствога кул кече белэн укталуны бетерделэр. А. Тайиров.
УКУ ф. 1. Хэрефлэр яки башка язу билгелэре белэн язылган яисэ басылган нэрсэне куз белэн куреп анлау, эчтэлеге белэн танышу яки тынлаучылар ечен кычкырып эйтеп бару. Беркенне Мицнурый Газинурга .Галиябану' китабын укыды. Г. Эпсэлэмов. Мин узем матур эдэбиятны бик яратып укый и. А. Шамов. Петербургтан кайткан бер таныш рус студент димлэве буенча, Хэйдэр Акчулпанов Маркс-ны укый башлады. Г. ИбраЬимов.
2.	Нинди дэ булса билгелэрне белу, анлау. Нота уку. Шифрны укып биру.
3.	Нинди дэ булса белем узлэштеру, белемгэ ил булу, нэрсэгэ дэ булса ейрэну. Агрономлыкка уку. Медсестралыкка уку. | и. мэгъ. Бетен кечне у куга биру. Укуы начар. Укудан артта калу. СЗСентя-брьдэ укулар башланадыр йэммэ эе^ирдэ. М. Гафури. II Нинди дэ булса уку йортынын укучысы, шэкерте. студенты булу. Башта улы, ике-еч ай вакыт чала-сы, курше шэйэрнец хэрби мэктэбендэ укыды. Г. Минский.
4.	куч. Нинди дэ булса тышкы билгелэргэ карап, кичерешлэрнен, вакыйгаларнын Ь. б. эчке мэгънэсе» куреп сизу, анлый алу. Чулпан .мемкин" дип эйт кэн чагында мин аныц кузлэреннэн [.Бар, эткэея, шулай кирэк!' дигэн сузлэрне} укыдым. М. Жэлил.
5.	Нинди дэ булса текстны кунелдэн, яттан эйту, сейлэу. [Гвллэр] свекле шагыйребез Нади Такташныц шигырьлэрен укыячак. Г. Эпсэлэмов. Лиза, мица карап, немец телендэ Гейненыц бер шигырен укыды. Г. Кутуй.
6.	Тынлаучыларга телдэн нинди дэ булса мэгьлу-мат биру, нэрсэнен дэ булса эчтэлеген сейлэу. [Зо-hud], куп дигэндэ, лекциялэрне бер факультетта гына укыячак. А. Расих.
УКУ
305
УКЫ
7.	Изге телак якн каргау сузлэрен кат-кат эйту. Иртэн торган саен сеенэ-сеенэ Рэхмэт укыйм туган эциргэ мин. Э. Ерикэй. Карт ана авыз эченнэн минем юлыма багышлап хэер-догаларын укыгач та чыгып китте. Г. Минский.
Уку елы — мэктэплэрдэ уку дэвам итэ торган ел вакыты (гадэттэ кез башыннан жэй башына кадэр бара). Хэзер бит кэр эцирдэ уку елы башланды. Г. Эпсэлэмов. Уку йорты — 1) белем биру, укыту учреждениесе. Югары уку йортлары. Махсус уку йортлары. ЩКлубларда, уку йортларында, кетеп-ханэлэрдэ Ш. Камал азиаты кэм совет эдэбияты темасына кургэзмэлэр оештырыла. М. Жэлил; 2) к. уку ее. д Фэхрислам узе кету котте, кичлэрен уку йортына йерде. М. МэЬдиев. Уку китабы — мэктэплэрдэ бер телдэ укырга ейрэту Ьэм шунын белэн бергэ гомуми мэгълумат, тэрбия биру ечен тезелгэн дэреслек. Уку ее — авылда культура-агарту учреждениесе. Уку еендэ эшли башлаганнан бирле, алар Айсылу белэн бетен кеннэрен кырда уздыра торган булып киттелэр. Г. Бэширов.
УКУ-УКЫТУ э^ый. и. Белем биру системасы. Шэ-кертлэр арасында уку-укыту белэн ризасызлыклар куренэ башлады. Э. Фэйзи. II с. мэгъ. Уку-укыту процессын оештыру белэн бэйле. Уку-укыту планы, программам. УГАНаил узенец уку-укыту булеге ме-дире булмэсендэ кызаруын опыта алмый. А. Эхмэт.
УКУЧЫ и. 1. Башлангыч яки урта уку йортында укый торган бала яки усмер. Беркен дэрестэн соц укучыларныц гомуми энряелышы ясала. М. Гали.
2.	Нинди дэ булса белгечлеккэ ейрэнуче. Ул елны анда техника мэктэплэрендэ укучы кэвэскэр худож-никларныц им;атларыннан зур кургэзмэ оештырыл-ган иде. Г. Гобэй.
3.	Нинди дэ булса эсэрне укый торган, уку белэн шегыльлэнуче кеше. Укучылар конференциясе. □ .Йезек кашы'н бу басмага биру алдыннан мин аны, укучыларныц кайбер тэнкыйть фикерлэрен искэ алып, тезэтеп карап чыктым. Ф. Хесни. Такташ эсэрлэренец кубесе эле дэ укучыларны узенэ тарта. Г. Нигъмэти.
4.	Китапханэгэ, уку залына йеруче. Укучылар газеталар, журналлар, китаплар алып китэлэр. А. Шамов.
УКУЧЫЛЫК с. Укучы булып уткэн, укучы булуга менэсэбэтле. Укучылык еллары.
УКУ-ЯЗУ ядый. и. Уку йэм язу. Уку-язу га ейрэ-ну. УЗ Яхшы бала кэрвакыт уку-язудан тэм таба. м Гафури.
УКЧЫ и. 1. Уктан атучы, ук ату остасы (аучы, спортчы). Укчылар Идглгэ карап бер-бер артлы ук аталар. М. Жэлил. Укчы тидерэ алмаганга ук гаеп-ле тугел. Мэкаль.
2.	Пехота гаскэрендэ башлыча индивидуаль ату кораллары белэн коралланган хэрби хезмэткэр. || Самолет Ьэм танкта пулемет, пушка h. б. дан атучы. ||с. мэгъ. Укчылардан торган. Мин татар укчы ди-шзиясе каршындагы аерым элемтэ батальонына здибэрелдем. Ф. Хесни. Укчы ротадан разведкага жибэрелгэн Газинур отделениесенец бурычы кеядум алдыннан дошман оборонасыныц характерын ачык-лау иде. Г. Эпсэлэмов.
УКШУ ф. Косарга азаплану. Аныц куцеле бик каты болганып, косасы килэ башлаган иде. Ул кечкэ генэ бер скамьяга утырып елгерде дэ укшый башлады. Ф. Эмирхан. [Хэйдэр] дицгезнец ядилле-давыллы чакларын бик авыр кичерде, башын кутэрэ алмаслык хэлдэ укшып ятты. Г. Минский.
УКШЫТУ ф. з-сыз. Косасыны китеру. [Аракыныц] кабахэт сасы исе, куцелне болгатып. авызны. эчне яндырып, укшыта башлады. Ак юл.
У’КЪЯФРАК и. бот. Яр буйларында, сазлы урын-нарда усэ Ьэм ак чэчэк ата торган ук сыман яфрак-лы улэн усемлек. Ж,ир астында укъяфракныц та-мырчалары була. Шул тамырчаларныц очларында чиклэвек зурлыгы гына булбелэр барлыкка килэ. Робинзон эзл.
УКЫГАН с. Укымышлы, белемле. Укыган кеше хур булмый. Эйтем. Укыган кеше шэкэрдэ генэ тугел, авылда да кирэк. Н. Фэттах. | и. мэгъ. Укыган улмэс, укымаган кен курмэс. Мэкаль.
УКЫМЫШ и. иск. Белем. [Газинурныц] укымышы аз булса да, сизгер, ядитез акылы аца куп нэрсэне практикада бик тиз тешенергэ мемкинлек бирде. Г. Эпсэлэмов. [Нэфисэ] матур, акыллы, тэрбияле, узенэ курэ укымышы да бар. Г. Ибрайимов.
УКЫМЫШЛЫ с. Укыган, белемле. Шундый яхшы машиналар белэн эшлэп, укымышлы кешелэребез шундый кицэшлэр биреп торганда, гектардан алт-мыш-ядитмеш пот кына уцыш алу — оят ул, оят! Г. Бэширов. Аныц атасы безнец шикелле чи мужик тугел, укымышлы кеше. М. Гали. | и. мэгъ. Роман 1905 елоан соцгы татар авылыныц югары катлавы— бай, мулла кэм шулар эченнэн чыккан укымышлы-лар тормышын бирэ. Г. Нигъмэти.
УКЫНУ ф. Берэр нэрсэдэн шиклэнеп, шомланып догалар уку, телэклэр телэу. [Карчык] узе белгэн догаларын экрен генэ укына. М. Гафури. Газизэ апа ---эченнэн нилэрдер укынды. Э. Фэйзи.
УКЫТУ ф. 1. Йекл. юн. к. уку. Хат алучылар-ныц укый белучелэре уз хатларын узлэре укыдылар, укый белмэгэннэре башкалардан укыттылар. М. Гали.
2.	Дэрес ейрэту, укытучылык иту. [Гелеем] исэ бер башлангыч мэктэптэ укыта кэм читтэн торып педагогия институтында укый. Г. Гобэй. Шэкэр вузларында политэкономия укытып йергэн укымышлы интеллигент бер кеше иде [Андреев]. 9. Еники.
3.	Укырга мемкинлек биру, материаль тээмин итеп тору. Гэукэр аныц бердэнбер кызы булганга, заман-нан каласы килмэде: кызын гимназиядэ укытты. Г. Ибрайимов.
4.	куч. Кемне дэ булса берэр нинди хэлне, тиеш-сез эшлэрне янадан кабатламаслык итеп жэзалау, сабак биру. [Га may:] Макруй булып хат яздым. Бетенлэй ышандырдым. [Гэрэй:] Ну укыткансыц икэн. М. Фэйзи. Малай [Камалига] усалрак кадап эйтте: — вецэ кайткач курерсец кемне ничек укытканын! К. Нэжми.
УКЫТУ-АГАРТУ: укыту-агарту эшлэре — белем, культура биру, тэрбия эшлэре.
УКЫТУЧЫ и. Мэктэптэ, уку йортларында белем бируче, нинди дэ булса фэн алып баручы. География укытучысы. Математика укытучысы. Техникум укы-тучысы. □ — Эдэбият укытучыбызныц дэресне ку-целле итеп алып баруы аркасында куп кенэ„ эсэрлэр белэн танышырга елгергэн идем. Г. Кутуй. II Акыл бируче, енрэтуче, остаз. Павел Ивановичныц-Га-
зинурныц беренче эйдэучесе, беренче укытучысы Гали абзыйга охшаган сыйфатлары куп. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. купл. укытучылар. Укытучыларга багыш-ланган, укытучылар ечен генэ булган. Укытучылар булмэсе. Укытучылар кене. Укытучылар конференциясе.
УКЫТУЧЫЛЫК и. Укытучы вазифасы, эше. Укы-тучылыкка билгелэну. Укытучылыктан киту. | с. мэгъ. Хэбэрдэ--авыл укытучысы Гелниса Мир-
20 А-562
УК
306
УЛЯ
хэйдэрованыц укытучылык эшендэге илле еллык юбилее уздырылуы турында язылган иде. Г. Минский. Укытучылык эшен телэсэ кем башкара алмый. Ф. Яруллин.
Укытучылык иту — укытучы булып эшлэу. 1919 елда Сыркыдыга кайтып укытучылык иту [Такташны] шул вакыт авылыныц сыйнфый керэш-лэре белэн таныштырды. Г. Нигъмэти.
УК-ЖЭЯ эк;ый. и. У к Ьэм жэядэн торган гади сугыш коралы, салкын корал. Яше-карты, ук-эцэясен тотып, сецгесен тебэп, сугышка чыккан. А. Гыйлэ-жев. Малайлар сецгелэрен. ук-эн;эялэрен купер астына тешереп куйдылар. Г. Гобэй.
УЛ I и. 1. Ата-ананын ир баласы. Ана карчык шул кенне ук улы белэн кире уз авылына кайтып китте. Г. ИбраЬимов.
2.	Ир затындагы яшь буын. Безнец тавыш кечле булса, Безнец уллар сакта торса. Юл куелмас сугышка! Ш. Маннур. Без алмашка килдек — яца буын, энелэрец, синец улларыц. С. Хэким.
3.	Кайда да булса туган, торучы яки нинди дэ булса миллэт вэкиле булган унай характерлы, таныл-ган кеше.— Иптэшлэр.— диде [Газинур] татарча,— мин сезгэ беек рус халкыныц батыр улы Александр Матросов турында сейлэмэкче бу лам. Г. Эпсэлэмов. Кечле сынау бара. Кечегезне Курсэтегез, совет ул-лары. h. Такташ. II Кем яки нэрсэ белэн дэ булса тыгыз менэсэбэттэ булган патриот кеше. Ватан улы. Партия уллары. I I Килеп басты ил естенэ зур куркыныч! Яуга енди Ватан-ана уз улларын. Э. Исхак.
4.	Тарт. форм. улым. Ата-ананын уз ирбаласына. мерэжэгать иту сузе.— Улым, кил эле бирегэ.— Фа-тыйма Хэлимне уз янына чакырып китерде. И. Гази. — дйдэ эле, улым, Нургали, минем синец узецэ сейли торган сузем бар,— [диде этисе]. Т. Гыйззэт. II влкэн кешенен яшь иргэ, егеткэ, малайга мерэжэгать иту сузе. Бер карт эби мине, елый-елый: .Улым!..'—диеп алды кочаклап. М. Жэлил. [Хэмдия:] дй улым, кеше узе телэмэсэ, аны инде чыбыркылап кына эшлэтеп булмый. Р. Ишморат.
Улныц улы — к. онык.
УЛ II (анын, ана, аны, аннан, анда). Х.зата. Сей-лэмдэ катнашмый торган яки ерактарак булган ечен-че затны яисэ гомумэн предметны белдерэ. Ул укый. Ул сайрый. Ул гули. Ул чыжлый. CJ Ул. тыштан сиздермэскэ тырышса да, бу кеннэрне бик боек йери башлады. Г. Бэширов.
2.	курс. а. Зат Ьэм предметларга тебэп курсэту аркылы аларны билгелэу ечен кулланыла. Энэ ул— Галиулланыц малое Хэлим. И. Гази. II Исемнэрдэн алда аергыч булып килэ торган курсэту алмашлыгы. Ул йез йэрбер матур хатын-кызда була ала торган бер йез иде. Ф. Эмирхан.
3.	Урын Ьэм вакыт аралыгына ишарэ итэ торган курсэту алмашлыгы. Ул арада. Ул вакытта. Ул урында. Ул эцирдэ. □ Ул минутларда ацым югалган иде минем. А. Шамов.
4.	кис. функ. Узеннэн алда килгэн суз белдергэн мэгъиэне кечэйту ечен кулланыла. Туры суз шулай ачы була ул. Г. Камал. Дересен генэ эйткэндэ, халык зур ул, кечле ул, дэртле ул. моцлы ул, эдип ул. шагыйрь ул. Г. Тукай. Явыз ниятле кеше генэ аштан баш тарта ул. М. Гафури.^
5.	кис. функ. Узе бэйлэнгэн суз алдыннан килеп, аныц мэгънэсенэ кечэйту тесмере ести. Менэ~ берва-кыт авылга кету керэ, у рам тагын артык шатла-нып китэ: ул куйлар йегерэ, ул яшь сыерлар акы-рышып. уйнашып сикерэлэр. III. Камал. Ул тетен, ул тетен, алып та булмый тын. Г. Тукай. || Берэр
нэрсэнен шэплеген, кечлелеген анлатканда яки эсэр* лэнеп, гажэплэнеп сейлэгэндэ кулланыла. Ул wft инде, йич куз иярми. I 1Ул кызлары да кызмрн. | Т. Гыйззэт.
УЛАК и. 1. Суны, сыек эйберлэрне яки бертекле, нэрсэлэрне агызу ечен агачтан, таштан яисэ калай кебек нэрсэлэрдэн чокырайтып ясалган озынча жайланма. Бетон тимер улаклар буйлап телэр-телэмк кенэ тубэнгэ шуыша. А. Гыйлэжев. Тегермэн таши кыштырдап эйлэнэ башлады. Улактан :нсылы,,т коелды. А. Расих.
2.	Юан агачтан чокып ясалган озынча савыт, тага рак (хайваннарга болгатып азык биру Ьэм су эчер-ту ечен кулланыла). Тацнан торып-------арыш кел-,
тэсе тападым, чоланнан керпэ алып чыктым де у лак тутырып э^ирэн кашкага бу man бирдем. Г. ИбраЬимов. [А/п] ычкынып киткэн дэ улакка болгатыр-1 га дип салып куйган суны барып эчкэн. М. Гали.
УЛАКЛАНУ ф. к. колашалану.
УЛАН и. хэрби, тар. Патша Ьэм кайбер чит ш армиялэрендэ атлы гаскэрдэге солдат яки офицер. Русча шыцшып, улан киеменнэн Нургали кере. Т. Гыйззэт.
УЛАУ ф. 1. Тоташ Ьэм сузынкы, ынгырашуп] охшашлы тавыш чыгару (эт, буре Ь. б. хайваннар турында). Теннэрдэ бурелэр поселокка якынрак № леп улыйлар. э иртэн тагын каядыр посалар. Г. Эи-сэлэмов. || Шуна охшашлы тавыш чыгару (жил, бурав Ь. б. ш. турында). Ж,ил улый. сызгыра, дицгез йамк дулкынлана, дулый бара иде. Ш. Камал. Урал, к-теннэн очкан самолетлар чамадан артык улый кебек, М. Маликова, вй эче яцадан тынып калды. э тышп1 буран йаман улый иде эле. А. Шамов.
2.	сейл. Бик нык кычкырып, сузып елау турынл. яратмыйча, мыскыллап эйту. дпипэ капка тебеЛ улый калды. Г. Бэширов.
3.	гади с. Жырлау турында яратмыйча эйту. [Сафура Зейрэгэ:] Фэрештэлэр качырып, нэрсэ умр га тотындыц! А. Эхмэт.
УЛАШУ ф. Берничэ яки куп санлы ерткыч хай-ваинарнын (эт, буре Ь. б.) бергэлэп берьюлы улаула-ры турында. Тен буе улашып якында Искэнеп Hept лэр бурелэр. М. Жэлил.
УЛ-БУ и. Куцелсез яки ярамаган эш, кетелмага хэл. Нургали, исэнлэшкэннэн соц:—Я, Хисмэт зый, ул-бу юкмы?— дип сорады. Э. Еники. Сдйый! карт-----болан биялэйлэрен естэл кырыена куйдк
да:—Я. ни хэллэрегез бар? Ул-бу юкмы?—дип № рады. Ш. Камал.
УЛЛАУ ф. сир. Ул (малай) устеру. Зайидэ—^ уллаган. кыз кызлаган хатын. М. Гали.
УЛЛЫК с. Ул булу (меиэсэбэтендэге). Уллыкfy рычы. □ [Газинурныц] куцелендэ гомер буе кулы № тэн бушамаган-----кадерле карт этисенэ карат
чиксез зур мэхэббэт, уллык мэхэббэте ташый ай Г. Эпсэлэмов.
Уллыкка алу — тэрбиягэ алу, ир баланы уз исене-нэ рэсмилэштеру. Балалар йортына авылдан бе} агай килеп: .Уллыкка алырлык бер ир бала зап юкмы?'—дип сорады. И. Гази.
УЛЛЫ-КЫЗЛЫ с. Улы да Ьэм кызы да булга, балалы.— Синец ише егетлэр уллы-кызлы булып беп1 те инде. Г. ИбраЬимов.
УЛЬТИМАТИВ с. Ультиматум характерындагк кискен, катгый. Ультиматив талэплэр кую.
УЛЬТИМАТИЗМ и. полит. Столыпин *' реакциям' елларында (1908—1912) Россия социал-демократ эшчелэр партиясендэ болыпевикларга каршы булга оппортунистик агым (отзовизмнын бер тере).
УЛЬТ
307
УМЫ
УЛЬТИМАТИСТ и. полит. Ультиматизм тарафдары.
УЛЬТИМАТУМ и. 1. полит. Катгыи талэплэр куелган, алар утэлмэгэн очракта дипломатик менэсэбэт-лэрне езу Ьэм кеч куллану белэн янаган дипломатик нота.
2. сейл. Янаулы катгый талэп. [Наэция:] дгэр укуыцны ташласац, риза-бэхил тугел,— дип, ультиматум куйды. М. Хэсэнов. Юные бай шунда ук кучерны, ультиматум твеендэ язылган записка белэн, шэйэргэ куды. К. Нэжми.
УЛЬТРА- Кушма сузлэрдэ „чиктэн тыш“, „артык нык" мэгънэлэрендэге беренче кисэк; мэсэлэн: уль-тракызыл, ультрареакцион.
УЛЬТРАКЫСКА с. физ. Чиктэн тыш кыска, артык нык кыска.
Ультракыска дулкын —10 м. дан да кыска радиодул КЫН.
УЛЬТРАМАРИН и. Ачык зэцгэр тестэге буяу.
УЛЬТРАМИЛЭУШЭ: ультрамнлэушэ нурлар физ.— спектрнын гади кузгэ курении торган нурлары. Азот окиселы озонны таркатырга сэлэтле. бу исэ ультрамилэушэ радиацияне арттыра. Каз. утл.
УЛЬТРАТАВЫШ и. физ. Бик югары ешлыклы тир-бэнешлэрдэн барлыкка килгэн, гади колак белэн ишетергэ мемкин булмаган тавыш. Ультратавышлар хэзерге кендэ техникада бик куп урында кулланы-лалар. Физика.
УЛЖА и. иск. Ганимэт, сугышта жинеп алынган эйберлэр; табыш, елеш. Мехэммэт хан [сугыштан\ зур улэца илэ кайтты. Ак юл. Юлдашы яхшыныц — улщасы яхшы. Мэкаль.
УМАРТА и. Бал кортларын асрау ечен махсус эшлэнгэн эржэ яки эче куыш юан багана (чолык). д хэзер! Саннарына чыга алмаслык икешэр корпуслы зэцгэр буяулы такта умарталар. Г. Галиев. Бакча-да ике-еч баш умарта куренэ. А. Алиш. II Шул эр-жада яки багана эчендэ яшэуче кортлар. Иген белэн, эцир-су белэн, умарта белэн денья кетте [Шибай карт]. Г. ИбраЬимов. [Нуретдин абзый:] Менэ умарта асрыйбыз, узегез белэсез, ел саен диярлек бал булешмичэ калганыбыз юк. Э. Еники.
Умарта аеру — яна куч ясап, ана корт янына жыелу Ьэм теп умартадан аерылып чыгу; бала аеру. Умарта анасы — умартадагы ана корт. Умарта базы (ее) — кышын умарталар урнаштырыла торган махсус эшлэнгэн баз яки ей. Умарта бакчасы — умарталар урнаштырылган урын, бакча. Аеылда бер-ике чакрым м;ирдэ булган умарта бакчасына барып кен уткэру — тагын да куцелле иде. М. Гафури. Умарта карау — бал кортларын ашату, рамнарны чистарту, алыштыру Ь. б. ечен умарта оясын ачып карау. дтшенец умарта караганын энисе белэн бергэ кузэ-теп тордылар. М. Гали. Умарта корты — к. бал корты. Умарта корты эн;эй кенендэ чэчкэлэрдэн бал эк;ыя: Кышка кереэ, кыш буенча умартасында хэл м;ыя. М. Гафури. Умарта корты жилеме а.-х.— сумела сыман матдэ, бал корты жилеме; бал кортлары аны берелэрдэн жыялар, шуныц белэн умартаныц стеналарын эчке яктан каплыйлар Ьэм тишеклэрне томалыйлар; русчасы: прополис. Умарта куче (иле)— ана кортка ияреп, аерылып чыккан бал кортлары семьясы. Урманда юкэ куышында умарта куче тап-тым. Ш. Камал. Умарта чэчкэсе — нектары куп булган, махсус чэчеп устерелэ торган„чэчэк.	,
О Умарта (корты) оясы кебек (тесле, шике л ле) — бик нык шау-шу булганда эйтелэ. Мэйдандагы халыкныц умарта корты тесле гежлэве ишетелэ башлады. Ф. Хесни. Пассажирлар залы-умарта оясы
шикелле герлэдг. Ш. Усманов.
УМАРТАЛЫК и. Умарталар куелган урын; умарта (балчылык) хужалыгы. Су буенда, урманнан ерак тугел бер урында, колхозныц умарталыгы да бар икэн. М. Гали.
УМАРТАЧЫ и. Умартачылыкта эшлэуче, умартачылык белэн шегыльлэнуче. Алай гына да тугел, оста йэм булдыклы умартачы да ул. А. Шамов.
УМАРТАЧЫЛЫК и. 1. Авыл хужалыгынын бал Ьэм балавыз алу, авыл хужалыгы культураларын сер-кэлэндеру ечен бал кортларын урчету белэн шегыльлэнэ торган бер тармагы. Умарта караучылары---
умартачылык эшенец бетен техникасын бик яхшы узлэштергэн колхозчы икэн. М. Гали.
2. Бал кортларын урчету белэн шегыльлэнэ торган махсус хужалык.— Шул умартачылыкка кирэкле нэрсэлэрне алыр ечен дип Агыйдел буйларына килеп, ахыры Уфага эн;итми эшне бетереп булмады. М. Фэйзи.
УМАЧ и. махе. Ашка салу ечен онга су яки сет кушып уып ясалган ашамлык. Бэдри онны умач итеп уды. М. Гафури. Зимагорлар, кышка кереэ. Он та-балмый умачка. Жыр. II Шуны салып пешергэн аш. — Кич белэн абзыйлар-э^ицгилэр утраудан кайтып, умач ашагач, капка тебенэ чыгып утырган идек. М. Эмир.
УМАЧ ЛЫК с. 1. Умач уарга житэрлек. [Мэхмузэ Хэнифэгэ:] Утечкэ берэр умачлык оныц табылыр эле. Р. Ишморат. [Синец] умачлык та оныц бул-маса. Ж,эмилэц аякчулар чиктергэн ечен дэ он ту-лэп ятмас иде. Г. Галиев.
2. и: мэгъ. Умач уарга яраклы он. [Мицнулла:] Эни тегермэнгэ китте. Бераз борчакбар иде. Шуны умачлыкка эйлэндереп кайтып булмасмы икэн дигэн иде. А. Шамов.
УМРАУ: умрау сеяге — калак сеяге белэн кукрэк сеяген тоташтырган пар сеяк; русчасы: ключица. [Гелшайидэ] ябыккан, кузлэре зурайган, йезе дэ суы-рылган. Умрау сеяге дэ беленэ башлаган. Г. Эпсэлэмов.
УМЫВА’ЛЬНИК и. сейл. к. юынгыч. Сыцар куз-леклесе умывальник янына килде, сибелеп аккан сар-гылт суны учына эн;ыеп, битен чылатып алды. X. Сарьян. Селэйман, номерына кайтып, башын умывальник краны астына куйды. К. Тинчурин.
УМЫРЗАЯ и. бот. Кар бетэр-бетмэс усеп чыгып, зэнгэр, шэмэхэ, ак чэчэк ата торган улэн усемлек. Умырзаялар, йонлач кызыл сабакларына таянып, зэцгэрсу кыцгырауларын матур итеп асып куйган-нар. И. Гази. Газинур эле яца гына кардан ачылган агач тебендэ шэмэхэ тесендэге нечкэ умырзая чэчэ-ген куреп туктады да иелеп езеп алды. Г. Эпсэлэмов.
УМЫРТКА и. анат. Умырткалыкнын елешлэрен тэшкил итэ торган аерым сеяк (яки кимерчэк—кайбер хайваннарда). Умыртка — кыска. юан йэм тезе-леше белэн шактый катлаулы сеяк. Анатомия.
Умыртка баганасы—к. умырткалык. Умыртка каналы — теп сеяк белэн жэя арасындагы тишемнэр-дэн барлыкка килгэн канал. Умыртка каналы уз эчендэ яткан арка миен ышанычлы рэвештэ саклый. Анатомия. Умыртка сеяге — к. умыртка. Умыртка желеге— к. арка мие.
УМЫРТКАЛЫ с. 1. Умырткасы булган. Кешенец теп органнары йэм гэудэ елешлэре умырткалы хайваннардагы кебек ук урнашкан. Биология.
2. и. мэгъ. купл. умырткалылар. Умырткалыгы булган хайван теркемнэре атамасы. Умырткалылар тармагына балыклар, эцир-су хайваннары. сейрэлу-челэр. кошлар йэм имезучелэр класслары керэ. Зоология.
20*
УМЫ
308
УШ
УМЫРТКАЛЫК и. анат. Кеше яки хайван скеле-тынын муеннан билгэ кадэр урнашкан нигез елеше (кимерчэк ярдэмендэ узара ярым хэрэкэтчел тоташкан сеяклэр рэтеннэн тора). Умырткалык скелетныц нигезе булып хезмэт итэ, ул гэудэнец, югары оч-лыкларныц кэм башныц бетен авырлыгын кутэреп тора. Анатомия.
УМЫРТКАСЫЗ с. 1. Умырткасы булмаган, умырт-ка сеяксез. Умырткасыз хайван.
2.	и. мэгъ. купл. умырткасызлар. Умырткалыгы булмаган хайван теркемнэре атамасы.
УМЫРУ ф. 1. Берэр нэрсэне элэктереп кисэклэтэ езеп, йолкып алу, куптарып чыгару, каерып алу. Ашыга-ашыга чаба кер юртак ат, Тояк белэн тузан умырып. Ш. Медэррис.
2.	Зур итеп, куп итеп ерту, аерып тешеру. Кул-мэкне умыру. Чалбар балагын умырып чыгару.
3.	куч. Борчу, газаплау; кимеру (уй, хис h. б. турында). Чыпчыкныц очкаланып. чэрелдэп йеруендэ икебез дэ эллэ нинди шелтэ сизэ идек. Аныц зарла-нуы безнец йерэктэн умыра. Ак юл.
4.	куч. сейл. Куп ашау, бик нык ашау. [Егетлэр} зур-зур кабып икмэк белэн колбаса умырырга то-тындылар. Н. Фэттах.
Умырып алу — 1) езеп, каерып алу. Икенче кен-не иртэн снаряд тешеп Якубны яралады: корыч кыйпылчыгы, кун итек кунычын ертып, сум итне умырып алган иде. И. Гази; 2) тупас рэвештэ нык итеп учлап алу. Тик аныц старостаны---якасын-
нан умырып алып, герселдэтеп урындыкка утыртканы кузгэ чалынып калды. X. Кэрим; 3) куч. берэр нэр- сэне артыгы белэн алу, бик куп итеп алу. Акчаны умырып алу. Умырып кабу—бик зур итеп кабу, тешлэу. Бал калагы белэн каерып маен алды, умырып кабып, икмэкне чэйни башлады. А. Расих. Умырып тоту — нык итеп учлап тоту. [Шэпеш] Талипны, м^илкэсеннэн умырып тоткан килеш, э^илтерэтеп ейгэ алып кереп китте. Э. Фэйзи. Умырып теше-PY — зур итеп ертып тешеру. [Энже.'} Нэреэ инде бу, эт мица ташланып, итэгемне умырып тешерде. X. Вахит. Умырып (умыртып) эшлэу — физик яктан сэламэт кешенен бетен кечен куеп, яратып эшлэве турында.
УМЫРЫЛУ ф. Теш. кэм кайт. юн. к. умыру (1, 2 мэгъ.). Сэлдерэгэн иске шинель, жиц теплэре умырылып тешкэн. Г. Бэширов. Эйтерсец лэ------
эк;ирдэн бэреп чыккан вулкан Белэн таулар шаулап умырыла. М. Гафури.
УН сан. 1. 10 санын Ьэм микъдарын белдерэ торган суз. Булмэдэн чыгып, утын сарайларына таба бер ун адымнар киткэч, Мисбах ашыгып сейли башлады. Г. Эпсэлэмов.
2. Борынгы дистэле система буенча: администра-тив берэмлек. Безнец ей Акбай унында. □ Зур авыл-лар тебэклэргэ буленеп йертелэлэр, кайсы авыллар-да шул тебэклэрне .ун" дип йертэлэр. Г. Лотфи.
УНАЛТЫ сан. 16 санын Ьэм микъдарын белдерэ торган суз. Нэкъ уналты сэгатьтэ клубта колхоз-чыларныц гомуми жыелышлары чакырыла. А. Эхмэт. Балаларныц яше: ун белэн уналты арасы. К. Нэжми.
У НАР 1. Бул. саны. к. ун. Ун тапкыр у нар ти-еннэн — бер сум булды. Ш. Камал.
2. Чама саны. к. ун. Совхоз кыры бик киц, стан-нары бер-берсеннэн унар чакрымда. М. Жэлил. Узем-нец сугышчыларым белэн кайбер кеннэрне мин унар мэртэбэ атакага барам. Г. Бэширов.
УНАРЛАГАН Чама саны. к. ун. Унарлаган кул чэчэк сузды.
УНАРЛАП Бул. саны. Унар-унар итеп, дистэлэп Унарлап тезелгэн естэллэр.
УНАРЛАУ ф. 1. Унарлап аеру. Лимоннарны унар-лау.
2. мат. Унга тапкырлау.
УНАРЛЫ с. Унарлап санауга нигезлэнгэн. Унарлы улчэу системасы.
Унарлы вакланма — ваклаучылары бары тик берэмлек Ьэм аннан сон килгэн нульлэр белэн куреэтелгэн вакланмалар (гадэттэ язуда ваклаучысыз, бетен сан-иан стер белэн генэ аерып язалар). Унарлы ваклап, I маларны язганда нульнец экэмияте бик зур. Ариф-1 метика.
УНАРЛЫК и. к. унлык. Ике унарлык биру. | с. мэгъ. Унарлык акчалар. Унарлык алтыннар.
УНАУ Ж,ыю саны. к. ун. Тегелэр бишэу, без ушу. | Г. Минский.
УН АУЛ АП 1. Чама саны. к. ун. Унаулап кеш бар иде инде.
2. рэв. Ун булып. Берэу, икэу, ечэу, дуртэу... Унаулап килдек сезгэ. Жыр.
УНАУЛАШЫП рэв. к. унаулап (2 мэгъ.).
УНБЕР сан. 11 санын Ьэм микъдарын белдерз торган суз. Сэгать унбер булган, озакламый поездга тешэргэ вакыт житэ. Г. Камал.
УНБИШ сан. 15 санын Ьэм микъдарын белдерэ торган суз. Моннан унбиш еллар элек-----авылда I
ейдэн ейгэ хэбэр таралды. Г. Ахунов.
УНДУРТ сан. 14 санын Ьэм микъдарын белдерэ  торган суз. Уткэн ел колхоз язгы чэчуне ундура | кен эчендэ тэмамлаган иде. Р. Ишморат.
УНИВЕРМАГ и. Бик куп булеклэре булган, Ьэртерле промтоварлар сатыла торган зур кибет. Универмаг узе бер комбинат бит ул, э килэчэктэ тер- । ле жирдэ аныц филиалларын ачу да куздэ тотыла. Э. Еники.
УНИВЕРСАЛ и. 1. Терле-терле белгечлеклэргэ ия булган кеше.
2. астр., геод. Почмакларны вертикаль Ьэм горизонталь яссылыкта улчэу коралы.
УНИВЕРСАЛЕ с. 1. Купьяклы, Ьэрнэрсэне белуче Кыскасы, [Г. Камал}—татар эдэбияты, татар сэн-гате кэм гомумэн татар культурасыныц купкырж универсаль эшчесе. М. Гали. Вафа универсаль егет булып чыкты. Инженер — жир белгече дэ ул, лабе- | рант-аналитик та, техник-картограф та. Каз. утл. •
2. Куптерле максатлар ечен яраклы, терле функ-цнялэр башкара торган. Ж,эмил абзый. Тырыш пш-мерчебез. Ясап бирде быел универсаль .Ж-1" дигэн суккыч машина. Ш. Медэррис.— Биредэ универсаль анализлар лабораториясе булачак. Э. Касыймов.
УНИВЕРСАЛЬЛЕК и. Универсаль булу сыйфаты. .
УНИВЕРСАМ и. Уз-узенэ хезмэт куреэтэ торган, сатуда азык-телек Ьэм башка терле товарлары булган зур, универсаль кибет (товарлар гадэттэ алдан улчэнеп, пакетларга салынып яки терелеп куелган була).
УНИВЕРСИТЕТ и. I. Терле гуманитар Ьэм табн-гать-математика булеклэре (факультетлары) булган югары уку йорты Ьэм фэнни учреждение. Казан дэу- 1 лэт университеты. I I Пэулэтшин университетны, узе укып йергэн биология факультетын сагынып сей-лэде. И. Гази. II Шул учреждение урнашкан бина. I Э кайчагында университетныц ап-ак колонналаръш сеялэ идем. Г. Кутуй. Университетныц зур-зур аудитор иялэре, лабораториялэре, музейлары, — зал-лары гер килеп тора. Г. Ахунов.
2. Гомуми Ьэм фэнни-политик белемнэрне кутэру буенча булган югары уку йорты исеме. Марксизм-
УНИ
309
УПК
ленинизм кичке университеты. Халык университеты. □ Профессор Васнецов та Зеленый Дол шэйэренэ культура университетында лекция укырга китеп барган икэн. А. Расих.
УНИКАЛЬ с. кит. Сирэк очрый торган, бердэнбер, гадэттэн тыш. Бу гаять уникаль тезелеш. гаять узенчэлекле гигант булачак. С. Рафиков. Ничек кенэ булмасын. кэрхэлдэ уникаль альбом бу. М. Хэсэнов.
УНИКЕ сан. 12 санын Ьэм микъдарын белдерэ торган суз. Унике чалгы аллы-артлы тезелешеп тугай-ны бер эйлэнгэч, нуры белэн балкылдап кояш та кутэрелде. Г. ИбраЬимов. Кремльнец беек манарасын-дагы сэгать тенге уникене сукты. А. Алиш.
Уиике илле эчэк анат.— нечкэ эчэкнен ашказаны янындагы ин кин елеше; анын озынлыгы 12 бармак ине чамасы. Унике илле эчэккэ ике бизнец: ашказаны асты бизенец йэм бавырныц каналлары коя. Анатомия.
УНИКУМ и. кит. Сирэк очрый торган, уз терен-дэ бердэнбер экземпляр (кеше яки предмет). [Вэли-эхмэтов] республикада балык институтын бетергэн бердэнбер белгеч. Уникум! А. Гыйлэжев.
УНИСОН и. муз. Бер ук югарылыктагы берничэ тавышнын аЬэндэшлеге.
УНИТАЗ и. Канализацияле бэдрэфлэрдэ шакшы-лар агып тешэр ечен хезмэт итэ торган раковина.
УНИТАР с. махе. Берлэштерелгэн, бердэм. бер бетен тэшкил иткэн. Унитар республика.
УНИФИКА'ЦИЯ и. кит. махе. Нэрсэне дэ булса бердэйлэштеру, берлэштеру эше.
УНИФИКА'ЦИЯЛЭУ ф. Унификация уткэру. Суз терлэну кануннары бик нык унификациялэну еэбэп-ле. татар теленэ кушымча йэм бэйлек тавтология-се хас тугел. X. Сарьян. 1927 елныц июнь башларында Бакуда терки алфавитларны унификациялэу буенча махсус конференция уткэрелэ. Хэзерге тат. эд. теле.
УНИЯ и. кит. Союз, берлэшмэ. Дэулэт униясе. Чиркэу униясе.
УНК6НЛЕК и. 1. Ун кен дэвам итэ торган вакыт елеше; айнын ечтэн бере; декада. Айныц беренче ункенлеге.
2. Берэр нэрсэгэ багышланган ун кенне эченэ алган вакыт; декада. Татар эдэбияты йэм сэнгате ункенлеге.
УНЛАГАН Чама саны. к. ун. Ни ечен бу унлаган мец эшчелэрнец тавышы да керми ул зур таш са-райга?.. М. Гафури. Унлаган мэктуплэремэ каршы бер эцавабыцны кызганмассыц дип емет итэм. Г. ИбраЬимов.
УНЛАП Чама саны. к. ун. Тау итэгеннэн агып чыккан челтер чишмэлэр... Авыл буенда гына да ун-лап алар. Б. Камалов. Хэлим белэн эби эллэ инде унлап поезд юлын аркылы уттелэр. Г. Гобэй.
УНЛАТА рэв. Ун мэртэбэ, ун тапкыр. Норманы унлата арттыру. II Куп тапкыр, куп. Унлата уч алу. О Авыруныц сиземе бишлэтэ. унлата кечэя. ченки ул бетен игътибарын шул бер нэрсэгэ юнэлт-кэн була. С. Селэйманова.
УНЛЫ с. Ун размерлы, улчэуле. Унлы галош. Унлы куык. Унлы филтэ. □ Галэу бабай шырпы сызды да корымланып беткэн унлы лампаны кабызды. Г. Гобэй.
УНЛЫК и. 1. Ун сум бэясендэге (гадэттэ кэгазь) акча. Нух бармагын текереклэп алды да------Гаяз
алдына таушалып беткэн егерме биш унлык санап ташлады. X. Сарьян. Яца унлык. яца иллелеклэр Кыш-тырдасын эле кулларда. 3. Мансур. II с. мэгъ. Ун сум бэясендэге. Унлык акчалар. Унлык алтыннар.
2. Ун очколы уен картасы. Буби унлыгы белэн йеру.
УННА'РЧА Чама саны. к. ун. [Газинурныц} кара кузлэре ашлык сугучы уннарча хатын-кызлар арасыннан Мицнурыйны эзлэде. Г. Эпсэлэмов. Яруллина тэкъдименэ кушылучы уннарча кеше бар. Р. Ишморат.
УНСИГЕЗ сан. 18 санын Ьэм микъдарын [белдерэ торган суз. Бегелмэгэ .Красногвардеец’тан унсигез километр. Г. Эпсэлэмов. Сизелми дэ калды. унсигез кен гомер утеп тэ киткэн. Г. ИбраЬимов.
У’НТЕР и. сейл. к. унтер-офицер. Аныц янында-
эциц очларына башка солдатларныкына Караганда кицрэк итеп яшел ленталар аскан биш-алты унтер куренэ. Ш. Камал. Унтер уз солдатларыныц тэртип саклауларыннан риза булганлыгын белдерергэ тамагын кырды. X. Кэрим.
УНТЕРЛЫК’ и. сейл. Унтер булу вазифасы.£
УНТЕР-ОФИЦЕР хэрби. иск. Патша Ьэм кайбер чит ил армиясендэге солдатлар арасыннан чыккан кече командир дэрэжэсе Ьэм шул дэрэжэгэ ия булгаи гаскэри. Иске армиядэ унтер-офицер булып хезмэт иткэн бер егет килеп, икенче ротага командиру яр-дэмчесе итеп билгелэндг. Ш. Усманов.
УНТУГЫЗ сан. 19 санын Ьэм микъдарын белдерэ т орган суз. Унтугыз яшь тулар-тулмас шахтага китеп. рэттэн икешэр смена эшлэде. И. Гази.
УНТЫ и. Теньяк Ьэм Себер халкы" арасында кин таралган йомшак табанлы, озын кунычлы, мехтан эшлэнгэн аяк киеме. Эт тиресеннэн озын кунычлы унты кигэн йэм бер белэгенэ зэцгэр тышлы бэрэн толы-бын салып. икенче кулына кара чемодан тоткан егет кызларныц кызыксынуын уятты булса кирэк. 9. Еники.
УН-УНБИШ Чама саны. Ун белэн унбиш тирэсе, арасы. Ун-унбиш минутлар уткэндэ инде Кэрим эфэнденец естэлендэ унбиш стаканная чэй урыны хэзерлэнеп куелган. Ф. Эмирхан. Илсеяр этисенэ язып калдырган ун-унбиш суздэн генэ торган язуны алып укып чыкты. Г. Гобэй.
УНЪЕЛЛЫК и. 1. Ун елны эченэ алган вакыт арасы. Соцгы унъеллыктагы фэн казанышлары. II с. мэгъ. Ун ел буена дэвам итэ торган, эшлэнэ торган, ун елга исэплэнгэн. Унъеллык план.
2. Моннан ун ел элек булып уткэн яки башланган берэр вакыйганын юбилее. Космик очышларныц унъ-еллыгын билгелэп у ту. I I Кумж хуэцалыкныц унъ-еллыгына багышлап уткэрелгэн тантанада----[Ни-
зам абзый Билалов] бик гыйбрэтле доклад сейлэгэн. Б. Камалов.
3. сейл. к. унъеллык мэктэп.
Унъеллык мэктэп—СССРда ун ел дэвамында гомуми белем бирэ торган тулы урта мэктэп.
УНЫНЧЫ Тэрт. саны. к. ун. Унынчы бишьеллык. СЗУнынчы классларда инде тоташтан консульта-циялэр киткэн иде. М. МэЬдиев. Врач белэн сейлэ-шуем мин госпитальгэ килгэннец унынчы кенендэ булды. Э. Айдар.
УНОЧ сан. 13 санын Ьэм микъдарына белдерэ торган суз. Мин биредэ унеч кен эшлим инде. Д. Ап-пакова. [Лалэ] унеч яшьлэрдэ. матур. кубэлэк кебек киенгэн, очкын кебек кыз. М. Фэйзи.
УНЖИДЕ сан. 17 санын Ьэм микъдарын белдерэ торган суз. Сэрвэр эле бары унэщидедэ. Тормыш аца яца башлана. М. Жэлил. Яз кене алар Камадан унэциде данэ чегэ балык алып кайтканнар иде. Г. Ахунов.
УПКЫН и. 1. Текэ, тирэн яр; жирдэ бик тирэн ярылган урын. Аста тебе куренми торган. ахырына эк; иту мемкин булмаслык упкын. 9. Баянов.
УПО
310
УРА
2. Елга яки кул тебендэге тирэн чокыр; чонгыл. Кайбер урыннарда шундый упкыннар очрый, анда аяк баскан кеше бервакытта да исэн котыла алмый, суыра, йота. Г. Бэширов. II куч. Кемне яки нэрсэне дэ булса узенэ тарта, естери торган Ьэм аны Ьэлак итэргэ яки берэр начар хэлгэ тешерергэ мемкин булган эйлэнэ-тирэ, мохит Ь. б. [Меньшевик лар, эсерлар] революцияне тепсез упкынга батырмакчы булалар, тик кечлэре гена эедитми. И. Гази.
УПОЛНОМОЧЕННЫЙ и. Нинди дэ булса эш ыша-нып тапшырылган рэсми вэкалэтле кеше. Ул Казанная килгэн бер уполномоченныйдан сорашып, Гали турында белешкан. Г. Эпсэлэмов.
УПОЛНОМОЧИЕ и. Кем тарафыннан булса да бирелгэн хокук, вэкиллек хокукы, вэкалэт.— Губерна эшче-крестьян йэм солдат депутатлары советыннан аерым уполномочие белэн бер кеше килде. Т. Гыйззэт.
УПРА’ВА и. тар. Революниягэ кадэр Росснядэ жэмэгать, сословиелэр, административ эшлэр белэн житэкчелек итэ торган кайбер учреждениелэр атамасы. Управада Сэхип солдатныц Яца бистэ граждан-нары исеменнэн язган утенечен кабул иттелэр. Э. Фэйзи. Мохтар шэКэр упраеасы залына барып кергэндэ, залда аяк басарга урын калмаган--иде.
Ш. Камал.
УПРАВДОМ и. сейл. йортлар идарэсе медире.
УПРАВЛЕНИЕ и. Нинди дэ булса учреждение, оешма Ь. б. ларнын уз эчендэ оештыру, житэкчелек иту мэсьэлэлэре белэн даими шегыльлэнэ торган административ орган, шулай_ук нинди дэ булса административ учреждение.
УПРАВЛЯ'ЮЩИЙ и. Нинди дэ булса учреждение, оешма, булек Ь. б. белэн идарэ итуче, житэкчелек итуче. Шахтаныц управляющие бик------бай тора
торган бер рус иде. Г. ИбраЬимов. Башта контора-га керергэ, управляющий белэн сейлэшергэ кирэк идг. И. Гази.
УПТЫМ рэв. сейл. Куплэп, ^кумэртэлэп. Товарны уптым алу.
О Уптым илаЬи сейл.— барысын бергэ, берьюлы; берсен дэ калдырмыйча. Упкэ-рэнлдетулэрне уптым илаКи чыгарып салу. Сейл. □ Уптым илаКи сана-ганда, [эсирлэр саны! гел дэ йез егерме мецгэ лд итсен. Ш. Маннур.— Минем сузлэремне алайса уптым илаКи чыгар да аудар,— [диде Зэмзэмбану Нэфисэгэ]. Г. Бэширов.
^УР и. 1. Дошманнан саклану ечен, шэЬэр Ьэм крепость тирэли койма урынына казылып ясалган ны-гытма, траншея Ьэм вал.
2. диал. Текэ ярлы коры елга, тирэн чокыр. Кара урманныц уртасында Телке уйный торган урлар бар. Жыр. II Ясалма инеш, канау. Чишмэдэн ерак та тугел ур суы ага. Э. Баянов.
УРА ы. 1. Сугышта атакага кутэрелергэ ендэу, чакыру сузе.— Революция ечен, ура! А. Шамов.
2. Шатлыклы хуплауны белдерэ. [Шэмсекамэр:] Ура! Нефть, нефть! А. Эхмэт.>оКызыл йолдыз' кол-хозына — безгэ Ленин ордены, Ленин ордены! Ура, ура! К. Тинчурин.
О Урага кутэру— берэр нэрсэ турында зур итеп сейлэу, нык шаулау.— Тегелэй дэ авыл кешелэре [коммуна турында] эллэ нилэр сейлэп бетэлэр, •’ эгэр инде арада тол хатын да булса. ул чагында бетенлэй урага кутэрерлэр. Ш. Камал.
УРАВЫЧ I с. к. эйлэнеч. Уравыч юл.
УРАВЫЧ II и. сейл. к. чолгау. Кызлар уравычлар чигэ.
УРАГЫЧ и. махе. Нэрсэне дэ булса (кнлэпле жеп. тимерчыбык) урау, чорнау ечен булган жайланма, машина.
УРАЗА и. дини. 1. Рамазан ае. Уразада гош-р бирмэу Зур генаК бит. кефер бит! М. Жэлил.
2. Ислам дине буенча: рамазан аенда таннан алып кояш батканга чаклы ашамый-эчми тору. Уразалар килэ. Кен буе ач торганнан соц, карын ярылганчи ашыйсыц. Г. ИбраЬимов.— [Берэу] уразаны калдыргая икэн. Кич булмаганда. фытыр сэдакасын утэргг тиеш. Ш. Камал. II с. мэгъ. Ураза (2 мэгъ.) белэн бэйлэнешле. Кен кызу йэм ураза чак булуга кара-мастан, емэ бергэ-бергэ шат, уен-келке белэн утэ. Г. Нигъмэти.
3. куч. Купмедер вакыт ашамый тору, ач булу. | Ашау беек нэрсэ ул — бигрэк тэ бер тэулек „ура-задан’ соц. Э. Еники.
Ураза бэйрэме (гаете) — ураза беткэч  уткэрелэ торган бэйрэм. Яшьлэр ураза бэйрэмендэ кыйраэтха-нэ файдасына дип театр уйнаганнар иде. Г. Камал.
О Ураза ачу — 1) к. авыз ачу (2 мэгъ); 2) вакыт житмичэ ашау, эчу, тэмэке тарту Ь. б. Бер кеше рамазан аенда ураза ачты. К. Насыйри. Ураза(га) керу — 1) ураза, рамазан ае башлану; 2) ураза тота башлау. Кемдер буген. минем колагыма пыш-пыш । килеп, динле ейлэрнец Кичэ тенлэ, сэхэр у тын ягып. * уразага керуен сейлэде. М. Жэлил. Ураза тоту — 1) рамазан аенда кен буе ашамый-эчми тору. [Хэбир:] Ураза тотмавым дерес... Берлинны айкаган солдат ураза тота ди! А. Гыйлэжев; 2) ач тору, озак аша-мыйча тору. Ашы юк ураза татар, эше юк намаз укыр. Эйтем. Кен саен ураза тоталар бурелэр. М. Гафури.
УРАЙ и. иск. кит к. ур. Алда биек манара гар, Тирэн урай, таш диварлар. Яшь ленинчы.
УРАК и. 1. Кул белэн игеи ура торган, агач саплы, ярты ай формасындагы тешле тимер корал. Яца туган ай тесле ураклары бертуктаусыз керт-керт I итэ [уракчыларныц]. Г. Гобэй. Хэлим учына текереп I урагын бераз эйлэндергэлэп торды да иелеп кыштыр- I кыштыр ура башлады. И. Гази.
2. Иген уру эше. Урамда кету тузаны басылыр- \ басылмас. ураклпан кайтучыларныц арба тавышларн I ишетелэ башлый. Г. Галиев. Коры haea шартларин- I да уракны мемкин кадэр тизрэк бетермичэ hm I ярамый. Ш. Камал.
3. Уручы, уракчы (уручылар санын куреэткэндэ | эйтелэ). Быел без ике генэ урак. Сейл.
Урак машинасы — иген ура торган машина, дю I капка тебенэ куелган урак машинасы канатларын I кутэреп тора. Г. ИбраЬимов. Урак уру — нген уру. I Кулыц урак урса, тешец кумэч урыр. Мэкаль. Алар I урак урдылар, элитен йолыктылар. Э. Фэйзи. Урак уручы — к. уракчы. Урак есте — 1) иген ура торган I вакыт. Эйе, урак есте иде бугай. Э. Айдар; 2) урак ( уручылар. Менэ бервакыт бетен урак есте безне карарга мрлела. Г. Минский; 3) куч. кызу, ашыгыч эш.— д кышын, син белэсец инде, безнец урак есте. I сезон. Г. Эпсэлэмов. Уракка тешу — игеннэрне уру I вакыты житеп, ура башлау. Уракка тешэр алдыннан । Тимеригэ эшнец йэммэ ягы да кейлэнгэн кебек иде. Г. Бэширов.
УРАКЧЫ и. Урак белэн иген ура торган кеше. I Уракчылар, кутэрелеп тэ карамыйча, узлэренец баз бегеп уруларында----булдылар. С. Рафиков.
УРАК-ЧУКЕЧ и. Эшче-крестьян дуслыгы билгесе буларак, бергэ кушып ясалган урак Ьэм чукеч расе-ме — эмблема. Башына калайдан эшлэнгэн урак-чу кеч йэм кызыл байрак куелган таш постаментка бик озак карап тордылар. Г. Эпсэлэмов.
УРА
311
УРА
УРАЛМА и. 1. Спираль рэвешендэ уралган иэрсэ. Тимерчыбык уралмасы.
2. с. мэгъ. Уралган формалы. Уралма сабаклар нинди дэ булса бер терэккэ уралып усэлэр. Ботаника.
Уралма кепшэ махе.— сыекчаны куу эшендэ кулланыла торган, спираль рэвешендэ эшлэнгэн кепшэ.
УРАЛМАЛЫ с. Урап эшлэнгэн.
УРАЛУ ф. 1. Теш. юн. к. урау. Безнец кырлар куллэр, урманнар белэн уралган. h. Такташ. Бушу-евныц башы ак марля белэн уралган. Г. Эпсэлэмов. Менэ инде Нуруллин,-----калын кара материядэн
тегелгэн халаты белэн уралып. палата буенча эк-рен генэ йери. А. Шамов.
2.	Нэрсэгэ дэ булса чорналу, сарылу. Талчыбыкка Бэм шомыртка яшел колмак уралган. Э. Ерикэй. Кетмэстэн атка урала елан. Ш. Маннур. II куч. Сарылу, сыену. [Ама] кайнар тэне, кайнар кулы белэн Хисмэтенэ килеп уралды. Ш. Маннур.
3.	Бик озын нэреэнен уз тэртибен югалтуы, чуа-луы турында. Эчэклэр уралу. II Чорналып, буталып хэрэкэткэ комачаулау. Озын итэк аякка урала. СЗКулэгэдэ озын булып ускэн улэннэр, урыны-урыны белэн аякка уралып, бераз комачаулык ясый-лар. Ш. Камал.
4.	Каплану, кумелу, инлэп, чолгап алыну. Ойл эр, каралтылар Карацгылык белэн уралган. Ш. Медэррис.— Ай-яй чаба!— дип, Хэлим соры тузанга уралган тарантасныц артыннан сокланып карап калды. И. Гази.
5.	Кеше яки берэр нэреэ тирэсендэ, берэр урында йеру, эйлэну, мэш килу. Малайлар узара эценлэнеп уйнап йергэндэ, бездэн кече булса да, Гайния дэ Баман шунда безнец тирэдэ урала иде. Г. ИбраЬимов. Эле генэ---куз яшьлэре белэн битлэрен чы-
латкан балалар келешэ-келешэ трактор тирэсендэ уралалар. М. Эмир. Хэбибрахман---кене буе ишег-
албында уралды. А. Гыйлэжев. II куч. Берэр кеше тирэсендэ йереп, анын эшенэ комачаулау. Бала аяк астында урала.
6.	рэв. мэгъ. уралып. Бормаланып, борылмалар ясап. Уралып-уралып ага Уралныц елгалары. Жыр. Ххырлап ага чишмэ суы Бормаланып, уралып. Э. Ерикэй.
7.	куч. Берэр нэреэнен кирэкмэгэн жирдэ, тиеш-сез жирдэ ятуы, аунавы. Салган киемецне элеп куй, аяк астында уралмасын. Сейл.
8.	куч. Нинди дэ булса кунелсез хэлгэ дучар булу, авыр бер тойгы, кичереш тээсиреидэ калу. Бэла-гэ уралу. Кайгыга уралу.
УРАМ I и. 1. Гадэттэ ике яклап рэттэн тезелеп киткэн йортлар арасында жэяулелэр, атлылар, машиналар h. б. йеру ечен булган озынча ачыклык, юл. Солтан зур-зур атлап урам аша чыкты да тыкрыкка борылды. Г. Бэширов. Куп бусагаларны, озын урамнарны таптый торгач, Мицлебикэ эби окружной суд йортына барып керде. К. Нэжми. НУртасын-нан шундый юл ^ткэн янэшэ йортларнын ике рэте. Кире адрес: .Мэскэу’ дигэн, Аннан язган урамын. М. Жэлил. || Шундый ике рэтнен йортларында яшэу-елэр. Бетен урамны аякка бастыру.
2. с. мэгъ. Урамдагы, урам хэрэкэтенэ бэйле булган; урамга чыга торган. Урам юлы. Урам фонарьла-ры. Урам ишеге. I I Урам капкасыннан кергэч, сул якта, тубэн, тэбэнэк иске агач ей. Г. ИбраЬимов. II Урамда була торган. Урам хэрэкэте. Урам тавы-шы.
3. Еинадан тыштагы урын, ачык Ьава. Шакир урамга чыккач киц итеп бер сулады. Г. Минский. Чэйдэн соц Сабир абзый. Сэйфулла Бэм Мэдинэ ечэу бергэ урамга чыктылар. Э. Еники.
Урам буе — буе белэн урамга караган, ян тэрэзэ-лэре урамга чыккан (ей). [Нэгыймэ] сугу станнарын аш ееннэн урам буе еенэ кучереп куйды. М. Гали. Урам коесы—урамга казылган, гомуми кулланыш-тагы кое. Энэ алма кебек кып-кызыл яцаклы бер яшь хатын урам коесыннан су чыгара. Ш. Камал. Урам комитеты — хекумэтнен урындагы органнарына шэЬэрне тезеклэндерудэ, урам, ишек аллары Ь. б. ларнын санитар торышын яхшыртуда ярдэм итэ торган жэмэгать оешмасы. Урам эдэбияты — буржуаз эдэбиятта идея-художество ягыннан сай, эйэмияте булмаган эсэр. 1910—12 елларда .урам эдэбияты' дигэн исем алган, эче-тышы арзанлы. порнографик гый-барэлэр кулланудан да тартынмаган эйберлэр ба-сыла. И. Рэмиев.
О Урам авыз — гайбэт сейлэуче, уйламыйча юк-бар нэреэ сейлэуче.— Синец хэтле дэ урам авыз кеше булыр икэн,— диде Мохтар. Ш. Камал. Урам баласы (малае, кызы) — куп вакытын урамда уткэрэ торган, тэрбиясез, ятим бала (малай, кыз).— дйе. [мин] элекке урам малае, балалар йортында тэр-биялэнеп ускэн ятим малай, инженер булдым. Р. Ишморат. Урам йерту—элекке заманда зур жи-наятьтэ (бигрэк тэ урлауда, уйнаш нтудэ) гаеплэнгэн кешене урам буенча бетен халыктан мэсхэрэ иттереп йерту гадэте. Урам себеркесе — бозыклык белэн шегыльлэнуче, фахишэ. [дхмэтэцан Фэтхерахманга:] дгэр син белдермэгэн булсац,---белмичэ шул урам
себеркесе белэн гомеремне уздырган булыр идем бит. Г. Камал. Урам сузе—1) тупас суз, сугену сузе; 2) гайбэт. [Хэдичэ], урам сузлэре белэн ваксынса, килене каршында абруен югалтачагын тоеп, сузне Нэфисэнец йерэгенэ якын урыннан башлап эцибэрде. Г. Бэширов- Урам тастымалы — к. урам себеркесе. [Алик] деньяга текереп карый. беренче очрлган кыз-га ияреп китэ... Урам тастымалына эверелде. А. Гыйлэжев. Урам теле — 1) революциягэ кадэр: реакцион буржуаз интеллигентлар гади халык, масса телеи кимсетеп (иске татар эдэби теленэ каршы куеп) шулай атап йерткэннэр. .Тэрэцеман' бабай безнец келке журналларын яратмый, бик тупас, урам теле илэ бурлакча язылган, ди. Ш. Мехэммэдев; 2) тупас суз, сугену сузе. Урам теленец кетел-мэгэн зэБэреннэн Идрис исэнкерэп калды. А. Гыйлэжев. Урам телендэ — халыкта, халык арасында. Урам телендэ аны $рми карт дип йертэлэр. Г. ИбраЬимов. Урам тутырып — 1) бетен урам кинлегенэ. Трамвай, троллейбуслар йерми урам тутырып, машиналар, автобуслар бик сирэк. Г. Гобэй; 2) бетен урамга ншетелерлек итеп, барлык кеше ишетерлек итеп. Урам тутырып кычкыру. Урам хэбэре — ышанычсыз хэбэр, имеш-мимеш. Урам эте — 1) иясез эт; 2) тирг. хулиган, сукбай.— Нэреэ барын миннэн сорыйсызмыни эле, урам этлэре? Ф. Бурнаш. Урам эйлэну — 1) яшьлэрнен гармоньга кушылып жырлап йеруе; 2) кунел ачу яки узлэрен курсэту ечен, якын гына урынга турыдан бармыйча, атта яки машинада ерактаи эйлэнеп бару. Бер-ике урам эйлэнугэ, ат-ныц сыртыннан тир китте. М. Гали. Урамга чыгарып ташлау — 1) тора \ йорттан куып чыгару; 2) яшэу средстволарыннан, чштэн Ьэм эш хакыниан мэхрум иту. Колхозда зур байлар булмаган кебек, капчык тотып соранып йеручелэр дэ булмый. Зэгыйфь кешелэр булса, аларны урамга чыгарып ташламыйлар, аларга тиешле елеш аерылып куела. Г. Лотфи. Урамда (урам уртасында) калу—1) торыр урынсыз, тэрбиячесез калу.— Балалар белэн урам уртасында калсац. кая барыр идец! М. Эмир. Сэрбиэцамалга ясаган тормыш трагедиялэрен ул башка ирле ха-
УРА
312
УРБ
тыннарга да ясап, бик куп хатыннарны урамда калырга мээ^бур иткэн карчык. М. Гали; 2) эштэн, яшэу ечен кирэк булган средстволардан мэхрум калу. [Пелагея:] Курыкма, кызым, син хэзер беркайчан да урамда калмассыц. Т. Гыйззэт.
УРАМ II и. Тигез итеп уралган, чорналган жеп, тимерчыбык h. б. Тимерчыбык у рамы. Шпагат у рамы.
УРАМА и. 1. к. обмотка.
2. махе. Майга, йомыркага баскан тече камырны 2—3 мм калынлыкта тасма сыман кисеп, берэр нэрсэгэ урап, кайнап торган майга салып пешереп эзер-лэгэн чэчэк формасындагы чэй яны азыгы. Урама пешкэндэ уклауныц икенче башы эледэн-эле эйлэндереп торыла. Тат. хал. ашлары.
УРА’МБАШ с. У рам башындагы, урам очындагы. Урамбаш ейдэ басып кына куйган лампаны кутэр-делэр булса кирэк, кечкенэ тэрэзэсе сап-сары якты-рып китте. Э. Еники.
УРАМДАШ и. Кем белэн дэ булса бер урамда яшэуче. Урамдаш йэм курше булгач, малай белэн бик тиз дуслаштык. А. Гыйлэжев. | с. мэгъ. Мине анам Мэмдудэ, урамдаш дусларым Зэйнэп белэн Катя озаталар. Э. Касыймов.
УРАМ Л АНУ ф. сир. Урам рэвешен алу. Кечкенэ, э^ыйнак балчык ейлэре may араларына урамланып сузылганнар. А. Тайиров.
УРАН и. 1. Кояш системасындагы тугыз планета-нын берсе.
2.	Атом энергиясе алу ечен кулланыла торган радиоактив химик элемент. Уран... Кояш системасындагы ерак планета исеме белэн аталган бу зэцгэр су металл хэзер Ж,ирдэ XX гасыр символына эверелде. Соц. Тат.
УРАНУ ф. Кайт. юн. к. урау (1 мэгъ.). Иртэ буран, кич тэ буран, Мамык шэлецне уран. Жыр. [Габиш] бишмэтенэ уранып------яткан килеш--------
йокыга китте. Ф. Кэрим.
УРАТКЫЧ с. к. эйлэнеч. Ураткыч юл.
УРАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. урау (1—5 мэгъ.). Ая-гына чолгау урату. Ж,епне йомгакка урату. □ [Сафа MuHkaxfza, гади тавыш белэн:] Кая. берне урат эле? К. Тинчурин.
2.	Урап, чолгап алу, берэр кеше якн берэр нэрсэ тирэсенэ куплэп жыелу, туплану. Сушилкалар янын йекче, шофер, Улчэу челэр килеп ураткан. Ш. Медэррис.
3.	к. урау (4, 5 мэгъ.). Урам урату. Пычрак урамны уратып у ту. □ Дурт ат э^игелгэн урак машинасы, еч-дурт гектар чамасы бер кулэи э^ирне уратып,----кыркып бара. Ш. Камал.
4.	Нэрсэнен дэ булса тирэсенэ берэр нэрсэ тоту; тирэлэп, эйлэндереп алу. Бакчаны койма белэн урату. Портретны кара тукыма белэн урату.
5.	рэв. мэгъ. уратып. Эйлэнеп, эйлэнеч юл белэн. Без, тавыш-тынсыз, бик сак кына бэрэцге бакчалары эченнэн уратып, камышларга таба юнэлдек. Э. Айдар. Алар бер читтэн уратып эрэмэлек эченэ барып керергэ дэ елгермэделэр, имение янында беренче винтовка тавышы коры гына яцгырады. А. Шамов.
6.	рэв. мэгъ. уратып. Спираль буенча урап. Алдан ечэр ат эциктереп, уратып буялган чуар. дуга-ларга куш кыцгырау тактырып, артлы чаналарга кырын яткан турэлэр килде. X. Кэрим.
Уратып алу — 1) уртага алу, як-яктан камап алу. Кучэрбайны Кинэцэ авылыннан килгэн кунаклар уратып алган иде. М. Эмнр; 2) нэрсэнен дэ булса тирэсенэ берэр нэрсэ тоту; тирэлэп, эйлэндереп алу. Ишек алларына агачлар утыртылган, штакетник белэн уратып алынган. М. Хэсэнов. Уратып сейлэу —
читлэтеп, кинаялэп сейлэу, бик ерактан суз башлау. дллэ кайлардан уратып-уратып сейлэп алып китте [Госман]. Ф. Хесни.
УРАУ ф. 1. Берэр нэрсэне (мэсэлэн, жепне, бау-ны h. б.) икенче бер эйбер тирэли кат-кат эйлэндереп чорнау. уДепне йомгакка урау. □ [Газинур], чылбыр тезгенне белэгенэ урап, авызлык яныннан тоткан килеш [айгырны] абзарга алып керде. Г. Эпсэлэмов. Гелйезем бишмэт киеп, дебет шэленец очларын муе-нына ураган. М. Фэйзи. || с. мэгъ. Чорнау эшен баш-кара торган. Урау машинасы. Урау цехы.
2.	Кемне яки нэрсэне дэ булса эйбер белэн бетен яктан теру. [дни] тастымалга урап э^илэк каклары куйды. М. Гафури. Нэфисэ этисенец юрганын ицбаш-ларына тартып, аякларын урый башлады. Г. Бэширов. || куч. кит. Фикер, образларны катлаулы итеп биру турында. Ул узенец образларын катлаулы. нечкэ психологик кичерешлэр йэм тирэн фэлеэфи идеялэргэ урап бирми. М. Гали.
3.	сейл. Тэмэкене тарту ечен кэгазь кнеэгенэ салып, кепшэ формасында тыгыз йэм кыска нтеп теру. Батырхан бераз сузсез торгач тэмэке урый башлый. Г. Ибрайимов.
4.	Эченэ, узенэ кермичэ, берэр нэрсэне эйлэнеп, читлэтеп уту. Алда я бер машина, я икенче машина туктый. урап узарга мемкинлек булмый. А. Шамов. Шофер,----машинасын сул якка борып, бакча-
ны урап, пычрак урам буйлап алып китте. Г. Эпсэлэмов.
5.	Нинди дэ булса урынны берничэ кат эйлэнеп чыгу, кат-кат йереп чыгу. Бер урамны еч-дурт урый. Узе гармонь уйната. Э. Ерикэй. || Эйлэнеч ют белэн йеру, бару. Урап-урап йери торгач, менэ Мин-зэлэгэ килеп чыктык. М. Жэлил.
6.	Каплау, томалау, уз эченэ алу. Канлы улем дошман машинасын Кара ялкын булып урады. М. Жэлил.
7.	с. мэгъ. к. эйлэнеч. Без. малайлар, кайчакны шул гузэл наратны курэ-курэ кайтыйк дип. урау булса да, комлы яр буйлап китэ идек. М. Рафиков. Егет, урау юлны туры итеп,-----йаман [Фатихэлэр]
тыкрыгыннан утэ икэн, дилэр. Г. Ибрайимов.
Урап алу — 1) кемне якн нэрсэне дэ булса уртага алу, як-яктан эйлэндереп, чолгап алу. Бер теркем ярсыган кешелэр аныц атын урап алдылар. И. Гази; 2) камалышта калдыру, чигену юлын каплау. Кулак фетнэсе Бегелмэне урап алды. Г. Эпсэлэмов; 3) к. уратып алу (2 мэгъ.). Урап кайту — 1) каян да булса эйлэнеп кайту, кая да булса барып кайту. Бер тэулек эчендэ йез чакрымны урап кайтып, асыл арга-макларны яндырган вакытлар да булды. Г. Ибрайимов; 2) чнт жнрлэрдэ йереп, эшлэп кайту турында. [Абый] берэр ел йереп ейгэ кире урап кайтты М. Гафури. Урап чыгу — бетен жирне йереп чыгу, бетен жирдэ булу. Урал суын урап чыктым. Тирэн аныц уткеле. Жыр.
УРАУЛЫ с. 1. к. эйлэнеч.
2. куч. Берэр нэрсэгэ ирешу ечен терле хэйлэт юллар белэн бэйлэнгэн, туры булмаган, кыек. Ураулы юллар белэн эш иту.
УРАУЛЫК и. сир. Урап утелгэн ара, эйлэнеч юл. Кодалар алты-э^иде чакрым ураулыкны исэплэделэр. Г. Ибрайимов.
УРБАНИЗМ и. кит. Авыл усешенэ кнмчелек китереп, материаль йэм рухи культураны эре шэйэрлэргэ генэ туплауны яклаучы буржуаз теория. II Эре шэйэр-лэрнен тормышын, андагы хэрэкэтне, шау-шуны мактап жырлау, шэйэр темасыныц эдэбият йэм сэнгатьтэ естенлек итуе. Рэсем сэнгатендэге урбанизм.
। I [ /
< с
г
t я С с I
к
УРБ	313	УРМ
УРБАНИСТ и. кит. Урбанизм тарафдары.
УРБАНИ'СТИК с. Урбанизмга хас, урбанизмга бэйлэнешле, урбанизм бнлгелэре булган. Урбанистик поэзия. Урбанистик музыка.
УРБАНИСТ ЛЫК и. к. урбанизм.
УРГУ ф. сейл. к. ургылу. Бер читтэрэк—су эчэр ечен махсус кейлэнгэн, югарыга су ургып тора торган кран. Р. Ишморат. 0 буген су килэ! Йерэклэрне Куандыра аныц ургуы. 3. Мансур.
УРГЫЛ и. диал. Елганын ашкынып кызу аккан урыны.
УРГЫЛЛЫК и. диал. к. ургыл.
УРГЫЛУ ф. 1. Кечле агым белэн агу, сикереп-сикереп, ташып-ташып агу. 0 тирэ-яктагы таулар-дан урам уртасындагы чокырга ургылып-ургылып су керэ. Г. Эпсэлэмов. || Кечле басым белэн бэреп чыгу. Шегер нефте ургыла. Э. Ерикэй.
2. Тоташ агым булып, куплэп керу, чыгу, ису, кутэрелу. Кукрэккэ мул булып ургылып кергэн эк;и-лэс саф haea канны уйнатып, тэнне э^ицелэйтэ. Г. Бэширов. Тигез юлныц очында ургылып-ургылып соры тузан кутэрелэ иде. Э. Еники. Гайрэтле .Нептун" ныц морэн;асыннан кара тетен келтэлэре ургыла башлады. А. Расих.
3. Алга омтылу, ашкыну. Лэкин йерэк эле Ьаман да яшь, алга ургыла. Ш. Маннур. Чигенуче ташкын-ныц бер теркеме Узэк Себер юнэпешенэ ургылды. Каз. утл.
УРГЫЧ и. к. урак машинасы. Кучэрбай-----ур-
гыч, суккыч шикелле авыл хум;алыгы машиналарында эшли белэ торган алтын куллы егет иде. М. Эмир. Ургыч узган камыл кицлегендэ Басып калды алтын зуратлар. Ш. Медэррис.
УРДА и. тар. Чынгыз хан державасы жимерел-гэннэн сон барлыкка килгэн дэулэтлэр исеме йэм аларныц башлыклары торган урын. [Музейдагы тэц-кэлэрнец] кемешлэре—унынчы гасырда Болгарда сугылган, алтын тэцкэлэрнец дуртесе — Алтын ур-да заманыннан калган. А. Расих. II Кучмэ кабилэлэр союзы исеме.
УРДАЧЫ и. тар. Урда вэкиле, урда кешесе.
УРДУ и. Пакистаннын дэулэт теле.
УРДЫК и. диал. к. сэке.
УРДЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. уру (1 мэгъ.). [Шэм-гун] никадэр м;ир чэчтерде, никадэр эк;ир урдыр-ды. А. Шамов.
2. к. уру (1 мэгъ.). Ул урдырган эсирлэр. Бергэ кушсац, Булыр идг океан кадэрле. Г. Хужиев. Иез-лебикэ лобогрейкада узе урдыра иде. Г. Бэширов.
УРЕМИ'Я и. мед. Беерлэрнен аксым алмашынуы нэтижэсендэ барлыкка килгэн агулы матдэлэрне си-дек белэн чыгару сэлэтен югалтуына бэйле авыру. ]0бузэр абзый:] Уремиядэн саклану чараларына ае-руча игътибар кирэк. Г. Эпсэлэмов.
УРКЫЛЛЫК и. Утлап йергэн атларны тоту ечен бер башы элмэкле бау яки колга. Уркыллыгы булса, атын табарбыз. Мэкаль.
УРЛАТУ ф. Саксызлык аркасында берэр нэрсэне алдыру. Урлаган — бер гаепле, урлаткан — мец гаеп-ле. Эйтем. Атын урлаткач, сараен биклэудэ файда юк. Мэкаль.
УРЛАУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса рехсэтсез Ьэм яшерен рэвештэ алу, узлэштеру. Фэрит этисенец бер патронын урлап алып чыкты. Г. Гобэй. Кузецне дэ йомып елгермисец, хэзер бер нэрсэцне урлыйлар. h. Такташ. Ул казна урманын урлады. А. Шамов.
2. Кызны качырып алып китеп, туйсыз гына ейлэ-ну. Вэсилэне Мамалайданурлапкайтканда тац нэкъ
шулай булып аткан иде. Ф. Хесни. Сэрбине урлап киттелэр. Ф. Бурнаш.
3. Кем дэ булса берэунен фнкерен, ачышын узлэштеру, узенеке итеп язу, бастыру. Башка шагыирьлэр тынычлык бер дэ бирмилэр. Шигырь язганда h3p юлга минем шигыремне урлыйлар. Г. Тукай.
УРЛАШУ ф. 1. Караклык, угрылык белэн шегыль-лэну. [Малайлар] тагын да хэйлэлерэк юллар белэн, тагын да усалрак итеп урлаша башлыйлар иде. М. Эмир.— Эйттем лэбаса, ул урлаша торган жулик! Ш. Камал.
2. Урт. юн. к. урлау (1, 2 мэгъ.). Кияу егет тэ. башкода да булдым, кыз да урлаштым. Г. Эпсэлэмов. Урлаган да усарак, урлашкан да карак. Эйтем.
УРМАН и. 1. Шактый зур урын алып, тоташ куп булып усеп утырган агачлар теркеме, шулай ук куп булып агачлар ускэн мэйдан. Урман эле ялангач, лэкин ачылып килэ торган яшел берелэрдэн тэмле ислэр ацкый. И. Гази. Тенге карацгы э^ил агач баш-ларын дулкынлата-дулкынлата урман естеннэн эллэ кая ашыга. h. Такташ. || с. мэгъ. Урманга (1 мэгъ.) бэйлэнешле. Урман куелыгы. Урман байлыгы. II с. мэгъ. Урманда булган, урнашкан. Олы урман юлы--
буйлап Газинур иптэшлэре янына кайта. Г. Эпсэлэмов. || с. мэгъ. Урманда усэ, яши торган. Урман эн;и-лэге. Урман печэне. Урман кошлары. Урман ж;эн-леклэре. □ Шуннан соц алар----чэчэклэр эуыйды-
лар, м;ир э^илэге. урман чиклэвеге табып булеште-лэр. Г. Минский.
2. Тезелештэ h. б. ш. эшлэрдэ материал итеп фай-далану ечен киселгэн агачлар.— Печэн дэ яланда калды. урман ташырга да вакыт булмады. Г. ИбраЬимов. [Хермэтулла:] Георгиевский кавалер булу сыйфатым белэн естэмэ урман сорарга килдем. Т. Гыйззэт.
3. куч. Биек булып калкып торган куп санлы эйберлэр. [Иванов:] дйе, эйе, килер бер кен, бу тау-лар нефть вышкалары урманы белэн капланыр. А. Эхмэт.
Урман бете — талпан. Урман булемтеге — кисэргэ билгелэнгэн участок. Урман каргасы зоол.— карга-лар семьялыгына керэ торган урман кошы; русчасы: ронжа. Урман кису — урмандагы агачларны кисеп, кирэкле урман материаллары эзерлэу. Газинур урман кисэргэ киткэч, Геллэр ничектер ямансулый, сагыш-лана башлады. Г. Эпсэлэмов. Урман кугэрчене зоол.— урманда Ьэм кырда яши торган кугэрчен; кыргый кугэрчен; русчасы: горлинка, горлица. Урман сыеры зоол.— поши. Урман тавыгы зоол.— керт-леклэр семьялыгына керэ торган эре урман кошы; суер; русчасы: глухарь. Абайлап елгермэдем, аяк астыннан пырылдап урман тавыгы кутэрелде. М. Шабай. Урман шелдие зоол.— к. тэллэтэвеч.
ф Урман авызы (алды)—урманныц юл ачыклыгы башланган урын, урманга кереп китэ торган урын. Сэлим шунда ук нечкэ генэ кыцгырау тавышы ишет-те, йэм урман авызында энрхгуле ат куренде. Г. Гобэй. Урман бите — урман буе. Урман итэге (буе) — урман кырые, урманныц куренеп торган ягы. Урман итэгендэ зэцгэр томан, Яцгырый монда куке тавышы. Ф. Кэрим. Урман иясе (сарыгы, хужасы)— к. шурэле. Бурэнэнец бер очында бар эчелгэн ярыгы, Шул э^иреннэн нык кына син тот, и урман сарыгы. Г. Тукай. Урман уртасындагы алан. Урман иялэре керэлэр. Ф. Бурнаш. Урман кебек (шикелле) — бик куе Ьэм биек булып ускэн усемлеклэр турында. Куз алдымда менэ бер тутэл эк;ир. Билчэн баскан — урман шикелле! Ш. Маннур. Урман эулиясы — аигы-ра яки беркатлы кеше турында. Урманга утын ташу
УРМ
314
УРН
(алып бару) — берэр нэрсэне кирэкмэгэн жиргэ, урынында куп булган жиргэ алып бару.— дй ал-ла! Нигэ инде утын урманга! Бир энэ шул малайга! Ашасын! Ф. Бурнаш. Урманда ускэн — кыргый кеше турында.
УРМАН-ДАЛА и. Урман белэн дала арасындагы кучеш елеш. Урман-дала Ьэм дала уцдырышлы кара туфраклары белэн аерылалар. СССР физ. геогр.
УРМАНЛЫ и. Урманы куп булган, урманга бай, урман белэн капланган. Урманлы район. Урманлы дала- □ Кырымныц урманлы тауларында, бигрэк тэ Ай-П три тирэсендэ кечле партизан отрядлары оешкан. Г. Бэширов.
УРМАНЛЫК и. Урман булган урын, урман капла-ган жир. Ялтырап яткан агым су буйлап еракларга сузылып киткэн куе урманлык каралэн;ым яшел ефэк тесле---тулкынланып тора. Ш. Камал. Су-
ныц аргы ягында урманлыклар куренэ. Г. Камал.
УРМАН-ТУНДРА и. Тундра белэн урман арасындагы кучеш елеш. Урман-тундра зонасы.
УРМАНЧЫ и. Урманчылык белгече, урман устеру Ьэм саклау эше белэн шегыльлэнуче.—Чын урманчы.— диде [Карп Васильевич}.— урманны кису турында гына тугел. аны устеру турында да кайгыртырга тиеш. Г. Эпсэлэмов. Ул арада теркем-теркем булып урманчылар да кайта башлады. М. МэЬдиев.
УРМАНЧЫЛЫК и. Урман хужалыгы; урман устеру Ьэм аны саклау турындагы фэн. Урманчылыкта эшлэу. адллэ ниткэн йомыш белэн генэ урманчы-лыкка барган иде Фэхрислам. М. МэЬдиев.
УРНА и. 1. Яндырылган мэетнен келен саклау ечен махсус савыт.
2. Сайлау бюллетеньнэре (элек шарлар) салу ечен махсус эшлэнгэн эржэ. Сайлау бюллетеней урнага салгач, Мортазин буреге белэн пальтосына урелдг. Г. Эпсэлэмов. Урнаны ачып, бюллетеньнэрне барла-гач, иц аз тавыш алган кандидат Хэким Гэрэйшин булып чыкты. Г. Ахунов.
3. Жэмэгать урыннарында яки урамнарда куелган чуп савыты.
УРНАШ и. диал. этн. Яшьлэрнен аулак ейгэ узара салышып акча яки ашамлыклар алып кнлуе; шулай жыелган акчалар Ьэм ашамлыклар.
Урнаш кичэ диал.— кыш Ьэм кез кеннэрендэ авыл яшьлэренен берэр ейдэ бергэ жыелып, узлэре белэн алып килгэн ашамлыкларны пешереп ашап Ьэм кунел ачып утырулары; аулак ейнец бер тере. Аулак ейлэр Ьэм урнаш кичэлэре элекке елларда мэгълум бер басынкылык Ьэм кысынкылык астында уттелэр. Г. Гобэйди.
УРНАШТЫРУ ф. 1. Берэр^нэрсэне яки куп эйберне кая да булса кую, урын табу. Ул, эйберлэрен урнаштыра-урнаштыра, уз-узен шелтэлэде. Ф. Эмирхан. Килен---тимер мич алып кайтты, аны ей
уртасына урнаштырганнан соц. Зифа карчык ягып Жибэрде. А. Шамов.
2.	Билгеле бер тэртиптэ тезу, кую (мебель Ь. б.ны). Хатын-кызлар ей эйберлэрен рэтлэп урнаштыру белэн шегыльлэнэлэр. Ш. Камал.
3.	Бинага, берэр урынга кемне дэ булса ‘яки нэрсэне дэ булса керту, кую, шунын карамагына биру. Команда пунктын эле яца гына сугыш уткэн бер подвалга урнаштырам. И. Гази. Маратны бер хатын эвакопунктка урнаштырган иде. Г. Гобэй. Минем кебек узе йери алмаган яралыларны кучереп йертелэ торган койкалар белэн шул-----агачлар астына
урнаштыралар. Э. Айдар.
4.	Кемне дэ булса берэр урынга (эшкэ, укуга Ь. б.) керту, билгелэу.— [хДизнэц] хезмэткэ урнаштырды
узгцне, эшкэ ейрэтте. Р. Ишморат. Унбиш яшьлек Мохтарны курше фатирдл торучы слесарь Иванов ейрэнчек итеп бер тимерче мастерскогна урнаштырды. Ш. Камал. II Кияугэ биру.
5.	Берэр нэрсэне (мэкалэ, эсэр Ь. б.) жыентыкка, кнтапка, журналга Ь. б. керту. [Г. Тукай журналга] .Кичке азан' шигырен урнаштырып. шигырь астына 	искэрмэ ести. Г. Нигъмэти. хДыентыкка
Урайскийныц еч чэчмэ эсэре, алты шигыре урнаш-тырылган. М. Жэлнл.
6.	Нинди дэ булса бер хэлгэ, торышка нрешу, булдыру, шул хэлне барлыкка китеру. Тынычлык урнаштыру. I I Председатель кеч-хэл белэн тэртип урнаштырды. М. Галн.
7.	Берэр нэрсэне законлаштыру, гамэлгэ керту Ьэм ныгыту.— Бэр э^ирдэге кебек,— диде [Гали абый] бераздан,— Бегелмэдэ Совет властен тезу Ьэч урнаштыру керэшсез генэ булмады, Газинур. Г. Эпсэлэмов. [Аклар ныц] максатлары: илдэ чиклэнмэгэн хэрби диктатура урнаштыру, революцияне сыту. большевикларны туздыру. И. Гази.
УРНАШУ ф. 1. Берэр жирдэ билгеле бер'вакытка тукталып урын алу. Тац атар-атчас без камышлык-ка барып урнаштык. Э. Айдар. Лапас тубэсе тесле киц булып мдэелгэн карама тебенэ урнаштык. I М. Эмир. Дивизия штабы Сиваш яры естендэге эци- I меш бакчасына. андагы балчык ейгэ урнашты. Г. Бэширов. II Урын алып, жайлап утыру, яту. МТС I директоры Зэйнуллин, шофер кабинасына утырмый-ча, кунаклар янына кузовка урнашты. Г. Минский. Комбатныц ординарецы Исаев югарыдагы киштэнец | почмагында урнашкан. Ш. Усманов.
2. Озаклап тору, яшэу ечен билгеле бер урынга | теплэну. Андреев семьясы белэн райком куршесендз-ге---бер катлы таш йортка урнашты. 9. Еники. |
Кайчан да булса бер илгэ кайтып урнашырга туры I килер бит. М. Гали.
',3. Бнлгеле бер урында булу, нинди дэ булса урынны билэу (учреждение, бина Ь. б. турында). Раб хин I ул елларны университет белэн бер бинада урнашкан 1 иде. Г. Кутуй. Волганыц уц як ярында урнашкан Сормово заводлары кеймэлэр ясау узэге булып та-нылган иде. Г. Нигъмэти.
4.	Эшкэ керу, нинди дэ булса хезмэт урыны, ва-зифа, дэрэжэ алу.— Менэ син тизрэк шэЬэр м;ирено> | эшкэ урнашсац, безгэ дэ юл ачылыр иде. М. Эмир. , ШаЬбаз куптэн тугел кайткан иде, ул каядыр бер заводка урнашкан бугай. Г. ИбраЬимов.
5.	Нииди дэ булса бер хэлдэн даими хэлгэ кучу, утыру (Ьава хэле, табигать куренешлэре турында). 1 Тышта кенбатыштагы кызыллык бетеп э^итмэгэн булса да, йолдызлар белэн бизэлгэн эцэйге тен урнашкан иде инде. М. Эмир. Кар-яцгырлы кез урнашты. Дэрдмэнд.
6.	Нинди дэ булса бер хэл, менэсэбэт туу, бар- I лыкка килу. Ике арада дуслык урнашты. I I Айлар буенча бергэ ут астында йеру аркасында. безнец I арада шактый эуылы бер менэсэбэт урнашкан иде. И. Гази. II Тэртип, тынлык Ь. б. ш. хекем серэ башлау. Булмэдэ тынлык урнашты. Д. Аппакова. Вок-залда беркадэр тэртип урнашты. Ш. Усманов.	I
7.	Берэр нэреэ ныгу, традициягэ керу, гадэт булып киту. Аланбаш колхозыныц .Чулпан’га болай комиссия жибэруе беренче тугел, бу байтактан ук |	>
урнашкан куркэм бер гадэттэн иде. Г. Бэширов.
8.	Нэреэ дэ булса формалашу, билгеле бер рэсми t тес алу, ныгу. Казанда Советлар власт< яца гына	(
урнашып, ныгып килгэн вакыт. М. Жэлил. Граждан-	।
нар сугышы бетеп, илгэ тынычлык урнашкач. этисе
УРО
315
УРТ
ечен пенсия чыккач кына уку элэкте [Гелсемгэ]. Г. Гобэй.
9.	куч. Урын алу, тирэн эз калдыру (кунелдэ, йе-рэктэ h. б.). Мэдинэ исемле яшь кыз узенец матур-лыгы, ягымлылыгы белэн кыска гына вакыт эчендэ Фэтхинец йерэгенэ ялкын булып кереп урнашты. Ш. Камал. Командир куцеленэ, бу кыз шпион ту-гелме икэн, дигэн шик урнашкан иде. А. Шамов.
УРО'ЛОГ и. Урология белгече. [Аллаяров сестра-га:] Врачлар тарафыннан стационарга дэваланырга эк;ибэрелгэннэрен генэ кабул итэбез. Калганнары урологка куренсен. С. Селэйманова.
УРОЛО'ГИЯ и. Медицинанын женес-сидек орган-нары авыруларын, аларны дэвалау юлларын йэм профилактикасын ейрэнэ торган тармагы.
УРОТРОПИН и. Холецистит, менингит, энцефалит h. б. ш. авырулар вакытында микробларга каршы кулланыла торган дару. [Аякка] уротропин белэн талькны, бертигез елешлэрдэ кушып, еч-дурт кенгэ бер тапкыр сибэргэ мемкин. Йорт эшлэре.
УРПАНЛАУ ф. иск. Куз куреме белэн эшлэу; куз белэн чамалап эшлэу.
УРТ и. Теш тамырларын каплый торган мускуллы тукыма; теш ите. Бабай. БаЬавины таныгач, тешсез уртларын курсэтеп елмаеп куйды. А. Расих. Купме-дер вакыт узгач,---температура кутэрелэ, борын,
теш уртлары каный. С. Селэйманова. Теш булмаса, урт белэн чэйнэрбез. Эйтем.
Урт теш — азык чэйни торган тигез еслекле теш.
О Уртын (итен) ашау, суыру (чэйнэу) — ярсуын тыю, тыелып калу. [Шэкур], сулы мунчаласын кукрэгенэ кысып, ишек янында тора Ьэм еламаска тырышып уртын чэйни идг. Г. Мехэммэтшин. Карт шулай урт итен ашап. яныннан киткэн балаларына рэнэцеп торганда. бакча буйлап менеп килгэн ике кешене куреп алды. Г. Ахунов.
УРТА и. 1. Нэрсэнен дэ булса кырыйларыннан, очларыннан азмы-купме тигез ераклыктагы урын; нэрсэнен дэ булса узэге. Елга эче бик матур бо-лынлык, уртасында тонык кына су агып тора. М. Гали. Сэхнэ уртасында берузе басып калган Нэфыйк эм энилэренэ, эле абыйларына карый. А. Эхмэт. II с. мэгъ. Кырыйлардан бертигез ераклыктагы ике нокта, сызык, предмет арасына урнашкан. Елганыц урта агымы. Урта ишек. ЕЗУрта тэрэзэ-нец пэрдэсе читеннэн кемдер карап торган шикелле куренде. Ф. Эмирхаи.
2.	Нинди дэ булса вакытнын башы белэн ахыры арасындагы елеше. Кен уртасы. Тен уртасы. | | Кыш уртасы м;итэр-эн;итмэс, аныц авыру хэбэре килде. М. Гали. Ж,эй урталары э^иткэн иде. Ш. Мехэммэдев. II Нэрсэнен дэ булса усешендэ, дэ-вамыида башы белэн ахыры арасындагы вакыт. Суз уртасы. Уен уртасы. Ж,ыелыш уртасы. Дэрес уртасы.
3.	Мэсьэлэнен игътибар узэге. Аннан соц уртага Садыйкныц мацгаендагы яра мэсьэлэсе килеп чыкты. Г. Ибрайимов.
4.	Укучыларнын белемен бэяли торган унай бил-гелэрнен ин тубэне; ечле. [Профессор] Захаров [Мусяга] .урта" куйган. Н. Фэттах.
5.	с. мэгъ. Узенец сыйфаты, узлеклэре ягыннан ике билге яки зурлык арасындагы (зур белэн кечкенэ, озын белэн кыска, карт белэн яшь, яхшы белэн начар й. б. арасындагы). Урта яшьле. Урта буйлы. □ Ат-лылар урта кызулык белэн юырттырып----------килэ
иделэр. Ш. Камал. II сейл. Яхшы да, начар да тугел, бер ягы белэн дэ аерылып тормаган, гади; артык кечле булмагаи. Урта эшче. Урта белгеч. Урта
укучы. □ Ни генаЬым шомлыгы бу. Ник минем бэ-хетем урта?! Жыр. Бер тарафтан кемнецдер рояль-дэ уйнаганы ишетелэ... Хор---бер кейне урта гына
вэ бик иттифаклы тавыш белэн суза идг. Ф. Эмирхан.
6.	и. мэгъ. к. урта хэлле (крестьян). Тырыша-тырмаша торгач. Галиулла урталар рэтенэ басты. И. Гази.
7.	бэйл. функ.юн. килеш форм, уртасына. 1) хэ-рэкэтнен нэрсэнен дэ булса урта елешенэ, узэгенэ, кемнэрнен дэ булса арасына юнэлгэнлеген белдеру ечен кулланыла. Аяк очларына гына басып, булмэ уртасына узды ул. Г. Минский. Икесенец уртасына килеп бастым да Илдуска карадым. Ш. Усманов. Шэрэфи карт тузмэде, экряенныц уртасына у к кереп, Батыр-шага бер copay бирде. К. Нэжми; 2) кемнен яки нэрсэнен дэ булса берэр урыннын кайсы елешенэ урна-шуын, куелуын конкретлаштыру ечен кулланыла. Идэн уртасына урын м;эю. Балалар уртасына утыру. □ Яковлев-----вагон уртасына естэл ясаган.
Ш. Усманов; 3) эш-хэлнен нинди дэ булса вакытнын башы белэн ахыры арасында утэлуен, башкарылуын белдеру ечен кулланыла. }К,эй уртасына кадэр авыл-да тору. Гомер уртасына эн;иту. Щыелыш уртасына килеп елгеру. □ Азык кыш уртасына кадэрле генэ э^итэрлек. К. Нэжми.
8.	бэйл. функ. чыг. килеш форм, уртасыннаи. 1) кемнен яки нэрсэнен дэ булса берэр урыннын, берэр нэрсэнен урта елешеннэн, узэгеннэн хэрэкэт итуен белдеру ечен кулланыла. Елганыц уртасыннан чыНлап та зур боз кисэге сал шикелле агып килэ иде. Э. Фэйзи. Киц урамныц уртасыннан экрен генэ, карана-карана Габит басып килэ. Ф. Кэрим; 2) эш-хэлнен билгеле бер вакыт аралыгыниан башлануын белдеру ечен кулланыла. Кыш уртасыннан бирм авыру. Елныц уртасыннан эшли башлау.
9.	бэйл. функ. у.-вак. килеш форм, уртасында. 1) эш-хэлнен нэрсэнен дэ булса урта, узэк елешендэ башкарылуын, кемнен-нэрсэнен булу урынын белдеру ечен кулланыла. Сэйфулла идэн уртасында Мэфтуха белэн сейлэшэ. Ф. Бурнаш. Авылныц уртасында зур базар кайный. Г. Ибрайимов; 2) кем яки нэрсэнен кешелэр, бертерле эйберлэр йэм куренешлэр тарафыннан уратылып алынуын белдеру ечен кулланыла. Агачлар уртасында плащ-палаткалардан ясалган чатырлар тезелеп киткэн. Э. Айдар. Бер минут утугэ, политбулек начальнигы шалаштан эз генэ читтэ, пионерлар уртасында утыра иде. Г. Гобэй; 3) эш-хэлнен теге яки бу вакыт аралыгында башкарылуын, утэлуен белдеру ечен кулланыла. Мэдинэ Сабитова эн;ыелышнын уртасындарак-----килеп кер-
де. Ш. Камал. Иртэгесен теш уртасында У фага да барып кердек. М. Гафури.
Урта бармак — атсыз йэм имэн бармак'’ арасындагы бармак. [Шурэленец] Урта бармак буйлыгы бар мацгаенда мегезе. Г. Тукай. Урта бер жир — нэкъ уртасы; урталык. Нэкъ икенче биттэ, урта бер эн;ир-дэ: .Батыр йерэкле гвардеец" дигэн хэбэргэ кузем теште. Э. Айдар. Урта гасырлар — Европа тари-хында V—XV гасырларны эченэ алган чор. Тау баш-ларында урта гасырлардан калган замоклар. Г. Галиев. Урта колак — колак барабаныннан сон урнашкан йэм ишету сеякчеклэреннэн гыйбарэт булган колак куышлыгы. Барабан пэрдэсе артындагы урта колак куышлыгында еч ишету сеякчеге бар. Анатомия. Урта мэктэп — гомуми белем бирэ торган мэктэп.— Килэсе елга урта мэктэпне бетерэм. Т. Гыйззэт. Урта хэлле — кенкуреше уртача: бай да, ярлы да тугел, гадэти тормышлы. Урта хэлле крестьян.
УРТ
316
УРТ
| и. мэгъ. Авылда чакта ул урта хэллелэрдэн санала иде. Г. Эпсэлэмов.
О Урта бармак кебек (шикелле) — барлык яктан да килгэн, бик яхшы.— Анам,— дидем мин аца,— кызныц безгэ менэ дигэне, урта бармак шикеллесе туры килгэн. А. Шамов. Урта кул(лы) — 1) уртача, бик ук яхшы булмаган. .Казмаш"-----профиле еш
узгэреп торган урта кул бер завод иде. Г. Эпсэлэмов; 2) урта форматта, зур булмаган. Кэгазьлэр белэн тулган урта кул язу естэле. Г. Колэхметов. Уртага алу — 1) уратып алу. Бар да [Алтынчэчне} уртага алып тыцлыйлар. М. Жэлнл; 2) нке яктан култыклап алу. Кызны егетлэр уртага алдылар да китеп бар-дылар. Сейл. Уртага салу (кую)—нинди дэ булса мэсьэлэне ачыктан-ачык бетен ягын анлатып, кинэш-лэшеп Ьэм жентеклэп тикшеру. Эгэр дэ без гомуми эшкэ кагылышлы мэсьэлэлэрне уртага салып тикше-рэбез. ачыклыйбыз икэн, бу бик табигый нэрсэ. IA. Хэсэнов. Съездда [эдэбият елкэсендэге] уцышсыз-лыкларныц серен табарга, уртага куеп сейлэшергэ кирэк. М. Жэлил.
УРТАГЫННАН рэв. к. уртакка. Уртагыннан сыер Сую. □ — Жирлэрне уртагыннан эшлэгэн идем дэ, Рэтле тугел бит. h. Такташ.— Ат булмаган, уртагыннан чэчеп купме иген аласыц эле. Ф. Бурнаш.
УРТАК с. 1. Барлык кешелэргэ, барлык нэрсэлэргэ бердэй карый торган; барлык кешелэрне, барлык нэрсэлэрне эченэ алган; гомуми. [Рэхимэ:] due, бу уцышсызлык. Степан Андреевич, безнец уртак хэс-рэт. А. Эхмэт. | хэб. функ. Уртак безнец уйларыбыз. Уртак язмышларыбыз. Э. Ерикэй. Галим белэн кол-хозчыныц уртак икэн куп эше. М. Жэлил.
2.	Кем белэн дэ булса бергэ эшлэнгэн, башкарыл-ган, утэлгэн. [Нэфисэ:} Бу Газиз хаты гына тугел, сезнец уз улларыгызныц, уз ирлэрегезнец йерэк ял-кыны белэн язган уртак хатлары. Г. Бэширов.
3.	Берничэ якн барлык кешегэ карый торган; иясе бер генэ булмаган. Уртак малны этэ^имэс. Мэкаль. Хэлим, уртак пэке белэн киртли-киртли, шактый юан бер агач сындырып алды. Г. Гобэй. | хэб. функ. Ярым ятлар белэн уртак. Янамын да кеямен. М. Фэйзи.
4.	Кем белэн дэ булса охшаш, бертерле; икенче берэугэ яки икенче иэрсэгэ дэ хас. Кыяфэтендэ, те-сендэ дэу апасы йэм Гаэизэ апасы белэн уртак сыйфатлар таптылар. Э. Фэйзи. Секретарьныц: .Мостафин бу туташтан кычкырып торган чибэр-лектэн башка узе ечен уртак нэрсэ генэ тапты икэн",— дип уйлау ихтималы борчый иде аны. 9. Еники.
5.	рэв. Тигез итеп, яртылаш, урталай.— Хезмэткэ каршы бирелгэн малны да уртак булэек,— ди [<5aiu-корт}. Г. Ибрайимов. Узлэре ечен солы белэн уртак тарттырган биш пот арыш оны алдылар. И. Гази.
Уртак буленуче мат.— бирелгэн берничэ сайга булеиэ торган сан. Уртак булуче мат.— барлык бирелгэн саннарны калдыксыз булэ торган сан.
О Уртак тел — сейлэшер суз, булешер фикер. Нигъмэт Казый бетенлэй ачу белэн кабарынды, сезнец белэн уртак телем юк минем, дип чыгып китэргэ атлады. Г. Ибрайимов. Уртак тел (суз) табу — сейлэшу, анлашып уртак фикергэ килу, бер-берен белэн анлашу хэленэ житу. [Габдулла] Габделвэли белэн уртак телне тапты. Э. Фэйзи. Куп вакыт-ларга кадэр Хэйретдин [студентларга] катнашып китэ алмый. алар белэн уртак суз тапмый. М. Гали.
УРТАККА рэв. Берэр иэрсэне кем белэн дэ’булса булеп, уртаклашып. Уртакка мал сую. II Килешу буенча купмедер елешен эшлэгэн ечен биру шарты
белэн берэр нэрсэ эшлэту турында. Уртакка йон. эрлэу. Уртакка урман кису. Уртакка печэн чабу. □ .Ни булса да, хыт м;ир ярылса да. Алырмын ат, мэйтэм, алырмын. Уртакка да бирмэм. сатмамын да. Уз буразнам узем ярырмын!" Ш. Маннур.
УРТАКЛАУ ф. Нэрсэне дэ булса урталай булу, булешу. [Лотоны:} вчле булса. [акчаны] икэу уртак-лыйдыр идек. Г. Камал.
УРТАКЛАШУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса гаделлек белэн узара булешу. Кирэк икэн, [шофер шоферга] соцгы тамчы бензинын уртаклаша. А. Шамов. Ярлы-лар ейдэш булып, эшлэп тапкан аз-маз нэрсэлэрен уртаклашып. бергэ-бергэ кен итэ башладылар. М. Гафури. || Белгэненне башкаларга да сейлэу, анлату. Ул узенец тээкррибэсен уртаклашу эшенэ дэ ке-реште. Г. Эпсэлэмов.
2. куч. Нинди дэ булса хэлне бергэлэп кичеру, I булешу. Карлыгач. шатлыкны уртаклашырга ашыгып, Нэфисэ каршысына йегерде. Г. Бэширов. Ана ечен тице булмаган кайгыны уртаклашырга торг-куршелэр кереп тулгач. Хэлим ейалдына чыкты. Г. Гобэй.
УРТАКЛЫК и. 1. Уртак (1 мэгъ.), гомуми булу, куплэргэ карау. Фикерлэр. карашлар уртаклыш. Телэклэр уртаклыгы.
2. Эш, йенэр, караш й. б. ш. ларда бердэйлек, охшашлык. Габделвэли дэ. Тукай да бер-берсендг I узлэре ечен уртаклык тапканнар. Г. Халнт.
Уртаклык юнэлеше лингв.— бер ук эшнен яки хэлнен ике яки берничэ субъект катнашы белэн утэ- | луен анлата.
УРТАКТАН рэв. к. уртакка. [Шэмгун урман ки-суне] урманчы белэн уртактан эшлэде. А. Шамов.
УРТАЛАЙ рэв. Тигез итеп ике кисэккэ, уртадаи. I вине урталай булеп торган чэчэкле кызыл чаршау I кыймылдап куйды. И. Газн. Кибетче апа Илдар бе- | лэн Марашка бер перэннекне дэ урталай булеп бир- I де. Г. Гобэй. Конверт эченнэн урталайга беклэнгэн I кечкенэ саргылт кэгазь чыкты. Э. Еннкн.
УРТАЛЫ: ни урталы, ни пурталы — ни тегелэй, I ни болай (тегэл генэ барып чыкмаган эш-шегыль I турында).
УРТАЛЫК и. 1. Урта бер жир, берэр урыннын, I иэрсэиец ин уртасы. Кемдер берэу. урталыкка ба- I сып. Тирэн тавыш белэн кычкырды. Ш. Маннур. I [Лалэ йэм Шэрэф]. сузсез генэ баскычтан тешеп, 1 урталыкта туктыйлар. М. Фэйзи.
2. иск. Мохит, тирэ-юнь. Тукай килеп элэккэн ур- | талыкныц аца муафыйк урын тугел икэнлеге анык. I Ф. Эмирхан.	|
3. куч. Бер якка да кушылмый торган теркем, би-тараф хэл, битарафлык. Керэш вакытында урталык- I тагы катлауларныц эле бер, эле икенче якка тиб>-релеп ташлануын. чайкалуын алар ацламыйлар. , Г. Нигъмэти.
УРТАНЧЫ с. 6ч терле зурлыктагы яки яшьтэге I кешелэрнен икенчесе, уртадагысы. Буген минем ур-1 танчы улымныц улы эуиденче классны отличного | бетереп кайткан. М. Гали. Уртанчы киленнец алой I начар теле дэ юк, холкы да бик эйбэт. Г. Ибрайимов.
УРТАЧА с. 1. Сыйфаты ягыннан югары булмаган, | бик эйбэт булмаган, гадэти. Уртача э^авап. Уртача I талант. Уртача укучы. || сейл. Бик яхшы да, бик начар да тугел, ярыйсы гына. Уртача гына эцийазлы булмэ. Д. Аппакова. Хэят аны уртача гына егет-1 лэрдэн берсе саный. Ф. Эмирхан. | рэв. мэгъ. Эшмр I уртача бару. Уртача уку. Уртача яшэу. II Бер ягы белэн дэ аерылып тормаган, гадэти (кешегэ карата) Усал булсац — асарлар, юаш булсац — басарлар. уртача булсац — хан ясарлар. Мэкаль.
УРТ
317
УРЫ
2.	Узенен билгелэре, узлеклэре буенча ике чик (зур Ьэм кечкенэ, биек Ьэм тэбэнэк, авыр Ьэм жи-нел Ь. б.) арасындагы. Бушуев уртача буйлы, акты зэцгэр кузле, — тирлэп-пешеп зшлэргэ ярата торган киц куцелле рус егете иде. Г. Эпсэлэмов. Шофер машинаны уртача тизлеккэ куйды. Г. Минский.
3.	Берничэ зурлык суммасын аларныц санына бу-лудэн килеп чыккан; билгеле бер теркем куренешлэр ечен гадэти, типик булган. Айлык уртача температура. Еллык уртача елгереш.
4.	рэв. Урта исэп белэн; якынча. Колхоз басуы уртача бирэ торганнан ике елеш [артыграк]------
уцыш алуны узлэренец карарларына язып куйдылар. Г. Гобэй. Кененэ мин алдынгы частьлар Ьэм подраз-делениелэрдэ уртача 25—30 км эк;ир йерим. М. Жэлил.
5.	и. мэгъ. Укучыларныц белемен бэяли торган унай билгелэрнец иц тубэне; ечле. Диктанттан .уртача" алу.
УРТЛАМ и, сейл. Иотым. Бер уртлам су.
УРТЛАУ ф. 1. Йоту; зур йотымнар белэн эчу. Ёашкача кыстауны артыкка санап, профессор ста-каныннан чэй уртлап куйды. Г. Ахунов.
2. к. утлау П. Атлар агач теплэрендэге улэнне уртлап йери. Сейл.
1УРУ ф. 1. Игенне яки улэнне тебеннэн ук урак яки ургыч машина белэн кистереп жыю. Курше бригада басуында ике лобогрейка----канатларын ал-
маш-тилмэш эйлэндереп арыш урып килэ. Г. Гобэй. Гарифуллалар буген кырда тары уралар иде. М. Гафури.
2. куч. сейл. Кырып бару, кырып салу, кыйнау. [Кэрим иярченнэренэ:] дйдэгез. урыгыз узлэрен! [Бэр-гэлэшулэр башлана). Г. Камал.
3. куч. гади с. Куп итеп, ашыгып ашау. Гомердэ урдэк шулпасы эчмэгэн, урдэк итен татымаган еч кеше урабыз гына урдэкне. Г. Толымбай.
Уру машинасы—к. урак машинасы.
УРУЧЫ и. Иген ура торган кеше. Арпа уручылар карацгы тешкэнче узлэренэ бирелгэн заданиене ути алмаганнар. М. Галн.
УРЫК-СУРЫК рэв. Берэр нэрсэне берьюлы, тоташтан тугел, езеп-езеп, ара-тирэ башкару турында. Урык-сурык уку. I I Тимерчегэ урык-сурык азык м;и-бзруне дэ туктатырга кирэк. Т. Гыйззэт. || Кайчакта, ара-тирэ. Урык-сурык безгэ дэ кергэли иде. Сейл.
УРЫН и. 1. Жнр естендэ нэреэ дэ булса урнашкан яки урнашырга мемкин булган еслек, мэйдан. Калку урын. Сазлы урын. Кешелэр эцыелган урын. □ Бегелмэ — СССРныц Европа елешендэ иц биек урында урнашкан шэйэрлэрнец берсе. Г. Эпсэлэмов. Куе куаклар арасына кумелгэн тар гына юлыбыз безне эледэн-эле матуррак, кызыграк урыннарга алып бара. М. Эмир. II Нэреэ дэ булса торган яки булган мэйдан, тирэлек. Кара чокыр булып калды Зенитка торган урын. Ф. Кэрим. [Паларусов] кыз-дыра барган кояш нуры астында, ваклап, тармак-лап, м;инаятьнец урынын сыйфатлап язды. Г. ИбраЬимов. || Нэреэ ечен дэ булса билгелэнгэн мэйдан, пункт. Мэктэп салынасы урын. Стадион буласы урын. □ Йорт урыны сайлама, курше сайла. Мэкаль. Бакча буласы урынныц тубэнге ягыннан. иценэ керэ-ген салып, Карлыгач кутэрелде. Г. Бэширов. II Яту, утыру ечеи махсус билгелэнгэн жир, мэйдан. Егетлэр кунак кызларга урыннарын бирэлэр. Ф. Эмирхан. Без Харрас белэн, аскы сэкедэн урын алып. кене буе йокладык. Э. Айдар.
2.	Як; жир. Таныш урынга килеп чыгу. □ Бэр урында табам яшэу яме. Бэр урында шатлык сизе-лэ. 3. Мансур.
3.	купл. Узэктэн чнттэ булган тебэк, оешма, уч-реждениелэр; жирле оешмалар (узэккэ, узэк оешма-ларга, учреждениелэргэ каршы куелып эйтелэ). Конференция карарын урыннарга э^иткеру. □ Хэлбуки, урыннарда эшлэр бик у к шэптэн тугел. Ш. Камал. II у.-вак. килеш. урында. Жирле оешмалар, учрежде-ниелэрнен узендэ (югары оешмалар катнашыннан башка). Мэсьэлэне урында хэл иту.
4.	Нэреэнен дэ булса аерым елеше, жире. Очучы берничэ урыннан каты яраланган. А. Шамов.— [Ал-магачларныц] куян кимергэн урыннарын дегет белэн сылап. чупрэк белэн бэйлэп куярбыз. И. Гази.
5.	Китапнын, эдэби яки музыкаль эсэрнен, пьеса-нын аерым бер елеше, езеге. Романныц кызыклы урыннарын кат-кат уку. □ Айсылу. хат естеннэн бик елгер генэ кузен йертеп, кирэкмэс урыннарын тешергэли барып, чупли-чупли генэ укырга тотынды, Г, Бэширов.
6.	Кемнен дэ булса берэр елкэдэ башкарган эш-шегыле, ирешкэн дэрэжэсе (мэсэлэн, жэмгыятьтэ, семьяда, фэндэ, спортта Ь. б.). Абый урынын мин алырга тиеш. Ф. Кэрим. Наташа уцышны мул алу ягыннан районда беренче урында бара иде. Г. Бэширов.
7.	Вакытлыча яки даими хезмэт итэ торган жир. Урынга керу. Урыннан чыгару. □ Хэтта Госман белгеч булып, эцаваплы урында эшли башлагач та [ана] семьясыз кешелэрнец керлэрен югалап биргэли иде. А. Шамов.— Камилнец абыйсы зур урында бугай? h. Такташ. || Вакансия. Мэктэптэ 3 укытучы-га урын булу.
8.	Юлга алып чыккан яки жибэрелэ торган багажный Ьэрбер тереме. Дурт урын багаж тапшыру.
9.	Берэр нэреэ хэзер яки кайчандыр булган, шунын эзе калган жнр, теш. Чуан урыны. Укол урыны. □ [Шайбазныц]. ахрысы, сакал-мыек бик куе усмэкче-дер, нык кырылса да, яцакларыныц мыек урыннары бераз кугэреп тора. Г. ИбраЬимов.
10.	Яту Ьэм йоклау ечен махсус хэзерлэнгэн урын-жир, ятак. Ул иртэн торып кузен генэ сертте дэ, урынын да э^ыймады, ишек алдына чыкты. Ф. Кэрим. дни ак келэткэ бик эйбэтлэп урын м;эеп куйган. Ф. Хесни. II Берэр эш ечен махсус хэзерлэнгэн эйберлэр жыелмасы. Сафия абыстай-------самовар ка-
рарга. чэй урыны хэзерлэргэ кереште. А. Шамов.
11.	Сэбэп, нигез. Хэсрэт чигэр урын юк. Ачула-нырлык урыны бар. □ Инде икелэнер урын юк иде:-физкультура залына ут терткэннэр. Г. Гобэй. [Нургали] яхшы эшлэгэч, аларга тэнкыйть итэргэ урын юк. Э. Еники.
12.----бэйл. функ. урында, урынга. Берэр нэрсэне эшлэргэ тиеш булып та, аны эшлэмичэ икенче эшне утэуне белдергэндэ кулланыла. Кицэш бирэсе урында келеп утыру. Укыйсы урында уйнап йеру. □ Искэн-дэр	иртэ белэн .кунагын" чэй эчереп озаткач
та. НКВДга йегерэсе урында, заводка, директорына эйтергэ китэ. Г. Гобэй. Мэликэ, рэхмэт эйтэсе урынга. Шэвэли хатынын тагын бер кат хурлап алды. А. Шамов.
13.	бэйл. функ. урынына. 1) кем яки нэрсэгэ ал— машка, ечен.— Белэсец ич. бер ялгызы, энисе урынына да мин, апасы урынына да. Г. Бэширов. Алар урынына Гапсаттар белэн Газзэн китте. Г. Эпсэлэмов; 2) к. урын (12 мэгъ.). Безнец ескэ кичен шат йол-дызлар Нур урынына бэхет койдылар. Э. Ерикэй. Гаепне эчтэн эзлэу урынына тыштан эзлэу ансат-рак була. Ф. Бурнаш; 3) кем яки нэреэ белэн дэ булса чагыштырып эйткэндэ кулланыла: кебек, сыман. уДэлэш кубыз тарткан ечен Зыяны эт урынына?
УРЫ
318
УРЫ
яра иде. Г. ИбраЬимов. Эти миннэн качырып эзер-лэгэн булган, мин этис эн качырып: аракы су урынына ага. Ф. Хесни.
О Урын калмау — берэр нэрсэнен кирэге калмау, башкача кирэге булмау. Фэтхигэ артык суз озай-тырга. элбэттэ, урын калмады. Ш. Камал. Урый тап-мау — бик нык борчылу, дулкынлану хэлендэ булу, нишлэргэ дэ белмэу. Кез кене, Николай Иваныч укырга киткэч, ул, уйга батып, уз-узенэ урын таба алмый йерде. Ф. Эмирхан. Урын тоту — зур эЬэми-яткэ ия булу, зур роль уйнау, билгеле бер дэрэжэдэ булу. [Сэнгать муз'.енда] Мисыр йэм Юнан скульп-турасы аерым упын тота. Г. Гали. Урын хастасы— озак вакыт ятып авыручы. Лэкин [Нэфисэ\ укырга ки-тэсе кезне энисе — Гелбикэ карчык урын хастасы булды. Г. Бэширов. Урын естендэ (урында) яту — бнк каты яки озак вакыт авырып яту. Урын угилэу, урын узгэлэу — икенче бер урында, яна урында йоклый алмау. [Закир абый Гэрэйгэ:] Йоклап бул-мыймы? Урын узгэлисец икэн. А. Гыйлэжев. Урыны бг лэн — 1) кайчагында, кайчак. Уразиков [уйнавында] Шэехзам — урыны белэн гади, кискен, усал йэм мэ-керле тип. М. Жэлил; 2) кайбер урыннарда. Урыны белэн кар эреп беткэн. Урыны килгэндэ (килсэ, килгэн саен) — к. жай килгэндэ. [Искэндэр Гапте-рэшиткэ:] Узецне кызгандырырга кара:------Уры-
ны килсэ, шэргый хакым дигэнне эйт! М. Фэйзи. Михаил Хэятка туры гына карап утыра, урыны килгэндэ комплиментлар эйтеп китэргэ дэ оныт-мый. Ф. Эмирхан. Урыны чыкканда (чыкса, чыккан саен) — к. жай килгэндэ. [Зариф] бу фаэ^игане урыны чыккан саен йаман яца дэрт белэн сейли. Г. ИбраЬимов. Урынына калу — башка берэу вазифасын утэу, аны алмаштыру. [Габдулла] хэлфэсе урынына калгалый иде. Э. Фэйзи.
УРЫНБАСАР и. Берэр урындагы кешенен узе юк вакытта урынына калып, анын эшен башкарырга хо-кукы булган рэсми кеше; ярдэмче. Телеграммага делегация председателенец урынбасары дип Ж,эудэт Мансуров кул куйды. Г. Бэширов. Урынбасар булып Сэрви калды, ярдэм булыр Фэсхи агадан. Ш. Медэррис.
УРЫН-ВАКЫТ: урын-вакыт килеше лингв.-да II -дэ (-та || -тэ) терлэндергеч кушымчасы белэн белдерелэ йэм кемдэ? нэрсэдэ? сорауларына жавап бирэ торган алтынчы килеш.
УРЫНДАГЫ с. 1. Билгеле бер жиргэ, елкэгэ ка-раган, шул елкэгэ бэйлэнешле. Урындагы оешмалар. Урындагы кадрлар. □ Крестьяннарныц помещиклар йэм урындагы властьларга каршы чыгышлары ешаю. студентлар арасында оппозицион хэрэкэт башлану йэм самодержавиенец нигезе какшау — милли кысын-кылыкларга каршы булган бу хэрэкэткэ зур этэреш бирделэр. М. Жэлил. || Шул урында эшлэнгэн яки булган; читтэн китерелмэгэн. Урындагы чимал. II Шул урында торучы, яшэуче; жирле. Урындагы халык.
2.	Нинди дэ булса хезмэт урынында эшлэуче, штаттагы эштэ эшли торган.— Урындагы кешенец Эше эйбэт,— диде Корбангали,— вакытында эшли, вакытында эйбэтлэп торып ашый. Ш. Камал.
УРЫНДАШ и. Тору, яшэу урыннары уртак булган, урыннары янэшэ булган иптэш. Яца шэкертне узе-гез белэн бер я^иргэ урындаш [итеп] алыгыз. М. Гафури. [Мэгъсумгэ анасы:] Ул мэдрэсэдэ курше авыл Шэриф мулланыц балалары Хэмитилэ Вэлид булыр. анлар илэ урындаш булырсыц. 3. Бади. ]
УРЫНДЫК и. Бер кеше утырырлык (гадэттэ арка-лы) утыргыч. Ул зэцгэргэ буялган артсызурындыкка . тырды йэм башыннан кепкасын салып тезлэренэ
куйды. Г. Эпсэлэмов. Нэфисэ, шэлен ицнэренэ кайта- I рып, урындык аркасына таянды. Г. Бэширов.
УРЫНЛАШТЫРУ ф. к. урнаштыру. Фэхри буреге I белэн таягын урынлаштырды. Г. ИбраЬимов.
УРЫНЛАШУ ф. иск. к. урнашу. Хэзер менэ шул I урынлашмаган бала урынлашмаган кее ейдэн чыга-рылды. Ш. Камал.
УРЫНЛЫ рэв. 1. Эйбэт, яхшы. [Селэйман Камил-гэ:] Сине очрату бик урынлы булды эле. h. Такташ. [Гаяз] нэрсэ генэ сейлэсэ дэ килешэ, авыз-борынна- | рын ничек кенэ итеп кыйшайтса да урынлы чыга М. Эмир. | с. мэгъ. Урынлы кицэш.
2.	Тиешле, вакытлы, гадел. [Гелшат:] Солтах абыйныц китуен мин дэ урынлы саныйм. Т. Гыйззэт. Хэрби приказ кебек йэр сузе кискен, йэр сузе уткен. йэм урынлы куелган карар чыгарылды. А. Алиш.
| с. мэгъ. [Колхозчылар] бик урынлы талэплэр куя-лар. 9. Еники.
3.	Нэрсэгэ дэ булса билгелэнеп, алдан уйлап. I Ишек алдында йэр нэрсэ урынлы ясалган. Сейл.
4.	Кирэкле урында, кирэк жирдэ, тиешенчэ. Урын- | лы файдаланганда, байлык начар эйбер тугел дал [ уйлыйм. Ш. Камал.
УРЫНЛЫЛЫК и. Урынлы булу хэле, сыйфаты.
УРЫНЛЫ-УРЫНСЫЗ рэв. 1. Урынлымы, тугелие икэнен уйлап тормыйча, телэсэ кайчан, тиешсез урында яки вакытта. Авыруны урынлы-урынсыз борчымас- | ка тырышу. I I Дерес булса да, урынлы-урынсыз узецне кыстыру килешми инде. Ш. Камал.
2.	Урынын туры китермичэ, телэсэ кая, телэсэ I ничек. Китапларны урынлы-урынсыз кую. Агачларны урынлы-урынсыз утырту.
УРЫНСЫЗ с. 1. Кирэкмэгэн, тиешсез. Халито пи урынсыз психологизмга тартымлык бар. М. Жэлил. ] Баязит, урынсызрак copay биргэнен ацлап, — баш-1 ка суз кузгатмады. С. Селэйманова.
2.	Нигезсез, нахак. Урынлымы, урынсызмы. бетен I эшэкелеклэрне аныц естенэ сылтарга тырыша башлый кешелэр. Ш. Камал. Кинэт аныц йерэгендэ бетен ишеткэн нахак сузлэр, бетен кургэн урынсыз э^эберлэр ечен яшь председательгэ карата хэтэр aq кузгалды. Э. Еники.
3.	рэв. Артык, кирэксез. Кил. тартынма, сыт кочагыма. Юк, урынсыз хэзер оялу. Ф. Кэрим. Куза йома дхмэт, бер суз эйтми: Бэхэслэшу монда урын-сыз. Э. Ерикэй.
4.	рэв. Сэбэпсез, тиешсезгэ, кирэкмэгэнгэ. Лсшги1 расыц, сызланасыц, йич урынсыз .уф!" дисец. М. Г1-1 фури.— Минемчэ, син урынсыз шатланасыц. Ш. Ус манов.
УРЫНСЫЗГА рэв. Кирэкмэгэнгэ, тиешсезгэ. Уры»-сызга тавышлану. Урынсызга тиргэу. □ —Син, Шг | рифулла дус, кулыцны урынсызга кутэрмэ, «улщ| синец эшкэ кирэк булыр. А. Шамов.
УРЫНТЫН рэв. диал. Сиздермичэ, яшерен, астыр тын. Урынтын эшлэу. Урынтын ашау.
УРЫНЧЫЛЫК и. Гомуми, уртак эшкэ кимчелЛ китереп, урындагы тар интересларны гына кузэт|, куздэ тоту хэле. Урынчылыкка каршы керэш. II с. мт I Шуна бэйлэнешле. Урынчылык карашларын ала серу.
УРЫН-ЖИР эк;ый. и. Йокы урыны, йокы кирас яраклары; ятак. Идэн сары гэрэбэдэй ялтырш, урын-э^ир эйбэт итеп я$ыелган. Г. Эпсэлэмов. [№• м;ия] пехтэлекне бик сея. узен бик карый белэ, во, урын-л{ирен бик чиста тота. Э. Еники.J
УРЫП-СУГУ ф. сейл. Урып-жыю. Узебезнец ярт дисэтинэ тарыны иц соцыннан урып-сугып алда М Гафури.
। I
J
I о г с А А
К Я Я н
и р. У*
к<
У<
А Р< бе т К Б
У
КС НС
ка М А; И. ле
ва эп бе. ап ал
udt де; ба. ал. А.
Ус Н9/
УРЫ
319
УСТ
"’ТУРЫП-ЖЫЮ и. а.-х. Уныш жыю, игенне урып Ьэм сугып урнаштыру. Урып-эцыю вакыты якынлаша бит. Г. Эпсэлэмов. Хэзер язгы чэчуне дурт-биш кендэ тэмамлыклар, урып-эцыю даозакка сузылмый. М. Шабай.
УРЫС и. сейл. к. рус. Борын безнец авылга урыс арасыннан сирэк-мирэк кенэ сетне куп бирэ торган яхшы нэселле сыер килеп элэккэли иде. Э. Еники.
Урыс капка — юан баганалар утыртылып тактадан ясалган, ишек алдын бетенлэй каплый торган, кубе-сенчэ тубэле капка. Соцгы елларда гына яцартылып эшлэнгэн зэцгэр буяулы урыс капка аркылы утеп ишск алдына кердек. М. Эмир. Урыс кеянтэсе — к. энэ карагы. Урыс миче — к. рус миче.
УРЯ’ДНИК и. 1. Патша армиясенен казак гаскэр-лэрендэ хезмэт итуче унтер-офицер.
2. Патша Россиясендэ еяз полициясенец тубэн чины. Мин Ниса тутилэргэ кайтып, бэрелгэн-сугылган эцирлэрне юып маташканда, ишек не каты итеп кагып урядник килеп керде. Ф. Хесни. Яшусмер чагын сары мыеклы тупас урядниклары. кара сакаллы кулак атаманнары белэн агу лап узган иске тормыш -ны ул яшьтэн ук курэлмас булды. Г. Бэширов.
УСАК и. бот. Аксыл яшел тестэге шома кайрыл ы, киртлэч яфраклы йомшак агач (кубесенчэ шырпы ясауга китэ). Берэм-сэрэм очраган усакларныц кемеш яфраклары — эцилфердэшэлэр. Э. Еники. Биек тау-ныц башларында каен да усак кына. Жыр.
Усак гембэсе бот.— кызгылт эшлэпэле, ак тыгыз итле, сындыргач бик тиз зэнгэрлэнэ торган гембэ; русчасы: подосиновик. Усак агачы тебендэ кызыл усак гембэсен — табарбыз. Робинзон эзл.
О Усак яфрагы—тиктормас, кыбырсык кешегэ карата эйтелэ.
УСАКЛЫК и. Усак агачы куп булып ускэн урын, усак урманы. Усаклыкта ускэн улэн.
УСАЛ с. 1. Кырыс, мэрхэмэтсез, рэхимсез; явыз. Мэдинэ, энисе белэн генэ кицэшеп, ейдэгелэргэ, бигрэк тэ усал бабасына белдермичэ. этисе турында берэр хэбэр алып кайту сылтавы белэн чыгып китте. Г. Минский. Акча табалмагач, усал кешелэр Квартирдан тотып серделэр. h. Такташ. | рэв. мэгъ. Болай узем шактый усал кыланам. Ф. Хесни.
2.	Уч алу, дошманлык хислэре белэн сугарылган. Усал уй белэн йеру. О дюп йэм аныц тирэсендэ эй-лэнгэн биш-алты егетнец усал ният белэн халыкны котыртып йергэннэрен дэ сизде [Шэйдук]. Ш. Усманов. II Ачу, кырыслык белдергэн; кискен. Усал йез. Усал караш. Усал тавыш. | рэв. мэгъ. Равил усал карый, ул караштан кайберэулэр куркып посадыр. М. Жэлил. || куч. Уткен, чэнечкеле суз турында. Аларныц кыю, усал сузлэрен яратып тыцладылар. И. Гази. Тимерэцанга берэр усалрак суз эйтэсем килеп китте. Н. Фэттах.
3.	Чукый, тешлэшэ, тибешэ торган (кошлар, хайваннар турында). Усал ата каз. Усал этэч. □ Усал эт арттан килеп ер ми кабар. Эйтем. Бу тэн ат белэн ярышырга туры килсэ, яхшы карап бар, усал ат туры килеп, атыцныц бер-бер эцирен ^тешлэп алмасын. М. Гали.
4.	Шук; начар холыклы (балалар турында). Усал идем, Карчык-корчыкларга Бик куп бэла-каза китер-дем. h. Такташ. Кайбер ата-аналар чамасыз усал балаларын кайчак кыйнап-кыйнап та акылга утырта алмагач, [Агзаметдин] янына юри эцибэрэлэр. А. Шамов.
5.	куч. сейл. Ачы, зэйэр, бик каты Усал тэмэке. Усал аракы. □ Сыраларына нэрсэ булса да усал нэрсэ кушканнар булса кирэк. Ф. Хесни. Кене кояш-
лы булса да, кез дигэнец узенекен итэ, м;иле шактый усал иде. Г. Бэширов.
6.	Эдэпсез, эшэке, начар (суз турында). Хизбулла 	Идрисне кургэн саен, шкаф хэтле кибетен-
нэн башын чыгарып. берэр усал суз эйтеп кала иде. К. Нэжми. | рэв. мэгъ. Гыйззэт усал гына сугенеп куйды. Ш. Усманов.
7.	куч. Рэхимсез, кыен. Усал язмыш. □ Тормышныц тискэре, усал, шакшы яклары белэн керэшкэндэ туцсам, арысам эгэр, шул рэхэтминутларныхэтер-лэп эцылынам йэм кеч эцыям. Г. Кутуй.
8.	и. мэгъ. Явыз кеше (карак, хулиган h. б. ш.). Усаллар ошбу эштэн сау калдылар. М. Гафури. — Э тенлэ берэр станциядэ туктап торганда берэр усал килеп ярманы урласа? Г. Гобэй.
О Усал тел — каты, чэнчеп сейлэуче; гомумэн начар уйлы, явыз кеше. Лэкин усал теллэр апасына бутэнчэрэк эциткергэннэр иде булса кирэк. Э. Касыймов. Усал теллэну — начар, тупас сузлэр эйту, авыр сузлэр эйту, чэнчеп сейлэу. Гайшэнец болай. усал теллэнерлек чамасы юк иде. Г. Ибрайимов.
УСАЛЛАНУ ф. 1. Усалга (1—4 мэгъ.) эйлэну. д бала-чага кыйнаган саен усаллана. К. Нэжми. Аныц тыныч, сабыр гына сейлэгэн сузлэре торган. саен кечэя, кискенлэшэ, хэтта усаллана барган кебек иде. Э. Еникн. Каюм болай да ачулы иде, Иб-райны кургэч, тагы да усаллана теште. Г. Гобэй.
2. куч. Кечэю, котырыну (жил, дулкын h. б.). Тау менгэн саен эцил усаллана барып, may башындагы тегермэннэрнец авыр канатларынэйлэндерэ. И. Гази. [Гариф] тискэре Ьэм усалланган дулкыннар белэн эцан-фэрманга керэшеп килэ. Ш. Камал.
УСАЛЛЫК и. 1. Усал кешегэ хас сыйфатлар; усал булу сыйфаты. Салих бу кешенец усаллыгын да, шэф-катьсезлеген дэ белу генэ тугел, ацардан бик курка да иде. Г. Минский.
2. Берэр начар, кабахэт, эшэке эш, кыланыш,'чы-гыш. Алай да инде, ул да кылмаган усаллыкларын калдырмады. Г. Камал. [Фазыл:] дйтэле, Сания, син бит мица карата бер терле усаллык та эшлэмэя-чэксец, шулаймы? Р. Ишморат. П Эшэкелек, этлек, начарлык.— Их. егет, егет, нигэ мине батырырга телис ц, сица ни усаллыгым made? h. Такташ. \Ке-шелэр] безгэ, бигрэк тэ Галимэ апага тагын бгрэр усаллык уйлап килгэннэрдер дип курыктым. М. Гафури.
3. Бэла, бэхетсезлек, кунелсезлек. Авылдагы бетен усаллыкны Миннэн генэ куреп йердглэр. h. Такташ.
УСАЛ-УНТАГАИ м;ый. и. сейл. Ьэртерле начар, явыз кешелэр (караклар, юлбасарлар h. б. ш.). Кеше аягы басмый торган карацгы урыннарында усал-унтагай да, юлбасарлар да яшеренеп ята. Г. Бэширов.
УСТАВ и. Нэрсэнен дэ булса утэлу яки кулланылу тэртибен билгели торган кагыйдэлэр жыелмасы. Хэрби уставны ейрэну. Я^эяуле гаскэрнец сугышчан уставы. || Нинди дэ булса оешманын h. б. ш. тезелеше, аларныц эше турындагы кагыйдэлэр, положениелэр' жыелмасы. .Колхозларда Авыл хуэцалыгы ар теле уставын бозуны бетеру чаралары турында’гы карар, бетен колхозчыларга билгеле булган кебек, аца да билгеле иде. К. Шамов.
УСТА'ВЧА рэв. Уставта |курсэтелгэнчэ, “устав ей-рэткэнчэ.
УСТАНО'ВКА и. Механизм, жайланма. Хэзер [завод] колхоз йэм совхоз терлек фермаларын меха-низациялэу йэм эцылыту ечен пар кече белэн эшли торган установкалар, тракторларга запас частьлар эцитештерэ. Г. Эпсэлэмов. Харьковтан .Елочка" тибындагы ике комплект сыер саву установкасы:
.УТ
320
УТА
кайтып тешуе турында тенлэ генэ хэбэр иттелэр. М. Хэсэнов.
УТ 1 и. 1. Яна торган предметны чорнап алган кызу газлар; ялкын. Ак кар естендэ эллэ нинди кара кулэгэлэр, э^емел-эк^мел килгэн утлар куренеп китте. М. Гали.
2.	Яктырткыч приборлардан таралган яктылык. Ка-равыл ее эчендэ тонык кына ут яна. Т. Гыйззэт. Бераздан Разияныц тэрэзэлэрендэ ялт итеп ут ка-бына. И. Гази. II Кабызылган, яндырылган яктырткыч приборлар турында. Утны естэлгэ кучеру.
3.	куч. Кузлэрдэге ялтырау (гадэттэ кешенен эчке халэтен белдерэ). Ут кабынды кинэт кузлэренэ, Яцаклары янып геллэнде. М. Жэлил. Аныц соргылт кузлэрендэ ниндидер салкын, лэкин етеп алгыч ут бар иде. А. Шамов.
4.	сейл. к. электр. Ут керту. Ут ечен тулэу.
5.	Атыш, ату. Кечле артиллерия уты. □ — Эгэр шул вакытка казаклар китмичэ йаман ут алып барсалар, куперне кутэртерсез. Ш. Усманов. Синец алдыцда ун кат заграждение, синец естецэ эллэ ничэ йез орудиедэн, мец пулеметтан езлексез ут ява. Г. Бэширов. || Сугыш, кечле сугыш хэрэкэтлэре турында. Синец ечен утка керэм, эк;ан алмам. М. Эмир. Бэлки, бу хат соцгы хатым булыр, Иц дэйшэтле утка керэмен. Ф. Кэрим.
6.	Янгын. Ут артык зурга китэ алмады. Г. ИбраЬимов.
7.	куч. Кемне дэ булса билэп алган кечле хис, тойгы. Мэхэббэт уты. □ Ут кабыздыц йерэгемэ, Суларын да сип инде. Жыр. Ялгыш кына сица куз тешерсэм, Яшь йерэккэ утлар кабына. Ш. Маннур. II куч. Кунел кутэренкелеге, дэрт, ялкын, кеч. [Ав-тор, кояшка мерээцэгать итеп:} Бирмэ ут син, миндэ ут бар, Бирмэ якты, якты мин. М. Гафури.
8.	с. мэгъ. Дэртле, кайнар холыклы;,. елгыр, уткеи (кеше турында). Ут егет. Ут хатын. О Ут икэн-сец, ут икэнсец, бигрэк инде, Бер карауда сейдерэ-сец, кейдерэсец. М. Жэлил.
Ут алу — 1) яктырткыч приборны яндыру, ана ут кабызу. Мэктэпкэ килеп ут алды ул йэм килэсе иптэшлэрен кетте. Г. Минский; 2) куч. ут, янгын эйлэндереп алу, чолгап алу, ныклап яна башлау. Бер минутта ейнец эчен тэмам ут алды. Г. ИбраЬимов. Ут кабу — яна башлау. Аргы яктагы атыш кечэй-гэннэн-кечэйде, берничэ урында печэн кибэннэренэ ут капты. И. Гази. Ут корты — к. утлы бежэк (конгыз). — И мрулэрлэр, ут кортлары ич ул, тапкан икэнсез куркырга эйбер; буген яцгыр алдыннан шулай куп чыкканнар. Ак юл. Ут кеймэсе иск.— пароход. [Габ-деннасыйр:] Суда йери торган яца чыккан машина ул, улым. Ут кеймэсе. Русча аны пароход дип атый-лар. М. Гали. Ут иоктасы — туп, пулемет кебек ко-раллар куелган урын. Безнец тарафтан ясалган йем;ум дошманныц моца кадэр безгэ билгесез ут нокталарын ачарга мемкинлек бирде. Э. Айдар. Ут тавы — вулкан. Ут ташы иск.— чакма таш. Ут тегер-мэне — пар тегермэне. [Васальевныц] авылдашы Крючков Михаил биредэ ут тегермэнендэ вальцовщик булып эшли. И. Гази. Ут чэчэк бот.— вак яфраклы, сары чэчэкле, тэбэнэк кенэ сазлык усемлеге; русчасы: лютик болотный. .Ут чэчэк?" Исеме дэ узенэ бик туры килэ икэн. Чыннан да уттай янып торалар бит. Э. Еники.
О Ут ачу — ата башлау, атыш башлану. Кинэт финнар минометлардан ут ачты. Г. Эпсэлэмов. Ут борчасы (кебек) — бик хэрэкэтчэн, елгыр, уткен кеше турында. Ашыга-ашыга кырга килеп эк;итэ Ут борчасы кебек директор. М. Жэлил. Ут йоту — бик
каты кайгыру, хэсрэтлэну.— Бай, сейлэмэ инде, Зин-нэт абый,— диде Гарэфи, ут йотып. А. Расих. Ис-кэндэр байныц Лалэсе Шэрэфем дип ут йота. М. Фэйзи. Ут Йегеру — курку, шом тешу. Бу суз-лэрдэн Шэвэли картныц эченэ тагын ут йегерде. Г. Ахунов. Ут капкан кебек (капкандай) — 1) бик эссе, бик нык кызган; 2) нэреэ эшлэргэ белмичэ, ары чабып, бире чабып. Ут капкан кебек йеру. □ Бергу керэ, берэу чыга—барысы да ут капкан кебек ашыга, кабалана. И. Гази. Ут кебек (шикелле, кук) —1)бик кайнар, эссе. Ул узенец ут кебек кайнар кулы белзн Хэлимнец кулын тотты. А. Шамов; 2) бик ча> уткен; житез, булган. Бэлэкэй егет булса да, эшенд> ул ут кебек. Ш. Маннур; 3) бик ачык (бигрэк тэ Кызыл, куе сары) тес турында. Зэцгэр чишмэ кум ягыннан килгэн шэфэкъ кызыллыгы, фарыз булмги нец тэрэзэсенэ тешкэч, ерактан ут кебек кызарип яна. Г. ИбраЬимов. Кайарманов килэ ат естенЛ Ут кук яна кызыл ордены. Н. Баяи. Ут кузле (куз)-1) кыю, уткен, тере карашлы; 2) купне курэ, тиз куреп елгерэ торган кешегэ карата эйтелэ. Уткузл. егет. Ут куршесе — янэшэ йортта яшэуче. р Минем ут куршем ЛС,омагайны Сэхипгэрэй Мирзе бары этенэ суккан ечен кыйнап утерде. М. Фэйзи. Ут салу—яндыру.— Жизни, энризни, сезнец келм, артында бер кеше ут салып маташа. Т. Гыйззэт. Уг терту — к. ут салу. Ут уйнату (еерту) — бик кызу, бик нык, бетен кечне салып эшлэу. [Йэуф:] Ут вертеп ташладык, Саттар абзый. Синец сметалар бер-сузсез утте. Э. Фэйзи. [Зэйнэпбану] у куга артык куцел салмады, инде эшкэ тотынса, утлар уйнаш иде. Г. Бэширов. Ут чыгару — 1) янгын барлыкка китеру; янгынга еэбэп булу; 2) бик нык эшлэу яки нык басып йеру.— Э эшкэ, кешелэрне эшлэтергэ кила, уя чыгара. Р. Ишморат; 3) кискен итеп, бик уткеи ите?. кызып сейлэу. Ут чыккан кебек (чыкканмыни)-1) бик нык ашыгу турында; 2) бик нык тавышлаи гежлэу турында. Бетен барак ут чыккан кеба шаулый бит. Г. Эпсэлэмов. Ут чэчу — 1) кыю, киска, сейлэшу. [Кируш картныц] йич теле телгэ йокяш инде, авызыннан ут чэчэ. М. Гали; 2) зэЬэр, ачулы караш турында. Бик нык ачуланган,---кузлэре у«
чэчэ иде. Э. Фэйзи. Ут ягып — бик каты, бик ны (кычкырышу турында). Эллэ нидэ бер утягып там шабыз да, шуннан соц атналар буе бер-беребеза эндэшмичэ йерибез. М. Галэу. Ут яну (уйнау)-1) кыю, уткен карашлы булу; 2) бик кайнар, ут кебек эссе булу. Ут яна иде шунда битлэрец.— Биш акыллым,— дидец. Ш. Маннур. Ут еермэсе— терле сугыш коралларыннан берьюлы ачылган ут, кечле атыш. Утка баскан (мэче) шикелле — нэреэ эшлэрп| белмичэ. Утка бастыру — 1) нинди дэ булса эшне бик кызу тотып, нык эшлэту, ашыктырып эшлэту;
2) бик нык ачулану, тиргэу. Утка куреиу — рентген-да каралу.— Иртэгэ иртук врачка барып, каннаЛ алдырып, утларга куренеп кайтырга кирэк. Ш. Хе-сэенов. Утка салу — кемне дэ булса кечле кайгыга, сагышка дучар иту. Утка тоту — билгеле бер каратэ, урынга терле сугыш коралларыннан кечле ап башлау, ут ачу. Икенче улы Гайшэнец Хезмэт или флотта. Ул кызыл корабльлэрдэн Дошманны толи утка. 9. Исхак. Уттан алып суга салу — бер бэлад« икенче, тагын да зуррак бэлагэ дучар иту. Утта курыккандай курку — бик нык курку.
УТ II и. иск. к. улэн.
УТАМАН и. диал. к. узаман. Алай булса, бела ник белмэскэ: шайтан такмагыныц утаманы ул. Г. Ахунов. [Карышкан кызлары] утаман, алар Алу-вакыт карышалар, буйсынмыйлар. Г. Эпсэлэмов.
УТА
321
УТЛ
УТАР и. 1. Терлеклэрне ha вада тотар ечен ферма ихатасында киртэ белэн уратып алынган урын. Алар янэшэ атлап узэк ферма утарына таба юнэлделэр. М. Хэсэнов. Абзардан барлык сыерларны утарга чы-гарганнар. Э. Еники.
2. иск. Гадэттэ бай йорт-каралтылары булган ал-павыт жире, билэмэсе. Сукачылар, алпавыт утарын-нан бу якка таба м;илдерткэн атларга текэлеп, бер урында катып калдылар. И. Гази.
УТАУ ф. 1. Игенне, яшелчэне. жимеш бакчаларын чуп улэннэрдэн чистарту, чуп улэннэрен йолку. Ту-тэллэргэ су сибу, усемлеклэрне утау, сирэклэндеру эше езлексез кайнап тора. Ш. Камал. Ул эллэ чэчэклэр эн;ыя, эллэ чуп утый, еш кына башын кутэреп Хэлимгэ йомшак итеп елмаеп карый. А. Шамов. II Агачнын ботакларын кисеп сирэклэу, куплэп сын-дыру, чэчэклэрне куплэп езу, кису. Картныц ута-выннан соц йэр агач, йэр куак м;ыйнакланып, бер-берсеннэн аерылып, бетен бакча эче иркенэеп, як-тырып китте. Э. Еники. II куч. Куплэп утеру, кыру. [Лашманов:] Хэзер [большевикларныц] авыллардагы иярченнэрен дэ утарга кирэк. Т. Гыйззэт.
2. куч. Бер нэрсэ дэ калдырмыйча урлап жыеп чыгу яки ашап бетеру. Малайлар кыярны утап чык-каннар. □ Эрсез кээцэлэр, караучысыз калган бак-чаларга кереп, яшелчэлэрне утыйлар. М. Галэу.
УТАУЧЫ и. Чуп улэннэрен утау белэн шегыльлэ-нуче. Кэбестэ м;ыючы, чегендер утаучылар да м;ый-налдылар. Ш. Камал.
УТИЛИЗАТОР и. 1. Ниндн дэ булса ташландык нэрсэлэрне эшкэрту машинасы, жайланмасы.
2. Утилизация производствосында эшлэуче.
УТИЛИЗА'ТОРЛЫК и. Нэрсэне дэ булса утилиза-циялэу буенча булган эш.
УТИЛИЗА'ЦИЯ и. Бер файдаланган нэрсэне кабат куллану, файдалану эше. II Нинди дэ булса ташландык нэрсэлэрне чимал, ярым фабрикат h. б. итеп файдалану.
УТИЛИЗА'ЦИЯЛЭУ ф. Ташландык, калдык нэрсэлэрне кабат файдалану, файдалы итеп куллану. }К,ы-лыны утилизациялэу.
УТИЛИТАРИЗМ и. 1. филос. Кешенец барлык эшлэре шэхси файда кузэтугэ нигезлэнгэн дип ейрэтэ торган ндеалнстик философик-этнк тэгълимат.
2. Бэрнэрсэдэн материаль файда кузэтугэ омтылу-чанлык, йэрнэрсэдэн файда кузэтучэнлек.
УТИЛИТАРИСТ и. 1. филос. Утилитаризм тараф-дары.
2. Файда артыннан куучы, бетен нэрсэгэ тар практик кузлектэн чыгып караучы. [Рэхим:] Суз бит хезмэтнец практик эйэмияте турында бара. [Зайид:] Практик эйэмият турындамы?! Фэндэ утилитарист булырга ярамый. А. Расих.
УТИЛИТАР с. Практик файдалануны, куллануны гына куздэ тоткан, практик. Утилитар белемнэр.
УТИЛИТАРЛЫК и. к. утилитаризм. | с. мэгъ. Ути-литарлык карашлары.
УТИЛЬ и. Турыдан-туры файдалануга яраксыз, лэкин чимал буларак кулланыла торган терле ташландык эйберлэр (металл ватыклары, чупрэк-чапрак, кэ-газь h. б.). || сейл. Файдалануга яраксыз, кирэксез нэрсэ; иске-москы.
УТИЛЬСЫРЬЁ и. сейл. к. утиль. Пионерлар бик куп эшлэгэн. Утильсырье бик куп эцыйганнар. Б. Такташ.
УТКАБЫЗГЫЧ и. Махсус таштан очкын чыгарып, бензин сендерелгэн филтэгэ ут кабызу жайланмасы. Ленинград халкы--[камалышта калгач] калайдан
тимер мичлэр, шырпыны алыштыручы уткабызгыч-лар ясады. Робинзон эзл.
УТКОЙРЫК и. зоол. Милэш чыпчыклары семьялыгыннан хэрэкэтчэн, жирэн койрыклы кечкенэ генэ сайрар кош; русчасы: горихвостка. Язгы авазлар [бирел], тургайлар туктаусыз турелдэде,---уткой-
рыклар сызгырган аваз чыгарды. Г. Хэсэнов. Чишмэ чыккан тештэ йэрчак кошлар була. Энэ уткойрык таштан ташка йегереп йери. М. Хэбибуллин.
УТ-КУЗ м;ый. и. Янгын, пожар.— Берук инде менэ шундый квзге пычракгла ут-куз чыга курмэсен, ура-мы белэн себереп алып китэр! Э. Фэйзи. Тубэлэрдэ, урам чатларында курку белмэс ПВХО дружиначы-лары шэйэрне ут-куздэн саклый. Г. Гобэй.
УТЛАВЫК и. иск. к. утлау I. Елга буйларындагы утлавыклар.
УТЛАНУ: кузлэр утлану — 1) ачудан кузлэр ут я ну, кузлэрдэ ачу чагылу. [Зелхиэк^энец] тулы йезе кучкылланып кызарган, кара кузлэре утланган иде. М. Эмир; 2) шатлыктан, дэрт-мэхэббэттэн кузлэр ялтырау.
УТЛАТУ ф. Утлап (II) йерергэ мемкинлек биру. Рэхим, [кэм;эне] тынычландыру ечен, юлдан читкэ чыгып, аны чирэмдэ бераз утлатып алды. А. Расих.
УТЛАУ I и. Улэнле жир, кетулек. вмэчелэр ат-ларын туарып, су буена утлауга м;ибэрделэр. М. Галэу.
УТЛАУ II ф. Кырда кетулэп, улэн ашап йеру (терлеклэр турында). Яцгырлар белэн купереп киткэн курпы каплаган ямь-яшел аланда еч ат утлап йери. А. Гыйлэжев. Сабанчылар угезлэрен тугарып, утларга м;ибэрделэр. Р. Фэхретдинов.
УТЛАЧ с. Жнтез, кыю, кечле. Арыслан кебек ут-лач егет.
УТЛЫ с. 1. Уты булган, ялкынланып торган, янып торган. Хисапчы Муса, урта бармак чаклы итеп тергэн утлы тэмэкесен естэл читенэ куеп, зур-зур кенэгэлэр естендэ утыра иде. Э. Еники.
2. куч. Очкынланып, дэрт, кечле хис белдереп торган. [Кызныц] утлы кара кузлэренец ягымлы матурлыклары егетнец башын эйлэндерде. К. Тинчурин. II Куцеллэрне жилкендереп кечле хис, дэрт уята торган, ялкынлы. Вагыйзовныц утлы сузлэренэ чыра-ен сытып читтэ утырган-------Байгилдиев алкышка
катнашмады. К. Тинчурин. Йерэклэргэ кабынып утлар яга Коммунаныц утлы эцырлары. h. Такташ.
3. куч. Дэйшэтле, куркыныч. YmmeK утлы давыл-ларны, Кичтек зур елгаларны. Э. Ерикэй.
Утлы бежэк (коцгыз) зоол.— карангыда узенец тэненнэн яктылык чыгара торган бежэк; русчасы: светляк, светлячок. Вавада нечкэ йэм якты эзлэр калдырып, утлы беэкрклэр очты. Г. Эпсэлэмов.
О Утлы кумергэ (табага) баскан кебек — чыдам-сызлык курсэту, тыныч кына урынында тора алмау. [Казак] борчуга теште, утлы кумергэ баскан кебек бер урында тора алмый башлады. И. Гази. Утлы табага бастырган кебек — бик каты, бик нык. Ветфельдшер Сэлим абыйны утлы табага бастырган кебек кыздыра. Г. Эпсэлэмов. Утлы табага бастыру— 1) бик каты а чулану, тиргэу; 2) куп мэшэкать ясап борчу тудыру. Балалар утлы табага бастыра: 3) уч алу, жэзага тарту; кирэген биру.— Туктагыз эле, Идел буйлап килеп эцитсеннэр [аклар], утлы табага бастырырмын эле мин сезне! И. Гази.
УТЛЫГУ ф. Ачыгудан, артык ябыгудан эчкэ батып керу (бит, эч турында). [Мэрьямнец] йезе ап-ак. ---Яцаклары, тиресе итенэ ябышып, эчкэ утлыгып кергэн. Г. Ибрайимов.
УТЛЫК I и. Терлеклэргэ азык салып ашату ечен махсус жайланма. Коридорда, ике яклап, берэр, ике-шэр баш ат йэм сыер торырлык итеп эшлэнгэн
21 А-562
УТЛ
322
УТЫ
аерым булмэлэр, аларныц йэрберсендэ-----утлык-
лар, тагараклар. М. Гали.
УТ ЛЫК II и. Самовар тебе, челтэр астында утлы кел жыйнала торган урын. Алар утлыгы мримерел-гэн---самовардан-----гадэттэ эчелэ торган чэйне
эчтелэр. Ф. Хесни. II Мич авызында учакка каршы якта, мичнен кызулыгын саклау Ьэм кумерлэрне тартып кую ечен зур булмаган уем; сукыр учак.
УТЛЫ-КЫЗЫЛЛЫ с. Куе кызыл, кып-кызыл. Тау-тау булып нурланып, утлы-кызыллы, карасу томанлы булып яналар [болытлар]. Г. Ибрайимов.
УТЛЫ-ЯШЕЛЛЕ с. Кызыллы йэм яшелле. Яцгыр туктап беткэн, матур гына утлы-яшелле булып, дуга кебек кэкрэеп тешкэн салават купере дэ чыкты. М. Гали.
УТОПИЗМ и. филос. Буш хыялга бирелу, утопия-гэ омтылу.
УТОПИК с. 1. Утопиягэ, хыялга нигезлэнгэн; фэн-чэ булмаган.
2. Тормышка ашмый торган, реаль булмаган. Утопии хыяллар.
3. эд. к. утопия (3 мэгъ.).
Утопии социализм (яки коммунизм) — жэмгыять-не узгэртеп кору планнарын реаль тормыш шартла-рыннан йэм сыйнфый керэштэн аерып караган, К. Маркска кадэрге социалистик тэгълимат.
УТОПИКЛЫК и. филос. Утопик булу. Теориянец утопиклыгы.
УТО’ПИЯ и. 1. филос. Жэмгыять усешенен объектив закончалыкларын фэнчэ анлауга нигезлэнмэгэн социаль узгэртеп кору, идеаль жэмгыять тезелеше турындагы тэгълимат. [Деньяныц якты акыллары] Ярым юлны гына уткэннэр:—Бэхетсезлэр куцелен юатырга .Утопия' им;ат иткэннэр. Ш. Маннур.
2. Фантазия, тормышка ашмас хыял.
3. эд. Тормышта булмаган нэрсэне бар итеп, язу-чынын фантазиясен чынбарлыкта булган кебек итеп сурэтлэгэн эсэр.
УТРАК с. Гел бер урында даими яшэуче. Утрак халык. I! Бер урында гына даими тормыш алып баруга бэйлэнешле.— Эйдэ, бабай, без иц элек Берэр мрирдэ корыйк торак, Утрак тормыш бит яхшырак. Яшь ленинчы. II и. мэгъ. иск. Даими яши торган урын. Утракларын ташлап китэргэ мээ^бур иту. Сейл.
Утрак иту иск.— даими тору, яшэу урынына эй-лэндеру. Ата-бабалар тарафыннан елга буйларыныц утрак ителуе.
УТРАКЛАНУ ф. Утрак хэлгэ кучу, утрак тормыш белэн яши башлау. Иделнец кенчыгыш ярында ут-раклану.
УТРАКЛАШУ ф. к. утраклану.
УТРАКЛЫК и. Утрак тормышта яшэу. Утраклык-ка кучу.
УТРАКСА: утракса нервысы анат.— бил, утыру урыны, бот йэм тез асты мускуллары эше белэн ида-рэ итэ торган ин зур нерв бэйлэме, ул зарарланудан ишиас авыруы барлыкка килэ.
УТРАУ и. Ьэр ягыннан да су уратып алган коры жир. Олы Шырдан урен менгэч тэ, дицгез уртасындагы биек утрауга салынган Зея шэйэре куренде. М. Гали. Дицгез эчендэ утрау бар, аныц естендэ кала. Дэрдмэнд. || куч. Тирэ-юньдэгелэрдэн читтэ, аерылып торган нэрсэ турында. Казан вокзалында Мэскэугэ китуче .Татарстан" поездын озатырга тешкэн йезлэгэн халык арасында алар аерым утрау булып басып торалар иде. А. Гыйлэжев.
УТРАУЛЫК и. Утраулар теркеме яки тезмэсе; архипелаг.
УТ-СУ: утка-суга керу (кем-нэрсэ ечен)—мемкин булганнын барысын да эшлэу. Дусты ечен утка-суга
керергэ эзер булу. Утны-суны кичу—терле кыен-лыклар куру, бик куп авырлыклар кичеру.— Тотыл-мае, утны-суны кичкэн егет ул. Т. Гыйззэт. Утны-суны кичеп, кешелеккэ Яулап алдык беек чынлыкны. М. Жэлил.
УТЧЫК и. Кечкенэ генэ яктылык. Тын гына яткан карацгы урамда куренеп, тагын югалып, кечкенэ утчыклар айкала башлады. Г. Бэширов.
УТЧЫЛ и. зоол. Корты усемлеклэргэ зарар китерэ торган зур булмаган кубэлэк; русчасы: огневка. Еш кына карлыгандг йэм крыжовникта утчыл дип аталган корт була. Азат хатын.
УТЫЗ сан. 30 санын йэм микъдарын белдерэ торган суз. Яшькэ дэ инде ул шактый, утызныц теге ягында. А. Шамов. Утыз теш арасыннан чыккан суз утыз кешегэ м;итэ. Мэкаль.
О Утыз тугызлы — нормаль ук булмаган, акылга зэгыйфьрэк кеше турында; жинел холыклы.
УТЫЗАР Бул. саны. к. утыз. [Фэрдэнэ:] Гектары-на утызар тонна [тирес] чыгардык. Р. Ишморат. Озакламый таш урамнарында Утызар катлы йортлар салыныр. Э. Ерикэй.
УТЫЗЛАП Чама саны. к. утыз.— вч-дурт кен эчендэ утызлап саванны тезэтеп ташладык. Т. Гыйззэт. Бэкер, уз кул астында утызлап кына кеше белуга карамастан, безне йаман алга естери. К. Нэжми.
УТЫЗЛЫ с. Номеры утыз булган (мэсэлэн, аяк киеме, жеп й. б.). Ойгэ килеп кергэч тэ, Хэмдия щ I эувэл тушэмдэ эленеп торган утызлы лачпага игъ-тибар итте. Н. Фэттах.
УТЫЗЛЫК и. иск. сейл. Утыз сумлык, утыз сумга йери торган кэгазь акча. Утызлыкны ваклау.
УТЫЗМЕЦЧЕ и. тар. 1955—1957 елларда, партия чакыруы буенча, шэйэр предприятиелэреннэн йэм учреждениелэреннэн экономик яктан артта калган I колхозлар белэн житэкчелек нту ечен жибэрелгэн 30 мен алдынгы хезмэткэрнен берсе.
УТЫЗЫНЧЫ Тэрт. саны. к. утыз.— Хезмэт сро- | гыцны кайчан тутырып кайттыц соц эле, якташ! — Менэ эле утызынчы елныц кезгндэ генэ. М. Галн.
УТЫН и. 1. Ягар ечен кисеп йэм ярып махсус хэзерлэнгэн агачлар. Мичтэ Наман коры утыннар дерлэп яна, м;ил чатыр брезентын лыпылдата. Г. Эпсэлэмов. Чэчу естендэ кулны татарлык булмасын ечен, утынны да куп итеп ярып куйдылар. Г. Бэширов. II с. мэгъ. Утын саклау ечен билгелэнгэн. Мукле абзар, лапас, баз есте, утын сарае, тоташ-тан тезелеп китеп,----чыпчык та очып чыкмаслых
булган. Сов. эд.
2. куч. сейл. Мэгънэсез, ангыра кеше турында. [Сэу-дэгэр спекулянт] Базга кумгэн акчаларны, ескэ кигэн иске тун! Бер фэкыйрь булган, имеш, танытмый ягъни, и утын! М. Жэлил.
Утын балтасы — утын яру ечен кулланыла торган авыр калын балта; русчасы: колун.
О Утын агачы — к. утын (2 мэгъ.). [Мицнулла I кара сакаллыга:] Син узец утын агачы! И. Газн. Утын вату — нинди дэ булса ярамаган нэрсэ эшлэу. Капуста, пошынып, Рэхимгэ куз ташлады.— Сез. курзсец, узегезнец дуамаллыгыгыз аркасында м;и-тэрлек утын ваткансыз! А. Расих. Утын тумэре — 1) к. тумэр (1 мэгъ.); 2) куч. туп. кыска буйлы, юан. авыр хэрэкэтле яки булдыксыз, ангыра кешегэ карата эйтелэ.
УТЫНЛЫК и. 1. Утын киселэ, ярыла, еелэ йэм саклана торган урын. сарай.— Мин дэ менэ,— дигэн булды икенче берэусе,— балтаны утынлыкта калдыру урынына монда кутэреп килгэнмен. И. Гази.
УТЫ
323
УТЫ
2. с. мэгъ. Утынга китэ торган, утыннан башкага яраксыз (агач турында). Утынлык каен. Утынлык бурэнэ.
УТЫНЧЫ и. иск. 1. Утын белэн сату итуче кеше.
2. Утын хезмэтендэге кеше, утын кисуче, утын кисеп ташучы. Наратлар шартлап ярыла ту цып — суык, суык! д утынчы тунын сала кызып. 3. Мансур. Шундый тын, яхшы haeada безнец утынчы исэ Алны-артны, уцны-сулны белмичэ утын кисэ. Г. Тукай.
УТЫРГЫЧ и. Утырыр ечен махсус эшлэнгэн, ясалган урын. .Кара малай' да Гелфия янына, утыргыч артындагы кечкенэ мэйданчыкка, менеп баапы. Р. Техфэтуллин. Урам як утыргычка утыр-дым да каршымдагы куакларга карап тын калдым. Э. Баянов. || сейл. к. урындык. Кинэт малай, утыргычка тезлэнеп, тэрэзэдэн башын чыгарды да кычкыра башлады. Д. Аппакова. II куч. сир. Хезмэт урынын белдеру ечен кулланыла. Бэлки. Гыйльман стар-шинаныц утыргычы алдагы кеннэрнец берсендэ Хэмэй картныц утырганын кетэ торгандыр?! X. Кэрим.
УТЫРДАШ и. Энгэмэдэ, сейлэшудэ катнашучы, кем белэн дэ булса сейлэшеп утыручы. дхмэтнец ацлатмасы утырдашларын тулысынча канэгатьлэн-lepde. Ш. Камал.
Утырдаш булу—гэп кору, сейлэшеп, фикер алы-шып утыру. Муса белэн утырдаш булу куцелне кутэрэ иде, ничектер шунда м;аныц рэхэтлэнэ иде. М. Максуд.
УТЫРДАШЧЫ и. к. утырдаш. Утырдашчылар, яца гайбэтлэрне уртаклаша-уртаклаша, бер самовар чэй эчеп бетерделэр. М. Галэу.
УТЫРМА 1 и. 1. Нинди дэ булса матдэнен сыек-лык, эремэ тебенэ утырган вак кисэклэре. Тоз утыр-масы. Кристалл утырмасы.
2. с. мэгъ. Утырмага бэйлэнешле. Утырма кат-лам. Утырма ком. II геол. Минераль йэм органик матдэлэр утыру, аларныц экренлэп тыгызлану йэм узгэрулэре аркасында барлыкка килгэн. Утырма may токы чнары.
УТЫРМА II с. Кайтарып куелмый торган, тез, турыга бастырып куелган. [Г. Тукайныц] даими яратып кигэне: утырма яки кайтарма якалы кулмэк, ишел-гэн ефэк билбау. И. Рэмиев.
УТЫРМА III и. этн. Хатын-кызларнын уз кардэш-лэрендэ, туганнарында кул эше белэн озаклап кунак булу йоласы. Ул хатыны }К,омабикэне дурт-биш кенэ кен моннан эувэл бер айга утырмага дип Казанная йез егерме чакрым читтэге якын кардэшлэренэ озаткан иде. Ш. Мехэммэдев. Кызлар вэ яшь килен-нэр, чит авылларга кунакка утырмага барганда да орчык, каба кеби м;еп эрли торган коралларын кал-дырмый асып барып, анда да ейдэге кебек эшлилэр. 3. Бэшири.
УТЫРМАЛЫ с. Утыртып кына куела торган. Халисэ. естэлгэ куелган утырмалы кезге каршысына килеп, кат-кат уз-узен карады. С. Рафиков.
УТЫРМАЧЫ и. Утырмага килуче. Кич утырган яшь кызлар, утырмачы балдызлар! Чубек бармы, чубек?! LLI. Маннур.
УТЫРТКЫЧ и. Яшелчэ, агач усентелэре утырту ечен махсус машина. Бэрэцге утырткыч. Тренте утырткыч.
УТЫРТМА с.- 1. Вертикаль рэвештэ эшлэнгэн. Утыртма читэн. □ Бу матур йорт, аныц янындагы утыртма коймалар белэн эйлэндереп алынган кечкенэ шомырт, канэфер бакчасы------уз теслэре, уз
рэвешлэре белэн аерылып торалар иде. С. Рафиков.
2. к. утырма II. Утыртма яка. □ Моннан элек [мастерскойда] иске форма — малайлар ечен утыртма якалы китель йэм чалбар теккэннэр. Азат хатын.
УТЫРТУ ф. 1. Устеру максаты белэн, усемлеклэрнен тамырын, булбелэрен, орлыкларын жиргэ куму. Агач утырту. Кэбестэ утырту. Бэрэцге утырту. □ Ул каеннарны аныц бердэнбер улы — Патрасы утыртты. А. Шамов. Беренче класслар табигать почмагында ике эрм;эгэ кабак утырталар. Г. Гобэй.
2.	Утырырга булышу, тэкъдим иту яки мэжбур иту. [Низами] урынына кечкенэ башкорт малаен утырттым. М. Эмир. Директор Шэйхаттар бабай-ны, ицнэреннэн тотып, йомшак диванга утыртты. Г. Гобэй. II Кая да булса бару, киту ечен урын алуга, урнашуга ярдэм иту. Машинага утырту. Автобуска утырту. □ Атасын поездга утыртып, узенец тешкэн ноиерына кайткач, Сабир энесенэ хат язды. Г. Ибрайимов. || и. мэгъ. Кая да булса киту алдыннан урынлашу, урын алу ечен вагонга, пароходка, само-летка керту эше. Сэгать тенге уникедэ ТУ-114 са-молетына утырту башланды, Каз. утл.
3.	Берэр нэреэ эшлэргэ тэкъдим иту яки мэжбур иту. Тегэргэ утырту. Баланы дэрес карарга утырту. □ Вэли абый белэн берничэ тапкыр тиргэшеп, урыны килгэндэ юмалап, [Газизэ] аны Габдулланыц чи-теген ясарга утыртты. Э. Фэйзи. II сейл. Кемне дэ булса берэр эшкэ билгелэу, нинди дэ булса эш йеклэу.— Нинди эцаваплы эшкэ шундый нэмэреэне утыртып куйганнар бит. Г. Гобэй. II Нинди дэ булса режим сакларга мэжбур иту, узенне нэрсэдэн дэ булса чиклэу (гадэттэ туклануда). Бэрэцге б-лэн суга утырту. Сеткэ утырту.
4.	Ирегеннэн мэхрум итеп кая да булса ябу. Га-уптвахтага утырту. □ Колхоз атларын имгэткэн ечен термэгэ утыртылган теге тавык Мортыйны хэтерлисецме? Г. Эпсэлэмов. || Хэрэкэт иту мемкин-леген чиклэп, кайда да булса тоту, ябып кую. Чит,-леккэ утырту.
5.	Кеймэ кебек нэреэлэрнен хэрэкэтен туктату, нинди дэ булса каршылыкка (сайга, комга й. б.) кер-теп тоткарлау. Дулкыннар бер бэреп, кеймэне югары сикертэ, кире кайтып, комга утыртып куя. Ш. Камал.
6.	Нэрсэне дэ булса берэр эйбер очына кидеру. Балтаны сапка утырту. □ Аннары, кармакларга суалчаннар утыртып,----суга ыргыттык. М. Хэсэ-
нов. Учак авызына кумер тешэ башлагач, сарык башын таякка утыртып, етэргэ тотындылар. А. Расих.
7.	Тайган, каймыккан, чыккан буынны, сеякне уз урынына урнаштыру, кире нормаль хэлгэ кайтару. Тайган кулны утырту.
8.	Нэрсэне дэ булса вертикаль хэлдэ ныгыту, бастырып ясап кую; вертикаль хэлдэ кая да булса урнаштыру. Никитин проммэйданда тэрэзэгэ пыяла кую, ишеклэр утырту------эшлэрендэ кешелэрнец
артык куп булуын----уз кузе белэн курде. С. Ра-
фиков. Бер кичне чокырлар казып, баганалар утыртып чыктык. Э. Касыймов. Монтажчылар завод кор-пусыныц галэмэт юан, биек тимер-бетон баганала-рын утырталар. М. Хэсэнов.
9.	Берэр нэрсэне кая да булса урнаштыру, кую. Хатын теге кара чулмэкне,-------тэлинкэгэ куеп.
естэл естенэ китереп утыртты. А. Шамов. Камэр карчык кайнаган самоварын естэлгэ утыртты. М. Мэйдиев. Хэят, ишек ачарга тешкэн асрау кызга кулындагы чэчэклэр бэйлэмен биреп: „Суга утыртып, минем булмэгэ кертерсец',— диде. Ф. Эмирхан. I! Ашамлык, эчемлекне естэлгэ биру, китеру. Аш утырту. □ Энкэсе чэй утырта, куя ак маен. Ф. Кэрим.
10.	Тегеп беркету (яканы, жинне й. б.). Яка утырту. □ [ТАгьиали тунныц]----м;ицнэрен утыртты
21*
УТЫ
324
УТЫ
да киц сэкегэ эцэеп утуклэргэ тотынды. Г. ИбраЬимов.
11.	Чеби, бэбкэ чыгару ечен (тавык, урдэк h. б.ны) оядагы йомыркалар естенэ урнаштыру. Каз утырту. Тавык утырту.
12.	куч. сейл. Китереп бэру, ору, нык итеп сугу. Матрос киемле тиз генэ бер кулын ычкындырды да надзирательнец кабыргасына шундый ипле итеп утыртты. Г. Гобэй.
13.	куч. сейл. Алдау.
УТЫРУ ф. 1. Аяк есте басып торган яки яткан хэлдэн аякларны сузып, салындырып яки беклэп арт белэн урындыкка, идэнгэ Ь. б. тиеп урнашу, гэудэ-нен еске яртысын гына вертикаль хэлгэ кую. Василий торып утырды да, ничек тынычланырга белмэ-гэндэй, тезлэрен кочаклады. Э. Еники. дхмэт, каби-нетныц аулаграк почмагына чигенеп, урындыкка утырды. Ш. Камал. || Шул хэлдэ булу. Йц турдэ, аркылыга куелган естэл артында, генеральный директор утыра. М. Хэсэнов. || Шул хэлдэ нидер эшлэу, берэр нэрсэ белэн шегыльлэну. Уц йэм сул якта ташлы кыя, may астында бер малай елгада кармак салып утыра. А. Эхмэт. Мэдинэ берузе дэфтэр-лэр тезэтеп утыра иде. К. Нэжми. Сэкедэ Галимэ каба белэн эцеп эрлэп утыра. М. Фэйзи.
2.	Берэр жиргэ бару ечен кая да булса урнашу, шуннан урын алу. Икенче кенне, теш вакытларында, Газинурлар Бегелмэ вокзалында вагонга утырдылар. Г. Эпсэлэмов. Киту вакыты м;иткэч, машинага шо-фердан башка Галиуллин белэн мин генэ утырдык. Г. Кутуй.
3.	сейл. Нинди дэ булса эштэ булу, шул эшкэ ныклап урнашу Ьэм озак эшлэу турында. Тагы бераз укырга да,---зур бер урынга утырырга гына
иде. Г. ИбраЬимов. Билгеле, эшли белмэгэн кеше унбиш елдан бирле бер ояда утыра алмас иде. Э. Еники.
4.	Эшсез, хэрэкэтсез хэлдэ булу яки ял иту. Катя, ак халат киеп, чиста, иркен булмэдэ берузе утыра иде. Г. Эпсэлэмов. || Берэр жирдэ (мэжлестэ, концертта, туйда Ь. б.) ял иту, кунел ачу Ь. б. ш. максат белэн булу, катнашу. [Хэмидэ;] Кара эле, кем,	мэшэкатьлэнмэгез, мин озак утырырга
килмэдем. Г. Камал.
5.	Кайда да булса даими рэвештэ яки озак вакыт-лар булу, беркая да чыкмый тору. Тик минем эти белэн эни. Хэмидэ эби белэн Фэхри бабай гына урам-га чыгарга оялып, куркыпейдэутыралар. М. Гафури.
6.	Билгеле бер урынга урнашу, билгеле бер жирдэ тезелу. .Яца юл' колхозыныц алачыгы Гэделэй чши-мэсе буена утырган. М. Шэрифуллин. Европа белэн Азияне аерган тынгысыз Яб,аек суыныц уцъяк ярын-да. Чаган елгасыныц Ж,аекка килеп кушылган м;и-рендэ, утыра бу шэйэр. Э. Фэйзи.
7.	Тоткынлыкка элэгу, иректэн мэхрум булу.— Бераз утырып чыктым мин, Хэкимэ^ан абзый. А. Шамов. [Бик тимер:] бченче ел Мирвэлине термэдэ утырган дип ишеткэн идек. Т. Гыйззэт.
8.	Нинди дэ булса режим сакларга мэжбур булу, узецне нэрсэдэн дэ булса чиклэу. Диетада утыру. II Бер терле азык белэн генэ туклану. Бэрэцгедэ генэ утыру. Свттэ генэ утыру.
9.	Хэрэкэт итудэн, очудан туктап бер урынга куну, хэрэкэтсез тору (кошлар, бежэклэр турында). Ботакта карчыга утыра. Э. Баянов. || Жиргэ тешу (парашютчы, самолет турында).
10.	Кая да булса тешу, куну; берэр нэрсэнен естенэ яки тебенэ жыелу (Ьавада очып йергэн нэрсэлэр яки сыеклыктагы кисэкчеклэр турында). Тузан
утыру. Ком утыру. Лэм утыру. □ Мич--------купим
сыланган, йэрбер сылау естенэ калын корым утырган иде. Г. Гобэй.
11.	Кая да булса нык яки тирэн кереп урнашу. Упкэдэ пуля утыру.
12.	Жиргэ, суга бату, сену, ину. Йеге авыр кои | бу бер тэулектэ ярыйсы ук утырган иде. Г. Минский. &ч кат йорт биеклеге салгач, [завод] стенам j утырды. С. Рафиков. || Нинди дэ булса тоткарлыкка 1 очрап, тертелеп туктау, алга бара алмау. Акларнщ [ берничэ тоз баржасы сайга утырган, ул баржалар- । ны бушату ечен авылдан кеше куалар иде. И. Гази. I II Басылу, тыгызланып яки эреп кулэме киму. Кар । кузгэ куренеп челтэрлэнэ-челтэрлэнэ эреде, утырды, керт асларына су теште. М. Хэсэнов.
13.	Юешлэнудэн, дымланудан кыскару, тара», кечерэю (материя, кун турында). Чуар кулмэк [кыз- ! ныц] гэудэсен зифа курсэтсэ^дэ, бераз утыра тешкэн иде бугай. С. Рафиков. Йон йэм ярым йон ай-берлэрне юганда аларны ышкырга, борырга ярамый, I болай эшлэгэндэ эйбер утыра. Йорт эшлэре.
14.	Кием турында: гэудэгэ, ескэ берэр форма, j кыяфэт биреп (ярашып, ятып яки капчык сыман булып) тору. Кулмэк естэ ямьсез утыру. □ Гаскгри кием аныц естендэ ят утыра. Ш. Усманов.
15.	Усеп тора торган усемлеклэрнен, агачларнын билгеле бер куренештэ, хэлдэ булулары турында. I Алмагачлар чэчэктэ утыру. □ Бакчаларда э^амеш I агачлары шаулашып утыра. Д. Аппакова. Бакчаныц уртасында гел агачы чэчэклэргэ чолганып утыра. I Ф. Эмирхан.
16.	Билгеле бер характер сызыгынын, деньяп I карашнын формалашуы турында. [Гэуйэр] тормыш- I та кубрэк кургэн, холкы да утыра тешкэн. Г. Эн- ; сэлэмов. || Тынычлану, элекке халэтенэ кайту (кунел, ярсулы хислэр турында). Ул, яшь куцел бер ярилА нер дэ утырыр, дип уйлаган иде. Г. ИбраЬимов.
17.	Озак явымнардан сон кеннэр яхшыру, Ьавалау эйбэтлэну, аязу турында.— Кеннэр генэ бераз утыр- I сын,— дип,---дшрэпов узенчэ нэтиэкрэ ясап куйды,-
машина белэн ташыйбыз. Г. Ахунов.
18.	Нэрсэ дэ булса (азык, ачу, упкэ Ь. б.) киаеп терэлу, кадалу, тыгылу. Тамакка теер утыру.
19.	Билгеле бер вакытта бала чыгару ечен йомыр- | ка естендэ булу (кошлар турында). Ана каз ояда ' утырганда узен борчыганны шул тикле яратшш. I Г. Бэширов.
20.	Классында кабат укырга калу, югарырак класс- * ка кучмэу. Ике ел утырган балалар.
21.	Озак кияугэ чыкмый тору. Яучыкилэ дэ кит Фатихэ йаман бармый, йаман .утыра' бирэ. Г. Иб раЬимов.
22.	Эчкэ батып, нурсызланып калу (куз турында). Кузлэр утыру.
23.	куч.. сейл. Берэр мэсьэлэдэ алдану. [Кэнэ^еби/а: Утырдым, эцизни, бик нык утырдым. Т. Гыйззэт.
Утырган бал — ярмаланып куерган бал. Утырги бал белэн чэй эчу. Утырган кыз — кияугэ чыгу ва-< кытын уздырган яки бетенлэй чыкмый калган кыз. Утырган кыз урынлы булыр. Мэкаль. Утырган (уты ра торган) тавык — чебеш чыгару ечен йомыри' естендэ утыручы тавык. Утырып калу—1) алга ки-тудэн, усудэн туктау. Кече фэнни хезмэткэр булып I утырып калу; 2) нэрсэдэн дэ булса мэхрум калу, 1 элэкмэу. Китап алалмыйча утырып калу; 3) кияуп чыкмыйча карт кыз булып калу, сазау.— дллэ югыйА утырып калырмын. ия чыкмас. дип курка мшм [кыз]. Ф. Хесни; 4) укыган классында калу, кучмэу Классында утырып калу; 5) берэр урынга урнашып,
а н а н
9 В К л
п
ч
Y н L
е
(< к п, а JV б
б м / к
с; е в
к. б, Г м Я1 д. Y-
п к ч. б.
м с<
д. м
9‘ о. Е и<
су а
У et л
уты
325
УХЫ
теплэнеп калу. Абый. Ташкентта утырып калды, апайлар кияугэ чыгып киттелэр. Э. Еники; 6) йез-нен ябыгып, кечерэеп калуы аркасында кузлэрнец аерата зур булып куренуе турында. [Курше хатын-кы/<] йезе ябык, кузлэре генэ утырып калган. Н. Фаттах. Утырып эшлэу — кузгалмыйча, бирелеп, басылып эшлэу. Утырып яву — езлексез, тоташ яву (кезге вак янгыр турында). Яцгырлар быел ешайдылар, кеннэр буе, атналар буе утырып ява торган булды-лар. Г. Ахунов.
УТЫРЫМ и. к. утырма I (1 мэгъ.). Утыры и ес-тендэге эремэ тессез булырга тиеш. Химия.
УТЫРЫШ и. 1. Нинди дэ булса оешма, коллектив членнарыныц берэр мэсьэлэне карау, хэл иту ечен уткэрелэ торган кыска жыелышы, кинэшмэ. Советниц утырышын ясап, Якубны председатель итеп. Шэрифэцанны аца ярдэмче итеп сайлаганнар. И. Гази. Ячейка утырышында Хэйдэр естенэ may кадэре эш ееп чыгардылар. Г. Бэширов.
2. Утыру хэле, утыру рэвеше. Кыз утырышын узгэртми йэм сузгэ кушылмый гына тыцлый иде. А. Шамов.
УТЫРЫШУ ф. 1. Урт. юн. Кая да булса утыру (берничэ яки куп кешелэр турында). Солдатлар, капчыкларын салып, сэке кырыенаутырыштылао кэм тэмэке торг башладылар. Г. Эпсэлэмов. Без дэ ашъяулык тирэли — чирэм естенэ утырыштык. М. Эмир. Шау-гер килеп табын янына утырыша башладык. М. Хэсэнов.
2. сир. Сейлэшеп, фикер алышып утыру. [Гэрэй] баштарак. бэлки. ике оешма уртак фронт тотчас-мы, партия моца юл куя ич дип, бу турыларда Давит Урманов белэн дэ ике тапкыр утырышып карады. Г. Ибрайимов.
УТЫРЫШЧЫ: халык утырышчысы мгхс.— халык судында карала торган эшлэрне тикшерудэ катнашу ечен хезмэт иялэре арасыннан сайланып куелган вэкил.
УУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса кул белэн ышку, басып кат-кат сыпыру. Кыз башын тубэн иде, куллары белэн кофта итэген уарга тотынды. А. Шамов. Гайфи. кузлэрен уа-уа. телеграмманы алды. Ш. Усманов. || Тэнне нэрсэ белэн дэ булса ышку (массаж ясаганда h. б. ш.). Байтирэк абый Дэулэтн ; чишен-дергэн дэ кар белэн у а. Т. Гыйззэт. II Берэр нэрсэне уз-узенэ ышку, ышкып чистарту, йомшарту.
2. Берэр нэрсэне изеп яки угычта кырып ваклау, порошок яки масса хэленэ китеру. Бетнек уу. Кип-кэн агач яфракларын уу. □ — дти, менэ сабын чэ-чэге,— дип, Хэлим бер ак чэчэкне текереклэп у а башлады. И. Гази.
3. Кер юу. Фэхрия тагаракта керлэр уа. Ш. Камал. Гелэ^амал барысын да эшли,-мич ашларын
сала, керен уа. идэннэрен юа. Г. Камал.
УФ ы. 1. Берэр авыр эштэн, хэвефле вакыйгалар-дан котылгач, жинелэеп калуны белдерэ. Уф, экза-менны ,5‘кэ бирдем бит, котылдым. Сейл.
2. Ару-талу, сызлану, эрну, газаплану, кайгыру, эч ношу, борчылу, укену хислэрен белдерэ. Уф. нигэ озатып калмадым икэн?! Уф, кулларым бик авырта. □ — Уф. бугенге кебек, гомеремдэ дэ арыганым юк иде, — бер тамчы хэлем калмады. Ф. Бурнаш. .Ah’ дигэндэ — яна тавышыц, .Уф“ дигэндэ — кея сулышыц. Тын куллэрне болгый уфтануыц, Зурдыр, ахры, синец сагышыц. Н. Исэнбэт.
3. Курку, кот очу, шомлану, шиклэнуне белдерэ. Уф. эллэ соцга калдым инде? Сейл. дни, кауша-выннан хэле бетеп. сэкегэ ауды:— Уф, йерэгем! Ал-лац гына орган хайван икэнсец! Г. Бэширов.
Уф алла арбасы сейл.— эйбер ташу ечен кулланыла торган бэлэкэй арба.^кул арбасы. Чуар тормыш белэн яши бу тирэ. Йомышка-юлга ярый торган .уф алла’ арбалары йэм эллэ нидэ бер ялтырап килеп чыгучы лимузиннар [йвреп тора]. Ф. Хесни. Уф ору — уфыру, тирэн итеп „уф" дип кую. Хесэен тыела алмыйча уф орып куйды. А. Расих.
УФЛАУ ф. к. уфылдау. [Галимэ] тик торганда сискэнеп китэ, уфлый. М. Гафури. Шул вакытта, хэсрэтеннэн авыр уфлап, Тэрэзэдэ утыра иде бер сукыр. Ф. Бурнаш.
УФТАНУ ф. 1. Укену, укенеп борчылу. Чал ана эрнеп уфтанмасын Тудырганга газиз баласын. Г. Ху-жиев. || Гомумэн борчылу, пошыну. Ат куярга сарай кебек бер куышы да юк ичмасам!— дип, Хеснулла эченнэн уфтанып куйды. Ш. Камал. Уфтануын бел-дермэскэ тырышуы юкка гына иде, [Нурсинэ] керсен-де, авыр сулады. Б. Камалов.
2. Зарлану, авырсыну. Авыр булды безнец йергэн юллар. Уфтанмадык, алга бардык без. Э. Ерикэй. Мицнур карт береузсез риза булды, карчыгыныц уфтануына, килененец кызып китуенэ колак салма-ды. А. Шамов.
УФЫЛДАУ ф. 1. Кайгыру, борчылу, кайгырулы „уф" авазлары чыгару. Газизэ апа йэм Вэли абзый, икесе дэ борчылып, сэке естенэ утыралар кэм сузсез генэ уфылдыйлар. Э. Фэйзи. Карчык. авыр су лап, тагын уфылдап куйды. Г. Бэширов.
2. куч. Жилнец, дицгез дулкыннарынын шаулавы турында. Колак тебендэ эче сызгырып. уфылдап. егетлэрнец кукрэклэренэ китереп суга [э$ил, давыл]. И. Гази. Дулкыннар ярга бэрелеп уфылдыйлар. М. Юные.
УФЫРУ ф. к."уфылдау. Ник болай уфырасыц?
'УХ ы. 1. Кечле телэкне белдеру ечен кулланыла. — Ух, тагын салкын су эчэсем килэ. Ш. Камал.
2.	Соклану, шаккату, ис киту, гажэплэну, шатла-ну, сеену хислэрен белдергэндэ кулланыла. Ух. ничек рэхэт! Г. Гобэй. Ух! Илебезгэ язлар килгэн. AL Жэлил.
3.	Ярсу, ачулану, тиргэу, рэнжу. зарлану хислэрен белдергэндэ кулланыла. Ух!-----дип кычкырды Сэ-
лим кэм йодрыгын кутэреп кемгэдер янап алды. Г. Эпсэлэмов. Ух, Акбирдин, картлар сузен тыцла-мадыц. К. Тинчурин.
4.	Канэгатьлэну хисен белдеру ечен кулланыла . [Сираэцетдин:] Ух, эш пеште! Г. Камал.
5.	к. уф (2 мэгъ.).— Ух, тэмам хэлдэн тайдыр-ды, хэерсез. Ш. Камал.
6.	к. уф (3 мэгъ.). Аждака!.. Ух,-нинди кот-
очкыч нэрсэ! Г. Ибрайимов.
УХВАТ и. Чуен, чулмэк й. б. ш. ны мичкэ кую йэм алу ечен озын агач сапка утыртылган ике япьле тимер каптыргычтан гыйбарэт жайланма. Олы яшь-лэрдэге хуэк;а хатын исэ кунакны курмэмешкэ са-лыша: бетенлэй ягылмаган миче каршына килеп, ухват белэн дебердэргэ тотына. Каз. утл.
УХЛАУ, ф. к. ухылдау. Тэртэлэрен тезэтергэ ке-реште ул. Ни эшлэргэ бглмэенчэ тирлэп, у хлап. М. Гафури.
УХ-ПУХ ы. Симезлектэн, авырганлыктан яки башка еэбэптэн авыр тын алуны белдерэ. Бутышник, ух-пух килеп. шапыр-шопыр [чэй] чемерэ. А. Расих.
УХЫЛДАУ ф. 1. Хэлсезлэнеп, сыкранып, сызланып ахылдау, ах-вах килу.— Ох! ох! ох!—дип, ухылдап утыра иде [малай]. Г. Бэширов.
2. Симезлек, авыру, хэлсезлек аркасында еш-еш, авыр итеп тын алу. Менэ ул сыкранып билгн тота кэм, чатанлап. ухылдап, узенец артсыз утыргычына
УЧ
326
УЧИ
килеп утыра. А. Расих. II рае. мэгъ. ухылдап. Авыр итеп, барлык кечкэ. Ул ухылдап бик эчтэн сулыш ала, ябык Нэм эре свякле кулы белэн минем аркам-нан сыйпый. Г. ИбраЬимов.
3. Дингез дулкыннары, жил h. б. ларнын тавышы турында. Ухылдап торып килгэн дулкыннар бер бэ-реп. кеймэне югар'ы сикертэ. кире кайтып, комга утыртып куя. Ш. Камал.
УЧ и. 1. Кулныи бармаклар бегелеп ябыла торган урыны; кул аркасынын кире ягы. Газинур сеяллэнсп беткэн киц учы белэн кызныц кечкенэ кулын кысты. Г. Эпсэлэмов. Бикмулла учы белэн мацгаена сугып куйды. Э. Еники.
2. Берэр нэрсэне салу, кую, тотып тору, тотып алу ечеп кул бармакларынын савыт сыман жайланган рэвеше. Учларыма м;ыеп алдым Агыйдел камышла-рын. Жыр. Егетнец узен су янына кутэреп барып. учларым белэн эчерсргэ туры килде. А. Шамов.
3. ^члап алынган эйбер микьдары. Бэрбер учы йерэклэргэ Кысылган эк;ир бу. Г. Хужиев. Мин бер уч сэрби агачы кузагын алып суздым. А. Эхмэт. || Берэр нэреэнен бик аз кулэмдэ булуы турында. Бер уч чэчулегец бул.иагач, нэреэ ашап торырга кирэк. Сейл.
Уч тобе—учныц уртасында чокыраеп килгэн жире. Нэфисэ---кисмэктэн бер уч бодай алып. уч
тебендэ м;эеп куреэтте. Г. Бэширов.
О Уч тутырып — бик куп итеп. [Бибкэй:] Ул иб-лис карчыгын курэ алмассыз хэзер. Сузнец ечен ул уч тутырып акча алды да куптэн тайды инде. Т. Гыйззэт. Уч тобе кадэр (кадэрле, хэтле) — бик кечкенэ, бик аз. Шул вакыт, кояшныц соцгы нурла-рында ялт-йолт килеп, яр естенэ уч тебе кадэрле чабак очты. М. Хэсэнов. Асфальтланмый калган уч тебе кадэр м;ирдэ дэ терле чэчэклэр усеп утыра. Азат хатын. Уч тебе эцылыту— берэр терле хезмэт куреэткэн ечен чэйлек биру. Уч тебендэ генэ (учка утыртып) йерту (тоту) — бик кадерлэп тору, хермэт. иту, игътибарлы булу. [Харрас Гелнарга:] Узецне учыма гына утыртып йертер идем. Э. Айдар. Уч тебендэге кебек — бик ачык булып (куренеп тору). Кутэрелсэц иде хэзер шулай югары. Kat нлык артын-дагы кырлар уч тебендэге кебек аермачык куренер иде. К. Нэжми. Учында кысып тоту — берэр нэрсэне исэплэп кенэ тоту, бик экономпяле яшэу.
УЧАК и. 1. Казан асты; мичнен казан астына ягы-ла торган урыны Ьэм шунда ягылган ут. Миче Нэр-вакыт тезек, эгэр берэр нэреэ пешереп алырга те-лэсэц. учагы да, казаны да бар. Г. Гобэй. Фатыйма шарт-июрт янган учакка чыбык-чабык естэде дэ токмач турарга тотынды. И. Гази.
2.	Ачык жирдэ янып торган утын, чыбык-чабык h. б. лар ееме. Йолдызлы кич. Комнар. Сезэк ярлар. Балыкчылар яккан учаклар. Э. Ерикэй.
3.	куч. Туган, J туып-у скэн жир, йорт. Ата-ана учагына кайту. Уз учагыцны онытмау.
4.	Жир асты байлыкларыпыц куплэп чыгарыла торган урыны. .Козгыннар оясында" [эсэрендэ] алынган кешелэр язучыныц шуннан 7—8 еллар элек-----
Донбассныц кумер учакларында эшлэп йергэндэ кур-гэннэреннэн алынып бирелгэн идслэр. Г. Нигъмэти.
5.	куч. Нэреэнен дэ булса килеп чыгу, таралу урыны, узэге, тупланышы. Мэктэптэ, пионер отряд-лары да коммунистик тэрбия учаклары булырга тиеш. Р. Ишморат. [Париждагы] кафелар тарихында эНэмиятле моментлар бар: алар тарихныц мэгълум бер [баскычында] ирекле фикер учагы булып яшэгэн-нэр. Г. Гали. Кайда фронт — Шунда сез балкыйсыз.
Кайда эш учагы — Шунда сез [комсомоллар]. М. Жэлил.
УЧАКЛЫК с. 1. Учак ягарга, бер учакка житэрлек (утын, чыбык-чабык).
2.	Учак ягарга гына яраклы, бик вак (утын турында).
УЧАР с. Тармаклы; жэелеп, тармакланып ускэн. [ Татарстан] урманнарында учар мегезле пошилар, бурсыклар----очрата аласыц. Г. Бэширов.
УЧАРЛАНУ ф. Тармакланып, жэелеп усу. [Фикус-ныц] калын-калын ботаклары учарланып, тирэ-якка таралганнар. Ф. Хесни. | рэв. мэгъ. Учарланып ускэн карамалар. Калын яллы кара чыршылар---------якын
сакчы булып тордылар. Ш. Маннур.
УЧАРЛЫ с. к. учар. Вак чытырманлыкларны. учарлы куакларны ееп яндыралар. С. Рафиков.
УЧА'СТОК и. 1. Ниндн дэ булса максат ечен билгелэнгэн жир мэйданынын аерым елеше; кичорлек. Шэрифэк;ан, эшкэ эцитэкчелек итуче сапер белэн сейлэшеп, уз егетлэре ечен may кырыенда бер участок сорап алды. И. Гази. Уцыш кузэтчелэре борчас участогына барып тешкэндэ. трмочетр нэкъ еч градус куреэтэ иде. А. Алиш. " Фронтныц нинди д’, булса хэрби берлэшмэ хэрэкэт итэ торган урын бу. лып саналган бер елеше. Взводлар узлэренец учас-токларына таралдылар. Ш. Усманов. Дошианныц кече, аныц нинди учаыпокларга туплануы тчрынд". бик кыйммэтле мэгълуматлар м;ыйдык. А. Шамог
2.	Нинди дэ булса эшчэнлек елкэсе, булеге. Ком-мунистларны иц эн;аваплы участокларга беркетте-лэр. Г. Эпсэлэмов. [Ш. Ка иалны] социалисты: тезелеш участокларыннан берег булган бер заводныц яшэеш мэсьэлэсе кызыксындыра. Г. Нигъмэти.
3.	Нинди дэ булса максат ечен билгелэнгэн ад-министратив-территориаль яки производство булеге. Сайлау участогы. □ Ул уз участогына керэ торган колхозларныц шул кенге эш йо.игакларын тише-рергэ чыккан икэн. М. Гали. || с. мэгъ. Билгеле бер булеккэ хезмэт куреэтэ торган, шундый булеккэ жаваплы. Участок начальнигы. Участок врачи. □ Узлэре белэн колхоз председателей Нэм участок милиционерын ияртеп килеп м;иттелэр. Г. Гобэй.
4.	Революциягэ кадэрге Россиядэ шэйэрнец ад-министратив районындагы полиция булеге Ьэм uiyj учреждение урнашкан бина. Участокка ябу. □ Жандарм агентлары качкынны бишенче полиция участогына китергэндэ, сэгать тенге берне суккан udt инде. Г. Ибрайимов.
УЧЕТ и. сейл. Нэреэнен дэ булса булу-булмавын, иеэбен ачыклау, тикшеру. Кибеттэ учёт уткэру.
Учётка алу — кемне яки нэрсэне дэ булса исэпкэ алу, исемлеккэ керту, регистрациялэу. Учётка керу (басу)—исэпкэ теркэлу, исемлеккэ язылу, регистра-циялэну. Сэгать бергэ [Гаязныц] эше беткэн, хэрби учётка да, комсомол учётына да кергэн иде инде. X. Сарьян. Учётта булу—к. учётта тору. Учётта тору — исэптэ тору, исемлектэ, исэптэ булу, саналу. Партиянец уставы кайда эшлэсэц. шунда учётта торырга куша бит. Г. Бэширов. Учёттан тешу (те-шеру) — исемлектэн, исэптэн чыгу, калыну, тешерелу.
УЧЁТЧИК и. сейл. к. учётчы,
УЧЁТЧЫ и. Нэрсэне дэ булса исэпкэ алып теркэл торучы. Урта яшьлэрдэге учётчы up кеше исэплэп-чутлап утыра. С. Рафиков.
УЧИ'ЛИЩЕ и. 1. Революциягэ кадэрге Россиядэ: дэулэт карамагындагы уку йорты; мэктэп. Халык училищелары инспекторы. □ [Д\омагыл бметбаа] еч елдан бирле инде Уфада технический училищем укый, э экэйлэрен Уфа байларында приказчик булып
УЧЛ
327
УЯН
эшли иде. Г. Гобэй. [Хэсэнша] башка балаларын татар мэктэбендэ укыткан хэлдэ, [кечесен] реальное училищега биргэн. Ш. Камал.
2. Тулы булмаган урта яки урта белемле белгечлэр хэзерли торган махсус уку йорты (гадэттэ аергычлы сузтезмэдэ кулланыла). Бенэр училищесы. Хэрби училище. □ Каты авырып тимер юл училищесыннан бетенлэй китэргэ мээ^бур булгач та, [Мицнурый] аптырамады. Г. Эпсэлэмов. Хореографии училище-ны темам итуче безнец яшь кадрлар эшкэ булдык-лылыклары, сэлэтлэре кэм тырышлыклары белэн мактаулы урын тоталар. М. Жэлил.
УЧЛАМ с. Бер учка сыйган яки сыярлык, бер уч. Бер учлам бодай. □ Хуэцаларныц рехсэтеннэн тыш, бер генэ телем икмэккэ яки бер генэ учлам печэнгэ кагылу да катгый рэвештэ тыелган иде. И. Туктар.
УЧЛАУ ф. Учка 'алу, уч белэн тоту. [#ыз] кечке-нэ кулына берничэ бертек м;ир м;илэге учлаган. Э. Еники. Ул улыныц кулын ике кулы белэн уклады, хэлсез кузлэрен аца текэде. А. Шамов. II рэв. мэгъ. учлап. Уч тутырып, бер уч итеп. Учлап чэчсэц, бер-теклэп щыярсыц. Мэкаль.
УЧМА и. 1. Урак урганда бер учка сыйган кадэр урылган ашлык саламы. Ул--бер кулы белэн учына
сыярлык кадэр камылны экрен генэ м;ыеп ала да. сак кына уракны тыгып, учма саен икешэр. ечэр тапкыр ышкылый. М. Гали, днэ икенчесе. бау ясап, учмаларын шул бауга м;ыйды да. тезе белэн кысып, бер келтэне бэйлэп ташлады. И. Гази.
2. Бер тотам. Кузлэре тиле, мыегы м;ирэн, фу-ражкасы илэмсез биек, бер учма чэче мацгаена теш-кгн. Г. Гобэй.
УЧМАЛАУ ф. Урганда ашлыкны урак белэн кисэр ечен учлап тоту. Ж,ир естенэ килеп м;иткэч тэ-
тегецэ чабата-оек кидерэм. кулына урак тотарга, арыш учмаларга ейрэтэм. М. Гали.
УЧМАРЛАУ ф. сир. Учка алу, учлау. Ул икенче кулы белэн тирес естен тырнап, астыннан юешлэ-неп торган ж.ылы^тирес учмарлады. М. Эмир.
УЧРЕДИТЕЛЬНЫЙ с. Берэр нэрсэне башлап жи-бэруче, оештыручы, берэр нэрсэгэ нигез салучы. Учредительный съезд.
Учредительный собрание полит.— буржуаз дэу-лэтлэрдэ теп законнар (конституция) тезу ечен оештырыла йэм шуннан сон узенец эшчэнлеген туктата торган вэкиллекле учреждение.— Меселманнар,— дип кычкырды оратор,— менэ учредительный собрание щыелыр, м;ир дэ булыр, урман да бирерлэр. И. Гази. Ж,ир мэсьэлэсен хэл кылу ул — учредительный собрание эше. Т. Гыйззэт.
УЧРЕЖДЕ'НИЕ и." Идарэ иту, хужалык, сэудэ h. б. ш. эшлэрне алып бара торган, аерым хезмэт кэр-лэр штаты Иэмадминистрациясе булган оешма. Садыйк абзый (хущаныц исе не шулай иде) шэйэрдэге нинди-дер бер учреждениедэ эшли икэн. А. Шамов.
УША и. диал. Басып мич башына мену ечен жай-ланган тар такта, басма, днкэлэре, тар ушага ж;ай-лап утырган кее, бик эшлекле кыяфэт белэн-----
тавык йолкый иде. Н. Фэттах. вйгэ кергэн. хум;а мулланыц кара киез катасын ушага куйды. И. Туктар.
УШАНДАК терк. иск. кит. Шулай ук. Ушандак бер китап надан кулына Булештэ теште елешкэ (каза бу!). Дэрдмэнд. Бар иде хэрчэулек: илле пил-мэн. икмэге. борычы йэм ушандак кызыл серкэсе белэн. К. Нэжми.
УШАТ и. диал. Агач чилэк. [Солдат] ушатныц ике як колакларыннан уткэрелгэн нечкэ арканны Гарифка тоттырып, узе аягы белэн ушатны чан эченэ тибеп жргбэрдз. Ш. Камал.
*УШБУ а. иск. к. ошбу. Ушбу 1916 нчы ел эчен -дэ милли сэхнэбезгэ ун яшь тулдя. Ф. Эмирхан.
УЫЛДАУ ф. „У-у“ иту, шуна охшаш тавыш чыгару.
УЫЛДЫК и. Балыклар, моллюсклар йэм кайбер башка жир-су хайваннары (бака h. б.) булеп чыгара торган бертек сыман кукэй. Ана балыкларныц тэн куышлыгындагы кукэйлектэ уылдыклар, яки кукэй кузэнэклэр була. Зоология.
Уылдык суруе — уылдык тулган яры тышча. Уыл-дык чэчу — 1) балалар тудыру, нэсел калдыру ечен суга аталанган уылдыклар булеп чыгару (балык h. б. кайбер хайваннар турында). Бэрбер ана балык уыл-дыкларны бик куп санда чэчэ. Зоология; 2) куч. ачуланып ярсу.— Ник юкка уылдык чэчэсец эле син, дус кеше?—диде Илдус. С. Сабиров.
УЫНУ ф. 1. Уз тэненне уу, ышку; массаж ясау. Кырмыска мае белэн уыну.
2.	куч. Берэр нэрсэдэ уцышсызлыкка очрагач, алдангач укену, нишлэргэ белмэу. Хэмидэ (уынга-лап):—Менэ син э, мин дэ ашыгычлыгын белэн ачуланып ташладым, оятлы булдым. Г. Камал.
УЮ ф. 1. Нинди дэ булса урында тишек тишу, чокып, юнып чокырайту, чокыр, уем ясау. Бэке ую. □ Шэрифэцан тузанлы ж^иргэ керэк очы белэн сыз-галый башлады.— Менэ бу тешен шулай yen аласыз да пулемет куяр ечен тугэрэк урын ясыйсыз. И. Гази. Габдулла, м;ылы тыны белэн бозны эретеп. бер кечкенэ тишек уя. Э. Фэйзи. | рэв. мэгъ. днэ, стенага yen эшлэнгэн. кул сыярлык кына касса тэ-рэзэсе. Г. Минский. || рэв. мэгъ. уеп-уеп. Уем-уем итеп, телем-телем итеп, уем ясап. [Фашистлар] Спирт белэн [баланыц] тэнен сертэлэр, Уеп-уеп тиресен кисэлэр. Ф. Кэрим.
2.	Эз калдыру. буразна ясау, еру. Авыл урамын-дагы карлы юлда тирэн эзлэр yen, тракторлар пожар сарае яныннан кузгалып киттелэр. Ф. Хесни. [Тычкан],---улэннэргэ бэрелэ-сугыла, тэгэрмэч уй-
ган канау буйлап йегерде. Г. Гобэй. II Яргалау, жэрэ-хэтлэу. Иентэч беж^эклэрне куп кенэ кошлар аула-мыйлар, ченки бу йентэч беэ^эклэр аларныц авыз-ларын уялар. Г. Галиев.
3.	Уткен, очлы нэрсэ белэн чокып язу, рэсем ясау h. б. Рейхстагныц кара ташына штык белэн сузлэр уй-ганда. Кабатладык йаман м;ицуне. Тик ул булды безнец уйларда! Э. Исхак. Каен тузы кебек тиресен суеп, [кызныц] Кукрэгенэ йолдыз уйдылар. Э. Ерикэй.
4.	Кием теккэндэ яка, жин уемы ясау. Аклы ситса кулмэгецнец Якаларын кем уйган. Жыр.
УЯНМАС: уянмас йокы — бик каты йокы. Гел уянмас татлы йокы белэн Изелеп йоклый эцирнец куенында. М. Жэлил.
О Уянмас йокыга киту (талу) — улу, вафат булу.
УЯНМАСТАН рэв. Бер дэ уянмыйча, бертоташтан (йоклау). Уянмастан бер тэулек йоклау.
УЯНУ ф. 1. Йокы тэмамлану, йокыдан тору, уяу хэлгэ килу. Малайлар бер-бер артлы сискэнеп уян-дылар. Г. Гобэй. д иртэ белэн яралылар уянгач. сестраныц эше тагын да кубэйде. А. Шамов.
2.	Анга килу, айну. Егылды карт булып йушсыз, Бераздан соц уянды карт. М. Гафури. Бибисара еченче тапкыр уянганда да операция тэмамланмаган иде эле. С. Селэйманова.
3.	куч. Хэрэкэткэ килу, жанлану. Тац ami. томан тарала, уяналар болыннар. Э. Ерикэй. ЖиР уянып килэ,— дип уйлый Якуб.— яз jtqumm?. И. Гази.
4.	куч. Анлы, аек фикер йертэ башлау, активлашу. Уянырга вакыт м;итте. Кузлэребезне бик ачыйк. Ш. Мехэммэдев. Беек Май бэйрэм‘'ндэ эшч  халык ныгый кэм уяна. Г. Камал.
УЯТ
328
УНА
5.	куч. Барлыкка килу, туу (хислэр, берэр терле сыйфат, узенчглек). Ихтыярсыздан [Нургалинец\ ку-целендэ укымыйча калуы ечен тирэн укену уяна. Э. Еники. Куцелем йомшара. вакытлыча миндэ кечкенэ баладай иркэлэну, назлану хислэре- уяна. Г. Минский.
УЯТУ ф. 1. Кемнен дэ булса йокысын булдеру, езу, йокыдан торгызу, уянырга мэжбур иту. Салават ---булмэ уртасына баскан да, бераз каушап. ип-тэшлэрен уята иде. А. Шамов. Теш вакытлары эк;иткэч. мин башкаларны уятып. узем ял итэргэ яттым. Э. Айдар.
2. куч. Нэрсэгэ дэ булса омтылыш тудыру, актив-лаштыру. Эшкэ дэрт уяту. Спорт белэн кызыксыну у яту.
3. куч. Берэр терле хис тудыру, барлыкка китеру турында. Тенге фронт юлындагы------кетелмэгэн
очрашу Газинурныц куцелендэ катлаулы хислэр уятты. Г. Эпсэлэмов. Ачык тэрэзэдэн кергэн тен Навасы геллэрнец хуш исен ацкытып иц кадерле, иц газиз истэлеклэрне уятты. Г. Бэширов.
УЯУ с. 1. Йокламаган яки уянган, йокысыз. Купмедер вакыт ярым йокыда, ярым уяу хэлдэ тэмам изелеп яттым. Ш. Камал.— Уяу кейгэ булса, ул узен узе саклап калган булыр иде. йоклаганда Ьеэнуум иткэннэрдер,— дип сейлэделэр. М. Гали. | рэв. мэгъ. Ул эле Ьаман уяу ятты. И. Гази.
2. куч. Сизгер, сак; зирэк. Уяу кешегэ хэтэр юк. Мэкаль.-*- Аннан, бу колбасниклар артык уяу халык тугел шикелле, шаять. алдап булыр узлэрен, тик м;ай гына чыксын. Э. Еники. | рэв. мэгъ. Ьэр минутта, Ьэрбер кара тендэ Постларыгызда уяу торы-гыз. h. Такташ. Мин теш курмим. уяу карап барам: Боз каплаган океан естендэ Гэудэлэнэ бетен уткэн тарих Хыялый бер тормыш тесендэ. Ф. Кэрим.
УЯУЛЫ-ЙОКЫЛЫ с. Ярым йокылы, айнып житмэ-гэн, йокы белэн ен арасындагы. Уяулы-йокылы бер хэлдэ. терле саташулар белэн тен утеп китэ. Г. Ибрайимов. Техфэт уяулы-йокылы хэлдэ байтак вакыт ятты. Ш. Камал.
УЯУЛЫК и. 1. Уяу (1 мэгъ.), йокысыз булу хэле. Минем уяулыгым йокы аркылы тешкэ тоташа. М. Гафури.
2. Сизгерлек, саклык. Кузэтеп тор Ьаман як-ягыцны, Уяулыкны кечэйт Ьэр эцирдэ. Э. Исхак. Мэскэу дэ, уяулыгын киметмичэ, киеренкелеген эз генэ дэ йомшартмыйча, дошманны Ьэр сэгать, Ьэр минут лаеклы каршыларга хэзер торды. Г. Гобэй.
УЖАУ и. диал. Аш чумече. [Ул] кулындагы ум;а-вы белэн казандагы ашны болгата. Г. Насрый. Узе берэр ум;ау шулпа белэн бер-ике бэрэцге генэ капка-лый иде. X. Сарьян.
УЖЫМ и. 1. Яна усеп килэ торган иген (бигрэк тэ тупсага утырганга кадэр булган хэленэ эйтэлэр). Кур. ефэкме ул уэн;ым, }1\ем-м;ем итэ, дулкынлана. X. Кэрим.
2. Кезен чэчелеп, шытып чыгып кар астында кыш-лый торган берьеллык иген; кезге чэчулек. Уэк;ымнар эйбэт кышлау. Уэк;ым уцышы яхшы булу. О Килэсе елга мул уцыш вэгъдэ итеп, басуларда куе, яшел ум;ым келэме м;эелде. Г. Гобэй. Алар may башыннан э^емелдэп куренгэн ум;ымнар турында. озакламый башланачак сабан чэчуе турында-----сейлэшэлэр.
А. Шамов.
Утцым кубэлэге, удцым ябалакчыгы (ябалакба-шы) зоол.— башы йэм кукрэгенен алгы ягы куе йон-лы булып, тышкы куренеше белэн ябалакка охшаш, ужымны йэлак итэ торган кубэлэк; русчасы: совка озимая.
О Ужым бозавы— ихтыярсыз, бик юаш.утэ йомшак холыклы, жебегэн, булдыксыз кеше турында эйтелэ. д сез. уэк;ым бозаулары. эк;ебеп йери торгач, муенга атландырасыз бит дию пэриен. К. Нэжми. — Эле Ьаман теге ум;ым бозавы киенеп чыга алмый икэн. Г. Камал.
УЦ I с. 1. Сул якнын каршы ягыидагы, шул якка урнашкан. Уц куз. Уц колак. □ [Яыз] гэудэсенец бетен авырлыгын сул аягына салган да, уц аягын аз гына алгарак басып. аны уз уцаена гына куйган. М. Эмир. Михайловныц сул кулы яраланган. ул аны уц кулы белэн кысып тоткан иде. А. Шамов. II Суд кулга каршы якка урнашкан. Уц як. Уц фланг. I □ Икенче номерлы пулеметчы Сабиров Шаяхмэт-нец уц ягында ята иде. А. Эхмэт. || Агым унаена карап басканда ун кул ягына урнашкан. Суныц уц як | ярлары куе таллар белэн кумелгэн. Ф. Хесни.
| и. мэгъ. кыек килеш форм. ХК,ил. будканы аударып I китэргэ чамалаган шикелле, эле уцнан, эле сулдан килеп бэрелэ. Г. Гобэй. Урманга дип омтылган nfu- 1 реннэн Василий, кисэк кенэ уцга борылып, иелэ-ылз I шул купергэ йегерде. Э. Еники.
2. Тышкы. еске, алгы. Материянец уц ягы. Kyi-мэкнец уц ягы.
3. Политик йэм жэмгыять тормышындагы алдынгы агымга каршы булган; консерватив, реакцнон (реак- [ цион партия членнарынын парламент залында ун । якка утыруларыннан килеп чыккан). Уц кадетлар | платформасында торган [_Меселман иттифакы' I партиясе\ 1905 елгы революция чорында ту рыдая- I туры реакцион роль уйнады. М. Жэлил. II и. мэгъ. I купл. уцнар. Политикада ун агым яклы кешелэртурында. Уцнардан башкалары бары да тавышларын I биргэч. Пуришкевичны мээ^лес залыннан чыгарып I м;ибэрделэр. Урал. II Партнянен теп массасына якн I политик.^философик юнэлеш вэкиллэренэ Караганда I реакционрак, консервативрак карашлар ягындагы. | Уцу лейбористлар. Уц социалистлар. □ [Рестэм I Камилгэ:\ Син, курэм, Казанныц бер теркем уц тайпылышчылары тирэсенэ элэккэн булгансыц. I h. Такташ. II Партиянен уз эчендэ коммунистик партия политикасынад каршы булган, капитулянт. Уц оппортунизм.
ЗВ О Ун кулы, уц канаты — ин ышанычлы. ин ту- I рылыклы, ин якын ярдэмчесе, булышчысы. Менэ бу- I ген бу кетелмэгэн уги килен генэ хуэкуа хатыныныц г уц кулы булды да китте. Г. Ибрайимов. Ун кулда—ун якта. Артта, уц кулда — амбарлар; урталыкта-кечкенэ купер. Ф. Бурнаш. Унга (да), сулга (да)— бик куплэп, чамадан арттырып. Неплюйко шаян суз- 1 лэрне уцга да, сулга да сибэ. И. Гази. Уннаи да, сулдан да — йэр яктан, терле жирдэн. Уцнан да. , сулдан да акча алу.
УЦ II с. Кулай, яраклы; туры [килерлек.
Ун булу — унышлы, нэтижэле булу; унай м 1 ителу. [Бэдига:] Инде алайса, юлыцны туктатмыйл. I Бэдри, бар, юлларыц уц булсын. М. Фэйзи. [Газа- I нур:] Колхозныц эшлэре уц булса, бер-ике елдан .«« I нэ д игэн алты почмаклы, тур тэрэзэле йорт салыр-1 быз. Г. Эпсэлэмов.
УЦАГАЙ с. сир. сейл. Барлык эшне дэ ун куд белэн эшлэуче, ун кул унаенда эшлэуче; киресе сулагай.
УЦАЙ с. 1. Файдалану ечен гйбгт, берэр нэрсэгэ I яраклы, жайлы. Без уцайрак урын сайлап, улэннэр I арасына постык. А. Шамов. Без торгыздык Ьэммэса I дэ Шундый аз вакыт эчендэ Таза, уцай, нык итеп. I Э. Исхак. || Кулай, жайлы, эш итэргэ жинел. УцаИ | характер. Уцай кеше. I I Бара торгач Шэехтайныц!
I }
I 1 I
( I с 1
1 г с
t
с с г г с
3 г
к
2 t
1
1
1
1
[ д
<5
ч J
Р л У
б С л
н к А
I К э г я н 3 л и
д
УНА
329
УЧА
пионерлар кэм Хэлим узе дэ исэпкэ алмаган уцай ягы ачылды. Г. Гобэй. || Жайга салынган, кейлэнгэн, рэтлэнгэн. Иялэшкэн тыныч. уцай тормышыцны ташлап, туган-ускэн шэйэрецне ташлап. кыз кешегэ билгесезлек эченэ чыгып киту, элбэттэ, ансат тугел. И. Гази. II рэв. мэгъ. Эйбэт булып, тэртибе, жае белэн. Бурэнэлэр бер-беренэ уцай ятып тора. Г. ИбраЬимов. || рэв. мэгъ. Жинел, жайлы, яхшы. Икенче дгрээцэдэ торып, икенче чиратта лдавап биру [Л1оо тафин] ечен уцайрак та булып куренде. Э. Еники.
2.	Жайлы, кулай, форсатлы (вакыт турында). Уцай вакыт. □ — Уцай момент туры килу белэн, партизаннар мине фронт аша узебезнец якка чы-гардылар. Р. Ишморат.— Бик уцай чакка туры кил-дец. берсе дэ ейдэ юк, эйдэ китэбез. К. Тинчурин. | рэв. мэгъ.— Уцай булмаса, хэбэрлэшми-нитми ча-кырып йермэссец. М. Фэйзи.
3.	Ризалык белдергэн; хуплаулы; канэгатьлэнерлек. Хэлим — хатына уцай эгдавап алгач, яулык турында сорап язды. Г. Гобэй. Прэе. мэгъ. Кемнен дэ булса файдасына, анын соравын канэгатьлэндереп. [Жыелыш-та] Халикъныц партиягэ алыну мэсъэлэсе уцай чишел-ггннэн соц, тагын еч кешенец гаризасы карал-ды. Ш. Камал.— Баш врач узендэ юк, хэзер сез аныц урынбасары янына керегез,----утенечегезне уцай
хэл итэрлэр. С. Селэйманова. II Хуплау белдергэн, мактау белдергэн; яхшы. Уцай рецензия. □ Хэтта. Уцай бэя биреп эшемэ, Суз эйтсэлэр, Оялуы и минем Бэреп чыга иде йеземэ. 3. Мансур. Альфред эле узенэ кинэ саклап яшэгэн директордан уцай характеристика алуына, элбэттэ, ышана алмый иде. А. Расих.
4.	Кирэкле узлеклэре, яхшы сыйфатлары булган. Уцай урнэк. Уцай як. □ Соцыннан булган укенулэ-ренэ карап кына [Закирны] уцай тип итеп курсэ-тергэ тырышу урынсыз. элбэттэ. М. Гали.
5.	Куелган талэплэргэ жавап бирерлек, туры килэ торган; унышлы, яхшы. Уцай шарт. Уцай фикер. □ Либреттодагы барлык уцай сыйфатлар аны студия ечен кабул итэрлек дип санарга мемкинлек биргэн. М. Жэлил.
6.	мат. Нольдэн зуррак. Уцай саннар. Уцай зур-лыклар.
7.	физ. Электрнын протон, позитрон h. б. кисэк-чеклэре булган теренэ караган, шуна бэйлэнешле. Уцай корылма-
8.	рэв. Нэреэнен дэ булса унайлануы, алга баруы, рэтлэнуе турында. [Мостафа:] Мине азга гына керт-телэр, [Сэлэхи] бик экрен сейлэшэ, шулай да. хэлем Уцай, ди. Ш. Камал.
9.	и. мэгъ. Нинди дэ булса юнэлешне, урынны белдерэ; як. дтнэ, Мэцгэр — йэммэсе бер уцайда. □ Нэфисэ туп-туры ындырныц сул ягына, уз чумэ-лэлэре еелгэн уцайга ашыкты. Г. Бэширов.
10.	бэйл. функ. тарт. форм, унае, унаена. 1) узеннэн алдагы суз белдергэн юнэлешне курсэту ечен кулланыла. Агым уцаена йезу. □ Уцда арыш чумэ-лэлэре куренде, сулда м;ил уцаена серлеккэн солы --- кырлары эцэелеп китте. И. Гази. Менэ хэзер дэ Идрис — бетенлэй юл уцае булмаган якка борылып китте. К. Нажми; 2) юн. килеш форм, унаена. Берэр эш, хэрэкэткэ, анын тактына туры китереп башкарыл-ган эш-халне белдеру ечен кулланыла. Кемдер урэчэгэ яны белэн яткан да атныц ялкау гына атлавы уцаена ниндидер озын кейгэ тирэн эчке бер тавыш белэн моцаеп бара. Г. Ибрайимов. [Газинур], кепкасын кулына тотып, адым уцаена селкэ-селкэ, бетен тавы-шы белэн кычкырып м;ырлый. Г. Эпсэлэмов.
11.	бэйл. функ. Уон. килеш форм, уцайга. 1) нинди дэ булса бер эшне башкарганда, шул эш барышында
икенчесен дэ утэу турында белдеру ечен кулланыла. Икенче малай чабып килгэн уцайга кычкырып узды. И. Гази; 2) нинди дэ булса бер эш башкарылгач та, шунда ук икенчесе дэ утэлуне белдеру ечен кулланыла. Староста эйткэн уцайга ук без унлап малай чабышып чыктык та------чугэлэшепутырдык. М. Гали.
Илсеяр кузлэрен ачып эцибэргэн уцайга кояшка карады. Г. Гобэй.
12.	бэйл. функ. у.-вак. килеш. 1) уцайда. Узеннэн алда килгэн суз белэн билгеле бер вакыт тирэсен, чамасын белдеру ечен кулланыла. Кичке уцайда. }Кэйге уцайда. □ Иртэнге уцайда авыл урамнары салам келе исе белэн ацкыйлар. М. Гали; 2) уцаен-да. Кайбер исемнэрдэн сон килеп, нинди дэ булса эш-хэлне икенче бер эш-хэлне башкару пронессында утэуне белдеру ечен кулланыла. [Камил] тора, юл уцаенда гына гимнастика ясый. h. Такташ.
О Унае белэи — 1) берэр нинди очрак белэн. Татарстан хвкумэте [Фэйзулла Туишевныц] музыка елкэсендэге хезмэтенэ 35 ел тулу хцае белэн ---аныц юбилеен уткэрергэ карар бирде. М. Жэлил; 2) еэбэпле. Документлар тикшеру мэсъэлэсе кузгалу уцае белэн, [купчелек солдатларныц], Техфэт шикелле ук, уз ихтыярлары белэн генэ фронтны тчш-лап киткэн кешелэр булганлык ацлашылды. Ш. Камал. Унае (туры) килгэндэ, килгэн саен, килсэ (чыкканда, чыккан саен, чыкса)—жае килгэндэ, чыкканда, унай вакыт, форсат булганда. Габдулланыц уцае килгэн саен оешма правлениесенец эшлэрен тэнкыйть итеп чыгышлар ясавы дхмэдиевнец нерв-ларына тия. Ш. Камал. Уцаен карау — узеннэн алдагы суз белдергэн эшне утэргэ тырышу, шуны утэу ечен бетен мемкинлеклэрдэн файдалану. Качу уцаен карау. Эшлэмэу уцаен гына карау. Уцаен табу — жаен, юлын табу. .Медэррис узе бу сэндерэлэрнец кирэксезлеген куптэн сизеэ дэ, алып ташлатыр ечен бай белэн кицэш итунец уцаен таба алмый йерде. Э. Фэнзи. Унаена сыйпау (сыпыру) — к. унаена тору. [Искэндэр:] Лалэнец уз уцаена куп сыпырдык инде, эн;итэр! М. Фэйзи. Унаена тору (килу)—кемнен дэ булса телэклэренэ, сузенэ каршы килмуу, ул дигэнчэ генэ булу. [Маки;] Аныц уцаена килмэсэц, кирэгецне бирэ инде ул. М. Фэйзи. Уцайга киту — эш яки хэл, сэламэтлек й. б. унайлану, жайлану, рэтлэну.— Кулыц ничек, азрак уцайга киткэн ши-келлеме? Г. Бэширов.
УЦАЙЛАНУ ф. 1. Унай хэлгэ килу, жайлану, кей-лэну. Тегу машинасы уцайлану. Юл уцайлану.
2.	Жайлану, тэртипкэ, рэткэ керу (эшлэр й. б.). [Габдуллаэк^ан:] Шекер, эшлэр уцайлана. Г. Камал.
3.	Унайга эйлэну, яхшыга эйлэну. Кире типлар соцгы пэрдэдэ уцайланалар да яп-яхшы булып китэ-лэр. М. Жэлил.
4.	Терелу, хэл яхшыру. Шэкертнец бизгэге тэ мам бетмэсэ дэ, хэле бераз уцайланды. Ш. Камал.
УЧАЙЛАУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса унай хэлгэ китеру, жайлау. [Нэфисэ йэм хатын] квянтэ-чилэклэ-рен уцайладылар да икесе ике якка китеп барды-лар. И. Гази. [Сестра] Нуруллин баш астындагы мендэрне уцайлады. одеял кырыйларын кыстырды. А. Шамов. Зариф,, сыцар кулы белэн ицендэге мыл-тыгын уцайлый тешеп. кызу-кызу атлый башлады. Э. Еники. Нрав. мэгъ. уцайлап. Унайлы, жайлы итеп, иплэп, унай хэлгэ китереп (салу, кутэру й. б.). Карт сэкегэ ж^эелгэн камыш палас естенэ уцайлабрак утырды. А. Шамов.
'"2. Жайга салу, рэтлэу (эшне). [Бэдри Исмэгыйль-гэ:] Эшне уцайларга тырыш. Бар, хэзер ул су буен-да. М. Фэйзи.
УНА
330
УНД
УНАЙЛАШУ ф. сейл. к. унайлану. Эшлэр уцайла-шу. Яшэу шартлары уцайлашу.
УНАЙЛЫ с. 1. Куллану ечен, файдалану ечен жайлы, илле булган; берэр нэрсэ ечен жайлаштырыл-ган, яраклаштырылган. Хэзер шэйэрнец бер э^иреннэн икенче эк;иренэ бару ечен иц уцайлы юл — эк;ир асты юлы. Г. Галиев. II Кем яки нэрсэ ечен дэ булса ярак-лы, кирэкле, кулай; кемгэ яки нэрсэгэ туры килэ торган. [Искэндэр Шэрэфетдингэ:] Синнэн дэ уцайлы кеше тапмаганга, апац белэн кицэшеп, узецне чакы-рып алдык. Син. шаять, ышанычыбызны ж;иргэ сал-массыц. М. Фэйзи. | рэв. мэгъ. [>А- Фэйзи либрет-тосы} музыка ечен бик уцайлы йэм ятышлы эшлэнгэн. М. Жэлил.
2. Нэкъ кирэге булган, вакытлы, ин кулай. [Низа-миныц соравы\, э^авап биру ечен эщицел булу белэн бергэ. суз башлап энрьбэрергэ дэ бик уцайлы copay иде. М. Эмир.
3. Жыйнак, бар яктан да унай. [Тариф] Шэрэфи агайныц эк;ылы йэм уцайлы вен куцеленэ китерде. Ш. Камал. | рэв. мэгъ. Ашауда тормыш матур йэм уцайлы тезелгэн иде. Ф. Эмирхан. Ж,ылы булсын безнец батырларга, Мемкин кадэр уцайлы булсын. 9. Ерикэй. II хэб. функ. Бик кулай, жайлы, унай булу турында. [Чэнечкеле агачларныц] киндерэдэй сузылып яткан тамырлары тотынып менэр ечен уцайлы. И. Гази. Бер-берецне борчымый яшэу уцайлырак бит. М. Маликова.
УНАЙЛЫЛАНУ ф. к. унайлану (1 мэгъ.). Машинка уцайлылану. Ручка уцайлылану.
УНАЙЛЫЛЫК и. 1. Унайлы (1 мэгъ.) булу, жай-лылык. Уцайлылык ечен исемлекне алфавит тэрти-бендэ тезу. Яца квартираныц уцайлылыгына куану.
2. Кирэкле, унайлы шартлар, мемкинлеклэр. Яшь-лэргэ эшлэу йэм уку ечен барлык уцайлылыклар тудырылган.
3. Унай ягы, файдасы.— Без моцар хэтле семъялар белэн монда кучунец уцайлылыгы турында берничэ тапкыр сейлэшеп алган идек инде. Ш. Камал.
УНАЙСЫЗ с. 1. Унайлылыгы булмаган, начар яраклаштырылган, начар жайлаштырылган. 34 нче Сибирский стрелковый полкка 1916—1917 елларныц кышын шундый уцаисыз урыннарда йэм начар шарт-ларда уздырырга туры килде. М. Гали. II рэв. мэгъ. Жайсыз. Куз алды бераз карацгыланды; йерэк. уцаисыз тибеп. сыкранган шикелле булды. Ф. Эмнр-хан. Ул бик уцайсыз егылган иде. курэсец, узе генэ тора да алмады. И. Гази.— дни бераз рэтлэнгэч, кучу эщаен карарга кирэк. монда аныц ечен суга, кооперативка йеруе дэ уцайсыз. А. Шамов.
2.	Авыр, кунелсез. Уцайсыз паузадан соц---та-
выш кутэрелде. Ш. Усманов. [Гаязныц сейлэшмичэ карап утыруы] уцайсыз хэл, авыр иде минем ечен. М. Эмир. | рэв. мэгъ. Ай, уцайсыз яшь куцелгэ, эллэ никтер эч поша. Н. Исэнбэт.
3.	Урынсыз, тиешсез, кирэге булмаган. Куцел таш тугел бит. уцайсыз бер яктан суз ачарсыц да, картныц яралы йерэгенэ кагылырсыц. Г. Ибрайимов.
4.	рэв. Оялып, тартынып, унайсызланып. Казаки-лы егет уцайсыз гына елмая да кызара. Ф. Эмирхан. II Яхшы тугел, эйбэт тугел; оят, кыен. Кешедэн уцайсыз. □ — дйтергэ уцайсыз булса да, эйтим: кузлэ-ремнэн мелдерэп яшьлэр агып китте. Ш. Камал. Бигрэк тэ Закирга уцайсыз иде. Ул узен гаепле кеше сыман сизде. Г. Минский.
’ УНАЙСЫЗЛАНУ ф. Унайсызлык сизу; кыенсыну, оялу, тартыну хислэре кичеру. Низами, безнец уцай-сызланганыбызны сизеп, батырлык кертергэ тырыш-ты, ахрысы, безнец куцеллэрдэ туган сорауларга
эщавап биреп куйды. М. Эмир. Кешелэр [Мостафин-га] туры карарга уцайсызландылар, ул узе беркем белэн бер авыз суз сейлэшмэде. Э. Еники. || Оялудан. тартынудан, кыюсызлыктан нэрсэ дэ булса эшлэргэ батырчылык итмэу. Хэлим тэрбиягэ ат алгач, [Гел-гена] бу эштэ узенец булышырга телэвен----эйт-
мэкче иде, лэкин уцайсызланды. Г. Гобэй. Юка пальто эчендэге коцгырт сатин кулмэк лач су булса да, [Мэдинэ] теге як булмэгэ тими китудэн уцайсызланды. К. Нэжми.
УЦАЙСЫЗЛАУ ф. Комачаулау. Эт энрьргэ яткан кешегэ якын бармыйча гына ерэ, ырылдый йэм аныц сузен ишетергэ уцайсызлый иде. А. Шамов, длфия ничектер серле итеп елмайды, этисенец телефонда сейлэшуенэ уцайсызламас вчен, аяк очы белэн ген» уртага килде. Г. Бэширов.
УНАЙСЫЗЛЫК и. 1. Унайлылыгы булмау, нэрсэгэ дэ булса яраклаштырылмаганлык, жайлаштырылма-ганлык; жайсызлык. Ул, гадэтенчэ, тонык чыраилы куренэ: урыны уцайсызлыктан булса кирэк, терлечг кузгалып куя. Ш. Камал. [Госман]--ишек алдыныц
пычраклыгыннан, биек, тар басманыц уцайсызлыгын-нан зарлан[ды]. А. Шамов.
2. Авырлык, кыенлык, мэшэкать. Уэ-узенэ ясап куйган бу рамкасы бэгъзе вакытларда аны бик кати кыса. бик куп уцайсызлыкларга сэбэп була. Ф. Эмирхан. Безнец данлыклы Кызыл Армиябез каршында, халкыбызныц уз Ватанына булган чиксез мэхэббгтс алдында 45 эр градуслы салкыннар, башка табигый уц айсызлыклар да чуп булып кына калдылар. Т. Гыйззэт.
3. Унайсызлану, тартыну, оялу^ хисе. Уцайсызлыь хис иту.
УНАЛМАСЛЫК с. иск. Тезэлмэслек, дэвалап бул-маслык. [Зэйнэп Галигэ:] Миндэ онытылмас бер ачы, уцалмаслык бер эщэрэхэт"' калдырдыгыз. М. Гафури.
У НА Л У ф. иск. Тезэлу, сэламэтлэну. Кылыч ярасы уцалыр, тел ярасы уцалмас. Мэкаль. [Галимгнец энисе] эле аз гына да уцала башламаган йврггет чэнчэ----торган сузлэрне тезу естенэ, узе уксеп
еларга кереште. М. Гафури.
УНГАН с. Бик эшлекле, эшчэн, булдыклы, тор мышны яхшы алып бара торган. Уцган хатын бер-вакытта да югалып калмый шул, йэр кетпелмпт кунакка аныц сые эзер була. Г. Эпсэлэмов. Газиз тескэ-биткэ дэ чибэрлеге естенэ, бик уцган hu акыллы егет булып чыкты. Г. Бэширов.
Уцган куллар — бар нэрсэне дэ эшли белэ торга» кеше турында.
УНГАНЛЫК и. Унган кешегэ хас сыйфатлар. Уч-ган кешелэрнец уцганлыгы эшкэ килгэн чакта куренэ. h. Такташ. [Мостафин]---эбисенец уцганллгы)
мактап бетерэ алмый. Э. Еники.
УНДЫРУ ф. 1. Югары уныш устереп биру. [Га-§6уГ-"] днэ, Мирсэет, гектарыннан йез кырык поп бодай уцдырам, ди. Р. Ишморат.
2. (Камырны) яхшы иту, яхшы кабарту турындз Аз гына колмак суы естэсэц, камырны уцдыра. Аз»] хатын. || Яхшы сыйфатлы камыр я камыр ашы эзерл»] алу. Килен ипине бик уцдыра.
УНДЫРЫШ и. Усемлеклэрне яхшы устеру, аларни тукландыра, мул уныш бирэ алу сэлэте (туфрак турында). Туфракта уцдырыш дэрээ^эсе.
УНДЫРЫШЛЫ с. Бай усемлек деньясын барлыкц] китерэ йэм аны тукландыра ала торган, югары уныо бирэ торган. Уцдырышлы туфраклар зонасы.
УНДЫРЫШЛЫЛЫК и. к. ундырыш. 7уд6рекиц| у ц дырышлылыгы.
УНЛ
331
УНЫ
УЦЛАШУ ф. полит. Политика елкэсендэ тагы да реакционрак булып киту, тагы да унрак позициядэ тору.
УЦЛЫ-СУЛЛЫ рэв. I. Унлап Ьэм суллап, эле уц якка, эле сул якка. [Фэйимэ], урамга чыккач, ялт итеп Хэбиргэ таба борылды да уцлы-суллы чалты-ратып эцибэрде. Ш. Хесэенов. [Селэйман карт] калын ак мыегы естеннэн имэн бармагын уцлы-суллы шудырып алды. Г. Эпсэлэмов.
2. куч. Телэсэ кемгэ, куплэп, терле жиргэ. Уцлы-суллы булэк тарату.
3. куч. Терле яклап (тэнкыйтьлэу, угет-нэсихэт биру турында). Уцлы-суллы тэнкыйтьлэр ява башлау.
УЦЛЫ-ТИРЕСЛЕ рэв. диал. Киреле-киттеле. Пу-таллы кэгазьне кесэсеннэн чыгарып, баштан тепкэ, тептэн башка кадэр, уцлы-тиресле итеп берьюлы ике мэртэбэ укып чыкты. К. Тинчурин.
УЦМАГАН с. Юньсез, булдыксыз, кулыннан эш килми торган. Ах, уцмаган, эндулэр сарык, надан са-рык. Моннан зуррак буре башын китер табып. Г. Тукай.— Шуныц естенэ тагын, ниндидер бер уцмаган нэрсэ аягыма басып, бер кэвешемне тэмам эштэн чыгарды. Ш. Камал.
УЦ-СУЛ и. 1. Нэрсэнен дэ булса ун Ьэм сул ягы. Моныц уцы-сулы бер икэн. □ [Комбайнныц] кешесе дэ, нэкъ Шамил кебек итеп. штурвалны уцга-сулга бора иде. Г. Гобэй.
2. Тирэ-як. Уцга-сулга аумыим, йэнуз алга барам. Г. Тукай. [Мицлекамалныц] куршесе бик ашыга. уцга-сулга карамыйча кайтып бара иде. А. Шамов.
3. рэв. мэгъ. унга-сулга. Терле якка. Уцга-сулга .,'лтэну. □ Гафият. кешелэрне уцга-сулга айкап, твркемнец уртасына килеп керде. И. Гази. Толым-нары белэн экдиллэр уйный, Уцга-сулга ташлый туз-оырып. h. Такташ. || куч. Телэсэ ничек, терле якка, телэсэ кемгэ. Уцга-сулга китап елэшу. Уцга-сулга акча туздыру. □ [Англичаннарныц] агентлары алтынны уцга-сулга чэчэлэр. Ш. Усманов.
О Унны-сулны аермау (абайламау, белмэу) — тэжрнбэ булмау, тормышны, хэллэрне анлап бетермэу. Хэзерге кендэ Вахит узе дэ уцны-сулны аера башлаган кебек. М. Гафури. Уцны-сулны карамый(ча), белми(чэ), курми(чэ)—1) як-якка, тирэ-юньгэ бетенлэй игътибар итмичэ. Уцны-сулны карамыйча бара-дыр идек,--менэ бервакыт куз алларым карацгы-
ланып китмэсенме, естемэ may ауган кебек булып китте. Г. Минский; 2) бернэрсэ белэн дэ исэплэш-мичэ, бик нык мавыгып. Шундый тын, яхшы haeada безнец утынчы исэ Алны-артны, уцны-сулны белмичэ утын кисэ. Г. Тукай; 3) эувэлен-ахырын уйламыйча, сукырларча.
УНУ I ф. 1. Мул уныш биру, яхшы булып усу (иген, жилэк-жимеш h. б.). {Шэрэф Лалэгэ:] Кил, яме! Быел шомырт бик уцган. М. Фэйзи. Икмэк уцган. мул ускэн Совхоз басуларында. М. Жэлил. Монда кыяр. шалкан, кишер уца. Э. Ерикэй.
2.	Унышлы чыгу, унышлы булу, эйбэт булу, яхшы нэтижэ биру.— дллэ аулар уцмадымы? Н. Исэнбэт. Тагын чыгып киттем Киэкделегэ, Лэкин юлым тагын уцмады. Ш. Маннур. Уцсам уцармын, унмасам туцармын. Эйтем.
3.	Яхшы кеше туры килу, берэр кешедэн яки малдан бэхет булу, эйбэт булып чыгу, игелек куру. [Л/и] бик таушалганга охшый, аяклары да йомшак куренэ. моны алып уцарсыз микэн?! М. Гали.— Эх. уцдыч, малай, хатыннан. деньяда мин хэзер иц бэхетле кеше,— ди бу мица. Р. Ишморат.— Апац кае-нишеннэн уца алмады. Ф. Эмирхан.
4.	Эйбэт булып кабару, яхшы булып кабарып пе-ш\, тиешле нэрсэлэре житэрлек салынып хэзерлэнгэн
булу (азык турында). Камыр уцу. Гебэдия уцу. □ [Шэмсетдин:] Коданыц сырасы бик тэ уцган иде, тамагым рэхэтлэнеп китте. А. Шамов.
УНУ П Ф- Нинди дэ булса сэбэп аркасында тес киту, буяу ашалу, тессезлэну. Нэфисэ уцып бетэ яз-ган----истэлек язуларын дулкынланып укыды.
Г. Бэширов. Зэцгэр яулыгым мдуелмас, Кат-кат юсам да уцмас. Э. Ерикэй. II куч. Тесе яки жетелеге киту, киму. Ольга Александровнаныц уца башлаган зэцгэр кузлэрендэ эле дэ нур кабынып китэ. Г. Эпсэлэмов
УНЫШ и. I. Бертеклелэр, жилэк-жимеш. яшелчэ h. б. ларнын жыелган кулэме, чыгышы.— Оят булса да эйтергэ кирэк, быел, мэсэлэн, уцыш алу планын ути алмадык. 9. Еники. [Мирсэет:] Без гектарына йез кырык пот бодай уцышы алачакбыз. Р. Ишморат.
2. ©лгергэн, усеп житкэн бертеклелэрнен, жилэк-жимешлэрнен h. б. бик куп кулэме, мул жыемы. Фэйрузэнец басуыннан Шундый уцыш алынган, Андый уцыш йичбер вакыт Булмаган бу районда. М. Жэлил.
3. Нинди дэ булса эшнен унай нэтижэсе; казаныш. Совет драматургиясе соцгы елларда зур уцышларга иреште. М. Жэлил. II Унышлы тэмамлану; ярышта, керэштэ, сугыш операциясендэ жину хэле. Алар фронттан килгэн хатларны бергэлэшеп укыйлар, ---сугыштагы уцышларга бергэ куанышалар. Г. Бэширов. II Укуда, нэрсэне дэ булса узлэштерудэ, ейрэ-нудэ булган казаныш. Мэктэптэ дэ, ейдэ уку буенча да аныц уцышлары зур булды. ЛЕ Гали. Аннан шуны онытмагыз: уз уцышыц белэн генэ куанып йерергэ ярамый. Г. Гобэй.
Уцыш бэйрэме — кырдагы эшлэрне тегэллэгэннэн сон уткэрелэ торган бэйрэм.
‘УНЫШЛЫ с. 1. Югары унышка прешкэн, югары уныш алынган. Уцышлы ел.
2.	Уныш белэн тэмамланган, жинуле. Капитан Кравченко кичэге уцышлы операциягг катнашкан разведчикларныц барысыныц да булэклэнуен б'лдерэ. А. Эхмэт. Кышкы уцышлы йеэндумнэн соц барыбызныц да куцеле кутэренке. И. Гази. | рэв. мэгъ.— Эшлэр-нец	уцышлы чыгулары сезнец хезмэтегезгэ баглы.
Ш. Усманов. Нрав. мэгъ. Уныш белэн, нэтижэле итеп, яхшы. Сугышны уцышлы бетеру ечен нык. бер-дэм власть кирэк. К. Нэжми. Фэрханэ имтиханнар-ны да уцышлы тапшырды. С. Селэйманова.
3.	Эйбэт, хуплауга лаеклы, яхшы. Жыентыкта бик уцышлы э/дырлар да бар. М. Жэлил. Г. Ибрайимов-ныц	Октябрь кеннэренэ багышлап язган эсэрлэ-
ре арасында уцышлысы — .Кызыл чэчэклэр' хикэясе. Г. Нигъмэти.
4.	рэв. мэгъ. Урынлы итеп, бик яхшы. Либретто-да уцышлы эшлэнгэн дулкынландыргыч куренешлэр бар. М. Жэлил. Уцышлы алынган аккордлар аны уенга мавыктырып алып кереп китэлэр. Р. Ишморат.
УЦЫШЛЫК и. к. уныш (3 мэгъ.). Партия йэм хекумэт юлбашчылыгы астында, авыл хумдалыгын яца нигездэ коруда, машиналаштыруда, электрлаш-тыруда----йэм башка кампаниялэр буенча зур
уцышлыкларга ирешелде. К. Тинчурин.— Укуыгызда уцышлыклар телим. Г. Гобэй.
УНЫШСЫЗ с. I. Тиешле нэтижэгэ ирешелмэгэн, уныш белэн тэмамланмаган. Бер уцышсыз атакадан кайткан чагында Хэлимнэр взводыныц бер кызылар-меецы ике окоп арасында каты яраланып калган иде. А. Шамов. || рэв. мэгъ. Нэтижэсез. Перекопны атакалау йаман да уцышсыз чыга. Г. Бэширов.
2. Урынсыз, кирэкмэгэн, тиешсез. ]Либреттода\ сирэк-сирэк кенэ уцышсыз фразалар, сузлэр очрый. аларны тезэтергэ мемкин. М. Жэлил. Берэр уцыш-
УНЫ
332
УБЫ
сыз’суз ычкындырырмын — дип курка идем мин. М. Эмир.
УНЫШСЫЗЛЫК и. Унышсыз булу, унышсыз чыгу хэле. [Саимэнец} беренче мэхэббэте уцышсызлыкка юлыккач, аца кемнэр генэ каныкмадылар. К. Нэжми.— Бу уцьаисызлык, Степан Андреевич, безнец ур-так хэсрэт. А. Эхмэт.
УНУ ы. Кетелмэгэн, кинэттэн булган нэрсэгэ шак-катуны, гажэплэнуне, соклануны, хуплауны h. б. белдергэндэ кулланыла.— Уйу! Якуб Саттарыч!—
дип, ей хуэ^асы, озын буйлы бер карт, кулларш Якубка таба сузды. И. Гази.— УЛу. кояш бик ту-бэнлэнеп бара икэн. М. Фэйзи.— Уйу-у-у, нинди зур, нинди хуш исле,— диде Кызылкуз йэм [алманыц] бер-сен алып яулык белэн сертэ башлады. Г. Гобэй.
УЬЫЛДАУ ф. Авыр итеп сулау. Ьэммэсе дэ уйылдыйлар, нишлэргэ белмилэр. хатын-кызлар ела-ша иде. Г. Бэширов.
УЬЫЛДАШУ ф. Куп кешелэрнеи бергэ уйылдау-лары, бергэлэп кайгырулары турында.
Ф Татар алфавитында егерме беренче хэреф.
ФА и. муз. Музыкаль гамманын дуртенче авазы, шушы авазны билгели торган нота.
ФАБ- Кыскартылган кушма сузлэрдэ фабрика мэгънэсен белдергэн беренче кисэк; мэсэлэн: фабком, фабзавком Ь. б.
ФАБЗАВКОМ и. Фабрика-завод комитеты. [Шаях-мзт] фабзавком телефонии сорап, анда шалтырата башлады. Г. ИбраЬимов.
ФАБЗА’ВУЧ и. Яшусмерлэрне эшче (балта остасы, штукатур, ташчы Ь. б.) Ьенэрлэренэ ейрэтэ торган, предприятие карамагындагы фабрика-завод училищесы.
ФАБКОМ и. Фабриканын профсоюз комитеты. Фабком председателе Дубцова мине фабком утырышына чакырды. Ш. Камал.
ФА'БРА и. иск. Сакал, мыек Ьэм чэчне каралту, кыекларга билгеле бер форма биру ечен махсус кара буяу. Фабрага буялган мыек.
ФА'БРИКА и. Машина белэн чимал эшкэртеп, продукция чыгара торган жинел промышленность пред-приятиесе. Туку фабрикасы. Шырпы фабрикасы. □ дни фабрикада эшли. парашютлар тегэ. Г. Гобэй.
ФА'БРИКА-КУ*ХНЯ и. Ашамлык эйберлэрен куплэп ззерлэу ечен механикалаштырылган эре жэмэгать туклану предприятиесе.
ФАБРИКАНТ и. Капиталист, фабрика хужасы. Эш-челэрне, бигрэк тэ стачкалар вакытында, фабрикант-ларныц кысуларына тузэ алмыйча эшне туктаткан вакытларда полиция йэм казаклар кыйный иде. М. Жэлил.
ФАБРИКАТ и. Завод-фабрика житештергэн эзер эшлэнмэ, производство эшлэп чыгарган продукт. Фабрикатлар э^итештеру. Ярым фабрикат.
ФА'БУЛА и. кит. эд. Эдэби эсэрнен эчтэлеге Ьэм анда сурэтлэнгэн вакыйгалар. „Тирэн тамырлар" фабулага бай, аныц сюжеты катлаулы йэм компо-зициясе бер ноктага эцыю, мэркэзлэштеру нигезендэ тезелгэн. Г. Нигъмэти.
ФАВОРИТ и. 1. Нинди дэ булса югары дэрэжэле, сузе утемле кешенен яраткан, Ьэрвакыт яклый торган кешесе. \Талантсызлар. эрсезлэр} исэ фэн-гыйлем деньясында фаворитлар тудыралар. М. МэЬдиев. II Югары дэрэжэле хатын-кызнын (мэс., хатын-кыз патшанын) сеяркэсе.
2.	Спортта— беренчелекне алуга ышаныч кубрэк булгаи кеше Ьэм ат турында.
ФАГОТ и. муз. Бегелгэн озын кепшэ рэвешендэ бик куп клапанлы музыка коралы. Флейта йэм клар-нетларга яцадан жан керде. Алар башлаган темага фаготныц киеренке авазы кушылды. Ш. Хесэенов. Фагот зур йэм авыр, аны уйнарга жицелрэк булсын ечен, махсус тасма белэн муенга асып куялар. 9. Бакиров.
ФАГОТЧЫ и. Фаготта уйнаучы.
ФА'ЗА и. 1. Нинди дэ булса куренешнен, процессный Ь. б. ларнын усешендэге аерым стадия, момент. Эшнец соцгы фазасы. □ Маркс йэм Энгельс уз зама-нында коммунизмныц, аныц ике фазасыныц иц характерлы билгелэрен курсэттелэр. КПСС тарихы. II биол. Организмныц индивидуаль усешендэге махсус этап, бер чор. Yсемлеклэрнец башаклану фазасы. Кубэлэк корты усеше фазасы. Yсемлеклэрнец ял иту фазасы.
2.	махе. Берэр нэреэнен формасы яки торышы уз-гэрудэге билгеле бер момент, хэл. Маятникныц тир-бэну фазасы. Меркурий планетасыныц фазалары.
3.	хим. Бердэй булмаган системанын бердэй елеше. Сыек фаза. Каты фаза.
4.	махе. Геологиядэ: тау токымнарынын теге яки бу характерын билгели торган ин кыска вакыт арасы.
5.	махе. Генераторда уралманын аерым группасы, шулай ук электр тогын уткэру ечен ана тоташтырыл-ган чыбык. Ток фазасы. □ Зчпочмаклап тоташтыр-ганда генераторныц линия йэм фаза кечэнешлэре бертигез була. Физика.
ФА'ЗАЛЫ с. Фазага (2, 3, 5 мэгъ.) менэсэбэтле. Фазалы индикатор. Фазалы узгэрешлэр. фазалы тигезлэнеш. Зч фазалы ток системасы.
ФАЗАН и. зоол. Тавыксыманнар отрядыннан чуар тестэге йон белэн капланган эре кош. Кошлардан бигрэк тэ фазаннар, дала божырлары, турачлар куп таралган. Физ. геогр.
ФАЗО'МЕТР и. махе. Алмаш ток чылбырында егэр-лек коэффициентын яки ток Ьэм кечэнеш арасындагы фазалар аермасын улчи торган прибор.
ФАЗЫЙЛЭТ и. иск. кит. Артыклык, естенлек; яхшы холыклылык, яхшы сыйфатлылык, яхшы эш. Болар инде бетен фазыйлэттэн мэхрум кешелэр. М. Гафури.
ФАИКЪ с. иск. кит. ©стен тора торган, башкалардан алда торучы; югары, гадэттэн тыш. Канча шигырь эйтеэк тэ аннан фаикъ. М. Гафури.
ФАЙ и. махе. Нечкэ генэ аркылы сырлары булган тыгыз ефэк яки йон тукыма.
ФАЙДА и. 1. Кем яки нэреэ ечен булса да яхшы, унышлы, унай нэтижэ. Бу семинарныц эш ечен зур файдасы булды. Сейлэшу бернинди дэ файда бирмэде. II Рэт, мэгънэ. Тткэн кара кеннэр шэулэсен искэ тешерудэн дэ файда юк. Т. Гыйззэт. II сейл. Яхшылык, игелек. Беек Октябрьдан соц. жаны-тэне белэн би-релеп, революциягэ бик зур файда китерэм дип ыша-нып эшлэуче советчыл. намуслы интеллигентларныц берсе иде [Сэетзадэ]. К. Тинчурин. Чын дустан гына файда кету мемкин. М. Гафури.
2.	Керемнен тотылган чыгымнан артып калган елеше; акчалата керем, табыш. Файда китеру. □ Мица акчасы да я рады. Бетен чыгышларыннан тыш сигез
ФАЙ
334
ФАК
сулг саф файда да калды. Г. ИбраЬимов. Шэфикъ, апгна буенча сэудэдэ йереп, файда итеп кайткан. М. Эмир.
3.	Ярдэм, унай тээсир. Гыйбрэтле сузнец файдасы бер тимэсэ, бер тия. Ш. Камал. Кенга ун агач эзер-лзп бирэсез икэн, ул да файда. Г. Гобэй. Гаэциз калды доктор, авыру кызга Бер дару да файда бирмэдг. М. Жэлил.
4.	Интерес, ихтыяж. Моца кадэр берэу нец дэ уз файдасы, уз зэвыгы ечен генэ музыкант яисэ артист булганы юк эле. Г. Бэширов.—Без инде моннан элекке еч Думаныц ечесенэ дэ гакыллы кешелэр эци-бэреп карадык. Барыбер безнец файдага эллэ ни эш чыкмады. Г. Тукай.
ФАЙДАЛАНУ ф. I. Кемне яки нэрсэне дэ булса берэр терле кирэклек, ихтыяж ечен куллану. Тукай [уз илцатында] тагын легенда, уйдырма йэм экият-лэрдэн дэ файдалана. Г. Нигъмэти. II Кемне яки нэрсэне дэ булса берэр чара итеп куллану. Мица бит судта эцэмэгать гаеплэучесе булып чыккан вакытта ---хатны файдаланырга кушып биргэннэр иде. Г. Минский.
2.	Берэр хэл, куренешне уз интересын ечен куллану, форсат дип санап, шунардан файда алу. Халык кеннец аязлыгыннан файдаланып калырга дип кырга с.шыга. А. Шамов. Караборын, узенец ризалыгын белдереп йэм карацгыдан файдаланып. дйдукнец бо-рынын ялап алды. h. Такташ.
3.	Ышаныч. ихтирам, дан, дэрээцэ Ь. б. ш. сузлэр белэн килгэндэ шул сыйфатларга ия булу мэгънэсен анлата. [Ире] уртача бер исем-дэрээн;э белэн йерсэ, хатыны инде аныц, Майпэрвэз ханым, райузэктэ зур дан белэн файдалана иде. Э. Еники. — Илнец ыша-нычы белэн файдалана торган берэр кешегэ хэзер ук яца кабинет тезу не тапшырырга кирэк. К. Нэжми.
ФАЙДАЛАНЫРЛЫК с. Файдалана алырлык, файдаланырга мемкин булган. [Шэйэрдэ] бездэн соц Дутов файдаланырлык бер эйбер дэ калдыр[маска\. Ш. Усманов.
ФАЙДАЛЫ с. 1. Файда китерэ торган, файдасы тия торган. Файдалы хезмэт. Файдалы кицэш. Файдалы фикер эйту. I I Файдалы эш кулыбыздан кил-мэсэ дэ, Усаллыкны йэр кешедэн уз[дырабыз]. М. Гафури. II Сэламэтлек ечен эйбэт булган, аны ныгыту, саклау ечен ярдэм итэ торган, авырулардан дэвалый торган; шифалы. Лэкин иц файдалы даруларныц да кайбер организмнарга тиешле тээсирне бирэ алма-ганын врачлар бик куптэннэн эйтеп килэлэр. Ш. Камал. | рэв. мэгъ. Энисеннэн ялатуны хэзер тээцрибэ иялэре дэ, фэн кешелэре дэ бозау ечен файдалы дип табалар. 9. Еники.
2. Табыш китерэ торган. [Казнага тире-яры, сус, йомырка эцыю кебек] бик файдалы эш элегэ кадэр Кызыл Тал авылыныц бакрач Идият кулында иде. И. Гази.
3. Кемгэ-нэрсэгэ, кем-нэрсэ ечен кирэкле, эЬэмият-ле, кынммэтле. Ул урман кисучелэргэ файдалы булган бик куп нэрсэлэр турында сейлэде. Г. Эпсэлэмов. Ул. бэлки. бик файдалы бер кеше булган булыр иде. Ф. Эмирхан.
ФАЙДА ЛЫК и. сейл. к. файдалылык. Менэ бит ул кумж хуэцалыкныц файдалыгы кайда, иккузем! h. Такташ.
ФАЙДАЛЫЛЫК и. Файдалы булу сыйфаты, дэрэ-жэсе. Эгэр товарлар узлэренец файдалылыгына карап йертелсэлэр, моннан, чуалчыктан башка, бернэрсэ дэ чыкмас иде. Г. Тукай.
ФАЙДАСЫЗ с. 1. Файда китерми торган, файда итми торган. Син яшэмэ эцирдэ файдасыз бер Тумгэк
булып пиилз урында. М. Жэлил. Файдасыз болыт дэрьяга явар. Эйтем. Акмаган сулар кадзрсоз, файдасыз йэм кирэксез. 9. Ерикэй. II рэв. мэгъ. Заяга, будка. Зыяннан башка нэрсэ курэ алмас файдасыз уйнап-келеп тик йеруче. М. Гафури.
2. Табыш китерми торган. Файдасыз} сату.
3. Нэтижэсез, еметсез. Мостафинныц килэчгк I тормышын юрап тору файдасыз эш булыр иде. I 9. Еники. | рэв. мэгъ. Сафа анасына карышып тору-ныц файдасыз икэнен бик яхшы белэ иде. А. Шамов.
ФАЙДАСЫЗЛЫК и. Файдасыз, унышсыз булу хэле. . Карт улыныц табигатен яхшы белэ иде, суз керэш-1 терунец файдасызлыгын ацлады. Г. ИбраЬимов. Яц-гыр астында уйланып-нитеп торуныц файдасызлы-1 гын абайлап. [Эминэ] элеге ялгыз утка таба китте. I Г. Минский.
ФА'КЕЛ и. 1. Гадэттэ бер башына сумалалы чубек 1 урап ут кабызылган таяк; саплы яктырткыч. Факеллар I тотып манифестациягэ чыгу. Факеллар белэн мэга-рэне яктырту. □ Карацгы тешкгч тэ, лабаздан < алып невод чыга торган эн;иргэ хэтле дицгез буйлап, < кендездэн хэзерлэнгэн унбиш факелга ут яндырды- I лар. Ш. Камал.
2. махе. Конус сыман ялкын, шулай ук сыеклык Ьэм газнын шул формадагы агымы. Тэрэзэдэн и,з факелы утлары куренэ. А. Эхмэт.
О Факел булу — берэр эштэ алдынгы, эйдэп баручы, урнэк куреэтуче булу. Син кызганиа йерэгецн: j янсын ул, янсын. Кешглэргэ факел булып, алдында j барсын. Ф. Кэрим. факел булып яна ил ечен Бб° I илнец беек ксшесе. 9. Ерикэй.
ФА'КЕЛЧЫ и. 1. Факел тотып баручы.
2. Яндыручы, факел ярдэмендэ ут тертуче. Ерткыч- • лыклар эшлэу ечен [немец] узенец башкисэрлэреннм । заслоннар. факелчылар калдыра. Э. Айдар.
ФАКСИ'МИЛЕ и. Кулъязманын, имзанын, доку- ' ментнын фотография яки граверлау ярдэмендэ алынган тегэл кучермэсе.
ФАКТ и. 1. Булып уткэн эш-хэл, вакыйга, куре- I неш. Фактларга туры килмэу. □ Безнец илебез йзч ‘ халкыбыз бик куп тарихи фактларга, вакыйгалар^ бай. М. Жэлил. Фактка бераз иялэшкэч. кунел уз урынына утырачак, нервлар тынычланачак. И. Гази. | II Мисал, очрак. Фактларга таяну. Куцелле факт. 1 □ Оныткан ул бетен эшен, экрыелышта сейлэр ечен J фактлар эзли тагын. 3. Мансур. Мостафа узе Фэтхи а белэн Мэдинэ арасында менэсэбэт барлыгын им фактка таянып ачык белэ. Ш. Камал. || Нинди да булса нэтижэгэ килергэ, йомгак ясарга яки берэр I нинди фикерне ачыкларга ярдэм итэрдэй нэрсэ; дэлил. ! Эш ечен фактлар эцитэрлек булу. □ [Рота кома» . диры:] Уз файдагызга сейли торган фактлар гариз»1 гызда юк. Г. Гобэй. [Ленар] сейли белэ, математик* исэп белэн, фактлар белэн сейли М. МэЬдиев.
2. Чынбарлык, реаль нэрсэ. Заводны ябалар, 6-терэлэр дип эйткэн сузлэрне факт дип ацларга ярамый. Ш. Камал. || сейл. хэб. функ. Бэхэссез де-реслек. Кызганыч, элбэттэ, лэкин факт. М. Эмир. | — Э инде биргэн эшне алырга телэмисец, анысы факт. Р. Ишморат.
3. у.-вак. килеш. рэв. мэгъ. фактта. Чынлыкта, I чынында. Актта бар, фактта юк. Эйтем.
ФА'КТИК с. Фактка нигезлэнгэн, фактларга туры килэ торган. .Тегэл саннарын. даталарын да гйти.ч] эле", — дип уйлады Тайир йэч иц элек фактик . териаллардан башлады. Г. Ахунов. || Булган, факт буларак очрый торган. Фактик брак. Фактик х» талар.
ФАК
335
ФАН
ФА'КТОР и. Берэр процессный, куренешнен этэр-геч кече, сэбэбе, шарты. Даими факторлар. □ Габэ-шинец татар муэыкасы естендэ эшлэве— музыкабыз усешендэ шиксез им<;ади фактор. М. Жэлил. Кешелек зцэмгыяте югары дэрэм;эгэ кутэрелгэн саен, субъектов факторныц кече ускэннэн-усэ бара. М. Абдрахманов. \Хэбибрахманныц\ фэн кандидатлыгына авыл-да комачаулый торган факторлар бар иде. М. МэЬ-диев.
ФАКТО'РИЯ и. 1. Эз ускэн иллэр Ьэм ярым коло-ниаль елкэлэрнен территориялэрендэ урнашкан, гадэттэ чит ил сэудэ конторасы. Сэудэ флоты да усэ, илдэн ерак булган чит э^ирлэрдэ хэрби ныгыт-малар, сэудэ факториялэре барлыкка килэ. Каз. утл.
2.	СССРнын ерак промысел районнарында сэудэ-тээминат пункты. Авырсак, фельдшер килеп карый. Фактория безгэ бетен кирэк-яракны биреп тора. Каз. утл.
ФАКТУРА и. 1. махе. Сэнгать эсэрлэрендэ художество техникасынын узенчэлеге. Иц элек фактура Ьзм гармонияне кейнец узеннэн табып ала белергэ кирэк. Ж. Фэйзи. Рэсемнэрне ул---йэркайсын эцен-
теклэп карый, кайда фактура ачылмаган. кайда шэулэ-кулэгэ дерес салынмаган — ике-еч суз белэн генэ ацлата. Каз. утл.
2-	махе. Тукыма, пыяла Ь. б. ш. ларнын эшкэртелу узенчэлеге, тезелеше. Бетенлэй башкача фактура-оагы инструмент ясарга кирэк булып чыкты. Каз. утл.
3.	махе. Товар алучыга жибэрелгэн товарный исемнэрен, санын, хакын язып тапшырыла торган рэсми кэгазь; счет.
ФАКУЛЬТАТИВ с. Мэжбури булмаган, уз телэге белэи сайлана торган, имтихан алынмый торган. Факультатив лекциялэр (дэреслэр). □ Иптэш кызым белэн факультатив занятиелэрдэн химияне сайла-дык. А. Гыйлэжев.
Факультатив эцэялэр — жемлэнен, идиоманын, сузнен тешереп калдырырга мемкин булган кисэген эченэ алган жэялэр, мэсэлэн: авызда (гына) то-тарлык.
ФАКУЛЬТЕТ и. Югары уку йортынын билгеле бер фэинэр тармагы ейрэтелэ торган булеге. Юридик факультет. Тарих факультеты. □ Дэулэтшин уни-верситетны, узе укып йергэн биология факультетын сагынып сейлэде. И. Гази.
ФАКЫР и. иск. Мескен. Эргэсеннэн утеп китэр хэл юк. Пых-пых итеп урелэ чукырга: Уйлыйсыцмы, факыр, чукырмын дип. Юкка еметлэнмэ чукырга. 111. Бабич.
ФАЛ I и. махе. Корабльлэрдэ жилкэннэрне, сигнал флагларын h. б. кутэру ечен хезмэт итэ торган бау. II Парашютны кеше катнашыннан башка ачу ечен, бер очы самолет кабинасына, икенче очы парашют божрасына махсус рэвештэ беркетелгэн бау.
ФАЛ II и. иск. Курэзэлек; юрау. (Бакыйныц кулын-нан хат тешэ). Хэмдия:—Хэерле фал булсын! Хат синец кулыцнан кача. М. Фэйзи. Бетте. бетте. ^Бибшсма э^ицгигэ} бернинди фал ярдэм итми хэзер.
4.	МэЬдиев.
О Фал ачу (салу) — фалнамэгэ карап, килэчэкне яки угкэнне эйту; курэзэлек иту. [Зелхэиидэ:] Апа, мица фал ачыйк эле. Т. Гыйззэт.
ФАЛА1НГА и. 1. тар. Борынгы грекларда корал-лангаи жэяуле гаскэрнен тыгыз сафка тезелгэн строе. Спарта фалангасы.
2.	куч. Гомумэн эйберлэрнен яки кешелэрнен тигез тезелгэн сафы.
3.	(Утопик социализм тэгълиматында) зур община, коммуна.
4.	анат. Умырткалы хайваннарда Ьэм кешедэ оч-лыкларнын бармак скелетларын тэшкил итэ торган кепшэ сыман кыска сеяк (кул бармакларынын Ьэрбер-сендэ, мэсэлэн, шундый еч сеяк — фаланга).
5.	зоол. Урмэкучсыманнар классыннан агулы бе-Жэк. [ Чулдэ] умырткасызлардан каракорт дигэн агулы урмэкуч. чаяннар. фалангалар бар. Физ. геогр.
ФАЛА'НГАЧЫ и. 1. Фаланга (1 мэгъ.) сугышчысы.
2. Фаланга (3 мэгъ.) члены.
ФАЛНАМЭ и. иск. Фал ачу китабы. [Хэнифэ] шурлектэге иске китаплар арасыннан фалнамэ эзлэп ала. Р. Ишморат.
ФАЛЧЫ и. иск. Фал ачу юлы белэн язмышны юраучы, курэзэчелек итуче. Фалчы-юка фал ки-
табын ачып куйган да фал сала. Г. Минский.
ФАЛЬСИФИКАТОР и. Фальсификациялэр белэн шегыльлэнуче кеше.— Ул акылсыз кызныц Рэхимне фальсификатор дип атарга нинди нигезе бар? А. Расих.
ФАЛЬСИФИКАТОРЛЫК и. Фальсификаторга хас эш. фальсификаторлык белэн шегыльлэну. Фальси-фикаторлыкка юл куймау.
ФАЛЬСИФИКАЦИЯ и. 1. Ялган эйбер эшлэу, ясау. Документларга фальсификация ясау. || махе. Тышкы куренешен узгэртмичэ сыйфатын начарлату. Азык-телеккэ фальсификация ясау.
2. Чын нэрсэне, хакыйкатьне ялган, чын булмаган нэрсэ белэн алмаштыру. Фальсификациягэ бару. Тарихи фактларга фальсификация ясау.
3. Чын итеп куреэтергэ тырышылган ялган, ясалма нэрсэ.
ФАЛЬСИФИКА'ЦИЯЛЭУ ф. Фальсификация ясау. — Иптэш Шэйхерамов безнец Иван Ильич сугышка кадэр ук хэл иткэн мэсьэлэлэрне фальсификациялэу юлы белэн инкяр ит[кэн]. А. Расих.
ФАЛЬЦ и. махе. 1. Ике калайнын бегеп ялганган урынындагы жей.
2. Ырмау, жек (мэс., тактада).
3. махе. Басма кэгазь табагынын беклэну урыны.
ФА'ЛЬЦЛАУ ф. Фальц ясау. 6ч кат бегеп фальц-лау.
ФАЛЬЦЕТ и. муз. Жырлаучыдан махсус башкару алымы талэп итэ торган бик югары тавыш; шундый тавыш чыгару ысулы. || Ирлэрдэ хатын-кызлар тавы-шына охшаган бик нечкэ тавыш.
ФАМИ'ЛИЯ и. Кешегэ буыннан-буынга атасыннан (яки анасыннан) кучеп, аныц исеме янчнда эйтелэ торган гаилэ, нэсел атамасы. [Эхмэдулла Габдуллага:] Синец фамилияц атац ягыннан Тукаев була бит инде. Э. Фэйзи. Исеме безнец чорга мэгълуи тугел, фамилиясе — баба ягыннан Нигъмэтуллин булыр. h. Такташ.
ФАМИ'ЛИЯДЭШ с. Бер фамилиядэге. Фамилиядэш кешелэр.
ФАМИЛЬЯР с. Артык иркен; тэкэллефсез, тыйнаксыз. Тэзкирэ апа, карталар аралаштыра-аралаш-тыра, фамильяр тон белэн:— Эйдэ, Селэйман,—диде. К. Тинчурин.
ФАНАТИЗМ и. 1. Фанатикныц I (1 мэгъ.) фикер-лэу, эш иту рэвеше; дини Ь. б. ш. карашларга гадэт-тэн тыш бирелеп, башка диндэге кешелэрне курэл-маучылык. Халыкта дини фанатизм бетмэгэн эле. Ш. Камал.
2. куч. Нэрсэгэ дэ булса бик нык бирелгэнлек; нинди дэ булса карашларга, идеягэ "ын кунелдэн ышанганлык.
ФАН
336
ФАР
ФАНА1ТИК I и. 1. Уз диненэ бик нык бирелгэн, [ башка динне, башка диндэге кешелэрне курэлмаучы кеше. Габдулла [баласын укырга э^ибэрергэ телэмэу-чегэ] бер суз дз твшендерэ алмады, фанатик кыз-ганнан-кыза барды. Э. Фэйзи.
2. куч. Берэр эшкэ жаны-тэне белэн бирелгэн, нинди дэ булса идея, карашларга чын кунелдэн ышанган кеше. Уз Ивнэренец фанатигы булу. Фэн елкэ-сендз фанатик булу. □ Галим — энэ аталы-уллы Арбузовлар, Камайлар. Уз эшлэренец фанатиклары. М. МэЬдиев.
ФАНА'ТИК II с. 1, Фанатизмга бирелгэн, фанатизм белэн сугарылгап. Иске фикерле фанатик байлар, ---хэзрзтлэргэ тел тидерэ диеп. Галине дошман курзлзр иде. Ш. ДАехэммэдев. [Баязитны] Каргалы-ныц биш йез шэкертле, кара, кадим, фанатик мэдрэ-сэсенэ салалар. Г. ИбраЬимов.
2. куч. Берэр эшкэ яки идеягэ бик нык бирелгэн. [Рива] шикелле гыйльми эзлгнулэргэ беткэнче бирелгэн фанатик ж;анлы берэу килэчэк безгз. Э. Касыймов.
ФАНА'ТИКЛАРЧА рэв. Фанатикларга хас булганча. Уз эшецэ фанатикларча бирелу.
ФАНА'ТИКЛЫК и. Фанатик булу сыйфаты. [Хв-сэен] наданлык, карацгылык Нэм фэкыйрьлекнец ко-тылгысыз иярчене булган томаналык, фанатик-лыкны да ачык курэ. А. Расих.
ФАНЕР, ФАНЕ'РА и. 1. Агачтан ярып алынган бик юка яссы пластина (матур тес биру, тышлау ечен мебель Ь. б. ш. естенэ ябыштырыла).
2. Агачнын юка пластиналарын бер-берсенэ аркы-лыга-буйга ябыштырып ясалган табаклы бик юка такта. Батырлар брезентлардан палаткалар корды-лар, кирпечлэрдэн кухня салдылар, фанералардан барак эшлэделэр. А. Алиш. II с. мэгъ. Шундый такта житештеругэ, эшлэугэ бэйлэнешле. Фанера фабрикасы. Фанера промышленностей с. мэгъ. Шундый тактадан эшлэнгэн. фанер будка. Фанер эрэк;э. □ Урман авызына барып м;иткэч, юл буендагы усакка кадакланган бер фанер тактага кузем теште. А. Шамов.
ФАНЕРЛЫ с. Фанер куелган, фанер белэн эшлэнгэн, фанер белэн капланган. Фанерлы тэрэзэ.
ФА'НЗА и. Кытайда, Кореяда крестьян йортынын атамасы. Без---тыгыз итеп салынган сезэк тубэле,
кэгазь тэрэзэле карасу балчык фанзалар арасына барып кердек. А. Шамов.
ФАНИ с. иск. 1. Бетэ торган, узгэрэ торган; ва-кытлы. Бич яратчыйм аныц шулай саташуын, Фани денья сузе берлэ маташуын. Г. Тукай. — Бугенлек ризыгыгыз булса, иртгге ечен кайгырмагыз: денья фани, утэр дэ китэр. Ш. Мехэммэдев.
2. и. мэгъ. купл. Бу денья кешелэре. Фанилар безне таныйлар. Эйтем.
ФАНИЛЫК и. иск. Фани (1 мэгъ.) булу хэле. [Ка-берлектэге] Иэрбер нэрсгдг фанилык галэмэте сизел-гэн----кебек булып куренэ иде. М. Гафури. \Чэчэк-
лэрнец] корыган сабаклары, бу гомернец фанилыгын кисэткэндэй, чекрэеп утыралар. М. МэЬдиев.
ФАНТ и. I. Жирэбэгэ салынган эйберлэрдэн кемнен эйбере килеп чыкса, шул кеше башкалар кушкан берэр эшне башкарудан гыйбарэт уен.
2- Шул уенда катнашучыларнын Ьэркайсыннан жирэбэгэ салу ечен алынган эйбер. Фантны гадэттэ уен шартын ути алмаган кешедэн алалар. Ж.ырлы-биюле уеннар.
3. Шул уенда жирэбэсе чыккан кешегэ бирелэ торган „жэза" (мэсэлэн, жырлау, бию Ь. б.).
ФАНТАЗЁР и. Хыялланучы, булмас хыяллар белэн
мавыгып йеруче.— Фантазер син, Гриша. Р. Ишморат.
ФАНТА'ЗИЯ и. 1. Нэреэ дэ булса уйлап чыгару, кузаллау сэлэте; ижади хыял. [.Алтынчэч' либре т-тосында] реаль тормыш фантазия элементлары белэн бергэ бэйлэнеп алып барыла. М. Жэлил.— Сей-лэшеп йергэндэ, бервакыт минем башыма бик кызык бер фантазия килде. Ф. Эмирхан.
2. Хыял. [Хэйдэр] башы белэн естэлдэге рэсемгз ишарэ итте.— Хыял бу, туган,— диде.— Эйснера кирэк, йегэнсез фантазия! Г. Бэширов. Моннан I алтмыш еллар злек кенэ татар эдибенец фантазиям I кая кадэр барып м;итэ алган? А. Гыйлэжев. II Ялган, ( ышанмаслык, тормышка ашмаслык нэреэ; юк нэрса. 1 Шакай белэн Газиз, кэефлэнггн хэлдэ мэдрэсэгг ке- I реп, куян ату вакыйгаларын эллэ нинди фантазия i Нэм ялганнар катнаштырып сейлилэр. Ш. Камал.
3. муз. Ирекле формада яки берэр эдэби эсэр эч- 1 тэлегенэ нигезлэнеп язылган инструменталь-симфоннк эсэр.
ФАНТАСМАГО'РИЯ и. 1. Сатащканда куз алдына । килэ торган нэреэлэр, сэер куренешлэр.
2. махе. Нинди дэ булса ысуллар ярдэмендэ бар- | лыкка китерелгэн гажэеп, фантастик куренеш, сурэт. I ФАНТАСТ и. кит. 1. Фантазиясе кечле кеше.
2. Хыялый планнарын тормышка ашырырга тыры-шучы кеше.
3. эд. Фантастик сюжетлы эсэрлэр ижат итуче язу-чы, художник. Фантаст реаль булмаган двнытв булган итеп куз алдына китерэ Нэм реаль итеп, ышандыргыч итеп сурэтли. Каз. утл.
ФАНТА'СТИК с. 1. Фантастика белэн сугарылган. фантастикага нигезлэнгэн. Фантастик роман-ГдАвыз-шигырь шцатыныц фантастик геройлары Тукай I уенда да калмый ияреп йврилэр Нэм вакыты белэн | алар гам^эеп иллюзиялэр рэвешендэ шагыйрь ку, | алдына килеп басалар. Г. Нигъмэти.
2.	Гажэеп, экэмэт, тылсымлы. Фантастик куренчи Фантастик кыяфэт.
3.	Хыялый, булуы мемкин булмаган, кеше ышанмаслык, уйдырма. Лэкин экият никадэр генэ фантастик булып куренмэсен, кайдадыр аныц реаль нигез: бар. Г. Эпсэлэмов.
4.	Гамэлгэ ашмаслык, акылга сыймаслык. Фантастик проект. Фантастик хыял.
ФАНТА'СТИКА и. I. Хыялда туган кузаллаулар, уй-фикер, образлар, купертелеп яки табигый булмаган рэвештэ сурэтлэнгэн чынбарлык куренешлэре. Фэнни фантастика. || м;ый. Вакыйгалар, куренешлэр купертелеп яки табигый булмаган рэвештэ тасвир-ланган эдэби эсэрлэр. [.Алтынчэч' эсэре] тарих белэн экият мотивларыныц, реаль чынбарлык белж фантастика злементларыныц бердэмлеген эченэ ала. М. Жэлил.
2-	Хыялый, тормышка ашмаслык нэреэ.
ФАНТА'СТИКЛЫК и. Фантастик булу сыйфаты.
ФАНФА'РА и. муз. 1. Тынлы уен коралы, жиз трубаныц озынча тере (сигналлар биру ечен кулланыла).
2.	Шундый уен коралында башкарыла торган тан-таналы яки хэрби характердагы музыкаль фраза. Труба фанфаралары яцгырады. Кврэшкэ! Яца керэш-кэ! Ш. Хесэенов. II Шундый уен коралында биреи торган кыска (хэрби) сигнал. Быргычылар быргы уйный, яцгырый фанфаралар. Г. Хужиев.
ФАНФА'РАЧЫ и. Фанфарада (1 мэгъ.) уйнаучы.
ФА'РА и. Автомобильнен, паровозный Ь. б. ш. алгы елешендэ юлны яктырту ечен хезмэт итэ торган рефлекторлы фонарь; Исакове очыннан, фараларв
ФАР
337
ФАС:
белэн кояшта сндемелдэп, йек машинасы тешеп килэ. Г. Эпсэлэмов. Тиздэн тирэ-юньне яктылыкка кумеп, фаралар ялт итеп кабынып киттелэр. Р. Техфэтуллин.
ФАРАЗ и. кит. 1. Уй, фикер. Минем фаразымда гуя ул бер кайарман, тицдэшсез байадир — хикэя-лэрдэ сейлэнгэн падишаныц кече улы! Ш. Камал. — Без дэ шуны уйлап торадыр идек, без дэ шул фа-разда. Г. Камал.
2. Исэплэп, чамалап карау хэле; гипотеза. [Зыя] кылга кагылу белэн музыка елый башлар,---бетен
денья да аца кушылып еларга тотыныр. Бу бер хыял вэ фараз тугел,----табигатенец сизенуедер.
Г. ИбраЬимов.
Фараз иттек кер. суз функ. — мэсэлэн. Берничэ кеннэр уземнец, фараз иттек, кайда икэнемне белэ алмый йердем. Ф. Эмирхан. Фараз иту (кылу) — уй-лау, исэплэу. УДицги, Вахитны [солдатка] алынган фараз итеп, аулакта гына пышык-пышык елап алды. М. Гафури. [Идрис], кызларныц йезлэренэ, кузлэренэ яшертен генэ караштырып. аларныц---кем булырга
мемкинлеклэрен фараз кылды. А. Гыйлэжев.
ФАРАЗАН рэв. Уйлап Караганда; мисал итеп ал-ганда; эйтик. [Хам;и эфэнде:] Камилэ белэн бер-бере-безгэ ошап китсэк, фаразан, яратышсак. тотам да ярты дэулэтемне аныц исеменэ яздырам. Ш. Камал. Бу заман халкында. фаразан, кара юк шул. Ф. Эмирхан.
ФАРВА'ТЕР и. махе. Дингез, кул Ьэм елгаларда суднолар йери алырлык куркынычсыз (гадэттэ сигнал билгелэре булган) су юлы. Утраулар тезмэсенец соцгысы икэн инде бу. моннан ары Олы Идел, фарватер башлана. А. Гыйлэжев. Киц Иделнец фарва-терына чыккач, судно шактый у к экрелле элдерэ башлады. М. Хэсэнов.
ФАРИНГИТ и. мед. Тамак ялкынсыну авыруы.
ФАРИСЕЙ и. 1. Борынгы Иудеядэ диндарлыгы, тэкъвалыгы белэн аерылып торган, югары катлау ин-тересын яклаган дини-политик партия члены.
2. куч. Икейезле кеше, монафикъ.
ФАРИСЕЙЛАНУ ф. Икейезлелэну.
ФАРИСЕЙЛЫК и. 1. тар. дини. Фарисейлар тэгълиматы.
2. куч. Икейезлелек, монафикълык.
ФАРИСЕЙ ЛА*РЧА рае. Фарисейлар кебек, фарисей-ларга хас булганча. Фарисейларча эш йерту. II с. мэгъ. Фарисейларга (2 мэгъ.) хас. Троцкийчылар партиягэ каршы кергшне кечэйттелэр, ,83 платформам' дигэн нэрсэ белэн чыктылар. Бу — партияне йэм эшче-лэр сыйныфын алдауга исэплэнелгэн ялган, фарисейларча платформа иде. КПСС тарихы.
ФАРМАКОГНО'ЗИЯ и. Дару ясау ечен яраклы узлеклэре булган матдэлэрне ейрэну фэне.
ФАРМАКО'ЛОГ и. мед. Фармакология белгече. Ул, фармаколог булса да, мэрхум профессорныц эшлэре белэн таныш икэнлеген---эйтте. А. Расих.
ФАРМАКОЛО’ГИК с. мед. Фармакологиягэ бэйлэнешле.
ФАРМАКОЛО'ГИЯ и. мед. Даруларнын организмга тээсир итуен тикшерэ торган фэн. [Бака улэне] Биндстан фармакологиясенец дэвалау чаралары арасында куренекле урын алып тора. Азат хатын.
ФАРМАКОПЕ'Я и. мед. Дару ясаучылар Ьэм врач-лар ечен кулланма; аптекаларда сакланырга тиешле дару матдэлэренен исемлеге.
ФАРМАЦЕВТ и. мед. Махсус хэзерлекле дару ясаучы белгеч.
ФАРМАЦЕ'ВТИК с. Фармацевтка, фармацевтикага бэйлэнешле. Фармацевтик белешмэ.
ФАРМАЦЕ'ВТИКА и. мед. Даруларны эзерлэу, эшкэрту, саклау Ь. б. турындагы фэн. | с. мэгъ. Фармацевтика техникумы.
ФАРС и. эд. 1. Тышкы комик алымнарга корылган, беркадэр эдэпсезрэк, уенчак Ьэм жинел эчтэлекле комедия, водевиль; шул пьесанын спектакле (сэхнэдэ куе-лышы). [Зсэрдэ] Дилэфрузне курчак тирбэттереп йертулэр дэ беркадэр фарс характерын ала. эсэрнец гомуми стиленэ ят авазлар всти. А. Эхмэдуллин.
2. куч. Эдэпсез, тупас шаярту; шамакайларча кыланыш.
ФАРСИЗМ и. лингв. Татар теленэ фарсы теленнэн кергэн суз яки тэгъбир.
ФАРСЫ и. I. Иранда яшэучелэрнен купчелеген тэшкил иткэн теп халык атамасы Ьэм шул халыкнын аерым бер кешесе.
2. с. Шул халыкка менэсэбэтле, шуна караган. Фарсы теле. Фарсы эдэбицты. □ Алай тирэнгэ киткэч ацламыйм шул мин, э гарэп сузлэрен, хэтта кайбер фарсы сузлэрен дэ тешенэм. Ш. Камал.
ФАРСЫ'ЧА рэв. Фарсы телендэ. Фарсыча сейлэшу. Фарсыча язылу. II с. мэгъ. Фарсы телендэ язылган, фарсы теленэ менэсэбэтле. Фарсыча китап. Фарсыча-русча сузлек.
ФАРФОР и. 1. Югары сортлы ак балчыкка терле матдэлэр кушып ясалган минераль масса, встэлнец естендэ аналарыныц фарфордан ясалган кыйммэтле бер чулмэге тора. Дэрдмэнд. II с. мэгъ. Шундый масса-дан эшлэнгэн. Фарфор савыт. I I Мэскэу кургэзмэ-сендэ Саимэгэ----фарфор чынаяклар булэк итте-
лэр. М. МэЬдиев.
,2. Шундый массадан махсус эшкэртеп ясалган савыт-саба, терле декоратнв Ь. б. эйберлэр. Музей-ныц кенчыгыш, бигрэк тэ Иран булеге тулы куелган. Ювелир нэреэлэре, фарфорлар, язулы ташлар, иске китаплар йэм бутэннэр. Г. Гали.
ФАРШ и. махе. Вак итеп тапалган, тартылган ит яки шулай хэзерлэнгэн яшелчэ массасы. Пэрэмэч ечен фаршны симез сыер яки сарык итеннэн ясыйлар. Ю. Эхмэтжанов.
ФА'РШЛАУ ф. Яшелчэ, балык Ь. б. лар эченэ фарш салу, фарш тутыру. Помидор фаршлау. Борыч фаршлау.
ФАРЫЗ и. 1. дини. Утэлуе мэжбури булган бурыч. [Хэдичэ:[ Фарызны укып бетердем, алла кабул итсен. Г. Бэширов. — Оч рэкэгать ахшам фарызы урынына алтымы, мргдеме рэкэгать укып ташлады.и. Ш. Камал.
2. Эшлэнми калмаска тиешле эш. Шул кеенчэ куктэ торса бом^рабыз. Бэр ничек безгэ аны урлау фарыз. Ш. Бабич. Хэят, естендэге эллэ нинди кур-кыныч вэ авыр фарызны утэгэн шикелле, тынычлап калды. Ф. Эмирхан.
ФАРЫЗЛЫК и. Фарыз булу хэле.— Тэйарэтнец фарызлыгына дэлил нэрсэ?— дигэн сеальне бирде [шэкерт]. М. Гафури.
ФАСАД и. Бинанын алгы ягы. Терэк булып безнец телэклэргэ, урам саен Бетоннардан йортлар коела, йэр йорт — балац булып. Бэрбер фасад эк;ырыц кебек якын тоела. h. Такташ. Колонналы йорт фасады. Орнамент ясый егет. 3. Мансур.
ФАСИКЪ с. иск. Эхлак ягыннан бозык; начар юлда йеруче, азгын. Энвэр — яшь, фасикъ татар бае. Г. Камал. || Пычрак, оятсыз. Туры юлдан бара алмаган кеше булса, Текер фасикъ битенэ, эгэр очраса, М. Гафури.
ФАСИКЪЛЫК и. Фасикъ кешегэ хас сыйфатлар. — Закирныц бу эхлаксызлыклары, бу тэрбиясезлек-лэре, бу фасикълыклары — бар да /Дэмилэ абыстайдан. бар да аныц бала тэрбия кыла алмавыннан. Г. Камал..
22 А-562
ФАС
338
ФАХ
ФАСО'ВЩИЦА и. Берэр нэрсэне билгеле кулэмдэ, микъдарда, алдан улчэп, булеп, тутырып торучы. Рабига----фасовщица булып эшли башлады. Э. Ка-
сыймов.
ФАСОЛЬ и. бот. 1. Кузаклылар семьялыгыннан бакчада йэм кырда устерелэ торган берьеллык улэн усемлек.
2. э^ый. Шул усемлекнен азык итеп кулланыла торган орлыгы, борчагы.
ФАСОН и. 1. ©с-баш йэм аяк киемнэре тегу ечен файдаланыла торган киселеш, тегелеш формасы; модель. [Кибеттэн] модалы читек алырга мемкин. Кияргэ м,айлы, фасоны яца. Азат хатын. Вагон тэ-рэзэсеннэн карау белэн. ярым немец, ярым француз фасонында Латвия солдатлары куренэлэр. Г. Гали. [Зэйнэп Госманга:] Менэ шул материядэн уземэ кием ечен фасон эзлидер идем. Ф. Сэйфи-Казанлы.
2. куч. Тышкы кыяфэт, форма, уз-узенне тотыш. бецдэ салам ашасац да, тышка чыккач, фасоныцны югалтма. Мэкаль.
3. сейл. Нинди дэ булса билгеле бер рэвеш, форма. — Бик эйбэтлэп Кара дицгез буйларында, кипарис агачлары кулэгэсендэ заграничный фасонда ял ит-терим эле узецне! Ш. Камал.
О Фасонын китеру— к. фасон саклау. Фасон саклау— 1) тиешенчэ, жиренэ житкереп, модача киену; 2) уз-узенне тоту кагыйдэлэрен саклау. Фасон тоту сейл. — кылану, килештеру. Фасон ечен — тышкы форма, кыяфэт ечен, ясалма. — Сейсэц дэ болай гына, естэн-естэн генэ... фасон ечен... вакыт уздыру ечен генэ сей. Р. Ишморат. [Егетнец] погоннары да хэрби тугел. э болай фасон ечен генэ. М. Мэй-диев.
ФАСОНЛЫ с. Билгеле бер фасон, форма буенча эшлэнгэн. [Нурия:] Мин тегучегэ барып кайтам... Теге яца фасонлы кулмэкне алырга. Р. Ишморат. II куч. Фасон саклап киенеп йеруче. Безнец кыз — бик фасонлы.
ФАСО'НЧА рэв. Фасон саклап, фасонын китереп. [Нащиянец] бетен килеш-килбэтеннэн, торыш-кыла-нышыннан, шулай ук шактый фасонча киенгэн ес-башыннан зк,итеш тормышта, оста кулда пешеп эк;итешкэн кыз булуы эллэ каян кузгэ бэрелеп тора иде. Э. Еники.
ФАСЫ Л и. 1. Булем; булекчэ, булек. Мин грамма-тикада .еч токым’ дигэн гаэщэеп бер фасыл курдем. Г. Тукай.
2. Елнын билгеле бер вакыты, сезон. Биш-алты елдан бирле, ж,эй утеп кез фасылы э^итте исэ, минем алдыма гомеремнец актык чиге килэ. Ш. Камал. Барча кеше кыш кененнэн бетэр ялкып, Яз фасылы килеп зк;итэр нуры балкып. М. Гафури.
ФАТАЛИЗМ и. кит. Язмышка, тэкъдиргэ ышану.
ФАТАЛИСТ и. кит. Язмышка, тэкъдиргэ ышанучы кеше.
ФАТАЛИ*СТИК с. кит. 1. Фатализмга бэйлэнешле; фатализмга нигезлэнгэн. Элекке татар романтик поэзиясендэ гадэттэ фаталистик планда, тэкъдир йэм язмыш ноктасыннан чагылдырылган .яшэу йэм улем’ шикелле мэцгелек теманы да Бурнаш икенче терле итеп зцырлый. Г. Халит. | рэв. мэгъ. Кадрия язмышны фаталистик ацлый. А. Эхмэдуллин.
2. Котылгысыз; фатал ь.
ФАТАЛЬ с. Ьэлакэтле, котылгысыз. [Г. Ибрайи-мовныц] кайарманнары фаталь бер кечнец колы булып чыгалар. Г. Нигъмэти.
ФАТИР и. сейл. к. квартира. Мин инде узем белэн бер фатирда торучы, бер бригадада эшлэучелэр белэн дуслашып та елгердем. А. Расих. Хэбирова, исэнлэ-шеп, узенец туктаган фатирына китте. Ш. Камал.
ФАТИРЧЫ и. сейл. Фатирда торучы; квартирант’ Фатирчы керту.
ФАТИХА и. дини. 1. Коръэннен беренче сурэсе. Намазын ул булдыра алган кадэр тиз тота, сурэи фатихалар янына бик кыска сурэлэр генэ куша йэм аларны э^итешэ алган кадэр э^эйэт укый иде. Ф. Эмирхан.
2._ Ата-ананын, остазнын й. б. рэсми рэвештэ белдерелгэн изге телэге, ризалыгы йэм юлламасы [Галиэсгарны] медэррис ничэ тапкыр чакырып кисэту ясады: .Бу тэуфыйксызлыкныц ахыры хэерле булмас, моца ата-анацныц да, безнец дэ фатихабыз юк!" — диде. Э. Фэйзи.
3. Рехсэт; хуплау. Тыпыр-тыпыр биегэндэ Итек яхшы катадан, Синец болай биюецэ Фатиха бар атадан. М. Фэйзи.
Фатиха алу — 1) дини. берэр нэрсэ белэн килешу-не белдереп, эшенэ яки юлына изге телэк алу; 2) ри-залык алу. — Атна саен ишан китереп булмас, килгэндэ кадерен белеп фатихасын алып калырга кирэк. К. Тинчурин. Фатиха биру — ризалык биру, рехсэт иту. — Сез, мин эйтэм, мица фатиха бирегез, мин буген ук чыгып китэм. Г. Ибрайимов. Фатиха кылу— кул кутэреп дога кылу. Вахит кайту хермэтенэ ясалган коръэн укыту мэз^лесе кеткэн кебек куцелле чыкмады.---Барына фатиха кылу белэн кунак-
лар таралып киттелэр. М. Гафури. Фатихада булу— берэр изге телэктэ булу. [Шэр эф:] Шулай фатихада бул инде, эби. М. Фэизи.
ФАТИХАЛЫ с. Фатиха (2 мэгъ.) белэн бирелгэи. Фатихалы акча, аз булса да. бэрэкэтле була. Ш. Мехэммэдев
ФАТИХАЛАУ ф. Фатиха биру, фатиха кылу. [Го?-делмэн:] Я инде алайса, фатихалап та э^ибэрик. М. Фэйзи.
ФА'УНА и. Хайваннар деньясы; нинди дэ булса урыннын яки геологик чорныц барлык тер хайваннар жыелмасы. Европа фаунасы. Австралия фаунасы ечен генэ хас э^энлеклэр.
ФАУНИ'СТИКАк. махе. Нинди дэ булса илнен, урыннын фаунасы- турындагы фэн; зоологик география.
ФАУСТПАТРОН и. хэрби. Танк, ныклы хэрби ко-рылмалар й. б. ш.ларга кулдаи ату ечен кулланыла торган ике яктан ачык кепшэле реактив корал.
ФАХИШ с. кит. Начар, бозык, женси тотнаксыз. Ирлэр узлэре ничаклы фахиш булсалар да, хатын-нарныц .намуслы’, .гыйффэтле’ булуын телилэр. Г. Ибрайимов. II к. мэгъ. Шундый ир кеше. Сена купере асларында Парижныц бетен кызганыч типлари кузгэ ташланалар: картаеп урамга ташланган фа-хишлэр й. б. Г. Гали.
ФАХИШЛЕК и. Фахиш булу сыйфаты. — дйт, Бибкэй, алар узлэре бит деньядагы барлык кабахэт,-лекне эчлэренэ э^ыйнап. халык арасына фахишлек таратып яталар. Т. Гыйззэт.
ФАХИШЭ и. Уйнашчы хатын. [Закир:] Мица хыя-нэт кылган икэн, андый, сейгэненэ хыянэт кылучн фахишэлэр деньяда бер генэмени? Г. Камал.
ФАХИШЭЛЕК и. Бозыклык, бозык тормыш, женен тотнаксызлык. Фахишэлеккэ, хатын-кызларны сатлык итеп йертугэ, мыскыллауга да чик куябыз без. А. Шамов.
Фахишэлек иту (кылу)—бозык тормыш алып бару, уйнаш иту. Фахишэлек кылып. Закир кебек эшеезлектэн йедэгэн бай малайларын алдап йеруче чая телле Гайни дэ, узенец бозыклыгы ягыннан, Мэгъри карчыктан бер дэ калышмый. М. Гали.
ФАШ
339
ФЕЛ
ФАШ: фаш булу — 1) билгеле булу, мэгълум булу, ачылу. Нэфисэнец узенэ сиздерергэ дэ уцайсызланып йергэн иц мекатдэс, иц газиз бу хиснгц шулай тупас рэвештэ фаш булуы аны чиксез рэнм;етэ иде. Г. Бэширов; 2) тотылу, берэр яман эше ачылу. Зур булды безнец „сихерче", Фаш булды бар ялганы. М. Жэлил. Фаш иту (кылу) — 1) кемнен дэ булса усаллыгын, начар эшлэрен, планнарын h. б. ачу, курсэту. Усал-лар .усаллыгын кыйлам" дисэ, Нурыц белэн башка-ларга кыйласыц фаш. М. Гафури. Гуя Андреев, уз? дэ сизмэстэн, аныц ечен гаять куцелсез бер хакый-катьне фаш итте: чыннан да [Мостафин] Наэн;иясен ацардан яшерэ бит. Э. Еники; 2) билгесез, яшерен нэрсэне билгеле иту, ачу. дгэр роман деньяга фаш ителсэ, Баэцэр ечен улем хурлыгы булачак. Г. ИбраЬимов.
ФАШИЗМ и. Империалистик буржуазиянец ин агресснв даирэлэре интересын чагылдыра торган Нэм йегэнсез шовинизм, расачылык, барлык демократик иреклэрне юк иту, басып алу сугышлары эзерлэу Ьэм башлап жибэру белэн характерлана торган чиктэн тыш реакцион политик агым; монополистик капитал-нын террорчылык диктатурасы. Щицу кененэ багыш-ланган докладында ул. шактый кицэеп китеп, фашизм-ныц зарарлы, антигуманистик идеологиясе турында свйлэгэн иде. М. МэЬдиев. Фашизмнан ерткычрак дошман Булганы юк эле деньяда. Э. Ерикэй.
ФАШИ'НА и. махе. Юл Ьэм буалар ясаганда туфрак еемен ныгыту ечен кулланыла торган чыбыклар бэйлэме, чыбык, камыш келтэсе.
ФАШИСТ и. Фашизм тарафдары. Газеталардан сугышныц кайнар сулышы бэрел°п тора, фашистлар-ныц коточкыч ерткычлыгы, дэйшэтл? вакыйгалар куз алдына килеп баса. Г. Бэширов.
ФАШИ'СТИК с. Фашистка, фашизм системасына бэйлэнешле. Фашистик диктатура. Фашистик дэу-лэт.
ФАШИ'СТ(ЛА'Р)ЧА рэв. Фашистка хас булганча, фашист кебек. Бэр суз фашистча. — сугену дэ мак-тану! М. Жэлил.
ФАШИСТЛАШТЫРУ ф. Фашизм тэртиплэре урнаштыру, фашизм идеялэре, карашлары белэн сугару. Матбугатны фашистлаштыру.
ФАШИСТЛАШУ ф. Фашизм тарафдарына эйлэну.
ФАЭТОН и. 1. ©сте ачылмалы, кеймэле коляска. [Пристаньда] Хэдичэнец этисе экргбэрткэн фаэтон Нэм бер гади арба кунакларны инде эллэ кайчаннан бирле кетэ икэн. А. Расих.
2. Жинел автомобильнен есте ачылмалы, ян яклары алынмалы кузовы, эржэсе.
.ФАЯНС и. 1. Терле керамик эйберлэр ясау ечен яхшы сортлы балчыкка гипс Ь. б. катыштырып эзер-лэнгэн ак тестэге масса. II с. мэгъ. Шуннан эшлэнгэн, ясалган. Вареньены савытларга тутыру алдыннан гадэттэ фаянс яки эмальле савытларда 8—10 сэгать суыталар. Йорт эшлэре.
2. Шундый массадан ясалган эйберлэр, савыт-саба. Фарфор йэм фаянс залларында гарэп сузлэре, гарэп эцемлглэре белэн бизэлгэн иран савыт-сабалары музейга килучелгрне узлэренэ тарталар. Г. Гали.
ФАЖИГА и. Коточкыч авыр хэл, вакыйга; зур бэхетсезлек. Биш яшендэ чагында, аныц куз алдында, бала тугел, зурлар кутэрэ алмаслык бер фажига булып ала — этисен мылтыктан атып угперэлэр. Г. Минский. Нигэ сица шулай сыкранырга, нигэ уз фам;игацне уз кечец белэн эк;ицеп чыкмаска! Г. Бэширов.
ФАЖИГАЛЕ с. 1. Фажигане эченэ алган, фажига белэн бэйлэнешле. Эштэ, практикада. сизену генэ экрзтмэгэнлеге, белем, тээк;рибэнец никадэр кирэк
булуы фам;игале мисал [Гаязныц утерелуе] белэн расланды. М. Эмир. Фажигале минут йэи секундлар уза. М. Жэлил. II Авыр вакыйгаларны, кемнен дэ булса тормышында авыр кичерешлэрне куреэткэн, белдергэн. Эсирлэр лагеренда бер иптэшгм белэн фаэедигале очрашуга карата язылган шигырьне куп эсирлэр узлэренец дэфтэрлэренэ кучереп алганнар иде. А. Алиш. Гафиятулла бабай, ерач утчэннец фаэ^и-гале куренешен куз алдына китереп, тынып калды. Г. Эпсэлэмов.
2. Фажига нэтижэсендэ килеп чыккан. — Эйе, баланы уземэ алу — минем еч’н тицсез бэхет булачак. д бала ечен? Энисенец фажигале улеме турында белу, энием дип йергэн хатынныц бала алдында фэкать бер яхшы апа гына булып калуы? — [дип уй-лады Искэндэр]. Г. Гобэ й.
3. Фажига белдергэн (тавыш турында). [Егетлэр] элеге фаэцигале тавышны шиеттллэр йэм----тавыш
килгэн якка йегердглэр. Ш. Камал.
ФАЖИГАЛЕЛЕК и. Фажигале булу. Вакыйганыц фаэцигалелеге.
ФАЖИГЫЙ с. иск. кит. Фажигале. [Бабич] узенец берничэ иптэш’ белэн Баймакка китэ йэм шунда фа>к;игый бер ацлашылмау аркасында---Бэлах була.
Г. ИбраЬимов.
ФЕВРАЛЬ и. Календарь елынын икенче ае. [Балалар] февраль башланганчы ук, кечкенэ чаналары белэн урманнан чыбык-чабык алып кайтып. узлэрен’Ц ун гектар жирлэрендэ кар тоттылар. Г. Гобэй.
| с. мэгъ. Уйный хэзер февраль бураннары, Карлар ееп урам тутыра. Ш. Маннур.
 ФЕДЕРАЛИЗМ и. Федерация принципларына ни-гезлэнгэн дэулэт тезелеше яки берэр нэреэнен феде-рациягэ нигезлэнгэн структурасы.
ФЕДЕРАЛИСТ и. Федерализм тарафдары.
ФЕДЕРАЛИ'СТИК с. Федерализмга нигезлэнгэн, федерализмга бэйлэнешле.
ФЕДЕРАЛЕ с. к. федератив. Фгдераль тикигру-лэр бюросы го чу ми кузэту йэм донос режимы оештырды. Ин яна тарих.
ФЕДЕРАТИВ с. Федерация (1 мэгъ.) булып торган, федерациягэ (1 мэгъ.) менэсэбэтле. Советлар Союзы— федератив дэулэт.
ФЕДЕРА'ЦИЯ и. 1. Местэкыйль дэулэтлэр, респуб-ликалар яки кабилэлэр союзлары берлэшуе нигезендэ тезелгэн бетен бер дэулэт. Федерациягэ керэ торган дэулэтлэрнец уз законнары, дэулэт органнары йэм, болардан тыш, бетен федерация ечен гомуми закон-нар йэм дэулэт органнары бар. СССР тар ихы.
2. Жэмгыятьлэр яки оешмалар союзы. Профсоюз-ларныц бвтенденья федграциясе. Совет художник-лары берлэшмэлэренец федграциясе. □ VIII съезд местэкыйль коммунистик партиялэрнец федерация-сен тезугэ кискен рэвештэ каршы чыкты. КПСС та-рихы.
ФЕЙЕРВЕРК и. Тиз кабынып китучэн махсус кат" нашмаларны яндырудан хасил була торган терле тестэге декоратив утлар. Яктырткыч пулялар, фейер-веркка охшап, баш очыннан сызгырып оча башладылар. Э. Айдар. Бер-бер артлы ракеталар, фейерверклар агыла. М. Фэйзи.
ФЕКА'ЛИЙ и. махе. Кеше тизэгенен Ьэм бэвеле-нен катнашмасы. Торф йэм фекалий — бик файдалы ашламалар. Йорт эшлэре.
ФЕЛЬДМА'РШАЛ и. хэрби. Революциягэ кадэр Россиядэ Ьэм кайбер чит иллэрдэ хэзер дэ ин югары хэрби дэрэжэ; шул дэрэжэдэге кеше. Фельдмаршал фон Паулюс командалыгындагы алтынчы армия.
22*
ФЕЛ
340
ФЕТ
ФЕЛЬДМА'РШАЛЛЫК и. хэрби. Фельдмаршал ва-зифасы, фельдмаршал дэрэжэсе.
ФЕЛЬДФЕ'БЕЛЬ и. хэрби. Патша армиясендэ рота командирынын эчке тэртипне саклауда Ьэм хужа-лык эшлэрен башкаруда ярдэмчесе; елкэн унтер-офицер. Фельдфебель бешен ротаны. икешэрлэп тезеп, текэ may битлэрендэге, урман араларындагы юлсыз эцирлэрдэн алып китте. М. Гали.
ФЕ'ЛЬДШЕР и. Махсус урта медицина белеме булган кеше; дэвалау учреждениелэрендэ врач ярдэмчесе. Ул арада Сабир абзыйныц колхоз амбулаториясендэ фельдшер булып эшли торган кызы Мэдинэ кайтып керде. Э. Еники.— Синец хатыц килер алдыннан гына миндэ фельдшер белэн район враны булдылар. Ш. Камал.
ФЕ'ЛЬДШЕРЛЫК и. Фельдшер вазифасы, фельдшер хезмэте. Фельдшерлык иту.
ФЕЛЬДЪЕ'ГЕРЬ и. Аеруча эЬэмиятле Ьэм ашыгыч яшерен хэбэр язылган кэгазьлэрне илтуче хекумэт курьеры яки хэрби курьер.
ФЕЛЬЕТОН и. Тормыштагы теге яки бу кимчелек-лэрдэн ачы келеп язылган сатирик эчтэлекле газета яки журнал мэкалэсе. 1907 нче елда [Г. Камал} .Йолдыз’ газетасында, иэцтимагый темаларга язылган оригиналь мэкалэлэрдэн тыш, кечкенэ фельетон-нар, очерк, тэнкыйть йэм фэнни нэрсэлзр язарга керешэ. М. Гали.
ФЕЛЬЕТОНЧЫ и. Фельетон язучы. Кайберлэре, без андый вяз фельетончысыныц язмаларын басты-рып зыян курер хэлебез юк, дип тэ эцибэрэлэр. Г. Нигъмэти.
ФЕЛЮ'ГА и. махе. Урта, Кара, Азов, Каспий Ьэм Арал дингезлэрендэ йери торган жилкэнле, палубасыз кечерэк судно.
ФЕНАЦЕТИН и. махе. Тэн эсселеген кимету Ьэм авыртуны басу ечен кулланыла торган дару.
ФЕНОЛ и. хим. Медицинада антисептика Ьэм де-зинфекциялэу ечен, шулай ук синтетик сумала, буя-гычлар, шартлагыч матдэлэр ясауда файдаланыла торган органик кушылма. Ташкумерне корылай ку-ганда промышленность ечен бик кыйммэтле чимал— фенол барлыкка килэ. Синтетик материаллар.
ФЕНО'ЛОГ и. Фенология белгече.
ФЕНОЛО'ГИК с. Фенологиягэ бэйлэнешле булган. Фенологик кузэтулэр.
ФЕНОЛО'ГИЯ и. биол. Усемлек Ьэм хайваннар деньясындагы ел фасылларыныц узгэруе (усемлеклэр-нен чэчэк ату вакыты, кошларнын килуе h. б.) белэн бэйлэнгэн периодик куренешлэрне ейрэнэ торган фэн.
ФЕНО'МЕН и. Гадэттэн тыш сирэк куренеш. || Га-дэттэн тыш, искиткеч сэлэтле яки Ьенэрле кеше (турында).
ФЕНОМЕНАЛЬ с. Сирэк очрый торган, гажэеп, искиткеч. Феноменаль тавыш. Феноменаль кеше.
ФЕНОМЕНАЛЬЛЕК и. Феноменаль булу сыйфаты.
ФЕОД и. тар. Кенбатыш Европада синьорга хезмэт иту шарты белэн феодалга мирас итеп бирелэ торган жир билэмэсе.
ФЕОДАЛ и. тар. Феодализм чорында хаким сыйныф вэкиле; жирбилэуче; феод хужасы. Феодаллар белэн булган каршылыкны [буржуазия} уз файдасына эцицеп елгерер-елгермэс яца каршылык, тагын да кискенрэк каршылык туа. М. Жэлил.
ФЕОДАЛИЗМ и. тар. Капитализмнан элек булган ижтимагый строй (анын нигезендэ феодалларнын житеш-теру средстволарына тулысынча, э узлэренэ буйсынган крепостной крестьяннарга елешчэ хужа булуы Ьэм уз территориялэрендэ дэулэт белэн идарэ иту хокукына ия булу ята). Кешелек эцэмгыяте тарихында без феодализм яки капитализм строеныц аерым иллэрдэ терле формаларда булганын белэбез. М. Абдрахма
нов. Буген исэ эцгэмэ феодализмга алмашка килгэн капитализм турында барачак. А. Расих.
ФЕОДАЛЛАШУ ф. Феодалга эйлэну.
ФЕРЗЬ и. махе. Шахмат уенында ин кечле фигура; королева. Буген [Галим} ферзь белэн шундый оригиналь ход ясады, утызынчы йерештэн соц ук мастер аца партиясен оттырды. Г. Эпсэлэмов.
ФЕ'РМА I и. 1. Колхоз Ьэм совхозларда хайван-чылыкнын нинди дэ булса берэр тармагы белэи шегыльлэнэ торган махсус хужалык. Куян фермасы. Тавык фермасы. □ Икенче кенне мин фермадагы малларны, тавыкларны акт белэн кабул итеп ал-дым. Э. Айдар. Безнец фермада яхшы нэселле мул сетле сыерлар юк тугел. бар. Э. Еники.
2- Капиталистик иллэрдэ: шэхеи яки арендага алынган жир участогындагы авыл хужалыгы пред-приятиесе.
ФЕ'РМА II и. тех. Тезелеш эшлэрендэ: корыч терэклэрнен очларын бер-беренэ беркетеп ясалгаи инженерлык корылмасы. Куперне тизрэк торгызу ечен бердэнбер яраклы вариант итеп су астына, тирэнгэ тешкэн ферманы кутэру варианты алына. Г. Кутуй.
ФЕРМЕНТ и. биол., хим. Тере организмнарда барлыкка килэ торган Ьэм организмда терле химик процессларны, мэсэлэн, азыкнын сенуен, матдэлэрнен оксидлашуын Ji. б. тизлэтэ торган катлаулы аксым матдэ.
ФЕРМЕНТЛЫ с. Составында фермент булган, катнаш-кан. Узган елдан бирле шактый кыю рэвештэ химик естэмэлэр, микробиологик йэм ферментлы кушыл-малар файдаланыла башлады. М. Хэсэнов.
ФЕ'РМЕР и. Капиталистик иллэрдэ ферма I (2 мэгъ.) арендаторы яки хужасы. Америка фермерлары.
ФЕ'РМЕРЛЫК и. Хужалыкта фермер системасы.
ФЕСТИВАЛЬ и. Музыка, театр, кино h. б. ш. сэнгать елкэлэрендэге унышларны курсэту максаты белэн, вакыт-вакыт уткэрелэ торган жэмэгать бэйрэме. Фестиваль кеннэрендэ терле миллэт яшьлэре уз-лэренец милли биюлэрен башкаралар. Ж. Фэйзи.
ФЕСТОН и. Чуклап эшлэнгэн кайма (пэрдэгэ, итэк очына h. б. тотыла). Фестоннар хатын-кыз кулмэклэрен йэм блузаларны бизэу ечен [кулланыла}. Йорт эшлэре.
ФЕТИШ и. кит. 1. Борынгы кабилэлэрнен ышаиуы буенча, табигатьтэн тыш кечкэ ия, дини табыну объекты булып саналган эйбер.
2. куч. Ьичсузсез танылган нэрсэ, шуна сукырларча ышану, табыну. Кайберэулэр, .моц" сузен фе-тишка эйлэндереп, музыкада бары матур кей генэ, моц гына эзли башладылар. Ж- Фэйзи.
ФЕТИШИЗМ и. кит. 1. Фетишларга (1 мэгъ.) дини баш ию, табыну, аларны табигатьтэн тыш, могжизалы итеп карау.
2. куч. Нэрсэгэ дэ булса сукырларча табыну, сукырларча ышану.
3. Житештеру менэсэбэтлэрен матдилэштеру. Товар фетишизмы. Капитал фетишизмы.
ФЕТИШИСТ и. 1. Фетишизм (1 мэгъ.) тарафдары.
2.	куч. Берэр нэрсэгэ сукырларча табынучан, сукырларча ышанучан кеше.
ФЕТИШЛАШТЫРУ ф. Фетишка (2 мэгъ.) эйлэндеру.
ФЕТИШЛЫК и. к. фетишизм.
ФЕТНЭ и. кит. 1. Стихия ле восстание, бунт; шулай ук дэулэт властена каршы яшереи хэзерлэнгэи кораллы чыгыш. Чех офицерлары фетнэсе. Колчак ак бандалары Бегелмэне ике тапкыр канга батырдылар. Г. Эпсэлэмов. Фетнэне басарга чыккан гаскэри бу-лек тиздэн килеп эцитэргэ тиеш иде. Г. ИбраЬимов.
2.	Коткы, коткы сузе. Фетнэ салып йергэн шай-таннарны Советларга тотып китер син! Кулга
ФЕТ
341
ФИГ
тешкэн Дутов ялчыларын^ ah дидерми эшен ветер син! Ш. Бабич.
3.	куч. Юкны сейлэп, тавыш чыгарып йеруче, жэнжалчы, эшэке кеше турында. Замана ахыры булса, нилэр булгай, Деньяга терле-терле фетнэ тулгай... дип кейлэп кычкырып укып м;ибэрде. М. Гали. Бик куплэрнец канын суырды Сэхап карт ишелэр. Хэзер инде койрыкларын кыса башладылар фетнэлэрнец. С. Рафиков.
4.	куч. Гадэттэ балалар турында яратып яки ачуланып, кыланышларын хуплап яки хупламыйча эйткэндэ кулланыла.—Ах фетнэ! Бу да винтовка тоткан бит. Ш. Усманов.
О Фетнэ борчасы — к. фетнэ 4. Камали-----ма-
лыми ачудан сугып ега язды:—Кем ейрэтте коткы таратырга, фетнэ борчасы! К. Нэжми.
ФЕТНЭЛЕ с. Тынычсыз, тавышлы, гаугалы. Фет-нэле еллар. Фетнэле кеше.
ФЕТНЭЧЕ и. 1. Фетнэдэ (1 мэгъ.) катнашучы; фетнэ кутэруче. Фетнэчелэр белэн урам тулды, йорт тулды, ей тулды. Г. ИбраЬимов. Фетнэче генерал артында, элбэттэ, союзниклар тора. И. Гази.
2. куч. Тавыш чыгаручы, жэнжалчы кеше.
ФЕТНЭЧЕЛ с. Тавыш чыгаручан, жэнжалчы. Фет~ нэчел кеше.
ФЕТР и. Эшлэпэлэр, киез итек Ь. б. нэрсэлэр эшлэу ечен китэ торган югары сортлы юка тыгыз киез. [Баланыц] башында фетрдан тегелгэн кара шапочка. Э. Еники. II с. мэгъ. Шундый киездэн эшлэнгэн. Фетр эшлэпэ. □ [Ананыц] янында авыруны терергэ дип алып килгэн йонлач зур доха белэн фетр итеклэр ята. Г. Ахунов. || Югары сыйфатлы йоннан юка итеп басылган киез итек. Зырлый кыр-гыч — цех яцрата, Кызлар фетр шомарта. Ш. Маннур.
ФЕ’ТРЧЫ и. Фетр эшлэуче. Фетрчы кызлар энряры. Ш. Маннур.
ФЕХТОВА'ЛЬЩИК и. Фехтование белэн шегыль-лэнуче.
ФЕХТОВА’НИЕ и. Спортнын бер тере: салкын корал (рапира, шпага, эспадрон Ь. б.) белэн эш итэ белу осталыгы. Фехтование залы. Фехтование ярышы.
ФИ ы. 1. Гажэплэну катыш ризасызлыкны бел-дергэндэ кулланыла. — Фи, Лаеш малайлары булгач, мин эллэ ниндилэр дип торам тагын. Г. Гобэй.
2.	Искитмэуне белдергэндэ кулланыла. \ДК,эу!гэрия:\ Килешмэсэ тагын, фи! Бик исем китте. Сезнец суз-лэрегез килешкэч, шул ярар инде. Р. Ишморат.
ФИА'СКО и. кит. Унышсызлык. Фиаскога дучар булу. □ Премьера якынлашкан саен уз-узенэ булган ышанычы кими варган Хэлимэ Баязитова, чыннан да, югалып калып, зшне бозып куймасмы? Фиаско булмасмы? Ш. Хесэенов.
ФИ'БРА и. Химик юл белэн эшкэртелеп, тыгыз итеп прессланган кэгазь массасы (чемоданнар, тарт-малар ясауга китэ Ьэм изоляцион материал булып хезмэт итэ).
ФИБРИН и. физиол. Кан оешу нэтижэсендэ барлыкка килгэн эреми торган аксым.
ФИБРО’МА и. мед. Жепселле тоташтыргыч тукы-мадан торган зарарсыз шеш.
ФИГАРО и. Хатын-кызлар блузкасынын бер тере. Кулмэкне фигаро фасоны белэн тегу.
ФИГУ’РА и. 1. Кешенен тышкы кыяфэте, гэудэ формасы, тэн тезелеше. Разия, фигурасын туры гына тотып, киберле вэ вэкарьле генэ алдына карап бара. Ф. Эмирхан. [Рэшидэнец] ицбашлары салынган, лэкин кызларныкыдай нечкэ фигурасы,---ничектер
бик тын — хэрэкэтсез куренэ. Э. Еники. II свил. Зифа, матур гэудэ тезелеше. Аныц фигурасы бар.
2.	Кемнен яки нэрсэнен дэ булса берэр нэрсэ башкарган вакыттагы, хэрэкэтлэнгэндэге торышы, хэле (биюдэ, самолетта очканда, тимераякта шуганда Ь. б.). Шэрэф озак, матур фигуралар ясап, терле сузлэр ычкындырып, дэртлэнеп бии. М. Фэйзи. .Сэлам"— ул газета теле белэн язылган гади бер доклад. Театр шуны терле хэрэкэтлэр, фигуралар, пирамидалар, эцыр-биюлэр белэн бизэклэп эцанлан-дырып бирэ. М. Жэлил.
3.	эд. Сейлэмгэ аеруча сэнгатьлелек биру ечен кулланыла торган тэгъбир, стилистик алым. Кабат-лау, каршы кую характерындагы синтаксик фигуралар куллану шигырь ритмына лданлылык йэм вакыты-вакыты белэн .гасабилек" кертэлэр. Г. Нигъмэти. Безнец кайбер язучыларда тагын бер авыру як бар: алар узлэренец эсэрлэрендэге кечкенэ генэ эйэмияте булган бер фикерне гаэ^эеп зур сузлэр белэн, терле фигуралар ясаган булып, кеше ацламаслык хэлгэ китерэлэр. h. Такташ.
4.	Кеше яки хайваннын сынлы сэнгатьтэге, скульп-турадагы сурэтлэнеше. Безнец бригада----куптэн
тугел генэ тезелэ башланган Электр станциясе корылмаларын сынлы сэнгать фигуралары белэн бизэргэ тиеш. С. Сабиров.
5.	Эдэби эсэрдэге образ, тип, характер, [Эсэрнец яца редакциясендэ] Гэрэйлэр, Зарифлар тулыланды-лар, яца зшче фигуралар кереп китте. Г. ИбраЬимов.
,6. Гадэттэ билгесез яки читтэн танырлык булмаган кеше турында. Тик байтак вакытлар уткэннэн соЦ, дурт фигураныц да, аякка басып, бер-берсенэ кул бирулэре Ji3M аерылып китулэре генэ куренде. М. Гали.
7.	Аеруча сыйфатларга, узенчэлеклэргэ ия булган, куренекле, йогынтылы шэхес турында.
8.	Шахмат уенында: пешкадан аермалы буларак, король, ферзь, ладья, фил, атнын атамасы. Д^ицел фигуралар (ат яки фил). Бер фигураны Ьэм пешканы оттыру. II Шахмат комплектында билгеле бер форма-дагы Ьэрбер предметный атамасы. \Булатныц\ кул-лары шахмат тактасы Ьэм терле фигуралар естендэ йергэндэ, аныц миендэ утлы кадак булып бер уй эйлэнудэн тукталмады. Г. ИбраЬимов.
9.	мат. Яссылыкнын йомык сызык белэн чиклэнгэн елеше; шулай ук билгеле бер тэртиптэ урнашкан нокталар, сызыклар, еслеклэр Ьэм жисемнэрнен жыелмасы. Геометрик фигура.
ФИГУ'РАЛЫ с. 1. Катлаулы сырлары, формалары булган. Ул-----кайчандыр кыйммэтле одеколоны
белэн тулып торган, хэзер исэ этикеты корымла-нып беткэн фигуралы шешэ курде. Г. Гобэй.
2.	Терле фигуралар (2 мэгъ.) белэн башкарыла торган. Фигуралы шуу. Фигуралы пилотаж.
ФИГУРА ЛЬ с. 1. Бик куп терле фигуралары булган (3 мэгъ.), бормалы-сырмалы. Фигурам тел. Фигур аль стиль.
2. ЧитлэтепХэйтелгэн, образлы, кинаяле. Фигураль сейлэм.
^ФИГУ'РАЧЫи. Тимераякта фигуралы шуу белэн шегыльлэнуче. Фигурачыларныц Европа чемпионаты.
ФИГЪЛИЯТ и. иск. кит. Эшлэнгэн эшлэр.
Фигълияткэ чыгу — эшкэ, тормышка ашу. Кар-чыкныц якты уйларыннан берсе фигълияткэ чыгарга да тора иде. Гали исемле шома гына бер егетне алар йортка кертэ иделэр. Ш. Камал.
ФИГЫЛЬ и. 1. Эш, хэрэкэт. ЯхшылансьиГЬэр кеше, усал фигыльне ташласын. М. Гафури.
ФИД
342
ФИЗ
2. Характер, холык. Эшецэ карап акчасы. фигы-лецэ каоап хермэте. А. Раснх. Кеше фигыле шундый ул, кайчагында уз сукмагыцныц дересме-тугзлме икэнлеген белмис’Ц. А. Гыйлэжев. II Уз-узен тотыш, гадэт. Ишэкнец фигыле иясенэ мэгълум. Мэкаль.
3. лингв. Эш яки хэлне белдерэ Ьэм заман, зат, сан белэн терлэнэ торган суз теркеме. Фигыль юнэ-лешлэре. Хэзерге йэм килэчэк заман фигыльлэре. Ярдэмче фигыль. Затланышлы фигыльлэр.
ФИДА и. иск. 1. Корбан. Кара туфрак тулы маз-лум нидасы [э^эберлэнгэннэр тавышы]. Алар кемдер? Алар кемнэр фидасы? Дэрдмэнд.
2. хэб. функ. Кызганыч тугел, корбан итэргэ эзер. [Шэмсетдин:] Бригадир итеп куйгач ук эйттем: Нэфисэ ечен званым фида. бодаен эк;ир астыннан ка-зып чыгарырмын,— дидем. Г. Бэширов. Яшэ, элэм. эйдэ яшэ, яшэ!! Ж,аныбыз фида синец юлыцда. М. Жэлил.
Фида булу — корбан булу, шэЬит киту. \Вэзир:] Ханым! Ж,аным сица фида булсын. Ф. Бурнаш. Фнда иту (кылу) — корбан иту, бернэрсэне дэ кызганмау. Мин----синец ечен щанымны фида итэргэ дэ риза.
Ф. Эмирхан.— Иллэ мэгэр тырыш кеше дэ индг. Зин-нэтне эйтэм. Колхоз дигэндэ э^анын фида кылыр. Г. Насрый.
ФИДАИ с. иск. к. фидакарь. [Хэбир] кайчандыр узен дэ фидаи мэхэббэт белзн яраткан Мэдинэ турында уйлады. Ш. Хесэенов.
ФИДАИЛЕК и. иск. Фидаи булу.
ФИДАКАРЬ с. Узен узе аямаучы, чын кунелдэн бирелгэн. Фидакарь батырлык. Фидакарь хезмэт. □ Тора-бара ял вакытында газеталар уку, фронт хэллэре йэм илдэге хезмэт батырлыклары. завод-фабрикаларда эшчелэрнец фидакарь эшлэре турында эцгэмэлэр тыцлау гадэт сэ кереп киттг. Г. Бэшнров. Фидакарь совет солдатыныц исеме олысыныц-кече-сенец йерэгенэ тирэн кереп урнашты. Г. Гобэй.
ФИДАКАРЬЛЕК и. Уз-узен аямыйча сугышу (ке-рэшу), эшлэу, батырлык. Врачларныц фидакарьлеге. □ Суз адмирал Макаров йэм матросларныц фида-карьлеге турында барды. А. Расих. Татар халкыныц батыр улы комиссар Газиз Акбитовныц. сугыштагы батырлыгы, дошманга аяусызлыгы телдэн-телгэ сей-лэнеп йерелэ, сугышчыларны фидакарьлеккэ рухлан-дыра. Г. Бэширов.
ФИДЕИЗМ и. филос. Фэнне дин белэн алмашты-ручы, фэнне дингэ буйсындыручы реакцион идеали-стик юнэлеш.
ФИДЕИСТ и. филос. Фидеизм тарафдары.
ФИДЕИСТИК с. филос. Фидеизмга караган, фи-деизмга бэйлэнешле.
ФИДЕИСТЛЫК и. к. фидеизм.
ФИДИЯ и. иск. дини. Улгэн кешенен генаЬын йо-лып алу (коткару) ечен бирелгэн мал, йолым. Безнец актык бияне фидиягэ биру турында сейлэшэлэр. М. Гафури.— [Кодача] кияунец итеклэре белэн шинелей мэзингэ фидиягэ бирмэкче була. Ш. Камал.
ФИДИЯЧЕ и. иск. дини. Фидия алучы. Мэетнец сул ягы буйлап, ишектэн тургэчэ ике рэт булып, дин эйеле — дэверчелэр, фидиячелэр сафланганнар. Г. Ибрайимов.
ФИ'ЖМА и. XVIII—XIX гасырларда хатын-кызлар-нын гэудэсен кабарынкы итеп курсэту ечен юбка астыннан киелэ торган кыл кыршау; шундый кыр-шаулы юбка.
ФИ'ЗИК I и. 1. Физика белгече. Физик----безгэ
сейлэдз дэ, Яшереп куйды соцыннан чертежын. М. Жэлил.
2. Югары уку йортында физика булеге студенты. II Физика белэн кызыксынучы, физика тугэрэгенэ
йеруче. Мэктэптэ кене буе физиклар группасы зш-лэде. М. МэЬдиев.
ФИ’ЗИК 11 с. 1. Физика куренешлэренэ бэйлэнешле. Физик процесслар. Физик тээщрибэлэр. Физик химия. II Физика дэреслэре, физиканы ейрэну ечен кирэк булган, шунын ечен билгелэнгэн. Физик при-борлар. Физик лаборатория.
2. Кеше организмына, анын тышкы кыяфэтенэ, тэн тезелешенэ бэйлэнешле. Физик яктан сэламэт булмау. Физик кимчелек. □ Миндэ э^итезлек, физик тазалык. йичбер нэрсэдэн курыкмаучанлык бар. Т. Гыйззэт. II Тэн сизуенэ бэйлэнешле. [Селэйман] изучелэргэ каршы керэш юлларын хикэясендэ куреэтэ алмыйча азаплацды. Менэ шул хэл аныц куце-лендэ физик газаплардан да катырак газаплар ту-дырды. К. Тинчурин. [Мар атны авылда] — эш. кон-крет хэрэкэт. физик талчыгу, кеч эн;ыю. акылыцны эшкэ эщигеп сынау---кетэ иде. М. МэЬдиев.
3. Мускул кече, кул кече белэн эшлэнэ торган. Физик хезмэт. □ [Нарский:] Буровойда эшлэр ечен бик зур физик кеч кирэк, анда зш бик авыр. А. Эхмэт. Фэйрузэнец яшь йэм сэламэт тэне эк; up м;имертеп зшлэрдэй авыр физик эш сорый. Г. Ахунов.
Физик география — жир естен, анын климатын, усемлек Ьэм хайваннар деньясын ейрэнэ торган фэн. Физик химия — химик куренешлэрне физик методлар ярдэмендэ ейрэнэ торган Ьэм физика белэн химияне берлэштерэ торган фэн.
ФИ’ЗИКА и. Материянен узлеклэре Ьэм тезелеше, анын хэрэкэт итуе Ьэм узгэреше, органик булмаган табигать куренешлэренен гомуми закончалыклары турындагы фэн. Кара эйбзрлэргэ. физика законнары буенча, кояш нурлары кубрэк, тизрэк утэ. Г. Гобэй. Слесарь булу ечен математиканы да, физиканы да яхшы белергэ кирэк. А. Эхмэт. II Уку предметы. Физика дэреслэре. Физика укытучысы. Физика кабинеты.
ФИЗИОКРАТ и. XVIII йездэге, тик игеичелек кенэ кыйммэт барлыкка китерэ торган житештеручэн хезмэт була ала, дип исэплэгэн буржуаз политик-экономик тэгълимат тарафдары. Физиократлар байлыкныц бердэнбер чыганагы табигать,---авыл хуэ^алыгы
дип санадылар. Политэкономия.
ФИЗИО'ЛОГ и. Физиология (1 мэгъ.) белгече. Физиологлар,----ак халатлардан калган килеш,
башмак таналарныц йерэк тибешлэрен, тын алула-рын билгелэргэ керештелэр. А. Расих.
ФИЗИОЛО'ГИК с. Физиологиягэ менэсэбэтле, бэйлэнешле, шуна караган. Куцелнец илайи бернэреэ тугеллеге, бэлки реаль физиологик куренеш булуы — сезнец йэрберегезгэ билгеле. Г. Эпсэлэмов.
ФИЗИОЛО'ГИЯ и. 1. Терек организмнын функния-лэре, эшчэнлеге турындагы фэн. Кеше физиологиясе. Усемлеклэр физиологиясе. II Уку предметы. Физиология буенча лекциялэр уку. Физиология дэреслеге.
2. Шул функциялэрнен узлэре Ьэм алар белэн идарэ итэ торган законнар.
ФИЗИОНО'МИКА и. махе. Йезнен хэрэкэтлэренэ, мимикасыиа карап, кешенен эчке халэтен билгелэу сэнгате.
ФИЗИОНОМИСТ и. Йезнен хэрэкэтлэренэ, мимика-сына карап, кешенен эчке халэтен билгелэуче.
ФИЗИОТЕРАПЕВТ и. мед. Физиотерапия белгече, врачы.
ФИЗИОТЕРАПЕ'ВТИК с. мед. Физиотерапиягэ бэйлэнешле, менэсэбэтле.
ФИЗИОТЕРАПИ'Я и. мед. Физик чаралар белэн, ягъни хэрэкэт, жылылык, су Ь. б. белэн дэвалау. Физиотерапия кабинеты.
ФИЗ
343
ФИК
ФИЗКУЛЬТУ’РА и. Тэн тэрбиясе; тэн тэрбия-сенэ бэйлэнешле хэрэкэтлэр, спорт уеннары. Хэлим сынатмады. Физкультура белэн шегыль-лэну. кара кезгэ кадэр бер кен калмый су коену. элек-электэн физик зиме яратып усунец нэтиж;эсе иде бу. Г. Гобэй.
ФИЗКУЛЬТУ'РАЧЫ и. Эзлекле яки профессиональ рэвештэ физкультура белэн шегыльлэнуче; спортчы. Оркестр артына физкультурачылар. алар артыннан башкалар тезелэлэр. Ш. Камал.
ФИЗМАТ и. сейл. Физика-математика факультеты. [Вэли Сафиуллин] университетныц физматында укыган. Г. Кутуй.
ФИЗОРГ и. Физкультура эшлэрен оештыручы.
ФИКА'РИЯ и. бот. Казаякчалар семьялыгыннан иртэ яз сары тестэге ялтыравыклы чэчэк ата торган улэн усемлек.
ФИКЕР и. 1. филос. Чынбарлык куренешлэренен мидэ, анда чагылышы. Чынбарлык турында ацыбызда тупланган белемнэрнец эчтэлеге бездэн, фикерлэре-бездэн башка объектив яши. М. Абдрахманов.
2.	Уилану, фикерлэу нэтижэсендэ туган, барлыкка килгэн уй. Тирэн фикер. Кызыклы фикер. Фикер байлыгы. □ Тик соцгы суз урынында тагы берничэ езек фикерлэр генэ эйтеп китэргэ кирэк. Г. Гали. [Тешсез Ибрай] фикерлэренец ифрат дэрээ^эдэ эйэ-миятле булуы, аларны тормышка ашыру юлында ярдэм иту-----кирэклеге турында сейлэшэ идек.
М. Эмир. II Идея.—Ватанга, патшага каршы гаскэр арасында революция фикере таратуда гаеплэнгэн тубэн чин Егорич белэн Гыйльмановны ике сэгать эчендэ асып утерергэ. М. Гали.
3.	Ният, телэк, план. Укуны дэвам иту фикере. Доклад язу фикере. □ Армиягэ китеп революцияне яклап сугышу--бик эйбэт фикер. И. Гази. Бер ва-
кыйга буген миндэ сица Хат э^ибэру фикерен ту-дырды. h. Такташ.
4.	Ан; деньяга, чынбарлыкка, тормышка караш. М. Гафури эшчесе фикер ягыннан усэ тешсэ дэ, ул гомер буена вак милекче крестьян булып яши. Г. Нигъмэти. [Хэйретдиннец] яше усу, буе усу белэн бергэ, аныц фикере дэ, акылы да усэ. М. Гали. II Берэр нинди елкэдэге белем, танып белу. Фэнни фикер. Техник фикер.
, 5. Берэр! нэрсэгэ карата булган бэяне белдергэи уй, кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса булган менэсэбэт, караш. Ж,эмэгатьчелек фикере. Оппонент фикере. □ Рэхим, ацлы рэвештэ, кафедраныц фикере турында лэм-мим суз эйтмэде. А. Расих.— Якын иптэшнец синец турыда мондый [яхшы] фикер эйтуе мине бик шатландырды. Ш. Камал. || Рэсми нэтижэ, карар. Комиссия фикере раслану. Суд фикере. Утырыш фикере.
6. Суздэ, сейлэмдэ, эдэби эсэрдэ Ь. б. ларда эчтэ-лек, эЬэмиятле суз, игътибарга алырдай нэрсэ. [Профессор] узе укыта торган фэне буенча бер генэ дэ яца оригиналь фикер эйтэ алмый иде. Г. Кутуй. Язу-чы язарга утырганда, аныц башында массага эйтергэ телэгэн фикере булсын. h. Такташ.
Фикер алышу — берэр нэрсэ турында уз фикер-лэренне, карашларынны эйтеп, терле яклап тикшеру, фикер уртаклашу, кинэшлэшу.— Сезне комсомолныц эцитэкчесе итеп танып, фикер алышырга. кицэшергэ килдек. М. Эмир. Фикер йерту (иту) — уйлау, фикерлэу. Галимэ^ан абзый. газеталар укыштыргалаганга курэ. халыкара хэллэр йэм тышкы сэясэт турында узенчэ фикер йвртергэ ярата. 9. Еники. Мэгъсум килэчэк кеннэрне фикер итэ. 3. Нади. Фикер иясе— тирэн фикер йертэ белгэн галим кеше. Тукай ул зур. укымышлы, гаэк;эп акыллы кеше иде. Фикер иясе иде ул.
Г. Эпсэлэмов. Фикер килу, туу — кинэттэн нинди дэ булса уй килу. Бер кенне аныц башына гаэ^эеп бер фикер килэ. И. Гази. Фикер туплау — 1) берэр нэрсэ турында терле фикерлэр жыю. Кэгазьгэ теркэгэннэн соц, фикерне туплау, аны матурлату шиксез кирэк шарт. М. Жэлил; 2) игътибарны билгеле бер ноктага юнэлту, берэр нинди нэрсэ турыида гына уйлау. Фикер жыю—1) к. фикер туплау. Без фикеребезне экряеп елгерэ алмадык. Ф. Эмирхан; 2) бер кеше турында башкалардан фикерлэр жыю уены. Гыйльман. кэгазь, карандаш алып. Давыт хакында фикер эк;ыя башлый. Г. Колэхметов. Фикергэ килу (тешу) — берэр нинди нэтижэ чыгару, нэтижэгэ, уйга килу. Йокысыз тен нэтиэщэсендэ Гелшэйидэ бер фикергэ килде. Г. Эпсэлэмов. Фикердэи кайту — берэр нэрсэ эшлэргэ, эйтергэ уйлап та аны эшлэмэу, эйтмэу. Фикергэ калу — аптырап калу, ни эйтергэ белми туктап калу. Гали, фикергэ калып, эндэшми тора. Ш. Камал.
ФИКЕРДЭШ и. Кем белэн дэ булса бер фикердэге кеше, бер ук фикерне яклаучы. Иптэшлэрем алдында. уземнец фикердэшлэрем алдында, Йосыф, Ярулла, адаш алдында мин бернигэ яраксыз кеше булып калдым бит. Э. Фэйзи.
ФИКЕРДЭШЛЕК и. Фикердэш булучылык.
ФИКЕРЛЕ с. Уз фикере булган; местэкыйль фикер йертэ, уйлый ала торган. Фикерле кеше. □ [Вэли:] Укыган кызларыбыз бар. Ник булмасын. Эмма фикерле кызларыбыз юк. Г. Колэхметов. Ир дэ шулай мактаулы, матур булса. Гакыллы, фикерле, батыр булса. Ж,ил-яцгыр тиермэсэ хатынына, Аныц ечен йэрвакытта чатыр булса. Г. Камал.
ФИКЕРЛЭУ ф. Фикер йерту, уйлый алу. .Галия-бану’ныц увертюрасындагы ике булектэ кей белэн берлэштерэ алу йэм музыка белэн фикерлэу кеченэ ия булуны сизэбез. М. Жэлил. || и. мэгъ. Кешенен уйлый, фикер йертэ, нэтижэлэр чыгара алу сэлэте. Фикерлэу процессы.
ФИКРИ с. Фикергэ бэйлэнешле, уйлап беленэ торган. Фикри каршылыклар.
ФИКРЭН рэв. иск. кит. Фикер, уй Ьэм ан ягыннан. Нигэ фикрэн алга бармыйбыз— артмыйбыз, искелек чапаннарын ник атмыйбыз. М. Мозаффария.
ФИКСАЖ и. махе. Фотокэгазьгэ яки пленкага тешерелгэн рэсемне ныгыту ечен кулланыла торган химик эремэ.
ФИКСАЖЛАУ ф. махе. Фиксаж белэн- эшкэрту. Фотопленкам* фиксажлау.
ФИКСА'ТОР и. махе. Берэр нэрсэне кирэкле торышта, унайда беркетеп кую ечен хезмэт итэ торган жайланма, прибор.
ФИКСАТУАР и. Ирлэр чэчен, мыегын тиешле формата китеру ечен сертелэ торгаи махсус крем. Гэрэй морза----чигэ-яцакларын хушбуйлап, мыегына фик-
сатуар сертеп. аныц очларын югарыга таба тырпай-тыбрак бетереп куйды. М. Галэу.
ФИКТИВ с. Чын булмаган, уйдырма. II Ясалма, ялган. Фиктив документлар. Фиктив никах.
Фиктив капитал экон. — кыйммэтле кэгазьлэр рэ-вешендэ (акция, облигация Ь. б.) йери Ьэм уз хужа-ларына дивиденд яки процент рэвешендэ доход китерэ торган капитал.
ФИ'КУС и. бот. Тут семьялыгыннан мэнге яшел тропик усемлек. Абагалар,-фикусларны йэм бутэн
усемлеклэрне----чорнап алып. тоташ бер усемлек
стенасын тэшкил итэлэр. Физ. география. || Шушы семьялыкка карый торган кин, эре ялтыравык яфраклы декоратив булмэ геле. Тушэмгэ кадэр кутэрелгэн киц-киц яфраклы фикус геле белэн кызыксындык. М. Эмир.
ФИК
344
ФИЛ
ФИ'КЦИЯ и. кит. Уйдырма, ялган нэрсэ. || Чын-барлыктан ерак булган, лэкин берэр максат белэн файдаланыла торган уйдырма хэл. [Роза.-] Мин. аспирант буларак, Ьэрвакыт лабораториядэ, Ьэм мин ул кешенец нилэр эшлэгэнен куреп торам. Барысы да фикция. А. Расих.
ФИЛ и. 1. Тропик Африка Ьэм Азиядэ улэн белэн тукланып яшэуче озын хортумлы, ике зур Ьэм озын казык тешле, зур гэудэле нмезуче хайван. [Салсал батыр} мамонт кебек зур филлэргэ атланып йери. М. Гафури. Филнец башы—тере булса да, у ле булса да — мец тэцкэ. Эйтем.
2. куч. сейл. Зур гэудэле, озын буйлы, авыр хэ-рэкэтле кеше турында.
3. Диагональ юнэлештэ генэ йери торган шахмат фигурасы. Рауза (кулына шахмат филен тоткан килеш): Хэзер, хэзер. Болай йерсэм. тегелэй була. тегелэй йерсэм. болай була. А. Алиш.
Фил авыруы мед.—тэннен аерым елешлэре (биг-рэк тэ аяклар) артык нык юанаюдан, усудэн гыйбарэт авыру. Фил свяге — филнен казык теше. Фил сея-геннэн ясалган салмак шар яшел постау белэн тыш-ланган естэл кырыена бэрелде дэ - - уртадагы лузага барып теште. А. Расих.
ФИЛАНТРОП и. Филантропия белэн шегыльлэнуче.
ФИЛАНТРО’ПИК с. Филантропиягэ бэйлэнешле, шуна менэсэбэтле.
ФИЛАНТРО'ПИЯ и. Мохтажларга материаль ярдэм, игелек. Исеменнэн куренгэнчэ. тебендэ .Жэмгыяте хэйрия" филантропия маскасы астында яшэуче либерале м;эдитчелэр оешмасы. М. Гали.
ФИЛАНТРОПЛЫК и. Филантропия белэн шегыль-лэну. Чынлап та, узе явызлык эшлэгэн кешене ни ечен аяп торырга? Бу нинди филантроплык?! Э. Еники.
ФИЛАРМО'НИЯ и. Коннертлар оештыру Ьэм музыка сэнгатен пропагандалау белэн шегыльлэиэ торган учреждение. Оркестр башлыча Казанда филар-мониядэ оешкан. М. Жэлил. [Яшь лэр] атаклы м;ыр-чылар. Ленинград филармониясе артисткалары[ныц] ---чыгышын тын да алмый тыцладылар. С. Рафиков.
ФИЛАТЕЛИЗМ и. к. филателия.
ФИЛАТЕЛИСТ и. Филателия белэн шегыльлэнуче; маркалар жыючы кеше. Ял кенне Дзержинский клубы бакчасында филателистлар, нумизматлар коллекция алышу бэйрэме уткэрэлэр. М. Юиыс.
ФИЛАТЕЛИ'Я и. Почта маркалары, герблы маркалар, маркалы конвертлар, шулай ук терле иллэрнен кэгазь акчалары коллекциясен жыю. Язучыныц сузлэ-ренэ Караганда, филателия кешенец фикерен баету-да, ац-белемен у стеру дэ ярдэм итэ. Азат хатын.
ФИЛЕ и. 1. Бил тирэсендэге югары сортлы сырт ите; билдэмэ. Филедан котлет ясау. II Кыргый яки йорт кошларынын ян яктагы мускуллары. II Шундый иттэн хэзерлэнгэн ашамлык. Икенчегэ филе бирделэр.
2. Тэнкэлэре, эче чистартылган Ьэм канатлары алынган балык тушкэсенен озынча ике ягы. Треска филесы. Туцдырылган филе. II Шундый балык кисэк-лэреннэн хэзерлэнгэн ашамлык. Каймак салып пешерелгэн филе.
ФИЛЁНКА и. махе. 1. Ишек рамына, тэрэзэ капкачына h. б. куела торган юка такта яки фанер.
2. Буялган панельне стенанын югары елешеннэн аерып тору ечен уткэрелгэн тесле тар сызык. Филен-ка^уткэрелгэн стена.
ФИЛЁР и. Кузэту, эзэрлеклэу белэн шегыльлэнуче полиция агенты; шымчы. Лэкин буген иртэдэн алып бу урамда, бу йорт тирэсендэ филерларныц туктаусыз искэнулэрен Галимов сизеп калды. Г. Ибрайимов.
[Жэгъфэр] инде филерлар тарафыннан куптэн кузэ-тудэ була. А. Расих.
ФИЛИАЛ и. Нинди дэ булса зур учреждениенен, предприятиенен яки берэр терле жэмэгать оешмасы-нын эзме-купме местэкыйльлеге булган жирле булеге. Универмаг филиалы. □ Ризван. Фэннэр академиясе-нец филиалына шалтыратып. хэзер ук Нур Сибга-туллинныц килуен талэп итте. А. Расих.
ФИЛИГРАН и. к. филигрань.
ФИЛИГРАНЬ и. 1. Алтын, кемеш яки башка терле металл чыбыктан уреп ясалган зиннэт, бизэну яки бизэу эйбере. II с. мэгъ. Шундый металл чыбыклардан уреп ясалган. Филигрань эйберлэр. II Пыяла масса эченэ тесле пыяла жеплэр кертеп бизэлгэн. Филигрань ваза. Филигрань пыяла.
2. махе. Яктыга тотып Караганда, кэгазьнен кайбер терлэре эчендэ куренэ торган рэсем, тамга (су тамгасы). II Шундый тамгасы булган кэгазь.
ФИЛИГРАНЬЛЫ с. Филигрань (2 мэгъ.) белэн эшлэнгэн, филигрань (2 мэгъ.) булган. Терле фили-граньлы кэгазьлэрне экряеп коллекцйялэр тезу белэн кызыксынучы кешелэр бар. Робинзон эзл.
ФИЛИ’СТЕР и. кимс. кит. Уз-узеннэн канэгать булган, чиклэнгэн йэм мещаннарча тар карашлы кеше; обыватель. [Гукай] буржуаз Ьэм буш вак буржуаз интеллигентларны. филистерларны бетен и^агп юлы буенча сатлыклар итеп характер-лады. Г. Халит.
ФИЛИ’СТЕРЛЫК и. Обывательлэрчэ тар караш-лылык.
ФИЛЛЕР и. Венгриядэ вак акча.
ФИЛОДЕ'НДРОН и. бот. Тропик Америкада декорация ечен устерелэ торган мэцге яшел урмэле куак яки агач.
ФИЛО’ЛОГ и. 1. Филология белгече. [Надя] Ле-нинградта туып-ускэн, анда укыган. Этисе — филолог. Г. Эпсэлэмов. Безнец заводка техник белгечлэр генэ тугел, филологларныц да кирэге булып куя. Э. Касыймов.
2. Филология факультеты студенты.
ФИЛОЛО'ГИК с. Филологиягэ караган, филология-гэ бэйлэнешле. Филологик хезмэт. II Филология ме-тодларына нигезлэнгэн. Филологик анализ.
ФИЛОЛО'ГИЯ и. Нинди дэ булса халыкнын телен йэм эдэби культурасын ейрэнэ торган фэннэр жыелмасы.
ФИЛО’СОФ и. 1. Философия белгече; деньяга караш мэсьэлэлэрен тикшеру белэн шегыльлэнуче. Безгэ философ булырга бик иртэ эле, аныц ечен безнец авызыбыздан ана сете кипмэгэн. М. Эмир. — Бу инде, иптэш, кеше ихтыярыннан тыш объектив яши торган факт, э философлар факттан качып коты-лып булмый дилэр. Э. Еники. || сейл. Философия факультеты студенты.
2. Абстракт фикерлэугэ, уйлануларга йэвэс кеше турында. — Кайчандыр син бит философ идец. Исец-дэме — чэчэклэр турында, матурлык турында [сейли идец]. И. Гази.
3. куч. Тормышка аек акыл белэн карап, анын жи-тешеезлеклэрен, кыенлыкларын й. б. анлап, тыныч кичеруче кеше турында. [Зиннэт:] Тулы кеше син, философ, тормышныц тэмен белеп яшисец! Г. Бэширов.
ФИЛОСО’ФИК с. Философиягэ караган, шуна бэйлэнешле. Либреттодагы образлар, конкрет инди-видуаль шэхес булудан бигрэк, эсэрнец эчтэлеген тэшкил иткэн философик идеялэрне гэудэлэндергэн гомумилэштерелгэн образ-характерлар булып эш лэнделэр. М. Жэлил. В. И. Ленин узенец [.Мате риализм Ьэм эмпириокритицизм" дигэн] китабында
ФИЛ
345
ФИО
марксизмныц философик тэгълиматын баетты. КПСС тарихы.
ФИЛОСО'ФИЯ и. I. Табигать, кешелек жэмгыяте Ьэм фикерлэу усешенен ин гомуми законнары турындагы фэн. Философия фэне чынбарлыкныц гомуми законнары белэн эш итэ. М. Абдрахманов.
2.	Кемнен дэ булса философик тэгълиматы. Маркс философиясе.
3.	Берэр фэннен нигезен тэшкил иткэн теоретик, методологии принциплар. Математика философиясе. Тарих философиясе.
4.	свйл. Берэр нэреэ турында абстракт, читлэтеп фикер йерту, урынсызга акыл (сафсата) сату. — Тук-та эле. син тагын философиягэ керештец. — дидгм мин. И. Гази.
ФИЛТЭ и. Жылыткыч Ьэм яктырткыч приборларда яну ечен хезмэт итэ торган киндер тасма, тукыма яки шнур. Унлы филтэ. Л^иделе филтэ. □ Зиннэт встэл естендэ асылынып торган куыксыз ечле лам-паныц филтэсен кутэрэ теште. А. Расих. Лампа янмый, кыска икэн филтэсе. Г. Тукай. || Шартлату эшлэрендэ ерак арага ут жибэру ечен кулланыла торган янучан шнур.
ФИЛЧЕК и. зоол. Озын хортумлы конгыз.
ФИЛЬДЕКОС и. махе. Трикотаж эйберлэр эшлэу ечен шома итеп киже-мамыктан эрлэнгэн ефэк сыман жеп. II с. мэгъ. Шул жептэн эшлэнгэн. Фильдекос перчаткалар. Фильдекос оеклар.
ФИЛЬДЕПЕРС и. махе. Югары сыйфатлы фильдекос. II с. мэгъ. Шул жептэн эшлэнгэн. Фильдеперс оекбашлар.
ФИЛЬМ и. Экранда курсэту ечен билгелэнгэн кинематография эсэре; кинокартина. Тесле фильм. □ Кино экраннарында тавышсыз фильмнар гына куреэтелгэн заманнар бар иде. Ж- Фэйзи. Ватан сугышы турындагы фильмнарны Рушад берничэ мэр-тэбэ укучылар белэн аерым карады. М. МэЬдиев.
ФИЛЬМОСКОП и. Позитив кинопленкаларны курсэту ечен проекцион аппарат.
ФИЛЬМОТЕ'КА и. махе. Фильмнар жыела Ьэм сак-лана торган учреждение яки берэр учреждениенен булеге. Бу киноленталар студия фильмотекасында алтын фонд булып саклана. Каз. утл.
ФИЛЬТР и. Сыекчаларны, газларны, каты кисэк-чэлэрдэн, катышмалардан Ь. б. ш. чистарта торган прибор, жайланма; матдэ. | с. мэгъ. Фильтр кэгазе урынына куп вакытта мамык-э^еп яки йон тукыма-лар кулланалар. Химия. II махе. Кайбер нурларны, тавыш яки электромагнитик дулкыннарнын билгеле бер ешлыктагыларын уткэреп торучы яки тоткар-лаучы жайланма, прибор. Яктылык фильтры. Электр фильтры.
ФИЛЬТРАТ и. махе. Фильтр аша уткэрелгэн сыекча. дгэр фильтр бурэнкэдэн чыгып торса, — фильтратны пычратачак. Химия.
ФИЛЬТРА'ЦИЯ и. 1. Сезу, фильтрлау, фильтрдан уткэру, сезеп чистарту эше.
2.	махе. Сыеклыкнын вак-вак тишекле матдэлэр аша саркып утуе.
ФИ’ЛЬТРЛАНУ ф. Фильтр аша уту. Су фильтрлану.
ФИ'ЛЬТРЛАУ ф. Фильтр аша уткэру, сезу. Каты матдэне сыеклыктан фильтрлау юлы белэн аералар. Химия.
ФИМИАМ и. Хуш исле матдэ, ладан.
О Фимиам тарту — кемне дэ булса артык мактау, бик нык мактау. Алар узлэренэ кумир иткэн артист-ны куккэ чеялэр. аныц адресына фимиам тарталар. Ш. Хесэенов.
ФИН и. Финляндиядэ яшэуче теп халык атамасы Ьэм шул халыкнын бер кешесе. Мисбах башын кутэ-
реп карауга, узеннэн унбиш-егерме адымда. агачлар арасында ике финны курде. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. Шул халыкка караган, менэсэбэтле. Фин теле. □ Хэлимнец------Хафиз абыйсы фин сугышында
орден алып кайтты. Г. Гобэй.
ФИНАЛ и. 1. Нэреэнен дэ булса ахыры, нэтижэсе. [Рэхимне профессор чакыруы] чиксез авыр кеннэрнец финалы, соцы булды. А. Расих.
2. сэнг. Музыка, театр яки эдэби эсэрнен сонгы елеше. Либреттоныц финалында халык пассив бирелгэн. М. Жэлил. Бер редактор минем китапны Карап чыккач, эйбэт дип тапты. Нигездэ,— ди. — яхшы эшлэнгэн. Финалы да матур очланган. Б. Рэхмэт.
3. спорт. Спорт ярышларынын ин сонгы хэлиткеч булеге.
ФИНАЛЧЫ и. спорт. Финалда катнашучы.
ФИНАНС и. 1. Акча средстволарынын узэклэште-релгэн Ьэм жирле властьларга караган фондын булдыру Ьэм файдалану процессындагы экономик менэ-еэбэтлэр жыелмасы (регуляр акча-товар эйлэнеше шартларында дэулэт усеше Ьэм анын акча ресурсла-рына ихтыяж кечэюе унае белэн барлыкка килгэн). Дэулэт финансы. Финанслар систе часы. II с. мэгъ. Финанс эшлэренэ караган, финанска менэсэбэтле. Финанс инспекторы. Финанс капиталы. □ Без ---материале, хезмэт йэм финанс ресурсларыныц дерес файдаланылмавын ачып салып исбат иттек. М. Хэсэнов.
2. сейл. Акча; гомумэн акча эшлэре. Финанс ягы начар эле.
ФИНА'НСЛАУ ф. Финанс белэн тээмин иту. Билгеле бер тармакныц берничэ зур предприятиесен финанслаганда. [банк] бу тармаклар арасында монополистик килешунец булуы белэн кызыксына. Политэкономия.
ФИНИНСПЕКТОР и. Финанс инспекторы.
ФИ’НИШ и. 1. Тизлеккэ уткэрелэ торган спорт ярышынын сонгы елеше. Финишка чыгу. II Шундый ярышларда килеп туктау урыны. Финиш, бетен катнашучыларга ерактан у к куренеп. ачык билге-лэнеп торырга тиеш. Каз. утл. Финишка беренче булып килгэн Мэрьямне халык чорнап алган иде. М. Шабай.
2. Нэреэнен дэ булса ахыры, нэтижэсе. Кызыл Армия----хэзер узенец данлы финишына якынлашып
бара иде. Г. Эпсэлэмов. [Людмила зкзаменныц] иц авыр этапларын утте, инде менэ-менэ соцгы кабат ыргылып-э^илпенеп финиш сызыгыннан утэргэ тиеш. Э. Касыймов.
ФИ'НКА и. 1. сейл. Кыныга тыгып йертелэ торган кин кыска хэнжэр.
2. Кайтарма мех кырпуы муенга Ьэм колакларга тешерелэ торган бурек.
3. Башлыча Финляндиядэ урчетелэ торган ат токымы.
ФИНЛЯНДИЯЛЕ и. Финляндия кешесе, Финляндиядэ яшэуче.
ФИ’ННА и. зоол. Тасма суалчаннын корт (личинка) хэлендэге усеш стадиясе.
ФИННОЗ и. мед., вет. Тасма суалчан кортлары — финналар тудыра торган авыру.
ФИНТ и. спорт. Ялган хэрэкэт, ялган Ьежум хэрэкэте. Зигфрид.---эллэ нинди баш эйлэндергеч
финтлар ясап,---тупны нэкъ югары почмакка эк;и-
бэрде. А. Гыйлэжев.
ФИ'НчЭ рэв. Фин телендэ. Кинэт якында гына финчэ сейлэшкэн тавыш ишетелде. Г. Эпсэлэмов.
ФИОРД и. геогр. Бормаланып еракка сузылгаи биек Ьэм текэ ярлы дингез култыгы. Норвегиянец
ФИР
346
ФЛЕ
ярлары тар, озын Ьэм бормалы култыклар — фиорд-лар белэн ергаланган. Чит ил. экой, геогр.
ФИРГАВЕН и. тар. 1. Борынгы Мисыр патшасы. Мисырда фиргавеннэр коллардан узлэренэ пирами-далар салдырганнар. Н. Дэули.
2. куч. жарг. Полиция кешелэре турында. [Трофим} сергеннэн качкан кеше, фиргавеннэр ззенэ теш-сэлэр, аца рэхим-шэфкать булмаячак. А. Расих.
ФИРДЭВЕС и. 1. иск. кит. Жэннэт бакчасы. Уфа. Кырым сахралары фирдэвестэй. М. Гафури. Тешемдэ эцэннэтел фирдэвеснец эчен курдем. Г. Тукай.
2. Жэннэт, ожмах. Фирдэвестэ бар иде бер хур кызы. Барча хурлардан матур ул бер узе. Ш. Бабич.
ФИРКА и. иск. кит. 1. Теркем, rpyh. Менэ тиэ-тиз икенче — фирка гаскэр сафлана тагын. Г. Тукай. Иц башлап шэйэргэ керуче кайарман зшче-крестьян Кызыл гвардия фиркасыныц алдынгы сафында Хэйри-нец этисе дэ бар иде. Ш. Камал.
2. дини. к. партия 1. Теркстаннан сайланган де-путатлар-----узлэренэ бер фирка ясамакчы була-
лар икэн. Урал.
ФИРКАЛЕ с. иск. Партияле.
ФИ'РМА и. Юридик хокуклары булган сэудэ яки промышленность предприятиесе; бердэй яки катнаш предприятиелэр берлэшмэсе. Бер ук вакытта без, ---узара техник хезмэттэшлек иту ечен, чит ил фирмалары белэн дэ сейлэшулэр алып барабыз. М. Хэсэнов. Заманчарак сэудэ иткэндэ безнец ул фирманы хэзер ун влеш зурайтып булыр иде. Ф. Эмирхан.
ФИРЭЗЭ, ФИРУЗЭ и- 1. Яшел тестэге кыйммэтле асыл таш. Олы кешелэргэ фирузэ, я булмаса дэу генэ ахак кашлы алка да хэйран килешеп тора. Ш. Хесэенов. дема, бармагындагы яшел фирэзэ кашлы йезеген салып:— дйдэгез, балдак салып уйныйбыз,— дип, ашъяулыкка куйды. М. Гали.
2. к. фирэзэ йезек. Аннан соц аларныц кубесе сакалларын кырып, мыекны э^иткереп, уц кул бар-макларына фирэзэ киеп йерилэр. М. Гали.
Фирэзэ йезек — фирэзэ кашлы йезек.
ФИСГАРМО'НИЯ и. Орган кебегрэк яцгырашлы, клавишлы тынлы музыка коралы.
ФИСКАЛ и. 1. сейл. Элэкче, чагучы. Артларым-нан фискал куган чакта, Иярлэгэн атым кешнэдз. Бэет.
2. Россиядэ XVIII йезлэрдэ финанс Ьэм суд орган-нары эшчэнлегенен законлылыгыи кузэтеп торучы чиновник.
ФИ'СТУЛА и. мед. Тирэн яра, шулай ук*^ эчке органнардан тышкы якка чыга торган итеп уткэрел-гэн ясалма канал, кепшэ. [Рэхим] кэж;э сатып алган. аца операция ясаган, карынга фистула.----калкан
сыман бизгэ канюля куйган. А. Расих.
ФИТИН и. иск. мед. Фосфорный органик кушылмасы (ул куп кенэ усемлеклэрдэ табыла Ьэм нерв системасы авыруларын дэвалау, шулай ук организмда матдэлэр алмашын кечэйту ечен дару буларак кулланыла).
ФИТОНЦИД и. Микробларны утерэ торган усемлек матдэлэре. Бер гектар артыш куаклыгы булеп чыгарган фитонцид бер зур шэйэрнец барлык чуп ящикларын дезинфекциялэргэ эцитэ. Робинзон эзл.
ФИТРЭТ и. иск. 1. Табигать, характер, тумыштан булган узенчэлек. Фэттахныц тавышы эувэлге елларга Караганда зэгыйфьлэнгэн, лэкин фитрэтендэ ул кечле тугел. Ф. Эмирхан II Яратылыш. Юк, тубэн кал-мас бу эк; ан: фитрэттэ гали булган ул. Г. Тукай.
2. Кул тимэгэн табигать. Ул законны эцирдэ пакь фитрэт иде, йэр адэмдэ кардан ак кукрэк иде. Ш. Бабич.
ФЛАГ и. Кабул ителгэн зурлыктагы Ьэм тестэге, гадэттэ герблы, эмблемалы, бер ягы таякка яки шнурга беркетелгэн тукыма кисэге. Театр алды кызыл флаг-лар. лозунглар, диаграммалар белэн бизэлгэн. А. Шамов. Урман аланында госпиталь узенец ва-кытлы чатырларын корып э^ибэрде йэм яцадан аныц кызыл хачлы ак флагы эцилферди башлады. Г. Эпсэлэмов.
ФЛА'ГМАН и. 1. Эре хэрби корабльлэр (эскадра, дивизия, отряд) берлэшмэсенец командующие (баш корабльдэ узенек флагын кутэру хокукына ия).
2. к. флагман корабль (самолет). Бирегэ. флоти-лиянец флагманы .Ваня-коммунист"ка, мине буген генэ чакыртып китерделэр. С. Сабиров.
3. куч. Эйдэп, башлап баручы. Идарэ начальнигы безне социалистик ярыш флагманы дип мактады. С. Сабиров.
Флагман корабль (яки самолет)—эскадра яки нинди дэ булса корабльлэр берлэшмэсенец командующие утырган житэкче корабль (самолет); шулай ук шул райондагы иц зур корабль (самолет).
ФЛАГШТОК и. Корабльлэрдэ, биналарда h. б. ш. урыннарда флаг кутэрэ торган колга.
ФЛАМАНД и. Теньяк, кенбатыш Бельгиядэ йэм француз Фландриясенец бер елешендэ яшэуче халык; шул халыкныц аерым кешесе. II Шул халыкка бэйлэнешле. Фламанд теле. Фламанд эдэбияты.
ФЛАМИ'НГО и. Кызылканатлылар семьялыгыннан озын муенлы Ьэм озын аяклы, аска бегелгэн зур том-шыклы, ал каурыйлы, тропик Ьэм субтропикларда яши торган су кошы.
ФЛАНГ и. Гаскэр тезелешенен, стройный, фронт-иын ун яки сул очы. Бригада приказы буенча, полк озакламый кузгалырга ти°ш, лэкин аныц уц фланг белэн бэйлэнеше эле йаман рэтлэнмэгэн ид\ А. Шамов. Танклар уц флангка да йеэк;ум иткэн булганнар. И. Гази.
ФЛАНЕЛЬ и. Ике ягы да мамыкланып торган йон яки киже-мамык тукыма. Ул да товарларны мактый-мактый сата: карчыклар ечен кулмэккэ дигэндэ суйган да каплаган инде бу фланель!—ди. Р. Техфэтуллин. II с. лгэгг. Шундый тукымадан тегелгэн. Фланель халат. □ Ул естенэ, гади матросларча, киц ачык якалы зэцгэр фланель кулмэк кигэн. С. Сабиров.
ФЛЕГМА'ТИК с. Темпераментный дурт тереннэн берсе: узенен хислэрен тышка бик эз генэ чыгара торган, тыныч, экрен хэрэкэтле, сулпэн, пошмас. II и. мэгъ. Шул сыйфатларга ия булган кеше. Юк, алай тугел, иц авыры психология! Аты коргыры фэн! Меланхолик, сангвиник, холерик, флегматик, имеш. М. МэЬдиев.
ФЛЕГМА'ТИКЛЫК и. Флегматик кешегэ хас сыйфат.
ФЛЕГМО’НА и. мед. Тире асты яки мускулара кузэнэклэрнец (клетчатканын) эренлэп ялкынсыиуы. Аяктагы флегмона.
ФЛЕ'ЙТА и. муз. Бик куп тишеклэрдэн Ьэм кла-паннардан торган туры кепшэ формасындагы тынлы музыка коралы. Флейта кара агачтан гына тугел, соцгы вакытларда металлдан йэм пыяладан да эшлэнэ башлады. Э. Бакиров. Ялгыз флейта тавы-шына скрипкалар кушылды. Г. Кутуй.
ФЛЕ'ЙТАЧЫ и. Флейтада уйнаучы.
ФЛЕ'КСИЯ и. лингв. Кушымчаларын узгэртеп суз формалары ясау ысулы; сузнец терлэнгэндэ узгэрэ
ФЛЕ
347
ФОК
торган кушымчасы. Русча .стекл-о’. „дерев-о" суз-лэрендэге тамырлар флексиядэн башка аерым суз булып йери алмыйлар. Д. Тумашева.
ФЛЕКТИВ с. лингв. Флексия ярдэмендэ яна суз, грамматик формалар ясый торган. Флектив теллэр.
ФЛЁР и. 1. Утэ куренмэле юка, кубесенчэ ефэк материя. Шомырт агачлары, чэчэклэрен ачып. ак флёр беркэнгэн туташлар кебек, болынга гузэллек биреп. тэмле хуш ислэрен чэчмешлэр. Ак юл.
2. куч. кит. Берэр нэрсэне каплап тора торган серле пэрдэ.
ФЛИ'ГЕЛЬ и. Теп бина кырына тору ечен салын-ган янкорма яки аерым зур бина ишек алдында тезелгэн естэмэ корылма; аерым кечкенэ порт. [Разия-нец] булмэсе лазарет ишек алдында флигельдэ иде. А. Шамов. Тик читтэрэк кечкенэ бер флигельдэ азрак ут яктысы куренэ. Ш. Камал.
ФЛИ'ГЕЛЬ-АДЪЮТАНТ и. иск. Патша, император свитасына билгелэнгэн офицер яки армия командую-щиенын йомышларын утэуче офицер, шулай ук шушы чиндагы кеше.
ФЛИРТ и. Мгхэббэт сатышу, яраткан булып кы-лану. [Зайид] инде флирт ясап йеру яшеннэн узган. А. Расих.
ФЛОМА’СТЕР и. махе. Язу, рэсем ясау, сызымнар сызу еген пластмасса корпус эченэ махсус куе кара салынган кузэнэкле стержень куелган язу коралы, эсбабы. Мин ацар профессор Галикэевнец--порт-
pi тын фломастер белэн ясап бирдем. Каз. утл.
ФЛО'РА и. Нинди дэ булса тебэкнен, илнен яки геологик эпоханын барлык тер усемлеклэр жыелмасы; усемлеклэр деньясы. [Геллэрнец] кубесе—субтро-пикларныц яки тропикларныц мэцге яшел флора вэкиллэре. Йорт эшлэре. Усемлеклэрдэн урманлы дала елешеноэ имэн урманы, may итэклэрендэ Урта дицгез буе флорасы — артыш агачы, Кырым чыршысы — урманнары таралган. А. Фаткуллин.
ФЛОРАНС и. махе. Кием эчлеге ечен юка ефэк тукыма.
ФЛОРИ'Н и. 1. Сонрак куп кенэ Европа иллэре урнэк итеп алган борынгы алтын яки кемеш акча.
2. Нидерландларныц акча берэмлеге; гульден.
ФЛОРИ'СТИКА и. махе. Нинди дэ булса илнен, урыннын h. б. флорасы турындагы фэн.
ФЛОТ и. 1. Бер илнен яки бер оешманыи сэудэ йэм хэрби суднолары жыелмасы. Елга флоты. Хэрби флот. Сэудэ флоты. □ Икенче улы Гайшэнец хезмэт итэ флотта. Э. Исхак. Аларныц каршында дицгез флоты формасыннан яшь, хер, чибэр егет рэсеме тора иде. А. Эхмэт.
2. хэрби. Хэрби корабльлэрнен эре берлэшмэсе.
ФЛОТИ’ЛИЯ и. 1. Нинди дэ булса су бассейнын-дагы хэрби суднолар жыелмасы. Дулкыннар естеннэн Идел флотилиясенец броне катер лары уза. Г. Эпсэлэмов.
2. Берэр нииди эш йеклэнгэн суднолар отряды. Кит аулау флотилиясе. II Бик куп суйнолар.
ФЛОТЧЫ и. Хэрби дингез хезмэтендэге кеше. Без барыбыз да — очучылар йэм танкистлар, флот-чылар йэм артиллеристлар.---барыбыз да кайар-
маннарча керэштек. Г. Кутуй.
ФЛЮ'ГЕР и. 1. Мачта яки колга естендэ эйлэнеп торып, жилнец юнэлешен куреэтэ торган пластинка, ук, кечкенэ флаг h. б. ш. Тубэгэ флюгер кую. II Жил юнэлешен Ьэм тизлеген билгели торган метеорологии прибор.
2. иск. Атлы сугышчы сенгесенэ беркетелгэи кечкенэ флаг.
ФЛЮС I и. мед. Бозык теш тебе улеклэп. янак шешу.
ФЛЮС 11 и. тех. 1. Катнашмаларнын эруен тиз-лэту йэм шлак барлыкка китеру ечен рудага кушыла торган матдэ. Калган буш токым катнашмаларын аерып алу ечен, рудага флюслар---кушалар. Хи-
мия.
2. Аккургаш йегертеп, эретеп ябыштырганда метал-лар естендэ барлыкка килэ торган оксидлардан арын-дыру ечен кулланыла торган матдэ.
3. Балчык йэм фарфор эйберлэрне яндырганда аларныц кузэнэклэрен каплау ечен салына торган тиз эручэн матдэ.
ФЛЮСЛАШТЫРУ ф. Флюс кушу.
ФЛЯ’ГА и. 1. Берэр материя белэн тышлангаи йэм узен белэн йертергэ жайланган яссы юл шешэсе яки металл савыт. Сестра фляганы ачып солдатка су эчертте. Г. Гобэй. [Разия] флягасыннан спирт йота, шоколад ашый, бераз алга таба кыймылдамак-чы була. И. Гази.
2.	Сыеклыклар салып йерту ечен тоткалы зур савыт. Сет флягасы. □ Ревкомиссия членнары белэн улаклар, флягаларны карап йергэн арада [Вэли абзый] Саимэнец м;иценнэн тартты. М. Мэйдиев.
ФОЙЕ и. Театрларда, кинода й. б. урыннарда антракт вакытында яки концерт, сеанс й. б. башлан-ганчы тамашачылар ечен кетеп тору, ял иту урыны. Икенче тапкыр без | Ту к айны] антракт вакытында театр фойесында кешелэр белэн йергэндэ курдгк. М. Гали.
ФОК и. махе. Суднода алгы мачтанын аскы туры жилкэне яки бер мачталы суднода ечпочмаклы жил-кэн.
ФОК-МА’ЧТА и. махе. Суднонын алгы елешендэге мачтасы.
ФОКАРА и. иск. Фэкыйрьлэр. Безнец бу кечкенэ генэ кэрван злек каланыц чигендэге фокара кварта-лыннан утте. Г. Газиз.
ФОКСТЕРЬЕР и. Терьер токымыниан булган кечкенэ ау эте.
ФОКСТРОТ и. Тиз ритмлы танец, шулай ук шушы танецнын кее. — Икэу фокстрот танцевать итэ-без,— диде [Асия]. А. Шамов. [Зиннэт:] Бэлки, си-нецчэ, ул апалар белэн ул малайларга фокстрот уйнарга кирэктер, э? Г. Бэширов.
ФО'КУС 1 и. физ. 1. Сферик кезгедэн кантарылган яки линза аша уткэн параллель нурларнын кисешкэн ноктасы. Тэрэзэдэн тешкэн иртэнге кояш нурын фо-куска м;ыеп, линзадан ут алып утырган малай — дскэрев иде. М. Мэйдиев.
2.	Рэсемгэ тешерелэ торган эйбернен фотоаппа-ратта ин ачык, яхшы куренэ торган ноктасы. Тесле фотографиядэ фокуска дерес тебэу бик эйэмиятле. Фотосеючегэ ярдэмгэ.
3.	мед. Организмда ялкынсыну процессынын теп учагы.
4.	куч. Нинди дэ булса узлеклэрнен, куренешлэр-нен, вакыйгаларнын узэге, тупланган урыны. Вакый-галарны бер фокуска туплау.
ФО'КУС 11 и. 1. Хэрэкэтлэрнен тизлегенэ, оста-лыкка, нинди дэ булса закончалыкларны, узенчэлек-лэрне белугэ нигезлэнгэн куз алдый торгаи хэйлэ, куренеш. Карт исэ, фокус куреэтуче артист осталыгы белэн чакма чагып, ут кабызды. А. Шамов. [Гыймай], официантны кеткэн арада, салфетка кэгазеннэн шарлар ясап, фокус куреэтергэ тотынды. А. Расих.
2.	Нэрсэнен дэ булса тезелешендэ яки эшендэ катлаулылык, сер. [Иерико:] Бу нинди фокус тагы? А. Эхмэт.
ФОК
348
ФОН
О Фокус чыгару — кетелмэгэн нэреэ эшлэп кую. ФОКУСЧЫ и. Фокус куреэтуче.
ФОКУСЧЫЛЫК и. 1. Фокусчы Ьенэре. Фокусчы-лык белзн шегыльлэнуче.
2. куч. Халтура, куз буяу. Китапларныц рэсемнэре шаккатыргыч .фокусчылык" тан тора. М. Жэлил.
ФОЛИАНТ и. Зур форматлы калын китап. Зур китапханэлэрдэ битлэре бозау тиресеннэн ясалган борынгы фолиантлар да бар. М. Юные.
ФОЛЛИ’КУЛ и. анат. Лимфатик теениен бер бу-леме, бизчел куыкчык.
ФОЛЛИКУЛЯР с. мед. Фолликулдагы узгэрешлэр яки авырулар нэтижэсендэ барлыкка килгэн, килеп чыккан. Фолликуляр ангина.
ФО’ЛЬГА и. Терле нэрсэлэрне бизэу, азык эйберлэрен теру Ьэм куп кенэ эшлэрдэ (кезге ясау эшендэ, китап теплэгэндэ, электротехникада h. б.) кулланыла торган бик юка металл кэгазь. Бакыр фольга. Кургаш фольга. □ Конденсаторныц йезлеклэре кургаш Ьэм аккургаштан яки алюминийдан эшлэнгэн фольгадан ясала. Физика.
ФОЛЬКЛОР и. 1. Халык авыз ижаты. .Кыю кыз-лар’ныц сюжеты татар фольклорында билгеле урын тоткан .Ж,иде кыз" бэетенец темасы буенча тезел-гэн.“М.. Жэлил.
2. Гомумэн кайсы да булса халыкнын гореф-гадэт-лэре, жырлары, экиятлэре жыелмасы. Хэтта масса-ныц узе тарафыннан сейлэу телендэ им;ат ителгэн фольклорныц кайбер формаларында да .твркичелек" йогынтысы сизелэ. М. Гали.
ФОЛЬКЛОРИ'СТИКА и. Фольклор турындагы фэн. Бездэ татар фольклористикасында куп нэреэ эш-лэнмэгэн. Г. Ахунов.
ФОЛЬКЛОРЧЫ и. Фольклор белгече, халык ижа-тын ейрэнуче. Фольклорчылар конференциясе.
ФОН I и. 1. Рэсемдэ, картииада — нигез буяу, жирлек буявы.
2. Берэр нэреэнен арткы планы яки куренеше (шул планда кем яки нэреэ дэ булса аерылып куренеп тора). Таулар фоны. Вокзал фоны. Йорт фонында рэсемгэ тешу. □ Зэцгэр кук фонында озын купер кап-кара булып куренеп тора. И. Гази.
3. куч. Кем яки берэр нэреэ аерылып торган гомуми нигез; даирэ, тирэ-юнь, гомуми шартлар. Кешелэр фонында аерылып тору. □ Кенкуреш куренешлэре деньяви темалар ечен фон хезмэтен генэ утилэр. А. Эхмэдуллин. Хор фонында Арслан, Са-эк;идэ Ьэм МаЬирэ арасында речитатив бара. М. Жэлил.
ФОН II и. махе. Тавыш кечен билгелэу берэмлеге.
ФОН III и. Чыгышы дворян булган немец фамилиясе алдына куела торган кисэкчэ. Фон Шолен уз булмэ-сеннэн алар янына чыкканда. алар, кукрэклэрен кие-реп, кулларын кутэреп, Гитлер исеме белэн Шолен-ны сэламлэделэр. А. Расих. Ченки ул фон Штауфенберг белэн куп еллар бергэ хезмэт итте. Н. Дэули.
- ФОН Кайбер алынма кушма сузлэрдэ „тавыш", „янгырашлы" мэгънэсен белдерэ торган икенче кисэк, мэсэлэн: граммофон, магнитофон, мегафон, сакса-фон, телефон.
ФОНАРЬ и. 1. Яктылык чыганагы (тулысынча яки елешчэ) пыяла, слюда h. б. белэн эйлэндереп алынган яктырту приборы. Кесэ фонаре. Электр фонаре. □ Фонарь яктысы карацгылыкка кумелгэн пычрак суларны тепсез куллэргэ охшатып куреэтэ иде. К. Нэжми. Шэрэфи агай фонарен чайкый-чайкый узенец кечкенэ генэ гаилэсе янына, тачкачылар баракка юнэлделэр. Ш. Камал.
2. махе. Яктылык тешеен ечен ей тубэсенэ ясалган тэрэзэ.
3. свйл. Йездэ, куз тебендэ бэреп яки сугып ку-гэртелгэн жир. Куз тебенэ фонарь кую (утырту).
ФОНАРЬЧЫ и. иск. Фонарь кабызып йеруче. Фо-нарьчы иде безнец эти. Карацгы тешугэ баскычы белэн керосинын кутэрэ иде дэ шэЬэр буенча фонарь кабызып йери иде. Г. Гобэй.
ФОНАЦИОН с. лингв. Фонациягэ нигезлэнгэн, фонациягэ бэйлэнешле. Фонацион аппарат.
ФОНА'ЦИЯ и. лингв. Авазларны эйту процессы, янгыраш.
ФОНД и. 1. Дэулэтнен, берэр предприятиенен терле максатлар ечен билгелэнгэн акча яки материаль средстволары. Дэулэт фонды. Колхозларныц акча фонды. □ — Хэзер фронт фондына естэмэ ашлык ташыйбыз. Г. Эпсэлэмов. Завод ОРСына фондны куп бирэлэр, товар булгач. сэудэ бара инде ул. А. Расих. II Нэреэнен дэ булса запасы, тупланышы, резервы. Торак фонды. Орлык фонды. Китап фонды. □ М. Га-фуриныц иэ^аты татар совет эдэбияты фондына кыйммэтле бер щэуЬэр булып кереп калды. М. Жэлил. II Кем яки нэреэ файдасына ирекле рэвештэ жыеп бирелэ торган акча средстволары. Тынычлык фондына акча эн;ыю. Олимпиада фонды.
2. Табыш бирэ торган процентлы Ьэм кыйммэтле кэгазьлэр. Дэулэт фонды Ьэм акциялэр. □ Фонд биржасында кыйммэтле кэгазьлэр белэн спекуляция бара. Политэкономия.
3. Ижат кешелэренэ материаль ярдэм курсэту оешмасы, учреждениесе. Эдэби фонд. Архитектура фонды. Театр фонды.
ФОНЕ'МА и. лингв. Теге яки бу телнен мэгънэви берэмлеклэрен — сузлэрне Ьэм кушымчаларны тезуче Ьэм аларны бер-береннэн аеручы сейлэм авазы. Аш, ат, ал сузлэренец мэгънэлэре бер-берсеннэн ш, т, л фонемалары ярдэмендэ аерыла. Хэз. тат. эдэби теле.
ФОНЕНДОСКОП и. мед. Йерэк Ьэм упкэлэрне тыцлау ечен тавыш кечэйткеч жайланмасы (резонаторы) булган корал. — Юрганыгызны ачыгыз.— диде, профессор авыруга Ьэм фонендоскобын колагына м^аалый башлады. Г. Эпсэлэмов.
ФОНЕ'ТИК с. лингв. Фонетикага бэйлэнешле. Фоне тик тикшеренулэр. Фонетик анализ. □ {Ярдэм-леклэр} э^емлэдэ узлэренец теп фонетик аерымлык-ларын Ьэм басымнарын саклыйлар. В. Хангильдин. II Кеше сейлэменэ, авазларга бэйлэнешле. Сейлэмнец фонетик узенчэлеклэре.
ФОНЕ'ТИКА и. лингв. 1. Телнен авазлар тезелеше, авазлар составы.
2. Тел белемендэ телнен авазлар тезелешен ейрэнэ торган булек. Гомуми фонетика ------куп терле
теоретик мэсьэлэлэрне чишэ. Хэз. тат. эдэби теле.
ФОНЕТИКА ЧЫ и. лингв. Фонетика белгече.
ФОНОГРА'ММА и. махе. Фонограф ярдэмендэ ва-ликка, пленкага, пластннкага, фотокэгазьгэ h. б. алынган авазлар язмасы; шундый язмалары булган пленка, пластинка, фотокэгазь, валик h. б.
ФОНО’ГРАФ и. махе. Авазларны язып ала торган прибор. Фонографны кейлэдем, валикларны узем уйлап тапкан ысул белэн чистарттым. Ж- Фэйзи.
ФОНОГРА’ФИК с. махе. Фонографка бэйлэнешле. Фонографик язу.
ФОНОЛО’ГИК с. лингв. Фонологиягэ бэйлэнешле. Телнец теп фонологик Ьэм шул ук вакытта фонетик берэмлеге — фонема. Хэз. тат. эдэби теле.
ФОНОЛО’ГИЯ и. лингв. Тел белемендэ фонемалар системасын Ьэм аларнын узгэрешен ейрэнэ торган булек. Тарихи фонология. Чагыштырма фонология.
ФОНОСКОП и. лингв. Авазларнын узенчэлеклэреи. аларны эйткэндэ ирен Ьэм йез мускулларынын хэрэ-кэтлэрен ейрэну приборы.
ФОН
349
ФОР
ФОНОТЕ'КА и. Фонограммалар, авазлар язмасы жыентыгы, архивы.
ФОНТАН а. Кечле басым астында югарыга атылып чыга торган су яки башка берэр сыеклык агынтысы. Татарстанда, Бизмэн тауда. беренче нефть фонтаны барде. А. Эхмэт. II Зур кеч белэн югарыга беркел-гэн, атылган чэчелмэле эйбер массасы турында. Туфрак фонтаны. □ [Агачлар] ауган урында йавага кар фонтаннары кутэрелэ. Г. Эпсэлэмов.
ФОНТАНЛАУ ф. Фонтан булып ату. Карабаш кыр-ларында инде куп кен» скважиналар фонтанлаула-рын туктаттылар. Ш. Бикчурин.
ФО'РА а. спорт. Берэр уеида катнашучыларнын кечлерэге тарафыннан кечсезрэгенэ ясалган ташлама, льгота.
ФО'РВАРД а. спорт. Футбол, хоккей, регби h. б. ш. командаларда йежум итуче уеичы; йежумче .
ФОРД а. Америка фирмасы „Форд" заводлары эшлэп чыгара торган жинел автомобиль.
ФОРЕ’ЙТОР а. иск. Очлап жигелгэн атларнын ин алдагысына атланып баручы кучер.
ФОРЕЛЬ а. зоол. Тау елгаларында, чишмэ Ьэм куллэрдэ яшэуче кызыл Ьэм кара таплы балык; ала балык, керкэ. Без бу кулнец еслэрендэ йездек, Форе-лен дэ тэмлэп ашадык. Ш. Маннур.
ФО'РЗАЦ а. махе. Икегэ беклэнеп, яртысы китап тышынын эчке ягына ябыштырылган, икенче яртысы буш калган кэгазь бите.
ФО'РИНТ а. Венгриядэ акча берэмлеге.
ФО’РМА а. 1. Тышкы куренеш, кыяфэт, рэвеш. Шэулэлэрнец формалары узгэрэ, алар кеше кыяфэ-тенэ керэлэр. Э. Айдар. Ярымшар формасында ясалган сэхнэдэ оркестр Кавказ музыкасы уйный. Г. Гали. Ул бер ук зурлыктагы, бер ук формадагы мичне терлечэ чыгара ала. К. Шамов.
2.	Нэрсэнен дэ булса билгеле бер эчтэлек белэн тыгыз бэйлэнгэн тезелеше, рэвеше, структурасы. Идарэ иту формасы. Дэулэтнец яца формасы. Оештыру формасы. II Нэрсэнен дэ булса аерым тере яки стадиясе. Гриппныц э^ицел формасы.
3.	филос. Яшэеш ысулы, эчтэлекнен эчке тезелеше, оештырылышы. Эчтэлек йэм форма бердэмлеге. Г~1 Форма ул яшэугэ йэм усугэ мемкинлек бирэ торган тезелеш йэм оештыру. М. Абдрахманов.
4.	сэнг., эд. Эдэби эсэрнен эчтэлеген чагылдыру ечен билгеле бер эдэби чаралар системасы. Г. Камал, — назым тезелеше формасын саклап, алар кебек билгеле бер кейгэ салып укыла торган революцион эчтэлекле тезмэ эсэрлэр барлыкка китерде. М. Гали. Безнец кайбер язучыларыбыз узлэрендэге идея ту-бэнлеген яки идеясезлекне .матур" форма, .матур сузлэр" белэн капларга тырышалар. h. Такташ. II Эдэби, музыкаль эсэр жанры, тере. Музыканыц югары формасы булган операны unfam иту билгеле кулэмдэ белем йэм культура булуны талэп итэ. М. Жэлил.
5.	Нэрсэгэ дэ булса билгеле бер рэвеш биру ечен булгаи жайланма, калып. Кекс формасы. □ Чуен эйберлэрне формаларга коеп ясыйлар. Химия.
6.	Нэрсэнен дэ булса кабул ителгэн уриэге. Бер-кетмэ формасы. Гариза формасы. □ Кайбер м;аваплы урыннарда эшнец асылын тикшерми, мэсьэлэне сезнец кебек стандарт форма буенча хэл итучелэр бар эле! С. Баттал.
7.	Нэрсэнен дэ булса асылын. эчтэлеген чагылдыр-мый торган яки капма-каршы булган тышкы куренеш; тышкы ялтыравык. Форма ечен эшлэу. Китапны форма ечен генэ кую. Форма ечен генэ сейлэу.
8.	Билгеле бер категория кешелэр (мэсэлэн, дин-гезчелэр, споргчылар, укучылар й. б.) ечен тесе, те-
гелеше йэм башка билгелэре буенча бер терле булган кием. Мэктэп формасы. Суворовчылар формасы. Дицгезчелэр формасы. □ Бервакыт мэйабэт кыяфэт-ле, яхшы гына киенгэн бер казах белэн студент формасы кигэн яшьрэк-----бер казах егете килеп
керделэр. 9. Фэйзи. Хесэеннец каршысында гына реальный училище формасыннан Мулланур Вахитов утыра. А. Расих.
9.	лингв. Грамматик категориялэрне, сузлэрнен йэм жемлэлэрнен узара менэсэбэтлэрен тышкы яктан чагылдыра торган чара. Татар телендэ эйтелешлэре бер, эмма язылышлары терле булган суз формалары -----зур урын тота. Хэз. тат. эдэби теле.
О Формата керту (салу) — берэр нэрсэгэ тиешле форма биру. Формасын китеру — 1) тиешенчэ, талэп ителгэнчэ эшлэу; 2) килештеру; жиренэ житкеру. [Зэкия:] Кара син аны. формасын китерэ бит. Полный егет булган бу малай. Р. Ишморат.
ФО'РМАЛАУ ф. Нэрсэгэ дэ булса берэр^нинди форма биру, формата салу.
ФО’РМАЛАШТЫРУ ф. 1. Нэрсэгэ дэ булса тегэллэн-гэн форма биру; теге яки бу форма биру ечен кирэкле нэрсэлэр белэн тээмин иту. Китап формалаштыру. Кулъязманы формалаштыру. □ Художник-------эсэр-
не шактый оста формалаштырган. М. Жэлил. Ша-гыйрьнец яки язучыныц беренче яца хислэрне, яца уйларны формалаштыру естендэ эшлэве, шул идея-лэрнец формаларын таба белуе — бу аныц форма яцалыгын тудыру естендэ эшлэве дигэн суз. h. Такташ.
2. Нэрсэгэ дэ булса закон кече биру, тиешле формаль якларны эшлэу. Договорны формалаштыру. □ [Каюм белэн Хэйбулныц] партиягэ керулэрен формалаштыру зше еч кенгэ тартылды. Ш. Камал.
3. Нэрсэне дэ булса берэр нинди формата китеру, нинди дэ булса куренеш биру. Агачларныц ябалдаш-ларын формалаштыру. || куч. Кеше характерынын кайбер якларын тэрбиялэу, нэрсэгэ дэ булса тегэллек, билгелелек биру. БаЛаныц характгрын формалаштыру.
ФО’РМАЛАШУ ф. 1. Нинди дэ булса формата керу, форма алу. || Физик яктан усу, житлеккэн форма алу. [Кызныц] гэудэ ягы яца гына матурланып. формала-шып килэ. Ш. Камал. II куч. Тиешле дэрэжэгэ житу, усу, тегэллэнгэнлек алу. Артист булып формалашу. □ Беренче басма белэн икенче басма арасындагы тугыз еллык вакыт эчендэ Г. Камал эллэ ни театр эсэрлэре язмауга йэм ул юлда артык калэмен шо-мартмауга карамастан. икенче басмасында инде ул формалашкан драматург булып тора. И. Гази.
2. Тэмам тегэллэнгэн хэлгэ, формата килу. Ши-гырьнец тезелеше билгеле бер идгяне устереп биру белэн формалашкан. Г. “Нигъмэти.
3. Оешу, тезелу (коллектив, учреждение й. б. турында). Полк формалашу.
ФОРМАЛИЗМ и. I. Нинди дэ булса эштэ тышкы формалар, кагыйдэлэр естенлеге, нэрсэгэ дэ булса формаль менэсэбэт. Новаторлык белэн формализм ---икесе бер казанга сыймый. Г. Эпсэлэмов.
2. Логикада, сэигатьтэ йэм башка фэннэрдэ, идея эчтэлегенэ эйэмият бирмичэ, беренче урынга форманы куюга нигезлэнгэн идеалистик юнэлеш. Формализм эчтэлектэн качу гына тугел, бэлки форманыц узен дэ таркату. М. Абдрахманов. [Язучылар\. узлэренец эчке хислэренэ ку мелет форма „нечкэлеклэренэ" бирелеп, узлэре дэ белми формализмга табан бара-лар. h. Такташ.
3. Сэнгатьтэ — форманы эчтэлегеннэн аерып, формата яки анын аерым элементларына теп нигез итеп карау. Готикада формализм элементлары. II Буржуаз
ФОР
350
ФОР
культуранын тешенкелек чорында сэнгатьтэге реа-лизмга каршы юнэлеш (ул эсэрлэрдэ формата гына эйэмият бирэ); шул юнэлешне яклаучылар файдалана торган эдэби метод.
ФОРМАЛИН и. хим. Дезинфекция ясау ечен кулланыла торган, сулышны бугыч кискен исле матдэ. Орлык чэчкэн чакта формалин да кубрэк тотылган. М. Жэлил.
ФОРМАЛИНЛАУ ф. Формалин белэн эшкэрту, формалин сиптеру.
ФОРМАЛИСТ и. 1. Формализм (1 мэгъ.) белэн ма-выгучы; нэрсэгэ дэ булса формаль карап, форманы гына сакларга тырышучы кеше. [Рэхим:] Узем ечен тугел, завод ечен эшлим. Тик безнец кайбер фор-малистлар гына аны ацлап бетермилэр. Р. Ишморат. Партия, профсоюз йэм совет аппаратларында эш-лэуче формалистны, барыннан да элек, кэгазь, форма ягыннан дерес тезелгэн саннар кызыксындыра. М. Абдрахманов.
2. Формализм (2 мэгъ.) тарафлары. Буржуа идеалист. формалист теоретиклары------сэнгатьтэн
партиячелекне куып. форманы гына нигез итеп алырга маташалар. h. Такташ.
ФОРМАЛИ'СТИК с. Формализм (2 мэгъ.) принцип-ларына нигезлэнгэн. Формалистик сэнгать. Форма-листик эдэбият.
ФОРМАЛИСТЛА'РЧА рэв. Формалистка, форма-лизмга хас булганча. Формалистларча эш йерту. II с. мэгъ. Формалистка, формализм тарафдарыпа хас. Эшкэ формалистларча караш.
ФО'РМАЛЫ с. Нинди дэ булса форма елге белэн тегелгэн. нинди дэ булса формадагы. Формалы кием. □ Татар естенэ бик иске формалы билле казаки, башына каракул бурек кигэн, чама белэн 25—26 яшь-лэрендэге егет иде. Ф. Эмирхан. Башына искереп беткэн ак формалы фуражка----кигэн карт начальник
килучелэргэ арыган кыяфэт белэн карап куйды. Ш. Усманов.
ФОРМАЛЬ с. 1. Рэсми, законлы; форма (6 мэгъ.) буенча эшлэнгэн.— дгэр без регистрациядэ булмаган-быз икэн. ул эле мэсьэлэне хэл итми. Ул бары формаль як кына. А. Шамов. [Йорт салдыруны] формаль яктан тыеп торырлык сэбэп тэ юк. Э. Еники.
2. Форманы гына саклаган, чын хэл белэн исэп-лэшми эшлэнгэн, формализм (1 мэгъ.) белэн сугарыл-ган. Эшкэ сЬормаль менэсэбэт. Мэсьэлэгэ формаль караш. || Форма ечен генэ булган, ясалма. Санобработка дигэннэре яхшы ният белэн башланган, лэкин тора-бара бик формаль нэрсэгэ эйлэнгэн--иде.
Г. Гобэй. | рэв. мэгъ. [Максудов Разиягэ:] Тик кара аны, безнец ж;ыелышларда кайбер иптэшлэр сейлэгэн шикелле. формаль генэ сейлэшмэ. Чын куцелдэн сей-лэш [этиец белэн]. Р. Ишморат. Гелнур узе дэ белэ: ул формаль язылган реферат тугел, анда куп кенэ мэсьэлэлэр--яцача куелган иде. Г. Ахунов.
3. Формализм (2 мэгъ.) идеялэре белэн сугарылган; эчтэлектэн аерып, формата гына игътибар иткэн. Формаль марксист. □ „Качкын" постановкасында кузгэ бэрелэ торган формаль алымнар, тышкы эффект артыннан куулар, урынсыз кабатлаулар---
иэк;ат уцышсызлыкларына керэлэр. М. Жэлил.
ФОРМАЛЬЛЕК и. Формаль булу. Эшнец формаль-леге.
ФОРМАТ и. 1. Китап, кэгазь, карточка h. б. ш. нэрсэлэрнец зурлык улчэме. Кече формат. Зур формат. □ Гади формат почта кэгазенец бер битен тутырганчы егерме минутлар вакыт утте. Ш. Камал. Офицерныц денщигы кечерэк кенэ форматлы бер газета кертеп чыкты. Г. Гобэй.
2. махе. Набор полосасыныц озынлыгы йэм биек-леге, юл озынлыгы.
ФОРМА'ЦИЯ и. 1. Усешнен билгеле бер баскычы-на, стадиясенэ туры килэ торган тип, структура. Ми-нец иц югары формациясе—кеше мие. Сеяклэр форма-циясе. || Кешелек жэмгыятенен житештеру ысуллары, житештеру менэсэбэтлэре системасы Ьэм житештеруче кечлэрнен усеш дэрэжэсе белэн билгелэнэ торган тибы, тере. Колбилэучелек формациясе. Капиталисты:. формация. Социалисты: формация. □ Кешелек ж;эмгыятенец усеш законнарын ейрэну нэтиэ^эсендэ без бер ижрпимагый-экономик формациядэн икенче формациягэ кучу турында сейлибез. М. Абдрахманов.
2. геол. Мэгълум бер геологик дэвердэ барлыкка килгэн жир катламнары, тау токымнары Ьэм аларныц ясалу юллары.
ФОРМО'ВКА и. Нэрсэ дэ булса кою ечен формалар хэзерлэу эше.
ФОРМО'ВЩИК и. Формовка белгече, шул белгеч-лек буенча квалификацияле эшче. Кыз чагында, Матвей Яковличка кияугэ чыкканчы, Ольга шул ук заводта формовшица булып эшлэде. Г. Эпсэлэмов.
ФО'РМУЛА и. 1. Билгеле бер шартларда барлык хосусый очракларга ярый торган нинди дэ булса гомуми положениенен, закон, менэсэбэтлэр h. б. лар-нын анык тэгъбире, билгелэмэсе. Табигать законна-ры формуласы. □ .Яшэргэ ашыгырга кирэк', дигэн Островский. Бу сузлэрне безнец яшьлэребез узлэре ечен яшэу формуласы, яшэу программасы итеп ал-ганнар диясе килэ. М. Хэсэнов. II Нэрсэнен дэ булса кыска Ьэм анык тэгъбире, билгелэмэсе. Догматик формула. Политик формула.
2. мат. Берэр нинди зурлыклар, менэсэбэтлэр, элементлар h. б. ш. кебеклэр жыелмасынын шартлы билгелэмэсе. Алгебраик формула. Математик формула. □ Проекттагы терминнарны, формулаларны тиешенчэ ацлап ж;иткермэгэнгэ курэ, Солтан башта авырсынып утырды. Г. Кутуй. Студент -----келсу
туфраклы зоналарда кыска саламлы бодай устерунец агротехникасын---- схемалар тезеп, формулалар
белэн исбатлап сейли. М. Мэйдиев.
3. хим. Катлаулы матдэлэр составынын йэм химик процессларнын хэрефлэр белэн билгелэнгэн шартлы тамгасы, номенклатурасы. [Зиннэтнец] энисе дэфтэр-не кулына алды:—Моны галим кеше язган булса кирэк. Менэ болары — химия формулалары. А. Шамов.
ФОРМУЛИРОВКА и. 1. Нэрсэнен дэ булса тегэл билгелэмэсе, анлатмасы.
2. Кыска йэм ачык эйтелгэн фикер, положение; формула. Суз билгелэмэсенец формулировкам.
ФОРМУЛЯР и. 1. махе. Нинди дэ„ булса корылма, механизм, прибор й. б. ш. ларны файдалану, аларнын бозылуы, ремонтлау й. б. турында эзлекле тэртиптэ языла торган махсус кенэгэ яки бланк. Самолет формуляры. Порт формуляры. Судно формуляры.
2. Китапханэ эшендэ китап турында белешмэлэр йэм укучыларнын аны файдалануы хакында китап эченэ куела торган учет карточкасы. II Укырга бирел-гэн китаплар исемен язу ечен, китапханэдэ йэрбер укучыга тутырыла торган кечерэк карточка. Класс ж;итэкчелэренец китапханэ формулярлары белэн системалы танышып баруы----узен аклый. Сов. мэк.
ФОРПОСТ и. хэрби. Сакчы частьларнын алгы посты, шулай ук чик буендагы ныгытылган пункт. [Оренбург] Азия халыкларын богауда тоту ечен салынган форпостларныц берсе булган. А. Расих.
ФОРСАТ и. Жайлы вакыт, унайлы момент. [Рафис] иртэдэн бирле шундый форсатны туры китерэ алмавы-на бик тэ, бик тэ гаж;из иде. С. Рафиков. || Мемкинлек
ФОР
351
ФОТ
жай. Кайвакытта буран булып адашырлык.'Форсат бирмэс кешелэргэ куз ачарлык. М. Гафури.
ФОРСУНКА и. махе. Нинди дэ булса сыеклыкны яки порошок сыман материалларны сиптеру, тузан сыман итеп берку ечен жайланма, прибор. Паровоз форсункасы. □ Форсункалар, эчтэге куышка нефть сиптереп, анда ут Нэм ялкын вермэсен уйната. Э. Касыймов. Вахта беткэнче ике мэртэбэ форсун-каларны чистартасыц да мичнец януын карап тик ятасыц. М. Юные.
ФОРТ и. хэрби. Крепость корылмалары система-сында местэкыйль оборона тотарлык аерым ныгытма; зур булмаган крепость. Ут эчендэ калган эн;имерек фортка дошман атакага ташлана. Э. Касыймов. Безнец йвзмэ форт .Сережа" — бетен флотилиядэ иц кечле кораб. С. Сабиров.
ФОРТЕПЬЯ'НО и. муз. Пианино, рояль кебек кла-вишлы музыка коралларынын гомуми исеме. Сузле музыкалардан тыш, эн;ыентык ахырында фортепья-нода башкару ечен еч инструменталь эсэр бирелде. М. Жэлил.
ФОРТЕПЬЯ’НОЧЫ и. Фортепьянода уйнаучы.
ФОРТИФИКАЩИЯ и. хэрби. 1. Сугыш мэйданын ныгыту турындагы хэрби инженерлык фэне. Техник Нэм махсус фэннэрнец терле тармаклары буенча: — фортификация, архитектура, хэрби эш И. б. буенча куп санда китаплар тэрмдемэ ителеп, бастырып чыгарылган. СССР тарихы. II Шушы фэннен ни-гезлэрен укыту предметы. Курсларда фортификация ейрэну.
2. Ныгытмалар, оборона корылмалары тезу. Капи-тдлистик иллэрнец хэрби инженерлары фортификация могэщизасы дип исэплэгэн ныгытмаларн ы Совет Нэм Монголия Халык Республикам* гаскэрлэре бер кен Нэм бер тен эчендэ келен куккэ очырды. Г. Шэрэфи. II Терле хэрби ныгытмалар. Кырдагы фор-тификациялэр.
ФО'РТОЧКА и. Булмэ, бина Ьавасын жиллэту ечен тэрэзэгэ уелган кечкенэ пыяла ишекчэ; шунын белэн ябыла торган тэрэзэдэге уем. Зиннэт кергэндэ, Мансуров Иделгэ караган тэрэзэлэрдэн берсенец форточ-касын ачып маташа иде. Г. Бэширов. д кезге яц-гырлы э/^ил белэн ачылып киткэн форточка туктау-сыз шыгырдый. А. Шамов.
ФОРТУНА и. кит. Язмыш, тэкъдир, хэерле очрак, бэхет. Башланган буржуаз-демократик революция Зарифка бик матур кэсеп фортуналары вэгъдэ итэ. А. Расих.
ФО’РУМ и. 1. тар. Борынгы Римда шэЬэрнен ижтимагый тормыш узэге булып хезмэт иткэн мэйдан.
2. Кин вэкиллекле жыелыш. Тынычлыкны яклау-чыларныц бетенденья форумы. □ [Фирдэвесне] бу гадэти булмаган форумга — Казан авыл хумдалыгы икститутыныц кафедра медире----чакырткан иде.
М. Хэсэнов.
ФОРШМАК и. махе. Тапаган ит яки селедка га бэрэнге Ьэм суган кушып эзерлэнгэн запеканка.
ФОРШТЕ'ВЕНЬ и. махе. Суднонын борын елеше.
ФОСГЕН и. хим. Тын алу органнарын агулый торган тессез газ (хлорнын углерод оксиды белэн кушылуыннан барлыкка килэ).
ФОСФАТ и. хим. Техникада, медицинада Ьэм ашлама буларак кулланыла торган фосфор кислотасы тозы. Магний фосфаты.
ФОСФАТЛАУ ф. Фосфатлы иту, фосфат кушу. Суны фосфатлау.
ФОСФАТЛЫ с. Составында фосфат булган. Фосфатлы руда. Фосфатлы тоз. □ Фосфатлы ашлама-лар эцитештеру ечен фосфоритлар Нэм апатитлар кулланыла. СССРнын экон, геогр.
ФО’СФОР и. хим. Тиз кабынып китучэн Ьэм ка-рангыда ялтырый яки яктылык бирэ торган химик элемент. Кызыл фосфор. Гади (ак) фосфор. □ Нэзцип моны арыганлыктан тугел, теллэре фосфор белэн яктыртылган сэгатен эн;иц астыннан чыгару ечен эшлэде. Г. Гобэй.
ФОСФОРЕСЦЕ'НЦИЯ и. физ. Кайбер матдэлэрнен, жисемнэрнен берэр терле нурлар тээсирендэ Ьэм> соныннан да (гадэттэ карангылыкта) яктылык чыгару узлеге.
ФОСФОРИТ и. Фосфат матдэсе белэн баетылганг тау токымы (фосфор, фосфор кислотасы h. б. ш. ке-беклэрне табуда чимал, шулай ук ашлама буларак кулланыла); фосфорлы ашлама бирэ торган минерал. Фосфорлы ашламалар мрипештеру ечен теп чимал итеп табигый фосфорит Нэм апатит минералларын файдаланалар. Химия. II с. мэгъ. Составында фосфорит булган, фосфоритка менэсэбэте булган. Фосфорит минераллар. II с. мэгъ. Фосфориттан хэзерлэнгэн. Фосфорит оны.
ФО'СФОРЛЫ с. Составында фосфор булган, фос-фордан торган. Фосфорлы кальций. Фосфорлы ашламалар. □ Фосфорлы циферблат вакытныц иртэ икэнен, бары сэгать тугыз гына булганын эйтте. Э. Айдар.
ФОТ и. физ. ©слекнен яктыртылу дэрэжэсен улчэу берэмлеге.
ФОТА'РИЙ и. Дэвалау Ьэм профилактик максаттан чыгып, ультрамилэушэ йэм жылылык нурлары белэн группалап яктырту кабинеты; яктыртып дэвалау кабинеты.
ФО’ТО и. сейл. к. фоторэсем. [Витринада] аца кирэкле’ эрлэуче кызныц фотосы да бардыр. Г. Минский. Ул Рэшатта бернинди истэлек тэ, фото да юклыгын белэ иде. X. Гыйлэжев.
ФОТО- Кушма сузлэрдэ тубэндэге мэгънэлэрне-белдергэн беренче кисэк: 1) фотографик, фотография, мэсэлэн: фотодиаграмма, фотовитрина, фотокамера, фотопленка; 2) яктылык ярдэмендэ, яктылык гээсирендэ эшлэнэ торган, мэсэлэн: фотодиссоциация, фотоионизация.
ФОТОАЛЬБОМ и. Фотокарточкалар урнаштыру ечен махсус эшлэнгэн альбом, [вйдэ] бик кадерле фотоальбом була — альбомда ул укытучыныц яшь вакытта тешкэн рэсемнэре---була. М. МэЬдиев.
ФОТОАППАРАТ и. Фотография аппараты. Ашыгып Жамали керэ, кулында блокнот, карандаш, фотоаппарат аскан. А. Эхмэт.
ФОТОБО'МБА и. Тенлэ Ьавадан фотога тешерулэр вакытында кулланыла торган яктырткыч авиация бомбасы.
ФОТОГРАВЮ’РА и. Фотохимик ысул белэн эш-кэртелгэн металл пластинкадан тешереп алынган репродукция яки фоторэсем.
ФОТОГРАММЕ’ТРИЯ и. махе. Фоторэсем буенча предметларнын зурлыкларын Ьэм пространстводагы торышларын янадан ачыклау юллары Ьэм чаралары жыелмасы; фоторэсем буенча билгеле урыннын пла-нын тезу эше.
ФОТО'ГРАФ и. Фотография белэн профессиональ шегыльлэнуче. Буген ук политотдел фотографына барып, рэсемгэ тешэбез. Э. Айдар. [Мансур:] Тирэн Нэм чын дуслыгыбызныц билгесе итеп алдырган идек без аны. Мин аны фотографтан зурайтып алдым. Р. Ишморат.
ФОТОГРА’ФИК с. 1. Фотографиягэ бэйлэнешле, фотографиягэ караган. Фотографик сэнгать. II Фотография ечен билгелэнгэн, фотография ечен яраклы. Фотографик камера. Фотографик эсбаплар.
•ФОТ
352
ФОТ
2. Фотография юлы белэн эшлэнгэн. Фотографик рэсем. Фотографик репродукция. Фотографик карточка.
3. Фотографиядэге шикелле, чынбарлыкны тегэл чагылдыра торган; натуралистик. Авыл тормышыныц фотографик сурэтен куз алдына бастыру. | рэв. мэгъ. Чынбарлыкны фотографик сурэтлэу.
ФОТОГРА'ФИЯ и. 1. Яктылык сизучэн материал-ларга махсус оптик аппарат ярдэмендэ яктылык нур-лары тээсирендэ эйбернен рэсемен алу. Портрет тешерунец фотографиядэ зур осталык талэп итэ торган иц катлаулы эшлэрнец берсе икэнен эйтеп китэргэ кирэк. Фотосеючегэ ярдэмгэ. II с. мэгъ. Шуна бэйлэнешле, шуна караган. дле язга бай мица бик яхшы бер фотография аппараты булэк итмэкче була. Ф. Эмирхан.
2. Шул юл белэн алынган рэсем. Тонык фотографиядэге хатын-кызлар теркеме дэ йэм алар белэн янэшэ сэдэп кабырчыклар белэн бизэлгэн рам эчен-•дэгс Хэсэн портреты да эн;анлы кебек куренэлэр. К. Нэжми. II куч. Нинди дэ булса куренешнен тегэл бирелеше, булганча курсэтелуе.
3. Шундый рэсемнэрне тешеру Ьэм эшлэу ечен булган мастерской.
ФОТОЗУРАЙТКЫЧ и. Кадрны зурайтып фоторэсем эшлэу ечен махсус проекцион аппарат. Рэсемне проекциялэу юлы белэн кэгазьгэ басканда фотозу-райткыч кирэк. Фотосеючегэ ярдэмгэ.
ФОТОКА'РТОЧКА и. сейл. Фотографик карточка; фоторэсем. [Паспортка\ фотокарточкагызны гына ябыштырасы калган. Г. Гобэй.
ФОТОКЕРА'МИКА и. Керамик эйберлэрдэ фотография юлы белэн тешерелгэн бизэклэр.
ФОТОКО'ПИЯ и. Нинди дэ булса документный, кулъязманын Ьэм башка шундый нэрсэлэрнен фотография юлы белэн эшлэнгэн кучермэсе. Борынгы кулъязма-ныц фотокопиясе.
ФОТОКОРРЕСПОНДЕНТ и. Нинди дэ булса пе-риодик басма (газета, журнал Ь. б.) ечен тешеруче фотограф. Фотокорреспондент бегелэ-сыгыла ялт-йолт иттереп карточкага тешерэ. М. Хэсэнов.
ФОТОКЭГАЗЬ и. Бер ягы яктылыкка сизгер катлау белэн капланган, фоторэсем эшли торган кэгазь.
ФОТОЛАБОРАТО'РИЯ и. Фоторэсемнэр эшкэрту Ьэм аларны кубэйту ечен махсус жиЬазландырылган лаборатория. А1эктэпнец фотолабораториясе-ечен
барлык кирэк-яракларны Галим белэн Хафиз нэкъ менэ шушында хэзерлэделэр инде. Г. Эпсэлэмов.
ФОТОЛИТОГРА'ФИК с. Фотолитография юлы белэн эшлэнгэн. Фотолитографии ысул. Фотолитографии басма.
ФОТОЛИТОГРА'ФИЯ и. махе. Фотографиядэн (1 мэгъ.) файдалануга нигезлэнгэн литография.
ФОТОМАТЕРИАЛ и. 1. Рэсем тешеру ечен кирэк булган нинди дэ булса материал. Фотоматериаллар сатып алу.
2. Нинди дэ булса максат ечен кулланыла торган фотографиялэр. Кургэзмэ ечен фотоматериал. Газета ечен фотоматериал.
ФОТО'МЕТР и. \.физ. Нинди дэ булса чыганакнын яктылык кеч_ен билгели торган прибор.
2. астр. Йолдызларнын яктылык дэрэжэсен билгели торган прибор.
ФОТОМЕ'ТРИК с. Фотометриягэ бэйлэнешле, фото-метриягэ караган. Фотометрии кузэтулэр.
ФОТОМЕ'ТРИЯ и. 1. физ. Оптикада яктылык агышын, яктылык чыганакларыныи егэрлеген улчэу белэн шегыльлэнэ торган булек.
2. астр. Астрономиядэ йолдызларнын яктылык дэрэжэсен билгелэу белэн шегыльлэнэ торган булек.
ФОТОМЕХАНИК с. махе. Фотомеха ника га караган. Фотомеханик процесслар.
ФОТОМЕХА'НИКА и. махе. Иллюстрациялэрнен кучермэлэрен бирудэ фотографик Ьэм химик процесс-ларга нигезлэнгэн чаралар жыелмасы.
ФОТОМОНТАЖ и. Гомуми тема белэн берлэште-релгэн фотографиялэр жыелмасы, теркеме. II Шул юл белэн эшлэнгэн плакат, реклама, иллюстрация Ь. б.
ФОТОН и. физ. Яктылык кисэкчеге, яктылык кванты. Билгеле бер шартларда электрон йэм позитрон ике фотон тудыралар. М. Абдрахманов.
ФОТООБЪЕКТИВ и. Фотография аппаратынын объективы. Фотообъектив шактый куп кешене элэк-тергэн. Гелшайидэ аларныц кубесен танымый да иде. Г. Эпсэлэмов. Ике егет елмаешып бер-берсенец кулларын кысканнар да фотообъективка караганнар. М. МэЬдиев.
ФОТОРАЗВЕ'ДКА и. геол. Нинди дэ булса урынны фотога тешереп ясалган разведка.
ФОТОРЕЛЕ и. тех. Фотоэлемент ярдэмендэ терле механизмнарны автомат рэвештэ хэрэкэткэ китерэ торган реле. Фоторелелар шэйэр урамнарындагы фонарьларны, маякларныц, бакеннарныц лампаларын кирэк моментта сундерэ йэм яндыра алалар. Физика.
ФОТОРЕПОРТАЖ и. Репортажный бер тере буларак, фоторэсемгэ тешеру.
ФОТОРЕПОРТЁР и. Фоторепортаж белэн шегыль-лэнуче фотограф. Килде фоторепортёрлар Тотып .фотокор"ларын. М. Жэлил. \Кабинетта\ берничэ журналист йэм фоторепортёр да бар иде. Г. Гобэй.
ФОТОРЭСЕМ и. Фотокарточка, фотография (2 мэгъ.). Хат эченнэн открытка зурлыгында бер фоторэсем чыкты. А. Шамов. \Баязитныц] эллэ ни-чэ яктан йвзен. буен фоторэсемгэ алдылар да яцадан шул сигезенче булмэгэ китереп яптылар. Г. ИбраЬимов.
ФОТОСИ'НТЕЗ и. бот. Усемлеклэрдэ хлорофилл тарафыннан йотыла торган яктылык энергиясе иеэбенэ углекислый газдан Ьэм судан органик матдэ барлыкка килу процессы. Яшел усемлеклэрдэ ассимиляциянец теп буыны фотосинтез. Гомуми биология.
ФОТОСТАТ и. махе. Сызымнар, текстлар, китаплар Ь. б. ш. кебеклэрнен автомат рэвештэ фотокучермэсен эшлэп бирэ торган машина.
ФОТОСФЕ'РА и. астр. Кояшнын кузгэ куренэ торган якты еслеген тэшкил иткэн катлавы.
ФОТОТЕ'КА и. Фоторэсемнэр яки аларнын негатив-лары жыентыгы, алар саклана торган архив.
ФОТОТЕЛЕГРА'ММА и. Фототелеграф белэн жи-бэрелэ яки алына торган телеграмма. Фототелеграмма эцибэру.
ФОТОТЕЛЕГРАФ и. Рэсемнэрне, кулъязмаларны, фоторэсемнэрне телеграф яки радио ярдэмендэ тапшыру жайланмасы.
ФОТОТЕЛЕГРАФИ'Я и. Уткэргечлэр буйлап ерак араларга сурэт тапшыру. Фотоэлементларны фототелеграфия, телевидение йэм тавышлы кинода фай-далану.
ФОТОТЕРАПИ'Я и. мед. Яктылык ярдэмендэ дэвалау.
ФОТОТЕ'ХНИКА и. махе. Рэсем тешеру техникасы.
ФОТОТИ'ПИК с. махе. Фототипия ысулы белэн эшлэнгэн.
ФОТОТИ'ПИЯ и. махе. 1. Фотография ярдэмендэ рэсемнэрне иц тегэл басу ысулы.
2. Шул ысул белэн басылган рэсем, басма.
ФОТОТОВАР и. Рэсем тешеру ечен кирэк булган эйберлэр.
ФОТ
353
ФРА
ФОТОХИ'МИК с. 1. Фотохимиягэ бэйлэнешле, фотохимиягэ караган. Фотохимик реакция. Фотохимик процесс. Фотохимик техника.
2. Фотографиядэ (1 мэгъ.) кулланыла торган химик препаратларга бэйлэнешле. Фотохимик товарлар.
ФОТОХИ'МИЯ и. Химиядэ матдэлэрдэге яктылык тээсирендэ барлыкка килэ торган реакция Ьэм узгэ-решлэрне ейрэну булеге.
ФОТОХРО'НИКА и. Фотографиялэрдэ гэудэлэнде-релгэн вакыйгалар хроникасы.
ФОТОЦИНКОГРА'ФИЯ и. махе. Басу ечен цинк клишеларны фотомеханик юл белэн ясау ысулы.
ФОТОЭЛЕ'КТРИК с. физ. Яктылык энергиясенен турыдан-туры электр энергиясенэ эверелу процессы белэи бэйлэнешле. ФЬтоэлектрик метод. Фотоэлектрик куренешлэр.
ФОТОЭЛЕКТРОН и. физ. Жисемнэн яктылык энергиясе тээсире астында буленеп чыккан электрон.
ФОТОЭЛЕМЕНТ и. физ. Яктылык энергиясен электр энергиясенэ эверелдерэ торган прибор.
ФОТОЭФФЕКТ и. физ. Яктылык энергиясенен электр энергиясенэ турыдан-туры эверелу куренеше. Матдэлэрнец яктылыкны йотуына кэм нурланышына бэйлэнгэн куп кенэ куренешлэрне дулкын теориясенэ нигезлэп ацлатып булмый. Мондый куренешлэрнец берсе — фотоэффект. Физи ка.
ФРАГМЕНТ и. Нэрсэнен дэ булса (мэсэлэн, берэр сэнгать эсэренен) аерым кисэге, езеге, елеше. Балет фрагменты. Бинаныц фрагменты. II Текстнын бер кисэге, езеге. Борынгы кулъязманыц фрагменты. ГД Ма-териалларны уткэндэ укытучы диафильмнарга ме-рээ^эгать итэ, укучылар теге яки бу фрагмент буенча хикэялэр тезеп язалар. Сов. мэк.
ФРАГМЕНТА? с. 1. Фрагмент булган, фрагментта гына сакланган.
2. куч. Тулы булмаган, езек-езек.
ФРАГМЕНТАРЛЫК и. кит. Фрагментар булу сыйфаты. Рольне башкаруда фрагментарлык. Юл истэ-леклэренец фрагментарлыгы.
ФРА'ЗА и. 1. Тэмамланган фикерне белдерэ торган сузлэр тезмэсе; жемлэ. Гомумэн либреттоныц теле эйбэт. Сирэк-сирэк кенэ уцышсыз фразалар, сузлэр очрый, аларны тезэтергэ мемкин. М. Жэлил.
2. Эчтэлеге булмаган яки эчтэлекнен ялган булуын каплый торган купшы. матур тэгъбир; мэгънэсез матур сузлэр жыелмасы (тезмэсе). (Г. Камал], Закир аша. капитализмныц череклеген бернинди фразалар коткарып кала алмавын куреэтэ. М. Гали. [X. Ту-фанныц] шигырендэ завод-фабрика тормышын язган безнец яшь язучы шагыйрьлэребезгэ хас агитация, вэгазь фразалары. коры фэлеэфэлэр юк диярлек. Г. Нигъмэти.
3. муз. Музыкаль теманын телэсэ нинди зур бул-магаи йэм чагыштырмача тегэллэнгэн елеше, кисэге. Операда текстка бик килеп бетмэгэн музыкаль фразалар бар. М. Жэлил.
ФРАЗЕОЛОГИЗМ и. лингв. Икенче телгэ-хэрефкэ-хэреф тэржемэ ителми торган тотрыклы суз тезмэсе, эйлэнмэ; идиома.
ФРАЗЕОЛО'ГИК с. лингв. Фразеологиягэ бэйлэнешле. фразеологиягэ менэсэбэтле. Фразеология сузлек. Фразеология тикшеренулэр.
Фразеологии эйтелмэлэр (эйлэнмэлэр) — к. фразеологизм.
ФРАЗЕОЛО'ГИЯ и. Билгеле бер телгэ хас тотрыклы тэгъбирлэр, фразеологизмнар жыелмасы. Рус теле фразеологиясе. Француз теле фразеологиясе. □ Татар теленец лексик составында фразеология шактый зур урын алып тора. Хэз. тат. эдэби теле. II Тел
белеменен тотрыклы суз тезмэлэрен ейрэнэ торган булеге. Татар теле фразеологиясе.
ФРАК и. Алгы чабуы кыска, арткысы озын, тар итеп тегелгэн, кубесенчэ тантаналы очракларда, рэсми кабул итулэрдэ h. б. киелэ торган ирлэр киеме. Менэ сэхнэгэ кара фрак кигэн, матур сынлы, нэфис хэрэ-кэтле бер егет чыгып басты. Г. Бэширов. [Кэбир эфэнде] узенец туры сынын кысып тора торган кар-лыгач койрыклы фрак естеннэн яшелле-кызыллы буй-буй ефэк чапанны м;илбэгэйгэ э^ибэреп киеп алган. Э. Фэйзи.
ФРАКЦИОН I с. полит. 1. Фракция I (1 мэгъ.) булып саналган; фракциягэ бэйлэнешле. Фракцион таркаулык. □ Партия оппортунизмга каршы, уз сафларындагы фракцион группировкаларга каршы кискен керэш эцэелдерде. КПСС тарихы.
2. Нинди дэ булса оешмага таркаулык кертэ торган, анарда фракциялэр барлыкка килугэ сэбэп булган. Фракцион чыгыш. Фракцион фикерлэр.
ФРАКЦИОН II с. хим. Фракциягэ (II) караган, фракция буленеп чыга торган. Бензинныц фракцион составы.
ФРАКЦИОНЕР и. Нинди дэ булса фракция (I) члены. Троцкий узен иц кабахэт------фракционер
итеп тотты. КПСС тарихы.
ФРА'КЦИЯ I и. полит. 1. Нинди дэ булса партия членнарынын парламентта, политик партиядэ, жэ-мэгать учреждениелэрендэ h. б. ларда оешкан груп-пасы. Большевиклар фракциясе. Думадагы фракциялэр. □ [Большевиклар] шэкэр думасы кэм эшче. солдат denyтатлары Советында партия фракциясе оештырып, кадет, меньшевик кэм эсерларга каршы ныклы керэш алып баралар. Ш. Камал.
2. Политик партиянен эчендэ анын теп принци-пиаль положениелэренэ каршы килэ торган политик программаны яклап чыккан группа; партиягэ каршы булган теркем.
ФРА'КЦИЯ П и. махе. Сыек, газ хэлендэге кушыл-маларнын яки бертекле, таралучан эйберлэрнен елеш-лэп куу яки аралау юлы белэн аерып алынган елеше. Нефть фракциясе. Бодайны фракциялэргэ аеру. □ [Закид белэн Рэхим] карыннан алынган проба-ларны электрик центрифуга ярдэмендэ фракциялэргэ аердылар. А. Расих. Мицлебай мэйданында табылган нефть шушы корылмалар аша утэ. тозлы судан чистартыла, эщицел фракциялэр аерылып чыга. Э. Маликов.
ФРАКЦИЯЧЕ и. к. фракционер.
ФРАКЦИЯЧЕЛЕК и. Фракция, фракцион идеология барлыкка килу хэле. Капиталистик чолганыш------
фракциячелеккэ азык бируче мохит иде. КПСС тарихы.
ФРАНК и. Франция, Бельгия, Люксембург Ьэм Швейцариядэ акча берэмлеге. Шофер янында автомат мотор франклар саный, безнец купме барган-ны, купме тулэргэ тиешле икэнне куреэтэ бара. Г. Гали.
ФРА'НКЛАР и. тар. Безнен эранын башында хэзерге Франция территориясендэ яшэгэн герман каби-лэлэре теркеме. || берл. Шул кабилэнен аерым бер кешесе. Франклар — кучеп утыру ечен эн;ирлэр басып ала башлаганнар. Урта гас. тар.
ФРАНЦУЗ и. Франциянен теп халкы; шул халыкнын аерым бер кешесе. II с. мэгъ. Шул халыкка бэйлэнешле, менэсэбэтле. Француз эдэбияты. Француз теле. ( ! Габдулла башта терек кэм француз ши-гырьлэре белэн кызыксынды. Э. Фэйзи. II Франциядэ-гечэ, французлардагы кебек, аларга хас; Францияда эшлэнгэн. Француз кухнясы. Француз кулмэге.
23 л-562
ФРА
354
ФРО
Француз яулык — дуртпочмаклы’ зур чуар яулык. Нэсимэгэ кырык тиенгэ куз явыцны алырлык кызыл эндирлектэ ак чэчэкле француз яулык алып бирде. Ш. Камал. Утэ кызыл тиз уцар, француз яулык тиз тузар. Эйтем.
ФРАНЦУ’ЗЧА рэв. Француз телендэ. Французча сейлэшу. □ Шушы арада сезнец французчадан рус-чага тэрэ/демэ ителгэн .Мица егерме яшь' дигэн китабыгызны укып чыгарга туры килде. Г. Кутуй.
ФРАХТ и. махе. 1. Су юлы белэн йек йерткэп ечен тулэу.
2. Шундый тулэу белэн ялланган суднодагы йек.
ФРАХТО'ВЩИК и. махе. Йек ташу ечен судно бируче кеше яки учреждение.
ФРЕГАТ и. 1. Жилкэнле, еч мачталы хэрби корабль, э сонрак сакчы хэрби корабль, д кич эм;итэ-рэк без Робертны да, ул йэлакэттэн коткарган пароходны да, хыянэтче капитанны да дицгездэ очраган Америка фрегаты командасына тапшырдык. С. Сабиров.
2. зоол. Озын койрыклы, кара-конгырт каурыйлы зур, тропик дингез кошы.
ФРЕ'З(А), ФРЕ'ЗЕР и. тех. 1. Агачнын, металл-нын естен кыру, шомарту ечен кулланыла торган эйлэнмэле, куп тешле кису коралы. Фрезалар корыч тешлэре белэн детальне кырып чыктылар. Г. Эпсэлэмов. | с. мэгъ. Фрезер станоклары узлэренец уткен тешлэре белэн тимерлэрне кырып, кирэкле хэлгэ китерерлэр. А. Алиш.
2. Жир йомшарту, торф кису h. б. шундый эшлэр ечен махсус кискечле энлэнмэ барабаны алга чыгарып эшлэнгэн машина. Бер комбайн, берничэ ташкискеч фрез кетеп эшлэми тора. Ш. Бикчурин.
ФРЕЗЕРЛАУ ф. тех. 1. Фреза (фрезер) белэн эшкэ рту.
2. а.-х. Фреза белэн йомшарту (жирне).
ФРЕЗЕРЛАУЧЫ и. тех. Фрезер станогында эш-лэуче эшче.
ФРЕЗЕРОВКАЛАУ ф. к. фрезерлау (1 мэгъ). Жорж Моторин торецларны фрезеровкалау буенча буген узенец нормасын еч йез процентка утэде. Г. Эпсэлэмов.
ФРЕЙДИЗМ и. кит. XIX йез ахыры — XX йез башында буржуаз психологиядэ кешенен психик йэм ижтимагый тормышындагы куренешлэрне биологик инстинктлар йэм телэклэр белэн генэ анлатырга ма-ташучы бер агым.
ФРЕЙДИСТ* и. кит. Фрейдизм тарафдары.
ФРЕ'ЙЛИНА и. иск. Патша сараенда хезмэт итуче дворян кызы.
ФРЕНО’ЛОГ и. кит. Френология белэн шегыльлэнуче.
ФРЕНОЛО’ГИЯ и. кит. Кешенен психик йэм мораль сыйфатларын аныц баш сеяге формасына карап белеп була дип ейрэтэ торган фэнгэ каршы теория.
ФРЕНЧ и. Биллэп тегелгэн, дурт тышкы кесэле хэрби формадагы куртка. Плащ эченнэн френч белэн галифе кигэн, кылыч борынына пенснэ' элэктергэн. ач яцаклы, камыт сыйраклы Дэулэтьяровны ул эле беренче тапкыр гына курэ иде. И. Гази. Ул да булмады, камера ишеге ачылып китте. длеге дэ баягы, френч кигэн офицер [килеп керде]. М. Хэсэнов.
ФРЕ'СКА и. махе. Кибеп житмэгэн штукатурка естенэ махсус (сулы) буяулар белэн ясалган сурэт. Художниклар сарайларныц----стеналарын фреска-
лар --белэн бизэгэннэр. Урта гас. тар.
ФРИЗ I и. махе. Стена, и дан, тушэм, келэм ке-беклэрнен читепэ бизэклэп ясалган кайма.
ФРИЗ II и. иск. Байка сыман текле калын материя. Фриздан тегелгэн шинель.
ФРИКАДЕ’ЛЬКА и. Тапалган иттэн яки балыктан вак чумар сыман итеп ясалган йэм шулпада пешерелэ торган ашамлык.
ФРИКАДЕЛЬКАЛЫ с. Фрикаделька салынган. Фрикаделькалы аш.
ФРИКАТИВ с. лингв, к. ерелмэле. Фрикатив авазлар. Фрикатив тартыклар.
ФРОНТ и. хэрби. 1. Шеренгаларга тезелгэн хэрби стройный алгы ягы.
2.	Дошманга каршы урнашкан гаскэрлэрнен алгы ягы йэм аларнын таралыш урыны, сызыгы. Бетен фронт буйлап айлар буена килгэн тынлык узгэрешсез дэвам итэ бирде. М. Гали. Кинэт бик еракта. фронт аръягында бер-бер артлы янгын шэулэсе ку-тэрелэ башлады. Г. Эпсэлэмов. Без фронт сызыгын кичэбез. Э. Айдар.
3.	Сугыш бара торган йэм шул вакытта хэрэкэт-тэге (сугыштагы) армия урнашкан урын, район. Фатыйма да. башка бик куплэр кебек, узенец иц якын кешесен — Фэритне фронтка озатты. Г. Минский. [Хэйдэр] фронтка ял срогы тулганчы ук китэргэ куптэн ук куцеленэ беркетеп куйган иде. Г. Бэширов. || Шундый районный бер участогы. Кеньяк фронт. Кенбатыш фронт. Теньяк Кавказ фронты. □ Уцай момент туры килу белэн, партизаннар мине фронт аша узебезнец якка чыгардылар. Р. Ишморат. II Шундый райондагы ин зур хэрби кечлэр берлэшмэсе, хэрэкэттэге армия. Фронт штабы. □ Менэ нэреэ, иптэшлэр, мин фронт командующие белэн бик нык-лап сейлэштем. Ш. Усманов. II Шундый райондагы сугыш хэрэкэтлэре. Мэдинэ фронтлар тынгач кына, госпиталь башлыгыннан рехеэт алып, Казанга кайта. К. Нэжми.
4.	куч. Бер ук вакытта берничэ терле эш, хэрэкэт, процесс бик куп кешелэр тарафыннан утэлэ. башкарыла ала торган урын, участок. [Балалар], киц фронт булып, урып баручы уракчылар артына сибел-делэр. Г. Гобэй. II куч. Дэулэт, жэмэгать яки культура й. б. ш. эшчэнлегендэге нинди дэ булса бер елкэ, тармак. Идеология фронты. Культура фронты. Эш фронты. □ Большевиклар кырлар фронтына Зур керэшлэр ечен китэлэр. Ш. Маннур. Революциягэ хэтле [Фэйзуллага] сэнгать фронтында иркенэеп тын алып, ждэелеп эшлэргэ мемкинлеклэр булмады. М. Жэлил.
5.	куч. Берэр елкэдэ эш иту ечен берлэшкэн ижтимагый кечлэр. Тынычлык яклы кешелэрнец бердэм фронты.
ФРОНТАЛЬ с. 1. хэрби. Дошман фронты ягына юнэлдерелгэн; алдан, алгы яктан. Фронталь удар. Фронталь ут. || Бетен фронт (2 мэгъ.) буйлап жэел-гэн, башкарыла торган. Фронталь Немдум.
2. сэнг. Тамашачыларга йезе белэн куелган, йезе белэн каратылган (скульптура, рэсем турында).
3. куч. Бар кеше тарафыннан бер ук вакытта, тоташтан башкарыла, берьюлы эшлэнэ торган. Топонимия материалларны фронталь рэвештэ эк;ыю. □ Фронталь тикшерулэр алдан хэбэр ителергэ тиеш! Каз. утл.
ФРОНТТАШ и. Бер фронтта булган кеше. Эх... фронтташ! Син соц ташкын тесле Бу кырларны таптап узганда, Уйладыцмы чуен кукрэгецне Кан эчендэ ярга сузарга. М. Жэлил. | с. мэгъ. Яулау ечен яца мдицу, яца дан. Фронтташ дуслар йемдум башлый яцадан. Э. Исхак.
ФРОНТОВИК и. Сугыш вакытын да фронтта катнашучы яки катпашкан кеше. Кунакка кайтучы бул-гандыр инде — кечкенэ генэ котомкалы бер фронтовик лдилдэй узып китте. Г. Гобэй.
ФРО
355
ФУР
ФРОНТОН и. Бина фасадынын ике кыеклы тубэ яннары белэн карниз арасындагы ечпочмак форма-сындагы югарыгы елеше, шулай ук ишек, тэрэзэ башларындагы шуна охшашлы бизэк. Храмнарныц стеналары рельефлар белэн бизэлгэн; фронтоннарга статуялар куелган. Бор. зам. тар.
ФРУКТО'ЗА и. хим. Жимешлэрдэ, балда, кайбер усемлеклэрнен яфракларында h. б. ларда булган аксым.
ФТИЗИАТР и. мед. Фтизиатрия белгече. Район •фтизиатры.
ФТИЗИАТРИ’Я и. мед. Медицинанын упкэ авы-• руларын йэм аны дэвалау методларын ейрэнэ торган елкэсе. Фтизиатрия кабинеты.
ФТОР и. Химик элемент, зэйэр исле, аксыл сары тестэге агулы газ. Фтор — металлоидлар арасында иц актив элемент. Химия.
ФУ ы. 1. Ризасызлык, шелтэлэу, ачулану, нэрсэдэн .дэ булса канэгать булмау й. б. тойгыларны белдергэндэ кулланыла. Фу, бер куздэн яшь килэ. Н. Исэнбэт. Фу, шайтан алгыры, бер капка башында да ут юк. А. Шамов.
2.	Жирэну, чиркану й. б. ш. хислэрне белдеру ечен кулланыла. Бервакыт Кэрим бай узе ашый алмаган черек йомырканы мица биргэн иде, мин иснэп карадым да:—Фу. тынчып беткэн икэн бу!—дип, эткэ ташладым. Г. Ибрайимов.
3.	Арыганлыкны, хэл бетуне й. б. белдеру ечен кулланыла. — Фу! Башмак артыннан йереп, тама-гым кипте. Т. Гыйззэт. — Фу. бетенлэй тыным кы-сылды. хэлем бетте. Ш. Камал.
4.	Кем яки нэрсэ дэ булса арытып бетергэндэ, аптыратканда, комачаулаганда эйтелэ. — Фу. ходаем, туйдырдылар инде бу чэчлэр мине! Ф. Эмирхан. [Вэли:] Фу, ж;эфа икэнсец, кайдан башыма бэла ал-дым. Г. Камал.
5.	Жинелэеп, канэгатьлэнеп калу хислэрен белдеру ечен кулланыла. Фу, естэн йек тешкэн кебек булды. Сейл.
ФУТА и. муз. 1. Бер музыкаль теманын берничэ тавыш белэн эзлекле кабатланышы. Фуга тезелеше принципларын белмэсэц. Бах эсэрлэреннэн тиешле лэззэт алмавыц бик ихтимал. Ж- Фэйзи.
2. Шуна нигезлэнеп язылган музыкаль эсэр. [Н. /%и-йанов] берничэ фуга, сонатина, концерт, квартет, йэм. нийаять. беренче симфониясен яза. М. Жэлил.
ФУГА'НОК и. Тактаны тигез, шома итеп ышкылау ечен озын зур ышкы.
ФУГАС и. хэрби. 1. Жир яки су астына куела йэм бэрелудэн, ут тиюдэн й. б. лардан шартлый торган матдэ заряды. Динамитлы фугас.
2. сейл. Фугаслы снаряд яки авиабомба. Атса пу-леметлар, яуса фугаслар, Кызыл гаскэрлэр Куркып тормаслар. Жыр.
ФУГАСЛЫ с. Шартлау вакытында барлыкка килгэн газлар кече белэн хэрэкэткэ килэ торган. Фугаслы бомба.
ФУЖЕР и. Терле жимеш йэм яшелчэ сулары, вино й. б. эчу ечен биек йэм зур бокал, [встэлгэ] аракы, коньяклар эчу ечен кырык-илле грамм сыешлы кечкенэ рюмкалар, вино ечен зуррак рюмкалар, шампанский. минераль сулар ечен бокаллар, фужерлар куярга кирэк. Тат. хал. ашлары.
ФУКС и. Бильярд уенында: очраклы рэвештэ лу-зага тешкэн, отылган шар.
ФУКСИН и. Ачык кызыл тестэге анилин буяу.
ФУ’КСИЯ и. бот. Декоратив максат белэн устере-лэ торган ачык (куп очракта ачык кызыл) тестэге чэчэкле усемлек; алка гел, тамчылы гел. Фуксия — матур чэчэк атучы усемлек. Йорт эшлэре.
ФУЛЯР и. Жинел йэм йомшак ефэк тукыма. || с. мэгъ. Шул тукымадан тегелгэн, эшлэнгэн. Фуляр кулмэк. Фуляр яулык.
ФУНДА'МЕНТ и. 1. Нинди дэ булса корылмалар-нын, конструкциялэрнен таш яки бетон нигезе. —Егер-ме дурт вершоклы шыцгырдап торган нараттан ике аршын тирэнлектэге таш фундамент естенэ салынган йорт ул! А. Расих.
2. куч. Нэрсэнен дэ булса таянычы, нигезе, базасы. Татар драматургиясенец ныклы фундаментын тезеп, аца стена салырга керешуче — Галиэсгар Камал. М. Гали. Авыр индустрия социалистик экономиканыц фундаменты булып килде. СССР тарихы.
ФУНДАМЕНТАЛЬ с. 1. Ныклы, зур; тепле. Фун-даменталь тезелеш. II куч. Тирэн эчтэлекле, нигезле, зур эйэмияткэ ия булган, капиталь. Фундаменталь хезмэт. Фундаменталь белем. Фундаменталь фэнни тикшерену. Фундаменталь ремонт.
2. Теп, узэк. Фундаменталь каталог. □ Мэскэудэ Фэннэр академиясенец фундаменталь китапханэсе ---шактый кицэйтелде. СССР тарихы.
ФУНДУК и. 1. Кеньякта усэ торган чиклэвек куа-гынын бер тере.
2. мдый. Шушы куакнын чиклэвеге, жимеше.
ФУНИКУЛЕР и. Текэ таулы жирлэрдэ корыч аркан белэн тартуга кейлэнгэн тимер юл. Шэйэр янында Давид тавы кутэрелеп тора, аца фуникулёр---алып
бара. СССР экон, геогр.
ФУНКЦИОНАЛЬ с. 1. Функциягэ (2 мэгъ.) бэйлэнешле, менэсэбэтле. Функционале анализ. □ Функционале менэсэбэтлэрне йэрвакыт математик фор-мулаларда курсэтеп булмый. М. Абдрахманов.
2.	Нэрсэнен дэ булса тезелешенэ тугел, э аныц эшчэнлегеиэ, функциясенэ (1 мэгъ.) бэйле булган. Функционале авыру. Йерэк эшчЪнлегенец функциональ бозылуы.
Функциональ система — эшче яки эшчелэр груп-пасынын нинди дэ булса эшчэнлеген бик куп терле аерым функциялэргэ, операциялэргэ булу.
ФУ’НКЦИЯ и. 1. биол. Организмнын, тукымалар-нын, кузэнэклэрнен й. б. тереклек алып бару эше. Яшэу функциясе. Баш мие функциясе. □ [Микрофлора] бизлэрнец функциясенэ бэйлэнештэ узгэргэн микробиология процесс эмбрионга ничек йогынты ясый? А. Расих.
2.	кит. Берэр теп куренешкэ бэйле булган йэм ул узгэргэндэ узгэрэ торган куренеш. Эдэбият — эн;эм-гыять яшэеше функциялэренец берсе.
3.	Кемгэ яки нэрсэгэ йеклэнгэн бурыч, эш, вазифа. [Яшьлэрнец] шигырьлэре безнец керэшебездэ бер функцияне дэ ути алмаган. Б. Такташ. Узецнец м;э-мэгать функцияцне ацлау----кешене естен кутэрэ.
М. Жэлил.
4.	мат. Бер алмаш зурлыкнын икенчесенэ бэйле булуы; узгэреше икенче зурлык узгэрешенэ бэйле булган алмаш зурлык. Тригонометрия функция.
5.	Мэгънэ, роль. Иялек килеше функциясе. Акча функциясе.
ФУНТ-СТЕ'РЛИНГ и. Англиядэ 20 шиллингка тигез булган теп акча берэмлеге. Червонецны фунт-стерлинг йэм доллар белэн шэрик ясап йертулэрне куп м;ирдэ курергэ. ишетергэ була. Г. Гали.
ФУРАЖ и. Авыл хужалыгы терлеклэре йэм кош-лары ечен азык (печэн, салам, комбиазык, орлык й. б.). [Балалар] алган оннарын, солыларын йэм калган акчаларына алачак фуражны сабанга тешкэнче ж;и-тэрлек итеп куцелдэн булеп куйдылар. Г. Гобэй. Урман авызындагы фураж саклана торган урынга каравылга эк;ибэрелгэн Васька тенге сэгать унике лэрдэ алмашырга тиеш иде. М. Гали.
23*
ФУР
356
ФЮЗ
ФУРАЖИР и. к. фуражчы. Ферма фуражиры. Гар-низон фуражиры. □ [Полевой:] Нэрсэ кирэк? Азык-мы? Нигэ аны миннэн сорыйсыц, фуражирга бар! К. Тинчурин.
ФУРА’ЖКА и. Жэй-кез киелэ торган кырпулы, козыреклы баш киеме. [Даниловныц] естендэ йэйбэт кун пиджак, башында кызыл йолдызлы кара кун фуражка иде. Г. Бэширов. Аныц башында яшел, зур читле, киц кара тубэле фуражка. Г. ИбраЬимов.
ФУРАЖЧЫ и. Терлеклэргэ Ьэм кошларга азык эзерлэуче яки фураж хужалыгын алып баручы. [Хэдичэ] болай да фуражчы Габдулла абзыйдан фуражны башкаларга Караганда ике-еч соскы гына булса да артыграк ала. М. Хэсэнов.
ФУРГОН и. 1. бете ябулы йек арбасы. Жил сыз-гырды... Синец колакларыц Тыныч кына аны тыц-лады. Куцелец тыныч, ченки абзарыцда Юк фурго-ныц, атыц-туарыц. М. Жэлил. Яралыларны хуш исле яшел улэн тушэлгэн фургоннарга чыгарып салдылар. Г. Эпсэлэмов.
2. Йек ташый торган ябык кузовлы автомобиль. Урамнарга эн;ылы кумэчнец тэмле исен таратып, пекарня ягыннан фургоннар кайта. Г. Мехэммэтшин.
ФУРНИТУРА и. махе. Берэр терле житештерудэ, Ьенэрчелектэ кулланыла торган ярдэмче материаллар. Сэгать фурнитурасы. Галантерея фурнитурасы (эл-мэклэр, прэшкэ, сэдэф Ь. б.).
ФУРУНКУЛ и. мед. к. чуан.
ФУРУНКУЛЁЗ и. мед. Бик куп чуаннар чыгу; чуан басу.
ФУТ и. Терле дэулэтлэрдэ терлечэ булган озын-лык улчэве (12 дюймга яки 30,5 сантиметрга якын); шул улчэугэ тигез озынлык. Мэскэу аркылы---ти-
рэнлеге бер фут булган Неглинная елгасы ага. СССР тарихы.
t ФУТБОЛ и. Уен вакытында Ьэр команда каршы яктагы капкага аяк белэн тибеп (яки баш белэн бэреп) мемкин хэтле кубрэк туп кертудэн гыйбарэт командалы спорт уены. [Мостафа], фикерне башка якка юнэлдеру ечен, арып егылганчы футбол уйнады. Г. ИбраЬимов. || с. мэгъ. Шул уенга бэйлэнешле. Футбол ярышлары. II с. мэгъ. Футбол уйнау ечен билгелэнгэн, кирэк булган. Футбол кыры. Футбол сезоны башлану. □ [Марат энисеннэн] былтыр футбол тубы сорагач, килэсе елга алырбыз, дигэн иде, язлэн;и-теп бетте инде, э туп куренми эле. Г. Гобэй.
ФУТБОЛЧЫ и. Футбол уйнаучы. Костя — тимер юл техникумын бетереп чыккан чибэр егет, фут-болчы икэн. М. МэЬдиев. Футболчылар келэ-келэ туп артыннан чабалар, таеп егылалар. А. Гыйлэжев.
ФУТЛЯР и. Нинди дэ булса эйберне (музыкаль инструмент, кузлек Ь. б.) саклау ечен яки ватылма-сын, тузанланмасын ечен салып куя торган тартма, эржэ яки чехол. Скрипкада уйнаучы да ялтыравык скрипкасын футлярына салды. А. Расих. Антон Капитонович футлярдан кузлекне чыгарды, бераз утыр-гач, елмайгандай булды. Г. Ахунов.
ФУТУРИЗМ и. XX йез башында эдэбият Ьэм сэнгатьтэ уз эсэрлэрендэге гадэти булмаган форманы сэнгать кануннары Ьэм традициялэренэ каршы куючы формалистик агым. Реализм белэн бер ук софта символизм. футуризм, имажинизм хэрэкэтлэре дэ баш кутэрделэр. Г. ИбраЬимов.
ФУТУРИСТ и. Футуризм тарафдары. [Яшьлэр] футуристлар турында,------ аларныц фикер яки
вчтэлек турында тугел, нибары суз турында, суз-нец дэ бары тик формасын, яцгырашын алгы планга куюлары турында шау-гер килеп беркадэр бэхэслэ-
шеп алдылар. М. Хэсэнов. | с. мэгъ. Футурист язучы. Футурист шагыйрь.
ФУТУРИ'СТИК с. Футуризмга бэйле, футуризмга караган. Футуристик чор. Футуристик алым. Футуристик идея. II Футуризм алымнары белэн эшлэнгэн; футуристларнын карашларына нигезлэнгэн. Футуристик шигырьлэр. Футуристик картина. Футуристик пьеса.
ФУТУРИСТЛЫК и. к. футуризм.
ФУТШТОК и. махе. Артык тирэн булмаган сулар тирэнлеген улчэу ечен булемнэргэ буленгэн рейка. II Су биеклеген улчэу ечен булемнэргэ буленгэн колга,
ФУФА’ЙКА и. 1. Бэйлэнгэн жылы ирлэр кулмэге яки хатын-кызлар кофтасы. встенэ аксыл керэн фу-фуйка кигэн Катя-----естэл янына утырды да ки-
тапныц ак кэгазь кыстырган эк;ирен ачты. Г. Эпсэлэмов.
2. Сырма (2 мэгъ.). Елмайган йезле, естенэ фуфайка, башына ак бэрэн шэл беркэнгэн }К,иНан басып тора иде. А. Алиш. Минем естэ сырган фуфайка, аягымда кирза итек. X. Сарьян.
ФЫР: фыр иту — к. фырлау (1 мэгъ.). Чыпчык „фырр" итеп ей башына очып куна. Э. Фэйзи.
ФЫРЛАУ ф. 1. Узенэ бертерле тавыш чыгарып эйлэну, очу, хэрэкэт иту турында. Кубэлэк тик ямь сея, тик гел янында фырлый ул. Ш. Бабич. Бетенлэй бутэн терле герелде — автомашина фырлавы ишетелгэндэй булды. Э. Касыймов. | рэв. мэгъ. Баш очыннан берэр чыпчык, карлыгач-фэлэн .фырлап" очып китеэ, [зт]-----кошны куып китэ дэ, тота
алмагач,---безнец янга ята. М. Гали.
2. куч. Ачуланып, кызуланып йеру. Син сырлый-сыц, ул фырлый. Мэкаль.	-чд . _ •—Xi
ФЫРТ с. сейл. Бик купшы, кеяз. [Рэхимнец] узенэ дэ фырт киемнэн ничектер уцайсызрак булып китте. А. Расих. II рае. мэгъ. Купшыланып, кеязлэнеп. Заман шундый инде, курэсец, яшьлэр фырт кыланырга. спай киенергэ яраталар. Ш. Камал.
Фырт (итеп, кына) борылу — кырт борылу (упкэ-лэп, ачуланып). Хатын фырт кына-------боры[лы\п
кереп китте. А. Гыйлэжев.
ФЫРТЛАНУ ф. Кеязлэну, купшылану.
ФЫРТЛЫК и. Кеязлек, купшылык.
ФЫРЫЛДАУ ф. к. фырлау. Тышта автомобиль фырылдаганы ишетелде. Г. Бэширов.
ФЫТЫР и. дини. У раза дан сон бирелэ торган сада ка. [Дай] йэрбер уразада бер-ике баласыныц фыты-рыннан моца да елеш чыгара икэн. Г. ИбраЬимов.
Фытыр сэдакасы — к. фытыр. Бер уйлаганда, Нэгыйм баэнрзныц ураза тотмавы, фытыр сэдакасын биру-бирмэве зур мэсьэлэ тугел. Ш. Камал.
ФЫТЫРЛЫК и. дини. 1. Фытыр бирергэ эзерлэн-гэн нэрсэ, акча. Фытырлык биру.
2. с. мэгъ. Фытыр бирергэ житэрлек. Фытырлык акча.
ФЮ, ФЬЮ аваз ияр. 1. Сызгыру тавышын белдерэ.
2. гади с. Кая да булса киту; шылу, юк булу. — д без шул вакыт торырбыз да, тезне тезгэ куеп кына чэй эчеп, эн;ирэн бияне э^игэрбез дэ, Tahup белэн Зейрэ тесле, фю! (сызгыра) уракка. Ф. Бурнаш. [Мотый:] Менэ шул эшлэргэ йерэге яна белгэн безнец кебек егетлэр--йортын-мргрен, атасын-анасын,
алласын-мулласын онытып, бетенесеннэн кул селти дэ (бармагын шартлатып “^сызгырып ^куя), фыо! М. Фэйзи.*"
ФЮЙТ, ФЬЮТ аваз ияр. к. фю. Ике атна утмэ-дг, безнец Габдулланы — фьют! Ш. Камал.
ФЮЗЕЛЯЖ и. авиа. Самолетный корпусы, каркасы (экипаж, пассажирлар, жнЬазлар Ьэм йек урнаштыру ечен хезмэт итэ).
ФЭЗ
357
ФЭН
ФЭЗА и. кит. Куктэге (йавадагы) бушлык; ачык урын, ачыклык. Мин курэмгн киц фэзаныц ай бглэн йолдызларын. М. Гафури. Ерак фэза узенец якты кузлэрг— нийаясез куп йолдмзлары йэм тулган ае белэн йэркгмН’ц кузгнэ тугры карап тора. Г. ИбраЬимов.
£• ФЭКАТЬ терк. 1. Эйтелгэн фикерие тулыландыра, ачыклый торган жемлэлэрне яки тиндэш кисэклэрне каршы куеп теркэу ечен кулланыла. Аларныц кубрэге йэлак булдылар. фэкать бгрничэсе генэ квймэлэренэ кереп елгереп.---уз иптэшлэрг янына сыздылар.
Ф. Эмирхан.
2. чик. кис. функ. Узеннэн сон килгэн сузнен мэгънэсен аерымлап, чиклэп, ялгызлаштырып курсэту ечен кулланыла. Рэхэтлэнгп эшлэвгмне белдги, Тэм таптым мин фэкать хезмэттэн. 3. Мансур. Шул кара тен офыгыннан инде Эзлэгэнем фэкать син генэ. Т. Гыйззэт.
{ФЭКЫЙРЬ с. 1. Мохтажлыкта яши торган; бериэр-сэсе дэ булмаган яки бик аз булган; ярлы; киресе: бай. — Фэкыйрь кетученец матур кыланышлары ечен Хэмдиянец рэхмэтлэре бар. М. Фэйзи. | и. мэгъ. Фэкыйрь эшли, тирен тугэ, Таба акча, байга бирэ. Н. Исэнбэт. Анда почмакта кысылган бер фэкыйрь утыра ту цып: Монда бер бай бара чабып, ки°рел?п, киеп толып. Г. Камал.
2. Яшэу ечен кирэкленэрсэлэре житешле булмаган, ярлы; карар кузгэ ямьсез, начар. Фэкыйрь урам. Фэкыйрь йорт. Фэкыйрь ишггалды. □ Сарсы и бай курше фэкыйрь тирмэдэн бер егетнг кычкырып ча-кырды. Г. Ибрайимов.
3. хэб. функ. Нинди дэ булса елкэдэ чиклэнгэн-лек, берэр нэреэнен житэрлек булмавы, азлыгы турында. Матбугатыбыз хэзерге кенгэ кадэр комздия-лэргэ бик фэкыйрь. М. Гали.
I; 4. куч. 2 зат купл. форм, фэкыйрегез. Нэзакэтле сейлэмдэ „мин", .сейлэуче" мэгънэсендэ кулланыла. — Без фэкыйрегез эшлисе эшлэрне эшлэп бет рдз, курэсе кешелэргн курд:. Г. Минский.
ФЭКЫЙРЬЛЕК и. 1. Мохтажлык, авыр тормыш. Узенец балалык кеннэрен. ата-анасыныц никадэр фэкыйрьлек эчендэ гомер уткэрулэрен искэ теше реп, Исмэгыйльнец куцеле бераз нечкэрдз булса кирэк. Г. Гали. Наданлык. карацгылык йэм фэкыйрьлекнец котылгысыз иярч°не булган то наналыкны да [Хееэзн] ачык курэ. А. Расих.
2. Фэкыйрь (2, 3 мэгъ.) булу хэле. Телнец фэ-кыйрьл^ге. Йортныц фэкыйрьлеге.
ФЭКЫЙРЬЛЭНУ ф. Ярлылану; фэкыйрь хэлгэ, мохтажлыкка тешу. Озак вакытлар читтэ йереп, зур-зур шэйэрлэрдэ эшлэп кайткан кешегэ уз авылы Ьэрвакыт кечерэйгэн, искергэн, фэкыйрьлэнгэн кук тоела. Г. Эпсэлэмов.
ФЭКЫ'ЙРЬ(Л0'Р)Ч0 рэв. Фэкыйрьлэргэ хас бул-ганча. Турдэ бер. янда бер тэрэзэлг фэкыйрьчэ м;и-Ьазлы авыл е*. М. Фэйзи. Фэкыйрь булгач, 'фэкыйрь-лэрчэ эш йерт^ргэ кирэк. Урал..
ФЭКЫЙРЬ-ФвКАРЭ эн;ый. и. Фэкыйрьлэр, ^ярлы-лар. ярлы-ябагай. [дхмэт:] *фэкыйрь-фекарэ хатын-нарыныц [эшлэргэ] мээ^бур икэнлггендэ йич шик тэ юк! Г. Камал.
’ФЭКЫЙРЬ-ФвКРА эн;ый.',!и. к. фэкыйрь-фекарэ. Шулай, мулла.----фэкыйрь-фекраныц актыккы эй-
берен тартып аласыц. А. Шамов.
ФЭЛАКЭТ и. иск. кит. Бэла, бэхетсезлек; кайгы, афэт. Зэцгэр чишмэ буен берьюлы еч фэлакэт сукты. Г. Ибрайимов. вйдэ хэсрэт, улем... Ьэлакэт, йэммэ-сен дэ кочкан фэлакэт. Ф- Бурнаш.
Ф0ЛС0ФИ с. к. философик. Фэлсэфи драма. Фэлсэфи роман. □ Фэлсэфи китапта, башка---------
бэхэслэр арасында. уку турыларында да сузлэр бар иде. Г. Камал. [Г. Камал] узенец образларын катлау-лы, нечкэ психологик кичергшлэр йэм тирэн фэлсэфи идеялэргэ урап бирми. М. Гали.
Ф0ЛС0Ф0 и. иск. 1. к. философия. Партия чара-ларыннан башлап, тарих, фэлеэфэ------йэм башка-
ларга хэтле белергэ кирэк. М. Жэлил. Кеше кешедэн естен тугел. — дип фэлеэфэгэ керешеп jeumme Гый-мади. Габдуллага карап. Э. Фэйзи.
2. Сафсата, лэчтит. Фэлсэфэдэн туйдык инде. Сатма, ташла фэлеэфэц. Ш. Бабич.
О Фэлеэфэ сату — 1) бик куп сейлэу, юк нэреэ сейлэу; лыгырдау. Син фэлеэфэ сатып утырасыц. Ф. Эмирхан; 2) абстракт фикер йерту; акыл ейрэту, угет-нэсихэт биру. Намус турында фэлеэфэ сату аны саклауга Караганда шактый энрщел. М. Мэйдиев.
Ф0Л0К и. иск. кит. 1. Кук йезе, кук гембэзе.
2. Язмыш, тэкъдир. Кетмэгэндэ кайгы салды безгэ бу кайэр фэлэк. М. Гафури.
ФЭЛЭН а. 1. Исемен атамыйча яки атарга телэми-чэ, гомуми ишарэ белэн генэ „шул“, „шундый кеше" яки „нэреэ" диясе урында эйтелэ. Фэлэн кеше. Фэлэн вакыт. Фэлэн урам. □ Фэлэн гвардия майоры безнец полкныц командиры иде. Э. Еники. Фэлэн кеше фэ-лэн-фэлэн нэреэ алып кайтты. И. Гази.
2. Исемнэргэ ялганып, парлы суз ясый йэм мэгъ-нэгэ жыймалык, билгесезлек яки илтифатсызлык тесмерлэре ести. Китап-фэлэн. Сэгать-фэлэн. Куруче-фэлэн булмау. □ Су аркылы уту ечен басма да. купер-фэлэн дэ куренми. Ф. Хесни. Генай-фэлэн диеп тормадым, Зэцгэр тендэ курше карчыгыныц Ак этэ-чен кереп урладым. h. Такташ.
' ФЭЛЭН-ТвГЭН и. сейл. 1. Терле эйберлэр, хэл-лэр, эшлэр, сейлэшулэр й. б. ларны санап киту урынына кулланылып, мэгънэгэ гомумилэштеру йэм билгесезлек тесмере ести. Беркен базарда очрашкан идек, анда да бер суз эйтмэде, эле дэ, угылым китэ бит, фэлэн-тегэн дип, авыз да ачмый. Г. Ибрайимов.
2. с. мэгъ. Кире бэя, характеристика биру сузлэре урынына кулланыла. Коридорга кереп килгэн Хэлимне куреп, [Василий бабай] туктап калды:—Бэй син. фэлэн-тегэн малай. Кайда йерисец?! Г. Гобэй.
ФЭЛ0Н-ФЭСМЭТ0Н и. к. фэлэн-тегэн. Хатын телеграмма суккан:—Ж,аным, фэлэн-фэсмэтэн, Очу-чыны яратмыймын. Бары сине яратам! М. Жэлил. Нинди хэйлэкэр кыз! Яшьлэр уены, фэлэн-фэсмэтэн дигэн була бит! Г. Бг.аиров.
ФЭН и. Табигать йэм жэмгыять усешендэге законча-лыкиы йэм тирэ-юньгэ тээсир иту чараларын ейрэну юлы белэн барлыкка килгэн белемнэр системасы. — Фэн белэн яктыртылмаган практика — сукыр практика ул. Р. Ишморат. Моцарчы соц фэнне кемнец м;ицгэне бар? Фэн-белемгэ моцарчы кем бирмэде юл? М. Гафури. II Шул белемнэрнен аерым бер елкэсе. Тарих фэннэре. Тегэл фэннэр. Табигать фэннэре. □ Бер елдан ул техник фэннэр докторлыгына диссертация яклаган. Г. Эпсэлэмов. Мин [Сафиуллинда]. бетен фэннэрдэн алда барган укучыда,----кыюлык-
батырлык сыйфатларын курмэдем. Г. Кутуй.
Фэи иясе — фэн белэн шегыльлэнуче; галим. Яу-ширмэ якларына фэн иялэренец бер дэ килзп чыкклн-нары юк. Э. Еники.
ФЭННИ с. 1. Фэнгэ бэйлэнешле, фэнгэ нигезлэнгэн. Фэнни хезмэтлэр. Фэнни ачыш. Г~1 Фэнни эшлэр йаман эйбэт кенэ барды. А. Алиш. Съездныц кен тэртибендэ терле профессорлар, академиклар тарафыннан ясалырга тиешле зур фэнни докладлар тора.
ФЭН
358
Ф0Р
М. Гали. II Фэнгэ караган мэсьэлэлэрне тикшеруче, фэн елкэсендэ эшлэуче. Фэнни хезмэткэр. Фэнни кадрлар.
2. Фэн талэплэренэ туры килгэн, жавап бирэ торган. Фэнни нигезлэу. Фэнни теория.
ФЭННИ-АТЕИ'СТИК с. Атеистик фэннэр елкэсенэ бэйлэнешле, атеистик фэннэр елкэсенэ караган. Фэн-ни-атеистик лекция. Фэнни-атеистик брошюра.
ФЭННИЛЕК и. Фэнни булу сыйфаты. Дэлиллэрнец фэннилеге. □ Экспедициялэр, этнография мэгълу-матлар э^ыйнауныц системасы Ьэм методикасы турында берничэ суз эйту — чыганакларныц фэннилек дэрээн;эсен тагын да арттырып э^ибэрер иде. Каз. утл.
ФЭННИ-ПОПУЛЯР с. Фэн йэм техника елкэсендэге казанышлар белэн гади, анлаешлы формада таныштыра торган. Фэнни-популяр эдэбият. Фэнни-популяр фильм.
ФЭННИ-ТЕ'ХНИК с. Техник фэннэр елкэсенэ бэйлэнешле, техник фэннэр елкэсенэ караган. Фэнни-техник эдэбият. Фэнни-техник кадрлар хэзерлэу. □ Фэнни-техник революция, культура-техника ре-волюциясе Ьэр эцирдэ бара. М. Хэсэнов.
ФЭННИ-ТИКШЕРЕНУ с. Фэнни-тикшеренулэргэ бэйлэнешле, фэнии тикшеренулэргэ караган. Фэнни-тикшерену институты. Фэнни-тикшерену тугэрэге.
ФЭ'НЧЭ рэв. Фэнгэ нигезлэнеп, фэн ейрэткэнчэ. Фэнчэ фикер йерту. Фэнчэ дерес караш. Мэсьэлэне фэнчэ хэл иту.
ФЭРЕШТЭ и. дини. 1. Дини ейрэтмэлэрдэ: табигатьтэн естен зат, алла илчесе. [Сафура:] Фэрештэлэр качырып, нэрсэ уларга тотындыц? А. Эхмэт.
2. куч. иск. Гаебе, кире сыйфатлары булмаган кеше турында. Галия ул кеше генэ дэ тугел,—фэ-рештэ! Н. Фэттах. [Хэмит:] Шулай ук дерес булыр-мы икэнни? Юк, юк.---булмас. Нэселе андый тугел.
Фэрештэ бит ул. Р. Ишморат.
3. тарт. форм, фэрештэм. Гадэттэ сейгэн хатын-кызга иркэлэп эндэшу сузе. — Нурлы фэрештэм, кил, бэгърем! Ш. Камал.
ФЭРМАН и. иск. к. боерык. Полковник аларга бер сэгать эчендэ шэЬэргэ кучеп китэргэ фэрман бирде. К. Тинчурин.—Икенче фэрманыгыз кичекми утэлде. гаепле кешелэр китерелде. А. Алиш. Байныц эше фэрман белэн. ярлы эше дэрман белэн. Мэкаль.
Фэрман кылу — боеру, эмер иту.
ФЭС и. Кайбер меселман Кенчыгыш иллэрендэ киселгэн конус формасындагы чуклы милли баш киеме. [Егетнец] елтырап тора торган чем-кара чэчлэре естенэ тэбэнэк кырлы куе кызыл фэс утыр-тылган. Э. Фэйзи. Нэубэттэге оратор шулай ук европача киенгэн.----лэкин башына чуклы кызыл
фэс кигэн. А. Расих.
ФЭСАХЭТ и. иск. кит. Матур теллелек, телдэге образлылык, ягымлылык.
Фэсахэт эйеллэре— матур, оста сейлэучелэр, ора-торлар. дйтер сузен эйтэ алмый куркуыннан Фэсахэт эЬеллэре булды сакау. М. Гафури.
Ф0САХ0ТЛЕ с. иск. кит. 1. Матур’телле, матур сейлэучэн.
2. Нэфис, сэнгатьле (стиль турында).
ФЭТВА и. иск. кит. Дин-шэрнгать кузлегеннэн Караганда, берэр эшнен яравы-ярамавы турында дин эйеле тарафыннан анлатып бирелэ торган рэсми рехсэт, фатиха. Иртэгэ фэтва copay ечен [ул] дамелла Котбетдингэ барырга ният итте. Г. Газиз. Театр уйнаучыларны да. карарга баручыларны да таш бер
лэн атып утеругэ муллалар фэтва эзлилэр. Ш. Мехэммэдев.
Фэтва биру—юридик (шэригать кузлегеннэн) жавап биру, карар чыгару, рехсэт биру, фатиха биру. [Лалэ:] Мин сезнец ечен яратылмаганмын. Йез мефти фэтва бирсэ дэ, минем каршымда чуп тэ тугел. М. Фэйзи. Менэ синец зур еметлэр багълап, язуга кабилиятле дип фэтва биреп калдырган энец нинди хэллэргэ теште. М. Хэсэнов.
ФЭТХЭ и. иск. Гарэп язуында тартык аваздан сон ,.э“ сузыгы укырга кирэклеген курсэтэ торган диакритик билге.
ФЭХЕШ и. Бозыклык, уйнаш, зина. Фэхеш юлына басу. □ — Мехэммэтэн;ан абзагыз фэхеш артыннан йергэне ечен без лэгънэт укымыйбыз бит. Ф. Эмирхан. II с. мэгъ. Бозык тормыш алып баручы, уйнаш итуче, зина кылучы. Фэхеш кеше. □ Кукрэгенэ син хаиннэрнец фэхеш исемен язып э^ырлармын. Б. Такташ.
Ф0ХЕШЛЕК и. Фэхеш кешенен уз-узен тотышы йэм шуна хас сыйфатлар.
Фэхешлек иту — бозык тормыш алып бару, уй-нашлык иту, зина кылу.
ФЭХЕШХАНЭ и. иск. Фахишэлэрнен тору йэм кабул иту йорты; русчасы: публичный дом. [Кызлар-ныц] кайберлэре Теркстан сахраларында канлы яшьлэр туксэлэр, кайберлэре пычрак фэхешханэлэрдэ газап чигэлэр. Т. Гыйззэт. Фэхешханэ узе урам якка караган зур ейгэ урнашкан. А. Расих.
ФЭУКЫЛГАДЭ с. иск. кит. Гадэттэн тыш. чиктэн тыш. Карт узе, фэукылгадэ бер эш кеткэн тесле, бер Сэгыйдэгэ, бер башкаларга куз йертеп турдэ утыра иде. Ш. Камал. | хэб. функ. Бу муллада гый-лем-Ьенэр фэукылгадэ. М. Гафури.
ФЭНЕМ и. иск. Ан дэрэжэсе, зийен, акыл, зирэк-лек. ФэЬеме зур кеше. Баланыц фэЬеме уткен. ФэЬем арту. II Анлау, тешену. ФэЬеме авыр булган гыйбарэ-лэр булса. аларны балаларга тэрэ^емэ итеп ацла-туны мегаллим эфэнделэрдэн утенэмен. Г. Тукай.
ФэНем иту — к. фэйемлэу.
Ф0НЕМЛЕ с. иск. Анлы, зийенле, зирэк, тиз те-шенучэн; акыллы. [Закир] узе дэ бер дэ ацлы, фэ-Ьемле, кеше сузен тыцлый торган бала тугел икэн. Г. Камал.
Ф0НЕМЛЕЛЕК и. иск. Анлылык, знйенлелек, зи-рэклек; акыллылык.
ФЭНЕМЛЭУ ф. иск. Анлау, тешену, белу. Телсез муллалар бер нэрсэ эйтмэкче булалар, лэкин. ах наданлык, иреннэрен селкетэлэр дэ, бер нэрсэ дэ фэ-Ьемлэнми. Г. Тукай.
Ф0РНЯД и. иск. кит. 1. Ярдэм сорап ялвару (кыч-кыру).
2. Зар, ай-зар, зарлану, зар елау. Шунда уйларсыц: „Бу шагыйрь бушка ah ормый, — диеп. — АЬлары, ферьядлары чынлап та урынльг. — диеп. Г. Тукан.
3. Рухи тешенкелек, кунелсезлек. еметсезлек. Гыйшкы-гыйшрэтлэр. музыка, танцалар, уйнау-келу — Барчасы бетсен хэзер, м;ир ченки тик ферьяд stgupe. Г. Тукай.
Ферьяд иту (кылу)—1) ярдэм сорап ялвару (кычкыру). Мэрьям-----тэрэзэне ачты Ьэм, бетен
деньяга Ьэлакэт килеп, Ьэммэ кешегэ актык секунд эн;иткэн икэнчелегеннэн ферьяд кылгандай, ачык тавыш белэн: — Янабыз!—дип акырып э^ибэрде. Г. Ибрайимов; 2) зар кылу, зарлану, ай ору.
X Татар алфавитында егерме икенче хэреф.
ХАДИМ и. иск. кит. 1. Хезмэтче, ялчы. Аныц ти-рэсендэ — кунак сыйлаучы э/дариялэр, сарай хадимнэ-ре. кайсы утырган, кайсы басканнар. Ф. Эмирхан.
2. куч. Берэр идеяне яки кемнен дэ булса интерес-ларын яклаучы. Бэкер абзый кебек зыялы, халык хадиме булган егетлэр дэ ул---авыл малаен оныт-
тыра алмады. М. Фэйзи. Без----бетен мэгънэсе бе-
лэн ватан хадиме булырга тиешлебез. Г. Тукай.
ХАДИМЛЕК и. иск. кит. 1. Хезмэтчелек, ялчылык. Хадимлеккэ алу. Хадимлектэ гомер уздыру.
2. Хадим булу хэле, хезмэт иту. Миллэткэ хадим-лек кылу.
ХАДИМЭ и. иск. кит. Хадим хатын-кыз. Хадимэ-лэр Мицлесылу абыстайны киендерэ башламакчы бул-ганнар иде, ул----хадимэлэрне этеп эцибэрде дэ
чарылдаган тавыш белэн [кычкырды]. Ф. Эмирхан.
ХАДИМЭЛЕК и. иск. кит. Хадимэ булу хэле. Бэр-бер килен шикелле, [Сэкинэ] дэ хадимэлектэн коты-лу, уз башына. уз ирке белэн яшэу турында гел хыялланган икэн. Э. Еники.
ХАДИС(Э) и. иск. Вакыйга, булган эш, хэл. Ачык тоямын ки, мин хэзер [тормыштан] вэ андагы ха-дисэлэрдэн сизенэ алу заманыныц соц елларындамын. Г. Ибрайимов.
ХАЗАР и. VII—X йезлэрдэ тубэн йэм урта Идел, Дон, Азов буйларында, шулай ук Дагстан, Кырым территориялэрендэ дэулэт булып яшэгэн терки халык йэм шул халыкнын бер вэкиле. Хазарлар Казан та-тарлары формалашкан территориялэрдэ дэ хакимлек иткэннгр. М. Зэкиев. Ул чагында русларга Идел белэн Дон арасында яшэуче хазарлар белэн бик озак кэм каты керэш алып барырга туры килэ. СССР тарихы.
ХАИН и. Хыянэтче, сатлык жан. Хайн тапты уле-мен уз кылычыннан. М. Жэлил. Дошман яклы булган хаиннэргэ Мэрхэмэтсез улем эцэзасы! М. Гафури. II с. мэгъ. Хыянэтче, сатлык. Ачлык патша, хаин патша. Ник урладыц минем сейгэн энемне син? h. Такташ.
ХАИНЛЕК и. кит. 1. Хаин булу, хыянэтче, жина-ятьче булу.
2. Хыянэт, жинаять, жинаятьчелек. д бу еч солдат хезмэт иткэн батальон, шушы кабахэт хаинлек эшлэнгэн кеннэн бер атна чамасы элек кенэ, дэулэт чигенэ килеп оборона ныгытмасы тезергэ керешкэн-нэр иде. Э. Еники.
ХАИННЭ'РЧЭ рэв. Хаиннэргэ (сатлык жаннарга) хас булганча; жииаятьчел рэвештэ.
ХАЙВАН и. 1. Усемлеклэрдэн кала, хэрэкэтлэну йэм сизу сэлэте булган йэрбер жан иясе. Йорт хай-ваны. Эш хайваны. Ерткыч хайван. □ — Ай канатам, Айсылу, кайсы мэлне дурт аяклы хайван да
с ер тенэ. Г. Бэширов.— Акыллы хайван иде эщаны и, ни булды икэн бу Актырнакка? Ф. Хесни.
2. Кешелэрдэн аермалы буларак, жан иясе. Кан азлыктан интегуче бер кешегэ хайван каны эчэргэ кушканнар. Т. Гыйззэт.
3. куч. гади с. Тупас, надан йэм тэрбиясез кеше турында эйтелэ. д хэлфэ дигэннэре, надан хайван, белем биру урынына, баланы типкэлэп йертэ, кола-гыннан кутэреп ыргыта. И. Гази. II гади с. Кимсетеп, ачуланып эндэшу сузе. [Дежурный:] Колагыцны ешеткэнсец бит, хайван.— дип, \}Дамали солдатныц] шалт итеп яцагына сугып китте. М. Гали.
ХАИВАНИ с. кит. 1. Хайваига хас булган; акыл, ан эшчэнлеге белэн бэйлэнмэгэн, фэкать физиологик куренеш булган. Хайвани инстинкт. □ Бигрэк тэ аныц хайвани хислэр белэн елтыраган мэгънэсез кузлэре гаэн;эплэндерде мине. А. Шамов.— Миндэ шул вакытта берэр хайвани тойгы булгандыр дип фике-регезгэ китерэ курмэгез. Ф. Эмирхан.
2. куч. гади с. Тупас, тубэн, культурасыз. Хайвани кыланышлар.
ХАЙВАНИЯТ и. иск. кит. 1. Хайванлык.
2. куч. Культурасызлык, тупаслык.
ХАЙВАНЛЫК и. куч. сейл. Эшэкелек, кыргыйлык, хайванга хас сыйфат. Мица ул ит мичкэсе бай би-чара кызны узенец бетмэс-текэнмэс хайванлыгына корбан итэргэ тозак корадыр шикелле тоелды. Г. Ибрайимов.
ХАЙВАНЧЫЛЫК и. Хужалыкнын хайван асраучы-лык, терлекчелек белэн шегыльлэнэ торган тармагы, малчылык. Хайванчылык белэн шегыльлэну. | с. мэгъ. Хайванчылык бригадасы.
ХАЙ-ХАЙ ы. сейл. Бик нык гажэплэнуне белдерэ. [Экбэр:] Хай-хай-хай, кунаклар бар икэн ич, курми дэ торам. Г. Гобэй.— Хай-хай. тапкан асатлык бер-лэн генэ мал булеп алырга! Ш. Мехэммэдев.
ХАК I с. 1. Чынбарлыкка туры килэ торган, чын, дерес. Китмэсен хак сузгэ йич кэефец синец. Г. Тукай. Зинданнарда чери идек, Хак суз, тугрылык юлында. Г. Камал. | хэб. функ.— Сузец хак — тиц тугел ул аца. А. Шамов. II и. мэгъ. Дереслек, дерес, гадел эш; кирэкле эш. Хак сейгэнне халык сеяр. Эйтем. Фашист дигэн зат булыр. Аны утеру — хак булыр. Ш. Маннур.
2. Чын, нэкъ узе.— Мин хак меселманмын. Ф. Эмирхан.
3. Изге, гадел, туры.— Кайсы мине хак юлга енди? Г. Колэхметов.— Азгын хан кулында йэлак була Ислам кебек туры Хак бер дин!! — дип, Вэгазь сейли мулла Чемберлен. Б. Такташ.
ХАК II и. Хокук, вэкалэт. Авылдагы йэр ишекне тупсасына хэтле каерып ачып керергэ хакым бар дип уйлый иде ул. А. Шамов, [дмирмдан:] Ул акча
ХАК
360
ХАК
минем дэ, синец дэ жаныбыз, каныбыз кэм деньяда яшэвебезгэ хак казану ечен кирэк. Щ. Камал. II блеш, нинди дэ булса уртак бер эйбердэн файдалана алу хокукы.— Синец дэ бит хакыц бар ул йортта. Б. Рэхмэт. Жырларым, сез шытып йерэгемдэ, Ил кырында чэчэк атыгыз! Купме булса сездэ кеч кэм ялкын, Шулкадэрле э^ирдэ хаккыгыз! М. Жэлил.
ХАК 111 и. 1. Бэя. [дбугалисина:] Нинди китап? [Китапчы:] Бумы? Синдэйлэргэ тугел бу! Акчац Житмэс. Хакы денья бэясе! Н. Исэнбэт. Мэхмут бай. килгэн хэбэрне ишеткэч ук, Казанда итчелэр елкы итенэ хакны арттыра башладылар. Ш. Мехэммэдев.
2.	Эш ечен тулэу кулэме. Хак начар, эш вакыты хэллэрецне бетереп аяктан егарлык озын иде. Г. ИбраЬимов. Хак арттыру турында хужалар белэн ыз-гышу бара. Ш. Камал.
3.	Кемнен дэ булса елеше, шэхси милке мэгънэсендэ.— Сез. узегез эйткэнчэ, кеше хакына тими торган инсафлы кешелэр булсагыз, мица кагылма-гыз, абзыйлар. М. Фэйзи. [Габдулла:] Мин ускэн Кырлайда Хафиз дигэн бер бай Жиббар дигэн ялчы-сыныц хакын басып калырга маташкан иде. Э. Фэйзи.
4.	Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса зур хермэт, ин саф хислэр мэгънэсен белдерэ. Ана хакын уч тебецдэ тэбэ куырып ашатсац да кайтара алмассыц. Мэкаль. — Тукта, дим, Газиз хакы бар, узе телэп алды ла-баса. Г. Бэширов.
5.	бэйл. функ. юн. килеш. форм, хакына.— 1) кем" гэ-нэрсэгэ хермэт, ихтирам курсэту йезеннэн, кем" нэреэ хермэтенэ. Синец хакыца тэнемне корбан, жа-нымны фида кылачакмын. Ш. Мехэммэдев.-—Мин утенэм, мэхэббэтебез, дуслыгыбыз хакына утенэм, сейлэ барын да, ачык итеп сейлэ мица. Р. Ишморат; 2) ечен. Алар арлы-бирле йеренэ-йеренэ э^эмгыять-нец файдасы хакына сейлэштелэр. Ф. Эмирхан.
Хакы ечен (дип)—„хакына“ бэйлегенен экспрес-сив кечэйтелгэн формасы. Килгэн кодаларныц хакы ечен Ж,ырлау тугел, егылып улэрмен. Жыр.— Балам хакы ечен дип кенэ гафу итэм. Р. Ишморат. Хакына дип — к. хакы ечен. Беек Гёте, Гейне хакына дип Мин бу жирдэ кемне кызганыйм! Ф. Кэрим.
ХАК IV и. иск. дини. Алла, тэнре, ходай. [Хеснул-ла:] Эйе, эйе, зур генак эш — хакныц эмеренэ каршы барыш. М. Фэйзи. Ак! [дисец], без ник болай соц? Без дэ хакныц бэндэсе! Г. Тукай.
Хак тэгалэ дини. — алла, ходай, тэнре. Ал да бу-лырбыз эле, шул, гел дэ булырбыз эле.^Хак тэгалэ язган булса, бергэ булырбыз эле. Жыр.
ХАКА'С и. Хакас автономияле елкэсендэ яшэуче теп халык атамасы Ьэм шул халыкнын бер вэкиле. II с. м с г ъ. Шул халыкка менэсэбэтле Хакас теле, ХА'КИ с. Керэнсу яшел (тес). [Николай Николаевич] хаки тесендэге гимнастеркадан, кун галифе чалбардан. билдэ — киц каеш. И. Салахов. II Керэнсу яшел тестэге. дмирэ^ан брезент плащын кэм хаки фуражкасын салып чейгэ элде. Ш. Камал. || и. мэгъ. Шул тестэге тукыма.
ХАКИМ и. I. иск. Судья, хекем итуче, казый. Гаспсезне гаепле итеп чыгаручы Хакимнэрдэн безне сакла узец ходай. М. Гафури. II Арбитраж. Америка хекумэте-----Англия белэн уз арасында чыгуы мем-
кин булган бетен низагларны хакимнэр хекеменэ тапшырырга риза булган. Ф. Эмирхан.
2. с. мэгъ. кит. бетенлек итуче, югары, естен. Хаким сыйныф. II и. мэгъ. купл. бетенлек итучелэр, естенлек итуче сыйныф кешелэре. Бу колонна Миллион йерэклэрдэ Ачу белэн ускэн ялкынны Хаким-нэргэ каршы Власть ечен Керэшергэ дэште, чакыр-ды. А!. Жэлил.
3. Хужа, турэ, башлык, Эувэлге думаларда бетен эшне уз еслэренэ алып барырга ейрэнгэн вэ кэр мэсьэлэдэ узлэрен хаким хис иткэн метэрэкъкый партиялэр бу думада. Ф. Эмирхан. II куч. Беренче урында, алгы планда булган нэреэ яки естен кеч. Хаким и гр тец, раббем, жиР йезенэ Кара кечне — алтын-кемешне. М. Гафури. Батыр турэм. Биер ечен мица хэнэ^эр кирэк. Тау иркендэ хэнэ^эр генэ хаким эле, Хэнэ^эр атып уйнауда тик бэйрэм. Ф. Бурнаш.1
ХАКИМИЯТ и. иск. кит. Власть, хекумэт, дэулэт идарэсе. [Монгол ханына каршы] халыкныц баш ку-тэруе килмешэк ханнар хакимиятенэ каршы юнэл-телгэн халык керэшеннэн гыйбарэт иде. М. Жэлил.
ХАКИМЛЕК и. кит. 1. Хаким булу, хужа, турэ булу. Бу да бэхет аркасында хакимлек дэрээ^эсенэ кутэрелде. Г. Тукай.
2. Власть. Хакимлек керсисенэ менеп алып, Ачу-ланган тесле Аю башлады суз. М. Гафури.
3. бетенлек. Хосусый милек хакимлеге.
Хакимлек иту—1) хужа булу, естенлек иту. Нин-дидгр кеч белэн Гэукэр аныц естеннэн хакимлек итэ, ихтыярсыз Билалны узенэ буйсындыра. Г. Эпсэлэмов; 2) власть башында торып идарэ иту.
ХАКЛАУ ф. I. кит. Даулау, яулау. Халык хакыны хаклап жыр язам мин! Бизеп. куцеле мне алмыйм деньядан мин! М. Жэлил.
2. Хаклы дип санау, тану, исэплэшу. Кеше хакын хакласац, уз хакыцны хакларлар. Эйтем.
ХАКЛЫ 1 с. сир. Кыйммэтле. Хаклы нэреэ — зат-лы нэреэ. Мэкаль.
ХАКЛЫ II с. I. Урынлы. Мехип эби Гайниэцамал-ныц бу хаклы дэгъвасын и^ътибарсыз калдырмады. Ф. Эмирхан. | рэв. мэгъ. }!{эягыять кэр ике мэдрэсэ-дэн чыккан шэкертлэрнец талэплэрен хаклы тапты. Г. ИбраЬимов. || блешенэ тигэн, узенэ тиешле булган. Безнец туптан, безнец кылычлардан Дошман алыр хаклы улемен. Э. Ерикэй.
2. хэб. суз. Хокукы бар, хакы бар; хокуклы, лаек. Ат бик хаклы эйбэт тэрбиягэ, Мул ашарга, яхшы торырга. М. Гафури. [Газиз.'] Мэ, Гашыйка, син бу карточкага да, бу хатка да тулы хаклы икэнсец. А. Эхмэт.
'3. Дерес уйлау, дерес юлда, дерес фикердэ булу турында.— Фатыйма хаклы: [сыерны] сатып жибэру бик ансат, э яцадан ала башласац. ярты байлыгыц-ны сатарга кирэк. И. Гази. Эгэр дэ инде шунда аларныц аз гына хаклы булулары куренсэ. алар канэ-гать кенэ тугел, алар шат. Г. Эпсэлэмов.
ХАКЛЫК и. I. Хак (1) булу.— Алланыц берлегенэ, пэйгамбэрнец хаклыгына ышанамсыз? Ш. Камал. II Хаклы булу, дерес юлда, дерес фикердэ булу.— Хак-лыгыц нишлэде, я, хатыныцны бу хатка ышанып аерасыцмы инде? Г. Камал.
2. Дереслек, чынлык, хакыйкать. Бу диндар кешенец рэнжи-рэнжи эйткэн сузлэрендэ хаклык булуын Гарифулла берьюлы абайлап алды. Г. Минский. Хаклык сузе булып, фашист куген Ярып утсен ядрэм, ялтырап. М. Жэлил. II Гаделлек. ЭДыелмас бер урынга кичвакыт хаклык белэн алтын. М. Гафури.
ХАКТА, ХАКЫНДА бэйл. Турыда, турында. Урта-дан бер куп белекле карт кеше Эйтэ: „Бу хакта минем фикрем шушы..." Г. Тукай. Уз хакында эйтелгэн яхшы суздэн кэркем азмы-купме куцеллелэнэ. Г. ИбраЬимов.
ХАКЫЙКАТЬ и. Дереслек, чынбарлык. Хакыйкать— ачы, ялган—татлы. Мэкаль. Кайсыил халкыныц юл-башчысы халык белэн шулай якын итеп, туры итеп, хакыйкатьне яшермичэ сейлэшэ белэ? Г. Эпсэлэмов.
ХАК
361
ХАЛ
Хакыйкатьтэ тормыш алай ике генэ катлы нэрсэ тугел! Ф. Эмирхан.
ХАКЫЙКАТЭН иск. кит. 1. рэв. Чынлап, чынлап торып, ихлас кунелдэн, чын кунелдэн.— Хатыцны укып, хакыйкатэн рэхэтлэндем: бер генэ булса да, бар икэн эле минем сердэшем, дидгм. Ш. Камал.
2. кер. суз. Дерестэн дэ, чыннан да, ихластыр. Хакыйкатэн. бу яшь эсирнец ачык йезе, нечкэ бар-маклары, эдэпле сузе вэ башка хэрэкэтлэре--бер
асыл заттан икэнлегене куреэтэ иде. ;Ш. Мехэммэдев.
ХАКЫЙКЫЙ“с. I. иск. кит. Дерес, чын, чынбар-лыкка туры килэ торган. „Кетучелэр"дэ кайарман— сейлэуче хикэянец куп э^ирендэ ярты хакыйкый. ярты хыялый тормыш эчендэ яши. Г. Нигъмэти.
2. кит. Тулы хокуклы. Фэннэр академиясенец хакыйкый эгъзасы.
ХАЛАТ и. 1. Азиядэге кайбер халыкларнын теймэ-лэмичэ генэ кия торган жилэн сыман еске киеме. Узбэк халаты.
2.	Кулмэк естеннэн кия торган махсус эш киеме. Нэфисэ кузлеге белэн тузан баскан киндер халатын салып ташлады. Г. Бэширов. II бйдэ кулмэк урынына кия торган юка кием. [Разия] озын зифа гэудэсе естенэ зэцгэр тесле киц чибэр ефэк халатын салды да салмак атлап залга чыкты. Г. ИбраЬимов. Шул арада чуар ефэк халаттан, йомшак туфлидэн Карл Федорович килеп чыкты. М. Гали. II Медицина персо-налынын форма булып санала торган, гадэттэ ак ма-териядэн тегелгэн махсус эш киеме. Кузен ачып эк;и-бэргэндэ аныц янында ак халат кигэн врач белэн бер сестра басып тора иде. А. Шамов. || Больницада авырулар кия торган кием. [Нуруллин], калын кара материядэн тегелгэн халаты белэн уралып, палата буенча экрен генэ йери. А. Шамов.
ХАЛИ иск. кит. (Нэрсэдэн дэ булса) азат. Бэндэ хатадан хали тугел. Мэкаль. II Мэхрум, буш.— Мэд-рэсэлэрне берлэштеру----файдадан хали булмас.
Ф. Эмирхан.
ХАЛИС с. иск. кит. Чын, саф, Ьичнэрсэ катнаш-маган. Габдулла эфэндгнец халис татарча — йэр татар рэхэтлэнеп укырлык язылган бик гузэл ши-гырьлэре вэ халис татар мэгыйшэтеннэн алынган тасвирлары куп. Ф. Эмирхан.
ХАЛТУРА и. сейл. 1. Белмичэ яки бер’дэ тырышлык куреэтмичэ естэн-естэн генэ эшлэнгэн начар сыйфатлы эш. Бу шигырь — бугенге социализм керэ-шенэ бертерле дэ файда китерми торган------хал-
тура шигыре. h. Такташ.
2.	Теп эштэн тыш, жинел юл белэн читтэн эшлэп алынган керем, эш хакы. II с. мэгъ. Шундый юл белэн табылган. Халтура акчасы.
ХАЛЫК и. 1. Нинди дэ булса бер илдэ, дэулэттэ яшэуче кешелэр. Халкыбызныц батырлыгын уйлап Куанам мин, тацга калам мин. С. Хэ’ким.— Совет-лар илендэге бетен халыкны эйтэсецме, эллэ аныц берэр елешен генэме? Ш. Камал. || с. мэгъ. Бетен илгэ, дэулэткэ караган. Халык хуэуалыгы. Халык доходы. Халык байлыгы.
2.	Миллэт. СССРдагы башка халыкларныц драма-тургиясе дэ кеннэн-кен усэ бара. М. Жэлил.
3.	Илдэ яшэучелэрнен теп елешен тэшкил итуче хезмэт иясе массасы.— Халык э^илкэсен кимереп, си-мереп ятучы кооператив куселэренец бугазыннан алырга команда бир. М. Эмир. Румыниядэ халык кутэрелуенец безнец авылдагы крестьяннарга да тээ-сире булды. Урал. II с. мэгъ. Шул массанын рухына, культурасына, деньяга карашына туры килэ торган. Безнец совет эдэбияты — халык эдэбияты. II с. мэгъ. .Масса тудырган, ижат иткэн. Халык экиятлэре. Халык
йолалары. Халык музыкасы. Халык эцырлары китабы. □ Чын халык телен, чын халык рухын безгэ тик халык м;ыруларыннан гына табып була. Г. Тукай.
4.	Кешелэр, кешелэр теркеме. Гаяз естэл яныннан китугэ, халык арасыннан: „Молодец, дерес эйтэ!“ — дип кычкырган тавышлар ишетелде. М. Эмир. Бу магазиннар тирэсендэ шул ук бертерле халык. Г. Гали.
5.	сейл. Кеше, зат.— Кыз-хатын ул — туганнар сузенэ караучан халык, син ныгытып эйтеэц, ин-шалла, кунэр ул. Ш. Камал. || Билгеле бер даирэ, теркем кешесе турында. Аныц хэленэ фабком хал-кыннан берэу барып куз дэ салмады. М. Жэлил.
6.	СССРда: а) кайбер учреждение Ьэм билгеле бер хезмэт урыны атамалары составында кулланыла. Халык университетлары. Халык суды. Халык дружи-насы: б) фэн, сэнгать Ь. б. елкэдэге зур хезмэтлэр ечен хекумэт тарафыннан бирелэ торган кайбер мак-таулы исемнэр составында килэ. Халык артисты. Халык художнигы. Халык шагыйре.
Халык демократиясе — икенче бетенденья сугы-шыннан сон: Кенчыгыш Ьэм Узэк Европа белэн Азия-нен кайбер иллэрендэ дэулэтнен пролетариат диктату-расы функциясен ути торган политик оешма формасы. Халык Советлары — Европадагы халык демократиясе иллэрендэ дэулэт властенын жирле органнары. Халык социалистлары — революциягэ кадэрге Россиядэ вак буржуаз партиялэрнец берсе. Халык укытучысы — 1) революциягэ кадэрге Россиядэ авыл мэктэбе укытучысы. Берничэ халык укытучысын куреп исэнлэш-тек. Ф. Хесни; 2) к. халык (6 мэгъ.). Халык фронты— фашизмга, агрессив сугышка каршы, милли бэйсезлек ечен, халык массаларынын ин мейим талэп-лэрен канэгатьлэндеру ечен бергэлэп керэшу максаты белэн оешкан кин халык массалары берлэшмэсе. Халык жыелышы — кайбер халык демократиясе иллэрендэ (мэсэлэн, Болгарнядэ, Корея Халык Демократии Республикасында) дэулэт властенын югары органы.
ХАЛЫКАРА с. 1. Халыклар, иллэр арасындагы менэсэбэткэ бэйле. Халыкара кигренкелекн’ йомшар-ту. Халыкара кузэту. Халыкара хэл турында лекция тыцлау.
2. Куп халыклар арасында яшэп килэ торган, интернационалы Халыкара хатын-кызлар кене. О Бу вакыт залда Узэк Комитет доклады халыкара пролетариат хэрэкэте йэм Коминтернныц конгрессы турына килеп э^иткэн иде. Г,. ИбраЬимов.
ХАЛЫКЛАШУ ф. Халык арасына кин таралу, халык телендэ узлэшеп киту (суз, тэгъбир, жыр Ь. б. турында). [Ду эпиграмма] элегэ хэтле--теллэрдэн
тешми йери, тэмам халыклашкан. Н. Исэнбэт.
ХАЛЫ'КЧА рэв. Халыкта кабул ителгэнчэ, халыкта булганча. Халыкча эйткэндэ. Халыкча уткен суз-лелек.
ХАЛЫКЧАН с. Халык белэн ныклы бэйлэнештэ булган, халык интересына, рухына, культурасына, аНына туры килэ торган. Халыкчан рухта тэрбиялэу. Халыкчан эк;ырлар.
"ТХАЛЫКЧАНЛЫК и. Халыкчан булу. Без суздэ дэ, музыкада да мемкин кадэр----халыкчанлык, м;ицел-
лек йэм айэцлелекне сакларга тырыштык. М. Жэлил.
ХАЛЫКЧЫ и. сир. кит. 1. Халык интересларын яклаучы. Зур хыяллар белэн булышып йери торган йез татар малаеннан иллесе генэ мэрхум Зэкэрия шикелле----чын демократ вэ чын халыкчы булса
иде. Ф. Эмирхан.
"2. сейл. тар. Народник, народниклык тарафлары.
ХАЛЫКЧЫЛ с. к. халыкчан. [Вахитов. Тимербай турында:] Менэ ул чын ватанчылык, чын халыкчыл, сатылмас милли горурлык. Н. Исэнбэт.
ХАЛ
362
ХАР
ХАЛЫКЧЫЛЫК и. тар. Халыкчы . (2 мэгъ.) булу. Мин революцией марксизмга-ленинизмга вак буржуа баткаклыгы, сул халыкчылык аша килдем. Г. ИбраЬимов. II с. мэгъ. Халык интересларын яклый торган. Сэнгатьтэ халыкчылык идеялэрен алга серу.
ХАЛЭТ и. кит. Рухи хэл, кэеф, рэвеш. Мин аныц белэн танышкан кенемнэн алып уземне бетенлэй яца бер халэттэ хис кыла башладым. Г. ИбраЬимов. Хэзер уземне нинди халэттэ курсэтергэ белми оп-тырап калдым. М. Фэйзи. II Куренеш, торыш. Бу тынлык якында кетелгэн давыл алдындагы бер халэт кенэ иде. Г. Нигъмэти.
Халэте рухия — рухи хэл. Халэте рухиянец ир-кен агуы — узе эдэбиятныц кануны, h. Такташ.
ХАМ и. гади с. тирг. Оятсыз, тупас кеше турында эйтелэ. Борын заман йэлак булган Хамнар, батып туфанга. Г. Камал.
ХАМЕЛЕОН и. 1. зоол. Кэлтэлэр отрядыннан эссе якларда яши Ьэм тесен узгэртэ торган сейрэлуче хайван.
2. сейл. хурл. Урынына. шартына карап, узенек шэхси файдасы ечен карашларын Ьэм фикерлэрен тиз узгэртэ торган аумакай кеше турында.
ХАМСА и. зоол. Сельдь балыклары семьялыгына керэ торган вак дицгез балыгы. Шаян да соц дицгез акчарлагы. Борыны аныц — балык кармагы. Канат-ларын эщитез селки ул. Вак хамсаны бик тизкселти ул. К. Нэжми.
ХАН и. тар. 1. Урта гасырл арда куп кенэ Кенчы-гыш иллэрдэ феодаль идарэчегэ бирелэ торган дэрэ-жэ (титул); шундый дэрэжэдэге кеше. Казан ханы. Кырым ханы. □ Бетенлэй аптырап беткэч. Чакыр-ды хан багучыны, Менээк;эк;им, фалчыны йэм дэ хэким исемен тагучыны. Г. Тукай. Ничэмэ-ничэ гасырлар яшэгэн. узенец азатлыгы, бэйсезлеге ечен явыз хан-нарга, патшаларга, канечкеч байларга каршы керэш-кэн халык: „Ир егет узе ечен туа, иле ечен у лэ", дигэн. Г. Эпсэлэмов.
2. Кайбер Кенчыгыш иллэрдэ нэселдэн килэ торган дворянлык дэрэжэсе; шундый дэрэжэдэге кеше.
Хан кызы (егете) хурл., кимс.— бик иркэ, кейсез, эш яратмый торган кызга (егеткэ) карата эйтелэ. — Ай-йай-йай!----Каян килгэн хан кызы соц син, э?
Абзац ат карагы иде, сейгэн 'егетец кеше утеруче — юлбасар. К. Тинчурин. Хан(и) заман (ын)нан калган — бик куптэнге, иске; борынгы.— Атнага еч тапкыр кино куреэтэлэр, алары да булса хан заманыннан калган чуп-чар. 3. Бэшири. [Кадим:] Хани заманныц йонны йез пот кутэрэм дигэн диванасыдай булма дип эйтуем. Б. Камалов.
ХАНБИКЭ и. тар. 1. Хатын-кыз хан.
2. Хан хатыны, ханча. [Хан:] Тушэккэ яткан Авыру ханбикэм Моны ишетеэ, Аннан ни калды? Н. Исэнбэт.
ХАНДРА и. сейл. Тешенкелек, пошыну, пошаман. Уянды хандра куцелемдэ инде. Карацгылык куцелдэ нурны м;ицде! Г. Тукай.
ХАНЖА и. Монафикъ, икейезле кеше. Артистныц уенында йэм сузендэ генэ тугел, ул башкарган пар-тиядэ [музыкада] без кире, тупас, эгоист, кара эчле ханжаларны хис итеп утырабыз. М. Жэлил.
ХАНЗАДЭ и. тар. Хан улы.— Иртэгэ тацда мине ханзадэ хатыны итэсец. Д. Аппакова.
ХАН ЛЫК и. тар. 1. Хан булу хэле.
2. Хан идарэ итэ торган дэулэт. [ Тугзак:] Балала-рым! Алтын Урдадан Килмешэк хан килеп бу илгэ Кан йэм кылыч белэн ханлык тезеде. М. Жэлил. II Хан кул астындагы байлык Ьэм билемэ.— Кирэк булса,----ярты ханлыгымны ал. Г. Тукай.
ХАНТ и. Угро-фин теллэре группасына кергэн Ханты-Манси милли округында яшэуче халык атамасы (элек остяклар дип йертелгэн). II с. мэгъ. Шул халыкка менэсэбэтле. Хант теле. Хант биюе.
ХАНЧА и. 1. Хан хатыны. [Гарэп:] Байлык, uieh-рэт тугел телэгем. Сарай ечен эрни йерэгем. Тик кадерле ханчам кырында Корбан булсам икэн юлыц-да. Ф. Бурнаш.
2.	Хан нэселеннэн булган хатын-кыз.
ХАНЫМ и. кит. Кияугэ чыккан хатын (гадэттэ анын исеменэ ялгап, хермэт белэн эйтелэ). Вэсилэ дигэне шушы кара кузле ханым узе булып чыкты. Ф. Хесни.— Менэ хэзер Мэдинэ туташ белэн кичэ-лэребезнец йолдызы булган Гелнур ханымны таныш-тырыйм. К. Нэжми. II Таныш булмаган хатын кешегэ карата эйтелэ. Яшь ханым шэлен, урындыгын иплэп бетерергэ елгерэ алмады, берэу ишектэн кереп — аныц кузлэрен каплады. Г. ИбраЬимов. II Таныш булмаган хатын кешегэ хермэтлэп мерэжэгать иту сузе буларак кулланыла.— Лэкин авыр булса да эйтим, ханым, бала минеке бит. Г. Гобэй.
ХАНЭ и. иск. 1. ей, йорт, бина. Кендэге гадэтен-чэ, Галиэкбэр агай, уз ханэсеннэн чыгып баскычка утырып. тенге каравылчыны чакырды. Ш. Мехэммэдев. Мин бу карчык ханэсендэ кадерсез, артык бер бала булганлыктан, ул мине, элбэттэ, тэрбиялэмэ-гэн. Г. Тукай.
2.	Кайбер кушма сузлэрдэ „йорт, бина“ мэгънэсен белдерэ торган икенче кисэк; мэсэлэн: кетепханэ, шифаханэ. ашханэ.
ХА'ОС и. Тэртипсезлек, чуалчыклык, буталчыклык. Ул хислэр минем уземнец йерэк томаным уртасында. иэцат хаосы эчендэ туып килгэн планета кебек аерым бер рэвешкэ кереп елгермэгэн килеш эйлэнэ. h. Такташ.
ХАРА'КТЕР и. 1. Кешенен уз-узен тотышында ча-гыла торган аеруча тотрыклы теп психик узенчэлек-лэр жыелмасы; холык. Характерлар туры килу. Йомшак характер. Кызу характер. □ [Мирсэет:] Характеры кызыграк, эмма эшлэсэ, кулыннан эш килэ торган кыз. Р. Ишморат. Атасына малаеныц шаянлыгы бик ошый йэм улыныц характерындагы бу сыйфатны устерергэ тырыша. И. Гази.
2.	Максатка ирешудэ ихтыяр кече, ныклык. Лэкин еллар буенча ялгыз зинданда утыру аны бик ватма-дымы, характерын сындырмадымы икэн? Г. ИбраЬимов. [Нурия:] Узецдэ болай характер да бар икэн бераз. РЛ Ишморат.
3.	Нинди дэ булса предметный физик яки психик куренешлэренен теп, асыл узенчэлеклэре жыелмасы. Я\ир асты байлыкларыныц характерын билгелэу. □ Укчы ротадан разведкага э^ибэрелгэн Газинур отделениесенец бурычы йезцум алдыннан дошман оборонасыныц характерын ачыклау иде. Г. Эпсэлэмов.
4.	эд., сэнг. Бер тер кешелэргэ хас узенчэлеклэрне гомумилэштереп биргэн образ, тип. [Команда] Л(э-лэш, иэцтимагый бер тип булудан бигрэк, психологик характер итеп бирелэ. Г. Нигъмэти.
5.	Нэрсэнен дэ булса эчтэлеге, асылы Ьэм узенэ генэ хас билгелэре, сыйфатлары, узенчэлекле ягы. Чорныц характерын исэпкэ алу. I I Пьеса характерын ныграк ачу ечен берничэ сурэтне алып карыйк. Г. Нигъмэти.
ХАРАКТЕРИСТИКА и. 1. Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса хас сыйфатлар, узенчэлекле яклар турында бэя-лэмэ, тасвирлама. Ак сакаллы, кузлекле бер профессор [университетны] бетереп чыгучы студентларга кы скача характеристика бирэ. М. Гали.—Уенга борырга азапланма, Гаяз, син аларны чынлап эйттец
ХАР
363
ХАС
кам дерес эйттец, дерес характеристика бирдец син мица. М. Эмир. || эд. Матур эдэбиятта персонажга бирелэ торган тасвирлама, сурэтлэу.
2. Кемнен дэ булса хезмэте Ьэм жэмэгать эшчэнлеге турында рэсми рэвештэ бирелэ торган язма бэялэмэ. Уземэ узем характеристика, рекомендация бирэ ал-мыйм бит инде. М. Жэлил.
ХАРА'КТЕРЛАНУ ф. I. Теш. юн. к. характерлау. Уцай кэм кире яктан характерлану.
2. Нинди дэ булса узенчэлеклэре белэн аерылып тору, узенэ генэ хас билгелэре булу. Б. Такташныц совет поэзиясендэге юлы—вак буржуаз бунтарь-лыктан башлап,----социализм иленец герлэп чэчэк
атуы кэм анда яца кешелэр, куп санда геройлар туа баруын курсэтугэ килеп atqumy белэн характер-лана. Г. Нигъмэти.
ХАРА'КТЕРЛАУ ф. Кемнен яки нэреэнен дэ булса узенэ генэ хас билгелэрен, узенчэлеклэреи курсэту, характеристика биру. Дзучыныц им;ат портретын характерлау. II Сурэтлэу, тасвирлау. [М Гафури] байныц хэлен шушы сузлэр белэн характерлый. М. Жэлил.
ХАРА'КТЕРЛЫ с. Узенчэлекле. Характерлы урын тоту. I I деэрдэ зур урын тотмавына карамастан, Хэмзэ байныц кибетчесе Фатих та — характерлы образларныц берсе. М. Гали. Ул чуар публиканыц тагын бер характерлы ягын эйтеп утэргэ кирэк. Г. Гали. | хэб. функ. Югарыда эйтелгэнчэ, студия еллары яшь татар композиторларыныц им;ат ак-тивлыгы кутэрелу белэн характерлы. М. Жэлил.
(Кемнен яки нэреэнен дэ булса узенэ генэ) хас булган. Язучыныц узенэ характерлы им;ат буяулары, конкрет бер идеяне эцанландыруга кирэк булган ма-териалларны сайлый кэм урнаштыра белуе узенчэ булуы мемкин. h. Такташ. | хэб. функ. Минем [зур малай] узенэ аерым характерлы. А. Эхмэт.
ХАРА'КТЕРСЫЗЛЫК и. Ныклы характеры булмау, чит погынтыга тиз бирелучэнлек.— Бу тешецне эйт-сэц, мин узем дэ эллэ нилэр куреп. мэйханэ килеп бетэм. Тешкэ ышану характерсызлык ла ул. Н. Исэнбэт.
ХАРАМ и. к. хэрэм. Калэм кулда була торып. яшь шагыйрьгэ, Мэгълумдер ки, курку берлэн ерку харам. Г. Тукай.— дгэр шушы Хэлилнец кулыннан Галиябануны тартып ала алмасам, Исмэгыйль исеме мица харам булсын! М. Фэйзи.
ХАРАП 1. с., хэб. суз функ. Куркыныч, коточкыч, бик начар.— Авылныц кырыйдагы ейлэре бигрэк харап: аларныц ей башлары эллэ кайчан урам уртасы белэн тигезлэнгэн, капка, читэн дигэннец эзе дэ кал-маган. Г. ИбраЬимов.— Суга тешкэн ядрэлэр шарт-ласа, харап икэн. К. Тинчурин.
2. рэв. мэгъ. сейл. Бик, искиткеч.— Харап суса-дым. Эчэсем килэ. Г. Колэхметов. Колхозда элитен чэчкэннэр иде. Ул харап та [шэп булып уцган иде. Э. Касыймов.
3. ы. сейл. Упкэ катнаш гажэплэнуне яки искит-мэуне, иронияне белдерэ.— Харап инде, тубы белэн уйнарга да ярамый. А. Шамов. [Нурия Разияга:] Сез бик тирэн карыйсыз инде [мэсьэлэгэ], бер дэ харап! Р. Ишморат.— Бик харап инде синнэн 'башка кеше таптаучылар аз иде. Т. Гыйззэт.
Харап буду — 1) Ьэлак булу. встенэ ябырылган бэладэн аз гына харап булмыйча калды ул. Ничек булса да булды, эмма кургаш пуля Мэдинэнец башы естеннэн сызгырып очып китте. Г. Минский; 2) бэ-хетсезлеккэ тешу, бэла-казага, берэр кунелсез хэлгэ очрау.— Кара эле. сица эйтэм, соц ул акчаларыцны читек балтырыцнан тешереп югалтып. харап бул-массыцмы? Г. Камал; 3) жимерелу, яраксыз хэлгэ килу, юкка чыгу (бина. корылма, машина Ь. б. ш.);
4) бозылу, сутелу, тормышка ашмау (эш, план Ь. б.). Саттаров, эшнец тэмам харап булачагын сизеп кэм ничек кенэ булса да аны булдырмый калырга тзлэп, ялварулы тавыш белэн кычкырып э^ибэрде. А. Шамов. Харап иту—1) к. Ьэлак иту. Ул, денья кадэр биектэн сикереп, узен харап иткэн. Ф. Бурнаш;
2) жэфалап, интектереп бетеру.— [Атны] харап иткэн бит бу, Сабир бабай,— дип кычкырды ул ачу белэн.— Кем шул тиле малайга ат бирде? Г. Эпсэлэмов; 3) ватып, жимереп эрэм иту. Лбау, йезе кара булгырлары, сет чулмэген харап иткэннэр. Б. Такташ; 4) бэхетсезлеккэ тешеру, бэла-казага дучар иту. — Бу йезе кара Шеэ^аг мине харап итмэсме икэн инде? Г. Камал; 5) юкка чыгару, жимеру (эш, план Ь. б. ш.). [Гэукэр:] Бер кешегэ генэ эйтеэц дэ, бетен конспирацияне харап итэрсец,-----провокаторлык
иткэн кебек буласыц. Г. ИбраЬимов. [„Батан" пио-нерлары].---теллэре тик тормау аркасында. эшне
харап итеп ташладылар. Г. Гобэй.
ХАРИКЫЛГАДЭ с. иск. кит. Гадэттэн тыш.— Аннан мин сезгэ харикылгадэ булган бер серемне чиш-мэкче бу лам. Т. Гыйззэт.— дгэр дэ бик зур. хэтта харикылгадэ бер вакыйга булып, шул вакыйганы кур-гэндэ кинэттэн гакылына килмэсэ. дэва белэн генэ терелтергэ зур емет куренми. Г. Камал.
ХА РИТА и. иск. Карта. Дицгез харитасы. □ [Га-рифэцан:] Штат — бик яхшы эш, эне.и, эмма лэкин. кайда соц ул? Харитасын гына ясап элдегез бит эле сез аныц. Н. Исэнбэт.
ХА’РТИЯ и. I. Нэреэ дэ булса язылган пергамент, папирус; гомумэн борынгы кулъязма, документ.
2. Урта гасырларда: нинди дэ булса хокуклар, ир-кенлеклэр бирэ Ьэм шуны раслып торган документ, грамота.
3. Ижтимагый-политик эйэмияте булган документ, декларация. Дэрт яцгырап иркен'сулыш алган Хезмэт яшьлэренец эцырында. Без э^ырлыйбыз азат ха-лыкларныц Беек хартиясе турында. М. Жэлил.
ХАРЧЕ'ВНЯ и. иск. Трактир, кабак. Станицадан килгэн безнец бер казачий, атын урамдагы баганага бэйлэп. харчевняга кергэн. Э. Фэйзи.
ХАРЧЕ'ВНЯЧЬ! и. иск. Харчевня тотучы, харчевня (кабак) хужасы. Уенныц тэмен белеп уйнаучыларныц берсе телкегэ охшашлы озынча чандыр йезле. озын борынлы харчевнячы Мебаракша иде. К. Тинчурин.
ХАРЧИ и. сейл. Ашамлык, азык-телек.— Сица да. харчи ечен йаман тули алмый торам бит эле. К. Нэжми.
ХАРЧО и. Кавказ халыкларында: сарык ите белэн ярма салып пешерелэ торган шулпалы аш тере.
ХАС с. 1. Кемдэ яки нэрсэдэ була торган, кем яки нэреэ ечен характерлы. Аныц кунак кешегэ хас тыйнаклык белэн ихтирам сизелеп торган йезендэ кэм авыз кырыйларында хэзер дэ шаянлык билгесе бар кебек иде. Г. Бэширов. Бу сыйфатлар. элбэттэ. бер Сираэ^ига хас сыйфатлар гына тугел. М. Гали. Безгэ хас тугел елау, сыкрану. М. Жэлил.
2. сейл. Ачыктан-ачык, теп. Большевиклар эйтэ: „Бу деньяда Ярлы халык хекеме йерсен, дип, Ярлы эшчелэрнец хас дошманы — буржуйларныц тамыры корсын!" — дип. Ш. Бабич.
3. рэв. мэгъ. сейл. Махсус, атап.— Белэсецме, Аркаша, хас синец ечен татар пэрэмэче пешердем. Э. Айдар.— Хас минем ечен карават алып кереп куйдык. А. Расих.
ХАСИД и. иск. Кенче, кенлэуче, кеилэшуче. Бэгъ-зе э^айил серец белеэ. арттан тешэр,---Хасидлар
бэйлэнергэ хэзер торыр. М. Гафури.
ХАСИЛ: хасил булу — барлыкка килу, бар булу. дгэр илгэ таратсац бер хэзинэ, Бер акчадан тешэр
ХАС
364
ХАТ
hap ей беренэ. Бер акчадан эгэр алсац алардан, Еу-лыр hap кендэ хасил бер хэзинэ. Дэрдмэнд.
ХАСИЯТ и. 1. Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса хас сыйфат, узлек, узенчэлек. Бу эфэнде озын буйлы вэ киц эцилкэле кеше булып. шул хасиятлэрнец кадерен узе белэ иде. Ф. Эмирхан. Лэкин Мохтар бу малайда куцелне узенэ тартырлык йичбер хасият тапмый. Ш. Камал. II Узенчэлекле як. Гыйльманов елгадагы кайсы култыкларныц нинди хасиятлэре барлыкны сейлэргэ кереште. Ш. Камал.
2. Файдалы як, унай як, естенлек. Кечле рух, таза кул. киц кукрэк Кайсы якта булса. шунда хасият кубрэк. Г. Камал. Ул кешене яшэртэ йэм яцар-тып э^ибэрэ торган хезмэтнец гаэн;эеп бу хасиятен, шушы кечнец серен ‘ тагын да тирэнрэк ацлый башлый. Г. Бэширов.
ХАСИЯТЛЕ с. кит. I. Игелекле, шифалы, файдалы; бэхет китерэ торган; изге.— \Рамазан ае\ иц ха-сиятле ай инде ул. Китап эйтэ: аныц йэрбер кенен-дэ m;ums:tiu мец хасият бар. ди. Ш. Камал. Вахит, шундый авырлыкларны берничэ ргт татыганнан соц гына. ул .хасиятле догалар" ны укуын сирэклэтте. М. Гафури.
2. Саклап, пехтэлэп, тукми-чэчми тота торган, экономияле, нэрсэнен дэ булса кадерен белэ торган. Хасиятле карчык. Бик хасиятле кеше.
ХАСИЯТЛЭНЕП рэв. Жайлап, жентеклэп, иплэп, пехтэлэп. Актырнак-----бик хасиятлэнеп туше бе-
лэн сузылып эцирдэ ята. М. Гали. Болар Европа ысулында киенгэн, лэкин башларына эшлэпэ урынына ак ефэк яулыклары ечпочмаклап купшы кызларча хасиятлэнебрэк бэйлэнгэн ике кыз иделэр. Ф. Эмирхан.
ХАСИЯТЛЭП рэв. Саклап, кадерлэп, пехтэлэп. Бэйрэмнэрдэ генэ, хасиятлэп кенэ кия торган бердэнбер костюмын [Хэбир] ешрак киде, укырга да шуныц белэн китте. Ш. Хесэенов.
ХАСЛАУ ф. Багышлау, атау, билгелэу- Ул тастымаллык кебек ак киндерлэрне, аца хаслап, кубрэк сукты. М. Гафури.
ХАССЫНУ ф. сир. к. хесетлэну.
ХАСТА и. сейл. к. хэстэ. Хаета булу. Тир хастасы.
ХАТ и. Нэрсэ дэ булса хэбэр иту, хэл-эхвэленне, уз фнкерлэренне, хиелгренне белдеру ечен берэрсенэ жибэрелэ, тапшырыла торган язу. Рэсми хат. Мэ-хэббэт хаты. Ачык хат. I I — Хатыцда балалар-ныц кендэлек торлышлары. ничек тэрбиялэнулэре турында язуымны сорыйсыц. Г. Кутуй. Хаты килэ, сузе килэ, сейлэшергэ узе юк. Жыр. II Конкертка салып, почта аша жибэрелэ торган язмаларнын бер тере. Элек тэ хатлар бик озак килэ иде, хэзер — адрес аллашынгач, тагын да озаграк йерер инде.
Г. Эпсэлэмов.
ХАТА и. I. Язуда, хисаплауда ясалган ялгыш. Газинурныц карап укуы, сейлэшуе ярыйсы булса да, язуда аныц хаталары шактый иде эле. Г. Эпсэлэмов. II Эштэ, тормышта ясаган ялгышлык, дерес булмаган эш. Хэлим узлэре эшлэгэн хатрныц тезэтелэ башлаганын куреп шатланды. Г. Гобэй. Киресенчэ, соцга калып булса да, ул дереслекнец кузенэ туры карарга йэм------хатасын тезэтергэ кеч тапты.
Г. Минский.
2. Гаеп.— Анысы минем хата. Мин аны хэзер генэ ацладым. Каз. утл.
3. рэв. мэгъ. Ялгыш, киресенчэ. Хата сейлэу. О — Минем яхшы телэк белэн эйткэн сузлэремне син шулай аклыйсыц икэн, ул бетенлэй хата ацлау. Ш. Камал.
ХАТАЛАНУ ф. Хата жибэру, хата эшлэу, ялгышу. Лэкин эсэрдэ Давыт йэм югарыда куреэтелгэн шэ-хеслэрдэн башка кайарманнарны юк дисэк. хата-ланган булыр идек. Г. Нигъмэти. Шулай да Хэдичэ куцеленэ шик теште. .Ай-йай. хаталанам бугай!” — диде. Г. Бэширов.
ХАТАЛЫ с. Ялгышы булган, ялгыш, дерес булмаган, хата булган. Хаталы диктант.
ХАТАЛЫК и. Ялгышлык, ялгыш, хата; тегэлсезлек, житешеезлек. Апа аца йомшак тавыш белэн: фэлэн дэ тегэн, Шэрифэ эби, хаталык булган, дурт аяклы ат та абына, ди. А. Шамов.— Аныц хаталы-гын тешендеру безгэ фарыз. М. Фэйзи.
Хаталык кылу — к. хаталану. Ah! Мин никадэр хаталык кылдым, юк хыялларга алдандым. Ш. Мехэммэдев.
ХАТИМЭ и. иск. кит. 1. Нэтижэ, йомгак. Капка янындагы фаэк;ига бу еметлэрнец вэ ул планнарныц йэммэсенэ, йэммэсенэ берьюлы хатимэ бирде. Г. ИбраЬимов.
2. Максат, телэк. Ул узенец куптэн кеткэн вэ куптэн телэгэн хатимэсенэ иреште. Ф. Эмирхан.
3. эд. Сонгы суз, эпилог. Рисалэ хесне хатимэ белэн тэмам буладыр. Ф. Эмирхан.
ХАТИРЭ и. кит. к. истэлек (1—2 мэгъ.). Хатирэ дэфтэре. I I Хэсэн карт хакында эбинец куцелендэ бик куп яхшы хатирэлэр калган. М. Гали. Тик хатирэ булып кала яшьлек, Утэ гомер, чэчлэр агара. Ф. Кэрим.
ХАТЛА1ГУ ф. сейл. Хат алышу, хат язышу, язы-шу. Баман да, сш курсшмэсэк тэ, хатлашабыз. III. Камал.
ХАТ-ХЭБЭР эн;ый. и. Исэнлек-саулык,* иминлек, яналыклар Ь. б. рурында хат яки башка юл белэн ирешелгэн хэбэр. Хат-хэбэр юк, улде охры диеп. Ашыкмагыз дога кылырга. А. Алиш.
ХАТ-ХЭБЭРСЕЗ рэв. Эзсез, бетенлэй хэбэрсез. Хат-хэбэрсез югалу.
ХАТЫН и. 1. Аерым бер сыйфатларга, табигый узенчэлеклэргэ ия буларак, ир женесенэ капма-каршы женестэге кеше.— Хэйбулла абзый, тол хатын еендэ сица чэйлэр эчеп утырырга ярамас. Ш. Камал.— Безнец килэчэк буыннар хатын-кызларны хатын булган ечен генэ тугел, э кеше булган, иптэш булган, беек тезелештэ бергэлэп эшлэгэн ечен дэ сеярлэр. А. Шамов. || Кыз баладан Ьэм усмер кыздан аермалы буларак, шул ук женестэн, лэкин олырак яки балигъ булган кеше. Булмэдэ болардан башка бер хатын, ике кыз йэм эби бар иде. Каз. утл. II Ирдэге яки ирдэ булган ана женестэге кеше. Моны — хатынмы, ту-ташмы, белмим, эйтерсец, гомеремдэ беренче курэм. Г. ИбраЬимов. Нидэн шундый шэфкатьле, яхшы куцелле кыз Фэхерниса ун ел эчендэ зэБэр, холыксыз хатын булып киткэн? Ф. Эмирхан.
2. Иренэ карата менэсэбэттэ: никахланган тормыш иптэше. [Шэмгун:\ Хатын белэн бала-чагаларны теяп каенатайларга кунакка эцибэрдем. Т. Гыйззэт. Прне келдергэн дэ хатын, белдергэн дэ хатын. Эйтем.
3. с. мэгъ. купл. хатыннар. Хатын-кызлар ечен билгелэнгэн, аларга караган. Хатыннар ягы (булмэ-се). Хатыннар палатасы.
ХАТЫН-КЫЗ эцый и. Ирлэргэ капма-каршы женестэге кешелэр, шэхеслэр. Ольга Александровна ирен башка хатын-кызлардан кенлэшеп килде. Г. Эпсэлэмов. Урам уртасына чыгарып куелган кечкенэ ялан-гач естэл тирэсен бик куп халык сырып алган: up-ат, хатын-кыз. карт-коры,----йэммэсе шул ти-
рэдэ урала- М. Эмир. II с. мэгъ. Хатын-кызларга менэсэбэтле. Хатын-кызлар мэсьэлэсе. Хатын-кызлар
ХАТ
365
ХЕЗ
гигиенасы. II с. мэгъ. Хатын-кызларга хас. Хатын-кыз авыруы.
ХАТЫНЛЫ с. вйлэнгэн, хатыны булган.— Ичмаса бер генэ ел булса да хатынлы булып. калыйм дим. А. Шамов. Ул бетен йортлы, хатынлы, акчалы, маллы иде. Н. Исэнбэт.
ХАТЫНЛЫК и. 1. Хатын булу.— Ул узенец яшь хатынлыгы, матур еланлыгы белэн минем башымны эйлэндерергэ^ тырышты. Г. ИбраЬимов.
2. кимс. Йомшаклык, жебегэнлек, кечсезлек Ь. б. ш. сыйфатларга ишарэ итеп хурлау сузе. [Хесэен:] Син, анасы, хатынлыгыца барасыц. Бу урында елап эш чыкмый. Ф. Эмирхан.
3. рэв. мэгъ. юнэл. кил. форм, хатыилыкка. Хатын итеп, хатын булып.— Мэфтуха узлэрендэ торган Хэйретдингэ кече хатынлыкка бара, ди. Г. Камал. — Ул: ,Гайния, килэсецме хатынлыкка?" — дигэн булып канга тоз сала. Г. Минский.
ХАТЫНША(К) и. сейл. кимс. Хатын-кыз эшен эшлэп, хатын-кыз арасында кысылып йеруче ир кеше. | с. мэгъ. (Мине) иске карашлы, саран, хатыншак егет дилэр. Соц. Тат.
ХАТЫНШАЛАНУ с. Артык вакчылланып, хатын-кыз эшенэ кысылу. Ул савымчылар арасында хатын-шаланып йермэс. С. Рафиков.
ХАФА и. Борчу, кайгы. эч пошу. Сэфэр чыккач, кешенец куцеле ачыла. хафасы тараладыр. Ш. Мехэммэдев.— Синец хатыцны алгач, хафамнан еч кен эчендэ ун еллык картайдым. Г. Камал.
Хафа булу — борчылу, кайгыру. Хафа булмагыз, Марьям бикэ! Аныц ечен мин Ьэрвакыт хезмэт естендэ. Ф. Бурнаш. Хафа чигу — хафалану. Хафага салу (тешеру) — борчу, борчуга салу.— [Сафиулла] кен саен тавыш чыгарып. бетенебезне хафага салып, — без не ташлап чыгып китте. М. Гали. Хафага тешу — борчыла башлау, кайгыга калу. Сабый эле Ьаман, энисенец хафага тешкэнен ацламыйча, кулын чэбэклэп. кейли бирде. Г. Гобэй.
ХАФАЛАНДЫРУ ф. сир. к. хафалау.
ХАФАЛАНУ ф. Борчылу, кайгыру. тынычсызлану, эч пошу. Балаларныц сэламэтлеге турында хафалану. □ — Юк, Хафиза, син бер дэ алой хафаланма. этилэ-рец---бер дэ алай тиргэмэслэр. Г. Камал.— Ярый,
ярый, Ьич хафаланма, берэугэ дэ зарланма. А. Алиш. II Борчылу, мэшэкатьлэну, тынгысызлану.— Менэ Сез, Галия ханым, Рэйян дигэн кешене Ьэрвакыт сугэ торасыз, э ул Сезнец ечен хафаланып йери. Г. Колэхметов. Тимери кунаклар алдында . Чулпан"ныц оятка калуына нишлэргэ белмичэ хафаланып йери иде. Г. Бэширов.
ХАФАЛАУ ф. Борчу, кайгыга салу, эч пошыру; тынгысызлау. Яцгырбай кызын урлаучы егетнец ыру-гысына, йортына килгэн кебек хэллэр боларны бераз хафалый иде. Г. ИбраЬимов. II Борчу, мэшэкатьлэу, тыигысызлау. [Фельдшер:] Бер дэ юкка кеше хафалап йерилэр. Ш. Камал.
ХАФАЛЫ с. Борчулы, кайгылы. Хафалы уйлар белэн йеру. Хафалы тавыш белэн сейлэу. □ — Зыя, син анаца карама, ул бик хафалы кеше, юл ярагыц-ны. алачак эйберлэрецне узец барла. уЗец тутыр. Г. ИбраЬимов. II Тынгысыз, Ьэрвакыт кем яки нэрсэ дэ булса турында кайгыртып, борчылып йеручэн. Хафалы эщан. □ — Бигрэк тэ хафалы кеше инде син, Тимергали абзый. Г. Бэширов.
ХАФАСЫЗ с. Гамьсез, ваемсыз. Хафасыз кеше — хатасыз кеше. Эйтем. | рэв. мэгъ. Бу кен ашарыма бар дип, хафасыз бушка йермилэр. М. Гафури.
ХА-ХА, ХА-ХА-ХА аваз. ияр. Хахылдап, кычкырып келу тавышын белдерэ. Бэр тарафтан —
.ха-ха-ха" дигэн тавышлар ишетелэ. Ш. Мехэммэдев.
ХАХЫЛДАУ ф. Каты кычкырып келу. [Габидулла:] Бу хэтле хахылдагач, хэлегез бик мешкел тугел, курэсец? Г. Минский.
ХАХЫЛДАШУ ф. Урт. юн. Берьюлы берничэ кешенен каты кычкырып келуе турында. [Теркем] акы-рышып, берсеннэн-берсе яман хахылдашып тачанка артыннан ташланды. Г. Бэширов.
ХАЧ и. Кызыл Хач Жэмгыяте эмблемасы (кушу билгесен хэтерлэткэн кызыл тестэге фигура). Ул арада ак халатлы, ак яулыклы, халатыныц изуендэ кызыл материядэн тегелгэн зур хач куренеп тора торган яшьрэк кенэ бер сестра килеп керде. М. Гали.
ХАЧЛЫ с. Кызыл Хач Жэмгыятенен эмблемасы тешерелгэн. Госпиталь узенец вакытлы чатырларын корып экибэрде Ьэм яцадан аныц кызыл хачлы ак флагы экилферди башлады. Г. Эпсэлэмов.
ХАЖ и. иск. дини. Меселманнарда: гыйбадэт кылу ечен билгелэнгэн изге урын — Мэккэ шэЬэре. Тормыш керэшендэ бу актыккы чараларыннан да мэхрум ителгэн Ж,элэш мулла илен. кенен ташлап хаэцга китэ. Г. Нигъмэти.— Мин узем дэ бик яхшы белэмен: зэкят биру, хаэкга бару савап икэнен. Ш. Мехэммэдев.
Хаж кылу — Мэккэ шэЬэренэ барып гыйбадэт кылып кайту (ислам диненчэ, аллага табынунын ин изге ноктасында булу).
ХАЖИ и., иск. Меселманнарда: Мэккэ шэЬэренэ барып гыйбадэт кылып кайткан кешегэ бирелэ торган исем, дэрэжэ Ьэм шул исемне, дэрэжэне алган дин эЬеле, диндар. Ишекне барып ачкач, номерга Эхмэт-сафа агайныц дусты — Гайнулла хаж;и килеп керде. Ш. Мехэммэдев. Садыйк хаэк;и тэрэвих намазыннан кайтып чэй эчэргэ утырган гына иде, ейалдында ишек каккан тавыш ишетелде. Ш. Камал.
ХАЖЭТ и. иск. кит. к. кирэк (1 мэгъ.). Газета нэшер итеп. уз хаэкэтлэрен бетен миллэткэ дэ ац-латмакчы булалар. Ф. Эмирхан. | хэб. функ. Мэкэр-эк;э бирэчэклэренэ акча бик хаж^эт. Ш. Мехэммэдев. [Кэрим] артыннан аныц узенец йеруе Ьич хаэ^эт тугел: кибетчелэренэ генэ кушар. Г. Камал.
ХАЖЭТХАНЭ и. иск. Бэдрэф, эбрэкэй.
ХЕДЕР и. а.-х. Комбайннын иген сабакларын кисэ торган ургычы. Сул якта, шаулап,-------бункерга
коры, авыр арыш коелды Ьэм хедер артыннан чип-чиста булып кыркылган тигез камыл тырпаеп калды. Н. Фэттах.
ХЕЗМЭТ и. 1. Кешедэн акыл яки физик кеч талэп итэ торган максатлы эшчэнлек, эш. Безнец илдэ тиц-сез хезмэт белэн Социализм йорты тезелэ. М. Жэлил. Балаларыныц шулай хезмэт эчендэ кайнап усу-лэренэ шатланды ул. Г. Гобэй. II с. мэгъ. Хезмэткэ бэйлэнешле. Хезмэт дисциплинам.. Хезмэт кунекмэ-лэре. □ Килде безгэ дэртле эшнец Ж,анлы хезмэт бэйрэме. М. Жэлил. II с. мэгъ. Хезмэткэ нигезлэнгэн. Хезмэт тэрбиясе. Хезмэт мэктэбе. Хезмэт коло-ниясе.
2.	Кешедэн акыл яки физик кеч талэп итэ торган эш нэтижэсе буларак фэнни, эдэби яки берэр терле сэнгать эсэре. Гади бер авыл куренешенец [картина-да] менэ шундый сокланып карарлык.-----хэтта ур-
нэк алырлык хезмэт булып чыгуы мине бик кызык-тыра. Г. Бэширов. II купл. хезмэтлэр. Фэнни журнал яки жыентык исеме. СССР Фэннэр академиясенец Тел институты хезмэтлэре.
3.	Кеч, энергия.— Хезмэтецне кызганмасац, уцыш-ны башка культуралардан да кубрэк бирэ у л [бодай]. Г. Гобэй.— Мин, ул кыл бнртегедэй нэрсэлэрне ял-гап, аз хезмэт тукмэдем. Д. Аппакова. II Тырышлык.
ХЕЗ
366
хик
Докторларныц берэр сэгатьлек хезмэтлэреннэн соц Мицсылу тэмам терелеп житеп, тигез кэм куэтле тын ала башлады. Ф. Эмирхан.
4.	сейл. Эш (урыны), вазифа. Язучылык хезмэте. □ [Мирвэли:] Урман каравылчысы булу бик э^аваплы хезмэт ул. Т. Гыйззэт.— Берэр э^ирдэ хезмэт табып булмас микэн? М. Гафури. Директорлык хезмэтен-нэн тыш, узе — тарихтан, хатыны------биологиядэн
укыта. Э. Еники.
5.	Армиядэ булу, хэрби бурычны утэу- Борынгы вакытта егерме биш ел хезмэттэ йери торганнар иде. М. Гафури.— Нургалине [заводка] урнаштыру Жицелрэк, ченки ул яца гына хезмэттэн кайткан, солдатларны беренче чиратта алалар. Т. Гыйззэт.
6.	Кайбер атамалар яки хекумэт тарафыннан бирелэ торган мактаулы исемнэр составында кулланыла. Хезмэт даны. Хезмэт Кызыл Байрагы ордены. □ — Яхшы эш урнэге курсэткэн колхозчыларга Социа-листик Хезмэт Герое исеме биру дигэн суз белэсец ни дигэн суз? Р. Ишморат.
Хезмэт кенэгэсе (дэфтэре)—эшче яки хезмэт-кэрнен эш стажы, булэклэнуе, макталуы h. б. язып барыла торган документ. Эшкэ кабул ителгэн граж-даннарга администрация хезмэт кенэгэсе бирэ. Соц. Тат. Мин алдым да, Никтер кызыксынып, Хезмэт Оэфтэрецнг карадым. М. Жэлил. Хезмэт иясе — уз хезмэте белэн кен куруче, хезмэтчел халык. Хезмэт иялэренец алдынгы елеше, партизан отрядларына оешып, Кызыл Армиягэ ярдэмгэ чыкты. Г. Гобэй. Хезмэт иту—1) акыт яки физик хезмэт елкэсендэ эшлэу. Габдулла. Сафин белэн бергэ, бер галантерея магазинында приказчик булып хезмэт итэ иде. Ш. Камал; 2) армия хезмэтен утэу, хэрби хезмэттэ булу. Ул солдат вакытта артиллериядэ хезмэт иткэн. М. Гали; 3) хезмэтче булу, ялланып эшлэу, ялчылык иту. д син, дускай, кайсы илдэ соц, Нинди байда хезмэт итэсец? 3. Мансур; 4) нинди дэ булса башка бер нэреэ вазифасын утэу, нэрсэне дэ булса алмаштыру, берэр нэреэ урынына кулланылу, файда-ланылу. Шешэнец авызыннан чыгып торган кумерле тасмага карап. Белеем апа аныц лампа урынына хезмэт иткэнен белде кэм шырпы сыза башлады. Г. Гобэй. Хезмэт курсэту — 1) к. хезмэт иту (1 мэгъ.); 2) нэреэ белэн дэ булса тээмин иту, халык ихтыяж-ларын канэгатьлэндеру. Дэулэт сэудэсе кубесенчэ шэкэр кэм промышленность районнары халкына хезмэт куреэтэ. Политэкономия. Хезмэт кене — колхоз-чыларнын эшлэрен исэпкэ алып, колхоз доходында аларныц елешлэрен билгелэу берэмлеге. Кичэ Абдул елга сигез йезлэп хезмэт кене алуын сейлэде. М. Жэлил. Хезмэт хакы — эш хакы. Алафузовлар эш ташлаганнар. Хезмэт хакын арттыруны, ике мастерны эштэн чыгаруны, эш вакытын киметуне сорыйлар. И. Гази. Хезмэт >цимеше — нинди дэ булса эшнен нэтижэсе. Таулар. урманнарны кисеп узган, Герлэп торган тимер юлларда Эшелоннар агыла байлык теяп,— Безнец хезмэт э^имеше боларда. Э. Исхак.
ХЕЗМЭТКЭР и. 1. Житештеру (1 мэгъ.) белэн турыдан-туры менэсэбэткэ кермичэ, акыл хезмэтенен терле елкэлэрендэ эшли торган кеше. Фэнни-тикше-рену институты хезмэткэре. Сэудэ хезмэткэрлэре. Техник хезмэткэр. □ Минем алда басып торган ярым эшче. ярым хезмэткэр кыяфэтендэге 50— 55 яшьлэрендэге кеше мине узенец скрипка моцнары белэн сихерлэде. А. Шамов.
2. иск. к. хезмэтче (1 мэгъ.).— Хезмэткэрец эме-рецэ хэзер. М. Фэйзи. [Усал кеше] хезмэткэрлэрен Жибэрде. Алар жирдэн зур ташлар казып, дицгезгэ ыргыта башладылар. Г. Колэхметов.
ХЕЗМЭТТЭШ и. Кем белэн дэ булса бергэ, бер урында хезмэт итуче, бергэ эшлэуче. Шимбэ кичендэ. мин кич уйламаганда, хезмэттэшем Арслан килеп керде. Э. Касыймов. || с. мэгъ. Кем белэн дэ булса бергэ эшли торган. Хезмэттэш дусларны очрату.
ХЕЗМЭТТЭШЛЕК и. 1. Нинди дэ булса эштэ кат-нашлык, ярдэм. Хезмэттэшлек курсэту.
2. Берэр елкэдэ бергэлэп, кинэшлэшеп алып барыла торган эш-хэрэкэт, эшчэнлек. Экономик хезмэттэшлек. □ СССР халыклары арасында беек дуслык кэм узара хезмэттэшлек, бергэ эшлэу прин-цибы яши. М. Жэлил. Социалистик лагерь иллэренец экономикасын кутэру ечен фэнни-техник хезмэт-тэшлекнец зур экэмияте бар. Политэкономия.
Хезмэттэшлек иту—1) кем белэн дэ булса бергэ-бергэ бер терле эшчэнлек алып бару; 2) берэр учреждение хезмэткэре булу. .Вакыт' редакциясендэ хезмэттэшлек иту.
ХЕЗМЭТЧЕ и. 1. Революциягэ кадэр: байларда физик хезмэт (авыр, кара эшлэр) башкаручы. Хезмэтче булып яллану. □ Озакламый. ике ат жигеп, Малик-ныц хезмэтчесе Эхмэтсафа килеп житте. И. Гази.
2. к. хезмэткэр (1 мэгъ.). Ул--хэзер жиРле
оешмаларда жаваплы хезмэтче. Г. ИбраЬимов. Хэз-рэт бетен кече белэн сэхнэ хезмэтчелэре кулыннан ычкынырга тырыша. Ф. Эмирхан.
3. куч. Кемнен яки нэреэнен дэ булса интересы ечен тырышучы, анын уцышлары ечен хезмэт итуче. Депутат — халык хезмэтчесе.
ХЕЗМЭТЧЕЛ с. Уз хезмэте белэн кен курэ торган, хезмэт белэн яши торган. Хезмэтчел сыйныф. □ Интервент кэм ак банда итеге астында жэфа чиккэн эшчелэр, хезмэтчел крестьяннар теркеме кызыл частьларга кушылалар. Г. Гобэй.
ХЕЗМЭТЧЕЛЕК и. Хезмэтче булу. Гомерне хез-мэтчелектэ уткэру.
ХЕЗМЭТЧЭН и. сир. Нинди дэ булса хезмэт елкэсендэ эшлэуче (фэнгэ, культурага менэсэбэттэ кулла-нылганда „хезмэткэр" (1 мэгъ.) сузенэ туры килэ). Авыл хужалыгы хезмэтчэннэре. Культура хезмэт-чэннэре.
ХЕК и. зоол. Тэрэчлелэр семьялыгыннан дингездэ яши торган ау балыгы.
ХЕ-ХЕ-ХЕ аваз ияр. Экрен генэ тавыш белэн астыртын келуне белдерэ.— Мэйтэм, усеп житсэ- кыл-ны кырыкка яра торган кыз булыр бу, хе-хе-хе. Д. Аппакова.
ХИАЗМ, ХИА'ЗМА и. 1. лингв. Фразанын икенче яртысында жемлэ кисэклэренен урынын алмаштырып кую белэн билгелэнэ торган синтаксик параллелизм (мэсэлэн, зарлана да елый. елый да зарлана). [Параллелизм кэм хиазмнар] шигырь ритмына жанлылык кэм вакыты-вакыты белэн .гасабилек' кертэ-лэр. Г. Нигъмэти.
2. анат. Куру нервларынын мидэ бер-берсе белэн кисешуе.
ХИКМЭТ и. 1. Мэзэк, кыска гына кызыклы хикэя, гыйбрэтле вакыйга.— Карбыз орлыгы турындагы хик-мэтне ишеттегезме эле сез? К. Тинчурин.— Менэ мин сезгэ бу турыда уземнец ишеткэн бер хикмэтне сейлим эле!—дип, ул пожар мичкэсе арбасыныц тэ-гэрмэче естенэ килеп утырды. М. Гали.
2. сейл. Эчке мэгънэ, сер. Бу китапныц кэрбер сузендэ зур хикмэт ята. Э. Фэйзи. II Нинди дэ булса эшнен асыл сере, еэбэбе Ьэм кызыгы.— Балык тотуныц бетен хикмэте аныц чиртуендэ. иптэш-кэй. Тик эле куп кешелэр аны ацлап жиРкермилэр. Щ. Камал. | хэб. функ. Бу ни хикмэт. туган илдэ Йолдызлар да яктырак. Э. Ерикэй.
хик
367
ХИР
ХИКМЭТИ: хикмэти хода — суз арасында гажэп-лэнуне белдеру ечен кулланыла.— Хикмэти хода, курми кургэнгэме, кайвакыт шатлыкка да елый икэн кеше. А. Эхмэт.
ХИКМЭТЛЕ с. 1. Серле, тылсымлы.— Эти. хик-мэтле сандыктан бер кулмэк чыкты, ул сица чак булыр тесле. А. Эхмэт.
2. Тирэн мэгънэле, тирэн мэгънэ белдерэ торган. Аныц зур коцгырт кузлэре. абыйсы эйтми калдырган ниндидер хикмэтле сузлэрнец серена тешенергэ те-лэгэндэй, йаман нидер эзлэнэлэр. Г. Бэширов.— Эле. }K,uhaHuia, сица сейлэргэ дэ онытканмын икэн, бая аштан соц яткач, гам;эп хикмэтле теш курдем. К. Тинчурин.
ХИКМЭТЛЭУ ф. сейл. (Эшлэп, ясап) ни дэ булса китереп чыгару.— Карт атагыз ничек итеп хикмэт-ли! Ш. Камал.
ХИКЭЯ и. 1. эд. Чэчмэ белэн язылган кечкенэ ку-лэмле эдэби эсэр. Балалар ечен язылган хикэялэр. Хикэялэр м;ыентыгы. □ Бездэ бу матур хикэялэр-нец авторын куреп танышу йэм сейлэшу дэрте куз-галды. М. Гали.
2. Нинди дэ булса вакыйга турында телдэн сей-лэнгэн инша. Бу урында без, Гаяз белэн икебез, бер авыздан Рабига эцицгэнец хикэясен булдердек. М. Эмир. Рэшат хикэясен тэмам итте йэм. м;итез генэ тибрэнеп, тэмэке кабызды. Ф. Эмирхан.
Хикэя иту — к. хикэялэу. Хикэя фигыль — эш яки хэл турында хэбэр итэ, белдерэ торган фигыль формасы. Хикэя жемлэ — уй-фикерне хикэялэу тонында тэгъбир итэ торган жемлэ тере.
ХИКЭЯЛЭУ ф. Нинди дэ булса вакыйга, баштан уткэннэр турында жентеклэп сейлэу, бэян иту яки хикэя итеп язу.
Хикэялэп биру — сейлэп биру. Аныц гадел, турылыклы, гайрэтле кеше булуын кечкенэсеннэн олы-сына кадэр экиятлэрдэге кечле, хэйлэгэ оста ба-тырлар турында сейлэгэнчэ хикэялэп бирэчэклэр. Г. Минский.
ХИКЭЯТ и. иск. сейл. к. хикэя (2 мэгъ.).— Галэк бабайныц бер хикэятен исемэ тешердем. Г. Эпсэлэмов. Аннары твннэр буенча Эбкэм хикэят сейлэгэн. Г. Тукай.
ХИКЭЯЧЕ и. 1. Хикэялэр язучы. Русларныц хи-кэячесе йэм драма эсэрлэре язучысы А. П. Чехов татар эдэбияты белэн таныш тугел диярлек. Г. Нигъмэти.
2. Матур итеп хикэя h. б. ш. сейлэуче, сейли бе-луче.
ХИЛАФ и. иск. Ярамый торган, каршы, кире. Менэ буген ул гадэтенэ хилаф бер эш кылды. Ш. Камал.
| хэб. функ. Кешегэ каты йез биру, салкын мега-мэлэ курсэту дэ аныц табигатенэ хилаф. Г. ИбраЬимов.
ХИЛАФЛЫК и. иск. Каршылык, кирелек. [Жиранта] бер адэмдэ узенэ хилафлык курсэ, ул кешегэ ачулана. 3. Нади.
Хилафлык иту (кылу) — хаксыз рэвештэ нэрсэгэ дэ булса каршы килеп эш иту. Ул аталарына карты торып булса да. кылган вэгъоэсенэ хилафлык итмэс ечен тырышты. М. Гафури.
ХИЛКА, ХЫЙЛКА и. кит. Жыелып утырган кешелэр тугэрэге мэгънэсеидэ. Мэдрэсэ дип нэрсэлэр асрый агайлар эцилкэсе. Нэкъ эче азгын мерит, мээцнун, ишаннар хилкасы. Г. Тукай. [Шэкертлэр} хэзрэткэ каршы ярты хыйлка тугэрэк булып тубык-ланып утырдылар. М. Гафури.
ХИМАЯ и. иск. Кемнен дэ булса яклавы, саклавы «арамагында булу. бйдэге йэммэ нэрсэне идарэ иту Майитап абыстайга тапшырылган булса да, чэи-
шикэрне Сэмигулла абзый Ьэрвакыт узенец хосусый химаясе астында тота иде. Ф. Эмирхан.
Химая иту — саклау, яклау, канат астына алу. Оешма уставыныц 4 нче пунктында: .Оешма узенец членнарын йэртерле юллар белэн химая итуне естенэ ала".— диелгэн. Ш. Камал. Кэлимэ бар кече йэм бар гайрэте белэн энкэсенец химая итуен те-лэ[де\. Ш. Эхмэдиев.
ХИМАЯЛЕ с. иск. Яклаулы, кемнен дэ булса канаты астында булган.
Химаяле булу — яклаулы, ихтирамлы булу. Ул олыларга карата химаяле булырга куша. А. Расих.
ХИ’МИК I и. 1. Химия белгече, химия елкэсендэ эшлэуче галим. Бетенсоюз кулэмендэ Менделеев исе-мендэге химиклар съезды эцыелган. М. Гали. II Химия укытучысы.
2.	Химия промышленносте хезмэткэре. Комиссия-нец калган ике члены химик Дурасов белэн технолог Дэулэтъяров иртэгэ иртэнчэк килеп эцитэрлэр. Ш. Камал.
ХИ’МИК II с. 1. Химиягэ менэсэбэтле. Партияле яшь инженер Габбас югары сыйфатлы мех зшлэунец химик ысулларын табуы ечен булэклэнергэ тиеш. Г. Нигъмэти.
2.	Химия елкэсенэ караган, химия фэне ейрэнэ торган. Матдэлэрнец химик узгэрешлэре. Химик эле-ментлар. Химик тээцрибэлэр. Суга химик анализ ясау.
3.	Производствода, хужалыкнын терле тармакла-рында куллануга бэйлэнешле. Химик эцитештеру. Металлны химик эшкэрту. Киемне химик юл белэн чистарту. II Химия методлары белэн эшлэнгэн, жи-тештерелгэн. Химик ашламалар. Химик сус. Химик буяулар.
4.	Химия промышленносте продуктларын сугыш максатлары ечен куллануга менэсэбэтле. Химик сна-рядлар. Химик кораллар.
ХИМИКА'ЛИЙЛАР и. махе. Химик препаратлар Ьэм реактивлар, шулай ук химик эшлэнмэлэр.
ХИМИКАТ и. махе. к. химикалийлар. Тээцрибэсез бакчачыныц, агулы химикатлар белэн эшкэртеп [берку йэм тузанлау уткэреп], усемлеклэргэ файда иту урынына зарар китеруе бар. Жилэк-жимеш...
ХИ’МИЯ и. Матдэлэрнен атом тезелешен Ьэм бер матдэнен икенче матдэгэ эверелуен ейрэнэ торган фэн. Органик химия. Органик булмаган химия. Физик химия. Химия дэреслеге. □ Чит иллэрдэн дэ химия галимнэре килгэннэр. М. Гали. II с. мэгъ. Химиягэ менэсэбэтле, шул фэнне ейрэнэ яки шул фэн нигезендэ эш итэ торган. Химия факультеты. Химия лабораториясе. Химия промышленносте. □ Плебездэге химия заводларыныц иц картларыннан берсе шушы инде. Ш. Камал.
ХИ’МИЯЛЭШТЕРУ ф. Техникада, промышлен-ностьта Ьэм авыл хужалыгында — эйберлэрне химик юл белэн эшкэрту методларын Ьэм химия елкэсендэге казанышларны практнкада куллану.
ХИН(А) и. сейл. к. хинин.— Бизгэк-фэлэн борчый мэллэ, абзый, Миндэ хин бар. эчеп эцибэр. Ш. Маннур.
Хин(а) агачы — мэнге яшел тропик агач, кабы-гыннан хинин алына. Алсу яфраклы бик биек хина агачы Анд тауларыныц менэ алмаслык еске кыяла-рында усэ. Робинзон эзл.
ХИНИН и. Хин агачы кабыгыннан алына торган бик ачы ак порошок, медицинада бизгэк авыруын дэвалау ечен кулланыла. Хинин кебек бизгэк даруына эллэ рецепт сорый эптиклэр? Н. Баян.
ХИРУРГ и. Хирургия буенча врач-белгеч. Эминэ кебек яшь врач ечен хирург булып эшли башлау ке-ненец беренче операциясе иде бу. Г. Минский.— Бик
ХИР
368
ХИС
шэп бер хирург килэсе. шул карыйсы дилэр, тизрэк килсен, тезэтсен иде. Ф. Хесни. || с. л/эга.Хирургка менэсэбэтле. Хирург кайчысы.
ХИРУРГИИ с. Хирургиягэ менэсэбэтле. Хайваннар естендэ хирургик тээ^рибэлэр. Хирургик авыру. II Операция вакытында файдаланыла торган. Хирургик кайчы. Хирургик пинцет. || Хирургия чаралары белэн башкарыла торган. Хирургик операция.
ХИРУРГИ*Я и. Авыруны, чирне операция ясап дэвалау. Йерэк авыруларын хирургия юлы белэн дэвалау тур.ында гаэцэп кызыклы лекция була. Г. Эпсэлэмов. II Медицинанын авыруларны операция ясап дэвалау методларын ейрэну булеге.
ХИРЫС и. 1. Нэфеслелек, комсызлык, комагайлык. \Гайфулла\ укымышлы белгеч тэ тугел, шул у к вакыт аныц малга хирысы да зур тугел. Г. Нигъмэти.
II с. мэгъ. Комсыз, комагай. Бетен кукрэгемне ту-тырып-тутырып саф haea иснэп. скамьяларныц бер-сенэ барып утырдым, хирыс кузлэрем белэн тамаша кыла башладым. Ф. Эмирхан.
2. Кечле телэк. Романда Зыя ике хирыска бирелгэн хэлендэ курсэтелэ. Г. Нигъмэти.
3. хэб. функ. Ьэвэс (берэр нэрсэне ярату, берэр нэрсэгэ кечле омтылышлы дэрт булу турында). Кыр эшенэ бик хирыс. □ Ул атка бик хирыс. Г. Гобэй. Бичерман халкы элек-электэн эциргэ, иген игугэ бик хирыс халык. Э. Касыймов.
ХИРЫСЛЫ с. Нэфесле, комсыз, комагай. Хирыслы адэм улгэнче тыелмас. Г. Тукай. || Нэрсэгэ дэ булса кечле омтылышы булган.
ХИРЫСЛЫК и. Хирыс булу сыйфаты, Ьэвэслек. Башкаларга урнэк булырлык хирыслык белэн  [Хэ-бир] симфоник концертларга йерде. Ш. Хесэенов. Бара торгач. Гэрэйнец дэрте почмакланды: аучылык хирыслыгы сурелде. А. Гыйлэжев.
ХИС и. Чынбарлыктагы куренешлэрне кунел белэн сизу, тою сэлэте, тойгы. Хискэ бирелу. Хискэ чуму. □—Менэ шушындый хатларныукып, мин семья эчендэ тупаслана башлаган хислэремне матур кешелэр-нец тойгылары белэн бизэргэ тырыштым. Г. Кутуй. Буген мица денья тулырак тесле, Баерак тесле минем хислэрем. Э. Ерикэй. || Кичерешлэр, кунел ярсуы. Хислэр ташкыны.
Хис иту — кунел белэн сизу, тою, нинди дэ булса тойгы кичеру. Уцайсызлык хис иту. I I Алдан бер айга тулэп, уземнец шушы матур урында тыныч кына тора алачагымны хис иту кадэр татлы ми-нутларны онытканмындыр инде. Г. Тукай.
ХИСАП I и. I. Нэрсэне дэ булса санау, исэплэу эше. Процент хисаплары кебек нечкэрэк эшлэр бул-ганда, контоощиклар, очына чыга алмыйча, гаэциз кала торганнар иде. Ш. Мехэммэдев.
2.	Исэплэу, математик чишу, санау нэтижэсе. Бу хисапныц ялгыш чыкканын кэркем бик тиз ацлады. 'е. Эмирхан. || Хужалыктагы керем Ьэм чыгымны исэп-лоу нэтижэсе, йомгагы. Узган елныц хисабы.
3.	Кем белэн булса да акча эше, акча белэн бэйле менэсэбэт. Мин чэйне э^ыйдырып, пароход хадиме белэн хисабымны бетердем. Ф. Эмирхан.
4.	Нэрсэнен дэ булса саны, исэбе, отчет.— Иц эувэле сездэн алган акчаларныц хисабын бирим эле. Т. Гыйззэт.
5.	Юн. килеш форм, хисабына. 1) кемнен дэ булса акчасына, исэбенэ. Кеше хисабына яшэу. □ Тегенец хисабына бераз сыйлангач. мыштым гына китеп барган. И. Гази; 2) берэр нэрсэ урынына, бэрабэренэ, исэбенэ (алу, файдалану турында). Ул эшлэнэсе эшлэр хисабына дип еч сум акча алып кайтты. Э. Фэйзи. Бер айдан артык инде мин яца ел хисабына эшлим. Г. Минский; 3) кемнен дэ булса исеме-
нэ, адресына карата. Габдулла_ моны уз "хисабына кабул итте. Э. Фэйзи.
6.	Чыг. килеш форм, хисабыннаи. Нинди дэ булса башка чыганактан, курсэткечтэн файдалану кирэкле-генэ ишарэ итеп эйтелгэндэ кулланыла. Калганы килэсе ел планы хисабыннан китэр. Э. Айдар.
Хисап алу — отчет алу, эш нэтижэсен тикшеру. Бетен союз кырыннан эш хисабын алырга Бетен туган иллэрдэн ударниклар килерлэр. Ф. Бурнаш. Хисап биру — 1) нэрсэне дэ булса уйлап, анлап эшлэу. Утыргач. бераз тынычлангандай булып, уз-уземэ хисап бирергэ тырышып карадым. М. Эмир; 2) тиешле эш хакын биреп, эштэн чыгару турында.— Исемдэ чагымда шуны да эйтим эле: ярминкэ уткэнчг ан-дый-мондый хезмэтче-фэлэнецне, ачу белэн, хисабын биреп. чыгарып эк;ибэрэ курмэ. Ш. Мехэммэдев. Хисап иту — 1) исэплэу, санау. Акчасын хисап итэ, эшен курэдер бай кеше. М. Гафури; 2) дип уйлау, дип санау, дип исэплэу. Алар еслэреннэн бурычла-рын тешерерлэр дип хисап итэм. Г. Тукай. Хисапка алу — 1) нэрсэне дэ булса барлау, исэбен алу. Быел басылып чыккан хезмэтлэрне хисапка алу: 2) игъти-барга алу. Комиссия, заводныц эшлэп чыгару про-цессындагы бетен моментларны бик нык хисапка алып,-----бэя бирде. Ш. Камал; 3) санга керту,
(исемлеккэ) теркэу. Хисапка керу—1) исэплэу, хи-саплау. [Эхмэт:] Андый пешеп эцитмэгэн, вакытлы гына [хиссиятенэ бирелеп] торган кешелэр хисапка кермилэр. Ф. Эмирхан; 2) теркэлу, санга алыну.— Балам, эцаным... инде син дэ тудыц. Немец синец керде хисапка. Ш. Медэррис. Хисабына чыгу — исэплэп чыгару, нэтижэ ясау. Галиэкбэр агай сораган сеаль-гэ кичбгрсе хисабына чыгып эйтэ алиый (тора). Ш. Мехэммэдев.
О Хисабы юк — бик куп, санап бетергесез, исэп-сез-хисапсыз. Мондагы солдатларныц хисабы юк. М. Гафури. Аныц авызыннан аккан вэгазьлэрнец хисабы юк. Г. Тукан. Хисап 'бирмичэ (бирмэстэн) — уйламыйча; механик рэвештэ, кызып китеп. Хэлим бу сузлэрне узенэ хисап бирмичэ эйтте. Г. Гоээй. Кем ни эшлэвенэ хисап бирмэстэн, кызны кочаклап убэргэ тотына. И. Гази. Хисап кене дини—ислам динендэ, имеш, ахыр заман житкэч, кешелэрнен кыл-ган генаЬлары ечен жавап биру кене. Хисапиы езу — 1) араны езу,- кем яки нэрсэ белэн булса да бэйлэнешне, менэсэбэтлэрне туктату. Бер елдан соц булса да, аца бит атасы белэн хисапны езэргэ туры килэчэк. Г. ИбраЬимов; 2) расчет ясау (алу), акча менэсэбэтлэрен езу. Китучелэр соцгы хисапны езэ-лэр. Ш. Усманов; 3) уч алу, узенэ дошман кешене юк иту.— Мин буген-----качкыннар белэн хисабым-
ны езэчэкмен. Ф. Бурнаш. Хисаптан чыгару (чыгарып ташлау) — к. исэптэн чыгарып ташлау.
ХИСАП 11 и. иск. Арифметика. Хисап китабы. □ Рус теле, хисап, география кебек фэннэр белэн бергэ, аннан дин дэреслэре турында да сорыйлар. М. Гали. Ьэрвакыт шул [ана] тел белэн тарих укыйм, хисап укыйм. М. Гафури.
ХИСАПЛАУ ф. I. Санау, исэплэу, исэбен билгелэу (алу), исэбенэ чыгу. Купме бурычыц бар, кулыцда купме сумма каласын хисаплап караганыц бармы? Ш. Мехэммэдев. [Кызларныц берсе] естэл артында шалт-шолт нидер хисаплап утыра. Г. Гобэй.
2. Нэрсэне дэ булса санап, исэплэп чыгарып билгелэу.— Хэзергэ кырык тиеннэн хисаплап язып тор эле. М. Гали.
3. Кем яки нэрсэ дип уйлау, дип исэплэу. Хэз-рэтне шыр чыккан эцулэргэ хисаплап йери торган хадимэ дэ бу сузлэргэ келеп, вакыйганы Эхмэткэ
хис
369
хля
барып сейлэде. Ф. Эмирхан.— Мине улдггэ хисапла-ган идецмени шулай? Ш. Камал.
ХИСАПЛАШУ ф. 1. сейл. Кем белэн булса да исэп-хисаплар ясау, исэп-хисап эшлэрен езу.
2. Ниндидер шартларны, хэллэрне, тэртиплэрне игътибарга, исэпкэ алу. Бичбер сезон белэн хисап-лашмый торган авырулар да бар, дилэр. Ш. Камал. Тен йокыларым белэн хисаплашмыйм инде. Э. Айдар. Минем риза тугеллегем белэн берэу дэ хисап-лашырга уйламады. М. Эмир.
ХИСАПЛЫ с. 1. Хисапка, исэпкэ алынган, теркэл-гэн. Хисаплы мал м;уелмас. Эйтем.
2. Акча h. б. ш. нэрсэлэр белэн исэплэп, уйлап эш итэ торган, экономияле. | и. мэгъ. Хисаплыныц малы исэпле. Эйтем.
3. куч. Санаулы, исэпле. Хисаплы кен тиз утэ. Эйтем. | рэв. мэгъ. Без китэбез сэфэр э^иргэ, Хэер-нисам. канат кынам, Кеннэр калды хисаплы. Жыр.
ХИСАПСЫЗ с. Бик куп, исэпсез, чиксез, хисабы (исэбе) юк. встэл тартмасын тартып чыгарып, ул андагы хисапсыз кэгазьлэр арасында актарына башлады. М. Эмир. Саф кук йезе ай йэм хисапсыз куп йолдызлар белэн бизэлгэн иде. А. Шамов.
ХИСАПЧЫ и. Хисапчылык (исэп-хисап эшлэре) буенча эшлэуче белгеч. Хисапчылар курсы. □ Авылда мин хисапчы булып эшли идем. Г. Ахунов. Аларныц исэп-хисабын белсэ. тик колхоз хисапчысы Гел-шат апа гына белэ торгандыр. А. Эхмэт.
ХИСАПЧЫЛЫК и. Хисап (исэп-хисап) эшлэрен алып бару.
4ХИСЛЕ с. Хислэргэ бирелучэн, хискэ. кичереш-лэргэ бай (кеше турында). Ж,ыелыш ачылыр, Тиздэн концерт булыр. Киц зал кетэр узенец м;ырчысын, Борылмалы озын юллар аша Безгэ килгэн хисле юл-чысын! Н. Баян. II Хис, тойгы белдерэ торган. [Аыз-ныц] кыйгач кашларында, тулы алсу битендэ, м;эя-дэй сыгылып килгэн хисле иреннэрендэ--балаларча
садэлек йэм генайсызлык куренеп тора. А. Шамов.
ХИСЛЭНУ ф. сир. Хискэ бирелу, хискэ чуму. [Ул] тыныч куцел белэн, хислэнмичэ э^ырлый. М. Жэлил.
ХИССА и. иск. 0леш, кемгэ дэ булса тиешле ку-лэм, пай. Укучы. бу экияткэ фикер сал, Булэгемдер сица — уз хиссацны ал. Дэрдмэнд.— Инде шул урманчы кардэшегезгэ тиешле хиссасын ике ай эчендэ булеп бирэсезме-юкмы? Ш. Мехэммэдев.
ХИССЕЗ с. Хисе булмаган, бернэрсэгэ дэ исе кит-ми торган, Ьэрнэрсэгэ битараф карый торган. Галимэ апа беразга чаклы бернэрсэ дэ ^белмэгэн хиссез кеше кебек [торды]. М. Гафури.
ХИССЕЗЛЕК и. Хиссез булу сыйфаты, [хэле.
ХИССЕЗЛЭНУ ф. Бернэрсэгэ дэ исе китмичэ, йе-рэгенэ, кунеленэ тирэн алмыйча гына, битараф карый торган булу. Файдасы юк. терле хиссият уты берлэн янып. куцле калган кел-кумергэ эйлэнеп, хис-сезлэнеп. Г. Тукай.
ХИССИЯТ и. купл. иск. кит. к. хис. Мин уз бул-мэмдэ рухымны тутырган лэззэтле хиссият эчендэ утырам. Г. ИбраЬимов. [Зефэр]. йэр эштэге шикелле. хиссият мэсьэлэсендэ дэ улчэу-чаманы ярата иде. Э. Еники.
ХИССИЯТЛЕ с. Хиссияткэ бирелучэн, хисле, хислэргэ бай. Хиссиятле ошбу кыз баланыц кайда икэн йерэк парэсе? Урал.
ХИТАП и. иск. Мерэжэгать, эндэшу. Тукта, тик тор. эй, тэкэббер бай. Сица ошбу хитап! М. Гафури.
Хитап иту (кылу) иск. кит.— эндэшу, мерэжэ-гать иту. Кари эфэнде артына борылды, шэкертлэ-ренэ хитап итте. Ф. Эмирхан.
Хитап галэмэте иск.— ендэу билгесе.
ХИТАПНАМЭ и. иск. Язма мерэжэгать, язма ендэ-мэ. Бэрбер багана янында дистэлэп кеше, барлы-юклы электр яктысы белэн файдаланып, шушы ашыгыч кулдан эшлэнеп чыккан приказлар, хитап-намэлэрне укырга тырышалар. Ш. Камал.
ХИФФЭТ и. иск. кит. Жулэрлек, акылсызлык, акылга жинеллек.
ХИФФЭТЛЭНУ ф. иск. Акылга жинелэю. жулэр-лэну. [Эхмэтэ^ан:] Вэсвэсэ булмады микэн, Батыр-ша? Хиффэтлэнмэдг микэн? Г. Газиз.
ХИХАХАИ аваз ияр. Бик нык кычкырып, шар-кылдап келуне белдерэ.
ХИХАХАИЛАУ ф. кимс. Кычкырып, шаркылдап келу. Бар иде ич эле Айтова ханым мэктэбендэ укып йергэн бер Нурсама — бетен [эше] хихахайлап йерудэ иде. Ш. Хесэенов.
ХИ-ХИ, ХИ-ХИ-ХИ аваз ияр. Нечкэ тавыш белэн экрен генэ келуне белдерэ (гадэттэ, мыскыллы тесмер белэн).— Тиле таш э^ыяр, ди торган ие эти мэр-хум. Кара инде сакаллы сабыйны. ташлар белэн уйнап утыра. Хи-хи-хи. А. Эхмэт.
ХИХЫЛДАУ ф. сейл. Акрын яки астыртын келу. Дуганов минем сузне тэрэ^емэ иткэч, карт канэ-гатьлэнеп хихылдап келеп э^ибэрде. А. Шамов.
ХИЖАП и. иск. Битне каплап йери торган пэрдэ, пэрэнжэ. [Китаплар] йезлэрен миннэн яшермилэр, боларда юк хиэ^ап. М. Гафури. || Качу, битне каплап йеру. [Сэлим бабай] берничэ суз белэн муллаларныц башларын ваткан ,хиэн;ап" мэсьэлэсен эйтте дэ бирде. М. Гафури.
ХИЖАПСЫЗ с. 1. Пэрдэсез, пэрэнжэсез, битен капламаган.
2. куч. Оятсыз, битсез. [Шэйхезаман:] Тукта дим. хиж;апсыз! Сугып утермэс борын куз алдымнан алы-гыз! Т. Гыйззэт.
ХЛОР и. хим. Техникада, санитариядэ дезинфек-циялэу. хэрби эштэ агулау ечен кулланыла торган яшькелт-сары тестэге тончыктыргыч газ — химик элемент.
ХЛОРЕ'ЛЛА и. биол. Бер кузэнэкле яшел суусем.
ХЛО'РКА и. сейл. Порошок яки эремэ хэлендэге хлорлы известь.
ХЛОРЛАНДЫРУ ф. к. хлорлау.
ХЛОРЛАУ ф. махе. 1. Суны хлор салып зарар-сызландыру, дезинфекция ясау.
2. Органик яки органик булмаган матдэлэрнец молекулаларына хлор керту.
ХЛОРЛЫ с. Хлор катнаштырылган, хлор кушыл-ган, составында хлор булган. Хлорлы натрий. Хлорлы кушылма. □ [Бибиж^амал апа] эллэ кайчаннан бирле утын сараенда аунап яткан хлорлы известьне алып кереп эремэ ясады. Ш. Хесэенов. [Шак им урыннарны дезинфекциялэу ечен] хлорлы известь эремэсе кулланалар. Йорт эшлэре.
ХЛОРОФИЛЛ и. бот. Усемлеклэрдэ яктылык энер-гиясен йотып, аны химик энергиягэ эйлэндерэ торган яшел пигмент. Хлорофилл бертеклэре.
ХЛОРОФОРМ и. мед. Тиз очып бетучэн, хлорлы тессез сыекча — наркоз ечен кулланыла. Хлороформ цехы.
ХЛОРОФОС и. хим. Корткыч бежэклэргэ каршы керэшу ечен кулланыла торган фосфорлы органик препарат.
ХЛОРПИКРИН и. хим. Лайлалы ярыга тээсир итэ торган, кечле исле, тессез, агулы авыр сыекча.
ХЛЯ’СТИК и. Пальто, шинель Ь. б. ш. киемнэрнен арттактасын бил турысында бераз жыеп тору ечен тегеп яки теймэгэ элэктереп куела торган тар гына материя кисэге. Бераздан, хлястигы ычкындырулы
24 А-562
ход
370
ХОК
кыска шинелей эцилкэсенэ салган----солдат очра-
ды. К. Нэжми.
ХОДА и. к. ходай.— Белмэссец, белки, ходадан вэгъдэ jtqumce, терелеп тэ китэр. Г. Камал.
О Хода (алла) бэндэсе сейл.— 1)динчелэр Ьэм дин-лелэр карашынча, аллага колларча хезмэт итуче, табынучы; 2) ихтыярсыз, карусыз, бик юаш кеше; 3) ирон, кеше, адэм баласы; 4) фамильяр мерэжэгать сузе. Хода кушса (кушып бнрсэ, боерса)— к. алла бирсэ. Ходага тапшыру — к. аллага тапшыру.— Шул акчалар берлэ, ходага тапшырып, мэдрэсэгэ кереп укып торабыз. Г. Тукай. Ходага шекер — к. аллага шекер.
ХОДАЙ и. Дини ейрэтулэр буенча — илаЬи зат, ин беек кеч, алла.— дткэй авырый диеп язалар, ходай узе сэламэтлек бирсен иде. Ш. Мехэммэдев.— Ходай сица бер кызга да бирмэгэн бэхетне сузып тора. М. Фэйзи.
О Ходайныц биргэн (бирмеш) кене — Ьэр кен, кен саен. Ходай бирмеш кен [карчыклар] ниндидер узлэре генэ белгэн сылтау табып, кемгэ дэ булса бармыйча, кемнен дэ булса чэен эчеп кайтмыйча калмыйлар. Э. Еники. Ходай бэндэсе — к. хода бэндэсе. Ходай кушса (бирсэ, боерса, язса) — к. алла бирсэ. Менмэмен мин. ходай кушса, мич башына. Г. Тукай. Ходай орган (каргаган) — ачулану, сугу сузе. Ходай орган извозчик шул бер чатлык эциргэ бер тэцкэ алды бит! Г. Тукай. Ходайга тапшыру — к. аллага тапшыру. Ходайга шекер — к. аллага шекер. Ходай (хакы) ечен — зинйарлап утену сузе.
ХОДАЙ-ТЭГАЛЭ и. иск. к. ходай.— Минем ah-зарларым ходай-тэгалэгэ иреште, курэсец. Г. ИбраЬимов .1
ХОДАТАЙ и. сейл. 1. Нинди дэ булса бер эш артыннан йеруче, шуны талэп итуче бер теркем халык вэкиле.
2. Суд яки^ шундый башка урыннарда кемнен дэ булса эшлэрен алып баручы ышанычлы кеше.— Казан татар байларыныц ходатае, антлы дэгъва вэкиле Сэетгэрэй морза Алкин [сейли]. С. Рэмиев.
ХОЗРАСЧЕТ и. Дэулэт бюджетыннан естэмэ акча алмыйча, уз чыгымнарын узе каплау нигезенэ корыл-ган планлы социалистик хужалык алып бару методы; хужалык исэбе. Цехны хозрасчетка кучеру.
ХОЗРАСЧЕТЛЫ с. Хозрасчетка корылган, хужалык исэбенэ нигезлэнгэн (предприятие, учреждение).
ХОЗУР I и. кит. Рэхэтлек, кунеллелек, кэеф-сафа. Нилэр курэсец син анда: буш келке, татлы хыял-лар, ялган шатлыклар, хозурлар курэсец тугелме? Г. Колэхметов. II Кунелгэ рэхэтлек китерэ торган, кунелгэ хуш килгэн нэрсэ. Куземнец нуры, куцелем хозуры. Ш. Бабич. II с. мэгъ. Рэхэт, кунел ачардай матур. Яз булды, м;иттс килеп хозур айлар! Дэрдмэнд. II рэв. мэгъ. Рэхэт (итеп, булып), кунелле (итеп). Кичлэрне хозур уздыру. □ Ул елларны эцэйлэр бик хозур утэ иде. Г. ИбраЬимов.
<> Хозур кылу (куру, иту)—кунел ачу, кэеф-сафа чигу. Урам буйлап халык йери, кыйлып хозур. М. Гафури. Хозурга бару — кырга яки башка урынга кунел ачарга чыгу.
ХОЗУР П: хозурына, хозурында,  хозурыннан. бэйл. функ. „Каршысына, алдына", „каршысында, алдында", „каршысыннан, алдыннан" мэгънэлэрендэ кулланыла. Кызым, чынлабрак уйлап кара эле: без энкэц белэн синец хозурыца килдек. М. Фэйзи. — Хум;а Байаветдин тербэсе хозурында шулай нэ-зер эйткэн идем. Ш. Камал.
ХОЗУРЛАНУ ф. Кунел ачу, вакытны кунелле, рэхэт уздыру; рэхэтлэну. Ьэммэсе дэ, хозурланып, менэ тиздэн Тау иркэсен каршыларлар кичкэ. Ф. Бурнаш.
Музыка белэн хозурлану кая ул чакларда. Ф. Яруллин. Матвей Яковлевич, туры килгэндэ, табигать белэн хозурланырга ярата. Г. Эпсэлэмов.
ХОЗУРЛЫ с. Кунелле, рэхэт. Тигез дулкыннар естендэ кутэрелгэн парус илэ безнец кеймэ экрен генэ бара... Хозурлы иркенлек. Г. Колэхметов. II Тэм, лэззэт, рэхэт бирэ торган, кунелне рэхэтлэндерэ торган. Бу чэйлэре эувэлдэге чэйлэр кебек лэззэтле, хозурлы тугел иде. М. Гафури.
ХОЗУРЛЫК и. Кунеллелек, рэхэтлек. Мондый ма-турлык, мондый хозурлык деньяныц бер эцирендэ дэ юк. Т. Гыйззэт. Яшэу хозурлыгы херлектэ. М. Жэлил.
ХОЗЫР-ИЛЬЯС (ХЫЗЫР-ИЛЬЯС) и. дини. Леген-дар пэйгамбэр (имеш, ул, „тереклек суын" эчеп, мэнге яшэу хэленэ ирешкэн Ьэм хэерче. кетуче яки юлчы кыяфэтендэ изгелеклэр эшлэп йери).
Хозыр бабай — Хозыр-Ильяс. дй Калэнфер, кемеш димен тырнагыцны, Калэнфернец сабагы дим барма-гыцны. Баскан эпирец яшэреп йэм балкып калыр, Хозыр бабай ешкергэндер аягыцны. Ш. Бабич.
ХОККЕЙ и. спорт. Боз естендэ, чирэмдэ шайба яки туп белэн уйнала торган спорт уены. Хоккей буенча денья чемпионнары. Туплы хоккей. Шайбалы хоккей. II с. мэгъ. Хоккейга бэйлэнешле; хоккей ечен билгелэнгэн. Хоккей уены. Хоккей мэйданы. Хоккей тубы.
ХОККЕЙЧЫ и. Хоккей уйнаучы спортчы. Финлян-диянец м;ыелма командасын эюицгэч. совет хоккей-чылары адресына бик куп телеграммалар килде. Соц. Тат.
ХОКУК и. 1. Дэулэт властенын законнарында Ьэм карарларында теркэлгэн Ьэм мэгълум жэмгыятьтэ хе-кем серуче сыйныф интереслары ечен ижтимагый менэсэбэтлэрне тэртипкэ сала торган нормалар, уз-узенне тоту кагыйдэлэре жыелмасы. Сайлау хокукы. Социалистик хокук. □ Крепостнойлык хокукы бе-терелугэ карамастан. иц кечкенэ гаеплэр ечен, са-лымнарын тулэмэгэн крестьяннарны тал чыбыклар белэн кыйныйлар иде. М. Жэлил. II Ижтимагый тезе-леш, тормыш Ьэм жэмэгать эшчэнлегенен берэр ел-кэсенэ караган дэулэт законнары Ьэм карарлары жыелмасы. Хезмэткэ йэм ялга хокук. □ —Дерес, эткэй, сез мица ата. лэкин минем уз гражданлык хокукым да бар. Т. Гыйззэт. II Законнар яки карарлар системасын ейрэнэ торган фэн яисэ шул фэннен берэр булеге. Гражданлык хокукы буенча белгеч.
2. Кемгэ дэ булса дэулэт законнары, карарлары тарафыннан бирелгэн, тээмин ителгэн мемкинлек, ирек. Яшэмилэр хэзер тоткынлыкта, Кен курмилэр кысынкылыкта: Башка иллэрдэге хатын-кызлар тесле Чиклэнмилэр алар хокукта. М. Гафури. Иркен яшэу ечен хокук алды Безнец илнен мэгърур кешесе. Э. Ерикэй. II Берэр вазифаны Ьэм нинди дэ булса эшне утэргэ рэсми рехсэт. [Сэетзадэ], муллалар доносы буенча еч тапкыр кулга алынып, [укытучылык] хоку-кыннан да мэхрум ителгэн бер кеше иде. К. Тинчурин. II сейл. Кемгэ дэ булса машина, мотоцикл Ь. 6. ш. йертергэ рехсэт бирелгэнлекне анлата торган документ, таныклык.
3. Нэрсэ булса да эшлэргэ, хэл итэргэ мемкинлек, хак II. Алар чын куцелдэн узлэрен макталырга хак-лы кешелэр дип саныйлар, ченки алар бу хокукны авыр керэштэ яулап алганнар иде. Г. Бэширов.— Бу нэрсэ аны мыскылларга, аны кимсетергэ берэугэ дэ хокук бирми. А. Шамов.
ХОКУКЛЫ с. Нэрсэгэ дэ булса хокукы булган. д хэзер без ялга, у куга, Хезмэткэ хокуклы кешелэр. М. Жэлил.— Кыз узенэ узе хуэца булырга йэм жэмгыятьтэ тулы хокуклы кеше, тулы хокуклы эшче булырга тели. Р. Ишморат.
ХОК
371
ХОР
ХОКУ К Л Ы ЛЫК и. Хокуклы (кеше) булу хэле. Тигез хокуклылык.
ХОКУКСЫЗ с. Политик Ьэм гражданлык хокукла-рыннан мэхрум ителгэн. Без хокуксыз идек. Жирсез-сусыз идек, Читлэттелэр тормыштан. Э. Ерикэй. II и. мэгъ. купл. Анда утлы сузлэр белэн: .Илнец ярлылары,----хокуксызлар, изелучелэр-----кап-кор-
сакларга каршы ут ачыйк, ачыйк!"— дип язылган ди. А. .Алиш.
ХОКУКСЫЗЛЫК и. Хокук булмау, хокуксыз булу хэле. Г. Камал узенец эсэрлэрендэ буржуа ядэмэ-гатьчелегендэге хокуксызлык, тигезсезлеклэрне, тис-кэрелеклэрне зур осталык белэн ачып сала. М. Гали.
ХОЛЕ'РА и. Косу, эч киту белэн була торган йогышлы авыру, ваба. Холера авыруын да. крестьян-нарга ачу итеп, алпавытлар тараткан икэн дип тэ сейлилэр. М. Гали. Холера мдэй кене эссе вакытларда тарала. Ш. Камал.
ХОЛЕ'РИК и. биол. Кызу табигатьле, кызу канлы кеше.
ХОЛЕЦИСТИТ и. мед. Ут куыгы ялкынсыну авы-руы. [Мамайкин:] Холецистит белэн Сочига тугел, Ессентукига барырга кирэк. Э. Фэйзи.
ХОЛОДИ'ЛЬНИК и. 1. махе. Нэрсэне булса да суыту ечен куела торган махсус жайланма, суыткыч. Пар машинасыныц холодильнигы.
2. Азык продуктларын h. б. бозылудан саклау ечен махсус бина яки корылма. Ит комбинаты холодильнигы. □ Тиздэн без [шэйэрлэрдэ] менэ дигэн холо-дильниклар салдырабыз. Г. Эпсэлэмов. II Йорт шарт-ларында, ашханэлэрдэ азык саклау яки тундыру ечен махсус аппарат, жайланма; суыткыч.
ХОЛЫК и. 1. Кешенен икенче берэугэ, эйлэнэ-ти-рэгэ менэсэбэтендэ, узен тотышында чагыла торган ин тотрыклы теп психик сыйфатлар жыелмасы, характер. Этисенец тискэре холкы кыз чагында тэмам узэгенэ уткэнлектэн, Нэфисэ Газизгэ зур еметлэр белэн килгэн иде. Г. Бэширов. [Шэмсия:] Хафиз абыйларыцныц Саниясе сица пар булыр идг, узе яшь, узе укыган, узе тагы холык ягыннан да эйбэт. Т. Гыйззэт.
2. Гадэт. Зелэйха иренец холкын яхшы белэ. Г. Ибрайимов. [деэрдэ башка йомшаграк кешелэргэ каршы куелган контраст сурэт] ясалма рэвештэ деньядагы бетен яхшы сыйфатлар, яхшы холыклар белэн тутырыла. М. Жэлил.
ХОЛЫКЛЫ с. 1. сейл. Холкы яхшы булган, характеры унай булган. Ул бик холыклы кеше, аныц белэн эшлэве ядицел.
2. Кешенен холкын ача торган сыйфат сузлэр белэн килеп, шул сыйфатка ия булуын белде'рэ. Сабыр холыклы. Тар холыклы. Чуар холыклы. □ Ул куркам холыклы, эшлекле бер матур егеткэ man булды. Ш. Камал. Бу инде элекке кебек---уз идеалына
гына табынып ейрэнгэн уз белдекле, эцицел холыклы ярым малай, ярым егет тугел. Г. Бэширов.
ХОЛЫКСЫЗ с. Начар характерны, авыр холыклы. Шундый шэфкатьле, яхшы куцелле Фэхерниса ун ел эчендэ шундый зэйэр, холыксыз хатын булып киткэн. Ф. Эмирхан. II Кызу характерны, кейсез, кире. [Сэрби эби:] И. яраббым, мондый холыксыз кешене кургэнем юк иде. Ш. Мехэммэдев. УК,изнэц 'бик холыксыз. М. Жанин.
ХОЛЫКСЫЗЛАНУ ф. Хоякы, характеры бозыяу, начарлану, кейсезлэну. Бу ел бигрэк холыксызланып бара инде Сэлимэ. Ф. Эмирхан. Бу арада бурлы бия бик артык холыксызланып киткэнгэ, мин аныц янына барырга курыктым. Г. Ибрайимов. II Кирелэну, тэртип-сезлэну. [Хэзрэт:] Чу, чу, мулла дхмэтмдан, алай холыксызланма, алай кыланма, ярамый. Г. Камал.
ХОЛЫКСЫЗЛЫК и. Холыксыз булу, начар холыклы булу сыйфаты.
ХОЛЫК-ФИГЫЛЬ (ХОЛКЫ-ФИГЫЛЕ) ядый. и. Характер, холык.— [Китапта] алачак кызныц ни тестэ икэнен. холкын-фигылен белеп алырга кушкан. Г. Камал. Килене — гузэл акылы белэн дэ, холкы-фигыле йэм булдыклылыгы белэн дэ деньяда иц беренче. Ш. Хесэенов.
ХОНСА и. гади с. Ике женесле кеше яки хайван; кыз-тэкэ, гермафродит.
ХОР и. 1. Борынгы грек трагедиясендэ йэм коме-диясендэ: жырчылар йэм биючелэр группасы.
2. Бергэлэп музыкаль эсэр башкаручы жырчылар теркеме. коллективы. Халык ядырлары хоры. Хорга дирижерлык иту. □ Кичэдэ беренче нэрсэ — Мин-ядамал оештырган хорныц ядыры иде. Г. Ибрайимов. Хор тулы килеш, коллектив Казанга кайткач. опера театрыныц оештырылу чорында тезелде. М. Жэлил. II Жырчылар коллективы башкару ечен язылган музыкаль пьеса, эсэр. Хорда катнашучылар. II с. мэгъ. Хор тэшкил итэ торган. Хор ансамбле. Хор коллективы. □ Аныц килене алдынгы колхозчылар сафына басты йэм клубта хор тугэрэгенец актив члены. Ф. Бурнаш.
3. Куп тавышларнын бер вакытта, берьюлы янгыра-шы. Бигрэк тэ тавышлар хоры арасында ,Кемгэ?" .Каенлы“га, дип кабат-кабат яцгыраган бер аваз аеруча якын. уз булып ишетелде. Г. Минский.
Хор белэн — 1) жырда: берничэ яки куп тавыш бергэ. Кук йезендэ яцгырагач ямьле кей, хор белэн хур кызлары ядырлаштылар. Ш. Бабич; 2) барысы берьюлы, бертавыштан, кумэк рэвештэ (кычкыру, келу, жавап биру й. б. ш. турында). Хор белэн кычкырган этэчлэр концерты тенгэ ядан кертэ. М. Эмир. Класс хор белэн шаркылдады. А. Эхмэт.
ХОРАФАТ и. Юк-барга ышану, искелек калдык-лары; йэртерле (дини, мифик й. б.) уйдырма, ялган. — [Бу мэдрэсэдэн]. деньядагы барлык хорафатларны башыбызга тутырып.-----деньяга яраксыз, рухи га-
рип кешелэр булып чыгабыз. Т. Гыйззэт. Сукма. эй мэяднун, хорафат чацнарын. Кимсетеп фэн йэм азатлык тацнарын. h. Такташ. Техфэтнец дини хо-рафатларга ничек карашы Мохтарга билгеле тугел иде. Ш. Камал.
ХОРАФАТЧАН с. Хорафатка бирелгэн, хорафатка ияручэн, ышанучан. [Зэйтунэ], узенец ялгызлы-гын, узенец хорафатчан яданын ядицэ алмыйча йэм ата-ана сузеннэн чыгуны узе ечен хурлык йэм генай санап, узенец иц кечле бер тойгы сын авызлыкларга, мэцгдгэ узендэ кумеп калдырырга карар кылды. Ф. Хесни.
ХОРАФАТЧАНЛЫК и. Хорафатчан булу сыйфаты. [Зэйтунэ], узенец хорафатчанлыгы аркасында, Сэл-мэн малаена чыгарга ризалык биргэн булса да,---
бернэреэгэ дэ карамыйча Сэфэргали янына тегер-мэнгэ качарга булды. Ф. Хесни.
ХОРАФАТЧЫЛ с. 1. Хорафатка нигезлэнгэн. Хо-рафатчыл деспотизм.
2. к. хорафатчан.
ХОРЕОГРАФ и. Хореография остасы; балетмейстер.
ХОРЕОГРА'ФИК с. Хореографиягэ менэсэбэтле. [Яшьлэр], хореография уку йортларыныц махсус бу-леклэрен тэмам итеп, театрга эшлэргэ кайттылар. М. Жэлил.
ХОРЕОГРА'ФИЯ и. Бию сэнгате; шулай ук балет биюлэреннэн торган сэхнэ эсэре. II Биюлэр йэм балет спектакльлэре хэзерлэу, кую сэнгате. II с. мэгъ. Хореографиягэ менэсэбэтле. Хореография тугэрэге. Хореография мэктэбе. □ [Балалар йортыннан] хореография училищесына ядибэрелеп, укуны зур уцыш белэн
24*
ХОР
372
ХРО
тэмамлал чыккан Хэлимэ-----сэхнэгэ шактый олы-
гаеп.. егерм^ бер яшендэ генэ килде. Ш. Хесэенов.
ХОРМЕ'ЙСТЕР и. Хор житэкчесе, дирижеры. Опера театрына режиссерлар, хормейстерлар, балетмейстер лар кирэк. М. Жэлил.
ХОРТУМ и. Филда Ьэм кайбер башка хайваннарда сулыш алу, сизу йэм нэреэ дэ булса элэктереп алу ечен хезмэт итэ торган озынча эгъза. Ике фил, хор-тумнарын куккэ кутэреп, безгэ сэлам бирделэр. М. Махмутов.
ХОРЧЫ и. Хор артисты.
ХОСУС и. иск. кит. Очрак, менэсэбэт. Бу хосуста йэркем уз белдекчэ суз сейлэмэктэ. узенчэ бэхэс итмэктэ иде. Ш. Мехэммэдев. [Ж,ырныц\ тэгаен кемгэ вэ ни хосуста чыгарылганын---тэфтиш итэ
алмадым. Г. Тукай.
ХОСУСАН, ХОСУСЭН рэв. кит. Бигрэк тэ, аеруча, аерым алганда.— Мин йэр кен, хосусан иртэ вэ кич чэй вакытларында, аныц килеп берэр суз эйтуен кетэм. Ш. Камал. Бу эле, минем уземчэ, бер батырлык, бер егетлек шикелле булып. кунак кызларыныц, хосусан Мэрфуга апаныц, исен китэрер---шикелле
тоела иде. Ф. Эмирхан.
ХОСУСИЯТ и. кит. Узенчэлек, аерымлык. Безнец халыкларныц э^ырлавы йэм кейлэвендэ, минемчэ, узенэ бертерле хосусият бар кеби. Г. Тукай.
ХОСУСЫЙ с. 1. Берэр бетеннен аерым кисэген, елешен тэшкил итэ торган; аерым, махсус. Гомуми йэм хосусый мэсьэлэлэр. Хосусый очрак. □ Мээ^лес бик хосусый гына, узара гына бер эцыелыш шэкеленэ керде. Г. ИбраЬимов. Сэмигулла абзый буген кич буена инде хосусый бер кэефлелек хис итеп торды. Ф. Эмирхан.
2.	Аерым бер кешегэ, шэхескэ генэ карый торган, шуна гына менэсэбэтле, шэхеи. Хосусый хатлар. Хосусый тормыш хэллэре.
3.	Ижтимагый тормыштан, коллектив эшчэнлектэн читтэ булган, анын белэн бэйлэнмэгэн, аерым. Хосусый кешелэр.
4.	Шэхеи милек билэу, аерым хужалык иту Ьэм шуна ярашлы ижтимагый-экономик менэсэбэтлэр белэн бэйлэнгэн. Социализм системасы-----хосусый
милек естенлеген м;имерде. М. Жэлил.
5.	рэв. мэгъ. Узлегеннэн, читтэн торып; махсус. Вир-гасов язгы айларны, шэйэрдэ кайбер фэннэрдэн хосусый укып хэзерлэнеп ятуы еэбэпле, [беркая] бара алмады. h. Такташ.
ХОСУСЫЙЛЫК и. Хосусый булу хэле, сыйфаты.
ХОСУСЫНДА бэйл. иск. Турында, мэсьэлэсендэ. — Ни эйтеэц дэ, яшьлэр мал хосусында комсызрак халык. Ш. Камал. Ж,ыелган кешелэрнец очсыз-кырый-сыз сузлэре йэм гыйлем вэ [наданлык] мэсъэлэсе хосусында язылган тау-тау кэгазьлэре падишайныц башын гына чуалталар иде. Г. Тукай.
ХРАМ и. 1. дини, иск. Гыйбадэтханэ.
2. куч. шигъ. Табынырлык дэрэжэдэ бик нык хермэт ителэ торган, беек хислэр тудыра торган урын. Кайчандыр эцэннэт сарае кебек изге булып тоелган театр — сэнгать храмы — хэзер [Хэбирнец] уз ее. Ш. Хесэенов.
ХРЕСТОМА'ТИЯ и. Аерым язучыларнын сайланма эсэрлэреннэн яки шул эсэрлэрдэн езеклэр алып тезелгэн уку китабы.
ХРИЗАНТЕ'МА и. бот. Оешма чэчэклелэр семьялыгыннан терле матур тестэге катмар чэчэкле деко-ратив усемлек. Кемдер аца хризантемалар бэйлэме китереп тоттырды. Каз. утл.
ХРИЗОБЕРИЛЛ и. "Алтын сыман сары яки яшел тестэге утэ куренмэле асыл таш. || с. мэгъ. [,Шул таштан ясалган. Хризоберилл белэзек.
ХРИЗОБЕРИЛЛЫ с. Хризоберилл куелган. Хризобериллы йезек.
ХРИЗОЛИТ и. Ачык яшел яки куе яшел тестэге утэ куренмэле асыл ташларнын гомуми исеме.
ХРЙЗОЛИТЛЫ с. Хризолит белэн эшлэнгэн, хризолит куелган. Хризолитлы алка.
ХРИСТИАН и. Христиан дине (христианлык) тарафдары, христиан динендэге кеше. II с. мэгъ. Христиан диненен йолалары буенча уткэрелэ торган. Христиан бэйрэмнэре.
Христиан дине — безнен эранын I гасырында барлыкка килгэн Ьэм, нигездэ, Ганса пэйгамбэргэ табы-нырга енди торган дин. Христиан динен тарату. Христиан диненэ кучу.
ХРИСТИАНЛАШТЫРУ ф. дини, тар. Башка дин-дэге халыкларга христиан динен тарату, христиан дннен кечлэп тагу.
ХРИСТИАНЛАШУ ф. дини. тар. Христиан динен кабул иту, христиан диненэ кучу.
ХРИСТИАНЛЫК и. Христиан дине. Христианлык йолаларын утэу. Христианлыкны кабул иту.
ХРОМ и. 1. хим. Каты эретмэлэр, буяулар Ь. б. хэзерлэудэ кулланыла торган кемеш сыман металл.
2. Шул металл тозлары белэн илэнгэн юка йомшак кун. [Нургали:} Итеклэрне ер-яца иц яхшы хромнан Ригада тектергэн идем. Т. Гыйззэт. II с. мэгъ. Хромнан тегелгэн, хромнан эшлэнгэн. Хэйдэрнец естендэ яшь-келт сары офицер гимнастеркасы белэн галифе, • и-лендэ йолдызлы каеш,---аягында яхшы хром итек
иде. Г. Бэширов.
3. Хроматлардаи алына торган сары буяу тере."
ХРОМАТ и. хим. Хром кислотасыныи сары тестэге тозлары.
ХРОМАТИЗМ и. 1. физ. Ак тестэге нурнын терле тестэге нурларга таркалу сыйфаты.
2. муз. Тавышнын ярым тоннарга буленеп аЬэнле кутэрелэ яки тешэ баруы. Хроматизмга нигезлэнгэн гамма.
ХРОМИТ и. Составында хром Ьэм тимер ^булган кара тестэге минерал; хромлы тимер.
ХРОМЛАУ ф. Хром (1 мэгъ.) белэн каплау, хром йегерту. Савыт-сабаны хромлау. Хромлау цехы. Хромлау материалы. II Хромда йомшарту. Кунне хромлау.
ХРОМЛАУЧЫ и. махе. Хромлау эшеи башкаручы.
ХРОМЛЫ с. хим. Хром (1 мэгъ.) катнашкан, составында хром булган. Хромлы корыч. Хромлы буяу.
ХРОМОСО’МА и. биол. Усемлек Ьэм хайван орга-низмынын кузэнэк тешендэге буялучан элемент. Теш-нец тышчасы зри, йэм хромосомалар кузэнэк прото-плазмасында калалар. Биология.
ХРО'НИК I и. сир. сейл. Дэвамлы яки’гэледэн-эле кабатланып торган авыру белэн интегуче кеше. Хро-никлар палатасы.
ХРО’НИК II с. 1. Дэвамлы яки эледэн-эле кабат-лана торган (авыру турында). Ангинаныц хроник тон-зиллитка кучуе, соцгысыныц буыннарда ревматизм, йерэктэ эндокардит — тудыруы ихтимал. Ш. Хесэенов.
2.	Даими авыру белэн интегэ торган. Хроник авыру.
ХРО'НИКА и. 1. тар. Вакыйгалар хронологик тэртиптэ теркэлгэн, язма; елъязма. 20 нче еллар татар эдэбияты хроникасы *
2.	Ижтимагый, политик яки гаилэ тормышына бэйле Ь. б. ш. вакыйгаларны хронологик тэртиптэ язып барган эдэби эсэр. II сейл. Гомумэн, терле хэл-лэр, агымдагы вакыйгалар турында хикэя, тарихи белешмэ.
ХРО
373
ХУР
3.	(Журналда, газетада) урындагы кендэлек тормыш турында хабарлар, белдерулэр булеге. Суд хро-никасы. Спорт хроникасы. □ Газетаныц эцирле хроника бу легенда буген кич tuahap думасыныц эцыелышы булачаклык белдерелгэн. Ш. Камал.
4.	Вакыйгаларны хронологик тэртиптэ куреэтэ торган документаль фильм.
ХРОНИКАЛЬ с. Вакыйгаларйы хронологик тэртиптэ куреэтэ торгаи. Хроникаль фильм.
ХР	О’НИКАЧЫ и. сейл. 1. Хроника белэн шегыльлэнуче, хроника язучы. Хроникачы язмалары.
2. Газета-журналда хроника булегендэ эшлэуче; шул булеккэ материаллар хэзерлэуче.
ХРОНО’ГРАФ и. Кыска вакытлы куренешлэрне ре-гистрацияли торган махсус эсбап.
ХРОНОГРА’ФИК с. Хронограф ярдэмендэ башкарыла торган. Хронографик язма.
ХРОНОЛО’ГИК с. Хронологиягэ бэйлэнешле. Хронология тикшеренулэр. Библиографик исемлекне хронологик тэртиптэ биру. Вакыйгаларныц хронология яктан дерес теркэлгэн булуы.
ХРОНОЛО'ГИЯ и. 1. Вакыт эзлеклелеге сакланып язылган вакыйгалар исемлеге, елъязма.
2. Тарихи вакыйгаларнын булу, килеп чыгу вакы-тынын эзлеклелеге.
3. Тарихи вакыйгаларнын булу вакытын Ьэм доку-ментларнын язылу вакытын билгели торган ярдэмче тарихи фэн.
ХРОНО'МЕТР и. 1. иск. Бик тегэл йери торган кесэ сэгате.
2. Бик тегэл^йери торган балансирлы астрономии сэгать.
ХРОНОМЕТРАЖ и. Нэрсэгэ дэ булса сарыф ителгэн вакыт иеэбен улчэу, исэплэу.
ХРОНОМЕТРАЖЛАУ ф. Хронометраж ясау.
ХРОНОМЕТРАЖЧЫ и. Хронометраж ясаучы, хро-нометражлау вазифасын утэуче.
ХРОНОСКОП и. Бик кыска вакыт арасын улчэу, шулай ук ике сэгать куреэткечлэрен чагыштыру ечен файдаланыла торган прибор.
ХРУСТАЛЬ и. 1. Кургаш кушып ясалган Ьэм узе-нен ачык жемелдэве йэм матур чынлавы белэн аеры-лып торган яхшы сыйфатлы пыяла. II с. мэгъ. Шундый пыяладан ясалган. Хрусталь ваза. Хрусталь стакан. □ , Кечкенэ графин белэн ике хрусталь рюмка [ес-тэлдэге} сыйлар естенэ нур чэчеп, балкып торалар. 9. Еники. II Шундый пыяланы эшкэртеп, терле эйберлэр ясый торган. Хрусталь заводы.
2. Шундый пыяладан ясалган савыт йэм башка терле эйберлэр, эшлэнмэлэр. Шкафка хрусталь тутыру. Хрустальгэ кызыгу.
ХУДО'ЖЕСТВО с. 1. Сэнгатькэ бэйле, чынбар-лыкны образлар аша чагылдырган. Художество ища-ты. □ Художество эсэрлэрендэ сурэтлэр еч терле: аерым шэхеслэр, аларныц эш йэм хэрэкэтлэре, сузлэре. Г. Нигъмэти.
2.	Сэнгать елкэсенэ караган, сэнгать белэн бэйле. Художество мэктэбе. □ [Хэйдэр], бу яшь кызныц --- утэ хэрэкэтчэн озынча йезенэ куз салгалап, аныц художество академиясенэ укырга керергэ уйла-еы турында дэртлэнеп сейлэвен тыцлый-тыцлый, куцелле уйлар уйлый иде. Г. Бэширов.
3.	Сэнгать эсэрлэренэ караган, сэнгать эсэрлэре белэн бэйле. Журналныц художество булеге.
4.	Сэнгать эсэрлэренэ хас, эстетик. [Г. Камал} гарлэрендэ яхшы ук эшлэнгэн художество образла-I ри аша тормышка тэнкыйть кузе белэн карау йэм I критик реализм методы сизелеп тора. М. Гали.
ХУДО’ЖЕСТВОЛЫ с. 1. Сэнгать эсэрлэренэ хас I булган, сэнгатьле. Художестволы образ. Художест-
волы сейлэм. II Сэнгать талэплэренэ жавап бирэ торган. Либреттоныц теле художестволы, гади йэм мранлы. М. Жэлил.
2. Зэвык белэн башкарылган, матур эшлэнгэн. Ту-шэмнэрдэ. уцмый торган кыйммэтле путал кайма-лар белэн уратылып, художестволы табигать ку-ренешлэре сурэтлэнгэн. LU. Камал.
ХУДО1ЖНИК и. 1. Сынлы сэнгать елкэсендэ ижат итуче кеше; рэссам.— Сица художник булырга иде, э син биология факулыпетында укып йергэнсец. И. Гази.— Кем белэ, бэлки, бу чандыр кыз тора-бара безнец халыкныц иц талантлы художникларыннан берсе булыр. Г. Бэширов.
2. Сэнгать елкэсендэ ижат эше белэн танылган кеше. Шагыйрь бу шигыре белэн узендэ художник калэме булганын ачып бирэ. Г. Нигъмэти. Шэриф Камал — зур художник. М. Жэлил.
ХУДО'ЖНИКЛЫК и. Художник шегыле, йенэре. Художниклыкка уку.
ХУЛИГАН и. Жэмэгать тэртибен тупас бозучы, хулиганлык эшлэуче кеше.— Туй булды, туйга Та-йирны да чакырдык, хулиган булса да, узебезнец авыл егете ич. Э. Айдар.
ХУ Л ИГАН Л АНУ ф. Хулиганлык эшлэу, жэмэгать тэртибен тупас бозу. {Камали Ж,амалига:\ Хулиган-лансац, син дэ Рэсэйнец йэммэ шэйэрлэрендэ ябы-лырсыц. Г. Ибрайимов.^
ХУЛИГАНЛЫК и. Жэмэгать тэртибен, гомум кабул ителгэн уз-узенне тоту кагыйдэлэрен тупас бозу. Хулиганлыкта гаеплэну. □ Хулиганлык ечен Шэй-хи дигэн эшче Куылырга тиеш заводтан! М. Жэлил.
ХУП 1. хэб. суз. сейл. Нинди дэ булса эшкэ яки сузгэ карата ризалыкны, канэгатьлэнуне белдереп эйтелэ: яхшы, ярый.— Вакытында эцыеп, вакытында задание тапшыра алсак, бик хуп, инде булдыра ал-масак, . Чулпан'ныц янэ базары тешэчэк. Г. Бэширов.
2. с. мэгъ. Яхшы, кулай, эйбэт. Шэкертем хуп ярдэмче булып елгерде. Д. Аппакова. | рэв. мэгъ. — дйе, эйе, мелла кем, Дэулэтьяров эфэнде, хуп сей-лисез. И. Гази.
Хуп куру (табу) —к. хуплау.— Синец кандидату-рацны баш инженер белэн елкэн прораб хуп курэ-лэр. Б. Камалов. Хаклы дип безнец телэкне, хуп табып, Вэгъдэ биргэн ирде тэцре куптэн ук. Ш. Бабич.
ХУПЛАУ ф. Кемнен дэ булса узен тотыщы, эше, хезмэте, сузе турында унай фикердэ булу, де’рес дип табу. Баштарак Зелэйха апа кызыныц болай уз ир-кенэ бирелеп карышуын хуплап эк;иткермэде. Г. Минский. Вожатый Айратныц сузлэрен хуплап берничэ суз эйткэч, балалар Фэридэнец булэклэрен яцадан карый башладылар. А. Эхмэт. II Нэрсэ белэн дэ булса килешу, риза булу. Шэйхаттар бабай Хэлимнец тэкъдимен хуплап каршы алды. Г. Гобэй.
ХУПСЫНМАУ ф. Килештереп бетермэу; кемнен дэ булса эше, хезмэте, сузе й. б. ш. карата кисеп кеиэ унай фикер эйтмэу.
ХУР I и. миф. Ислам дине буенча: ожмахка кергэн ир кешелэрнен кунелен курэ торган мэнге яшь гузэл кыз. Син матур хурлар белэн, нурлар белэн оч мэцгегэ, Мин табармын уз илемдэ нэкъ уземдэй чэчэкне. Ф. Бурнаш.
О Хур кызы — 1) к. хур I. Кук йезендэ яцгыра-гач бу ямьле кей. Хор белэн хур кызлары эцырлаш-тылар. Ш. Бабич; 2) куч. бик чибэр кыз.— Йерэ-генец изге уйлы икэнен белдерэ алмаган гашыйкны ---эцирдэге хур кызы ацламаса,ул егет илнец иц бэхетсезе. М. Фэйзи.
ХУР II: хур булу — оятлы булу, мэсхЭрЭГэ калу. Укыган кеше кайда да хур булмас. М. Гафури.— Мин
ХУР
374
ХУШ
да, двньяны курэсем килмичэ. кайгырып, хур булып, мыскылланып. авылга кайтып киттем. А. Шамов. Хур иту — 1) мыскыллау, мэсхэрэ иту, кимсету; хурлау. Кешене хур итмэ. узецне зур тотма. Мэкаль. Сыер-чыклар болай диделэр:—Мактану lispкемне хур итэ, тыйнак булуга ни мдитэ! А. Алиш. [Карчык;] Зин-Лар. хур итэ курмэгез... чыгып китегез. Сездэн башка да терелэ ул. Г. Кутуй; 2) кыз кешене кечлэп мэс-хэрэлэу турында. [Дошман] хур итэргэ тели сейгэ-нецне, кол итэргэ тели йортыцны. Ш. Маннур.
ХУРМ, ХУРИЯ и. иск.— к. хур кызы.
ХУРЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. хурлау.— Кузгал, лэгънэт белэн хурланган Коллар йэм ачлар деньясы. Ф. Бурнаш. [Зсэрдэ] хурланып ташланган яшь татар кызыныц кызганыч фаэкдигасе-----экданлы итеп
бирелгэн. М. Жэлил.
2. Гарьлэну, узен рухи кимсетелгэн итеп сизу. Башта Мостафинныц куцелендэ хурлану Лэм оялу кебек нэрсэ кыймылдап куйды. Э. Еники.— Сез инде, Сэлим абый, хурланыр да бу кыз, чыгып китэр ди торгансыздыр. Р. Ишморат. [Нэфисэ] энкэсенец, дпи-пэлэр сузенэ ышанып, аныц да шундый бозык юлда йеруе мемкин дип уйлавына бик хурлана иде. Г. Бэширов. II Оялу. Уз сузлэреннэн узе хурланган Зэйдук хахылдап келеп мдибэрде. Г. Минский.— Кунак кыз-ларыныц уземэ туп-туры карап торуларыннан хур-ландым да ачудан Ламан эле уйнап утыра торган абыйныц кураен тартып алдым. Ф. Эмирхан. Буржуй ачуын варенье банкасыннан алуы ечен Селэйман бик хурланды. К. Тинчурин. II Кимсену. [Баерак кешелэр] бер кигэн кулмэкне икенче кияргэ хурланалар. Г. Камал. Юк. [Мицнур карт] кыяр каравылчысы булган ечен эрнеми, хурланмый,— ул аны намус белэн ути Лэм мактаулы эш итеп саный иде. А. Шамов. || Жирэну. [Хэлил Исмэгыйльгэ:] Синец кебек Этне атарга хурланам. М. Фэйзи.
ХУРЛАУ ф. 1. Сугу, ачулану, суз белэн кимсету. — Ачуым килгэч, мин аны узем эштэн чыгарып хур-ладым ич. Ш. Камал. Мэликэ барып керуе белэн ук бэйлэнергэ Лэм [Шэвэли хатынын] бик каты хурлар-га тотынды. А. Шамов. II Мыскыл иту, мэсхэрэлэу. Син [фашист] хурладыц минем мдиремне, Син утер-дец минем иремне, Инде тагын йерэк хисемне Кал-Jtga итеп сица биримме? М. Жэлил.
2. Кемне дэ булса начар дип, гаеплэп, яманлап сейлэу.— Егет булсац, башкаларны хурламый гына ярый ал кызларга. М. Фэйзи. Балдак булсын, алтын булсын, атлас бавы ал булсын: Ярлы яр дип хурла-мыймын. узем сейгэн яр булсын! Жыр.
ХУРЛАШУ ф. диал. Талашу, эреплэшу. Урлаша белгэн хурлаша да белэ. Мэкаль.
ХУРЛЫК и. 1. Мэсхэрэ, изелу, кимсетелу хэле. Гомере гел хурлыкта уткэн, кэкрэеп каткан бабай: .Я ходай, ултер мине, тындыр мине!" — дип чир кетэ. Ш. Бабич, дйдэ эцырлыйк мазлум миллэтлэр-нец кечлелэрдэн кургэн хурлыгын. М. Гафури.
2. Гарьлек. Хурлык ич бу, сузем аста калды. 3. Мансур. II Тубэнлек, кимлек. [Ж,иЛангир:] Телэсэ нинди хекем чыгарсыннар. Мин, [идарэгэ] кереп. мда-вап бируне уземэ хурлык саныйм. Г. ИбраЬимов.
3. Оят. Ялкаулык — хурлык, тырышлык — зурлык. А. Алиш. Солтан шулай мдэберлэнеп кртеп барса, бу хэл куршелэре ечен генэ тугел. бетен Байтирэк ечен бик зур хурлык булачак, гомер буе укендерэчэк иде. Г. Бэширов.
О Хурлыкка калу (тешу)—оятлы булу, мэсхэрэ-гэ калу, хур булу.— Мортазаныц ахмаклыгы ечен хурлыкка каласым килми. Р. Ишморат. Карт кеннэ-ремдэ ата-баба курмэгэн хурлыкка тештем бит! М. Гафури.
ХУРЛЫКЛЫ с. Мэсхэрэле, кимсетуле, оят. Урман. урман, мица чиксез авыр Бу хурлыклы тубэн эсирлек! М. Жэлил. Хурлыклы улемгэ [хекем ите-леп] ята богау эчендэ яшь егет. Г. Камал. II рэв. мэгъ. Хурлык белэн, хур ителеп, мэсхэрэ белэн. [Шah тимер:] Яныннан хурлыклы куылсам да. [Хэм-диянец] бусагасына барып йез серудэн гарьлэнмэм. М. Фэйзи.
ХУРСЫНУ ф. Хурлану. Качты йолдызлар еракка Вэхшилэрдэн хурсынып. h. Такташ.
ХУТОР и. 1. Чэчулек жире, йорт-каралтылары белэн бергэ аерым бер хужага караган крестьян хужалыгы. Майи эбинец Микулай хуторы янына барып эндиткэч, бераз мдилэк мдыйдык та тэмле итеп ик-мэк ашап алдык. М. Гали.
2. Россиянен кеньягында Ьэм Украинада — кечкенэ авыл. Биш-алты чакрым бер читтэ ниндидер хутор тирэсендэ чыннан да дошман атлары куренэ иде. А. Шамов.
ХУШ 1 1. с. Ис турында: тэмле, яхшы, кунелгэ унай тээсир итэ торган. Чэчэкнец хуш исе дэ, аныц бизэклэре белэн тесе дэ, моцарчы кургэннэр белэн чагыштырганда, мец елеш нэфисрэк! Г. Бэширов. Л\ылы яцгыр илгэ биреп китэ Хуш ислэрнец сафын, тазасын. Э. Ерикэй.
2. сейл. Яхшы, кутэренке, шат. Шул хуш тавыш-ларга [мавыгып] бара торгач, без пароход туктар ечен ясалган бик матур пристань курдек. Ф. Эмирхан. | хэб. суз. Хэдичэ тути--узен шундый бэхет-
ле итеп сизэ, куцеле шундый хуш. ул шундый изге тойгылар белэн тулган иде. Г. Бэширов. Аныц ата-сыныц байлыгы зур булгач. денья кайгысы юк, куцеле дэ хуш. Ш. Мехэммэдев. || рэв. мэгъ. сейл. Яхшы. ачык йез белэи. [Искэндэр:] Кызым. аллага тапшырдык инде. Бэхетле. итагатьле бул! Кияуне хуш ка- , бул итэ кур! М. Фэйзи.
3. „Ху-у-ш“ формасында да йери. Сейлэученен сузен ( тынлауны белдереп: „Я. шулай да булсын: яхшы. । тыцлыйм, дэваи ит" мэгънэсендэ кулланыла. [Хесэен:] I Хуш, алай булса, синекен тыцлап карыйк инде. Ф. Эмирхан.— Хуш, ни эш бетереп йерисец, фаразан? Ш. Камал.
Хуш килу (булу, тоелу) — бик ошау, ярау. Куце-лемэ хуш килмэде ак йезец акбур иткэнец. Дэрдмэнд. Хуш килэсез (килдегез)—сэламлэу сузе.— Хуш I килдегез, рэхим итегез. еемэ керегез, туремэ узыгыз, кунагым булырсыз. А. Алиш. Хуш куру — ярату, ошату. Хатларыцны бик хуш курэм. Куцелем туренэ куям. Т. Гыйззэт. Котлавыгызны хуш куреп [кабул] итэм. Ш. Камал.
ХУШ П саубуллашу, хушлашу сузе. Исэн калыр- I мын дип ышандырсам. Ялгышырмын. бэлки. хуш. I апам. 3. Мансур. | купл. хушыгыз.— Хушыгыз. ип- I тэшлэр, мин сезнец янга тагын килермен эле. I Г. Минский.
Хуш бул (булыгыз)—саубуллашканда эйтелэ. I — Хуш бул!—дигэн сузлэре генэ колагым тебендэ 1 яцгырап киткэн кебек булды. М. Гафури. Хуш иту— I саубуллашу, хушлашу.— Ярый, хэзергэ хуш иттек. китим эле.'Ъ>. Ишморат.
ХУШБУЙ и. Ислемай. Хуш исле чэчэклэр арасына 1 кысылган эрем исе дэ кыйммэтле хушбуйлар исеннэн тэмлерэк булып тоела. М. Эмир. Кесэсенэ кулын тыкса, Кетмэгэн шатлык! Хушбуй сипкэн. исемен | чиккэн Батист кулъяулык. Ф. Кэрим.
ХУШБУЙЛАУ ф. сейл. Хушбуй серту. Салып куй- I дым хатны сандыгыма Кара ефэк урап, хушбуйлап- | Ш. Маннур.
ХУШ ЛАНУ ф. Шатлану, куану, кунел булу, канэ-гатьлэну. Хатны укыгач. Галиэкбэр агайныц кэгфе
ХУШ
375
ХЫР
бераз хушланган иде. Ш. Мехэммэдев. Ж,имерек урыннарныц тезэлгэнен курса, аныц куцеле хушлана. М. Гафури.
ХУШЛАШУ ф. Саубуллашу.— Юк, юк, хушлаш-мыйбыз.— диде Майибикэ. курешергэ дип сузган ку-лымны инде этэ башлады. М. Эмир. [Вадим белэн Василий} дуслашып, бер-берсен онытмаска суз куе-шып хушлаштылар. А. Гыйлэжев.
ХУЖА и. 1. Хосусый милекче, хосусый милек иясе. Тартыша торгач. типография хулдасы эш хакын арттырырга кунде. Ш. Камал. IIЯ л лап эшлэтуче. — Хулдабыз эйбэт кеше булса, эшлэрбез дэ ашарбыз. Т. Гыйззэт. II иск. Шэхеи хужалыгы булган крестьян. Авылда ул урта хулда исэплэнэ: яхшы аты бар, яхшы сыер, сарыклары. И. Гази. II Нэреэнен дэ булса иясе. Элекке заманда [бу] этнец хулдасы булмаган, берэу дэ аныц тормышы ечен кайгыртмаган. А. Алиш.— Бу минем акчам тугел, аныц хулдасын табарга кирэк Нэм аны аца кайтарып бирергэ кирэк, ди. А. Шамов.
2.	Нинди дэ булса хужалык башында (эш башында) торучы жаваплы кеше, житэкче. Вафин Харис — .Ялкын" колхозыныц Тырыш, лдипгез. зирэк хулдасы. Ш. Маннур.
3.	Кунакларга, килучелэргэ карата: йорт башы, семья башлыгы.— Кунак кунакны сеймэс, хулда бер-сен дэ сеймэс. Мэкаль. [Фэйзерахман:] Бездэ, чакыр-гач. килмичэ ярамый, ашны санга алмау. хулдага илтифатсызлык иту була ул. А. Эхмэт. II сейл. Хатын ечен — никахлы ир. Хэзрэт ачуланды да, кулын селкеп: — Син хатын кеше, нэреэ белэсец, хумдацны естерэп алып кил,— диде. Ф. Эмирхан.
4.	сейл. „Аллам'1, ..аллаЬы тэгалэ", „ходаем" мэгънэсендэ кулланыла. [Карчык:] ИлаИым, хулдам, тынычлык бир. балаларга исэнлек бир. Г. Ибрайимов.
Хужа хатын—1) йорт башынын, хужасынын хатыны. Без хулда хатын Бибилатыйфэ белэн бер яшь-тэбез. Э. Фэйзи; 2) вакытлыча торучыларга (кварти-рантларга) менэсэбэттэ: фатир хужасы.
ХУЖАЛА’РЧА рэв. 1. Хужа (1, 3 мэгъ.) кебек, тартынмыйча. бстенэ лдылы кун тужурка, башына зур йонтач малахай кигэн Гафур шиекне хулдаларча киц ачып кайтып керэ. Р. Ишморат.
2. куч. Жаваплылык, осталык белэн, алдан куреп. Табигый байлыклардан хулдаларча файдалану.
ХУЖАЛЫК и. 1. экон. Теге яки бу ижтимагый тезелешнен житештеру чаралары Ьэм житештеру ме-нэсэбэтлэре жыелмасы, житештеру ысулы. Социалис-тик хулдалык. Капиталистик хулдалык. Товарлыклы хулдалык.
2.	Житештеру ечен хезмэт итэ торган, экономика-ны тэшкил итэ торган барлык нэреэ. Алар агачныц халык хулдалыгында тоткан урыны турында сейлэшеп алдылар. Г. Эпсэлэмов. || с. мэгъ. Житештеру эшлэ-ренэ бэйле. Хулдалык отчеты. Хулдалык мэсъэлэсе. Хулдалык торышы.
3.	Нинди дэ булса житештеру теренен тармагы. Авыл хулдалыгы. ШзИэр хулдалыгы. I I Жыелыш па-роходствоныц нефть хулдалыгында да уткэрелде. И. Гази. II Нинди дэ булса производствонын мал-мел-кэте. житештеру кораллары, инвентаре, кир^к-яраклары. Завод хулдалыгы. Мэктэп хулдалыгы. □ Ул, председательне ияртеп, колхозныц хулдалыгы белэн озак кына танышып йери. Э. Еникн. II Житештеру кораллары, средстволары, чэчулек, мал-туар, йорт-ка-ралтылары Ь. б. булган авыл хужалыгы берэмлеге. Аерым хулдалык. Вак крестьян хулдалыклары. I I Ерткычлар терле яктан аучы хулдалыгына йелдум итэлэр. А. Алиш. II Йортта, кенкурештэ кирэк булган предметлар, азык-телеклэр. Йорт хулдалыгы. □ Алар
.Чулпан"ныц бетен хулдалык дирбиялэрен картларга хас бер тепчену белэн селкеткэлэп, эйлэндереп, суккалап. уз кузлэреннэн кичерделэр. Г. Бэширов. II с. мэгъ. Хужалык алып бару белэн бэйле, хужа-лыкка менэсэбэтле, хужалыкка караган. Хулдалык яцалыклары. Хулдалык чыгымнары. Хулдалык эшлэре. □ [Сафа Гыйльманов] агроном бит, хулдалык эшендэ, дэ куптэн кайнады. Г. ИбраЬимов.
4.	Йортны алып бару, тэрбиялэугэ бэйле булган вазифалар. Хулдалык белэн мэшгуль булу. II с. мэгъ. Йорт кирэк-яракларына бэйле, йортны алып баруга хезмэт итэ торган. Хулдалык товарлары. Хулдалык каралтылары.
5.	Йорт, семья, гаилэ. Безнец авылда 24 хулдалык-ны эченэ алган авыл хулдалыгы артеле оештырыл-ды. М. Эмир.
Хужалык елы — еллык эшлэрне планлаштыру Ьэм хисап (отчет) биру вакыты туры килэ торган чор. Хулдалык елына йомгак ясадык, килэсе елда да яры-шу ечен договор тезедек. Каз. утл. Хужалык иту (серу)—1) нинди дэ булса хужалык эшендэ эшлэу, цех, завод, колхоз Ь. б. ш. белэн житэкчелек иту. Хулдалык итудэ, илнец тормышын рэтлэудэ, ---
илгэ дошман кешелэр белэн керэшудэ халыкка. со-ветларга ярдэм итэрбез. Ф. Бурнаш; 2) кимс. хужа булу, хужа булып тору.— Зле монда Иаман Садыйк бай хулдалык серэмени? Ш. Камал.
ХУ	ЖАЛЫКЛЫ с. 1. Хужалыгы булган. 6ч йез хулдалыклы бер авыл бу. Т. Гыйззэт.
2. Хужалыкны яхшы алып бара торган, йорт жанлы. Куршебез хулдалыклы кеше булып чыкты.
ХУЖАЛЫКЧЫ и. Хужалык эшендэ эшли торган кеше.
ХУЖАЛЫКЧЫЛ с. Хужалык эшенэ Ьэвэс, хужалык турында даими кайгыртучы.
ХУЖАСЫЗ с. 1. Хужасы (иясе) булмаган; кеше яшэми яки файдаланмый торган. Хулдасыз арба. Ху-лдасыз ей. II рэв. мэгъ. Хужадан башка, хужа булмый-ча. Хайваннар, кошлар хулдасыз бер тен кундылар. А. Алиш.
2. Хужасы начар булган (ей, предприятие Ь. б. ш. турында).,
ХУЖАСЫЗЛЫК и. 1. Гомумэн хужасыз булу хэле.
2. Нинди дэ булса эштэ, оешмада яхшы хужа булмау, тэртипсезлек, башбаштаклык.
ХЫЙТЛАНУ ф. диал. Интегу, жэфалану; кеч са-рыф иту, кеч кую. Хыйтланмыйча Судан этлэй дэ тота алмассыц. Мэкаль.
ХЫЙХЫЛДАУ ф. кимс. Ямьсез итеп келу. Кем-дер, хатын-кыз чырылдавына аралаштырып, яшь тай кешнэгэн тесле итеп, озак хыйхылдады. К. Нэжми.
ХЫ'ЙХЫЛ-ХЫ’ЙХЫЛ аваз ияр. । Ямьсез тавыш чыгарып келуне белдерэ.
Хыйхыл-хыйхыл килу — к. хыйхылдау. Тубал, хыйхыл-хыйхыл килеп, безне тимер сэнэккэ элмэк-че... Элми тор эле1 И. Гази.
ХЫРЛАУ ф. к. гырлау. Алгы булмэдэ, хырлап, асрау карчык йоклый. К. Нэжми.
ХЫР-ХЫР аваз ияр. Хырылдап чыккан тавышны белдерэ.
ХЫРЫЛДАВЫК с. Хырылдап чыга торган. Хырыл-давык тавыш.
ХЫРЫЛДАУ ф. Хыр-хыр иткэн бугаз тавышы чыгару. Йоклаган халыкныц хырылдау тавышы Навага кутэрелэ. Ш. Усманов.
ХЫРЫЛДАШУ ф. к. хырылдау. .3" дигэнче, хы-рылдашып йокыга киттелэр. М. Эмнр.
ХЫРЫЛТЫ и. Хыр-хыр, гыр-гыр итеп чыккан бугаз тавышы. Алар, саташып, бугазыннан яман
хыя
376
ХЭБ
хырылтылар чыгарып, икенче йокы белэн йоклый иделэр. Ш. Камал.
ХЫЯЛ и. 1. Чынбарлыкта булмаган, лэкин уйда, кунелдэ фантазия белэн туган нэрсэ. ]Галия:] Безнец булмэ кызлары исэ синец бу матурлыгыцны хыял буяулары белэн тагын да бизэргэ, бизэп баетырга тырыштылар. Г. Кутуй.
2.	Чынбарлыкта яши дип куз алдына китерелгэн нинди дэ булса образларнын уйда, кунелдэ барлыкка килу процессы. [Сэхипнец] башы талган, йерэге суга. хыял артык кызу эшли иде. Г. Ибрайимов. Бэхетне тик бары хыялда Татыган халыклар идек без. М. Жэлил. II шигъ. Кунел, кунел туре, хэтер. Аныц куз карашын яшереп хыялымда. Д^эуйэр итеп сак-лый алмадым. h. Такташ. Шомырт—татар мехэр-рире хыялына матур кыз тасвиры тешкэч, аныц куз урынына куя торган мдимеше. Г. Тукай.
3.	Кунел телэгэн йэм бик мавыктыргыч уй, фикер турында: телэк, емет; омтылыш. взек-езек чуалчык хыяллар бер фикер. бер план тудырырга ирек бирми тецкэмэ тиялэр. Ф. Эмирхан.— Ах, нинди матур хы-ялларым бар идг бит минем! Бар да очты. А. Алиш. — Солтан, син бу адымыц белэн минем тормышым-ны мди череп, тэмле хыялларымны эндилгэ очырдыц. Т. Гыйззэт. Ц Телэк, емет, омтылыш объекты.— Менэ Ленинградта бетенлэй яца мэктэплэр бар. Аларда эшлэу, чыннан да, хыял бит ул. Г. Эпсэлэмов.
4.	Тормышка, гамэлгэ ашмаслык, тормышта булмаган берэр нэрсэ турында буш уй; уйдырма. Куп вакыт ул экиятлэрнец кайсы чын. кайсы солдат хыялы икэнен аеру кыен була. И. Гази. Бу эле хэзергэ бары тирэн сер генэ, берничек тэ ышанып булмый торган татлы хыял гына. Г. Бэширов.
ХЫЯЛЛАНУ ф. 1. Хыялга бирелу. Яшь куцел'оч-сыз-кырыйсыз тылсымлы хыяллар, матур уйлар белэн хыялланып утырганда, кинэт аныц хыял йэм уйлары эллэ кая чэчелеп, очып киттелэр. Ш. Камал. II Нэрсэне дэ булса бик телэу, нэрсэгэ дэ булса омтылу. Ул атасыныц шэйэргэ килгэн тэуге елла-рында гел авылны сагынуын, ат алырга хыялланып, мал базарына йеруен эбисеннэн ишгтеп белэ иде. К. Нэжми. Ул. кем генэ булу турында хыялланса да. узенец максатына ирешэчэк. Р. Ишморат. II Нэрсэгэ дэ булса еметлэну, нэрсэне дэ булса куз алдына китеру. Кем генэ уз баласыныц килэчэге белэн хыялланып яшэмэс икэн! Г. Минский.
2.	сейл. Акылын жую; зийене, акылы зэгыйфьлэну. Сагыштан хыяллану дэрэмдэсенэ эндиту.
ХЫЯЛЛАУ ф. сир. Уйлау, куз алдына китеру. [Зыя узен], озакламый мэхэллэ иясе булып, менбэр естенэ якын итеп хыяллый башлаган иде. Г. Ибрайимов.
ХЫЯЛЫЙ с. 1. Фантастик, уйдырма, хыялда гына туган; тормышта булмаган, реаль булмаган. Хыялый роман, дсэрдэ хыялый тормышны сурэтлэу. □ Саф-тан-саф зэцгэр куктэ ак тестэге сэер елан хыялый бер бизэк сыза. Сер пэрдэсен ачсак... Музыка яцгы-рый, биюче парлар бер-берсе артыннан хыялый дул-кыннар шикелле агалар. Ф. Эмирхан.
2.	Серле; романтик. Жырныц кече ярсу, хыялый моц, Бу моц кайнап чыга йерэктэн. Ф. Кэрим. Хат шул хэлендэ сакланды, э [Рэуфэнец] мэхэббэте, кай-чандыр кургэн бик матур хыялый теш тикелле, ераклашканнан-ераклашты. А. Шамов.
3.	Уйчан (куз карашы, йез турында). Хыялый кузлэр. □ Чаршау аркылы тешкэн кызыл шэулэлэр белэн аныц сары вэ сулган йезе эллэ нинди хыялый вэ кайгылы рэвештэ куренэ иде. Ш. Камал.
4.	Хыялланырга ярата торган, хыялга бирелучэн. Хэлим тагын эченнэн генэ, хыялый да соц инде мин, дип куйды. Г. Гобэй. Шул матур кыз искэ килсэ.
эрни мданым, Буш ава. Мин хыялыймын, имеш тэ, ескэ алтын кош ява. Н. Исэнбэт.
5.	сейл. Тиле-миле, акылга зэгыйфь.— Мине хыялый Зэйния дип йертэ башладылар. Мин хыялый тугел. Г. Ибрайимов. Син мданычны уйлый-уйлый, Хыялый булды башларым. Жыр.
ХЫЯЛЫЙЛЫК и. 1. Хыялый нэрсэ булу, фантастик нэрсэ булу. Бу хикэянец хыялыйлыгы куренеп тора. Сов. эд.
2. Хыялга артык бирелучэнлек, хыялый булу хэле; уйчанлык. Бу оялчан, сагыш йэм хыялыйлык тулы йезле егет Мэдинэ узенец хыялында тудырган кешегэ охшамаган иде! Ш. Камал.
ХЫЯНЭТ и. 1. Сатылу, дошман ягына чыгу, илне сату. Хыянэттэн мец кат артык саныйм Керсез намус белэн улуне. Г. Хужи.
2. Нинди дэ булса эштэ, менэсэбэттэ (нлгэ 11. б.) турылыксызлык. Антка хыянэт. □ — Революциягэ хыянэт итуец ечен без сине кулга алабыз. Т. Гыйззэт. Алдашулар. терле хыянэтлэр Жэрэхэтли аныц йерэген. М. Гафури. II Семьяга яки мэхэббэткэ турылыксызлык. Ул. Шакирныц энэ очы кадэр генэ хыя-нэтен сизеп калса. нинди лэззэт белэн уч аласын уйлап хыяллана. Э. Еники. II Гомумэн ялганлау, алдау, алдакчылык турында.— Валлайелгазим. мэсэлэн, ко-дача. суземдэ ике тиенлек тэ хыянэт юк. Ф. Эмирхан.
О Хыянэт иту (кылу)—1) сатылу, илне сату. д хыянэт итсэ иленэ, Каны белэн эндирне сугарыр. 3. Мансур.— Халыкка хыянэт итуец ечен революция алдында эндавап бирерсец. Т. Гыйззэт; 2) семьяга яки мэхэббэткэ турылыксыз булу.— Мин менэ шушы мэхэббэткэ хыянэт иттем. М. Жэлил; 3) ышанычны акламау, кемне дэ булса алдау турында. Бич кешегэ мин хыянэт кыйлмый идем. М. Гафури. дманэткэ хыянэт итмилэр. Эйтем.
ХЫЯНЭТЛЕ с. Хыянэт иткэн, намуссыз, веждан-сыз. [Аембикэ:] Дошманнарыц алдан экдиттеме? Хыя-нэтле кулдан уттецме? Н. Исэнбэт.
ХЫЯНЭТСЕЗ с. Хыянэт итми торган, гадел, на-муслы, алдашмый торган.— Аныц кебек оста да, аныц кебек хыянэтсез кул да юк. Г. Ибрайимов. Керэш кырларында мдан юлдашыц, Хыянэтсез дустыц, кана-тыц. h. Такташ. II рэв. мэгъ. Хыянэт итмичэ, дерес-лекне саклап. Хыянэтсез барып эндитсен эманэт. М. Жэлил.
ХЫЯНЭТЧЕ и. 1. Мэкерлелек, икейезлелек белэн эш йертуче; сатлык жан. Куп сейлэнмэ. хыянэтче! Хэзер бетен ялганнарыц белэн йезтубэн китэр ва-кытыц мдитте. М. Фэйзи.
2. Мэхэббэткэ, дуслыкка хыянэт итуче. Андый хыянэтче деньяда бер Гайни генэмени? Г. Камал.
ХЫЯНЭТЧЕЛ с. 1. Хыянэт итучэн, хыянэт итэ торган. Хыянэтчел кеше.
2. Хыянэтчелэрчэ, хыянэтче кешегэ хас. Хыянэтчел heytgyM.
ХЫЯНЭТЧЕЛЕК и. Хыянэт, хыянэт итучелек. Бу эшлэрдэ хыянэтчелек юк, бу эш — сэудэгэрнец оста-лыгы гына. Ш. Мехэммэдев.
ХЭБЕС, ХИБЕС и. иск. Термэ, зиндан, тоткынлык. Тар хэбестэн яп-яца чыккан кебек булды куцел. М. Гафурн.— Сез акыллы гына. сабыр гына булса,гыз, тиздэн безнец хибесебездэн котылырсыз. Ф. Эмирхан.
Хэбес (хибес) иту — кулга алу, тоткын иту, ябып кую. Хэбес итэ, ди, [убыр карчык] барча кызларны идэннец астына. Г. Тукай.
ХЭБЕСХАНЭ, ХИБЕСХАНЭ и. иск. Термэ, зиндан, тоткыннар йорты.
ХЭБЭР и. I. Белдеру, таныштыру ечен язылган, эйтелгэн, сейлэнгэн суз, белешмэ. Газета хэбэрлэре.
ХЭБ
377
хэв
□ Ж,итез радиолар, елгер телеграммалар. хатлар аша бу хэбэр белэн бар халык таныша. А. Алиш. Аерата бер тынлыкка чумып тыцлаган зал. хэбэр укылып беткэч. экрзцел сулап куйды. М. Эмир. Хэбэр тан атар-атмас бетен авылга таралып елгердз. Г. Гобэй. II Кем тарафыннан да булса тапшырылган, житкерелгэн, язылган белешмэ, мэгълумат. Алынган хэбэрлэргэ Караганда. Капитоновка станицасында ике мецлэп казак мряелган. Ш. Усманов. Ерак ут-кэннэрдэн хэбэр алу, Белмим, сица кызык булырмы? h. Такташ.— Эле алдагы станциядэн хэбэр алынма-ган: аннан хэбэр килгэнче поездны чыгарып эк;ибэ-рергэ ярамый. И. Гази.
2.	Макала, заметка, информация, корреспонденция (газетада, журналда). [Я{амали:] дйттем ич. газе-тага хэбэр язам, дип. А. Эхмэт.— Я за торгач, „Ва-кыттан алда баручы кыз‘ исемле яца хэбэр туды. Г. Минский.
3.	куч. Дереслеге ачыкланмаган суз, имеш-мимеш-лэр, гайбэт.— Мэхмут бай Казанда гимназиядэ укучы бер кызны егерме биш мец биреп алмак була, дигэн хэбэр дересме? Ш. Мехэммэдев. [Бэдри:] днэ эйтэм бит, туй вакытында терле хэбэрлэр була дип. М. Фэйзи.
4.	сейл. Кемнен дэ булса хэле, исэнлеге турында белешмэ, хат.— Сугышта чагында хэбэрец килми торгач. шундый курыккан идем. Р. Ишморат.
5.	лингв. Жемлэнен ия турында хэбэр итэ Ьэм ана грамматик буйсына торган баш кисэге. /К,емлэдэ ия—хэбэр ечен кирэкле йэм хэбэр тарафыннан бил-гелэнуче. аныкланучы теп предметны ацлата торган грамматик категория. В. Хангилдин.
Хэбэр иту (биру, салу) — белдеру, сейлэу, сейлэп биру. Хат аша хэбэр иту. □ Чэчэклэр башлыгы бик зур ярыш уткэрергэ булган, Шул турыда терле якка хэбэр салган. А. Алиш.
О Хэбэре юк — 1) нэрсэне дэ булса белмэу, мэгъ-лум булмау турында.— Оренбургтан киткэнгэ ике ай булса да. [агайныц] кай тарафларда йергэненнэн йич хэбэребез юк иде. Ш. Мехэммэдев; 2) нэрсэдэ дэ булса катнашы юк, менэсэбэте юк, эше юк. Карчык иртэ-кич булмэне карый, самовар куя, Вахитов белэн Исрафиловка аш пешерэ — шуннан башкадан хэбэре юк иде. Г. Ибрайимов. Хэбэреидэ (дэ) юк — уйламый да, исе дэ китми.— д бу малайныц хэбэрендэ дэ юк, йоклап ята. Г. Камал. Хэбэреиэ дэ алмау — бетенлэй игътибар итмэу. Секретарь, аныц карашын хэбэ-ренэ дэ алмагандай. горур кыяфэт белэн шык-шык басып чыгып китте. Каз. утл.
ХЭБЭРДАР с. кит. Берэр эш яки вакыйга турында белэ торган, ишеткэн (кеше). | хэб. функ. Байгу-зиннар Мостафин турында тулы хэбэрдар иделэр. 9. Еники.
Хэбэрдар булу — 1) белу, белгэн булу, таныш булу; 2) мэгълуматлы булу. Мэрэцани хатын-кызлар-ны укытырга тиеш таба. Аларныц терле теллэр белулэрен. деньядан хэбэрдар булуларын тели икэн. Ак юл.
ХЭБЭРЛЭШУ ф. Бер-береннэн хэбэр, хат алышу; язышып тору.— Хат язышып, хэбэрлэшеп торырга суз бирештек. М. Эмир. II Сейлэшу, яналыклар белэн таныш(тыр)у. Эшелон башлыгы белэн гарнизрн комитеты арасында телефон аркылы хэбэрлэшу бара иде. Ш. Камал.
ХЭБЭРСЕЗ рэв. 1. Узе турында белдермичэ, хэбэр жибэрмичэ, хат язмыйча. Ул сузендэ торды, тугыз ай хэбэрсез гаип булып йергэннэн соц. Ярманныц зур бер шэйэреннэн хат килде. Г. ИбраЬимов. II Белмичэ, бернэрсэ дэ уйламыйча. Бичнэрсэдэн хэбэрсез йоклау. □ Алар бер теркем аяныч, хурлыкка
тешкэн исергклэрноц куплегеннэн хэбэрсез яшилэр. Ш. Мехэммэдев. II (Кемнэн дэ булса) хэбэр алмыйча. дминэнец Шакирдан хэбэрсез яшэвенэ еч ел иде. Г. Минский.
2.	с. мэгъ. Нэрсэне дэ булса белми торган, белмг-гэн. Бервакыт мэктэпкэ уку-язудан хэбэрсез бер сала кешесе хат яздырырга дип килеп керде. Э. Фэйзи. 11 Мэгълуматсыз, белемсез.— Тарихтан бетенлэй ук хэбэрсез тугел узец. Ш. Камал.
О Хэбэрсез югалу — эзсез югалу, язмышы билгесез булу, гаип булу. Син хэбэрсез югалганнан бирле, Шатлык бетте! М. Гафури. Авыл егетлэре эйлэнеп кайтты. тик алар арасында Галиулла гына юк идз. Галиулла шуннан хэбэрсез югалды. А. Шамов.
ХЭБЭРСЕЗЛЕК и. Хэбэрсез булу.— Бу кейлэрдэн хэбэрсезлек вэ аныц бу акцент белэн сэхнэгэ менуе бик урынсыз. Ф. Эмирхан.
ХЭБЭР-ХЭТЕР эк;ый. и. сейл. к. хэбэр (4 мэгъ.). [Нэфисэ:] Исэн-сау йериме икэн? Хаты бик озаклады бит. Нигэ болай хэбэр-хэтерсез икэн? Г. Бэширов. [Алчын Хум;ага:] Сезгэ хэбэр-хэтер белэн килуче Алчыннан сэлам' Н. Исэнбэт.
ХЭБЭРЧЕ и. 1. Хэбэр бируче, хэбэр китеруче, яналык эйтуче.
2.	Берэр учреждение яки аерым бер кеше белэн хат язышып, хэбэрлэшеп торучы.— Мине штаб хэбэр-чесе дип уйлап. туктатып сораша башладылар. Ш. Усманов.
3.	Газета, журнал, радио Ь. б. ш. информация учреждениелэренэ урыннардан хэбэр, мэгълумат жи-бэреп торучы хезмэткэр, корреспондент. [Яб,амали:] Соц, бабакай, алай-болай нефть фонтаны була кал-са, газета хэбэрчесе редакциядэ утырып калырга тиешмени? А. Эхмэт. II с. мэгъ. купл. Хэбэрчелэргэ менэсэбэтле. Хэбэрчелэр булеге. Хэбэрчелэр тугэрэ-ге. □ Шэрэфи, редакциягэ телефонная шалтыра-тып, эшче-крестьян хэбэрчелэр бюросыннан Гарифны чакыртты. Г. ИбраЬимов.
4.	куч. шигъ. Булачак вакыйга, хэл Ь. б. турында алдан белдеруче, сиздереп торучы. Яцгыр хэбэрчесе. Яз хэбэрчесе. □ Еракта тац хэбэрчесе — этэч кыч-кырды — урман каравылчысыныц этэче. Г. Гобэй. Уткэн чорныц моцлы тургае. Ул хэбэрчесе безнец шатлыкныц! Ш. Маннур.
ХЭБЭРЧЕЛЕК и. Хэбэрче (3 мэгъ.) вазифасы, эш-чэнлеге. ддэбиятка хэбэрчелек аша килу. II с. мэгъ. Хэбэрчелеккэ бэйлэнешле, менэсэбэтле. Хэбэрчелек хэрэкэтенец дэртле, арымас бу актив энтузиастын редакциядэ бик яратып каршыладылар. М. Жалил.
ХЭ	БЭШ и. иск. 1. Эфиопиядэ яшэуче теп халык Ьэм шунын бер кешесе.
2.	иск. Кара тэнле кеше, гарэп, негр.
ХЭБЭШСТАНЛЫ и. иск. Эфиопиядэ яшэуче теп халык вэкиле.
ХЭВЕФ и. 1. Бэла, бэла-каза, бэхетсезлек. Урам-да. ниндидер хэвеф якынлашуын хэбэр иткэн тесле, авыр тынлык хекем серэ йэм тэрэзэлэрнец кубесе утсыз иде. Г. Минский. Хат ачылды, Илгизэр, ике-лэнэ тешеп. — ниндидер хэвеф алдында торгандай борчылып, салмак кына укырга тотынды. Г. Бэширов.
2. Куркыныч, курку, борчу. Инде шайтаннар то-загыннан хэвеф юк. М. Гафури. Эчке тэртипне бозу куркынычы да. иртэнге ашка кичегу, беренче дэрескэ барып елгерэ алмау хэвефе дэ юк иде — сикереп тор-дым. М. Эмир.
О Хэвеф астында калу (яшэу) — куркыныч астында калу (яшэу), куркып, еркеп яшэу. Хэвефкэ салу — кунелгэ курку, ерку салу.
хэв
378
ХЭЕ
ХЭВЕФЛЕ с. 1. Хэтэр, бэла-каза, бэхетсезлек китерэ торган. Хэвефле сугыш. Хэвефле эш.
2. Кунелгэ курку, борчу сала торган, курку китерэ торган. Фэхри абый, курше йортларга китеп, бердэй пошаманлык белэн йокымсыраган ямаулы тэрэзэлэр-гэ хэвефле хэбэрне сала башлый. А. Гыйлэжев.
ХЭВЕФЛЭНУ ф. Куркыну, курку; бик нык борчылу. Дэулэтшин, берничэ минуттан ут эченэ керэ-сен онытып, узенец ейдэ калган эйбэт китапларын сагына, квартира хозяйкасыныц аларны ягып бете-руеннэн хэвефлэнэ башлады. И. Гази. Аларныц мэхэб-бэтлэренэ курше-колан арасында хэвефлэнэ тешебрэк караучылар да булмады тугел. булды. Г. Минский.
ХЭВЕФСЕЗ-НИСЕЗ рэв. к. хэвеф-хэтэрсез. Хэвеф-сез-нисез яшэу. □ Аныц сузлэре, хэвефсез-нисез, кемеш улактан аккан саф су кебек агып тора. Ш. Камал.
ХЭВЕФСЕЗ-ХЭТЭРСЕЗ рэв. к. хэвеф-хэтэрсез. Ка-мышларга теренгэн куаклар, салкынга бирешмичэ, хэвефсез-хэтэрсез. кышны исэн-сау чыга бирэлэр икэн. Д. Аппакова.
ХЭВЕФ-ХЭТЭР эцый. и. к. хэвеф.— дллэ хэвеф-хэтэр бармы? К. Тинчурин.— Ходай инде яман куздэн, хэвеф-хэтэрдэн генэ сакласын. Г. Камал.
ХЭВЕФ-ХЭТЭРЛЕ с. Куркынычлы, бэла-казалы; бэла-казалар, бэхетсезлеклэр булып торган. Хэвеф-хэтэрле сугыш еллары.
ХЭВЕФ-ХЭТЭРСЕЗ рэв. Бэла-казасыз, бэла-казага' калмыйча, юлыкмыйча; хэвефсез. Партизаннарныц экрщэселэре, хэвеф-хэтэрсез кузгалып китэселэре ачыклангач та, Мэрдэн абзый. Костин кицэше буенча, акларныц Береледэге штабларына йегереп барып егылды. Г. Гобэй. [Уцыш] хэвеф-хэтэрсез кулга ке-рергэ язган булсын. Г. Бэширов.
ХЭДИМ и. иск. кит. к. хадим.
ХЭДИМЭ и. иск. кит. к. хадимэ. Пароход палу-баларыннан ак киемле хэл эцыйнаучылар йэм ап-ак алъяпкычлы чибэр хэдимэлэр куренэ. Ш. Камал.
ХЭДИС и. иск. дини. (Мехэммэт) пэйгамбэр сузе. Этинец кешелэр белэн сейлэшеп утырганда cysf ара-ларына бик еш гарэпчэ сузлэр, хэдислэр катнашты-рып сейлэве---хэтеремдэ бик нык калган. М. Га-
фури. [Зелэйха абыстай Зыяныц] авызыннан чыккан сузнец дэ аять, хэдис кенэ булуын кетэ. Г. ИбраЬимов.
ХЭЕ'Р и. 1. Яхшылык, изгелек, игелек, файда. Бу сугышныц ахыры хэзрэтнец узе ечен хэер булып чык-мады. Ф. Эмирхан. Без кэж;эне ике ел асрадык, ике тиенлек тэ хэерен курмэдек. Ш. Камал. II хэб. функ. Яхшы, ярыйсы, хэерле.— Алай у к булса, бик хэер. Г. Камал.
2. Сэдака. [Зиннэт:] Хэер сорагандай ялынасым килми минем, Айсылу апа. Г. Бэширов. [Балалар]. яца килгэн малай абыстайга хэергэ дигэн акчасын тешереп югалткан, дип шаулаша йэм келешэ башладылар. М. Гали. II с. мэгъ. Сэдакага килгэн. Хэер икмэк. Хэер акчасы.
Хэер copay (сорашу)—йорт саен, кеше саен со-ранып тамак туйдыру. Хафиз киткэн ил буена, ил-дэн хэер сорарга. Г. Камал. Хэер сорашучы — те-лэнче.
О Хэере белэн (булсын) — алда буласы эш-хэлне кеткэндэ, анын унышлы, файдалы булуын телэуне белдерэ. Хэере белэн тиздэн герлэшеп балаларыбыз кайтып керсен иде, илайи ходаем. М. Гали.
ХЭ'ЕР кер. суз. Сейлэм барышында фикернен кинэт кенэ узгэруен, капма-каршылык булуын, икелэ-неп, кыюсызланып калуны белдерэ. [Селэйман] кыз артыннан китмэвенэ укенд”. Хэер. эш уткэннэн соц укену аныц табигатенэ сецешкэн бер чир иде инде.
К. Тинчурин. Карты эк^авап бирмэде, хэзр. Зифа карчык ацардан эк;авап кетми иде. А. Шамов.
ХЭЕР-ДОГА эн;ый. и. дини. Яхшы телэк, яхшы дога; киресе: бэддога. [Мэгъри:] Аллага шекер, кызым. дус-ишлэрнец хэер-догалары аркасында бик сэламэт йерим. Г. Камал. [Жийанша хэзрэт] файданы ките-рер ечен хэер-дога. зарарны китерер ечен бэддога коралы кулланыр иде. 3. Ьади.
ХЭЕРЛЕ с. Яхшы, файдалы; унышлы.— Син башлап эцибэргэн эш hepвакыт хэерле була торган [иде]. Г. Бэширов. | хэб. функ. [Харис:] Аларныц ераграк торганы хэерле, анасы. А. Эхмэт.— Булуыгызга Караганда, сезнец булмавыгыз хэерлерэк. Э. Фэйзи.
О Хэерле(гэ) булсын — берэр эш-хэлне яхшыга юраганда эйтелэ. Чэчлэрегез бэйлэнгэн булгач, берни эшлэр хэл юк, хэерлегэ булсын. Э. Айдар.— Ярый, эувэле-ахыры хэерле булсын. Т. Гыйззэт. Хэерле иртэ, хэерле кич — сэлам биру, сэламлэу сузе.— Хэерле кичлэр!—дип, нык кына икесенец дэ кулларын кысып курештем. Ш. Камал. Хэерле каза булсын — нинди дэ булса бэла-казадан сон, „башка булмасын*1, „ахыры шул булсын" мэгънэсендэ эйтелэ торган телэк. Янгын тэмам сунеп йэм колхозчылар: .Хэерле каза булсын",— дип таралып беткэч. Газинур анда берузе калды. Г. Эпсэлэмов. Хэерле сэгатьтэ — юлга чыкканда яки берэр эш башлаганда эйтелэ торган яхшы телэк. Хэерле сэгатьтэ, оланнар. дигэнне ишету белэн, атлар экрен генэ кузгалып киттелэр. Г. Гобэй. Хэерле тен (йокы)—йокы алдыннан тыныч йокы телэп эйтелэ. Зиннэт. энисенэ хэерле тен телэп, йокларга ятты. А. Шамов. Хэерле юл (сэ-фэр) — юлга чыкканда эйтелэ торган яхшы телэк. Хэерле юл телэ, иркэм, мица. Билет алды . буген китэм мин. Э. Ерикэй. [Хафиз:] Хэерле сэфэр, эни, хэерле сэфэр. Р. Ишморат.
ХЭЕРСЕЗ с. 1. Унышсыз, жайсыз; киресе: хэерле. Хэерле сэгать бар. хэерсез сэгать бар, юк нэреэ турында сейлэмилэр. Г. Эпсэлэмов.
2. сейл. Ачулану, сукрану сузе буларак кулланыла: юньсез.— Кымызны эрэм итте, хэерсез кыз. М. Фэйзи. | и. мэгъ. Хэерсезне юкка кеттем. Г. ИбраЬимов. || кер. суз функ. Ризасызлык хисен белдеру ечен кулланыла. Хэерсез, озаграк йоклап ташлаган-мын. Э. Еники. Ж,ил, хэерсез, ятып йокламаса. Жирдэ алай-болай иткэли, Тенлэ йергэн кайбер кешелэрнец Буреклэрен урлап киткэли. Ь. Такташ.
ХЭЕР-СЭДАКА жый. и. иск. Хэер (2 мэгъ.). Алар теш курулэрен яхшылыкка юраулар. хэер-сэдака биру лэр  белэн узлэрен юатып [яшэделэр]. М. Гафури.
ХЭЕР-ФАТЫЙХА эн;ый. и. иск. I. Яхшы телэк. Сезнец хэер-фатыйхалар белэн бу э^ирлэргэ килеп эциттек без. Ш. Маннур. [Сираэцетдин:] Яхшы. Нэгыймэ абыстай. хэер-фатыйхада булыгыз. Г. Камал.
2. Ризалык. [Хэдичэ:] Шулай насыйп итсен инде. энием. хэер-фатыйхацны бир, энием.— ди, узе, оялып. йезен дэ кутэрмичэ курешэ. А. Шамов.
ХЭЕРЧЕ и. 1. Бнк ярлы кеше, фэкыйрь кеше, мохтаж кеше.— [Монда] бетен кеше дэ бай дип торам мин, ашарларына юк. хэерчелэр дэ куп икэн ич. М. Гали, встенэ кара син аныц: хэгрче бит ул хэзер. И. Гази.
2. к. телэнче. Хэерчегэ ачык йез куреэтеэц. ямау-лык сорый. Эйтем. Яца хэбэрнз авыл халыклары шушы яклардан килгэн бер хэерчедэн ишеткэннэр. Ш. Камал.— Сйлэр ятимнэр, урамнар хэерче, гарип- i лэр белэн тулы. Т. Гыйззэт. II с. мэгъ. Хэер сорашып тамак туйдыручы, хэер иеэбенэ яшэуче, телэн\ ie. Хэерче карт. О Ул [мэктэптэгё] балаларга чипипэн
ХЭЕ
379
хэз
кызыгып карап торган хэерче малай рэсемен кур-сэткэн иде. Г. Гобай.
3. гади с. Кимсетеп тиргэу сузе буларак кулланыла. Хэерче актыгы. Хэерче башы белэн. Чык моннан. хэерче!
Хэерче кененэ калу — тэмам белу, зур мох-тажлыкка дучар булу.
ХЭЕРЧЕЛЕК и. Фэкыйрьлек, мохтажлык, белген-лек; хэерче тормыш. [Фэхри:] Иске тормышныц га-заплы коллыгы, хэерчелеге эчендэ тузэр хэл калма-ды. шуца курэ яцага—артельгэ, кумэккэ кучэбез. Г. Ибрайимов. Ничек итеп ярлыны хэерчелектэн тартып чыгарырга? И. Гази.
ХЭЕРЧЕЛЭНУ ф. I. Фэкыйрьлэну, мохтажлыкка тешу, белгенлеккэ тешу. 21 нче елгы ачлыктан авыл актык дэрэм;эдэ хэерчелэнгэн иде. Сейл.
2. Хэерчелеккэ салыну, хэерче тесле сорану. [Гали хэзрэт]----зур биналар салды, хэерчелэнеп акча
эн;ыйды, Истамбул. Мисыр кургэн яца тип мегал-лимнэр китертте. Г. Ибрайимов.
ХЭ’ЗЕР рэв. 1. Шушы вакытта, шушы моментта. шушы арада. Бая гыиа кар бвртеклэре очкалап торган шыксыз салкын кен, хэзер. теш урталары якын-лашу белэн, шактый йомшарган иде. Э. Еники. Ул бик еракта хэзер. К. Нэжми. II Эле генэ, яна гына {булып уткэн эш-хэл, вакыйга турында). Хэзер генэ хонда иде. Хэзер генэ кайттык. II Тиздэн, бик якын арада (булачак эш-хэл, вакыйга турында).— [Бозауны улчэмэдек эле], менэ энкэсен танып калсын дидек. хэзер илтэбез. Э. Еники. II Шушы моменттан, шушы моменттан алып.— Мин хэзер телэгэн маишнага утырып шофер була алам. Т. Гыйззэт.
2. Шундук, шул минутта, бик тиз, капыл гына, кинэт.— Соцгы айларда [Кригерныц] нервлары бик какшады. бер суз эйтер хэл юк, хэзер кабынып китэ. Т. Гыйззэт. Эувэл заманда меселман кеше киеме белэн хэзер таныла иде. Ф. Эмирхан.
3. сейл. Иронияле жемлэлэрдэ инкяр итуне, каршы килуне куэтли.— Урманга барасыцмы?—Хэзер, кетеп тор! Сейл.» Китабымны алган иде, никтер китерми.— Хэзер, кет. китерер. Сейл.
ХЭЗЕ'Р хэб. суз Хэзерлэп куелган; эзер. [Мэхуп:] Алар инде куптэн хэзер. намазлык, чолгауларны куптэн хэзерлэп куйганнар. Г. Камал.
Хэзер булу (тору) — нинди дэ булса эшкэ, шул эшне башларга эзер хэлдэ булу.
ХЭЗЕРГЕ с. 1. Шушы чорга, бу вакытка. бугенге кенгэ караган. Хэзерге татар эдэби теле. □ Болар барысы да хэзерге балалар эдэбиятын яхшырту йэм устеругэ таба атланган уцышлы адымнар. М. Жэлил. II Бугенге кендэге; бугенге кендэ, шушы вакытта яши торган, яшэп килэ торган. Хикэядэ кат-кат телгэ алынган балалык иптэшем, хэзерге гвардия елкэн лейтенанты Исмэгыйль, энэ шул кетуче Сэхэунец тепчек улы иде. Г. Гобэй.—- Узебезнец элекке ейнец, хэзерге мэктэпнец, кечерэк булмэсен мица бирделэр. Г. Ибрайимов. || Элеге.— Аныц баягы сузлэре белэн хэзерге фикер йертулэре арасында зур каршылык булуга берэу дэ гам;эплэнмэде йэм эндэшмэделэр. Ш. Камал.
2. Уз чорынын талэплэренэ жавап бирэ торган, уз чоры югарылыгында тора торган. Хэзерге-фэн-тех-ника казанышлары.
Хэзерге заман грам.— эш яки хэлнен башкары-луы сейлэп тору вакытына туры килуен яки даими булуын куреэтэ торган фигыль категориясе. Хэзерге заман хикэя фигыльлэр.
ХЭЗЕРГЭ рэв. Беркадэр вакыт дэвамында, бераз вакытка. Мин хэзергэ ашыкмыйм, кетэрмен. II Вакыты житкэнче.— Бу турыда хэзергэ беркем бер нэрсэ бе-
лергэ тиеш тугел. Сов. эд.— Мин хэзергэ сица ул турыда эйтмим. Р. Ишморат. II Шушы моментта, эле-гэ, хэзер. Хэзергэ без сезне аэродромга инструктор итеп кутэрергэ торабыз. Т. Гыйззэт. [Ж,эмилэ:] Хэзергэ кайтып торыйк та бераздан соц, яныбызга иптэш алып, яцадан килербез. Г. Камал. II Элегэ чаклы, элегэ кадэр, бугенге кенгэ. Хэзергэ эшлэрнец алга киткэне куренми. □ Хэзергэ бала бик чибэр, таза-сау. тавышы да бик кер. Г. Бэширов.
ХЭЗЕРГЭ'ЧЭ рэв. Бу кенгэ кадэр, шушы кенгэчэ. — Моннан егерме ел элек теккэн бишмэт хэзергэчэ тузмый чыдармыни? Г. Ибрайимов.— Ул бит хэзергэчэ чит лдирдэ кешелэр белэн бергэ кен кургэн. Ф. Бурнаш.
ХЭЗЕРЛЕК и. 1. Нэрсэгэ дэ булса хэзерлэну, жыену эше. Сайлау алды хэзерлеклэре алып бару. Туй хэзерлеклэре. □ Э бит керэш якын. Канлы Европада Зур хэзерлек моца сизелэ. h. Такташ. Бэр йорт кадерле кунакны каршы алу хэзерлегенэ кереш-те. Г. Минский. II Хэзер булу, хэзерлэнгэн булу хэле. Урып-лдыю эшенэ булган хэзерлек аларда бик шэп-тэн тугел. Т. Гыйззэт. Узебезнец хэзерлегебез арка-сында без дошманныц йем;умен кайтардык. Ф. Эмирхан. || с. мэгъ. Алдан нэрсэгэ дэ булса хэзерлэу яки хэзерлэну ечен хезмэт итэ торган. Хэзерлек курслары ачу. Язгы чэчугэ хэзерлек эшлэре. Имтиханнарга хэзерлек чоры.
2. Берэр хезмэткэ хэзер булу дэрэжэсе (белем, тэжрибэ турында). Сугышчан хэзерлек. □ Студия мдырчыларыныц вокаль яктан хэзерлеклэре шактый югары. М. Жэлил. Узлэренец квалификациялэре тубэн. сэяси хэзерлеклэре аз булган йэм кубесе авыл-дан езелмэгэн татар эшчелэре башта парткомны бераз борчуга салганнар иде. Г. Ибрайимов.
Хэзерлек куру (алып бару) — хэзерлэну. Развед-чиклар, гадэттэгечэ, операция алдыннан була торган хэзерлеклэрне курэ башладылар. А. Эхмэт.
ХЭЗЕРЛЕКЛЕ с. Тиешле хэзерлеге (2 мэгъ.) булган. Хэзерлекле белгеч. О Без купчелеге яхшы хэ-зерлекле булган опера солистлары коллективына ия булдык. М. Жэлил.
ХЭЗЕРЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. хэзерлэу. Очкыч-ларны кабул итэр ечен хэзерлэнгэн аэродромны кар кумеп китте. А. Алиш.
2. Нэрсэгэ дэ булса хэзерлек эшлэре алып бару, нэрсэ дэ булса эшлэргэ жыену. вр-яца йек машинасы каядыр китэргэ хэзерлэнэ. аныц тирэсендэ кешелэр чуала. Г. Эпсэлэмов. Ж,эй буе эшли кешелэр. Кыш ечен хэзерлэнэ. М. Гафури.
3. Берэр эшкэ, эшчэнлеккэ хэзерлек максаты белэн нэрсэ дэ булса ейрэну, нэрсэ естендэ булса да эшлэу.— Аттестатка хэзерлэнеп, университетка----
кердем. Г. Ибрайимов.— Кайсыбыз рабфак, кайсыбыз вуз тэмамларга хэзерлэнэ. Р. Ишморат.
ХЭЗЕРЛЭУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса файдалануга яраклы хэлгэ китеру, ясау, эзерлэу. [Колхозчылар-ныц] кайсы салам мдыештыра, кайберлэре сэнэклэр. керэклэр хэзерли иде. Г. Бэширов. [Мицнур карт] кирпечен. балчыгын йэм комын да хэзерлэгэн иде, лэкин денья мэшэкатьлэре белэн аныц бу эшкэ кулы эндитмэде. А. Шамов.
2.	Кемне дэ булса берэр максат белэн укытуУана кирэкле белемнэр биру. Укытучылар хэзерлэу. □ [Хэйдэр:] Уземнец укытучы булуыма, яшь буынны коммунизм мдэмгыятенэ хэзерлэуне партиянец мица да тапшыруына чын куцелдэн горурланам, }К,эудэт абый. Г. Бэширов. Студиянец теп бурычы — булачак татар опера театрына мдырчы йэм композитор кадрлары хэзерлэу иде. М. Жалил.
хэз
380
хай
3.	Нэрсэне дэ булса утэу, тормышка ашыру естендэ эшлэу. Диссертация хэзерлэу. Диплом проекты хэзерлэу. Опера репертуарын хэзерлэу. □ [Г. ИбраЬимов] .Безнец кеннэр'нец яца редакциясен хэзерли. Г. Нигъмэти. II Нэрсэне дэ булса ейрэну. [Гайшэ:] Безнец иртэгэ ечен сабак хэзерлисебез бар. Г. Камал. [Сэгыйдэ:] Эйдэ, политэкономияне хэзерли башлый-быз. h. Такташ.
4.	Ашау эйберлэре, азык турында: пешеру, кыз-дыру h. б. [Начальник урынбасары] иртэгэ тац белэн картларга мдылы иртэнге аш хэзерлэргэ кушты. М. Жэлил. II Табынга ашамлыклар кую, гомумэн ашау хэстэрен куру. Элфия, тэрэзэлэргэ маскировка бер-кэвечлэре элеп. естэл хэзерли башлады. Г. Бэширов.
5.	Нэрсэнен дэ булса запасын булдыру, туплау, куплэп алып кую. [Нургали] кыш чыгарлык азык хэзерли башлады. еч-дурт ел эчендэ маллаоыбызныц баш саны сугышка хэтледэн узып та китте. Э. Еники. [Нигъмэтмдан] еенец тэрэзэлэрен, ишеклэрен ны-гытты, утын хэзерлэде. Э. Фэйзи. II Берэр булачак вакыйганы, хэлне алдан белеп, хэстэрен куру, хэстэр-лэу. Бэйрэмгэ булэклэр хэзерлэу. □ Джамали [ип-тэшлэре] белэн куп йери алмады. узенэ юллык акча хэзерлэу ечен. байларга ашлык сукты, урман ташы-ды. М. Гали. Беркенне умартачы бабай белэн элеге малай умарталарны кышлыкка хэзерлэп йерилэр иде. А. Алиш.
ХЭЗИНЭ и. 1. Милек, уз кулыцдагы мелкэт, дэулэт. Ул аны якын итеп, уз итеп каршылады, хэзи-нэсендэ булган сыен куйды. уз астындагы тушэген салды, юрганын бирде. А. Шамов. Аллага шекер, ри-зыгыбыз киц, ченки уз хэзинэбездэн. Э. Еники. II Байлык, мелкэт. [Бай] акыллы баш бит, алты йек теяп, барлык хэзинэне алып китте. Г. ИбраЬимов.
2. Кынммэтле эйберлэр, акчалар.— Ни булган бу кызларга. эллэ киртэ буенда хэзинэ тапканнармы? Э. Еники. II Жир, урман, дингез Ь. б. ш. табигый байлык. Нэфисэ ашлыгы ул инде — аяк астында яткан хэзинэ. Г. Бэширов.
3. Культура байлыклары, рухи байлыклар. Бетен-денья культура хэзинэсе. ддэбият хэзинэсе. Тел хэ-зинэсе. □ Адэм баласы ечен мэцгелек хэзинэ булса, ул тик бары узенец деньяда кылган изге гамэллэре. Ш. Камал. II Акыл, йерэк, хис Ь. б. ш. турында. [Чул-пани Тукай турында:] Йерэгендэ бик бай хэзинэ ята бу эфэнденец. Э. Фэйзи.— Акыллары кыска бит аларныц. акыл дигэн хэзинэлэре бик чак. Ф. Бурнаш.
ХЭЗИНЭДАР и. иск. Хэзинэ тотучы, хэзинэ хужасы. [Вэлишин уз-уз енэ:] Менэ сица соцгы мемкин-лек. Файдаланып кал. Киявецне доверенный яса. Кызыцны — хэзинэдар. К. Нэжми.
ХЭЗРЭТ и. иск. 1. Тиешле дини белеме булган указлы мулла. Хэзрэтнец ярым сэгать дэвам иткэн вэгазе тэмам булгач. чабаталы турэлэрнец бгрсе, ---сэдакасы бар кеше салсын. дип, мулла янына кызыл яулык ээдэеп куйды. Г. ИбраЬимов. || Дин эЬеллэ-ренен, руханиларныц исемнэре янында кулланыла. Ж,ийангир хэзрэт килеп киткэн иде. сейлэштелэр дэ мэктэпнец мичлэренэ ягып эндылытып куярга куш-тылар. Г. Минский.
2. Олылау, хермэтлэу сузе.— Эбелкарип хэлфэне, Ризван казыйны, Эмирхан карыйны муллалыкка тэкъдим итеп, мефти хэзрэтлэренэ хат язган идем. Т. Гыйззэт. Хэзрэте Пушкин вэ Лермонтов эгэр булса Кояш, Ай кеби, нурны алардан икътибас иткэн бу баш. Г. Тукай.
ХЭЙла и. 1. Нинди дэ 'булса эштэ мэкер, астыр-тынлык. [Шэрэф:] Читкэ эндибэрулэрендэ бер хэйлэ булмасын дип никадэр сакландым, шулай да аулары-на тешкэнмен. М. Фэйзи. II куч. Тозак. Гайния эндиц-
гинец яшь кыз булып йергэн чагында, егетгэр хэй-лэсенэ очрап, бик нык авызы п^шкэне бар. Г. Минский. Ул апасы хэйлэсенэ элэгугн узе дэ сиз ми калды. А. Эхмэт.
2.	Берэр максатка ирешу ечен уйлап чыгарылган ялган сылтау, сэбэп, эмэл. Газизэбану, бичаракаем. ничек итсэ иткэн, озатырга тешэргэ хэйлэ тапкан. Ф. Эмирхан. Сагынып килдгм, сине курер ечен. берэр хэйлэ табып монда чык! Т. Гыйззэт. II Берэр нэрсэгэ нигез, сэбэп булырлык, нэрсэ ечен дэ булса акланыр-лык очрак, хэл. Хэзер инде [хатыным] тик утырса да, бармагын кискэн, урак тота алмый. дип эйтергэ мица хэйлэ булды. М. Гали.
3.	сейл. Нэрсэдэ дэ булса осталык, тапкырлык, зи-рэклек, уйлап табучанлык.— Безнец хэйлэгэ иптэш-лэрнец исе китте. Каз. утл. Мэлдитов Бикбулатов-ныц [хэрби] операция вакытындагы кыюлыгы. хэйлэсе турында капитанга тагын да тулырак итлп сейлэп бирде. А. Эхмэт. Кеч белэн ала алмаган нэрсэне хэйлэ белэн алалар. Г. Тукай.
4.	сейл. Катлаулы. хикмэтле, аерым осталык, к{-некмэ талэп итэ торган нэрсэ турында. Ул бу маши-наныц хэйлэсен белеп алган. Машинаныц телен белэ ул. Соц. Тат. II Нэреэнец дэ булса яшерен нэтижэсе, сере. Бу килу-китулэрнец хэйлэсен ацлап бетерэ алмадым эле мин. Сейл.
Хэйлэ кору — берэр максат белэн нинди дэ булса мэкерле юллар табу, астыртын эш планлаштыру.— Эле син килер алдыннан гына тегеннэн агрылырга дип хэйлэлэр корып торадыр идем. Г. Камал.
ХЭЙЛЭКЭР с. 1. Хэйлэле юллар белэн эш итэ торган. Бу хэтле оста хэйлэкэр кеш> ничек ш п барлык алтыннарын бер генэ урынга кумэр икэн? Ш. Камал. II Хэйлэ, мэкер белдергэне сизелеп торган. Хэйлэкэр тавыш белэн сейлэу. □ Хэлим бу сары тунлы, хэйлэкэр кузле Гафиятне яхшы белэ. И. Гази. II Шаян, уенчак, серлелек, хэйлэ чагылып торган. Хэйлэкэр елмаю белэн карап алу. Хэйлэкэр караш. □ [Сафаныц кузлэрендэ атасыныкыдай] ара-тирэ кабынып китэ торган хэйлэкэр чаткылар юк иде. А. Шамов. II рэв. мэгъ. Мут, уенчак сыйфатларына ия булу турында.— Тирес чыгара идем.— диде Гапсат-тар. хэйлэкэр елмаеп.— начальниклар килгэн дигэч. ашыгып, тимер сэнэкне дэ куярга онытсанмын. И. Гази. II и. мэгъ. Узенец максатына ирешу ечен нинди дэ булса хэйлэлэр белэн эш итуче кеше, хэйлэгэ оста кеше. Сиздермэгез эмма лэкин хэйлэкэрнец узенэ. Онытмагыз. без бу эштэ Сезнец белэн бер суздэн. Н. Исэнбэт.
2.	сейл. Тапкыр, знрэк, уйлап табучан. Бу Попов фамилияле егет. немец телен яхшы белу естенэ, хэйлэкэр дэ. гайрэтл'1 дэ. мдитез дэ ид1. Э. Айдар.
О Хэйлэкэр таз — халык экиятлэрендэ: бик чая, тапкыр Ьэм зирэк кеше (гадэттэ шэкерт) образы. Хэйлэкэр телке — оста хэйлэли белэ торган кешегэ карата эйтелэ.— Хэйлэкэр телке син. Исмэгыйль абзый, бер утырып бал эчтек. минем колак йомшакларыча чаклы белеп бетрдгц. Ф. Хесни.
ХЭЙЛЭКЭРЛЕК и. Хэйлэкэр булу сыйфаты. Го-мердэ моныц иш> осталыкны. хэйлэкэрлгкнг кургэнеч дэ, бглгэнем дэ юк иде. Г. Минский. Аныц кузлэрендэ гадэттэге хэйлэкэрлек белэн бергэ шаяручанлыс чагылып тора иде. Ш. Камал.
хайлакэрлану ф. Хэйлэкэр кешегэ эверелу, хэйлэли белэ башлау, хэйлэгэ остару. Хэйлэ сэрлэнт киту.
ХЭЙЛЭЛЕ с. 1. Мэкерле, астыртын. .Хэйлэле караш. □ [Эхмэтне] алар узлэргнчэ бис хэйлэ ге то-закларга таба илтгргэ тырыштылар. Г. ИораЬнмэз.
С С г ч У а
S § Е	3 S S "15 9'9'Р' St hr ?: о»	емеь
хай
381
хал
— [Алар], эцыйнаулашып, юлыма эллэ нинди хэйлэле киртэлэр кора башладылар. М. Фэйзи. II Уенчак, эчкерсез хэйлэ белдереп, сиздереп торган. Хэйлэле колешу. Хэйлэле йез. | рэв. мэгъ. Сибгать абзый, хэйлэле елмаеп. урынына утырды. А. Шамов.
2.	к. хэйлэкэр (2 мэгъ.). [Шайбаз] кечле тугел, лэкин бик уткен, бик хэйлэле. Г. Ибрайимов. Энисе аца бик файдалы кицэшлэр, хэйлэле юллар ейрэткэн дэ кичэге кенне тагын да ауга киткэн. А. Алиш. Хэйлэсез батыр тиз улэр, ^хэйлэле батыр — батыр! Н. Исэнбэт.
хайлалашу ф. 1. Урт. юн. Куп кешелэрнец бергэлэп (берэр кешене яки бер-берсен) хэйлэлэулэре турында. Шул рэвешчэ, Балыкчы илэ Чабак алдашып, хэйлэлэшеп торганда, купне кургэн карт Балыкчы Чабакка бу сузлэрне эйтэ. Г. Тукай.
2.	к. хэйлэлэу (1 мэгъ). Хэйлэлэшергэ ярату. I I Хэтэрле эцэнэцалныц узеннэн ераграк булуын телэ-гэнлектэн, [Нэгыйм] хэйлэлэшеп маташа. Ш. Камал.
ХЭЙЛЭЛЭУ ф. 1. Нэрсэ дэ булса яшереп, бутап, башкаларда ялгыш фикер тудырып, мэкер йэм хэйлэ белэн берэр нэрсэ эшлэу яки сейлэу. Ни ечен [Сэ-гыйть] болай хэйлэли, эллэ миннэн артыграк алмак-чы буламы икэн. дип уйладым мин эчемнэн генэ. А. Шамов. | рэв. мэгъ. Алар эш итэ хэйлэлэп, Сатып алып йэм алдалап. Г. Камал.
2.	сейл. Нинди дэ булса эштэ тапкырлык, зирэк-лек, уйлап табучанлык курсэту. [Газизэ апага] кен-некен кенгэ эциткерер ечен эллэ нилэр уйлап табарга, --- хэйлэлэргэ туры килде. Э. Фэйзи.
ХЭЙЛЭСЕЗ с. Бернинди хэйлэ, мэкер, алдау кат-нашмаган; саф, эчкерсез. Хэйлэсез, чын, саф мэхэб-бэтне куцел эзлэп оча. М. Гафури. Ул таза гэудэле, киц алсу йезле, зэцгэр кузле, хэйлэсез, намуслы, аз сузле, шуныц белэн бергэ бик эшчэн егет. Ш. Камал. || рэв. мэгъ. Мэкерсез булып, эчкерсез булып. Николаев Тангатаровны йич хэйлэсез курену-белая каптырырга уйлады. Г. Ибрайимов.
ХЭЙЛЭСЕЗ-НИСЕЗ рэв. Бернинди хэйлэ белмичэ, беркатлылык белэн, саф кунел белэн. Карый ул — яшь кеше — деньяга йич хэйлэсез-нисез вэ кузлексез, Шулай ул кайгыра йэммэ халык ечен йич езлексез. М. Гафури.
ХЭЙРАН с. 1. Гажэп, гажэплэнерлек, искитэрлек. Шэйхаттар бабай, менэ хэйран тамаша, менэ экэ-мэт, дип куйды, артык бер суз дэ эйтмэде. Г. Гобэй. II Аптырау, гажэплэну. Мин эле хэйран йаман да, белмэдем ни булганын. Г. Тукай. Бу эшлэргэ ул да хэйран иде. Г. Минский. || Аптыраулы, гажэплэну-ле. Киленчэк хэйран кузлэре белэн Сылуга карады. Г. Ибрайимов.
2.	Соклангыч; эйбэт, бик яхшы.— Илец хэйран ил булса да. кошлар оя ясамый. Н. Исэнбэт. | рэв. мэгъ. Кодагыйлар. кодалар Хэйран гына торалар. Б. Рэхмэт. Ашлыгымны бастырдым. Хэйран уцган ашлыгым. М. Жэлил.
Хэйран булу—к. хэйран(га) калу. [Йосыф] бик озак ул киткэн якка аптырап, хэйран булып карап торды. К. Нэжми. [Бакчада] эшсез. хэйран булып утыручылар бу ел да куп иде. Ш. Мехэммэдев. Яр буендагы кэкре еянкелэр, ялангач ботакларын салындырып, суга карап, хэйран булып тынып калган-нар. А. Шамов. Хэйран иту (калдыру) — аптырашка калдыру, гажэплэндеру, шаккатыру; сокландыру. Зей-рэ кызныц бу хафасы Гакылларны хэйран иткэн. Ф. Бурнаш. Хэйран(га) калу — аптырау, гажэплэну, шаккату; соклану.— Хэзер сезнец аннан исэн-сау ко-тылуыгызга, мица якты йез курсэтуегезгэ хэйран калам. М. Эмир. Язлар эцитсэ мец кат арта ма-
турлыгыц. Табигатьнец байлыгына хэйран калам. 3. Мансур. Икесе дэ алар кинэт калды тукталып:— внме бу, я тешме?—диеп Хэйранга калып. 9. Исхак.
ХЭЙРАНЛЫК и. Хэйран булу хэле, аптыраганлык. Ике карт, ачмак булып тоткан ишек тимереннэн кулларын ала алмый, алгамы. арткцмы атларга белми хэйранлыкта калдылар. Г. Ибрайимов.
ХЭКАРЭТ и. иск. Хурлау, кимсету; мыскыл, хур-лык. Ул бичара йичбер эцирдэ узенэ бу кадэр хэка-рэт ишеткэне юк иде. Ф. Эмирхан. Моца чаклы куреп торган хэкарэттэн йезлэр сулып. йерэгебез булды кэбаб. М. Гафури. II Ачу, нэфрэт. Куцелдэ ачу вэ хэкарэт ташу. □ Галиябану туктап хэкарэт белэн Исмэгыйльгэ карый. М. Фэйзи.
Хэкарэт иту (кылу) — хурлау, мыскыллау, кимсету. [Мирзахан:] Абый, син мине хаксыз рэвештэ хэкарэт итэсец. Т. Гыйззэт.
ХЭКАРЭТЛЕ с. Ачулы, кимсетуле, мыскыллы. Хэ-карэтле сузлэр. Хэкарэтле караш. || рэв. мэгъ. Ачу белэн, кимсету катнаш мыскыллап. Ул хэкарэтле елмаеп, хэкарэт вэ дошманлык тулы кузлэре белэн Госманны сезэ иде. Ф. Эмирхан.
ХЭКАРЭТЛЭУ ф. Хурлау, кимсету, мыскыллау. Мулла, ахун белэн беррэттэн, [эцыелыш] эгъзаларын берэм-берэм эт урынына хэкарэтлэп. аналары. баба-лары белэн сугеп чыкты. Г. Бэширов.
ХЭКИМ и. иск. кит. Акыллы йэм белемле кеше; белгеч, галим. Бездэн элек, борын заманда. Бинд-станда, аннан Юнанда-----Ике хэким булган денья-
да. Н. Исэнбэт. Хэкимнэрне чакыртканнар, кушып тылсым ясатканнар. М. Гафури. Бетенлэй аптырап беткэч, Чакырды хан багучыны, Менэз^эцим, фалчы-ны йэм дэ хэким исмен тагучыны. Г. Тукай.
ХЭЛ и. 1. Кешенен физиологик йэм рухи халэте, узен узе хис итуе. Айлар буе ач торып, ачлар хэлен сиздецме? Ш. Бабич.— Бар, улым, Таифэ нэнэц белэн Гвлэцамал абыстацны чакырып кил. Этинец хэле. бик начар. керегез эле, диген. И. Гази.
2.	Физик кеч, куэт.— Уф. бугенге кебек гомердэ-дэ арыганым юк иде, башларым эйлэнеп бетте, бер тамчы хэлем калмады. Ф. Бурнаш. II Байлык-барлык, материаль мемкинлек турында. Колхозларныц экономик хэле. □ Минем сине туйдырырлык хэлем бар. Г. Камал.
3.	Аерым кешенен жэмгыятьтэ тоткан урыны, роле, дэрэжэсе, социаль чыгышы, урыны. Социаль хэл. □ [Мостафин] хэлендэге, аныц яшендэге кеше ечен бу [кабинетта йоклап калу] бер дэ килешми дэ, ярамый да иде. 9. Еники.
4.	Нинди дэ булса сэбэп аркасында туган унай яки кире шартлар, берэр эшнен барышы турында. Ферма-ныц хэле яхшыру. □ Ни хэллэрегез бар?— Хэллэр яхшы. Сейл.— Ах, мэрхэмэтле галим, хэлебез бик начар, килэчэгебезне эйтеп бирэ кур, зинйар! Д. Ап-пакова. II гадэттэ кыек килеш форм. Усешкэ, берэр терле тээсиргэ бэйлэнешле сыйфат узгэреше турында. Металлны ялтыравык хэлгэ китеру. □ Игенче, игеннэрнец ни хэлдэ икэнен курер ечен, басу га китте. Дэрдмэнд.
5.	Ижтимагый-политик менэсэбэтлэр, ижтимагый тормыш вакыйгалары. Денья хэллэре. Г~1 Газета алып,----скамьяга сузылып ятып, халыкара хэллэр
турындагы бер мэкалэне укый башладым. А. Шамов.
6.	Ижтимагый тормышта хекумэт тарафыннан за-конлаштырыла, урнаштырыла торган тэртип, режим. Тынычлык хэле. □ Мец-мец башлар кицэш корды-лар, Илнец хэлен алга куйдылар. Ф. Бурнаш. II Тормышта, кенкурештэ булып тора торган яналыклар, вакыйгалар. Авыл хэллэре белэн кызыксыну. ГЛ
хал
382
хал
— Сталинград тирэсендэге хэллэр турында баш вата торгач, миндэ узенэ генэ эйтэ торган бер уй туды. Г. Бэширов. Якуб, узенец нинди максат белэн кил-гэнлеген эйтеп, пароходстводагы хэллэрне сорашыр-га тотынды: болыиевиклар купме, оешканнармы, ---моментны ацлыйлармы? И. Газн.
7.	Тормыш барышын, тэртибен бозып, узгэртеп жибэргэн яки кетелмэгэн ва книга, очрак. Йортка килеп керу белэн ук [Габдулла] ейдэ ниндидер куцел-сез бер хэл барлыгын сизеп алды. Э. Фэйзи.— Сме-нага кичекмэскэ кирэк,— диде егет. троллейбуска менгэндэ булып алган хэлне акларга телэп. Г. Минский.— дгэр бу хэлдэн соц сезнец алда сузлэремэ колак салдыра алырлык дэрэмдэм калган булса. шулай итегез. Г. Гобэй. II Мемкинлек; юл, ысул, чара. Яр сеймэгэн яшь кызларны сейдерэ торган хэллэр бар. Жыр.
8.	физ. Матдэ кисэкчеклэренен узара тээсир иту, урнашу, хэрэкэт иту, узгэру характеры, куренеше. Эйбернец сыек хэлдэн каты хэлгэ кучуе. □ Казан-.нан йэм самовардан чыккан буларга ишектэн кергэн салкынлык бергэ кушылып ейне бер томан хэленэ китерэ иде. М. Гафури.
Хэл белу (белешу, сорашу) — кемнец дэ булса хэл-эхвэлен copay, исэнлеген белу.— Рэхмэт инде. улым. хэл белуецэ бик рэхмэт,— диде карт ана. Г. Минский. Хэл бету (калмау, киту) — хэлсезлэну. Каты жилнец кеченнэн бетте хэлем. М. Гафури. Кайта торгач юлныц озынлыгы сизелэ башлады. Кинэт аныц аякларыныц хэле китте. Каз. утл. Хэл иту (кылу) — нинди -дэ булса мэсьэлэне чишу. Бу свйлэшулэр нэтижэсендэ Мостафин узе дэ йорт сал-дыру мэсьэлэсен хэл кылынып беткэн шикелле тоя башлаган иде. Э. Еники.
О Хэл алу—1) ял итеп алу, кеч жыю. Эйдэ са-райларга. хэл алырсыц, Зейрэ кызга фаллар ачарбыз. Ф. Бурнаш. Егет шактый авыр булып чыкты. Бераз кутэреп барган саен туктарга, хэл алырга туры килэ иде. А. Шамов; 2) авыруы жинелэеп киту, са-•выккандай булу.— Ахры. ээкдэл мдитмэгэндер инде, кичкэ таба бераз хэл алдым. Г. Ибрайимов; 3) материал яктан рэтлэнеп киту. Хэл кадэре(нчэ), хэл ба-рынча — к. хэлдэн килгэнчэ. Бэр кеше хэл кадэре Еиммэт итсен. М. Гафури. [Зэйнэпбану:] Айсылу апа! Бездэн дэ бераз .. . хэл кадэренчэ, бер утыз биш пот язып тор эле. Г. Бэширов. Хэл керу—1) бераз кеч жыю, хэллэну; арыганлык бету. Печэн булса, малкайга хэл кереп китэр иде. Э. Еники; 2) терелэ башлау, сэламэтлэну. Хэлдэн килгэнчэ-—кеч жит-кэнчэ, мемкинлектэн чыгып. [Халикъ:] Минем телэ-гем, энем, [Совет властена] хэлдэн килгэнчэ булыш-лык курсэту. III. Камал. Хэл эчендэ (булу) — каты авыру, улем алдында булу турында.— Атац хэл эчендэ дип телеграмм биргэч, [Йосыфжан] кайтты да яцадан китмэде. Г. Ибрайимов. Хэл юк—1) „мемкин тугел", „булмый" мэгънэсендэ. Бала кайгысы бик авыр кайгы бит, [энкэйнец] холкы бозылмый хэле юк. Г. Бэширов.— Кит, кит, тилереп йврмэ, алма кебек кызны бер карачкыга димлэр хэлем юк. М. Фэйзи; 2) узеннэн алда килгэн сузлэр белэн бергэ „шунда ук", „шул минутта ук“ мэгънэлэрен бирэ. Куземне йомар хэлем юк. [з/и] эллэ кайдан гына килеп чыга да тешлэрен курсэтеп тик тора. Ф. Хесни. [Камилэ:] Бэр кен орыш та талаш, аз гына бер-нэрсэ булыр хэл юк. [абыстай] хэзер тиргэргэ то-тына. Г. Камал. Хэл щыю — к. хэл алу 1. — Атасы, Жийан эби мунчадан чыкты. ишек алдында хэл мдыеп утыра. Т. Гыйззэт. Хэлгэ керу—кемнен дэ булса борчуын, кангысын й. б. ш. анлау, кемгэ дэ «булса ярдэмчел булу, игътибарлы булу. Безнец ятар-
га телэвебезне сизу белэн, алар тагын безнец хэлгэ керделэр. Астыбызга коры печэн э/дэеп, естебезгэ ябынып ятарга калын киез бирделэр. М. Гафури. Хэлдэн килу — мемкинлек булу, булдыра алу, булдыру. Хэлдэн таю — хэлсезлэну, бик нык ару. [Эт] башта елый-елый ерде: тэмам хэлдэн тайгач, ху-эндасыныц кабере естенэ туше белэн сузылып ятты. Г. Гобэй. Хэле хэл—„эш начар", „мешкел" мэгънэсендэ. Безнец уз хэлебез хэл иде, аларга ярдэм итэ алмадык. Сов. эд.
ХЭЛБУ’КИ терк. кит. Эмма, лэкин. Хэлбуки за-рыгып кетелгэн хат юк та юк. Ш. Камал. Сарыбай узенэ биргэн булэкне Яцгырбайныкыннан ким саный, хэлбуки ил эчендэ урыннары буенча болар бертигез иде. Г. Ибрайимов.
ХЭЛВЭ и. Кенбагыш яки чиклэвек тешен тееп эшлэнгэн, каты масса хэлендэге татлы ашамлык. Хэлвэ пешеру ечен нэреэ кирэк булса. хэзер йэммэсен китерэм. К. Насыйри.
ХЭЛВЭЧЕ и. Хэлвэ пешеру остасы.
ХЭЛДЭ бэйл. Узеннэн алда килгэн суз белэн бергэ кемнец яки нэреэнен нинди рэвештэ, тэртиптэ, ни рэвешле булуын белдерэ; килеш. Барган хэлдэ. Утырган хэлдэ. Авырган хэлдэ. Кырын яткан хэлдэ. □ Беркадэр тезэтелгэн хэлдэ. бу соцгы исеме белэн [пьеса] 1926 нчы елда сэхнэгэ куела башлады. Ф. Бурнаш. Сан сейлэгэннэрдэн чыгып шуны эйтим: бу хэлдэ сица бары тик кыюлык кына ярдэмче булыр. Сов. эд.
ХЭ'ЛИТКЕЧ с. Утэ эйэмиятле, бик мейим. Хэлит-кеч урын тоту. Хэлиткеч кечкэ эйлэну. □ Газе-тага мэкалэ язганда язасы объектны яхшы белунец, эгэр инде .объект' дигэнебез Рамазанова кебек жан иясе икэн, аныц узен дэ куреп сейлэшунец хэлиткеч эйэмияте бар. Г. Минский. II Алдагы хэлне, килэчэкне билгели торган. Хэлиткеч минутлар якынлашу. Хэлиткеч керэшкэ хэзерлэну. II Соцгы, актыккы, теп. Хэлиткеч суз эйту. Хэлиткеч куреэтмэлэр биру.
ХЭЛИФЭ и. тар. Кайбер Якын йэм Урта Кенчы-гыш иллэрендэ меселманнарныц югары феодаль ида-рэче йэм дин башлыгы дэрэжэсе; шул дэрэжэдэге кеше.— Эй хан! Я^ибэрегез, бу ниткэн эш? Хэлифэц-нэн килгэн мин Шэриф! Н. Исэнбэт. Хэлифэ эмере буенча, [Мусыйль шэйэрендэ] моцарчы куренмэгэн бер газэмэтле вэ тантаналы гает булды. Г. Тукай.
ХЭЛИФЭЛЕК и. тар. 1. Хэлифэ булу, хэлифэ дэрэжэсе. Габделмэлик бине Мэрван, узенэ хэлифэлек дэрэмдэсе килу хэбэрен шиеткэндэ, коръэн укып утыра иде. Г. Тукай.
2.	Феодализм чорындагы меселман иллэрендэ ру-ханилар идарэчелегенэ нигезлэнгэн дэулэт тезелеше системасы.
3.	Гарэп яулап алучылары тарафыннан тезелгэн йэм башында хэлиф торган феодаль дэулэт. Гарэп хэлифэлегенец ждимерелуе.
ХЭЛЛЕ с. 1. Хэле булган, кече булган. Тоткын-нарныц хэллерэклэре, ишек алдындагы полицейский-ны егып, тулы ходка ыргылып барган машинадак асфальт юлга ташланалар. Г. Гобэй.
2. Таза, нык, мул тормышлы. Хэлле крестьян хужалыгы. □ Вакыт инде соц булса да. ул берэр хэл-лерэк агайга куна керэ. Э. Еники. [Ата:] Егеткэ сузем юк, хэлле чагым булса. туйлап бирер идем. Гайния минем авыр елымны хэтергэ алмады. Г. Ибрайимов. II Таза, житеш тормышны белдереп, сиздереп торган. Хэллерэк йортларныц йэммэсенец ачык тэ-рэзэлэреннэн читтэн килгэн кунакларныц утырган-лыклары куренэ. М. Гали.
О Хэлле — хэленчэ — йэркем уз мемкинлегенэ карап. Хэлле — хэленчэ, юк — дэрманынча. Эйтем.
хал
383
xai>
ха Л ЛЕ Л ЕК и. Хэлле булу, таза, мул тормышлы булу. [Раудба] Сафага чыккан чагында. аныц хэллеле-генэ карап. зуррак булэк емет иткэн иде. А. Шамов.
ХЭЛЛЭНУ ф. 1. Авырудан, авыр эштэн яки ерак юлдан соц рэтлэну, хэл керу, кеч керу. }Дитэр. эт-кэй. талгансыц.---Ял ит. гэудэц хэллэнсен, Китер
монда сукацны. Ядирне улыц эйлэнсен. М. Жэлил. Бер кул буена туктап,----чэй кайнатып. калачлап
торып чэй эчеп мдибэрдек. Без, хэллэнеп, тагын да алга киттек. М. Гафури. Мин Петербургка баруны кезгэ, кымыз эчеп хэллэнгэн чакка кичектермэкче идем. Г. Тукай.
2. Материаль яктан (бераз) рэтлэну, мохтажлыктан чыгу.
ХЭЛСЕЗ с. 1. Хэле беткэи, кечсез. Уз-узенэ хисап та бирмэстэн. Шакир, хэлсез куллары белэн таянып. торып та утырды. Ф. Эмирхан. Илсеяр. хэлсез аяклары белэн алпан-тилпэн атлап, этисе артыннан ашыкты. Г. Гобэй. II Хэле булмавын курсэтеп торган. Шакировныц хэлсез ак йезе кинэт ждитдилэнде. А. Эхмэт. [Нуруллинныц} хэлсез кузлэре .Мин сине таныйм. бик яхшы таныйм" дилэр иде. А. Шамов.
2. Начар тормышлы, ярлы. Октябрьга кадэр хэер-че, ялангач, хэлсез крестьян хуэ/далыклары белэн бетен ил тулган иде. Соц. Тат. [Крестьяннарныц] хэлсезлэре, йорт-мдирлэрен сатып, читкэ китэлэр. Т. Гыйззэт.
ХЭЛСЕЗЛЕК и. 1. Хэлсез булу халэте. Ярылганда кечле гранаталар. Мин хэлсезлек сиздем кулымда. М. Жэлил. Йерэгемнец тибеше акрыная, мин уземдэ гаэдэп тэмле хэлсезлек сизэм. йокым килэ. бик йо-кым килэ. Э. Айдар.
2. Ярлылык, мохтажлык.
ХЭЛСЕЗЛЭНУ ф. 1. Хэл бету, киту, йончу, кеч-сезлэну. Куллар хэлсезлэну. Йерэк хэлсезлэну. □ Иренем тешлэп, карга тезлэнэм мин. Хэлсезлэнэ яралы тезлэрем. Ф. Кэрим. Бераз тыпырчынганнан соц. Сабира хэлсезлэнеп тынды. Э. Фэйзи.
2. Ярлылану, мохтажлыкка тешу. Сугыш вакытында хэлсезлэнгэн хуэкдалыкларны торгызу.
ХЭЛФЭ и. иск. Иске мэдрэсэдэ: укытучы. Сабый чакта укытканда мине хэлфэ, Рэхмэт ацар, ейрэт-те бер яхшы нэрсэ. Г. Тукай.
ХЭЛФЭЛЕК и. иск. Хэлфэ вазифасы.
Хэлфэлек иту кит.— хэлфэ вазифасын утэу, укы-ту. Казах сахраларында хэлфэлек иту дэ аныц кэсе-бенэ керэ. М. Жэлил.
ХЭ’ЛЧЭ рэв. Хэлдэн килгэнчэ, хэл барынча, кулдан килгэнчэ.— Хэлчэ тырышып карарбыз инде. Сов. эд.
ХЭЛЭЛ с. дини. 1. Шэригать тарафыннан тыелма-ган, рехсэт ителгэн; киресе: хэрэм. [Элекке заманда} татар кызларын сею хэрэм. бары аларны еченче хатынлыкка алып. чэчлэреннэн естерэп кису генэ хэлэл иде. Ф. Эмирхан. [А'избулла.-] Меселман сол-датларга бисмилла эйтеп суйган хэлэл ит ашатыл-сын. К. Нэжми. Авыруга елан ите дэ хэлэл. Мэкаль.
2. Намуслы. Менэ, сецлем. монда яшь эшченец кукрэге белэн ташлар этэреп тапкан хэлэл кече ята. Каз. утл.— Хэлэл кечебез белэн, мацгай тирен тугеп алган байрагыбыз! Г. Бэширов. II Намус белэн, хезмэт куеп тапкан. Хэлэл ипи дигэн нэрсэ Авыз тэме, яшэу яме бирде мица. 3. Мансур.— Балаларыбызны да шундый хэлэл акчасына гына укыттык. М. Гали. - Урлаган мал тугел. уз малым, хэлэл мал. А. Шанов. II Изге. Хэлэл сетей имезеп. теннэр буе Йокла-тшча сине саклаган. Авырганда, улем кочагына узен цтып. Сине яклаган, ул кем? Ь. Такташ. | хэб. функ. Ул кара икмэк ана сете кебек хэлэл. М. Гафури.
3. сейл. Ннкахлы.— Сез ни телэсэгез шул булыр. китап кушса, уз хэлэл хатынымны аерып сезгэ би-
рергэ риза, калганын узец кара инде, хэзрэт! К. Тнн-чурин. || и. мэгъ. к. хэлэл жефет. Денья укенечлэрем бетэр иде Сэн булалсац бэнем хэлэлем. Г. Тукай.
Хэлэл жефет (щэмэгать)—ннкахлы хатын, ир хатыны. Хэлэл эндефетлеккэ алу. □ — Халикъ абыец-ныц хэлэл мдэмэгате була я. Ш. Камал.
ХЭЛ-ЭХВЭЛ ядый. и. Исэнлек-саулык. Эмирхан-ныц тыныч кына тавыш белэн шулай итеп хэл-эхвэл сорашуы Хеснуллага бераз сэер тоелды. Ш. Камал.
ХЭМЕЛ: хэмел иту (кылу) кит. иск.— к. юрау. Нэрсэгэ хэмел итэргэ бу кайгыны? Г. Тукай. Болар-ныц эшен йичкем яман дими. Бэлки берэр яхшылык-ка хэмел кыйлды. М. Гафури.
Хэмел сэдакасы — мэетне зиратка кутэреп бару-чыларга бирелэ торган сэдака. Ул, еч тиен бакыр хэмел сэдакасы, яисэ мэетне кабергэ ицдеру селгесе ечен. билдэн карга чума-чума, уз тормышын корбан итэ. Т. Гыйззэт.
ХЭМЕР и. иск. кит. Исерткеч, шэрап. Ташлагыз илтеп шэрапны шунда сез. Кул хэмергэ эйлэнер йич шебйэсез! Ш. Бабич. Чит ил картлары мица хэмер тэкъдим итэлэр. Г. Кутуй.
ХЭНЖЭР и. Пычак сыман очлаеп бетэ торган, ике йезе дэ уткен салкын корал. Кайсы дошман кайрый хэнэкдэр бу тыныч йорт естенэ? Н. Исэнбэт. [Ма-лайны] черкас киеме кигэн, хэнэ/дэр таккан берэу чакырып алды да кызу-кызу сораштыра башлады. Г. Гобэй.
ХЭНЖЭРЛЕ с. Хэнжэр таккан, хэнжэр белэн ко-ралланган.
ХЭРАБЭ и. Жимерек яки жимерелеп, таралып бара торган тезелеш, корылма калдыклары. Борынгы шэйэр хэрабэлэре. Крепость хэрабэлэре. □ Эле дэ исемдэ: яца гына каты сугыш булып уткэн. хэрабэ хэленэ килгэн урам буйлап пычрак серэ-серэ барам. А. Шамов. Давыл паромны иске дамба хэрабэлэренэ-таба куа. С. Сабиров.
ХЭРАЖЭТ и. иск. Чыгым, расход. \дмирэк;ан:\ Хэрамдэте. элбэттэ, бездэн булыр. Т. Гыйззэт.
ХЭРБИ с. Армия белэн, армиядэ хезмэт иту белэн бэйле. Тэрэзэ турысыннан ат атланган хэрби кешелэр чабышып уздылар. И. Гази. II Хэрби эшлэр ечен билгелэнгэн. Без кисэ торган утынныц кубесе хэрби паровозларны йертергэ китэ. Г. Гобэй. II Хэрби бел-гечлэр хэзерли торган.— Сан мине берэр хэрби мэк-тэпкэ урнаштыр инде. Т. Гыйззэт. II Хэрби кешелэр кия торган, шулар ечен тегелгэн. Аныц кузенэ----
хэрби киемдэге бер хатын-кыз портреты чалынды. Г. Бэшнров. || Махсус хэрби кешелэр ечен булган. Хэрби приказ. □ Мин аныц ул елларны Казанда ачылган куп санлы хэрби госпитальлэрнец берсендэ-эшлэуче военврач икэнлеген белеп алдым. Ф. Хесни. II и. мэгъ. Хэрби кеше, армиядэ хезмэт нтуче. Яр буена тешеп мдиткэндэ, катерда минем ише хэрби-лэр шактый кубэйгэн иде. Г. Минский.
ХЭРБИЛЭ'РЧЭ рэв. Хэрбн кешелэр кебек, шуларга охшатып. Хэрбилэрчэ киенгэн ак чырайлы. кылыч бо-рынлы бер чандыр кеше ат естеннэн тешмичэ генэ суз башлады. И. Гази.
ХЭРБИЛЭШТЕРУ ф. 1. Сугыш шартларына жай-лаштыру, сугыш ихтыяжларын тээмин итугэ кучеру. Промышленностьны хэрбилэштеру.
2. Нэрсэне дэ булса хэрби хэлгэ, формага керту, хэрбилэрчэ иту. Егетлэр хэзергэ ес-башларын хэрби-лэштеруне дэвам иттерделэр. Г. Гобэй.
ХЭРБИЛЭШУ ф. 1. Сугыш шартларына жайлашу, сугыш ихтыяжларын тээмин итугэ кучу. Сугыш вакытында промышленностьныц куп тармаклары хэрби-лэшкэн иде. СССР тарихы.
ХЭР
384
ХЭР
2. Кемнен дэ булса хэрби хезмэткэ керуе, хэрби кеше булып кнтуе турында.— Син, курше, бетенлэй хэрбилэшеп беттец бит! Каз. утл.
ХЭРЕФ и. 1. Телдэге авазларныц язудагы билгесе. Баш хэреф. Юл хэрефе. Басма хэреф. □ [Бала] чын куцел белэн язу яза. хэрефлэрне тезэ, бик тырыш-лык берлэ матурлап лдиренэ ээдиткезэ. М. Гафури. Зур хэрефлэр белэн исемен язып куйдым: Ленин дип. С. Хэким.
2. иск. Кайбер грамматикаларда каралганча, ярдэм-леклэрне йэм терлэндергеч кушымчаларны эченэ алган суз теркеме. К. Насыйри .Энмузэмд'ендэгечэ. [Л(. Вэлидинец . Татар теле грамматикасы" нда да] сузлэр иц элек еч зур булеккэ аерыла: исем, фигыль, хэреф. В. Хангилдин.
Хэреф жыючы махе.— типография хезмэткэре, наборщик. Хэреф мдыючылар цехы.
О Хэреф. тану — бераз укый белу. Аз-маз гына хэрефлэр таный башладым. М. Гафури. Хэрефкэ хэреф— 1) сузгэ суз. Хэрефкэ хэреф тэрээдемэ иту; 2.) жентеклэп, берсен дэ калдырмыйча, детальлэп. Булган хэлне хэрефкэ хэреф сейлэп биру. Хэрефкэ хэреф туры килу — нэкъ, тегэл, дерес булу. Художество эсэрлэрен тэрмдемэ иту ул — хэрефне хэрефкэ туры китереп. механик рэвештэ сузне сузгэ ау-дарып утыру дигэн суз тугел. М. Жэлил. Хэрефкэ хэрефне ялгый белу — аз-маз укый-яза белу. Хэрефкэ хэрефне ялгый белэ башлаган идек. егетлэребез безне ейрэтеп тэ тормыйлар. М. Эмир. Хэрефкэ ябышып ятучы — эшнен, мэсьэлэнен тышкы ягына, вак-теяклэренэ игътибар итеп, анын теп мэгънэсенэ, асылына зарар китеруче; педант, формалист.
ХЭРЕФЛЕ с. Хэрефлэр белэн белдерелгэн, хэрефлэр ярдэмендэ тасвирланган. Хэрефле билгелэмэ. Хэ-рефле тигезлэмэ. Хэрефле формула. Хэрефле кыс-картма.
ХЭРЕЖ и. иск. кит. Чыгым, расход. Туй хэремде. □ [Ата:] дгэр дэ [бала ныц] монда ризыгы бетеп. солдатка алына калса, юл хэремде ечен кирэк булыр. М. Гафури.
ХЭРЭКЭ и. иск. Гарэп язуында сузык авазлар урынына йери торган ас, ес билгелэре. Гарэптэ хэреф бар, хэрэкэ бар.
ХЭРЭКЭТ и. 1. Предметный яки анын кисэклэре-нен торышы узгэру; тынычлык яки тик торышка кап-ма-каршы хэл. дйлэну хэрэкэте. Ритмик хэрэкэт. Селкену хэрэкэте. Планеталар хэрэкэте. II Нинди дэ булса механизмнын, машинанын h. б. ш. эшлэп торышы, эшлэве, йереше. Тэгэрмэчлэр хэрэкэте. Ста-ноклар хэрэкэте. Сэгать механизмнары хэрэкэте.
2.	филос. Материянен яшэу ысулы, анын аерылгы-•сыз гомуми узлеге, матди деньянын туктаусыз усеш Ьэм узгэреш процессы. Табигатьнец иркен кукрэген-дэ Мэцге керэш, мэцге хэрэкэт, Мэцге туу, Мэцге артып тору белэн бергэ Улем-йэлакэт. h. Такташ. Су — узенец этрафындагы нэреэлэргэ хэрэкэт йэм тереклек бирэ. Г. Тукай.
3.	Бер урыннан икенче урынга кучу турында. Ку-зэтуче группабыз, ике кен буена засадада утырган килеш, дошманныц хэрэкэтен тикшерде. Э. Айдар. II Хэрби операциялэр турында. Сугыш хэрэкэтлэре белэн .Ватан* ягыннан Хэлим э/дитэкчелек итэ. Г. Гобэй. II Юлда, урамда терле юнэлештэ (жэяулэп, машинада, атта) йеру турында. Без кайтырга чыкканда, карацгы тешеп эк;иткэн, урамда хэрэкэт туктаган иде инде. М. Эмир. Ишек алларында, тык-рыкларда, урамнарда кызу хэрэкэт башланды. Г. Бэширов. II Гомумэн жанлылык, ыгы-зыгы. Озатачак никруты булган йортларда буген аерым бер хэзер-лек, аерым бер хэрэкэт бара. Г. ИбраЬимов. Авыл
ягында ниндидер хэрэкэт башланды булса кирэк. А. Шамов.
4.	Гэудэнен Ьэм берэр органнын торышы, халэте узгэру. Тэн хэрэкэтлэре. Кул хэрэкэте. Г~1 [Ана] ------сузне батык кузлэре, кугэргэн иреннэренец хэрэкэте белэн ацлатырга тырыша иде. Ш. Камал.
II Атлап бару, жэяу йеру (кешелэр турында). Ул еш-еш туктый, хэрэкэтлэре экренэя. курэсец. яраланган. Г. Эпсэлэмов. Чжу карт аяк очлары белэн тавыш-сыз гына басып йергэн карчыгыныц йэм кызыныц хэрэкэтен куз кырые белэн кузэтеп сейлэвендэ дэвам итте. А. Шамов.
5.	Гомумэн эш, эшчэнлек. Хэрэкэттэ—бэрэкэт. Эйтем. [Газинур] ар тына борылып карамады, лэкин командирныц гына тугел, бетен батальонныц ацар-дан кыю хэрэкэт кеткэнен сизенде. Г. Эпсэлэмов. Садыйк тарафыннан низамлы мэдрэсэ медирлэренец хэрэкэтлэре тагы да катырак тэнкыйть ителергэ [тиеш иде]. Ф. Эмирхан. II Жэмгыятьтэ, коллективта кешенен уз-узен тотышы, менэсэбэте турында.— Син йэр хэрэкэтец белэн гакылымны мдицгэннэн-ждицдец. М. Фэйзи.
6.	Берэр максатны куздэ тотып башкарыла торган ижтимагый эшчэнлек. Революцион хэрэкэт. Парти-заннар хэрэкэте. Крестьяннар хэрэкэте. □ Нигъ-мэт казый аерым юл алды. сыйныфташларынная аерылып, шэкертлэр хэрэкэте эченэ кушылды. Г. Иб-раЬимов.з
7.	куч. Берэр кешенен инициативасы белэн баш-ланган эш; нэреэнен дэ булса башлангычы. [Максудов:] Гелсинэ хэрэкэте бит безнец кешелэргэ зур сынау булып чыкты. Бик куплэрне югары кутэрде, тагын да алгарак этэрде. Р. Ишморат.— Стаханов-чылык хэрэкэтен массалаштыру эшенэ безнец ярдэм мдитэрлекме? Ш. Камал.
8.	Сэнгатьтэ, эдэбиятта нинди дэ булса яна талэп-лэр, яна максатлар куйган бер юнэлеш. Татар кара-груйлары, уз реакцией хэрэкэтлэрен 17 нче елныц февраль кеннэренэчэ-----алып барсалар да, таныл-
ган эдэби хэрэкэтлэрен тудыра алмадылар. Г. Нигъ- । мэти.
9.	У.-вак. килеш форм. хэб. функ. хэрэкэттэ. 1) эшли, эшлэп тора. Станоклар хэрэкэттэ. □ — Без. оя уруче кошлар кебек, гел хэрэкэттэ. 9. Еники; 2) „нинди дэ булса юнэлештэ бара, баруын дэвам итэ“ мэгънэсендэ. Боз эреде. сулар арчылды, I .метеор"лар тагын уз эшендэ, хэрэкэттэ. Сейл.
Хэрэкэт иту—1) кузгалу, нинди дэ булса юна- I лештэ бару; кучу, кучеш. Григорьян хэрэкэт итэ I башларга боерык бирде. Г. Эпсэлэмов; 2) нинди дэ булса эшчэнлек алып бару. Мин, суга ташлангая 1 йомычка кебек, уз-уземне белми генэ хэрэкэт итэ идем. Ш. Камал; 3) кыймылдау, селкеиу, хэрэкэтлэну; I 4) эшлэу (машина турында). Аныц колаклары ком-байндагы йэр частьныц узенэ бертерле тавыш чыгарып хэрэкэт иткэнен тыцлап бара. Г. Гобэй; 5) куч. эш йерту, нэреэ артыннан булса да йеру, чарасын куру. Ул турыдан-туры узе хэрэкэт итэ башлый: ' еш кына аныц еенэ бара, аныц анасын, туганнарын ’ курэ. Г. Нигъмэти. Ул Хисаминыц йэртерле явыз-1 лыкларга кече лдитэсенэ ышана йэм ышанганга курэ! дэ, теге хэрэкэт иткэнче, Мицсылуга узенец телэк-1 лэрен ацлатып хат язарга була. Г. Минский. Хэрэ-1 кэткэ килу—1) тыныч тору хэленнэн чыгу, хэрэкэт-1 лэнэ башлау. [Якуп карыйныц] ак салган ике кузе | хэрэкэткэ килеп, зураеп, тэгэрэп йергэн кебек булып куренэлэр. М. Гафури; 2) эшли башлау.
ХЭРЭКЭТЛЕ с. 1. Хэрэкэтлэнэ торган (гадэттэ I хэрэкэтне билгели торган сыйфат сузлэр белэн килэ). Я^итез хэрэкэтле. □ Менэ сэхнэгэ кара фрак кигэн,
ХЭР
385
хас
матур сынлы, нэфис хэрэкэтле бер егет чыгып бас-ты. Г. Бэширов. Ул — саран Ьэм салмак хэрэкэтле кеше. Р. Ишморат.
2. Ниндидер жанлылык хекем сергэн. Коридор бераз шау-шулы Ьэм хэрэкэтле иде. А. Шамов.
Хэрэкэтле уеннар пед.— Йегеру, сикеру кебек хэ-рэкэтлэр белэн башкарыла торган уеннар.
ХЭРЭКЭТЛЭНДЕРУ ф. 1. Селкету, кыймылдату, хэрэкэткэ китеру. [Яралы хатын}, иреннэрен чак хэрэ-кэтлэндереп, ихтирам белэн елмаеп куйды. Г. Гобэй. [Насрый] йергэн еакытта бер ицбашын тешеребрэк, озын Ьэм каба кулларын Ьич хэрэкэтлэндермичэ. ике ягына аскан кусэклэр кебек салындырып------йери.
Ш. Камал.
2. Кузгату, тыныч торган хэленнэн чыгару, жан-ландыру. Минем сузлэрем олырак кызны да хэрэкэт-лэкдерде, кузлэренэ бераз гаэкрплэнгэн кыяфэт чы-гарды. Ф. Эмирхан.
ХЭРЭКЭТЛЭНУ ф. 1. Нинди дэ булса юнэлештэ бер урыннан икенче урынга бару, кучу, хэрэкэт иту. Утаудан кайтучы крестьяннар,------[атларын тал-
гын гына атлатып], авылныц тынычлыгы бозыла курмэсен дигэн тесле, тын гына хэрэкэтлэнэ. М. Эмир. Бу юлы алар Сэлимгэ хэрэкэтлэнэлэр, тагы да шатрак кыяфэткэ кергэНнэр, тагы да елмая теш-кэннэр кебек куренделэр. Г. Гобэй.
2. Хэрэкэттэ булу, хэрэкэт ясау; селкену, кыймыл-дау. Куллар хэрэкэтлэну. Бармаклар хэрэкэтлэнэ башлау. □ Кешелэр, кырмыска тесле хэрэкэтлэнеп. баржаларны бушаталар. Ш. Камал. Ацар бераз хэ-рзкэтлэнергэ, йерергэ, туп уйнарга яки тимер керэк белэн otQup казырга кирэк. Г. Тукай. || Кузгалу, жан-лану, ыгы-зыгы килэ башлау. Класс кинэт хэрэкэтлэнеп куя. А. Эхмэт. II Хэрэкэт ясарлык сэлэте булу. Куллар ж;ицел Ьэм иркен хэрэкэтлэну.
ХЭРЭКЭТСЕЗ с. Хэрэкэтлэнми торган, жансыз. Хэрэкэтсез кузлэр. || рэв. мэгъ. Селкенмичэ, кыймыл-дамыйча. Ул Ьичбер хэрэкэтсез утыра. И. Гази. Мэрфуга, тушэмгэ караган кее, хэрэкэтсез ята. ILL Камал.
Хэрэкэтсез’калу—1) кинэт туктап калу, хэрэкэтлэнми башлау. Ул, ашкынулы адым белэн атлап бар-ган эцирдэн, бер тын хэрэкэтсез калды. К. Нэжми; 2) куч. улу турында. Немец эк;иргэ эйлэнеп теште дэ хэрэкэтсез калды. М. Гали.
ХЭРЭКЭТСЕЗЛЕК и. Хэрэкэт булмау хэле, жан-сызлык, тынычлык. Юл буйлап ялкау гына атлаучы деялэр кэрваны да тынлыкны Ьэм хэрэкэтсезлекне база алмыйлар иде. Э. Фэйзи.
ХЭРЭКЭТТЭГЕ: хэрэкэттэге армия — армиянец сугыш вакытында фронтта булган частьлары. Хэрэ-эттэге армиянец [газета] редакциясендэ эшлэргэ ]билгелэндем]. М. Жэлил.
ХЭРЭКЭТЧЭН с. 1. Жинел гэудэле, житез.— Син еченче ел шундый сузчэн, хэрэкэтчэн идец. Ф. Эмирхан. II хэб. функ. Тиктормас, житез булу турында. Балалар буген гадэттэгегэ Караганда да хэрэкэтчэн-нэр. А. Эхмэт.
2. Жанлы; еш узгэручэн (йез, куз хэрэкэтлэре турында). [Ул аныц] нечкэ бармакларына, утэ хэрэ-кэтчэн озынча йезенэ куз салгалый. Г. Бэширов. Волость эк;ир эшлэре комиссиясе председателе чэ-ченэ чал керэ башлаган, ябык гэудэле. бик хэрэкэтчэн кузле бер кеше иде. А. Шамов.
ХЭРЭМ с. 1. иск. Дин, шэригать тарафыннан тыелган, шэригать эшлэмэскэ кушкан; киресе: хэлэл (1 мэгъ.). Шулкадэр зур хэрэм-----эшне [театрга
баруны] меселман бэндэнец куцеле ничек йеклэсен? М. Гали.— Бер хэрэмнэн сакланып. икенче хэрэм
эшне кыйлдым. Г. Колэхметов. II хэб. функ. Ярамый, генаЬ. [Камэрия иренэ:] Юл аягы дигэн булып та кыстый белмисец. Безнец ризык та хэрэм тугелдер. Ф. Хесни. Калэм кулда була торып, яшь шагыйрьгэ, Мэгълумдер ки, курку белэн ерку хэрэм. Г: Тукай.
2. Уз кече белэн, туры юл белэн табылмаган, алдашып, алдап, законсыз юл белэн килгэн; киресе: хэлэл (2 мэгъ.). Хэрэм малныц хэере юк. Мэкаль. Хэрэм малны эт э^иймэс (ашамас). Мэкаль. | и. мэгъ. Хэрэм хэрэмгэ китэр. Мэкаль. Хэрэмнэн туганга хэрэм килешэ. Мэкаль. || рэв. мэгъ. Алдашып, ялган белэн.
3. и. мэгъ. куч. сейл. Изге дип саналган урын, храм. [Мэрьям:] Уземнец булмэмэ. кызлык гомеремне уткэргэн, Ьэрбер ноктасыннан сица булган гыйшкым-ныц тесе куренеп торган мвкатдэс хэрэмемэ кил-дем. Г. Ибрайимов.
Хэрэм ее — меселман дине таралган шэрпк иллэрендэ ейнен хатыннар тора торган ягы.
ХЭРЭМЗЭ и. иск. Ялганчы, алдакчы, хэрэмче. Акылсызны катыштырсац. уен бозар, хэрэмзэне ка-тыштырсац, э^ыен бозар. Н. Исэнбэт.
ХЭРЭМЛЕК и. 1. Хэрэм (1 мэгъ.) булу.
2. Хэрэмлэшу хэле, сыйфаты; законсызлык, алда-шу. Уендагы хэрэмлек. Узара килешудэге хэрэмлек-
ХЭРЭМЛЭШУ ф. Алдау, ялганлау. [Закир:] Моцарчы [бер дэ эчкэлэргэ] туры килмэде. Булмаганны бу лды дип хэрэмлэшер хэлем юк. М. Фэйзи. II Хэйлэлэу. Сица дустыц алдында хэрэмлэшергэ ярамый иде. Сейл.""
ХЭРЭМЛЭУ ф. сейл. Алдау, ялганлау. [Карт:] Башта син, Оленька, сеенчегэ булэгецне чыгарып куй, аннары эйтермен. Соцыннан син хэрэмлисец. Г. Эпсэлэмов. Без МаЬруйбикэ сецелем белэн икебез дэ:—Син хэрэмлэмэ, „уйнасац кеше тесле уйна!— дип, аца бераз ачуланып алдык. М. Гали. II Хэйлэлэу. Хэрэмлэми генэ сейлэсэц, рехсэт итэм. Сейл.
ХЭРЭМЧЕ и. сир. Алдакчы, хэйлэлэп уйнаучы (гадэттэ комарлы уенда). Ах, хэрэмче, курыктыцмыни? Н. Исэнбэт.
ХЭСИС с. кимс. „Эшэке", „шакшы" мэгънэсеидэ ачуланып, кимсетеп эйтелэ. Килэ менэ тештэ эбисе, Табагачын тотып кулына, .Кем тиде, дип, минем улыма? Кай ананыц явыз хэсисе?!" X. Туфан.— Син улгэннэн аллага да, муллага да зыян юк. хК,ир йе-зендэ бер хэсис кимер. Т. Гыйззэт.
ХЭСИСЛЕК и. Хэсис булу сыйфаты. [Ду] — бетен г омере эшсезлек, ялкаулык вэ хэсислектэ уткэн бер каЬарманныц фамилияседёр. Г. Тукай.
ХЭСИТЭ и. этн. Хатын-кызларнын алтын-кемеш акчалар, ука Ьэм терле кыйммэтле ташлар белэн би-зэлгэн, кулмэк естеннэн кукрэккэ киеп куела торган бизэну эйбере. [Аланбашныц] хэситэлэр белэн урал-ган----кеяз кызларын кузлэргэ барганда, аланбаш-
лар [бу авыл егетлэренец] борыннарын м;имереп э/дибэрэ торган булганнар. Г. Бэширов. [Яыз] хэситэлэр. чэчтэцкэ, кара алтынлы кемеш белэзек, алтын йезеклэр белэн бизэлгэн. М. Фэйзи.
ХЭСРЭТ и. 1. Бэхетсезлек, унышсызлыклар сэбэп-ле була торган тирэн борчылу, авыр кайгы, зур кее-неч хисе. Куркыныч уйлар килеп баскач, ирексез баш бегэм, Эчтэ хэсрэт кайнашып ташкач, езлексез яшь тугэм. Ш. Бабич. Бар хэсрэтем тараладыр Иркэм килеп кочканда. Ф. Бурнаш.
2. Тирэн кайгыга сала торган вакыйга, хэл, очрак; бэхетсезлек. Хэсрэт белэн бэла эзецэ басып кына йери. Эйтем. Хэсрэт соцра хэсрэт килеп алмаш-ал-маш, Куцелсез уй белэн тэмам эйлэнсэ баш, ---
25 А-562
хэс
386
хэт
Шул вакытта мин кулыма китап алам, Аныц изге сэхифэлэрен актарам. Г. Тукай.
3. „¥лэт“, „жан кееге“ мэгънэсендэ ачулану, тиргэу сузе булып кулланыла. И хэсрэт. югал куземнэн. Сейл.
О Хэсрэт капчыгы — башкаларга хэсрэт кенэ китереп, хэсрэт, кайгы белэн борчылып, башкаларны да борчып торучы кеше турында. Син дэ хэсрэт капчы-гыннан ким булмадыц. Сейл.
ХЭСРЭТЛЕ с. Хэсрэт, кайгы тулы, утэ борчулы. Хэсрэтле еллар. □ Ямьле Агыйдел буйлары. Бете-рэдер хэсрэтле уйларны. Жыр.— Иц хэсрэтле кеннэ-ребездэ ярдэм итте ул безгэ. Р. Ишморат. II Хэсрэт, кайгы, бэхетсезлек аркасында туган; бик монсу, кай-гылы. Радиодан узэк езгеч авыр. хэсрэтле кей тап-шыралар. А. Шамов. Карарсыц, бэлки. бу хэсрэтле эк;ырны. Г. Тукай. II Эчке авыр хислэрне, хэсрэтне, га-запларны чагылдыра торган. Кызныц йезенэ, кузене хэсрэтле тес чыкты. гуя элекке вакытларын хэтер-лэде. Г. Ибрайимов. II Хэсрэте, кайгысы, авыр уйлары булган, бэхетсезлеккэ тешкэн. Ул хэсрэтле кешелэргэ яхшы иптэш тэ була ала. М. Гафури.
ХЭСРЭТЛЕЛЕК и. Хэсрэтле, кангылы булу хэле.
ХЭСРЭТЛЭНДЕРУ ф. Хэсрэт китеру, кайгыга, хэс-рэткэ салу.— Башкалар телэсэлэр ни эйтсеннэр. минем ечен барыбер, тик бер генэ кеше мине шатлан-дыра Ьэм хэсрэтлэндерэ ала. Ш. Камал.
ХЭСРЭТЛЭНУ ф. Нэрсэ ечеи булса да борчылу, пошыну, кайгыру. Бар кешелэрдэн дэ артык мин мды-лыйм, хэсрэтлэнэм. М. Гафури.— Бер дэ кайгырма, хэсрэтлэнмэ. барлык эшлэрецне узем башкарырмын. Ш. Мехэммэдев. | куч. шигъ. Моцланып. хэсрэтлэнеп. моцсу гына ак ай бата. Г. Тукай.
ХЭСРЭТСЕНУ ф. сир. Кайгырган (кайгылы) кыя-фэткэ керу. Тенге нурдай тег(е)леп калган кер-феклэре, Хэсрэтсенгэн Ьэрбер керфек бертеклэре. Н. Исэнбэт.
ХЭСТЭ и. сейл. 1. Авыру; чир.— Эх, мин!—диде кинэт Мозаффаров.— Эзлэп алдым юк-бар хэстэне! Ш. Медэррис. Берничэ ел уткэч. тагы шул хэстэ: сул кабыргам астында нидер тырный, нидер чэнчэ! Г. Ибрайимов.
2. с. мэгъ. Авырый торган, чирле. [Нуретдиннец бу эшеннэн] фэкыйрьлэр. хэстэ кешелэр хэбэрдар иделэр. Г. Тукай. II и. мэгъ. Авыру кеше, чирле кеше. Хэстэ тушэмгэ карап тора вэ без сейлэгэнне дикъ-кать белэн тыцлый шикелле иде. Ш. Камал.
О Хэстэ иту (кылу) — авыруга сабыштыру, авыру хэлгэ китеру. [Ж,иЬанша хэзрэт] бэддога белэн куп кешелэрне фэкыйрь вэ хэстэ кылды. 3. Ьади. Хэстэгэ егылу — каты авырып киту, урын естендэ яту. Бабай хэстэгэ егылды.
ХЭСТЭЛЕК и. сейл. Хэстэ (2 мэгъ.), авыру булу хэле. Ике айларга сузылган бу хэстэлек бичараны танымаслык бер хэлгэ китергэн иде. Ш. Камал. [Петербу ргта] бер э/диргэ бара алмадым: элеге хэстэлек. Г. Тукай. II Чир, авыру.—Бик ябык куренэ-сец... дллэ берэр чирец бармы?— дйтерлек хэстэле-гем юк.---Ахрысы. кан азаеп калган, бераз гына
ютэл дэ бар. Г. Ибрайимов.
ХЭСТЭЛЭНУ ф. сейл. Авыру, чирлэу. Беркен Фэйзулла агай, хэстэлэнеп, еенэ китте. Ш. Камал. Казанга килгэч, каты-каты хэстэлэнеп алдым. Ахры, haea килешмэде. Г. Тукай.
ХЭСТЭР и. сейл. Берэр нэрсэ эшлэргэ жыену алдыннан якн бнлгеле бер вакыт житу белэн башкарыла торган хэзерлек чара лары; мэшэкать. Менэ инде туй хэстэре Бар хуторны яцрата. М. Жэлил. Шулай килде язныц сэеллэре [матур кен\, Тантанасы. эше.
хэстэре, Шулай килде. яца сеюлэре, Кабатланмый торган дэртлэре. Ш. Маннур.
О Хэстэрен куру — нэрсэгэ дэ булса алдан хэзер-лэну, нэрсэне дэ булса алдан кайгыртып, алдан хэ-зерлэп кую. Хэстэренэ керу (керешу) — нэрсэне дэ булса алдан кайгырта башлау.— Мин хэзердэн ук атлар, арбалар хэстэренэ керермен. Р. Ишморат. Язга чыккач та [ей] салдыра башлау ечен, хэзердэн ук хэстэренэ керешергэ кирэк. Э. Еникн.
ХЭСТЭРЛЕ с. Хужалыклы, алдан кайгыртучан. булдыклы. Гаязныц хэстэрле кеше булуы ярдэмгэ килэ. М. Эмир. Хэстэрле ирнец хатыны башына кал-фак кияр. Мэкаль.
ХЭСТЭРЛЕК и. к. хэстэр. Юл хэстэрлеге тэмам-лангач. алар. теенчеклэрен кутэреп, ишек алдына чыктылар. ейлэрен биклэгэч тэ. урам буйлап атлап киттелэр. Г. Минский.
ХЭСТЭРЛЕЛЕК и. Хэстэрле булу, хэстэрле кешегэ хас сыйфатлар. Анасыныц хэстэрлелеге баласында да куренэ. Сейл.
ХЭСТЭРЛЭУ ф. 1. Нэреэнец дэ булса алдан хэзер-леген куру, хэзерлэу, рэтлэп кую. днилэр, сугыш-тагы ирлэре, уллары ечен саклап киленгэн он, ярма калдыкларыннан. беренче э/дир булешугэ атап, табын хэстэрлилэр иде. К. Нэжми.— Азыкны яздан у к хэстэрли башларга кирэк аны. Нургали. шунда да эле ул таманга килэ. Э. Еники.
2. диал. Карау, тэрбиялэу. Бер генэ баласы булды, хэстэрлэп кенэ устерде. Диал. сузл. Улы Мэдинэ янына киткэч. Бибимдамал апа узен хэстэрлэргэ кереште. Ш. Хесэенов.
ХЭСТаХАНЭ и. иск. Дэвалау йорты, больница. [ШэЬэрдэ] махсус мэктэплэр, гимназия, университет-лар. мдэмгыяте хэйриялэр. ятимханэлэр. хэстэха-нэлэр.---ничэ терле газеталар, театрлар бар.
Ш. Мехэммэдев.
ХЭТЕМ: хэтем уку (кылу, иту, эйту, чыгу) иск.— 1) коръэн уку, коръэн укып чыгу. [Хэзрэт ме-галлимгэ:] Хэтемне тагын синнэн башка укучы юкмыни. ягъни мэсэлэн. мэзин укымыймы? Ш. Камал. Хафиз — унбиш-егерме сумга ялланып, мэчет саен хэтем эйтеп. коръэн сатып йеруче. Г. Тукай; 2) тэ-мамлау, тэмам иту.— [Син] кичэге ядиргэ кил. Без дэ бутылкаларны хэтем кылырбыз. Ш. Мехэммэдев; 3) куч. тирг. сугену, кемне дэ булса сугу, каргау. Авылныц мэшЬур кыйнашчысы Исмай агай. кемнец-дер ата-бабасына хэтем укып, денья идимереп тавыш кутэреп ятадыр иде. h. Такташ.
ХЭТЕР и. 1. Элек булган истэлеклэрне, тээсир-лэрне, баштан узганнарны анда саклау, яцарту сэлэ-те.— Хэтере яхшы булырга тиеш аныц, кэгазь-ма-зарга карап тормастан. Ьаман шулай----куцеленнэн
сейли бирде. Э. Еники.
2. у.-вак. килеш. хэтердэ. Нэрсэне дэ булса искэ тешереп сейлэгэндэ кулланыла; истэ. Хэтерецдэме, мин сица Гэрэйнец шаянлыклары, уен-келкелэре турында сейлэгэн идем, э? А. Шамов. Бик яхшы хэте-ремдэ, бабай сузлэреннэн соц Исмэгыйльнец йезе ачылып китте. Г. Гали.
О Хэтер дэфтэре—1) блокнот, кечкенэ язу дэф-тэре. Шэкертлэрнец кесэлэрен, чалбар, кулмэк эчлэ-рен. читеклэрен капшап. Ьэртерле кэгазьлэрне. хэтер дэфтэрлэрен мдыялар. Г. Ибрайимов; 2) баш, ми, ац, куцел турында эйтелэ. Хэтер капчыгы (санды-гы)—1) хэтер, куцел (туре). — дгэр [кайбер кешелэр-нец] хэтер капчыкларында мдэуЬэр булып ялтыраучы шундый мэхэббэтлэре табылмаса. мин аларны кыз-ганам. Ш. Хесэенов; 2) хэтере бик яхшы булган кеше. Гайфулла бабай авылныц беренче хэтер сан-дыгы. Сейл. Хэтер калдыру — тиешсез суз, эш
хэт
387
хат
h. б. ш. белэн кемне дэ булса рэнжету, кэефен жибэру, упкэлэту.— Сине Минзэлэ ярминкэсенэ алып бармый хэтерецне калдырдым. Т. Гыйззэт. Ярны сей-сэц, сей матурын. Матур хэтер калдырмас. Жыр. Хэтер калу—кемгэ дэ булса упкэлэу, рэнжу. Калса калсын безнец хэтер. сезнец хэтер калмасын. Жыр. Карлар яусын йергэн юлларыца, Авыр юлда атыц армасын. Кичер мине усал сузем ечен, Ходай ечен, хэтерец калмасын. М. Жэлил. Ул бетен кешегэ хэ-тере калгандай кара кееп йери. бер суз эйтергэ ярамый узенэ. хэзер кабынып китэргэ тора. Э. Еники. Хэтер кырылу — нэреэ ечен дэ булса кэеф киту, кэефсезлэнеп киту. Хэтерец кырылырлык бер еэбэп тэ булмады ич1 Нигэ болай узгэрдец? Сейл. Хэтер саклау—кемне дэ булса упкэлэтмэскэ тырышу. Узем-не дэ бик хурладым. Хэтер саклап тормадым. М. Жэлил. Ятам шунда хэтер саклап. М. Гафури. Хэтер чуалу — онытучан булу. Мин узем бик зирэк кешелэрдэн тугел. яшем олыгайгач хэтерем чуала тешкэндер. М. Гали. Хэтер ечен (генэ) — кемнен дэ булса куцелен табу ечен, упкэлэтмэс, рэнжетмэс ечен. Ичмасам. хэтер ечен, .башка алай эшлэмэм" дип эйтсен иде. Сейл. Башкалар аныц сузен тыштан эцеплэгэн булып маташеалар да. ихластан тугел, болай хэтер ечен генэ икэнлеге эллэ кайдан билгеле иде. Ш. Камал. Хэтергэ алу — искэ алу, игътибарга алу.— Егеткэ сузем юк.----Гайния минем авыр елым-
ны хэтергэ алмады. Г. Ибрайимов. Хэтергэ беркету (хэтердэ калдыру) — 1) онытмаслык иту, мэнгелэш-теру; 2) к. хэтергэ алу. Хэтергэ дэ килмэу (кертмэу, китермэу) — берэр кеше яки берэр нэреэ турында бетенлэй уйламау, искэ дэ кермэу.— Тиз генэ китеп барырмын дип хэтерецэ дэ китермэ ичмасам. Ф. Эмирхан. Доктор дип эйткэн кешене хэтеремэ дэ кертмидер идем. Г. Тукай, длеге кода абый турында сорашырга хэтеремэ дэ килмэде. Э. Фэйзи. Хэтергэ килу (тешу, китеру)—1) искэ тешу, хэтерлэу. Арыс-ланбай исэ Карлыгачныц язмышы тагы чуалачагын хэтеренэ китерде. Г. Ибрайимов. Бу минутта минем хэтеремэ Кучэрбайныц ниндидер югалган иркэсе турында сейлэгэн сузлэре килде. М. Эмир; 2) уйга килу, башка килу, дгэр дэ. хода кушып. тегермэнгэ китеэ, мондый кызу haeada йереп арып кайтса. кон-торга керу аныц хэтеренэ килмэс. Ш. Мехэммэдев. Хэтергэ салу (салып кую) — онытылмаслык итеп кунелгэ беркету. [Александров:] дгэр тешенмэгэн булса, бездэ тешендеру чараларыныц башка терлэре дэ юк тугел. Хэйдэрев моны хэтеренэ салып куярга тиеш. Ф. Хесии. Хэтергэ сену (сенеп калу) — онытылмаслык булып кунелдэ, истэ калу. Аныц абзыйга эцавап урынына эйткэн йэрбер сузе минем узем ечен д» яца белем булып хэтеремэ сецэлэр. М. Эмир. Хэтердэ калу — хэтерлэу, истэ булу. Мээндлестэ сей-юнгэн сузлэр тэмам гыйбарэлэре берлэ хэтердэ кал-маган. Г. Тукай. Хэтердэ саклау (тоту) — истэ тоту, онытмау. Ул. болай гына хэтерендэ саклавына ыша-нып эцитмэгэнлектэн, [йэртерле карыйсы мэсьэлэлэр, бюро карарыныц проектларын] узе сынаган ансат юл белэн куцеленэ беркетергэ тотынды. Г. Бэширов.— Сезнец артта унлап поезд бар эле. Шуларны хэтердэ тотып, куреэтелгэн вакытта теяуне бете-регез. Ш. Усманов. Хэтердэн китмэу (чыкмау) — истэн чыкмау, йэрвакыт истэ, кунелдэ булу. Тыцла-сагыз, сейлим бер истэлек. Ул йаман да китми хэтердэн. Ш. Медэррис. Хэтердэн чыгару (чыгу) — опыту.— Без алпавытларга экдирне. байларга завод-фабрикаларны бирмэс ечен сугышабыз икэн, шул ук еакыт без хатын-кызлар[ныц хокукы мэсьэлэсен дэ] хэтердэн чыгармыйбыз. А. Шамов. Хэтерен табу (KYPY) ~ кемнен дэ булса кунелен куру, ана ярарлык
эш эшлэу, ярарга тырышу. ТДитмеш терле эндава-бым бар. калса хэтерец табарга. Жыр.— Ни ечен ат соратмадыгыз. мдибэргэн булыр идек,— ди Хэби-буллин, хэбэрченец хэтерен курер ечен генэ. Э. Еники. Хэтерен бар булсын — нэрсэне дэ булса онытып, вакытында искэ тешерэ алмаганда эйтелэ. [Кемеш:] дй. хэтерец бар булсын. чэйгэ керегез, чэйгэ! Куаны-чым белэн онытып китэрмен икэн. М. Фэйзи. Хэ-терне саклау — к. хэтер саклау.
ХЭТЕРДЭН рэв. сейл. Яттан, укымыйча, кунелдэн. Хэтердэн сейлэу. □ — Минем абый Тукайныц бик куп шигырьлэрен хэтердэн сейли иде. Каз. утл.
ХЭТЕРЛЕ с. Хэтере яхшы булган, онытмаучан. Хэтерле укучы. □ Ул Кари эфэнденец хэтерле бер нэреэ булу ихтималын [онытмый]. Ф. Эмирхан.
ХЭТЕРЛЭТУ ф. Искэ тешеру. Куцелем нэреэнедер хэтерлэтергэ тырышып эзлэнэ. мин. ни эйтергэ белмичэ. эле кызга, эле Гаязга карап мдавап кетэ идем. М. Эмир. Куе урман, яшел матур урман Хэ-терлэтэ уткэн кеннэрне. Э. Ерикэй. II Кем яки нэрсэгэ охшап курену.— Сез мица батыр, зур ихтыярлы бер кешене хэтерлэтэсез. А. Шамов.
ХЭТЕРЛЭУ ф. Хэтердэ саклау, онытмау, истэ тоту. Хэтерлэ син. иркэм. аерылган тацнарны. Жыр. Онытмас моны берэу дэ. Хэтерлэр экдирдэ йэркем. Г. Хужи. II Искэ тешеру. Яшь чакларны. карчык. хэтерлэ син, Куцелецне нилэр яулавын. 3. Мансур. [Галия:] Шушындый рэхэт кочактан соц баскыч буйлап ничек менгэнемне, булмэгэ ничек кайтып кергэнемне дэ хэтерли алмыйм. Г. Кутуй.
О Хэтерлэп калу— онытмаслык итеп кунелгэ беркетеп кую. [Ана] Газизен тере итеп куз алдына китерэ. ---куцеленец иц изге урынында узе улгэнче
саклар ечен мэцгегэ хэтерлэп каласы килэ. Г. Бэширов.
ХЭТЛЕ бэйл. 1. Юнэлеш килешендэге исемнэр белэн бергэ эш, хэрэкэтнен башкарылу, таралу, урнашу чиген курсэту ечен кулланыла. Шэрифэнданны бакча артына хэтле озатып. Якуб килгэн сукмак буйлап кайтырга чыкты. И. Гази. Сабын заводы естеннэн Иделгэ таба шуган болытлар, сугыш кырына хэтле барып. дптерушлэр тирэсендэ явып узар кебек куренэ. К. Нэжми. || Берэр предметны нинди дэ булса башка нэрсэдэн аерып торган аранын, ераклыкнын чиген курсэту ечен кулланыла. Язгы чэчэклэр йэм гел-лэр белэн бизэлгэн зур залныц бер башыннан икенче башына хэтле ике рэт сузылган естэл естендэге ашамлыклар инде шактый ашалды. А. Шамов.
2.	Эш-хэлнен вакыт, сан чиген куреэткэндэ кулланыла. Иртэдэн теш вакытларына хэтле [Каюм яшелчэлэрне] караштыру, су сибеп тэрбиялэу эше---
шикелле эшлэр белэн шегыльлэнэ. Ш. Камал. [Хесэен:] Кайчанга хэтле ул зур эшне эшлэп йермэкче була-сыц соц? Ф. Эмирхан. II Саннар йэм сан белдеруче сузлэр белэн килгэндэ. нэреэнен дэ булса микъдар чиген курсэту ечен кулланыла. - Бабац туксан ечкэ хэтле мдимертеп эшлэп йерде. Каз. утл.
3.	Нинди дэ булса вакыйга. эш-хэрэкэт, куренеш й. б. ш. алдыннан булган башка вакыйга, эш-хэрэкэт, куренеш й. б. ш. турында сейлэгэндэ кулланыла. Гомуми мдыелыш ендыйганчыга хэтле. йичшиксез. тагын бер кат Аязгуловка барып кайтырга кирэк. М. Эмир.
4.	Баш килештэге исемнэр белэн килеп. нэреэнен дэ булса кулэмен, микъдарын башка бер нэреэ белэн чагыштырып, тинлэштереп сейлэгэндэ кулланыла: кадэр. Ак чэчэкле ачык мдирлэрдэ янып-пешеп тора икэн лэ Чыпчык башы хэтле мдилэклэр. Ш. Маннур. Ферма эче куркэ хэтле зур-зур тавыклар белэн тулган. А. Алиш. || Иялек килешендэге исемнэр белэн
25*
хат
388
хек
килеп. кемне яки нэрсане дэ булса сыйфат ягыннан чагыштырганда, чагыштырып характеристика биргэн-дэ кечэйту тесмере ести: кебек, шикелле. Бэс синец хэтле юлэр адэм дэ юк! Г. Тукай.— Безнец якта Ьичбер бояр кызы рояльдэ аныц хэтле уйный алмый. Ф. Эмирхан.
5.	куч. кис. функ. 1) юнэлеш килешендэге исемнэр белэн килеп, кем-нэрсэлэрнен барысын да уз эченэ алуны белдерэ: „хэтта" мэгъиэсендэ. [Ду сузлэрдэн] битен сары йон баскан элеге карацгы чырайлы су-гышчыга хэтле ачылып китте. Г. Бэширов. Кара каргага хэтле эцылы якларга очып китте. Г. Гобэй; 2) курсэту алмашлыклары белэн килгэндэ, сейлэмгэ кечэйту тесмере ести: кадэр. Шушы хэтле хурлауга Мицнулла. элбэттэ. тузэ алмаган. И. Гази.
ХЭТСЕЗ рэв. к. байтак.— Кавем-кабилэ. ыру-кар-дэшлэрегез хэтсез икэн, Я^элэлетдин эфэнде. Ш. Камал. Икенчесе: .Безнец тимерлэребез хэтсез. хисап-сыз да, ашарга икмэгебез юк",— ди. Г. Тукай.
ХЭТТА кис. 1. Узе бэйлэнгэн суз яки суз тезмэ-лэре алдыннан килеп, мэгънэгэ кечэйту тесмере ести. [Галиябану Исмэгыйльгэ:] Хэтта минем синец белэн сейлэшэсем дэ килми. М. Фэйзи. Кайда ул, хэтта кызыкмыйм падишаЬлар тэхтенэ. Г. Тукай.
2. терк. функ. Эш-хэлнец яки нэрсэнен дэ булса ин югары курсэткеч билгесен белдергэн жемлэ кисэк-лэрен яисэ жемлэлэрне терки. Зиннэт ул абыйныц кем икэнен дэ. кайда эшлэгэнен дэ. хэтта аныц исемен дэ. фамилиясен дэ белми. А. Шамов.— Ьичбер тузан эсэре юк, салам да селкенми хэтта. Ш. Камал.
ХЭТТАТ и. иск. кит. к. каллиграф. Китап куче-руче хэттатлардан берсе турында сейлэгэндэ Каюм Насыйри: .Ул заманнар китап баса торган басма-ханэлэр юк, халык кулында Ьэммэсе язган китап булгандыр", ди. С. Рэмиев. Бу кулъязмаларныц нинди-лэре генэ юк соц! Менэ матур калэмле, нык куллы оста каллиграф-хэттат тезеп чыккан энж;е хэреф-лэр, аларны укуы да бер хозур. Каз. утл.
ХЭТТИН (ХАТТИН): хэттин (хаттин) ашу (узу), хэттин тыш булу — чамадан узу. Мидхэт менэ болай хэттин ашып китэ башлагач, [Сэлмэн] ма-лаеннан бигрэк, килененнэн шиклэнэ,---китеп бар-
магае дип хэвефлэнэ иде. Ф. Хесни. Кэлэпуш тэ бик тузган: Бурек тэ хэттин узган Г. Камал. Ул кэгазь-лэрне хэттин тыш. складларда яткан мэгъдин ак-чалардан, эллэ ничэ кат артык эцибэргэн. Г. Тукай.
ХЭТФЭ и. к. бэрхет. Булмэнец бетен креслолары йэм диваны яшькелт хэтфэ белэн тышланган. Ф. Эмирхан. Якты электр утында байракныц йол-дызы. алтын чуклары йэм куе кызыл тестэге хэт-фэсе эк;ем-ж;ем итеп торды. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. Хэтфэдэн эшлэнгэн (тегелгэн). Иц турдэ, хэтфэ палас естендэ, аякларын беклэп. зур симез гэудэсе белэн Сарсымбай утыра. Г. Ибрайимов.
Хэтфэ гел — этэч кикрнгенэ охшаган куе кызыл чэчэкле булмэ геле; русчасы: петушиный гребешок. Хэтфэ улэн — куе саргылт чэчэкле берьеллык улэн усемлек; русчасы: амарант.
ХЭТФЭЛЭНУ ф. Хэтфэ тесенэ керу, хэтфэ кебек булу; хэтфэгэ охшау. Кыр ямь-яшел булды. хэтфэ-лэнде. М. Укмасый.
ХЭТЭР с. 1. Куркыныч, бик начар, яман. Хэтэр эшлэргэ дучар булу. □ Бик хэтэр урманнар. саз-лыклар йэм мэгарэлэр аркылы узам. М. Жэлил. II и. мэгъ. Куркыныч, хэвеф-хэтэр. Сэрмэн буасы ыч-кынмаса. хэтэр алай ук зур куренми эле. К. Тинчурин. Хэтэр аяк астында. Эйтем.
2. Усал. кызу, дуамал. Бездэ бер прораб бар иде. Земляцкий фамилияле. Хэтэр кеше иде. А. Гыйлэжев.
ХЭЧТЕРУШ и. хурл. кимс. Кыяфэтсез, шыксыз, ямьсез, килбэтсез, курексез (кеше турында).— Tahup ул минем кебек хэчтеруш тугел, матур чырайлы егет иде. Э. Айдар.
ХЭШЭП и. иск. кимс. Надан, ахмак.— Эй. тыцласа [тыцласын], нэрсэ ацлый дисец. бик хэшэп нэрсэ ул. Ш. Камал. Яшь медэррис \эк;авап белэн] канэгать-лэнмэде, кызып китте.— Хэшэплэр. шуны да белми-сезме?—диде. Э. Фэйзи.
ХЭШЭРЭТ и. 1. Бака, тритон шикелле жир-су хайваннары; елан, кэлтэ h. б. ш. сейрэлуче жанвар-лар. Шунда, болында. улэннэр арасында терле кош-чыклар, хэшэрэтлэр шаулашалар. Г. Колэхметов. II сейл. Чит организм естендэ яки эчендэ Ьэм аныц хисабына тереклек итуче жаивар (бет, борча h. б.). Кара сакаллы солдат Наседкин, кулмэген салып, хэшэрэтлэрне чуплэргэ тотынды. А. Тайиров.
2. куч. гади с. Утэ кабахэт, явыз кеше турында. [Бибкэй:] Жыен кабахэт. хэшэрэтлэрдэн акча алып безнец намусыбызны сатарга уйлыйсыц, лэкин ул булмас. Т. Гыйззэт. II Явыз дошмаи. Якынлашкан саен хэшэрэтлэр, Бер мегезле. коры тушлелэр. Егетлэр-нец утлы йодрыгыннан Юл кырына авып тештелэр. М. Жэлил.
ХЭЯ и. иск. Оят; намус. Кашыц — эк;эя, керфегец — ук, вммелхэя! — Алмадыц, ташлап киттец эллэ кая! Ник ташладыц? Кая вэгъдэ... кая хэя? Ш. Бабич. Эхмэт балалары-----.Бу да берэр хэя, инсаф-
тан килгэн, шэригать кушуы буенча эшлэнэ торган эштер инде",— дип уйладылар. Ф. Эмирхан.
ХЭЯСЫЗ с. Оятсыз; намуссыз.— Ул хэясызлар булган ышанычымны аяк асларына салып таптадылар. Т. Гыйззэт.
ХЭЯТ и. кит. Тормыш, яшэеш, тереклек. Хэятым эллэ ничэ дэрээцэдэ матурайды, баеды, язмыш тагы рэхимлэнде. Г. Ибрайимов. Син булмасац. бар мохи-тым. Бар хэятым мица ят. Э. Ерикэй. ,
ХЭЯТИ с. иск. Яшэешкэ, тормышка, тереклеккэ менэсэбэтле.— Минем язганнарым Ьэммэсе хэяти нэрсэлэр. Тормышныц * узеннэн алдым мин аларны. Каз. утл.
ХвББЕ: хеббе нэфес и.'иск. Мин-минлек, уз-узен ярату. Мондый каршылыклы кушамат яшь байларныц хеббе нэфеслэренэ беркадэр тия торган ]була]. Ш. Камал.
ХвКЕМ и. 1. Кем-нэрсэ турыида фикер, бэялэмэ, карар. Халык хекеме ул — туры хекем. А. Шамов. — Минем бэхет хэзер сезнец кулда, шуца курэ мин сездэн бер хекем кетэм. Ф. Эмирхан. Егет, узе сей-лэгэннэргэ узе гпээсирлэнгэн хэлдэ, хекемен кет п Ьэм дулкынланып. Нэфисэнец кузлэренэ карады. Г. Бэширов.
2.	Кешелэр арасында чыккан бэхэслэрне хэл иту йэм жинаятьлэрне тикшеру эшлэрен баш кара торган дэулэт органы, суды (1 мэгъ.). Хекемгэ чакыру. Хекем каршында м;авап биру. □ Егорич белэн Гыйль-мановны унике сэгать эчендэ асып утерергэ дигэн хекем карары игълан ителде. М. Гали. || ж;ый. Судья-лар.— Хекем килэ! Торыгыз!—дигэн каты тавыш белэн бетен зал .геж-ж" итеп аякка басты. Г. Ибрайимов.
3.	Жинаять эшлэре йэм йэртерле бэхэслэрне тикшеру эше, суд процессы. Хекемдэ хаталык киту. □ Хекем бара. Совет законнары суд залында haea ярып яцрап утэлэр. h. Такташ.
4.	Берэр терле эш буенча суд карары. Суд хекемен белдеру. Суд хекемен тормышка ашыру. О Хекем кыска булды,----Провокатор Борис Морозовны
Атарга! Дип хекем иттелэр. h. Такташ. || Жэза. [ Tahup:] Ризамын мин халкым хекеменэ. Ф. Бурнаш.
хек
389
ХвР
5.	юн. килеш форм, (уз) хекеменэ. Ихтыярына, иркенэ. Агым кеймэне, уз хекеменэ буйсындырып, шактый тубэн алып тешеп киткэн иде. Г. Гобэй.
6.	бэйл. функ. у.-вак. килеш форм, хекемендэ. Урынында, дэрэжэсендэ; кебек. 90 яшьлек карт 9 яшьлек бала хекемендэ. Эйтем. [Идегэй Тынгысын-га:\ Кыз сица туган сецел хекемендэ. Н. Исэнбэт.
Хекем мэщлесе иск.— суд утырышы. Хекем иту — 1) к. хекем йерту (1 мэгъ.). Хатыннар бу тикшеруне нечкэлэп, [Гайшэнец] битендэге сипкеллэре дэ азая тешкэн дип хекем иттелэр. Г. Ибрайимов; 2) кемгэ, нэрсэгэ, кемнен дэ булса эшлэренэ, уз-узен тотышына бэя биру. Мин бу бала турында бары аныц урам шуклыгыннан чыгып хекем иткэнмен. А. Шамов; 3) нэрсэ ечен дэ булса гаеплэу, битэрлэу. Деньяда уз-узецне хекем итудэн дэ авыр йэм каты хекем юк. А. Шамов; 4) кемнен дэ булса эшен, жинаятен суд тэртибендэ тикшеру, карау. Аны буген хекем итэлэр. h. Такташ.— Революцией закон исеменнэн узлэрен хекем итегез! Т. Гыйззэт; 5) берэр эштэ гаепле санап, хекем карары чыгару, нинди дэ булса жэза билгелэу. Атарга дип хекем иту. Ун елга сер-генлеккэ хекем иту. Хекем йерту — 1) уйлау, фикер йерту. Мин аныц турысында начар дип хекем йертэ алмый идем. Ш. Камал; 2) к. хекем серу (1 мэгъ.). Аларга да казах естеннэн хекем иту экрщелэя. Э. Фэйзи. Хекем серу — 1) хужа булып тору, хужа-лык иту, житэкчелек иту. Яшь падишай, ике агачын узенэ вэзир итеп, эле дэ булса гадел хекем серэ, ди. Экият; 2) нэрсэнен дэ булса естенлек алуы, естенлек итуе. Тышта инде чын-чынлап Урал кышы хекем серэ. Г. Эпсэлэмов. Хекем чыгару — к. хекем иту (2, 5 мэгъ.). Мин-[бу] егет татар малае булырга
тиеш дигэн хекем чыгардым. Ф. Эмирхан. Хекемгэ тарту — к. хекем иту (5 мэгъ.). Моцарчы хекемгэ тартылдыцмы?Г. Ибрайимов. Хекем ясау — к. хекем (4 мэгъ.). Икенче кен хекем ясап. [егет белэн кыз-иы^] битлэренэ корым сертеп, урам буйлап йерт-кэннэр. Т. Гыйззэт.
Х6КЕМДАР и. иск. кит. 1. Патша, хан, ил башлыгы; хекем серуче.— Борчылмасын минем хекем-дарым, йичбер соравым юк ханымнан. Ф. Бурнаш. | куч. шигъ. Син, сандугач, моцнар хекемдары, Тац калырлык матур моцыц бар. Ш. Маннур.
2. куч. Беек шэхес, хужа. [Дез узебез кебек ук] ике аяклы. ике куллы генайлы бер кешене, элек узебез мактый-мактый, ирке чиклэнмэгэн хекемдарга [эйлэндерэбез]. Ф. Хесни. | с. мэгъ. Иван Андреевич немецлар белэн яки узе яратмаган кешелэр белэн хекемдар генерал тавышы белэн сейлэшэ. Каз. утл.
ХвКЕМДАРЛЫК и. кит. Хекемдар булу. Ибрайим ханныц хекемдарлыгы эщемлэсе И ел микъдарында-дыр. Шура.
|, ХОКЕМНАМЭ и. кит. иск. Хекем язылган кэгазь; суд карары язылган дэфтэр (кенэгэ).
Х0КЕМЧЕ и. Хекем итуче, судья. Эй, хекем ит-ац, хекемчем, Кукрэгец тар булмасын. Н. Исэнбэт.
Х0КУМЭТ и. Дэулэтне идарэ иту органы. Совет хвкумэте йэм партия безнец алдыбызга бик зур бу-рычлар куйды. А. Шамов.
Х0ЛЛЭ и. иск. 0с киеменен (чапанга охшаган) бер тере. [Полый:] встеннэн хеллэмне салдырып алып бирегез дэ шэригать буенча кисегез шул угры-ныц кулын! Н. Исэнбэт. II куч. сейл. (Жэйге пальто, плащ кебек) жинел еске кием турында. II куч. шигъ. Кием. Агачлар узлэренец куе ботаклтры. яшел хел-хшре белэн безнец дурт ягыбызны да чолгап алдылар. Ф. Эмирхан.
X0HCA и. к. хонса. Парчыклар вэ 'хенсалар аяк тибеп кычкыралар. Г. Тукай.
X0P с. 1. Ирекле, азат. Хер тормышта яшэу. □ Бар минем, бар, хер илем бар, Мэцге сулмас гел илем. 3. Мансур. | рэв. мэгъ. Ж.ыр ейрэтте мине хер яшэргэ йэм улэргэ кыю up булып. М. Жэлил.
2. Шатлык, бэхет анкып торган, бэхетле. Газиз улу белэн хер йэм куцелле гаилэ тормышы турын-дагы матур хыяллар берьюлы эцимерелеп теште. Г. Бэширов.
О Хер куцелле — шат, кутэренке кунелле, кэефе яхшы. Хер фикерле — ачык фикерле, алдынгы фикерле; уз фикере булган (кеше).
Х0РДЭЛЭУ ф. диал. Алдау, хэйлэлэу. [Гэрэй Се-менчукка:] Сезне генэ э/дицэм эле мин.— Аяк чалып, хердэлэп м;ицсэц генэ. А. Гыйлэжев.
Х0РЛЕК и. Ирек, азатлык. И татар, калдыц хер йэм азат, Херлеккэ, керлеккэ алдыц хак. Ш. Бабич.
Х6РМЭ и. 1. Татлы жимеш бирэ торган кеньяк агачы яки куагы.
2. Шул агачнын яки куакнын кызгылт сары тестэге бик татлы жимеше.— Бусы алма, бусы хермэ,— диде Мостафа абый, тергэклэрне берэм-берэм бала-ларга курсэтеп. Г. Гобэй. Хермэ булып усмэдем.
Алма булып пешмэдем. Э. Ерикэй.
Хермэ агачы — к. хермэ (1 мэгъ.). Менэ бервакыт бер гарэп иц соц гына узенец хермэ агачла-рыннан [бэйлэп] ясаган экэмэте белэн шалтырап килеп тешкэн иде, халык эчлэрен тотып келэ башлады. Ш. Камал. Хермэ жимеше — к. хермэ (2 мэгъ.). Хермэ э^имешен турарга кемеш пэкелэр кирэк. Н. Исэнбэт.
О Хермэ кебек — бик матур, гузэл. Бер битлэре алма кук, Бер битлэре хермэ кук. Жыр. Хермэ кебек уллар устердем. М. Жэлил.
Х0РМЭТ и. 1. Кемнен дэ булса хезмэтлэренэ, унай сыйфатларына карап, аны олылау, зурлау, ихтирам хисе. Хермэткэ лаек булу. I I Ул кешегэ минем ку-целемдэ чиксез хермэт бар иде йэм аныц тагын бер генэ мэртэбэ булса да скрипка сызуы ечен мецнэрчэ рэхмэт эйтергэ хэзер идем. А. Шамов.
2. бэйл. функ. юн. килеш форм, хермэтенэ. Г) ечен, хакыиа. Нэбиулла кайткач, Ишмай, кунак абзасы хермэтенэ тур сэкесен бушатып, узе мич башына урлэште. Ш. Камал.— Арабызда булып кич-кэн дуслык хермэтенэ сезгэ мэктуп язмак булып, кулыма калэм алдым. Г. Ибрайимов; 2) унае белэн, багышлап. [Сез] безнец яца ейгэ кучу хермэтенэ уткэрелэ торган кичэдэ утырасыз. А. Алиш.
Хермэт белэн—хермэтлэп, зурлап. Хермэт белэн искэ алу. Хермэт белэн куму. I I — Окопларда язган эцырларымны Хермэт белэн дуслар укырлар. Ф. Кэрим. Хермэт иту — 1) олылау, ихтирам иту, зурлау. Ватанын сейгэн кешегэ аныц геройларын хермэт итмичэ мемкин тугел. Ш. Камал; 2) кунак иту. Соцгы баруында Мирхэйдэр абзый аны, хермэт итэсе килеп. .эче су" белэн сыйлап эщибэрде. Э. Фэйзи; 3) тэрбиялэу, тэрбия курсэту. [Солтан:] Партай-ган кенегездэ сезне хермэт итэ алмадым — бэхил булыгыз, рэнм;емэгез, бу эшлэр миннэн тугел бит. Г. Ибрайимов. Хермэт курсэту — к. хермэт иту. Бездэ, Я^аекта, месафирлэрне ^хермэт курсэтми жргбэру гадэте юк. Э. Фэйзи.
Х0РМЭТЛЕ с. 1. Хермэткэ, 'ихтирамга лаек булган, хермэт ителэ торган. [Анисимов:] Бернинди дэ интрига корган кеше юк, Сэрвэров. Минем ечен дэ, Шэймэрдэнов ечен дэ син хермэтле кеше, безне эшкэ ейрэткэн кеше. Р. Ишморат. Хэзер Азымбай. чыннан да, телэгэн илгэ би булып сайлана алырлык хермэтле бер аксакал иде. Г. Ибрайимов.
ХОР
390
Х6Ж
2. Хермэткэ лаеклы (мерэжэгать иту сузе буларак кулланыла).— Сейлэгезче безгэ. хермзтле укытучы, кемнэр булганнар ул батыр кешелэр? Г. Бэширов.
ХвРМЭТЛЭУ ф. 1. Олылау, ихтирам иту. Икенче кенне тенлэ белэн карт бакчага, алмагачлар ара-сындагы тутэлгэ. кабер казыды, кэм алар очучы егетне шунда хермэтлэп кумделэр. А. Шамов. Истэ тотып хермэтлэгэн ечен. Рэхмэт сезгэ, дуслар, ту-ганнар. Ш. Маннур.
2. Тэрбиялэу, тэрбия курсэту, карау, багу. Ээк;эл сагалый артта, кулга тоткан чалгысын, Картай-гач. кем хермэтлэр— Картларныц бар кайгысы. М. Жэлил.
ХвРМЭТСЕЗ с. 1. Хермэттэн мэхрум (булгаи), начар шартларга дучар ителгэн, ташландык хэлдэге (кеше, эйбер турында). Хермэтсез эйбернец гомере кыска. Эйтем.
2. рэв. мэгъ. Хермэт Ьэм тэрбия курмичэ. Революция тэмам эк;ицгэннэн соц, Взли бай да, иленз кайтып. кадерсез, хермэтсез яши башлый. Г. Нигъмэти.
Х6РМЭТСЕЗЛЕК и. Берэр кешегэ карата игъти-барсыз булу. Фатыйма бикэ, хермэтсезлек булыр дип, матэм кенендэ кунакка йеруне килештермэсэ дэ. кызы бик ялынып сорагач. туктатырга кыймады. м;ибэрде. Г. ИбраЬимов.
Х6РРИЯТ и. иск. кит. Азатлык, ирек. Эш кенэ тик деньяларныц шайлыгы. Эш кенэ тик херрият-нец шатлыгы. Н. Исэнбэт. | с. мэгъ. Херрият мат-бугатыныц исеме генэ калып бара. Ш. Мехэммэдев. II Иркеилек, мемкинлек. Бэр э^эйэттэн хер-риятлэр ачылганга, Бу кендэ хэсрэтемнэн шатлы-гым куп. М. Гафури.
Х6РТ(И) хэб. с. гади с. Начар, рэтсез.— Менэ шул шул,— диде солдат, аны моц-зар ацлаучы кешегэ са-нап.— Кояш баю белэн минем хэл дэ, эйтергэ мемкин. бик херти. К. Нэжми. [Хэйруш:] Кем килэ? ^Кавап бир! Бер... югыйсэ... Эшец херт булыр. А. Алиш. [Нэсимэ], минем эш херт икэнлекне куру белэн, э^ил капка алдына чыгып:— Караул, кеше утерэлэр!—дип разбой салырга кереште. Ш. Камал.
Х6РТИЛЭНУ ф. гади с. Начарлану, рэтсезлэну, рэте киту. Укуын тэмамлап килгэн чагында [днвэр-нец] эшлэре кинэт кенэ хертилэнеп китте. Э. Касыймов.
Х6РЭСЭН и. гади с. кимс. Эшлексез, ялкау кеше, эрэмтамак, ата ялкау. [Гариф:] бабайка сугуны син
аны, ат естенэ менеп, туп арбасы тарттырып ма-неврга бару дип белдецмени, синец шикелле тел бис-тэсе херэсэннэрне бабайка сугарга кушмыйлар да аны. М. Гали. [Зэйнэпбану :} Син монда улэрец белми, м;ан тирец белэн эшлисец, м;ыен херэсэн, эк;ыен эрэмтамак анда синец каныца тоз салып ята! Г. Бэширов.
О Херэсэн ялкавы — утэ ялкау, эрэмтамак, эшлексез кеше турыида эйтелэ. Фарук херэсэн ялкавы тугел. Кар киткэннэн бирле кулыннан керэк теш-кэне юк. Б. Камалов.
Х6РЭСЭНЛЭНУ ф. гади с. Ялкаулаиу, эшлексез-лэиу. [Камэр:] Кызым. кызым дим! Шул лампаны гына карап кабызмадыц. Херэсэнлэндец тэмам. Р. Техфэтуллин.
Х6СЕТ и. иск. Кенчелек. Бетэр------бу кендэге
хесет----вэ дошманлык. М. Гафури.
О Хесет нту — к. хесетлэиу. [Гайнетдин Мэргубэ турында:} Кургэн нэрсэлэренэ тэмгы кыйлмады. Кеше бэхетенэ хесет итмэде. М. Фэйзи.
ХвСЕТЛЕК и. иск. Кеичелек сыйфаты.
ХвСЕТЛЭНУ ф. иск. Кенлэу, кеилэшу, кеше эй-берен, кеше унышларын купсену.
ХвСНЕ (ХвСЕН) и. иск. Матурлык, куркэмлек. Ни бэдаигълэрне тезде. тезде хесне багына. Дэрд-мэид. Ул сэгать. кен, елларныц узлэренэ махсус хесеннэрен куреп куцелен юатадыр. Ф. Эмирхан. II с. мэгъ. Матур, куркэм. Аларныц балалары-----
хесне эхлак вэ эдэптэн ерак. 3. Бэшири.
О Хесне зан — яхшы караш, яхшы уй, яхшы фикер.— Кара, нинди уз-узенэ хесне занлы егет! Ф. Эмирхаи.
ХвТБЭ и. иск. кит. 1. дини. Никах вакытында укыла торган дога. Никах хетбэсе беткзнче. хэс-рэтле ана [борчулы] дулкыннар эчендэ кайнады. Г. ИбраЬимов. Ул никах укыганда 20—25 елдан бирле укып килэ торган хетбэсендэ ялгышты. Ф. Эмирхан.
2. Вэгазь. Мондагы халатчы мишэрлзр, половой касимнар м;омгада хетбэне татарча укуны Хэйрет-дин ахуннан [утенделэр]. Ш. Мехэммэдев.
хежрэ и. иск. кит. Революциягэ кадэр: мэдрэсэ торакларындагы булмэ. II Нинди дэ булса бина эчеидэ аерым кечкенэ булмэ. Кзрвансарай ак таштан ясалган булып, хеэ^рэлэргэ буленгэн. Г. Газиз.
ц
Ц Татар алфавитында егерме еченче хэреф.
ЦАРИЗМ и. Дэулэт белэн ндарэ иту формасы — патша кулында булган чиклэимэгэи югары власть. Царизм рус булмаган халыкларныц палачы Ьэм аларны газаплаучы иде. М. Жэлил. [1903 елгы] революция вакытында царизм тарафыннан изелгэн азчылык миллэтлэр арасында да иреккэ чыгу ечен кечле хэрэкэт башланды. М. Галн.
ЦЕЗУ’РА и. 1. эд. Шигырь юлы эчендэ шул шигырь улчэме ечеи мэжбури пауза, тыиыш. Кече цезура. Зур цезура. □ Силлабик шигырь тезелеше ечен цезура бигрэк тэ эЬэмиятле. Эд. белеме сузлеге.
2. муз. Кейдэге пауза. Музыкаль формалар эчендэ Ьэртерле кисэклэр арасындагы буленешлэр фраза дип атала. фразаныц тэмамланган урынына цезура дилэр. Э. Бакиров.
ЦЕЗУ'РАЛЫ с. Цезуралары булган. М. УЦэлил-нец „Ышанма“ шигыре буеннан-буена дурте нче Ьэм влтынчы иэцеклэрдэн соц килгэн цезуралы ун да тугыз улчэме белэн язылган. X. Курбатов.
ЦЕЙТНОТ и. махе. Шахмат Ьэм шашка ярыш-ларыида (сэгать белэи уйнагаида) йерешлэрне уйлап бетерергэ вакыт житмэу хэле. Цейтнотка элэгу Ьэм оттыру.
ЦЕИХГА'УЗ и. хэрби. иск. Корал Ьэм киемиэр саклау ечеи хэрби склад. Менэ Вэлиев бит инде еч ай-дан бирле шул хэлдэ йери. ничэ барсац, цейхгаузда итек юк. билгэ бэйлэргэ каещ юк дип. борып эцибэ-рэлэр. М. Галн.— Мохтар-----безнец цейхгауздагы
винтовкаларны шуытмакчы булды. Ш. Камал.
ЦЕЛЛОФАН и. Су уткэрми торгаи утэ куренмэле юка синтетик материал (полиграфиядэ Ьэм гомумэн эйбер теру ечен кулланыла). | с. мэгъ. Целлофан пакет.
ЦЕЛЛУЛО'ИД и. Тнз яиып китучэи сыгылмалы каты матдэ (галантерея эйберлэре, уенчыклар Ь. б. ясауга китэ). Утэли куренэ торган целлулоидтан ясалган озын лентага нинди дэ булса хэрэкэт итэ торган эйбернец берничэ фоторэсемен тешереп ала-лар. Физика. Акбулатовныц тумбочкасында целлулоид белэн ябылган естэл календаре да бар иде. Г. Эпсэлэмов.
ЦЕЛЛЮЛО’ЗА и. Агачиы яки кайбер усемлеклэр-нен кепшэлэреи махсус эшкэрту юлы белэн табыла Ьэм кэгазь, ясалма ефэк Ь. б. ясауга кнтэ торган матдэ, клетчатка. Целлюлозаны селте Ьэм углерод белэн эшкэртэлэр. Синтетик материаллар.
ЦЕЛЬ и. хэрби. Ату яки ыргыту вакытында тндерер-гэ тиешле булган эйбер, урын, нокта. Цельгэ тидеру. Цельне узу. □ — Гэрэй туган. [сугышта] кузгэ куренеп торган дошманга ата торган идецме, эллэ кузгэ куренмэгэннеме? — Билгеле. куренгэн цельгэ.— диде Гэрэй. А. Шамов, Зч яклап кабынып киткэн прожекторларныц зэЬэр капшавычлары цельгэ якын-лашкан самолетны элэктерде. Ш. Рэкыйпов.
ЦЕМЕНТ и. Тиз ката торган ябыштыргыч масса булдыру ечеи, су кушып измэ ясауда кулланыла торган порошок сыман мииераль матдэ. Чан дигэннэре шушы бик зур лабаз эчендэ уртада юллар гына кал-дырып ясалган, теп Ьэм стеналары цементтан кой-ган дурт почмаклы зур гына базлардан гыйбарэт иде. Ш. Камал. Килуче баштанаяк яшькелт цемент тузанына буялган. И. Гази. | с. мэгъ. Менэ чик баганасы — сажень ярымнар биеклегендэге цемент бага-на. Г. Гали.
ЦЕМЕНТЛАУ ф. I. Груитлариы, таш Ьэм бетон корылмалариы ярыкларыиа Ьэм куыш жирлэренэ цемент измэсе тутырып ныгыту, цемент белэи катыру.
2. Цемент белэн каплау. Гыйльми хезмэткэрлэр икесе дэ цементланган баздагы силосны учларына алып иснэштергэлэделэр. А. Расих.
ЦЕНЗ и. 1. Борынгы Римда: салым салу максатын-иан чыгып, граждаииариы тиешле разрядларга булу ечеи аларныц мелкэтеи эледэн-эле исэпкэ алып, бэя-лэп тору.
2. Теге яки бу политик хокуклардаи, бнгрэк тэ сайлау хокукларыинан файдалануга мемкинлек бирэ торгаи шартлар. Хосусый дарелфенуннэрне ачучылар иц эувэл узлэрен гыйльми ценз белэн тээмин итэлэр. Ф. Эмирхан.
3. махе. Предприятиене теге яки бу разрядка керту ечен кирэкле шартлар.
ЦЕ’НЗОР и. 1. тар. Борынгы Рим дэулэтеидэ граждаинарнын мал-мелкэт неэбен алып, бэялэп тору белэн житэкчелек итуче, салым жыю Ьэм жэмэгать эхлагыи кузэтуче кеше.
2. Матбугат Ьэм сэхнэ эсэрлэрен кузэтеп, тикше-реп торучы, басарга яки сэхнэдэ куярга рехсэт бнру-че. „Япон сугышьГ исемендэ бер хикэя яздым, тиз-дэн цензорга э^ибэрэмен. Ш. Мехэммэдев. [ЭхмЭт-эцанов драманы]-----цензордан рехсэт алып. бас-
тырып чыгарды. М. Гали.
ЦЕ'НЗОРЛЫК и. Цензор (2 мэгъ.) вазифасы, цензор (2 мэгъ.) эше.
ЦЕНЗУРА и. I. тар. Борыигы Римда цензор (1 мэгъ.) вазифасы.
2. Матбугатиы кузэту эшеи алып бара торгаи дэулэт учреждениесе. [„Азат халык“] газетасына патша цензурасы аерата нык игътибар итеп. аныц аерым номерларын чыгаруда зур тоткарлык ясап килэ. М. Гали. Г. Кариев берничэ яца эсэрлэргэ цензура-дан рехсэт алып кайту ечен Петербургка киткэн. Г. Камал.
3. Бастырылырга, сэхнэдэ куелырга Ь. б. билгелэи-гэн эсэрлэрнен яки почта аша жибэрелгэн нинди дэ булса хатлариын шушы учреждение тарафыннан кара-луы, тикшерелуе. Цензурадан уту. □ Алдагы бу-рычларныц хэзер чираттагысы, иц авыры, газета
ЦЕН
392
ЦИК
материалын. цензура аша йэрдаим шоиа гына------
уздыра белу иде. А. Расих.
ЦЕНТ и. АКШта, Голландиядэ h. б. кайбер иллэрдэ теп акча берэмлегеиец йездэи бер елешенэ тигез булган вак акча.
ЦЕ'НТНЕР и. 100 килограммга тигез булган авырлык улчэу берэмлеге. Пионерлар сыекчаны hap гек-тарга 20 центнер исэбеннан тарыга сибеп чыктылар. Г. Гобэй. Элек тавыкларга бер—бер ярым центнер atQUM эн;ибэрэ идек. Э. Айдар.
ЦЕ'НТНЕРЛАП рае. 1. Центнерга якыи. Биш цент-нерлап бар.
2. Центнер-цеитнер итеп. Икмэкне центнерлап булу.
ЦЕ'НТНЕРЛЫ с. Центнер авырлыгындагы, центнер сыешлы. Центнерлы эрэ^э.
ЦЕНТРАЛ и. тар. Революциягэ кадэрге Россиядэ башлыча политик тоткыннар ечен билгелэнгэн узэк каторга термэсе.
ЦЕНТРАЛИЗМ и. полит. Жирле органнарнын узэккэ буйсынып, аиын курсэтмэлэре белэи эш иту-дэн гыйбарэт идарэ иту яки оештыру системасы.
ЦЕНТРИЗМ и. полит. II Интернационал партия-лэрендэ оппортуиизмиын ин яшерен, икейезле формасы. II Интернационалныц рэсми м;итэкчелэре центризм позицияларенда торалар иде. КПСС тарихы.
ЦЕНТРИСТ и. полит. Центризм тарафдары.
ЦЕНТРИСТИК с. полит. Центризмга, цеитрист-ларга хас булган. В. И. Ленин-----Каутскийныц
центристик позициясен-----тэнкыйтьлэде. КПСС
Тарихы.
ЦЕНТРИСТЛЫК и. полит. 1. к. центризм.
2. Центрист булу. Центристлык хэле.
ЦЕНТРИФУГА и. тех. Катиаш матдэлэрие узэктэн куу кече тээсире белэн состав елешлэреиэ аера тор-Ган жайланма. Центрифугадан аппаратчы Сашаныц хлорлы кальций бушатуын-----бик тэ бирелеп ка-
рап тордылар. Э. Касыймов. Алар карыннан алынган пребаларны электрик центрифуга ярдэмендэ фрак-Циялэргэ аердылар. А. Расих.
ЦЕНТРИФУ'ГАЛАУ ф. Центрифуга белэн катнаш-маиы яки катнаш матдэне состав елешлэргэ аеру, аерту.
ЦЕРЕМОНИАЛ и. кит. Берэр йолаиы, таитананы уткэру ечен рэсми кабул нтелгэн тэртип. Парад церемониалы. Бэйрэм церемониалы.
ЦЕРЕМОНИАЛЬ с. кит. Билгеле бер церемониал, тэртип буенча уткэрелэ торгаи; тантаналы.
Церемониаль марш — гаскэрлэриен шеренгалы колоннада тантаналы тестэ музыка белэн утуе.
ЦЕРЕМОНИЙМЕ ИСТЕР и. иск. Патша сараендагы jorapu чиннарныц берсе, шулай ук церемоииалнын утэлешен кузэтеп торучы Ьэм сарайдагы церемония-лэр белэн житэкчелек итуче шундый чиндагы кеше.
ЦЕРЕМО'НИЯ и. Тантаналы йолалар уткэрунен кабул нтелгэн яки урнашкан тэртибе; шул йола узе. Закировка сборныц башка елешеннэн бигрэк {барабан кагу, быргы кычкырту] церемониясе ошый иде. М. МэКдиев.
ЦЕХ и. 1. тар. Урта гасырларда Кеибатыш Европа шэЬэрлэреидэ бер ук профессияле Ьеиэрчелэр оеш-масы. Фсодалларныц эксплуатациялэвенэ йэм м;эбер-лэеенэ каршы керэш йенэрчелэрне цехларга бер-лэшергэ мээцбур иткэн. Политэкономия.
2. Завод-фабриканын билгеле бер теп эшлэнмэлэр чыгара торган булеге. Мартен цехы. Кою цехы. О Эхмэт, эрлэу цехыныц начальнигы белэн таныш-кач, ацардан Рамазанова белэн курештеруне сорады. Г. Минский. Домна цехы мартныц утызына Y3 нор-
масын артык тутырган. Ш. Маннур. | с. мэгъ. Цех комитеты. Цех коллективы.
ЦЕ’ХАРА с. Цехлар арасыидагы. Цехара ярыш.
ЦЕХКОМ и. Цех комитеты. Цехком члены.
ЦЕХЧЫЛЫК и. сейл. Уз профессиянэ генэ биклэи-гэилек, профессиоиаль тарлык, чиклэнгэнлек. Цехчы-лыкка каршы керэшу.
ЦИАН и. хим. Азот белэн углерод кушылмасыи-иан гыйбарэт тессез, агулы газ.
ЦИАНЛАУ ф. махе. 1. Рудадан алтын Ьэм кемеш-не цианлы эремэ ярдэмендэ эретеп алу ысулы.
2. Корыч эйберлэриен иыклыгыи арттыру ечеи аларныц еске катлавыи азот Ьэм углерод белэн туендыру.
ЦИАНЛЫ с. хим. Циан катиашкан, составында циан булган. Цианлы калий.	И
ЦИВИЛИЗА'ТОР и. ирон. Цивилизация урнаш-тыручы.
ЦИВИЛИЗА'ТОРЛЫК и. ирон. "Цивилизатор булу. Буржуазиям яклаучылар империалистларныц коло-ниялэр естеннэн хекем серулэрен. имеш, apmmh калган халыкларны прогресс йэм местэкыйль усеш юлына чыгару максатын куздэ тотучы цивилиза-т орлык миссиясе дип сурэтлилэр. Политэкономия.
ЦИВИЛИЗА'ЦИЯ и. 1. Теге яки бу ижтимагый-экоиомик формация ирешкэн ижтимагый усеш Ьэ.у материаль культура дэрэжэсе. Совет Армиясе----
бетен денья цивилизациясен немец-фашист варвар-лардан коткарып калды. СССР тарихы.
2. Деньядагы алдыигы нллэриен хэзерге культура-сы, мэдэнияты. Югары цивилизация дэрээцэсенэ ку-тэрелгэн, табигать йэм м;эмгыять кечлэрен уз ин-тересларына буйсындырып файдаланырга ейрэнгэн кеше ечен артка чигену мемкин тугбл. М. Абдрахманов.
ЦИВИЛИЗА'ЦИЯЛЕ} с. Цивилизация урнашкан. Цивилизацияле Европа иллэре. •
ЦИВИЛИЗА'ЦИЯЛЭУ ф. Цивилизацияле нту; цивилизация дэрэжэсен тагы да кутэру. Изелгэн миллэт-лэр тормышын цивилизациялэу.
ЦИГАЙ: цигай нэселле сарык—"иечкэ йонлы сарык токымы.
ЦИГЕ ЙКА и. 1. Махсус эшкэртелгэи цигай токым-лы сарык мехы. II с. мэгъ. Шул мехтан эшлэнгэн, ясалган. Цигейка яка. Цигейка бурек.
2. сейл. Шундый мехтан тегелгэн тун. Кыз естен-дэ цигейка.
ЦИКЛ и. 1. Берэр нэрсэнен билгеле бер вакыт эчендэ усеше тегэллэнэ торгаи процесслар, куреиеш-лэр, эшлэр Ь. б. жыелмасы. Станокныц эш циклы.
2. Узара бэйлэнешле, эзлекле рэвештэ бер-бер артлы кабатлана, башкарыла, утэлэ торган куре-нешлэр жыелмасы. Концертлар циклы. □ — Иртэгэ яца лекциялэр циклы башлыйм, шуца эзрэк эзерлэ-нэ идем. Г. Эпсэлэмов.
3. Нинди дэ булса бер гомуми принцип буенча берлэштерелгэн фэннэр теркеме. Тарих фэннэре циклы. Биология фэннэре циклы. II Гомуми тема, кат; нашучылар Ь. б. белэи узара бэйлэнгэн бер ук жанр-дагы эдэби эсэрлэр жыелмасы. Шигырьлэр циклы □ ЯС Фэйзи------шулай ук оригиналь балалар ядыр-
лары циклын язды. М. Жэлил.
ЦИКЛИК с. кит. 1. Цикллап (1 мэгъ.) кабатлана торгаи; цикллы. Капитализм усешенец циклик характеры.
2. Цикл (2, 3 мэгъ.) барлыкка китергэи. Циклик музыкаль форма.
ЦИК
393
цис
3. хим. Эйлэнмэ тезелешле, структуралы. Циклик элементлар группасы. □ Баку нефтенец куп елеше циклик углеводородлардан тора. Химия.
ЦИ’КЛЛАП рэв. Цикл буенча, цикл белэн, цикл-цикл итеп. Цикллап эшлэу.
ЦИ’КЛЛАУ ф. махе. Цикллап эшлэу, эшие иикл-ларга булу. Ташкумер чыгаруны цикллау.
ЦИ'КЛЛАШТЫРУ ф. к. цикллау.
ЦИ'КЛЛЫ с. 1. к. циклик (1 мэгъ.). Цикллы усеш.
2. Цикллылыкны (2 мэгъ.) саклаган. Цикллы график. Цикллы метод белэн эшлэу.
ЦИ'КЛЛЫЛЫК и. 1. Цикллы (1 мэгъ.) булу, цикллы характерда булу. Тарихи куренешлэрнец цикллы-лыгы.
. 2. Катгый рэвештэ график буенча утэлергэ тиешле цикллардаи торган система (житештеруие оештыру).
ЦИКЛОН и. 1. махе. Атмосферанын еермэ сыман хэрэкэте; гадэттэ кечле явым-тешемнэр тудыра торган бу еермэиен кырыйларыниан узэгеиэ таба Ьава басы-мы кнми. Циклон м;эй кене м;илле. болытлы кэм яцгырлы haea торышы----тудыра. СССР физ. геогр.
2. сейл. Жил-давыл, еермэ. Арктикадан салкын haea агымы килэ, мргрнец метеорологик юлдашлары кечле циклон котырынуын хэбэр иттелэр. А. Гын-лэжев.
ЦИКЛОП и. 1. миф. Боры нгы грек мифологиясен-дэ: мацгай уртасында бер кузл е алып батыр.
2. зоол. Буынтык аяклы кечкеиэ, ерткыч су хай-ваиы.
ЦИКЛОТРОН и. махе. Атом тешлэреи тикш ер-гэидэ электр корылмалы кисэкчеклэрнен хэрэкэтен тизлэту аппараты. Циклотрон авыр кисэкчеклэрне:. протоннарны.----атом ионнарын тизлэту ечен
кулланыла. Физи ка.
ЦИКО'РИЙ и. бот. к. Ь ин дыба. Цикорий тамы-рыннан шикэр алалар, спирт куалар. Робинзон эзл.
ЦИЛИНДР и. 1. мат. Турыпочмаклыкны кайсы да булса бер кыры тирэсендэ эйлэндерудэн килеп чыккан геометрик жисем. Нигез яссылыклары арасындагы ераклык цилиндрныц биеклеге була. Геометрия.
2. тех. Шул формадагы деталь яки корылма. Насос-ныц поршенендагы куп тэгэрмэчлэрне бастырып тора торган яссы [бом;ра] бер кырыеннан бетенлэй янь-челгэн йэм цилиндр эчендэге туры валныц тереэккэ тоташкан ягы шактый кэкрэйгэн. Ш. Камал.
3. Шул формадагы биек, каты, тар кырыйлы нр-лэр эшлэпэсе. Шайбаз мирза, цилиндрын салып, бак-чадагылар белэн курешэ-курешэ, гадэтенчэ кутэренке тавыш белэн сейлэп алып китте. Э. Фэйзи.
ЦИЛИ’НДРИК с. Цилиндр рэвешле, цнлнидр фор-масындагы. Цилиндрик казан. □ Иярченнец цилиндрик елеше.
ЦИЛИНДРЛЫ с. Цилиндры булгаи. Алты цилиндр-лы двигатель.
ЦИМБАЛ и. муз. Кечкеиэ чукеч белэн сугып уй-нала торгаи, яссы эржэ формасындагы кыллы музыка коралы.
ЦИМБАЛЧЫ и. муз. Цимбал уйнаучы.
ЦИНИЗМ и. кит. 1. тар. Борынгы Грециядэ кешенен тирэ-юньнэн бэйсезлегеи, кешелек культурасына кимсетеп карауны, „табигатькэ кире кайту“ны алга сергэн философик тэгълимат.
2. куч. Оятсызлык, эдэпсезлек, эхлаксызлык; ци-никлык (культура Ьэм эхлак кагыйдэлэреиэ игъти-барсызлык). Фашизм турында ишеткэн бар, лэкин мондый цинизмны Гата куз алдына китерэ алмый аде. М. МэЬдиев.
ЦИ'НИК I и. тар. Цинизм (1 мэгъ.) тарафдары.
ЦИ’НИК II с. 1. Цинизмга (1 мэгъ.) менэсэбэтле.
Циник мэктэп.
2.	куч. Оятсыз, эдэпсез, эхлаксыз; эшэке телле (сузле). Циник кеше. □ [Ш. Камал „Ут" пьесасында] укыган, матур кыз Галия эмиграциядэ йереп кыр-шылган циник Искэндэр; нэпман Гайфулла,----карт
бай Габдрахман\нарны бирэ]. Г. Нигъмэти.
ЦИ'НИКЛАРЧА рэв. Оятсыз рэвештэ, эшэке итеп. Циникларча эйту.
ЦИ'НИКЛЫК и. к. цинизм (2 мэгъ.).
ЦИНК и. Аксыл кук тестэге металл. Цинк корыч эйберлэрне каплау,----терле металл эретмэлэр
алу ечен кулланыла. СССР экон, геогр. ] с. мэгъ. Цинк порошогы. Цинк пластинка.
ЦИ’НКЛАУ ф. Цинк белэн каплау, цинк .йегерту. ЦИ'НКЛАУЧЫ и. махе. Цинк йегертуче эшче.
ЦИ'НКЛЫ с. Составында цинк булгаи. Цинклы эретмэ. Цинклы мазь.
ЦИНКО'ГРАФ и. махе. Цинкография белгече.
ЦИНКОГРА'ФИЯ и. махе. 1. Типография ечен цинк.клишелар эшлэп чыгару, ясау ысулы.
2. Шундый клишелар хэзерлэуче предприятие яки цех.
ЦИ’ННИЯ и. бот. Катмарлы чэчэклелэр семьялы-гыниаи кызыл, сары чэчэкле декоратив улэн усемлек. Июльдэ — озын хэтфэ гел, улмэс гел, цинния, купьеллык флокс йэм башкалар чэчэк ата башлыйлар. Йорт эшлэре.
ЦИРК и. 1. Театр сэигатенен акробатика, эквилибристика, жонглерлык, клоунлык. хаиваннарны ейрэту Ь. б. ны эченэ алган бер тере. Шулай итеп, кинокар-тиналар. спектакльлэр, цирклар. аерып артистлар турында суз куерып китте. М. Эмир.
2. Шушы тер сэнгатьие сэхнэгэ кую эшен оештыру белэн шегыльлэиэ торган учреждение, предприятие. Ул шул кеннэн „Келке шакы" булып, эле дэ хезмэт итэ циркта. h. Такташ. [Фэйзулла Туи-шев] кубесенчэ ат кэмите, балаган йэм цирклар-да, рестораннарда уйнап йерергэ мээцбур булды. М. Жалил. II Цирк уеннары ечен махсус жиЬазлан-дырылган тугэрэк тамаша заллы, ареналы Ьэм гембэз-ле бина. Бетен цирк мэйданын ут чыккандагы кебек бер тапташ, кычкырыш, йегереш каплый. Г. ИбраЬимов.
ЦИ'РКУЛЬ и. Эйлэиэ сызу Ьэм туры сызыкнын озыилыгын улчэу ечен як-якка аерыла торган ике япьле сызым коралы, жэзбэ. Полк командиры естэл естендэге картага иелде, шунда яткан циркульне кулына алды. А. Шамов. [Класс ишегеннэн] агач циркуль, озын линейкалар кутэргэн-----укыту бу-
леге медире куренде. М. МэЬдиев.
ЦИРКУЛЯР и. кит. Югары оешмалардан тубэн оешмаларга яки кул астындагы кешелэргэ жибэрелэ торгаи директив куреэтмэ, боерык.— Эллэ ни тугел-дер эле,— диде Бидият,— берэр циркуляр-фэлэн би-рергэ чакыралардыр. Ш. Камал. Потапов кабинетына биклэнде,---ярдэмчелэренэ йэм инспекция хезмэт-
кэрлэренэ циркуляр язарга кереште. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. Шундый булып исэплэигэн. Циркуляр хат. Циркуляр приказ. Циркуляр телеграмма.
ЦИРКУЛЯ’ЦИЯ и. кит. ©злексез эйлэну хэрэкэте ясау, езлексез эйлэнеп тору, эйлэнеш ясап йеру. Кан циркуляциясе. □ —Дурт ягы да капланган чокыр тугел бит ул, ике ягы ачык ич аныц. Нава циркуляциясе ечен шул э^иткэн. И. Гази.
ЦИ'СТА и. биол. Уцайсыз шартлар тугаида яки яшэу циклынын билгеле бер вакытында кайбер гади оргаиизмнар тирэлегендэ барлыкка килэ торгаи тыгыз тышча. Циста хэлендэ амеба корылыкны эн;ицел ут-кэрэ. Зоология.
ЦИСТЕ'РНА и. Сыекча яки газлар саклау Ьэм аларны ташу ечен зур резервуар; шундый резервуары
цис
394
ЦЫЛ
булган вагой, автомобиль Ь. б. Нефть цистерналары. □ Сульфат кислотасын тимердэн ясалган цистер-наларда сакларга----мемкин. Химия.
ЦИСТИТ и. мед. Сидек куыгы ялкынсыну; очык И.
ЦИТАДЕЛЬ и. кит. Крепость эчендэ местэкыйль рэвештэ оборона тотарлык итеп ныгытылган корылма.
ЦИТА’ТА и. Нэрсэне дэ булса дэлиллэу, нигезлэу ечеи берэр терле тексттан узгэРтмичэ китерелгэн езек, еземтэ.
ЦИТОЛО'ГИЯ и. биол. Биологиянен кузэнэклэр тезелеше, аларнын узлеклэре Ьэм яшэеше турындагы бер булеге. Организмнардагы микроскопии тезелеш-нец гомуми закончалыкларын цитология, кузэнэк физиологиясе Ьэм гомуми гистология дигэн еч фэн ейрэнэ. Гомуми биология.
ЦИ'ТРУС и. бот. Рутачалар семьялыгыннан агач яки куак. | с. мэгъ. Ямэндэ банан, хермэ Ьэм цитрус агачлары усэлэр. Каз. утл. Кавказныц субтропик-ларында чэй, цитрус усемлеклэр---плантациялэре
оештырылган. СССР физ. геогр.
ЦИФЕРБЛАТ и. I. Улчэгеч приборларда шкалалар, цифрлар Ьэм билгелэр тешерелгэн пластинка.
2. Сэгатьтэ шундый пластинка, сэгать битлеге. Машинага утыргач, инженер суган кабыгы тесле сары циферблатлы сэгатен чыгарып карады. И. Гази. Фосфорлы циферблат вакытныц иртэ икэнен, бары сэгать 9 гына булганын эйтте. Э. Айдар.
ЦИФЕРБЛАТЛЫ с. Циферблаты булган.
ЦИФР и. Сан билгесе. Хэлимнэр капкасына икеле цифры язып киттелэр. И. Гази. Ул, йегереп килеп, улчэуче малайныц кулындагы цифрларны узе санап чыкты. Г. Гобэй.
Цифр кую (сугу) — номер язу.
ЦИФРЛЫ с. Цифрлардан торгаи, цифрлар белэн курсэтелгэи. Цифрлы таблицалар. Цифрлы курсэткеч. □ — Мица берникадэр цифрлы мэгълуматлар кирэк иде. Т. Гыйззэт.
ЦИ'ЦЕРО и. тип. Типография шрифтларыиын эре терлэреннэн берсе.
ЦО’КОЛЬ и. 1. махе. Нинди дэ булса корылма-нын турыдан-туры иигез естенэ урнашкан Ьэм тыш-ка чыгыбрак торгаи аскы елеше. [В. И. Ленин исе-мендэге Дэулэт китапханэсенец иске бинасы]----
киц цоколь естенэ урнаштырылган, ацарга киц, матур баскычтан менэсец. СССР тарихы. | с. мэгъ. Цоколь ташы.
2. тех. Электр лампочкасыиыч патронга борып кертелэ торган елеше — калай кидерелгэн теплеге.
ЦУКАТ и. Шикэрлэигэи жнмеш яки аиын кабыгы. [Камырга] юылган Ьэм корытылган йезем. шакмак-лап туралган цукат-----салып тугларга да------
формаларга салырга. Йорт эшлэре.
ЦЫЛАШТЫРУ ф. „4“ урыиыиа „ц“ авазы эйтеп сейлэшу (мэсэлэи, чабата—цабата, чэй—цэй Ь. б.).
Ч Татар алфавитында егерме дуртеиче хэреф.
ЧАБА: чаба чубе диал. Песи тарысы; русчасы: амарант.
ЧАБАГАЧ и. Ашлык, киндер Ь. б. сугу ечен озын кубэкиен очына каеш белэн агач тэпэч беркетелгэи корал. Нэгыймэ боларныц икэу генэ ындыр табагын-да чабагач белэн ашлык сукканнарын курде. Г. ИбраЬимов. Егетнец чабагачы болай мргцел булса да. ашлык сукканда эн;эймэдэге келтэлэргэ саллы, авыр тешэ. С. Рафиков.
Чабагач кубэге — озын агач таяктан гыйбарэт чабагач сабы. Чабагач кубэге бозлы эциргэ бэрелеп ике м;ирдэн дэ еэгэлэнде дэ чыкты. Г. Толымбай. Чабагач тэпэче — чабагачиын, келтэлэргэ бэреп, ба-шактан бертеген чыгара торган, каеш белэн кубэккэ беркетелгэи кыска елеше.
ЧАБАГАЧЛАУ ф. сейл. Чабагач белэн сугу (ашлык, киндер h. б. пы). [Анда] кулдэн чыгарган мун-чала йэм буген генэ чабагачлаган киндер орлыгы исе---[килэ]. Г. Ризван.
ЧАБАГАЧЧЫ и. иск. 1. Чабагач ясаучы, чабагач эзерлэуче оста.
2. Чабагач белэи ашлык сугучы.
ЧАБАК и. Карплар семьялыгыннан тече суда яши торган зур булмаган балык; русчасы: плотва. Кайбер кеннэрне алар Чаганга тештелэр йэм анда тотылган кечкенэ чабакларны шунда ук кыздырып ашады-лар. Э. Фэйзи. Камыш теплэренэ качкан чуртаннар су естенэ чыгачак чабакларныц, аэцауларныц ял-тыравын кетэлэр. М. Эмир. II с. мэгъ. Чабактан эзерлэигэн, чабак салып пешерелгэн. Чабак шулпасы.
ЧАБАКЛАУ ф. сейл. 1. Уч белэи сугу, кул белэи сугу, кыйнау. Ачуымнан балаларны чабакладым да, вчэулэп еладык. М. Галэу.
2. Учны учка сугып нэрсэне дэ булса хуплау, шул хуплауиы белдеру. Гали, аягурэ басып. кул чабак-лап тора. М. Фэйзи.
ЧАБАЛАНУ ф. диал. к. чэбэлэну. Тавык мескен улмэс ечен чабаланды. М. Гафури.
ЧАБАН I и. сейл. Сарык кетучесе. Буредэн чабан куймыйлар. Мэкаль.
ЧАБАН II с. диал. Ушэн, ялкау (ат турыида). Чабан ат.
ЧАБАНЛЫК и. Сарык кетучесе булу, чабан булу; чабан хезмэте. Чабанлык белэн шегыльлэну.
ЧАБАР и. иск. сейл. Бик ашыгыч хэбэр белэн берэр жиргэ жибэрелгэн кеше; атчабар (гадэттэ ат белэн жибэрелгэн кеше турында). Авылдан чыгып куп тэ китмэдек, артыбыздан атлы-мылтыклы чабар килеп м;итте. Н. Исэибэт.
ЧАБАТА и. Чолгау якн оекбаш белэн кию ечен юкэдэи яки кайвакытта каештаи уреп ясалгаи, табаи-
иы каплый торган аяк киеме. Вэлиморат акрын гына торды, чикмэнен, буреген, чабатасын киде. Г. ИбраЬимов. Бабай кенне тик кенэ уздырмый. шешлесен алып, букэнгэ утыра да чабата ясарга керешэ. М. Гали. Аныц йомшак тире чабатасыныц хэтта кыштырдаганы да ишетелми. Г. Бэширов.
Чабата башмак — аяк йезен капларлык итеп юкэдэи уреп ясалган, баусыз, тирэн эчле аяк кнеме. Мунчага барадыр идем, чабата башмагым тешеп калды, ай курде, кояш алды. Табышмак. Аякта агач табанлы ер-яца чабата башмак, башта яшел чуклы кызыл фэс. Г. Гобэй. Чабата бурэиэ диал. — матча-ны бастыру ечен анын естенэ салынгаи бурэнэ. Чабата тараканы диал. — кара таракан. Чабата туку — чабата ясау. [Эхтэм бабай] кыр, ындыр йэм бакча эшлэре булмаганда да йэрвакыт нэрсэ дэ булса эшли иде: кыш булса, чабата тукый. Г. Гали.
О Чабата кайтару — буш нэрсэ сейлэу, юк-барны сейлэу. Чабата кайтарып йеру — юк эш артыннан йеру, юк-бар эш белэи шегыльлэну. Чабата тел гади с. — бэхэслэшергэ, тиргэшергэ яратучы усал яисэ тупас телле кеше турында. [Шэфи:] Эй, дуцгыз малое! Чабата телецне тыя белмэсэц. мин сине! Ш. Маннур. Чабата туздыру—бушка йеру, файддсызга йеру, булмастай эш артыннан йеру. [Ж,аббар:] Йерилэр юкка чабата туздырып.-----Жил куалар да, тота
алмагач. кайберлэре бетенлэй ук эштэн, рэттэн чыга. Г. ИбраЬимов. Чабата ярминкэсе ясау — ку-мэклэп юк-бар нэрсэлэр турында сейлэшу. [Степан:] Эгэр болай чабата ярминкэсе ясап йерсэгез. ачык авыз булып. эцирдэн колак кагуыгыз мемкин. М. Шабай.
ЧАБАТАЛАНУ ф. куч. гади с. Начарлаиу, ямьсез-лэну (чырай, йез); жэеикелэну. Яца мэгыйшэт ечен куанырга телэгэн ач халык яшьлэрдэ исереклек-тэн котырган эт кузлэре шикелле кузлэр, комсыз, чабаталанган физиономиялэр----курсэ, алардан ул
мэгыйшэткэ никадэр мэхэббэт вэ безгэ никадэр ышаныч калыр?! Ф. Эмирхан.
ЧАБАТАЛЫ с. 1. Чабата кигэн, аягында чабата булган. Кайберлэре, тула оеклы. чабаталы аякларын щыйнак кына беклэп, алачык буена чугэлэгэн-нэр. А. Шамов. Тула ыштанлы. кун чабаталы ка-заклар. кырмыскалар кебек, аркан буенча тезелде-лэр. Ш. Камал. II куч. Ярлы, фэкыйрь. Ул, кушылып сикэлтэле юлда Керэшлэрнец кечле давылына, Тулы вэкалэтле илче булган Чабаталы татар авылыннан. 9. Рэшитов. || и. мэгъ. сейл. Чабата киеп йери торган ярлы кеше. [Агай:] Байлар энэ югары менэлэр, анда синец белэн минем шикелле чабаталыларны щибэрмилэр. Ф. Сэйфи-Казанлы.
2.	и. мэгъ. куч. сейл. Революциягэ кадэр: хэрби хезмэттэн азат ителгэи, бары бер айга ейрэиергэ
ЧАБ
396
ЧАБ
барырга тиешле кеше. Кызыл билетка калганнарны икенче терле итеп чабаталылар дип тз йертэлэр иде. М. Галн.
О Чабаталы морза — крепостнойлары Ьэм жире булмаган, белгэи морза, дворян. [Алар] кубесенчэ крепостнойларсыз калып. эцирлэрен сатып. сэудэгэр яки гади крестьян- булып эверелгзннзр. Аларны халык „чабаталы морзалар“ дип тэ йерткэн. Каз. утл.
ЧАБАТАЛЫК с. Чабата ясарга ярый торган, чаба-та ясау ечен билгелэнгэн. Чабаталык юкэ.
ЧАБАТА-ОЕК м;ый. и. сейл. к. оек-чабата. Шау-шу зурга китэ башлагач, Тау иле Гыйлам;и малае-на каршы озын ак киндер кулмэктэн, чабата-оек-тан, биленэ кызыл пута бэйлэгэн тэбэнэк кенэ юан бер егетне чыгардылар. М. Гали.
ЧАБАТА-ЧАБАТА с. сейл. Чабата зурлыгыидагы, чабата кадэр; зур-зур. Бутэн вакыт булса, Хэлим базга бэрэцгегэ тешеп тормаС иде: хэзер анда карацгы. пычрак, чабата-чабата бакалар йерилэрдер. И. Гази.
ЧАБАТАЧЫ и. Чабата ясап сатучы; чабата сатып кеи куруче. [Солтангэрэй], чабатачыныц эн;ылы вен исенэ тешереп йэм буран-ни чыкканчы тизрэк Кичу-гэ эцитэргэ тырышып. кызурак атларга тотынды. Ш. Еникеев. Шайбаз эк;иде яшькэ э^иткэч, чабатачы Зхми карт та улэ, шул зур авылда минем килэчэк-тэге дурт дусымныц берсе булган бу бала бетенлэй ятим-ялгыз кала. Г. ИбраЬимов.
ЧАБА-ЧАБА ы. диал. Сарык куганда эйтелэ.
ЧАБУ I ф. 1. Улэи яки игенне чалгы яки чапкыч машина белэи кистеру, кистереп ташлау. Печэн чабу. □ Машина белэн чабарлык урыннарны машина белэн, машина кермэслек эк;ирлэрне чалгы белэн ча-барга булдылар. Ш. Камал. Бабайлар колхозныц борчагын, ясмыгын чаптылар, уракчылар артыннан зур~зур эскертлэр, кибэннэр куя бардылар. Г. Бэширов.
2.	Ниидн дэ булса уткен иэрсэ белэи кису, кистеру. Беркемнец дэ уз аягына узе балта чабасы килми. Мэкаль. [Сэйфулла:] Эгэр дэ бер айдан артык торсам — тотсыннар да башым-кузем белэн муеным чабып езсеннэр. Ф. Бурнаш. || Кнсеп езеп алу, кисел езу. [Мэченец] Койрыгын кырт чаптылар [dzzj Карацгы базга яптылар. Дэрдмэнд. [Хэлим] балтаны кулына алды да эле генэ егып салынган наратныц ботакларын чабарга кереште. Г. Гобэй. II Берэр корал белэи вак кисэклэргэ булу, кисэклэр-гэ аеру, кису. Ит чабу.
3.	Нэрсэнен да булса кнсэген, катлавын вату (балта, лом Ь. б. белэн). [Шэриф:] Буген урамда боз чабып утыз тиен акча алдым. М. Гафурн. Шэфыйк бабай кыштан туцып калган мичкэлэрдэге бозлар-Ны чаба. М. Гали. II (Кумер, руда, таш) казу, чыгару. Забой чапкан чакта м;ырлар ечен Яца эцырлар кирэк аларга. h. Такташ. Бергэ карацгы забойларда кумер чапкан, томанлы, салкын теннэрдэ бергэлэп сал куган кешенец улгэн булуы белэн куцелнец киле-шэсе килми. И. Гази.
4.	Салкын корал белэн кнсеп жэрэхэтлэу яки утеру. — Бер сотня казак чыгып естебезгэ атылды. Алдан берсе килеп, безнец взводныйны бэреп еккач, башкаларыбыз аптырап калдык. Мадьяр Лаюш каршы торып караган иде, аны да чаптылар. Ш. Усманов. Ат. мылтыгым, чап, кылычым, Кыйна дош-манны, кыйна! Э. Ерикэй. II куч. иск. Сугышу, сугыш алып бару. Берэр яу чабарга килсэ, моцар килеп: „Безнец малларыбызны таларга килделэр, эйдэ-сэнэ", — дип чакыралар икэн. Экият.
5.	Агач, теп, кискэ Ь. б. ш. нэрсэлэргэ балтаны бик нык китереп бэреп, тешеп китмэслек итеп керту,
батыру. Кечкенэ казарма алдында Шэрэфи карт узе юк иде, кискэгэ чабып куйган балтасы гына читтэн Караганда эллэ нинди ерткыч кошка охшап тора — иде. Ш. Камал. Бикмулла карт, балтасын тепкэ чапты да, тезлэренэ таянып, аягурэ басты. Г. Бэширов.
О Чапмаган да, юнмаган да — бик тупас, дорфа кеше яки тупас эшлэнгэн берэр нэрсэ турыида. Аныц ире чапмаган да. юнмаган да. Сейл.
ЧАБУ П ф. 1. Чаптыру, чаптырып бару, чаптырып килу, чаптырып йеру (атта, атларда). Брак та тугел, ат менгэн ике кеше бирегэ таба чабып килэ. И. Гази. Немецлар, атларын камчылый-камчылый, каршы яктагы юлга таба сибелеп чаптылар. А. Шамов.
2.	Йегеру, йегереп бару, йегереп килу, йегереп киту. Габдулла шунда у к тэмэкегэ торып чапты. Э. Фэйзи. Свенеп чаба урман куяны. Н. Баян.
3.	Чабышларда, бэйгелэрдэ катнашу, ярышу. Ча-бачак атлар халык дицгезе буеннан йерэклэренэ чы-даша алмагандай йерилэр. Г. ИбраЬимов.
4.	Бик тиз хэрэкэт иту, алга бару (машина Ь. б. ш. турында). Машиналар чаба асфальт юлдан. Троллейбус килэ салмаклап. Ш. Маннур. Икмэк твяп состав чаба. Э. Ерикэй.
5.	Ниидн дэ булса бер эш артыннан йеру; берэр эшне булдырырга тырышып йеру. Эткэй, [абзыйны] бу нахак бэладэн коткарыйм дип, кен чаба, тен чаба. Г. ИбраЬимов.— Денья гамэле артыннан чабып, ахирэтен онытты Малик. И. Гази. II сейл. Хатын-кыз артыииан йеру. [Артамонов:] Савелий Назарыч солдаткалар артыннан чаба, авылдан авылга самогон эчеп йери. Т. Гыйззэт.
6.	сейл. бстэи-естэи генэ карау, карап чыгу. Кузлэре хэрефлэр естеннэн ашыгып-ашыгып чаптылар, эмма фикер сыкранып бер нэрсэ ацлый алмый калды. Ф. Эмирхан. Директорныц йегерек караш-лары Ицлэп чаба совхоз яланын. М. Жэлил.
ЧАБУ III ф. 1. Бик каты сугу (янакка, биткэ Ь. б. ш). Мин бик куп келэ торган булганга курэ. эти шул келуем ечен орыша, кайвакытта чигэгэ дэ чабып эцибэрэ иде. М. Гафурн. [Хэлим:] Безнец хэлфэ абый малайларны кыйный. Яцакларына чаба. И. Гази.
2. Кызу мунчада тэигэ юеш себерке белэн бэреп-бэреп алу, кемне дэ булса чабыидыру. Баланы мунчада себерке белэн чабу. II Себеркегэ охшаган берэр иэрсэ белэн тэигэ бэреп-бэреп алу. Бетен авыл этэ-ченец тушен кычыткан белэн чабып, канатларын йолкып, иялэренэ биреп эщибэрделэр. М. Галн. Ж,а-мал эби чуар тавыкны кыртлавыннан биздерергэ тотынды,-----[аны] сулы кычыткан белэн чапты.
А. Алиш.
3. Пычрактан, кердэн арындыру яки йомшарту ечен бэлэк белэн сугу, бэру (мэсэлэи, кергэ). Тик аннары гына чилэктэге керлэрен чыгарып. узара эн-дэшкэлэп ала-ала, эцитез-эцитез чайкарга йэм. су буен яцгыратып, бэлэк белэн чабарга тотындылар. А. Шамов.
ЧАБУ IV и. Алдан ачыла, жилбэгэй жибэрелэ ала торган кнемдэ кайсы да булса бер якнын тубэидэге елеше. Узе пулемет тавышы килгэн якка борылды да, шинель чабуларын кутэреп, йегерэ дэ башлады. Г. Бэширов. Ак халатыныц чабуларын очындырып йерергэ яраткан шаян Газинур-----керфек какмый
карап тора. Г. Эпсэлэмов. || Итэкнен тубэиге кырые, чите (кулмэктэ Ь. б.). Гыйззэт абый кояш алган гимнастерка чабуларын тезэтте, каешын рэтлэде. Г. Гобэй.
О Чабудан тоту—1) берэр нэрсэ эшлэргэ мем-кинлек бирмэу, комачаулау. [Мицнулланы] Маликка
ЧАБ
397
ЧАГ
ташланган чагында кулмэк чабуыннан тотып кал-ганнар. И. Гази; 2) авыр халэткэ житкеру; сонгы чик-кэ житкеру. Хэтерецдэме. Усман,----Улем чабуы-
быздан тоткан чаклар. Жирдэ шуышып барган ва-кытлар? Э. Ерикэй. Чабу(лар)ны жыеп йеру — бик сак эш нту, нэрсэдэн дэ булса саклану.
ЧАБУЛАУ ф. диал. Тиз-тиз, ашыгып хэрэкэт иту чабу. Бая, утка баскандай чабулап йергэндэ, итегем белэн ташка бэрелгэн идем. Ф. Хесни.
ЧАБУ ЛЫК и. сейл. к. чабынлык. Колхоз чабулык-лары.
ЧАБЫ и. тарт. форм, иск., диал. Даны, яхшы исеме (кемнен дэ булса); к. чап. Яхшы кызныц чабы китэр, яман кызныц яманаты китэр. Мэкаль. Атым калды, табым калды, чабым калды, Йерэк ташып, шашып йергэн чагым калды. 3. Бэшири.
О Чабы чыгу — кемнен дэ булса яманаты чыгу; «ем турыида да булса начар хэбэр, яман суз таралу.
ЧАБЫГУ ф. диал. Берэр хэл, вакыйга турында хэбэр, суз таралу. Бу гыйшыклык бэетлэре Чабыгып китте йэр тешкэ. Г. Каидалый.
ЧАБЫКТЫРУ ф. диал. Берэр хэл, вакыйга турында хэбэр, суз тарату. Бервакытны бу вакыйга турында шулай дип чабыктырганнар иде. Ж- Вэлиди.
ЧАБЫН и. сейл. к. чабынлык. Агыйделнец аръ-ягында атлар йери чабында. Жыр. [Шэр эф:] Бу безнец чабын. Бу чумэлэлэр безнеке. Без аны икэулэп чаптык. Энием белэн икэу кубэлэдек. М. Фэйзи.
ЧАБЫНДЫРУ ф. Кызу муичада кемнен дэ булса тэнеиэ юеш себерке белэн бэреп-бэреп алу. Ана карчык ---каен себеркесе белэн Рэуфэне бик каты чабын-
дырды. А. Шамов. [Зейрэ:] Эби, сине ничек итеп ча-бындырыйм?—дигэн идем, эбием эйтте: себеркенец яфраклы ягыннан тот та, сабы белэн чап, ди. А. Эхмэт.
ЧАБЫНЛЫК и. Печэн чаба торгаи, печэн чабарга билгелэнгэн урын; болын. Галимэ апаныц безнец ар-бада булуы матурлык естенэ матурлык бирэ, ча-бынлыкка барып экржулэр сизелми дэ кала иде. М. Гафурн. [Нэгыйм:] Коммунаныц учасписасы тоташ бер э^ирдэ булганлыктан, чабынлыгы да, иген басу-лары да Урге эрэмэгэ якын. Ш. Камал.
ЧАБЫНУ ф. Кызу мунчада узениен тэненэ юеш себерке белэн бэреп-бэреп алу. [Сэмигуллин:] Шушы азаплардан котылып, вемэ исэн-сау гына кайтып керсэм, бер ай буе хатыннан мунча яктырып, лэу-кэдэн тешми чабынып ятар идем. М. Галн. Мунчада озаклап, хэлдэн тайганчы чабынып юыналар. Э. Айдар.
ЧАБЫР и. бот. Иреичэчэклелэр семьялыгыииаи эфир маена бай куак яки улэн усемлек (парфюмерия-дэ, кулинариядэ, медицииада кулланыла); русчасы: чабрец. Суган, сарымсак, дэфнэ агачы яфрагЛ, сельдерей, чабыр, зэгъфран— борынгы заманнардан ук билгеле усемлеклэр. Робнизон эзл. Тэм бируче усем-леклэрдэн чабыр орлыгын Мэскэудэн кайтарттым-Соц. Тат.
Чабыр улэне бот.—к. чабыр. Чабыр улэне тэннец тышындагы зэхмэтлэргэ [ярый]. К. Насыйри.
ЧАБЫРТКЫ и. Тышкы тээсирлэр (артык салкын-лык якн эсселек Ь. б.) яисэ эчке сэбэплэр (кайбер Аогышлы авырулар, матдэлэр алмашыиу бозылу Ь. б. ш.) аркасында ирендэ, тиредэ яки лайлалы сурулэрдэ барлыкка килэ торган кечкеиэ генэ кабырчыклар, сулы куыклар, сыткылар.
ЧАБЫРТМА и. сейл. к. чабырткы.
ЧАБЫРТУ ф. сейл. к. чабыру. Ирен чабырту.
ЧАБЫРУ ф. Чабырткы чыгу, чабырткы белэи кап-лану (нреи, тире Ь. б. ш.). Сеенудэн авызын убэ
бер-берсенец, Авызы-борыны бетте чабырып илченец. Ш. Бабич. [Бикмуш бабай:] Иреннэрец чабырып чыккан. Г. Гобэй.
ЧАБЫШ и. I. Жайдаклы атларнын ярышы, узышы; бэйге. Ат чабышлары. □ Ат турында инде свйлэ-мим дэ. Мин тумыштан аны курмэдем. Сабый пакта, кеше баласы кук, Чабышларга чыгып йермэдем. Ш. Маннур.
2.	сейл. Чабу, чабып бару рэвеше. Очесе дэ, бер-тесле бу матур атларныц бертигез йэм купшы чабышлары минем уземдэ дэ------кычкырып экргбэрэсе
килу сыман бер телэк тудыра ^башлаган иде. Ф. Эмирхаи.
Чабыш аты — к. чабышкы. Ж,эяуле узышчылар белэн кубесенчэ малайлар атланган чабыш атлары шул колга тирэсенэ э^ыелдылар. М. Гали.
ЧАБЫШКЫ и. Йегерек, бик шэп чабучы ат; ча-бышларда катнашучы ат. Чабышкыга чабышкы янында камчы кирэкми. Мэкаль. | с. мэгъ. Чабышкы ат.
ЧАБЫШКЫЛЫК и. Чабышкы булу, чабышкы сыйфаты. [Сафа бабай:] Урманга, тауга-ташка, са-бан-сукага мргксэк, [ат] ничек чаба алачак? Ацарда нинди чабышкылык калачак?! Г. Ибрайимов.
ЧАБЫШТЫРУ ф. Чабышта узыштыру, ярыштыру; чабышта катнаштыру (ат турыида). [Ж,элэлнец] яхшы ат алып чабыштыру, уздыру, шулай дан тоту те-лэге барып чыкмый. Г. Нигъмэти.
ЧАБЫШУ ф. 1. Урт. юн. к. чабу II. Менэ [атлы-лар] may итэгенэ кадэр экрен генэ тештелэр дэ, тигез э^иргэ килеп мситкэч, кинэт чабышырга то-тындылар. И. Гази.
2.	Терле юнэлештэ Йегеру, чабу; бнк ашыгып йеру. Аныц тирэсендэ балалар, шау-гер килеп, уйнашып, чабышып йврилэр. А. Шамов. Песи кургэч, куселэр Койрыкларын кыстылар. Йермэделэр чабышып, Ярыкларга постылар. М. Жэлнл. II Терле юнэлештэ тиз хэрэкэт иту. Ялгыз паровозлар эрле-бирле чабышып, маневр ясап йврилэр. Г. Гобэй.
3.	Чабышта узышу, чабышта ярышу; чабышта кат-нашу (ат турыида). Атлар да чабышты, малайлар да йегереште, яулыклар да алынды; шулай итеп, сабан туе да бетте. Г. Тукай.
4.	рэв. мэгъ. чабышып. Чаптырып, бик ашыгыч хэрэкэт нтеп (кумэк рэвештэ). Малайлар ул курсэт-кэн якка таба карадылар, атка атланган биш кеше туп-туры сукачылар естенэ чабышып килэлэр. И. Газн. II Йегереп, чабып (кумэклэп). — дема сикереп урыныннан торгач, без икебез дэ чабышып ян юлларныц берсенэ кереп киттек. Ф. Эмирхан.
ЧАБЫШУЧЫ ф. к. йегерешче. Чабышучыларны курергэ ашкынган халык, тегелэр кицэйтергэ тырыш-кан саен. юлны йаман кысрыклый бара. М. Галн.
ЧАБЫШЧЫ и. сейл. 1. Йегерешче. [Хэлим] финишка щиткэндэ бетен кечен, бетен сэлэтен салып йегергэн чабышчы кебек тырышты. Г. Гобэй.
2. сейл. Чабышкы. Революция эциллэре исэ баш-лаганнан соц, батрак Сибай, язгы бэйгелэрне сизеп экргрсенгэн чабышчыдай, кая барып бэрелергэ белмичэ мсилкенеп йерде дэ куздэн югалды. Г. Бэширов.
ЧАВЫЛ и. диал. Каей куаклыгы, яшь каен агачы. Бак чавыл. II к. чавыллык. Тирэ-яны урман булган, Адэм кермэс чавыл булган. Н. Исэибэт.
ЧАВЫЛЛЫК и. диал. Яшь Ьэм вак каенлык, вак агачлык.
ЧАГА I и. диал., иск. Бала. II Хайван баласы (мэ-сэлэи, сарык, кэжэ бэтие Ь. б.). Чучка чагасы.
ЧАГА II и. сейл. Чагу угы, чаккыч. [Алка:] Иц курыкканым минем — кэлтэ елан, эц;аныи чыга.
ЧАГ
398
ЧАГ
ялгыш басылса. ----- дгэр чагаларын батырса.
Ф. Бурнаш.
ЧАГАЛАУ ф. диал. Балалау (сарык, кэжэ кебек хайваннар турында).
ЧАГАН и. диал. Орэнге. Шаулап торды шул чак талгын гына Ак каен да, имэн, чаган да. 3. Мансур. Кипарислар, биек чаганнар---сузылып ускэн.
Ш. Маннур. II с. мэгъ. Чаганнан эшлэнгэн, чаганиан ясалган. Ишек ачылды, зур чаган табак белэн кымыз кутэреп тукал керде. Г. ИбраЬимов.
ЧАГАНЛЫК и. Чаган урман, чаган усеп утырган урын.
ЧАГАЮ ф. диал. Начарлану; киму, азаю. Ишету-лэр, курулэр кен саен чагая, дйтерсец деньяда яктылык азая. X. Туфан.
ЧАГУ I ф. 1. Ук белэн жэрэхэтлэу, чэнчеп агулау (кайбер бежэклэр, чаян Ь. б. ш. турында). Чаян чага узен соцгы чиктэ, Беркет ярдан тубэн ташлана. М. Жэлил. Сыер, угез, кортлар Чаккач. чыдый алмый Чаптыралар, койрык чэнчеп безлэп-безлэп! Ш. Бабич. II Елаи тешлэве турында. Еланныц койрыгы уйнар, башы белэн чагар. Эйтем. Еланга ярдэм итсэц — ку-лыц чагар. Мэкаль.
2. Чэнчу, чэнчеп авырттыру, чэнчеп жэрэхэтлэу (эиэлэре яки чаккычы булган усемлеклэр турында). Мин, ертык кулмэк-ыштан аркылы ялангач тэнел-не кычытканнан чактырмыйм дип. сакланып кына кычытканлыкка кереп постым. Э. Айдар.
3. куч. сейл. Власть кешелэреиэ, берэр башлыкка кемнен дэ булса естеннэн сейлэу, аны гаеплэп хэбэр житкеру; элэклэу. Чаккан утерер, мактаган м;ит-керер. Мэкаль. Аны Шэриф барып чаккан. X. Сарьян.
ЧАГУ II ф. Ташка, чакматашка таш яки корыч кисэге белэн очкын чыгарырлык итеп бэру. Эйберне эйбергэ катсац, заты беленер, Ташны ташка чаксац, уты беленер. Мэкаль. Чжу----чакма чагып ут ка-
бызды, аца бераз ереп торды йэм пыскып, тетенлэп торган мамыкны карчыгына сузды. А. Шамов. II иск. Чакма ташлы мылтыкларда чакмага басып очкын чыгару Ьэм ату; хэзерге мылтыкнын крючогына басу. Мылтыкны чагу.
ЧАГУ III ф. иск. Чагылдыру. Шунда куренэ ай нурында Бер гам;эп кыз шэулэсе. Ул йезэ нурлар зчендэ. Ай чагадыр йезлэре. Н. Исэнбэт.
ЧАГУ IV и. иск., диал. Кояш нурлары тешкэн урын; кояш нурларынын чагылдыруы. Чагуга каршы бару.
ЧАГУЧЫ и. сейл. Элэклэуче; берэр башлыкка кеше естеннэн яшертен рэвештэ барып сейлэуче.
ЧАГЫЛ и. Калкулык; кояш нурлары тешэ торган тау бите. Тауларга ла мендем шул, шонкар чейдем, шонкар чейдем, Чагылларга тешкэн лэ шул. Жыр. \Асылгэрэй\ киц басуларны, ерактагы серле кара ур-маннарны йэм тау-чагылларны-----яцадан мрнтек-
лэп кузэтергэ тотына. М. Шабай.
ЧАГЫЛДЫРГЫЧ и. махе. Яктылык, жылылык нур-ларын яки электромагнит дулкыннарыи Ь. б. кайтара торган жайланма, эсбап; русчасы: отражатель. II с. мэгъ. (Нурлариы, радиодулкыинарны) чагылдыра торган, кайтара торган. Чагылдыргыч приборлар.
ЧАГЫЛДЫРУ ф. 1. Кемнен яки нэрсэнен дэ булса сурэтен узенен еслегендэ курсэту (гадэттэ ялтырап торгаи шома еслек турында). Э купернец гранит капкасында, Чагылдырып ал тац шэулэсен, Басып торыр купер кутэртуче Партизанныц батыр гэудэсе. М. Жэлил. Ак ай йезэ карама естендэ, Чагылдырып суда нурларын. Э. Исхак.
2.	Предметный берэр сыйфатын, билгесен. узлегеи гэудэлэндеру, курсэту, белдеру. [Еаббас:] Иптэшлэр,
табигатьтэ иц матур теслэр комбинациясен чагылдыра торган яца рецептура ачтым. Ш. Камал. [£у сузлэр} табигатьнец барлык якты теслэрен узендэ чагылдыручы аяз югарылыкка чакыралар тесле тоела иде. К. Нэжми. II куч. Нинди дэ булса рухи хэлне, эчке сыйфатны, фикерне белдеру, курсэту. Аныц ике каш арасында ара-тирэ эн;ыерчыклар калкып чыга. э сизгер хэрэкэтчэн кашлары ниндидер бер уеныц борылышын чагылдырып эледэн-эле тетрэнеп китэлэр. Г. Бэширов. Аныц теле бик аз гына кермэк-лэнгэн йэм, куцелендэге изге ниятне чагылдырып, кузенэ яшь тэ килгэн иде. А. Шамов.
3.	Художество образларында курсэту, гэудэлэндеру, сэнгать чаралары белэн тасвирлау. Такташ инде „нэни шаярулар" белэн генэ чиклэнми. сыйныф керэшен кискенрэк чагылдыра башлады. Г. Нигъмэти. Революциягэ хэтле татар эшчелэре тормышын ча-гылдырган бердэнбер татар язучысы Шэриф Камал булды. М. Жэлил.
4.	Вакытлыча курмэс хэлгэ китеру, вакытлыча ку-рергэ комачаулау (яктылык нурлары турында). Кояш нурлары безнец кузлэрне чагылдырып мдибэрде. М. Гафури. Балкышында кузне чагылдырып, э^эелеп китэ Волга кицлеге. Ш. Маннур.
ЧАГЫЛМА и. сейл. к. чагылыш. {Хэбэрлэр}, кыеш кезгедэ курергэн чагылма тесле, илэмсез узгэреш-лэргэ очрый. Ш. Камал.
ЧАГЫЛУ I ф. 1. Ялтырау, ялтырап курену; яктылык нурлары кире кайту. Колагындагы алкалары кояш нурында чагылып киттелэр. Г. Эпсэлэмов. Кутэрелеп килгэн кояшныц нурлары собор чиркэ-венец алтынланган тубэсендэ чагылалар. Ш. Усманов. II Ялтырау, курену (ниидн дэ булса яктылык шэулэсе турында). Башкаланы дэйшэтле сугыш кук-рэве дерелдэтми, канонадалар тынган, сугыш эн;эйэн-нэменец кейдергеч ялкыны башкала кугендэге соры болытларда чагылмый иде. Г. Гобэй.
2.	Кешедэге нинди дэ булса рухн хэл, узенчэлек, уй белену (хэрэкэтлэрдэ, йездэ Ь. б.). Бая тавы-шында чагылган ирония бу юлы елмаюында чагылды. Г. Минский. Аныц хэлсез-тонык караган йэм кан йегергэн зур кузлэрендэ упкэ катыш тирэн эрну чагыла иде. 9. Еники. || Нинди дэ булса берэр узенчэлек, билге курену, белену. Димэк, Вакытлы хеку-мэтнец мецнэрчэ чакрымга сузылган сугыш фронты мдимерелэ барганлыгы йэммэ м;ирдэ чагылып тора иде. Ш. Камал.
3.	Художество образларында куреэтелу, тасвир-лану; сэнгать чаралары белэн бирелу. Байларныц залам, канечкеч, изуче булулары, ярлыларныц хокук-сыз йэм мескен булып изелеп яшэулэре М. Гафури-ныц бщика шигырьлэрендэ дэ чагылдылар. М. Жэлил.
4.	Куреиу; кинэт курену, куренеп киту. Аллы-зэц-гэрле электр лампалары белэн яктыртылган--------
вагонныц урта купесында киц елгеле тэрэзэдэн Юные Вэлишиннец йезе чагылып китте. К. Нэжми. Тышта тынлык, Уйный тик аэуаган, Ярыклардан чагыла шэулэлэр. Н. Исэибэт.
5.	Кечле яктылыктан яисэ кайтарылган яктылык нурларыннан вакытлыча курмэс хэлгэ килу (кузлэр турында). Кояш буген артык юмартланган. Куз чагыла кечле яктыда. М. Гафури. Иртэ белэн уянып тэрэзэне ачып эцибэргэч, урамдагы яктыга Якубныц кузлэре чагылды: язгы кояш бетен деньяны балкы-тып тора иде. И. Гази.
6.	Барлыкка килу, туу (уй-хислэр турында). Ба-шымда: „Ах, без кеткэннэн иртэрэк килде, {трак-
ЧАГ
399
ЧАГ
торны] каршы алырга м;ыелып та елгерэ алма-дык',— дигэн уй чагылып узды. М. Эмир. .Ай-йай, бу хэлфэдэн уку тэмле булыр тесле куренми",— дигэн уй чагылып утте. Э. Фэйзи.
ЧАГЫЛУ II ф. сир. Очкын биру, очкын барлыкка китеру (чакматаш h. б. ш. турыида). [дбугалисина: Ташны ташка чаксац. ул да чагыла, Ут чагармы аныц йерэге? Н. Исэнбэт.
ЧАГЫЛУЧАНЛЫК и. физ. Чагылу I (1 мэгъ.) сэ-лэте (яктылыкнын, радиодулкыниариын h. б. ш.).
ЧАГЫЛЧАН с. диал. Упкэлэучэн, кимсенучэи, жэ-берсенучэи. [Sy мэкаль] йэрбер суз, йэрбер гади сейлэшудэн узенэ тертке. ишарэлэр ззлэуче. авыру дэрээк;эсендэ чагылчан булуга карата китерелэ. Н. Исэибэт.
ЧАГЫЛЫШ и. 1. Ялтырап торгаи шома еслектэ яктылык иурлары сынуы аркасында барлыкка килгэи сурэт, шэулэ. Инеш буендагы яшь каен,-----яфрак
челтэренец суда чагылышын куреп тац калгандай, горур басып тора. К. Нэжми. [Хэлим] кайда кезге курсэ. шунда туктап. узен карап торды. тэрэзэлэр-дэн узенец чагылышын карап узды. Г. Гобэй. II куч. Берэр нэрсэнен, куренешнен уйдагы, хыялдагы сурэ-те, образы. Бу уйланулардан шэйэр белэн Фэтхи гел икэвесе бергэ чагыла йэм актыгында шэйэрнец чагылышы бетенлэй сыекланып, Фэтхи узе генэ диярлек Мэдинэнец хыялында каладыр иде. Ш. Камал.
2.	Чыибарлыкнын художество образларында тас-вирлаиышы, сэнгать чаралары белэн бирелеше. [. Туй' либреттосында] терле миллэт халыклары арасын-дагы дуслык темасы бер хэрэкэттэ дэ, бер образда да ачылмый, ченки андый настроениенец азмы-купме зцитди бер чагылышы юк. М. Жэлил.
3.	Берэр хэл яки нэрсэ китереп чыгарган эз, иэ-тижэ; шуныц тышкы куренеше. Царизмныц бетен хэрби оешмасы аныц эчке таркалуыныц чагылышын курсэтэ иде. бу эчке таркалу Япония белэн сугыш дарышында тулысынча куренде. СССР тарихы. [.Безнец кеннэр' романыныц] аерым урыннарында бишен-че ел революциясенец татар тормышы аерым кат-лауларында чагылышы тирэн осталык белэн бирелгэн. Г. Нигъмэти.
4.	филос. Аннын тышкы деиьяиы чагылдыру узле-ге, объектив чынбарлыкны образларда, тешенчэлэрдэ чагылдыру сэлэте. Чагылыш теориясе — материа-ластик теория.
ЧАГЫНДА бэйл. функ. к. чакта. Ул профсоветта эшлэгэн чагында, экргр, урман эшчелэре оешмасы буенча барып, . Хезмэт'тэ ялчылар тормышын тик-шергэн иде. Г. Ибрайимов. Минем ирем Козлов фаб-игында чагында Ул йэр кен безгэ килэ иде. h. Так-пш.
ЧАГЫР I с. Терле-терле тестэ булгаи, чуар (куз турында). Бер мэртэбэ моныц шул яшел белэн зэцгэр с/асындагы чагыр кузлэрен кургэн кеше эк;ир йезен-6г мондый--залам адэм юклыгына ант итэр иде.
Ш. Мехэммэдев. Каты булды сузлэре, чагыр булды кузлэре. Бэет.
ЧАГЫР II и. бот. Шэмэхэ-кызыл чэчэкле улэи усемлек, монгол чэе (яфракларында Ьэм тамырыида в.ннгэн тирене кайрылау (дуплау) ечеи кулланыла торган матдэлэр була); русчасы: бадан.
ЧАГЫР III и. иск диал. Кызыл аракы, эчемлек. 1Мостафа] бэйрэмдэ безне авылына илтергэ ышан-дыра вэ чагыр эчерергэ суз бирэ иде. Ш. Камал.
ЧАГЫШТЫРГЫСЫЗ с. 1. Телэсэ нинди чагыш-тырулардан югары, тине булмаган, бик яхшы. Чагыш-пыргысыз матурлык. Чагыштыргысыз бутгу. I I Шун-чн бирле нихэтле гомер уткэн йэм ул тормыш
белэн хэзергесе арасында нинди зур. чагыштыргысыз аерма. К. Нэжми.
2. Чагыштырып булмый торган, бетенлэй икенче терле булгаи, зур аермалы. Чагыштыргысыз зурлык-лар.
З.рэв. мэгъ. Шактый, шактый куп, бик куп. Узеннэн-узе ацлашыла ки, халыкныц чагыштыргысыз кубрэк массалары ечен куллану эйб'ерлэрен бакчачылыкка Караганда кубрэк бирэ торган сэудэ яшелчэлеге тагы да тизрэк йэм тагы да кицрэк алга китте. В. И. Ленин.
ЧАГЫШТЫРМА и. 1. Чагыштыру. Нэгыйм эле яцарак булган Нокта Вэли вакыйгасы белэн теге вакытта булган Карач вакыйгасы арасында чагыш-тырма ясап карарга уйлады. Ш. Камал. Бездэге эш-челэр белэн капитал иллэрендэге эшчелэр арасында чагыштырма ясау-ясамау да энэ шуларга бэйлэнгэн. Г. Гали.
2.	эд. к. чагыштыру (3 мэгъ.). Халык поэзиясе ча-гыштырмаларга бай.
3.	мат. Бер саины икенче санга булудэн барлыкка килгэн елеш. Саннарныц чагыштырмасы.
4.	Аерым елешлэрнен узара менэсэбэте, пропорция. Кечлэр чагыштырмасы. □ Иэнутимагый про-дуктны реализациялэу ечен аныц аерым елешлэре арасында йэм, димэк, экуитештеру тармаклары арасында билгеле чагыштырмалар (пропорциялэр) булу кирэк. Политэкономия.
5.	с. мэгъ. махе. к. чагыштырмалы. Чагыштырма метод.
6.	с. мэгъ. физ., тех. Башка бер жисемнен кулэ-менэ, авырлыгыиа яки узлегеиэ карата берэр жисем-нен кулэмен, авырлыгын якн узлеген улчэугэ, билге-лэугэ бэйлэнгэи. Матдэнец чагыштырма авырлыгы. Чагыштырма каршылык. Чагыштырма муылысыеш-лык. □ Сыеклыкларныц чагыштырма авырлыкларын билгелэу ечен ареометрдан файдаланалар. Химия.
7.	с. мэгъ. махе. Нэрсэ белэи булса да чагыштырып билгелэнгэн; нинди дэ булса куренешлэргэ, шарт-ларга бэйлэнешле рэвештэ каралгаи. Абсолют хата-ныц якынча санга чагыштырмасы чагыштырма хата дип атала. Арифметика.
ЧАГЫШТЫРМА-ГЕНЕТИК с. махе. Терек орга-ннзмнариын билгеле бер сыйфатларын аларныц ата-аналарынын, бабаларыиын тиешле сыйфатлары белэи чагыштыруга нигезлэигэи. Чагыштырма-генетик метод.
ЧАГЫШТЫРМАЛЫ с. Терле куренешлэрне, факт-ларны узара чагыштырып, аларныц менэсэбэтлэрен билгелэудэи гыйбарэт; куреиешлэрие, фактлариы чагыштырып тикшеругэ нигезлэнгэн. Чагыштырмалы грамматика.
ЧАГЫШТЫРМАСЛЫК с. мэгъ. к. чагыштыргысыз (2 мэгъ.). Минем 30 еллык хезмэтемнец 12 елы тулы ирекле Совет дэулэтендэ утте. Бу 12 елныц, киц мемкинлеклэр биру ягыннан, башкаларга ча-гыштырмаслык аермалары бар. Г. Камал. 1907 елда басылган икенче вариантында исэ аныц бу эсэре беренче басмасы белэн чагыштырмаслык дэрээнуэдэ уз-гэрде. М. Гали.
ЧАГЫШТЫРМА-ТАРИХИ с. махе. Куренешлэрне, фактлариы чагыштыруга Ьэм тарихи яктан тикшеругэ нигезлэнгэн. Чагыштырма-тарихи метод. Чагыш-тырма-тарихи тел белеме.
ЧАГЫШТЫРМАЧА с. 1. Нэрсэ белэн дэ булса чагыштырып билгелэнгэн; ииндн дэ булса шартлардан, куреиешлэрдэи чыгып билгелэнгэн. Эшче халыкныц бер елеше артык булып чыга, чагыштырмача халык артыклыгы дигэн нэрсэ барлыкка килэ. Полнтэконо-
4«ir
400
ЧАЙ
мия. II рэв. мэгъ. Билгеле бер шартлар ечен генэ дерес, шартлы. Чагыштырмача гына уцай образ.
2. Билгеле бер чамада, билгеле бер дэрэжэдэ. Нэ-тиэцэлэр азчылыкныц чагыштырмача .яхшы тор-мышын" (яки Ьич булмаса ачыкмавын) йэм купче-лекнец авыр тормышын пэрдэлэп калдырганлыктан, биредэ Ьэртерле апологетлар ечен чиксез киц мэйдан ачыла. В. И. Ленин. Татар басма китабыныц чагыштырмача иртэ барлыкка килуе, терле киртэ-лэргэ карамастан тиз усуе халкыбызныц язма, басма сузгэ, эдэбиятка кечле мэхэббэте турында сейли. Э. Кэримуллин.
ЧАГЫШТЫРМАЧАЛЫК и. махе. Чагыштырмача булу. Дарвин табигатьтэге Ьэртерле чиклэунец ча-гыштырмачалыгын исбатлый торган дэлиллэргэ их-тыярсыз узенец игътибарын туплаган. Биология.
ЧАБЫШТЫРУ ф. 1. Куренешлэрнен, предметлар-нын Ь. б. охшашлыкларын яки аермаларын, яисэ бер-сенен икенчесеннэн естенлеген билгелэу, ачыклау ечен тикшеру. Васильевныц кечкенэ, чандыр гэудэсе белэн чагыштырганда, чын баЬадир иде ул: буйга озын, э^илкэлэре киц, узе чибэр, яшь. И. Гази. Командир узенец каршында тез басып торучы кечкенэ гэудэле Бикбулатовны куцеленнэн узенец егетлэре белэн чагыштырып алды. А. Эхмэт.
2. Кем яки нэреэ белэн дэ булса тинлэу, кемгэ яки нэрсэгэ булса да охшату. [Разия} кайчандыр узенэ узе гашыйк иде.--Узен борынгы юнан Ьэй-
кэллэре белэн чагыштырып, сэгатьлэрчэ лэззэтлэнэ иде. Г. ИбраЬимов. Кайбер тэнкыйтьчелэр Г. Ка-малны драматург итеп алып кына, русныц беек драматургы Островскийга охшаталар, аныц белэн чагыштыралар Ьэм татарныц Островские дип атый-лар. М. Гали.
3. и. мэгъ. эд. Бер предметны икенче ’ предметка охшатуны эченэ алган фраза, тэгьбир, тезмэ. Чагыш-тырулар куллану. □ [Туфанныц} шигырьлэре сурэт-лэргэ, терле чагыштыру, кинаялэргэ бик бай. Г. Нигъмэти. Чагыштырулар ярдэмендэ язучы аерым куренеш яки тешенчэгэ узе телэгэн мэгънэ оттено-гын бирэ. Н. Гыйззэтуллин.
ЧАДРА и. этн. Меселман хатын-кызлар ейдэн чыкканда, йезлэрен ят ирлэргэ курсэтмэс ечен, бары кузлэрен генэ ачык калдырып, баштанаяк ябына торган жинел япма, беркэичек. [Кенчыгыш хатын-кы-зына] хэтта узенец йезен дэ ачык йертергэ ярама-ган. ул гомер буе битенэ кара пэрэнэцэ яки чадра каплап йерергэ тиеш булган. СССР тарихы. | куч. Озын Ьэм куе керфеклэр чадрасы беркэнгэн ул куз-лэр Хэбиргэ куренмэделэр. Ш. Хесэенов.
ЧАЕР и. диал. к. чэер. Нарат чаеры. I I Карт урман эчендэ чаер исле саф Ьаваны балалар *чыр-чуы яцгырата. Э. Касыймов.
ЧАЕРЛАНУ ф. диал.'к. чэерлэну. ^Кисеп алган нарат тебе чаерланган.
ЧАЖ I: чаж улэне — дымлы урыннарда усэ торган тар яфраклы саз улэне. Шул канау тирэсенэ, каз-урдэк кереэ адашырлык булып, кыяк улэн, чаж улэне Ьэм искиткеч хуш исле бетнек улэне усэ. Г. Ахунов.
ЧАЖ П аваз ияр. к. чаж-чож. [Сэхипэцамал:} гАз гына ялгыш эшлэсэц, я берэр шурене тешереэц. мач-тыр кулындагы киц каеш белэн чаж итеп сыздыра иде. А. Эхмэт.
ЧАЖГЫРУ ф. Бик тиз хэрэкэт иткэндэ узенэ бер-терле тавыш чыгару; сызгырту-кычкырту (гадэттэ паровоз турында).
ЧАЖЛАУ ф. к. чажылдау. Кызы да чажлап торган плащы белэн этисенец аяк очына чукте. Э. Еники.
ЧАЖ-ЧОЖ аваз ияр. Суык кендэ чана кардан барганда, кешегэ якн хайванга сыгылмалы берэр нэреэ (чыбык, камчы Ь. б. ш.) белэн сукканда, пычкы белэн агач кискэндэ, чалгы белэн улэн чапканда, майда ашамлык кыздырганда Ь. б. ш. вакытта барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Зур кара ат эци-гелгэн. ирле-хатынлы ике кеше утырган-------чана
яца керэлгэн юлдан, карны чаж-чож ярдырып, Ну-рый карт йортына килде дэ керде. Г. ИбраЬимов. Чыбык белэн чаж-чож сугу башлана. М. Гафури. Пычкы-----чаж-чож йери башлады. Г. Гобэй.
ЧАЖ-ЧЫЖ аваз ияр. к. чаж-чож. Гафиятнец башында йез терле уй, лэкин аца карап уткен чал-гысы тукталып тормый аныц: чаж-чыж Ьаман чаба да чаба ул. И. Гази.
ЧАЖЫЛДАУ ф. Кешегэ яки хайванга берэр сыгылмалы нэреэ белэн сукканда, майда ашамлык кыз-ганда, самовар кайнаганда Ь. б. ш. эш-хэрэкэт про-цессында узенэ бертерле тавыш барлыкка килу. Сизмэгэндэ генэ арттан эцилкэлэренэ чажылдап тешкэн солдат камчысы аларныц сузлэрен булдерде. М. Гали. Остэл естендэ зур самовар чажылдап кай-нап утырганы, естэл янында эциде-сигез кешенец герелдэп сейлэшкэне куренмэктэ иде. Ш. Мехэммэдев. „
ЧАИКАЛДЫРУ ф. 1. Бер яктан икенче якка яки югарыдан тубэнгэ селкету, хэрэкэт нттеру. Кеймэне чайкалдыру. □ Ватык корабльне чайкалдырып Йе-рэксенгэн дицгез ярында Мин кыяга басып сакта торам. Саклар ечен байлык бар монда. Ф. Кэрим.
2. Ьавада селкету, бер яктан икенче якка йерту; тнбрэту. Кулындагы мылтыгын бик чайкалдырып тотып, кузлэрен Гыйльманов белэн Егоричтан алмый карап килэ торган бер рус солдаты----тирэн генэ
---сула[ды]. М. Гали.
ЧАЙКАЛУ ф. Теш. юн. к. чайкау I. Чилэклэрснэ чайкалган Ьэм бэлэклэнгэн кер теягэн хатыннар акрын гына бэкедэн менеп килэлэр. Э. Фэйзи.
ЧАЙКАЛУ II ф. 1. Су, жил Ь. б. тээсирендэ бер яктан икенче якка яки югарыдан тубэнгэ селкену, сел-кенеп тору. Мостафа чикмэннэн борынын чыгарып карады, унбиш саженьнар читтэ буран эчендэ кое сиртмэсе салынып чайкалып тора. Ш. Камал. Яшен яктысында кечле дулкыннар арасында йомычка шикелле кызганыч чайкалган кеймэ куренде. Г. Го- | бэй. II сейл. Жилфердэу. Ядрэ челтэрлэгэн ал бай-раклар Мэцгелек м;ыр булып чайкала. Ш. Маниур. ,
2.	[Жилдэн] тибрэну, дулкынлану (дингез, иген басуы Ь. б.). Чайкалды алтын басулар, Киц сулап дицгез сыман. Э. Исхак. Шаулый урманнар, чайкала дицгез, Чайкала дицгез, чакырып хезмэткэ. Р. Ишморат. Бакчада ара-тирэ куак башлары чайкалып киткэли, кай яктадыр яшен яшьнэп куя. Г. Бэширов. || Кузгалып кую, хэрэкэткэ килу (берэр теркем । турында). Халык дулкыны ораторга таба чайкалды. I И. Гази. Бервакыт этлэр тутырган читлекле арба-ныц кузгалуына бу этлэр чайкалып. бер якка авы-шып киттелэр. М. Гафури.
3.	диал. к. чайпалу. Э чишмэ, чайкалып. ярларга ташлана. Урынында тик кейгэн кап-кара таш кала. М. Жэлил.
4.	Бер яктан икенче якка янтаю, кыйшаеп-кый-шаеп киту, ава язу (хэлсез, авыру Ь. б. ш. кеше турында). Экрен генэ атлап. чайкала-чайкала Сэхип-эцамал керэ Ьэм карана-карана утыра. А. Эхмэт. Поезд барышына салмак кына чайкала-чайкала утырганда минем башымда бер генэ уй йери. И. Гази.
5.	куч. Икелэну, икелэнеп тору; шеЬбэлэну, шик-лэну. Эсер Давыт Урманов реакция вакытында эле
ЧАИ
401
'ЧАК
толстойчылык, эле философ ницшечылык якларына авып чайкала. Г. ИбраЬимов. Баштарак Тимери дэ. юл буендагы ялгыз эремдэй, озак чайкалды. Г. Бэ-шировй
ЧАЙКАЛЫШ и. куч. Икелэну, шиклэну хэле, ике-лэнучэнлек. Узе революциядэн куркып, шул ук вакытта патшаны революция белэн куркытучы либерале буржуазия арасындагы оппозицией чайка-лышларны да царизм Дума м;ыю юлы белэн бете-рергэ телэде. КПСС тарихы.
ЧАЙКАУ I ф. 1. Юыла торган эйбернен керен, пычрагын, сабынын бетерер ечен чиста суга батырып бер яктан икенче якка йерту, юу. Агым суда, тар басмада. Керлэр чайкый Сам;идэ. Жыр. Керлэрен чайкап бетергэч, Габдулла аларны кэрзингэ туты-рып. ярга менгезеп куйган. Э. Фэйзи.
2. Дезинфекциялэу, чистарту яки дэвалау максаты белэн юу (мэсэлэн, авызны). [Хэлфэлэр] берэм-берэм авызларын чайкадылар да. кулъяулыкларын алып. авызларын серттелэр. М. Гафури.
ЧАЙКАУ И ф. 1. Гажэплэну, риза булуны, хуп-лауны Ь. б. ш. белдереп башны беркадэр тубэн игэлэу яки як-якка селкету. Бригадир----куанычлы
бер гаэцэпсену белэн башын чайкап куйды. Г. Бэширов. Уз гомерендэ эллэ никадэр, эллэ ни терле nqu-наятьлэр ачкан зур тээ^рибэле милиционер да. шаккатып, гел башын чайкап торды. Г. Гобэй. II Тигез рэвештэ салмак кына югарыдан тубэнгэ сел-ку, хэрэкэт иттеру (башны). Нэкъ шул вакыт юл естендэ. еракта, авылга таба кайтып килуче чана-лы кеше куренде: аныц аты, башын чайкый-чайкый. экрен генэ юырта иде. И. Гази.
2. Нэрсэне дэ булса Ьавада хэрэкэт иттеру, бер яктан икенче якка йерту; селку, болгау. Шэрэфи агай. фонарен чайкый-чайкый. узенец кечкенэ генэ гаилэсе янына. тачкачылар баракка юнэлделэр. 111. Камал. [Тимеркук] Чуклар тагылган Ялларын чайкый, бстендэ кояш Нурлары балкый. 3. Мансур.
ЧАЙПАЛДЫРУ ф. к. чайпалту. Чилэктэге суны чайпалдыру.
ЧАЙПАЛТУ ф. Савытны кырынайтып, селкетеп яки кая да булса бэреп андагы сыеклыкны бераз туту. Чилэктэге суны чайпалту. □ Чиновник, бер суз дэ эйтмичэ, Искэндэргэ дигэн аракыны аныц битенэ чайпалтты. Г. Гобэй.
ЧАЙПАЛУ ф. Бэрелу, кырынаю, кыйшаю, янтаю аркасында сыеклык бераз тугелу, сирпелу. Чилэктэн су чайпалу. II Чайкалу; чайкалып кая да булса бэрелу. Элегэ тыныч кына агып яткан Себер елгасы кинэт ярдан-ярга чайпалырга. котырынып дулкынла-нырга тотынды. Э. Маликов.
ЧАЙПЫЛУ ф. диал. к. чайпалу. Карт Днепр---Ташлана ул-----Урмэлэп менгэч бетонга,-------Ул
тешэ. ауган батырдай. чайпыяып. Н. Исэнбэт. Алтын кебек соры богдайлары лдил искэндэ торган чай-пылып.а М. Гафури.
ЧАЙРАУ ф. диал. к. жэйрэу. Яшь куаклык тебендэ яп-якты кояш астында бер чайрап ятасы килде аныц. И. Гази. [Ногман;] Поезд китэргэ ике сэгать вакыт калган, э ул рэхэтлэнеп, чайрап йоклап ята. Р. Ильясов.
ЧАК I и. 1. Кеше билгеле бер урында яшэгэн, булган яисэ яшь аралыгына туры килгэн вакыт. Каз канаты ап-ак була. Ир канаты ат була. Чит ил-лэрдэ йергэн чакта Бик сагынган чак була. Жыр. Шушы мамык шэлен урап, шушы пальтосын киеп йергэн куцелле. бэхетле кыз чаклары куцеленнэн узды. Г. Бэширов. Сабый чак истэлеклэре берсе артлы берсе кинокадрлар шикелле тезелеп уттелэр. Г. Гобэй.
2. Нинди дэ булса эш-хэрэкэт башкара торган вакыт, берэр куренеш бара торган вакыт. Майибикэ урамда очраган чакларында да мица куренмэс булып калды. М. Эмир. Бэрбер сею йэм сеелунец .Эх. яра-тасы иде. сеясе. — сеелэсе иде".— дип, хислэр таш-кан чагы була. Г. Кутуй. II Гомумэн вакыт. Мин Петербургка баруымны кезгэ, кымыз эчеп хэллэнгэн чакка кичектермэкче идем. Г. Тукай. Яцгырыи шул чак авылда сигнал тавышы. Ф. Кэрим.
ЧАК II рэв. 1. Кеч-хэл белэн, кечкэ, авырлык белэн, кыенлык белэн.— Станциядэн чыгып бераз кит-кэч тэ, [буран] шундый кутэрелде, куз ачарлык та тугел, улэм дип торам, чак килеп м;иттем. А. Шамов. Ниндидер бер усал суз ычкындырудан чак тые-лып калды ул. Э. Еники.
2. Бераз, беркадэр, азрак; жинелчэ. Буран чак кына басыла, э^ил чак кына экренэя тешкэн кебек. Г. Эпсэлэмов. Илсеяр башын чак кына кутэрде дэ кызыл кузленец кукрэгендэге ука тасмалы медаль-лэргэ карап алды. Г. Гобэй.
3. Нинди дэ булса эш-хэрэкэтнен аз гына башка-рылмый калуын, башкарыла язуын белдерэ. Гайнет-дин агай----яучыны чак куып чыгармады. М. Гафу-
рн. Габдулла алгы якка юынырга чыкты йэм карац-гылы-яктылы булмэнец уртасында еелгэн ниндидер киемнэргэ йэм буктэрлэ гэ чак кына абынып егыл-мады. Э. Фэйзи.
ЧАК III рэв. сейл. 1. Кнемнен берэр кенегэ тегэл туры килуен, таман булуын белдерэ. [Зейрэ;] Эти хикмэтле сандыктан бер кулмэк чыкты, ул сица чак булыр тесле. А. Эхмэт. [Энисе;] Я эле, улым. [<5у костюм] естецэ чакмы икэн? Г. Гобэй.
2. куч. хэб. функ. Чамалы, житеп бетми (мэсэлэн, акылга таман булуны белдерэ). Акылы чак.
О Чак булу — кылган эшлэргэ карата жэза буларак берэр эш-хэрэкэтнен, чаранын урынлы булуы, туры килуе турында. Шулай кирэк иде, бигрэк тэ чак булган узенэ! Сейл. _
ЧАК IV с. диал. Начар. эшэке. Чак эш. Чак кеше.
ЧАКАЛ и. иск. Чул буресе. Чакал улавы.
Ча кал ереге — кыргый кара жимеш.
ЧАККЫЧ и. махе. 1. Кайбер ана бежэклэрдэ (шеп-шэдэ, бал кортында Ь. б.) саклану Ьэм Ьежум иту ечен хезмэт итэ торган агулы ук.
2. Кайбер усемлек яфракларындагы энэ сыман усенте, энэ. Кычыткан чаккычы.
ЧАКЛАК и. диал. 1. Ком Ьэм чуерташ белэн капланган урын, коры елга юлы.
2. Сазлыктагы упкын, сыек баткаклык. Бераз бар-гач. Шэмси ал тэгэрмэчлэре белэн чаклакка килеп кергэн орудие яныннан узды. Г. Бэширов.
ЧАКЛАП рэв. сейл. Улчэп, таман итеп (кием ки-су-тегу турында). [Киемнэр] бар да яцалар. матур-лар. мица чаклап кискэн кебек ятып торалар иде. Г. ИбраЬимов. Малай естендэ баягы иске кием тугел. узенэ чаклап тегелгэн кызылармеецлар киеме. Г. Гобэй.
ЧАКЛЫ бэйл. 1. юн. килеш. суздэн соц. Нинди дэ булса эш-хэрэкэтнен чиген, таралыш даирэсен белдерэ. Кунаклар кайтырга чыкканда, карт ишек алдына чаклы озата чыкты. Ш. Камал. Юрганын башына чаклы ябынып ятты. М. Гафури. II Бер нок-тадан икенче ноктага кадэр булган араны, простран-ствоны белдерэ. Кулдэн башлап авыл киртэсенэ чаклы. □ [Елга] башыннан ахырына чаклы мдылы йэм тигез сулыш белэн ага. М. Жэлнл.
2.	юн. килеш. суздэн соц. Эш-хэрэкэтнен юнэлешен, нэрсэгэ дэ булса якынаюын белдерэ. Хэзер инде бичара яшь Агачны,----ком. туфрак бураны ки-
леп, мдиргэ чаклы бегеп, иелдереп китэ. Г. Тукай.
^6 А-562
ЧАК
402
ЧАК
3.	юн. килеш. суздэн соц. Нинди дэ булса эш-хэлнен, куренешнен вакыт ягыннан чиген, чиклэнуен белдерэ.— Кай кеннэрне бер карацгыдан икенче ка-рацгыга чаклы тимерчелектэ уткэрэм. А. Шамов. II Берэр нэрсэдэн элек, алда булган эш-хэлне белдерэ. Бу факт революциягэ чаклы булган татар милли культурасыныц барышын ацлау ечен бик мейим урын тота. М. Жэлил.
4.	юн. килеш. суздэн соц. Саннар белэн килгэндэ, нэрсэнен дэ булса мнкъдар чнген белдерэ. Ун сумга чаклы.
5.	юн. килеш. суздэн соц. Нэрсэне дэ булса тулысынча эченэ алуны белдерэ: бетенлэй, тулысынча, барысын да. Нури карттан бетен эшнец вагы-тея-генэ чаклы сейлэтмэкче була. М. Гафури. [Билал: Фэридэсенэ чаклы бит шуныц чабуына ябышып йери. К. Тинчурин.
6.	юн. килеш. суздэн соц. Берэр нэрсэ башкару, утэунен сонгы дэрэжэсен белдерэ.— Кызы, килеп. са-моварларына чаклы куеп йери бит! М. Фэйзи.
7.	Эш-хэрэкэтнен башкарылу-утэлу интенсивлы-гын, кечлелеген белдерэ.— Тын алсац. эчкэ ялкын керэ.— шул чаклы киптек. Г. ИбраЬимов. Кайсы тел бистэсенец шул чаклы сузе кубэйгэн соц? М. Эмир. II Берэр затта яки предметта нинди дэ булса сыйфат, узлек, узенчэлекнен югары дэрэжэсен белдерэ. Каян килгэн аларга бу чаклы саф, кечле йэм матур тавыш? Г. Гали. II Хис-тойгыларнын кечлелеген белдерэ. Ник яшьлекнец тойгылары Тирэн бу чаклы?! Ф. Кэрим. [Кызылармеец:] Учем шул чаклы куп. иптэш командир, бетен гарнизоннары беруземэ дэ аз булыр кебек. Г. Гобэй.
8.	Кулэм яки микъдар-чама ягыннан чагыштыру-тинлэштеруне белдерэ. Кэядэ оясы чаклы гына ейлэр, стеналары балчыктан, тэрэзэлэренец ватылган ел-гелэренэ иске мендэрлэр тыгып куйганнар. Ф. Хесни. [Лэлэ] кен-тен мактана: .Мин зур инде устем, —ди. — Минем чаклы зур булып усэ алмый йичкем".— ди. 3. Мансур.
9.	Кайбер сыйфат фнгыльлэр белэн килгэндэ, мем-кннлек чиген белдерэ. Булдыра алган чаклы. Кул-дан килгэн чаклы.
ЧАКЛЫК I и. сейл. Акылга сайрак булу, ан-акыл чамалы булу; акыл житеп бетмэу. Картлык—чаклык. Мэкаль.
ЧАКЛЫК II и. диал. Начарлык, эшэкелек. Эшнец чаклыгы.
ЧАКМА и. 1. Чакматашны чагып ут (очкын) алу ечен каты таш яки корыч кисэге. Батыр, чакмасыны алып чагып, бик шэплэп ут якты. М. Гафурн. Эбел-харис чакма чага,------гелт итеп ут кабына.
Н. Исэнбэт. II сейл. Ату коралында патронный капсюлей вата торган ударннкнын бер кисэге; русчасы: •боёк. Шул чакта ялгыш тартылып киткэн курок ычкынып чакманы капсюльгэ бэрде. Г. Гобэй.
2.	сейл. Чакматаш белэн ата торган мылтыкнын йозагы. Шул вакытта аучы куреп бу урдэкне, Мыл-тыгыныц чакмасына кулын куйды. Ак юл. Дары белэн атыла торган ау мылтыгы авызы белэн куккэ карап тора: аз гына кутэрелгэн чакмалары астыннан елтырап куренгэн сары пистоннары аныц йэр ихтималны куздэ тотып эзерлэнгэн, [корылган] икэнлеген белгезэлэр. М. Галэу.
Чакма мамыгы — чакма чакканда кабынып китэ торган яндырылгаи мамык, чупрэк-чапрак, филтэ. Чакма савыты — чакма мамыгы Ьэм чакматаш салып йертэ торган савыт (гадэттэ калайдан ясалган була).
ЧАКМА ЛЫ с. Чакматашлы, чакматаш ярдэмендэ дарыны яндырып ата торган. Быел исэ, карт парти-.занныц чакмалы мылтыгыннан чехолын салдырган
кебек, ядицсэлэрне яцадан сутэргэ, ураклардан кат-лы-катлр тузаннарны сертеп. колхозга хезмэт иттерергэ туры килде. Г. Бэширов. Кораллар буле-гендэ — чакмалы пистолетлар, хэнлдэрлэр. Каз. утл.
ЧАКМАТАШ и. Элек ут табу ечен, хэзер керамика, пыяла производствосында Ь. б. ш. кулланыла торган бик каты таш, минерал, кремень. [Галим] бу чакматаш кыйпылчыклары борынгы кешелэрнец ко-раллары булырга тиеш-----дигэн уйга килэ. Табнг.
буйс. юл. || с. мэгъ. Шундый таштан ясалган. Чакматаш кораллар.
ЧАКМАТАШЛЫ с. Чакматаш ярдэмендэ эшли торган. Чакматашлы мылтык. Чакматашлы зажигалка. □ Полтава сугышы алдыннан гына рус армиясе чакматашлы — бэрмэ замок йэм штык куелган яца, яхшы мылтыклар белэн коралландырыла. СССР та-рнхы.
ЧАКРЫМ и. Метрик система кертелгэнче кулла-нылган, 1,06 км га тигез булган озынлык улчэве. Фатыйма бикэнец туган-ускэн каласы болардан ил-ле генэ чакрым ядирдэ. Г. ИбраЬимов.
Чакрым баганасы — 1) ераклыкны чакрым нсэбе белэн курсэту ечен юл буена утыртылган багана. Авып ята чакрым баганасы, Алмагачлар ядиргэ иел-гэн. Э. Ерикэй; 2) куч. шаяр. бик озын кеше турында. Чакрым башыннан (исэбениэн)—чакрым исэбе белэн билгелэнэ торган. Чакрым исэбеннэн тулэу.
ЧАКРЫМЛАП рэв. 1. Чакрым исэбе белэн, чак-рымнар белэн. Чакрымлап исэплэу.ЕД Буген бер ка-рыш чигенсэлзр, иртэгесен чакрымлап йеядум итте-лэр. Г. Гобэй.
2.	Алда килгэн сан чамасында дигэн мэгъиэне белдерэ. Тенлэ егерме биш чакрымлап ядир йергэн ядэяуле кызылармеецлар нык арыганнар. Ш. Усманов.
ЧАКРЫМЛЫК с. Алда килгэн сан кадэр чакрым озынлыгындагы, ераклыгындагы. Шулай да бер чак-рымлык невод арканы чыгып ядиткэнче. ике сэгать-лэп эшсез торуныц рэсмилэшу кадэресе дэ зарарсыз иде. Ш. Камал.
ЧАКТА бэйл. функ. 1. Нинди дэ булса эш-хэл утэлгэн вакытта башка бер вакыйганын, куренешнен булуын, эш-хэрэкэтнен башкарылуын белдерэ. Казан университетында укыган чакта мин ядэмэгать эше буенча Елга аръягы эшчелэре арасында йердем. Г. Кутуй. Тегермэн тавы артыннан тугэрэк ай килеп чыккан чакта аларныц кичке ашлары елгермэ-гэн иде эле. И. Гази.
2.	Кешенен берэр халэте, яшь узенчэлеге белэн бэйлэнгэн вакытны белдеру ечен кулланыла. Кечкенэ чакта. □ [Бабай:] Минем уземдэ яшь чакта андый эшлэр була торган иде. М. Гафури.
3.	Сыйфатлардан яки хэбэрлек сузлэрдэн сон килеп, алар тэгъбир иткэн хэл-куренеш вакытын белдерэ. Эшлэгэнсец инде син кулда кечец бар чакта. М. Жэлил. Кайбер иптэш кешелэр маневрга О с тэн генэ келеп карыйлар, Яшеренергэ кирэк чакта Дше-ренмилэр, Уен итеп кенэ саныйлар. h. Такташ.
4.	Кешеиен берэр урында, эштэ яисэ оешмада булу яки эшлэу чорын белдерэ. Авылда чакта ул урта хэллелэрдэн санала иде. Г. Эпсэлэмов. Бу кладовщик чакта колхоз амбарларыннан бик куп бал югалган иде. Г. Гобэй.
5.	Бу, шул, ул. теге Ь. б. ш. алмашлыклар белэн килеп, эш-хэрэкэтнен, хэлнен контекстта шул алмашлыклар белдергэн вакыт аралыгына туры килуен ан-лата. Ул чакта Мохтар Нэгыймэ карчык квартира-сында Сафин белэн бер булмэ алып тора иделэр. Ш. Камал. Теге чакта ук аныц Форштадтагы бул-мэсен берничэ тапкыр тентеделэр. К. Нэжми.
ЧАК
403
ЧАЛ
ЧАК-ЧАК рэв. к. чак II (1—3 мэгъ.)- Рэуфэ, куз яшьлэрен чак-чак тыеп, сыерларга башак бутап бирде. А. Шамов.
ЧАК-ЧОК аваз ияр. Ат тоягы, пуля h. б. каты нэрсэгэ бэрелгэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Дага чак-чок килэ.
ЧАКЫЛДАУ ф. Нинди дэ булса каты нэрсэгэ берэр нэреэ (металл металлга яки ташка) бэрелеп, езек-езек кыска авазлар чыгару. Коридорда конвойчылар-ныц дагалы итеклэре чакылдый башлады. Каз. утл.
ЧАКЫРГЫЧ: чакыргыч аппарат физ.— чакыру ечен хезмэт нтэ торган аппарат; русчасы: вызывной аппарат.
ЧАКЫРТУ ф. 1. Берэр кеше яки язу, хат h. б. аша кемгэ дэ булса уз янына килергэ кушу; китерту. — Капитан генерал яныннан кайткач та Фридман белэн мине чакырткан икэн. Э. Айдар. I] Нинди дэ булса урынга (кинэшмэгэ, жыелышка h. б. ш.) килергэ кушу; чакырып китерту. Полковник Шахов-ский барлык офицерларны хэрби комитетныц ашыгыч утырышына чакыртып, казармаларда дневаль-ныйлар белэн ефрейторлар гына калганлыктан, сол-датларга берэу дэ комачауламады. К. Нэжми.— Ул да тугел, тенлэ белэн барыбызны да полк штабына чакыр тып алдылар. И. Гази.
2. Хат, язу h. б. аша узенен янына торырга, яшэр-гэ чакыртып алдыру, китерту. Госман карт та, шахтага Насрый белэн бер елда килеп, ярты ел торганнан соц хатынын чакырткан иде. Ш. Камал.
ЧАКЫРУ ф. 1. Тавыш якн ишарэ белэн килергэ, якынаерга тэкъдим нту, copay, кушу. Хэят карточ-каны китап эченэ салды да узеннэн ерак тугел бер эцирдэ кояшка кызынып ята торган мэче „Васька"-сын чакырырга тотынды. Ф. Эмирхан. Кутэрелеп караса, аскы тэрэзэлэрнец берсендэ Дускаев узе кул изэп аны чакырып тора иде. Э. Еники.
2.	Берэр урынга, жиргэ нинди дэ булса максат белэн килергэ тэкъдим нту, утену, copay, кушу. Айсылу аца хэзер ук Сэйфи белэн бригадирларны чакырырга кушты. Г. Бэширов. || Кунакка килергэ кушу, утену, copay.— Туры Биремэк;ан аксакалга туктап, Сарсымбай сине кунакка чакырды, диген. Г. ИбраЬимов. Туйны ул бик киц Ьэм мул итеп хэ-зерлэде, тирэ-юньдэге дусларын. таныш-белешлэрен чакырды. А. Шамов.
3.	Нинди дэ булса эш-хэрэкэт башкарырга, берэр эштэ катнашырга тэкъдим иту, утену, copay. Хэлим, сикереп тешкэннэн бирле, ярдэмгэ кешелэр чакырып бертуктаусыз кычкырды. Г. Гобэй. [Гайни:] Казанда гакытта кызлар э^ыенына гармун уйнарга дип ча-кыралар иде. Г. Камал. || Нинди дэ булса эш башкарырга кеше алу, яллау. Заводка яца инженер чакыру. II Берэр эшкэ кушылырга, берэр нэрсэгэ нинди дэ булса эш белэн жавап бирергэ тэкъдим иту. Социалисток ярышка чакыру.
4.	Нинди дэ булса эш башкарырга жилкендеру, нинди дэ булса эшкэ кузгату. Безнец партия Ьэм хвкумэт совет язучылары ечен иц яхшы шартлар тудырып. аларны беек тарихи эшкэ чакырды. М. Жэлил. Быргы уйнап безне ил чакырды. Без кушылдык керэш э^ырына. Э. Ерикэй.
5.	Кемнец дэ булса уз-узен билгеле бер тэртиптэ тотуын яисэ берэр терле эш йертуен талэп иту; кем-гз дэ булса шуны тэкъдим иту. Уяулыкка чакыру. П[Артамонов:] Гражданнар, тэртипкэ чакырам! Иптэш Биктимиров, дэвам итегез. Т. Гыйззэт.
6.	Нинди дэ булса вазнфа утэргэ тарту; хэрби хезмэткэ алу.— Мин инде ж;иткэн егет булдым, ме-ш берничэ елдан патша хезмэтенэ чакырырлар. Г. ИбраЬимов.
7.	и. мэгъ. сейл. к. чакыру кэгазе. Иртэн бетен авыл тагын ду купты. Бик куплэргэ чакыру килгэн иде инде. А. Гыйлэжев.
Чакырып алу — 1) берэр кешене нинди дэ булса ым, ишарэ Ь. б. белэн чакырып уз янына китеру; берэр урынга яки берэр эш башкарырга утенеп, сорап китеру. Беркенне эшчелэр тешке ашка туктагач. комсомол ячейкасы секретаре Кадыйрны уз булмэсе-нэ чакырып алды. А. Алиш; 2) нинди дэ булса эш урынын ташларга тэкъдим иту, мэжбур иту; эш урыныннан алып кире кайтару. Илчене чакырып алу. Чакыру кэгазе (язуы) — кая да булса рэсми чакырып язылган кэгазь.— Башта кертми тордылар. дл-лэ ниткэн чакыру кэгазе сорыйлар. К. Нэжми.
ЧАКЫРУЛЫ с. 1. Чакырылган, чакыру алган. [Якуб:] Мин чакырулы,------председатель янына.
И. Гази. [Бикэ:] Буген безнеке дэ Сафалардан чакырулы, бездэ дэ аулак ей. Г. Рэхим.
2.	Махсус чакырылган кунаклар булган (мэжлес, кичэ турында). Чакырулы аш мээцлесе.
ЧАКЫРЫЛЫШ и. Нинди дэ булса коллегиаль ор-ганга бер сайлауда сайланган вэкиллэр жыелышы. Верховный Советныц беренче чакырылыш сессиясе.
ЧАЛ с. 1. Уз тесен югалту еэбэпле, акка эйлэн-гэн, кемеш тесле (мэсэлэн, чэч). Чал чэчле, карчыга борынлы, бетен хэрэкэтеннэн энергия ташып тора торган чын мэгънэсендэ хэрби кеше Свлэймановны [Глущенко] естэл янына чакырды. И. Гази.— Син гармонь уйнаганда, уракчы м^ицгилэр, тырмачы малайлар, чал сакаллы бабайлар килэчэкнец якты кен-нэре турында, узлэренец этилэре. ирлэре, уллары белэн исэн-сау курешэчэк бэхетле кеннэре турында уйласыннар. Г. Бэширов. II Уз тесен югалту еэбэпле, ак тескэ эйлэнгэн чэчле, агарган чэчле. Суд алдында чэче кемешлэнгэн Чал бер карчык, яшьле кузлэрен Сертэ-сертэ. залныц йерэгенэ Каннар белэн яза суз-лэрен. h. Такташ. Сталинград туфрагына Баса чал ана. Г. Хужиев.
2.	диал. к. бурлы. Гайнулла ямщикныц сеяр аты Берсе генэ туры, берсе чал. Бэет.
3.	и. мэгъ. Тесе узгэрудэн чэчтэ, сакалда барлыкка килэ торган ак тес; шулай ак тескэ кергэн чэч, сака л. Чал тешэ башлаган куе коцгырт чэчле бу кеше кен яктысында бетенлэй башка иде. Г. Эпсэлэмов. Аларныц икэвесе егерме биш яшьлэр тирэсендэ, берсе шактый елкэн, сакалларына чал кергэн, яшь-келт чырайлы, кап-кара зур кузле кеше иде. Ш. Камал.
4.	и. мэгъ. иск. Карт, елкэн, яше зур булган кеше. Чалныц тапкырлы кинаясе мэлдлеснец хушына китте. Г. ИбраЬимов. Акыл авылыннан Кормангу-л$ага Ьэм башка чалларга тирэн ихтирам белдереп. рэхмэт эйтэм. И. Салахов.
5.	куч. шигъ. Карт, борынгы, бик куптэнге, озын тарихлы. Чал Уралда уйный яшь кан, Кукри яшьлек эцырлары. 3. Мансур. Чал Неваныц ярларында Кай-ный дулкыннар. Г. Хужиев.
ЧАЛА рэв. диал. Аралаш. Болыт ала булса, яцгыр чала булыр. Эйтем.
ЧАЛАРУ ф. ©лешчэ яки тулысынча чал тескэ керу, чалга эйлэну (чэч, сакал турында). Мансуров ча-лара башлаган кыска чэчен тиз-тиз генэ тараш-тырды. Г. Бэширов. Шулай да ул. чаларган кашла-рын сикертеп, мица карап елмайды. С. Сабиров.
ЧАЛБАР и. Аякларны Ьэм гэудэнен билгэ кадэр тубэнге елешен каплый торган балаклы ес киеме. дмиржуанныц естендэ хаки френчик, галифе чалбар. аягында хром итеклэр. Ш. Камал. Тесе уцган, берничэ эн;иренэ пехтэ итеп ямау салынган соры кофта, кук чалбар кигэн, сумаладай кара толымна-
26*
ЧАЛ
404
ЧАЛ
рын салындырып э^ибэргэн бер яшусмер кыз — урамга караган фанза ишеген ачты. А. Шамов. II с. мэгъ. Чалбар тегэ торган. Фабриканыц чалбар цехи.
О Чалбар кнсу эвф.— ир баланы сеннэткэ утырту турында эйтелэ.
ЧАЛБАРЛЫ: чалбарлы этэч — тэпилэренэ (тубык-ларына) йон ускэн этэч. Берсе чуар, икенчесе чалбарлы ак этэч двньяларын бетереп сугышалар. С. Рафиков.
ЧАЛБАРЛЫК с. Чалбар ечен ярарлык, чалбар тегу ечен билгелэнгэн. Чалбарлык материал. II и. мэгъ. Чалбар ечен материал.
ЧАЛБАРЧЫ и. Чалбар тегуче, чалбар тегу эше белэн шегыльлэнуче.
ЧА Л ГЫ и. Жинелчэ генэ бегелгэн озын пычак рэвешендэ булып, озын сапка утыртылган, улэн Ьэм иген чабу ечен кулланыла торган авыл хужалыгы ко-ралы. Чалгы тутэсе. Чалгы тупсасы. Чалгы туше. Чалгы чукече. Тырмавычлы чалгы. I I Терле якта чыцгылдатып чалгы янаган, шыелдатып печэн чап-кан, улэн арасында чикерткэлэр сайраган тавышлар ищете лэ башлады. Г. Бэширов.— Мин кичтэн чал-гымны чукен, эзерлэп куйган идем. Г. ИбраЬимов. II с. мэгъ. Чалгы корычыннан ясалган, чалгыдан эшлэнгэн. Карасам, моныц кулында бер утмэс чалгы пычак, ияклэрен, иреннэрен тэмам кискэлэп бетер-гэн. куллары вэ авызы канга буялган. Г. Тукай. Ул, кэгазьгэ язып барасы урынга, кесэсеннэн чалгы пэ-кесен чыгара да шул юкэгач таякны киртеп бара. М. Гали. || куч. шигъ. Улемне аллегории сурэтлэу ечен кулланыла. [Йерэгем кезгесендэ] Бэйлэп атыл-ган халыкныц гэудэсе, Анда тешкэн тол-ятимнэр кайгысы йэм Канечкеч ач улемнец чалгысы. Н. Исэнбэт.
ЧАЛГЫ II и. муз. иск. Музыка коралы. Чалгы чалу.
ЧАЛГЫЧ (ЧАЛГЫЧУТ) и. бот. Эвериэ чэчэклелэр семьялыгыннан кечкенэ сары чэчэкле улэн усемлек; русчасы: гулявник.
ЧАЛГЫЧЫ и. Чалгы белэн печэн, иген чабучы. Печэн есте. Кен кызу. Чалгычылар, элсерэп, тиргэ коеналар. И. Туктар.
Чалгычы уты бот.— к. чалгыч (чалгычут).
ЧАЛДСНН и. Себердэ туып ускэн рус кешесе; Северней теп, жирле кешесе. Сибириядэ Себер муэки-гын чалдон дилэр. Г. Тукай.
ЧА Л ДЫР аваз ияр. к. чалдыр-чолдыр. Чалдыр итеп пыяла ватылу.
ЧАЛДЫРУ ф. Урак, чалгы белэн бер селтэудэ кистеру. Ул арада Зэйнэпбану аякларын киц э^эеп басты да, бер чалдыруда эллэ никадэр алдырып, ура да башлады. Г. Бэширов.
ЧАЛДЫР-чОЛДЫР аваз ияр. Металл эйберлэр бер-беренэ бэрелгэндэ, пыяла ватылганда Ь. б. ш. вакытта барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Низамна-мэ, узенец рамнары. пыялалары, белэн тубэнгэ, таш идэнгэ тешеп, чалдыр-чолдыр ватылып та елгерде. Г. ИбраЬимов. [2ДэуЬэрия:] Кукрэгец тулы. орден да медаль. Йери бир, эйдэ, кукрэк кагып, чалдыр да чолдыр. Р. Ишморат.
ЧА’ЛКА и. Пароходны дебаркадерга бэйлэу ечен аркан, трос. [Шэрипов'.] Паромда боцман да, матрос та калмады. Алардан башка, телэсэк тэ, мемкин тугел, чалка бирергэ дэ кеше юк. С. Сабиров.
ЧАЛКАН рэв. Арка естенэ, аркага, йез белэн юга-рыга карап. Илсеяр кеймэсен шунда борып туктат-ты да, бишмэтен кулэгэгэ эк;эеп. чалкан сузылып ятты. Г. Гобэй. [Мэрьям] эчкэрэк йезеп керэ. зэцгэр куккэ карап су естендэ чалкан ята. М. Маликова.
Чалкан йезу — аркага ятып йезу. [Егоров] кием-нэрен кулына кутэрэ дэ ярты Иделне чалкан йезэ дэ чыга. И. Гази.
О Чалкан салу (салып ташлау) — бэхэстэ, суз ке-рэшендэ жину, жннеп чыгу. [.Роберт] Светлананыц тел кычытуларын бик тиз баса алыр иде. .Бер ут-кененэ элэгеп, менэ Борис шикелле, башым култык астында кысылып калыр дип куркам’, дисэ, теге не чалкан салып ташламас идемени? Э. Касыймов.
ЧАЛЛАНУ ф. сейл. к. чалару. Чэч чаллану.
ЧАЛМА и. Меселманнарда (гадэттэ дин эЬеллэ-рендэ) ирлэрнен башка берничэ кат урап кия торган жинел тукымадан гыйбарэт баш киеме. [Закир, хэзрэтнец] башындагы чалмасын тартып алып, бер чейгэ илтеп элеп куйды. Ф. Эмирхан. Чалма, чапан кигэн башка шэкертлэр, шундый у к китапларны ачып, аныц алдына киезгэ тезлэнделэр. Э . Фэйзи.
Чалма(лы) чэчэк бот.— к. чалмабаш. Паркларда чалма чэчэк, флокслар----кебек купьеллык декора-
тив усемлеклэр устерелэлэр. Ботаника. Далада яз кене----сары. шэмэхэ, зэцгэр ирислар, кызгылт са-
ры утчэчэклэр, аннары карасу кызыл чалма чэчэклэр чэчэк ата. СССР физ. геогр. Ике ягына да чалмалы чэчэклэр ускэн тар гына юлдан ул тиз генэ утте. Г. Эпсэлэмов.
ЧАЛМАБАШ и. бот. Казаякчалар семьялыгыннан жете кызыл, алсу яки ак эре чэчэкле декоратив улэн усемлек; русчасы: пион.
ЧАЛМАЛАНУ ф. Чалма рэвешен алу, чалма рэве-шенэ кнлу; жэенкелэну. Ж,ил исеп киткэндэ йомшак яфраклары белэн инде чалмаланган тенбоекларны сирпеп-сирпеп ала. Г. Гобэй.
ЧАЛМАЛЫ с. Чалмасы булган, чалма кигэн. Сэхэу. авыр чалмалы башын тубэннэн эйлэндереп. артына борылды. М. Эмир. II и. мэгъ. сейл. Ислам дине эЬеле, рухани; мулла-меэзин. Чалмалылар безнец якка килэ башладылар. М. Гафури. Карасак, тыкрыктан биш-алты чалмалы килеп чыкты. Г. Бэширов.
Чалмалы гел бот.— ак, кызыл яки ал чэчэк ата торган бакча геле; русчасы: маргаритка. Чалмалы песнэк зоол.— чыпчыксыманнар отрядыннан бурекле сайрар кош (песнэкнен бер тере).
О Чалмалы баш ирон.— сургуч белэн печатьлэи-гэн шешэдэге аракы, хэмер. [Самат] ике кесэсеннэн ике бетенне алып утырта. [Хэсэн:] Хуш килдегез. чалмалы башлар. М. Фэйзи. Чалмалы карак — бик оста урлаучы карак, оста карак. Чалмалы карга (козгын) хурл.— сэдака эстэуче мулла яки суфый. Нигэ тулган чалмалы козгын зиярэт естенэ? Г. Тукай. [Шэвэлш] .Кем булсын, шул чалмалы карга инде’. Шэвэли балдызына Хэйдэр мулла белэн булган сейлэшуе турында-----сейлэп курсэтте. С. Ра-
фиков.
ЧАЛМАШТЫРУ ф. сейл. Берсе естенэ икенчесен аркылы китеру, аркылы-торкылы кую (аяк, кул Ь. б.); чалыштыру. Ул аякларын чалмаштырып пролетка-1 га кырынрак яткан. Ф. Эмирхан. Биюлэре исэ Ьичбер кагыйдэгэ салынмаган татарча аяк чалмаштырып сикеренудэн генэ гыйбарэттер. 3. Бэшири.
ЧАЛМАШУ ф. сейл. Аркылы-торкылы килу, берсе икенчесеиэ аркылы килу (аяк, кул, Ь. б.). Караклар да арыйлар. Аяклары чалмаша, берсенец ыштыры сутелеп естерэлэ башлый. Г. Гобэй. Жеп чалма-шып кермэлэнгэн. тейнэлеп [куянныц] муенында киткэн. Н. Исэнбэт.
ЧАЛПАЮ I ф. диал. Тазару, симеру, калынаю. Кыз яхшы эюиргэ тешсэ чалпая. яман эк;иргэ теша картая. Мэкаль.
ЧАЛ
405
ЧАЛ
ЧАЛПАЮ II ф. диал. Янтаю, кыйшаю. Кеймэ чал-паеп киту.
ЧАЛПУ и. Хорафат карашлар буенча: кешедэ жен яки зэхмэт барлыкка китергэн дип саналган, егылып берэр жир авыртудан яки имгэнудэн гыйбарэт авыру.
Чалну салдыру (салу) — хорафат карашлар буенча: кешене чалпудан узенэ бертерле ырым, ешкеру белэн дэвалау. [Хэмди:] чалпу да салдырып. курку-лык та койдырып караган идем, бер дэ файдасы ти-мэде. Г. Камал. [Йосыф;] }Диде чатка эк;иде терле чалпу салдырсац, бернэрсэ дэ булмас, курыкма. Ф. Эмирхаи.
ЧАЛТ I I. аваз ияр. Кинэт сукканда, бэргэндэ янсэ берэр предмет икенче предметка бэрелгэндэ чыккан тавышны белдерэ. [Исерек:] Мин чалт итеп менеп тештем яцагына. Г. Тукай.
2. хэб. функ. сейл. Бик каты итеп сугу, чалтыра-ту. Чалт битенэ.
О Чалт берне — к. чалт I (2 мэгъ.). [Сибгать:] Штигер-----когпырган эт кебек эцикеренеп ескэ
ташланды. Шул чакта, уземне узем белештерми. чалт берне яцагына! М. Гафури. Чалт иттереп — шундый тавыш барлыкка китереп. Гаскэрилэр шома гына. чалт иттереп винтовкаларын .на караул" алдылар. Ш. Камал.
ЧАЛТ II: чалт аяз — бетенлэй аяз, болытсыз (кук йезе, Ьава турында). Чалт аязда болыт юк, чал тэ-кэдэ мегез юк. Табышмак. Кен чалт аяз. haeada бо-лытныц эсэре дэ юк. М. Гали. Чалт иткэн аяз кеи — бетенлэй аяз кен. Икенче кенне теш турында яцгыр туктады. Чалт иткэн аяз кеннэр китте. Э. Касыймов. Чалт якты — бетенлэй якты, бик якты (тен турында). Чалт якты теннэр.
ЧАЛТ-ЧАЛТ аваз ияр. к. чалт-чолт. Болар естенэ чалт-чалт йермэктэ улган сэгать белэн кечерэк кезге, эллэ нинди кугэрченнэр тешергэн яца календарь --ейнец зиннэтен тагы бер кат арттыра-
лар. Г. ИбраЬимов.
ЧАЛТ-ЧОЛТ аваз ияр. Сукканда, бэргэндэ яки берэр эйбер икенче эйбергэ бэрелгэндэ чыккан тавыш-гы белдерэ. [Миргасыйм] тагын беравык саный да чалт-чолт итеп счет теймэлэрен тарткалап куя. М. Шабай. Дулкыннарныц чалт-чолт пристань сте-насына бэрелулэре ишетелеп тора. И. Гази.
ЧАЛТЫР, ЧАЛТЫР-ЧАЛТЫР аваз ияр. к. чалдыр-чолдыр. Чалтыр итеп пыяла ватылып тешу.СДЗа-кир йегереп булмэ ишегеннэн кереп китэ, чалтыр-чалтыр итеп пыяла ватылганлыгы ишетелэ. Г. Канал.
ЧАЛТЫРАТУ ф. 1. Берэр металл эйберне икенче металл эйбергэ бэреп узенэ бертерле тавыш барлыкка китеру. [Хеснетдин]. озын саплы лейка белэн чалтырата-чалтырата, былтырдан калып сасыган селедка суын ушатка тутыра башлады. Ш. Камал.
2. сейл. Бик каты итеп сугу, бэру (гадэттэ янак-ка). Нэфисэ кинэт туктады, Сэйфинец оятсыз битенэ чалтыратып сугып эцибэрэсе килде. Г. Бэширов.— Берэр нэрсэ чэлдерергэ йери торгансыц эле,— дидем дэ икенче кулым белэн яцагына чалтырат-тым. Ф. Хесни.
ЧАЛТЫРАУ ф. Еерэр пыяла яки металл предмет бер-берсенэ бэрелгэндэ, пыяла ватылганда Ь. б. ш. очракларда узенэ бертерле тавыш барлыкка килу. Тик менэ ирлэргэ дэ, хатыннарга да зур самоварлар I бирелеп, чынаяклар чалтырый башлаган кына. ул I инде тузмэде, бик ялынып Фэтхия эбигэ карады. I Г. ИбраЬимов. Сэлим--йодрыгы белэн пыялага суга,
I пыяла чалтырап коела. М. Фэйзи. || Чишмэ, инешнен I тагышланып агуы турында. Дкында гына бер болак
бар иде, суы салкын! Таштан ташка чалтырап ага. Дэрдмэнд.
ЧАЛТЫР-ЧОЛТЫР аваз. ияр. к. чалдыр-чолдыр.
ЧАЛУ I ф. Сую (кубрэк корбанга суела торган хайван турында эйтелэ). Чалмаган угезгэ казан ас-мыйлар. Мэкаль. Чалдылар корбан кыйлып бу Угез-не. М. Гафури. [Меритлэр] корбан гаетендэ кор-баннарны ишан авылына илтеп чалалар иде. 3. Ьади.
Чалу сеяге — терлекне суйганда муеннын киселэ торган урындагы сеяге.
ЧАЛУ II ф. 1. Бер-берсенэ аркылы кую, аркылы кнтереп кую; берсен икенчесе естенэ кую (аякларны). [Зыя], берэугэ дэ карамыйча, гитараны ала да, сы-нын арткарак ташлап, аякларын чалып, чын музыкант кыяфэте белэн берничэ мэртэбэ тартып куя. Г. ИбраЬимов. Ул аягын чалып, кулларын кушырып утырган. А. Расих.
2. Керэшкэндэ, басып торганда яки атлап, йегереп барганда кемне дэ булса егу ечен анын аягына уз аягынны аркылы кую (гадэттэ аяк чалу тезмэсен-дэ кнлэ). Такта алдында Хэлимне чалып еккан, зур кар йомрысы белэн битенэ бэргэн малай укытучы-ныц кабатлап эйткэнен кетеп тора иде. Г. Гобэй.
3. Бау, каеш, аркан Ь. 6. ш.ны бер як очын тарт-канда элэгеп торырлык итеп уратып алу, бэйлэу. Чалып бэйлэу. II Нэрсэ белэн булса да урау, чорнау. Ул арада----солдат бурегенэ чалма чалган, солдаттан
куелган яшь кенэ полковой мулла да килеп чыкты. М. Гали. {Алар] селге кеби озын бернэрсэ илэ мац-гайларын вэ баш тубэлэрен чорныйлар да. баш артыннан чалып алып, ике очын тез астына кадэр салындырып тешерэлэр. 3. Бэшири.
ЧАЛУ III и. Кышкы юл кырыенын чана читкэ тайпылудан ясалган авыш урыны, бозылган урыны; салу. Их, бу юллар, шыгырдавык кышкы юллар.-----
Чалуларга тешеп тэгэрэмэсэц, урлэреннэн э^итез кутэрелеэц, тиз утэрсец аларны. М. Хужин.
ЧАЛУ IV и. диал. к. чалулык. Карлыгачкай уйна-са, сандугачкай сайраса, Ил ямьнэре б асу лар, чалу-лар шатлана. К. Тинчурин. Теннэр эцитеп, чыклар тешкэч, берни булмаган кебек, Гади арбага утырып чалуга китте егет. С. Баттал.
ЧАЛУ V ф. иск. Уйнау (музыка коралында). Авыл-ларда чыгар кырларга кызлар Чалыр болар курай йэм дэ кубызлар. М. Гафури. Дагстанлы карт ha-ман саз чалып утыра. Ш. Камал. Чиркэслэрнец моц-лы кеен чалды сорнай, Хэсрэт белэн тибрэнде кыл, янды курай. Ф. Бурнаш.
ЧАЛУЛАНУ ф. Чалулар (III) барлыкка килу (кышкы юлда). Чалуланган юл.
ЧАЛУЛАТУ ф. Чалуда (III) кыйшайтып жибэру (чананы). Йерерлэр чана энусгеп, чалулатып, Салкыннан иреннэрен калтырагпып. М. Гафури.
ЧАЛУЛАУ ф. Чалуда (III) кыйшаю, янтаю, кый-шаен киту (чана турында). II куч. Читкэ тайпылу, читкэ киту (мэсэлэн, аяклар). Шулай, авыл естенэ аваз салып. зур урамнан бара торгач, аныц аруны белмэс аягы узенэ дэ сиздермэстэн кинэт чалулый башлый да хуя^асын олы-карысыз аулак урамнарга алып китэ tide. Г. Бэширов.
ЧАЛУЛЫ с. Чалулары булган, авышлангаи (юл турында). Чалулы юл.
ЧАЛУЛЫК и. диал. Печэн чаба торган болынлык, печэн чабыла торган урыи. Франц Иосифовичныц башына печэн кайгысы теште. Ул еяз башкарма ко-митетына* Идел артындагы болыннардан чалулык сорап барды. И. Гази.
ЧАЛЧЫК и. диал. Баткак; сазламык. Чулманныц тебе чалчык, Дрлары кызыл балчык. Жыр.
.ЧАЛ
406
ЧАМ
ЧАЛШАЙТУ ф. 1. Чалышка эйлэндеру, чалыш иту, кыйшайту. Итек укчэсен чалшайту.
2. Табигый булмаган рэвеш биру, кыйшайту (авыз, иренне h. б.). Авызны чалшайту. Иреннэрне чалшайту.
ЧАЛШАЮ ф. 1. Нинди дэ булса яссылыкка карата авыш хэлгэ килу, кыегаю; авышлану, кыйшаю. Бина бераз чалшайган. Г. ИбраЬимов. Шэмгун карт ж;ийазсыз. шэрэ ейнец чалшайган почмакларына, кара стеналарына куз йертеп чыкты. А. Шамов.
2. Ашалып, ышкылып бер якка кыегаю, авышлану (аяк кнеме турында). Майпэрвэз туташ, билгеле, чалшайган укчэле, каткан итек киеп, узенэ исе китеп йергэн Идиятне яратмаган да, яратырга ты-рышып та карамаган. Э. Еники.
3. Табигый булмаган рэвешкэ килу, кыйшаю (авыз, ирен Ь. б.). Мулланыц чалмасы ямыиэйгэн, авызы чалшайган, тавышы тупасланган тесле. М. Гафурн. [Асрау:] Вэли белэн килеп карасалар, абыстайныц авызы да чалшайган. Г. Колэхметов.
ЧАЛЫМ и. Кемгэ дэ булса беркадэр, елешчэ ох-шашлыкнын чагылышы; берэр кешегэ охшауны кур-сэткэн чак сизелерлек сыйфатлар, билгелэр. Мине га-эсдэплэндергэн нэреэ: бу--рэсемдэ кытай халкына
гына хас булган, башка бер халыкта да кабатлан-мый торган ниндидер чалымныц барлыгы иде. А. Шамов. II Кемнен дэ булса тес-кыяфэте. Матвей Яков-лич аларныц барысын диярлек таныды.------Тик бер-
сен, чалымы таныш кебек тоелса да. абайлап эцит-кермэде. Г. Эпсэлэмов. [Карчык:] Куз генэ тимэсен, бик матурайгансыц, йез чалымы белэн нэкъ эниец, нэкъ Фатыйма. И. Газн.
ЧАЛЫНУ I ф. Берэр нэрсэгэ элэгу, элэгеп уралу, чиялэну, тартылу (бау, каеш, аркан Ь. б. ш. турында). [Госман], атларныц чалынып, буылып торулары бар. дип тэ карый. Ф. Хесни. II Уралу, чорналу. [Кари эфэнденец] естендэ киц э^ицле мдеббэ. башында кечкенэ корзинга охшашлы бер нэрсэгэ мисрый итеп чалынган чалма. Ф. Эмирхан.
ЧАЛЫНУ И ф. Куру яки ншету органнарында жи-нелчэ чагылу, шул органнар тарафыннан кабул ителу (гадэттэ „куз“ Ьэм „колак“ сузлэре белэн килэ). Тимер чыбыклар, траншеялар. туздырылган ныгытмалар кузгэ чалына. М. Жэлил. Платформадан чык-кач, яшен яктысында Мортазинныц кузенэ юеш бак-ча буена сыенган кечкенэ генэ автомобиль чалынды. Г. Эпсэлэмов. Кемнэрнецдер пышылдап эйткэннэре колакка чалынды. Г. Бэширов.
ЧАЛЫШ с. 1. Табигый булмаган рэвештэге, кый-шык, кыек; кыйшайган (кайбер эгъзалар турында). Чалыш борын. Чалыш муен.Е^Авызыц чалыш булса, кезгегэ упкэлэмэ. Мэкаль.
2.	Атлаганда аяк очлары эчкэ карап тора торган. Садрый — кечкенэ колаклы, яшькелт кузле, чалыш аяклы. утыз бишлэр чамасындагы бер кеше. Ш. Камал.
3.	сейл. Кыйшык, кыегайган, кыек булган. Тэгъ-зимэ. чалыш урындыкка утырып, мастерныц суз башлавын кетте. А. Расих. II рэв. мэгъ. Кыек, кыйшык. Узлэре хэлсезлэр, гэудэлэрен тота алмыйлар, аяклары кушканны тыцламый. чалыш атлый. Г. ИбраЬимов.
4.	Куз каралары терле юнэлешкэ караган. дгэр дэ яца килгэн шэкертнец йезе килешеез рэвештэ ямьсез, кузе-фэлэне чалыш яки башы зуррак булса, аныц .пэр и" булуына шебйэлэну тагын да арта тешэ. М. Гафури.
Чалыш кезге — уз алдында булган предметный сурэтен бозып куреэтэ торган кезге. Кызлар телэр-телэмэс кенэ егет артыннан булмэгэ атладылар.
лэкин керугэ узлэрен чалыш кезгедэ куреп, котла-ры алынгандай. тиз генэ кире борылдылар. Э. Еники.
О Чалыш аяк — аю турында. [Исхак:] Йокыга ки-тэргэ елгермэгэн аюлар. тайгада азык беткэч. колхоз фермасына .визит" ясадылар. Марково эшлэре эюэнмдал куптардылар. Чалыш аякларныц эзлэре суынды. 9. Маликов. Чалыш килу — эш начарлану, эшнен кее киту, эш бозылу турыида. Хивалылар — буш вэ юк нэреэлэргэ бик ышаналар, бер эш чалыш килсэ, фэлэн эулия рухына дип нэзер эйтэлэр. Шура.
ЧАЛЫШАЙТУ ф. к. чалшайту.— Бирегез, укып карыйк,— диде Вэли, хатка урелеп.--Аннан авы-
зын чалышайта тешеп, уц азау тешен суырып куйды. А. Расих.
ЧАЛЫШАЮ ф. к. чалшаю. Шахтерлар казарма-сы искереп, чалышаеп беткэн. И. Туктар. [МаНирэ-нец] аяклары, яца тэпи киткэн сабыйныкы кебек, як-якка чалышайды, бер аягындагы чацгысы. ычкы-нып, аска шуды, кыз узе дэ мэтэлеп китте. Ф. Хесни.
ЧАЛЫШЛАНДЫРУ ф. к. чалшайту.
ЧАЛЫШЛАНУ ф. к. чалшаю.
ЧАЛЫШЛЫК и. Чалыш булу, кыйшык булу. Ишекнец чалышлыгы.
ЧАЛЫШМА с. мат. Бер яссылыкта ятмаган Ьэм кисешми торган (сызыклар турында). Чалышма туры-лар.
ЧАЛЫШТЫРУ ф. Берсен икенчесе естенэ аркылы кую, берсен нкенчесенэ аркылы китеру. Аякларны чалыштырып утыру. □ Юнэлешне чалыштырып ат-кан мортирка снарядлары тешеп ярылдылар. А. Та-Ьиров. Ул эскэмиядэн э^иргэ э^итмэгэн аякларын бер-берсенэ чалыштырды. Г. Бакиров.
Чалыштырып бэйлэу — бау. каеш, аркан Ь. б. ш. ны бер очыннан тартканда чишелмичэ элэгеп торырлык итеп бэйлэу. Элмэклэп бэйлэунец дэ. чалыштырып бэйлэунец дэ нэреэ икэнен яхшы белэбез. Г. Галиев. Чалыштырып чэчу махе.— рэтлэрне бер-берсенэ туры почмак ясап кисештереп чэчу. [Нэфисэ:] Аны, Газиз ейрэткэнчэ. чалыштырып чэчэргэ уйлыйм Г. Бэширов.
ЧАЛЫШ-ПОЛЫШ с. сейл. к. чалыш-чолыш.
ЧАЛЫШУ ф. иск. 1. Урт. юн. к. чалу I.
2.	куч. Тырышу, кеч салу. Тырыштык без, бу журнал чен чалыштык. Г. Тукай.
ЧАЛЫШ-ЧОЛЫШ с. Кыйшык-мыйшык, терле юнэлештэ, туры тугел. Бу кэгазь кисэгендэ чалыш-чолыш чэчелгэн зэцгэрсу хэрефлэрне мдентеклэбрэк жый-наштырып Караганда, моныц губерна мэгариф буле-геннэн чыккан бер .мандат" икэнлеген ацларга мемкин иде. Ш. Камал. Гатаулла моца каршы чалыш-чолыш тезелгэн урта тешлэрен шыгырдатып алды да уц кулыныц имэн бармагын селкетте. К. Нэжми.
ЧАМ и. иск. Чыршы. [Г. Ибрайимов] кузлэрен тауларга, чам агачлары усеп утырган якка тебэ-гэн дэ уйга чумган. Г. ИбраЬимов турында истэлек-лэр.
ЧАМА и. 1. Якынча исэп-хисап. Так. ни булса I була, чама чамага туры килми, мунча саласы урында эцэй саен котырып эрекмэн усэ, мунча дигэнец исэ Наман да юк иде. Г. Бэширов. II Берэр нэреэнен, куренешнен, эш-хэрэкэтнен гомуми хэле, торышы. Селеп килгэн ит табакныц тебендэ генэ калгач, эшнец чамасын сизуче Жылкычы ата иц элек узе ин-сафка килде. Г. ИбраЬимов. [Жуков:] Башта ---ачык белик эшнец чамасын. Ш. Маннур.
2.	Нэреэнен дэ булса билгеле бер нормасы, чиге. Аннары болай торуыныц да бер чамасы булуын абайлап алды булса кирэк, бер карчыкка. бер аныц
ЧАМ
407
ЧАМ
кызына — мич буенда биялэй бэйлэп утырган Миц-сылуга карады. Г. Минский. [Гвлэндэм:] Кандырга су тутыра башласац, чамадан чыгып китэсец. К. Тинчурин.
3.	Нэрсэнен дэ булса якынча зурлыгы, кулэме. Эйфель [башнясы] биеклеге турында тулырак картина алыр ечен. деньяныц башка берничэ биек дип саналган нокталарын курсэтергэ. чамаларын эйтергэ кирэк. Г. Гали. Бэдри юка гына иттереп Шэрифкэ кисеп биргэч, икмэкнец чамасын карап белгэч. бик юка йэм кыек итеп кисеп Ходайбирдегэ бирде. М. Гафурн.
4.	Берэр затнын эш-хэрэкэт башкарырга сэлэте. [Хэлим:] Мэгъсум белэн мин бер чама инде. э Фазыл мине дэ чея ала торгандыр эле. Г. Гобэй. [Чабышта бер-ике чакрым э^ирне барыбыз да тигез килдек дип зйтерлек.----Бер-беребезнец чамасын тарттык,
йомшак якларны капшадык. Ф. Хеснн. II Мемкинлек, хэл. Куптэнге тээцрибэсе белэн буген [буфетчы] бу груйныц котырачагын, котырырлык чамалары бар-лыгын сизде. Г. Ибрайимов.
5.	Телэк, уй, ннят. [Мохтар:] Гайфуллин дэ за-рарсыз кеше куренэ. Ацардан эйбэтлэп файдаланыр-га мемкин булыр дип уйлыйм.-----Ул кешенец бе-
тенлэй авышырга чамасы юк тугел. Ш. Камал. [Мужа] курэ: Х^ицгинец бер дэ уйнар чамасы юк. Н. Исэнбэт.
6.	бэйл. функ. чама(сын)да. 1) берэр нэрсэнен, 5ш-куренешнен якн затнын якынча зурлыгын, микъдарын, санын, озынлыгыи h. б. белдеру ечен кулланыла. Ярты пот чамасында. Биш километр чама-сында; 2) яшьне якынча белдеру ечен кулланыла. Урта буйлы. зэцгэр кузле.--илле яшьлэр чамасын-
да бер кеше иде. Ш. Мехэммэдев; 3) ннндн дэ булса 5ш-хэрэкэтнен якынча башкарылу вакытын белдерэ. Иртэ сэгать уннар чамасында уяндык. Г. Ибрайимов.
7.	бэйл. функ. чамасы. 1) к. чама(сын)да. Мээн;-лестэ йез илле чамасы кеше бар иде. Г. Тукай. Башки ия тешеп. бекрэеп, берничэ пот чамасы балчык-ны кутэреп йеруе башта бик авыр тоелды. М. Гафури; 2) нэрсэнен дэ булса вакыт ягыннан якынча дгвамлылыгын белдерэ. Ул кыз заводка каяндыр килеп кереп, дурт-биш айлар чамасы эшлэде дэ кинэт »к булды. А. Шамов. Моннан соц бер ай чамасы еакыт узды. Э. Фэйзи.
8.	кер. суз. функ. чамасы. Кебек, шикелле; ахры, мегаеи. [Иаюм:] Менэ монда бик эшэке кагылма калган. Бераз тезэтергэ кирэк булыр, чамасы. Ш. Камал. Монда без ашый белерлек ашларны бетенлэй пешермилэр, чамасы. М. Галэу.
0 Чама белэн — якынча, тегэл улчэмичэ. [Бабай:] Чама белэн генэ эйткэндэ, хэзер мица 65—70 яшь-лгр булырга кирэк. М. Гали. Чамадан тыш — 1) нинди дэ булса нормадан, чиктэн, эштэн h. б. артыграк, цбрэк. Башка вакыт булса. ул----Мариянец чыт-
ыклылыгы, булачак киявенец чамадан тыш озын-иаы турысында уйламый гына уздырмас иде. Ф. Эмирхан. Болай да чамадан тыш тулы Мэйсэрэ р семдэ тагы да тулырак булып чыккан иде. Г. Го-бэй; 2) бигрэк тэ, артык, бик нык. Халык Сибгать ибзыйныц чамадан тыш юмартланып китуенэ кэеф-инеп келеп эедибэрде. А. Шамов. Атасыныц болай чамадан тыш ягымлыланып китуе аны тынгысыз-ип узды. Г. Бэшнров. чама чамага туры килмэу — берэр уйланган нэрсэнен реаль чынбарлыкка туры илмэве турында. Чама чамадан ерак китмэу — исэп барып чыгу, уйлаганча булу. Сентябрьдэ кипы, язгы сабанга кайтып экритэрмен, насыйп бул-
са. дигэн идем. Чама чамадан ерак китмэде. Г. ИбраЬимов.
ЧАМАЛАУ ф. 1. Нэрсэнен дэ булса кулэмен, микъдарын, авырлыгын, озынлыгыи Ь. б. ш. якынча билгелэу. [Булмэдэ] берничэ мец терле китап бар-лыгын чамаларга мемкин иде. Ф. Эмирхан. Тэмрри-бэле заготзерно эшчесе аларныц Кэркайсындагы ашлыкныц улчэвен чамалап. кырык сигезгэ тапкырла-ды. Г. Гобэй.
2.	Якынча анлау, тешену; якынча белу, снземлэу'. Инде хэзер аныц шактый алэцыган кыяфэтенэ карап. байтак ерак эирирлэрдэн йереп кайтканлыгын чамалады. Ш. Камал. Шэйхетдинов обстановканы бик тиз чамалап алды. А. Шамов. || Уйлау, уйлап карау. Чамалап эйтте ул моны. Шундый куркыныч минутларда Вэсилэ исеме ишетелу мине бераз йом-шартмасмы дип эйтте. Ф. Хесни.
3.	Телэк булу, исэп тоту, ниятлэну. Инде хэзер сыра заводына Керергэ дип йерим чамалап. М. Жэлил. Селэйманов. Нургалинец юри ансат кына котылырга чамалавын куреп, юка иреннэренец чите белэн генэ елмаеп куйды. Э. Еникн.
4.	рэв. мэгъ. чамалап. Нормасын белеп, саклап кына, чама белэн. Акчаны чамалап кына тоту.I I [Бэдри] Баягы икмэктэн бик чамалап кына кисеп бирде. М. Гафури. Беренче кеннэн барлык запас чамалап кына тотылган булса, атны дурт айга. ягъни сабан естенэ кадэр утермичэ саклап чыгып була иде. Г. Гобэй.
Чамалап йеру — берэр нэрсэнен килеп чыгуын, башкарылуын мемкин днп санау; емет нту, ышану; кету. Ул Нэфисэдэн нидер кетэ, ниндидер сер эйтэсе бар кебек эцайлы вакытны чамалап йери. Г. Бэширов.
ЧАМАЛЫ рэв. 1. Кечкенэ, аз, бераз гына, зур тугел. [Олаучы:] Бик вакытлы килдегез. Отпуск айла-рыныц иц эйбэт чагы. Багажыц чамалы куренэ. Г. Минский. [Гайнулла:] Йорт-эн;ирецне дэ хатыныц исеменэ кучертергэ кирэк йэм кибеттэге товарыцны да чамалы гына калдыр. Ш. Мехэммэдев.
2.	хэб. функ. Начар, шэптэн тугел. [Гелэ^амал:] Бэхетсез бала булды, ахрысы. Исэн-саулыгы чамалы. курэсец. Ш. Камал. [Харрас:] Безнец ферманыц эшлэре чамалы инде. Медире Гыйлаэк;и карт булгач, ничек ферма рэтле булсын инде. Э. Айдар.
3.	хэб. функ. Кешедэ нинди дэ булса сыйфатныц кимчелекле булуын белдерэ.— Узе чукрак. узе ялкау. акылга да чамалырак булган Мортаза белэн куркы-та. Г. Минский.
4.	хэб. функ. Якынча тин, тигез. [Солтан:] Узе буйга минем чамалы — сигез-тугыздан артык булмас. Г. ИбраЬимов.
ЧАМАН с. диал. Ялкау, иренчэк. Ат чаманына менгэнче. ике табаныца ялын. Мэкаль. Чаман егет дигэнче. Яман егет дисэцче. Мэкаль. Йек авыр. ат та чаман. Н. Думави.
ЧАМАСЫЗ с. 1. Чамадан тыш, чиктэн тыш, чиктэн ашып киткэн (зурлыгы, микъдары, кулэме Ь. б. ягыннан). Бу борынгы чамасыз киц кровать йэм аныц естендэ эле елап. эле бичура йэм ерэклэр белэн саташып ята торган сукыр карт мине куркы-та. Ф. Эмирхан. Чамасыз озын кара мыеклы итекче кечкенэ естэле, кун тепле урындыгы. калыплары йэм бер бэйлэм иске ботинкалары белэн чоланга урнашты. Э. Еники. | рэв. мэгъ. Шулай дикъкать белэн эшлэгэнгэ, ускэн ашлыклары чамасыз. М. Гафури. Ометбаев шулай дип эйтеп бетеругэ, кинэт белэ-гендэге э^эрэхэтенэ берьюлы чамасыз куп инэ кадал-гандай булды. Г. Гобэй.
ЧАМ
408
ЧАП
2. Кече, чагылышы ягыннан зур, бик кечле (хнс-лэр турында). Ул кулларын йодрыклаган, тешлэрен кыскан. э ут шикелле янган кузлэрендэ аныц чама-сыз ачу бар иде. А. Шамов.
ЧАМБЫР и. диал. к. чабыр.
ЧАН и. Зур сыешлык, бик зур мичкэ, куп сыеш-лы зур савыт. Кун эйберлэр эшлэу ечен квас тутырылган зур чаннарда тире эцебеткэннэр. СССР тарихы. Тозланган селедкаларны озын саплы соскычлар белэн чаннардан сезеп чыгара баралар. Ш. Камал.
ЧАНА и. 1. Кыш кенендэ ат жигеп яки трактор белэн йек ташу, кешелэр йерту ечен карда шуа торган ике табанга утыртылган жайланмаларнын гомуми исеме. Артлы чана. Муклэк чана. Терэкле чана. Утын чанасы. Чыпталы чана. □ Лэкин озак барырга туры килмэде, алдагы чанадан Гапсаттар кыч-кырды. И. Газн. Урамныц нэкъ уртасыннан. зур чанага теялеп. никрутлар утеп бара. Г. ИбраЬимов.
2. Кыш кенендэ таудан шуып, бер-беренне тартып уйнау ечен яки кул белэн тартып йек ташу ечен кечкенэ чана. Ниндидер---малай. капкадан чыгып,
чана шуучыларга нэрсэдер кычкыра. Э. Фэйзи. Лэйлэ курчакларга карап Бик кычкырып бер келде, Урам буйлап кичкэ кадэр Чанасын тартып йерде. h. Такташ.
Чана башы — чананын алгы елеше. Тик ямщик-ларныц чана башларына куелган юл азыкларын эцыеп, ейгэ эретергэ алып кереп барган вакытта гына, [Тимербай]---кар ееме естендэ басып тор-
ган Габделкаюмны курде. М. Гали. [Ибрайныц этисе] аршыны белэн кайчысын, бер шакмак акбурын, инэ-сен-эцебен киндер алъяпкычына тереп чана башына бэйли дэ авылларга чыгып китэ. Г. Гобэй. Чана канаты— терэкле чанада башыннан артка таба кннэеп китеп, чананын кинлеген арттыра торган, жинелчэ бегелгэн борыс. Чана мегезе — чана табанынын алдагы бегелгэн елеше. Китапханэ йортына кергэндэ капка баганасына орындырып чана мегезен сындыр-ганыбыз да кэефнец шеребен сутэ алмады. X. Кэрим. Чана сеяге — каз, урдэк Ьэм тавыкнын туш сеяге. Гали мулла, казныц чана сеяген кимергэн килеш: .Шэйэрнец сезнец кебек акыллы кешелэре нэрсэ уй-лыйлар соц?’—диде. Ш. Камал. Чаиа табаны — чанада кардан шуып бара торган, алдан бегелгэн ике юка агач борысныц яки металл буйнын берсе. Тик ай як-тысында чана табаннарыныц эзлэре генэ ак ефэк тасма кебек ялтырап калалар. Г. Эпсэлэмов. Чаиа теше (тырнагы) — чана табанын урэчэлэргэ беркету ечен хезмэт итэ торган кыска гына борысчык-ларнын берсе. Чана юлы тешу — кыш башлангач та юл чана белэн йерерлек хэлгэ килу. Кар яуды, чана юлы теште. М. Гафурн.
О Чана чукмары — бер дэ арттан калмый тагылып йергэн кеше турында эйтелэ; к. дегет чилэге (лагуны).
ЧАНАЧА и. Озын яки зур кулэмле эйберлэрне ку-чергэндэ чанага тагыла торган кыска чаиа; русчасы: подсанки.
ЧАНАЧЫ с. сейл. Чана ясаучы; чана ясау остасы.
ЧАНДЫР с. Ябык, мускулларында мае аз булган. Озын гына буйлы, чандыр гэудэле, чал кергэн эцирэн сакаллы. ягымлы соры кузле Ефим Кузьмич тирэ-як татарлар белэн куп катнашуы аркасында бетенлэй уз кеше булып беткэн. Э. Фэйзи. Бушап калган кезге авыл урамыныц ачы эциле баланыц юка шэлгэ терелгэн чандыр тэнен куырып алгандай булды. Г. Минский. || Ябык гэудэле, ябык тэнле. Каенлык авызында аларны кулларын артка куеп, аякларын аера тешеп басып торган озын. чандыр немец офицеры каршы алды. Э. Еники. Пионерлар арасыннан
шэрэ сыйраклы чандыр гына бер кыз бала кутэрел-де. Г. Гобэй.
ЧАНДЫРЛАНУ ф. Чандырга эйлэну, ябыгу.
ЧАНДЫРЛЫК и. Чандыр булу, ябыклык.
ЧАП и. иск. Дан, яхшы исем. Еракта—чап, якын-да — чак. Мэкаль.
ЧАП, ЧАП-ЧАП аваз ияр. к. чапыл-чопыл. [Суга] икенче, еченче капчык та чап-чап барып теште. И. Гази.
Чап иту (иттеру) — бик каты сугу (яцакка).
ЧАПАК с. диал. Уткен телле, матур Ьэм шома итеп сейлэуче. [Госман:] Узе буйга эциту кыз... Узе сузгэ дэ бик алгыр, бик чапак. Г. ИбраЬимов. Мицле-бай яшь чагында ук бик зирэк, уткен. сузгэ чапак. сейкемле бала [иде]. Шура.
ЧАПАЛАК I и. сейл. 1. Уч тебе белэн янакка сугу. Чапалак биру.
2. куч. Берэр кешегэ карата ясалган каты удар. Беренче эцитди чапалакны ул бер дэ кетмэстэн алган. --Хатын капитан безнец Гыймади абзыйга,
устав талэбен утэмэгэне ечен, бик каты кисэту ясап, Гыймади абзыебыз шунда тирлэп-пешеп чыккан. Г. Иделле.
ЧАПАЛАК II и. сейл. Бэреп чебен утеру ечен сапка беркетелгэн кун кисэгеннэн (резиннан) гыйбарэт жайланма.
ЧАПАЛАНУ ф. диал. Чэбэлэну (3 мэгъ.). [Шэвэли атка:] Тпр... чапаланма, сантый. С. Рафиков.
ЧАПАН и. Жилбэгэй жибэреп йертелэ торган озын чабулы халат сыман кием; бохар халаты. Сайлау кенендэ артык шар алу ечен, тугелэчэк алтын-ныц. елэшенэчэк аяклы малныц, бирелэчэк чапанныц. тунныц хисабына чик куелмады. Г. ИбраЬимов. Юлда яшел чапан беркэнгэн яшь кенэ бер хатын очра-ды. Г. Тукай.
ЧАПАНЛЫК с. 1. Чапан тегу ечен билгелэнгэн, чапанга ярый торган, шуна житэрлек. Чапанлык тукыма.
2. и. мэгъ. Чапан тегу ечен материал.
ЧАПКЫ и. Яшелчэнен кайбер терлэрен яки итне чабу, ваклау коралы. Упкэ-бавырны суган белэн бергэ ит машинасыннан уткэрэлэр яки чапкы белэн яхшылап чабалар. Хал. ашлары.
ЧАПКЫЛАУ ф. Яшелчэнен кайбер терлэреч (мэсэлэн, кэбестэие) чапкы белэн ваклау, турау.
ЧАПКЫН и. 1. Нинди дэ булса ашыгыч хэбэр, йомыш белэн жибэрелгэн кеше. Шул минутта ук Корбый отрядыныц рапортын алып, чапкын теле-фонга чапты. Ф. Сэйфи-Казанлы. [Эхтэри:] Эйе, сугыш башланган. Яца гына волостьтан чапкын килеп китте. Т. Гыйззэт.
2. сейл. Йегерек ат. Ку а чапкынын юлчыбыз алга. 3. Мансур.
ЧАПКЫР с. 1. Йегерек, яхшы чаба торган. Чап- I кыр атларга атланган-----монгол сугышчыларына |
дошман уклары зарар китермэгэн диярлек. СССР j тарихы.
2. куч. Вакыйгалар бик тиз алмашынып торган, I вакыт бик тиз утэ торган. Бу эсэрдэ бэян ителгэн I хэллэр----чапкыр тормыш артыннан эцитмэгэн el ।
ничектер куарга да керешэ алмаган шэкертлэрнец I хэл-эхвэленнэн гыйбарэттер. Г. Тукай.
ЧАПКЫЧ и. сейл. Печэн яки иген чабу ечен I авыл хужалыгы машинасы; печэн чапкыч.
ЧАПЛЫ с. 1. Ятышлы, килешле. Калэм-кашка | тун тектердем, узенэ чаплы. Н. Исэнбэт.
2. и. мэгъ. физ. иск. Рубильник, саплы электр ез-геч.
ЧАПРАК и. Атнын ияре астына салыиа торган сукно яки хэтфэ келэм.
ЧАП
409
ЧАР
ЧАПРЫШ рае, диал. Шэп тугел, начар. [Вилдан:] Дхырлап туманны кетсэц. эш чапрыш булыр,------
мэ эле, чиректэн тулганны эч! Ф. Бурнаш.
ЧАПТАР с. Ялы Ьэм койрыгы чал булган. аксыл жирэн (ат тесе турыида). Бик матур кояшлы бер кен-не Габденнасыйр, узенец чаптар биясен---таран-
таска эцигеп, улларын Иделгэ су карарга алып китте. М. Гали. || и. мэгъ. сейл. Шундый тестэге ат. Башын айкап, чаптар чаба. Э. Ерикэй.
ЧАПТЫРДАТУ ф. сейл. к. чапырдату.
ЧАПТЫРДАУ ф. сейл. к. чапырдау.
ЧАПТЫРУ I ф. 1. Чабыштыру, чабышта уздыру. Башка елларда булса, э^иде-сигез чакрымнан чапты-ралар иде, быел терле иллэрнец данлык атлары '•килгэнгэ, шулай ерактан чаптыралар, дилэр. Г. ИбраЬимов.
2. Атны куалап йегерту, атта бик тиз бару. Чап-тыра атларны кучер, суккалап та тарткалап. Г. Тукай. Газзэн вакыйганы берничэ суз белэн Сэлим-гэ ацлатты да колхоз правлениесенэ таба чапты-рып китте. Г. Эпсэлэмов. II Бик тиз хэрэкэт иту, бик тиз бару. Поезд Урал тауларыныц сыртыннан чаптырып 'ара. Г. Нигъмэти.
ЧАПТЫРУ II ф. сейл. Тума алу ечен хайваннар-ны каплату, аталандыру. Чаптыру пункты.
ЧАПТЫРУ III ф. сейл. Зур кеч белэн агу, сипте-реп чыгу (берэр сыеклык агынтысы турында). Кан чаптыру.
ЧАПТЫР-ЧОПТЫР аваз ияр. к. чапыр-чопыр. Чап-тыр-чоптыр бару.
ЧАПЧАК и. диал. Юан агачнын эчен куышлап яки такталардан кыршаулап ясалган, яссы тепле зур агач савыт, кисмэк. Бозлары эреп тэ бетмэгэн чилэгенец суларын чапчакка бушатып, Гелбану белэн коега [Мэфтуха] барырга чыкты. Г. ИбраЬимов. Мицлеба-тыр агай, шыбыр-шыбыр иттереп, чапчактан тавык-ларга солы сипте. Шура.
ЧАПЧАКЧЫ и. диал. Чапчак ясаучы, чапчак ясау остасы.
ЧАП-ЧОП аваз ияр. к. чапыл-чопыл. [Пароход-•ларныц] зур тэгэрмэчлэре чап-чоп килеп, каен себерке белэн чабынгандагы шикелле, суны чэбэклэп бара-лар. Э. Маликов.
ЧАПЫЛДАТУ ф. 1. Иреннэрне суырып, авызны кинэт ачып-ябып Ь. б. ш. хэрэкэтлэр белэн узенэ бер-терле тавыш барлыкка кнтеру. Авыз чапылдату. □ Кызларныц берсе авыр сулап, авызын чапылдатып куйды. Г. Бэширов.
2. Суга берэр нэреэ белэн бэреп яисэ кулны кулга бэреп Ь. б. ш. юллар белэн узенэ бертерле тавыш барлыкка китеру. Теге вакытта пароходка Иеэ^ум иткэн napmui аннар шикелле, судан башын гына чыгарып, чапылдатмыйча экрен генэ йезэ башлады. Г. Гобэй. [Йалдыз:] Уйный алмыйм, шаяра, шатла-на. кул чапылдата алмыйм. А. Алиш.
3. рэв. мэгъ. чапылдатып. Тавыш барлыкка китереп, чупылдатып. Кемнэрдер аныц бит алмаларын-нан, яцакларыннан чапылдатып уптелэр. Ш. Хесэенов.
ЧАПЫЛДАУ ф. 1. Иреннэрне суырганда, авызны кинэт ачып япканда Ь. б. ш. вакытта узенэ бертерле махсус тавыш, аваз барлыкка килу. Сеймэгэн кешец ашамый — чапылдый, атламый — тапылдый. Мэкаль.
2. Су, дулкын Ь. б. ш.ныц берэр нэрсэгэ бэрелеп узенчэлекле тавыш барлыкка китеруен белдерэ. Дул-кин кеймэне уцга-сулга янтайта, борынына, янына (эрелеп, туктаусыз чапылдый иде. Г. Гобэй. [Пычрак] [ аякларны суырып ала. эчпошыргыч булып езлексез чапылдый, авыр йек булып ботинкаларга ябыша иде. Г. Бэширов.
ЧАПЫЛТ-ЧОПЫЛТ аваз ияр. к. чапыл-чопыл. Ко-тырынган суга яцадан таш. чыбык-чабык, ком ча-пылт-чопылт сикерэ башлады. И. Гази.
ЧАПЫЛ-ЧОПЫЛ аваз ияр. Авызны чапылдатып ашаганда, суга берэр нэреэ тешкэндэ. пычрактан барганда Ь. б. ш. вакытта барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Кунаклар. табакларга куллары белэн кереп, ит кисэклэрен телэгэнчэ сайлый-сайлый Нэм бер-берсен согы,ндыра-согындыра, чапыл-чопыл килде-лэр. И. Туктар.
ЧАПЫРДАТУ ф. Чапырдау тавышлары барлыкка китеру.
ЧАПЫРДАУ ф. Баткак ерып, су жыелган урыннан. кулдэвектэн барганда Ь. б. ш. кайбер эш-хэрэ-кэт вакытында узенэ бертерле узенчэлекле тавыш барлыкка килу яки барлыкка китеру. Баткак чапырдау. Чапырдап бару. I I Буаныц лай утырган тебе Нэм уйсулыкларда чапырдашкан вак балыклары ку-ренгэнче су сиптелэр. А. Гыйлэжев.
ЧАПЫР-ЧОПЫР аваз ияр. Баткак ерып, кулдэвектэн, су жыелган урыннан барганда яки ашыгып аш ашаганда Ь. 6. ш. очракларда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Чапыр-чопыр бару. Чапыр-чопыр килу. □ Хэзрэт узе, яцгыр суына пычранырга чыккан яланаяклы бала шикелле, рэхэтлэнеп, чапыр-чопыр килеп, киемнэрен бер элеп, бер алып йери башлады. Ф. Эмирхан.
ЧАР и. Кайбер кискеч коралларны уткенлэу ечен махсус тугэрэк таш яки эйлэндерерлек итеп шундый тугэрэк таш беркетелгэн жайланма. Эхмэт чарда чалгы кайрый. М. Фэйзи. Аркылы балта да кирэк булачак, э анысын кейлэу генэ тугел, чарга ук тотып аласы бар. X. Сарьян.
ЧАРА I и. 1. Ннндидэ булса максатка ирешу ечен кулланыла торган эш-хэрэкэт яки эш-хэрэкэтлэр жыелмасы. Гакылсызга авырлык тешсэ — елый. га-кыллыга читенлек килсэ — котылырга чара эзли. Мэкаль. Репертуар тудыруда сэнгать идарэсе Нэм театр башкарырга тиешле чаралардан берсе итеп иц яхшы либреттога----конкурс уткэруне куреэ-
тергэ кирэк. М. Жэлил. II Кемгэ дэ булса тээсир иту яки кемне дэ булса жэзалау йезеннэн ясала торган эш-хэрэкэт. Мэдинэнец эк;ан ачулары кузгалды Нэм соцгы чара итеп кулындагы тал чыбыгы белэн бар кеченэ селтэнде. Г. Минский.
2. Берэр максатка ирешу, берэр эш-хэрэкэт башкару ечен хезмэт итэ торган нэреэ. Тел — аралашу чарасы. I I [Гелзадэ:] Хэтерлисецме, син мица шул вакытта кешелэрне мэцге яшь итеп саклый торган бер чара эзлэп табу телэгец турында сейлэдец. Р. Ишморат. || Нинди дэ булса эшчэнлекне башкару ечен кирэк булган корал, жайланма. Аралашу чара-лары.
3. Мемкинлек. Ротага шунда тен уздырудан башка чара калмады. М. Гали. Гаязныц бу фикергэ* ку-шылмыйча чарасы юк иде. М. Эмир.
Чара куру — 1);нинди дэ булса максатка ирешу ечен берэр эш-хэрекэт башкару. [Мирвэли:] Авыллар-га кайту белэн м;ыен э^ыеп, волость м;ир комите-тыныц карарларын халыкка ацлатыгыз Иэм шуны тормышка ашыру ечен тиешле чараларны курегез. Т. Гыйззэт; 2) нинди дэ булса жэза биру, жэза кул-лану. [Эхмэт:] Килэчэктэ коллективны таркалуга алып бара торган шушындый чыгышлары була икэн, кискен чаралар курергэ кирэк булыр. 111. Камал. Ча-расына керешу (керу) — берэр нэрсэгэ ирешу ечен нинди дэ булса эш-хэрэкэт башкару, чара куру. [Зыя] никадэрле сак йереэ дэ, йергэн эзен яшеру ечен ничаклы чараларга керешсэ дэ,--аныц эллэ
нинди рус уеннарына---баргалавы юк-барны казып
ЧАР
410
ЧАР
йеруче адэмнэр тарафыннан хэзрэткэ эциткерелде. Г. ИбраЬимов.
ЧАРА II и. Зур агач табак, аш савыты. Борчаклы ейрэ бер чара, ашап-ашап туймас бай чура. Эйтем. Тугыз дидем тукмак, ун дидем уймак, чара тулы каймак. Балалар фольклоры.
Чара табак — к. чара II. Мэймунэ шути буы чыгып торган чикмэнле бэрэцгене, чара табакка ту-тырып сосып, табын уртасына китереп утыртты. М. Гали.
ЧАРАСЫЗ с. 1. Чарасы, мемкинлеге булмаган. — Инде бу мазлум. бу чарасыз адэмне мондый эцэйэн-нэм газабыннан коткармак минем естемэ фарыз булды. Ш. Мехэммэдев.
2. рэв. мэгъ. Телэсэ дэ, телэмэсэ дэ; ихтыярсыз-дан, ирексездэн. [Гайшэ:] Мескен, бичара хатын---
чарасыз яцадан шул [ир] белэн тора башлый. Г. Камал. Атлар эциктем чанасыз, чыгып китте ч чарасыз. Жыр.
ЧАРАСЫЗДАН рэв. Башка мемкиилеге бул мага и га, аптыраганиан. Яца килгэн кешене беренче кенендэ ук бимазалауныц ярамавын сизуен сизэ иде карт. Чара-сыздан----килде. Г. Минский.
ЧАРАСЫЗЛЫК и. Чарасыз булу, мемкинлек бул-мау. Шул рэвешлэрдэн без курэбез ки, вэхши кеше-лэрне бер эциргэ эцыелып----торырга мээцбур иту-
че — нужда йэм чарасызлык икэн. Г. Тукай.
ЧАРАЧА и. диал. Мунча алды, мунча алачыгы. Сэгыйть, эцицел бишмэтен элдертеп, тышка чыгып йегерде, Гамбэр мунча чарачасына куйган чалгылар-ны алырга китте. Н. Фэттах.
ЧАРГвЛ и. бот. к. чаршел. Икенче бер илэу усемлеге — чаргел яки ак тэпичэ. Робинзон эзл.
ЧАРДАК и. сейл. к. чарлак. Габдулла бу кызык сурэтлэргэ куз йертеп чыгарга да елгермэде, эчтэн ике кеше чыгып, кэмитнец рэшэткэле чардагына менеп басты. Э. Фэйзи.
ЧАРДАКЛЫ с. 1. Чардагы булган. Мэдрэсэ кур-шесендэ генэ шау алмагачларга кумелеп утырган чардаклы матур бер йорт бар. Г. Бакиров.
2. куч. Акыллы, тепле фикерле. Аларныц бабала-ры да бик чардаклы булмаганнар булса кирэк. Ф. Хесни.
ЧАРДАШ и. Венгр халык биюе; шул биюнен му-зыкасы.
ЧАРДУГАН и. Каберне уратып алгаи рэшэткэ яки киртэ. Кабер тирэсенэ агач утыртып. чардуган кор-ганнар иде. Г. Бэширов. Кук чардуган белэн ура-тылган Партизан кыз ята кабердэ. 3. Мансур.
ЧА'РКА и., сейл. Эчемлек, шэраб эчэ торган савыт. [Николай:] Ацарга хэзер берэр чарка аракы кирэк иде. Юкса, шиксез, бизгэк элэктерэ! Ш. Камал.
ЧАРЛАК и. 1. Йортиын алгы ягыида, кыек астыи-да бизэп ясалган балконга охшаш янкорма. Кызныц ишек алдына йэр яктан ечэр атлы кияулэр----------
эцыелалар иде,---кыз да чарлактан тамаша итэ.
Г. Тукай. Моратай батыр морзаныц чарлагына ыр-гаклы бау ыргыткан, ескэ менгэн. Г. Бэширов.
2. куч. сейл. Баш (акыл, фикер йерту мэгъиэсендэ). Я^аббар картныц чарлак эле яхшы эшли. Ф. Хесии.
ЧАРЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. чарлау (1 мэгъ.).
2. куч. Тэжрибэле, белемле, уткен кешегэ эйлэну; остару, шомару. [Габтелмэн:] Армиягэ киткэнче ба-сынкы гына малай иде,-------э хэзер чарланган.
Р. Ишморат. Ул буын кешелэр беренче рабфаклар йэм совет-партия мэктэплэре аша яца белем алып, чар-ланып чыкты. Г. Бэширов.
3. куч. Тегэл Ьэм ачык анлаешлы хэлгэ килу (стиль, тел Ь. б.). Менэ хэзер дэ Идрис, аныц митинг саен чарланып остара барган усал теленэ азык бирмэс
ечен, бетенлэй юл уцае булмаган якка борылып китте. К. Нэжми.
ЧАРЛАУ ф. 1. Кайбер кису коралларын чарда тотып уткенлэу, чарда кайрау. Якуб аларны канатлан-дырып чыгара: тегелэр, ейлэренэ кайткач, йез дэ беренче тапкыр пычкыларны кайрыйлар, балталарын чарларга тотыналар. И. Гази. Мостафа абый кемгэ чалгы чарлаган. кемнец урагын тешэгэн. чилэген теп-лэп биргэн,— чэй янында шул турыда сейли иде. Г. Гобэй. II куч. Кечэйту, арттыру. [Мосафиров] ке-шелэрне оялтырга, аларныц уяулыгын чарларга тотынды. И. Гази.
2. куч. Тэжрибэле, белемле, эш йертэ белэ торган кешегэ эйлэндеру; ейрэту. [Зариф:] Боярныц эцире-нэ исэп юк. Мин егетлэр не чарладым. Барабыз да басабыз. Г. ИбраЬимов.
3. куч. сейл. Кыйнау. Мондый хэлдэ колакны йол-кып кына калмыйлар, кулмэклэребезне. хэтта ыш-таннарыбызны салдырып. чыбык белэн чарлыйлар. Г. ИбраЬимов турында истэлеклэр.
ЧАР-НАЧАР рэв. кит. Ирекле-ирексез, ирексез-дэи, ихтыярсыздан; телэсэ дэ, телэмэсэ дэ. Ушбу тэнбийлэр соцында чар-начар, Сафи абзый хатыныц гайбен ачар. Г. Тукай. Ахрында чар-начар кире кайтып киттелэр. Шура.
ЧАРПАЛАНУ ф. диал. к. чэрдэклэну. Гасырлар эциленнэн чарпаланган Урал тавыныц текэ кыясын-да Карт бер беркет утыра оясында. С. Кудаш. Ва-йап тубы тузып, чарпаланып беткэнче ата. узе дэ яралана. Г. Кашшаф.
ЧАРПАЛАНЫШ и. диал. Бэрелеш, узара каршы килу. [ Ту кайны ц\ бу омтылышы аеруча киеренке тес алып, анда иске йэм яца караш-идеялэрнец чарпала-нышын, каршылыклы аралашуын----------очратырга
мемкин иде. Г. Халит.
ЧАРПАЛАУ ф. диал. Чэрдэклэу.
ЧАРПАЛУ ф. диал. Ватылу, чэрдэклэну.
ЧАРПЫЛУ ф. сейл. Тавыш чыгарып бэрелу (мэсэлэн, дулкыииар). Чарпыла дулкын кеймэгэ, чарпы-лып ул юл бирэ. Н. Исэнбэт.
ЧАРПЫЛЫШ и. сейл. Бэрелеш, низаг, кечле бэ-хэс. Элбэттэ, монда да чарпылышсыз булмаган. Са-моварлы шэкертлэр, .Болай да тыгыз“ дип, суфый- 1 ны йаман да кертмэскэ тырышканнар. Э. Фэйзи.
ЧАРПЫЛЫШУ ф. сейл. Бер-берсе белэн бэйлэну, урелу, чуалып бету, аркылы-торкылы килу. Кугелэцел урман еслэреннэн башларын суэган ерак вышкалар, челтэр баганалар, чарпылышып беткэн электр чы-быклары аныц бетен барлыгын билэп алдылар. Г. Ахуиов. II Бэрелешу; очрашу, туры килу (мэсэлэн. куз карашлары). Икесенец дэ куз карашлары чарпы-лышкан вакытта кузлэрендэ кешене етеп ала торган дошманлык сизелэ. И. Гази.
ЧАРПЫШ и. сейл. к. чарпылыш. Бадигэ дэ, шулар Нээцмигэ дэ учле, Алар калды чарпыш эчендэ. X. Туфан.
ЧАРПЫШУ ф. сейл. 1. Ыргылу, югарыга ашу. I Авазныц берете дулкыны. урамнарга сыеша алмый- I ча. авыл естендэ чарпышып барганда, йомшак йава- । ны тетрэтеп, ендэученец соцгы сузлэре шыцгырдап куйды. Г. Бэширов.
2. Керэшу; бик нык бэрелешу. Яралы да, унбиш ' укчы белэн Чарпышырлык кечле буген без. М. Жэлил. Бу суз керэштерулэр кискен карашларныц утлар чыгару дэрээцэсендэ бер-беренэ каты чарпы-шулары рэвешендэ иде. Ш. Камал.
ЧАРТИЗМ и. тар. XIX йезненЗО—40 нчы елларын-да политик хокуклар яулап алу Ьэм экономик хэлне яхшырту ечеи Англия эшчелэре алып барган революцией хэрэкэт.
ЧАР
411
ЧАТ
ЧАРТИСТ и. тар. Чартизм яклы кеше, чартизм харакэтендэ катнашучы. Гаризага миллионная артык эшчедэн кул куйдырып, чартистлар аны парла-ментка тапшыралар. СССР тарихы.
ЧАРТ аваз ияр. Агач сыигаида яки ярылган-да h. 6. ш. вакытта барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Агачларныц исэ каюсы йаваныц суыклыгыннан хэбэр бирэ. каюсы чарт, каюсы чырт дип кычкырып э^ибэрэ. 3. Нади.
ЧАРТ ЛАТУ ф. сейл. Чарт-чорт иткэн тавыш чыгару. Сагызны чэйнэугэ бар хатын да чэйни, Тэгъзи-мэ апа кебек берэу дэ чартлата алмый. Н. Исэнбэт. дпипэ башын чайкап. телен чартлатып куйды. Г. Бэширов. [Хатын] кулга тоткан уткен талчыбык,------
тамызды берне чартлатып. Б. Рэхмэт.
ЧАРТЛАУ ф. сейл. Шартлау.	кабыгы]
эчтэге матдэ дэрээцэсендэ кысылып елгерми дэ, чартлап ярылып, кабыкныц бер кыйсьме [елеше] ас-ка кереп кала. Ф. Эмирхаи.
ЧАРТНАУ ф. диал. Чатнау. [Утэш:] Кайрысында кипкэн агач чартнамый ул. К. Тинчурин.
ЧАРТ-ЧОРТ аваз ияр. Чиклэвек, кенбагыш яр-ганда, табада бертек кыздырганда h. б. очракларда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Чарт-чорт кенбагыш яру. □ [Ханым] машинканыц эллэ кайсы х;ирлэрен боргалап, баскалап, чарт-чорт китерде. Ш. Хесэенов.
ЧАР-ЧАР аваз ияр. 1. Ачы тавыш белэн каты кычкырып сейлэуне белдерэ. Чар-чар сейлэу.
2. Кайбер кошларнын тавышын белдеру ечеи кул-паныла. Авыл естеннэн биектэ, чар-чар килеп. ерак тугел каралып куренгэн эрэмэлек ягына таба зур кету белэн чэукэлэр очып утте. С. Рафиков.
ЧАРШАУ и. 1. Ятакны (мэсэлэн, караватны) каплау ечен анын як-якларыиа элеп куела торган, инле ту-кымадан тегелгэн зур пэрдэ. Гелнур, чаршау артында тушэк кабартып урын тушэгэч, икенче булмэгэ чыкты. К. Нэжми. II Гомумэн нэрсэне дэ булса каплау яки булмэне булеп кую ечеи булгаи пэрдэ. Чаршау булгач рэхэт ичмаса: кирэкмэгэндэ кутэрелеп тора, кеше-фэлэн килсэ, кирэге чыкса, мич буеннан стенагача тартып куясыц, тур як узенэ, мич алды— хатыннар ягы узенэ аерыла. Г. ИбраЬимов. вине урталай булеп торган терле чэчэкле кызыл чаршау кыймылдап куйды, чаршау кырыеннан Гел-щийанныц кузлэре куренеп китте. И. Гази.
2. сейл. Пэрдэ (сэхнэдэ). Атышу дэвам итэ, чаршау ачылмый. М. Фэйзи.
3. куч. Берэр нэрсэне каплый торган эйбер, кап-лам (карангылык, болыт Ь. б.). Соры капчык тесен-дзге тоташ болыт чаршавы бетен кук йезен кап-лап алган. Ш. Камал. Яцгырлы тен, кап-карацгы бу тен Кара чаршау белэн терелгэн. Ш. Маннур.
ЧАРШАУЛЫК с. 1. Чаршау тегу ечен билгелэнгэн, чаршау ечен ярарлык, житэрлек (тукыма турыида). [Гелэцийан:] Ишек чаршаулык яхшы плюш тэ эйтермен дигэн идем. Г. Камал.
2. и. мэгъ. Чаршау тегу ечен тукыма, материал.
ЧАРШЕЛ и. бот. Гелчэчэклэр семьялыгыннан чэ-чэклэре терле тестэ булган улэн усемлек (медицииа-да, тире кайрылау Ьэм буяу хэзерлэу эшендэ кулланыла); русчасы: лапчатка серебристая.
ЧАРШЫН и. к. чыршын. Корт семьялары ечен азык булып бал йэм чаршын хезмэт итэ. Йорт эшлэре.
ЧАРЫК I и. 1. Нииди дэ булса корылманы (тегер-иэнне Ь. б.) су кече ярдэмендэ хэрэкэткэ китеру ечен .хезмэт итэ торган, куп калаклы зур тэгэрмэчтэн гыйбарэт жайланма. XIV гасырда ордеру куреклэрен хэ-ргкэткэ китеру ечен су чарыклары кулланыла баш-
лаган. Политэкономия. Морат куз алдына-------Ки-
леп басты Зур чарыклы иске тегермэн. Н. Исэнбэт.
2. Пароходны суда хэрэкэт иттеру ечеи калаклы тэгэрмэчтэн гыйбарэт жайланма. Без утырган матур пароход Волга суы — Иделне кукрэге белэн ертып, чарыклары белэн суны шапырдатып йаман алга таба бара иде. Ак юл. || иск. Кайбер механизмнарнын тэгэрмэч сыман детале. Сэгать тесле ук сэгать. эчке ягы вак-вак кына чарык кисэклэре белэн тул-ган. М. Галэу.
ЧАРЫК II и. иск. Кун аслы, тула кунычлы аяк кие-ме. Кун чарыгыц — up чарык, Иренмэсэц, икене ит. Мэкаль.
ЧАРЫЛДАУ ф. диал. к. чэрелдэу. [Мицсылу] хэ-димэлэрне этеп э^ибэрде дэ чарылдаган тавыш белэн ---кычкырды. Ф. Эмирхаи.
ЧАРЫЛДЫК и. диал. к. чэрелдек.
ЧАРЫС с. 1. Шэп чаба торган, елдам (ат турында). Чарыс ат.
2. диал. Уткен, чая; кызу канлы. Чарыс кеше.
ЧАСО'ВНЯ и. Христианиарда: кечкенэ чиркэу сыман иконалы корылма. бина. .Изге"лэр коесы булырга кирэк. естендэ часовня, очында тэрелэр ял-тырый. Ф. Хесни.
ЧАСОВОЙ и. Узенэ тапшырылган нииди дэ булса постны корал белэн саклап торучы; каравылда торучы. Теркем башлыгы Мээ^итов, кинэт эцир астыннан килеп чыккан тесле, урыныннан калыкты да бик тиз генэ немец часовоен аяктан екты. А. Эхмэт. Шэмси, про-пускны эйтеп.часовойдан дивизия штабына юл сорады. Г. Бэширов.
ЧА'СТНИК и. Хосусый милекче, сэудэгэр яки предприятие тотучы. Сэудэдэн частникны кысрык-лап, спекуляциягэ каршы кискен керэш чаралары билгелэнде. КПСС тарихы.
ЧАСТЬ и. 1. Нииди дэ булса механизмнын, корал-нын бер кисэге, детале. .Казмаш'----тракторлар-
га запас частьлар эшлэп чыгарган. Г. Эпсэлэмов. Илсеяр пулеметныц йэрбер частей керосин белэн сертеп чыкты. Г. Гобэй.
2. Аерым гаскэри берэмлек. Безнец частьлар. япон оборонасы ныгытмаларын эцимереп, зур Хин-ган тавын сугышлар белэн уттелэр. А. Шамов.
3. Революция гэ кадэр: шэйэрнен аерым участок-ларга булеигэн административ районы. II Шундый районный полиция управлеииесе. [Городовой:] Дядя Игнат таныды, юкса, [хатыныцны] частька илтэ идек. Ш. Камал. [Хуэ^а] .Кезге хакын тулэп алсын хуэцасы'. дип. тэкэне туп-туры частька озатты. М. Гафури.
ЧАТ I и. 1. Ике яки берничэ урам кисешкэн урын. Тегермэнгэ борылып киткэн урам чатыннан Мэди-нэнец каршысына ике атлы килеп чыкмасынмы! Г. Минский. [Хэйретдин] кайбер кеннэрне станция тирэлэрендэ, шэйэрнец зуррак урам чатларында. узенец зур ломовой чанасына утырып, дежурлык итэ. М. Гали.
2. Ике яки берничэ юл кушылгаи яисэ кисешкэн урын. Ике юл чатындагы курсэткеч баганага аркы-лы-торкылы кадакланган ике такта кисэге кемгэ кая китэргэ кирэклекне эйтеп торалар. Ш. Камал. Тармакланып киткэн еч юл чатында алгы часть-ларныц юнэлешен курсэтергэ калдырылган бер теркем сугышчылар янында туктарга, юынырга йэм бераз тамак ялгап алырга булдык. А. Шамов.
3. Нинди дэ булса предмет, корылма. бииа яиыи-дагы урын, почмак. [.Якуб] бер кызыл йорт чатында трамвайдан теште дэ, юл капчыгын аркасына киеп, эцэяу китте. И. Гази. Диде ана, тыныч кына итеп йэм кузгалып естэл чатыннан. Г. Хужиев.
ЧАТ
412
ЧАТ
Чат башы — чат, урам кисешкэн урын. [Фэхри] Гэуйэрне капка тебенэ чаклы озатып. кулын кисты, аныц карацгы тендэ, чат башында югалганын карап калды. Г. ИбраЬимов.
ЧАТ П'с. сейл. 1. Бетенлэй, тулысынча; гел. [Гел-эцийан:] Кара инде урындыкларны, чат тузан. Г. Камал. | рэв. мэгъ. Кен чат аяз. Иртэ эле. Кояш офыктан сецге буе гына кутэрелгэн. Г. Гобэй. II Тулы.— Олылар арасында сине бэяли белучелэр табылу чат файда гына. А. Гыйлэжев.
2. Чын, натураль. [Мохтар:] Кубесенчэ аныц ка-мытына да киез-фэлэн куймаган, чат агачтан эшлэнгэн угез камыты була. Ш. Камал.
О Чат ябышу — бик зур кызыксыну курсэту; берэр нэрсэне булдырырга зур телэк белдеру. Жийан-ша бабай чат ябышты: „Кэчэгэр — безнец егет! Коткармый ярамый". Г. ИбраЬимов. [7/<пЛпи апа:] Аерган хатыны юк, читтэ калдырып киткэн баласы юк. Кул тимэгэн егет.---Чат ябыш инде, чат
ябыш! 9. Еники.
ЧАТ III и. 1. Оча сеягенен тубэнге елеше. Чат сеяге.
2. Кош-кортларнын ботлары янындагы сеяге.
Чат ачылу—1) йомырка салыр хэлгэ килу (кош-корт турыида); 2) куч. уйиый, келэ Ьэм куп сейлэшэ башлагаи кеше турында.
ЧАТ IV и. сейл. Япь, тармак. Сэнэк чаты сыну. □ Сэйфулла, еч чатлы сэнэге белэн печэн кутэргэн килеш, щил белэн тартыша. М. Эмир.
ЧАТА и. Сабанны кырга алып барганда яисэ аннан алып кайткаида юлиы терэи бозмасын ечен анын астына куела торган чатлы агач. Кэкре агачтан — кэ-керчек, чатлы агачтан — чата. Эйтем.
ЧАТАЙ-БОТАЙ с. диал. к. чатак-ботак.
ЧАТАК с. сейл. Начар, кире; житешмэгэн; кимче-лекле. Чатак тэгъбир. □ [Бригадир:] Аерым хуэк;а-лыкта сай сереп ейрэнгэн кешелэр эле йаман да сай серэлэр. Чатак яклары шул. С. Рафиков. [Мансур:] Беренче кенне ук ничэ чатак эш эшлэнде. А. Расих.
II и. мэгъ. Кимчелек, житешсезлек, начар як. [Мир-захан:] Аракы заводындагы чатакларны тикш, рергэ губерна эшче-крестьян депутатлары советы кеше эцибэрэ. Т. Гыйззэт.
ЧАТАК-БОТАК с. сейл. Буталып беткэн, тэртип-сез хэлгэ килгэи (симметрия, пропорция кагыйдэлэ-реиэ туры килмэгэн). Чатак-ботак почерк.
ЧАТАКЛАНДЫРУ ф. сейл. Нинди дэ булса эштэ чатаклык, кнмчелек китереп чыгару; нинди дэ булса эшие бозу.
ЧАТАКЛАНУ ф. сейл. Нинди дэ булса эштэ чатаклык, кимчелек килеп чыгу; нинди дэ булса эш бо-зылу.
ЧАТАКЛЫК и. Кимчелек, житешсезлек, иачар эш. Аннан соц чыгып сейлэуче кеше---яшь кешелэрнец
яцага аерата ашкынучан булуын йэм шундый чакны кызып китеп чатаклыклар да эшлэп куйгалавын---
эйтте. А. Расих.— Чатаклык килеп чыга калса, узебезне генэ тугел, идарэне дэ уцайсыз хэлгэ куюы-быз бар. С. Сабиров.
ЧАТАН с. Киселгэи, имгэнгэн яки зэгыйфь аяклы. Эллэ кайдан кету кетеп йергэн чатан Мотыйк килеп чыкты. М. Гали. Карт игенче Чатан аты белэн э^ирдэн естерэлэ. М. Жэлил. II и. мэгъ. Зэгыйфь аяклы кеше турында. [Зифа:] Тирэ-курше авылларда бер эцирдэ дэ миччелэр юк. Кем булмасын, шул безнец авылга килэ, элеге чатанга ялына. А. Шамов.
Чатан йерэк (жан) гади с.— кешенен эчке денья-сын анларга телэмэгэн тупас, эгоист кеше турында. [Хэйри:] Мэхэббэтне сатып алып булмавын белмэгэн чатан йерэк син! Г. Минский.
ЧАТАНЛАУ ф. 1. Чатаига эйлэну, аксакка эйтэ-ну.
2. Аксаклау, титаклау, аксаклап бару, титаклап бару. Минзакир абзый — зур-зур эщир еемнэре арасында чатанлап йери. М. Хэсэнов. Эти бу авыру еэбэпле эштэн калмады, тик бер аягы гына чатанлап йеручэн булып калды. Г. Тукай.
3. куч. сейл. Кемдэ дэ булса кимчелеклэр, житеш-сезлеклэр булу. [Зэйтунэ:] Димэк. болай булып чыга: монысы азрак чатанлады — эштэн куыйк, тегесе азрак аксаклады — термэгэ утыртыйк. X. Вахит.
ЧАТАНЛЫК и. Чатан булу, аксак булу.
ЧАТКЫ и. 1. Янып торган яки утлы матдэнеч бик вак кнеэге (гадэттэ енбелеп оча). Чгткы чыгару. О. Чаткыдан янгын була. Мэкаль. Ялт-йолт итэ чуен чаткылары. М. Гафурн. Герли, чаткы чэчэ эциденче мич. Ф. Кэрим.
2. Нэреэнен дэ булса ялтырап торган бик вак кисэге; ялтырап, нурланып торган бик кечкенэ нэреэ. Кичэге яцгырдан соц кибеп тэ елгер иэгэн улэн са-бакларындагы, камыллардагы тамчылар, миллион чаткылар булып, кояшны сэламлэп, ялтырап киттелэр. Г. Эпсэлэмов.
3. куч. Нинди дэ булса хис, кичереш, фикер яки сэлэтнен Ь. б. ш. чагылышы, башлангыч билгесе. Талант чаткысы. □ Бу------авазда ниндидер бер
емет чаткысы сизелеп китэ, ул инде куцелгэ ятышлы бер якты моц вэгъдэ итэ иде. Г. Баширов. Аныц кузлэрендэ Ерак Кенчыгыштагы илебезнец чиклэрен саклый торган улы ечен горурлану чаткылары ка-бынды. А. Эхмэт. II Кузнен ялтыравы (нииди дэ булса хиснен чагылышы буларак). Бабайныц кузлэре эле дэ яшь. аларда эле дэ чаткы куренеп тора иде. Ак юл.
ЧАТКЫЛАНУ ф. Нииди дэ булса хислэрне белде-реп ялтырау, нурлану (куз, караш турында). Сестра-ныц яшьле кузлэре шатлыгыннан кинэт чаткыланып китте. А. Шамов.
ЧАТКЫЛЫ с. Ялтырап-ялтырап китэ торган, нур-лы. Газизэнец уткен йэм ялтыравык, чаткылы куз утлары утырган э^иреннэн ерак-еракларга китэ. Ш. Камал.
ЧАТЛАМА с. сейл. к. чатнама. Текерек эциргэ тешмэслек чатлама суык иде. М. Гафури. Тынга каплана торган, бит очларын, борыннзрны етеп ала торган чатлама суык иде бу. Ш. Бикчурин.
ЧАТЛАНУ ф. сейл. *Чат ясау, ике якка тармак ia-иу. Ике чатланып, ерактан. бик ерактан безнец якка кыр казлары килэлэр. Ф. Кэрим.
ЧАТЛАП рэв. Тармаклап, берничэ тармак ясап. Бу озын тугел, эмма тебеннэн биш чатлап ишелгэн йэм бик уткер очлаеп бетэ торган кыска гына калын саплы чыбыркы иде. Э. Фэйзи.
ЧАТЛАТЫП рэв. диал. к. ^чатнатып (чатнату 2). —Болай барсагыз, язга чатлатып гэзит укырдай, шы-тырдатып хатлар язардай булырсыз. Э. Касыймов.
ЧАТЛАШ с. Берэр нэреэ (бииа Ь. б.) почмагыиын каршы ягында кыек торган, кыек юнэлештэ булггн Губернатор сараена чатлаш йортны яшьлэр ба-тальоныныц казармасы ясадылар. К. Нэжми. Ур манга чатлаш э^ирдэге уядымныц естенэ курше авылныц урман ташучылары юл салганнар икэн. Г. Толымбай. | рэв. мэгъ. Хесэен, халыкка ияреп бераз чапканнан соц, университетка чатлаш торган шахмат клубыныц парадныена керде. А. Расих.
ЧАТЛЫ с. Тармаклы, япьле; тармакланып киткэн. Кыр казларыныц кыйгак-кыйгак кычкырып утулэре, торналарныц ике чатлы булып кычкыра-кычкыра китулэре мица ничаклы тээсир иткэнен эле дэ опыта алмыйм. М. Гафури. }Даббар абзыйныц------еендэ
ЧАТ
413
ЧАТ
---ишелеп ташланган иске йэм яца чыбыркылар дисэц. эллэ нихэтле! Озын я кыска итеп ишелгэн чыбыркылар, ---ике-еч чатлы чыбыркылар. 9. Фэйзи.
ЧАТЛЫ-БОТЛЫ с. сейл. 1. Тармаклы, тармакланып ускэи, тармаклы-тармаклы; ботаклы. Малайлар----
чатлы-ботлы дэу эрекмэн астында ышыкланып тора башладылар. А. Гыйлэжев. Чатлы-ботлы — карама булыр, шарт-шорт янган — усак булыр. Мэкаль.
2.	куч. Кимчелекле, житешсез; начар.— Яшьлэргэ хас кайбер чатлы-ботлы яклары бар икэн, тормыш бик тиз шомартыр. Кайсыбызда юк иде андый гына кимчелеклэр. И. Гази.
ЧАТЛЫК и. 1. к. чат I (1, 2 мэгъ.). Алар чын-нан да чатлыктан дэу таш ей янына сндиткэннэр иде. А. Расих. Ике юл чатлыгына экдиткэч. безне алып килуче Аманбай атын туктатты. М. Гафури.
2.	сейл. Почмак. Кышкы кеннэрдэ кайнар кер суы парыннан тэрэзэлэр елый, чатлыклар юешлэнэ. А. Шамов.
ЧАТЛЫ-ЧАТЛЫ, ЧАТЛЫ-ЧОТЛЫ с. к. чатлы-ботлы (1 мэгъ.). [Габдулла] тэрэзэ тебенэ ук менеп утырган да бозныц чатлы-чатлы булып пыялага ябышкан искиткеч бизэклэренэ карап соклана. Э. Фэйзи.
ЧАТМА и. Алтын яки кемеш жеп яисэ шуларга охшаган башка терле жеп кушып тукылган тыгыз ефэк тукыма. [Хэмидэ:] Эче-тышы, эйлэнэсе белэн камзуллык чатма. аннан соц, хэзерге заманча булсын дип. бер озын сак. Г. Камал. || с. мэгъ. Шундый тукымадан тегелгэн. Рэсемнэрнец берсендэ ука-чуклы асыл кулмэк вэ аныц естеннэн чатма камзул кигэн дурт татар хатыны тешерелгэн иде. Ф. Эмирхан.
ЧАТМАШ рэв. диал. Берсе икенчесеиэ аркылы, аркылы-торкылы. Чатмаш яткан таяклар.
ЧАТМАШЛАНДЫРУ ф. диал. Берсен икенчесенэ аркылы кнтеру, аркылы-торкылы хэлгэ китеру.
ЧАТМАШ ЛАНУ ф. диал. Аркылы-торкылы хэлгэ килу, аркылы-торкылы булу.
ЧАТНАМА с. Бик кечле, тыины куырып ала торган (кышкы каты салкыннар турында). Тышта чат -нама суык, тэрэзэлэр бозланып каткан, ей бурэнэ-лэре, суыкка чыдаша алмыйча, ара-тирэ шартлап ярылалар иде. А. Шамов. [Мансур:] Кайчак шундый чатнама суыклар. эче бураннар була, тынны куыра. Р. Ишморат.
ЧАТНАТУ ф. 1. Бэреп, кысып h. б. ш. юллар белэн нэрсэдэ дэ булса ярылып киткэн эзлэр барлыкка китеру; артык тирэн Ьэм зур булмаган ярык китереп чыгару. Алтын балдак чатнаттым. Кемеш белэн ялгаттым. Жыр. [Карап утыручы халык] тэрэзэдэге пыялаларны чатнатырлык кечле тавыш белэн м;ыр-яаучыларга кушылды. К. Нэжми.
2.	рэв. мэгъ. чатнатып. Ачык нтеп, ачык ишете-лерлек итеп, курыкмыйча, кистереп (эйту, сейлэу). [Зариф:] .Ишеткэн-белгэн нэрсэм тугел".— дип Чат-H. тып эйтте. Г. ИбраЬимов. Укытучы, менэ хэзер дкбэрев узенец ягымлы. яцгыравыклы тавышы белэн гадэттэгечэ чатнатып, йичбер тертелмичэ сузен башлар дип, зур канэгатьлэну белэн урындыгына барып утырды. А. Эхмэт.
ЧАТНАУ ф. 1. Берэр нэрсэдэ ярылып киткэн эз, артык тирэн Ьэм зур булмаган ярык барлыкка килу (бетенлэй ук ватылмау). Чатнаган чынаяк чиртеп ка-рауга билгеле. Мэкаль. II и. мэгъ. Кечкеиэ генэ эз, чатнагаи урын. Эмма бераздан [эластик эйбер] бегу-гз чыдамыйча сына, сынганда терле урыннарында ярыклар, чатнаулар барлыкка килэ. Соц. Тат.
2.	сейл. Яргалану (ирен турында). Су сап, иреннэ-ре чатнап бетэ кызныц. Д. Аппакова.
3.	Агач, салам, печэн Ь. б. ш. нэрсэлэр янганда
узенэ бертерле шартлаган сыман тавыш барлыкка килу. Мичлэр тутырып утын яктыи. Чзтный-чатный тик янсын. М. Фэйзи. [Кибэн]. авылда эздилсез карацгы кичлэрдэ янган мунча шикелле, тыныч кына яна. чатнавы ишетелми иде. Г. Гобэй.
4.	сейл. Кинэт Ьэм кечле тавыш барлыкка килу турында. Аныц [Йосыфныц] кычкырмый гына, лэкин эчке ачу белэн эйтелгэн бу сузе мылтык аткан кебек чатнап чыкты. 9. Фэйзи. Пистолет тавышы чатнады. Ш. Маинур.
5.	сейл. Авырту, чэнчу (каты авырту :изу турында). Тагы нилэрдер сораша башлаган иде, кукрэгем чатнап китте. Г. ИбраЬимов.— Уц аягы. и бик каты сызлый. башым утереп чатный. 9. Айдар. [Салкын судан Килметнец] тешлэре чатнады бугай, бераз тукталып, куллары белэн авызын каплады. 9. Баянов.
О Чатнап тора — сузгэ, сейлэргэ оста Ьэм кыю булу турында. Чатнап торгаи — каты Ьэм кечле (кышкы салкын турында). Илнец бэхте тапталма-сын ечен, Чатнап торган салкын суыкларда кар ер-дык. 9. Ерикэй.
ЧАТ-ЧАТ аваз ияр. Берэр каты нэрсэ белэн жи— целчэ сукканда Ь. б. ш. вакытта барлыкка килгэн та— вышны белдерэ. встэлгэ карандаш белэн чат-чат сугу.
Чат-чат итеп — чатнатып, ачык итеп, кыю рэвеш— тэ (жавап биру, сейлэу Ь. б.). Аныц ул кызы чат-чат-итеп тора. Сейл.
ЧАТ-ЧОТ аваз ияр. Тамчы тамуны Ьэм шуна охшаган башка тавышларны белдерэ. Урамда яз. Су тор-баларыннан чат-чрт тамчылар тама. Р. Батуллин.
ЧАТЫЙ-ЧОТЫЙ рэв. сейл. Алпан-тилпэн. Камэр ике кулын ике як янтыгына ышкый-ышкый, чатый-чотый баскалап, кабалана-кабалана ишектэн чыгып китте. Р. Техфэтуллин.
ЧАТЫР I и. 1. Су утмн торган тукымадан яки ти— редэн жиргэ утыртылган казыкларга тарттырып ясалган, вакытлы рэвештэ ышыклану, тору ечен хезмэт итэ торган корылма. Яр башына батыр балыкчылар Чатыр корып, учак яктылар. М. Жэлил. Чатырныц тубэсендэ яцгыр шыбырдый, яхшылап тартылмаган почмакны эздил шапылдата. Г. Эпсэлэмов.
2. сейл. Кояштан яки янгырдан саклану ечен ясалган япма. Э менэ бу ак чатырлы кораб Гизгэн чакта бодай кырларын, Эйтегезче, дуслар, гаендэпмени Эйлэнуе э/дырга уйларныц! 3. Мансур.
Чатыр кибет — сэудэ иту ечеи тукыма япмалы' кечкенэ корылма. Болгар читеклэр элэргэ Чатыр ки-бетлэр кирэк. Чатыр кибетлэр эченэ Хермэ-шдимеш-лэр кирэк! Н. Исэнбэт. Чатыр чэчэк бот.— сабактан нур сыман тармакланып ускэн берничэ чэчэктэн гый— барэт укмаш чэчэк; русчасы: зонтик. Чатыр чэчэклелэр бот.— чэчэклэре чатыр чэчэктэн гыйбарэт усем-леклэр семьялыгы.
ЧАТЫР II: чатыр чабу — бик шэп чабу, чабып< чыгып киту. [Гелсем:] Туктале, тукта, чатыр чап-ма. Ш. Рэкыйпов.
ЧАТЫРДАТУ ф. 1. Берэр нэрсэне сындырып, кысып, кырып Ь. б. ш. юллар белэн узенэ бертерле, чатыр-чо-тыр килгэн тавыш барлыкка китеру. Каты тимер-лэрне бернэрсэгэ курми чатырдатып кыралар. М. Гафури.
2. рэв. мэгъ. чатырдатып. Бик каты иттереп, бик нык иттереп (тоту, кысу Ь. б.). Рэуфэ куркып кузлэрен зур итеп ачты йэм эбинец кулларыннан чатырдатып тотты. А. Шамов.
ЧАТЫРДАУ ф. 1. Берэр нэрсэ сынганда, ярылган-да, шартлаганда Ь. б. ш. очракларда узенэ бертерле. чатыр-чотыр килгэн тавыш барлыкка киту. Менэ кинэт яман каты бер чатырдау урманны яцгырата-
ЧАТ
414
ЧАН
Бу — карт агачныц улем ачысы белэн кычкырган ак-тык авазы кебек тоела. Ак юл.
2. рэв. мэгъ. чатырдап. Бик каты итеп, бнк нык (кысу, элэктеру h. 6. ш.). Мин. аларны яцадан югалтмас ечен, аларга чатырдап ябыштым. М. Эмир.
ЧАТЫРЛАУ ф. иск. к. чатырдау. Кук ярылып чаты рлый, may шацгырый, Шифалы Ява коеп яз яцгы-ры. Дэрдмэнд.
ЧАТЫР-ЧАТЫР аваз ияр. к. чатыр-чотыр.
Чатыр-чатыр чабу—к. чатыр чабу. Чапты китте Мицлебай чатыр-чатыр. Г. Тукай.
ЧАТЫР-ЧОТЫР аваз ияр. Берэр нэрсэ шартлаганда, янганда, сынганда яисэ берэр каты иэрсэгэ бэрелгэндэ h. 6. ш. очракларда барлыкка килеп, кисэк-кисэк чыккан тавышларны белдерэ. Шушы тынлык уртасында кинэт чатыр-чотыр итеп кук кукрэде. И. Гази. Агач. юлына туры килгэн вак агачларны чатыр-чотыр сындырып. .уй’ итеп щиргэ егыла. Ак юл.
ЧАУКА и. диал. 1. Куак, куаклык; вак агачлык. „Тсс!’ дип, хэбэр итэм атыма, Дшеренэбез чаука артына. Ф. Кэрим.
2. к. чыбык (4 мэгъ.). Печэнне чаука белэн тарт-.тыру.
ЧАУКАЛЫК и. диал. к. чаука. Су алып кайткач. чаукалыклардан чыбык-чабык э^ыйгалап. калай чэй-некне таганга асып, ут ягып Бэдри чэй каината башлады. Ак юл. Чокыр буйлап киткэн тар сукмак белэн---берничэ ел элек киселгэн чаукалыкка ба-
рып чыктылар. А. Тайиров.
ЧАХО’ТКА и. сейл. Упкэ туберкулезы, упкэ авы-руы. Саэцидэ апай чахотка\дан\---улде. Г. Тукай.
ЧАХО’ТКАЛЫ с. сейл. Чахотка белэн авырый тор- ган, упкэ авырулы. Чахоткалы бабай.
ЧАХОХБИ’ЛИ и. Тавык яки сарык итеннэн, тэмлэт-кечлэр салып, узенэ бер махсус юл белэн эзерлэнгэн Кавказ халкы ашамлыгы. Чахохбилины шундый ук ысул белэн сарык итеннэн дэ хэзерлэргэ мемкин. Йорт эшлэре.
ЧАЧАК и. Берэр нэрсэиен читенэ бизэу ечен тотылган чуклар яки жеплэр бэйлэме. Гайни---кулы
белэн естэл естенэ япкан чачаклы эскэтер-нец чачакларын бетергэлэп утыра. Г. Камал. Куптэн инде аныц шарфы башларындагы ефэк чачаклар белэн уйнап килгэн м;ил----шарфныц бер башын
минем кукрэгем естенэ алып куйды. Ф. Эмирхан.
ЧАЧАКЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. чачаклау.
2. сейл. Телгэлэну; тузып чачаклар барлыкка килу (мэсэлэн, берэр киемнен кырыенда). Жиц очлары кееп чачакланган кулмэклэреннэн, очкын тиеп илэк-лэнгэн кием-салымнарыннан ыс исе. тетен исе килэ иде. А. Гыйлэжев. Чит-читлэре чачакланып беткэн киез эшлэпэсенэ Караганда, аныц аркасына кутэ-релгЭн каеш йегэннэр бэйлэме узенеке тугел икэн-леге бу егет белэн бетенлэй таныш булмаган кеше ечен дэ сизелерлек иде. М. Эмир.
ЧАЧАКЛАУ ф. Чачаклар белэн бизэу, чачаклар тоту. Эскэтерне чачаклау.
ЧАЧАКЛЫ с. 1. Чачаклары булган, чачаклар тотылган. Жырлап чигу чигэбез Чачаклы селгелэргэ. М. Жэлил.
2. Таж яфракчыклары куп булган, катмарлы (чэчэк турында). Чачаклы мэк. Чачаклы сирень. Чачаклы чалмабаш.
ЧАЧАРУ ф. диал. Чачаклану, телгэлэну, тузу. [Палыпоныц] ж;иц очлары, кесэ капкачлары чачарып •беткэн, бер-ике урыннан мамыгы да куренеп тора. Г. Бэширов.
ЧАШТЫРДАУ ф. Кыштырдау, кыштырдау тавышлары чыгару. Чаштырдап торган плащ.
ЧАШТЫРДЫК с. Чыштырдап торган. встендэ пальто дисэц пальто, сырма дисэц сырма тугел. кы-ландырып теккэн чаштырдык бер нэрсэ шунда. Каз. утл.
ЧАШТЫР-ЧОШТЫР аваз ияр. Куе улэннэр арасыннан барганда, зур аяк киеме белэн йергэндэ, чы-бык-чабыкка, коелган яфракларга й. б. ш. эйберлэргэ басканда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Улэн арасыннан чаштыр-чоштыр бару. □ Башмакларын чаштыр-чоштыр естерэп, Хеббениса куренде. Р. Ба-туллин.
ЧАЯ с. 1. Тапкыр йэм кыю, уткен. Мицнурый кеч-кенэдэн ук уз кенен узе куреп ускэнгэ, ирек сеюче. чая йэм шаян кыз иде. Г. Эпсэлэмов. {Полковник} яшь йэм чая ефрейторларны. елкэн йэм кече сер-жантларны. солдатларны курде. Г. Минский.
2. Кыюлыкны белдереп торган, уткенлек чагылып торган (караш, тавыш й. 6. ш.). Кыска сузле, чая сузле, Ацарда кеч эщилкенэ: Тормыштан ул шатлык таба. Дошманын м^ицгэч кенэ. Ф. Кэрим. Лиза — кер йэм чая тавыш белэн эйтте. К. Нэжми.
3. сейл. Елдам, чарыс, житез. Эхмэтмоан абзый-ныц кооперативтан алган аты бик зур булмаса да, бик эн;итез йэм чая иде. С. Бакиев.
О Чая телле, чая тел — тапкыр йэм уткен тел белэн сейлэшэ торган. Чая телле Гайни дэ узенец бо-зыклыгы ягыннан Мэгъри карчыктан бер дэ калыш-мый. М. Гали. Кызныц чая теле режиссерны чемет-тереп алды. Г. Бэширов.
ЧАЯК и. сейл. к. ечаяк. [Бэбкэлэргэ] бер аягы сын-ган чаякка салып су кертте. А. Гыйлэжев.
ЧАЯЛАНДЫРУ ф. Чаяга эйлэндеру.
ЧАЯЛАНУ ф. Чаяга эйлэну, чая булып киту. Кичэ генэ елап килгэн кызныц буген шундый чаяланып ки-туе Нургалине чынлап гаэ^эплэндерде. 9. Еники.
ЧАЯЛЫК и. Чая булу, тапкырлык йэм кыюлык. Шэмсине бу белорус егетенец чаялыгы белэн батырлы-гы кызыктыра иде. Г. Бэширов. Мин бу унз^иде-унсигез яшьлек кызны эллэ чаялыгы, эллэ ачык чырайлы, гади булганы ечен ярата башлаган идем. Э. Касыймов.
ЧАЯН и. Урмэкучсыманнар семьялыгыннан кень-якта яши торган агулы кечкенэ хайван. Жыен кырмыска чаян утерер. Мэкаль. Чаян чага узен соцгы чиктэ, Беркет ярдан тубэн ташлана. М. Жэлил.
Чаян уты бот.— татлы тамырында алма кислота-сы йэм кайрылау матдэлэре булган, абага сыман купь-еллык улэн усемлек; русчасы: многоножка.
ЧАЯНЧЫ и. неол. „Чаян* журналында эшлэуче, „Чаян" журналына язышучы. Ьэрвакыт йэм йэркайда чаянчы булып кала белгэн Э. Исхак, чэнечкеле юл-ларныц иц кирэклесен искэ тешереп булса кирэк, ел-майгалап куя. 3. Нури.
ЧАЯРУ ф. диал. к. чаялану. Кызыл Армиягэ киткэн егетлэр барысы да уткенэеп. чаярып кайталар. Г. Толымбай.
ЧАЦ I и. 1. Металлдан (бакырдан яки анын эретмэ-сеннэн) коеп зур конус рэвешендэ ясалган, эченэ асылган теле стенасына бэрелеп янгыравыклы тавыш барлыкка китерэ торган зур кынгырау. Сацгырауга ике тапкыр чац какмыйлар. Мэкаль. Тенге сэгать уникедэ тыцла: Кремльнец барлык чацнары бер та-выштан з^ицу кеен уйнар. Искэ алып керэш тацна-рын. Ф. Кэрим. II сейл. Нинди дэ булса сигнал биру ечен асып куелган металл кисэге, тимер эйбер. Эшкэ чакырып кырда чац кактылар. Трактор да ярсып пошкырды. Тешке ялдан торып. совхозчылар Барлыгы да эшкэ ычкынды. М. Жэлил.
2. сейл. Чан тавышы, чан суккан тавыш. Хэлим беренче чацны ишетугэ торып урамга чыкты. Г. Гобэй.
ЧАН
415
ЧЕБ
Чан кагучы — чиркэудэ чан кагу эшен башкаручы хезмэтче.
О Чан кагу — берэр нэреэ турында Ьэркайда ачыктан-ачык сейлэп йеру. Чац кагып йеру.
ЧАН Н и. иск. сир. Тузан. Чацсыз чакта чац куптарма. Эйтем. Башкалар, далада чац куптарып шул ак ейлэргэ таба ала айгыр артыннан киттелэр. Г. ИбраЬимов.
ЧАЦГЫ и. Кар естендэ йеру ечен, аякларга беркетелэ торган, башы бераз ескэ таба кэкрэйтелгэн, яссы тар Ьэм озын агач табан. Чацгыда шуу. □ Кечкенэ чаналар тартып, чацгылар бэйлэп малайлар урамга чыктылар. И. Гази.— Кай кеннэрне бетен эшемне ташлыйм да, мылтыгымны кулыма алып, чацгыларымны киеп. ауга чыгып китэм. А. Шамов. II Кыш кене самолет аэродромга тешу Ьэм очып киту ечен аныц астына беркетелгэн яссы табаннан гыйбарэт жайланма.
ЧАНГЫЛДАТУ ф. Металл эйберлэргэ берэр нэреэ белэн бэреп, сугып, узенэ бертерле езек-езек тавышлар барлыкка китеру. Сандалны чацгылдату.
ЧАЦГЫЛДАУ ф. Металл эйберлэрнен бэрелеп-су-гылып узенэ бертерле тавыш барлыкка китеруен белдерэ. Буферларныц чацгылдап бер-берсенэ бэрелулэ-ре аркасында вагон эчендэ башлары стенага бэрел-гэн кешелэрнец сугенулэре ишетелде. Ш. Усманов. Икенче уцайда чалгы яныйлар, утлап йергэн атлар-ныц кыцгыраулары чацгылдый. Г. Бэширов.
ЧАНГЫЛ-ЧОНГЫЛ аваз ияр. Металл металлга бэ-релгэндэ, сугылганда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Эшелон, езелергэ эцитешеп, дурт-биш мэртэ-бэ тартылды да, буферларын чацгыл-чоцгыл. шак-шок суккалап, аксый-аксый, юлына кузгалды. И. Туктар.
ЧАНГЫРАУ ф. диал. Чангылдау. Кызлар герлэ-шеп Ж,илэк эцыялар. Чалгы чацгырый, Болин яцгы-рый. Н. Думави.
ЧАНГЫЧЫ и. Чангы спорты белэн шегыльлэнуче, чангыда шуучы. Чацгычы узе алга иелгэн, боэцралы таякларын карга да тидерми. Г. Эпсэлэмов. Чацгы-чылар эциллэр белэн Узышалар. Искэн эцилне уздыр-маска Тырышалар. Э. Ерикэй.
ЧАН-ЧАН аваз ияр. Кайбер зур кошларнын (мэсэлэн, беркетнен) езек-езек кычкыруларын белдерэ. Чац-чац итэ Ирендек беркете. Жыр. ,[Углан:] Асыл-кулдэ курдем кыр казлары.---Ул урдэклэр анда. ул
аккошлар, Чац-чац килэлэр. Н. Исэнбэт.
ЧАЦ-ЧОЦ аваз ияр. Металл эйберлэргэ берэр нэреэ белэн сукканда, орынганда яки металл эйберлэр бер-берсенэ бэрелгэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Карт----уртасы берилле генэ калган чал-
шсын тундэк башына сабы белэн кадады, чац-чоц китереп бер-ике янап та эцибэрде. Г. ИбраЬимов.
ЧАН-ЧЬЩ аваз ияр. к. чан-чон. Авылда чац-чыц пожар каланчасы суга икэн. тын калгач бар да ишетелде. Г. Гобэй.
ЧЕБЕН и. 1. Ике канатлылар отрядыниан кайбер йогышлы авыруларнь! таратучы бежэк. Гандэлип ярки метрдан кыскарак чыра башына уч эче хэтле кун беркеткэн, шуныц белэн сугып-сугып. ей эчендэ чебеннэр утереп йери. Ш. Камал. Сестра-------ат
кузгалагын сындырып алды йэм тынгысыэ чебеннэрне куарга тотынды. А. Шамов.
2. куч. Кыска гына казыкчык башына куелган чурэ-кэнне (чебенне) таяк белэн бэреп тешерудэн гыйбарэт балалар уены. Чебен уйнау.
Чебеи гембэсе бот.—ак таплар тешкэн жете кызыл (сирэгрэк саргылт-керэн) эшлэпэле, нечкэ озын сап-ш агулы гембэ (тенэтмэсен чебеннэрне бетеру ечен
кулланалар). Таныш булмаган гембэлэрне ашарга ярамый. ченки алар арасында агулы аксыл гембэ йэм чебен гембэсе кебеклэре элэгуе мемкин. Робинзон. эзл. Чебеи даруы — чебеннэрне утеру ечен агу. [Малай:] Эллэ чебен даруы ашап демеккэннэрме икэн. К. Тинчурин. Чебеи куиачасы, чебен кунгы-чы — кузаклылар семьялыгыннан бал бирэ торган хуш исле усемлек (медицинада кулланыла). Чебен кунмас бот.— иренчэчэклелэр семьялыгыннан кайбер терлэре медицинада Ьэм парфюмериядэ кулланыла торган, хуш исле зур чэчэкле улэн усемлек; русчасы: шалфей. Чебен пацгысы диал.— к. чебен гембэсе. [Айнулла:] Манесыз суз — пустуй ул, чебен пацгысы кебек. фай-дасы юк, агуы бар. Г. Эпсэлэмов.
О Чебен дэ утэрлек тугел — нинди дэ булса ихатаныц биек тоташ койма яки башка шуидын нэреэ белэн уратып алынуы турында. Йортны урап алган коймалардан чебен дэ утэрлек тугел. Р. Ильяс. Чебен кирелеге — утэ нык, ахмак кирелек, урынсызга узенчэ эш итэргэ тырышу турында. Гафият чебен кирелеге белэн йаман шул кызыл балчыклы кыр-ларга ябышып ятты. И. Гази. Чебен куу гади с.— чукыну. Аныц кулы ничектер узеннэн-узе эцитез уй-наклап чебен куарга кереште. Г. Бэширов. Чебен очканы (очкан тавыш) ишетелерлек — бик тирэн тынлык урнашу турында. Корабтагы йез дэ унике кеше барысы да бергэ эцыйналдылар,----чебен оч-
кан да ишетелерлек тынлык эчендэ аталары Отто-ныц ягымлы сузлэрен тыцладылар. А. Алиш. Чебен тимэс чер итэр — 1) бернинди дэ сузне, мэзэкне ку-тэрми торган, тиз упкэлэучэн кеше турында. [Ир кеше:] Бу тикле чебен тимэс чер итэр кеше булыр икэн. С. Сабиров; 2) кагылыр-кагылмас еларга гына торган бала турында.— Бай балаларыныц барысы да шундый инде аларныц. Монысы да шул чебен тимэс чер итэрнец берсе. Г. Минский. Чебен урынына да курмэу — кешелэрне азрак та кызгаимау турында. [ Тимербай:] Алпавытлар---крестьяннарны бишэр-
лэп-унарлап асалар.---Бу заманда халыкны чебен
урынына да курмилэр. М. Гали. Чебен урынына кы-ру—бик куплэп утеру. бик куплэп юк иту (мэсэлэн, сугышта). [Фатыйма:] Остабикэ лы-гырдап утырды: безнекелэр мимечне чебен урынына кыралар, ди. И. Гази. Чебенгэ чукмар (кусэк) кутэру — берэр кечкенэ эшне эшлэу ечен зур кеч кую, берэр кечкенэ нэрсэгэ карата зур чара кулла-ну. Чебенгэ тимэс, чебеи утермэс — зарарсыз, бик юаш кеше турында. Чебениэн фил ясау — нэрсэне дэ булса бик купертеп курсэту, эЬэмиятсез нэрсэне зур эйэмияткэ ия итеп курсэту. Берквнне кич эштэн кайта идем, Ялгыш басып, кинэт абындым.----Шу-
шы хэлне теге юньсез бэндэ Ишеткэн дэ озын ко-лактан,----Тетэ генэ мине.----Дем исерек. имеш,
булганмын.----Эйтегезче. Шушы тугелме ул Чебен—
нэн фил ясау дигэн суз?! 3. Мансур.
ЧЕБЕНЛЭУ ф. 1. Эссе кеннэрдэ, башны Ьэм кой-рыкны селкеп, чебен-черкине Ь. б. ш. бежэклэрне куу, бежэклэрнец тынычсызлавыннан баскан урында тузеп тора алмау (хайваннар турында). [Сэубанныц] эле елгереп эцитмэгэн яшь буыннары, кызу кояш астында чебенлэгэн усал сыерлар артыннан йегереп. коеп яуган яцгыр астында юешлэнеп, кечсезлэнгэн-нэр. М. Эмир.
2. куч. сейл. Ыгы-зыгы килу, борсалану, тыз-быз килу.
3. куч. сейл. Чукыну. Меселман эпэр итэ. христиан чебенли, яйуд, эциргэ тезлэнеп, кузлэрен кук-кэ тери. Г. Гобэй.
ЧЕБЕНТОТКЫЧ и. бот. к. чебепчел.
ЧЕБ
416
ЧЕК
ЧЕБЕНЧЕ и. зоол. Чыпчыклар отрядыннан бежэк-лэр белэн туклана торган кечкенэ кош; русчасы: пеночка.
ЧЕБЕНЧЕЛ и. бот. Махсус тезелешле яфраклары естенэ кунган бежэклэрне элэктереп, шулар белэн туклана торгаи усемлек: русчасы: мухоловка.
ЧЕБЕН-ЧЕРКИ эцый. и. Вак бежэклэр. Карлыгач чебен-черки аулый. Г. Тукай, дйтергэ кирэк, [бу кош-ныц] бетен эше дэ шул чебен-черки аулаудан гыйбарэт, йэм ул бу эшнец зур остасы. Г. Гобэй.
ЧЕБЕРДЭУ ф. диал. Шыбырдау. Ара-тирэ генэ бишек астыннан чебердэп су ага. М. Эмир.
ЧЕБЕШ и. 1. к. чеби (1 мэгъ.). Яз кукэйдэн чыккан яшь чебешлэр Усеп эцшптелэр. М. Жэлил. 6ч атна дигэндэ йомыркалар борынладылар. берэм-бе-рэм чебешлэр чыга башладылар. А. Алиш.
2.	Яшь тавык. || Ашамлык итеп эзерлэнгэн яшь тавык ите. [Гайшэ:] Аныц каравы кезгэ узецне чебеш канаты белэн генэ сыйлармын. Ф. Бурнаш.
3.	куч. гади с. Кечкенэ, кечсез яки зэгыйфь кеше турында. Чыннан да сейли икэн, нэрсэ генэ кургэн дэ нэрсэ генэ белгэн соц бу язгы чебеш? Г. Минский.
4.	фам. тарт. форм, чебешем. Кемгэ дэ булса иркэ-лэп эндэшу сузе. [Гелсем:] Изге. мактаулы дигэн суз ул, чебешем. Д. Аппакова.
ЧЕБЕШХАНЭ и. неол. Чебилэр асрый торган би-иа. Халисэ чебешханэнец гаять уцайлы икэнен, аныц торбаларда йереп торган су белэн эцылытылуын эйтте. С. Рафиков.
ЧЕБИ и. 1. Тавыкнын яки тавыклар отрядыннан башка берэр кошнын баласы. Чебилэрне кезен саный-.лар. Мэкаль. Бакча буенда, терле якка сибелгэн че-билэрен эцыя алмыйча, кабарынган чуар тавык ку-рылдап йери. Г. Бэширов. Бераз аяза башлагач, суга тешкэн куркэ чебилэре шикелле, без бершэеп, юл белэн кайтырга чыктык. М. Гали.
2.	к. чебеш (2 мэгъ.).
3.	Чиста йермэгэнлектэн, жилдэн, пычрак су тию" .дсн Ь. б. ш. сэбэплэрдэн аяк-кул тиресендэ барлык" ка килеп, эчеттереп авырта торган вак-вак кына ярык* чыклар, кытыршылык. Аякларга чебилэр чыгу.
ЧЕБИЛЭНУ ф. Аяк-куллар чебилэр (3 мэгъ.) белэн каплану, аяк- кулларга чебилэр чыгу. Мец тугыз йез егерменче ел эцэенец соцгы айларында Гарифул-ла, чебилэнеп ярылган яланаяктан авыллар арасын эцэяулэп, шушы, менэ хэзер тешэчэк пристаньга килде. Г. Минский.
ЧЕБИЛЭТУ ф. Чебилэр (3 мэгъ.) барлыкка китеру, чебилэр белэн каплату. Яланаяк йереп аякларын чебилэтеп бетергэн кечкенэ балалар атлар белэн сабанчылар тирэсендэ мыжлап йерделэр. Г. Гобэй.
ЧЕБИЛЭУ ф. Аяк-кулларда чебилэр (3 мэгъ.) барлыкка килу. Кышкы суыклардан туйган бала-чага-ларныц, иртэдэн кичкэчэ тышта герлэвек суларын ерып уйный-уйный йергэч, кубесенец аяклары чебили. С. Рафиков.
ЧЕБУРЕК и. Кырым Ьэм Кавказ халыкларында: эченэ сарык ите салып пешерелгэн кечкенэ беккэн; сумса.
ЧЕГЕТ и. диал. Эремчектэн эвэлэп ясалган кечке-н э кабартма.
ЧЕГЭН и. Ьиндлэрдэн килеп чыккан, гадэттэ куч-мэ яки ярым кучмэ теркемнэр булып Европа, Азия, Африка иллэрендэ яшэуче халык атамасы Ьэм шул халыкнын бер кешесе. Чегэн кызы. □ [Фэйзулла ага] казакъ, узбэк, азербайэцан, ---чуваш, чегэн------
композиторлары эсэрлэреннэн йэм халык кейлэрен-нэн куп кенэ урнэклэр уйный. М. Жэлил. || с. мэгъ. -Шул халыкка менэсэбэтле. Чегэн теле.
О Чегэн арбасыинан тешеп калган — кара тутлы кеше турында эйтелэ. Чегэн тормышы — даими яшэу урыны булмаган тормыш; Ьэрвакыт юлда йерер-гэ, урманда, кырда яшэргэ туры килгэн тормыш. Алар да Георгийныц язмышын уртаклашалар, чегэн тормышы белэн яшилэр. Э. Маликов.
ЧЕГЭ'НЧЭ рэв. 1. Чегэн телендэ. Чегэнчэ сейлэ-шу. || Чегэннэргэ хас булганча. Чегэнчэ яшэу.
2. и. мэгъ. Рус халык жыры; шул жыр музыкасы-иа башкарыла торган бию. [Егет пианинода уйнау-чыга:] Юк, моны тугел. Нинди дэ булса куцеллерэк-не. Чегэнчэне! Г. Ахунов. Барый Тарханов чегэнчэне искиткеч оста бии дэ иде. X. Сэлимжанов.
ЧЕК I и. Тапшыручысына агымдагы счеттан билгеле бер сумма акча биру яки кучеру турында вклад-чынын боерыгы язылган рэсми документ. Чек — вкладчикныц уз счетыннан билгеле бер суммада акча биру турында банкка приказы. Политэкономия.
ЧЕК, ЧЕК-ЧЕК II аваз ияр. Металл металлга бэ-релгэндэ, берэр нэрсэне кискэндэ, чукегэндэ яки ез-гэндэ -барлыкка килгэн кыска езек тавышны белдерэ. Жепне чек итеп езеп аау. □ Бабай, авыр чукеч алып, тимергэ чек-чек суга башлады. Г. Гобэй.
ЧЕКА* и. Контрреволюциягэ, саботажга Ьэм спе-куляциягэ каршы керэшу ечен 1918 елда тезелгэн Га-дэттэн тыш комиссиянен кыскартылган исеме (Совет властенын беренче елларында эш алып барган, русча „Чрезвычайная комиссия" тезмэсенен кыскартма-сы). Шуннан бервакыт хэбэр итэлэр: атац зур сэя-си эш белэн Чекага элэкте, эцинаяте елкэн, эгэр ышанычка алсац, язмышы эцицелэюе мемкин, дилэр. Г. ИбраЬимов.— Чека Эмирэцаннарныц яшерен эзлэ-ренэ тешкэн булырга кирэк. Юкса монда винтовка-лар эцибэрелмэс иде. Ш. Камал.
ЧЕКА'НКА и. махе. Усемлекнен жимеш бируен арттыру якн елгеруен тизлэту ечен теп сабакнын югары елешен яки ян сабакларны кисеп ташлау, езеп алу.
ЧЕКА'НКАЛАУ ф. махе. Чеканка ясау, теп сабак-ларныц югары елешен яки ян сабакларны езеп алу; бунау.
ЧЕКЕЛДЭУ ф. Металл металлга бэрелгэндэ Ь. б. ш. очракларда узенэ бертерле кыска, езек-езек тавышлар барлыкка килу, чек-чек иту.
ЧЕКЕРЭЙТУ ф. к. чекрэйту. [Закир:] Бич оял-мый да бит, кузецэ чекерэйтеп карап ялганлый. Г. Камал.
ЧЕКЕРЭЮ ф. к. чекрэю. Бу караш Леонид Абра-мовичныц нервларына тиде. Ул, ачу катыш: .Я, нигэ ул кадэр чекерэйдец?" — дип кычкырып куйды. I Р. Ильясов.
ЧЕКИ’СТ и. Чекада эшлэуче. Чека хезмэткэре. 1 Спектакльдэ мастерларча эшлэнгэн аерым урыннар | бар. Ленинныц крестьяннар йэм чекист Василий бе- I лэн очрашу картиналары------барысы да яхшы эш? I
лэнгэн йэм тулы бирелэ торган куренешлэр. М. Жэ- I лил. II Гомумэн СССРда дэулэт куркынычсызлыгы I системасында эшлэуче хезмэтк»р.— Без, чекистлар бер-беребезне сузсез дэ бик яхшы ацлыйбыз. начале- I никны куру белэн ук минем йокым ачылып китте. I Ф. Хесни. Шуца курэ кайда булсац да син, Як-ягы- I ца яхшы карап йер, Уткен чекист тесле, бер ка- I раудук Дус-дошманны ачык аера бел! Ш. Маннур.
ЧЕКРИ: чекри куз(лэр) — чекрэеп торган, зур бу- | лып ачылып торган кузлэр турында. [Василий Гри-горьевичныц] чекри кузлэре тагы да зурая тешкэн, I йезе ябык.^э узе басынкы иде. А. Расих.
ЧЕКРЭЙТУ ф. сейл. Гажэплэнудэн, курку-дан Ь. б. ш. кузлэрне зур итеп ачу, кузлэрне шулай I ачып карау. [Карт] узган-барганнарны кузлэрен чек I
ЧЕК
417
ЧЕЛ
рэйтеп карап тора, кулларын. болгап, аларга нэрсэ-дер кычкырып кала. А. Шамов.
ЧЕКРЭЮ ф. 1. Гажэплэну, куркудан h. 6. ш. кузлэр зур булып ачылу. Сез яцаклары ябышкан, кузлэре чекрэйгэн---бер пишкадэмнец-----аска карап йер-
гэнен кургэнегез бармы? Г. Тукай. [Гелж;амалныц\ сейкемле йезе буген яшелле-зэцгэрле тес алды: уй-мак авызы турсайды, кузлэре агулы чекрэйде. Г. Иделле. II сейл. Кузие алмый текэлеп, тебэп карап тору. Чекрэеп, тикшереп карап торган баш-лыкларныц зэйэрле куз карашлары. астында {солдат-лар}, бер-берсенэ рэтлэп суз дэ дэшэргэ батырчы-лык итми,------сафка тезелеп, алга юнэлделэр.
М. Гафури.
2. куч. Ялтырап курену, жемелдэу (йолдызлар турында). Салкын куктэ йолдызлар чекрэешеп тора. Бер кырыйда тулган ай, урман эчлэренэ моцсу ак нурын сибеп, экрен генэ йезэ. Г. Эпсэлэмов.
3. рэв. мэгъ. чекрэеп. Кузгэ ташлаиып, бик ачык куренеп.— Бер кеше дэ чакырмыйм, дидец, Гайнавал чекрэеп утыра. Т. Гыйззэт.
<> Чекрэеп торган—бик ачык куренеп торган. [Мэк-тэп] чекрэеп торган ак белэн караны, кызыл белэн сарыны гына тугел,---бик куп тоныграк йэм неч-
кэрэк теслэрне дэ аера белергэ ейрэтте. Г. Бэширов. [£гет{ елгереп килгэн зур-зур кызыл алмалар-га, кара янып пешкэн чиялэргэ, кан тамчылары тесле, кып-кызыл булып. чекрэеп торган карлыганнар-га бик озак карап торды. И. Гази.
ЧЕЛ с. диал. Бетен, тулы.— Чел тиенгэ алучы барда биреп кал инде син аны. Ф. Эмирхан.
ЧЕЛДЕРМЭЛЕ: челдермэле белэзек — эйлэнэ-сенэ вак тэнкэлэр, шелдерлэр тагып эшлэнгэн белэзек. Челдермэле ак белэзек--минем белэклэрем-
дэ. Жыр.
ЧЕЛДЕРЭУ ф. сейл. к. челтерэу. Кыцгырау чел-дерэп тэ елгермэгэн булып, эчтэн каты басып, аяк тавышы килде, ишек шалдырап ачылып китте. Г. ИбраЬимов. Галиулла лампасын уцайлап злеп куйды да, су челдерэмиме дип, бераз тыцлап торды. И. Гази.
ЧЕЛДИ-ЧЕБИ с. гади с. Вак-теяк, кече артык куп булмаган. Крестьян хатыннары ирлэр эшлэгэнне рэхэтлэндереп эшлэп килэлэр йэм кайбер челди-чеби ирлэрдэн артык итеп тэ эшлилэр. М. Бедэйле.
ЧЕЛЕК и. бот. Тау битлэрендэ усэ Ьэм сары чэчэк ата торган вак куак; русчасы: чилига.
ЧЕЛЕМ и. Тэмэке салып тарту ечен кечкенэ чо-кырдан Ьэм тетенне суыру ечен эче куыш нечкэ кеп-шэдэн гыйбарэт эсбап. Бабай икенче тапкыр челе-менэ яфрак тэмэке тутырды, чакма таш сугып ян-дырды, куе тетен таратып, тартырга тотынды. Г. ИбраЬимов. [Бикбулат] кыска саплы челемен чы-гарды, бик озак мыштырдап, бармагы белэн баса-баса, аца тэмэке тутырды. Г. Бэширов.
ЧЕЛЕМЧЕ и. Челем белэн тэмэке тартучы, тэмэкече. Челемченец эче дэ яна, кесэсе дэ яна. Эйтем.
ЧЕЛЕ'СТА и. муз. Тавышы кечкенэ кынгырау шалтыравына охшаган, клавишларына басып уйный торган музыка коралы (гадэттэ оркестр составында була).
ЧЕЛЛЭ и. 1. Жэй кене 25 июньнэн 5 августка кадэр дэвам итэ торган бик эссе вакыт (кайбер очрак-мрда „жэйге" сузе белэн бергэ килэ). [Звлхэмидэ:] Угезлэр кигэвеннэн бик куркалар бит. Челлэдэ кой-рыкларын кутэреп чабалар. Т. Гыйззэт. Урак вакы-ты, челлэ вакыты эциткэч, Кояш торган чакта ыздырып, Агачлардан тешкэн кулэгэдэ Аш ашарбыз !ерг. утырып. Э. Ерикэй.
2. Кыш кене 25 декабрьдан 5 февральгэ кадэр дэвам итэ торган бик салкын вакыт (гадэттэ „кышкы"
сузе белэн^бергэ килэ).’Шибайдан яучы килеп. мэйэр акчасын алгач та, карт, башкалар кебек. кияуне кышкы челлэдэ салкын келэткэ ябарга ошатмады. Г. ИбраЬимов.
3. куч. Нинди дэ булса эшне башкару ечеи ин унайлы вакыт, нн унайлы вакыт аралыгы. .Балык, балык...' — йэркемнец авызында шул суз иде. Ченки сезонныц нэкъ челлэсе килеп эциткэн. Ш. Камал.
О Челлэ кигэвеие — бэйлэнчек кеше. [Яшэр:{ Нэлли, акыллым, тыцлама шул челлэ кигэвенен. Р. Ишморат.
ЧЕЛПЭРЭМЭ рэв. Вак кисэклэр хасил итеп. Са-вытныц капканы очып тешэ дэ челпэрэмэ ватылып китэ. Ак юл.
О Челпэрэмэ килу — 1) ватылганда вак-вак ки-сэклэргэ булену, уалу. Габдулла, энисе алдыннан ба-шын калкытып, тэрэзэнец челпэрэмэ килеп ватылуын кызыксынып кетеп торды. 9. Фэйзи. [Хэйдэрнец] кулындагы тэлинкэсе идэнгэ тешеп челпэрэмэ килде. С. Рафиков; 2) ватылу, жимерелу. Батальон эшело-ныннан егермелэп вагон челпэрэмэ килгэн иде. Ш. Усманов. Тоткын кулындагы авыр урындык ябылып ел-гергэн тимер ишеккэ бэрелеп челпэрэмэ килде. Г. Гобэй; 3) куч. юкка чыгу. Хыяллар челпэрэмэ килу. □ Айлар буенча казанылган ышанычлар челпэрэмэ килде. И. Гази. Челпэрэмэ китеру—1) вак-вак кисэклэр хасил итеп вату. Аида чашкалар ватып, монда урындыклар ватып, Тэрэзэне челпэрэмэ китеру-лэр бар иде. Ш. Бабич; 2) вату, жимеру. Энэ шул рестораннарныц, кабакларныц бер-бер сэгатьлэре Берлин аристократиясе кесэсеннэн мец, йез мец маркаларны узлэренэ агызалар. Бу тормышны челпэрэмэ китерергэ йергэн немец эшчелэрен, немец ке-шелэрен Берлинда йэр эцирдэ эзлэусез табарга була. Г. Галн; 3) куч. юкка чыгару, бетеру. Аннан алынган мдавап дуслыкны бетенлэй челпэрэмэ китерэ. Соц. Тат.
ЧЕЛТЕР-БЕЛТЕР аваз ияр. Тимер, металл кисэк-лэренен бер-беренэ бэрелеп барлыкка китергэн узенчэлекле тавышын белдерэ. [Габделхак] аякларына хром итек кигэн, итек укчэлэренэ челтер-белтер килеп торган тугэрэк ак калай кисэклэрен элгэн булган. И. Туктар.
ЧЕЛТЕР-ЧЕЛТЕР аваз ияр. 1. Агым су (мэсэлэн, чишмэ, инеш, герлэвек) сай жнрдэн яки тиз акканда барлыкка килгэн узенэ бертерле тавышны белдерэ. Челтер-челтер чишмэбез. Кугелсндем may ярында. Су эчмичэ китмэгез Поход уткэн чагында! М. Жалил.
2.	Тимер, металл яки пыяла кисэклэре бер-берсенэ бэрелгэндэ, я берэр уалучан нэрсэ ватылганда Ь. 6. ш. очракларда барлыкка кнлгэн тавышны белдерэ. Лам-паныц морэцасы челтер-челтер килэ. Хэдичэ эледэн-эле .уф“ дип авыр су лап куя иде. Г. Бэширов.
ЧЕЛТЕРЭУ ф. Даими рэвештэ челтер-челтер (1 мэгъ.) иткэн тавыш барлыкка китеру (агым су турында). Чишмэ башыннан челтерэп аккан су тавышы ишетелэ. Г. Эпсэлэмов. Э урамда кояш нурында ялтырап, куцелле итеп челтери-челтери, язгы гер-лэвеклэр ага. Каз. утл.
ЧЕЛТ-ЧЕЛТ обр. ияр. Куз кабакларын тиз-тиз ачып-ябуны белдерэ. Сэхап карт, кузлэрен челт-челт кысып, арткарак чигенде. С. Рафиков.
Челт-челт иту — куз кабакларын тиз-тиз ачып-ябу. Бер шадра малай, кайсы табакка утырырга белмичэ, арлы-бирле сугылып, бетенлэй утыра алмыйча калды: авызы бултэйде, кузлэре челт-челт итэ башлады. И. Гази.
ЧЕЛТЭР и. 1. Утэ куренмэле, тигез яки рэсемле итеп тукылган яисэ бэйлэигэн эре кузэнэкле жинел
27 А-562
ЧЕЛ
418
ЧЕМ
тукыма (гадэттэ тэрэзэ пэрдэсе, кулмэккэ бизэк[то-ту h. 6. ш. ечен кулланыла). Сейлэ кашмау киеп, челтэр бэйлэп, Кырда эцырлап йергэн сылуны!.. Ш. Бабич, Остендэге бер генэ сэдэпле, ак челтэр ицсэле бэрхет бишмэте----эти-энисе ечен утэ ка-
дерле, утэ иркэ бала икэнен эйтеп торалар иде. Г. Гобэй. II с. мэгъ. Шундый тукымадан гыйбарэт, шундый тукымадан тегелгэн, ясалган. Челтэр яка. □ Челтэр пэрдэ аркылы встэл янында ике кеше куренэ. Ш. Камал. Аныц естендэ дэ, минеке кебек ук, эцицсез челтэр кулмэк, арзанлы материядэн эшлэнгэн чалбар. М. Эмир.
2.	сейл. Узара тигез кисешкэн жеплэрдэн теенлэп ясалган балык тоту жайланмасы, жэтмэ.— Теге, Гурьев янындагы. балыкны югарыга эцибэрмэс ечен Ж.аек аркылы корылган челтэр турысындамы? М. Галэу.
3.	Тимер чыбык, бау кебек нэрсэлэрдэн узара кисеш-тереп, уреп ясалган Ьэм терле максатла р ечен хезмэт итэ торган жайланма. Ракеталарныц аксыл яшел як-тысында тэбэнэк урлэр, сазлыклар, урманнар, чэнечкеле тимер чыбык челтэрлэре, кара валлар, mqu-мерек машина, туп, танк калдыклары чагылып китэ. Г. Эпсэлэмов.
4.	сейл. Азык-телек, вак-теяк эйберлэр салып йерту ечен жептэи яки баудан уреп ясалган сумка, сетка. Элеге кеше, эреле-ваклы капчыкларын, чилэклэ-рен, чемодан йэм челтэрлэрен асып.--дебаркадер-
га таба йегерде. Г. Бэширов.
5.	Аркылы-торкылы итеп беркетелгэн юан металл чыбыклардан гыйбарэт рэшэткэ. Ялгыз камераныц ялгыз тэрэзэсе Тимер челтэр белэн теренгэн. Ш. Маннур.
6.	Узенен тышкы куренеше белэн урелгэи яки узара кисешкэн сызыкларга, жеплэргэ охшаган берэр нэреэ. Инеш буендагы яшь каен, зифа гэудэсенэ шундый килешлеяфрак челтэренец суда чагылышын куреп тац калгандай, горур басып тора. К. Нэжми.
II с. мэгъ. Шундый нэрсэгэ охшаган, шундый фор-малы. Зур чуен челтэр кутэрткечлэр Йезэ куккэ табан. Н. Исэнбэт.
7.	Берэр территориядэ терле юнэлештэ урнашкан юллар, каналлар, элемтэ линнялэренен h. б. ш. аерым жыелмасы. Телефон челтэре. Электр челтэре. Тимер юл челтэре кицэю. □ Азия территориясендэ елга-лар челтэренец куелыгы бер терле тугел. Денья кис. геогр.
8.	Берэр территориядэ урнашкан бер иш учрежде-ниелэр, предприятиелэр h. б. жыелмасы. Дэвалау уч-реждениелэре челтэре. Уку йортлары челтэре. □ Бигрэк тэ кафелар Парижныц бетен сыйныф халык-лары белэн нык бэйлэнгэннэр. Шуца курэ дэ бетен Парижны кафелар челтэре каплап алган. Г. Галн.
Челтэр канатлылар зоол.— канатларында челтэр сыман нечкэ генэ сенерчэлэре булган бежэклэр отряды. Челтэр каршылыгы физ.— лампа челтэрендэге каршылык. Челтэр катлау анат.— кузнец яктылык-ны сизучэн эчке катлавы, ретина. [Яуз]. шар формасында булып, еч катлау — аксым катлау, тамырлы катлау йэм челтэр катлау белэн капланган. Анатомия. Челтэр кечэнеше физ.— лампа катоды белэн челтэре арасындагы кечэнеш. Алгыч контурда электромагнитик тирбэнулэр хасил булган чакта лам-паныц катоды белэн челтэре арасындагы кечэнеш (челтэр кечэнеше) узгэрэ. Физика. Челтэр сеяк — умырткалы хайваннар баш сеягенен нерв жепселлэ-ре уту ечен бик куп тишеклэре булган йез елеше, алгы елеше.
ЧЕЛТЭРЛЕ с. 1. Агачка терлечэ сырлап, кисеп ясалган рэсеме булган, шундый рэсемнэр белэн бизэлгэн. Челтэрле капка. О Сарайныц аскы челтэр-
ле ишеге ачыла. Н. Исэнбэт. Бакча эчендэ госпиталь, кэрнизлэре челтэрле. Ф. Кэрим.
2. Рэшэткэ рэвешендэ булгаи, рэшэткэгэ охшаган. Челтэрле дэ купер сиксэн такта, Кемнэр йери икэн бу чакта? Жыр.
3. Тишекле-тншекле, тишекле-тошыклы. [Зэйния:] Безнец зур арба белэн челтэрле чумеч кайда икэн? Г. Ибрайимов. Тимерче мичкэнец артына челтэрле озын кепшэлэр беркеткэн иде. Г. Бэширов.
ЧЕЛТЭРЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. челтэрлэу (1 мэгъ.).
2. Бик куп урыннардан тишелу, тишеклэр белэн каплану. Сэгать дуртлэрдэ пуля эзеннэн челтэрлэн-гэн, кан таплары белэн чуарланган таш стена буена келэч йезле, сипкелле борынлы бер егетне терэ-делэр. К. Нэжми. II Вак тишеклэр, бушлыклар барлыкка килу; челтэргэ охшау, челтэрне хатерлэту, челтэр сыман булу. Челтэрлэнеп карлар сутелэ, .Челтер-челтер" келеп боз кителэ. М. Жэлил.
3. Терле юнэлештэ салынган юллар h. б. ш. белэи каплап алыну. [Карт:] Казыла торгач, эк;ир асты челтэрлэнеп. казылмаган эсирлэр саклык ечен анда-монда юан багана тесле булып кына калалар эле. М. Гафури.
ЧЕЛТЭРЛЭУ ф. 1- Челтэр тоту, челтэр (1 мэгъ.) белэн бизэу. Кечкенэ генэ кыз, бу чаклы купшылык каян килгэн диген. Чэчлэре ленталар белэн кумел-гэн.---челтэрлэп таккан алъяпкыч. Ф. Хесни.
2. Бик куп урыннардан тишеп уту, тишеклэр барлыкка китеру. Ядрэ челтэрлэгэн ал байраклар Мэц-гелек щыр булып чайкала. Ш. Маннур. II Тишек-тошыклар барлыкка китеру; челтэрлэр ясау. Март-ныц карны челтэрли торган озын тырнаклы эциле битлэрне кисеп алгандай итэ. X. Кэрим.
3. Терле юнэлештэ салынган юллар h. б. ш. белэн каплау. Очы-кырые куренмэгэн Пар дилбегэлэр сыман, Д^ирлэребезне челтэрлэп, Тимер юллар сузыл-ган. Э. Брикэй.
ЧЕЛТЭРЧЕ и. Челтэр бэйлэуче, челтэр тукучы. Оста челтэрче.
ЧЕЛЭЙТУ ф. гади с. 1. Кузне кыса тешеп, текэлеп, тебэп карау. Мэулиха тути Сэйфинец, олы башы белэн, дпипэнец шэрэ балтырына шулай кузен челэйтеп торуын йич ошатмады. Г. Бэширов.
2. сейл. Курсэту; куренерлек иту. [Столяров] рус-ча китаплар бирОе. Кийвакыт Якубныц кулына берэр китапны тоттырганда: .Бусын кешегэ бик че-лэйтмэГ—ди торган иде. И. Гази.
ЧЕЛЭН и. Зур томшыклы, озын муенлы Ьэм озын аяклы саз кошы; русчасы: цапля. Кул буйларынйа ---челэннэр яши. СССР физ. геогр. Сеям барин: тыныч кичтэ челэн тавышларын, Бауылдашып этлэр ергэнен. Ш. Медэррис.
О Челэн кебек — озын Ьэм ябык кешегэ карата эйтелэ. Челэн кебек озын, ябык йэм йэрвакыт ач йери торган шэкерт иде бу. Э. Фэйзи.
ЧЕЛ ЭШТЕРУ ф. лингв, к. чылаштыру.
ЧЕЛЭЮ ф. гади с. 1. Акаю, зур нтеп ачылу (кузлэр турында).
2. Кысылу; чепилэну. Чыпта суккан яшь кызлар-ныц Ике кузе челэйгэн. Бэет.
ЧЕМ I и. Жимеш сабы, тебе. Баланны чеменнэн чистарту. □ [Жэудэт] аныц ягымлы тавышын бер-кайчан да онытачак тугел, стенадагы агач чейа кертеп элгэн милэш тэлгэшлэре, шомырт чемнэре хэзер дэ куз алдында. Г. Бэшнров.
ЧЕМ II кеч. кис. Утэ, бик. Чем-кара буяу.
ЧЕМЛЕ с. Сабы (сабагы) аерылмаган, чеме белэн бергэ езелгэн; чупле (жилэк-жимеш турында).
ЧЕМЛЭУ ф. 1. Жимешне чеменнэн аеру.
чьМ
419
ЧЕП
2. рэв. мэгъ. чемлэп. Чеме белэн, чеменнэн аер-мый. Карлыганны чемлэп эцыю.
ЧЕМЕРДЭУ ф. сейл. к. чымырдау (1 мэгъ.). Affl-лик мичкэнец чемэгеннэн Sep э^амыяк чемердэп торган эче бал агызып алды да муллага сузды. И. Гази. Эхмэдинец аркасы чемердэп, мацгаена салкын тир бэреп чыкты. Г. Иделле.
ЧЕМЕР-ЧЕМЕР аваз ияр. Кайбер эчемлеклэр, камыр h. б. ш. нын чымырдау тавышын белдерэ. Биюче абый, чемер-чемер кубеклэнеп торган эчемлек са-лынган стаканны кулына алып, сикереп торды. Р. Техфэтуллин.
ЧЕМЕТЕМ и. Берэр сибелучэн нэрсэнен ике яки еч бармак (баш, имэн Ьэм урта бармак) очын бергэ кушып алырга мемкин булган микъдары. Хэзинэдэ ни бар, йэммэсен чыгарып салдылар: ике иске яулык, бер тузган кэлэпуш. кадак ярым тоз, ике чеметем чэй. Г. ИбраЬимов. [Шэмгун карт], бармак башла-рына гына элэктереп, капчыктан бер чеметем он алды. А. Шамов.
ЧЕМЕТТЕРУ ф. 1. Йекл. юн. к. чемету (1—3 мэгъ.). встэл янында погонсыз хэрби кием кигэн, ак чырайлы йэм ач яцаклы, кылыч борынын пенснэ белэн че-меттергэн бер кеше кэгазьлэр актарып утыра иде. И. Гази.
2.	Тэндэ кисэк-кисэк авырту тойгысы барлыкка китеру, тэнне беркадэр авырттыру. Коры суык ша-йитлэрнец битлэрен, колакларын чеметтерде. Г. ИбраЬимов. [Эхмэт:] Эллэ, туганкай, монысы тегесенэ Караганда да куэтлерэкме? Эллэ ничек бу-газларны чеметтереп тешеп киткэн шикелле булды. Г. Камал.
3.	куч. Авыр тойгылар уяту; борчылу, кызгану хисе барлыкка китеру (мэсэлэн, кунелдэ). Йерэкнец тебеннэн ук чеметтереп, ми тебенэ кан сикерде. К. Нэжми.
4.	куч. сейл. Уткен сузлэр белэн тэнкыйть иту, суз белэн жинелчэ рэнжету. Кызныц чая теле ре-жиссерны чеметтереп алды. Г. Бэширов. .Кечец эцшпмэс булгач, керешмилэр аны!“— диде чеметтереп кара шэкерт. 9. Фэйзи.
ЧЕМЕТУ ф. 1. Тэннен тиресен, бармаклар белэн элэктереп алып, бик каты кысу, кысып авырттыру. [Сафа] аны сузсез генэ чеметэ йэм бик каты борып-борып чеметэ торган булып китте. А. Шамов. [Зелхэмидэ:] Ул минем белэгемне чеметте. Т. Гыйззэт.
2.	Нинди дэ булса предметны тырнаклар яки бармак очлары белэн генэ элэктереп тоту. [Ибрай], яф-рак араларыннан эзлэп, кечкенэ-кечкенэ ямь-яшел кыярларны чеметеп кенэ езэ. М. Эмир. Бикмулла кыска кара мыегын бармак очы белэн генэ чеметеп, бетереп алды, Сабир абзый тамак кырып куйды. Э. Еники.
3.	Берэр сибелучэн, таралучан нэрсэне бармак очлары белэн алу. Чеметеп э^ыйсац, учлап ашарсыц. Мэкаль. Хэйбулла кечле калын бармаклары белэн чуклы янчыкныц тебеннэн махорка чеметеп алды. Ш. Камал. II Берэр кечкенэ нэрсэне бармак очлары белэн элэктереп алу. Бер мамык кисэге чеметеп алу.
4.	к. чеметтеру (2 мэгъ.). Ай-йай... салкын усал, колакларны чеметэ. М. Жэлил. [Максудов:] Менэ ток, электр тогы чеметеп алды. Шундый чеметте... у К, аны м чыга дип торам. Р. Ишморат.
5.	куч. сейл. Авыр тойгылар уяту, борчылу хислэ-ре уяту (мэсэлэн, кунелдэ). Сугыш кырларыннан килгэн авыр хэбэрлэр йерэкне чеметкэлэп, борчып торалар, якты уйларны кулэгэлэр каплый. Г. Бэширов.
6.	куч. сейл. к. чеметтеру (4 мэгъ.). .Гыйльме химиянец" нэтим;эсе элеге Гыймади белэн Гайни-
27*
ямалныц бер-берсен менэ шундый сузлэр белэн чеметешудэн ары китэ алмады 9. Фэйзи. Вакытында Париж буржуасын, ресторан корольлэрен чеметкэлэгэн .Бер тарелка май“ исемле журнал да хэзер куренми, чыкмый. Г. Гали.
О Чеметеп-чеметеп кенэ басып бару (йеру) — аяк очларына гына басып жинел генэ бару (йеру). Зэйтунэ,---чиста юылган идэнгэ чеметеп-чеметеп
кенэ басып килеп, Шэйхаттар бабайны чишендерэ башлады. Г. Гобэй. Чеметеп-чеметеп кенэ басып бара, Ут йерэкле кыз ул Гелчирэ. Ф. Кэрим.
ЧЕМОДАН и. Юл йергэндэ эйберлэр салу ечен куннэн, катыргыдан, фанердан Ь. б. ш. ясалган, тот-калы Ьэм ябылмалы зур тартма. Стена буенда бер юл чемоданы, одеял, мендэр чишелмэгэн хэлдэ торалар. Г. ИбраЬимов. Шул арада пароходтан бер кулына чемодан, икенче кулына каеш белэн бэйлэн-гэн постель тоткан, эшлэпэле, яшьрэк кенэ бер кеше килеп чыкты. М. Гали.
ЧЕМПИОН и. I. Спортнын нинди дэ булса тере буенча уткэрелгэн ярышларда жинеп чыккан кешегэ яки командага бирелэ торган дэрэжэ, исем; шундый дэрэжэ яулап алган спортчы яки команда. Олимпиада чемпионы. □ [Швецов] унеч мемкинлектэн 10 очко эцыйды йэм Казан шэйэре чемпионы дигэн исем-не яулап алды. Соц. Тат.
2. Чабышларда ин югары призны алган ат.
ЧЕМПИОНАТ и. Жинеп чыгучы спортчы яки командага чемпион исеме бирелэ торган спорт ярышы. Ж,ицел атлетика буенча Европа чемпионаты. Шахмат буенча денья чемпионаты.
ЧЕМПИОНЛЫК и. Чемпион исеме, чемпион дэрэ-жэсе. Чемпионлык яулап алу.
ЧЕМЧЕКЛЭНУ ф. сейл. к. чемчену (1 мэгъ.). Кукуруз арасында йергэн ике кээ^э мутланып башла-рын кутэреп карадылар да ислэре китмичэ йаман чемчеклэнулэрендэ булдылар. А. Гыйлэжев.
ЧЕМЧЕКЛЭУ ф. сейл. Тырнак Ьэм бармак очлары белэн казу, чоку, актару, тырнау (мэсэлэн, кутырны, чуанны).
4EM4EHY ф. 1. Нэрсэне дэ булса (мэсэлэн, улэн-не) томшык яки теш белэн ваклап элэктереп, езеп алып ашау. Эрэмэдэн кар эскертлэре аркылы куян-нар кибэннэр тирэсеннэн ризык чемченергэ йэм умарталыктагы алмагачларны кимерергэ чыгалар икэн. Ш. Камал. Хэлим м;игэ торган карт алаша ишек алдында чэчелеп калган яшел печэннэрне чем-ченеп йери иде. Г. Гобэй.
2. Ашар-ашамас утыру, эз-мэз капкалау. Чемченеп ашау. □ Тэслимэ гел энесен кыстый, узе бик чемченеп кенэ капкалап утыра. Р. Техфэтуллин.
ЧЕМЧУ ф. к. чемчену (1 мэгъ.). Юл буенда чирэм чемчеп йергэн берэр Каз бэбкэсен очратсам да, Бал-кый йезем. 3. Мансур. [Поши баласы] сетне дэ эйбэт кенэ эчэ, яфрак, печэн дэ чемчи. Г. Эпсэлэмов.
ЧЕПЕК с. диал. Чепи, чепилэнгэн (кузлэр турында). || куч. Кечкенэ, яктылыкны бик аз уткэрэ торган (тэрэзэлэр турында). Тубэсе урамга таба, бура-сы ян якка кыйшайган бичара гына бер йорт, кылый кузле, чепек тэрэзэлэр. Э. Касыймов.
ЧЕПЕЛДЭТУ ф. сейл. Бер ачу, бер йому (кысы-лыбрак Ьэм йомылыбрак торган кузлэрне). [Вэли карт:] Эле бер кен генэ ейлэдэн чыгышлый Госман-га кергэн идем, кузлэрен чепелдэтеп трубка тартып утыра. Ш. Камал.
ЧЕПЕЛТ: чепелт куз(лэр) — туктаусыз бер ачылып, бер йомылып торган куз(лэр). Карчык, энэлэрен кый-мылдатудан туктап, чепелт кузлэре белэн малайга текэлде. И. Гази.
ЧЕП
420
ЧЕР
ЧЕПЕЛТ-ЧЕПЕЛТ обр. ияр. Кузлэрне бер ачып, бер йомган вакытта барлыкка килгэн хэрэкэтне белдерэ. Кузлэрне чепелт-чепелт китеру.
ЧЕПЕЛЧЕ: чепелче куз(лэр)— к. чепелт куз(лэр). Ж,ил----юкка гына Бэдерниса карчыкныц болай. да
чепелче кузлэренэ чуп кертергэ омтыла. А. Алиш.
ЧЕПЕР(Е) с. иск. диал. к. чыпыр. Чепере май, чи-рек май, Иртэгэ дэ калсын вай. Эйтем.
ЧЕПЕР-ЧЕПЕР аваз ияр. Кайбер хайваннар супы, сотне h. 6. ш. жинелчэ чыпырдатып эчкэидэ барлыкка килгэн тавышиы белдерэ. Куян кетер-кетер итеп агач кайрысы кимергэн, песи чепер-чепер итеп сот эчкэн. А. Алиш.
ЧЕПИ: чепи куз(лэр)— 1) йомылыбрак йэм кызарып торган начар куруче куз(лэр). [Эптелхаков], фураж-касын бераз кырын салып. чепи кузлэрен каядыр текэп, ялгыз басып торды. Ш. Усманов; 2) куч. сейл. шундый кузле кеше. [Мэликэ:] Кайчан карама, шул чепи куз йегереп килеп эциткэн була. А. Шамов. Чепи кузле — кузлэре ярым йомык, кызарып торган. [Хэмидэ:] Хисаминыц кызын курдем, бигрэк конар-сыз нэрсэ икэн: узе озын, узе чыра шикелле, шадра, авызы кыек, чепи кузле, кэкре аяклы. Г. Камал.
ЧЕПИЛЭНУ ф. Начар курэ торганга эйлэну, бозылу (кузлэр турында).
ЧЕП-ЧЕП, ЧЕП-ЧЕП-ЧЕП 1ы.«. чип-чип II. [Майи-бэдэр:] Чеп-чеп-чеп! Чебекэйлэр, йомшаккайлар. А. Гыйлэжев.
ЧЕП-ЧЕП II аваз ияр. Иреннэрне чапылдатканда, телне ялаганда h. б. ш. очракларда барлыкка килэ торган тавышны белдерэ. [Зхмэди:] Э тегендэ, ейдэ дим, минем кечтекием, Илдусым узенец бишегендэ, ирен-нэрен чеп-чеп китереп, рэхэт кенэ йоклап ятадыр, э?! Г. Бэширов.
ЧЕП-ЧИ с. Арт. дэр. к. чи I. Чеп-чи ялган. Чеп-чи надан. I I днэ чеп-чи бэрэцге кэлэ^емэсе. Г. Тукай. [Гарэфи:] Эмма ялкаулык турында, —бусы инде чеп-чи ялган! А. Шамов.
ЧЕР аваз ияр. к. чер-чер.
Чер иту — еларга яки кычкырырга гына торган кеше турында эйтелэ. Чебен тимэс, чер итэр. Эйтем.
ЧЕ’РВИ и. Уен картасынын кызыл тестэге йерэк рэсемнэре тешерелгэн маете (сейлэу телендэ „йерэк" дип тэ йертэлэр). Черви картасы.
ЧЕРВО'НЕЦ и. 1. Революциягэ кадэрге Россиядэ: 3 сумлык алтын монета (сейлэу телендэ 5 Ьэм 10 сум-лык монетаны да „червонец" дип йерткэннэр).
2. сейл. СССРда 1922 елдан башлап хэзергэ кадэр кулланышта йертелгэи 10 сумлык кредит билеты, акча. [Вэли:] Егерме бишенче елларда эцизни червонец акчаларын, калага м;ибэртеп, миннэн алтын-кемеш-кэ алыштырта иде. Т. Гыйззэт.
ЧЕРЕК с. 1. Череп бозылган яки череп таркалган. Черек басмага басма, батарсыц. Мэкаль. Газинур ---ярык яки черек узагачлар турында------сейлэп китте. Г. Эпсэлэмов. Трактор естенэ балчык ейнец черек салам тубэсе ишелде. М. Эмир. II и. мэгъ. Авырудан бозылган яки череп таркалган нэрсэ; череп таркалудан барлыкка килгэн калдык. — Ютэл буа. —= Упкэ череген текрэм, Яцак-ларым Кеннэн-кенгэ эчкэ тартыла. М. Жэлил. II и. мэгъ. Черегэн агачнын бер кисэге. Умарта карау ечен этисенэ агач череклэре китереп, Габдел-каюм да аларга булышкалый йерде. М. Гали.
2. куч. Бозык, эчке яктан таркалган. Иске, черек тормышны эцимереп, без Яца якты тормыш корыр-быз! h. Такташ. II Нигезле булмаган, гакылга нигез-лэнмэгэн; зарарлы. Черек теория. □ [Мансур:] Ба-рына да тынычлану турындагы черек фэлеэфэц гаеп-Ле. Р. Ишморат. II Кайсы да булса бер яктан начар
яки бозык. [Хэйдэр:] гМенэ шушы ягыц йич ошамый инде мица, бигрэк тэ буген Туган ил шундый авыр-лыклар кичергэн бер вакытта. Ьич, йич! Кем сузе бу? Черек кешенец сузе бу. Г. Бэширов.
Черек авыруы — 1) бал кортларынын личинкала-ры черудэн гыйбарэт куркынычлы йогышлы авыру. Улгэн личинкалар тоташ череп таркала торган йогышлы авыруны корт урчемнэрендэге черек авыруы дип атыйлар. Умартачылык; 2) бот. кайбер агач-ларда узагач черудэн гыйбарэт авыру. [Усак:] Элбэттэ, мин Каен кебек озак яши алмыйм. кырык-илле яшь тулу белэн минем гомерем бетэ. Ченки мин бик яшьлэй черек авыруына бирешэм. Г. Галиев. Черек келе (оны) — череп он хэленэ килгэн агач массасы.
О Черек ми — хэтерсез, мингерэу кеше турында.
ЧЕРЕКЛЕК и. 1. Черек булу, черегэн булу. Агач-ныц череклеге.
2. куч. Эчке яктан таркалган булу; бозык булу. Бу сугыш-----Испания монархиясенец кечсезлеген
йэм----череклеген ачып сала. Яна тарих. Буржуа-
мещан тормышыныц череклеген, ваклыгын, пычрак-лыгын татар эдэбиятында эцанлы картиналар аша сурэтлэуче беренче эдип [Г. Камал] булды. М. Гали.
ЧЕРЕК-ЧАРЫК эцый. и. Черегэн агач кисэклэре. Черек-чарык эцыю.
ЧЕРЕЛДЭВЕК I и. зоол. Чыпчыклар отрядыннан жирэн-керэн тестэге, бурекле, зур булмаган урман кошы; русчасы: свиристель.
ЧЕРЕЛДЭВЕК II с. 1. Черелдэгэн тавышлар чыга-ручы, чер-чер килуче. Ара-тирэ ниндидер черелдэвек ялгыз кошлар очып уза. А. Шамов.
2. Чэрелдэвек, чэрелдэп торган, ачы нечкэ (тавыш турында). Черелдэвек тавыш.
ЧЕРЕЛДЭТУ ф. 1. Йвкл. юн. к. черелдэу.
2. сейл. Сызгырту, чер-чер китеру. Сыбызгы че-релдэту. □ Шам ил черелдэтеп сызгырып э^ибэрде. Г. Гобэй.
ЧЕРЕЛДЭУ ф. 1. Узенэ бертерле езек-езек аваз-лар чыгарып кычкыру (кайбер кошлар, чикерткэ-лэр h. б. турында). Мескен [кош] балачыклары, ая-нычлы вэ эцан авырттыра торган тавышлары илэ черелдэп, уянмас йокыга киткэн аналарыны уятырга тырышалар иде. Г. Тукай.
2. Эче тавыш белэн сейлэу. [Шамил:] Барыгыз эле, бар, ейгэ кайткач черелдэрсез. X. Вахит.
ЧЕРЕМ и. Ярым йокы хэле. Кашевар, кухняга эк;игелгэн карт алашасы кебек ук, эцилгэ аркасын куеп утырган килеш, узе дэ черемгэ киткэн. Г. Бэширов.
Черем иту — ярым йокы хэлендэ булу; йоклар-йокламас хэлдэ булу. бик аз гына жинелчэ йоклап алу. Ашап туйгач, баш астына келтэ салып, чыбыл-дык астына камылга ятып, бераз черем дэ итеп алдылар. М. Гали. [Мостафин] кышкы юлдан артлы чанада зур толыпка теренеп барган чакта тэмле генэ черем итеп ала. Э. Еники.
ЧЕРЕМЭ и. Туфракнын череп таркалган усемлек йэм хайван калдыкларыннан гыйбарэт состав елеше. Бу калдыклар туфракта экренлэп черилэр. Алардан черемэ барлыкка килэ. Ботаника. II Туфрак яки торф белэн черегэн тирес катнаштырып ясалган органик ашлама; черегэн тирес. Я\иргэ черемэ керту. Тирес черемэсе. II с. мэгъ. Шундый катнашмадаи гыйбарэт. Черемэ ашламалар.
ЧЕРЕПИ'ЦА и. Цементтан яки яндырылгаи бал-чыктан улак сыман буйлы итеп ясалган плитка яки пластинкадан гыйбарэт тубэ ябу материалы. Черепица сугу,. □ —Салам тубэне ташларга вакыттыр бит инде! Черепицаны узебез суга алмыйбызмы? Г. Бэширов.
ЧЕР
421
ЧЕР
ЧЕРЕТКЕЧ с. Меру барлыкка китерэ торган, че-ретэ торган. Череткеч бактериялэр.
ЧЕРЕТУ ф. 1. Нэреэнен дэ булса черуенэ юл кую; череккэ эйлэндеру. [Коногон:] Рельслар искергэн, су юып агачларын череткэн. h. Такташ. [Мирвэли:] ал-павыт Кригер, урган ашлыкларын эк;ыйдырмыйча, басуында черета. Т. Гыйззэт.
2.	Авыр шартларда яшэп, эшлэп, укып яки башка эшлэр белэн шегыльлэнеп берэр эгъзага зарар^ките-ру. Ул узенец яшьлек рахате курмэве белан башлый, эк;аде яшьтэн алып тар. кысык, сасы. татар мэдрэ-сэлэрендэ ми черетуен сейли. Г. ИбраЬимов. [Вали:] Атна буе бекрэеп, кукрэк черетеп утыр-утыр да, бирган баяларе синец товар хакыцны да капларлык булмасын. Э. Фэйзи.
3.	куч. Авыр, газаплы шартларда тоту; шундый шартларда тотып Ьэлакэткэ китеру. [Эхмэтсафа агай:] Аны бик узеузле усал кеше дилэр. Уткэн ел Шэм-сетдин кодадан да, сумга сум тулэмэсэц, казамат-та черетермен диеп куркытып, эцитмеш тиен алган. Ш. Мехэммэдев.
4.	куч. Кунел телэмэгэн шартларда уздыру, бушка эрэм иту (мэсэлэн, гомерне). [Аану.-] Мин синец кебек оста уйнасам, консерваториягэ китэр идем эле. Кассирша булып гомеремне черетмэс идем. Р. Ишморат. [Фатыйма Галиуллага:] Синец белэн гомер череткан мин юлар. И. Гази.
5.	куч. Бик каты хурлау, гайбэтен сату. [Camay:] Узенец дэ байтак серлэрен белдем, эй. Черетэ безне хатында. Эче тулы кара елан икгн бэдбэхетнец. М. Фэйзи.
ЧЕРИК-ЧЕРИК аваз ияр. 1. Чыпчык Ьэм кайбер шундый башка кошларнын тавышын белдерэ.
2. взек-езек тавышлар чыгарып жинелчэ генэ келу, келешеп сейлэшу тавышын белдерэ. Келештелэр. Рамзи, печэн учлап, Аткан булды шунда кызларга. ,Черик-черик1 Эх сез, ейрэтермен Посып шулай сузне тыцларга!" Ш. Медэррис.
ЧЕРИ-ЧЕРИ аваз ияр. Нечкэ ачы тавыш белэн кычкыруны яки кычкырып сейлэшуне белдерэ. „Че-ри-чери“ кычкырып, бер Пионер-Петрушка ишек башына килеп чыкты. М. Жэлил.
ЧЕРКАС и. РСФСРнын Карачай-Черкас автономия-ле елкэсендэ яшэуче халык исеме Ьэм шул халыкнын бер кешесе. Черкас кызы. Черкас хатыны. □ Харбин вокзалында рус. татар, грузин, грмгн, черкас, терек, кытай, кореец вэ башка миллэтлэрдэн бик куп халык кырмыска кебек мыж итеп кайнап тор-макта иде. Ш. Мехэммэдев. Менэ хэзер Жилинны коткара торган озын таягы белэн черкас кызы Дина аныц куз алдында омет йолдызы булып чагы-лып утте. Э. Фэйзи.
Черкас киеме — черкасларда Ьэм башка Кавказ халыкларында, шулай ук Кубань Ьэм Тер казакларын-да: тар билле, озын, кукрэк елешендэ газырьлары — патрон ечен металл яки агач оялары — булган ирлэр киеме. Менг аны черкас киеме киггн, хэнм;гр таккан берэу чакырып алды да кызу-кызу нидер сорашты-ра башлады. Г. Гобэй.
ЧЕРКЕЛДЭУ ф. Узенэ бертерле езек-езек авазлар чыгарып кычкыру (кайбер кошлар турында). Че-бешлэр капка астыннан урамга сибелделэр. Черкел-дэп-черкелдэп м;им эзлэп тибенделэр. А. Алиш.
ЧЕРКЕН с. диал. Чирканыч. кунел кайтаргыч; бозык. Эмрук дмирулладан бозылган. Аларда [мишэр-лэрдэ] исеме бозылмаган. кушаматы — черкен лэка-бе булмаган кеше бетенлэй у к юк. 3. Бэшири.
ЧЕРКЕНЛЕК и. диал. Чирканыч булу, кунел кайтаргыч булу; бозыклык. Ата торып. ул сейлэсэ, чер-кенлеге. Мэкаль.
ЧЕРКЕС и. сейл. к. черкас, бченче кенне теш-тэн соц сэгать ечлэрдэ баштанаяк коралланган ике атлы черкес волость управлениесе капкасы тебенэ килеп туктадылар. Р. Ильяс.
ЧЕРКИ и. Ике канатлы, озын борынлы, гэудэсе нечкэ генэ булган кан эчуче бежэк; русчасы: комар. Кигэвен йэм черкилгр чиксез куп булганга, атны тыеп булмый. М. Гафури. Нэфисэ------нидер бутан
нарсалэр турында уйлый, кулындагы ботак белэн ара-тирэ битеннэн черки кугалый. Г. Бэширов.
Черки иле, черки кетуе — янгырдаи сон жылы кеннэрдэ кичлэрен багана хасил итеп очып йергэн черкилэр, черки еере.
ЧЕРКЭМ с. диал. Тэвэккэл, уткен, булдыклы (кеше турында). Черкэм кыз.
ЧЕРЛЭНКЭ с. диал. к. чирлэшкэ. Аныц Хабибе кемнэн ким? Дару танымыймы, шул черлэнкэ кыз хэтле да булдыра алмыймы? Г. Минский.
ЧЕРЛЭУ ф. Йомырка басар алдыннан Ьэм баскаи-да, чебилэрен чакырганда узеиэ бертерле езек-езек тавыш белэн кычкыру (тавык турында).
ЧЕРТ, ЧЕРТ-ЧЕРТ аваз ияр. Чиклэвек, кенбагыш ярганда, шырпы сызганда, жеп езелгэндэ, берэр нэреэ ярылганда Ь. 6. ш. очракларда барлыкка килэ торган жинелчэ езек-езек тавышны белдерэ. [Саркисян] бер сызды, икенчесен кабызып карады.-----Черт-
черт сызгалый торгач,----кайэрле ачу белэн папи-
росын да, шырпы кабын да бер читкэ тондырды. Б. Камалов. Баланыц бишектэ кейлэп ятуыннан бутан .черт" иткэн тавыш та ишетелми. М. Гали. Башкалар да ашъяулык естендэге сыйларга кул суз-дылар. Черт-черт итеп чиклэвек йэм кенбагыш яру-лар китте. Э. Фэйзи.
ЧЕРТЁЖ и. сейл. Нэреэнен дэ булса мэгълум кагыйдэлэр нигезендэ берэр яссылыкка (кэгазьгэ, калька га Ь. 6. ш.) шартлы рэвештэ тешерелгэн график сурэте; сызым. Геллэр ацардан э^ыелыш башланыр алдыннан чертёжларны, схемаларны йэм кечкенэ электростанция макетын сэхнэгэ чыгарып куюын утенде. Г. Эпсэлэмов. Чертёжлар бетен деньяга билгеле бер хэрби заводныкы була. Г. Гобэй.
ЧЕРТЁЖЧЫ и. Чертёжлар хэзерлэу белгече, сызым сызучы.
ЧЕРТЛЭТУ ф. Жинелчэ езек-езек тавыш барлыкка китеру, черт-черт иттеру. Анда чертлэтеп чиклэвек ашыйлар, ечэу-дуртэу бергэ экряелып, узара гэплэшеп утыралар. Г. Бэширов. Без чертлэтеп кенбагыш ярабыз. А. ТаЬиров.
ЧЕРТЛЭУ ф. Ярылу, езелу, орыну Ь. б. еэбэплэр аркасында жинелчэ езек-езек тавыш чыгару, черт-черт килу. [Манзума] сумкасыныц биге чертлэп куйды. Каз. утл.
ЧЕРТМЭН и. зоол. Агачиын каерысына яки уз-агачына зарар китеруче кызгылт керэн яисэ кара тестэге кечкенэ бежэк.
ЧЕРЧЕК: черчен чыгару, черчен эзлэу сир.— кемнен дэ булса естенэ гаеп ташлау ечеи бер сыл-тау эзлэу.
ЧЕР-ЧЕР аваз ияр. Чикерткэнен черелдэвен, кайбер кошларнын черкелдэвен белдерэ. Орчык йаман куцелле итеп безелди, мич артындагы чи-керткэ чер-чер итеп тора. И. Гази. Бетен эн;эй буена .чер-чер" черелдэп, кыш ж;иткэч, кырмыска каршысына барып. кетэсегэ азык телэнуче чикерт-кэлэр дэ---чырылдашмакта иделэр. Ш. Мехэм-
мэдев.
ЧЕРЧЕТ и. Фашист. Жиз балтасын Ж,эллад кай-раганда Эт лэззэтен тоеп канында, Черчетлэргэ каршы соцгы сузне Без эйтербез хекем залында. М. Жэлил.
ЧЕР
422
ЧЕН
ЧЕРЭШУ ф. диал. Узсузлелэну; кирелэну; ужэтлэ-ну. Омтылган — ирешер, Омтылмаган — черэшер. Мэкаль. Кумж эшлэр тырышып. Ялгыз эшлэр черэ-шеп. Мэкаль. [Аныц] тарелкага ике кулы белэн че-рэшеп ябышуына да илтифат итуче булмады. М. Галэу.
ЧЕРЭЮ ф. диал. Тес бозылу, чырай начарга уз-гэру. Ямьсезгэ матур дисэц, ирэеп китэр, Матурга ямьсез дисэц. черэеп китэр. Мэкаль.
4EPY ф. 1. Микроорганизмнар йогынтысы нэтижэсендэ жимерелу-таркалу (органик матдэлэр турында). Ауган агач чери, Ябыша ацар сасы гембэлэр. h. Такташ. Солы саламына су уткэн дэ.аныц да ку-бесе черегэн. Г. Бэширов. Бетте череп соцгы геор-гиннар, Йомылдылар бакча геллэре. Ш. Медэррис.
2.	Нинди дэ булса эгъзага берэр тарле зарар килу. [Жэмилэ:] Мие черемэгэн булса, ата-анасыныц бераз кадерен белгэн булыр иде. Г. Камал. [Кэнэце-бикэ:] Иплэбрэк, [урындыкларныц] аякларын сынды-расыз. Юньлэп куегыз, кулыгыз черемэгэндер бит! Т. Гыйззэж
3.	куч. Авыр, газаплы шартларда яшэу, эшлэу; жэфа чигеп йэлак булу. Зинданнарда черу. □ [Ти-муш:] Э син, бояр урманыннан ун тиенлек юкэ ур-лап, тврмэдэ черерсец. К. Тинчурин.
4.	куч. Эчтэн таркалу; мораль яктан таркалу, тубэн тешу. В. И. Ленин империализмны паразитлык яки череп бара торган капитализм дип атады. СССР тарихы.— Менэ Хэбибтэн нэрсэ калды? Эчэ дэ сугенэ, эчэ дэ сугенэ. дйтерсец бер хулиган! Шул хэлгэ теште, шулай череде бит ул. Г. Ибрайимов.
О Черегэн (череп беткэн) бай — бик куп мал-мел-кэткэ ия бул гаи бай. [Сэмигулла:] Тирэ-курше йэр-кайсы: ,Сэми абзый, инде син бетенлэй черегэн бай булдыц",— дилэр. Г. Камал. [Шэйдулла:] Авылыбыз-да еч бай бар. Череп беткэн байлар. Д. Аппакова. Череп баю — бик нык баю.— Череп баеп кайткан икэн. С. Сабиров. Череп таркалу — к. черу (4 мэгъ.). [Г. Камал] бу хикэясендэ комсыз, череп таркалган, хатын-кызларны кешегэ санамый торган жулик Сабир мулла тибын гэудэлэндерэ. М. Гали. [Кузнецов Габбаска:] Беренче уцышсызлык аркасында череп таркала башладыцмы эллэ дип, синец яныца оры-шырга килгэн идем. Ш. Камал.
ЧЕСТЬ: честь биру — ун кулны узенэ’бер рэвештэ баш киеме янына китереп сэламлэу (гадэттэ хэр-билэр шулай сэламлэшэлэр).— ,Иптэш лейтенант!' — дигэн тавышка [Селэйманов] сискэнеп китеп борылып караса, ишек тебендэ честь биреп связной кызылармеец басып тора иде. И. Гази. Нэ-биуллин, бусагадан атлауга. солдат гадэте буенча, килешле генэ итеп укчэлэрен бэреп, кулын кутэреп честь бирде. А. Эхмэт.
ЧЕСУЧА и. Киндер кебек бер аркылыга, бер буй-га тукылган тыгыз ефэк тукыма. II с. мэгъ. Шундый тукымадан тегелгэн. Михаил-----ак чесуча кулмэге
естеннэн бэйлэгэн зэцгэр ефэк зеннарыныц [билбау-ныц] зур-зур чуклары белэн уйнап: „Матурлык! Менэ матурлык!' — дип уйланды. Ф. Эмирхан.
ЧЕТ: чет (итеп) йому — (кузлэрне) нык йому.
ЧЕТЕК: четен куз(лэр) — чет-чет итеп еш йомыла торган кузлэр. Бу чагында йокыдан уянган Абдул че-тек кузлэрен угалый иде. С. Рафиков.
ЧЕТЕРЕК с. сейл. к. четерекле. Уку-укыту — бик четерек эш. Шура. Арсланныц ул гадел кеше, исэп-хисап мэсьэлэсендэ четерек кеше икэнен онытып эцибэргэн иде шул. Г. Ахунов.
ЧЕТЕРЕКЛЕ с. 1. Принципиальлеге вакчыллыкка кадэр барып житкэн, педант; эш йерту, нэрсэне дэ булса анлату ечеи авыр булгаи (кеше турында). Бу
сузлэр четерекле шоферны кимсетсэлэр дэ, завод турында ишеткэч, Василий Степанович кирелэнеп тормады. Г. Эпсэлэмов.
2. Сак йэм бик уйлап эш нтуне талэп итэ торгаи, нечкэ (мэсьэлэ й. б. ш.). Бу агроном тэвэккэллек со-рый торган, йэртерле четерекле мэсьэлэлэрне чит-лэтебрэк узучан бер карт кеше иде. Г. Бэширов. Бик четерекле copay иде бу Хэким ечен. Э. Еники. II Авыр, катлаулы, буталчык. Хэбир театрда сезон ачылып, репетициялэр башланганчы партитураны тегэллэргэ уйлады. Э бу уйлаганга Караганда четерек-лерэк йэм мэшэкатьлерэк булып чыкты. Ш. Хесэе-нов. Гади бораулаучы чагында да ан^ый-мондый четерекле хэл кинеп чыга-нитэ калса. [Сэет] тэулек-лэр буена шуннан кайтмый иде. М. Хэсэнов.
ЧЕТЕРЕКЛЕЛЕК и. Четерекле булу. Мэсьэлэнец четереклелеге.
ЧЕТЕРЕКЛЭНУ ф. Четереклегэ эйлэну (эш, мэсьэлэ й. б. ш.). Мэсьэлэ четереклэну.
ЧЕТЕР-ЧЕТЕР аваз ияр. к. чытыр-чытыр.
ЧЕТ-ЧЕТ обр. ияр. Кузлэрне тиз-тиз ачып йомган-да барлыкка килэ торган хэрэкэтне белдерэ.— Кузлэ-ремне чет-чет йомгалап басып калдым. Р. Техфэтуллин.
ЧЕХ и. Кенбатыш славян группасына кергэн, сло-ваклар белэн бергэ Чехословакиянен теп халкын тэш-кил иткэн халык атамасы йэм шул халыкнын аерым бер кешесе. Кенчыгыштан сезгэ яз китерэ Ал кояш-лы безнец илебез, Ьэр француз, чех йэм поляк сизэ Ул кояшныц якынлашканын. М. Жэлил. Дунай белэн горурланып Яшилэр безнец дуслар: йэм болгарлар, йэм мадьярлар, йэм румыннар, йэм чехлар. Э. Ерикэй.
ЧЕХИР и. Виноградтан ясалган шэрабнын бер тере, эчемлек. [Илья:] Аны Московский участокка че-хир алырга йегерттек.----Уз юлэрлегебезгэ узем-
нец исем китэ, сменада вакытта эчеп утыр имеш. Р. Ильяс.
ЧЕХОЛ и. 1. Берэр предметка аны бозылудан, пычранудан й. б. ш. зарарлардан саклау ечен киде-релэ торган, тукымадан яки башка материалдан ясалган тышлык, каплавыч. Чемодан чехолы. □ Артил-леристлар туплары естендэге чыбык-чабыкларны алып ташлыйлар, туп авызларына кидерелгэн че-холларны салдыралар. Г. Эпсэлэмов.
2. Хатын-кызлар киеменен бер тере: утэ куренмэ-ле жинел кулмэк астыннан кию ечен тыгыз тукымадан тегелгэн кулмэк.
ЧЕХОСЛОВАК и. Чехословакиядэ яшэуче кеше, Чехословакиядэ туып-ускэн кеше. [Латыйф:] Мин кичэ аларга Самараныц чехословаклар тарафыннан алынуы турында сейлэгэн идем. Ш. Усманов.
ЧЕХО'ТКА и. сейл. Упкэ туберкулезы. Йеткерэ чехотка кук йаман: кырр! кырр! Г. Камал.
ЧЕЧЕН и. Ингушлар белэн кардэш булгаи Кавказ халкынын атамасы йэм шул халыкнын аерым кешесе. Ключник Сэет узе чечен миллэтеннэн. Р. Ильяс.
ЧЕЧЕТ и. зоол. Тау чыпчыклары отрядыннан тун-драда яшэуче кечкенэ генэ сайрар кош.— бскэ кутэ-релеп карасац, агачларны сары чыпчыклар йэм че-четлар сырып алганнар. Ялкын.
ЧЕЧЁТКА и. Бик тегэл ритм белэн табанны йэм укчэне идэнгэ бэреп тыпырдаудан гыйбарэт бию.
ЧЕЧУНЧЭ и. сейл. к. чесуча. Мохтаров юл кием-нэрен алыштырырга елгергэн, естенэ ак чечунчэ костюмын киеп алган иде. Г. Ахунов.
ЧЕЦГЕЛ-ЧЕЦГЕЛ аваз ияр. к. чен-чен. Люция уйланып барганда. чецгел-чецгел итеп трамвай утеп китте. А. Алиш.
ЧЕН
423
ЧИБ
ЧЕЦКЕЛДЭТУ ф. ;ейл. Мандолинада яки гитарда уйнау; шундый музыка коралларыида уйнап тавыш барлыкка китеру.
ЧЕЦЛЭУ ф. 1. свйл. к. чыцлау. Телефон чыбык-лары чецли.
2- куч. шигъ. Кечле булмаган, даими дэвам иткэи тавышлар барлыкка китеру — акрыи гына лепер-дэу h. б. ш. Ак чэчэккэй берлэн, ай, милэушэ Гел чэчэге берлэ чецлэшэ. Жыр.
3. этн. Казахларда кияугэ озатыла торган кызныц дуслары белэн жырлашып йеру йоласын башкаруы турында.
ЧЕЦ-ЧЕЦ аваз ияр. к. чын-чын.
ЧИ I с. 1. Пешмэгэн, кыздырылмаган яки кайна-маган (пешереп, кыздырып яки кайнатып эзерлэнэ торган азык турында эйтелэ). Эчемэгэн — тече. Пешмэгэн — чи. Мэкаль. Безнец курше Мортаза абый да киемнэрен чишенеп мица бирде йэм кесэсеннэн чи йомырка алып эчеп э^ибэрде. М. Гали.
2.	Пешереп житкерелмэгэн, тиешле дэрэжэгэ жи-теп пешмэгэн. [Селэйман:] Их, иптзшлзр, азмы изелдек.---Ашарга юк, булса, бэрэцге суы белэн чи
арыш икмгге1 Г. ИбраЬимов.
3.	Коры булмаган, дымлы; кипмэгэи. [<?би:] Ягез, коймагы суынып бетмэс борын ашагыз, квтэ-квтэ ачыгып беткэнсездер, буген утын чи булып, мичне яндыра алмый аптырап беттем. М. Гали. Ылыслар дары кебек кабынып кшпэлэр дэ кузлэрне чагылды-ра торган кечле яктылык белэн чытырдап яналар. э чи ботаклардан исэ саргылт куе тетен кутэрелэ. Г. Эпсэлэмов. || куч. Тиешле дэрэжэгэ житкереп эшлэнмэгэн, эшлэнеп житмэгэн (эдэби эсэр турында) Чи эсэр. □ Ачы булгач куцелем, Шигърем ачы чыга. Бэгъзан пешкэн дип Уйласам да, чи чыга. Г. Тукай
4.	сейл. влгереп житмэгэн, пешеп житмэгэн (жилэк-жимеш турында). Чи йезем.
5.	Ахырына кадэр эшкэртелеп житкерелмэгэн, бары беркадэр генэ эшкэртелгэн (производство продукты, материалы Ь. б. ш. турында). Элек хезмэт тээсире-нэ юлыккан хезмэт предметлары, мэсэлэн, металлургия заводында—руда, эрлэу фабрикасында — ма-мык, туку фабрикасында — эцеп — чимал яки чи ма-териаллар дип аталалар. Политэкономия.
6.	куч. сейл. Бетенлэй, тулысынча. Чи надан. □ [Тимербай:] Аныц атасы безнец шикелле чи мужик тугел. укымышлы кеше. М. Гафури. Наданлык. чи каралык Бер дэ бетмэс тесле урнашкан, Фэкыйрьлек монда патша, Бэндэлэр эрни тамак ачтан. С. Рэмиев.
7.	и. Берэр нэреэ кырудан, ышкылудан тэндэ барлыкка килгэн авыртулы ачык жэрэхэт. Ушэн ат менсэц. ике укчэц чи булыр. Мэкаль. е
О Чиеи чыгару — 1) нинди дэ булса берэр авыр эшкэ дучар итеп интектеру, жэфалау; 2) диал. жиренэ житкереп эшлэу. Чи чыгу—нинди дэ булса берэр авыр эш эшлэп бик иык интегу, жэфалану турында.— Ул тикле чием чыкканчы эшлэп таш пу-лат саласым юк. Г. Бэширов. [Гозэеров:] Их, Арслан, ил байлыгы артсын дип, кене-тене чиегез чыга лабаса. Г. Ахунов.
ЧИ II и. Сергэндэ, чэчкэндэ Ь. б. ш. очракларда бик начар эшкэртелгэн яисэ бетенлэй эшкэртелми калдырылган урын. [Гелэцамал:] Лэйлэ Бу латовнаныц эшлэгэн кырын карагыз. Бер чи юк. И. Салахов. Сапай карт серу не ц сыйфатына тукталып, купме чи калуын, купме тирэнлектэ булуын------сейлэп бир-
де. М. Жэлил. | с. мэгъ. Бэхетсезлеккэ каршы. тээц-рибэсез чэчучелэр бодай басуында байтак кына чи урыннар калдырганнар иде. А. Гыйлэжев.
ЧИ III и. иск. Элекке вакытта даладагы киртэсез ей’тирэли ускэн каты кура яки тотылган камыш кир-тэ. вйдэн чыккан кыз чидэн тышкары. Мэкаль.
ЧИ IV аваз ияр. Тычкаи Ь. б. ш. ларныц чыелдау тавышын белдерэ Тычкан нечкэ тавыш белэн чи итеп куйды йэм — тэгэрмэч уйган канау буйлап йегерде. Г. Гобэй.
. " ЧИБ и. диал. Тупса. Ишекнец чибы каерылу.
~ ЧИБЕК с. диал. Арык, ябык, какча. Чибек кеше. II Зэгыйфь, начар ускэн (усемлеклэр турында). Басу-лардагы вак-вак шакмакларга буленгэн эцир естен-дэге чибек йэм сирэк кенэ камыллар----хузн;алары-
ныц авыр тормышларын куз алдына китерде. М. Гафури.
ЧИБЭР с. 1. Узенен тышкы куренеше белэн кунелгэ лэззэт бирэ торган, куцелгэ ятышлы булган тышкы кыяфэте, теслэренен гармониялелеге белэн аерылып торган. Сары, кызыл, яшел вэ терле-терле чибэр тестэге кубэлэклэр----очып йермэктэ иде.
Ш. Мехэммэдев. [Гафифэ Вэлигэ:] Узец дэ ичмаса бер кеше тесле чибэр кулмэк алып биргэнец дэ юк. Бер эциргэ бара башладыц исэ, киеп барырлык йич-бер юньле, матур кулмэгем юк. Г. Камал. Мэдинэ элек яулыкны ике кырыеннан тотып эцэеп карады. Яулык чибэр йэм улчэве дэ яхшы. Ш. Камал. || рэв. мэгъ. Кунелгэ ятышлы итеп, матур итеп. Чибэр кивну. Чибэр курену. □ вй авылча бай, чибэр м;ыеш-тырылган. Г. ИбраЬимов.
2.	Чырае сейкемле, ягымлы булган, йезе матур булган. Полк командиры, чибэр генэ бер полковник, участоктагы обстановка белэн таныштырды. И. Гази. Наэциянец артык чибэр, артык яшь булуы Андреевны газцэплэндерде. Э. Еники. II и. мэгъ. Чырае сейкемле, ягымлы булган кеше; йезе матур кеше. Чибэр—чибэр куренмэс. сейгэн—чибэр куренер. Мэкаль. Ак каеннар, ак каеннар Тибри эциллэрдэ; Кузем теште ак каендай Назлы чибэргэ. М. Хесэен.
3.	Куелган талэплэргэ тулысынча жавап бирерлек, хуплауга лаек, яхшы. [Солтан:] Кара, игеннэр чибэр генэ икэн бит. Тизрэк эцыйсагыз. бик йэйбэт куренэ монда эшлэр. Г. Бэширов. [Вильдан:] Аз гына тамакларны майлыйк эле. [Мицлегали:] Чибэр эш ул, Вильдан абый, ярый торган эш. Ф. Бурнаш.
II рэв. мэгъ. Яхшы, матур, шэп. [Гомэр:] Син русча чибэр генэ сейлэшэсец бит? Ф. Эмирхан. Ме-хэммэтша-----узенекен ычкындырмый. кешене кен
элэктерми, чибэр генэ кен курэ иде. Г. Тукай.
4.	сейл. Бер терле аталып йертелергэ тиешле ту-ганнар яки кардэшлэр куп булса, аларны бер-берсен-нэн аеру ечен эйтелэ торган суз. Чибэр апа. □ [Вафа:] Юк, юк, чибэр эцицги, син безгэ кирэксец. М. Фэйзи.
5.	сейл. тарт. форм, чибэрем. Кемгэ дэ булса иркэлэп мерэжэгать иту сузе (кубрэк балаларга Ьэм ха-тын-кызларга карата кулланыла). Баш бармагым яра-лангач кичэ, Йегереп бардым сица, чибэрем, Канлы бармагымны йомшак кына Марля белэн бэйлэп м;и-бэрдец. Ш. Маннур.
ЧИБЭР-АРУ с. сейл. Яхшы, шэп. [Гыйбай:] Уз хэлем чибэр-ару булгач, башкалар нигэ егылып улми шунда. Г. Толымбай.
ЧИБЭРЛЕК и. 1. Чибэр булу, матур булу. Аныц ире Газиз тескэ-биткэ дэ чибэрлеге естенэ, халык телендэ сейлэнгэнчэ, бик уцган йэм акыллы егет булып чыкты. Г. Бэширов.
2. Куцелгэ ятышлы тышкы кыяфэт, матур тышкы кыяфэт. Чибэрлектэн чиркъу салмыйлар. Мэкаль. [Гали] бу хатынныц борынгы матурлыгы вэ чибэрлеге белэн бу кендэге тормыш вэ сурэтен чагыштырып карарга кереште. М. Гафури.
ЧИБ
424
чиг
3. Нинди дэ булса матур, гузэл нэрсэ. Ьэр э/Qupda алла нинди матур агачлар,-----тагын эллэ нилгр,
алла нинди чибэрлеклэр. Г. ИбраЬимов.
ЧИБЭРЛЭНУ ф. Чибэргэ^эйлэну, матурлану. [Газинур:] Кайчан туец була.-длфия? Узец шундый чи-бэрлэнгэнсец, куз ем гена тимасен. Г. Эпсэлэмов. Вак яцгырлар сибглэрлэр Чирэм чибэрлэнгэндэ. Э. Ерикэй.
ЧИБЭРЛЭУ ф. сейл. Чибэргэ эйлэндеру, матур-лау, кунелгэ ятышлы иту. Матур^чачаклар яланныц йезларен чибэрлилэр. Г. ИбраЬимов.
ЧИГЕ-КЫРЫЕ: чиге-кырые юк — чиксез, иксез-чиксез. Ул шатлык, ул кутэренкелекнец бер да чиге-кырые юк иде. Ш. Камал.
ЧИГЕЛДЭК и. диал. Бавырсак.
ЧИГЕНДЕРУ ф. 1. Артка таба хэрэкэтлэнергц мэжбур иту, артка китэргэ мэжбур иту. Ярлылар кысы-лып-кысылып Гайнетдиновка таба барырга кузгала-лар, Хайри аларны кире чигендерэ. М. Фэйзи.
2. Ьежум итеп артка китэргэ мэжбур иту. Дош-манны чигендеру.
3. куч. Элек кабул иткэн карардан баш тарттыру, элекке уй-фикерлэрдэн кире кайтырга мэжбур иту. Бу хал студияне кире чигендермаскэ тиеш иде. М. Жэлил. Хазер мин юлдамын — йичтврле кеч юлдан чигендермэс! Н. Исэнбэт.
ЧИГЕНЕШ и. 1. сейл. Гаскэрлэрнен уз позиция’ лэрен калдырулары, дошман кысрыклавы нэтижэсен* дэ артка китулэре. Акларныц чигенеше. II куч. Арт" ка таба хэрэкэт, артка киту (усештэ Ь. б. ш.).
2.	Берэр нэрсэ турында сейлэгэндэ, хикэялэу ба-рышында теп темадан читкэ киту. Эдипнец узе тарафыннан уз карашын айту равешендэ чигенеш ясап айткан урыннарда да тубэндэге карашларныц та-былганын курзбез. Г. Нигъмэти.
ЧИГЕНУ ф. 1. Артка таба атлау; артка таба киту. Мэхмуза, куркып, чигена-чигенэ чыгып китэ. Р. Ишморат. Зейра, карчыкны куреп, куркып кире чигенэ. А. Эхмэт. || Артка таба хэрэкэт иту. Поезд шунда ук, арты белэн чигенеп, кайтып та китте. Г. Эпсэлэмов.
2.	Нэрсэдэн дэ булса ерагракка кучу, ераграк то-рыш алу. Тау никадэр генэ кукрэк киереп, Иделнец йеэцуменг бетенлэй эйэмият бирмэгэн тесле масаеп утырмасын. барыбер, экренлэп кенэ булса да, чиген-мичэ булдыра алмый. М. Эмир.
3.	Ьежум итуче дошманнын кысрыклавы нэтижэсендэ артка киту, позицияне калдыру. Днепрныц уц ягына чыккан дошман гаскэре, ашыгып, тартипсез чигенэ башлады. А. Шамов. Камалынган дошман чи-генде, Коралларын ташлап йегерде. Э. Исхак.
4.	куч. Элекке планнардан, фикерлэрдэн Ь. 6. ш. баш тарту; элек кабул иткэн карардан кире кайту. Администрация башта бик каты торса да, соцын-нан чигенергэ мээцбур булды. И. Гази. Паларусов урынсыз чигенуне белми торган кире адэм иде. Г. ИбраЬимов.
ЧИГЕРУ ф. 1. Берэр суммадан, нэрсэнен дэ булса микъдарыннан Ь. б. ш. беркадэрен, беразын алу, ки-мету. \Ж,амали:\ Менэ карап тор: ун куяныц була-дыр уналты килограмм, чигерэбез капчыкка 800 грамм. А. Эхмэт. || Бирелергэ тиешле суммадан нинди дэ булса бер сумманы тотып калу. [Нэгыйм:] Макаров тегермэнендэ без дэ шулай дулап карадык, тегермэн буш торган кеннэр ечен бездэн чигереп алып кала башладылар. Э. Фэйзи.
2.	Нинди дэ булса суммадан берэр максат ечен акча булеп биру, елеш чыгару. Табыштан чигерулэр— бюджет доходларыныц эйэмиятле чыганакларыннан берсе. Соц. Тат.
3.	махе. Берэр нэрсэне тотылган яки яраксыз дип рэсмилэштеру, язып кую, исэптэн чыгару; русчасы: списать. Шушындый авыр сугыш заманында, икмэк-нец грамы да кадерле чакта, шактый гына продукт-ларны чигереп тэ ташладык. В. Нуруллин.
4.	сейл. Берэр нэрсэне артка кучеру, артка этэру. Бер дулкын сыртыннан алга сикереп киткэндэ, икен-чесе [кеймэне] артка чигерэ. Ш. Камал. [Бик мулла карт], эшлэпэсен артка чигереп, Гелсемнец ничек тырмалавын карап тора башлады. Г. Бэширов.
5.	сейл. Берэр эш башкаруны икенче бер вакытка кучеру. Буген эцыеп алыр игеннэрне Иртэгэге кенгэ чигеру: Бу — Гитлерга 50 километр Ядирне биреп. артка чигену. Г. Гобэй.
6.	куч. Нинди дэ булса бер мэсьэлэне, эшне Ь. б. ш. икенче планга кую, эЬэмиятле дип сана-мау. Без эшчэнлекнец бутан терларен------икенче
планга чигеру турында уйламыйбыз. В. И. Ленин. Авыр йекне тартып барган кешелэрне Ярамас артка таба чигерергэ. М. Гафури.
ЧИГЕ-ЧАМАСЫ и. Берэр нэреэнец якынча чама-сы, чиге. Куркынычныц чиге-чамасы юк. X. Кэрим.
ЧИГЕШ I и. сейл. 1. Чигу эше, чигу I. Чигеш белэн шегыльлэну.
2. Чигеп ясалгаи бизэк. Ак кулмэгец чигешле, чи-гешлэре килешле. Жыр. Бэр чигештэ купме яшь тамчысы, Купме сагыш йэрбер эцеендэ. Шул кул-мэкме булмас яшь егетнец Йерэк дусты йергэн эци-рендэ. М. Жэлил.
ЧИГЕШ II и. сейл. к. чигенеш (1 мэгъ.). Менэ шуннан бирле бездэ артык узгэреш. эйтерлек бер алга атлаш яки кирегэ чигеш булганы юк. Ж. Вэлиди.
ЧИГЕШЛЕ с. Чигелгэн, чигеп бизэк тешерелгэн. [Чувашлар] узлэре эрлэгэн эцеплэрдэн тастымал. селге, эцэймэ, чигешле кулмэк, тастар кеби нэрсэлэр тукыйлар. 3. Бэшири.
ЧИГЕШЛЭУ ф. сейл. к. чигу I. [Хэбир:] Чыннан да, синец киемнэрец аз шул, Мадина. Шакмаклы эпонж кофта белэн кара юбка; зэцгэрсу кара кэши-мирдэн изулэре чигешлэп эшлэнгэн бер кышкы кулмэк. Ш. Хесэенов.
ЧИГЭ I и. Башнын колактан алып мангайга кадэр булган елеше. Чигэ сеяге. □ Ике чигэдэ ара-тирэ ялтыраган ак чэчлэр егетнец соцгы берничэ елда куп нэрсэ, бик куп эцэфа кичергэнен куреэтэлэр. Г. ИбраЬимов. Бу кушаматка [егет] бик каты гарь-лэнэ, колакларына кадэр кызара. чигэ тамырлары буртеп чыга торган иде. М. Эмир.
Чигэ сакалы — ияк кырулы булып. янаклар буйлап чигэдэн тешкэн сакал, бакенбард. Каракул бу-рекне каш естенэрэк кыцгыр салган, чигэ сакалла-рын мсибэреп, ияген кырган. Ф. Эмирхан. Чигэгэ жибэру — чигэгэ сугу,
ЧИГЭ II: чигэ чей — тэгэрмэч тешмэсен ечен ку-чэр башындагы тишеккэ кертеп куела торган чей, чэкушкэ.
О Чигэ чей кагу — к. салпы якка салам кыстыру.
ЧИГУ I ф. 1. Махсус жеп белэн тегеп тукымага яки кунгэ бизэк тешеру, шундый юл белэн тукыманы яки кунне бизэклэу. Тоташтан чигу. Тапкырлап чигу. □ €>йгэ кайтып кергэч тэ Зэйтунэ фронтта-гы Гэрэй абыйсына атап чигэ башлаган селгелеккэ тотынды. К. Нэжми.
2. и. мэгъ. Махсус жеп белэн тегеп тукымага яки кунгэ бизэк тешеру эше. Гелгенэ---9 —10 яшьлэр-
гэ э/диткэч бик бирелеп чигугэ ейрэнэ. Г. Гобэй. Кыш килеэ, [Гелбану] тегугэ, чигугэ. каюга утырды. Г. ИбраЬимов. II Тукымага, кунгэ чигеп ясалган яки ясала торган бизэк. Дилэрэ этисецэ чигуен китереп бирэ. А. Эхмэт.
чиг
425
чик
Чигу чигу — к. чигу I. [дминэ] итэгенэ мулине м;еплэрен м;ыеп утырган да чигу чигэ. Г. Минсдий. Чигу эиэсе — к. тамбур энэсе.
ЧИГУ II ф. свил. 1. к. чигену. Артык чигэр уры-ныбыз юк, Без терэлдек бу суга. Н. Исэнбэт. Хасан каралган м;эймэсенец читларен куренмаслек итеп одеял белэн каплады да кроватеныц читтэн куре-нешен карар ечен еч-дурт адым артка чикте. Ф. Эмирхан.
2. Нинди дэ булса хис-тойгы сурелу, киму, бету; нинди дэ булса уй-фикердэн кайту. Ударниклар, Инде кайсыгызныц [колхоз ярышыннан] чигэр куцеле-гез? М. Жэлил. [Искэндэр:] Кургэч. Лаля тугел, уземнец гайрэтем чигэ башлады. М. Фэйзи.
ЧИГУ III ф. сейл. 1. Берэр терле хэлне белдерэ торган исемнэрдэн сон килеп, шул хэлгэ дучар булуны, шул хэлне кичеруне белдерэ. Хэсрэт чигу. Михнэт чигу. Газап чигу. Иза чигу. Мэшэкать чигу. □ Инде килде якты кеннэр эшчегэ, эшлэде куп, инде буген рэхэт чигэ. Г. Камал. Мал ечен Ьичбер хафа чикмим инде. М. Гафури. II Гомумэн кичеру, баштан уткэру (мэсэлэн, нинди' дэ булса авырлыклар-ны). [ЗеЬрэ:] Yzu ана белэн торганда да эк;эбер-зо-лымнарны куп чиктем. Д. Аппакова.
2. иск. Тарту (мэсэлэн, тэмэке). Мэдрэсэдэ хэлфэ-лэр кайсы тэмэке чигэ, кайсы вак сала. 3. Нади.
ЧИГУЛЕ с. Чигеп бизэлгэн, чигелгэн, чиккэн. Староста, зур кызыл чигуле селгене алып, озын колгага бэйлэп, кулбашына кутэрде. М. Гали.
ЧИГУЛЕК и. Чигэ яки чигелэ торган эйбер. Ха-лисэ чигулеген шкаф тартмасына тыгып куйды. С. Рафиков.
ЧИГУЧЕ и. Чигу эше белэн шегыльлэнуче, чигеп бизэклэуче. | с. мэгъ. [ИбраЬим:] МиЬри апаныц чи-гуче кызлары янына йерилэр. Э. Фэйзи.
ЧИЕРТЕШ и. к. чиртеш.
ЧИЕРТКЕЧ I и. Кайбер кыллы музыка коралла-рындагы кылларны тибрэндеру ечен, сеяктэн, целлу-лоидтан Ь. 6. ш. очлап ясалган юка гына пластинка; ыедиатр. Мандолинаныц чиерткече.
ЧИЕРТКЕЧ II и. диал. Калкавыч.
ЧИЕРТЛЕК и. диал. Кузна.
ЧИЕРТТЕРУ I ф. 1. Йекл. юн. к. чиерту I (1. 2 мэгъ.).
2.	сейл. Уйнау (кыллы музыка коралында — к. чиерту I (3 мэгъ.). Мандолинада чиерттеру.
ЧИЕРТТЕРУ II ф. 1. сейл. Кармак белэн каптыру, тоту (балыкны). Балык чиерттеру.
2.	куч. Элэктеру, алу; кулга тешеру. [Зефэр:] Бариец инде ул Хэмденисаны чиерттерергэ йери. М. Фэйзи.
3.	куч. гади с. Урлау, урлап алу. Акча чиерттеру.
4.	гади с. Уз иренэ яки хатынына хыянэт итеп, икенче ир яки хатын белэн йеру турында. Шулай да бер ара халык телендэ Мостафинныц Наэциясе рай-магтагы кара мыеклы егет белэн чиерттерэ икэн дигэн хэбэр йергэн иде. Э. Еники. II Гомумэн нинди дэ булса бик ук яхшы саналмаган эш белэн ше-гыльлэнуне белдеру ечен кулланыла.— Минем уз при-казчикларымныц берсе---укчэле читек белэн ре-
зин а галуштан чиерттерэ башлаган. Ш. Камал.
ЧИЕРТУ I ф. 1. Бегелгэн урта яки имэн бармак-ны баш бармак ярдэмендэ турайтып жибэреп, кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса бэру. Мэрьям хэзрэтнец боры-нына чиерткэндэ, Закир санап торды. Ф. Эмирхан. Цанилов борылып утырды да Митричевныц башына чиертеп курсэтте. Г. Бэширов.
2. Нэрсэгэ дэ булса, тавыш барлыкка китереп, бармак белэи бэру (кубрэк нинди дэ булса сигнал
биргэндэ). Бу вакытта Газинур, бакча рэшэткэсе аркылы сикереп тешеп. Мицнурыйныц тэрэзэсен чи°ртэ иде. Г. Эпсэлэмов.
3. Кыллы музыка коралларында уйнау ечен кыл-ларга бармак яки берэр терле чиерткеч белэн бэру. д без сезгэ э^ырлап бирик Шуларныц кайберлэрен, Чиертеп гадэт буенча Геслэлэрнец кылларын. Э. Исхак. II Уйнау (кыллы музыка коралларында). Яше, карты, буз баласы, сылу кызлары э^ыелып улэц эйтеп, думбра чиертеп,---ике ыруг кодалыкка кул
бирештелэр. Г. ИбраЬимов.
О Чиертсэн егылырга тору — бик хэлсез булу, бик кечсез булу. Мондый чиертсэц егылырга торган кешедэн нинди юньле разведчик чыксын соц, дип уй-лады ул. А. Эхмэт. Чиертсэн каны чыгар(лык) — к. чиртсэн каны чыгар(лык).
ЧИЕРТУ II ф. 1. Кармактагы жимне яки алдавыч-ны элэктеру, кабу (балык турында). [Хэким:] Ой! Чиертэ, балык чиертэ. Р. Ишморат.
2. куч. сейл. Кулга тешеру; элэктеру. [Сибгать:] Молодец, иптэш. Чиерттец бит асыл кошны. М. Фэйзи. [Айдар:] Укуларыц ничегрэк бара, кызым?---дллэ
икелэрне чиерткэлисецме? Д. Аппакова. II Кулга тешу, элэгу (берэр нэрсэ). [Нэгыймэ:] дурт-биш тэцкэ чиертэ дип торганда гына, харап булдым! Г. Камал.
3. куч. гади с. Урлау, урлап алу. Акча чиерту.
ЧИЕР-ЧИЕР аваз ияр. Кайбер кошларнын черел-дэу тавышын белдерэ. Чыпчык капка башында .чиер-чиер!‘ килеп эйлэнгэли дэ. гадэтенэ буйсынып, бер-ике рэт чукып куя. Э. Фэйзи.
ЧИК и. 1. Нэрсэне дэ булса курсэту ечен шартлы рэвештэ билгелэнгэн сызык, ызан. Кук биянец башы минем Алмачуарныц кабыргасындарак булган хэлдэ чикне дэ узып китэбез! Г. ИбраЬимов. II Ике янэшэ булган административ буленешне аерып тора торгаи табигый (елга Ь. б. ш.) яки шартлы бер сызык. Район эцирен кисеп, чиккэ кадэр Килеп эн;итте м;ицел машина. Ш. Медэррис. И Бер-берсе белэн янэшэ булган ике дэулэтнен жирен яки суын аерып тора торган сызык. Аларны---еч кен зчендэ киен-
дереп. бетен сугыш кирэк-яраклары биреп, Кенчыгыш Пруссия чигенэ. генерал Самсонов армиясенэ озаттылар. М. Гали. Мин китэргэ булдым ерак чиккэ, Абыем каны тамган якларга, Туган кырлар-ныц иркенлеген, Тынычлыгын уяу сакларга! Ш. Маннур.
2.	Берэр нэрсэнен кырые, чите. чит сызыгы. Диц-гезнец чиге булган кебек, чыдамлыкныц да чиге бар. А. Шамов. Карыйдыр идем басу капкасына. Шушы-дыр дип чиге деньяныц. 3. Мансур. Ярсу белэн дошман якынлаша Окопларныц соцгы чигенэ. Э. Исхак.
3.	Нэрсэнен дэ булса кабул ителгэн, рехсэт ителгэн, мэгълум нормасы, рамкалары.— [Мостафа] тесе-башы белэн ярыйсы гына чибэр, шуныц естенэ кыла-ныш Ьэм уз-узен тоту ягында да улчэулелек чиген-нэн чыкмый. Ш. Камал.
4.	Нэрсэнен дэ булса соны, ахыры. [Кригер:] Бу башбаштаклыкныц бер чиге булырга тиеш. Т. Гыйззэт. Салкын, шыксыз, карацгы кезнец Ьич чиге бул-мастай тоелган бу бер ае эчендэ Мостафин купме уйлар башыннан уткэрде. Э. Еники. II Берэр эш яки хэлнен сонгы, ин ахыргы дэрэжэсе. Боз---он
булып уалыр чиккэ эцитте. А. Алиш. Алпавытка эшлэгэндэ улэр чиккэ м;итеп авырганда да эшкэ куу-лары исенэ теште Ьэм Сэлимгэ шул турыда сейлэп китте. Г. Гобэй.
5.	махе. Нинди дэ булса узлеклэрне, сыйфатларны чагылдыру мемкинлеген белдергэн критик нокта. Ныклык чиге. Чыдамлылык чиге. Эластиклык чиге.
чик
426
ЧИК
Чик кую — 1) киртэ кую, киртэ ясау. Саклап ил-не корылыктан, Утыртып без куе урман, Чик куяр-быз кайнар эциллэргэ! Э. Исхак; 2) чиклэу нэреэнен дэ булса кулэмен, микъдарын, зурлыгын кимету. Сайлау кенендэ артык шар алу ечен тугелэчэк алтын-ныц. елэшенэчэк аяклы малныц, бирелэчэк чапан-ныц, тунныц хисабына чик куелмады. Г. ИбраЬимов; 3) нэреэнен дэ булса эшчэнлеген, яшэвен туктату, бетеру. Без чик куеп м;ирдэ коллыкка, Ж,ирне ку-меп чиксез муллыкка, Бизэрбез барлык иллгрне Бергэлэшеп геллэргэ. Э. Исхак. [Салават;] Фахи-шэлеккэ. хатын-кызларны сатлык итеп йертугэ. мыскыллауга да чик куябыз без. А. Шамов. Чик сакчысы — дэулэт чиген саклый торган гаскэрдэ хезмэт итуче хэрби хезмэткэр; пограничник.
О Чиктэн ашу (узу)—нэреэ дэ булса бик нык кечэю; нэреэнен дэ булса интенсивлыгы бик нык ар-ту. Сагынуларым чиктэн ашеа. Чакыртырмын Дон-басска. Ш. Маннур. Кенчелег°м чиктэн ашты. Эйт-мггэн суз калмады. М. Жэлил. Чиктэн ашыру — арттыру, кечэйту. Аныц бу кыюлыгы Тэкъвэ Сэхэу-нец ачуын чиктэн ашырды. М. Эмир. Чиктэн тыш — 1) артык, бигрэк тэ, чамадан тыш. Театр коллективы бу операны Татар опера театры ечен чиктэн тыш авыр. башкара алмаслык катлаулы язылган итеп тапты. М. Жэлил; 2) узенен кече, интенсивлыгы, чагылышы ягыннан бик зур булган. Чиктэн тыш каты; 3) тиндэше булмаган, курелмэгэн, зур; гадэттэн тыш. [Аныц] шундый оста итеп русча сейлэшэ белуе чиктэн тыш вакыйга иде. Г. Гобэй. Чиктэн чыккан (ашкан, узгаи)— 1) нинди дэ булса начар сыйфатнын югары дэрэжэсенэ ия булган. Ирлэр белэн хатыннар арасын бозу белэн кэсеплэнеп тамак туйдырып йеруче [Мегълифэ] чиктэн чыккан явыз маклер Фэтхырахманга да бирешми. М. Гали; 2) бик кечле. Деньяныц бу чиктэн узган нэфрэте, билгеле, Иблискэ бойкот нэфрэте. Ш. Бабич.
ЧИКЕРТКЭ и. 1. Чагыштырмача озын тар гэудэле Ьэм сикереп очканда узенэ бертерле тавыш чыгара торган ике пар элпэ канатлары булган бежэк; русчасы: стрекоза. Чикерткэдэн курыккан иген икмэс. Мэкаль. Терле якта чыцгылдатып чалгы янаган, шыел-датып печэн чапкан, улэн арасында чикерткэлэр сайраган тавышлар ишетелэ башлады. Г. Бэширов.
2.	Туры канатлылар отрядыннан канатларын бер-беренэ ышкып черелдэгэн тавыш чыгара торган бежэк; йорт чикерткэсе; русчасы: сверчок. Орчык ha-ман куцелле итеп безелди. мич артындагы чикерткэ чер-чер итеп тора, э Фатыйма кейгэ салып сейли. И. Гази, Эйдук, эллэ кайда мич арасына кереп, бертуктаусыз эцырлап утырган чикерткэгэ эче пошып. аны эзлэп маташты. h. Такташ.
3.	куч. Шаян, тиктормас. кыбырсык бала.
4.	куч. Эштэн эшкэ кучеп йери торган кеше.
5.	куч. сейл. Кечкенэ самолёт, кечкенэ очкыч. — Зэйнец узенэ ун урынлы чикерткэлэр генэ йери. А. Гыйлэжев.
О Чикерткэ куу — вакытны бушка уздыру, эшсез йеру.
ЧИККЭН с. Чигеп бизэк тешерелгэн, чигу (чигеш) белэн бизэлгэн; чигелгэн. Чиккэн селге. □ Мицну-рый куеныннан чиккэн яулык чыгарып, оялып кына Газинурга сузды. Г. Эпсэлэмов.
ЧИКЛЕ с. 1. Чиклэнгэн, билгеле бер чиге булган; зур булмаган. Чикле телэк. II Чиге, ахыры булган. Чергэн йолалар. тузган фикерлэр Чикле кеннэрнец м;итуен сизэлэр. М. Гафури.
2. куч. Тар карашлы, деньяга карашы тар булган; рухи яктан усмэгэн. Чикле кеше. || Нинди дэ булса
чиклэулэре булган, чиклэнгэн; берэр терле шарты булган. Чикле кагыйдэ.
3. диал. бэйл. функ. Кадэр, тикле.— Таш яусын, денья эцичерелсен. мин язгы сабанга чикле йез сум акча табам да шул чуплектэн уртагарак кучэм. Г. ИбраЬимов. Кичэге уй хэзер Уземэ дэ келке; Ничек тар карашлы Булдым мин шул чикле. М. Жэлил .
Чикле зурлык мат.— билгеле бер чиклэрдэ узгэ-рэ торган, нульгэ дэ. чиксезлеккэ дэ тигез булмагаи зурлык.
ЧИКЛЕЛЕК и. куч. Деньяга карашнын, акылиыц чиклэнгэн булуы, тар карашлы булу. Акылныц чик-лелеге. Карашларныц чиклелеге.
ЧИКЛЭВЕК и. 1. Каеннар семьялыгыннан каты ка-быклы, ашарга яраклы жимеш (теш) бирэ торган куак яки агач; урман чиклэвеге. [Эхтэри:] Каравылчы тугел. бу — поши... 0нэ курэсезме? Олы имэннэн уц якта, чиклэвек белэн милэш арасында. Э. Фэйзи. II Шул агачнын каты кабыклы жимеше. Айсылу кы-зыныц аркасыннан сееп, аныц естен-башын тезэт-кэлэде дэ кесэсеннэн алып чиклэвек бирде. Г. Бэширов. Остэл тирэсендэ хатын-кызлар чиклэвек яралар. h. Такташ.
2. Каты кабыклы, кубесенчэ ашарга яраклы жимеш (теш) бирэ торган берничэ терле агачнын яки жимеш-лэренен гомуми исеме. Кытай чиклэвеге. Д{ир чиклэвеге. Мешкэт чиклэвеге. Миндаль чиклэвеге. Эрбет чиклэвеге. Пестэ чиклэвеге. Астрахань чиклэвеге. Имэн чиклэвеге. □ [Закир:] Алдым Астрахань чиклэ-веклэрен дэ, боларга ватып куреэтэм. Ф. Эмирхан.
Чиклэвек чыпчыгы — кубрэк эрбет чиклэвеге белэн туклана торган, ак таплары булган карасу-керэн тестэге урман кошы; русчасы: ореховка.
ЧИКЛЭВЕКЛЕК и. Чиклэвек (1 мэгъ.) усэ торган агачлык, чиклэвек урманы. Никаять. [малайлар] чик-лэвеклеккэ эциттелэр. Э. Фэйзи.
ЧИКЛЭГЕЧ и. махе. Машинага. жайланмага билгелэнгэн чиклэрдэн тыш эшлэргэ мемкинлек бирми торган эсбап, прибор. Басым чиклэгече.
ЧИКЛЭМЭ и. мат. Узгэрешле зурлык, чиклэнмэгэн дэрэжэгэ якыная торган даими зурлык. Узгэрешле зур-лыкныц бер генэ чиклэмэсе булырга мемкин. Алгебра.
ЧИКЛЭНГЭН с. 1. Артык зур булмаган, куп булмаган. Чиклэнгэн микъдарда. Чиклэнгэн кулэмнэрдэ.
2. куч. Тар карашлы, тар фикерле; тар (караш, фикер турында). Бу хэл буржуазиянец чиклэнгэн сыйныф булуы белэн билгелэнэ. М. Жэлил.
3. мат. Билгеле бер шартларда чиге булган, билгеле бер зурлыктан артмаган. Чиклэнгэн зурлык.
ЧИКЛЭНГЭНЛЕК и. Чиклэнгэн (1, 2 мэгъ.) булу. Карашларныц чиклэнгэнлеге.
ЧИКЛЭНМЭГЭН с. 1. Бернинди дэ чиклэр, рамка-лар куелмаган, чиклэусез. [Мирвэли:] Кулыгызда чиклэнмэгэн власть бар. Керегез дэ узегез кулга алы-гыз. революцией закон исеменнэн хекем итегез. Т. Гыйззэт. [Серебряков:] Казанда офицерлар хэрби ячейкаларга оешалар. Максатлары: илдэ чиклэнмэгэн хэрби диктатура урнаштыру. И. Гази.
2. куч. Зур, куп, чиксез. Ул инде яшь, кечле ту- I гел, йерэгендэ злеккеге кебек чиклэнмэгэн дэрт тэ, тормышныц барлык биеклеклэрен яулап алуга аш-кыну да юк иде. Г. Эпсэлэмов. [Халкыбызныц] керэш белэн тулы тарихыннан Чиклэнмэгэн хислэр алая мин. С. Хэким.
3. мат. Билгеле бер чиге булмаган. Чиклэнмэгэн функция.
ЧИКЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. чиклэу (1—3 мэгъ.). Безнец алда чит-читлэре кара урман б2 1эн чиклэц-
чик
427
ЧИК
гэн кыр куренеше ачылды. Ф. Эмирхан. Очсыз-кырыйсыз клан. — Ул бер яктан Данлы Волга белэн чиклэнэ. Ш. Медэррис.
2. Берэр эштэ нинди дэ булса нэрсэдэн алга кит-мэу, шунда туктап калу, шуныц белэн канэгатьлэну. Аныц кулына: ,¥з саксызлыгы аркасында бэхетсез-леккэ очраганга курэ, пенсия билгелэмэскэ, вакыт-лы рэвештэ бирелгэн пособие белэн чиклэнергэ", — дигэн язу китереп тоттыралар. А. Шамов.
3. Берэр нэрсэнен чиклэреннэн чыкмау, шул чик-лэр эчендэ эш иту. .Татарда музыка биш тавыш белэн генэ чиклэнергэ тиешме? дллэ ярты тавыш-лар белэн эш итэргэ кирэкме?" — дигэн бэхэснец кузгалуы бер дэ галсэп тугел. М. Жэлил.— [Дошман], эшне ацлап алгач,----операциянец дэ шушы
бер авыл белэн чиклэнэсен тешенгэч. безнец оборо-набыз естенэ узенец бетен куэте белэн ташланыр. И. Гази.
ЧИКЛЭУ ф. 1. Чик булып тору; уратып алу, билгелэу (нинди дэ булса чиклэр h. б. ш. белэн). II Чик кую, киртэ ясау. [Кыш] чишмэлэрнец юлын чиклэде, Болыннарны итте курексез. М. Жэлил. Якын еллар чикли бу юлны. Ф. Кэрим.
2.	Берэр нэрсэнен (мэсэлэн, эшчэнлекнен) чиклэреннэн чыгармау, шул чиклэр эчендэ тоту. Курэсец, картныц эшен тенге каравылчылык белэн генэ чиклэ-мичэ, аца башка хезмэтлэр дэ кушалар. М. Гафури. II Чик билгелэу, кимету. Шулай итеп, безнец алда чын мэгънэсе белэн Америкадагы кара булу планы: бик куп эцирлэрнец сэудэ оборотыннан алынуы. эцир билэу хокукын, эцир билэунец яки эцирдэн фай-далануныц кулэмен чиклэу. В. И. Ленин.
3.	Нинди дэ булса рамкалар, кысалар эченэ алу; авыр шартларда эшлэргэ мэжбур иту. Пьесаны язуда алынган теп юнэлеш, пьеса жанры — авторны чиклэ-гэн специфик куренешлэр шулар. Г. Нигъмэти. II и. мэгъ. Кемнен дэ булса хокукын яки эшлэрен чикли торган кагыйдэ, кемне дэ булса авыр хэлгэ куйган нэрсэ. Революциягэ кадэр булган кысынкы-лыклар, чиклэулэр.
4.	Бетеру, тэмам иту. Рехсэт итегез, Тугыз-унлы белэн Поэманы чиклэп куярга. М. Жэлил. II куч. Юкка чыгару, юк иту, бетеру. Син гомерецне усал Всем белэн, Канлы пычак белэн чиклэдец. h. Такташ. Кеше гомерен чикли торган йектэн [бомба-дан] Мин дэ бэлки авыр тугелдер. А. Алиш.
ЧИКМЭН и. 1. Элекке вакытта гадэттэ крестьян-нар кия торган, калын йэм тупас сукнодан тегелгэн ес киеме. Иясенэ курэ чикмэне. Мэкаль. Ишекне ачып эщибэругэ, чуар киез итектэн, бобрик чикмэн-юн, ак шарфтан, чикмэн астына гармонь кыстыр-ган, озын гына буйлы, сызылып киткэн кара мыек-лы бер егет килеп керде. М. Гали. Бу эцирдэ торып калганнарныц эчендэ кыска гына чикмэн кигэн, билен бер эцеп белэн генэ бэйлэгэн, — дер-дер кал-тырап торучы Шэриф дигэн кеше дэ бар иде. М. Гафури.
2.	иск. Шинель. Мэсьэлэ исэ Зыяныц язмышын }'згэртерлек. аныц естенэ киелергэ торган солдат чакмэнен кире кайтарырлык бер кул, шул эштэ оер таяныч табудан гыйбарэт иде. Г. ИбраЬимов.
ЧИКМЭНЛЕ: чикмэиле бавырсак ирон.— к. чик-йэнле бэрэнге.— Килегез инде, чикмэнле бавырсак ниап китэрсез!— дидг Мэрданша бабай йэм Кызыл \умерлэре генэ эцемелдэшкэн учак естендэге корым-ланып беткэн кечкенэ чилэхне тертеп курсэтте. Г. Гобэй. Чикмэнле бэрэцге — кабы гы белэн пешерелгэн бэрэцге. Эби олы табак белэн бу лары чыгып Iторган чикмэнле бэрэцге китереп куйды. Э. Еники.
ЧИКМЭНЛЕК с. 1. Чикмэн тегу ечен билгелэнгэн, чикмэн тегэргэ ярый торган; бер чикмэн тегэргэ жи-тэрлек. Чикмэнлек сукно.
2.	и. мэгъ. Чикмэн тегу ечен материал. Чикмэнлек сатып алу. □ [Хэмидэ:] Сица дигэн чикмэнлек-нец аршынын унике тэцкэдэн алганнар, ди. Г. Камал.
ЧИКСЕЗ с. 1. Кузгэ куренеп торган чиклэре булмаган. чиклэре бик ерак булган. Менэ урман, чиксез кара урман, Мэцге шомлы, мэцге карацгы. h. Такташ. Йомшак йонлы кара постау киеп ята эле чиксез басулар. Э. Исхак.
2.	Гадэттэн тыш, чамадан тыш. Мэдинэнец йезен-дэ узе ечен чиксез эйэмиятле минут килеп эцит-кэнлеген сизу чагылган шикелле булды. Ш. Камал. Ул буген чиксез бэхетле иде, йэм куцеленнэн та-шып чыккан шатлыгын кем белэн булса да уртак-лашасы килде аныц. И. Гази. II Бик куп. Уйлагач Айрат шушы уйларын, Сизде узендэ чиксез кеч ба-рын. 3. Мансур. II рэв. мэгъ. Бик, утэ. Революция белэн бергэ безнец авыл каршында чиксез зур дан алган партизан Имэлинец хэзерге кендэ ни хэлдэ булуын белэсем килэ иде минем. М. Эмир.
3.	Узенец чагылышы, кече ягыннан гадэттэн тыш булган. Мин ацарда чиксез яну курдем, Бугенгенец беек эше ечен. h. Такташ. Куцелендэге чиксез шатлык аца йокларга ирек бирми. А. Шамов. Мансуров аларныц йэркайсында туган иле ечен чиксез борчылу сизэ иде. Г. Бэширов. II рэв. мэгъ. Бик нык, гадэттэн тыш. Хэзер бу алсуланган, чиксез дуакын-ланган Мицнурый кичэге салкын, чэнечкеле Мицну-рыйга бер дэ охшамаган иде. Г. Эпсэлэмов. Бу минутта ул этисен чиксез ярата. ацар булган ихти-рамы артканнан-арта бара. Г. Гобэй.
4.	мат. ©злексез узгэрткэндэ телэсэ нинди алда бирелгэн саннан зуррак яки кечкенэрэк булып кала баручы. Чиксез зурлык. Чиксез вакланмалар. □ Чиксез кечкенэ зурлыкныц даими санга тапкырчыгышы чиксез кечкенэ була. Алгебра.
ЧИКСЕЗ-КЫРЫЙСЫЗ с. сейл. к. чиксез (1—3 мэгъ.). Чиксез-кырыйсыз дала, яшел дицгез шикелле дулкынланып, иртэнге томан эчендэ еракка китеп куздэн югала. Ш. Усманов, Эминэ узе, эйткэн суз-лэренэ чиксез-кырыйсыз ышанып, эйткэн минутта гына булса да. ышанып эйтэ. Ф. Эмирхан.
ЧИКСЕЗЛЕК и. Чиксез булу. Урман эчлэреннэн яшеренеп кенэ язныц хэрэкэтсез чиксезлеген, моцсу талгынлыгын эцырлаучы-----бу кошчыкны безнец
беренче мэртэбэ куруебез иде. Э. Еники. Без сагы-нуныц чиксезлегенэ, мэхэббэтнец кечлелегенэ. ж;ылы хислэрнец тирэнлегенэ хэйран калдык. А. Шамов.
ЧИКТЭН! с. Янэшэ булган, уртак чиклэре булган; курше. Чиктэш елкэлэр. □ Кызыл очкыч менде йавага. Кузен йертте естэн эцирдэ бетен тешкэ: Безгэ чиктэш тауга, далага... М. Жэлил.
Чиктэш почмаклар мат.— бер яклары уртак, икенче яклары бер туры тези торган почмаклар. Ике кырлы почмаклар да чиктэш, вертикаль h. б. (терле) була алалар. Геометрия.
ЧИКТЭШЛЕК «. Чиктэш булу. Районнарныц чик-тэшлеге.
ЧИК-ЧИК аваз ияр. Сэгать йергэндэ, берэр эсбап-нын детальлэре бер-беренэ жинелчэ бэрелгэндэ h. б. ш. очракларда барлыкка килэ торган тавышны белдерэ. Фотоаппаратларныц чик-чик килгэн тавышлары тоткыннар термэгэ барып эциткэнче ишетелде. И. Туктар. Сэгать йаман чик-чик итеп йери. С. Жэ-лэл.
ЧИКЫ-ЧИКЫ аваз ияр. Чытлыкланып келу тавышын белдерэ. [Эсмабикэ:] Кайчан гына чыкма, капка тебендэ чикы-чик», ццкы-чцкы. Э. Касыймов.
ЧИК	428	ЧИН
ЧИКЫЛДАГАН (ЧИКЫЛДАП ТОРГАН) с. 1. сейл. Нэкъ, нэкъ уэе, чын; койган да куйган. [Кэрим:] Менэ курсэгез генэ иде, валлайи. кыяфэтен, иске мэдрэсэ хэлфэсенец чикылдаганы инде: мыеклары киселгэн. Ф. Эмирхан.
2. диал. Янгыравыклы. янгырап тора торган. Халык арасында да. эле аннан, эле моннан: „Кодагый. дим", .Кара, кодача", ,Дусым апай", .Тудык эцицги" дигэн шикелле чикылдап тора торган сузлэр ише-телэлэр иде. Ф. Эмирхан.
ЧИКЫЛДАУ ф. Чыелдау, чэрелдэу; чикы-чикы килу.
ЧИКЭ и. диал. к. чигэ. Гафият, хэсрэтлэнеп, чи-кэсен тырнап куйды. И. Гази. Низаминыц чикэсен-дэге кан тамырлары каралып, буртеп чыкты. Г. ИбраЬимов.
ЧИКЭЛЭУ ф. сейл. Чигэгэ сугу; чэбэклэу. [Бэдри:] Ишекне сакла, ишекне! Галиябану килеп керсэ, икебезне дэ тотып чикэлэр. М. Фэйзи.
ЧИЛЕК и. 1. Чи I (1—2 мэгъ.) булу.
2. куч. сейл. Наданлык, культурасызлык. [Син] мине шул яшь вакыттагы чилегем. куркаклыгым ечен болай э^эзалыйсыц булыр. Ф. Хесни.
ЧИЛЕ-ПЕШЛЕ с. 1. Пешеп житмэгэн, пешэр-пеш-мэс булган. Чиле-пешле арыш ипие. □ — Ашханэгэ йереп, чиле-пешле ашка акча эрэм иту урынсыз иде шул. М. Галэу.
2. куч. Тиешле дэрэжэгэ житкереп эшлэнмэгэн. начар эшлэнгэн (кубрэк эдэби эсэр, анын теле турында). Чиле-пешле тэржемэ.
Ч ИЛ ИЛЫ и. Чилида туып ускэн яки шунда яшэуче кеше.
ЧИЛИМ и. сейл. Батманчыклар семьялыгыннан улэн усемлек; су чиклэвеге. Чилимнец каты кабы-гын ватсак, уртада эре, ак теш курербез. Робинзон эзл.
ЧИЛЫК и. бот. к. шилек. Тау бите хуш исле улэн-чэчэклэр белэн тушэлгэн. Аныц естенэ гвлэци-меш, чилык, ногыт куаклары. Г. Кашшаф.
ЧИЛЭГЭ и. бот. Урта Азиядэ усэ Ьэм жимеше иртэ елгерэ торган виноград.
ЧИЛЭК и. 1. Су Ьэм башка терле сыеклыкларны яки кайбер сибелучэн-чэчелучэн нэрсэлэрне ташу Ьэм саклау ечен дуга сыман тоткасы булган савыт. Дегет чилэге. Кое чилэге. Сет чилэге. Агач чилэк. Тимер чилэк. □ Чилэге булса, капкачы табылыр. Мэкаль. бстенэ чилэк белэн су утыртылган тимер мичтэ шаулап янучы сагызлы йомычкалардан булмэгэ шундый ук куцелле шэулэ сирпелэ. К. Нэжми.
2. Саннардан сон килеп, нэрсэнен дэ булса шул саи курсэткэн кадэр чилэккэ сыярлык микъдарда булуын белдерэ. 6ч чилэк сет. I I Тирлэп, эссе кендэ коенырга телэп, Бер кеше салкын су алды бер чилэк. Г. Тукай. [Эби:] Кайдандыр ике чилэк бал да алып килделэр. Г. Камал.
Чилэк теплэуче — тимер савыт-саба ясаучы яки тезэтуче. бченче кен авылга чилэк теплэуче бер кеше кереп кунган иде. шул сейлэгэн икэн. Г. Гобэй.
ЧИЛЭКЛЕК с. 1. Чилэк ясауга китэ торган, чилэк ясау ечен билгелэнгэн; чилэк ясарга ярый торган. Чилэклек калай.
2. Саннардан сон: шул сан курсэткэн кадэр чилэк сыешлы. [Нэсимэ:] Эч пошканнан, ашап-ашап. бер чилэклек самоварны икэулэп эчкэнбез дэ бетергэн-без. Ш. Камал.
ЧИЛЭКЛЭП рэв. Чилэк(лэр) белэн, чилэк(лэр) ярдэмендэ. [Мичкэгэ] инештэн чилэклэп су ташыды-лар. Г. Бэширов.
О Чилэклэп кою (тугу) — бик каты яву (янгыр турында).~Алар поезддан тешкэндэ сибэлэп кенэ ява
башлаган яцгыр, тора-бара кечэеп, чилэклэп коя башлады. М. Гали.
ЧИЛЭНДЕРУ ф. 1. Тэннен тиресендэ авыртулы жэрэхэт, эз калдыру, тэннен тиресен суйдыру (мэсэлэн, берэр нэрсэ белэн кырдырып). Аякны чилэнде-реп бетеру.
2. Интектеру, жэфаландыру; газаплау.
ЧИЛЭНУ ф. 1. Нэрсэ дэ булса кырудан, тиюдэн, ышкылудан тэндэ авыртулы эз, жэрэхэт калу, тэннен тиресе суелу. Аякларныц кабарган йэм чилэнгэн м;ирлэре башта авырткан кебек булсалар да, бара-бара кызып. авыртулары сизелми башлады. М. Гафури. Габдрахманныц уц як колак асты чилэнеп, Кызыл канланып тора. Г. ИбраЬимов.
2. куч. Терле авырлыклар. кыенлыклар кичереп берэр эш эшлэу, эш башкару; эшлэп жэфалану. Кем булып чыгуым турында эйту ечен, аз дигэндэ, тагын эк;иде-сигез ел чилэнергэ кирэк иде. Ф. Хесни. Эмма асфальт юлга чыкканчы байтак чилэнэсе бар иде эле. С. Рафиков.
ЧИЛЭТЭ рэв. Чи кеенчэ, чи хэлдэ. Малга бэрэц-гене чилэтэ турау.
ЧИЛЭТУ ф. сейл. к. чилэндеру.— Менэ халыкны тагын да шул боярлар кулына биреп, аркаларын бераз чилэтсэц, бик белерлэр иде. М. Гафури.
ЧИМАЛ и. Табылган яки эшлэп чыгарылган, ки-лэчэктэ промышленностьта эшкэртугэ китэ торган материал. Чимал житештеру. □ Безнец колхозла-рыбыз йэм совхозларыбыз да халыкны йэм Кызыл Армияне азык белэн, э промышленностебызны чимал белэн намуслы, бик тегэл тээмин итэлэр. Г. Бэширов.
ЧИН I и. иск. Революциягэ кадэрге Россиядэ: ранглар турындагы табель буенча дэулэт учреждение-лэре хезмэткэрлэренэ Ьэм гаскэрилэргэ бирелэ торган дэрэжэ, исем (шундый дэрэжэле кешелэр билгеле бер естенлеклэргэ ия булганнар). Телефон тоташкан арада, [губернатор], кемнедер учеклэггн сыман. гаскэри чиннар исемлеген санап чыкты. К. Нэжми. [Командир:] Таныш булыгыз: бу гаепсез шинель эчендэ — провокатор Сэгыйтов. Чины — поручик. Г. Гобэй.
ЧИН II и. иск. Кытай. Чин дэулэте.
ЧИНАВЫК с. Чиный торган, ачы янгыравыклы. Хэсэнм;ан .солдатныц’ чинавык, нечкэ тавыш белэн .Ай. дубинушка'ны экрлрлап эк^ибэруе иц тантаналы моментныц башлангычы булды. Ш. Камал.
ЧИНАР и. бот. Соры яшел кайрылы, кин яфрак-лы бик зур агач; Ьинд артышы, платай. Чинарларга гашыйк булып. Хэтерен калдырма талларныц. Р. Гатауллин. Алар Кырымныц карасу биек чинар-лары астында Гали белэн кочаклашып аерылалар. Г. Эпсэлэмов.
ЧИНАУ ф. 1. Нечкэ ачы тавыш чыгарып кычкыру, шыншу (дунгыз, эт Ь. б. ш. турында). Дуцгызныц балалары уникесе унике яктан чинарга тотынган-нар. А. Алиш. Актушнец эле йаман да дулкынла-нуы басылмый, ул Илсеярнец кулларын. белэклэрен ялый-ялый чиный иде. Г. Гобэй. II Нечкэ ачы тавыш чыгару (предмет турында). Туплар герселдэве, езлек-сез пулемет тыкылдаулары, миналар чинавы эчендэ—улем арасында йергэн Шаяхмэткэ бу киц. чиста булмэдэге тынлык кына да рэхэтлек бирэ иде. А. Эхмэт.
2. сейл. Нечкэ ачы тавыш белэн кычкыру, сейлэу (эйту). [Гыйльман:] Тукта. килен. чинама! Бикти-мер агай, бу нинди гауга? Т. Гыйззэт.
ЧИНАУЧАН с. Ьэрвакыт чиный торган. Чинаучан эт.
чин
429
ЧИР
ЧИНЛЫ: чинлы кешелэр — революциягэ кадэр: чины булган, дэулэт аппаратында хезмэт иткэн кешелэр.
ЧИННЕЕ и. диал. Печэн саклау урыны, печэн саклый торган сарай. Бэбкэлэрне ацилтерэтеп чин-неккэ еерлэде. А. Гыйлэжев.
ЧИНО'ВНИК и. 1. Революциягэ кадэрге Россиядэ йэм буржуаз иллэрдэ: дэулэт хезмэткэре; турэ. Губернатор уз боендырыгындагы чиновникларны угетлэр-га ярата иде. К. Нэжми. Бераз ял итеп алгач та, Искэндэрне инглиз чиновнигы кабинетына чакырып керттелэр. Г. Гобэй.
2. Узенец эшен бик коры, ихлассыз башкара торган, теге яки бу эшкэ бик формаль караучы урында-гы кеше, [Эхмэт:] Бу чиновник, ялганлап, сица узен зшлекле итеп курсатергэ маташа, а минем эшне буташтырасы килз. Ш. Камал. [Айда], имза куй. дип сорап килуче юк, Тыныч булыр икэн шулкадэр. Ка-бинетыц белэн мен да утыр, Бер чиновник булсац син эгэр. 3. Мансур.
ЧИНОВНИКЛА'РЧА рэв. Чиновник кебек, бюро-кратларча, турэ кебек. Чиновникларча эш иту.
ЧИНОВНИКЛЫК и. иск. 1. Чиновник (1 мэгъ.) булу; дэулэт хезмэтендэ эшлэу.
2. куч. Бик формаль эш иту, бюрократлык. [Af. Гафури] буржуаз эцэмгыятенец морале булган бюрократлык, чиновниклык. подхалимлык йэм ясалмалык-ка нэфрат белдерде. М. Жэлил.
ЧИП-ЧИ с. Арт. дэр. сейл. к. чеп-чи. [Гэуйэр] Булатны аздырыр, аца кияугэ чыгар дип коты оча-дыр, ди. Андый рус кебек марм;аны ничек мин, ки-лен итеп, еемэ кертермен,----чип-чи марала ич,
— дип эйтэдер, ди. Г. Ибрайимов.
ЧИП-ЧИБЭР с. Арт. дэр. к. чибэр. Хэят Ваня-ныц ертлач-ертлач шадрасыныц портретта белен-ми икэнен дэ, шул карап торырга бик ямьсез Ваня-ныц портретта чип-чибэр чыга икэнен дэ---белэ.
Ф. Эмирхан.
ЧИП-ЧИП I аваз ияр. Тавык чебилэренец, каз бэб-кэлэренен йэм башка кайбер кош балаларынын тавышын белдерэ. Кемеш йортны ташлап, берэм-берэм Бэбкэлэрец чыккач чип-чип дип, Сезне кетэр яшел ямьле чирэм, Без куарбыз сезне кит-кит дип. Ш. Бабич.
ЧИП-ЧИП, ЧИП-ЧИП-ЧИП и ы. Тавык чебилэрен йэм башка кайбер кош балаларын чакыру тавышы. [дрмэскемеш эби:\ Чеби, чеби, чеби, чип-чип! М. Фэйзи. Чип-чип-чип, чебилэрем, Матурым, чебилэрем, Устерэбез тавыкларныц Без менэ дигэннэрен. Н. Арсланов.
ЧИП-ЧИСТА с. Арт. дэр. к. чиста. Кук йезе, юып алган кебек, чип-чиста. Г. Эпсэлэмов. Коелган ба-шаклар махсус ясалган атлы ацицел агач тырма-лар белэн ацыелып, башаклы озын арышлар урынына, шыт кебек тырпаеп торган, чип-чиста коры камыллар гына басып калалар. М. Гали.
ЧИР и. сейл. 1. Организмда нормаль тереклек зшчэнлегенец бозылуы. Гыйлемнэн яхшы дус юк, чирдэн яман дошман юк. Мэкаль. Чирен яшергэн улар, бурычын яшергэн белэр. Мэкаль. Тырнак теп-лэреннэн башлана торган бу эренле шеш—м;ан газа-бы курсэтерлек чирлэрнец берсе. Г. Минский.
2.	куч. Кешедэ булган берэр кире сыйфат. начар гадэт. [Мансуров:] Инде берэу шушы юлга аяк баса икэн, ул узендэге мин-минлек, эгоистлык, фэлэнлек чирлэрен кырып ташларга, изге ният, саф куцел белэн юлга чыгарга тиеш. Г. Бэширов. [Билал:] Тэрбиялэргэ, дисциплинага ейрэтергэ, оппортунист-лык чиреннэн дэваларга заводка э^ибэрглэр, имеш. К. Тинчурин.
ЧИРАК с. сейл. 1. Каты бетерелгэн, нык катыл-ган (жеп турында). Узе чиракныц э^ебе чирак. Мэкаль.
2.	куч. диал. Житез, елгер, уцган. Баласы елак булса, анасы чирак була. Мэкаль.
ЧИРАТ и. 1. Нинди дэ булса эштэ, хэрэкэттэ, процесста билгеле бер эзлеклелек, тэртип. Сезонда чират буенча нинди эсэр торса, шуца музыка язды. М. Жэлил. II Нинди дэ булса Эш эшлэу, башкару яки берэр нэреэ тезу тэртибенен бер елеше. Оргсин-тез заводы тезелешенец беренче чираты. □ Нигэ кайтмый икэн бу Шакир? 6ч ел бит инде, еч ел! Бу еч елга сугыштан соцгы алты ай да керэ. Бу алты айда армиядгн кайтучыларныц икенче чираты да узып бара. Г. Минский.
2.	Нэреэ дэ булса алу яки башкару, эшлэу ечен тэртип белэн берсе артыннан икенчесе торган кешелэр теркеме, нэубэт. [Армиягэ] язылырга телэучелэр зур чиратка тезелгэннэр. Ш. Усманов. Пропуск алыйм дисэц, чиратка бас! Менэ шундый чиратлар-ныц берсенэ Шэйдук карт та килеп кысылды. К. Нэжми.
3.	Нинди дэ булса эш-хэрэкэтне башкару ечен билгелэнгэн кешелэр рэтендэ кемнец дэ булса урыны, шул эшне башкару вакыты. [Мостафа:] Мэдинэ чиратын бирергэ телэми икэн. без ацар каршы кил-мик. Ш. Камал. Бэхеткэ каршы, Габдулла бу сузне белэ иде йэм, чират узенэ килеп эк;иту белэн ук, ул аны кычкырырга эзер торды. Э. Фэйзи.
4.	Автоматтан яки башка берэр терле автомат коралдан берничэ мэртэбэ рэттэн ату, шундый атыш. Шул ук вакытта яцадан финнар ата башлады, аларга каршы аткан автомат чиратлары да ищете лде. Г. Эпсэлэмов.
Чират тору—к. чиратта тору (1 мэгъ.). Болай да эштэн чыгып арыган Гелсем апага никадэр atgup килергэ, ни гомер чират торырга кирэк булды. Г. Гобэй. Чиратка басу—1) берэр чиратта (2 мэгъ.) узенэ тиешле тэртип белэн урын алу; 2) куч. к. чиратта тору (2 мэгъ.). .Бетен власть Советларга!" ло-зунгысы яцадан чиратка басты. СССР тарихы. Чиратка кую — кемне дэ булса берэр нэрсэне чиратлап алучылар исемлегенэ керту. Чиратта тору — 1) берэр чиратта (2 мэгъ.) тиешле тэртип белэн узенэ урын алып тору; 2) куч. якын килэчэктэ башкаруны, чи-шуне, хэл итуне талэп иту, copay. Чиратта торган мэсьэлэ. □ Без сизэбез. Зле дошман белэн Соцгы бэрелеш тора чиратта. М. Жэлил. Чираттан тыш — чиратсыз, чираттан тыш уткэрелэ, башкарыла торган, билгелэнгэн вакыттан алда уткэрелэ, башкарыла торган. СССР Верховный Советыныц чираттан тыш сессиясе.
О Чират тимэу — берэр нэреэ эшлэргэ мемкинлек булмау, туры килмэу, вакыт житмэу. Аларныц узлэренэ ашарга чират та тими иде. Ак юл. Чиратка салу зтн. — революциягэ кадэр: караучысы булмаган карт яки авыру кешене бетен авыл белэн тэрбиягэ алу (ул кеше йэр кен яна бер гаилэгэ кереп ту клана йэм йоклый торган булган). [Гайни карчык:] Атацны илгэ чиратка салдылар.-------Буген
Фэхри байда, иртэгэ Вэли картта, аннан соц I али картта шулай тамагын туйдырыр---------[микэнни]!
Г. Ибрайимов.
ЧИРАТЛАНУ ф. к. чиратлашу. Инешнец аръягын-да дулкынланып торган тесле чиратланган-----эрэ-
мэлек—бэлэкэй урманлык башлана. Ш. Камал.
ЧИРАТЛАП рэв. 1. Чират белен, нэубэт белэн, берсе артыннан икенчесе. бйрэнучелэр йэркайсы___
винтовкаларны алмага тезэп куйганнан соц, Мостафа аларны чиратлап карап утэ. Ш. Камал. Ян-
чЙР
430
4hi>
дырырга тэм дэ, лампа да булмаган, чиратлап зажигалка яндырып ярты тенгэ, кадэр уйнадылар. М. Гали. II Алмашлап. алмаш. Я\ир яшэреп келгэч, безнец кырга Яцгыр белэн кояш чиратлап Килеп торды Ьаман кунакка. М. Жэлил.
ЧИРАТЛАШТЫРУ ф. Еер-бер артлы берсен икен-чесе белэн алыштыру. Эшне, актив ялны Ьэм йокы-ны дерес тэртиптэ чиратлаштыр>у бер-берсе белэн бэйлэнгэн куп кенэ шартлы рефлекслар эшлэнугэ хезмэт итэ. Анатомия.
ЧИРАТЛАШУ ф. Эзлекле рэвештэ, чнрат тэрти-бендэ берсе икенчесе белэн алышыну. Алар, маллар-ны тешлеккэ туплыйлар да, чиратлашып йокларга булалар: башта Газинур йоклый, аннары, кулэгэ еч чабатага кыскаргач, Мисбах йокларга ята, дип суз куешалар. Г. Эпсэлэмов.
ЧИРАТТАГЫ с. 1. Билгеле бер эзлеклелек белэн узеннэн алдагысыннан сон килэ, башкарыла торган. Чираттагы спектакль. I I Чираттагы атаканы кире какканда, Коненко инде бетенлэй ата алма-ды. И. Гази. II Билгеле бер вакыт уту белэн кабатлана торган, регуляр рэвештэ була торган. Чираттагы ял. Чираттагы эцыелыш. II Вакыт-вакыт кабатлана торган. Союздаш армиялэр килеп эцитмэгэн эле. Бу — фашистларныц чираттагы бер шантажы! Г. Гобэй.
2. Чират тэртибе белэн беренче, ин якында булган, беренче торган. Чираттагы эш. Чираттагы бурыч.
ЧИРАТУ I ф. 1. Аз гына якн беркадэртундыру, юка гына боз белэн каплану (мэсэлэн, жир есте). [дкрэм:] Бэлки тацга таба тыш та чиратыр. Ф. Сэйфи-Казанлы. Бава аязып, чак кына чираткан иде. Э. Касыймов.
2.	Салкыннан яки бнк нык дулкынланудан тэндэ калтырау. ешу, беркадэр чэнчешу, чымырдау тою турында. [Нэсимэнец] кузенэ Гэрэй исеме чалынып китте дэ, бетен гэудэне эсселе-суыклы итеп, чира-тып эцибэргэн шул жемлэне тизрэк укырга ашык-ты. К. Нэжми. Кезге тен дэ тэнне чирата, лэкин иц куркынычы Ьэм салкыны ул тугел. Ф. Хесни.
ЧИРАТУ II ф. диал. Бетеру, кату (желне).
ЧИРАУ ф. 1. Жир есте яки берэр савыттагы су аз гына яки беркадэр туну, юка боз белэн каплану. Мин урамга чыкканда, герлэвеклэрнец есте чирап. юка боз белэн капланган иде. Г. Бэширов. II Беркадэр катылану. каты хэлгэ кнлу (беришле изелгэн массалар, мэсэлэн, замазка, алебастр h. б. ш. турында). [Костя] чирый башлаган замазканы оэак кына кулында эвэлэп, токмач кебек итеп сузды да тэрэзэ ырмавына куйды. Г. Ахунов.
2.	к. чирату I (2 мэгъ.). Капкадан чыккач, Гэрэй кинэт чирап куйды. Ачык яр буенда Ьава салкыная тешкэн. С. Сабиров.
ЧИРБИК и. сейл. Шнурлана торган озын куныч-лы хатын-кыз аяк киеме. .Тик чирбиге генэ абыстай-ларныкы тугел',— дип, минем биек укчэле аяк кие-мемнэн [Галимэцан абый] келде. Каз. утл. [Мицсы-лу;] Кулмэгем Оэ хэзер тугел, чирбигем дэ аягымны кыса. К. Тинчурин.
ЧИРЕК и. 1. Бетеннен дурттэн бер елеше. Бу чи-рек гасырда большевик язучы Ш. Камал социализм ечен чиксез зур хезмэтлэр курсэтте. М. Жэлил. Габдулла ейдэн биш данэ каты пешкэн кукэй, зур гына таба кумэче, бераз юача, кэгазьгэ тереп чи-рек кадак чамасы „лампачи" алып килгэн иде. Э. Фэйзи. II Сэгатьнен дурттэн бер елеше (унбнш минут). Хэкимулланыц ашыктыруына да карамас-тан, тееннэрне рэтлэп эциткеругэ чирек сэгать киткэн иде. Ф. Эмирхан. Моннан чирек сэгать кенэ
элек Газинурныц бетен уйлары Мицнурый белэн иде. Г. Эпсэлэмов. II иск. Авырлык улчэве булган кадакнын дурттэн бер елеше (якынча 100 грамм). Су-кыр 1 али бабайга бирелэ чирек чэй, ярты кадак шикэр, сумасы 1 сум. Ш. Мехэммэдев. Юлда ашар-га кирэк булыр сип, шундагы кибеткэ кереп, бер каравай калач, алты л-.ыскал чэй, бер чирек шикэр алып, мэдрэсэгэ кайтып кердек. М. Гафури.
2.	Дурт елешкэ буленэ торган уку елынын бер елеше. [С ем бел:] Кызыксынсагыз, карагыз, бабай. Беренче чиректэге билгелэрем. Д. Аппакова.
3.	Метрик система кертелгэнче, бик борыннан кул-ланылып килгэн. чилэк сыешынын дурттэн бер еле-шенэ тигез булган сыеклык кулэмен улчэу берэмлеге (3,1 л). Малик, — сугышка кадэрге эапастан алынган бер чирек .котырган сыер сетей' кошовкага салып, главный агент Иван Куприяныч янына китеп барды. И. Гази. Яулыкка тергэн кечкенэ гармоньна-ры белэн ярты чирек кымызлары оа бар, Ьэркайсы ис-керэк киемнэрен кигэннэр. М. Фэйзи. II Шушы кулэм сыешлы савыт, зур шешэ. [Вилдан:] Жырлпп тул-ганны кетсэц. эш чапрыш булыр.----мэ эле, чирек-
тэн тулганны эч. Ф. Бурнаш. II Шундый кулэм сыешлы савыттагы аракы. Бер почмакта эциде-сигез кеше, урталарына бетен чирекне утыртып, чэкеш-терергэ керешкэннэр. М. Гафури.
4.	Метрик система кертелгэнче, бик борыннан кул-ланылып килгэн, аршынныц дурттэн бер елешенэ тигез булган озынлык улчэу берэмлеге; карыш (17.775 см). [Атныц ялын] да башкалар кебек бетенлэй бетертмэдем: бер чирек кадэрлерэк калдырып — тезэттердгм генэ. Г. Ибрайимов.
5.	муз. Озынлыгы бетен нотанын дурттэн бер елешенэ тигез булган нота.
Чирек тиен — тненнец дурттэн бер елешенэ тигез булган борынгы бакыр тэнкэ. Тиеннэр, ярты тиен-нэр, чирек тиеннэр дэ калмый. Ьэммэсе дэ сейлэнз иде. Ш. Камал.
О Чирек бэя — бнк арзан бэя, бнк очсыз хак. [Авылда]. Рамазан бай кебек, ярлыларныц, батрак-ларныц жирлэрен чирек бэясенэ сатып алып. шул эцирне тамак ялына узлэреннэн эшлэтеп килуче берничэ генэ кеше булган. М. Гали. Сугышка атлар Жыйнаганда, эйтик, Гафият узенец атына чирек бэя алып, Маликныц кесэ тутырып акча алуы— шушы лар барсы да авыл кешелэренец ачуын кабарт-кан. И. Гази.
ЧИРЕКЛЕ с. 1. Бер чирек (3 мэгъ.) сыешлы. [Из-гыймэ], диван артыннан чирекле шешэне алып. шзле I астына кыстырып, аяк очлары белэн генэ басып. I артына борылып карый-карый чыгып китэ. Г. Ка- I мал.
2. Озынлыгы бер чирек (4 мэгъ.), бер карыш булган.— Аца дигэн кулмэклек янына жиде чирекле бер француз яулык та кушармын. А. Шамов.
ЧИРЕКЛЭП рэв. 1. Чирек (4 мэгъ.) белэн; карыш белэн. Чиреклэп улчэу.
2. Чирек (3 мэгь.) белэн, чиреге-чиреге белэн. Чиреклэп ташу.
ЧИРЕКФИНАЛ и. махе. Беренчелеккэ ярымфннал-дан алда уйнала торган уен; бу уенда моннан алда жинеп чыккан сигез команда яки уенчы катнаша. Чирекфинал ярышларында тэжрибэле Ьэм оста боксчылар естенлеклэрен тагын бер кат курсэтте-лэр. Соц. Тат.
ЧИРЕК-ЧОРЫК жый. и. сейл. Бик аз, ярым-йор-ты. Ярлы оешманыц барлы-юклы акчасына чыгарыла торган .дльислах'тан алган чирек-чорык гонорар-лар гына Тукайныц пгормышын тээмин итэ алмый-лар. Г. Халит.
чиг
431
ЧИР
ЧИРК аваз ияр. Берэр нэрсэ ватылганда, жиме-релгэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. II хэб. функ. Якынча шундый тавыш барлыкка китереп ва-тылуны, жимерелуне белдерэ. [Гэрэй:] Кереп эшли башладымы, [забой] чирк/ [Садри:] И гемберт. Ш. Камал.
ЧИРКЕН с. иск. диал. Начар. ямаи. Ул кээцэнец такасе мерэвэтле, Узе чиркен сыйфатлы. кабих затлы. Бэет.
ЧИРКАНДЫРГЫЧ с. к. чирканыч (2 мэгъ.). Чир-кандыргыч куренеш.
ЧИРКАНДЫРУ ф. 1. Тэндэ калтырау, жинелчэ чэичешу, ешу тойгысы снздеру (салкын су, берэр ямаи куренеш h. б. ш. турында). Юеш кулмэклэр тэнне чиркандыра. Ак юл.
2. Жирэндеру, жирэну хисе уяту. Аныц--атаке
карый торган оятсыз кузларе Нэфисэне чиркандыра. Г. Бэширов.
ЧИРКАНУ ф. 1. Салкын судан яки берэр яман нэрсэне курудэн тэндэ ешу, калтырау, жинелчэ чэн-чешу тойгысы сизу. ГКамалиныц таннаре чирканып китте. М. Гали. Кызлар. саклана-саклана гына басып. суга кералэр да. чирканып. бик тиз гена яцадан чабып чыгалар. А. Шамов.
2- Жирэну, жирэнеп карау. Зыяныц ул деньядан. ул фонарьлы йортлардан эщаны вэ йерэге белан чир-кануы — башлыча шул табигатьнец таэсиреннан иде. Г. Ибрайимов. Бу нахак сузлэрне ишетергэ чиркана, деньяда торудан ялыга башлады [ул]. М. Гафури.
ЧИРКАНЧЫК: чирканчык алу — 1) су керер алдын-нан булгаи чиркану халэтен бетеру ечен суга чумып алу; 2) куч. килэчэктэ эшлэнергэ тиешле нинди дэ булса эшне беренче мэртэбэ эшлэп карау, шул эштэ беренче сынау уту. Эштэ чирканчык алу.
ЧИРКАНЫЧ с. 1. Чиркандыра (1 мэгъ.), тэнне чы-мырдата торган.
2. Жирэндерэ торган. жирэну хисе уята торган. Габдуллага [Рахов] бу юлы элеккечэ келке булып тугел, балки куркыныч Нам чирканыч булып курен-де. Э. Фэйзи. [Чирканыч] тойгы белэн юлларына киттелэр. Ш. Камал.
ЧИРКАНЫЧЛЫК и. Чирканыч (2 мэгъ.) булу, жирэну хнсе уяту. Куренешнец чирканычлыгы.
ЧИРКЭНДЕРУ ф. диал. к. чиркандыру. Бу тавыш йврэклэргэ килеп бэрелде, тэннэрне чиркэндерде. Г. Бэширов.
ЧИРКЭНЕЧ с. диал. к. чирканыч.— Ул кара кез-нец кыраулы кырлары/ Чиркэнеч йэм вак, суык яц-гырлары. Г. Тукай.
ЧИРКЭНЧЕК: чиркэнчек алу—к. чирканчык алу. Узып киттем, бераз чиркэнчек алган тесле булдым. Ф. Хесни.
ЧИРКЭНУ ф. диал. к. чиркану. [Мусаныц] бетен тэне яцадан чиркэнеп, гэудэсе тетрэнеп китте. 111. Маннур.
ЧИРКЭС и. сейл. к. черкас.— Ул хэзер, калага барып, мылтыклы, хэнэщэрле егерме чиркэс яллаган. Г. Ибрайимов. Чиркэслэрнец моцлы кеен чалды сорной. Ф. Бурнаш.
ЧИРКЭУ и. 1. Христиан дине руханиларынын йэм шул дннгэ ышанучыларнын оешмасы. Католик чиркэве. Православие чиркэве. □ Бик зур м;ир билэ-мэлэре---чиркэу властьлары йэм монастырьлар
кулына кучкэн. Политэкономия. [Мирвэли:] Вакытлы хекумэтнец арендага эк;ир сату, мдир алу турында чыгарган закон проектына каршы протест белдереп, волостьтагы алпавыт, чиркэу, монастырь эцирлэрен бугеннэн бетен халыкныкы дип игълан итэбез. Т. Гыйззэт.
2. Христианнарнын гыйбадэт кылу бинасы. Чиркэу гембэзе. Чиркэу каравылчысы. Таш чиркэу. □ Авыл-ныц бу ягында кечкенэ ак ейлэр тезелгэн, урта бер урында йортлар естеннэн калкып. биек манаралы, кемеш гембэзле кызыл чиркэу утыра. Г. Бэширов.
Чиркэу кагу — христнаннарны гыйбадэткэ чакы-рып яки башка берэр рэсми максат белэи чнркэудэ чан кагу. Вакытсыз азан эйткэн мэзиннэр яисэ ва-кытсыз чиркэу каккан звонарьлар була инде. Г. Тукай.— Иртэнге гыйбадэткэ Сошествие чиркэве кага башлау белэн урамга чыгып, барыбыз да эщыелып. Арча кырына Себер трактындагы кирпеч заводы янына барырга дисецме? М. Гали. Чиркэу эйеле — чнркэудэ хезмэт итуче рухани, христиан днне руха-ние. .Жир вэкиле' Рим папасы — Серсеп беткэн чиркэу эйленец Куз терэгэн .изге атасы'. М. Гафури.
ЧИРКЭУЛЕ с. Чиркэве булган (авыл й. б. ш. турында). Ак чиркэуле зур бер авылга килеп керде Малик. И. Гази.
ЧИРКЭУ-МЭХЭЛЛЭ: чиркэу-мэхэллэ мэктэбе — революциягэ кадэрге Россиядэ: чиркэу йэм мэхэллэ руханнлары карамагында булган башлангыч мэктэп. 1915 елда чиркэу-мэхэллэ мэктэплэрендэ ике мил-лионга якын бала укый иде. СССР тарихы.
ЧИРКЭУ-СЛАВЯН: чиркэу-славян суз(лэр)е — чиркэу-славян теленэ караган суз(лэр). Чиркэу-славян теле — хэзерге кендэ православие чиркэвенен теле булган, элек (XI—XVII гасырларда) кенчыгыш йэм кеньяк славяннарда эдэби тел урынына йертелгэн борынгы славян теле. Чиркэу-славян элифбасы — хэзерге кендэ православие диненен теле итеп кулланылган чнркэу-славян теленен элифбасы.
ЧИРКЭУЧЕЛЕК и. Дини идеология, чиркэу тэгъ-лиматы.
ЧИРЛЕ с. сейл. Чире (1 мэгъ.) булгаи, авыруы булган, авыру. Чирле кеше — чыклы чирэм. Мэкаль. Чирлелэр ечен тынычсызлык булмасын диптер инде, акрын сейлилэр, кергэн-чыкканда аяк очлары белэн генэ басып йерилэр. Г. Ибрайимов.
О Чирле чебеш — бик зэгыйфь, авыру кеше турында.
ЧИРЛЕ-ЧОРЛЫ с. сейл. Чире куп булган, чир-лэшкэ булган. Чирле-чорлы кеше.
ЧИРЛЭШ с. диал. к. чирлэшкэ. [Байтирэк:] Кан азлыктан интегуче бер чирлэш кешегэ хайван каны эчэргэ кушканнар. Т. Гыйззэт.
ЧИРЛЭШКЭ с. сейл. Сэламэтлеге иачар булган, чирлэучэн, чирле. Чирлэшкэ бала. | и. мэгъ. Бу кез Вэли абзыйны тэмам чирлэшкэгэ эйлэндерде. Э. Фэйзи. II Начар усэ торган, зэгыйфь. Нэфисэ, элеге кис-мэктэн бер уч бодай алып, уч тебендэ ‘эщэеп кур-сэтте: .Боларныц кайсы яньчелгэн, кайсы сынган, кайсы-берсе бик чирлэшкэ'. Г. Бэширов.
ЧИРЛЭШКЭЛЭНУ ф. сейл. Чирлэшкэгэ эйлэиу. Бала чирлэшкэлэнеп киту.
ЧИРЛЭУ ф. сейл. 1. Берэр чир белэн интегу, авыру; сырхаулау. Атасы узган кышын чирлэп ул-гэч, Саимэ ечен бердэнбер якын кеше булып Нэсимэ калган иде. К. Нэжми. [Карчык:] Сыерыбыз чирлэде, м;эй буе сет бирмэде. К. Тинчурин.
2. куч. Нинди дэ булса кире сыйфатка, начар узен-чэлеккэ ия булу.— Бетен типография, бетен союз-лары меньшевизм авыруы белэн чирлилэр. Ш. Камал.
ЧИРМЕШ и. иск. Элек мариларны шулай йерткэн-нэр.— Мин сица [кияугэ] барганчы, кумерче чирмеш-кэ барырмын. Г. Камал. Эмма чирмеш телендэ еч-тэн бер кадэре генэ .терки' булып, башкасы финна [сузлэр]дер. X. Фэезханов.
ЧИР	432	ЧИС
ЧИРТЕШ и. Агачтан ясалган шакмакларны билгеле бер кагыйдэлэр йигезендэ чиртэ-чиртэ жыеп алудан гыйбарэт балалар уены. Чиртеш уйнау.
ЧИРТКЕЧ и. Чэлпэк ечен камыр кисэ торган тугэрэк. Кайвакытта эцэймэ зуррак булып китсэ,--
кырыйларын чирткеч белэн кисеп алалар. Хал. аш-лары.
ЧИРТМЕШ и. к. чиртеш. Алай да мэдрэсэ шук-лыклары бар иде. Мендэр белэн сугышу, чиртмеш уйнау. калэм уйнау. И. Гази.
ЧИРТТЕРУ I ф. сейл. к. чиерттеру I.
ЧИРТТЕРУ II ф. сейл. к. чиерттеру II. Ул килгэндэ пионерлар елгада су керэлэр, балык чиртте-рэлэр иде. Г. Гобэй. [Вафа:] Аныц белэн берэр м;ир-дэ очрап чирттергэнец бар идеме эллэ? М. Фэйзи.
ЧИРТУ I ф. сейл. к. чиерту I. Нэгыймэ аныц бо-рынына чиртте. М. Гали. Берсе пэрдэне тешерэ. Егетлэр тэрэзэ чиртэ башлыйлар. М. Фэйзи. Камилэ гитара чирткэлэштерэ. Ш. Камал.
О Чиртсэц егылырга тору — к. чиертсэц егылыр-га тору. Чиртсэц каны чыгар(лык) — тулышып торган кызыл йез, шулай ук шундый йезле кеше турында. Гайнетдиннец башка чакта да чиртсэц каны чы-гардай кызыл булган йезе бу акырынудан тагын яман буртенеп каралды, кузлэрен кан басты. Г. ИбраЬимов.
ЧИРТУ II ф. сейл. к. чиерту II.— Бозлар киткэч. елгада кызыл канат белэн чабак чиртэ башлагач, узлэре ук онытырлар эле. Г. Гобэй. Бер татар при-казчигы----байныц кассасын аз-азлап чиртергэ то-
тынды. ди. Г. Тукай.
ЧИРТ-ЧИРТ аваз ияр. Чикерткэ тавышын белдерэ. Мич ярыгында чирт-чирт итеп кычкырган чикерткэ тавышы гына карацгы тен тынлыгын боза иде. К. Тинчурин.
ЧИРИ1ЫК и. диал. к. чикерткэ (2 мэгъ.). Мич астында чиршык черелди.
ЧИРЭМ и. 1. Улэн, яшел улэн. Инеш буенда безнец курше Гелйезем эби яца чыккан каз бэбкэлэре-нэ чирэм ашатып. аларны саклап маташа. М. Галн.
2. Яшел улэн усеп утырган урын, жир (гадэттэ торак пункт тирэсендэ яки эчендэ). Ятып чирэмдэ ял иткэнемне бер дэ онытмыйм. Г. Тукай. Урам уртасында яшь чирэмдэ каз бэбкэлэре йери. Г. Эпсэлэмов. || Туфракнын улэн усемлеклэр Ьэм аларныц та-мырлары белэн каплап алынган еске катлавы. Яшь кенэ каен тебендэ кабер урынын сайлап, чирэмне кир-печ-кирпеч куптара башладылар. И. Гази.
3. Эшкэртелмэгэн, бер дэ серелмэгэн жир.— Вил-дан абзыйларыц да безнец белэн бергэ янэшэ чирэм алганнар икэн, шулар белэн алмашлап серергэ бул-дылар. Г. ИбраЬимов. Алтын бодай дулкынлана Без кутэргэн чирэмдэ. 3. Мансур.
Чирэм жир—1) к. чирэм (3 мэгъ.). Эйдэгез, дус-лар. егетлэр. кызлар, Чирэм эцирлэргэ иген игэргэ. Жыр; 2) сейл. фэндэ аз ейрэнелгэн елкэ. Бу мэсьэлэ эле чирэм эцир булып кала бирэ. Сейл.
ЧИРЭМЛЕ с. Чирэм ускэн. Мотоцикл чирэмле басу юлларыннан алга чапты. С. Рафиков.
ЧИРЭМЛЕК и. к. чирэм (2 мэгъ.). Шул кичне кызлар, егетлэр каравыл ее янындагы чирэмлектэ таган астына эцыелдылар. М. Гали. Авыл тирэсен эйлэндергэн киц чирэмл ктэ тамак туйдырып йергэн боэаулар, алар арасында йегерешеп уйнап йергэн малайлар куренде. М. Эмир.
ЧИРЭП и. 1. к. черепица. ШэЬэрдэ чирэп белэн ябылган текэ тубэле электэн калган биналар куп. Денья кис. геогр. II с. мэгъ. Шундый материал белэи ябылган. Чирэп тубэлэр ейнец узеннэн дэ биег-рэк итеп эшлэнгэн. Н. Дэули.
2. иск. Балчык (берэр нэреэ ясарга ярый торган). Чирэптэн — чулмэк, чупрэктэн—кулмэк. Мэкаль.
ЧИРУ и. иск. 1. Гаскэр. Фашистлар чируе. Илба-сарлар чируе.
2.	диал. Кету, еер (бурелэр кетуе турында гына эйтелэ). Бурелэр чируе. | куч. Соры шинельле Россия бетен деньяны фашизм чируеннэн йолып алды. Г. Ахунов.
ЧИСЕЛ с. сир. Беркадэр чи, пешеп э^итмэгэн. [Кузьманыц] икмэкне чисел итеп, бэрэцгене изрэтеп пешергэн хатыннарга да ихтирамы чамалы. Ш. Камал.
ЧИСЛО и. Тэртип буенча айныц бер кеие.— Бу-генге числога кадэр шулай иде, э бугеннэн [поезд] бер дэ егерме минутта китэ башлый. А. Шамов. II сейл. Ай (календарь ае). Кыш кене январь число-сында ацар Каюм белэн бергэ шэЬэргэ барырга туры килде. Ш. Камал. Кеннэр утте, Беркен май чис-лосы, Чыктым собраниедэн. h. Такташ.
ЧИСЛОЛЫК и. сейл. Календарь. 1967 елгы число-лыкныц 11 август битендэ, .Терек халык эйтемнэ-ре“ йэм .Япон халык мэкальлэре' дигэн ике булек-чэгэ аерып, ун мэкаль биргэннэр. Каз. утл.
ЧИСТА с. 1. Керлэнмэгэн, каралмаган, пычранма-ган. Кен саен ул аца ап-ак Чиста кулмэк кигерэ. М. Жэлил. Аннары мунча кереп, чиста киемнэрен киде дэ котомкасын алды. Г. Гобэй.
2.	Пехтэ итеп жыештырылган Ьэм пычрагы булмаган, жыйнак. Чиста булмэдэге тынлык кына да чиксез рэхэтлек бирэ иде. А. Эхмэт. Блиндаж эче чиста, энряйнак Ьэм фронт шартлары ечен шактый комфортлы. И. Гази. || рэв. мэгъ. Пехтэ, жыйнак, пехтэ итеп. Аннары староста читтэ утырган чиста гына киенгэн бер кунак шэкертнец янына барып, ------аны кыстый башлады. М. Гали. [Наэция] пехтэ-лекне бик сея, узен бик карый белэ, еен, урын-эци-рен бик чиста тота. Э. Еники.
3.	Тэнендэ, тиресендэ кер, пычрак булмаган. Чиста куллар. □ — Менэ болары эшче абыйларыц, эшче апаларыц. Балалар чиста булсыннар дип, алар хуш исле сабыннар эшлилэр. А. Алиш. Ду с егетлэр, иптэш кешелэр, Тагын шуны белегез: Маневрда йергэн чакта Чиста килеш йерегез! h. Такташ. || рэв. мэгъ. Пычратмыйча, керлэндермичэ. Шуннан соц инде Камил дэ. башкаларыбыз да бит Ьэм куллары-бызны чиста йертергэ тырыша идек. Г. Гали.
4.	©стендэ саз, пычрак Ь. б. ш. комачаулый торган предметлар булмаган (юл, урын Ь. б. ш. турында). Без---чит-читлэре чуер ташлар белэн тигез-
лэнгэн чистарак урынны эзлэп барабыз. М. Эмир. Урман эченнэн сузылган юл чиста, аны трактор артына авыр сейрэгечлэр тагып тигезлэткэннэр. Г. Эпсэлэмов. || Пычранмаган, пычрак булмаган; чис-тартылган. Тар гына, чиста гына баскычтан менеп. алар бер фатирга керделэр. Ф. Эмирхан. Чэчрэп-чэч-рэп кайный торган чиста самовар килде. М. Эмир.
II Бер нэреэ дэ язылмаган; язу, сызу, рэсем ясау Ь. б. ш. ечен файдаланылмаган. [Габдулла], ес-тэл янына утырып, ачылып куелган дэфтэрнец чиста битеннэн язып алып китэ. Э. Фэйзи. II Болыт-сыз, аяз. Кук йезе чиста, зэцгэр Ьэм Мицнурый-ныц косынкасы кебек эцицел иде. Г. Эпсэлэмов.
5.	Чубе булмаган, чупсез (ашлык Ь. б. ш. турында). Чиста орлык. I I Орлыгыцны колхозга илт, Тазартылсын бугеннэн; Бик куп булсын, чиста булсын, Уцсын кезге игеннэр. М. Жэлил. II Составында берннндн дэ башка катнашма булмаган; саф узе генэ булган. Чиста спирт. □ Мин-----камыт. шлеялар-
ны чиста дегет белэн ялтыратып, терле тестэге
ЧИС
433
ЧИТ
чуклар. вак шелдерлэр белэн бизэмэкче булам. М. Гали.
6.	куч. Начар булмаган, гаеплэнми торган; алдау булмаган, намуслы. [Зшрэп:] Эгэр дэ ул чиста эш булса,---ясар иде американецлар. Н. Исэнбэт.
7.	куч. сейл. Эхлак ягыннан тел-теш тидермэслек, гадел Ьэм намуслы; начар уй-фнкере булмаган, саф. Башта ул бик каты курыкты. Мортый эшенэ бербер катнашы булганлыктан тугел,— бу яктан аныц веэщданы чиста иде. Г. Эпсэлэмов.
ЧИСТАЙ: чистай малае куч. жарг.— аракылы ше-шэ. — . Чистай малае' да калган иде. Берсенец чал-масын салдырдык. икенчесе бар. А. Гыйлэжев.
ЧИСТАЛЫК и. Чиста (1—5 мэгъ.) булу. Бавага Караганда эщылырак булган суныц чисталыгына. йомшаклыгына сокланып туя алмыйча, аргы як яр-дагы бедрэ талларга карап, колач сала башладык. М. Эмир. Сыерларныц чисталыгын да яхшыдан дип булмый. кубесенец алгы тез башлары. арткы ян-тыклары буялып каткан. Э. Еники.
ЧИСТАРТКЫЧ и. махе. Нэрсэне дэ булса чистар-туга бэйлэнешле жайланманы белдергэн кайбер куш-ма терминнарнын икенче кнеэге булып килэ, мэсэлэн: пар чистарткыч, балчык чистарткыч, тузаи чистарткыч.
ЧИСТАРТУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса тузаннан, пыч-рактан h. б. ш. арындырып, чиста хэлгэ китеру. Казакины чистартырга, эщитмэсэ тагын етелэргэ кушу Бибисара апада терле шиклэрне кузгаткан иде. Г. Минский. [ Тимербай:} Атларны да кыргычлап, чис-тартып. коендырып кайтырга кирэк. М. Гали. II Нэрсэнен дэ булса еслегеннэн тузанын, пычрагын, тутыгын h. б. ш. сертеп алып, аны ялтыраган хэлгэ китеру, ялтырату. Теймэлэр бик искергэннэр, яшел-лэнеп, кугэреп беткэннэр иде. Малайлар аларны ком белэн чистарттылар. Г. Гобэй. Пэрдэ ачылган-да, Бибкэй эк;ырлый-м;ырлый щиз поднос чистарта. Т. Гыйззэт. || Тузаннан, тутыктан Ь. б. ш. арындырып, чиста хэлгэ кнтеру (корал турында). Винтов-каны чистарту.
2.	Берэр урынны ниндн дэ булса комачаулаган, артык булган нэреэлэрдэн (чуп-чардан, кардан) арындыру, тазарту. Тирэсе яхшылап чистартылган кабер есте яца гына езелгэн язгы ландыш чэчэклэре белэн кумелгэн иде. Ф. Хесни. II Арындыру, бушату. Тенге сэгать уникегэ кадэр алардан кар керэтеп. бэдрэф-лэр чистарттырып, урамнар, ишек аллары себертэ-лэр. М. Гали.
3.	сейл. Чубеннэн аерып алу, чубеннэн арындыру; тазарту (мэсэлэн, ашлыкны). Пионерлар бик куп эш-лэгэннэр, Бик куп йомраннар эщыйганнар. Орлык чистартканнар. h. Такташ. II махе. Терле кушыл-малардан арындыру. Нефтьне чистарту. II куч. Кешелэрнен анындагы зарарлы куренешлэрне бетеру, юкка чыгару.— Дерес, иптэшлэр, без хезмэт иялэренец башын дин агуыннан чистарту ечен керэш алып барабыз. М. Эмир.
4.	Ашарга яраклы нинди дэ булса нэрсэне, эчен-тышын эшкэртеп, чиста хэлгэ китеру. \Нэсимэ:\ Ба-лыкны тоттыц да эш бетте тугел бит ул. Аныц эчен тазартасы, тэцкэлэрен кырасы, юасы, чистар-тасы бар. Ш. Камал.
5.	куч. Нинди дэ булса оешманы тикшереп, аны зарарлы Ьэм кирэкмэгэн чит элементлардан азат иту. [Минйам;:] Мине, Минйаэ^етдин Гыйлаэ^етдиновны. колхоздан чистартып чыгару кайсы законда, нинди дикриттэ язылган икэн? К. Тинчурин.
6.	Дошманнан азат иту, дошманны куып чыгару (берэр урыннан).— Кырымны Врангельдан чистарт-
канда, Михаил Васильевич Фрунзе армиясендэ бергэ сугыштык. Г. Эпсэлэмов.
7.	куч. гади с. Кайдан да булса яки кемнен дэ булса эйберлэрен урлау.
ЧИСТАРТУЧЫ и. Профессиясе буенча нэрсэне дэ булса чистарту белэн шегыльлэнуче кеше. Итек чис-тартучы. Морэна чистартучы.
ЧИСТАРУ ф. 1. Составы ягыннан чистага эйлэну, чит кушылмалардан арыну; сафлану. Спирт чиста-ру. II сейл. Каплап, томалап торган нэреэлэрдэн арыну. Жэйге м;ылы яцгырдан соц чистарып калган кук йезендэ бер-бер артлы алтын йолдызлар калка. Г. Гобэй.
2. Пычрактан, кердэн арыну. Барысы да шул, тик Кэр эцирендэ чистара тешкэнлек, ыспайланганлык, калыпланганлык сизелэ. М. Эмир. [Хэйретдин:] Мин мунчага барып кайтмакчы идем, апай? [Галимэ:] Чистарырга уйлыйсыцмыни? Ш. Камал.
ЧИСТАРЫНУ ф. Узен, кием-салымын Ь. б. ш. чистарту. Аштан соц егетлэр кырынырга, чистарыныр-га тотындылар. А. Шамов. [Якуб:] Мин бит-кул юып чистарынып кергэн арада самоварыцны жыр-латып эцибэрмисецме? И. Гази.
ЧИСТКА и. Нннди дэ булса оешманы зарарлы Ьэм кирэкмэгэн чит элементлардан арындыру йезеннэн уткэрелэ торган тикшеру. Чистка комиссиясе бу чуплэрне йолкып ташлый торган кул булды. h. Такташ.
ЧИСТЫЙ с. сейл. Чын, нэкъ; бетенлэй.— Узем чистый крестьян булып киттем, еч елга кетэргэ казнадан ат та алдым. М. Гали.— Бу Садыйк абзый-ны эйтэм, чистый алтын кул. язгы чэчугэ бетен эш коралларын елгертеп куйды бит. Э. Еники. II рэв. мэгъ. Бетенлэй, тэмам. Чынлап та. ул кэщэ бэрэне соцгы кеннэрдэ Габитнец канын чистый кыз-дыра башлады. Ф. Кэрнм. Ике-еч кен рэттэн кенне бик нык кыздыргач. арыш чистый агарып нутте. М. Гали.
ЧИТ I и. 1. Берэр предметный кырыйдагы урыны, шул кырый узе. Ул озак йерудэн читлэре киселэ башлаган соры конвертны кабаланып ачарга тотынды. Г. Бэширов. Остендэ бик килешле утырган шинеленец якасы астыннан гимнастерка якасыныц ап-ак чите куренэ. Э. Еники. II Эшлэпэнен тугэрэклэп уратып алган кин горизонталь елеше, кырые. Карт-----читлэре ашалып. сутелэ башлаган иске
камыш эшлэпэсен янына. чирэм естенэ куйды. А. Шамов.
2.	Берэр предмет (урман, торак пункты Ь. б. ш.) кырыендагы жир, урын. Кышлакныц иц читендэ ялгыз бер ей булган. Д. Аппакова. Куаклы. урман читендэ маишналар тынып калганнар. Ш. Маннур. II Чокыр, яр, елга кебек нэрсэлэрнен кырые. Чокыр чите. Кул чите. □ Солдат яр читендэ мдитэклэ-шеп торган балаларга борылып карады. Г. Гобэй. II Юл, урам Ь. б. ш. кырыенда, аларнын Ьэр ике ягында буйдан-буйга сузылган урын. Юл читендэ кар кисэклэре торалар тезелешеп, Барысы да иелеп калалар .Хуш, исэн бул!'— диешеп. Ш. Бабич. Урамныц читеннэн куп йердек, уртасыннан йереп карыйк эле. Ф. Хесни.
3.	Нинди дэ булса мэйдан, еслек, пространствонын кырыен чиклэуче сызык. Кояш янэ кук читеннэн кутэрелеп,----кендэге----эшенэ кереште. Ш. Ус-
манов. Шул чакта офык читендэ бер нокта курен-де. А. Алиш.
4.	Берэр предметный яи еслеге, ян ягы. [Гыйма-диныц] башында чите камалы мескен бурек. аягын-да оек, чабата. Г. ИбраЬимов. II Берэр савытныц
28 А-562
чит
434
ЧИТ
яны, ян еслеге, кырые. [Сэлииэ:] Вазаларныц зэцгэр читлелэрен куйма! Ф. Эмирхан.
5.	рэв. мэгъ. читкэ. Кайсы да булса бер’якка, берэр нэрсэдэн арырак. Немец часовое читкэ киткэн саен, разведчиклар аца таба якынрак елыштылар. А. Эхмэт. Рэуфэ. куркып кэм тавышсыз гына ялы-нып, бер читкэ тайпылды. А. Шамов.
6.	рэв. мэгъ. читтэ. 1) берэр нэрсэдэн бер якта, берэр нэрсэдэн арырак, ераграк. Узеннэн биш-алты метр гына^читтэ еч-дурт яшьлек кыз баланыц басып торганын куреп. [ул] ихтыярсыз тукталды. Э. Еннки; 2) аерым рэвештэ, башкалардан,^ коллек-тивтан аерылып. Шулай итеп, [Вэли бай] бетен эшен партия, союз карамагыннан читтэ эшлэп„ята. Г. Нигъмэти.
7.	рэв. мэгъ. читтэн. 1) нэрсэдэн дэ булса беркадэр арырак урыннан, бер яктан. Николай Шэрэфи картны-----биленнэн тоткан, арлы-бирле чайкап
йертэ, башкалар читтэн карап келешэ кэм кычкы-рышалар. Ш. Камал; 2) башкалар аша (ишету, белу). Вахит бу хэбэрлэрне читтэн генэ тыцлап ишет-кэннэн соц----бер шатланды, бер калтыранды.
М. Гафури.
Читтэн серкэлэну бот.— бер чэчэктэн икенче чэ-чэкнец жнмешлегенэ серкэ кучу. Уз-узеннэн серкэлэ-нунец киресе — читтэн серкэлэну, бу чакта чэчэк башка усемлек чэчэклэренец серкэсе белэн серкэлэ-нэ. Ботаника. Читтэн торып (уку)— дэрес-лекциялэр-гэ даимн рэвештэ йермичэ, эштэн аерылмыйча. [Ул] мэктэптэ укыта кэм читтэн торып педагогия институтында укый. Г. Гобэй. Читтэн торып уку-чы — нинди дэ булса уку йортында занятиелэргэ данмн рэвештэ йермичэ укучы. Читтэн торып уку-чыларга льготалар.
О Читкэ бору — нинди дэ булса уй-фикергэ, игъ-тибарга h. б. ш. башка юнэлеш биру. Артыкбикэ турындагы кетелмэгэн хэбэр минем зикенемне читкэ борып эцибэрде. М. Эмир. Читкэ кагу — 1) чнткэ жибэру, куу. [)гез] Бурене сезэ каман, читкэ кага. М. Гафури; 2) кыерсыту, рэнжету. [Шеэцаг:] Мин никадэр яхшы эшлэсэм дэ, бай мине тэуфикъсыз дигэн булып читкэ кага башлады. Г. Камал; 3) кабул итмэу; нэтижэсез калдыру. Какма читкэ. ялварам, тик Бер телэгемне генэ. h. Такташ; 4) буш иту; ташлау. Башка чыккач та ярдэменнэн читкэ как-мады аны Миргали. М. Жэлил. Читкэ тибу — к. читкэ кагу. Чигкэ кую, читкэ куеп тору — сейлэ-шуне, берэр эш, мэсьэлэ h. б. ш. белэн шегыльлэнуне туктату, туктатып, булдереп тору.— Бу турыда бэ-хэслэшуне без читкэ куеп торыйк, Мэдинэ. Ш. Камал. Читкэ чыгу — 1) нгътибарны, фнкерне Ь. б. ш. башка нэрсэгэ юнэлту. Темадан читкэ чыгу; 2) азат булу (нэрсэдэн дэ булса). дсэрлэрнец художество эшлэиеше, эдэби алымнар кулланылуы ягыннан Га-фур уз заманыныц эдэбияты йогынтысыннан читкэ чыга алмаган. Г. Нигъмэти. Читкэ чэчу — серне тарату, яшерен сер булган нэрсэне сейлэп йеру, фаш иту. [Искэндэр;] Син дус кеше, Хеснулла абзый, электэн сердэш кеше, читкэ чэчмэссец. М. Фэйзн. Читтэ калу (тору)—1) нинди дэ булса эштэ, сей-лэшудэ h. б. ш. катнашмау. [Селэйман:] Безгэ бу мэсьэлэдэ читтэ калырга ярамый. h. Такташ; 2) ннн-ди дэ булса кирэкле сыйфатка, узенчэлеккэ h. б. ш. ия булмау. Сэгыйть Сабитов инде ул Кэрим бай кебек тар карашлы, культурадан читтэ торган тупас кеше тугел. М. Гали. Читтэн карап тору — нинди дэ булса эштэ, бэхэстэ h. б. ш. катнашмау. [Думали :] Ник тыгылдым мин моца? Катнашмаска, читтэн карап торырга кирэк иде. Г. Ибрайимов. Читтэн Караганда — иэрсэне дэ булса эченэ кереп
тикшермэгэндэ; якыннан белмэгэидэ. Читтэн Караганда, эскадронда бертерле дэ узгэреш юк шикелле. А. Шамов.
ЧИТ II с. 1. Туган яки якын булмаган, туганлык менэсэбэтлэре белэн бэйлэнмэгэн; бетенлэй ят. [Жэлэл:] дйе, хаэци эфэнде, кэммэсе, дэ узебезнец якын кешелэр, чит кеше берэу дэ юк. [Кайсы кияу. кайсы туган. Ш. Камал. | и. мэгъ.— Бик матур булса, чит-лэрнец кузе тешучэн була. А. Эхмэт.
2.	Кемнен дэ булса туган жире (авылы, шэЬэре) булмаган, даими рэвештэ яшэгэн урынын тэшкил ит-мэгэн. Кем ки туган-ускэн эцирендэ файдалы кеше-лэрдэнТсаналмаса, аныц куцелендэ Ьэрвакыт чит эцирлэр свекле булыр. Г. Тукай. Ихтимал. аныц курше„егете Зэйнетдинне яратуын эти дэ сизгэндер кэм, шуца учегеп, чит авылга кияугэ биргэндер. М. Гафури.
3.	Башка жэмгыятькэ, халыкка, сыйныфка, коллективна, гаилэгэ h. б. ш. караган. [Шэцгэрэй:] Сузне туры сугыштан, чехтан башлыйк: берсен дэ яшер-мэ. барын сейлэп бир: монда чит кеше юк. Г. ИбраЬимов.
4.	куч. Асылы, эчтэлеге, теп сыйфатлары белэн кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса капма-каршы булган; кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса хас булмаган. Такташ [им;а-ты] усешендэге----борылышны кузэту------шагыйрь-
дэ пролетариатка чит карашлар революция тэр-биясе аркасында ничек эцимерелеп, ватылып таш-лана килуен ачуда безгэ кызык мисаллар бирэ алыр. Г. Нигъмэти. Хыял — безнец ечен чит бер нэрсэ. h. Такташ.
5.	Башка илгэ, дэулэткэ караган, башка илнеке, дэулэтнеке булган. Шул вакыт Урмай кереп чит ил сэудэгэрлэренец хан янына килулэрен белдерэ. М. Жэлил. || сейл. Чит телгэ караган, чит телнеке булган. Бу дэфтэргэ русча гына тугел, латин хэреф-лэре белэн дэ бик куп чит сузлэр язылган иде. А. Шамов. Дускаев аны-моны сизмичэ, чыннан да ул бу чит сузнец мэгънэсен онытып э^ибэргэн ах-рысы дип, узенчэ ацлатырга ашыкты. Э. Еники.
II и. мэгъ. купл. Башка ил, башка дэулэт; башка халык. Кирэк тугел мица читлэр м;ире, Кирэк тугел денья байлыгы. Э. Исхак. Халык эцырлары чын узе-безнеке генэ булганга, анда читлэрдэн гарэп, терек, сарт кебилэрнец тээсире булмаганга, мин аларга экэмият бирэм кэм мэхэббэт итэм. Г. Тукай.
6.	Нэрсэнен дэ булса узенеке тугел, шул ук то-кымнан булмаган. Бу мэгълуматларга нигезлэнеп, из-весьтташта ничэ процент чит катышмалар булган-лыгын ничек белергэ? Химия.
7.	рэв. мэгъ. читкэ. Башка жнргэ, ят авылга, чит шэЬэргэ (гадэттэ эшкэ, укырга, торырга Ь. б. киту турында). Элекке йорт хуэ^асы, чиновник, йортны икенче кешегэ сатып, узе каядыр читкэ киткэн. Ш. Камал. Газинур узенец читкэ китэргэ телэге барлыгы турында этисе белэн яхшылап кицэшлэш-мэкче иде. Г. Эпсэлэмов.
8.	рэв. мэгъ. читтэ. Нинди дэ булса башка жирдэ, ят шэЬэрдэ, чит авылда. Читтэ йеру. □ [Шэй-хезаман] Бэхтияр агай, бу айларда ник куренмэ-дец? [Бэхтияр:] Читтэ кэсептэ идем. Т. Гыйззэт.
9.	рэв. мэгъ. читтэн. Нинди дэ булса башка жирдэн, ят авылдан, щэЬэрдэн. Читтэн артистлар ча-кыру. □ Жете зэцгэр кузле чибэр „яшь хатын. кичшиксез. читтэн килгэн булырга тиеш. LT. Бэширов.
Чит ил эшлэре министрлыгы — дэулэтнен тышкы политика эшлэрен алып бара торган министрлыгы. Читкэ чыгару экон.— сату ечен чит нлгэ нинди дэ булса товарлар чыгару; экспорт, дгэр читкэ чыгару чит-
чит
435
ЧИТ
тэн кертудэн артып китсэ, сэудэ балансы^ актив баланс була. Политэкономия. Чит тамыр мат.— бн-релгэн тигезлэмэне канэгатьлэндерми торган тамыр. Тигезлэмэнец кисэклэрен квадратка кутэргэндэ, чит тамырлар дип йертелэ торган---------тамырларныц
керуе мемкин. Алгебра. Читтэн керту экон.— чит илдэн сатып алып нинди дэ булса товарлар керту; импогрт.
О Чит итеп карау, чит иту — к. чит куру. Элекке еллардагы кебек грузчиклар да аца бетенлэй ук чит итеп карамый башлыйлар. М. Гали. Кабатлап эйтэм, ул моны шундый салкын итеп, чит итеп, утерерлек итеп эйтте. йэр сузе йерэгемэ эрнуле ук булып кадалды. А. Шамов. Чит кузгэ — берэр нэреэ белэн таныш булмаган кешегэ, нэрсэне дэ булса якыннан белмэгэн кешегэ. [Булат:] Татар язулары чит кузгэ бары да бертесле куренэлэр. Г. ИбраЬимов.Чит куру — уз итмэу, якын итмэу.— Сез аца ачу тотып, аны чит куреп йврисез икэн. Р. Ишморат.
ЧИТЕК и. Йомшак куннэн тегелгэн, юка олтанлы, озын кунычлы аяк киеме (элек аны сэхтиян куннэи теккэннэр). [Габдулла] чалбар балагын читек эченнэн чыгарып, читек естеннэн салындырып куйды. Э. Фэйзи. Яшел читек эченнэн сыцар балагын чыгарып куйган булгач, мин моныц башкода икэнле-ген сизеп алдым. М. Эмир.
Читек кубэлэге диал.— читекнец укчэсенэ салынган астар.
ЧИТЕК-КАТА м;ый. и. Бер бетен аяк киеме буларак читек Ьэм ката. Габдрахман ак илтер буректэн, читек-катадан. А. Расих.
ЧИТЕК-КЭВЕШ э^ый. и. Бергэ киелеп, бер бетен аяк киеме тэшкил иткэн читек белэн кэвеш. Аягында Казанныц эйбэт читек-кэвеше, башында яца колак-чын, якасы бишмэттэн кайтарылып тешкэн ак кулмэк. Г. ИбраЬимов. Озын буйлы, киц эцилкэле. аягына читек-кэвеш, естенэ кара казаки кигэн Тау иленец асламчы Гыйлам;и малае чыгып керэшэ башлаганчы керэшне тыныч кына карап утырган халык ул егет чыгу белэн шаулаша башладылар. М. Гали.
ЧИТЕКЧЕ и. Чнтек тегуче, читек тегу остасы. [Гафифэ:] Беркенне мин читекче Там^иларга чэйгэ барган идем. Г. Камал. Безнец Каюм Насыйри Каэан шэйэрендэ татар бистэсендэ, ягъни толчокчы, читекче, кэлэпушче, сеякчелэр арасында тора иде. Ж. Вэлиди.
ЧИТЕКЧЭН рэв. Читек кигэн килеш, читек киеп. Асрау кыз —16—17 яшьлэрендэ. Башында ал яулык. Ак алъяпкыч япкан. Читекчэн. Г.$Колэхметов. Идэн-дэ палас естендэ кэвеш белэн йермэк юк. Ойдэ читекчэн йерилэр. К. Насыйри.
ЧИТЕН с. 1. Башкару, утэп чыгу ечен зур кеч, тырышлык Ьэм хезмэт сорый торган. Хэзер инде гземнец элекке частемны эзлэп табасы гына кал-ш. д бу исэ оборона вакытында читен эш тугел. И. Гази. | хэб. функ. Тик утын табу гына читен-рэк иде. М. Гали. II Чишу.Данлау ечен зур акыл кече сорый торган. Шэрэфи агай----бик читен бер
мэсьэлэ турысында уйларга керешкэн тесле иттереп — алдына карады. Ш. Камал. | хэб. функ. Соцгы вакыйгаларны ацлау чынлап та читен иде. К. Нэжми.
2.	Кыенлыкларны, авырлыкларны уз эченэ алган, катлаулы. Читен хэл: Гайрэтец эщитсэ— ерып чык. Г. Тукай, дмма аучы-----курэ: мондый читен —
юлга бик щицел чыккан ул, кулында азык тергэн
теенчек тугел, хэтта корал урынына таягы да юк. Г. Минский. || Четерекле; авыр, катлаулы. Керэш-нец иц читен, авыр моментларында ул Галиягэ яр-дэмгэ килеп э^итэ. Г. Нигъмэти. Лэкин, узец белэ-сец, ул бу яктан бик читен кеше, кундеру кыен. М. Жэлил. || и. мэгъ. сейл. Авырлык, кыенлык, чи-тенлек. Миллион телэк, авыр танк кебек йэр читен-не таптап уткэндэ, Безнец домна экрен. экрен бара. Ш. Маннур.
3.	Шартлары авыр, уцайсыз булгаи, шартлары ку-лай булмаган, газаплы. Егетец читен денья кетэ, ейлэнергэ бик иртэ; вч ел сейгэн яшь ярыцны тэрэзэ аша тилмертмэ! М. Фэйзи.
4.	хэб. функ. Кыен, мемкин тугел. Тормыш юлы борылмалы да сырылмалы, кая илтеп чыгарыр ул, алдан эйтуе читен. Э. Еники.
5.	хэб. функ. Узецне физик яки мораль яктан начар сизу турында. Егетлэр эцырлап узганда, аулак ейлэрнец булачагын ишеткэндэ йэм анда узенец чакырылмаячагын ацлаганда. читен. бик читен иде. А. Шамов. [Фэхерниса:] Бу хэллэргэ ничек тузим! Тузсэц дэ читен, тузмэсэц дэ читен. Г. Камал.
О Читенгэ калу — авырга эйлэну. Салкын окоп-ларда кене буе---м;ан саклап тору да бик читен-
гэ калды. М. Гали.
ЧИТЕНЛЕК и. 1. Читеи (1 мэгъ.), кыен булу. Эшнец читенлеге.
2. Берэр авыр хэл, кыен хэл, авырлык, кыенлык. Гакылсызга авырлык тешсэ — елый. гакыллыга чи-тенлек килсэ — котылырга чара эзли. Г. Тукай. Ул елны ике читенлек бергэ эцыелды. Ашлык искиткеч уцган иде. Шуца уч иткэн кебек, кез бик иртэ килде. Г. ИбраЬимов. [Аерылуныц] читенлеген мин беренче тапкыр кызым Чулпан белэн саубуллашканда тойдым. М. Жэлил. || Комачау, киртэ. Читенлек-лэрне м;ицу. □ Курыкмыйча йичбер читенлектэн, мэгърур утеп авыр юлларны. Без утэдек. диеп, на-мус белэн Дайиебыз сызган планны! Э. Исхак.
ЧИТЕНЛЭНДЕРУ ф. сейл. к. читенлэштеру.
ЧИТЕНЛЭНУ ф. сейл. к. читенлэшу.
ЧИТЕНЛЭШТЕРУ ф. Читен хэлгэ китеру, авыр-лаштыру, кыенлаштыру. Эшне читенлэштеру. Г~1 Шв -ция белэн сугыш алып бару бу сэудэне бик нык чи-тенлэштергэн. СССР тарихы.
ЧИТЕНЛЭШУ ф. Авырлашу, кыенлашу. [Никонов:] Цехларга сырье эцитештеру вше хэзер ифрат читен-лэшкэн. Ш. Камал. Эшлэр читенлэште тагын да. Н. Такташ.
ЧИГЕНСЕНУ ф. Упайсызлану, ятсыну, тартыну, беркадэр оялу. Яшь кыз Сэрви азрак читенсенеп Килеп басты днвэр алдына. Ш. Маннур. дллэ инде атна-ун кен эчендэ энисеннэн бизгэн, читенсенэ дэ башлаган. Каз. утл.
ЧИТЕНЭЙТУ ф. сейл. к. читенлэштеру. Эшне чи-тенэйту.
ЧИТЕНЭЮ ф. сейл. к. читенлэшу. Эш читенэю.
ЧИТКЕ с. сейл. Читтэге, читтэ булган. Читке урам. □ Бу читке елешлэрне бетергэч. Юные карт пычагы белэн [итне] турый башлады. Г. ИбраЬимов.
ЧИТКЭРЕ рэв. диал. Читкэ, бер якка. Читкэре чыгу.
ЧИТЛЕК и. 1. Кошларны Ьэм кайбер башка хайван-нарны асрау ечен ян яклары Ьэм есте металлдан яки агачтан рэшэткэ сыман итеп ясалган кечкенэ корылма. Читлек алтын булса да читлек булыр. Мэкаль.
28*
чит
436
ЧИТ
Арыслан читлек вчендэ теге Тычканны исенэ тешерде. Г. Тукай. Вэ лэкин сандугач читлек эчендэ сай-рамый бер дэ. М. Гафури. II Корт анасын ябу ечен металл челтэрдэи ясалган тартмачык. Андагы---ко-
ры умарталар, читлек, кузлек, тубал кебек нэрсэ-лэргэ без иялэшеп беткэн идек. М. Гафури. Бу чит-лекнец бетен дурт стенасы-----тишекле тимер чы-
бык челтэрдэн ясала. Умартачылык.
2. куч. сейл. Терма, терма камерасы. дна Познань!.. Париж термэсе.-----днэ шулай читлек аша Тамыр-
лардан каннар ташыйлар. М. Жэлил. Термэ салкын. Тик шулай да мин янамын.------Мин хэзер тимер
читлектэ. Ф. Кэрим.
ЧИТЛЭТУ ф. сейл. 1. Аеру; аралашудан туктату. Без хокуксыз идек, Жирсез-сусыз идек, Читлэтте-лэр тормыштан. Э. Ерикэй. II Нинди дэ булса эштэн, вазифадан бушату. Эштэн читлэту.
2. Санга сукмау, кимсетеп карау. Элекке дусны читлэту.
3. рэв. мэгъ. читлэтеп. 1) нинди дэ булса урынга тимичэ, кермичэ, кагылмыйча; аны урап узып. Егет-лэр кара серемгэ чорналган шэйэрчекне читлэтеп уздылар. Э. Еники. Алар безнец авылга кермэделэр, ничектер, читлэтеп утеп киттелэр. А. Шамов; 2) куч. киная белэн, ишарэ белэн; турыдан-туры тугел. Болай тартып-сузып читлэтеп сейлэулэргэ ейрэн-мэгэн Гаяз туземсезлек курсэтте. М. Эмир. Мень-шевиклар моны иц начар, астыртын формада, кы-еклатып, читлэтеп эйтэлэр. В. И. Ленин.
О Читлэтеп узу (уту)—1) нинди дэ булса тема-га, мэсьэлэгэ h. б. ш. кагылмау, тукталмау. — Комсомолец-активист мондый эйэмиятле мэсьэлэлэрне читлэтеп утэ алмый. М. Эмир; 2) нинди дэ булса бер хэлнен (шатлык, кайгы h. б. ш.) булмый калуы. Нишлисец, уз сейгэне белэн гомер иту бэхете аны читлэтеп узды. Г. Бэширов.
ЧИТЛЭШ с. Читлэре яиэшэ булган, почмаклары курше булган. Читлэш биналар.
Читлэш ашламалар а.-х. — туфракнын физик Ьэм химик узлеклэреи узгэрту, яхшы структура булдыру максаты белэн кертелэ торгаи ашламалар (мэсэлэн, известь).
ЧИТЛЭШТЕРУ ф. 1. Кем белэн дэ булса якынлык менэсэбэтлэрен бетеру, кем белэн дэ булса аралаш-тырмый башлау, араларны бозу. [^КэуЛэрияц Кем читлэштерде аны миннэн? Р. Ишморат.
2. Уз итмэу, якын итеп санамау. Бергэ казандаш булачак шэкертлэрнец мица сэерсенеп. бераз читлэш-тереп караулары сизелеп тора иде. М. Гафури.
ЧИТЛЭШУ ф. 1. Бер якка тайпылу, бер якка киту, читкэ киту (тайпылу). [Газинур:] дзрэк читлэш эле, егет, кулмэгецэ печэн ябышмагае. Г. Эпсэлэмов.
2. Кем белэн дэ булса аралашмый башлау, якынлык менэсэбэтлэре бету. Шаян малайлар коймалар-га, мэктэп стеналарына икесенец исемнэре арасына + билгесе куеп яза башлаган, [Гелгенэ белэн Хэлим] бер-берсеннэн читлэшэлэр. Г. Гобэй.
3. Игътибарны, фикерне h. б. ш. башка нэрсэгэ юнэлту. Темадан читлэшу.
ЧИТЛЭУ ф. 1. Нэреэнец дэ булса чит-читен тоту, каю; кырыен тегу. Ап-ак шарф, ай-яй матур шарф, Бэрэн йоны белэн эшлэгэн; Буй-буй тасма сызык калган, Баш-башларын матур читлэгэн. Жыр.
2.	Чит-читлэрен буйдан-буйга ырмаулау, ырмау алу, жек алу. Анда 120 кубометр читлэгэн такта йэм 40 кубометр борыслыклар сорап язылган иде. Соц. Тат.
3.	куч. Уз итмэу, якын итеп санамау, санга сукмау, читлэштеру. Маратныц мондый читлэуне беркайчан да кургэне юк иде эле. Г. Гобэй. [Гыйльманов:] Капиталистик системаныц зайарле эцимешлэреннэн берсе ул. Авыл кешесе шэйэр кешесен читлэмичэ телгэ ала алмый йэм киресенчэ. Ш. Камал.
4.	сейл. к. читлэтеп узу (уту). Ярый эле, эцаным, исэн килдыц. Ярый эле пуля читлэде. Ярый эле сине бездэн алып Тормыш безне ятим итмэде. Ш. Маннур.
5.	рэв. мэгъ. читлэп. 1) к. читлэтеп 2 (читлэту 3). — Каенатайлар да читлэп суз кутэрэлэр. Г. ИбраЬимов. [Мохтар:] Аз гына читлэп келулэргэ дэ [картныц] кэефе китэ. Ш. Камал; 2) турыдан-туры тугел, ниндидер эйлэнеч юллар белэн (ишету Ь. б.). Фэхри читлэп-читлэп бу хэллэр, бу керэшлэр турында кайбер нэрсэлэр ишеткэн иде. Г. ИбраЬимов.
Читлэп узу (уту)—к. читлэтеп узу (уту). Героебыз рэтлэп сейли белми йич тэ, Авыр сузне эйтэ алмый, читлэп утэ. 3. Мансур.
ЧИТНЭУ ф. диал. к. зыянлау. Аларныц сыеры чит-нэгэн.
ЧИТСЕНУ ф. 1. к. читенсену. [Галимэ апа] кичке аш вакытында да, чэй янында утырган кебек, читсенеп, кырын карап, оялып кына утырды. М. Гафури.
2. Читлэту, читлэтеп уту. Гуяки язучы ацлы рэвештэ детальлэрне читсенэ. Ф. Хатипов. II Чит итеп карау, читсенеп карау. Кен аязда елдырымны чит-сенеп, куктэ чылбыр эйлэнудэн туктала. Ш. Бабич.
Читсенеп карау — кемне дэ булса уз итмэу, ят кеше итеп карау. — Сугышчы читсенеп караган коман-дирныц вше бервакытта да уц булмый. Г. Эпсэлэмов.
ЧИТ-ЧИТЕ и. Нэрсэнен дэ булса эйлэнэ чите, ян як чнте. Эшлэпэнец чит-чите. □ Юлныц чит-читен-дэ чаналардан коелып калган силам йэм печэн эцэе-леп ята. Э. Фэйзи.
ЧИТ-ЧИТКЭ рэв. Ике якка, ике янга. Чит-читкэ эцигелгэн, тепкэ Караганда бераз кайтышрак туп-тугэрэк алашалар пошкырынып вэ йэр икесе баш-ларын купшы кэкрэйтеп сикертэлэр иде. Ф. Эмирхан.
ЧИТЭН и. Бастырып яки буйга урелгэн чыбык-лардан ясалган киртэ. Ул ейнец читэннэн уреп ясалган кечкенэ генэ бер ейалдысы белэн кергэндэ-чык-канда арасыннан ятып яки киртэсен алып керэ торган иннек капкасыннан башка бернэрсэсе юк. М. Гали. II с. мэгъ. Чнтэннэн ясалган, читэннэн уреп ясалган. [Гелсем апа] йэркайсы узгнчэ матур ейлэргэ, читан коймаларга, капкаларга карады. Г. Гобэй. II с. мэгъ. Читэнгэ балчык сылап ясалган. Читэн абзар. □ — Мин эле йаман шул купер башыннан, ти-реслектэге читэн ейдэн дэ чыга алмыйм. Г. ИбраЬимов.
Читэн арба (тарантас) — утыра торган урыны чит-читлэп тал чыбыкларыннан уреп ясалган арба (тарантас). Чем-кара айгыр эцигелгэн читэн тарантаска утырып, Нэфисэнец ярышташы Наталья Осиповна белэн Айсылу килеп чыктылар. Г. Бэширов. Кезгэ авышкан кеннэрнец берендэ Йомагылларга, читэн арбага утырып, Эргэзен бай авылыннан бер карт баш-корт килеп теште. М. Эмир.
ЧИТЭНЛЕК с. Читэнгэ ярый торган, читэн тотарга китэ торган. Читэнлек чыбык. II и. мэгъ. Читэнгэ китэ торган чыбык, чыбык-чабык. Читэнлек кису.
чич
437-
ЧИП!
ЧИЧИ и. диал. к. чичэ II. Суык" кениец' суыклы-гыннан куркудан юашланган кеби куренэ торган кояшныц нуры аныц чичиендэ уйный башлады. Г. ИбраЬимов.
чи-чи аваз ияр. Тычканнарнын, кош балаларыныц h. б. ш. тавышын белдерэ. Кошчыклар------барысы
да башларын шул якка таба борып, зур авызларын ачып, чи-чи килделэр. Г. Гобэй.
ЧИЧИН диал. 1. Чыбыктан уреп ясалган чана эр-жэсе. Чичин уру. 2. Эржэсе чыбыктан урелгэн чана. Чичин ясау. Чичингэ утыру.
ЧИЧЭ и. диал. к. тэти.
ЧИЧЭН и. иск. Борынгы халык шагыйре, шагыйрь-импровизатор, нэфис суз остасы. Батыр яуда беленер. чичэн дауда бсленгр. Мэкаль. Чичэннец теле уртак, чибэрнец кулы уртак. Мэкаль. Чичэн дип аталган кеше хэзер бездэ узе тугел. хэтта сузнец узе дэ кулланудан тешеп, авыз иэщатында гына калып бара. Н. Исэнбэт.
ЧИЧЭНЛЕК и. иск. Уз эсэрен узе башкарып торган вакытта ижат иту, жырчы импровизатор булу. Н. Исэнбэт халыкныц рухи тормышында зур урын тоткан чичэнлек традициялэре, мэкальлэрне им;ат итудэ, таратуда кулъязма йэм язма китаплар-ныц роле турында фикерлэр эйтэ. Каз. утл.
ЧИЧУНЧЭ и. сейл. к. чесуча. Аксыл чичунчэ кос-тюмлы, кырма сакаллы татар карты да тергэк эченэ урелеп карады. Г. Ахунов.
ЧИИ1ЕК с. диал. Чншелгэн, теймэлэнмэгэн; жил-бэгэй, жилбэгэй жибэрелгэн (кнем-салым турында). Кайсы яланбаш, кайсыныц изуе чашек, кайсыныц авы-зы, кайсыныц мацгае канаган. М. Гали.
ЧИШЕЛЕШ и. 1. Нннди дэ булса эш-хэлне, мэсьэлэне чишеп, ачыклап биргэн ахыр, нэтижэ. Без Ключарев практикасында бу мэсьэлэнец икенче терле чишелешен курэбез. М. Жэлил.
2. мат. Берэр математик мэсьэлэне чишкэннэн сон килеп чыккан нэтижэ, жавап. Тигезлэмэнец чи-шелеше.
3. эд. Художество эсэре сюжетынын усешеи тэмам-лый торган эпизод, вакыйга. Комедиянец чишелеше. О Аерым кайарманнар ечен фаэ^игале беткэн чи-шелешнец тебендэ энэ шундый кечле оптимизм ята. Г. Нигъмэти.
ЧИШЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. чишу. Аннан соц ашамлык терелгэн ашъяулык, чишелеп. табынга м;эелде. Э. Фэйзи. Берничэ кеннэргэ сузылган талашлы йэм зшчелэр ечен соц дэрэмдэдэ куркынычлы булган бу мэсьэлэ табигатьнец узе тарафыннан чишелде. М. Гафури.
2.	Бэйлэнгэн бау, шнур, жеп кебек нэрсэлэрнен очлары ычкыну, аерылу, сутелу. [Алмас;] Зарар юк, Зэйтунэ. без бэйлэсэк, бетенлэй чишелмэслек нтеп бэйлэрбез. А. Эхмэт. || Берэр бэйлэнгэн, терелгэн эйбер сутелу, ачылып киту. Теенчек чишелу. □ [Сара;] Галстугыц чишелгэн. [Китер], мин сица бик ма-турлап бантик итеп бэйлим. Ф. Эмирхан.
3.	Теймэсеннэн, каптырмасыннан й. б. ш. ычкынып ачылу (кием-салым турында). Ул. чыпталар естенэ менеп. атка карапутырган. изулэре чишелгэн. Э. Фэйзи. [Борисовныц] шине ле чишелеп китте, обмоткасы чуалды. Г. Бэширов.
4.	Ачыклану, билгеле булу, нэтижэ килеп чыгу; хэл ителу. [Хеснетдин:] Мэсьэлэне шулай куйганда, ул узеннэн-узе чцшелэ. Ш. Камал. Тыцлаучылар мэсьэлэнец тизрэк чишелуен кетэлэр иде. А. Шамов
5.	сейл. куч. Берэр яшерен, сер булган нэрсэне ачыктан-ачык сейлэп биру; узенен хэлен, уй-ниятлэ-рен тулысынча сейлэу. Илсеяр аныц узлэре турында азмы-купме ишеткэнен ацлады, шулай да чишелеп китмэде. Г. Гобэй. Килуче исэ каршында тыцлап утырган баш врачка, иц якын кешесенэ серен сейлэ-гэндэй итеп, чишелгэннэн-чише.гэ барып сейлэде. Г. Минский.
ЧИШЕНДЕРУ ф. 1. Кемнен дэ булса естеннэн киемен салдыру, салдырып алу. Бераэдан алар карчы-гы белэн икэулэп очучыны ейгэ кутэреп алып керде-лэр, кроватька салдылар, чишендерделэр йэм естен м;ылы итеп томаладылар. А. Шамов. Газизэ апа Габдуллага ташланды йэм ашыгып-ашыгып , чишенде-рергэ тотынды. Э. Фэйзи.
2.	сейл. Кемнен дэ булса естеннэн кнемен талап алу, кемне дэ булса талау. Аны юлда чишендергэннэр.
ЧИШЕНДЕРУЧЕ и. сейл. Чишену, еске киемнэр салып калдыру булмэсендэ эшлэуче.
ЧИШЕНМЭЛЕК и. сир. Чишену булмэсе. Соцга калган вэкиллэр. кунаклар тубэн катта, чишенмэ-лек янында, ашыгыч-ашыгыч тыш киемнэрен салалар да, кызыл кэгазьлэрен курсэтеп. югары залга атыла баралар. Г. Ибрайимов.
ЧИШЕНУ ф. Киемне салу, есне салу. Тэлинкэдэ кумэч телемнэреннэн берсен ашап су эчте дэ чише-неп йокл'арга ятты. Ш. Камал. Капитан, чишенеп, гимнаст->ркадан гына утыра иде. Г. Эпсэлэмов.
Чишену булмэсе — берэр терле жэмэгать бипасын-да еске киемнэрне салып калдыру ечен булмэ, чишен-мэлек. Сулда чишену булмэсе, пыяла ишектэн элгэн киемнэр куренэ. Д. Аппакова.
ЧИШМЭ и. 1. Жир астыннан агып, бэреп чыга торган су чыганагы. Аларныц шул сузлэрен эк;ицги су алырга чыкканда. чишмэ яныннан ишетеп кайткан. М. Гали. Уц кулда таудан чишмэ чыгып тора. Ф. Бурнаш. II сир. Кайбер сыек казылма байлыклар-нын чыганагы. Бэлкй. тагын берэр м;иребездэ Нефть чишмэлэре табылыр. Ш. Маннур.
2.	куч. кит. Нэрсэнен дэ булса чыганагы, башлан-гычы, нигезе. Илйам чишмэсе. Гыйлем чишмэсе. I I Китап — белем чишмэсе. Эйтем. Эш кенэ — дуслык, татулык чишмэсе. Н. Исэнбэт.
ЧИШУ ф. 1. Бэйлэнгэн бау, шнур, жеп h. б. ш. ны суту, очларын ычкындыру, аеру. Сестра перевяз-каны чишкэндэ Хэлимнец зур карасу кузлэрен. куе, озын ксрфеклэрен куреп. сокланып уйлап алды. А. Шамов. [Хэсэн] узен баганага беркеткэн чылбыр-ны чишеп эцибэрде дэ ашыга-ашыга эн;иргэ тешэ башлады. Ш. Усманов. || Нинди дэ булса бэйлэнгэн, терелгэн предметны суту, анын бавын яисэ бавынын очларын ычкындыру, суту. Капчыкны чишу. Теенчек-не чишу. □ [Ана] кызыл ашъяулыкны чишэ башлады. Г. Ибрайимов. || Башка бэйлэнгэн шэлне, яулык-ны й. б. ш. баштан сутеп алу. Нэфисэ шэлен чишеп мрсбэрде дэ, торып, урындыгыныц артына таянды. Г. Бэшнров. Мицнурый йомшак саламга утырды йэм башыннан тузанлы яулыгын чиште. Г. Эпсэлэмов.
2.	Теймэсен, каптырмасын й. б. ш. ычкындыру, ыч-кындырып ачу (кнем турында). Aloxmap бервакыт изу теймэлэрен чишеп э^ибэрде, кукрэгендэ чиксез иркенлек, йерэгендэ чиксез кеч сизэ иде. Ш. Камал.
3.	Тиешле жавапны табу, жавабын чыгару, эзлэгэн-не табу. Кроссворд чишу. Алгсбрадан ейгэ бирелгэн мэсьэлэне чишу.
4.	Берэр мэсьэлэне, проблеманы хэл иту, хэл кылу, ачыклау. Н. Исэнбэт бу вакыйганы сатира планында
чия
’438
чок
чишуне куэдэ тоткан. М."Жэлил. Шуньгэйтерга"кирэк. Нургали азык мэсьэлэсен куцеленнэн катгый рэвештэ чишеп куйган иде. Э. Еники. II Берэр хэлне ачыклау, тешену, белу. Искандер чэй янында ук, узен борчыган серне чишу телэге белэн, Гелсем апага----берничэ copay биреп караган иде. Г. Го-
бэй.
5.	куч. свйл. Берэр яшерен, сер булган нэрсэне сейлэу; узенец хэлен, уй-ниятлэрен сейлэп биру. куцеле нечкэреп киткэн минутларда ул, эч серлэрен чишеп. узенец кемнедер сагынуы турында ычкынды-рып куйгалый иде. И. Гази. [Сертотмас] серне эчтэ тота алмыйча, берсенэ чишкэн. А. Алиш.
ЧИЯ и. 1. Ге л чэчэклэр семьялыгыннан жимеш бирэ торган агач яки куак. Чия бакчасы. □ Ихаталы бакчаларда тырыш куллар устергэн шомырт. чия-лэр, алмагачлар шау чэчэктэ утыра. Г. Эпсэлэмов. Тубэсеннэн мдиргэ кадэр чэчэк буген: Алмагач jna, чия дэ, сиреньнэр дэ. 3. Мансур.
2.	Шул агачиын тешле, зур булмаган карасу-кызгылт яки алсу кызыл жимеше. [Егет] влгереп килгэн зур-зур кызыл алмаларга, кара янып пешкэн чиялэр-гэ. кан тамчылары тесле, кып-кызыл булып чекрэеп торган карлыганнарга бик озак карап торды. И. Гази. Кучер Галиулла, чия салган такыясын сул кулына тотып, уц кулы белэн чияне берэмлэп каба-каба, акрын гына капкадан кереп, каретникка таба китте. Ш. Мехэммэдев. II с. мэгъ. Шул жимештэн хэзерлэнгэн, шул жимештэи ясалган. Чия тенэтмэсе. Чия вареньесы. □ Оченчегэ чия суы иде. Аны китереп. тэмен карагач, хуэца сузен эувэлгегэ кайтарды. Г. Ибрайимов.
Чия"кызыл — карасу-кызгылт, чия тесендэге. Чия кызыл тукыма. Чия керэн — кызгылт-керэн. Куке башы — ээцгэре йэм чия керэне — шытып чыга. Э. Баянов. Чия тесле—карасу-кызгылт, чия жимеше тесе-нэ охшаган. Тамарга торган чия тесле иреннэр. сизелер-сизелмэс дэрээцэдэ генэ елмаю билгесе курсэ-теп, м;ай гына хэрэкэтлэнделэр. М. Эмир.
ЧИЯЛЕК и. Чия куаклары, а гач лары усэ торган бакча; чия усэ торган урын. Шуннан соц без тавыш-тынсыэ, бик сак кына. бэрэцге бакчалары, чиялеклэр эченнэн уратып, камышларга таба юнэлдек. Э. Айдар. Яшь агачлар каплый [тауны]. Итэгендэ — чиялек. Ш. Маннур.
ЧИЯ Л И: чияли бэйлэу—бауныц очларын берсен икенчесе белэн эйлэндереп алып, янадан кнре уратып тееилэу, бэйлэу; очыннан тартканда чишелмэслек итеп бэйлэу. Гвлсвяр-----яулыгын бвклэп, яра естенэ
салды. Аныц ике очын бер ияк астына, бер ескэ алып, чияли бэйлэде. Н. Исэнбэт.
ЧИЯЛТУ ф. сейл. к. чиялэндеру. Бауны чиялту.
ЧИЯЛЭНДЕРУ ф. Берэр бэйлэнгэи бауны, жепне чишэ алмаслык хэлгэ китеру, чуалту, чэбэлэндеру; бик нык тееилэидеру. Бауны чиялэндеру.
ЧИЯЛЭНУ I ф. Бэйлэнгэн бау бик нык теенлэнеп, чуалып, чишэ алмаслык хэлгэ килу, чияли бэйлэну. Чеелдерек бавы чиялэну.
ЧИЯЛЭНУ II ф. Чия куагында (агачында) чия барлыкка килу, тееилэну. — Чия, чия, чия чиялэнгэндэ, Чия матур алсу була яцгыр сибэлэгэндэ. Жыр.
ЧИЯЛЭП: чиялэп бэйлэу — к. чияли бэйлэу. Кай-чан м;итэр, чиялэп бэйлэгэн путамны чишэ алмасац, яцагыцнаналлы-гелле утлар^чыгарачакларым... Г. Тукай.
ЧИЦЛЭУ ф. сейл. „Биш таш* уены уйнаганда уеи-иы кем башларга тиешлеген белу ечен ташларны кул артыиа тешеру.
ЧЛЕН и. Нинди дэ булса теркем, оешма, берлэш-мэ, жэмгыять составына кергэн кеше, эгъза. Партия члены. □ Моннан бер ай элек коммуна членнары Урге эрэмэдэн авылга кучтелэр. Ш. Камал. Комис-сариатныц члены Гарай кабинеты алдында язылырга телэучелэр зур чиратка тезелгэннэр. Ш. Усманов.
ЧЛЕНЛЫК и. Берэр оешмада, жэмгыятьтэ, берлэш-мэдэ й. б. ш. член булып тору. Партия членлыгы турындагы беренче параграфны тикшергэндэ, партия турындагы мэсьэлэгэ-----капма-каршы булган ике
терле караш барлыгы беленде. КПСС тарихы. [Герхардт] компартия членлыгына эле куптэн тугел генэ кергэн. Н. Дэули.
ЧОБА и. диал. Кнндер тукымадан тегелгэн, эч-леге булмаган кием, жилэн.
ЧОБАЛУ ф. диал. к. чуалу. Эш чобалу. I I Расход-лар кубэйгэчтэн, чобала башлыйдыр хисаплар. Ш. Мехэммэдев.
ЧОБАР с. диал. к. чуар. Купне сизгэн йерэк Тиз алышынган чобар кенгэ кезге булыр. М. Жэлил. Бул-мэнец стенасына чобар кэгазь ябыштырылган. 3. Нади.
ЧОБАРЛАНУ ф. диал. к. чуарлану. Минем куз алдымда биш яшь белэн ун яшьлэрем арасындагы булган терле хатирэлэр — чобарланып куренэлэр. М. Гафурн.
ЧОБАРЛАУ ф. диал. к. чуарлау. Ишектэн кергэч тэ, уц якта ап-ак итеп агартылган зур мич бар, шуныц алды чобарлап эшлэнгэн бик зур йэм яца чаршау илэ буленгэн. Г. Ибрайимов. Без, кечкенэ-кеч-кенэ яссы ташлар белэн коймак эцибэреп, ялтырап яткан Агыйдел естен бом;ралар белэн чобарлый-чо-барлый, чишенэ башладык. М. Эмир.
ЧОГОН и. бот. Чулдэ усэ торган бер усемлек. Тоз яратучы куаклар — чогон, черкез, алар белэн бергэ ак саксаул усэ. А. Фаткуллин.
ЧОГЫР и. Мандолинага охшашлы кыллы музыка коралы (дагстанлыларда). Мэйди узлэренец .чогыр' дигэн коралларында .Гашыйк Кэрам'не чиерттереп моцлана иде. Ш. Камал.
ЧОЖ, ЧОЖ-ЧОЖ аваз ияр. Табада ашамлык кыз-дырганда й. б. ш. очракларда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Иртэдэн бирле мич яна, чож да чож таба тавышы. Ф. Хесни.
ЧОЖЫК и. этн. Кыздырылган терлек мае. встэл естендэ яца гына казаннан тешерелгэн бер табак ит, каклаган казылык, чожык йэм сап-сары эрмэк-лэнеп торган эцылкы мае. А. Салахов.
ЧОКУ ф. 1. Берэр терле корал белэн кисеп-уеп иэрсэдэ дэ булса тирэн эз калдыру, чокыр (ярык) ясау. Агачтан кеймэ чокып ясау. Чокып рэсем ясау. □ Ван куле буендагы кыяларда гаять зур биналар чокып ясалган. СССР тарихы.
2.	сейл. Жирне уеп-уеп, казып алып й. б. ш. юллар белэн тнрэнэйту, чокыр ясау. Аларныц кайсы тубэн карап, кулындагы таягы белэн эцирне чокый башлады. М. Эмир.
3.	{сейл. Берэр урыннан нэрсэне дэ булса казу, казып^чыгару. Ком ишелде ескэ. Менэ улем, Фани денья, сау бул! дигэндэ Санитарлар чокып алды безне. Ф. Кэрим. [Насри:] Забойны чокы да чокы, кен дэ чокы, тен дэ чокы. Ш. Камал. II Очлы уткен нэреэ белэн тертеп тишу, тертеп чыгару; кисеп алу. Кузен чокып алу. II Берэр предметны нинди дэ булса нэреэлэрдэн арындыру; чистарту. Борын чоку. Колак чоку.
„4. куч. сейл. Эзлэу. — Монда сэяси момент чокып азаплану юкны эзлэу булачак. Г. Ибрайимов.
ЧОКЧЫНУ ф. 1. Нинди дэ булса урында. казыну, эзлэну. Ишек алды караучы дворник та кендэгечэ,
чок
439
чол
себеркесен тотып, эллэ нэрсэ 'чокчынып йери ’иде. Ф. Эмирхан.
2. Нэрсэне дэ булса бигрэк та 'ВДнтеклэп тикшеру, бетен нечкэлеклэрен ачыКлау.
3. куч. к. чокыиу 2.
ЧОКЫНУ ф. I. диал. Казыну, нэрсэне дэ булса казу эше белэн шегыльлэну.
2.	куч. Бик акрын эшлэу, бик акрын кыймылдау.
ЧОКЫР I и. I. Жирдэ казып ясалган урын. Кешегэ чокыр казыма, узец тешэрсец. Мэкаль. II Нинди дэ булса максатлар ечен (берэр нэрсэне салып кую, саклау h. б. ш. ечен) махсус казылган урын, баз. [Мэрьям:] Чокырдагы бэрэцгебез ешеп чыкты бит. Г. Бэширов.
2.	Жир естендэ янгыр яки кар сулары туфракны юып барлыкка китергэн озын, текэ ярлы тирэн урын, тнрэн инкулек; ерынты. Монда Хэбирэ карчык тык-рыгыннан уткэч тэ шактый тирэн, Элбэк чокыры дип аталган сазлы йэм куе гына тал-тирэк ускэн чокыр киткэн. Ш. Камал. Чокырныц тебендэ, бака яфраклары арасында, челтерэп салкын су ага. И. Гази.
3.	Артиллерия снаряды, мина яки бомба шартла-гаида жирдэге туфрак читкэ ыргытылып барлыкка килгэи, авызы кин, тирэн батынкы урын. Анда, сирэк кенэ аксыл чэчэк белэн капланган уйсулыкта. яца гына актарылган снаряд чокырлары куренэ. А. Шамов. Киц авызлы тирэн бомба чокырыныц тебендэ усеп утырган ялгыз мэк чэчэге, чокыр кырыена килеп туктаган узгынчы бер кызылармеецка карап, шулай суз башлады. Э. Еники.
4.	Нэрсэдэ булса да (мэсэлэн, кеше тэнендэ) кечкенэ генэ батынкы урын. Бит чокыры. I I Икенче кен Кэрим, Кояш нурына Жилкэ чокырын гына кыз-дырып, Сукмак буйлап эщэяу сэфэр китте. М. Жэлил. II Тештэ бозылып барлыкка килгэн тишек, куыш урыи. Тешнец чокырын ямату.
Чокыр туп(лы), чокыр туп уены — жирдэ казылган кечкенэ чокырларга туп бэреп кертудэн Ьэм чо-кырсыз калган кеше кету кетудэн гыйбарэт балалар уены. Ул, тэрэзэ тебенэ барып, Шайвэлилэрнец йе-герешэ-йегерешэ чокыр туп уйнаганнарын карап утыра. Ак юл.
ЧОКЫР II и. сейл. Чынаяк. Гыйлаэщи тутырып бер чокырны эчэ. Г. Ибрайимов. Гелниса апа бала-ныц капчыгына азрак кумэч, бер шешэ бал, бэлэкэй янчык талкан, бер чокыр сезмэ куйды. Г. Минский.
ЧОКЫРАЙТУ ф. сейл. к. чокырландыру. Ж,ирне I чокырайту.
ЧОКЫРАЮ ф. сейл. к. чокырлану. Мин 'сурэтли алмам зифалыгын,----Келгэн чакта бите чокыра-
юын. М. Жэлил. Чокыраеп кузлэр эчкэ баткан. М. Гафури.
ЧОКЫРЛАНДЫРУ ф. Батынкы хэлгэ китеру, чокыр рэвешен биру; чокыр якн чокырчыклар хасил иту. Йезлебикэ, бит урталарын чокырландырып, ке-леп эцибэрде. Г. Бэширов.
ЧОКЫРЛАНУ ф. Батынкы хэлгэ килу, чокыр рэвешен алу; чокыр яки чокырчык барлыкка килу. Яцак-лар чокырлану. □ УЦ кашыныц бер чите йезен шадралаткан чэчэк авыруы чагында бераз чокырла-нып калган. Г. Ибрайимов.
ЧОКЫРЛЫ с. 1. Чокырлары булган. Чокырлы эцир.
2.	Эче куыш, тишек (теш турында). Чокырлы теш.
ЧОКЫРЛЫК и. Чокыр, чокырлы урын. Без—дивизия разведчиклары — авылныц артында зур бер чО-кырлыкта урнаштык. Э. Айдар.
ЧОКЫРЛЫ-ЧАКЫРЛЫ с. к. чокыр-чакырл ы. [Кэрим:] Безнец Казанныц чокырлы-чакырлы урамнарын-нан атыцны чаптырып, кепчэкне сындыра курмэ. Т. Гыйззэт.
ЧОКЫР-ЧАКЫР эщый. и. 1. Чокырлар белэн кап-ланып алынган тнгезсез жир. Тегермэндэ, каравыл йортында----сейлэшэлэр: яхшы э^ирлэр элэгер ми-
кэн, эллэ кызыл балчык, чокыр-чакыр бирерлэр микэн? И. Гази. Кырлар ала-кола,----чокыр-чакыр
Чуп-чар, билчэн, эрем оясы. М. Гафури.
2. Юлда тэгэрмэчлэр, янгыр суы й. б. ш. тээси-рендэ барлыкка килгэн казылмалар, сикэлтэлэр. Аларныц артларыннан укереп м;ицел автомобиль килеп чыкты да, чокыр-чакыр арасыннан айкала-чайкала барып, болардан ерак тугел бер урында туктап калды. Г. Бэширов.
ЧОКЫР-ЧАКЫРЛЫ с. I. Чокырлардан (1,2 мэгъ.) гыйбарэт, чокырлары куп булган. Чокыр-чакырлы м;ир. I—| Ул урын чокыр-чакырлы йэм чытырманлы булса да, куркынычсызрак иде. А. Шамов.
2. Сикэлтэлэре. казылмалары булган (юл й. б. ш. турында). Юлы твзэтелмэгэн,----чокыр-чакырлы
урам туры килде. Ф. Эмирхан.
ЧОКЫРЧЫК и. Кечкенэ, сай чокыр I (1,2 мэгъ.). I! Нэрсэдэ дэ булса кечкенэ батынкы урын. Елмай-ды исэ — бит уртасындагы чокырчык та елмаер, ак чырае алсуланып китэр кебек иде. Г. Гобэй.
ЧОЛАН и. Авыл йэм кайбер иске шэйэр йортла-рында кеше яши торган булмэлэр белэн болдыр ара-сындагы корылма (гадэттэ анда кирэк-ярак эйберлэр саклана). — Чоланнан керпэ алып чыктым да. улак тутырып, м;ирэн кашкага бу man бирдем. Г. Ибрайимов.
ЧОЛГАВЫЧ и сейл. к. чолгау Г. Кешелэр авыз-ларыннан езеп фронтка бирэлэр, еслэрендэге соцгы киемнэрен салып----тапшыралар. Газеталар яза:
чолгавычка булса да ярар. бирегез, кызганмагыэ! И. Гази.
ЧОЛГАНУ ф. Теш. юн. к. чолгау И. Машина-быз ерек, алма. чия агачлары белэн чолганган зур бер бакча янына туктады. Э. Айдар.
ЧОЛГАНУЧЫ с. иск. мат. Камалучы (фигура).
ЧОЛГАНЫШ и. 1. Кемне яки иэрсэне дэ булса чолгап алган шартлар. Гарлем кырларын каплап усэ торган гаэ^эеп кыяфэтле лалэлэр чолганышыннан деньяга чыккан йезлэрчэ терле тюльпаннарныц ма-турлыкларын мица хикэя итэлэр. Ф. Эмнрхан. [Командир:] Свекле Ватаныбызныц капиталистик иллэр чолганышында булуы j । исецдэ ныграк торсын. А. Эхмэт.
2- Дошман гаскэрлэре божрасында калу. Солтан-ны былтыр кез Ленинград тирэсендэ чолганышта калган дип сейлилэр иде. Г. Бэширов. Мэктэп кур-сантлары башта гаскэрлэр чигенуен каплап торган-нар, аннары, вак-вак группаларга буленеп. чолганыш-тан чыгарга омтыла башлаганнар. Каз. утл.
ЧОЛГАУ Г и. Кайбер аяк киемнэре (мэсэлэн, итек) эченнэн аякка урау ечен тукыма кисэге. Без чабата-ларыбызны чиш< неп, читеклэребезне салып, утка каршы утырып, чыланган чолгауларыбызны киптереп, яцадан киендек. М. Гафури. Иртэ белэн Хэйрулла узенец чолгауларын алырга дип кухняга барганда. аца Тариф белэн Газизэ очраганнар. Ш. Камал.
ЧОЛГАУ II ф. 1. Берэр нэрсэ (чупрэк, тукыма й. б.) белэн урау, чорнау, теру. Хэлим-мич куы-
шыннан аякчуларын алып чолгарга торганда. капка экрен генэ, бер дэ шыгырдамыйча гына ачылып китте. Г. Гобэй. [Сэйфулла:] Кесэгэ сыймаса. тастымал-
чол
440
ЧОР
га чолгап куеныма кыстырырмын. Ф. Бурнаш. II Урату, уратып алу. — Курыкмасац ялга ябыш та бетенлэй ук э^ибэр,---камчыцны кулыца чолгап тот.
М. Гали. Аждайа хан кызын чолгап алган, йоту [максаты] илэ авызына таба суырмакта иде. Ш. Мехэммэдев.
2.	Берэр кеше яки нэрсэ тирэсенэ килеп туплану, аныи янына килеп басу; аны эйлэндереп алу. Вагон-нардан тешкэн гаскэрилэр, аны терле яктан чолгап алып, сораша башладылар. Ш. Усманов.
3.	Берэр нэрсэ тирэсендэ урнашу. Ап-ак керосин баклары, аларны чолгап алган тирэк агачлары сулда калды. И. Гази. || Берэр предметны берэр нэрсэ уратып алу, басу, каплап алу. Тирэ-якны су чолгап алды. А. Алиш.
4.	куч. Кем ечен дэ булса якын кешегэ эйлэну, якын кеше булып тору. Шул вакытта аны чолгап алган кешелэрдэн бик кубесен икешэр генэ сузле эцемлэлэр белэн, бэгъзан келке вэ бэгъзан ачы су-рэттэ тэгъриф итте. Ф. Эмирхан.
5.	Бар яктан да каплау, каплап алу, томалау. Ялкын чолгап алу. □ Зэцгэр кукне ямьсезлэтеп, чолгап алган болытлар. 9. Ерикэй.
6.	куч. Тулысынча (бетенлэй) узенэ тарту, узенэ буйсындыру; билэп алу (фикер, хис h. б. ш. турында). Аныц куцелен дэртле ашкыну, алдагы телэклэргэ чамасыз омтылу чолгап ала. А. Шамов. Ж,айланып килэ торган эш белэн канатланган укытучыны кинэт шиклэну, курку чолгап алды. 9. Фэйзи.
7.	>Кэелу, таралу. Восстание бетен елкэне чолгап алды.
ЧОЛГАУЛЫК с. Чолгау (чолгау I) ечен билгелэнгэн, чолгауга ярый торган. Мэрьям---Вахит абза-
сына кирэк булган чолгаулык, тастымаллык кебек ак киндерлэрне, аца хаслап, кубрэк сукты. М. Гафури. II и. мэгъ. Чолгауга ярый торган тукыма, чолгау ечен билгелэнгэн тукыма. Чолгаулык алу.
ЧОЛГАУЧЫ с. иск. мат. Камаучы (фигура).
ЧОЛЫК и. Усеп утырган агачка яки юан бурэнэгэ чокып ясалган бик гади умарта. Биек-биек агачларныц чолыклары бал хэзинэсе белэн тулы булган. Шура.
ЧОЛЫКЧЫ и. Чолыкчылык белэн шегыльлэнуче, кыргый бал кортларыныц балын жыю белэн шегыльлэнуче. Берэр сэгатьтэн чолыкчыларыбыз ейлэренэ кайтып баралар иде инде. М. Усманов.
ЧОЛЫКЧЫЛЫК и. Урмандагы кыргый бал кортларыныц балын жыю йэм аларны беркадэр караудан гыйбарэт бик гади умартачылык. Славяннар чолыкчылык белэн шегыльлэнгэннэр. СССР тарихы.
ЧОМБУРИ и. Грузиннарнын музыка коралы (беркадэр мандолинаны хэтерлэтэ). Грузин улы Лепеберидзе чомбуриен кулына ала. 9. Маликов.
ЧОМБЫРАК и. диал. Бик ерак жир, ара. Аларныц куцеллэре хэзер эллэ кайларда, чомбыракта. Г. Эпсэлэмов.
ЧОНТАИ и. иск. диал. Кечкенэ кун капчык, янчык.
ЧОНТЫК с. диал. Кыска койрыклы; киселгэн койрыклы (берэр хайван турында). Чонтык койрыклы эт. Чонтык сыер.
ЧОР и. 1. Нэрсэ белэн дэ булса (мэс., ижтимагый-политик шартлар белэн) чиклэнгэн вакыт аралыгы, бер процесс, вакыйга барган вакыт. Колхозлашу чоры. □ Ж,эйге ял чорында еч ай буенча аерылышып тору беребезнец дэ башына сыя алмады. М. Эмир.
2.	Нинди дэ булса куренекле вакыйгаларны уз эченэ алган, узенэ нинди дэ булса узенчэлеклэр хас булган зур вакыт аралыгы. Яцарыш чоры. Империализм йэм пролетар революциялэр чоры. □ Г. Камалныц
тормыш юлы артык озын булмаса да, аныц яшэве бик катлаулы социаль каршылыкларны эченэ алган бер чорга туры килде. М. Гали.
3.	Усешнец, берэр эшчэнлекнец бер стадиясе, аерым бер моменты. Икенче чор — яктылык чоры. Бу чорда бодай яктыны куп сорый. Кояшлы кеннэр никадэр кубрэк булса, бодай ечен шулкадэр яхшырак. Г. Бэширов.
4.	сейл. Хэзерге заман, хэзерге вакыт. Эсэр бик тубэн сыйфатлы йэм чорга эн;авап бирми. М. Жэлил.
5.	геол. Геологик система катлауларыныц утырма-лары барлыкка килгэн вакыт аралыгы, эраныц бер елеше. Палеозой эрасыныц ташкумер чоры.
ЧОРДАШ и. Кем белэн дэ булса бер вакытта яшэгэн яки яши торган кеше. Чордашлар белэн бергэ мин Давылларны кичерэм. 9. Ерикэй. Куктэн карый язгы м;ылы кояш. Киц итеп ач тэрэзэцне, чордаш! 9. Исхак.
ЧОРЛАП рэв. диал. Шарлап. ургылып, бик кечле булып (мэсэлэн, су агып чыгу). Аларныц башларын-нан йэм мацгайларыннан чорлап кан агып тешэ. М. Гафури.
ЧОРМА и. ©йнен, мунчаныц тушэме белэн тубэсе арасындагы урыны. Тукталмастан ник мыраулыйлар песилэр чормадаРГ. Тукай. Мунча чормасыннан арба кендегеннэн эз генэ юан труба сузылган иде. Г. Гобэй.
ЧОРМАВЫК и. Аралиялэр семьялыгыннан берэр нэрсэгэ чорналып, урмэлэп усэ торган усемлек; русчасы: плющ. Агачларныц кэусэлэре чормавыклар — белэн чорналган. Денья кис. геогр. II с. мэгъ. Чорнала торган, ябыша торган. Эт эчэге — чормавык улэн. Н. Исэнбэт.
ЧОРМАЛУ ф. диал. к. чорналу. Шулай ялкау гына сейлэгэндэ, Кузлэр бер рэсемгэ туктала. Кара болыт кебек тузган чэчлэр Хыялыца кереп чормала. h. Такташ.
ЧОРМАУ ф. диал. к. чорнау. Жир шарын сузлэр болыты чормады. h. Такташ.
ЧОРНАВЫЧ и. махе. Жепне h. б. ш. чорнау ечен кулланыла торган жайланма.
ЧОРНАЛУ ф. 1. Теш. юн. к. чорнау (1 — 3 мэгъ.). Атларныц дугаларына кызыл комачлар чорналган, ялларында чуклар эн;илферди. Г. Бэширов.
2. сейл. Узен узе нэрсэгэ дэ булса урау, теру; киену. Нэкъ ихата уртасында ул кара толыпка чорналып тик кенэ басып торган каравылчы Хисмэт абзыйга очрады. 9. Еники. [Хезмэткэр кыз-хатын-нарныц] энэ узэк урамнарда ефэккэ, атласка чорналып ускэн чеп-чуар кыз-хатыннарга каршы керэш алып баручылар икэнен дэ тиз тешенергэ була. Г. Гали.
3. Нинди дэ булса берэр предметны йэр яктан каплау, каплап алу турында. Тац кыелгач, аккош кетуе кебек, Ак томаннар килеп чорнала. 9. Ерикэй.
ЧОРНАМ и. Нэрсэгэ дэ булса озынча тигез яки йомгак итеп чорналган жеп й. б. ш. бэйлэме. Бер чорнам эк;еп.
ЧОРНАУ ф. 1. Жепне й. б. ш. нэрсэгэ дэ булса урау. Калтырчалар, шыгыр-шыгыр эцырлап, эн;еп чор-ныйлар курай шурегэ. Ш. Маннур. II Берэр нэрсэгэ урау (тукыма, чупрэк кисэген й. б. ш. ларны). Хэлим --- имэн бармагына кулъяулыгын чорнады. Г. Гобэй. Уразмэт хатны ук очына чорный. М. Жэлил.
2.	Теру. [Гали] тизрэк эйберлэрен чорнап бируне утенде дэ узе читкэрэк китте. М. Гафури. II сейл. Тереп ясау, тереп хэзерлэу. [Талип], кэгазьне ертып алып, юан гына итеп тэмэке чорнап алды да кабы-зып тетэп э^ибэрде. 9. Фэйзи.
3.	сейл. Берэр кеше яки нэрсэ тирэсендэ булу, эйлэндереп алу. дбине чорнап алган-----кешелэр
ЧОР
441
ЧУА
---кычкырышалар иде. Г. Тукай. Болында бал корты Чорнаган гол естен. Н. Исэнбэт.
4.	Ьэр яктан каплау, каплап алу. Ялкын чорнап алган еске люкта ике кеше куренэ. И. Гази.
5.	куч. Кайда да булса берэр терле халэт булу, шундый халэт барлыкка килу. Чорнаган тепсез тирэн моцлык, тынычлык Бэр ягын. Н. Исэнбэт.
6.	и. мэгъ. физ. Нэрсэгэ дэ булса чорналган уткэр-гечлэр. Трансформаторныц беренчел чорнавы тиз эручэн саклавыч аша электр челтэренэ тоташа. Радио сеюче...
ЧОРНАУЧЫ и. Нинди дэ булса жепне, бауны h. б. ш. чорнау эшен башкаручы, шул эш белэн даими шегыльлэнуче. Жеп чорнаучылар.
Чорнаучы машина — жеп, бау h. б. ш. чорнау ечен хезмэт итэ торган машина.
ЧО	РСЫЗ с. 1. сейл. Артык шук, артык шаян. | рэв. мэгъ. Чорсыз кылану.
2. диал. Кейсез, каприз, узсузле.
ЧОРСЫЗЛАНУ ф. 1. сейл. Шаяру, шуклану.
2. диал. Кейсезлэну, узсузлелэну. Элеккеге — Сэ-гыйдэ урынына---моцаеп. чорсызланып тора тор-
ган, ярым м;анлы гына бер Сэгыйдэ калган иде. Ш. Камал.
ЧОРТ ы. гади с. Орышу, тиргэу сузе буларак кулланыла. [Хан:] Тфу! чорт, карт пэри! Г. Тукай.
ЧОРТ-ЧУРАМАН м;ый. и. гади с. к. чурт-чураман.
ЧОС с. диал. Булдыклы, елгер, уцган. Чос егет. О [Галэветдин:] Локманны эйтэм, чос кеше бит: чыгып карап керде. X. Сарьян. Тэртэ ЖиБанша бик чос кеше иде. Г. Толымбай.
ЧОШ и. диал. к. шеш II. Хэнэфи кибэн астына барып ауды. Аныц естенэ бастырыклар, чошлар, салам келтэлэре ишелделэр. К. Нэжми.
ЧОЦГЫЛ и. Елгадагы яки кулдэге бик тирэн чокыр, бик тирэн урын. [Урдэклэр] йезеп китэлэр дэ чоц-гылда яткан усал эн;эен авызына кергэннэрен дэ сиз-ми калалар. М. Эмир. Левитанныц . Чоцгыл янында" дигэн рэсемен Караганда, аркылы салган бурэнэлэргэ басып, аргы яктагы урманчыкка чыгып китэсе килэ башлый. Г. Бэширов.
Чоцгыл-чонгыл булып— чокыр-чакырланып, си-кэлтэлэнеп. Юллар монда чоцгыл-чоцгыл булып ка-зылып беткэн иде. Г. Ахунов.
ЧОЦГЫЛТ аваз ияр. Берэр авыр нэреэ суга тешкэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Менэ юан тирэк турысыннан яр ишелде. Ниндидер авыр гына нэреэ .чоцгылт" итте. К. Нэжми.
ЧУ и. иск. Чолгау. Палузур читеклэр эчендэ ефэк аякчуы бар. >Кыр.
ЧУАК с. сейл. Явым-тешемсез, болытсыз. Кезге чуак кеннэрнец берсе. Кук йезендэ иске биялэй кадэр дэ болыт кисэге юк. Каз. утл. | рэв. мэгъ. Яз ке-нендэ болыты аз чуак ула, Екет кеше кайгусы юк, даим келэ. Мэулэ Колый.
ЧУАЛАНДЫРУ ф. сейл. к. чуалту.
ЧУАЛАНУ ф. диал. к. чуалу. Бу мулланыц сака-лыныц----чуаланып бетуе,------авызыныц чэп-чэп
итеп торуы — моныц бик затсыз татар мулласы икэнлеген сейлэп торалар иде. Г. Тукай.
ЧУАЛТУ ф. 1. Бэйлэндеру, чиялэндеру, теенлэн-деру; бутау. [Мирсэет:] дгэр йомгак чуалтылмый яхшы чорналган булса, кире сутелмэскэ дэ мемкин. Р. Ишморат. Зиннэт. алдындагы печэн еемен тузгы-тып ташлап. выжылдап, бетенесен чуалтырга тотынды. Г. Бэширов.
2.	Берэр эш белэн йерергэ ирек кую шуна мемкинлек биру. [Мох тар:] Авыру янында чуалту кирэк-мэс иде андый халыкны. Ш. Камал.
3.	сейл. Кыенлаштыру, читенлэштеру, катлаулан-дыру; бутау (эшне h. б. ш.); [Галиябану:] Жаным, мин ул Исмэгыйль эшне чуалтыр дип куркам. М. Фэйзи. Монда теп сюжетны Бэм идеяне чуалта торган бик куп кирэксез вак момгнтлар бар. М. Жэлил.
4.	Бэйлэнешен югалту, ачыклыгын югалту (фикер-нен, уйнын h. б. ш.); буталчыкландыру (фикерне, уй-ны h. б. ш.). ЗиБенне чуалту. □ Икенче кенне Мор-тазаныц икенче бер бай белэн мэдрэсэгэ килеп керуе шэкертлэрнец уйларын тагын чуалтып эцибэрдг. Э. Фэйзи.
ЧУАЛУ ф. 1. Тэртипсез рэвештэ урелу, ишелу, бэйлэну; бэйлэну-теенлэну. Ятьмэ чуалу. □ Сестра чыгып киткэч, карт кызылармеец чуалып ускэн сака-лын бармаклары белэн аралый-аралый уйланып торды. А. Шамов.
2.	Кем яки нэреэ тирэсендэ булу, кайнашу. Бай-тактан бирле ямщиклар янында чуалса да, Тимер-байныц кузе аца тешмэгэн иде. М. Гали. Утныкабыз-гач, Хэлим тагын анасы янында чу ала башлады. И. Гази. || Узенен берэр жирдэ булуы белэн кемгэ дэ булса комачаулау. [Карт солдат:] Юл бир!---Ба-
ман аяк астында чуаласыц! К. Нэжми.
3.	сейл. Кем белэн дэ булса аралашу, берэр терле эш йерту, берэр терле менэсэбэттэ булу. — Ул бит башта эсерлар тирэсендэрэк чуалган иде. дилэр. Г. Ибрайимов. || Якыи менэсэбэттэ булу, мэхэббэт бэйлэнешендэ булу. Минем эн;аныем читтэ диеп, Ят-лар белэн чуалма. К. Тннчурин.
4.	сейл. Мэгънэсе, файдасы булмаган яки ярамаган эш h. б. ш. белэн шегыльлэну. Мэктэп б°т?реп, берэр ел чамасы пристань тирэсендэ чуалып йергэннэн соц, [Хэйретдин] икенче бер зуррак шэБэргэ китэ. М. Гали, дхмэтсафа агай ейдэ юк чагында яки чуалып йергэн вакытларында барлык эшлэрен башкаручы Тимергалидер. Ш. Мехэммэдев. II Буталу, ярамаган эшкэ катнашу.
5.	Катлаулану, читенлэшу, кыенлашу (эш h. б. ш.). Эш чуалу. □ — Тик менэ заманаларныц чуалып китуе генэ куцелне кимереп тора. И. Гази. II Анлау-тешену авырлашу, ачыклыгы югалу. Хэзрэтебез теш курэ башлады, лэкин тешлэре эллэ ничек тэртипсез ------чуалып баралар иде. Ф. Эмирхан.
6.	куч. Бэйлэнеш югалу, бэйлэнеш бету, ачыклык югалу (фикердэ, уйда, сейлэмдэ h. б. ш.); буталчык-лану (фикер, уй h. б. ш.). [Гали:] Ардым... Бу арада фикерем дэ чуалды. Г. Колэхметов.
7.	и. мэгъ. к. чуалыш. дле япон сугышы яцарак бетеп, чуалулар кызып барган чак иде. Г. Ибрайимов.
О Чуалып калу — аптырап калу, нишлэргэ бел-мэу. Мондый кыю операциядэн дошман башта, элбэттэ, бераз чуалып калыр, аны авылдан бэреп чыгару, бэлки, эллэ ничитен булмас. И. Гази. Барсы-ныц да кукрэгендэ Бишэр, алтышар йолдыз. Кайсы-сына караса да, Чуалып кала бит кыз! 9. Исхак.
ЧУАЛЧЫК с. 1. Чуалган, буталып беткэн; тузгы-ган. [Картлар] сеялле бармаклары белэн чуалчык сакалларын тарыйлар. М. Жалил. Капкадл чуалчык кулэгэлэр чагылып китте. III. Камал.
2. Ачык булмаган; тэртибе, эзлеклелеге булмаган; логикасыз. — взек-езек чуалчык хыяллар бер фикер, бер план тудырырга ирек бирми минем тецкэмэ тиялэр. Ф. Эмирхан. [Бэли:] Кемдер кирэк аца,-шу-
шы чуалчык, файдасыз уйларын рэхимле кулы белэн йомшак кына сыпырып алучы кемдер кирэк аца. Э. Еники.
ЧУА
442
ЧУА
3. Катлаулы, катлауланган, буталчык. Андагы эш-лэрнец рятенэ тешену, ни рэвешле мегамэлэ иту — йэммэсе чуалчык йзм баш эндитмэс эшляр кебек булып куреняляр иде. М. Гафури. || и. мэгъ. Берэр буталчык хэл, буталчык нэрсэ; чуалчыклык. дгяр ткач-лар итекчелярне алдарга керешсяляр, янэ шул ук чуалчык чыгар иде. Г. Тукай. Сергендя йергэндэ дэ, аннан соц сугышка алынып,----канлы фронтларда га-
запланган заманында да, хатын узе уйлап очына чыга алмый торган кыенлыкларга, чуалчыкларга элякся,---иреннэн мдавап килгэнне сабыр белян ке-
тэ иде. Г. Ибрайимов.
ЧУАЛЧЫКЛЫ с. сейл. к. чуалчык. Безнец бэгъзе ацлыракларыбыз алга таба атламакчы вэ йекне дэ алга эндибэрмэкче- булсалар,-аларныц аякларына
---яллэ нинди чуалчыклы тамырлар чолганып, алар егылалар. Г. Тукай.
ЧУАЛЧЫКЛАНУ ф. Чуалчык хэлгэ килу, чуалу. Эш чуалчыклану.
ЧУАЛЧЫКЛЫК и. 1. Чуалчык (2 мэгъ.) булу. Фикер ляр чуалчыклыгы. I I Тыныч тормыш вакыты ечен ул картиналар ярап бетми, матур чыкмый, тасвирларныц-----чуалчыклыгы да язучыныц телэ-
ген йолып бетерэ алмый. Г. Нигъмэти.
2. Берэр буталчык хэл, буталчык нэрсэ; буталчык-лык. Чуалчыклыкка элэгу.
ЧУАЛЫШ и. 1. Кемгэ яки нэрсэгэ карата кумэк протестный, ризасызлыкныи, каршы чыгунын чагылышы. Январь башларыннан ук эле монда, эле теген-дэ кутэрелуче забастовкалар, икмэк кибетлэре янын-дагы чуалышлар, полклардагы бунтлардан соц Казан бистэлэре ничектер тынып калдылар. К. Нэжми. Крестовников заводында чуалышлар башлана. И. Гази. II Халыкныц революцией характердагы оешкан чыгы-шы. 215 еяз крестьян чуалышлары белэн чолгап алынды. КПСС тарихы.
2. Тэртипсезлек, ыгы-зыгы, шау-шу.
ЧУАЛЫШУ ф. сейл. Буталу, буталышу; тэртипсез хэлгэ килу. Бетен тэндэ рэхэт арганлык тоела, бит урталары яналар. яле генэ киткэн куцелле кич-нец терле-терле тойгылары башта чуалышып бетеп кайнашалар. Ф. Эмирхан.— [Аклар] may арасында сугыша белмилэр икэн, чуалышып беттелэр. Г. Бэширов.
ЧУАН и. Тэннен май бизе яки нинди дэ булса тукымасы ялкынсынудан барлыкка килгэн эренле шеш. Безнец кубебезнец тэненэ чуан чыкты, грипп авы-руы куплэрне аяктан екты. Н. Дэули.
Чуаиыиа тию— кемне дэ булса борчыган, газап-лаган h. б. ш. хэлгэ, мэсьэлэгэ кагылу.
ЧУАР с. 1. ©слеге терле тестэге чэчэклэр, буйлар h. б. ш. белэн капланып алынган; терле тестэ булган (гадэттэ тукымалар турында). Шул арада чуар ефэк халаттан, йомшак туфлидэн Карл Федорович килеп чыкты. М. Гали. Чуар оекларныц болай макталуына Шэрэфи агайныц азрак кэефе дэ килде. Ш. Камал. II Тесендэ кара яки карасу таплар булган; аклы-каралы, аклы-кызыллы (хайваннар, кошлар турында). Иц алда-гы чуар угез яныннан, дилбегэсен болгый-болгый, ая-гына кун итек, естенэ яшел гимнастерка кигэн, билен каеш белэн буган сары чэчле бер кыз атлый. Г. Бэширов. Тимгел чуар туры бия басу буйлап юырта. Г. Минский. II Терле тестэ булган, терле тестэге таплары булган (кош, бежэклэр). Ж,им ашап туйгач, берничэ тамчы су да эчеп куйгач, чуар тавык борынын бер-ике тапкыр э/диргэ ышкыды. А. Алиш. [Зэйтунэ] чуар кубэлэклэрнец иртэнге бию-лэрен,----чык тамчыларыныц ялтыравын аермачык
курэ. К. Нэжми.
2. Терле-терле булган, бер иштэн булмаган; терле элементлардан торган. Кавказныц туфраклары'.— чуар картина тудыра. СССР физ. геогр. Бу чуар публиканыц тагын бер характерлы ягын эйтеп утэр-гя кирэк: анда купчелек—кыз-хатыннар. Г. Гали. II куч. Терле-терле куренешлэрне, вакыйгаларны уз эченэ алган. Безнец чорыбыз кызык, чуар бер чор. h. Такташ.
3. куч. сейл. Жинел йэм еш узгэручэн, даими булмаган, тиз алышынып торган (хис-тойгы й. б. ш.). [Гвлзадэ:] Безнец чор кешелэре---чуар тойгылы,
чуар фикерле булырга тиеш тугеллэр. Р. Ишморат.
Чуар балык зоол. — селэйман балыгы семьялыгыннан кубрэк Теньяк Европа куллэрендэ яши торган, 3УР булмаган балык; русчасы: ряпушка. Чуар болан зоол. — чуар тестэге, ак таплары булган болан. Чуар болан - - - дару ясау ечен китэ торган мегезлэре [ечен] кыйммэтле хайван булып исэплэнэ. СССР физ. геогр. Чуар зэнбэкъ бот. — к. чуар чэчэк. Чуар конгыз зоол. —чуар канатлы коцгыз; русчасы: пеструшка. Чуар кепшэ бот.—сабагы чуар кепшэдэн гыйбарэт бер усемлек; русчасы: пестряк. Чуар сырт-лан зоол. —тиресендэ тимгелле-тимгелле таплар булган сыртлан; русчасы: гиена. Чуар сыртланнар йэм чул бурелэре — улэксэ ите белэн туеналар. Физик геогр. Чуар таракан зоол. — кызыл канатларында кара берчеклэре булган конгызчык; русчасы: солдатик. Чуар чэчэк бот. —лалэчэлэр семьялыгыннан суганча-лы усемлек. Чуар юлбарыс зоол. —мэчесыманнар семьялыгыннан капланга охшашлы эре ерткыч хайван; русчасы: пантера.
О Чуар йерэк, чуар холык — тынгысыз, гел бор-чыла, дулкынлана торган кеше турында. Тимеринец чуар йерэге аца ул чагында да тынычлык бирмэде. Г. Бэширов. Чуар йерэкле (куцелле, холыклы) — 1) тынгысыз, гел борчыла, дулкынлана торган. Икенче бер чуар йерэклесе---куцелдэге шиген чы-
гарып сала. И. Гази; 2) мэхэббэте жинел йэм еш алышынып торган, хислэре даими булмаган кеше турында. [Зифа:] Мин сезнец чуар йерэкле кала еге-тегездэн саф авылныц таза йерэкле баласын мец мэртэбэ артык курэм. М. Фэйзи. —Ай-йай. дуслар, безнец Гелсем бигрэк чуар куцелле. Э. Исхак.
ЧУАРЛАНДЫРУ ф. к. чуарлату. Аныц куз алдында Мершидэнец гэудэсе терле кыяфэтлэргэ кереп, аныц чуар куцелен чуарландырганнан-чуарландыра барды. К. Тинчурин.
ЧУАРЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. чуарлау. Хикэянец теле беркадэр гарэп, фарсы сузлэре белэн чуарлан-ган булса да, лэкин хэзерге укучы ечен дэ эндицел ацлашылырлык. М. Гали. Зэцгэр кыцгыраулар белэн чуарланган, яле чабылып елгермэгэн болынныц хуш исле экдилэс йавасында туйганчы иркэлэндек. М. Эмир.
2. Чуар тескэ керу, чуарга эйлэну, чуар булу. Туры бурлы бия булып туган кайбер колыннарныц сабый-лык йоны бераздан соц тэцкэ-тэцкэ булып чуарлана башлый икэн. Г. Ибрайимов.
3. з-сыз сейл. Куз ачык курмэс хэлгэ килу, куз белэн берэр терле чуарлык, карацгылык тою турында (гадэттэ куз аллары чуарлану тезмэсендэ килэ). — Башта мин каушадым. Куз алдым чуарланды. М. Гафури.
ЧУАРЛАТУ ф. Чуарга эйлэндеру, чуар иту. Беренче мэхэббэте уцышсызлыкка юлыккач, аца кемнэр генэ каныкмадылар. Лэкин ул йерэген чуарлатмады. К. Нэжми.
ЧУАРЛАУ ф. 1. Чуар иту, чуар тес биру, чуар тескэ керту. Кара мдир естен ак бертеклэр белэн чу ар лап. эре, йомшак кар ява башлады. А. Шамов. Кукне чуарлап болытлар йезэ. М. Жэлил. II Бизэу.
ЧУА
443
ЧУК
Чуарлап сугу. I I Бармак юанлыгы зур башакларын экиргэ игэн озын арышлар бэпкэлэргэ. чумэлэлэргэ эй-лэнеп басуны чуарлыйлар. М. Гали. II Бик куп билгелэр тешеру, язу-сызулар белэн тутыру. Бер язды, бер бозды, башлап кита алмыйча. дэфтэр читлэрен сыр-лап, чуарлап бетерде, кош сурэтларе тешерде. М. Фэйзи.
2. Каплау, каплап алу, сырып алу. Тау итэген халык чуарлаган. 9. Ерикэй. Кара сэхифэлэр чуар-лады урам чатларын. М. Гафури.
3. Сейлэмне h. б. ш. эчтэлеккэ бик ук карамаган сузлэр белэн бизэу, сейлэмгэ шундый сузлэр кыстыру; артык нэзакэтле яки тече итеп язу. Лиза курше дача-ларында тора торган Евгений исемле бер яшь офицер белая узе арасында булып уткэн вакыйганы бик озайтып, бик чуарлап сейлэде. Ф. Эмирхан.
ЧУАРЛЫК и. Чуар булу, чуар тес. Сэгыйдэ апай — чуарлыгы уцып беткэн тесмерсез оегына куан-мыйча гына карап: .Бизэуле читеккэ охшанкы-рый иделэр",— диде. Ш. Камал. Хэтта клумба гел-лэре дэ эллэ ничэ тестэге чуарлыкларын куреэтэ башлаганнар. Ш. Маннур.
ЧУАТ и. диал. Дея сетеннэн эзерлэнгэн кымыз.
ЧУВАЛ и. иск. Капчык.
ЧУВАШ и. Чувашстан АССРда яшэуче теп халык атамасы Ьэм шул халыкнын аерым кешесе. Чувашлар-ныц кубесе кебек ул да. бераз кыенрак, акцентлаб-рак булса да. татарча сейли ала иде. Г. ИбраЬимов. [ШаЬбаз] курше авылга барып карт чувашка дуцгыз кетэргэ яллана. Г. Нигъмэти. II с. мэгъ. Чувашларга караган, чуваш халкына бэйлэнешле. Бер-берсеннэн бер-ике километр э^ирдэ генэ яшэгэн рус, татар, чуваш яшьлэре клубтагы кичэлэрендэ Ьэрвакыт дияр-лек аралашып торалар. Г. Эпсэлэмов. Татар пролетариат язучылары тудырган эсэр лэр дэ чуваш пролетариатыныц социализм ечен булган керэшендэ кечле корал булып хезмэт итэ ала. h. Такташ.
ЧУВАШЧА рэв. Чуваш телендэ. Байтирэк халкы-ныц кубесе русча Ьэм чувашча шактый кыю .сука-лаган" кебек, ул да татарча белэ. Г. Бэширов. Куак артларында бала-чага сейлэшкэнне ишетэм чувашча. С. Баттал.
ЧУЕН и. 1. Углерод белэн тимер катнашмасыннан гыйбарэт эретмэ (корыч кою Ьэм коелма эйберлэр ясау ечен кулланыла). Сормово заводлары Горькийныц беренче хезмэт елларында ук инде чуен кою, паровоз Ьэм кеймэлэр ясау узэге булып танылган иде. Г. Нигъмэти. Хэзергесе кендэ Сары Хисмэт чуен эретэ домна мичендэ. Ш. Маннур. II с. мэгъ. Шул металлдаи эшлэнгэн, шундый материалдан ясалган. Чуен чулмэк. Чуен казан. Чуен таба. □ Басмалар инде алынган. юеш арканнарныц элмэклэрен генэ чуен тумбадан ычкын-дырасы калган иде. К. Нэжми. Газинур, ишек тебен-дке чуен комганнан су коеп, кулларын юа башлады. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. Чуен коя торган, чуен эретэ торган. Урал таулары эчендэ, кайдадыр бер м;ирдц. яца бер урынга чуен заводы салына башлап.-Габ-
дулла, Фазлулла дигэн кешелэр, шул заводка кирпеч сугарга подряд алып,--[авылга] кайттылар. М. Га-
фури. II с. мэгъ. куч. Тесе, катылыгы яки башка берэр сыйфаты белэи чуенны хэтерлэткэн. Чуен куллар. О Стеналар йотты Гэрэй тавышын, Чуен йезлэр ачык елмайды. h. Такташ.
2.	Шундый металлдаи ясалган, уртасы чыгынкы, тебе тар чулмэк, савыт. Аннан, зур чуен белэн, comma пешкэн хуш исле кайнар бэрэцге килеп чыкты. Г. Бэширов.
Чуен юлы иск. сейл. —к. тимер юл. Машина\килэ сызгырып ла. Чуен юлын кыздырып. Жыр. ____,
О Чуен кисэге (китеге) — к. чуеннын ундуртенче кичэсе (кисэге). Аркасына рюкзак аскан. бите-башы чуен китеге тесле булып каралган, кояшта янган япь-яшь, тап-таза егеткэ кешелэр ягымлы елмаеп уздылар. Г. Ахунов. Чуеннын ундуртенче кичэсе (кисэге) — тесе-бите бнк кара булган, кара тутлы кеше турында эйтелэ. [Вала:] Безнец бер асрау бар, йезе менэ нэкъ чуенныц ундуртенче кичэсе тесле кап-кара. Г. Камал. Узе кара булганга, аныц тешлэре аерата ак куренэлэр. д каралыгына киная итеп, аны .чуенныц ундуртенче кичэсе" дип йертэлэр. Б. Камалов.
ЧУЕР и. сейл. к. чуерташ. Сугышчыныц куцеле чу ер тугел. Юк, димэгез, бездэ кайгыру. М. Жэлил.
ЧУЕРТАШ и. Су белэн юылып шомартылган йомры таш.— Безнец республикада тезу материал-лары — эшкэртугэ яраклы таш, известь, чуерташ куп. Соц. Тат. Мин утырып чуерташларыца Тыцлыйм синец кечле шавыцны. Н. Баян.
ЧУК I и. 1. Нэрсэне дэ булса бизэу ечен хезмэт итэ торган, терле тестэге жеплэрдэн, нечкэ баулар-дан Ь. б. ш. махсус эшлэнгэн бер бэйлэм. Билбау чугы. □ Атларныц дугаларына кызыл комачлар чорналган, ялларында чуклар эцилферди, муеннарын-да кыцгыраулар чыцлый иде. Г. Бэширов. Кылычын алса кулына, Тагы да кызык: Уткер кылычныц са-бында Кызыл ефэк чук. Ф. Кэрим.
2.	Нэрсэнен дэ булса читеннэн куе булып тоташ салынып тешкэн жеплэр, нечкэ баулардан Ь. б. ш. гыйбарэт буй, чачак. Эскэтер чугы. □ Шэленец салынып торган озын чуклары арасыннан толым очлары куренеп-куренеп китэ. А. Шамов. [Мэр-хэбэ:] Биш кере белэн сугылып, озын чук салындыр-ган киц селгелэр юкмы? Г. ИбраЬимов.
3.	Кулнын белэзектэн алып бармак очларына кадэр булган елеше. Кул чугы. | | Кул скелеты кулбаш сеягеннэн, тереэк сеягеннэн. белэк сеягеннэн Ьэм куп сандагы чук сеяклэреннэн тора. Анатомия.
4.	Усемлек сабагында яки тармагында бергэ жые-лып ускэн жимешлэр яки чэчэклэр. Чэчэк чугы. Виноград чугы. □ Ерак тугел моцаеп Утыра ромашка кызы. Тик чуклары ак тугел, Кан шикелле кып-кызыл. М. Жэлйл.
5.	с. мэгъ. бот. Бик нечкэ булып тармакланган (усемлек тамыры). Чук тамырлар.
О Чук кебек итеп киену — бик яхшы киену. Узе дэ чук кебек итеп киенгэн булыр. М. Хэсэнов.
ЧУК II с. иск. Куп. Хермэтле Салих эфэндегэ чук сэлам,---безлэр сэламэтлэрбез. Ш. Мехэммэ-
дев.— Алмактан вэ сатмактан чук файда куреп, морадыц хасил [була]. Р. Ишморат. II с. мэгъ. Еш. тыгыз, еш булган, еш ускэн. Чук каенлыкларныц какысын — эуыеп ашар идем татлысын. Жыр.
1 ЧУККАНАТЛЫ с. зоол. Йезгечлэре кул чугына охшаган, шуны хэтерлэткэн (балыклар турында). Умырткалыларныц шуннан соцгы усеше ечен чукка-натлы балыклар килеп чыгуныц эЬэмияте бик зур була. Биология.
ЧУКЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. чуклау 1. Ак калфа-гыц чиккэн, беккэн, Ука белэн чукланган. Жыр.
2. Чук рэвешен алу, чук рэвешенэ керу. Куакныц барлык ботаклары бозланып, пыяла шарлар шикелле чукланып-чукланып катып калганнар. Д. Аппакова. Чулпан йолдызныц нурлары чачакланган, чукланган. М. Фэйзи.
ЧУКЛАУ ф. 1. Чук I (1 мэгъ.) белэн ’бизэу, чук тагу. Калфакны чуклау.	тч
2. Чукка охшату, чукны хэтерлэтеп бизэу. Гик агач шэулэсе яр буен чу клапан. Н. Исэнбэт.
ЧУК
444
ЧУК
ЧУКЛЫ с. 1. Чук I (1 мэгъ.) белэн бизэлгэн, чук тагылган. Чуклы кэлэпуш. Чуклы бау. □ Ишек-тэн сэхнэгэ кадэр сузылган тар юлдан алтын чуклы зур Кызыл байрак тотып Нэфисэ килэ. Г. Бэширов.
2. Чит-читлэренэ чук I (2 мэгъ.), чачак тотыл-ган. Чуклы шарф. □ Аныц естендэ зэцгэр фуфайка, башында озын чуклы кашемир яулык. А. Шамов.
3. бот. Чэчэклэре чук сыман булган. Чуклы усемлеклэр.
Чуклы бушану физ.— очкыннар электродлар арасында тоташ чук тэшкил итеп бушану.
ЧУКМАР и. 1. тар. Электэ борынгы халыкларда корал булып хезмэт иткэн, бер -башы йомры кыска авыр кусэк. Кулын кутэрэ алмаган чукмарны билецэ такма. Макаль. Шул ел кыш коне русча китап ак-тарып утырганда, этисе Габделкаюмга атка атла-нып. кылыч. сецге, чукмар тагып сугышка баручы бер батыр кыз рэсемен курсэткэн иде. М. Гали.
2. Нэреэнен дэ булса йомры башы. [Нэгыйм], капка эшергеченец нечкэ башыннан тоткан килеш.-бе-
тен кече б°лэн селтэнеп. эшергечнец чукмарын Нокта Вэлинен тубэсенэ кундырды. Ш. Камал.
Чукмар башлы — бер башы йомры булган. йомры башлы Чукмар башлы карама таякны иптэшкэ алып. калага таба юнэлдем. М. Галэу- Медир санобработка язуын алып чукмар башлы инэ белэн Ма-ратнын доку ментлары янына теркэп куйгач.---Гел-
сем апа бетенлэй алмашынып китте. Г. Гобэй. Чукмар сеяк — бот сеягенен югары елешендэ ботмус-кулларын тоташтыру ечен хезмэт итэ торган калкым.
ЧУКМАРБАШ и. Кайбер жир-су хайваннарынын (мэсэлэн. баканын. геберле баканын h. б. ш.) уылдык-тан барлыкка килгэн баласы. дгэр чукмарбашныц бака уылдыгыннан усеп киткэнен белмэсэц, аны кечкенэ балык дип тэ уйларга мемкин. Зоология. Фонтан чокырындагы бакалардан мраллэр искэн йэм анда елдам чукмарбашлар гына чабыша иде. А. Ти-мергалин.
ЧУКМАРЛАУ ф. 1. иск. Чукмар белэн кыйнау, чукмар белэн сугу.
2. куч. сейл. Тэнкыйть иту, фаш иту. Бик уткен журнал тарала, исме ничек? « Уклар“мы? Иске-москы муллаларны him кызганмый чукмарлый. Г. Тукай.
ЧУКМАРЛЫ: чукмарлы таяк — башы йомры таяк.
ЧУКОТ и. Чукот милли округынын теп яшэучелэ-рен тэшкил иткэн халык атамасы Ьэм шул халыкнын аерым кешесе. Сунарчы чукотлар.
ЧУКОТЧА рэв. Чукот телендэ. Чукотча сейлэшу.
ЧУКРАК с. Бетенлэй ишетми яки бик начар ишетэ торган.— Безнец шэйэрдэ моннан берничэ ай элек кенэ куренэ башлаган бу аксак йэм чукрак карт пышы дап сейлэшкэнне ничек ишетэ ала икэн? А. Шамов.— Колакларыц чукрак булды. Картлык сине бас-тымыни? Н. Исэнбэт. II и. мэгъ. Ишетми торган кеше. Чукраклар мэктэбе. | | Чукрак ишетмэс, ишеткэнгэ салыныр. Мэкаль. Гакыллы сузне ахмакка эйт, чук-ракка эйт—икесе дэ бердер. Г. Тукай.
Чукрак буа—суы акмый торган буа. Чукрак гембэ — кипкэннэн сон эче кара-керэн тузанга эйлэнэ торган шар сыман гембэ (кара ышану буенча, имеш, бу тузан кешенен колагына' кереп, аны чукракланды-рырга мемкин).
ЧУКРАКЛАНДЫРУ ф. Чукракка эйлэндеру, ишетмэс хэлгэ китеру.
ЧУКРАКЛАНУ ф. Чукракка эйлэну, ишетмэс булу. [Карчык кызына:] Чукракландыцмы дим, Ишетмисец сузне. Ф. Бурнаш.— Эллэ чукракландыцмы. нигэ эн-дэшмисец? Т. Гыйззэт.
ЧУКРАКЛЫК и. Чукрак булу. Чукраклыктан ин-тегу.
ЧУКРАК-ТЕЛСЕЗ с. Бетенлэй ишетми торган Ьэм сейлэу сэлэте булмаган. Чукрак-телсез балалар. II и. мэгъ. Шундый кеше. Чукрак-телсезлэр мэктэбе.
ЧУКТАМЫР и. бот. Бик нечкэ булып тармакланган тамыр (усемлек тамыры турында).
ЧУКУ ф- 1. Азыкны томшык белэн элэктереп алып ашау (кошлар турында). Тавык бертеклэп чукып та туя. Мэкаль. Бер ала карга таш естендэ балык чукый. И. Гази.
2. Томшык белэн элэктеру; томшык белэн элэктереп алу, томшык белэн чокып чыгару. Тау башына менеп м;иткэч, [кыргый кошлар} чукып-чукып тирене ертканнар. А. Алиш. Карга кузен карга чукымас. Мэкаль. Карга баласы теп чукыр. Мэкаль.
3. диал. Чоку, казу. Каты ташны тук-тук чукый-чукый, Кэйлэсенец очы ашала. М. Гафури. [Мотый:] Жирне чукыйсыц, чукыйсыц кукрэк кечлэре белэн казып, патша сарайлары салырлык алтын табасыц. Карасац, кесэцдэ бакырлар гына ятса ята. М. Фэйзи.
Чукып алу, чукып чыгару — жэзалау йезеннэн берэр кешенен кузлэрен казып алу, казып чыгару. [Хан:] Чит иллэргэ качып китмэсен! Ике кузен чукып алыгыз. Аяк табаннарын ярыгыз! М. Жэлил.
О Чукырга тору, чукырга гыиа карап тору — бэйлэнергэ тору, каршы суз эйтергэ эзер булу. [дкбэр] яман усал, чукырга гына тора. Г. Гобэй.
ЧУКЧА и. сейл. к. чукот. Чукча теле.
ЧУК-ЧУК I ы. Дунгызны чакыру сузе.
ЧУК-ЧУК II аваз ияр. Терле кошлар сайраган тавышны белдерэ. Бервакыт чук-чук итеп сайрый ходай-ныц кошлары. Г. Тукай.
ЧУКЫЛДАШУ ф. сейл. к. чукырдашу. Кызлар аца йич игътибар итмичэ, берсен-берсе булдерэ-булдерэ, чэукэ балалары сыман чукылдашырга тотындылар. Г. Бэширов.
ЧУКЫНДЫРУ ф. 1. Яна туган баланы рэсми теста христиан диненэ кабул иту йоласы башкару (христи-аннарда). [Асрау:] Минем тагын бар... улкаем!-Тик
сине мин чукындырмам,----чит кешелэр чукындырыр.
М. Жэлил. || Кемнэн дэ булса христиан динеи кабул иттеру, кемне дэ булса христиан диненэ кучэргэ мэжбур иту. Моныц ечен кирэк булса, я узе мвеелман- I лыкка чыгар, я мине чукындырырга телэр. Г. Ибра- I Йимов. [Хэлфэ:] Уткэн заманнарныц берендэ шулай ук язып йергэннэр йэм моныц нэтижэсе чукындыру белэн тэмам булган. Э. Фэйзи.
2. куч. гади с. Утеру, демектеру. [Вахит:] Бу кен-нэн бик шэп чукмар хэзерлэп куярга кирэк эле, алай-болай була калса, [аларныц] башын ярып чукындырам. I М. Гафури.
3. куч. гади с. Бик шэп китереп чыгару; келкегэ ' калдыру, кирэген биру. [Гэрэй:] Чукындырды.-Чеме-
теп-чеметеп алдымы? М. Фэйзи.
ЧУКЫНУ ф. 1. Христиан динен кабул иту йезеннэн узенэ бертерле дини йола башкару. [Дашкин] институтка керу хокукы алу ечен чиркэугэ барып поп каршында чукынган. Г. ИбраЬимов. II Узенэ бертерле махсус йола башкарып, христиан динен кабул иту, христиан диненэ кучу. Чукынган чувашлар ул кенне эшкэ бармыйлар. 3. Бэшири. Бродскийныц чукынган еврей икэнлеген йэм гали мэктэплэр ечен еврейлэргэ куелган процент киртэсен уту ечен генэ христиан динен кабул иткэнлеген Мохтар кемнэндер ишеткж иде. Ш. Камал.
2.	Ун кул хэрэкэте белэн тэре билгесен (христиан диненен символын) ясау; тертену. Хуэщалар чэйдж соц чукындылар да, мал-туарны карап кергэч, ятар- I га эзерлэнделэр. М. Галэу. .Биллэйи менэГ—дип, I карт, башындагы биек кырыйлы картузын салып, I чукынып куреэтте. М. Гали.
ЧУК
445
ЧУЛ
3.	сейл. Гыйбадэт кылу (христнаннарда). ЯДслбэзэк куцелле француз динлесе----якты, киц - - - чиркэудэ
чукынырга телэгэн. Г. Гали.
4.	куч. свил. Баш ию, буйсыну, табыну. Байлыкка чукыну. □ Читен тормыш! Капиталга чукынмасац, Хэзрэтецдэ тезлэр чугеп укынмасац. Г. Тукай.— Ул акчага чукынган, м;анын саткан. Г. Бэширов.
5.	куч. гади с. Бету, юкка чыгу; демегу. [Вала;] Безгэ авыл кызлары булганда, бутэннэре чукынсын. М. Фэйзи.
6.	с. ф. форм. и. мэгъ. гади с. чукынган. 1) тиргэу, шелтэлэу яки шаярту сузе буларак кулланыла. [Нэгыйм хэлфэ:} Ну соц, чукынганныц кулы йомшак икэн, торып китэ башлагач, элэктереп алган идем, кулыммай кебек булып эреп китте. М. Гафури; 2) с. мэгъ. ниндидер бер яктан начар булган. Тидерэ ал-маучылар, яисэ начар тидеручелэр. терле сэбэплэр курсэтеп, акланырга тырыштылар: терсэк астына чуерташ туры килеп. авырттырып тормаса,-----так-
се иде. Шул чукынган таш харап итте! И. Гази. Кыз, аранга кереп, сыерныц янбашына учы белэн каты итеп сукты: , Чукынган да нэрсэ инде, тузгытып ашый бит." Э. Еники.
7.	ы. функ. гади с. чукынсын, чукынды. Уке-нечне, ризасызлыкны h. б. ш. хислэрне белдеру ечен кулланыла. [Зефэр:] Чукынды, мин эйтэм, тэки адэм мэсхэрэсе булдык, дим. М. Фэйзи. Чукынсын! Барын да тукми-чэчми китереп салганнар икэн! Г. ИбраЬимов.
8.	ы. функ. гади с. чукынгыры. Канэгатьсезлекне, укенечне h. б. ш. хислэрне белдерэ яки явыз телэк телэу ечеи кулланыла.
9.	ы. функ. гади с. чукынып. Кире менэсэбэтне, канэгатьсезлекне h. б. ш. хислэрне белдерэ. [Гатау:] Туры килми шул. Чукынып, Гелйезем чыгам диде бит буген. М. Фэйзи.
О Чукынып кит (бет) гади с.— каргау яки явыз телэк телэу сузе (бик нык ачуланганда h. б. ш. вакытларда кулланыла).— Атларыц белэн чукынып кит! И. Гази. [Нэсимэ:] Чукынып кына бет,--узгцнец дэ
— кирэгец юк. Ш. Камал. Чукынып китим (улим) гади с.— нэрсэнен дэ булса дереслегенэ яки тормышка ашарлык булуына ышандыру йезеннэн ант итуне белдерэ. [Егет:] дгэр кулымда эк;итэрлек патрон белэн яхшы винтовка булса, чукынып китим менэ, бер взвод кавалерияне якын эн;ибэрмим. Ш. Усманов. [Салих:] Булдырам дисэм. егетлэр, чукынып улим эгэр, булдырам. Г. Минский. Чукынып китсен (бет-сеи) гади с.— укенмэуне, ис китмэуне h. б. ш. хислэрне белдерэ. [Солтан:] Яратса, шул квйгэ яратыр, яратмаса, чукынып китсен. Г. Ибрайимов.
ЧУКЫНМЫШ и. гади с. к. чукынчык.— Их, узем ацласам, син чукынмышка ялынмас идем. И. Гази. [Хэлимэ эн;ицги:] Акча алыр ечен---йергэн. Бэреп
утерерсец чукынмышны! Г. Толымбай.
Чукынмыш тэре гади с.— к. чукынчык 2. [Гвлэк;и-hau:] дгэр син намуслы булсац, минем яхшылыкларны ацлар идец, чукынмыш тэре. А. Расих.
ЧУКЫНЧЫК и. 1. сейл. Башка диннэн христиан диненэ кучкэн кеше.— Ул, урыс башы белэн, мвсел-ман кейлэрен ничек белэ икэн? дллэ чукынчыкмы икэн? Г. Ибрайимов.
2.	куч. гади с. Тиргэу, шелтэлэу яисэ шаярту сузе буларак кулланыла. [Миннигаян:] Тыштан гына кояш булып йергэн икэн, кара син аны, чукынчыкны. С. Рафиков. [Мицсылу:] Харап иттегез, чукынчыклар! Суыгыз шакшы су икэн! Ф. Эмирхан. [Хеснулла:] Син соц, чукынчык, моны уз башыцнан алдыцмы, я бул-маса еч тиенлек берэр брошюрада укыдыцмы? Ш. Камал.
ЧУКЫР I и. зоол. Тау чыпчыклары семьялыгыннан кэкре томшыклы зур булмаган урман кошы; русчасы: клест. Чукыр оясы. Чукыр йомыркалары.
ЧУКЫР II и. Мэрсин балыклары семьялыгыннан кыйммэтле балык; русчасы: севрюга. Балык шулпасы хэзерлэу ечен дицгез балыкларыннан кырпы, чукыр, осетрина алына. Ю. Эхмэтжанов.
ЧУКЫРДАУ ф. ©зек-езек тавышлар чыгару (кайбер кошлар турында).
ЧУКЫРДАШУ ф. 1. Урт. юн. к. чукырдау. Кошлар чукырдаша. „
2. сейл. Йомшак кына итеп тату сейлэшу. Улым, узенец хатын вэ балалары белэн кайнашып, чукыр-дашып, чэй эчеп утыра иде. Ш. Камал. Аннан соц алар, чукырдашып сейлэшэ-свйлэшэ, кутэренке куцел белэн тагын эшлэренэ тотыналар. Г. Бэширов.
ЧУКЫР-ЧУКЫР аваз ияр. I. Кайбер кошларнын кычкыру тавышын белдерэ. Кошлар чукыр-чукыр килэ.
2. Йомшак кына итеп узара сейлэшу тавышын белдерэ. [Бэдигылэн;амал:] Ибрайим кайтты исэ, шуныц белэн чукыр-чукыр чукырдашалар. Г. Камал.
ЧУЛА с. сир. иск. Ала. Чула тукыма.
Чула казакъ — ярым казакъ (мэсэлэн, атасы татар, анасы казакъ кызы булган казакъ).
ЧУЛАК с. Бер кулы булмаганлыктан яки имгэнгэн-лектэн икенче кулы белэн генэ эшли торган. [Энемнец уц] кулыныц имгэнуенэ карамастан, барырга телэсэ дэ, мин якын килмэдгм: „Денья куам, дип, чулак булып калыр хэл юк, узем дэ ташырмын эле". Г. Ибрайимов. [Силу;] Туй вакытында гына чулак булып калма тагын. М. Фэйзи. II и. мэгъ. Чулак сукса. нык сугар. Мэкаль.
Чулак жицле камзул сейл.— кыска жинле камзул.
ЧУЛАКЛАНУ ф. Чулакка эйлэну, чулак кешегэ эйлэну; бер кулы имгэну.
ЧУЛАКЛЫК и. Чулак булу. Чулаклык — гариплек. Эйтем.
ЧУЛАУ ф. диал. Тавышлану, чыр-чу килу. Киц урманга барырбыз, анда рэхэт алырбыз. Сикерешеп, куышып, чулап, дулап алырбыз. М. Жэлил.
ЧУЛАШ и. иск. диал. Чыр-чу килгэн тавыш, тавышлану. Тышта егетлэрнец чулаш, келешлэре ишетелэ. М. Фэйзи.
ЧУЛ ЛЫК и. зоол. Озын томшыклы, чуар аркалы саз кошы; русчасы: бекас.
ЧУЛПАН и. Кояш тирэсендэ эйлэнэ торган, Меркурий белэн Жир арасындагы планета; русчасы: Венера. Тац, тац ата, Чулпан калка, Тац Чулпанны уята. Жыр.
Чулпан йолдызы — к. чулпан. д твннэрен калып ялгызы Ак кэгазьгэ тутырып хатлар язды, Калык-канчы Чулпан йолдызы. Ш. Маннур.
ЧУЛПЫ I и. иск. Бизэну предметы буларак, хатын-кызларнын чэч толымына кушып урелэ торган, бауга яки тасмага таккан тэнкэлэр. Чулпы чылтыравы — мэхэббэт тавышы. Эйтем. Ж,омагыл-----Гелбикэнец
биленэ тешеп торган зур кара чэч толымнары очына тагылган чулпыларын езеп алды. Г. Ибрайимов.
ЧУЛПЫ II и. сир. Тал чыбыгыннан, камыштан чел-тэрлэп уреп ясалган бэрэнге чумече. Илэк чулпыга: „Синец тишегец тугыз", дигэн. Эйтем.
ЧУЛТ, ЧУЛТ-ЧУЛТ аваз ияр. Берэр артык зур булмаган авыр нэрсэ суга тешкэндэ, балык сикергэн-дэ, берэр терле механизм хэрэкэткэ килгэндэ й. б. ш. очракларда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Су естендэ кояш шэулэлэре уйный, анда-санда чулт та чулт килеп, балыклар сикерешэ. Г. Бэширов. Аз-маз сакланыбрак маташмасац — [рэсемгэ] чулт иттереп [тешереп] алалар икэн. Ш. Камал.
ЧУЛ	448	ЧУМ
ЧУЛТЛАУ ф. сейл. Берэр нэрсэ суга тешкэндэ, балык сикергэндэ й. б. ш. очракларда узенэ бертерле тавыш барлыкка китеру, чулт иткэн тавыш чыгару. Бу туфрак шунда чултлап суга теште. М. Гафури.
ЧУЛЫГУ ф. диал. Ябыгу, ябыгып кечерэеп калу. ЧУЛЫК и. иск. Баланын баласынын баласы.
ЧУМ и. этн. Теньяк халыкларында есте кабык, болан тиресе, киндер й. б. ш. белэн ябылып эшлэнгэн куыштан гыйбарэт тору урыны.
ЧУМА и. Бик зур эпидемиялэр китереп чыгара торган утэ йогышлы каты чир, авыру. Чума микробы. Чума авыруы. □ [Ду авыру ларныц] кайберлэре исэ, куркынычлы холера, хэтта дэйшэтле чума шикелле, кешелэргэ бер-берлэреннэн йогып, агу тарата. Ш. Камал. II сейл. Эпидемия. [Депутат:] Утырамын хэзер Думада, Халыктан эн;ыелган сумада, Улем юк безгэ чумада. Ш. Мехэммэдев.
ЧУМАК и. иск. Электэ Украинада: Кырымга ашлык йэм авыл хужалыгы продуктлары алып барып, э аннан сату ечен тоз, балык й. б. ш. ташучы крестьян. Чумак энрярлары. □ [Карт:] Яшьрэк чагымда чумак булып та йергэлэдем. Г. Бэширов.
ЧУМАКЛЫК и. иск. Чумак булып йеру, йек ташу белэн шегыльлэну. Крестьяннар----читкэ эшкэ кит-
кэннэр. бигрэк тэ чумаклык — йек ташучылык эшенэ куп китэ торган булганнар. СССР тарихы.
ЧУМАН и. 1. Берэр нэрсэне йек белэн ташу ечен, нечкэ талдан, шомырт агачыпнан й. б. уреп ясалган озынча корзин сыман зур эржэ. Чулманны чуманга утырып кичмилэр. Мэкаль. Талдан урелгэн чуманга тавыклар твялгэнен сизенде [Ханов]. С. Рафиков.
2. Тарантасныц утыру ечен чыбыктан уреп ясалган эржэсе. [Илдар] кунакларныц эйберлэрен тарантас артына би с пехтэлэп ееп бэйлэде дэ, чуман астын-дагы чалгыны алып, куп итеп печэн чапты. Г. Гобэй. Бер кеше югары урамнан----агач кучэрле чуман та-
рантасы белэн чабып теште дэ, дебердэп, купердэн чыгып китте. М. Гали.
ЧУМАР и. 1. Кайнап торган ит шулпасына, сеткэ й. б. салып пешеру ечен узенэ бертерле эзерлэнгэн вак камыр кисэге. Дсмык чумары. □ [Бэдри:] Балалар да ач, кичэ дэ аз гына чумар уып ашаткан идем. М. Гафури. [Гафият] хатыны казанга чумар салган-да да санап тора. И. Нуруллин.
2. Шундый камыр кисэклэре салып пешерелгэн аш. }Дитмэсэ тагын кайбер уцмаган киленнэр шул арыш чумарын да син [кетудэн] кайтканчы елгертэ алма-ган була. Г. Ибрайимов. Менирэ.----энисе яратып
ашый торган чумар пешерер ечен, камыр басты. Г. Эпсэлэмов.
О Чумар белэи сыйлау—килгэн кешене ашатмый жибэру, кунак итмэу. Чумар куз гади с.— зур куз, акай куз. [Хэлим:] Хэлфэ--чумар куз. капкорсак,
дип ачулана. И. Гази.
ЧУМАРА и. гади с. Берэр эштэ нинди дэ булса алдаулы яки законлы булмаган юл белэн алынган табыш, файда; жинел юл белэн табыш. Чумара эшлэу. □ Ул], кожан астына кыстырып, ярты туш сарык ите алып килде. аны кеймэ туренэ яшердг. Кузен кыскалап. хихылдап келеп куйды: . Фиргавенгэ! Чума-па!. Г. Бэширов.— Чумарага хирес берэр шоферны очратып, бурэнэлэрн ’ ташытып бетерэсе бар. Р. Тех-фатуллин.
ЧУМАРАЛЫ с. сейл. Жинел юл белэн законсыз табыш бирэ торган, табышлы; тешемле. Чумаралы урын. Чумаралы эш.
ЧУМАРАЧЫ и. сейл. Чумара эшлэуче; законсыз табыш алучы. Шулай ук улчэвенец дэ эйбер сала торган ягы авыррак тугел иде. Тээцрибэсез чумара-чылар гына шулай итэ. Г. Гобэй.
ЧУМАРЛЫК с. Чумар пешеру ечен билгелэнгэн, чумарга китэ торган. Чумарлык он.
ЧУМГАЛАК и. зоол. Кыр урдэгенен азыкны чумып таба торган бер тере; русчасы: нырок.
ЧУМГЫЛ и. свил. к. чонгыл. Балыкчы йэвэскэр-лэрне тиран чумгыллар. камышлы култыклар кызык-тыра. Соц. Тат.
ЧУМГЫЛЛАНУ ф. сейл. Тирэнлекне белдеру, белдереп тору; тирэн булып курену. Бэке Чаган бозы естендэге кукселлэнеп яткан кар уртасында караеп, чумгылланып тора. Э. Фэйзи.
ЧУМГЫЧ: картезий чумгычы физ.— есте резин белэн томалап ябылган сулы савытка бер яртысына haea, икенче яртысына су тутырып салынган курчак (резинга басканда ул курчак бер тепкэ тешэ, бер кутэрелэ).
ЧУМДЫРУ ф. 1. Нинди дэ булса сыеклыкка яки сибелучэн нэрсэгэ батыру. Балыкчылар, зур сезгелэ-ренец озын саплары югалып беткэнче суга чумдыра-чумдыра, балык аулыйлар. Г. Ибрайимов. [Ж,ийпн!\ Тотып узен чумдырсац да Мондый майларныц куле на. Шифа бирмэс инде тэцрем. Т. Гыйззэт.
2. Кемне дэ булса чамадан тыш зур байлыкка ия иту. [Бэдри:] Галиябануны ул узен алтын-кемешкэ чумдырыр. М. Фэйзи. [Шурэле:] Улемнэн коткарсац, алтынга, байлыкка чумдырырмын узецне. Д. Аппакова.
3. Берэр хэлгэ дучар иту. [Фазыйл:] Имей. Гыйр-фан байныц кызына эйлэндереп, мине зур бэхеткэ чумдыралар. Г. Ибрайимов. [Сафура:] Барысыннан да бигрэк. алла каршында языклы булып, узе мне мэцге эцэйэннэмлек гвнайка чумдырдым. Т. Гыйззэт. Син. кояш булсац, барын сей, нурга чумдыр куклэрен! Н. Исэнбэт.
ЧУМИ'ЗА и. Бертеклэреннэн он, ярма эзерлэнэ йэм узе терлек азыгы итеп кулланыла торган, кыйммэтле игуле усемлек; кытай тарысы. Без-----бгрэцгелэр,
гаоляннар. чумизалар шаулап усеп торган уйсулыкка барып твштек. А. Шамов.
ЧУМУ ф. 1. Баш белэн суга кумелу. Малайлар, камыш тебенэ чумып, авызларына-------эчле камыш
кабып яталар. Г. Гобэй. Чылтыр-чылтыр аккан чишмэлэрдэн Чумып ташлар алдым белэугэ. Жыр. II Нэрсэнен дэ булса сыеклыкка, йомшак эйбергэ бетенлэй керуен, кумелуен белдерэ. Тарасов---тирэн
табакка салынган катык янына килэ, бетен йезе белэн катыкка чумып. авызы белэн тэцкэ эзлэргэ тотына. Ф. Эмирхан.
2.	Бату. Аяк асты тубыктан бата. кайбер эк;ир-лэрдэ кыска кунычлы итек бетенлэй чумып-чумып китэ. Г. Ибрайимов.— [Шэкерт] еч тиен бакыр хэ-мел сэдакасы----ечен билдэн карга чума-чума уз
тормышын корбан итэ. Т. Гыйззэт. || Тешеп киту (аска, тепкэ й. б. ш.). Тракторы, таш шикелле. Чум-ды чокырга. Ф. Кэрим.
3.	Берэр йомшак нэрсэ эченэ кереп киту, кумелу; баштанаяк каплану. Туташ кайтып керэ дэ ныгытып ашый. аннан тиз-тиз чишенеп, узенец йомшак мен-дэрлэренэ чумып, тирэн. рэхэт йокыга китэ торган иде. Г. Ибрайимов. [Гаязныц] таза мускуллы ялангач белэклэре ике якка ташланган,----авыр гэудэсе чи
печэнгэ чумган. М. Эмир. || Берэр предметный нэрсэгэ дэ булса кереп утыруы, кереп урнашкан булуы турында. Саргылт кашлары астына кереп чумган соргылт кузлэре бик матур. бик йомшак ялтырый. А. Шамов. II сейл. Берэр урынга тиз генэ керу, кереп югалу. Фатыйма ишекне ачып чаршау эченэ чума. М. Фэйзи. [Шэмгун:] дллэ чынлап та теге-----малай безнец
кызлар янына чумганмы? Т. Гыйззэт.
< 1 / с
h
с с
Д с р
б У
н
р
т
ЧУМ
447	4J4>
4.	куч. Нинди дэ булса уй-фикер, хис билэп алу, берэр уй-фиквргэ, хискэ нык бирелу. Шакир белэн Алсу, тубэн карап, Бик борчулы уйга чумганнар. М. Жэлил.— Шулай татлы хыялларга чумып сейлэшэ торгач, без бетенлэй онытылып киткэнбез. Э. Айдар.
5.	куч. Бик нык бирелеп берэр эш белэн шегыль-лэну, бик нык бирелеп китеп берэр эш эшлэу. Кетеп утыручы кешелэр------Гыйльмановныц бик бирелеп
эшкэ чумганлыгын исэпкэ алып булырга кирэк. тын-нарын да мемкин кадэр-----акрынрак чыгарырга ты-
рыша иделэр. Ш. Камал. II Берэр хэлгэ дучар булу. Тынлыкка чуму. □ Коридордагы ут сунгэн. коридор тенге карацгылыкка чумган. А. Шамов. Тэмле тац йокысына чумган авылны чыгып беткэнче, безгэ бер кеше дэ очрамады. X. Кэрим.
6.	Нэреэ белэи дэ булса каплап алыну, чолгап алыну. Яшеллеккэ чумган авыл. □ Аныц каршында, электр утларына чумып, тенге шэЬэр э^эелеп ята иде. Г. Эпсэлэмов. Завод шулай сузып кычкырды да. Узе чумып калды тетенгэ. М. Гафури. Шулай итеп, БиктаЬир бабагыз картайган кенендэ, он тузанына чумып. тегермэн саклап утырырга калды. И. Гази.
7.	сейл. Чамадан тыш бик зур байлыктан h. б. ш. файдалану, шуна ия булу турында. [дби:] дгэр башыц эшлэсэ, алтынга чумарга була. Ш. Усманов.
8.	сейл. Бик куп алу (мэсэлэн, акчаны бурычка). [Закир белэн Гали} кибетлэргэ бурычка чумганнар, иптэшлэрен алдап бетергэннэр. Г. ИбраЬимов.
ЧУМЫРГЫЧ и. Нинди дэ булса сыеклыкны яки сибелучэн эйберне чумырып алу ечен хезмэт итэ торган савыт, соскыч.
ЧУМЫРУ ф. 1. Нинди дэ булса сыек яки сибелучэн эйберне куп итеп сосып алу. Бер чилэк су чумырып алды да шадра малайныц битенэ сибеп эн;и-бэрде. И. Гази. Шэрэфи агай узенец кыска саплы матур керэген ак кар кебек тоз эченэ чумырып торып берничэ мэртэбэ чэчеп эн;ибэрде. Ш. Камал. II куч. сейл. Нэрсэне дэ булса бик куп итеп алу; бик куп итеп узлэштеру. [Бэдри:] Урыны килгэндэ----чумы-
рыбрак калырга кирэк. Бер элэктереэц. шушы туй аркасында элэктереп каласыц аны. М. Фэйзи. [Манлиев:] Минем киткэнне генэ кетеп торган кебек, кайсы кайда чумыра да башлаганнар. X. Сарьян.
2.	сейл. Батыру. [Егет] эрэсдэ эченэ авыр бер таш салып, аны су тебенэ чумырган, озын бауныц бер 1очын узендэ калдырган. Г. Гали.
3.	куч. сейл. Нэрсэгэ дэ булса тиендеру; нэрсэне дэ булса мул биру. Дзмыш уз сузен утэп, сезне шул сарайга кертер, шундагы бэхетлэргэ чумырыр. Г. ИбраЬимов.
ЧУМЫШЛЫ и. Суда чумып уйнаудан гыйбарэт балалар уены. Су коенганда без Ьэрвакыт чумышлы уйный торган идек. Ак юл.
ЧУП аваз ияр. 1. Упкэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Чуп итеп убеп алу. □ [Закир:] Бервакыт шулай бер компаниядэ ике кыз .чуп" убештелэр. Ф. Эмирхан.
2. сир. Тамчы тамганда h. б. ш. вакытта барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Тамчылар-------чуп итеп
нигез буендагы челтэр карга тамып твштелэр. Р. Техфэтуллин.
ЧУПАЙ и. диал. Бармагын суыручы яшь бала.
ЧУПАН и. иск. Кетуче. Алты ел торды чупансыз, айрылышты яшь кету. Г. Тукай.
Чупан таягы — к. кетуче энэсе.
ЧУПТАР и. Тукымага сугып тешерелгэн бизэк; тукымадагы бизэк. Аса, чуптар дип йертелэ торган тукыма бизэклэр, туку техникасына буйсындырыл-
ганлыктан, киртлэч-киртлэч геометрик фигура рэ-вешен алганнар. Каз. утл.
ЧУПТАРЛАУ: чуптарлап сугу — бизэк тешереп сугу, бизэклэп сугу (тукыманы). Чуптарлап сугылган палас.
ЧУПТАРЛЫ с. Чуптарлап сугылган, тукылган. Чуптарлы тукыма. О Чуптарлы Ьэм асалы эйберлэр кенкурештэ киц кулланылган. Г. Бэширов.
ЧУП-ЧУАР с. Арт. дэр. к. чуар. Чуп-чуар халык басуда Ашыгып урак уралар. М. Гафури. Ж,им ашап ап-ак. чуп-чуар, кап-кара тавыклар йврилэр. А. Эхмэт.
ЧУПЧЫЛДАТУ ф. сир. к. чупылдату. Барып, чуп-чылдатып авызын, Сузен чын-хаклатыр былбыл. Н. Думави.
ЧУПЫЛДАТУ ф. 1. Упкэндэ, иренне суырганда h. б. ш. вакытларда узенэ бертерле тавыш барлыкка китеру. [дхмэди] аз гына кызылланып торган бит алмасыннан чупылдатып убеп алды. Г. Иделле. Ке-чен кая куярга белмэгэндэй, урынында биеп торган кара айгыр, Газинурныц ирен чупылдатуын ишеткэч, элдереп алып та китте. Г. Эпсэлэмов.
2. Суга бэреп h. б. ш. юллар белэи тавыш барлыкка китеру. Суны чупылдату.
ЧУПЫЛДАУ ф. Берэр нэреэ суга бэрелеп яисэ берэр нэрсэгэ су бэрелеп h. б. ш. юллар белэн узенэ бертерле тавыш барлыкка китеру. Дулкыннар чупылдау. Суда балыклар чупылдау. □ Кук тэ двбердэми, яцгыр чупылдаганы да ишетелми. А. Гыйлэжев.
ЧУПЫРДАУ ф. Сулы жир, сыек баткак h. б. ш. естеннэн барганда яки су акканда, суда берэр нэреэ хэрэкэт иткэндэ узенэ бертерле тавыш барлыкка китеру. Чабакныц узеннэн бигрэк чупырдавы кыйбат. Мэкаль. Аяк астында су чупырдаганы------ишетелэ.
Г. Бэширов.
ЧУПЫР-ЧУПЫР аваз ияр. Сулы жир, сыек баткак-тан барганда, су ерганда h. б. ш очракларда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Чупыр-чупыр килу.
ЧУР I ы. сейл. Нинди дэ булса килешуне, шартны утэргэ утену не, искэртеп куюны белдерэ. [Шэйхи:] Менэ мин сезгэ бер copay бирим эле... лэкин чур! Хэтер калыштан булмасын. И. Туктар. [дминэ:] Чур, минеке! Биргэн булэкне кире алмыйлар. Г. Гобэй.
ЧУР П и. иск. Ерак баба, ыруг башлыгы (славян-нарда). Славяннар узлэренец улгэн ыруг башлыкла-рын — бабаларын хермэтлэп искэ ала торган булган-нар. Андый баба чур дип аталган. СССР тарихы.
ЧУРА и. иск. тар. 1. Эсирлеккэ тешеп кол ителгэн кеше. [Уразмэт:] Хан ендиребезне безнец тартып алды,---Бар up затын чура— кол итте. М. Жэлил.
2. Алтын Урда чорыпдагы ханнарныц политик вассалы, аерым гаскэр башлыгы.
3. XVII — XVIII гасырчарда эсирлеккэ тешеп крепостной ителгэн кеше. Йомышлы татарлар пленга тешкэн кыргыз-кайсак. калмыкларны алып кайтып. уз хуэсдалыкларында чура [крепостной] итеп эн;иргэ утырта торган булганнар. С. Алишев.
ЧУРАГАЙ и. Чуртан баласы, яшь чуртан. Чуртан чурагайны йотмас. Мэкаль. Чирэм естенэ кармакны бик саран ала торган кашык буе чурагай килеп теште. Г. Мехэммэтшин.
ЧУРЛАУ ф. сейл. I. Эчтэ (эчэклэрдэ) узенэ бертерле тавыш барлыкка килу турында. Менэ хэзер [Шэвэлинец] эче авырта. чурлый. С. Рафиков.
2. Чылтырау, чылтыр-чылтыр килу. Язныц карацгы тенендэ аста чурлый-чурлый аккан ташу тавышын may естеннэн тыцлап торуы бик рэхэт була иде. М. МэЬдие..
ЧУРТ и. гади с. к. чорт. Тэвэккэллэ. эк;ан кееге булып Чуртымамы эцирдэ яшэргэ. 3. Мансур.
ЧУР
448
ЧЫБ
ЧУРТАН и. Тече суда яшэуче яссы башлы, озыи гэудэле, урдэк борынлы ерткыч балык. Чуртан Саласы. Чуртан уылдыгы. Байкал чуртаны. О Чуртанныц узе улез дэ, теше улми. Мэкаль. Зэцгэр кулдэ быел эре чуртаннар куренэлэр, Солар, ахрысы, язгы ташкын вакытында Агыйделдэн кереп калганнар. Г. ИбраЬимов.
О Чуртан кушуы буенча — берэр кешенен телэге буенча, кеч куймыйча, узеннэн-узе. Юк, мондый хэл-лэр чуртан кушуы буенча гына узмыйлар. Н. Дэули.
ЧУРТ-ЧУРАМАН эн;ый. и. гади с. Берэр эЬэмият-сез кешелэр яки юк-бар нэрсэлэр турыида. [Хала кг:] Ни булса да берэр кэнитил булмый калмый.----Биг-
рэк тэ гает алдыннан. Аныц бар фытыры, аныц бар сэдакасы, чурты-чураманы. Ш. Камал.
ЧУРЫЛДАУ ф. диал. Чырылдау. Юл буенда чурыл-дап йергэн кошлар кебек, минем куцел дэ шат иде. Ан.
ЧУТ I и. Исэп-хисап эшлэрендэ куллану ечен, дуртпочмаклы кысага шуып йери торган тугэрэк тей-мэлэр тезелгэн эсбап: русчасы: счеты. [Сара апа], чутына шалт-шолт суккалап, Сум алтмыш таен урынына ике сум алып кала. Б. Рэхмэт.
Чут салу — нинди дэ булса исэп-хисапны шул эсбапта башкару.— Мин кибеттэ чут салып кына утырам. 9. Фэйзи.
ЧУТ II аваз ияр. к. чуп 1. Гелэцамал эби .чут" итеп [баланыц] авызларыннан упте. М. Гали.
ЧУТ Ill и. сейл. (кубрэк кыек килешлэрдэ килэ). 1. Нинди дэ булса бер билге, сыйфат белэн аерыла торган теркем. [Шэйхаттар бабай:] Андыйларны без солдат чутында йертмибез. Г. Гобэй. Билгеле, йэр-беребезнец шул иц яхшылар чутына элэгэсе килэ. Р. Техфэтуллин.
2.	с. мэгъ. Тин, бер дэрэжэдэ булу турында.— Кем булсам да, сица чут тугел. И. Гази.
3.	рэв. мэгъ. сейл. чутка, чутына. Кемнен дэ булса исэбенэ; кемнен дэ булса акча тулэве исэбенэ. [Хэлил:] Госман абзый! Эч эйдэ, минем чутка булыр... Ш. Камал.
4.	бэйл. функ. сейл. чутыиа. Карата, турында. [Сэлим:] Эшлэмэгэн кешелэр чутына эйтэм ич-Ш. Камал.
5.	бэйл. функ. сейл. чутында, чутыниан. Хакында, турында. [Хеснулла:] Безнец Кигэвенле чутында нэрсэ уйлыйсыц? Ш. Камал. Ат чутыннан идарэгэ барган иде, кулына бер кат вэгъдэ тоттырып м;ибэр-гэннэр. С. Рафиков.
О Чутка алу (тыгу) — санлау, кеше итеп санау, исэпкэ алу.— Патша барында безнец крестьяннарны чутка тыкмый йергэн бер кеше хэзер узгэргэн. X. Кэрим. Чуттан чыгарып ташлау — кем яки нэрсэ белэн дэ булса санашмый башлау, игътибарга алмый башлау. — Син, Тимергали, безне алай чуттан чыгарып ташлама эле. Г. Бэширов. [Шэйхаттар бабай:] Заманы-на курэ алай чуттан чыгарып ук ташларлык тугел эле мин. Г. Гобэй.
ЧУТЛАУ I ф. сейл. 1. Исэплэу, хисаплау.— Рэсэй м;ирендэ йез миллионлап кеше чутлыйлар. К. Нэжми. [Ильяс:] Менэ моны Гелчирэгэ кертеп бир. Хэзер ук чутлап куйсын. Р. Ишморат.
2. Кем яки нэрсэ турында берэр фикердэ булу; тегелэй яки болай дип санау. Бала тапмас хатынны хатынга чутлама. Мэкаль.
ЧУТЛАУ II ф. Юнып шомарту (бурэнэне). Аз гына балта тотып чэкушкэ юна алган. бурэнэ чутлый белгэн кешелэр----Зэйгэ килделэр. А. Гыйлэжев.
II Бурэнэдэн салына торган ейнен эчке стеналарын юнып шомарту. вй салуныц ние бар, муклисе дэ чут-лыйсы. Эйтем.
ЧУТСЫЗ с. сейл. Исэпсез-хисапсыз, бик куп. Безнец алда чутсыз эш тора.
ЧУТ-ЧУТ 1 аваз ияр. Саидугач Ьэм кайбер башка кошларнын сайрау тавышын белдерэ. Чут-чут итеп тирэклэрдэ сандугач сайрый. 9. Ерикэй. Сайрый кошлар, сайрый чут-чут-чут итеп, тел тибрэтеп. Б. Рэхмэт.
ЧУТ-ЧУТ II аваз ияр. Кемне дэ булса кабат-кабат суырып упкэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Убу булса эгэр чут-чут. ирен йэм бит кабарганчы, Гомердэ сейгэнем юк йэм сеям дип эйтмимен йич тэ. Г. Тукай.
ЧУТЬ! и. диал. Кушэ.
ЧУТЬ! Л ДАТУ ф. сейл. к. чутылдау. Леп-леп итеп оча кубэлэклэр, Чутылдатып сайрый кошлары. М. Гафури.
ЧУТЫЛДАУ ф. Сайрау (сандугач Ьэм кайбер башка кошлар турында). Агач араларында исэпсез куп кошлар чутылдыйлар. Л. Ихсанова.
ЧУТЫР и. диал. Шадра.— Сейгэн егетен яшергэн була тагын, чутыр бит. К. Тинчурии.
ЧУФА и. бот. Курэннэр семьялыгыннан тамырын-дагы кечкенэ булбелэре азык итеп кулланыла торган купьеллык улэн усемлек.
ЧУХУР и. иск. сейл. Берэр урында даими яшэгэн гади кеше, мещан. [Хеснулла:] Юри куз буар ечен. солдат киемендэге еч кеше алып килделэр. ди.---д	.
чынында----ун сум, унбишэр сумга ялланып килгэн, |
постоялый дворда ятучы чухурлар! Ш. Камал. II куч. гади с. Тар карашлы кеше, вак интереслар белэи * яшэгэи кеше. [Шэкерт:] Лыгырдама, чухур. Г. Камал.
ЧУЧКА и. 1. сейл. Дунгыз. Чучка баласы. □ [Матвей Иванович:] Поп---актык чучкамны алып чыкты
инде ул минем. Г. Гобэй.
2. куч. гади с. Хурлау, тиргэу сузе буларак кулланыла. [Мулла:] Болар барсы да Рестэм чучканыц эше. h. Такташ.	к
Чучка борын гади с.— хурлау, тиргэу сузе.— да. ». сез, чучка борыннар! Бу сузлэрне ул хэлфэсеннэн ишеткэн иде. И. Гази.
ЧУЧКАЧБ1ЛЫК и. сейл. Дунгызчылык. Чучкачылык фермасы.
ЧУЖБ1К и. иск. Бала. [Узенец матурлыгыннан] хэбэрсез гузэл чум;ык кеби, [сез] кадрецезне [узегез киметучелэр]. Г. Тукай.
ЧУЦКАЙТУ ф. диал. Кыйшайту. [Илтуганов'\ Авы-зыцны чуцкайттырып, урам чатында басып. тэмэке тетене белэн яшь упкэлэрецне агуламакчы буласыц-мы? Д. Аппакова.
ЧЫБАГАЧ и. сейл. к. чабагач.
ЧЫБЫК и. 1. Талнын, виноградный, бик яшь агач-нын Ьэм башка кайбер куакларнын сыгылмалы озын нечкэ кэусэсе. Виноград чыбыгы. Эспе чыбыгы. Тубыл-гы чыбыгы. Чыбыктан урелгэн кэрзин. □ Юлсыз эн;ирдэн бару, шомырт, балан куаклары, гелэцимеш । чыбыкларыннан урелеп ускэн шырлыкларны ертып юл салу аныц ечен кызыграк иде. М. Эмир. II иск. Яш- , агачнын яки талнын жэзалау коралы буларак кулль-ныла торган нечкэ сыгылмалы кэусэсе. Парда пешекз . лэнгэн яшь тал чыбык белэн ялан тэнгг, бигрэк тг йомшак урыннарга кан чыкканчы чаж-чож сугалар. М. Гали.— Туры Хикмэтне, авыл мдыенында чишенде-реп, чыбык белэн суктыруныц икенче елында иде ул А. Шамов. || с. мэгъ. Чыбыктан уреп ясалган. Шул арада Урге Кигэвенле ягыннан, чыбык тарантаска утырып, волком секретаре Жуков килеп чыкты. Ш. Камал.
2.	Нечкэ яшь агач, яшь тал (кубрэк читэн тоту) ечен кулланыла). Агач чыбык чакта бегелэ. Мэкаль-
ЧЫБ
449
ЧЫГ
бйлэрнец бэгъзелэре чыбыктан уреп, тышкы ягыннан балчык белэн сыланмыштыр. 3. Ьади. Казакныц кам-чысы читан чыбыгына сугып калды. И. Гази. II Агач-нын кечкеиэ ботагы, нечкэ ботагы. Зариф, баланы кысып тоткан килеш, аяк астында аунаган чыбык-ларга, агач твплэренэ абынмас ечен, сикерэ-атлый ашыгып юлга чыкты. Э. Еники. Урман эчендэ коры чыбыклар сынгалаганы ишетелде. Э. Фэйзи.
3.	Жеп рэвешендэге сыгылмалы металл эшлэнмэ. Бакыр чыбык. Тимер чыбык. Алюминий чыбык. □ Тузан, 	тын haeada акрын гына кутэрелеп, юл буен-
дагы каен башларына, телеграмм чыбыкларына элэгеп, эллэ кая юкка чыга бара. М. Гали.
4.	Печэн теяп тарттыру ечен ясалган жайланма (ботаклы сыек нечкэ агачтан ясала). Чыбык белэн печэн тарттыру.
<й Чыбык очы — бик ерак кардэшлек турында. Кай арада ишетеп елгергэннэрдер, туганнар, чыбык очы туганнар килеп эндитте. курше-колан кереп тулды. Г. Гобэй. [Мэхмузэ:] Ни эйтсэц дэ, син мица, чыбык очы булса да, кардэш тиешле кеше. Р. Ишморат.
ЧЫБЫКЛАУ ф. сейл. 1. Чыбык белэн кыйнау, сугу; гомумэи кыйнау. Чыбыклаган тун мдылыга килэ. Мэкаль. Менэ берсе, ат итеп атланган таягын чыбыклый-чыбыклый, тыкрыктан атылып килеп чыкты. А. Шамов. [Кызбикэ:] Эллэ чыбыклап мдибэргэн-не кетэсезме? Китегез, йермэгез! М. Фэйзи.
2. куч. сейл. Каты тэнкыйтьлэу, тиргэу. [Гаяз:] Моныц эчен эшне узебезнекелэрне чыбыклаудан баш-ларга туры килэ. М. Эмир.
ЧЫБЫКЛЫК и. Чыбыклар (2 мэгъ.) усеп утырган урын. Мэрьям чыбыклыкка якынлашкач, ике кулын алга сузды да туры буага йегерэ башлады. Ш. Камал.
ЧЫБЫКСЫЗ: чыбыксыз телеграф тех.— телеграф сигналларын уткэргеч чыбыклардан башка, электромагнитик дулкыннар ярдэмендэ тапшыра йэм кабул итэ торган прибор; радио. А. С. Поповныц беек хезмэте — электромагнитик дулкыннар булдыру Ьэм аларны практик максатлар ечен — чыбыксыз телеграф ечен куллану. Физика. Чыбыксыз телефон тех.— 1) авазларны (сейлэуне, жырлауны, музыканы) металл чыбыктан башка тапшыру Ьэм кабул иту аппараты; радио. Эхмэт аца бу нэрсэнец--чыбыксыз телефон
икэнлеген сейлэде. Ф. Эмирхан; 2) куч. кешедэн кешегэ сейлэнелгэн хэбэр, гайбэт турында. [Тамаша-чы;] Мине бутый алмассыз. Чыбыксыз телефон мдит-керэ. Чаян.
ЧЫБЫКЧА и. а.-х. Вегетатив юл белэн урету ечен усемлекиен тамырыннан, кэусэсеннэн яки яфрагыннан кисеп алынган кисэк. Куп кенэ культуралы усемлеклэр не ц (чия, слива, крыжовник, цитрус, чэй куагы, сирень, роза) чыбыкчаларын тиз тамырландырырга-
мемкин. Биология.
ЧЫБЫК-ЧАБЫК эндый. и. Агачтан. куаклардан сы-иып тешкэи яки кисеп алынган ботаклар. ботак ки-сэклэре. Саз эчендэ кыяклы тумгэк естенэ чыбык-чабыклар, йон-мамыклар ееп урдэклэр оя ясаганнар. А. Алиш. [Гайнавал:] Бераз чыбык-чабык алып кай-тыйм дип, бэлэкэй арба тартып эрэмэгэ киткэн идем. Т. Гыйззэт. Ботак чабучылар уткэн урында шэп-шэрэ бурэнэлэр Ьэм чыбык-чабыклар ееме генэ кала. Г. Эпсэлэмов.
ЧЫБЫЛДЫК и. 1. Булмэнец берэр урынын, мэсэлэн, караватны бетен яктан каплап алу ечен куела торгаи пэрдэ, чаршау. Тагы тиз-тиз кадаклар кагып э/gen уткэрделэр, чыбылдык кину белэн кызныц ятагы естенэ менеп асылды. Г. Ибрайимов. Аларныц куцеллэре бик ачык сизэ: яшь йерэкне сулкылдата торган ул чын мэхэббэт аларны чаршау артында да, ак чыбылдык эчендэ дэ кетеп ятмый. Г. Бэширов.
2- сейл. Булмэие булеп кую яки нэрсэне дэ булса каплау ечен пэрдэ. Чебеннэн курыккан чыбылоы-гын бергэ йертер. Мэкаль.
Чыбылдык чаршау — к. чыбылдык. Сэке алдына Шихрай хатыныныц эре-эре бизэкле чыбылдык чар-шавы корылган иде. Ш. Камал.
ЧЫБЫРДАУ ф. Узенэ бертерле тавыш чыгару. Чыбырдап су агу.
ЧЫБЫРКЫ и. Хайваниарны куалау ечен юкэдэн, каештан й. б. ш. ишеп ясалган йэм сапка беркетелгэн бау. Атны чыбыркы белэн кума, солы белэн ку. Мэкаль. Абый да, мин дэ кетучелэрнец.--озын чы-
быркы естерэп, иртэ белэн кояш кутэрелгэндэ кыч-кыра-кычкыра, бетен авылныц терлеген басуга алып чыгып китулэренэ — куптэн кызыгып йери идек. М. Гали.
ЧЫБЫРКЫЛАУ ф. 1. Чыбыркы белэн кыйнау, сугу. Кубеккэ баткан мдирэн атларны чыбыркылап, кыргый тавыш белэн серэн салып, басу капкасыннан кораллы отряд килеп керде. К. Нэжми. Ямщик атын чыбыркылады: ат та булдыра алган хэтле сикереп карады. Ф. Эмирхан.
2. куч. сейл. Нэреэ дэ булса эшлэргэ кечлэп мэжбур иту. [Фэттах:] Чыбыркылап тугел, э ацл гтып эшлэтергэ була. Р. Ишморат. [Шэйхаттар:] Без бер яктан эти, икенче яктан нужа чыбыркылап тор-ганга эшли идек. Г. Гобэй.
3. куч. сейл. Каты, кискен тэнкыйтьлэу. Бигрэк тэ Халикъ тарафыннан ачы тел белэн чыбыркылануы аны бик уцайсыз хэлдэ калдырды. Ш. Камал.
ЧЫГАНАК и. 1. Берэр куренешнен, процессный й. б. ш. нигезе, башлангычы булып торган нэреэ. Бу чыганаклар опера ечен генэ тугел, гомумэн драматургия ечен дэ э/дитэрлек файдаланылмаган. М. Жэлил. Тереклек чыганагы — кояш табигатькэ энэ шулай экренлэп Э)дан кертте. Г. Гобэй.
2.	Нинди дэ булса казылма байлык табыла торган урын. Тимер рудаларыныц иц зур чыганакларына Кривой Рог,--Курск тирэсендэге чыганаклар керэлэр.
Химия.
3.	Нииди дэ булса мэгълуматлар, хэбэрлэр тара-тучы кеше, берэр нэрсэдэн хэбэр бируче кеше, оешма. \Бикташев:\ Эмма заводны бетеру турындагы уйлар, фикерлэрнец юнэлеше Ьэм чыганаклары безгэ ачык мэгълум тугел. Ш. Камал.
4.	Фэнни тикшеренудэ кулланыла торган материал, истэлек, ядкарь. Фэнни чыганаклар белэн та-нышу. | | Елъязмадан тагын нинди яца фактлар белдегез? Ике чыганактагы еллар арасында аерма купме? СССР тарихы.
ЧЫГАРМА и. Гомуми кагыйдэлэрдэн тайпылу, га-дэттэге кагыйдэлэрдэн читкэ чыгу. Уку йортларына, кайбер чыгармаларны исэпкэ алмаганда. хезмэт иялэре керэ алмыйлар иде. СССР тарихы.
ЧЫГАРУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса берэр предметный эченнэн тышка алу, тышка алып кую. Мехэммэт-мдан бабай, дерлэп яна торган ут Ячына кырын ятып. кесэсеннэн трубкасын чыгарып. тэмэке тутырып. ---трубка тарта башлады. М. Гали. Иске
кун букчасыннан бер бэйлэм хатлар чыгарды Ьэм алдан у к билгелэп куйган бер ак конвертны алып Рэхилэгэ сузды. Э. Еники. || Сыеклыкка батырылган берэр нэрсэне кире алу. Берквн теш алдында беренче н одни чыгаргач, нык кына мдил кузгалды. Ш. Камал. Инде эцитенне судан чыгарып мдир естенэ тезделэр дэ менэ ныгытып кыйный, менэ вата башладылар. Дэрдмэнд. II сейл. Берэр жирдэн казып яки тартып алу. Карга батты машинам, ди, Чыга-рырга ашыгам. Н. Исэнбэт.
29 А-562
чыг
450
чыг
2.	Каян да булса берэр нэрсэне кутэреп алып чыгу, кучеру. [Хэйретдин:] дгэр мин андагы круш-никлар белэн пароходтан товар чыгарырга калган булсам, кубрэк акча эшлэр идем. М. Гали. Ул, ейгэ кереп, Акбузгэ ашарга чыгарды. Г. Гобэй.
3.	Кемне дэ булса берэр нэрсэнен эченнэн, чиклэ-реннэн читкэ жибэру, юнэлту.— Пропускыц булмаса. шэйэрдэн чыгармыйлар. К. Нэжми. дхмэтм^ан Салих белэн Гарифулланы зур ишектэн чыгарып м;и-бэрде. Г. Минский. [Карт ямщик:] Авылларга отряд чыгардылар бит шуныц ечен. М. Гали. II Кемне яки нэрсэне дэ булса берэр кая илту, китеру. Мостафа ул кешегэ бер генэ тапкыр куз салды да атны турылап юлга чыгару белэн мавыккан булды. Ш. Камал. Йосыфларны, кечле охрана белэн чолгап, кырга чыгардылар. К. Нэжми. II Куллардан ычкындыру, тотып тормый башлау. Галиулла Хэлимне кочагыннан чыгарды. И. Гази.
4.	Берэр нэрсэ аша кучеру, кичэргэ ярдэм иту (елга, купер h. б. ш. аша). Елга аша чыгару.
5.	Нэрсэне дэ булса берэр предмет аша тышка уткэру, тышка сузу, тышка кую. Митричев------ши-
нель м;ицендэге тишектэн бармагын чыгарып кур-сэтте. Г. Бэширов. || Тышка салындыру (чалбар балагын h. б.). Аца ияреп берничэ шэкерт яланбаш йери башладылар йэм балакларын чыгарып салды-лар. 3. Фэйзи.
6.	Пар, тетенне h. б. ш. читкэ жибэру, эчтэн тышка еру турында. Менэ заводныц йавага тетен чыгарып утырган морэцалары. М. Гафури. Паровоз, контрпар чыгарып, тормоз бирде. Ш. Усманов.
7.	Бэреп, тертеп, сугып h. б. ш. юллар белэн нэрсэне дэ булса уз урыныннан тешеру, кире алу. Чейне чыгару. Кадак суырып чыгару.
8.	Нэрсэне дэ булса урнашкан урыныннан кая да булса кучеру, икенче урынга урнаштыру.— Немец-ларныц монда бик алга чыгарылган ике ут нокта-лары бар. И. Гази.— Дуцгызлар ечен абзарны юлныц аръягына, may итэгенэ чыгарып салдырырга кирэк булыр. 9. Еники. II Берэр кая илту, илтеп ташлау; китереп ташлау. Дулкын кеймэне ярга чыгарды.
9.	сейл. кубрэк юклык формасында. Ярышларда узеннэн алга уздыру.— Калада еч ел чабыштырып, бер атны да чыгармаган. ди. М. Гали.
10.	Эшеннэн (урыныннан) алу, бушату, азат иту. [Хуэ/fa:] Мин хезмэтчелэремнец яртысын чыгарам,— бер дэ ситсыны соратучы юк. Г. Тукай. Бу заводныц локаут ясап,----иренэ-хатынына карамаенча урам-
нарга чыгарып эшчелэрне газаплаганы йэркемгэ мэгълумдер. Урал. II Берэр оешманын эгъзасы булу-дан туктату, эгъзалыктан алу. [Мостафа:] Берэуне без партиядэн чыгару турында карар чыгарабыз икэн, ул карар райком йэм губкам тарафыннан рас-лану белэн эше тэмам була. Ш. Камал.
11.	Иреккэ жибэру, азат иту (мэсэлэн, тоткынлык-тан). Бу ябык чырайлы яшь егетне монда берничэ айлар элек кенэ Ковно термэсеннэн чыгарганнар. Г. Галн. Кадыйрны ябылган эциреннэн икенче кенне ук чыгарып м;ибэрделэр. А. Алиш.
12.	Берэр кешене торган урынын, квартирасын ташлап, калдырып китэргэ мэжбур нту, куу. Мох-тарныц куцеленэ ике ихтимал килде: фатир ху-м;асы я хак арттырырга уйлаган, яисэ ничек тэ булса боларны квартирадан чыгарырга карар биргэн. Ш. Камал.
13.	Кая да булса берэр нэрсэ ташу, илту, китеру. Станциягэ ашлык чыгару. □ [Тэзкирэ:] Уцыш алыйк дисэгез, йэр гектарына 30 тоннадан да ким чы-вармагыз сез тиресне. Г. Гобэй.
14.	махе. Товарларны бер дэулэттэн икенче дэу-лэткэ жибэру, экспортка озату. Латин Америкосы иллэре чит иллэргэ авыл хум;алыгы продуктлары чыгаралар. Чит ил. экон, геогр.
15.	сейл. Сатылырга товар килу, товар алыну (ки-беткэ). Кибеткэ пальтолар чыгару.
16.	Йездэ, чырайда нинди дэ булса эчке халэтне чагылдыру, сиздеру, курсэту. — Мин, усеп килгэн шатлыгымны мемкин кадэр йеземэ чыгармаска тырышып, нэрсэ булганын сорадым. А. Шамов. II куч. сейл. Нинди дэ булса сер булгаи яки яшереп сакланган уй-фикерлэрне, хислэрне сейлэу, кешегэ белдеру. Эчлэрендэ м;ыелган ачу йэм упкэнец ба-рысын да чыгарып салдылар. Г. Бэширов.
17.	Нинди дэ булса тавыш, авазлар барлыкка китеру. Арба чыгарган тавыш. □ Шэм фитиле, фонарь тишегеннэн чэчрэгэн су белэн чытырдап, эллэ нинди шикле тавышлар чыгарып куя. К. Нэжми. II Ацкыту, тарату (мэсэлэн, иене). Урманныц бер кисэген койма эченэ алып ясалган бу бакчаныц карт-карт агачлар белэн бер буйдан тезелгэн то-польлэре ацкытып ис чыгаралар. Ф. Эмирхан.
18.	Тамызу, агызу (куз яшьлэрен). Габдулланыц да бу очрашудан куцеле шактый йомшады,--------сы-
натмас ечен, куз яше чыгармаска тырышты. 9. Фэйзи.
19.	Берэр терле нэрсэнен бер елешен биру, булеп биру.— днэ Сеембикэ сецелкэш узенец яшелчэ бак-часыннан йэр кез диярлек безгэ елеш чыгарып килэ. 9. Еники. Якын гына бер урыннан Хэдичэ тутигэ елеш чыгардылар. Г. Бэширов.
20.	Жир астыннан табу, алу (казылма байлыклар-ны). Дуртенче теркем [кешелэр], э^ирдэн мэгъдэннэр вэ ташлар чыгарып, аларны эшкэ кертэлэр. Ф. Эмирхан. Шегерлэргэ барсац, бэгърем, Биек тауларына мен.— Ишетерсец нефть чыгарган Егетлэрнец м;ыр-ларын. 9. Ерикэй.
21.	Берэр нэрсэ барлыкка китеру, булдыру, китереп чыгару.— Шул Эхмэт байны ж;ир йотмаса, тагын куп бэлалэр чыгарыр эле. Ш. Мехэммэдев. Аларныц икътисади м;эйэтеннэн муллага бэйлэнеп беткэн булулары еэбэпле----гамэли бернэрсэ чыгара
алмыйлар. Г. Ибрайимов. II сейл. Уйлап табу. Эй, Хэдичэ, Хэдичэ! Кичегеп кайтып кичэ, нинди эшкэ чуалдыц? Яца мода чыгардыц. М. Жэлил.
22.	Нинди дэ булса эдэби яки музыкаль эсэр ижат иту. Халык йичкемгэ мохтам; булмыйча — эцырлый биргэн, бэетлэр дэ чыгарган. Г. Тукай. Бар иде бер хур кызы, Барча хурлардан матур ул бер узе. Бу гам;эп кей шул чыгарган кей иде. Ш. Бабич.
23.	Бастыру, нэшер иту (китап, газета-журнал турында). 1908 нче елда [Г. Камал] газетадан китеп, Г. Тукай белэн бергэлэп „Яшен" исемле келке журнал чыгара башлый. М. Гали. Татарстан дэулэт нэшрияты м;ырлар м;ыентыгын чыгарды. М. Жэлил.
II Бастырып таратып, эйлэнешкэ керту. Заем чыгару. Маркалар чыгару. □ Дэулэт банкысы чыгарган кредит акчасы банкнот тесендэ алтын билгесе булып йери. Политэкономия.
24.	Кирпечтэн, таштан тезу (мэсэлэн, мичне). Бу авылдагы йэр йортныц мичен ул чыгарган, аныц йэр кирпечен уз кулыннан уткэргэн. А. Шамов.
25.	Йомырка басып утырып, чебилэр барлыкка китеру (кошлар турында). Чебилэр чыгару. □ Анда кыр урдэклэре бала чыгаралар. М. Эмир.
26.	Чэнне кайнар суда тиешле дэрэжэгэ житкереп пешеру турында. [Сэйфулла:] Чэйне нэкъ синец бит алмац шикелле кып-кызыл итеп чыгара. Ф. Бурнаш.
27.	Кунелдэн, баштан h. б. ш. алып ташлау, опыту (мэсэлэн, хислэрне, уйларны). Бу кызны ул куцел
чыг
451
чыг
туреннэн чыгарып ташлый алмас. И. Гази. [Кызыл фикер:} Ташла син башыцнан чыгарып ул ялганчыны! Г. Колэхметов.
28.	Нинди дэ булса хэлдэн, халэттэн икенче бер хэлгэ, халэткэ кучеру. Без эдэбиятта, сэнгатьтэ--
кешелек деньясын хурлыклы тубэнлектэн чыгаруга алып барган иц беек идеаллар ечен керэш алып ба-рабыз. h. Такташ.— Мин элегэ хэтле чыдадым-чы-дадым да, хэзер инде син мине чыдамнан чыгардыц. Ш. Камал.
29.	Фикер йерту, тикшеру h. б. нигезендэ нинди дэ булса нэтижэгэ, карарга килу; нэтижэ ясау турында. Бракка чыгару. □ Безнец тэрэ^емэче иптэш-лэр бу сузлэрдэн ялгыш нэтим;э чыгарырга мемкин. М. Жэлил. Хэмидэ боларныц мегрэулэреннэн тагы эллэ нинди бер мэгънэ чыгарды. М. Гафури.
30.	Тикшеру, хэл иту ечен тэкъдим иту. Мэсьэлэне эцыелышка чыгару. II сейл. Тиешле жавабын табу (мэсьэлэ чишкэндэ). Мэсьэлэне чыгару.
31.	Нинди дэ булса сузне, хэбэрне h. б. ш. тегелэй яки болай дип табу турында. Бу хэбэр,----ял-
ганга чыгарылмаганлыктан, халыкны еметлэндерде. Ш. Усманов.— Шундый суз бар бит: кеше сузен юкка чыгарырга кирэк булганда эйтеп куясыц. Г. Гобэй.
32.	сейл. Берэр кеше яки нэрсэ хакында нинди дэ булса гайбэт, хэбэр, суз тарату турында. .Вагон эцитми икэн“,— дип хэбэр чыгардылар. К. Нэжми. Ул бит Зиннэт турында начар малай дигэн исем чыгарды. А. Шамов.
33.	Халыкка игълан иту, гамэлгэ керту (законны, указны h. б.). Указ чыгару. □ [Карт:] Патшадан башка закон чыгарырга-----кемнец эше бар!.. Аны
патша гына чыгара ала! Ш. Камал. II Рэсми карар нигезендэ эзерлэп гамэлгэ керту. Медаль чыгару.
34.	Дини карашлар буенча: авыруны дэвалау йе-зеннэн, берэр руханидан коръэнне, нинди дэ булса доганы h. б. ш. тулысынча укыту турында. Ясин чыгару. □ дни------Фэхри бабайлар белэн кицэш
итеп коръэн чыгарып ешкертергэ карар бирулэрен этигэ сейлэде. М. Гафури.
35.	Кайбер исемнэр янында килеп: а) шул исемнэн анлашылган эш-хэрэкэтне белдерэ. .влкэн савучы итеп Гелнарны, тавык багарга Медэррис картныц Нэсимэсен куярга",— дип карар чыгардык без. 9. Айдар. [Якуб:} дйе, дерес,-шундый приказ чыгардылар.
И. Гази; б) башлау. кузгату мэгънэсен бирэ. [Жэлэл:] Минем Сабир шунда бер суз чыгарды. Моны ишету белэн бетен мээцлес тын булды. Г. Ибрайимов.
36.	ярд. ф. функ. -ып формасындагы хэл фигыль-лэр янында килеп, тубэндэге мэгънэлэрне белдерэ: а) нэрсэнен дэ булса эченнэн тышка юнэлтелгэн эш-хэрэкэтне. Бикбулатов, нечкэ бармакларына кыс-тырып, конверт эченнэн кыска гына язылган хатны тартып чыгарды. А. Эхмэт; б) нэтижэле, тэмамлан-ган эшне. Мица казып чыгарылган бэрэцгелэрне кап-чыкка тутырырга куштылар. Г. Тукай. [Завод] С-80 тракторына м;айлап йертелэ торган куак кискеч-лэр, тракторларга запас частьлар эшлэп чыгарган. Г. Эпсэлэмов.
О Чыгар да сал, чыгарып сал гади с.—бернэрсэ-гэ карамастан хэзер ук бир. [Ибрайим:] Нэни абый-ныц сузенэ менэ чыгарып сал инде уз тэцкэцне! Э. Фэйзи. Чыгарып алу этн.— к. ябыштырып алу (чыгару). [Гыйсмэт:] Ике кеннэн соц алырга килер-гэ — дересе, чыгарып алып китэргэ булдым. А. Шамов. [Биктимер:] Авызыц ачсац, упкэц куренергэ торганда, тот та кыз чыгарып ал, имеш. Т. Гыйззэт.
ЧЫГАРЫЛМА и. 1. иск. к. чыгарма.
2. махе. Нэрсэдэн дэ булса китереп чыгарылган, барлыкка китерелгэи. Чыгарылма зурлык. □ Узебеэ сайлап алган система берэмлеклэре — теп берэм-леклэр, э шулардан чыгарыла торганнары чыгарылма берэмлеклэр дип атала. Физика.
3. мат. Дифференциаль исэйлэулэрнен теп те-шенчэсе (функциянен узгэреш тизлеген характерлый).
ЧЫГАРЫЛЫШ и. 1. Уку йортыи бер ук вакытта тэмамлаган укучыларнын чираттагы группасы (класс, курс). Бишенче чыгарылыш. II с. мэгъ. Уку йортын тэмамлауга бэйлэнгэн. Чыгарылыш кичэсе. Чыгарылыш имтиханнары. □ [Гелсинэ] чыгарылыш классныц м;аваплылыгыннан куркып, ацардан баш тартты. Э. Касыймов.
2. Аерым бер вакытта куллануга чыгарылган заем турында. Беренче чыгарылыш заемы.
3. Эдэби яки фэнни эсэрнен аерым китап булып чыккан кисэге. Диалектологии сузлекнец еченче чы-гарылышы.
ЧЫГАРЫШ и. сейл. к. чыгарылыш. | с. мэгъ. [Искэндэр:} Гелшат туташ, мине гафу итегез, кичэ клиникада мейим эшлэрем булу еэбэпле, сезнец. сту-дентларныц, чыгарыш тантанасында була алмадым. Т. Гыйззэт. Безнец пединститутта чыгарыш кичэсе булды. Ф. Хесни.
ЧЫГТАЙ и. иск. Узбэклэрнен элекке исеме. Чыгтай эдиплэре белэн чыгтай шагыйрьлэре терек ка-билэлэренец кубендэ укылдылар, кубенэ тээсир ит-телэр. Г. ИбраЬимов.
ЧЫГТАЙЧА рэв. иск. Чыгтай телендэ (узбэкчэ). Бохараныц рэсми теле — бозык фарсыча; лэкин уз-бэклэр илэ терекмэннэр чыгтайча сейлэшэлэр. Шура.
ЧЫГУ ф. 1. Кайдан да булса киту, ул урынны калдыру, калдырып киту. Платформадан чыккач, яшен яктысында Мортазинныц кузенэ юеш, кара бакча буена сыенган кечкенэ генэ автомобиль чагыл-ды. Г. Эпсэлэмов. Шэйэрдэн чыгабыз дип кенэ торганда, [ат] кинэт авырый башлады. Ф. Бурнаш. || Барган юлдан, юнэлештэн читкэ киту, читкэ кучу, юлын узгэрту. Гарифулла белэн Салихтан башкалар шул юлдан чыгып, арткы урамнан китэр булдылар. Г. Минский. Баручыларныц атлары. корсактан ба-та-бата, юлдан чыктылар. И. Гази.
2.	Кая да булса килу, килеп басу, кая да булса килеп курену. Озын буйлы украинец, итек укчэлэрен берсен берсенэ бэреп, строй алдына чыкты. К. Нэжми. Хуэк;а хатынныц ейрэтуе буенча, артка, бэрэцге бакчасына чыгып, аннан чиялеклэр эч:нэ кердек. Э. Айдар. II Кайсы якка булса да карау, юнэлгэн булу (берэр предмет турында). Ойнец бакчага чыга торган, яш^лле-кызыллы пыялалар белэн бизэлгэн зур ишегендэ кешелэр куренде. Э. Фэйзи.
3.	Берэр урында яшэудэн, торудан, булудан тук-тау. Термэдэн чыгу. Больницадан чыгу.
4.	Берэр максат белэи кая да булса юнэлу, бару, киту.— Кай кеннэрнз бетен эшзмнз ташлыйм да. мылтыгыины кулыма алып. чацгыларымны киеп, ауга чыгып китэм. А. Шамов. Бервакыт [арыслан] уз 'нэ азык эзлэргэ чыкканда,-Аучыныц улэннэр
арасына корган авына элэкте. Г. Тукай.— Син алар белэн разведкага чыгарсыц. Г. Эпсэлэмов. Ч Килу, бару (мэсэлэн, эшкэ). Душэмбе кен хезмэткэ чык-мадым. Г. ИбраЬимов. Шэкерт хэле яхшы кен-нэрдэ Эшкэ чыга иде. Ш. Камал. II Катнашу, кушылу (мэсэлэн, ярышка). Я эле, тагы кем ярышка чыга, кем хезмэт кенен купмегэ щиткерергэ йеклэмэ ала? Г. Бэширов.
29*
ЧЬИ
452
ЧЫГ
5.	Берэр нэрсэ аша уту, узу; нэрсэне дэ булса кичу. Йегереп чыккан урам аша — эллэ ярата микэн? Жыр. Сабир абзый елга аша яца агач купердэн чыкканда су буе тулы казларга игътибар итте. 9. Еники.
6.	куч. Бер якиы ташлап, икенче якка кушылу, кучу. Дошман ягына чыгу. || куч. Икенче дингэ кучу. Иеромонах Ильядорныц православиедэн яйуди-леккэ чыгып,---миллэттэн гафу утенгэнлеге газета
хэбэрлэрендэ куренде. Г. Тукай. [Хэят] яшь вакытында апасыннан меселманлыкка чыккан русларныц асылып утерелэлэр икэнен иш ткэн иде. Ф. Эмирхан.
7.	Ярышта узу, узып киту (гадэттэ „алга" сузе белэн килэ); нинди дэ булса эш-шегыльне бик яхшы башкару. Мортаза абый баш килмэсэ дэ, Гарифм;ан алга чыккач, минем куцел булды. М. Гал и. [Фэнис:] Гармунчы Фэйзи абыйны эйтэсецме? Аца чыккан гармунчы да юк. Г. Ахунов.
8.	Нинди дэ булса бер усеш чорына керу, килэсе яшькэ кучу. Илленец аръягына чыгу. I I [Алмачуарны] еченче яшенэ чыккач та менемгэ ейрэттек. Г. ИбраЬимов. II Ел фасылыныц берсеннэн икенчесенэ кучу (гадэттэ „жэйгэ", „язга" дигэн сузлэр белэн килэ). Д\эйгэ чыгу. □ Ябага тайны хурлама, язга чыккач ат булыр. Мэкаль.
9.	Берэр предметный эченнэн нэрсэ дэ булса тышка кучу, алыну. Хат эченнэн открытка зурлыгында бер фоторэсем чыкты. А. Шамов. Аларныц борын-нарына эле генэ мичтэн чыккан кайнар ипи, кайнар ит исе килеп бэрелде. Г. Гобэй. II Нинди дэ булса предмет эчендэ булган нэрсэнен уз урыныннан кубуы, алынуы, читкэ китуе, бушап, суырылып тешуе турында. Эйтсэц суз чыга, тертсэц куз чыга. Мэкаль. Суккалый торгач, ахырда чей чыгып. бушап кит п, Шурэленец бармагы калды, кысылды шап итеп. Г. Тукай. Бул-мады бу нэрсэдэн дэ кайэр суккан, дллэ сынган, эллэ берэр чее чыккан? М. Гафури. II сейл. Каймыгу, уз урыныннан кузгалу; биртелу. Кул чыгу. || Берэр нэрсэнен эченнэн тышка тибу. [Малайныц] мацгае-на тир тамчылары чыкты. HI. Усманов. Биктайир, соры кулын яшь чыгып торган кузлэре естенэ куеп, ниндидер шыгырдавык тавыш белэн сорады. И. Гази. II Узенен чиклэренэ сыймыйча читкэ ташу. Су лар ар-тып. ташып чыкты ярларыннан. Г. Тукай.— Акчиш-мэ суы ярларыннан чыгып. авыл естенэ килэ. К. Тинчурин.
10.	Берэр нэрсэнен естендэ курену, барлыкка килу. Аныц йезлэренэ тимгел-тимгел булып кызыл таплар чыкты. Э. Фэйзи. II Чагылу, курену. Аларныц кайгы-лары йезлэренэ чыккан иде. А. Шамов. Салынкы ка-баклары кутэрелде. симез йезенэ шатлык чыкты. Г. ИбраЬимов. || Нэрсэдэн дэ булса ескэ калкып, ку-тэрелеп тору, тырпаеп тору. Битен юып бетергэч, яулыгын бэйлэп, чыгып тора торган ак чэчлэрен эчкэ тыга-тыга, моцланып киткэн кебек булып, ядырлап та эцибэрде. М. Гали.
11.	Нинди дэ булса организмда берэр эгъза яки нэрсэ усу, барлыкка килу. Мегез чыгу. Канат чыгу. Теш чыгу. I I Студент садэ генэ, лэкин килешле кигэн. ябык кына битле. коцгырт чэчле, яца гына мы-ек чыга башлаган егет иде. Ф. Эмирхан. II Усеп жир естенэ калку, жирдэн калкып курену (усемлеклэр турында). Чыгып баш калкыта сахрада уясым, Яшел хэтфэ шикелле итэ я^ем-м;ем. Г. Тукай.— Тик менэ яца гына чыгып килэ торган борчак кебек усемлек-лэрнец ешеп юкка чыгуы куркынычы бар. А. Алиш.
II Тэндэ берэр терле шешкэн урын, чуан Ь. б. ш. барлыкка килу. Муенына бер чуан чыккан икэн. М. Жэлил. Аз вакыт эчендэ ул ун еллык ускэн,---лэкин
ябыгып, кара куз теплэренэ я^ыерчыклар да чыга
башлаган. Г. ИбраЬимов. || Прививкадан сон организмда тиешле реакция барлыкка килу. Чэчэк чыгу.
12.	Горизонт естенэ кутэрелу. Кетуче Шегаеп узенец ике малое белэн кояш чыкканнан кояш баткан-га кадэр басуда, урманда мал кетеп йери иде. М. Гали.— Без эш кешелэре, без фронт бригадасы, без алай киерелеп-сузылып кояш чыкканчы иркэлэнеп ята алмыйбыз. Г. Бэширов. II Кук йезендэ курену, куренэ башлау; калку (ай, йолдызлар). Кук йезендэ мецнэрчэ вэ мецнэрчэ йолдызлар чыктылар. Ф. Эмирхан.
13.	Кайда да булса барлыкка килеп яисэ каян да булса аерылып таралу (ис, бу, жылылык Ь. б. ш.). Парлары чыгып торган хуш исле башакны ат хэзер ------комсызланып ашады. Г. Гобэй. вйгэ тэмле бот-ка исе чыга. И. Гази. II Каян да булса агым булып кутэрелу. Ихата турендэге ферма алачыгыныц мор-ясасыннан ишелеп-ишелеп куе тетен чыга. Э. Еники.
14.	Берэр урында хасил булып янгырау, таралу (авазлар, тавыш турында). Безнец ж;ыр катышты Туп авызыннан чыккан авазга. М. Жэлил. Саматныц тавышы Габдулланыкыннан кечлерэк йэм яцгыравык-лырак чыга. Э. Фэйзи. || Эйтелу, ишетелу. Сафаныц авызыннан сузе чыгып елгергэнче, анасы аныц естенэ яшен ташларын яудырырга тотынды. А. Шамов.
15.	Кайнар суда тиешле дэрэжэгэ житеп чэй пешу турында. Чэй яхшы чыккан.
16.	Нэрсэдэ дэ булса катнашудан туктау. Уеннан чыгу. Комиссия составыннан чыгу. □ [Пулялар Ва-хитныц] бу сугыштан исэн-сау чыгу емитлэрен югалтты. М. Гафури. II сейл. Берэр урында эшлэудэн туктау, эшлэуне ташлау. Фабрикадан чыгу. О Солдатка караласы булгач. {Ж,амалый\ шул елныц кв-зендэ, боярдан чыгып, авылына кайтып,-----Бэлэ-
бэйгэ каралырга барды. М. Гали.
17.	Берэр терле физик яки рухи халэттэ булудан туктау, котылу. [Уразмэт:} Ил агасы, безгэ кицэш бир! Бу газаптан ничек чыгарга? М. Жэлил.
18.	Физик усешнен билгеле бер чорына хас узлек-лэр, сыйфатлар бету, юк булу. Балалыгы чыгып бетмэу. □ Ул эле бик тирэнтен уйланып та яуит-мэсен,----аннан малайлык------чыгып та бетмэ-
сен. Г. Бэширов.
19.	Бету, узу, ахырына житу (мэсэлэн, срок, вакыт Ь. б. ш.). Командировка срогы чыгу.
20.	сейл. Нинди дэ булса уку йортын тэмамлау, ул уку йортында укудан туктау. Мэдрэсэдэн чыкканчы, Ж,элэлгэ аныц белэн узышырга, узен шунардан шэп итеп курсэту ечен тырышырга туры килде. Г. ИбраЬимов. [Хэйдэр:] д мэктэптэн чыккач шул яшьлэр ничек усэлэр? Г. Бэширов.
21.	Ижтимагый тормышнын яна шартларында (мэсэлэн, ирекле шартларда) эшли Ьэм яши башлау. Бу революция вакытында азчылык миллэтлэр арасында да иреккэ чыгу ечен кечле хэрэкэт башланды. М. Гали. II Актив эшчэнлектэн ялнын нинди дэ булса теренэ кучу турында. Отставкага чыгу. Отпускага чыгу. О Пенсиягэ чыкса да, ул Барыбер эш тоткасы. Н. Исэнбэт.
22.	Башлану, кутэрелу (жил, буран Ь. б. ш.). Каты ясил чыгып, Эшлэпэ ясилгэ Очты да китте. Г. Тукай. Я\иллэр чыгып, болытлар кузгала башладылар. М. Гафури. || Берэр нэрсэнен башлаигычы барлыкка килу, башлану. Я\энм;ал чыгу. □ Нинди. эш булган соц анда. нэрсэ бар? Бер сугыш чыкканмы эллэ, я пожар? Б. Рэхмэт.— Менэ шундый кезге пычракта ут-куз чыга курмэсен, урамы белэн себе-реп алып китэр! Э. Фэйзи.
чыг
453
чыг
23.	Берэр нэреэнен нэтижэсе буларак барлыкка килу.— Тик Каман терле еэбэплэр чыга барды. Р. Ишморат.— Бу чаралар зшлэнмичэ. чигенуче эше-лоннарныц юлында берэр терле комачаулык чыга калса. революция алдында э/gaean бирэчэксез. Ш. Усманов. II Нииди дэ булса эш-хэрэкэт нэтижэсендэ берэр терле хэл хасил булу; берэр терле халэт, куренеш барлыкка килу. Шунлыктан аларныц куп эйбер-лэре озын йэм фикерлэре таркау чыгалар. М. Жэлил. Тимербулат узенец стройга кунекмэгэн аякларын берсен берсенэ бэрмэкче иде дэ, бик келке чыкты. К. Нэжми. II Булу. Алай булгач,----конторда------
утыруыцнан файда чыкмас шул. Ш. Мехэммэдев. Кош-корт йокыга киткэч, Ж,амал эбигэ тагы эш чыкты. А. Алиш.
24.	Берэр халыктан, урыннан яки социаль катлау-даи усеп нинди дэ булса яктан танылган кешегэ эйлэну турында. Байтирэкнец узеннэн чыккан яшь агроном — Газиз Акбитов дигэн егет „Чулпан" кол-хозында тэмдрибэлэр ясый башлаган иде. Г. Бэширов. II Берэр социаль катлаудан аерылу. Вак буржуа теркеме. 	арасыннан чыккан экдыен босяк, зимагорлар
тибын без Горький эсэрлэрендэ куп очратабыз. Г. Нигъмэти. II Берэр терле кешегэ эйлэну, берэр терле кеше булып эверелу. Яхшы тэнкы 1тьче чыгу. □ Егет чакта бар да матур була, Кайдан чыга Хатын кыйный торган батырлар. Ь Такташ.
25.	Басылу, басылып деньяга курену (басма эйберлэр турында). Г. Камал-----Казанда чыга торган
башка газеталарда — „Эхбар'да. ,дльислах"та да язышып килэ. М. Гали. Капитан мица узебездэ чыга торган дивизия газетасын бирде. Э. Айдар.
26.	Гамэлгэ кертелу, халыкка игълан ителу (закон h. б. ш.). „Солдатларга кайтырга" — дигэн приказ чыкты. М. Гафури. Аныц баласы ту гач, манифест чыга. К. Нэжми.
27.	сейл. Ижат ителу, ижат процессында барлыкка килу (жыр, бэет h. б. ш.). ЯС,ыр чыгу. О Сак-сок бэете вэ кеенец чидэн чыкканлыгы Сак-сокныц уз бэетлэреннэн дэ куренэ. Г. Тукай. II сейл. Ясалу, эшлэнеп барлыкка килу; и кат ителу. Яца чыккан мода. □ [Габденнасыйр :\ Суда йери торган яца чыккан машина ул. улым. М. Гали.*
28.	Халык алдында, аудиториядэ берэр хэбэр сейлэу, белдеру, чыгыш ясау. Ул забастовкада катнашучы эшчелэр арасында берничэ тапкыр доклад белэн чыкты. И. Гази. Пролетариат шагыйре------ке-
рэштэ туган актуаль мэсьэлэлэрне вакытында куреп. массага юнэлеш бирерлек бер фикер-телэк белэн чыга ала. h. Такташ. II Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса узеннен фикеренне, менэсэбэтецне ачыктан-ачык белдеру. Чынлап та, Фэттахларныц Габдуллага каршы чыгулары стена аркылы шаулаудан йэм йодрыкны кесэгэ тыгып йерудэн ары узмады. 9. Фэйзи.
29.	куч. Бик куплэргэ билгеле булу, таралу (хэбэр, дан h. б. ш.). [Болар] партизан керэшлэрендэ даны чыккан Урал керэшчелэре булып, аларныц исемнэрен ишету белэн рух----кутэрелде. Ш. Усманов. Бэди-
га — яучы булу белэн аты чыккан карчык. М. Фэйзи.
30.	Нинди дэ булса юл белэн эшкэрткэндэ аерылу, эшкэрту юлы белэн алыну.— Соц бит, комиссия сугып Караганда гектарына йез кырык бишэр пот чыкты ич! Г. Бэширов. Сепаратордан чыккан куе каймак куп итеп салынды. Ш. Камал.
31.	Берэр нэреэ табылу.— Э инде тентеп-тентеп тэ йичнэреэ чыкмагач. абзыйны тыныч калдырдылар. Г. Гобэй. Иске чунниктэ чокырга кумелгэн мдирдэн эллэ никадэр бодай чыкты. Г. Бэширов.
32.	Жир астыннан табылу, алыну (файдалы казылмалар турыида). Нефть чыгу.
33.	Тотылу, элэгу (балык тоту турыида). Биш-ал-ты тачка йомычка балык, сельдь, унбиш-егермелэп биреш, эре генэ еч сазан чыкты. Ш. Камал.
34.	Туры килу; элэгу, тию. Отыш чыгу. □ Булыр канэгать Мицнулла! Дерес, аца шэп otgup чыкты. И. Гази. [Егет:] Ул кенне пэрэмэчне мин берузем генэ ашамадым. дусларга да елеш чыкты. 9. Айдар.
35.	Берэр нэрсэгэ иигезлэну, берэр нэрсэне нигез итеп алу. Шулай ук [эдэби булек], студиянец тематик планнарыннан чыгып, язучыларга оригиналь либреттолар язарга тапшырды. М. Жэлил.
36.	Берэр нэреэнен сэбэпчесе булу, чыганагы булу (суз, гайбэт h. б. ш. турында). [Шэцгэрэй:] Ме-галлимэ иптэш безнец тирэ-якныц кайарманы инде ул. Югары оч кулаклары, йэммэ усаллык шул мар-лдадан чыга дип, аны утерергэ йерделэр. Г. ИбраЬимов.
37.	Сарыф ителу, тотылу (акча Ь. б. ш.). Чыгасы малны up мдыймас. чыгасы канны тире лдыймас. Мэкаль. [дхмэтлдан:] Бик куп акча чыгып, кыйммэткэ тешэрлек булса, нишлэрбез. Г. Камал.
38.	Берэр ир белэн тормыш кору, аныц хатыны булу (гадэттэ .кияугэ", „иргэ", „тормышка" сузлэре янында).— Синец белэн яшьтэш кызлар да иргэ чыгып беттелэр. h. Такташ. Ул инде кияугэ чыккан, ире белэн ейнец бер" ягында тактадан корыштырган кечкенэ булмэдэ тора иде. 9. Фэйзи.
39.	Йомыркадан чебеш, бала яралу, барлыкка килу (кошлар, ташбака Ь. б. ш. турыида). Яз кукэйдэн чыккан яшь чебешлэр усеп мдиттелэр. М. Жэлил. €)ч атна дигэндэ, йомыркалар борынладылар, берэм-берэм чебешлэр чыга башладылар. А. Алиш.
40.	Чишелу, чишеп булу, нэтижэсе барлыкка килу. Мэсьэлэ чыкты.
41.	Читлэшу, читкэ киту. Темадан чыгу.
42.	Дини карашлар буенча: авыруиы дэвалау йезеннэн, берэр руханинын коръэнне, нинди дэ булса доганы Ь. б. ш. тулысынча укуы турында. Куршедэ бер карчык авырый икэн, шуца ясин чыгарга эйткэн-нэр. Г. ИбраЬимов. Бу карт курше йорттан коръэн чыгып, сэдака казанып кайтып килэ иде. Г. Минский.
43.	Кушма хэбэр составында узеннэн алдагы суз-дэн анлашылган эш-хэлнен тегелэи яки болай булуын белдерэ. [Сэрби:] Энецнец уле хэбэре дерескэ чыкты-мы? И. Гази. Димэк, зур чыдам белэн тырышулар бушка чыкмаган була. Ш. Камал.
44.	Кайбер исемиэрдэн сон килеп, шул исем белдергэн мэгъпэгэ бэйлэнешле эш-хэлне башкару мэгънэ-сен бирэ Ьэм кушма фигыльлэр ясый. Ачу чыгу. □ Сей-гэн ярым да ла исемэ тешсэ, тен чыгулары да эллэ ни кебек. Г. Тукай. Болынлык аз. печэн кыш чыгарга мдитми. 9. Еники.
45.	ярд. ф. функ.. -ып формасындагы хэл фигыль: лэрдэн соц килеп, тубэндэге мэгънэлэрне белдерэ-1) берэр нэреэнен эченнэн тышка таба юнолгэн эш-хэрэкэтне. Салкын суны, Бохара мунчаларындагы кебек, мунчаныц эченнэн агып чыга торган чиш-мэдэн алырга була. М. Гали; 2) эш-хэрэкэтнец берэр предмет аша юнэлгэн булуын. Разведчик кечкенэ кеймэсендэ елга аша тавышсыз гына йезеп чыкты. Г. Гали. Энэ инеш купереннэн буш арба белэн чабып чыктылар. Г. Бэширов; 3) бик куп предметлариы уз эченэ алган эш-хэрэкэтие. Мин, вакытны уткэру ечен, берничэ мэртэбэ постларны тикшереп чыктым. А. Шамов. [Габденнасыйр] ун-унбиш умартаны берэм-берэм карап чыкты. М. Гали; 4) эш-хэрэкэтнец ба-шыннаи алып ахырыиа кадэр утэлуен, башкарылуын. Габдулла газетаны йотлыгып укып чыкты. 9. Фэйзи.— Аннан тагын бер тапкыр язгы чэчу планын
чыг
454
чыг
карап чыгарбыз. Р. Ишморат; 5) нэтижэле эш-хэрэ-кэтне. Китап басылып чыгу. I I Аныц ябык йезенэ кызыл таплар калкып чыкты. И. Гази; 6) билгеле бер урында, пространство чиклэрендэ барган эш-хэрэкэтне. Райузэкнец бер урамында беткэн эреле-ваклы кибетлэрне йвреп чыга. 9. Еники. Базарны --- ике мэртэбэ эйлэнеп чыккач. кари эфэнде ---атыннан теште. Ф. Эмирхан; 7) нинди дэ булса вакыт аралыгы эчендэ дэвам иткэн эш-хэрэкэтне. Без тен буе синец турында сейлэшеп чыктык. Г. Кутуй. Андагы эйберлэр бозылмасын ечен, кыш буе тиккэ ягып чыгалар. М. Гафури. Аны колхозчылар кышныц кыш буенча, куз карасыдай куреп, саклап чыгалар. Г. Гобэй; 8) кетелмэгэн яки кинэт башкарыл-ган эш-хэрэкэтне. Тик Митричее мактанып кына бетерде, авылныц уц ягындагы ур артыннан килеп чыккан ике-еч эскадрон чамасы атлыныц томы-рылып авылга таба чапканы куренде. Г. Бэширов; 9) нэрсэгэ дэ булса житуне, нэрсэ белэн дэ булса очрашуны. Ул буген иртэдэн ук анда барып чыгарга уйлап куйган иде. Ш. Камал. Без, теткэлэнеп, man-талып беткэн бер бакча аша утеп, авыл уртасына, анда-санда утырып калган ялгыз йортлар янына барып чыгабыз. А. Шамов.
О Чыкмаган жаны гына (бар) — бик хэлсез йэм чирле яки карт кеше турында.
ЧЫГЫМ I и. Берэр максат ечен тотыла, сарыф ителэ торган яки тотылган, сарыф ителгэн акча, мал-мелкэт. Керем бар эцирдэ чыгым бар. Мэкаль. Кыска гына вакыт эчендэ дэулэтнец чыгымнары берничэ мэртэбэ усеп киткэн. СССР тарихы.— дгэр начар укып, имтихан бирмэсэц, колхоз ясаган чыгым нарын синец уз цнэн кайтартып алачак. 9. Айдар.
ЧЫГЫМ II и. махе. Нэреэнец дэ булса аркылы кисеме аша бер секунд эчендэ агып утэ торган сыек-лык кулэме. Елганыц чыгымы.
ЧЫГЫМ III с. диал. к. чыгымчы. [Нэм;ип:] Кара, бу чыгым тай да тэртэгэ кердемени? Г. Гобэй.
ЧЫГЫМЛАНУ ф. сейл. Нэрсэгэ дэ булса акча, мал тоту, сарыф иту. Туйга бик куп чыгымланырга туры килу.
ЧЫГЫМЛАУ ф. диал. к. чыгымчылау. Ат чыгым-лау. О [Габдеруш:] Карчык та чыгымлый, кээцэсе-нец дэ сете юк. Ф. Бурнаш.
ЧЫГЫМЛЫ с. Куп чыгым (I) талэп итэ торган, куп чыгым ясарга туры килэ торган. Чыгымлы туй.
ЧЫГЫМСЫЗ с. Чыгым (I) талэп итми торган. Чы-гымсыз эш.
ЧЫГЫМЧЫ с. Чыгымчылый торган, чыгымчылаучы (кубрэк ат турында). Чыгымчы ат тэртэ сындыра. Мэкаль. [Халикъ:]Чыгымчы хайван да кайчагында рэт-лэнеп куя. Ш. Камал.
ЧЫГЫМЧЫЛАУ ф. 1. Юлда алга бармау, кирелэ-иу, ужэтлэну (кубрэк жиккэн ат турында). Тракторлар гулэве кечэя барып. бу ят тавышны гомерендэ беренче тапкыр ишеткэн ат каты куркуга теште. чыгымчылый башлады. С. Рафиков.
2. куч. сейл. Кирелэну, тискэрелэну; кэжэлэну. [Карчык:] Я. этисе, син дэ чыгымчылама инде. 9. Айдар.
чыгын и. диал. к. чыгым I.— Карлыгачныц туе эцитеп килэ.--чыгын булыр, — бер егерме кара-
ны сатсак дип торам. Г. ИбраЬимов.
ЧЫГЫНКЫ I с. Беркадэр алга чыгып торган, калку. Чыгынкы мацгай. □ Ж,илкэлэре йэм кукрэклэ-ре бераз чыгынкырак. кыска буйлы бертерле тип малайлар була. Ф. Эмирхан.— Чыгынкы яцаклы, кечле, тере, эцитез, эшлекле. борынгы чын башкортлар берэм-берэм куз алдыма килэ. Шура.
ЧЫГЫНКЫ II с. диал. Артык куп, нык чыккан (ашныц тозы турында). Ашныц тозы чыгынкы булган.
ЧЫГЫНКЫЛЫК и. Чыгынкы (I) булу. Мацгайныц чыгынкылыгы.
ЧЫГЫНКЫЛАНУ ф. Чыгынкы (I) хэлгэ килу, чы-гынкыга эйлэну.
ЧЫГЫНТЫ и. 1. Берэр нэреэнец чыгып торган урыны. Тау сыртыныц чыгынтысы. О Янтыклап Караганда, яцак чыгынтылары ачык беленмэгэн хэлдэ, каршылап Караганда, алар ачык куренэлэр. Ш. Камал. II Нэреэнец дэ булса очлаеп чыгып тора торган елеше. Сандал чыгынтысы.
2. махе. Оборонаныц алга чыгып торган елеше. Фашистлар Курск чыгынтысында урнашкан совет гаскэрлэрен ике яктан---камап алырга-------ист
тоттылар. СССР тарихы.
ЧЫГЫР I и. Уз кучэрендэ эйлэнуче улаклы кеп-чэгенэ йек кутэру ечен аркан, чылбыр Ь. б. тагылган бик гади жайланма. Шахтага барып м;иткэч, теге кеше мица кыска саплы керэк бирде йэм чыгырга уралган озын арканныц башына беркетелгэн зур бадъ-янга утыртып, чыгырны эйлэндереп тубэн тешерэ башлады. М. Гафури. [Гелниса:] Промыселга автомат чыгырлар куймый интектерделэр. Г. Ахунов.
2. Коедан чилэк белэн су чыгару ечен бауны урата торган, кое естендэге саплы йомры борыс.
3. Балага тэпи йерергэ ейрэну ечен дурт яктан киртэлэп эшлэнгэн кечкенэ арба.
О Чыгырдаи (чыгырыннан) чыгару — 1) бик нык ачуландыру, бик нык ачуландырып, ярсытып, уз-узен тота алмый торган хэлгэ китеру; 2) тормышныц, эш ба-рышыныц гадэти, нормаль хэлен тэмам бозу, жимеру. [Лутов:] Транспортны аксату. чыгырыннан чыгару ечен, [мэсэлэн], безнец бэлэкэй паровозларны чукеч белэн ватып ташлауныц йич тэ кирэге юк. Ш. Камал. Ул алты-м;иде ай эчендэ бетен эшне чыгырыннан чыгара язды. Г. Бэширов. Чыгырдаи (чыгырыннан) чыгу—1) бик нык ачулану, бик нык ачуланып якн кызып китеп, уз-узен тота алмый башлау. Ж,итмэсэ, ачу китереп келеп тора!.. Хэлим тэмам чыгырыннан чыкты. Г. Гобэй; 2) йегэнсезлэну, тэртипсезлэну, бозылу. Элек-электэн кырыс Зейрэ, этисе улгэч, бетенлэй чыгырыннан чыкты. 9. Фэйзи. [Айдар:] Ж,и-денчедэ укыйм, диц? Ник шул тикле укып та тэр-тибец юк? Тэмам чыгырыцнан чыккансыц. Д. Аппакова; 3) нэреэнец дэ булса нормаль эшчэнлеге юкка чыгу, нэрсэ дэ булса нормаль эшлэми башлау; бозылу, жимерелу. Бу авыру вакытында-----узэк нерв
системасыныц эшчэнлеге чыгырыннан чыга. Анатомия. Тормыш дигэнец эллэ нишлэп узенец чыгырыннан чыгып киткэн иде. М. Галэу.
ЧЫГЫР II и. махе. Зур булмаган мэйданнарны сугарганда берэр сулыктан суны кутэру ечен чумыр-гычлар беркетелгэн кепчэктэн гыйбарэт бик гади жайланма. Суны басуларга кутэру---ечен элек чы-
гырлар гына кулланыла иде. СССР экон, геогр.
ЧЫГЫРЛЫ: чыгырлы кое — чыгыр II ярдэмендэ су алына торган кое.
ЧЫГЫР-ЧЫГЫР аваз ияр. к. шыгыр-шыгыр. Ок-ружнойныц бусагасы Чыгыр-чыгыр итэдер. Г. Тукай.
ЧЫГЫШ и. 1. Халык алдына чыгып нэрсэ дэ булса сейлэу. Бервакыт шундый хэсрэт тэнкыйтьчелэр-дэн берсенец сэгатькэ якын сузылган чыгышын тыц-лаганнан соц. мин, аныц янына барып, ирексез со-рарга мэм;бур булдым. А. Шамов. Берничэ ай эчендэ ук ул, еш кына чыгышлар ясау аркасында, купчелек-кэ карата шома гына иттереп сейлэргэ кунегеп китте. Ш. Камал. || Халык алдына чыгып сейлэгэн
чыг
455
чыд
яки сейли торган (сейлисе) хэбэр, речь, доклад h. б. ш. Чыгыш хэзерлэу. II Газета-журналдагы мэкалэ.
2.	Кемнен дэ булса халык алдында, мэсэлэн, сэх-нэдэ берэр нэрсэ башкаруы; халык алдында, сэхнэдэ башкарылган яки башкарыла торган жыр, бию h. б. ш. днэ ул сугышчыларга башын иде йэм, узеннэн алда чыгыш ясаган артистлар кебек ук, башта сугышчыларга, аннары ботакларын кар баскан агачларга карап алды. Г. Эпсэлэмов. Бигрэк тэ арада Мамай, Камалов, Халитов иптэшлэрнец талантлы чыгыш-ларын аеруча эйтеп утэргэ кирэк. М. Жэлил.
3.	Нинди дэ булса формада белдерелгэн кечле ри-засызлык, протест. Петроград эшчелэренец чыгыш-лары шундый киц колач ала башлагач,----ул узенец
барлык алыш-биреш эшлэренэ кул селтэде дэ тизрэк Казанга ашыкты. К. Нэжми. Шул вакыйгалардан соц Тэкъва Сэхэулэр, метэвэллилэр ягыннан безгэ карата андый ачык тестэ чыгыш ясаулар куренмэ-де. М. Эмир.
4.	Узенен тумышы, сыйнфый хэле белэн ниндн дэ булса катлауга, сыйныфка карау, караган булу. Кара-выл астында торган гаеплэнучелэрнец берэм-берэм исемнэрен. фамилиялэрен, аталарын, кэсеплэрен, иэну-тимагый чыгышларын, яшьлэрен, гаилэ якларын сорап чыкты. Г. ИбраЬимов. Сезнец чорда, шиксез, со-циаль чыгыш Зур бер нэрсэ итеп каралмас. h. Такташ.
5.	Берэр нэрсэнен алыиган урыны, чыганагы. Гри-горийга Лукьян естендэге искереп беткэн чикмэннец чыгышы кайдан икэнен ацлау йэм шул уцайдан бераз нэрсэлэр турында уйланыр ечен бу сузлэр эцитэ калды. Ш. Камал.
6.	Нинди дэ булса чималны эшкэрткэндэ алына яки килеп чыга торган продукт. Ул йэр кенне эшнец барышларын, Чуен чыгышларын тикшерэ. Ш. Маннур. II Иген сукканда мэйдан берэмлегенэ карата килеп чыккан ашлык микъдары. Бодайныц чыгышы Сэйфи эйткэннэн куптэн ук узып киткэн иде инде. Г. Бэширов. II Тотылган он белэн чагыштырганда пеш-кэи икмэкнен'микъдары.
7.	Горизонт естенэ кояш чыккан урын. Кай кен-нэрдэ тац алларында, кояш чыгышы ягы ачылып китеп, аязган да шикелле була. А. Шамов. днэ кояш узенец чыгышыннан хэбэр бирер ечен эувэлге нур тамчыларын эцибэрде. Ф. Эмирхан.
8.	диал. Расход, чыгым. [Сол тан:] Хатын-кызга якын бармаска дип нэзер эйтуем дэ шуныц ечен иде: болар белэн якынлашсац, ничек кенэ булса да, артык чыгыш ясыйсыц. Г. ИбраЬимов.
9.	Пешэ алу сыйфаты, сыгынты биру сэлэте (чэй турында). Хэзерге кендэ без уз илебездэ эцитсшкэн, хуш исле, чыгышы, тэме ягыннан [йинд] чэенэ бирсш-кесез „герэци" чэй эчэбез. И. Рэмиев.
10.	с. кит. Нэреэнец дэ булса башлангычы яки нигезе итеп алына торган яки алынган. Чыгыш нокта. □ Аннан соц без шул ук процесска икенче яктан куз салдык: чыгыш пункт итеп без игенчелекнец товар эцитештеруенэ эйлэнуе формасын алдык. В. И. Ленин.
Чыгыш килеше — эш яки хэлнен гадэттэ урын, вакыт ягыннан башлану ноктасыи белдерэ торган килеш (мэсэлэн: урманиан, иртэннэн). Яцгырау аваз-ларга беткэн исемнэргэ юнэлеш, чыгыш, урын-вакыт килешлэрендэ яцгырау аваз белэн башлана торган килеш кушымчалары ялгана. Грамматика.
ЧЫГЫШЛЫ с. сейл. Яхшы пешэ торган, сыгынты-сы яхшы чыга торган (чэй турында).— Хуш исле вэ чыгышлы йинди, кытай йэм сэйлун [чэйлэрен генэ] эчегез. И. Рэмиев.
ЧЫГЫШЛЫЙ рэв. сейл. Каян да булса чыкканда, чыгып барганда, чыгу унаенда. Вагон ишегеннэн чыгышлый Эминэ тирэ-якка куз йертеэ дэ, бэлэкэй генэ станциядэ яцгыр пэрдэсе аркылы чагылган тонык ут кузеннэн башка бернэрсэ дэ куренмэде. Г. Минский. [Зэлидэ] клубтан чыгышлый бер кутэ-релеп карады. Р. Техфэтуллин.
ЧЫГЫШСЫЗ I с. сейл. Начар пешэ торган, сы-гынтысы начар чыга торган (чэй турында). [Сэми-гулла абзый:] Чыгышсыз чэй белэн------нишлэмэкче
буласыц. Ф. Эмирхан.
ЧЫГЫШСЫЗ II с. 1. Авыр, начар; котылып бул-маслык. [Г. Камал пьесаларында] конфликт чишеле-ше кайарманнарныц йэлакэте, чыгышсыз хэлгэ те-шулэре белэн чиклэнэ. Г. Нигъмэти. Крестьянныц авыр тормышы, чыгышсыз язмышы — менэ шул укучы-ныц игътибарын узенэ тартучы реалистик картина. Г. Халит.
2. сейл. Тээсирсез, ятышсыз, начар. Мин дэ, моныц ямьсез, чыгышсыз сузлэрен тыцлыйсым килмичэ. алга таба атла[дым]. Шура. [Мэрфуга:] Фэкать чыгышсыз гына сузлэр белэн нэрсэдер ялгыз лыгымны сейлэдем. Ш. Камал.
ЧЫДАМ с. 1. сейл. к. чыдамлы. Чыдам кеше. □ [Кашшаф:] Аларныц батыр, чыдам булулары, уз еслэренэ алган эшлэрен намус белэн утэу ечен ку-рыкмыйча улемгэ барулары турында сейлэп куреэт-тем, Р. Ишморат. Ж,итэсе эцирлэр ерак, Очарга кирэк озак, Канатлар булсын чыдам. 3. Мансур.
2. Узеннэн алдагы суз белдергэн предмет тээсире-нэ бирешми торган, чыдый торгаи дигэн мэгънэне бирэ. Кислотага чыдам металлар. Утка чыдам кирпеч. □ Эручэн нигезлэр — эцылытуга чыдам булалар. Химия.
3. и. мэгъ. сейл. к. чыдамлылык. Буген [Сэлим] нидер гадэттэн тыш бер чыдам белэн бу мээцлестэ утырды. Г. ИбраЬимов. [Нургали:] Кабакны утыр-туын утыртырсыз, э карап устерергэ чыдамыгыз эцитэрме? Э. Еники.
О Чыдамнан чыгу — чыдамлылык, туземлелек бету, артык тузеп тора алмау. Шул арада фронттан кайтучыларныц бер теркеме чыдамнан чыгып, станция начальнигыннан поездны эцибэруен талэп ит-телэр. Ш. Камал.
ЧЫДАМЛЫ с. 1. Авырлыкларны, кунелсезлеклэрне Ь. б. ш. зарланмыйча Ьэм бернэреэгэ бирешмнчэ ки-черэ ала торган, кичерергэ сэлэтле, туземле. [Айсылу:] Кайда иц батыр, иц чыдамлы сугышчылар кирэк — гвардиннар шунда. Г. Бэширов. Ул таза, чыдамлы. уцган чын игенче иде. К. Тинчурин.
2. Яхшы эшлэнгэн, яхшы ясалган; иык (эшлэнмэ-лэр турында). [Хэсби:] Мица да шундый сатин кулмэк алсац. чыдамлы булыр иде. М. Гафури.
3. махе. Тышкы тээсирлэргэ артык бирешми торган. Коррозияне булдырмауныц теп еч ысулы билгеле: а) металлны яки эретмэне тышкы тээсирлэр-дэн чыдамлы капламалар ярдэмендэ аеру. Химия.
ЧЫДАМЛЫК и. к. чыдамлылык. Узенец тотнак-лыгы, чыдамлыгы нэтиэцэсендэ [Габбас] авырлыклар-дан чыга. Г. Нигъмэти. Баштарак сица [баланы] йэртерле тэртиплэргэ ейрэтергэ-----читен булыр.
Лэкин син чыдамлыгыцны югалтма. Г. Тукай.
ЧЫДАМЛЫЛЫК и. Авырлыкларны, кыенлыкларны, кунелсезлеклэрне Ь. б. ш. зарланмыйча Ьэм Ьичнэр-сэгэ бирешмичэ кичерэ алу сэлэте. [Карт:] Лэкин, дицгезнец чиге булган кебек, чыдамлылыкныц да чиге бар. А. Шамов. [Локман:] ул чагында ук яшь башыц белэн синец шул хэтле тырышлыгыца, синец чыдам-лылыгыца бетен отрядныц исе китэ иде. Ш. Камал.
чыд
456
чый
ЧЫДАМСЫЗ с. Чыдамлы булмаган; туземсез. [Га-зинур:] Нэй. з/данкисагем, чыдамсыз икэнсец. Г. Эпсэлэмов.
ЧЫД АМСЫЗЛЫК и Чыдамлылык булмау; чыдамлылык булмау хэле. Сэлимнец чыдамсызлыгы.
ЧЫДАТУ ф 1. Йекл. юн. к. чыдау [дткэй] мэцге сабан-сука кермэгэн бер эн;ир. каты чирэм сатып алган. Тимер сабанны чыдатырлык тугел. Г. ИбраЬимов.
2.	сейл. Житкеру (чамалап сарыф иту турында). [Самигуллин:] Икедэн урталай ез. /Окса, без селэу-чэнне купкэ чыдатмабыз. Ш. Камал.
ЧЫДАУ ф. 1. Авырлыкларны, кыенлыкларны, ку-нелсезлеклэрне Ь. б. ш. зарланмыйча Ьэм бернэрсэгэ бирешмичэ кичеру, баштан уткэру; тузу. Шулкадэр азапларга чыдап, ачы сынауларга тузеп, беек эмэл-лэр ечен керэшеп деньяда яшэунец дэ зур бер мэгънэ-се шунда тугелме соц? К. Нэжми. II Авыртуны ки-черэ алу, авыртуга тузу. [Егет], авыртуга чыдый алмыйча, каты ыцгырашып куя. А. Шамов. Сыер, угез — кортлар чаккач — чыдый алмый Чаптыралар, койрык чэнчеп, безлэп-безлэп/ Ш. Бабич.
2.	Туземле булу, туземлелеккэ, сабырлыкка ия булу. Узе мне мактауга чыдап та утырган булыр идем. Ф. Хесни. .Монда кайбер кешелэрнец нерелары чыдамады",— дип башлап китте Курманаев. Й. Гази. II Тыелу, тыелып тору, уз-узен тыеп тору. Эт куцеле йаман иткэ таба кучэ. Эт йерде бераз заман шулай чыдап. М. Гафури.
3.	Каршы тору, бирешмэу, тузу.— Дошман. безнец басымга чыдый алмыйча, техникасын. складларын, талап алган байлыкларын ташлап кача. Э. Айдар. — Егетлэр арасында сугыш-ни булса, минем белэк-лэргэ чыдаучылар сирэк чыга. Г. ИбраЬимов.
4.	Узенец бетенлеген, узлеклэрен саклый алу; туз-мау; жимерелмэу; таркалмау. Бер елга куян тиресе дэ чыдаган. Мэкаль. [Джим:] Шыцгырдаган усак та озакка чыдый дилэр бит. Р. Ишморат.-----Итек-
лэрем чыдарлык. калганы турында уйлап та бир-мим. Ф. Хесни
О Чыдап кына тор!—нинди дэ булса эш-хэлнен кечле чагылышын курсэту ечен кулланыла. [Йосыф:] Менэ бу кибэк.---Кара, нинди зур. дгэр болар терле як-
тан сарып имэ башлас лар, чыдап кына тор! Г. Колэхметов. Чыдар хэл калмау — бик авыр хэлне ан-лата. [Касыймхан:] Юк, минем чыдар хэлем калмады. Авылга каитам. Т. Гыйззэт. [дхмэт:] Хэзер барын да белербез. Инде абыецныц чыдар хэле калмады. Д. Аппакова. Чыдар хэл юк — тузеп торып булмый. Кулэгэ корган булсак та. аныц да рэте аз иде. Эссе хэлне бетерэ, сусауга чыдар хэл юк. Г. ИбраЬимов.
ЧЫДАША: чыдаша алмау — чыдый алмау; чыдамлылык бету. Кайберлэре. туцган эгъзаларыныц эр-нуенэ чыдаша алмыйча, сыкрап еларга керешэ. Т. Гыйззэт.
ЧЫЕЛДАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. чыелдау.
2. куч. сейл. кимс. Кыллы музыка коралында яки гармоньда уйнап маташу Скрипка чыелдату
ЧЫЕЛДАУ ф. Бик нечкэ яки нечкэ ачы тавыш белэн кычкыру Ояда элеге [чыпчыкныц] балалары. энилэрен°ц ашарга алып кайтканын кепгп. чыелда-ша иделэр. Г. Гобэй. И Нечкэ ачы тавыш чыгару. шундый авазлар барлыкка китеру (жансыз предметлар турыида). Борылышта колак яргыч итеп трамвай тэгэрмэчлэре чыелдый. И. Гази. Атлар тузанлы юл буйлап ашыкмый гына. экрен генэ атлыйлар. алгы кепчэкнец берсе слагая кебек нечкэ генэ, моц гына чыелдый- А. Шамов.
ЧЫЕЛДЫК с. Бик нечкэ Ьэм ачы (тавыш турында). Врангель диюгэ. кара тут тэнле, ач яцаклы, карчыгадай кэкре борынлы, чыелдык тавышлы берэу куз алдына килэ. Г. Бэширов. II сейл. Чыелдый торган, нечкэ ачы тавыш белэи кычкыра торган. Чыелдык малой. || и. мэгъ. Шундый тавышлы, чыелдый торган кеше яки берэр зат. Кайберэулэр аца Елак, Чыелдык дигэн исем дэ биреп караганнар иде, лэкин ул исемнэр шунда у к онытылды. А. Шамов.
ЧЫЖ аваз ияр. к. чыж-пыж. Чыж иту.
ЧЫЖЛАТУ ф. Чыжлаган авазлар, тавыш барлыкка китеру. Ул арада Сэхибжамал эби табада чыж-латып коймак пешерэ башлады. Ш. Еникеев. II Шуи-дый тавыш чыгарып сугу. Атныц сыртына чыжла-тып жибэрде йэм шуннан соц да бертуктаусыз аны куалый башлады. Ш. Камал.
ЧЫЖЛАУ ф. Сузып эйтелгэн „ш“ авазын хэтер-лэткэн сангырау авазлар якн шундый тавыш чыгару. Ул чыжлап торган табаны естэлгэ китереп куйды. А. Эхмэт. Аныц естендэ елан тесле бетере-леп камчы чыжлады. Г. Гобэй.
ЧЫЖТ-ЧЫЖТ аваз ияр. к. чыж-чыж. Ерак та тугел чыжт-чыжт ит п печэн чапкан тавышлар ишетелэ. Л. Ихсанова.
ЧЫЖ-ПЫЖ аваз ияр. Нинди дэ булса чыжлый яки чыжылдый торган тавышиы белдерэ. дни мич алдында чыж-пыж итеп нидер кыздыра калды. Г. ИбраЬимов. Колак тебендэ снаряд шартлаган. пулемет тырыл-даган, чыж-пыж пуля очкан. кемнэрнецдер .ура" кычкырган тавышлары ишетелэ башлады. М. Гали.
ЧЫЖ-ЧЫЖ аваз ияр. к. чыж-пыж. Сет чилэклэр-гэ чыж-чыж итеп агып кына тора. Н. Дэули. Буксиры керэн, тетене чыгып тора, тэгэрмэчлэре комбайн канаты кебек чыж-чыж. Г. Гобэй.
ЧЫЖЫЛДАТУ ф. 1. Чыжылдаган авазлар, тавыш барлыкка китеру. Фэриха суганлап. борычлап, кенбагыш мае белэн примуста чыжылдатып бэрэцге котлетлары куыра. Ш. Камал. [Шэкерт] кулындагы талчыбыгын малайларныц баш очларыннан чыжылдатып болгап алды. М. Гали.
2. куч. сейл. Берэр сыгылмалы нэреэ белэн сугу, кыйнау. Сырт буйлап чыжылдату.
ЧЫЖЫЛДАУ ф. к. чыжлау. Кояш астында Чыжылдый елан. Ф. Кэрим. Паровоз----чыжылдап—
узып китте. Ш. Усманов. Командующий, йэрбер сузнец яртысын йотып, бетен залны чыжылдаган тавыш белэн тутырды. К. Нэжми. Кетмэгэндэ аларныц сырт буенда Солтангэрэйнец очына кыл кушып иш-кэн озын чыбыркысы чыжылдап китте. Ш. Еникеев.
ЧЫЖЫМ: чыжым баганасы (маягы) сейл.—телефон чыбыклары сузылган багана. Ниндидер нечкэ, сэер тавыш белэн шаулап торган чыжым баганала-ры бер-бер артлы артта кала. Жину юлы. Олы юлда чыжым маяклары Дус булалар юлда .кайгыга’. Н. Баян.
О Чыжым баганасы кебек (хэтле)—бик озын, колгасар. Чыжым баганасы хэтле кеше, [бурене] кой-рыгыннан тотып алып, йавалардан уратып-уратып кутэреп бэргэн икэн — буре кая барып тешкэнен дэ белмэгэн. Н. Исэнбэт.
ЧЫЖЫМНАУ ф. диал. Узенэ бертерле тавыш белэн чынлап-чыжлап тору (мэсэлэн, телефон чыбыклары). Чыжымнаган телеграмм баганасы буйла-рыннан кайтканда уземнец колагымны тарткан идем. Г. Толымбай.
ЧЫИКЫЛДАУ ф. Металл металлга бэрелгэндэ Ь. б. ш. очракларда узенэ бертерле махсус тавыш чыгу, барлыкка килу. Ул арада наганнар кукелдэшкэне, бер-берсенэ бэрелеп штыклар чыйкылдаганы иш етелэ башлады. Г. Бэширов.
чый
457
чыл
ЧЫЙРАТУ ф. сейл. к. чирату I, II.
чый-чый аваз ияр. к. чи-чи. Тычканнар чый-чый килэлэр.
ЧЫК и. Елныц жылы айларында кичен, тенлэ яки иртэн дымлы Ьава салкынаюдан усемлеклэр, туфрак Ьэм терле предметлар естендэ барлыкка килгэн су тамчылары. Зэцгэр томан белэн урманга, Яфрак-ларга салкын чык беркеп. Ьэм тауларга алсу нур сирпеп, Экрен генэ кезге тац ата. Ш. Маниур. Сем-беллэрнец кыягында Тац чыклары мелдери. Э. Ерикэй. II Тэулекнен шундый су тамчылары тешкэн вакы-ты. Буген яктыра башлау белэн Иван Никитич йокысыннан торып. Иделгэ балык аулары карарга тешеп китте, мин иртэнге чык белэн бакчага чыгып. шпанка э^ыеп кердем. М. Гали.
О Чык яру — чык тешкэн чирэм буйлап бару. — Чык ярып. кул буена барып эн;иттем. М. Гафури.
ЧЫКЛЫ с. Чыгы булган, чык тешкэн. Чыклы ир-тэ. □ Хэйдэр, чыклы улэннэр естендэ куе яшел сукмак калдырып. урман буеннан ургэ таба менеп китте. Г. Бэширов.
Чыклы улэн бот.— сазда усэ Ьэм бежэк белэи туклана торган купьеллык улэн усемлек; русчасы: росянка. Чыклы улэн яфракларыныц бизлэре булеп чыгарган сыекча органик матдэлэрне эретэ. Робинзон эзл.
ЧЫК, ЧЫК-ЧЫК аваз ияр. Гадэттэ металлны металлга, ташка яки башка бер каты нэрсэгэ бэргэндэ барлыкка килгэн езек-езек авазларны белдерэ. Карт — кэйлэсен уцайлап тотты да----вак ташлар бе-
лэн бергэ укмашып каткан балчыкларга чык-чык бэреп тешерэ башлады. М. Гафури. [Хэлим] чык-чык итеп нарат тебен чабуын дэвам итте. Г. Гобэй.
ЧЫКЫЙКЛАУ ф. диал. Очкылык тоту.
ЧЫКЫЙЛЫК I и. диал. Чэнчэ бармак.
ЧЫКЫЙЛЫК II: чыкыйлык улэне диал. — шеш улэне, урдэк улэне (явымлы елларда уйсурак жирлэр-не каплап ала торган, ачык яшел тестэге, вак яфрак-лы чуп улэн).
ЧЫКЫЛДАУ ф. 1. Чык-чык иту, шундый езек-езек тавышлар барлыкка китеру (мэсэлэн, металлны металлга, ташка h. б. ш. предметларга бэргэндэ). Чыкылдап ташка бэрелгэн дага тавышлары. Г~1 Эре-эре авыр башакларныц барабан алдындагы естэлгэ бакыр сыман чыкылдап бэрелулэрен ишетеп. ул тагын эщанланып китэ. Г. Бэширов.
2. с. мэгъ. сейл. чыкылдаган, чыкылдап торган. Нэкъ, узе, нэкъ узе, чын; чеп-чи. [Хэлим:] Синец болай кун кепкалар киеп. .пролетарка' булып кы-ланып йерулэрец чыкылдап торган мещанлык тугел дип уйлысыцмыни? И. Гази.
ЧЫКЫРДАУ ф. 1. Каты нэрсэлэр бер-берсеиэ ти-гэндэ, бэрелгэндэ Ь. б. ш. очракларда узенэ бертерле махсус тавыш барлыкка килу. Аларныц куллары--
чыкырдап тора торган таш катнаш балчыкларны тимер илэкнец бер ягыннан икенче ягына йегертеп. ейрэнмэгэн тешлэрне чагылдыралар. М. Гафури.
2. Узенэ бертерле тавыш чыгару, узенэ бертерле тавыш белэн кычкыру (кубрэк саесканнар турында). I Саесканнар чыкырдашу. □ [Хэйретдин:] Бакчада сандугачлар. чыпчыклар чыкырдашыр. Ф. Бурнаш.
3. с. мэгъ. сейл. чыкырдаган, чыкырдап торган. Чыкылдаган (к. чыкылдау 2). — [Фэйзи] чыкырдаган менъшевиклар казанында кайный. Ш. Камал.
ЧЫЛАНДЫРУ ф. сейл. к. чылату. [Ул] Карый бик еш .Кубань казакларын' [фильмны], Чыландырып яшькэ керфеген. Ш. Маннур.
ЧЫЛАНУ ф. Дым, су тээсирендэ юешлэну. Суга кергэн чыланмый калмас. Мэкаль. Мелаем йезле бер
карчык. кулына яцгырдан шактый чыланган шэлен тотып. булмэгэ килеп керде. А. Шамов. Бер-кэуле ындыр эченэ ташып елгермэсэц, тышка ейгэн ашлыкныц яцгырда чыланып. сыйфаты бозылуы мемкин. Г. Бэширов. II Каплап алыну, юешлэну (куз яшьлэре белэн). Аныц эссе куз яше белэн чыланган яцаклары минем йеземэ тиеп торганын сизгэнем хэлдэ, бик ягымлы, лэкин эчке кайгылы тавыш белэн дэвам иткэн сузен тыцлый идем. Г. ИбраЬимов.
ЧЫЛАТУ ф. 1. Юешлэу; су тидеру, су сендеру. Сыер савучыларныц кайберлэре араннарын чистар-тып бетергэннэр, сыерларына эн;ылы су белэн чыла-тылган салам елэшеп йерилэр. 9. Еники. Дулкын-нарга канатын тидермичэ генэ борынын чылатып. акчарлаклар очалар. К. Нэжми. Менэ эре яцгыр тамчылары эцирне чылата башладылар. Г. Гобэй. II Каплау, юешлэу (куз яшьлэре). Эле генэ акырып елашып, куз яшьлэре белэн битлэрен чылаткан ба-лалар келешэ-келешэ трактор тирэсендэ уралалар. М. Эмир.
2.	Тиешле узлеклэр, сыйфатлар биру ечен суга батырып тоту, дым секдеру.— Жэйгэ чыксац, баса эцебетергэ, элитен чылатырга тилмереп торасыц: су табып булмый. И. Гази.
ЧЫЛАШТЫРУ ф. лингв. Суздэ „с* урынына „ч* авазыи эйту, „с* авазы урынына ,ч* белэн сейлэу.
ЧЫЛБЫР и. 1. Озынча, тугэрэк якн башка терле металл божраларны бер-берсенэ кидереп ясалган бау. Сэгать чылбыры. □ Аларныц келэт янында чыл-бырга таккан зур кара этлэре бар. Ш. Камал. Де-баркадерны тарттырып куйган юан чылбырларга сертенэ-сертенэ яр кырыеннан барганда. аца кемдер исеме белэн дэшкэн кебек булды. Г. Бэширов. II с. мэгъ. Шундый баудан ясалгаи; чылбырдаи ясалган. Абзарда, тимер чылбыр тезгенен чыцлата-чыцлата, колхозный нэселле айгыры .Батыр' сабырсызланып кешни. Г. Эпсэлэмов. Кулындагы чылбыр белэзекнец бриллиант кашлы теймэлэре белэн уйнарга тотынды [ул]. Ф. Эмирхан. II сейл. Богау. Каретадан чы-гарылучыларныц аяк-кулларындагы тимер чылбыр-лары — богаулары шалтырап кит[те]. Бу э^ырлар моцында----каторжан тавышы, чылбырлар чыцла-
вы, качкыннар эцырлавы. Ш. Маннур. II куч. сейл. Ирекне, азатлыкны буып торган нэрсэ; зынжыр. вз. шагыйрь. син шул халыкныц бауларын. чылбырларын. Н. Исэнбэт.
2.	Нэрсэнен дэ булса эзлекле рэвештэ рэт-рэт булып тезелеп, сузылып киткэн теркеме. Таулар чылбыры.
3.	куч. Бер-бер артлы тезелеп баргаи уй-фикер-лэр, вакыйгалар. Вакыйгалар чылбыры. Хыял чыл-бырлары.
4.	махе. Тоташ бер линия, юл тэшкил итеп, берничэ элементтан ялгап ясалгаи жайланма; шундый жайланманын планы, схемасы. Электр чылбыры. О Шул у к елны Куйбышев—Мэскэу электр тапшыру линиясенец беренче чылбыры эшли башлады. СССР тарихы.
Чылбыр вакланма мат. иск.—к. езлексез вакланма. [Югарыда китерелгэн рэвештэгё] вакланма езлексез яки чылбыр вакланма дип атала. Алгебра. Чылбыр реакция физ., хим.—берэр атомнын яки тешнен реак-циясе эзлекле рэвештэ бик куп сандагы атомнарнын, молекулалар.чын яки тешлэрнен реакциясен китереп чыгара торган реакция. Чылбыр реакциядэ атом теш-лэренец буленуе искиткеч тиз, практик яктан Караганда, моменталь булганлыктан, гаять куп энергия чыгу кайбер шартларда бик каты шартлау тудыра. Физика.
чыл
458
чын
О Чылбырдан ычкыну — к. бэйдэн ычкыну. Ьэрия:] Фарит! Ичмаса син куркытыр идец шуны. Тэмам чылбырдан ычкынды бит. Ш. Хесэенов. 
ЧЫЛБЫРЛАУ ф. Чылбыр белэн бэйлэу. Аргамак-ларыны калын бер каен агачына чылбырлап, узлэре, ачыккан карыннарыны туйдырмак ечен, хурэ^индагы юл азыкларын алып, су буенда яшел чирэмгэ утырып тэгамлэнэ башладылар. Ш. Мехэммэдев. II куч. Ирекле рэвештэ эш иту мемкинлеген бетеру. Ул Ьаман мондый тигезсезлекне .тэкъдир'гэ сылтый, аца каршы килу .генаЬ булыр" дигэн ныклы [ышану] аныц башын, аягын чылбырлаган. Г. Нигъмэти.
ЧЫЛБЫРЛЫ с. Чылбыр ярдэмендэ эшли торган. Чылбырлы кучергеч. Чылбырлы конвейер.
Чылбырлы вакланма мат. иск.—к. езлексез вакланма.
Чылбырлы кучергеч физ.—тешле тэгэрмэчлэргэ чылбыр ярдэмендэ эйлэну хэрэкэте бирэ торган жан-ланма. Чылбырлы реакция физ., хим.—к. чылбыр реакция. Чылбырлы рефлекс физ.— алдагысы узеннэн сонгысын китереп чыгара торган, эзлекле барган рефлектор хэрэкэтлэр.
ЧЫЛГЫЙ и. 1. диал. Кошларныц тиресе естендэ барлыкка килгэн, кырыйларына тыгыз нон ускэн эче куыш узэктэн гыйбарэт мегез усенте; к. каурый. Кошлар кереп, тэрэзэ теплэренэ узлэренец йонна-рын, чылгыйларын коеп калдырганнар. Кызыл Тат. Канатларын эк;илпеп-эн;илпеп карый, Сирэгэйгэн чылгыйларын саный. Каз. утл.
2.	Мыекнын бетереп куйган эчы. Каоп Васильевич аныц эшен мыск чылгыен бетерэ-бетсрэ кузэ-теп торды. Г. Эпсэлэмов. Шэмсстдин, мыск чылгыйларын тэпи бастырып, кызлар тирэссндэ бер эйлэн-де дэ уз урынына китте. Г. Бэширов.
ЧЫЛДЫР(Д)АУ ф. сейл. к. чылтырау 2. Чылдыр-чылдыр чылдырыйдыр ат башында э/диз йегэн. Г. Тукай.
ЧЫЛДЫРТ аваз ияр. к. чылтырт. Аннан бервакыт кемешлэргэ чират эк;итэ. Нэгыйм [капчыкка] салып тора. Бер тэлинкэдэн сала — чылдырт! Ш. Камал.
ЧЫЛДЫР-ЧЫЛДЫР аваз ияр. Металл металлга бэрелгэндэ барлыкка килгэн узенэ бертерле тавышны белдерэ. Чылдыр-чылдыр Ул бит богау тавышы. Аяк адымнарын санап эцырлый — Сыйрак канын юллар эчкэндэ. М. Жэлил. Декабристлар аягында чылдыр-чылдыр Богау чыцлап торганда да аккош килгэн, Сандугачлар шулай кылдан оя ургэн. 3. Мансур.
ЧЫЛТ аваз ияр. Тел шартлату, суга балык чуму тавышын h. б. ш. авазларны белдерэ. Халикъ. эшнец рэтсез икэнен ацлата торган рэвештэ, тел очын чылт иттереп куйды. Ш. Камал.
ЧЫЛТЫР аваз ияр. Металл, фарфор, пыяла h. б. ш. эйберлэр бер-беренэ бэрелгэндэ барлыкка килгэн нечкэ тавышны белдерэ. дни шул теймэне бармагы белэн басарга тотынды. Бер мэртэбэ басты, эчтэ .чылтыр" итте. А. Алиш. [Малайлар:] Чылтыр... итте тэцкэсе. Н. Исэнбэт.
ЧЫЛТЫРАВЫК с. Чылтырап ага торган. Чылты-равык чишмэ.
ЧЫЛТЫРАТУ ф. Металл, пыяла h. б. ш. нэрсэлэрне берсен икенчесенэ бэреп яки бэрелдереп чыл-тыраган (2 мэгъ.) тавыш, авазлар барлыкка китеру. Аныц аты башын чайкый, иегэн балдакларын чыл-тырата иде. Г. Бэширов. Бибигайшэ э^ицги---чэч
толымнарына ургэн тэцкэлэрен чылтырата-чылты-рата табын хэзерлэргэ кереште. Г. Эпсэлэмов.
ЧЫЛТЫРАУ ф. 1. Чылтыр-чылтыр (1 мэгъ.) иту, шундый тавышлар чыгару (инешлэр, елгалар, герлэ-
веклэр'турында). Сай елга чылтырап ага. Мэкаль. Торам чишмэ янында, Чылтырап, шэплэп ага саф су. М. Гафури. Казан урамнарында м;епшек кар, урыны-урыны белэн чылтырап су ага иде. 3. Бэшири.
2. Металл, пыяла h. б. ш. эйберлэр бэрелеп узенэ бертерле яцгыравыклы нечкэ тавыш, авазлар барлыкка китеру. [Эсхэпщамал:] Безнец заманда, чулпы чылтыравы — мэхэббэт тавышы, ди торганнар иде. М. Фэйзи. Тышкы якта чынаяклар чылтыраган тавышлар ишетелэ иде. Ш. Камал.
ЧЫЛТЫРАУЛЫ с. Чылтырый торган. Стенага эленгэн, инде шактый искергэн, каралып, тапланып беткэн зур сэгать чылтыраулы тавыш белэн з/Qude тапкыр сукты. Г. Иделле.
ЧЫЛТЫРДАУ ф. к. чылтырау 2. Шыгырдап капка ачылды да, чылтырдашып колоколлы атлар капка-дан килеп тэ керделэр. М. Гали. Сэгать чылтырдап сукты: .Чац, чац, чац". Г. Газиз.
ЧЫЛТЫР-КЕЛТЕР аваз ияр. к. чылтыр-чылтыр 2. Чылтыр-келтер йереп торган трамвайлар Ьэм анда-санда куренгэлэгэн автомобильлэргэ карый-карый йереп, бер кавымга безнец Сэмигулла бар деньясын онытты. С. Рафиков.
ЧЫЛТЫРТ аваз ияр. к. чылтыр. Чылтырт иту.
ЧЫЛТЫР-ЧЫЛТЫР аваз ияр. 1. Чишмэ, кечкенэ елга ташларга бэрелеп акканда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Тау астында салкын чишмэ чылтыр-чылтыр агадыр. Жыр. Боз юрганын ябынган елга — чылтыр-чылтыр ага бирэ иде. А. Алиш.
2. Каты нэрсэлэр, мэсэлэн, металлар бер-берсенэ бэрелгэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Бибкэй матур суга бара. Чылтыр-чылтыр чилэге. Жыр. — Чылтыр-чылтыр... звонок. Хэзер пэрдэ ачыла. М. Жэлил.
ЧЫМ-КАРА с. Арт. дэр. сейл. к. кара, Остенэ ер-яца соры костюм кигэн, елкылдап торган чым-кара чэчле, яхшылык ацкытып торган зур тугэрэк /сузле егет тэ кыздан ким тугел. А. Шамов.
ЧЫМЫР: чымыр булу диал.— исеру, лаякыл исе-ру.— Кайтып ял итегез, чымыр булгансыз. Соц. Тат.
ЧЫМЫРДАТУ ф. Тэндэ жицелчэ генэ чэнчешу, калтырау тойгысы барлыкка китеру. Тен ягыннан искэн эцил--тэннэрне чымырдата башлады. М. Га-
фури.
ЧЫМЫРДАУ I ф. 1. Сузып эйтелгаи „ш“ авазын хэтерлэтэ торган тавыш барлыкка китеру (камыр, кайбер шэраблэр h. б. ш. турында). Камыр чымырдау. □ [Хэмидэ:] Озак торгач. бал да чымырдап эчи. Г. Камал.
2. Тэндэ жицелчэ генэ чэнчешу, калтырау тою. — Менэ хэзер дошман тау башыннан пулемет белэн , сиптерэ башлар дигэн уйдан аркам чымырдап китэ. И. Гази. Бу вакытта кызныц йерэге егетнец кукрэ-генэ ук леп-лсп бэреп, бетен тэнне кайнар, рэхэт чымырдау чолгап ала. Р. Техфэтуллин.
ЧЫМЫРДАУ II ф. диал. Исеру, исерек хэлгэ килу.
ЧЫМЫРТКЫ и. диал. Берэр нэреэнец (мэсэлэн, катыкныц) эчуеи китереп чыгара торган матдэ; оеткы. Бэрнэрсэнец уз чымырткысы. Эйтем.
ЧЫМЫР-ЧЫМЫР аваз ияр. Кайбер нэрсэлэрнен | эчу-эчешу процессында барлыкка килэ торган тавышны белдерэ. Камыр чымыр-чымыр килэ.
ЧЫМЫТКЫ и. диал. 1. к. чымырткы.
2.	Квас. Кояш кызуы сусатканга, сатучылар те-земеннэн аерылып, кубрэк кеше чымыткы сатучылар теземе янында буладыр. Шура.
ЧЫН с. 1. Чынбарлыктагыча булган, чынбарлыкка туры килгэн, реаль. Куп вакыт ул [сузлэрнец] кайсы чын, кайсы солдат хыялы икэнен аеруы кыен була.
чын
459
чын
И. Гази. Чын татар тормышыннан алынып язылган бу эсэре дэ дикъкать белэн укып. чыгарлыктыр. Ф. Эмирхан. Татар купецлары. татар мещаннары, байбэтчэлэр, байбикэлэр беренче буларак Г. Камал эсэрлэре аша эдэбиятта Ьэм сэхнэдэ узлэренец чын йезлэрен курделэр. М. Гали. II и. мэгъ. сейл. Чынбарлык. Бер Караганда, Мехэммэтшаны миллэтче-лектэ гаеплэмэкче булалар кебек, чынында исэ Ме-хэммэтшада андый настроениенец беркайчан да булганы юк. М. Жэлил. Гел тугел ул — чэчэк ат-маса, Телэк тугел — чынга ашмаса! Ш. Маннур.
2.	сейл. Дерес, хакыйкатькэ туры килгэн, хак. Чебен эцанымны чын юлда бирэм мец кэррэ, кызган-мыйм. Г. Тукай. II и. мэгъ. сейл. Хакыйкать, дереслек. Бу оешмаларда аца, куп сейлэмичэ, угетлэмичэ, чы-нын эйтеп бирделэр. Г. Эпсэлэмов.
3.	Ясалма булмаган, табигый. Чын чэчэк. □ Ике тэрэзэ арасында кызыл материя естенэ чын урак белэн чын чукеч беркетелеп, чын ашлык башаклары белэн бизэклэп куелган. М. Фэйзи.
4.	Нэкъ узе булган; тиешле талэплэргэ жавап бирэ торган. Чын сэнгать эсэре. I I Чын халык телен, чын халык рухын безгэ тик халык эцыруларыннан гына табып була. Г. Тукай. [Батырэ^ан:] Ьэрхэлдэ, син курыкма, син — беренче чиратта пионер, Ьэм син бу эшец белэн чын пионерлыгыцны курсэттец. Г. Гобэй. II Иц яхшы урнэк, идеал булып торган. Деньяда бик аз булыр чын шагыйрь Габдулладай: Ул — карацгы тендэ яктырткан матур, ак, тулган ай. Ш. Бабич.
О Чын ихластан (чын ихлас белэн) кит.— к. чын кунелдэн. [Нэгыйм:] Чын ихластан партиягэ керергэ телэгем бар иде. Ш. Камал. Чын кунелдэн (йерэктэн), чын кунел белэн — бернинди икейезлэ-нусез; яхшы телэктэн чыгып; эчкерсез рэвештэ. Килене дэ, балалары да, Камали узе дэ — Ьэммэсе Зифа эбине чын куцелдэн кызгандылар. Г. Ибрайимов. Котлыйм мин чын йерэктэн Пионер булып узем. Г. Хужиев. Разиянец бер дэ яшеренмичэ, чын куцел белэн сейлэш[уе], ара-тирэ йомшак кына яцгырашлы шат Ьэм самими тавыш белэн келеп эк;ибэруе-------
безнец утырышыбызга эллэ нинди яшерен мэгънэ, матурлык бирэлэр иде. Ф. Эмирхан. Чыи мэгънэ-сендэ, чын мэгънэсе белэн — чыннан да. чынлап та. Глущенко, чал чэчле, карчыга борынлы, бетен хэ-рэкэтеннэн энергия ташып тора торган чын мэгънэ-сендэ хэрби кеше, Селэймановны естэл янына чакырды. И. Гази. Урал мэгъдэн заводларындагы тенге куре-нешне кургэн, куреп тэ аннан чын мэгънэсе белэн уз итеп лэззэтлэнмэгэн кешелэр аздыр. Г. Нигъмэти. Чын ясау (итеп) киендеру — бик матур итеп киендеру, купшы итеп киендеру. Чын ясау (булып) киену— бик матур итеп, пехтэ киену, купшы киену. Тикшерергэ килучелэр чын ясау булып киенгэннэр: еслэрендэ яхшы тун, аякта Ьэйбэткун итек, бил-лэрендэ билбау. Г. Бэширов. Чынга алу — берэр ял-ганны. дерес булмаган сузне яки хэбэрне чын итеп кабул иту. Энисенец бу ялганны чынга алуы аны бер минутка ниндидер Ьэлакэттэн коткарган кебек булды. Э. Еники. Чынга бору — нинди дэ булса уйнап башланган эшне яки мэзэк сузне житдигэ эйлэндеру. чын итеп кабул иту. Чынга эйлэну (эверелу)—нэрсэ дэ булса дерескэ чыгу, житдигэ эйлэну; раслану. Патша тешу хэбэре чынга эйлэну белэн юкка чыккан бутышник Гыйльметдинне, халык ученнэн саклап калу ечен, Камали узе дэ бик тырышып эзлэгэн иде. К. Нэжми. Беркенне кич менэ шул экият кинэт чынга эверелде. А. Шамов.
ЧЫНАГАЧ и. врэцге.— Мин, ни, [ишекне] чынагач сабагы кыстырып кына япкан булган идем дэ, энэ бит нишлэтэ. М. Эмир.
ЧЫНАЯК и. 1. Чэй йэм кайбер башка эчемлеклэр эчу ечен фарфордан, фаянстан h. б. ш. ясалган, зур булмаган тэлинкэ йэм тоткалы тирэн тугэрэк са-выттан гыйбарэт эсбап. Эссе чэйле ике чынаяк китерде дэ узе теге якка, балалар янына чыгып югалды. Г. Ибрайимов.
2.	Шундый эсбапныц тоткалы тирэн тугэрэк савыты. Эстэлдэ ярты савыт аракы, бер чэй чынаягы утыра иде. Ш. Камал.
3.	с. мэгъ. Узенэ бертерле махсус керамикадан ясалган, шундый керамикадан гыйбарэт. Бай татар йортларыныц стеналары бизэк тешерелгэн ялты-равыклы чынаяк плиталар белэн тышланган булган. СССР тарихы. Барган ечен чынаяк уенчыкларымны бирергэ вэгъдэ иттем. И. Гази.
Чынаяк чокыры — к. чынаяк 2. Татар гадэтенчэ, чынаяк чокырын тэлинкэсенэ каплап, естенэ калган шикэрен куйды. М. Гали. Ике чынаяк чокыры китер-телеп куелды. А. Шамов. Чынаяк кирпеч — стеналар-ныц, мичлэрнец еслеген каплау ечен ялтыравык керамик плитка. Ростовщикларныц йортлары кояшта ялтырап торган зэцгэр, сары тестэге чынаяк кирпеч-лэр белэн тышланган булган. Бор. зам. тарихы.
ЧЫНАЯКЛЫ: чынаяклы барометр физ.—тереке-меш салынган чынаяк кебек савыттан йэм озынча пыяла кепшэдэн гыйбарэт барометр.
ЧЫНБАР с. неол. Чынбарлыкта (1 мэгъ.) булган, реаль. Материалистлар чынбар деньяны, без тоя торган материяне объектив реальлек дип танула-ры белэн----нэтимдэ чыгарырга хаклы булалар.
В. И. Ленин.
ЧЫНБАРЛЫК и. 1. Берэр нэрсэнен реаль яшэве, булуы; реаль, чын булган нэрсэ. Энгельс вакытныц чынбарлыгы, ягъни объектив реальлеге турындагы бетен кеше тарафыннан танылган Ьэм Ьэрбер материалист ечен узеннэн-узе ацлашыла торган по-ложениене Дюрингка каршы куя. В. И. Ленин.
2.	Кешелэрнен объектив яшэу шартлары. кеше-лэрне чолгап алган шартлар. Моныц нэтим;эсендэ матур, тэмле хыял Ьэм еметлэр Ьэрвакыт м;име-релеп, алар урынын эчпошыргыч, куцелне сыкраткыч, о тылышларны буучан чынбарлык ала. Г. Нигъмэти.
ЧЫНБАРЛЫКТА рэв. Чынлыкта, асылда. Чынбарлыкта зш шулай.
ЧЫНЛАП рэв. сейл. 1. к. чыннан. Абзыйныц соцгы соравы аны чынлап ук ачуландырды. М. Эмир. Хэзер инде Зэйтунэ узендэ чынлап та искиткеч узгэреш барлыгына ышана. К. Нэжми.
2.	Шаярмыйча, житди рэвештэ. Чынлап сейлэу. □ Беравык Иургалигэ чынлап эйтэме бу дигэн тесле сынап карап торды да кыюсыз гына copay бирде. 9. Еники.
Чынлап та кер. суз.— эйтелэ торган фикернен дереслегенэ басым ясау ечен кулланыла. Чынлап та, ботакларны сарып алган кып-кызыл алма арасыннан яфрак та куренми. И. Гази.
О Чынлап торып — к. чыннан (да). Кыз чынлап торып ямау эшенэ, теймэлэр тагу эшенэ бирелеп китте. А. Шамов. Инде чынлап торып борчыла баш-лаганда тагын бер хатын килде. Г. Бэширов.
ЧЫНЛАУ ф. сейл. Чынлап берэр эш башкару, эш утэу. Ир чынласа, буре кан сия. Мэкаль. Эчкече уйнар, аракы чынлар. Мэкаль. II Житдилэну. [Хэниф Эминэгэ:] Ике-еч кенэ еллар эле, син — уенчан, куцелчэк бер кыз идец. Хэзер бетенлэй башкаланып,
чын
460
чып
бетенлэй алмашынып киттец. Салмакландыц. чын-лаштыц. М. Фэйзи.
ЧЫНЛЫК и. 1. Чынбарлыкка туры килу. Шулай ук эсэрдэ бирелгэн сюжет йэм материаллар Пугачев хэрэкэте кебек катлаулы, зур вакыйганы бетен тарихи чынлыгы белэн куз алдына бастыру ечен бик кечкенэлэр йэм сайлар. М. Жэлил. II Дереслек, дерес булу. [Зифа:] Буген кургэн тешем дэ юлымныц чынлыгына куцелемне ныгытты. М. Фэйзи.
2. сейл. к. чынбарлык (1 мэгъ.). Улем белэн тормыш йэм экият белэн чынлык арасында шулай озак ятылгандырмы, Ж,эудэт анысын ачык хэтерлэп кала алмады. Г. Бэширов. Куп буыннар хыялланып килгэн эшлэр хэзер аша чынлыкка. Э. Исхак.
3. Табигыйлек, ясалма булмау. Кыз балаларча чынлык белэн, бетен вакыйганы яцадан, каушап, кызуланып сейлэп бирде. Г. ИбраЬимов.
ЧЫНЛЫКЛЫ с. кит. Ясалма булмаган, табигый. Госман Шакирныц бу карашында бер нэреэ сизде булырга кирэк, йезендэге ясалма елмаешын бетереп, чынлыклы бер тес белэн: .дема туташ, безгэ чыгарга да вакыт бугай“,— диде. Ф. Эмирхан.
ЧЫНЛЫКТА рэв. к. чынбарлыкта.
ЧЫННАН рэв. Дерестэн дэ, асылда (эйтелгэн суз-хэбэрнец дереслегенэ басым ясау ечен кулланыла). Чыннан ышану. □ Фэтхи чыннан да башта Мэдинэ-нец сузе кайларга тар тканы н сизми дэ калды. Ш. Камал.
Н Чыинан да кер. суз. функ.— Эйтелгэн сузнен дереслеген, хакыйкатькэ туры килуен раслау ечен кулланыла. Чыннан да, энисенэ дересен сейлэп биргэн-рэн соц, фэридэнец куцеле мдицелэеп, тынычланып, енхэтлэнеп китте. А. Шамов. Чыннан да. безне ялгыз очрату кыен булгандыр. М. Эмир.
ЧЫН-ЧЫНЛАП рэв. Бик яхшылап, бик яхшы итеп. Зур тормышны чын-чынлап белу йэм шуны белгэн-нэн соц киц сулыш алып эшлэу шатлыгын, яшисе килу матурлыгын ацлату кыен. Г. Камал. Кыскасы, аларга барсам, физик яктан да, мораль яктан да чын-чынлап ял итеп кайтам. М. Жэлил. II Чын мэгънэсендэ, бетенлэе белэн, тулысынча. Хэлим, шул сэ-гатьтэн башлап, Зариф абзыйны чын-чынлап дошман куреп йерде. Г. Гобэй. Шулкадэр дэртлэнеп, шулкадэр бирелеп ядырлый иде Артыкбикэ, эйтерсец лэ ул чын-чынлап Галиябану кичергэннэрне уз йерэгендэ кичерэ. М. Эмир.
ЧЫН-ЧЫННАН рэв. Бик нык, бик кечле рэвештэ. Шэмси шушы барлы-юклы ике атна эчендэ дэ ип-тэшлэрен чын-чыннан сагынуын хэзер бигрэк тэ ачык сизде. Г. Бэширов. Шулай итеп, Зелэйха апа ечен дэ чын-чыннан куркып борчылмаслык еэбэп ке-чэйгэннэн-кечэя. Г. Минский. II Дерестэн, чын мэгънэсендэ. [Сирамдетдин:] дгэр доктор чын-чыннан да юлэр дип шайитлык биреэ, эшне озакка сузмаслар, тиз килешерлэр. Г. Камал. Изелгэн миллэт халкын чын-чыннан азат иту, милли кысынкылык йэм хо-куксызлыкларны бетеру бары самодержавиегэ йэм экс-плуататорларга каршы кутэрелгэн эшче-крестьян ре-волюцион хэрэкэтенец м;ицуе белэн генэ мемкин иде. М. Жэлил.
ЧЫНЫГУ ф. 1. Бик югары температурада кыздыр-ганнан сон, суынып, тагын ла катырак, сыгылмалырак йэм ныгракка эйлэну (кайбер металлар Ьэм металл эйберлэр турында). Чыныккан якты корычтай, зур усэбез Ныгып шулай, усэбез. усэбез, усэбез. К. Тинчурин.
2. куч. Авыр, кыен шартларны кичерэ ала торган, чыдамлы кешегэ эйлэну. Гриша-----сугыш эшендэ чы-
ныккан яшь кавалерист иде. Ш. Усманов. Чыныктык мдил-давылларда, Ныгыдык без керэштэ. Э. Ерикэй. II Уз-узен дерес физик тэрбия иту юлы белэи фи-
зик нык, авыруларга бирешмэучэн кешегэ эйлэну. [Айдар карт:] Отличниклар, сэяхэткэ-----барыгыз,
барыгыз. Юлыгызга ак щэймэ. Тазарып, чыныгып кайтыгыз. Д. Аппакова. II Чыдамлыга, туземлегэ эйлэну (кул h. б. ш. турында). Йезе мдил. яцгыр белэн, кояш белэн бик нык чыныгып, куырылып беткэн. Г. Ибрайимов. Хэкиммдан Сэлимэ апасыныц мактау сузлэренэ, аныц кояшта янган, эштэ чыныккан кечле куллары белэн йол шак кына итеп аркасыннан сыйпавына, матур итеп туп-туры кузлэренэ кара-вына эреп китте булса кирэк. А. Эхмэт.
ЧЫНЫКТЫРУ ф. 1. Бик югары температурада кыздырганнан сон, суытып, тагын да катырак. сыгылмалырак йэм ныгракка эйлэндеру (кайбер металл йэм металл эйберлэр турында). Иске чалгы бизен бегеп, сугарып, чыныктырып биргэн корыч кисэген югалту — бу бетен юл буена утсыз-учаксыз калу дигэн суз. А. Гыйлэжев.
2. Кемне дэ булса авырлыкларны, кыен шартларны жицеп чыга торган, чыдамлы кешегэ эйлэндеру. дле хэзергэ фронт тирэсенец авыр шартларында яшэ-гэндэ мин уземне алдагы сугышлар ечен чыныкты-рам. М. Жэлил. II Кемне дэ булса дерес физик тэрбия иту юлы белэн физик нык, чыдамлы кешегэ эйлэндеру.
ЧЫНЫКТЫРУЧЫ и. махе. Нинди дэ булса металл эшлэнмэне чыныктыру (1 мэгъ.) эше белэн шегыльлэнуче эшче. Завьяловлар заведениесендэ пэке 8—9 кул аша уткэрелэ: аныц естендэ — тимерче, — сап ясаучы, чыныктыручы, йез чыгаручы------эшли.
В. И. Ленин.
ЧЫПТА и. Мунчала тасмаларыннаи сугылган тупас тукыма (нэрсэне дэ булса теру, тышлау, каплау 11. б. ш. ечен кулланыла). Чыптадан чикмэн тегэ ал-массыц. Мэкаль. Ул арада Мицнурый кереп Газинур-ныц аяк астына чыпта эк;эйде. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. Шундый тукымадан ясалган, шундый тукымадан тегелгэн. Ярлы шэкертлэр дуртенче класста бара. Кормада, эрлдэ йэм мичкэ, чыпта каплар арасында тыкшыныр урын тапсац—энэ шулурын дуртенче класс була инде. И. Рэмиев.
ЧЫПТАЛАУ ф. сейл. Чыпта белэи тышлау, чыпта белэн каплау. Чананы чыпталау.
ЧЫПТАЛЫ: чыпталы чаиа — чыпта белэн тыш-ланган арты биек тирэн чана. Мине, чыпталы чана-ныц естен каплап, Алты-биш Сапыйныц хатыны алдына утырттылар. Г. Тукай. Яшел, кызыл чуклар салындырып, мдизле камыт, эшлеялэр кигезеп чып-	(
талы чанага мичэп э/диккэн кечерэк кенэ ике туры	i
ат ишегалды уртасына килеп туктаганнар иде. М. Га-	•
ли.	I *
ЧЫПТАЦЫ и. Чыпта сугучы. Чыптачылар чыпта	у
суга, Бэйалары ун таен. Бэет. Икенче кенне чыпта- I чыныц базар белэн эшлэре тэмам булды. Э. Фэйзи.	с
ЧЫПЧЫК и. Гадэттэ тораклар янында яши торган керэн-соры тестэге кечкенэ кош. Чыпчык оясы.	/,
□ Кулдан ычкынган чыпчыкны яцадан тота алмас-	и
сыц. Мэкаль. Яшел буяулы рэшэткэле капка башында чыпчыклар чыр-чу килэлэр. Ш. Камал.
Чыпчык аягы диал.— к. каз улэне. Чыпчык борчагы бот.— кузгалаклар семьялыгыннан улэнчел усемлек. Чыпчык кузгалагы бот.— кузгалакнын бер тере, тече кузгалак; русчасы-. щавелек. Чыпчык кузе диал. —к. кугэрчен кузе. Чыпчык щилеме бот.— канэфер-сымапнар семьялыгыннан куе кызыл чэчэкле, болында
усэ торган улэнчел усемлек.
О Чыпчык баш кимс.— ангыра, тинтэк.— Сезди-лэргэ, сезчэ:.Чыпчык баш“,—дилэр. Г. Тукай. Чыпчык борыны чаклы (кадэр)— »аз гына да, бетенлэй юк*
чеяв -V» sq fc
чып
461
ЧЫР
мэгънэсендэ. Шуца курэ, ант. итеп эйтэм, мин аныц турында свйлэгэн чакта, ичмасам, чыпчык бо-рыны чаклы да ялган катнаштырмаска уйлыйм. Ф. Хесни. [Айсылу:] Эшец куп, телэклэрец тагын да кубрэк, э квчец — чыпчык борыны хэтле. Р. Ишморат. Чыпчык йерэк — куркак кеше турыида. Чыпчык тезеннэи — 1) бик сай (елга. кул турыида); 2) бик аз, бик кечкенэ. Тик ни файда, квчец филдэй булып, Эшец булса чыпчык тезеннэн. М. Жэлил. Чыпчык Жиле — кечсез, экрен жил турында. Чыпчык экилен-нэн дэ атынып торган вч аяклы естэл. А. Гыйлэжев. Чыпчык чуплэп бетермэс — бик куп. [Шэри-фуллин:] Чыпчык чуплэп бетермэс аныц акыллы сузлэрен. С. Рафиков.
ЧЫП-ЧЫН с. Арт. дэр. к. чын. Мин сейли и, тыцла суземнец чып-чынын. Г. Тукай.
ЧЫПЫЛДАТУ ф. свил. к. чапылдату 1, 2. Гыйль-ми эби--авызын чыпылдатып, Галимэ апаныц встг-
нэ врергэ керешкэн—иде. М. Гафури.
ЧЫПЫЛДАУ ф. сейл. к. чапылдау. Аяк астында су чыпылдады, тумгэклэргэ свртенделэр. Г. Эпсэлэмов.
ЧЫПЫР с. диал. Чат, бетенлэй (мэсэлэн, берэр нэрсэнен бик нык майлы булуын белдерэ). Коймак чы-пыр май.
ЧЫПЫРДАУ ф. сейл. к. чупырдау. Чыпырдап туйгач, Марат белэн Шамил су читенэ, кояш эцы-лысына чыккан маймыч балыкларны куып йврделэр. Г. Гобэй. Аяк астында балчык чыпырдый. Каз. утл.
ЧЫПЫРМА с. диал. Манма, бетенлэй юеш. Яцгыр~ да чыпырма булу.
ЧЫПЫР-ЧЫПЫР аваз ияр. Судан яки юеш урын-нан барганда, балык сикергэндэ h. б. ш. очракларда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Чыпыр-чыпыр бару. □ Югарыда haea ярып, бвтерелеп, карлыгач-лар оча, э тубэндэ Омга суында чыпыр-чыпыр балык уйный иде. Э. Касыймов.
ЧЫР I и. Итле аш яки ит пешергэндэ ескэ чыккан май; ере. Майлы иттэн чыр куп чыга. Мэкаль. Квндез кузе ачылмаган егет чыр курмэс Мэкаль.
ЧЫР II и. иск. Матурлык, нэфислек.
ЧЫР III аваз ияр. к. чер. Чебен тимэс, чыр итэр. Эйтем. Чыр кычкырып, кинэт Зифауянды. Ш. Маннур.
Чыр килу—к. чыр-чу килу.
ЧЫРА и. Киптерелгэн агач пулэненнэн жепселлэре буйлап бик юка итеп телеп алынган кисэк, бик юка агач телеме (ут кабызып жибэру ечен кулланыла, э элек ей эчен яктырту ечен дэ файдаланылган). Квндез чыра яндырган качен карацгыда утырыр. Мэкаль. Мич башыннан нечкэлэп-нечкэлэп телгэлэнгэн каен чыраларын алды да лампа урынына яндырып эцибэр-де. Г. Ибрайимов.
Чыра агачы, чыра агач—к. чырагач. Имэн агачы — каты агач, каен агачы — чыра агач. Эйтем. Мич башыннан кипкэн чыра агачы белэн бер бау кисэге алып чыкты. Ф. Кэрим. Чыра пычак, чыра пычагы — ейдэ хужалык эшлэрендэ, мэсэлэн, чыра телу, пычрак кыру h. б. ш. ечен кулланыла торган зур, тупас пычак. Сэрви, свйли-свйли, самовар янындагы шак-макларны чыра пычагы белэн уртага яргалый иде. 9. Фэйзи.
О Чырага калу — бик нык ябыгу. [Карчык:] Абау> танырлыгыц да калмаган, туп шикелле тэгэрэп йери идец, чырага калгансыц бит. Г. Гобэй.
ЧЫРАГ и. иск. к. чыра. Хатын чырагы унике, берсе янмаса, берсе яна. Эйтем. Ж,ил тигезми кулга тоткан чырагыма, Буялмыйча бу двнъяныц пычра-
гына, Утэрменме бу тормышныц сазлыгыннан, Пыч-рак-баткак тигез кичэ сыйрагыма. М. Гафури.
ЧЫРАГАЧ и. Чыра телеп алу ечен киптерелгэн утын агачы, утын пулэне. Минем уземнэн, аш еенэ чыгып, чырагач алып керттерде. Ф. Хесни.
ЧЫРАЙ и. Кешедэге эчке хэлнен чагылышы буларак йез, тес-бит; кешедэге физик яки рухи хэлнен йездэ, тес-бнттэ чагылышы. Шулай да. Нэфисэ килеп эцитугэ, аныц чырае эцитдилэнеп китте. Г. Ьэши-ров. Аныц таш чыраенда бераз гына да узгэреш куренмэде. И. Гази. Тик Гаяздагы бу ямьсез чырай озакка бармады. М. Эмир.
О Чырае качкан (киткэн)— кинэт курку h. б. ш. хэллэрдэн бнк нык агарынган (йез турында). Чырае кел кебек — авырудан h. б. ш. узенен табигый тесен югалткан, агарган (йез турында). Башы ак белэн бэйлэнгэн иде аныц, кояш яхшы ук кыздыруга ка-рамастан, чырае кел кебек, йезендэ эз генэ дэ кан эсэре сизелми. Г. Гобэй. Чырай сыту — канэгатьсез-лек, ризасызлык белдереп, йезнен табигый кыяфэтен узгэрту. Фатыйманыц—чырай сытуы элеге кешене гарьлэндерде. Г. Минский. Ул, эцэрэхэтенэ тоз сип-кэндэге кебек, чыраен сытты, куцелсезлэнде. А. Эх, мэт.
ЧЫРАЙСЫЗ с. Йезе табигый тесен югалткан-агарган йезле. Тэрэзэлэрдэн башларына иске яулык бэйлэгэн чырайсыз хатыннарныц битлэре куренде. М. Гафури.
Чырайсыз ябалак—ябалаклар семьялыгыннан тенлэ ауга чыга торган керэн тестэге ерткыч кош; русчасы: сыч. Чырайсыз ябалакны урман да куган, авыл да куган. Эйтем.
ЧЫРАК и. диал. к. чыраг. Карацгы тен исэ--як
чыраклар. Дэрдмэнд.
ЧЫРАКЧЫ и. иск. Тенлэ кеймэдэ басып торып чыра (ут) яктысы белэн балык аулаучы, чэнчеп алучы. Чыракчыны чуртан курмэс. Эйтем.
ЧЫРАЛАНУ ф. Чырага эйлэну, чыралар барлыкка китереп телгэлэну.
’ЧЫРАЛЫ: чыралы умарта — корт балны умарта-нын стенасыиа жыймасын ечен, анын югары елешенэ чыралар куелган багана умарта (рамлы умартага кадэр).
ЧЫРАЛЫК с. Чыра ечен яраклы булган, чыра ечен билгелэнгэн. Чыралык ярка. II и. мэгъ. Чыра ечен билгелэнгэн утын, чыра ечен яраклы ярка. [Шэмгун-.] Утын урлап йеримме.-----Чыралык ечен киптерергэ
алып кайтканымны кургэннэрдер. Т. Гыйззэт.
ЧЫРК аваз ияр. Берэр агач яки агачтан эшлэнгэн эйбер сынганда, берэр авыр нэрсэ жиргэ тешеп ватылганда яки аны берэр нэрсэгэ китереп бэргэндэ h. б. ш. очракларда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. [Атны] тартты кучер бер кырыйга, сынды тэртэ чырк итеп. Н. Исэнбэт.
ЧЫРКЫЛДАТУ ф. сейл. I. Каты, кинэт егу, жиргэ китереп салу. [Нэсимэ:] Тэти абый, эк-аным, шул дзмэвер пэрине, сыны катырлык итеп, бер чыркыл-датсац, э? И. Гази.
2. рэв. мэгъ. чыркылдатып. Телэккэ-ихтыярга карамыйча, тупас рэвештэ; акыртып. Кепэ-квндез сине чыркылдатып Ул таласын икэн иркендэ... 3. Мансур.
ЧЫРКЫЛДАУ ф. 1. сейл. Бик югары яки янгыра-выклы тавыш белэн сейлэу, кычкыру; чырылдау. Сейл шкэн, квлешкэн, чыркылдашкан-----гпавышлар
ишетелэлэр. Ф. Эмирхан.
2. Узенэ бертерле тавыш белэн кычкыру, сайрау (кайбер кошлар турында). Кыр тургайларыныц чыр-кылдашып сайрап торулары кузгэ йокы китерэ. Ш. Камал. Ж,эен-кышын авылныц хуэцасы булган чыпчыклар куцелле чыркылдыйлар. С. Рафиков.
ЧЫР
462
ЧЫР
3. рэв. мэгъ. чыркылдап, чыркылдашып. Янгыравыклы яки бик югары тавыш белэн. Кызларныц чыркылдап келгэне шиетелеп куцелне ярсытып тора. И. Гази, д читтэрэк тырмачы малайлар Чыркылдашып келеп торалар. Ш. Маннур.
ЧЫРКЫЛДЫК с. сейл. Чыркылдый (1 мэры) торган, югары якн янгыравыклы тавыш белэн сей-лэшэ, келэ торган. Халык артык куп булмаса да, бай туалетлы чыркылдык длмалар шактый куренэ-лэр иде. Ф. Эмирхан. | и. мэгъ.—Аптырыйм, шул чыркылдыкларныц берсе дэ яратмый мине. Соц. Тат.
ЧЫРКЫН-ЧЫРКЫН: чыркын-чыркын килу диал.— уйнау-келу, шаяру (хатын-кызга Ьэм бала-чагага карата эйтелэ).
ЧЫРЛАУ ф. Тавык Ьэм кайбер башка кошларныц кычкыруын, жырлавын белдерэ. Чуар тавык чырла-ды, тыпырчынып эбинец кулын чукыды. А. Алиш. Кутэрелде кук йезенэ сабан тургай, Ишетелде чырлап туккэн моцлы зары. Дэрдмэнд.
ЧЫРЛЫ I с. Чыры (I) булган, ереле. Чырлы аш. ЧЫРЛЫ II с. диал. Матур, чибэр. Чырлы кыз. ЧЫРМАШУ ф. диал. Чорналу, ябышу; ябышып усу. Тырыш тырмашыр, колмак чырмашыр. Эйтем.
ЧЫРПАЛУ ф. диал. Чатнау, ватылу, тетелу. Таулар ярылып. ташлар чырпала. М. Жэлил.
ЧЫР-ПЫР аваз ияр. к. чыр-чу. Бала-чага, хатын-кыз чыр-пыр килеп елап. акырып-бакырып качарга тотына. Г. Ибрайимов.
ЧЫРР аваз ияр. к. чыр III. [Нурулла:] Кинэт ише-тэм, апац чыр-р иттереп кычкырды. А. Гыйлэжев.
ЧЫРСЫЗ I с. Чыры (I) булмаган, ересез. Чырсыз аш.
ЧЫРСЫЗ II с. диал. Ямьсез, шыксыз, чнбэр булмаган. Кырыкмыш тайлар бигрэк тэ язгы сабан естендэ йолыккан карга кебек чырсыз булып йери-лэр. Г. ИбраЬимов. | и. мэгъ. Чибэр дигэнне чырсыз да яратыр. Мэкаль.
ЧЫРТ аваз ияр. Агач сынганда, теш арасын!йн текергэндэ Ь. б. ш. вакытта барлыкка килгэн кыска езек тавышны белдерэ. Агачлар исэ йэркаюсы йаваныц суыклыгыннан хэбэр бирэ. каюсы чарт, каюсы чырт дип кычкырып э^ибэрэ. 3. Гади. ТДитмэсэ. теш арасыннан „чырта иттереп текереп тэ куйды. Э. Еники.
ЧЫРТАН и. диал. к. сарут.
ЧЫРТЛАУ ф. сейл. Кыска, езек-езек тавышлар барлыкка китеру; чырт-чырт иту. Тирэ-якта ягыл-ган учакларныц кисэулэре генэ чыртлап яналар. К. Нэжми.
ЧЫРТ-ЧЫРТ аваз ияр. Чыбык, улэн сабаклары сынганда Ь. б. ш. вакытларда барлыкка килгэн езек-езек тавышларны белдерэ. }К,итеннец сабаклары чырт-чырт итеп сынып ватыла. Дэрдмэнд.
ЧЫР-ЧУ и. сейл. 1. Кутэренке тавыш белэн келу, сейлэшу, кычкырышу. Хэлим, чыр-чуларны ишет-мэс ечен, башыннан ук беркэнеп ятты. Г. Гобэй. Булмэ эчендэге чыр-чу кинэт басылды йэм „кере-гезГ' дигэн тавыш. йомшак кына хатын-кыз тавышы ишетелде. А. Эхмэт.
2. Кайбер кошларныц чыркылдашуы турында. Ка-ен яфраклары арасыннан кузгэ куренми торган кошларныц чыр-чулары ишетелде. Г. Эпсэлэмов. Беркенне ул шулай уйга чумып ялгыз очкан акчар-лакларныц чыр-чуларын тыцлап утырганда. эрэмэ-лектэн бер келтэ аллы-гелле чэчэклэр эк;ыеп кайтып килгэн сестраны очратты. А. Шамов.
Чыр-чу килу — 1) кутэренке, янгыравыклы тавыш белэн сейлэшу-кычкырышу. Хэлим йегереп килеп м;ит-
кэндэ. кулдэ инде бер теркем малай чыр-чу килеп су сибешеп ята иде. И. Гази; 2) чырылдау, чыркыл-дашу. Яшел буяулы рэшэткэле капка башында чып-чыклар чыр-чу килэлэр. Ш. Камал.
ЧЫР-ЧЫР аваз ияр. 1. Кайбер кошлар чыркылдаган, кычкырган тавышны белдерэ. Кошчыгым чиксез кыю, чыр-чыррр килэ. Г. Тукай.
2. Ачы яки кутэренке тавыш белэн сейлэшу, кычкырышуны белдерэ. [Алар]. аяк араларыннан килеп чыгып, мэйданныц уртасына сырышалар, чыр-чыр килеп узара терткэлэшеп торалар. Ф. Эмирхан. Ишетте карчык-убыр. Эй кычкыра чыр да чыр. Н. Исэнбэт.
ЧЫРШАЮ ф. диал. Бершэю, жыерчыклану. Чыр-шайган битле карт.
ЧЫРШЫ и. 1. Наратлар семьялыгыннан ябалдашы конус сыман булган мэцге яшел ылыслы биек агач. Урманнарында мецэр еллык карт наратлар, чыр-шылар. э^эен-кышын яшэреп. шаулашып утыралар. Г. Ибрайимов. II с. мэгъ. Чыршыдан ясалган. Чыршы естэл. Чыршы такта.
2. Яна ел бэйрэмендэ балалар кунел ачсын ечен урманнан кнсеп китерелгэн йэм бизэп кая да булса куелган чыршы агачы. [Билетка] терле-терле уен-чыклар белэн бизэлгэн чыршы йэм Кыш бабай сурэте тешерелгэн. А. Шамов. Эй тотындылар аны бизэргэ! Чыршы матурланды, ямьлэнде, купшыланды. Д. Аппакова.
Чыршы бэйрэме — бизэлгэн чыршы тирэсендэ жыр, бию Ьэм терле уеннар белэн уткэрелэ торган балалар бэйрэме. Чыршы бэйрэме вакытында барлык чыгу юллары ачык---булырга тиеш. Соц. Тат. Чыр-
шы утчылы зоол.— чыршыны зарарлый торган бежэк. Чыршы улэне бот.— яшел сабаклы йэм чыршы ботагы сыман яфраклы, югары тезелешле споралы усемлек; русчасы: хвощ.
ЧЫРН1ЫЛЫК и. Чыршы усэ торган урман, чыршы урманы. Чыршылыклар куе зэцгэр бэрхет Беркэнгэн дэ йоклаган сыман. Ш. Маннур.
ЧЫРШЫН и. Бал кортлары ашамлык итеп куллана торган, кэрэз кузэнэклэрендэге чэчэк серкэсе, чэчэк тузаны; бал корты икмэге.
ЧЫРЫЙ: чырый итеп кычкырып жибэру — к. чырыйлау.
ЧЫРЫЙЛАУ ф. Ачы нечкэ тавыш белэн кычкыру.
ЧЫРЫК аваз ияр. к. чырк. [Шэмсетдин.] Кендек белэн баш тубэцэ берне чырык иттерде, беттец бит инде. Г. Бэширов. Биш кадаклы салмак гер чырык итеп ялтыр тубэгэ кунаклап алды. М. Галэу.
ЧЫРЫК-ЧЫРЫК аваз ияр. Артык янгыравыклы булмаган узенэ бертерле тавыш белэн келуне белдерэ. Кокетка дамаларныц чырык-чырык келулэре ишетелеп тора. Ф. Эмирхан. Ьичбер кайгысы булмаган кебек---куренеп, чырык-чырык килеп йеруче
бу артистка шэхси тормышында бэхетсез иде. Ш. Хесэенов.
ЧЫРЫЛДАВЫКЛЫ с. Чырылдый (1 мэгъ.) торган, ачы нечкэ (тавыш турында). Дивардагы иске сэгать Камэретдиннец тавышына охшаган чырылдавыклы тавыш белэн тугызны суга башл[ый]. К. Тинчурин.
ЧЫРЫЛДАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. чырылдау. Десятник — эбинец этэчен чырылдатып алып чыгып. кычытканлы суга манчып. тире[се] кызганчы чапты. М. Гали.
2. сейл. Сызгырту. Сыбызгыны чырылдату.
ЧЫР
4бЗ
чыт
ЧЫРЫЛДАУ ф. 1. Ачы нечкэ тавыш барлыкка китеру, чыгару (металл детальлэр ышкылганда 1>. б. ш. очракларда). Электроиндуктор бертуктаусыз улады. Чылбырлар чырылдады. Р. Ильяс. II Ачы нечкэ тавыш белэн кычкыру. Кемдер, хатын-кыз чырылда-вына аралаштырып, яшь тай кешнэгэн тесле итеп озак хихылдады. К. Нэжми. Кызлар, чырылдашып. курше капкага таба йегерештелэр. И. Гази.
2. Кайбер кошларнын нечкэ тавыш белэн кычкы-руын белдерэ. Кошлардан чыпчык яисэ сыерчыклар гына чырылдашкалап утэлэр. яисэ ала карга ачы тавышы белэн каркылдап уза. Ш. Камал. Тилгэн — haeadaH атылып килеп теште дэ — чырылдап йергэн икенче кошны да элэктереп менеп китте. Г. Гобэй.
ЧЫТ и. иск. Ситсы, бизэкле ситсы; миткаль. Кызыл чыт ыштанын мдилфердэтеп. алга таба тэгэри ул [карчык]. И. Рэмнев.
ЧЫТАЮ ф. диал. Чырай сыту, йезне бозу. Илсеяр Матвей Ивановичныц болай эндэшуеннэн. яЯанаяк-лары белэн салкын бакага баскан кеше кебек, чытаеп артына чигенде. Г. Гобэй. [Монда] еглап тора торган бер карчык та бар иде. Шакир башта бераз чытаеп китте. Ф. Эмирхан. II Чымырдау, шундый тойгы сизу. Бу сузлэрне ул исундый салкын кан белэн, шул ук вакытта шундый рэнмдеп эйтте. хэтта минем аркам чытаеп китте. Г. Бэширов.
ЧЫТЛАНУ ф. диал. к. чытлыклану. [Мэликэ:] Ул кгнтэе синец тирэдэ чытлана икэн эле. Кесэцне са-еырга тели торгандыр шул. А. Шамов. Фэридэ, юри чытланып:—Ж,итэр, Касыйм,— ди. С. Жэлэл.
ЧЫТЛЫК I с. I. Уз-узен тотуы, кыланышы белэн ирлэргэ ошарга тырыша торган. [Галия:] Син инде шул чытлык марж; а кызына гашыйк булгансыц ич. Г. Рахим.
2. Кыланучан, сырланучан. [Илфар:] Коллектив хэл иткэн икэн, чытлык кызлар кебек кыланып ма-ташасы юк. Б. Камалов.
ЧЫТЛЫК II и. диал. Ешлык, чытырманлык.
ЧЫТЛЫКЛАНУ ф. 1. Уз-узен тотуы, кыланышы белэн нрлэргэ ошарга тырышу, кемдэ дэ булса узенэ । карата кызыксыну уятырга тырышу. Оста кылану. кирэк урында чытлыклану----белэн Саэгдидэкэй егет-
лэрне кулында уенчык кебек биетэ. Г. Иделле. Квяз яшь офицер хатыннары баерак спекулянтлар белэн аеруча нэзакэт йэм осталык белэн чытлыклана бе-лэлэр иде. К. Тинчурин.
2. Кылану, сырлану; уз-узен тотуда табигыйлек булмау. Балаларча чытлыкланып, икенче сузгэ куч-те. Ф. Хесни.
ЧЫТЛЫКЛЫК и. Чытлык кеше булу. Башка еакыт булса, ул Мария йэм аныц булачак киявенец болай бакчада сейлэшеп, келешеп йерулэре хакында, Мариянец чытлыклыгы---турысында уйламый гына
уздырмас иде. Ф. Эмнрхан.
ЧЫТУ ф. диал. (дерес кулланылмый). Табнгый булмаган тес-кыяфэт биру (незгэ h. б. ш.). Чырай чыту. □ Галлэм, кашларын чытып, бер кулы белэн малайны йомшак кына итеп артка таба этте. Ш. Камал. Фазыл бик куцелсезлэнеп йезен чытты. Г. ИбраЬимов.
ЧЫТ-ЧЫТ обр. ияр. к. чет-чет.
ЧЫТЫЙ с. диал. Чытлык, кыланчык. Фэридэ алар I арасыннан кемнэн дэ булса оялган чытый кыз шикелле елмаеп карый торган эгдэннэт кояшын курэ. С. Жэлэлъ
ЧЫТЫЙН-ЧОТЫЙН рэв. сейл. Алпан-тилпэн.
—Нэреэ син. исерек аю шикелле, чытыйн-чотыйн атлыйсыц? Г. Бэширов.
ЧЫТЫК с. сейл. Табигый бУлмаган тес-кыяфэт чыккан, бозылган (чырай, йез Ь. б. ш.). Мэрзия Ка-юмны ачык йез белэн каршыламады. бэлки. бик чы-тык чырай куреэтеп. чэй эзерлэнеп беткэнче эндэш-ми йерде. Ш. Камал. Аннары зур сары мыеклы, чытык йезле фельдфебель, алга чыгып. фуражкасын салды. М. Гали.
2. куч. Явым-тешемле, бозык (Ьава торышы турында). Без белэбез: чытык кеннэр утеп. Нурын чэчеэ кояш ягымлы... М. Жэлил. Килеп эгдитте кезге чытык айлар. эшлэр бетте. Ш. Маннур.
О Чытык йезле — явым-тешемле, бозык (Ьава, кеннэр Ь. б. ш. турында). Ул елны яз, телэр-телэ-мэс кенэ килгэн кунак шикелле, ялындырып. бик озак кеттереп, анда да чытык йезле булып килде. М. Эмнр.
ЧЫТЫКЛАНУ ф. Табигый тесен-кыяфэтен югалту, бозылу (чырай Ь. б. ш. турында). Губернаторныц чырае суз саен чытыкланып узгэрэ барды. К. Нэжми.
ЧЫТЫКЛЫК и. Табнгый тесен-кыяфэтен югалт-кан булу, бозылган булу (чырай Ь. б. ш.). Хеснулла, тыштан аны кызганган тесле куренергэ тырышып, йезенэ кайгылы сыман чытыклык биреп маташеа да. эч куцеленнэн аны кызганмый. ченки аныц сузлэренэ, хэтта куз яшьлэренэ дэ йич ышанмый. Ш. Камал.
ЧЫТЫЛУ ф. сейл. к. чытыклану. Хэзер аца ка-равы куркыныч иде: есте-башы манма су, буреге кайдадыр тешеп калган, йезе чытылган, кузлэре ялтырый. Г. Эпсэлэмов.
ЧЫТЫР и. 1. Коры чыбык-чабык, корыган ботак-лар. Ул балыкчылардан кеймэ сорап. карацгы тен-нэрдэ улы Хэйретдин белэн аргы якка чытыр ж;ы-ярга чыга. М. Гали. Кэли учакка-----коры нарат
чытыры салды. Г. Гобэй.
2. Тармакланып ускэн куе ботаклар, чыбык-чабык-лар. [Артыкбикэнец] куе эрэмэ араларын сайлап. чытырларны ертып чыгарга яратуы безгэ дэ тээсир итте. М. Эмир.
Чытыр арба диал.—к. читэн арба. Х^игэргэ ярау атлар гндигелде, кабык арбалар. тарантаслар мдит-мэгэч, чытыр арбалар хутка китте. А. Гыйлэжев.
ЧЫТЫР ДА ТУ ф. 1. Йекл. юн. к. чытырдау. Шэ-рэфи карт калын йэм тупас бармак араларындагы бик кыска тэмэке очын чытырдатып суыргач мдир-гэ ыргытты. Ш. Камал.
2. рэв. мэгъ. сейл. чытырдатып. Бик нык, бик каты, бик нык иттереп. Рабига--Нуруллинныц бе-
лэклэреннэн чытырдатып тотты. А. Шамов.
ЧЫТЫРДАУ ф. 1. Берэр нэреэ сынганда, утка су тамганда Ь. б. ш. очракларда узенэ бертерле тавыш барлыкка китеру. Шэм фитиле, фонарь тишегеннэн чэчрэгэн су белэн чытырдап. эллэ нинди шикле тавышлар чыгарып куя. К. Нэжми. Авыз эчлэре береш-те, авызына эчкелтем су тулды, теш арасында тузан чытырдады. Г. Бэшнров. Менэ чыбыклар тагы чытырдадылар; менэ яфраклар тагы кыштырда-дылар. Ф. Эмирхан.
2. рэв. мэгъ. сейл. чытырдап. Бик нык итеп, бик нык (ябышу, кузне йому Ь. б. ш. турында). Сабир-ныц кузлэре чытырдап йомылган, кипшенгэн ирен-нэре ачылган. тешлэре кысылган. Э. Фэйзн. Берсе Бикмуш бабайга чытырдап ябышкан Илсеярнец кул-ларын каера башлады. Г. Гобэй.
ЧЫТЫРЛЫК и. диал. к. чытырманлык 1. Болар иц элек ташлыйлар тарак, була адэм кермэслек сазлык. чытырлык. Экият.
ЧЫТЫРМАН и. Бик куе булып тармакланып, бо-такланып ускэн агач-куаклар. Урман чытырмансыз
ЧЫТ
464
чын
булмый. Мэкаль. ft с. мэгъ. Ботаклы-ботаклы, бик нык ботакланып-тармакланып ускэн. Зллэ нинди чытырман агачлар арасыннан шинельлэрен талатып, битлэрен тырнатып тешеп ээситкэч. нчйаять. тук-тарга кушты. И. Гази.
О Чытырман (кебек) ябышу — бик нык ябышу. бик нык тотыну; бик нык бэилэну. [Зэмзэмбану:] Бай белэн буржуйга хэзер чытырман кебек ябышам. Л\итэр инде, бик куп каныбызны эчтелэр. Т. Гыйззэт.
ЧЫТЫРМАНЛАНУ ф. 1. Агач-куаклары ботакланып, тармакланып чытырманлык барлыкка китеру.
2. рэв. мэгъ. куч. сейл. чытырманланып. Бик куе булып. Кадгрмэтев----чытырманланып ускэн сары
мыегын кабартып эре генэ эйтте. К. Нэжми.
ЧЫТЫРМАНЛЫ с. Агач-куаклары ботакланып, тармакланып ускэн. Ул урын, чокыр-чакырлы йэм чытырманлы булса да, куркынычсызрак иде. А. Шамов.
ЧЫТЫРМАНЛЫК и. 1. Чытырманлы урын, агачлар йэм куаклар бик куе булып, ботакланып-тармакланып ускэн урын. Шушы чытырманлыкта гелщимеш бар дип, Анатолий иптэшлэрен эчкэ алып кереп китте. И. Гази. Чытырманлыклар арасына кереп югалган эзлэрнец поши эзлэре икэнен чамалап алды ул. С. Рафиков. II Чытырман. Урманга бик тыныч барып кердек. Битлэрне, кулларны чытырман-лыкларга сыдырып, тырнатып булса да уттек. Э. Айдар.
2. куч. Нинди дэ булса катлаулы яисэ авыр ан-лаешлы нэрсэ турында. Институтка кеше техник яктан надан проект белэн килеэ дэ, профессор узенец ризасызлыгын белдермэс, бердэнбер дерес фикергэ килгэнче, аныц чытырманлыкларын туземле рэвештэ ейрэнер. Соц. Тат.
ЧЫТЫРТ аваз ияр. Корьпан ботак сынганда, берэр нэрсэ ватылганда барлыкка килгэн кыска езек тавышны белдерэ.
ЧЫТЫР-ЧАТЫР зцый. и. Корыган чыбык-чабык, корыган ботаклар. Чытыр-чатыр эцыю.
ЧЫТЫР-ЧЫТЫР аваз ияр. Берэр нэрсэ сынганда, ватылганда h. б. ш. очракларда барлыкка килгэн езек-езек тавышны белдерэ. Аяк астындагы пыяла кисэклэре чытыр-чытыр килэ. □ Почтадан алып, конвертны ертып хатны ачканда, чытыр-чытыр ку-барганда келэ-келэ эчебез катты. Ш. Мехэммэдев.
ЧЫЧЫЛДАУ ф. сейл. „С* авазы урынына „ч“ ава-зы куллану, »ч“ авазы кулланып сейлэшу. Чычылдап сейлэшу.
ЧЫШИ-ПЫШИ рэв. сейл., сир. к. чыш-пыш II. Иске чиркэу тирэсендэ, карацгы агачлар арасында, гуя эллэ нинди пэрилэр-яшеренгэн, качынган, уз-
ара чыши-пыши кицэшкэн, кузкысышкан кебек була-лар. III. Камал.
ЧЫШ-ПЫШ I аваз ияр. Чи утын янган вакытта барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Чи утын чыш-пыш яна.
ЧЫШ-ПЫШ II рэв. сейл. 1. Ишетелер-ншетелмэс, пышылдап, тавыш чыгармыйча диярлек. Чыш-пыш елашу. □ Чыш-пыш сейлэшкэн, тыелып кына ке-лешкэн тавышлар ишетелэ башлады. Н. Фэттах.
2. и, мэгъ. куч. Сер итеп колактан колакка сейлэнэ торган суз-хэбэр. Чыш-пышны бетен шэйэр белгэн. Эйтем.
Чыш-пыш килу — бик акрын гына, ишетелер-ише-телмэс сейлэу, сейлэшу; пышылдау. „днэ шул бит инде композиторныц анасы',— дип чыш-пыш килер-лэр. Ш. Хесэенов.
ЧЫШТЫН-ПЫШТЫИ рэв. к. чышын-пышын. Бала-чаганыц чыштын-пыштын сейлэшэ-сейлэшэ [булмэгэ]
керуе була, [солдат] аларны куалый да китэ. Г. То-лымбай.
ЧЫШТЫРДАУ ф. Чыштыр-чыштыр кнлу, чыштыр-чыштыр иту. Таксист кезгесен рэтлэп куйды. Чыш-тырдап урыннан кузгалдылар. Соц. Тат.
ЧЫШТЫР-ПЫШТЫР I аваз ияр. Узенэ бертерле сангырау тавышны белдерэ.
ЧЫШТЫР-ПЫШТЫР II рэв. к. чыштын-пыштын. Чыштыр-пыштыр сейлэшу.
ЧЫШТЫР-ЧЫШТЫР аваз ияр. Вак таш естеннэн барганда, берэр нэрсэ бик каты ышкылганда й. б. ш. очракларда барлыкка кнлгэн узенэ бертерле тавышны белдерэ.
ЧЫШ-ЧЫШ аваз ияр. Агачны ышкылаганда й. б. ш. вакытта барлыкка килгэи тавышны белдерэ. Лапас ягыннан чыш-чыш нэрсэдер струклаганмы, ыш-кылаганмы тавыш шиетелеп тора иде. Р. Техфэтуллин.
ЧЫШЫЛДАУ ф. Паровоз, пароход пар чыгарган-да h. б. ш. очракларда узенэ бертерле тавыш барлыкка килу. [Пароход] кепчэк тирэлэреннэн—эч-пошыргыч чышылдау белэн пар чыгарып тора. Ф. Эмирхан.
ЧЫШЫН-ПЫШЫН рэв. сейл. к. чыш-пыш II.
Чышын-пышын килу — к. чыш-пыш килу. Бул-мэдэгелэр, бер-беренэ карашып, чышын-пышын ком башладылар. Б. Камалов.
ЧЬЩ аваз ияр. и. мэгъ. Металл, пыяла эйбер бер-берсенэ бэрелгэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Себер тракты буендагы карт наратлар шулай ук декабристларныц богау чыцнарын да ишеткэннэр-дер эле. Соц. Тат. Бокалларныц кенеш чыцы белэн Табын м;ыры яцгырар тагын да. М. Жэлил. Аларныц чилэк тавышлары, чулпы чыцнары ишетелеп кала. А. Шамов.
ЧЫЦГЫЛДАУ ф. Металл металлга бэрелгэндэ h. б. ш. очракларда узенэ бертерле нечкэ тавыш барлыкка китеру. Салават белэн Юлай байныц чыц-гылдыйдыр тимер богавы. Бэет. [Разия] Хэбип белэн чыцгылдатып чэкештерде дэ авызына капл д Г. Ибрайимов. Б раздан вагон ишеге артында Гыйз-зэтнец шпорлары чыцгылдады. Ш. Усманов. II Металл металлга бэрелгэндэге кебек тавыш ишетелу. Хатын ---кинэтрэк кычкырып куйды. Тавышы залда чыц-гылдап куйды. Г. Ибрайимов.
ЧЫЦГЫЛДАВЫК и. диал. Кечкенэ кынгырау, шелдер. Кич булганда, чыцгылдавыклар бэйл, >н шацгырдавыклар таккан икешэр, ечэр атлы кеймэ-лэр, арбалар—таралалар. Шура.
ЧЬЩГЫЛ-ЧАНГЫЛ аваз ияр. к. чынгыл-чынгш. [Федюшкин] билендэге бомбаларын чыцгыл-чацгыл иттереп китте барды. И. Гази.
ЧЬЩГЫЛ-ЧЬЩГЫЛ аваз ияр. Металл металлга бэрелгэндэ й. б. ш. очракларда барлыкка килгэн тавышны белдерэ.
ЧЬЩГЫР и. диал. Чылбыр. Ишеккэем кинэт ачылды, Чыцгырлары эциргэ чэчелде. Жыр.
ЧЬЩГЫРАУ ф. Металлга берэр нэрсэ бэрелгэндэ яисэ металл металлга бэрелгэндэ й. б. ш. очракларда узенэ бертерле тавыш барлыкка килу. Ара-тирэ бэ-релешеп тимер чыцгыраулары гына ишетелгэли иде. Г. Бэширов. Ул арада кылыч чыцгырап идэнгэ теште. М. Галэу.
ЧЬЩГЫРДАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. чыигырдау.
2. рэв. мэгъ. чыцгырдатып. Янгыратып, янгыра-ган тавыш барлыкка китереп. Ьаваны чыцгырдатып. □ дибэт кыз иде Лида, матур кыз иде. Кукрэк тавышы белэн чыцгырдатып ээдырлап эуибэреэ, р дэ кит. А. Гыйлэжев.
ЧЫН
465
ЧЭЕ
ЧЫЦГЫРДАУ ф. к. чынгырау.— Минем кемеш шикелле чыцгырдап торган пар колоколым бар, ду-гага шуны тагарбыз. М. Гали.
ЧЫЦЛАВЫК с. Чынлап (2 мэгъ.) торган, янгыра-вык. Ул кешенец батыр чыцлавык тавыш белэн рэтле генэ диярлек чыгышлары булган иде ич. Ш. Камал. II и. мэгъ. Чынлау авазы. Уц колагымда езлексез чыцлавыклар чыцлыйлар. Н. Исэнбэт.
ЧЫЦЛАУ ф. 1. Металл металлга бэрелгэндэ h. б. ш. очракларда узенэ бертерле тавыш барлыкка китеру; металл тавышы чыгару. Аларныц чын фарфор чына-яклары чак кына кагылганга да чыцлап куя. Ф. Хесни. Зал ишетэ судья естэленэ Талер чыцлап тешкэн тавышны. 3. Мансур.
2. Янгырау, ишетелу. „Бэйрэм бетен денья хал-кына" дигэн сузлэр чыцлап киткэн чакта, йерэк тибэ, куцел талпына. М. Гафури. Матур сыннар, матур кызлар.---Эйткэн чакта исемец дэ Матур
чыцлар. Ш. Бабич.
3. Кагыйдэ буларак, „колак", „чигэ" сузлэреннэн сон килеп, колакта, чигэдэ берэр терле авыртулы тавыш сиземлэу, тоюны белдерэ. Йерэгемнец кызу сикеруеннэн сулышым тарая, чигэлэрем чыцлый. Ф. Эмирхан. Колак эле йаман чыцлый. И. Гази.
ЧЫЦЛЫ с. сейл. Чынлый торган, чынлау аваз-лары чыгара торган. Унарлыклар алты почмаклы ейнец чыцлы сандыгына оялыйлар. Б. Камалов.
ЧЬЩ-ЧЬЩ аваз ияр. Металл металлга, пыяла пы-ялага бэрелгэндэ h. б. ш. очракларда барлыкка килгэн янгыравык тавышны белдерэ. Чыц-чыц иткэн чынаяк фабрикта маямый эшлэнер. Эйтем.
ЧЭБЕ I диал. Чыбыкны яткырып ургэн читэн, аркылы читэн. Мица мирас булып Сыцар тэрэзэле ей калды йэм э^имерек чэбе, иннек капка. Ш. Маннур.
ЧЭБЕ II: чэбе агачы (чыбыгы) — сугыла торган буй жеп аерылып торсын ечен, анын арасына кере-дэн сон куела торган чыбык, таякчык. Калтырчалар, шыгыр-шыгыр м^ырлап, Ж,еп чорныйлар курай шурегэ. Чыжлап куя чэбе чыбыклары. Ш. Маннур.
ЧЭБЕГУ ф. диал. Егылып чуалып бету (иген турында). Кечле яцгырдан соц ашлык чэбегэ.
ЧЭБЕРЧЕК с. Кош басып утырганда бала чык-мыйча бозылган (йомырка турында). „Утыра торган йомыркаларым суынмасыннар, чэберчек булмасын-нар“,—дип, оясына ашыкты чуар тавык. А. Алиш.
ЧЭБЕРЧЕКЛЕК и. Чэберчек булу, бозылган булу.
ЧЭБЕРЧЕКЛЭНУ ф. Чэберчеккэ эйлэну (йомырка турында).
ЧЭБЭ ы. Этне куып жибэргэндэ яки берэр нэрсэдэн тыйганда кулланыла торган суз. Этенэ чэбэ дисэц, иясенэ тия. Мэкаль. Синец ялгашыца тимим, курэсец, „Чэбэ" дип эйткэнем юк, ник ерэсец!.. Дэрдмэнд.
ЧЭБЭЙ: чэбэй кузна — кузна уенынын бер тере-Иптэш малайлар белэн коры м;ирдэ „чокыр туп" йдм „чэбэй кузна" уеннары уйный идек. Ак юл.
ЧЭБЭЙКЭ: чэбэйкэ эт — бэйлэнчек, усал эт. [Ясэ-eu:] Тик моны, м;ицги, минем хатын курмэсен иде,-
чэбэйкэ эт шикелле узецэ ябышыр. Т. Гыйззэт.
ЧЭБЭК и. 1. к. чэбэк-чэбэк. Чэбэк ике кулдан чыга. Мэкаль.
2. Кайбер балалар уеннарында кулнын учы белэн кемгэ дэ булса сукканда эйтелэ торган суз — уенны алып бару эшен сина тапшырам дигэнне анлата.
Чэбэк уены — к. чэбэкле уены.
ЧЭБЭКЛЕ: чэбэкле уены—уенны алып баручы чэбэк длп клтереп суккан кеше кетуче була торган балалар уены.
ЧЭБЭКЛЭУ ф. сейл. 1. Кулнын учы белэн берэр йомшак нэрсэгэ сугу, суккалау; гомумэн берэр йомшак нэрсэ белэн суккалау. [Рэуф] урам уртасына килеп басты---йэм, кулы белэн артын чэбэкли-чэ-
бэкли, ат булып сикерэ-сикерэ, йомшак тузан естеннэн йегереп тэ китте. Г. Иделле. Андый малай-ларны Ибрай, вак кычыткан белэн чэбэклэп, акыр-тып-бакыртып: „Икенчелэй бакчага кермэм, кермэмГ' дип ант иттереп м;ибэрэ торган иде. М. Эмир.
2. Шатлыктаи, кемне яки нэрсэне дэ булса хуплау йезеннэн учны учка сугу, суккалап алу. Балалар, куанышып, кулларын чэбэкли-чэбэкли сикереукэ тотындылар. Г. Бэширов. [Дыз бала] уцай м;авап алгач кулларын чэбэклэп куйды. Г. Гобэй.
3. Чэбэк (2 мэгъ.) дип китереп сугу (балалар уе-нында).
ЧЭБЭК-ЧЭБЭК и. сейл. „Чэбэк-чэбэк" дигэн сузлэр эйтеп кечкенэ балаларнын кул учларын бер-берсенэ сугудан гыйбарэт уен. Чэбэк-чэбэк эткэсе, Биетеп тора энкэсе. Жыр. Чэбэк-чэбэк чэптеки— тубэн авыл дптеки (балаларнын кулын чэбэклэткэн-дэ эйтелэ).
ЧЭБЭЛЭНДЕРУ ф. сейл. 1. Чуалту, тэртипсез хэлгэ китеру (жепне, чэчне h. б. ш.). Чэчне чэбэ-лэндеру.
2. куч. Бэйлэнешен югалту, чуалту (фикернен, уйнын h. б. ш.).
ЧЭБЭЛЭНУ ф. сейл. 1. Чуалу, тэртипсез хэлгэ килу (жеп, чэч 11. б. ш.). Ж,еп чэбэлэну. □ Чэбэ-лэнгэн сары чэчле кеше, болар аныц турысыннан уткэн чакта, фуражкасыныц ялтыравык козырегын-нан тотып, чак кына кутэреп куйды. Ш. Камал.
2. куч. Бэйлэнеше югалу, чуалу (фикер, уй h. б. ш.). Чэбэлэнгэн уйлар. □ Мансурныц уйлары, юл тап-маган яцгыр суларыдай чэбэлэнеп, аумакай хэрэкэт-лэнэлэр иде. А. Расих.
3. Тик тормау, эрле-бирле килу; ыгы-зыгы килу. Тирэ-якны сырып алган халык, аптырашта калып, нишлэргэ белми чэбэлэнэ, йегергэли, берсе эйткэнне берсе тыцламый кычкырыша. М. Эмир. Егет шулай да ыцгырашмаган, чэбэлэнмэгэн, тыныч кына бэйлэргэ ирек биргэн. А. Шамов. || Бэргэлэну, атлы-гу. Габбас: „Барам булгач барам"—дип чэбэлэнэ. 3. Ярмэки.
ЧЭЕР и. 1. Ылыслы агачларныц йэм кайбер башка усемлеклэрнен ябышып тора торган исле сагызы, куе суле (Навага буленеп чыкканда ката). Чэер агызу. Чэер агу. □ Бераз соцрак физиклар бер терле эйберлэрдэ, мэсэлэн, металларда, электрныц практик яктан моменталь таралуын, башкаларында исэ (пыялада, гэрэбэдэ, чэерлэрдэ) барлыкка килгэн урынында калганынбелделэр. Табиг. буйс. юл. [©й] сап-сары нарат бурэнэлэреннэн эшлэнгэн, стенала-рыннан эле тэмле чэер исе ацкып тора. И. Гази.
2- сейл. Шундый сагызлы нарат, чыршы кебек агачларныц тамыры, ботагы (гадэттэ ут ягып жибэру ечен кулланыла).
ЧЭЕРЛЭНУ ф. сейл. Чэергэ эйлэну (чыршы, нарат И-„б. ш. тамыры, ботагы турында).
ЧЭЙ и. 1. Кеньякта игеп устерелэ торган мэнге яшел агач якн куак. Чэй устеру. Чэй плантациялэре.
2.	Шул усемлекнен киптереп махсус эшкэртелгэн, хуш исле эчемлек хэзерлэу ечен кулланыла торган яфраклары. Такта чэй. Бертекле чэй. Бинд чэе. Цейлон чэе. Грузин чэе. □ Узегезгэ ярты кадак чэй илэн бер яулык э^ибэрдем. Г. Тукай. \Ж,амалый:\ Яшел тергэктэ бертекле чэй бар. К. Нэжми.
3.	Эшкэртелгэн шундый яфракларны кайнар суда пешереп хэзерлэнгэн хуш исле эчемлек. Куе чэй.
30 А-562
ЧЭЙ	466	ЧЭЙ
Сыек чэй. □:вйгэ яхшы чэйнец хуш исе таралды. Э. Еники. Чэй эчеп м;ибэргэч, хэллэр тэмам эн;ай-ланды. М. Эмир. II Кайбер усемлеклэрнен кипкэн яфракларын кайнар суда пешереп ясалган, чэйне алыштыручы буларак кулланыла торган эчемлек. Карлыган чэе. Мэтрушкэ чэе. □ [&би:] Яфрак чэй ул эллэ нишлэп йврэгемэ ярамый, йврэгемне кисэ. Г. Камал.
4.	свйл. Чэй эчу (табында). Чэйдэн соц бу вйдэн чыгып, аца каршырак салынган ак ейгэ кердек. Г. Тукай. [Кызылармеецлар] чэйдэн соц винтовка-ларын тазарттылар. И. Гази.
Чэй агачы бот.— яфракларыннан хуш исле эчемлек эзерлэнэ йэм кеньякта усэ торган мэцге яшел агач. Чэй ашы (ашлары)—чэй табыны ечен хэзерлэнгэн ашамлык(лар). Бер читкэ встэл куелып, аныц есте чэй ашлары, фруктлар, закускалар белэн тул-ды. М. Фэйзи. Чэй гембэсе—шикэр салып эретелгэн сыек чэйдэ микроорганизмнардан барлыкка килгэн лайлалы гембэ сыман масса. Чэй гембэсе безнец Байкал артына Япониядэн китерелгэнлектэн, аны япон гембэсе дип тэ йертэлэр. Азат хатын. Чэй кашыгы — к. бал кашыгы. Карчык нэрсэгэдер естэлгэ бер чэй кашыгы китереп куйды. Ш. Камал. Чэй розасы бот.— аксыл сары чэчэкле роза. Чэй сода-сы — медицинада йэм кулинариядэ кулланыла торган ак порошоктан гыйба'рэт матдэ, натрий бикарбонаты. Чэй содасы кондитер промышленностенда кэм дару итеп медицинада кулланыла. Химия. Чэй яны — чэй табыны. Исмэгыйль балага [нинди] ат кушарга ки-рэклеген хатыны дема белэн чэй яны, аш яны саен кицэш итэ. Ан.
О Чэеннэн кала куренэ — бик сыек чэй турында. Чэегез (чэйлэрегез) тэмле булсын! — чэй эчеп утыручыларга яхшы телэклэр белдеру йезеннэн эйтелэ торган сэламлэу. „ Чэйлэрегез тэмле булсын!"— диде шул икенчесе. Г. Минский.
Ч9ЙГУН и. диал. к. чэйнек. [Зифа:] Жшпэр инде, чэйгунне аудартасыц. М. Фэйзи. Гежлэп торган самоварныц тубэсендэ Мин гуяки nap-бу кергэн чэй-гун булам. Ш. Бабич.
ЧЭЙДЭШ и. сейл. Кем белэн дэ булса чэй табы-нында бергэ ашап-эчуче. [Йосыф:] Аныц монда мэд-рэсэдэн торып суз ташып торучы шпионы бар. Фэттахныц чэйдэше Суфьян. Э. Фэйзи. Бервакыт Габделбасыйр Рэуф байларныц ташына башлаган-лыкларын чэйдэшлэренэ свйлэмэкче булды. Ф. Эмирхан. „
ЧЭИ ЛЕК и. сейл. Берэр терле хезмэт куреэткэи ечен официантка, швейцарга й. б. ш. бирелэ торган акча. Чэеннэн чэйлеге кубрэк. Мэкаль. [Официант:] Менэ ичмасам монысы кеше, чэйлекне яхшы яудыра. Г. Камал. Конторщиклар, капка тебендэ торучы сакчыга кырык-илле тиен чэйлек тертеп, тендэ йе-реп-йереп кайталар. Ш. Мехэммэдев.
ЧЭЙЛЭУ ф. сейл. Чэй эчу. вйдэ бишлэп офицер, Вэли бай, староста, тагын кемнэрдер чэйлэп уты-ралар иде. h. Такташ.
ЧЭЙНЕК и. Чэй пешеру йэм су кайнату ечен кулланыла торган, тоткасы йэм борыны булган савыт. Фарфор чэйнек. □ Гарэфи абзый, юлда чэй куп эчелэ дип, тишек калай чэйнеген тимерчедэн кургаш белэн яматып алды. Г. Эпсэлэмов.
ЧЭЙНИ и. сейл. к. чэйханэ. [Садикъ абзый] мине берничэ мэртэбэ чэйнигэ алып барып, узенец яшь ч:агындарак шахтада забойщик булып эшлэгэнлеген, бер терле дэ рэхэт курмэгэнлегеннэн зарлана-зарлана чэй эчергэлэде. Г. Толымбай.
ЧЭЙНЭВЕК и. сир. к. кушам.
ЧЭЙНЭКЛЭУ ф. . диал. Чэйнэп езгэлэу, чэйнэп бозу, чэйнэп бетеру.— Минем атлар сезнец ефэк яулыкларыгызны тешлэре белэн чэйнэклэп бетерер-лэр. Ф. Эмнрхан.
ЧЭЙНЭШУ ф. 1. Бер-берсен тешлэу (мэсэлэн, этлэр турында). [Этлэр] тешлэрен ыржайтып тала-шырга. чэйнэшергэ тотындылар, канга батпышты-лар. Г. Тукай.
2. куч. сейл. Сугышу, керэшу. —Изелгэн сый-ныфларныц кутэрелешенэ каршы эксплуататорлар сыйныфы ерткычларча чэйнэшэ. Т. Гыйззэт.
3. куч. гади с. Тиргэшу, эрлэшу, теллэшу, талашу, ызгышу. [Нэсимэ] кайчагында мулла кэм кулаклар-ны яклаган булып кыланса да, кешелэрнец аларны яклауларына — кич тэ тузэ алмый, алар белэн эштэн чыкканчы чэйнэшергэ эзерлэнеп кенэ тора. Ш. Камал.
ЧЭЙНЭУ ф. 1. Ашамлыкны яки берэр нэрсэне, авыз-да текерек белэн аралаштырып, тешлэр белэн ваклау, изу. Аш кайнатуны м;ицелэйту ечен, азыкны----ях-
шы чэйнэп ашарга кирэк. Анатомия. Яшь бэрэннэр ак тешлэре белэн Кетердэтеп печэн чЭйнэде. Ш. Маннур. Безнекелэр дэ. утырган э^ирлэреннэн икмэклэрен чэйни-чэйни, немецларга бик игътибар белэн карыйлар. 9. Еники.
2.	Тешлэр белэн элэктереп алып кысу-кыскалау. Озын буйлысы авызындагы бармак юанлыгы тэмэке-сен чэйни-чэйни чылбырлы сэгать чыгарды. Г. Гобэй. Авызлыгын чэйни аргамаклар, Ярсып чайкый алар башларын. Ф. Кэрим. II Авызда йотмыйча тотып, тешлэр белэн кысу, эвэлэу (мэсэлэн, сагызны). Сагыз чэйнэгэндэ текерек куп м;ыела. М. Эмир.
3.	Нэрсэне дэ булса тешлэр белэн бик каты кысып езгэлэу, ботарлау, езеп чыгару. дткэйнец сахрада кешелэрне чэйни торган усал этлэр була дигэн суз-лэре хэтеремэ теште. X. Кэрим.
4.	куч. свйл. Кемнен дэ булса гайбэтен, яманатын сату; анын турында начар сейлэу. Бетен авыл буенча безнец мулланыц малае бигрэк шэбэеп кайт-кан икэн, сыза гына, Тимеркэйлэрец бер якта торсын, дип чэйни башладылар. Г. Ибрайимов. Ьэм-мэсен дэ кене-сэгате белэн, кибэн хэтле купертеп, каенанасына кайтып элэклилэр; узенец алдында ялагайланып, артында пышын-пышын гайбэтен чэй-нилэр иде. Г. Бэширов. II Берэр нэреэ турында озак йэм ялыктыргыч итеп сейлэу; бер ук нэрсэне кат-кат сейлэу, кабатлау. — Фэлсэфэдэн туйдык инде, сатма, ташла фэлеэфэц, Фэлеэфэ чэйнэр заман узган, хэзер эшлэр заман. Ш. Бабич. Авыл егете-----тпитуллар
ятлауныц, патша кэм тэхет тирэсендэге кешелэрнец дэрэм;элэрен кэм исемнэрен чэйнэунец кичбер мэгъ-нэсен тапмый. Ф. Хесни.
5.	куч. свйл. Кемне дэ булса даими рэвештэ тиргэу, ана бэйлэну; туктаусыз шелтэлэу. [Сафа] ана-сыннан гына, аныц туктаусыз орышуыннан, чэйнэ-веннэн генэ курка иде. А. Шамов.
О Чэйнэп салу (биру) — нэрсэне дэ булса бик жентеклэп анлату, ацлатып биру. Ул узе безнец белэн ике тен утырды, безгэ русча сузлэрне чэйнгп салды, без татарчага эйлэндердек. Г. Ибрайимов.
ЧЙЙХАН9 и. Чэй эчэргэ йэм ашарга мемкин булган жэмэгать туклану урыны. Чэй эчеп туктаган булсалар да, Гали берлэн Сэлимж;ан чэйханэнец бинасыннан, килгэн пароходны тамаша кылып, карап утыралар иде. Ш. Мехэммэдев. Чэйханэгэ Св-лэйман килеп керэ. h. Такташ.
ЧЭЙХАНЭЧЕ и. иск. Чэйханэ тотучы, чэйханэ хужасы.
ЧЭ
ту caj
Ка гы. 6yj хо
гы. бЛ1
кеэ ла,
те би, чэь
бу. йе: Hei ал}
Ук
Ту.
UKt Гэ, ЛЭ)
yei
лу. буг ту
то шэ тс ка
як то ка mt лы чы ка да
ре ин
эч
НС mi
т сс
30
ЧЭЙ	46?	ЧЭЛ
ЧЭЙХУР и. свил. Чэй эчэргэ яратучы. Чэйхурлар турында телдэ йергэн, аннан эдэбиятка кергэн ми-саллардан берсен эйтик. И. Рэмиев.
ЧЭЙЧЕ и. 1. сейл. к. чэйхур.
2. иск. Чэй белэн сэудэ итуче, чэй сэудэгэре. Казан чэйчелэре.
3. сейл. Чэй устеруче, чэй устеру эше белэн ше-гыльлэнуче. Грузия чэйчелэре.
ЧЭЙЧЕЛЕК и. Авыл хужалыгынын бер тармагы буларак чэй устеру, чэй житештеру. Чэйчелек кол-хозлары.
ЧЭКЕЛДЭТУ I ф. сейл. Ату, атып утеру. Ак-туш— Илсвярне тотып барган казакка ташланды. УКэйпэк борынлы казак тиз генэ кобурасына тыгылды: .Этен чэкелдэтергэ рехсэт итегез. ваше благородие*. Г. Гобэй.
ЧЭКЕЛДЭТУ И ф. диал. к. чэкештеру. Теге яктан кемнэрнецдер чынаяк чокырын чэкелдэтеп м;ырлау-лары, — ярылганчы келулэ ре ишетелэ. К. Нэжми.
ЧЭКЕШТЕРУ ф. к. чэкешу. Рюмкаларны чэкештеру. О [Газинур:] Мин эйтэм. татарлар сыйлап биргэнне кире какмыйлар. Шуннан чынаякларны чгкештердек. Г. Эпсэлэмов.
ЧЭКЕШУ ф. Исерткеч эчемлек эчкэндэ нинди дэ булса фикерлэрнен, хислэрнен уртаклыгын белдеру йезеннэн рюмканы, стаканны h. б. ш. башка берэу-нец рюмкасына, стаканына h. б. ш. тидеру, тидереп алу. Бэммэсе чэкешеп, бер тамчы калды рмый эчеп мргбэрделэр. Г. Ибрайимов. —Бергэ чэкешеп эчтек Украина горилкасын. Ф. Кэрим.
ЧЭКИ I и. диал. Чирек литр сыешлы шешэ; чулли. Туркин тешкелеккэ дип алып килгэн тозлы кыяр, ике пэрэмэч йэм бер чэки сет белэн тамак ялгаган Гэрэй — нарядлар белэн танышып утырды. А. Гыйлэжев.
ЧЭКИ II и. Чурэкэй уенынын бер тере (балалар уены).
ЧЭКМЭРЭ: чэкмэрэ килу сейл. — асты-ескэ килу, чуалчыклану, жимерелу. — Денья чэкмэрэ килеп буталган чакта, [болай] чуалу хэерле нэтижрлэр тудырмаячак. К. Тинчурин.
ЧЭКМЭШЭ и. диал. Шар сугу уенында кулланыла торган таяк, бэлэк. И келэч йвзле малай.---Чэкмэ-
шгцне куй да бер якка, йегер. кил каршыма! Шар-таяктан да куцеллерэк бер эйбер бар сица. Г. Тукай.
ЧЭКЧЭК и. Камырны эрбет чиклэвеге зурлыгында яки хермэ теше кебек озынча итеп кисеп, кайнап торгаи сары майда пешереп, барысын бергэ баллап катырып ясалган ашамлык. Аныц артыннан естенэ терле тестэге манпаси Кэм конфетлар ябыштыры-лып, зур подноска катырылган чэкчэк--------килеп
чыкты. М.. Гали. Шэмсинур энуицгинец атлан мае, каймагы. юкэ балы, каклаган ите, чэкчэге — барсы да табынга тезелде. Г. Эпсэлэмов.
Чэкчэк ашы (мэтцлесе) — кияу кыз катына кереп кайткач, узенен дус-ишлэрен, якыннарын жыеп ин ахырда табынга чэкчэк китерелэ торган мэжлес. [Нургали:] Чэкчэк ашына егетлэрне чакырып йерим. Т. Гыйззэт.
ЧЭК-ЧЭК рэв. диал. к. чак-чак. Галиэкбэр хэзрэт— чэк-чэк иснэп кенэ. аллы-артлы эн; иде чумеч эче бал тундэрде. Г. Мехэммэтшин.
ЧЭКЧУР и. иск. Штиблет, ботинка.
ЧЭКЭЛЭШУ ф. сейл. 1. Кыйнашу, сугышу. Ул нашивкалы ике солдатныц кызылармеец естенэ ташлануын курде дэ солдатныц берсен узенэ кара-тып чэкэлэшергэ тотынды. Г. Бэшнров. Шулай да соцрак ул егет белэн эйбэт кенэ чэкэлэшеп алмый-
ча булмады. Р. Техфэтуллин. —Ата — улны, ул — атаны белми, чэкэлэшэ бирэлэр. И. Туктар.
2. Эйткэлэшу, тиргэшу, талашу. Оренбург язучы-лары илэ газета аркылы бераз чэкэлэшеп алган идек. Г. Тукай. Бая узе дэ каты чэкэлэшеп алган Шаяхмэтнец бу талашка экуаны эрнеде. Г. ИбраЬимов.
ЧЭКЭН I и. Кайбер усемлеклэрне» чэчэклэре яки жимешлэре урнашкан, калын зур себеркэч сыман башагы. Кукурузныц чэкэннэрен муыеп алгач. сабак-ларын кисэлэр, ваклыйлар. Ботаника.
ЧЭКЭН II и. Жеп яки ука белэн купертеп чигел-гэн бизэк. —[Флагныц] ул алтынлы язулары, у калы чэкэннэре — муем-му.'м итэ инде хэтта. Ш. Камал.
ЧЭКЭН III с. иск. Матур, чибэр. Сарайныц иц чэкэн булмэлэренец берсендэ менэ шул }Дамисап йоклап ята иде. Ф. Халиди.
ЧЭКЭН IV и. диал. Озын сапка утыртылган чу-кечтэн гыйбарэт борынгы корал. Кусэк эзерлэп, тимер чэкэннг билгелерэк урынга урнаштырып куючылар да юк тугел иде. ТА. Галэу.
Чэкэн шар сугу — чирэм естендэ кэшэкэ таяк белэн шар сугу уены. Кез кеннэренец иц кызыклы уеннарыннан---чэкэн шар сугу бик куцелле була
иде. М. Гафури.
ЧЭКЭНБАШ и. сейл. к. чэкэн I.
ЧЭКЭНЛЭУ ф. Чэкэн (II) белэн бизэу. Чаршауны чэкэнлэу.
ЧЭКЭШТЕРУ ф. сейл. к. чэкештеру. Яцадан пиво салып, чэкэштереп эчтелэр дэ киснэ башладылар. Г. Ибрайимов. Я. кутэрик, дуслар, савытларны — Чэкэштерик солдат кружкасын. Ш. Маннур.
ЧЭКЭШУ ф. сейл. 1. к. чэкешу. Эчэ дуслар чэ-кэшеп. кузне кузгэ текэшеп. Г. Тукай. [Шэрифулла:] дйдэ булмаса. бер чэкэшик эле. Мицнур абзый. Дус-лык ечен булсын. А. Шамов. —Без яцадан калай кружкаларны чэкэштек. И. Гази.
2. к. чэкэлэшу. Лэкин кайчандыр Гыйльметдин белэн чэкэшкэн чакта. Андрей Петрович эйткэн ки-цэшне истэ тотып, уз-узен дуамал чыгышлардан тыеп килэ. К. Нэжми. Андый вакыйгалар, чэкэшеп алулар баштарак еш булгалады. М. Хэсэнов.
ЧЭКУ ф. сейл. 1. Бэру, сугу. Зефэргэ бер чэкудэ ут кабыза ала торган яхшы чакматаш сайлап бир-делэр. Э. Галиев.
2. Ату, атып утеру. Менэ мин олаудан мылтык таптым, бер куянны чэкеп тэ килдем эле. Г. Ахунов.
ЧЭКУШКЭ и. Кучэрнен оч-очларындагы тишеккэ тэгэрмэч тешмэс ечен кертеп куела торган чей. Юлда барганда, килен ягыннан арбаныц чэкушкэсе тешкэн. Эйтем. Тимер кучэрнец чэкушкэсе сынып тешеп калган икэн. А. Расих.
О Чэкушкэ бэрелу (элэгу) — сузгэ килу. Йомшак кына, сейлэр сузен дэ авызыннан кечкэ чыгара торган бер малай иде, э хэзер узенэ якын барып кара, чэкушкэц элэкмэсен! Г. Толымбай. Чэкушкэ-лэр бэрелешу (элэгешу) — сузгэ килешу, узара тиргэшу. Ничектер мэм;лесебезнец рухы узгэрде,----
чэкушкэлэр дэ бэрелешеп алды. А. Шамов.
ЧЭЛДЕРУ ф. 1. гади с. Урлау. Мулла бакчасын-нан алма чэлдерулэрне сейлэп тормыйм. Ф. Хесни. — [Гаж;илэ апа:] Урлап кала ул: узган елны да эллэ нихэтл малны чэлдерде. И. Гази.
2. сейл. Эйтмичэ генэ кая да булса юл тоту, юнэлу, киту. Шулай [становой] туры волость идарэсе-нэ чэлдергэн. X. Кэрим.
ЧЭЛПЭК и. 1. Камырдан ясалган вак-вак жэймэ-лэрне—юкаларны кайнап торган сары майда пешереп хэзерлэнгэн ашамлык; юка. Ач кешегэ чэчэк исеннэн
30’
чэл
468
ЧЭН
чэлпэк исе тэмлерэк. Мэкаль. Майга салгач,-----
чэлпэк узенэ бертерле формага кереп пешэ. Татар халык ашлары.
2.	с. мэгъ. диал. Юка, яссы. Чэлпэк борын.
ЧЭЛПЭРЭМЭ: чэлпэрэмэ килу — к. челпэрэмэ килу. Гармонь м;иргэ тешеп чэлпэрэмэ килде. М. Гали. Кинэт ниндидер пыяла нэрсэсе тешеп, чэлпэрэмэ килгэн тавыш ишетелде. Э. Фэйзи. Чэлпэрэмэ китеру — к. челпэрэмэ китеру. —Мин ейгэ йегереп кердем дэ мылтыгымны алып чыктым йэм, ишек алдындагы зур ташка бэреп, чэлпэрэмэ ки-тердем. А. Шамов. Икенче, еченче кеннэр Тимери-нец бетен планнарын чэлпэрэмэ китереп, ядимереп ташлады. Г. Бэширов.
ЧЭЛТЕР и. диал. к. балтыр. Чэлтер сеяге.
ЧЭЛУ ф. гади с. Урлау. Карак кетудэн аерыл-ганны чэлер. Эйтем. [Абзый.-] Кара аны, берэр эйберне чэлеп чыксац, аягыцны бэреп сындырырмын. И. Гази. II Узлэштеру; алдау юлы белэн табыш алу. Ьэм дэ Мэскэудэн дэ маллар алмышым, Сумына туксан тиенне чэлмешем. Г. Тукай.
ЧЭМЛЕ и. диал. Бик нык мавыгучан, бик тырыш, Ьэвэс. Галимэ^ан чэмле уенчы, отылырга яратмый, отса — шатлана, кэефе килэ. И. Рэмиев.
ЧЭМЧЭ и. Кунгэ чигеп (каеп) тешерелгэн бизэк. Башмагымныц чэмчэлэре Урнэк итеп чигэрлек. Т. Гыйззэт.
ЧЭМЧЭЛЕ с. Чэмчэ тешерелгэн, чэмчэ белэн бизэлгэн. — Чэмч.эле читек киеп. шагырт-шогырт басып йеруен кургэч, башта---суз кушарга куркып
йергэн идем. М. Гали. [Айсылуныц] аягында чэмчэле читек, саурый башмак. Н. Исэнбэт.
ЧЭМЭЙ и. диал. Хайваннарнын тоягы естендэге буын сеяге, ашык. II Уен ечен кулланыла торган шул сеяк; кузна.
ЧЭНЕЧКЕ и. 1. Котлет, гуляш h. б. ш. ашамлык-ларны ашау ечен хезмэт итэ торган, берничэ озын тештэн гыйбарэт озын саплы эсбап. Ул йэркем алдына кар шикелле ак салфеткалар, ялтырап торган пычак, чэнгчкелэр кэм сый тулы тэлинкэлэр куйган. Э. Еннки. Савыт-саба арасыннан актарып алып, пычак белэн чэнечке китереп бирде. Г. Гобэй.
2.	Хэрби эштэ киртэ ясау h. б. ш. максатлар ечен кулланыла торган тимерчыбыкныц кагылганда чэнчэ торган чыгынтысы. Тимерчыбык чэнечкесе. II с. мэгъ. Шундый чыгынтылары булган (тимерчыбык турында). Чэнечке тимерчыбыклар эн;ирдэ черилэр. Г. ИбраЬимов. Сапер чэнечке чыбыкны тын алмый кисэ. Ф. Кэрим.
3.	Кайбер усемлеклэрдэ була торган энэ; очлы, нечкэ Ьэм каты усенте. Шайтан таягы чэнечкесе. □ Роза чэнечкесез булмый. Эйтем. II Кайбер хайван-нарныц тиресендэ була торган энэ сыман каты усенте. Аналарын имен сетей бетермэс ечен, авызлары-на чэнечкеле керпе тиресеннэн, кабыктан ясап кечкенэ тубал кигезгэн яшь бозаулар\ны\ аналары---
сезеп э^ибэрэлэр. М. Гали.
4.	куч. сейл. ЗэЬэр суз, чэнечкеле суз. [Мицну-рый\ узенец Газинурга булган упкэлэрен дэ, ачулану-ларын да, чэнечкелэрен дэ онытты. Г. Эпсэлэмов.
Чэнечке канатлылар зоол.— аркасында Ьэм кор-сагында йезгечлэр урынына чэнечкелэр булган балыклар тере.
О Чэнечке(лэр) жибэру — чэнечкеле сузлэр эйту, зэЬэр сузлэр эйту. [Бай capo в:] Ярулла абзый, сез мица урынсыз чэнечке эк;ибэрэсез. Ф. Бурнаш.
ЧЭНЕЧКЕЛЕ с. 1. Чэнечкесе, энэсе булган (кайбер усемлеклэр Ьэм хайваннар турында). Чэнечкеле
кактус. Чэнечкеле керпе тиресе. Чэнечкеле шыртла-ка. □ — Мин моны болай гына эйтэм: гел чэчэге бик матур да, сабы бик чэнечкеле бит. Ф. Эмирхан.
II Чэнчи торган, чэнчучэн. Чэнечкеле арыш камы-лында Аунап ятты туган баласы. Ф. Кэрим. Кыя-дагы ярыкларга тотынып ускэн чэнечкеле каты агачлар, аларныц киндерэдэй сузылып яткан тамырлары тотынып менэр ечен уцайлы. Г. Бэширов. II куч. сейл. Кыенлыкларны уз эченэ алган, читен. Чэнечкеле тормыш баскычлары.
2. Кагылганда чэнчэ торган чыгынтысы булгаи (хэрби эштэ h. б. ш. очракларда кулланыла торган тимерчыбык турында). Чэнечкеле тимерчыбык белэн Уратылган безнец йортыбыз. М. Жэлил. Эшче ба-тальоннар шэйэр тирэсенэ окоплар казыйлар. бага-наларга чэнечкеле тимерчыбыклар тарталар. И. Газн.
3. куч. сейл. ЗэЬэр, усал, яман. Хэзер бу алсулан-ган, чиксез дулкынланган Мицнурый кичэге салкын, чэнечкеле Мицнурыйга бер дэ охшамаган иде. Г. Эпсэлэмов. Бары Нэгыйм хатыны Мицсылу гына, шаяр-ган булып, чэнечкеле сузлэр эйткэлэп куя. Ш. Камал.
Чэнечкеле балык зоол.— аркасында Ьэм корса-гында йезгечлэр урынына чэнечкелэр булган сеякле вак балык; русчасы: колюшка. Чэнечкеле гел бот.— алоэ. Сал куган чагында бер чуваш карчыгы мица шул чэнечкеле гелнец файдасы турында сейлэгэн иде. А. Шамов. Чэнечкеле куак бот.— к. крыжовник.
ЧЭНЕЧКЕЧ и. диал. к. чэнечке (1 мэгъ.).
ЧЭНТИ: чэнти бармак диал.— к. чэнчэ бармак. Хатын, йезек, балдаклар белэн бизэлгэн ап-ак тулы бармакларына кыстырып, чэнти бармагын тырпайт-кан килеш. ничектер игътибарсыз гына------шырпы
кабыза башлады. А. Расих.
ЧЭНЧЕЛДЕРУ ф. гади с. Утеру, бетеру; юкка чыгару. Арысландай батыр халык улы Чэнчелдгреп салды ул фашистны. Арт сабагын аныц ейрэтте. Ш. Маннур.
ЧЭНЧЕЛУ ф. 1. Тишеп керу, эчкэ керу; кадалу (нинди дэ булса очлы нэрсэ турында). [Нэгыймэ] инэ чэнчелгэн кебек кинэт урыныннан торды. Г. Йбра-Ьимов.
2.	куч. сейл. Бик каты егылу, егылып тешу; мэ-тэлеп барып тешу. [Мэрфуга:] Кара инде! Оятыцнан э^ир ярыгына чэнчелеп кит. Ш. Камал.
3.	куч. гади с. Улу. демегу, бету; юкка чыгу. „Ичмасам, чэнчелсэ, бер тамак кимер иде",— дип кеш караганнар. Г. Тукай. Тигезсезлек чэнчелсен, Аяк аста яньчелсен. Ш. Бабнч.
4.	с. мэгъ. куч. гади с. чэнчелгэн, чэнчелеп беткэн. Юньсез, начар, яман. [Гадшфэ:} Чэнчелеп беткэн эн;ейче. шул кадэр эйттем: .Факийэнеке тесле матур булсын, яхшы итеп тек",— дип. Г. Камал. [Карчык:} Ьаман энртмэгэн икэн эле чэнчелгэн ха-тынга, эщитмэгэн икэн эле. Г. Гобэй.
5.	рэв. мэгъ. куч. гади с. чэнчелгэнче. Бик нык, чамадан тыш (мэсэлэн, эчу). Минем геройларым ка-бакларда чэнчелгэнче сыра эчэлэр. h. Такташ.
6.	ы. функ. куч. гади с. чэнчелгере. к. чэнчелеп киткере. — Кетучесе дэ, чэнчелгере, малларын бер юньлэп карамый. М. Фэйзи.
7.	ы. функ. куч. гади с. чэнчелгэн. к. чэнчелгере. [Жикан:} Чэнчелгэн, кетучесе дэ тизрэк кайтмады бит. М. Фэйзи.
8.	ы. функ. куч. гади с. чэнчелсен. к. чэнчелеп (кенэ) китсен (бетсеи). Бари тавышы: , Чэнчелс н, бу каекка утырып йерим дип, я батарсыц". М. Фэйзи.
О Чэнчелеп киткере гади с.— бнк нык ачулану-ны, ризасызлыкны, укенечне Ь. 6. ш. хислэрне белде-
ЧЭН
469
чэп
рэ. [Тимери:] Их, узем кайта алмадым бит, чэнчелеп киткере. Г. Бэширов. [Хэйруш:] Котны очырды-гыз. Ата яздым бит, чэнчелеп киткере. А. Алиш. Чэнчелеп (кенэ) китсен (бетсен) гади с.— к. чэнчелеп киткере. [Гариф:] Фронт диярлеге калмады да. чднчелеп бетсен! дллэ кайчан укчэ кутзрэсе калган. Ш. Камал.
ЧЭНЧЕМ и. Жейнен энэ белэн бер чэнчеп тегелгэн арасы; атлам. Бер чэнчем.
ЧЭНЧЕШУ ф. 1. Урт. юн. к. чэнчу (1, 3 мэгъ.). Борисов та, йегерэ торгач, шушы бер-берсен чэн-чешкэн,—бер-берсенэ прикладлар белэн бэрешкэн соры твркем эченэ атылып керде. Г. Бэширов. Яц-гырбай белэн Арсланбай ярым квлкеле, лэкин ачулы суз белэн чэнчешеп тэ алдылар. Г. ИбраЬимов.
2.	сейл. Тэндэ авырту, чэнчуле авырту тою. Биг-рэк тэ япон сугышына барып кайтканнан соц Га-лиулланыц саулыгы какшады: явым-чэчемле кеннэрдэ аяк табаннары чэнчешэ йэм калак сеяклэре сызлый торган булып калды. И. Гази.
ЧЭНЧЭ: чэнчэ бармак — аякныц, кулныц бишенче ин нечкэ, кечкенэ бармагы. Кул чапкан вакытта аныц чэнчэ бармагындагы йезек кашыннан ялтыра-вык яктылыклар чагылдырып-чагылдырып китэ иде. Ill. Камал. [Мицниса апаныц] чэнчэ йэм атсыз бармаклары бик ямьсез кэкрэеп, тырпаеп торалар. Э. Фэйзи.
ЧЭНЧУ ф. 1. Салкын коралныц очлы башын кемнен дэ булса тэненэ кадау, керту. Улеп ятмыш ике шайзадэ— Бере кукрэгенз берсе кылычларын чэнеч-кэннэр. Г. Тукай. Ике як, штыкларын тебэп, берсен берсе чэнчергэ мряенып, штык сугышына ташланды. Г. Бэширов. II Берэр очлы нэрсэне кая да булса кадау, кадап кую. Кыз эшеннэн туктады, эцебен теше белэн езеп, инэсен изуенэ чэнчеде. А. Шамов.
2.	Вак чэнечкелор тэнгэ тиеп авырттыру, тэндэ авырту барлыкка китеру. Идэнгз утырсац да. лэукэ-гг утырсац да, чыршы ботаклары тэнне бик яман чгнчилэр. М. Гали. }Депкз бармак белэн орынганда электр чаткысы чыга йэм бармакны чзнчеп-чэнчеп ала. Яшен...
3.	куч. сейл. Кемгэ дэ булса чэнчуле, зэЬэрле сузлэр эйту. Кара айгырларныц берсе, арттан торып: .Башкалар ни сейлэсэ дэ, упкэм юк, мэгэр Яцгыр-бай — мактана башласа, казакъ йорты келми ничек чыдый?"— дип чэнечте. Г. ИбраЬимов. II Сузлэр белэн кемгэ дэ булса начар тээсир иту, куцеленэ тию; кадау. „Бар, элбэттэ",— дип килешэ Саматов, олаучы сузлэренец узен чэнчеп алуын сиздермэскэ тырышып. Г. Минский. Якубныц чэнчеп эйтуенэ каршы Дэу-лэтьяров елиайгандай итте. И. Гази.
4.	з-сыз. Тэндэ чэнчуле авырту тою, барлыкка китеру. [Хэйдэр], нигэдгр буген яцадан чэнчи башлаган яралы аягына кеч китермэс ечен. йомшак кына атлый. Г. Бэширов. | и. мэгъ. Бу чэнчу кукрэгемэ, кулбашларыма менде. Г. ИбраЬимов.
5.	Берэр нэреэ текКэндэ энэ ярдэмендэ жепне ту-кымага уткэру. [Зебэйдэ] Менэ баласына кулмэк тегэ, Чэнчеп-чэнчеп ала инзеен. h. Такташ.
6.	сейл. Югарыга, ескэ кутэру (мэсэлэн, койрык-иы). Ул кеймэнец килгзнен кургэч, яр кырыенда ашап йери торган атлар, сыерлар да куркышып, койрык чэнчеп чаба башладылар. М. Гали. Аныц янына тагын берничэ егет килеп. кайсы кырын ятты. кайсы тезен чэнчеп утырдылар. А. ТаЬиров.
7.	рэв. мэгъ. сейл. чэнчеп. Мэсхэрэне, келуне белдереп; мэсхэрэле рэвештэ. Низамый кебеклэрнец чэнчеп елмаюларын сизеп ачу килэ — дошманнарны табасы, оялары белэн туздырып ташлыйсы килэ. М. Эмир.
Чэнчу улэне бот.— чатыр чэчэклелэр семьялыгыннан зэнгэрсу яшел яфраклы, купьеллык чуп улэн; русчасы: синеголовник.
ЧЭНЧУЛЕ с. сейл. Мэсхэрэне-келуне белдергэн, зэЬэрле, мэсхэрэле. Чэнчуле сузлэр. Чэнчуле караш. Чэнчуле елмаю.
ЧЭНЧУЧЭН с. Чэнчи торган. Чэнчучэн кактус. ЧЭНЧУЧЭНЛЕК и. Чэнчн торган булу.
ЧЭНЭШКЭ и. диал. Таудан шуу яки кечерэк йекне салып алып бару ечен кечкенэ чана. Кабак та-выныц естенэ ук менэсец дэ чэнэшкэцне аякларыц белэн этэреп кузгалып китэсец. Г. Бэширов.
ЧЭП: чэп иту (иттеру)— сугу, чап итеп сугу; чэп итэргэ дэ житмэу—нэреэнен дэ булса бик аз булуы турында (кубрэк ашамлыклар турында). Кен буе эштэ йергэн кешегэ, башка замана булса, бу икмэк чэп итэргэ дэ эцитмэс иде. В. Нуруллин.
ЧЭПЕЛДЭТУ ф. сейл. к. чапылдату. [Актырнак] шунда агып яткан елгадан чэпелдэтеп су эчеп алган-нан соц хэллэнеп алды. М. Гафури.
ЧЭПЕЛДЭУ ф. сейл. к. чапылдау. Аягыц лэпел-дэп торса, Авызыц чэпелдэп торыр. Мэкаль.
ЧЭПЕРЧЕК и. Чыпчыклар семьялыгыннан Ьэрвакыт селкенеп торган озын тар койрыклы кечерэк кенэ кош; сиртмэ койрык; русчасы: трясогузка. Чэперчек-нец койрыгы алтмыш пот. Эйтем.
ЧЭПЧЕК I и. диал. к. чэперчек.
ЧЭПЧЕК II и. диал. Чытлык, кыланчык.
ЧЭПЧЕНУ ф. сейл. к. чэпчу 2. Димлэуче, таныш-тыручы кеше— Техфэтнец, ике ирдэн аерылып ечен-че иргэ барган, кубрэк чэпченуче апасы булды. Ш. Камал. [Сэгъди абзый]—бераз чэпченеп торды да, ул да бирелде. Э. Фэйзи.
ЧЭПЧЕТУ 1. Йекл. юн. к. чэпчу 2.
2. Чайпалдыру, читкэ тугу. Суны чэпчету.
3. Таш атып су естендэ вак дулкын божралары ясау. [Габделхэйнец] чэпчетеп м;ибэргэн ташыныц су естеннэн биш-алты тапкыр сикереп, аннан соц гына тепкэ тешеп китуе Габделкаюмга бик кызык кебек тоелды. М. Гали.
ЧЭПЧУ ф. сейл. 1. Чайпылу, читкэ тугелу. Чилэк яртылай булса, суы чэпчер, тулы чилэк чэпчемэс. Мэкаль.
2.	куч. Ярсу, ярсып киту, ярсып китеп начар сузлэр эйту. дпипэ-----чэпчерг'э тотынган иде. элеге
твркем янына килеп туктагач, ул да, сузе киселеп, кинэт кенэ телсез калды. Г. Бэширов. [£у мэкаль] чэпчеп, артык сузлэр эйтуче кызу, упкэчел кешегэ карата эйтелэ. Н. Исэнбэт.
3.	куч. Башка кеше белмэскэ тиеш нэрсэне сейлэу, сейлэп йеру; серне ачу. [Зариф:] Тик узец генэ бел. Бутэн кешегэ чэпчемэ, яме? Ш. Камал.
4.	Таш атып су естендэ вак дулкын божралары ясаганда суга тнеп-тиеп киту. Шуннан соц Габдел-каюмныц ташлары да су естендэ дуртэр-бишэр тапкыр чэпчи башладылар. М. Гали.
ЧЭПЕЛДЭТУ ф. диал. к. чапылдату. Саниянец кукэйле авызын чэпелдэткэне барыбер ишетелеп торды. Г. Гобэй.
ЧЭП-ЧЭП аваз ияр. 1. сейл. Кулларны чапканда, авызны чапылдатканда Ь. 6. барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Авызыныц чэп-чэп итеп торуы — кыска-сы гына, йэр эк;ире, йэр эгъзасы моныц бик надан, бик затсыз бер татар мулласы икэнлеген белдереп, сейлэп торалар иде. Г. Тукай.
2.	Дулкыннар ярга, бурэнэгэ, кеймэгэ Ь. б. ш. бэрелгэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Дул-кыннары ярга чэп-чэп бэрелеп, берсе-берсе белэн серлэшеп----торган зур дицгезне карап тордым.
М. Гафури.
чэп
470
чэт
Чэп-чэп иту — 1) чэбэклэу. чэбэк-чэбэк иту. [дн-кэсе] Ак куллары белэн чэп-чэп итэ, Матур мдырлар эцырлап ейрэтэ. М. Жэлил; 2) муича чабу (баланы).
ЧЭПЭК и. сейл. Тукмау, сугу. Галим абзасыннан, анасыннан азрак чэпэк алгалаганга курэ, андый ярамаган э^ирлэргэ язмый башлаган иде. Ак юл.
ЧЭПЭП-ЧЭПЭП рэв. диал. Чапылдатып (авызны), узенчэлекле тавыш барлыкка китереп (авыз белэн). Шакай белэн Газиз-----куян ату вакыйгаларын эллэ
нинди фантазия йэм ялганнар катнаштырып сей-лилэр, э шэкертлэр авызларын чэпэп-чэпэп тыцлый-лар. Ш. Камал.
ЧЭПЭЛЭК: чэпэлэк биру гади с. — кыйнау, тукмау. [Хэзрэт:] Малайга чэпэлэк бирэсецме? Ныграк! Ныграк! Талны, мэсэлэн, чыбык вакытында бегеп калырга кирэк. Ф. Эмнрхан. Ул гомерендэ атасын-нан кыен курмэде. Анасы гына кайбер вакыт чэпэлэк биргэли иде. Г. Рэхим.
ЧЭПЭЛЭНУ ф. сейл. к. чэбэлэну. [Юмартуллин:] Алай чэпэлэнергэ ярамый, туганкаем. Тормышта иц мейиме: каушап калудан. паникага тешудэн сак-лан. С. Сабиров.
ЧЭПЭМЭ и. диал. к. бэлэк.
Чэпэмэ туп — туплы уеннарныц берсе (балалар уены).
ЧЭПЭЛЭШУ ф. диал. Тиргэшу, ызгышу. Тегермэн яну уцае белэн каравыл е ндэ шау-шу кутэрелгэч, этисе староста белэн чэпэлэшкэн иде. Г. Бакиров.
ЧЭПЭУ ф. сейл. 1. Ярым сыек массаны берэр каты нэрс; гэ кеч белэн китереп бэру, бэреп сылау. Яков Федорович балчык измэсен алып кирпечкэ чэ-пи. Ш. Бикчурин. Илфар----буселеп чыккан измэне
алып кирпечлэр естенэ, эцей турысына чэпэде. Б. Камалов. || куч. Нэрсэ дэ булса баш тубэсенэ кию. Кайсы тубэтэй кигэн, кайберсе башына кызыл фэс чэпэгэн. А. Расих.
2. Сугу, бэру. Минем, сул кулга 25 кайнарны чэ-пэгэннэн соц, уч тебем кабарып чыкты. Э. Айдар. || диал. Бэлэклэу. Керне чэпэу.
3. гади с. Кинэтлек йэм кетелмэгэнлек мэгънэсен бел-дереп, „биру, кую“ фигыльлэре урынына кулланыла (гадэттэ кунелсез, начар нэрсэ турында). Шелтэ чэпэу. □ Кем эз сейли. кем ык-мык килэ. кем опыта, андыйларга икеле чэпибез. Г. Мехэммэтшин. Суд каравылчыга, йоклап яткан дип. 10 ел чэпэде. Г. Гобэй. Капитан икебезгэ дэ ечэр наряд чэпэде. Р. Техфэтуллин.
ЧЭРДЭКЛЭНУ ф. Бнк каты бэрудэн яки сугудан ватылып-сынып ваклану, вак кисэклоргэ аерылу; яры-лу-сыну. Яшен эцилгэргечне суккан булса кирэк, так-талары каерылып, чэрдэклэнеп беткэн. Г. Эпсэлэмов. Кодасы чэрдэклэнгэн казыкныц башына суга-суга, борылып карамыйча, телэр-телэмэс кенэ э^авап бирде. Г. Бэширов. || Сыну, сынып ваклану (сеяк). Аяк-лары чэрдэклэнеп беткэн бер лейтенант саташып кычкыра. Каз. утл.
ЧЭРДЭКЛЭУ ф. Ватып-сындырып ваклау, вак ки-сэклэргэ аеру, яргалау. Берданка, атуга ярылып китеп, Илдарныц уч тебен чэрдэклэде. И. Гази.
ЧЭРЕК и. Багана умартанын эчендэ еске яктан аркылы куелган агачлар.
ЧЭРЕКСЕЗ с. диал. Туземсез, чыдамсыз. Йокысыз теннэр йэм газаплы борчылулар аркылы уткэ-реп алып килгэн нэрсэ нинди чэрексез булып чыкты, .э‘ дигэнче кулдан теште дэ чэлпэрэмэ килеп ва-тылды. Ф. Хесни. [Эхмэтвэли:] Эй, карчык, эгэр син чэрексез булмасац, мин сине калдырып телке артыннан китмэс идем. Г. Галиев.
ЧЭРЕЛДЕК с. сейл. 1. Бик куп чэрелди торган, чэрелдэп сейлэшэ торган. Бетен шэйэргэ менэ шул чэрелдек Мэгъфурэдэн [хэбэр] таралган, имеш. Г. ИбраЬимов.
2.	Ачы Ьэм иечкэ (тавыш турында). .Атыгызш. кеше естенэ мендерэсез бит!'— дигэн чэрелдек тавышка сискэнеп киттек. X. Кэрим.
ЧЭРЕЛДЭВЕК с. к. чэрелдек. Бер кыз чэрелдэвек тавыш белэн .Гелкэбирэу! Кая китеп олактыц? Кузгалабыз',— дип кычкырды. И. Гази.
ЧЭРЕЛДЭУ ф. 1. Ачы нечкэ тавыш белэн ашыгып сейлэу яки кычкыру; тавышлану. [Шгмсия] аныц ее-нэ яшен тубы кебек бетерелеп кереп, иц ачы тавыш белэн чэрелдэргэ, тегене иц кабахэт сузлэр белэн сугэргэ кереште. Г. Эпсэлэмов.
2.	Узенэ бертерле тавыш чыгарып кычкыру (мэсэ-лэн, акчарлаклар). [Акчарлаклар] яцадан Навага ку-тэрелэлэр Иэм чэрелди-чэрелди куздэн югалалар. А. Шамов.
3.	рэв. мэгъ- чэрелдэп. Ачы нечкэ тавыш белэн. Задатка акчамны сорый башлагач, теге ике марж;а задатканы кайтармау юлында булырга кирэк, шул-кадэр чэрелдэп кычкырырга тотындылар. Г. Тукай.
ЧЭРЕМ и. иск. Кун.
ЧЭРКЭ I и. диал. Балтыр. Бэрэ тэртэгэ, тия чэркэгэ. Эйтем.
ЧЭРКЭ II и. иск. Исерткеч эчемлек эчу ечен борынгы савыт. [Эхмэтэщан:] Син безгэ ике чэркэ сыра, ярты штоф кумышка-------китер. М. Гали. II сейл.
Рюмка. Шактый юантык чэркэлэргэ мелдерэмэ ара-кы тутыргач, Василий эчке бер э^ылылык белэн шушы кешелэргэ узендэ якынлык, туганлык хислэре тойды. А. Гыйлэжев.
ЧЭРМЭК и. иск. Каеш, чи каеш.
ЧЭРПЭЛЭНУ ф. диал. к. чэрдэклэну. Чэрпэлэнгэк чынаяк.
ЧЭРПЭЛЭУ ф. диал. Яру, вату.
ЧЭРТЭП и. диал. Известь.
ЧЭР-ЧЭР аваз ияр. Ачы итеп кычкырып сейлэгэндэ яки сейлэшкэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. [Вагонныц] ишек тебенэ кысылышып кызлар еелешкэн иде. [Алар] да чэр-чэр кычкыралар. А. Гыйлэжев.
ЧЭРЧЭРЛЕ и. Балалар уенынын бер тере; йорт-йортлы уйнау.
ЧЭРШЭМБЕ и. Атнанын якшэмбедэн сон еченче кене. Атнакичнец килеше чэршэмбедэн билгеле. Эйтем.
ЧЭТЕЛДЭВЕК: чэтелдэвек башмак — ейдэ кия торган артсыз аяк кнеме; русчасы: шлепанцы.
ЧЭТЕРДЭУ ф. диал. ©здереп, чатнатып сейлэу. .Халык дошманы булган кешенец кызы пионер булырга тиеш тугел, иптэшлэр!'—дип чэтертэде элеге кызчык. Ш. Хесэенов. II рэв. мэгъ. Чэтердэп. бар кече белэн, бетен кеченэ; бик нык. Чэтердэл ябышу.
ЧЭТЕРТЭН с. 1. Бик уткен, чая телле. 2. блгер, житез, уткен.
ЧЭТЕР-ЧЭТЕР аваз ияр. диал. к. чэт-чэт (1 мэгъ.). Берни булса. чэтер-чэтер бэхэслэшэлэр. Ш. Хесэенов.
ЧЭТЛЭКИ и. диал. Чурэкэй. Я^эен бергэ су кое-набыз. бергэ чэтлэки уйныйбыз, шар сугабыз. Ш. Маннур-
ЧЭТНЭБИ и. диал. Сузгэ бик оста Ьэм уткен кеше; житез, елгер, чэчрэп торган кеше. | с. мэгъ. Кайчан гына ялан тэпи йегереп йергэн чэтнэби бер кызчык иде лэбаса. Р. Техфэтуллин.
ЧЭТ-ЧЭТ аваз ияр. 1. ©здереп, чатнатып, кыю итеп сейлэуне белдерэ. Чэт-чэт сейлэшу.
чэч
471
ЧЭЧ
2.	Кул белэн берэр йомшаграк нэрсэгэ, мэсэлэн, ялангач тэнгэ суккалаганда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Французча керэш тэ булып уза. Керэш-челэр	кулларны борышалар, бер-берсенец ачык
тэннэрен чэт-чэт бэрешеп алалар. Ф. Эмирхан.
ЧЭЧ и. Кешенен башында усэ торган, мегез мат-дэдэн гыйбарэт бик нечкэ жеп сыман тек. Куз теплэренэ. мацгай урталарына таба сузылган тирэн ж;ыерчыклар. ике чигэдэ ара-тирэ ялт раган ак чэчлэр егетнец соцгы берничэ елда куп нэрсэ, бик куп эцэфа кичергэнен курсэтэлэр. Г. Ибрайимов. II Кешенен башында усэ торган шундый теклэрнен барысы. Минем----йомшак озын чэчем эцилкэмэ салы-
нып тешкэн. Г. Тукай. [Хэйдэрнец] естендэ шинель, билендэ каеш, кара бедрэ чэче купереп тора. Г. Бэширов. Ж,иллэр! Жилфердэтеп кара чэчлэремне, Нигэ мине шулай сеясез?! Ф. Кэрим.
Чэч алдыру—1) чэчне пэке яки машинка белэн бетенлэй алдыру, кыркыту. [Дэу апа:] Кайт та чэ-чецне алдырып ташла, шэкертлэрчэрэк итеп киен. 9. Фэйзи. [Хэйретдин:] Эле еченче кен генэ бит ха-м;и эфэнде чэчен алдырган иде. Ш. Камал; 2) чэчне берэр рэвеш биреп кистеру, кыскарту. кыркыту. Чэч алу—1) кемнен дэ булса чэчен пэке яки машинка белэн бетенлэй кырку. Мин аца читтэн кайткан-да чэч ала торган кызыл саплы пэке алып кайтыр-га вэгъдэ бирэм. А. Шамов; 2) кемнен дэ булса чэчен берэр рэвеш биреп кырку, алу. Чэч алучы — чэчне, сакалны кыру якн берэр терле рэвеш биреп кырку Ьэм буяу, тарау эше белэн шегыльлэнуче оста; парикмахер. [Хэмзэ:] Буген иртэ белэн чэч алучыга кергэн идем. Г. Камал. Чэч алучы белэн табутчыныц Ишеклэре бер ук тупсада. М. Жэлил. Чэч бетеркэсе — к. бе-теркэ. Чэч мае — чэчкэ серту ечен, эрекмэн тамырын агач маенда тотып ясалган май; шалкан мае. Чэч толымы — к. толым. [Нэфисэ]. Зиннэткэ коры бер караш ташлап, алга тешкэн чэч толымнарын арка-сына чвеп эцибэрде. Г. Бэширов. Чэч пэкесе — сакал-мыек, чэчне кыру ечен корычтан ясалгаи уткен пэке. Чэч юлы (аермасы)—чэчне ике якка тараганда яки толымлап ургэндэ, тубэгэ кадэр калган ачык буй. Чэч ерету — дини карашлар буенча гаурэт дип саналган чэчне хатын-кызларнын чнт ирлэр янында яшеруе, каплавы. [Хэзрэт:] Безнец меселман хаты-нына, узец белэ торгансыцдыр, китап чэч еретергэ куша. Ф. Эмирхан. Чэч ургече — к. чэчургеч. Галия-бану—естенэ яца кулмэк киеп, чуарлап беткэн алъяпкыч бэйлэгэн. чэч ургеченэ чулпылар таккан. М. Фэйзи. Чэч жибэру — чэчне алдырмыйча устеру, озын йерту. Шэкертлэр бер-бер артлы чэч эцибэрер-гэ тотындылар. Э. Фэйзи.
О Чэч(лэр) бэйлэну, чэч(лэр) чэчкэ бэйлэну — ейлэну-ейлэнешу язмыш кушуы буенча була дип са-нау турында. Кук кугэрчен куктэ уйный, Башлары эйлэнмэсэ: Сеешсэц дэ каушып булмый, Чэчлэрец бэйлэнмэсэ. Жыр. Чэч теплэренэ кадэр — бик нык. Шулчакта чэч теплэренэ кадэр тирлэп чыккан— Каюм, Хэлимне халык арасыннан эзлэп табып. итэ-геннэн тартты. Г. Гобэй. Чэч(лэр) урэ тору — бик нык курку яки гажэплэну. Минем чэчлэрем урэ торды. тэнемне миллион инэлэр чэнчеп уттелэр кебек булды. сулышым кысылды. Э. Айдар. Шулай. чэчлэрем урэ торды. телдэн калдым. уз куземэ узем ышан-мадым. А. Шамов. Чэчен дэ житмэс (тетмэс) — берэр иэрсэгэ бик куп чыгым кирэк булганда яисэ берэр нэрсэне житкереп булмаганда эйтелэ. [Фатих:] Андый урыннарга тарата башласац. монда э^эмэгать акчасы тугел, башыцдагы чэчец дэ тетмэс. Г. Камал. Чэч(лэр)ие йолку — нэрсэгэ дэ булса бик нык укену, еметсезлектэн нишлэргэ белмэу. [Хатын], Атсыз ниш-
лэрбез, ди. чэчен йолкый, Урле-кырлы, малай. сике-рэ. h. Такташ.
ЧЭЧБАГ и. иск. к. чэчургеч.
ЧЭЧБАЙ, ЧЭЧБЭЙ и. бот. Кыяклы усемлеклэр семьялыгыннан купьеллык улэн; тутык улэне; русчасы: вейник. Урман алларында улэн усемлеклэрдэн купьеллык улэннэр — чэчбэйлэр, сарут, кындырак h. б. усэ башлый. Жир йэм туфрак.
ЧЭЧБИ и. сейл. Тузгыган чэчле хатын-кыз, думала чэчле хатын-кыз турында.— Берэр яшьрэк, чибэр-рэк чэчбигэ иялэшкэндер. М. Хэсэнов.
ЧЭЧЕ и. диал. Юеш ашлыкны киптеру ечен агач-лардан ясалган корылма, таган, шеш.
ЧЭЧЕЛМЭЛЕ с. сейл. Бер ноктадан тирэ-якка нур сыман булып таралган сызыкларны хэтерлэткэн яки шундый сызыклары булган. Сулъяктагы дача тирэсендэ. агачлыклар теркеменец естендэ, ромашка чэчэге тесле чэчелмэле зур Sep тэгэрмэч кутэрелеп тора. Ш. Камал.
ЧЭЧЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. чэчу. Чит-читенэ терле ашлыклар чэчелгэн бер юлга керэбез. Ф: Эмирхан.
2.	Тугелеп терле жиргэ барып тешу, тэртипсез таралып киту. Кулындагы янчыгы тешеп. тэмэкесе чэчелде. Г. Гобэй. Алмалар чэчелэ. ящик эченнэн бер каракул кисэге килеп чыга. А. Эхмэт. II сейл. Берэм-берэм егылу, егылып тешеп калу. [Вэли:] Ибрай абый	атып э^ибэргэн иде, атлары алды да китте.
Чак кына аумадылар. Кайсылары чэчелеп калды. М. Фэйзи.
3.	Теркемлэп яки берэмлэп терле якка киту, таралу. Киезгэ. тунга уралып, тирмэ эчендэ берешеп утырган балалар шатлана-шатлана далага чэчелде-лэр. Г. Ибрайимов.
4.	Терле юнэлештэ урнашу, урнашкан булу; тер-ле-терле жирдэ булу. Бедрэ яфраклы тал-тирэк йэм анда-санда чэчелгэн балан агачлары, кара карлыган куаклары арасыннан сузылган — сукмак буйлата берникадэр барганнан соц, Фэтхи сезэк елга кырые-на барып чыкты. Ш. Камал.
5.	Нинди дэ булса сыеклыкнын бик вак кисэкчек-лэре, тамчылары таралу, чнткэ чэчрэу. [Якуп карый-ныц] авызыннан текереклэре чэчелэ. М. Гафури.
6.	куч. Терле якка яки кая да булса таралу, жэе-лу (яктылык, нурлар турында). Ачылды кен, болыт-лар юк, Чэчелде э^иргэ нур балкып. М. Жэлил.— Килер бер заман, хэкыйкать мэйдан алып. деньяга гадэлэт нуры чэчелер. Ф. Эмирхан. II сейл. Куплэргэ билгеле булу, таралу. [Фэйзулла:] Бу картныц даны юккарак чэчелгэн икэн. Г. Ибрайимов.
7.	Бер эшкэ нгътибарны тупламыйча, бер ук вакытта терле эшлэр белэн шегыльлэну. Бай табигатьле кыз ул. лэкин бетен рухи байлыгын ваклап эрэм итэ. чэчелэ, сибелэ: кавалерист та ул. парашютчы да ул. И. Гази.
ЧЭЧЕЛУ-ТУЗЫЛУ ф. сейл. Терле жиргэ таралу, терле жирдэ яту. [Габтелиэн:] Ындыр тирэсендэ чэ-челеп-тузылып ята торган салам гына. дрэм-шэрэм булмасын дип э^ыйдым. Р. Ишморат.
ЧЭЧЕЛУ-ТУГЕЛУ ф. сейл. Читкэ чэчелу, таралу, таралып киту.
ЧЭЧЕМЛЕК и. этн. Улгэн кешене кумгэннэн сон кумучелэргэ кабер естендэ елэшенэ торган акча. Кабер чэчемлсге ечен дип эцыйнап килгэн ике кемеш тэцкэ белэн бакырларны. нинди кара кенгэ тешсэ дэ. тапмаслык итеп, эллэ кай эчкэ яшергэн. Г. Ибрайимов.
чэч
472
ЧЭЧ
ЧЭЧЕРГЭЛЭНЕП рэв. диал. Бик усалланып; ачыр-галанып. [Этлэр] бик нык чэчергэлэнеп врэ-ерэ Эхмэт тирэсендэ эйлэнгэн арада, ул аларныц бер-сенэ аягы белэн нык кына тибеп эцибэрде. Ш. Камал.
ЧЭЧКАП и. этн. Хатын-кызларныц чэчне Ьэм то-лымнарны каплау ечен тукымадан ясалган баш киеме. Эсхабм;амал, нурыц арта чэчкап белэн, Энм;е тезгэн кечерэк кенэ калфак белэн. Ш. Бабич. Ти-мербикэ апа, чэчкабын кулмэк якасыннан эчкэ кер-тэ-кертэ (эшлэгэндэ эцайсызлап тормасын диптер инде), кылганлыкка, калкурак э^иргэ курсэтте. 9. Баянов.
Ч9ЧКЕН и. Орлыктан устерелгэн яки ускэн усемлек (усентелэрдэн, утыртылганнардан аермалы буларак). Ярым кыргый алмагач орлыкларыннан------чэч-
кеннэр устерэлэр. Ботаника. Биш елдан соц монда инде гибрид алма, груша, черешня, чия чэчкеннэре яшеллэнеп утырган. Биология.
ЧЭЧКЕРЧЕ и. иск. к. чачтараш.
ЧЭЧКЕЧ и. Орлык чэчу Ьэм туфрак ашлау ечен кулланыла торган авыл хужалыгы машинасы. Буген менэ безгэ яца чэчкечлэр кайткан дип хэбэр килде. Г. Эпсэлэмов.
Чэчкеч машина — к. чэчкеч. Чэчкеч машина белэн чэчу.
чэчкэ и. сейл. к. чэчэк. Берелэр ярылганнар, ботаклар кызыл чэчкэгэ кумелгэннэр. Д. Аппакова.
ЧЭЧКЭЛЭНУ ф. сейл. к. чэчэклэну. Ьавалар саф, улэннэр чэчкэлэнгэн, сахралар ямьле. М. Гафури.
ЧЭЧЛЕ с. Кайбер тес белдеруче сыйфатлар белэн килеп, кушма сыйфатлар ясый, мэсэлэн: э^ирэн чэчле, чал чэчле, бедрэ чэчле. □ Сары чэчле------
солдат кайдадыр ябышырга телэгэндэй кулларын айкап чалкан егылды. Г. Бэширов. Озын чэчле, зэцгэр блузадан йек ташучы таза егетне Идел йаман езелеп сагына. С. Хэким.
Чэчле гигрометр физ.— майсызландырылган чэчнен озынаюына карап Ьаваныц дымлылыгын улчн торган прибор. Чэчле гигрометр йаваныц дымлылыгын бил-гелэудэ артык тегэллек кирэк булмаган очракларда кулланыла. Физика.
ЧЭЧМЭ с. 1. Шигъри булмаган, проза белэн язылган. Ярлыларныц хэлен М. Гафури узенец „Ярлы-лар яки ейдэш хатын" дигэн кечле чэчмэ эсэрендэ бик эцанлы сурэтлэде. М. Жэлил. Ярым тезмэ, ярым чэчмэ язылган бу эсэрлэр нинди характерда булуын ---курсэту ечен------берничэ юл мисал китеру
э^итэр. Г. Нигъмэти.
2. махе. Зур пространствога та рала торган, бер урынга тебэлмэгэн, юнэлдерелмэгэн (яктылык турында). Фабрикаларда йэм заводларда кубесенчэ чэчмэ яктылык бируче яктырткычлар кулланыла. Анатомия.
ЧЭЧРЭВЕК и. Кинэт бэргэндэ, басканда Ь. б. ш. очракларда читкэ атылып киткэн сыеклык тамчылары.
ЧЭЧРЭМЭ и. диал. к. чэчрэвек. Якыннан. томан йэм су чэчрэмэсе эченнэн, йегереп, ухылдап — бер кеше узып китте. Г. Бэширов.
ЧЭЧРЭТУ ф. 1. Кеч белэн читкэ атылдыру, сип-теру (сыеклыкны). дллэ кая еракка су естенэ йэм кеймэнец эченэ су чэчрэтеп килэ торган экэмэт бу машина малайлар торган эцирдэн якын гына узып китте. М. Гали. II куч. Сибу, чэчу (яктылык турында). Карацгылык эчендэ яктылык чэчрэтеп торган газ фонарьлары----тонык куцеллэрне моцландыра, йе-
рэклэргэ дэрт сала иделэр. Ш. Камал.
2. Терле якка сибелдеру, терле якка чэчелдеру. [Гафият] ындыр сукканда хатыны катырак тэпэч-лэсэ. хэзер ачуланып: .Кузец чыкканмы? Читкэ чэч-рэтэсец?"— дип кычкыра иде. И. Гази.
3. куч. гади с. Yтеру. [Солдатларныц] кайберэулэре эчлэреннэн: .Берсен чэчрэткэннэр икэн. Бик яхшы. Безне шуныц ечен кайгыра дип уйлаганнардыр, лэкин ялгышалар". М. Гафури.
ЧЭЧРЭУ ф. 1. Кеч белэн читкэ атылу, сибелу (сыеклык турында). Су чэчрэу. □ Чиертсэц битен-нэн кан чэчрэп чыгарлык мэртэбэдэ кызыл вэ симез йезле----бер старшина да бар иде. Г. ИбраЬимов.
— Су, уземэ артык тимичэ, тирэ-якка чэчрэп китте. Ш. Камал. || куч. Кечкенэ генэ яки тар тишек аша яктылык уту, яктылык утеп чэчелу турында. Вагон эченэ иртэнге кояшныц нурлары чэчрэп керэ. Ш. Усманов.
2.	Терле якка барып тешу, чэчелеп барып тешу; терле якка атылып кнту (вак кисэкчеклэр турында). — [Ашлык] сукканда читкэ чэчрэп. ындыр табагына ицеп кала, кибэккэ оча. Г. Бэширов.
3.	куч. диал. Улу, юкка чыгу.
4.	рэв. мэгъ. сейл. чэчрэп. Кеч белэн, бик кинэт; атылып. Ж,эуйэрия---чэчрэп сикереп тора. Р. Иш-
морат'. Немец, — нэреэгэдер абынган шикелле, боз естенэ чэчрэп барып теште. И. Газн.
О Чэчрэп китнм гади с.— берэр сузнец, фикернен дереслегенэ башкаларны ышандыру ечен ант итеп эйтелэ.— Безнец Марат та белэ аны.— Белер инд — Чэчрэп китим. белэ. Г. Гобэй. Чэчрэп китсеи гади с.— бик нык ачулануны, упкэлэуне Ь. б. ш. белдерэ. — дйтеэ, чэчрэп китсен! Кайда булса да шундый эшкэ мдибэрерлэр. мица барыбер. М. Гафурн. Чэчрэп тора — 1) бик уцган, бик житез Ьэм елгер кеше турында эйтелэ. [Бэдига:] Менэ кыз дисэц кыз, чэчрэп тора. М. Фэйзи; 2) усал телле, бик нык эреплэшергэ яра-тучы. Чэчрэп торган — к. чэчрэп тора. „Малайныц чэчрэп торганы яхшы",— дип эйткэли торган иде. Арыслан егеткэ кызныц да чэчрэп торганы кирэк. Г. Эпсэлэмов. Чэчрэп чыгу—1) нэрсэгэ дэ булса бик нык каршы чыгу, каршы тешу. Икенчесе, чэчрэп чыгып, туганын яклый башлый. Г. Гобэй.— Рубинныц нэреэ икэнлеген белмисец алайса син,— дип чэчрэп чыкты еченчесе. Ф. Хеснн; 2) берэр нэрсэгэ карата бик тиз реакция ясау. Шулай да бу куанычны Газиз алдына вакытыннан элгэре э^эеп салу ярамый иде эле. Шунлыктан карчык бер дэ чэчрэп чыкмады. Г. Бэширов.
ЧЭЧТАМЫР и. бот. Усемлек тамырыныц бик нечкэ усентесе.
ЧЭЧТАРАШ и. иск. Чэч алучы, парикмахер. [Эхмэ-ди абзый] аныц чэченэ куз теше реп алды да: „Чэч-тараш белэн дэ дуслыгыц юк, курэсец",— дип куйды. 9. Фэйзи.
ЧЭЧТАРАШЛЫК и. иск. Чэч алу Ьенэре, парикмахер хезмэте. Полицейскийлар киткэндэ, узлэренэ ияртеп, элеге чэчтарашлык белэн хыялланып йергэн Сираэн;етдин Билуковны да алып киттелэр. 9. Фэйзи.
ЧЭЧТЭЦКЭ и. этн. Чэчне бизэу ечен чулпыга охшатып тасмага якн бауга тезелгэн кемеш яки башка терле металлдан ясалган тэнкэлэр. [Кызлар] чулпы, чэчтэцкэлэр тагып, белэзек-мэрэк;эннэр, кемеш йе-зеклэр кигэннэр. М. Фэйзи.
ЧЭЧЭК I и. 1. Ачык Ьэм ябык орлыклы усемлеклэрнен таж яфракчыкларыннан, серкэч белэн жимеш-лектэн гыйбарэт урчу эгъзасы. Сирень чэчэге. Роза чэчэге. □ Урманныц бер почмагында, аулакта гына, чэчэклэнгэн бер гелнец кисэктэн генэ чэчэге шицэ башлады. Г. Тукай.
2.	Шундый урчу органы булган улэнчел усемлек. Тегермэн тирэсендэге чирэмлектэ усеп утырган чэ-чэклэрнец башлары эциргэ тиеп-тиеп китэлэр. И. Тази. Зэцгэр Чишмэнец бакчаларында чэчэклэр
чэч
473
чэч
адэм кузе карап туя алмас дэрэмрдэ куе mecms чибэр булып эцитешэлэр. Г. ИбраЬимов.
Чэчэк ату—1) чэчэк (I) барлыкка китеру, чэчэк-лэну (усемлеклэр турында). Ал чэчэк ата чия, гел чэчэк ата чия. Жыр; 2) куч. усешнец югары дэрэ-жэсенэ житу; кутэрелеш хэленэ килу; берэр терле халэт, хис барлыкка килу. Аныц гыйшкы кезен чэчэк атты. h. Такташ. Яца тормыш чэчэк атты Без уткэн зур юлларда. М. Жэлил. Чэчэк коцгызы — к. чэчэкашар. Чэчэк сабы бот.— сабакнын чэчэк урнашкан елеше. Чэчэк тебе бот.— чэчэк сабынын жимшэнне тотып тора торган елеше. Чэчэк табанча-сы бот.— барлык чэчэклэре бер яссылыкта урнашкан укмаш чэчэк. Чэчэк тирэлеге бот.— чэчэкнен серкэч белэн жимешлекне тышкы яктан уратып алган елеше. Касэ кэм там; икесе бергэ чэчэк тирэлеге тезилэр. Ботаника. Чэчэк тузаны бот.— к. серкэ I. Чэчэк теплеге бот.— к. кэшэнкэ. Чэчэк устеручелек — бакчачылыкныц бер тармагы буларак декоратив усемлеклэр устеру эше, шегыле. Чэчэклэр бэйлэме — махсус рэвештэ сайлап алынып, бер бэйлэм итеп эзер-лэнгэн чэчэклэр; букет. Бу вакытта Биби чэчэклэр бэйлэмен бер вазага утыртып керткэн иде. Ф. Эмирхан. Йегереп чыкты каршына ул, Йезе тоташ нур гына. Тере чэчэк бэйлэмнэре Тоткан иде кулына. 3. Мансур.
О Чэчэк аткан чагы, чэчэк (кебек) чагы — кемнен дэ булса фнзнк Ьэм рухи кечлэренен бнк нык ускэн чагы; яшь Ьэм кечле чагы. Без э^ырламый кем м;ырласын, Чэчэк кебек чагыбыз. Жыр.
ЧЭЧЭК II и. Тиредэ улекле тимгеллэр барлыкка китерэ торган (ул тимгеллэр ахырда шадрага эйлэ-нэлэр) йогышлы каты авыру — чир. Чэчэк эпидемия-се. □ Мин монда торганда чэчэк белэн авырган-мын. Г. Тукай.
Чэчэк авыруы — к. чэчэк II. Авылда чэчэк авы-руы тарала. Г. ИбраЬимов. Чэчэк салу — чэчэк авы-руына каршы прививка ясау. [Гелчирэ:] Каргалы волостена балаларга чэчэк салырга барышым. Т. Гыйззэт.
ЧЭЧЭКАШАР и. зоол. Усемлеклэрнец чэчэклэре белэн туена торган корт.
ЧЭЧЭКЛЕ с. 1. Жимеш биру эгъзалары чэчэк рэ-вешендэ булган, чэчэк ата торган (усемлеклэр турында). Чэчэк—чэчэкле усемлекнец урчу эгъзасы. Умартачылык.
2.	Чэчэклэр белэн капланган, чэчэклэр ускэн (болын, кыр Ь. б. ш.). Мин уземне чэчэкле бакчада курдем. Г. Кутуй. Я^эйге матур айларда, Чэчэкле тугайларда---дллэ нигэ яратам мин эцырларга!
9. Ерикэй.
3.	Бизэк итеп чэчэклэр тешерелгэн, чэчэк рэсеме белэн бизэлгэн (тукыма, савыт-саба Ь. б. ш.). Чэчэкле шэл. □ Чэчэкле зур ак миски белэн буы чыгып торган, бетен ей эчен тэмле, лэззэтле ис белэн тутырган аш китереп куелды. А. Шамов. Газзэ тути чэчэкле касэ белэн Сэйфулла алдына сезмэ дэ китереп куйды. Э. Еникн.
4.	куч. Артык бизэлгэн, чуарланган (стиль, сейлэм турында). Аныц сорауларын терле чэчэкле сузлэр кумеп китте. Г. Бэширов.
Чэчэкле кэбестэ—укмаш чэчэктэн гыйбарэт башы ашамлык итеп кулланыла торган кэбестэ. Чэчэкле кэбестэдэ баш барлыкка килми. Ботаника.
ЧЭЧЭКЛЕК и. Бакчада, паркта Ь. б. ш. жирдэ чэчэк утыртылган тутэл; чэчэк усэ торган аерым бакча. Чэчэклеккэ чэчэк утырту. О Чэчэклек ге-ман кылды — чуплеккэ абынды! Дэрдмэнд.
ЧЭЧЭКЛЭНДЕРУ ф. 1. Йекл. юн. к. чэчэклэну.
2.	куч. Усешнец югары дэрэжэсенэ кутэру. (Язу-чы] узенец им;аты белэн татар демократия эдэби-ятыныц яца тармагын чэчэклэндгрде: ул бу эдэбият-ка яца бер агым алып килде. М. Жэлил.
ЧЭЧЭКЛЭНУ ф. 1 Теш. юн. к. чэчэклэу.
2.	Усемлектэ чэчэк (I) барлыкка килу, чэчэк ачы-лу; чэчэк ату. Чэчэклэнгэн сиреньнэр тэрэзэдэн ку-ренэ. Ш. Камал. {Бакчаларда} чэчэклэнгэн иде шо-мыртлар. 9. Ерикэй.
3.	Чэчэклэр I (2 мэгъ.) белэн каплану, куплэп чэчэклэр усу. Сахра чэчэклэнеп, матурланып китте. Г. Тукай. Чэчэклэнде киц дала. Жыр.
4.	куч. Усешнен югары дэрэжэсенэ кутэрелу. Чэ-чжлэнэ туган илем, Матурлана кен саен. Жыр.
5.	куч. Матурлану, чибэрлэну. Ай утмэде, курше ейдэ, узенец кардэшлэрендэ, шул егет тагын курен-де. Нэгыймэ тагын чэчэклэнде. Г. ИбраЬимов.
ЧЭЧЭКЛЭЧ и. зоол. Черек агачта яши торган бик ачык тестэге конгыз; русчасы: цветолюб.
ЧЭЧЭКЛЭУ 'ф. Чэчэк белэн бизэу, чэчэк тешереп бизэу.
ЧЭЧЭКЧЕ и. Чэчэк устеруче, чэчэк устеру белге-че. Мин дэ уземне шушы минутта чэчэкче хэлендэ хис иттем. Соц. Тат.
ЧЭЧЭКЧЕЛЕК и. Чэчэк устеру эше, шегыле.
ЧЭЧЭЛЭНУ ф. диал. Артык вакчылланып бэйлэ-ну, вакчылланып тиргэу. Мин яшь энине кузэттем. дтигэ чэчэлэнеп ябыша торган карт имгэклэрдэн тугелме икэн? Э. Касыймов. Районная кайтып, ма-шинасын гарам:га куйганда, Шаммас буген дэ куце-леннэн шулай чэчэлэнде. Б. Камалов.
ЧЭЧЭМЭ: чэчэмэ ютэл — к. бума ютэл.
ЧЭЧЭН I и. диал. к. чичэн. [Чичэн сузен] кайбер сейлэшлэрдэ чэчэн формасында кулланалар. Н. Исэнбэт.
ЧЭЧЭН II с. иск., диал. Кеяз, пехтэ, фырт. Симез— куркэм, бай — чэчэн. Мэкаль.
ЧЭЧЭНЛЕК и. диал. к. чичэнлек.
ЧЭЧЭНЛЭШУ ф. сейл. Уткенлэну, тапкырлану. Кымыз кубрэк китерелгэн саен, башлар э^ицелэя, кузлэрдэ ут уйный, теллэр чэчэнлэшэ бара иде. Г. ИбраЬимов.
ЧЭЧЭУ ф. Сулыш юлына берэр нэрсэ (мэсэлэн, ашамлык) элэгудэн йеткеру. Бала белэн уйнама — чэчэрсец, бабай белэн уйнама — пошарсыц. Мэкаль.
ЧЭЧУ ф. 1. Эзерлэнгэн туфракка орлыклар салу, сибу. Бодай чэчу. Арыш чэчу. □ Яз кочагын ачуга. Тары чэчтек басуга. М. Жэлил. II и. мэгъ. Басуда башкарыла торган эшнец бер тере буларак, эзерлэнгэн туфракка орлыклар сибу, салу эше. Язгы чэчу. Кезге чэчу.СЗ Бригадасы аныц----чэчугэ бетен ко-
ралларны елгертеп куйды. 9. Еники. Наташа, чэчу-не тугыз кендэ бетерергэ уйлыйбыз, диде. Г. Бэширов.
2.	Терле жиргэ тешеру, ташлау, сибу. Кумэч валчыкларын чэчэ-чэчэ ашарга, каймаклы салкын сетне эчэргэ тотындым. А. Шамов. Жамали акча-ларны естэлгэ чэчеп э^ибэрэ, узе алар естенэ кап-лана. А. Эхмэт. II Чэчрэту (мэсэлэн, текереклэрне). Уйнап торган кызлар кэм егетлэрне кургэч, мулла авызыннан кубеклэр чэчеп сузен эйтэ алмый. М. Гали. II куч. Терле жирдэ барлыкка китеру, тарату. Тев-тоннарыц э^иргэ чэчкэн янгын Уз естецэ хэзер си-керде. Ш. Маннур.— Ачлык, янгын, чир-улем Син чэчэсец деньяга! Н. Исэнбэт.
3.	Жирне чэчелгэн ашлык белэн каплап алу. — Язга чэчэсе м;ир барлыгы м;иде йез илле гектар. Р._ Ишморат. Апанаевныц м;ирлэрен крестьяннар
чэч
474
чэг
чэчте. И. Гази. Керенский егылганын да кетмэдек, курше байларныц эцирлэрен эн;эйдэн ук сереп чэчтек, йортларын тартып алдык. Г. ИбраЬимов.
4.	Терле якка тарату, сибу (нурны, яктылыкны). Кояш нур чача. □ Куэтле ай яшькелт нурын чачкэн. Ф. Эмирхан. II махе. Тарату, терле якка жибэру (мэсэлэн, яктылык нурларын). Батынкы линза, узе аша утуче нурларны сындырып. як-якка чачеп эцибэрэ. Андый линза чача торган линза дип атала. Физика. II Тарату, яцгырату (тавышны). Кем гена соц кул очыннан кыл эчена моц чача. Ш. Бабич'. II куч. Ннн-дидер, узенэ бертерле хне белдереп карау (кузлэр турында). Малай,----майорныц зэцгэр кузлэре
йаман да э^ылылык чэчеп торганын кургэч, экрен генэ келеп э^ибэрде. А. Шамов. Чырай берьюлы уз-гэрде, кузлэр очкын чэчэ башлады, иреннэр кысылды. Г. Минский.
5.	куч. Кешелэр арасына тарату, кешелэргэ жнт-керу (мэгърифэтне Ь. б. ш.). [Эбугалисина:] Таптым гыйлем, чэчтем тапканымны. Ни табармын буген Болгарда? Н. Исэнбэт. II куч. сейл. Куплэргэ билгеле иту, тарату (хэбэрне, серне Ь. б. ш.). Моны мин сица гына эйтэм, башкаларга чэчэ калсац, мэцге дошманым булырсыц. Ф. Эмирхан. Биредэ Жамали да, Гыйльми дэ, башкалар да фактны телэсэ ничек купертэлэр, гайбэт чэчэлэр. М. Жэлил.
6.	куч. сейл. Туктаусыз сейлэу. Яшьрэк байлар— келешэ, уткерлеклэр, тапкырлыклар чэчэ иделэр. Ш. Камал. Бай чэчэргэ башлый юк суз борчагын. Г. Тукай.
7.	куч. сейл. Туктаусыз ату, атып тору (пулемет-тан, автоматтан Ь. б. ш.). Матросов исэ, ут чэчеп торган амбразурага кукрэге белэн килеп капланган-чы ук, улэчэген белгэн. Г. Эпсэлэмов.
8.	Маймыч яралсын ечен организмнан уылдык булеп чыгару (балыклар турында). Уылдык чэчу.
Чэчу машинасы — к. чэчкеч. Икенче арбаныц артына губземотдел биргэн чэчу машинасы тагыл-ган иде. Ш. Камал. Чэчу орлыгы, чэчу орлыклары — чэчу ечен билгелэнгэн ашлык. орлык. Чэчу орлыгы хэзерлэу. Чэчу чэчу — к. чэчу 1. \Ирбулат:] дйдэ, Хэмит абый, син дэ безнец белэн басуга. Безнец чэчу чэчкэнне карап торырсыц. Р. Ишморат. Чэчу эйлэнеше — берничэ ел эчендэ бер ук мэйданда авыл хужалыгы культураларын чэчуне эзлекле рэвештэ чиратлаштыру. 6ч басулы чэЧу эйлэнешенэ кучу.
ЧЭЧУЛЕК и. 1. Иген чэчелгэн, чэчелэ торган мэйдан; чэчкэннэн сон усеп чыккан иген. Жэзалап йеручелэр фермаларны яндыралар, терлеклэрне йэм чэчулеклэрне юк итэлэр. Яна тарих. II с. мэгъ. Иген чэчелгэн, иген чэчелэ торган (жир Ь. б. ш.). Мисыр-лылар----чуллэрдэн чэчулек эк;ир участоклары яса-
ганнар. Бор. зам. тарихы.
2. Чэчэргэ билгелэнгэн ашлык; орлык. Ул арада сукачыларныц бертерлесе атларына атланды да, арбаларын ташлап, сукаларын йэм хэтта капчык-тагы чэчулеклэрен ташлап авыл юлына таба чапты. И. Гази.— Шуныц естенэ икенче спас та утеп бара, э чэчулекнец эле йаман сугылганы юк. А. Шамов. II с. мэгъ. Чэчэргэ билгелэнгэн, орлыкка дип билгелэнгэн. Чэчулек бодай. Чэчулек арыш. □ — Солдат семьяларына чэчулек орлык кайта дигэн хэбэр бар иде. Т. Гыйззэт.
ЧЭЧУРГЕЧ I и. Чэчкэ кушып урелэ торган тасма. бау. Йлсеяр----".узенец чэчургечен сутеп алды да,
бантик ясап, булавка белэн бабасыныц тушенэ кадап куйды. Г. Гобэй.— Чэчургечец матур икэн, кызым, этиец алып бирдемени? М. Эмир.
ЧЭЧУРГЕЧ II и. диал. Кайбер хайваннарнын муе-нында була торган бик тыгыз Ьэм каты тукыма, сенер.
ЧЭЧУРЭ и. жарг. Сеяркэ. Кемдер эле: „Менэ шушы инде Тимернец чэчурэсе",— дип курсэткэн дэ иде. М. Хэсэнов.
ЧЭЧУЧЕ и. Иген чэчу эшен башкаручы кеше. Якын басудагы тары чэчучелэр дэ килделэр. Ш. Камал. Председатель Хэнэфи колхозниц ицяхшыатла-рын, иц яхшы сабанчыларын, иц яхшы чэчучелэрен кырга чыгарды. Г. Эпсэлэмов.
ЧЭШКЕ I и. Сусарлар семьялыгыннан кыйммэтле мех бирэ торган зур булмаган жэнлек; русчасы: норка. Чэшке — терле тестэге кыйммэтле мех бируче эн;энлек. Соц. Тат.
ЧЭШКЕ II и. сейл. Чынаяк, чынаяк чокыры. Госман узен ирексезлэп булса да ике чэшке чэй эчте. С. Жэлэл. Тауфика тути бизэкле чэшкелэргэ куе чэй ясап алып чыкты. Г. Ахунов.
ЧЭЯК и. диал. ©чаяк.— Кая эле берэр чэяк кукэй дэ куырып алыйм. С. Рафиков.
ЧЭУКЭ и. Каргалар семьялыгыннан соры башлы, кара тестэге кош. Шул арада каргалар, чэукэлэр эллэ кайдан гына очып мдиргэ килеп тешэлэр. М. Галн. Су буендагы еянкелэрдэн--бер кету чэу-
кэлэр шаулашып очтылар. К. Нэжми.
Чэукэ башы диал.— тукранбаш, клевер. Июнь-июль айларында бу э^ирлэрдэ актамыр, чэукэ башы шикелле улэннэр кеше кумелерлек булып усэлэр. 3. Бэшири.
ЧЭУКЭ-ЧЭУКЭ с. сейл. Бик эре бертеклэрдэн гыйбарэт. Шул арада чэукэ-чэукэ кар ява башлады. Ш. Камал.
ЧЭУЧЭЛЭК с. диал. Тиз ярсып, кызып китучэн; юкка-барга борчылучан. Чэучэлэк кеше дилэр иде аца авылдашлары. Сов. эд.
ЧЭУЧЭЛЭКЛЭНУ ф. диал. Юкка-барга борчылу; ярсып, кызып киту. Вильдан карт, уйлап сейлэргэ кирэк, нэрсэ юкка чэучэлэклэнергэ, диде. А. ТаЬиров.
ЧЭЬАРШЭМБЕ и. иск. кит. к. чэршэмбе. Буген чэйаршэмбе,—шуца курэ озатачйк никруты булган йортларда буген аерым бер хэзерлек, аерым бер хэрэкэт бара. Г. ИбраЬимов.
ЧЭЬРЭ и. иск. Чырай, йез. Бу картныц чэйрэ-сеннэн, йезеннэн сакалны тегермэндэ генэ агартма-ганлыгы ацлашыла иде. Г. Тукай.
ЧЭЦГЕЛДЕК с. сейл. Нечкэ тавыш белэн еруче. Чэцгелдек кечек. || Нечкэ (тавыш турында). Чэцгелдек тавыш.
ЧЭЦГЕЛДЭУ ф. 1. Нечкэ тавыш белэн еру (эт турында).
2. куч. гади с. Тиргэу, орышу (кискен нечкэ тавыш белэн).
ЧвГЕНДЕР и. 1. Тамыры ашамлык Ьэм терлек азыгы нтеп кулланыла Ьэм шулай ук аерым тере шикэр жнтештеругэ китэ торган яшелчэ усемлеге. Аш чегендере. Мал чегендере. Шикэр чегендере. Кызыл чегендер. □ Ындырда бэрэцге бакчасы, анда кыяр, карбыз, кавын, торма, чегендер, кишер, кэбестэ — мданыца ни кирэк, йэммэсе бар. Г. ИбраЬимов. Егылып уцган чегендер. Тик эк;ыеп кына елгер. Э. Ерикэй. II сейл. Чегендер утыртылган жир, бакча. Чегендер утаучы хатын-кызлар да ж;ыйналдылар. Ш. Камал. «
2. Шул усемлекнен ашамлык яки терлеккэ азык итеп кулланыла Ьэм шикэр ясауга китэ торган юан тамыры. [Ибрай:] Китереп ач шушында шикэр заводы, чегендер белэн кумеп ташлыйбыз без аны. М. Эмир. II с. мэгъ. Чегендердэн эзерлэнгэн, чегендер салып пешерелгэн. Чегендер ашы.
Чегендер алгыч (казыгыч) а.-х.— чегендернен тамьфын казып чыгара торган авыл хужалыгы машинасы. Чегендер комбайны а.-х.— чегендернен
чег
475
чек
тамырын казып алып, яфракларыннан арындырып жыя торган машина. Чегендер турагыч — шикэр про-изводствосында чегендерне ваклап турау аппараты. Чегендер устеручелек, чегендер устеру — авыл ху-жалыгыныц бер тармагы буларак, промышленность максатлары ечен чегендер устеру эше белэн шегыль-лэну. Чегендер устеруче, чегендер игуче — чегендер устеру эше белэн шегыльлэнуче. Атаклы чегендер игуче.	,	_v
О Чегендер кебек (тесле) булу (кызару) — бик нык кызару. Бу сузлэрдэн мэзиннец йезе чегендер тесле булды. К. Нэжми. Ибрай чегендер кебек кы-заргйн, эндэшми, башын иеп тик тора иде. Г. Гобэй. Чегендер теяу — кызару, кызарып киту; оялу (кеше турында).
ЧвГЕНДЕРЧЕ и. Чегендер устеруче, чегендер устеру белэн шегыльлэнуче. [Ж,и1шншин:] Элегрэк кеен таба алмыйлар иде алар чегендернец. Хэзер---
безнец чегендерчелэребез елдан-ел остара баралар. Г. Латыйп. Сара---кышын сарык карый. э яз йэм
эн;эй айларында чегендерчелэр арасында эшли икэн. А. Сэлэхетдинов.
Ч6ГЭ и. Мэрсин балыклары семьялыгыннан бнк кыйммэтле балык; русчасы: стерлядь. Чегэ ите. Чегэ шулпасы. □ Су усемлеклэре арасында тыпырчынган балыклар куренде. Аларныц берсе чегэ икэнен мин шунда ук танып алдым. С. Сабнров.
Чегэ балыгы — к. чегэ. Клавдия Степановна Гвлбакар абыстайга берничэ чегэ балыгы тоттыр-ды. М. Гали. Шушы кеннэрдэ Куйбышев сусаклагы-чыннан Балтик буена йэм Украинага чегэ балыклары озатылды. Соц. Тат.
ЧвЕЛДЕРЕК и. Камыт агачларын тарттырып бэйлэу ечен бау (гадэттэ каештан ясалган була). Чеелде-рек чишелу. □ Юка такта белэн икегэ буленгэн бу ейнец бирге елешендэ иске сандык, чеелдерексез камыт. ярты тубал солы аунап ята. К. Нэжми.
Чеелдерек бавы — к. чеелдерек.
Ч6ЕЛМЭ: чеелмэ борын — беркадэр ескэ карап тора торган кыска борын. Аныц чеелмэ борыны естенэ тир бэреп чыкты. Г. Сабитов.
ЧвЕЛУ и. сейл. вскэ кутэрелу, атылу. Снаряд килеп тешкэн саен. Навага су парлары чеелэ. И. Гази.
ЧвЕНКЕ с. Кыска Ьэм беркадэр югарыга караган (борын турында). [Гыйлаж;ны.ц] кузлэре зэп-зэцгэр. Зур гына чеенке борынлы. Каз. утл.
ЧвЕРУ ф. сейл. 1. Ыргыту, югарыга ташлау; чею. Сары алаша арбадагы печэнне борыны белэн каерып чеереп э^ибэрое. Ш. Эхмэдиев. II куч. Берэр жиргэ жибэру, ташлау. Язмыш мине кая чеерсэ дэ, Нинди генэ михнэт курсэм дэ,— Мин укенмим, дуслар, еелсэ дэ Сугыш йеге солдат э^илкэмдэ. Ш. Маннур.
2. Читкэ бору, читкэ алу (йезне h. б.). Гайфет-динов, укытучыдан йезен чеереп, тэрэзэгэ карады, кепкасын култык астына кыстырды. А. Эхмэт. Ниндидер куркынуга охшашлы бернэрсэ мине эледэн-эле кузлэремне аннан чеереп торырга------мээцбур итэ
иде. Ф. Эмнрхан.
ЧОЙ и. 1. Берэр нэрсэне ныгыту, томалау яки яру ечен, бер башы очлы юка агач яисэ тимер кнсэ-ге. Чей тегермэн ташын кутэрэ. Мэкаль. Сукка-лыйдыр балта берлэн кыстырылган чейгэ бу. Г. Тукай. Агач чей кагып карамакчы булганнар иде — кеймэне бетенлэй ярып чыгарудан курыктылар. Г. Гобэй.
2. Кучэр башларындагы махсус тншеклэргэ кеп-чэклэр чыкмасын ечен кертеп куела торган узэк, чэкушкэ. Арбаныц чее тешеп калу.
3. Кием-салым элеп кую ечен кая да булса кагып куелган кадак яки агач таякчык. Бурекне чейгэ элу. О Гайниэ^амал Хэйбулланыц кулындагы чикмэнен алып чейгэ элеп куйды. Ш. Камал.
Чей сакаллы — очлаеп беткэн сакаллы. Аныц каз маеннан елтырап торучы кара мыеклы, чей сакаллы. эцэенке битле йезенэ хэйлэкэр явызлык бэреп чыккан иде. К. Нэжми. Чей хэреф тар.— чей язуы белэн язылган хэреф. Укып карагыз, бу .чей хэреф' тэ. иероглиф та тугел. 9. Фэйзи.
О Чее бушау — булдыксызлану, жебу, мэлжерэу. [Габдеруш:] Нигэ алай [Батырэуанныц] чее бушаган эле. Ф. Бурнаш. Чей естенэ тукмак — берэр кыенлык, мэшэкать естенэ икенчесе кнлеп чыгу, естэлу турында эйтелэ. Чей естенэ тукмак дигэндэй. шул арада эк^итмэсэ тагын Мэгасов та ейлэнеп ташлады. С. Жэлэл. Чейне чей белэн чыгару — нинди дэ булса эш-хэрэкэтнен нэтнжэлэрен яки берэр хэлне ул нэтижэлэрне яки хэлне барлыкка кнтергэн чаралар белэн ук юкка чыгару, бетеру турында.— Чейне чей белэн бэреп чыгару була бит эле бу!— диде Петя да, бу фикерне хуп куреп. Г. Минский.
ЧвЙКЭЛТУ ф. 1. сейл. Тунтэру, аудару. II Янтай-ту, кыйшату. встэлне чейкэлту.
2. гади с. Эчу, аракы эчу. [Габделмэн:] Кыз биреп тэ берэрне чейкэлтмэгэч ярыймыни ул?! М. Фэйзи. Берэр тустаганны чейкэлтеп куйгач, теллэр тагын да чишелеп китте. С. Сабиров.
ЧвЙКЭЛУ ф. сейл. Аву; янтаю, кыйшаю. Бала-ныц буыннары эле тиешенчэ ныгып эцитмэгэн, ул кетмэгэндэ чейкэлеп-чейкэлеп китэ иде. Ф. Хесни.
Ч6ЙЛЕГУ ф. диал. к. чейкэлу. Йокымсыраган пассажирлар кинэт чейлегешеп урыннарыннан куп-тылар. 9. Маликов.
ЧеЙЛЕК: чейлек бавы диал.— к. чеелдерек. [Карт] бер атын да тугара алмый,----чейлек бавын
чишэ алмый. Г. Ибрайимов.
ЧвЙЛЕКТЕРУ ф. диал. к. чейкэлту (1 мэгъ.). чейлэу ф. 1. Чей (1 мэгъ.) кагу, чей керту.
2. куч. сейл. Ялагайланып мактау, юмакайлану. Бигрэк оста сатучы бу, кырыкка бегелэдер, Ничек сейлэп, ничек кейлэп йэм .чейлэп' елгерэдер. Ш. Галиев.
ЧвЙСЫМАН ' с. Формасы белэн чейгэ охшашлы, чейне хэтерлэткэн. Немецлар дуцгыз борыныдай алга очланып чыгып торган чейсыман булып тезелэлэр. СССР тарихы.
ЧеЙЯЗМА и. сейл. к. чейязу. вч тэлинкэдэ чей-язма сакланган. Соц. Тат.
Ч6ЙЯЗУ и. Алгы Азиядэ яшэуче борынгы халык-ларда кулланылган, балчыкка яки ташка чейсыман билгелэр ясап язу ысулы, шул ысул белэн язылган язма. Ьэрбер билге язуда терлечэ куелган чейдэн торган, аерым авазны яки им;екне, яисэ тулы бер сузне ацлаткан. Мондый язу чейязу дип атала. Бор. зам. тарихы.
ЧвК и. Ашык уенында аткыныц жиргэ тешу рэ-веше. Бэрудэн элек кулыцдагы бэрэ торган авыр аткыларны чеясец эле: ничек тешэ, элчеме, чекме, эллэ таугамы. 9. Фэйзи.
ЧОКЕ и. диал. Шар сугу уены, чэкэн шар сугу уены. [Малайлар:] Эйдэ безнец белэн чеке уйнарга. К. Хэмзин.
Чеке таяк — шул уенда кулланыла торгаи таяк.
ЧвКЕРДЭШУ ф. 1. Артык кечле булмаган терле-терле авазлар чыгару (кошлар турында). Кошлар куцелле чекердэшэ.
чек
476
чен
2. куч. сейл. Ягымлы Ьэм йомшак сейлэшу. Барысы бергэ чекердэшэ-чекердэшэ сэкедэ чэй эчеп утыралар. А. Шамов. Чекердэшеп, герлэшеп, Уты-рабыз серлэшеп. М. Жэлил.
Ч0КРИ: чекри кычкыру сейл.— бик нык ашыйсы килу турында. Аркылысыннан кен яктысы куренэ торган шул икмэк кисэген генэ ашаган булса да, хэзер аныц корсагында бу хэтле ук .чекри кычкыр-мас" иде. И. Гази. Чекри тишеге сейл.— бик кечкенэ булмэ, торак Ь. б. ш. турында эйтелэ.
челгЕР-Ч6ЛДЕР аваз ияр. Бака кычкырган нечкэ тавышны белдерэ. Бака челдер-челдер итеп кыч-кыра.
ЧвПЛЕРЭУ вб. сейл. к. челтерэу. Су челдерэу.
4G ПЛИ и диал. к. чулли.
4GMEPY ф. сейл. 1. Суырып эчу; зур-зур йо-тымнар белэн эчу. [Мехэммэтэ/санов:] Майлы бутерброд ашый. кружкадан чэй чемерэ йэм шунда ук бик бирелеп газета да укый иде. А. Расих.— Гаэцэп кеше ул Сэгыйть. килеп керде исэ. сет бир син аца. Бозау кебек чемерэ. А. Шамов. || Сыек ашамлыкны ашау. Аш чеиеру.
2. Эчу. аракы эчу. Тебенэ кадэр чемергэн мэхрум калыр гомердэн. Мэкаль. Сэлим почмакта утыра йэм. сузгэ катнашмыйча, бертуктаусыз аракы чемерэ иде. Г. Эпсэлэмов.
Ч6М-КАРА с. Арт. дэр. к. кара. [Исмаев] кап-кара кашлары естенэ ишелеп торган чем-кара йэм куе чэчен бармак очлары белэн колак артына сыпырып. елмайган кара кузлэрен командирга сир-пеп алды. Г. Бэшнров.
Ч6МКЭЮ ф. диал. к. чункэю. Крушник, эцилкэ-сендэге ящик почмагы белэн кэрзинкэ читенэ нык бэреп, Закирны чайкалтты. Закир.-----кэрзинкэсен
таккан килеш, .сээк;дэ"гэ китте, —чемкэйде. Ф. Сэйфи-Казанлы.
Ч6МЭК и. Мичкэ Ь. б. ш. ныц тишеклэрен томалау ечен тыгып куела торган беке. II Шул тишек узе. Малик мичкэнец чемэгеннэн бер эцамыяк чемер-дэп торган эче бал агызып алды да муллага сузды. И. Гази.
Ч6МЭКЛЕ: чемэкле таяк—чукмар башлы таяк. Зиннэт озын мыеклы абыйныц узен генэ тугел, хэтта аныц кулындагы чемэкле таягын да ярат-мый. А. Шамов.
Ч0МЭКЛ ЭНДЕРУ ф. сейл. Чемэк рэвеше бнру, чемэк рэвешенэ керту, береп уймак рэвешен биру. Сецелем авызын чемэклэндереп, чыбылдык эченоэ йоклый башлагач,----мин уземэ уен эзли башладым.
Г. Бэширов.
Ч6МЭШУ ф. диал. к. чумэшу. Чемэшеп утыру.
4GH I бэйл. иск. к. ечен. Без аныц чен куп тырыштык шар салып, Ахырында Думага да сайла-дык. Г. Тукай.— Без шуныц чен йэрничек зурлыйк аны, Алладан саклап калыйк бу деньяны!.. Ш. Бабнч.
Ч6Н II терк. иск. Кайчан. Шул минут чыкты вагоннан пэйлеван.--Чен Печэн базары халкы кур-
делэр, Барча курешмэк ечен йегерделэр. Г. Тукай. Чен кабул итми базар... Утми акчац. Дэрдмэнд.
Ч6НИ: ченн ката иск.— киез ката, кнез итек.
4GHKH терк. Иярчен сэбэп жемлэ составында килеп, иярчен жемлэне баш жемлэгэ терки. Кресть-яннар риза булмаганнар, ченки алпавыт аларныц ышна эцирлэре ечен чокырлы-чакырлы ташландык эк;ир тэкъдим иткэн. И. Гази. Нуруллин, аныц кара-шын сизеп. узе эндэште, ченки командир гам;эп аз сузле кеше иде. А. Шамов.
Ч0РЭ с. диал. к. чурэ. Ул кергэн йортларныц тетелмэгэн эцирлэре, актарылмаган почмаклары, тебе черэ эйлэндерелмэгэн сандыклары бер дэ калмый. Г. Галиев.
ЧвНТИ с. диал. к. чонтык.
4G4E с. диал. к. тече I.
Ч6ЧЕК и. диал. к. течлегэн.
Ч6ЧЕ ПЭНУ ф. диал. к. течелэну. Дурт хатын бергэлэшеп бик чечелэнеп сейлэшеп утырганда, берэу болар янына килеп туктый. Ф. Сэйфи-Казаилы.
4G4Y ф. диал. к. течелэну. Кычкырып у к эцибэрде Яруллин, бетен бит-кузе белэн чечеп. Э. Еники.
Ч6ШЛЕ и. диал. к. шешле.— Эгэр [тимер] чешле башы тесле генэ очлы булган булса, йичшиксез, те-гене утэдэн-утэгэ тишеп чыккан булыр иде. Ш. Камал. [Карчык:] Син балта сорыйсыц, ул чешле бирэ дисэч. хэтерец калыр. С. Рафиков.
Ч6Ю ф. 1. Югарыга ташлау, югарыга ыргыту. Болардан туйган бер теркем егет, читкэ китеп, акча чееп уйнарга керештелэр. М. Гали. Нэфисэ, суз барышында кулын кискен. лэкин тотнаклы бер м;ил-кендереп. чэч толымнарын артка чея. Г. Бэширов.
2.	Бик нык куану, шатлануны белдереп, кемне дэ булса, кулларда тотып, югарыга берничэ мэртэбэ ыргыту. Берничэ керэшче, Гыйлээщвне терле яктан элэктереп алып. герлэшэ-герлэшэ йавага чеяргэ тотындылар. Э. Маликов. Бу минутта Шэяхмэтнец ------балаларын тушэмгэ чеясе килеп китте. А. Эхмэт.
3.	Кемне дэ булса кутэреп алып егу (керэштэ). — Сине шул хэрэмлэвем аркасында баш аша чейдем. Г. ИбраЬимов. [Хэлим:] Сэмигэ син инде ник эциде кат биялэй киертмисец — барыбер чеям мин аны!.. Г. Гобэй.
4.	сейл. Ату (Ьавага ракета жибэру турында). Не-мецлар, тен карацгылыгыннан куркып. тирэ-якны яктырту ечен ракеталар чея башладылар. Э. Айдар. Аннан ара-тирэ автоматлардан аталар, ак ракеталар чеялэр. Г. Эпсэлэмов.
5.	Югарыга, ескэ кутэру. Платформаларда еслэ-ренэ брезент япкан танклар, туплар, борыннарын куккэ чееп торган зенит пулеметлары иде. Г. Минский. Хэкам дэ, сырлы капкачны кулына алу белэн, башын чееп эчеп эцибэрде. Э. Еникн. Мин якынлаш-канны куругэ, [ат] башын чея дэ китеп бара. И. Гази.
Чееп бэйлэу — почмакларын артка кайтарып башка яулык бэйлэу турында. Мэулиха тути яулыгын колак артына чееп бэйлэде. К. Нэжми.
Ч6ЯЛТМЭ и. диал. Сиртмэ, кое сиртмэсе.
Ч6НГЕРУ ф. 1. Атны куалаганда яки су эчэргэ кыстаганда узенэ бертерле сызгыру, сызгырып тору яки сызгырып жибэру. Карлыгач, иреннэрен сэер генэ берештереп, чецгереп эцибэргэн булды: .На. на, чибэ-рем'. Г. Бэширов. .Барабыз"чы, дилбегэсен кагып, чецгереп эцибэрде, туры алаша урам буйлап----юыр-
тып китте. А. Шамов.
2. диал. Кечкенэ баланы, кулда тотып, табигый ха-жэтен утэргэ кыстау.
Ч6НКЭ и. этн. Мари хатын-кызларыныц баш киеме.
ЧУ ы. 1. Кемнен дэ булса игътибарын нинди дэ булса тавышка яки берэр нэрсэгэ юнэлту ечен кулланыла: „тынла", „игътибар ит“ дигэн мэгънэне белдерэ. Тукта, чу! Ямьсез тавышлы эллэ нэрсэ кычкы-ра. Г. Тукай. [Гелчирэ:] Чу, аяк тавышы!.. Кемдер болай таба килэ. Т. Гыйззэт.
2. Кемгэ дэ булса туктарга яисэ акрынрак эш итэргэ кушуны белдерэ. Чу! Этиецне уятасыц.----Бар тиз-
рэк Якуб абыецнарга йегер. И. Газн. Мин Галияне туктатырга тырыштым. Чуегез, Галия туташ! Акрынрак сейлэгез. Г. Рэхим.
477
ЧУК
ЧУБ
ЧУБЕК и. 1. Кнндерне, житенне Ьэм гомумэн жеп-селле берэр нэрсэне эшкэрткэннэн сон калган чуп, калдык. Киндердэн сус чыгар, сус чыкмаса, чубек чыгар. Мэкаль. Ул заманнарда элитен, киндер суслэреннэн эк;еп эрлилэр, аларныц тарэшлесеннан чубек кала иде. Ш. Маннур. II Электэ: жылыны сакласын ечен, кием эченэ салына торган шул калдык. Капкаларныц эченнэн берничэ кешенец чубеклэре чыккан мескен буреклэре Нам тэрэзэлэрдэн башларына иске яулык бэйлэгэн, чырайсыз хатыннарныц битлэре куренде. М. Гафури.
2. Ашказаныннан авыз куышлыгына килеп янадан икенче мэртэбэ кушэлэ торган азык (кайбер кушэуче хайваннарда). Авызындагы чубеген кушэп, як-ягына каранып барган деялэр кэрваны узып киткэч. киц Ьэм буш сахра тагын узенец серле Ьэм моцлы тын-лыгында тирбэлэ калды. М. Галэу.
О Чубек баш гади с.—„ангыра", „мингерэу*, „ахмак" дигэн мэгънэне белдерэ.— Ах. мие чергэн чубек баш, ах, ишак, ахмак, дурак! Г. Тукай. [Галимэ:] Чупрэк баш булу чубек баш булудан артык, дип эйткэн ди бер хатын иренэ. М. Фэйзи. Чубек чэйнэу гади с.— буш суз сейлэу, эЬэмиятсез суз сейлэу. Крестьяннар-ныц читэн буйларында чубек чэйнэп уздыра торган вакытларына да кысылабыз: ничек итеп куп уцыш алу, нинди юллар белэн яхшы тормышка чыгу турында белгэннэребезне сейлибез. М. 9мнр. Чубек жанлы гади с.— вак-теяк, эЬэмиятсез нэрсэлэр белэн генэ кызыксына торган. [Гелзадэ:] Чубек мданлы хатын-кызлар, камыр йерэкле ирлэр, калай куцелле ата-аналар безнец э^эмгыятьтэ булмаска тиешлэр! Р. Ишморат.
ЧУБЕКЛЭНУ ф. сейл. Чубек рэвешенэ керу; чубек-кэ эйлэну; тетелеп бету. [Тимери], кесэсендэ йери торгач, элэ-танаксыз булып чубеклэнеп беткэн гари-за кисэген колхозга илтеп сузды. Г. Бэширов.
ЧУБЕКЛЭНХЕРУ ф. сейл. Чубек рэвешенэ керту, чубеккэ эйлэндеру; тетеп бетеру.
ЧУБЕКЛЭУ ф. сейл. к. чубеклэндеру.
ЧУГЕНУ ф. диал. Чугу (1, 2 мэгъ.). Бобик белэн Медок----югары караган кейгэ э^иргэ чугенделэр.
Ш. Камал. Яшь килен аныц белэн чугенеп. кулын убеп курешэ. С. Сунчэлэй.
ЧУГЭЛИ-ЧУГЭЛИ рэв. Тезлэрне бегеп, аякларда басып торган килеш, аякларны алмашлап алга ташлап. Чугэли-чугэли бию.
ЧУГЭЛЭУ ф. 1. Тезлэрне бегеп, аяк очларына басып утыру. [Рэуф] тэрэзэ янына шыпырт кына килеп чугэлэде дэ бер кузе белэн ей эчен карап тыцлый башлады. Г. Идеале. Штаб башлыгы чыгып алгы бул-мэнец ишеге тебендэ чугэлэп утырган элемтэчелэргэ нидер эйтте, тегелэре шунда ук чыгып йегерделэр. Г. Бэширов.
2. рэв. мэгъ. чугэлэп. к. чугэли-чугэли. Бетен кеше курсен егет биюен, Батыр егет бии чугэлэп. 9. Ерикэй.
ЧУГЭ-ЧУГЭ рэв. сейл. к. чугэли-чугэли. [Галия] чыршыныц эле бер ягына чыга, эле икенче ягына чыга, эле чугэ-чугэ бии. Д. Аппакова.
ЧУГУ ф. сейл. 1. Чугэлэу. Габделмэн эйлэнеп карап аларны курэ дэ бармагын авызына кабып мдиргэ чугэ. М. Фэйзи.
2.	Тезлэргэ басу, тезлэну. Бер сакчы, берничэ йегэн кутэреп кереп, хан каршына чугеп, аларныц тезгенсез икэнлеклэрен куреэтэ. Н. Исэнбэт. Иргали, керсенеп, тагын тракторныц гусеницасына чукте. И. Салахов.
3.	Жиргэ сену, ину; тубэнгэ тешу. Чуккэн ей. II Буйга кечерэю (кеше гэудэсе турында). [Мостафин] ничектер гэудэгэ дэ чугэ. берешэ тешкэн кебек бул
ды. 9. Еннки. II куч. Тешу, ину (мэсэлэн, карангылык). Мэрьям кул буеннан алачыкка кайтып кергэндэ, эуиргэ карацгылык чугэ иде инде. Ш. Камал.
4.	диал. Чигену, артка киту.
5.	рэв. мэгъ. чугеп. к. чугэ-чугэ. Егет чугеп биюгэ кучэ. Г. Гобэй.
ЧУКЕЛДЭТУ ф. сейл. Чуку, чуку эше белэн шегыльлэну. Имештер, Чулпан авылына читтэн бик оста бер алтынчы килгэн. Кене-тене чукелдэтэ ди бу. Г. Бэширов.
ЧУКЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. чуку.
2. Чукугэ бирелу. Тимер — пластик металл: ул яхшы чукелэ. Химия.
ЧУКЕ Л УЧ ЭН с. Чукугэ жинел бнрелучэн, чукелэ торган. Чукелучэн металл.
ЧУКЕЛУЧЭНЛЕК и. Чукелучэн булу, чукугэ бире-лучэнлек. Алюминийныц чукелучэнлеге бик югары. Химия.
ЧУКЕРДЭШУ ф. диал. к. чекердэшу. Кунагы белэн чукердэшеп, агач кулэгэсендэ чэй эчеп утыралар. М. Эмир. Башкалар уз ишлэре, 'балалары белэн гамь-сез чукердэшеп вакыт уткэргэндэ. ул, куцелсез уйлар-га чумып,-----узенец бэхетсезлегеннэн зарлана.
Э. Еники.
ЧУКЕРЧЭ и. диал. к. шыртлака.
ЧУКЕРУ ф. диал. Сугу. бэру. Чуке, чукеч!.. Чукер! Кутэр дэ тешер. Н. Исэнбэт.
ЧУКЕЧ и. 1. Берэр нэреэие кагып керту, турайту, яньчу яисэ берэр нэрсэгэ сугу ечен туры почмак ясап сапка утыртылган, терле формадагы агач яки металл борысчыктан гыйбарэт корал. Бабай, авыр чукеч алып. тимергэ чек-чек итеп суга башлады. Г. Гобэй. [Итек-че] авызын тутырып вак кадаклар каба да чукеч белэн шуларны берэмлэп ботинка тебенэ кага башлый. Э. Еники. || Брачный нерв авыруларын тикшерэ торган шундый формадагы коралы. Ул арада доктор, трубасын куеп, Я\амалиныц кукрэген, аркасын тыц-лады, тэненэ чукеч белэн суккалап чыкты. М. Гали.
2. анат. Урта колактагы сеякчеклэрнен берсе. Урта колак куышлыгында еч ишету сеякчеге бар: аларныц берсе — чукеч — барабан пэрдэсенэ терэлеп тора. Анатомия.
3. к. чукеччек (2 мэгъ.).
Чукеч балык зоол.— акуласыманнар семьялыгыннан башы чукечкэ охшаган балык; русчасы: рыба-молот.
О Чукеч белэн бэргэндэй (бэрделэр диярсец)— кешегэ, анын рухн халэтенэ бик нык тээсир иту турында. Миенэ чукеч белэн бэрделэр диярсец. башын-дагы эле генэ якты, шатлыклы уйлары буталды. Г. Минский. Чукеч белэн сандал арасы — бер-беренэ дошман булган ике як арасында калуны, авыр хэлдэ булуны белдерэ. [Нэгыйм:] Мин хэзер чукеч белэн сандал, яисэ ике ут арасына кереп барганымны ачык сизэм. Ш. Камал. Чукечтэн (чукеч сугып) сату — аукционда сату (аукционда чукеч белэн сугу эйбернен сатылганын белдерэ). НЭП ахырында этилэренец ту-лэнмэгэн налогы ечен [ейне] .чукечтэн* сатып мдибэр-делэр. 0. Еники. Аныц кибетен чукеч сугып сатты-лар. Н. Дэули.
ЧУКЕЧБАШ и. зоол. к. чукеч балык.
ЧУКЕЧ ЛЕ: чукечле езгэлэгеч физ.— электр чылбы-рын еш езеп ялгау ечен жайланма.
ЧУКЕЧ ЛЭУ ф. к. чуку (1, 2 мэгъ.). Тимер кызган саен чукечлэргэ яхшы буладыр. Г. Тукай. [Мэхмут:] Курэсец ич, кэйлэ чукечлим. Ш. Камал.
ЧУКЕЧЧЕ и. Чукеч белэн эшлэуче эшче, чукеч белэн сугучы эшче.
ЧУКЕЧЧЕК и. 1. Кечкенэ чукеч.
ЧУК

ЧУМ
2.	Кайбер механизмнарда, уен коралларында кечкенэ генэ бэру жайланмасы.
3.	анат. к. чукеч (2 мэгъ.).
4YK-4YK, ЧУК-ЧУК-ЧУК ы. Дунгызларны чакыру сузе. [Аесэен.-] Тырышып йегерэ торган каты борын. ---Чук-чук-чук. А. Гыйлэжев.
4YKY ф. 1. Кызган метал л га тиешле форма биру ечен чукеч белэн сугу, бэру. Боркан шул кызган утлы тимерлэрне келэшчэгэ элэктереп ала да сан-далда чуки. С. Рафиков. || Шул юл белэи тимердэн нэреэ дэ булса ясау. [Германнар кэм славяннар] тимер чуки белгэннэр. игенчелек кораллары ясаганнар. Урта гас. тарихы.
2. Чалгынын йезен чукеч белэн бэреп юкарту, ут-кенлэу. Чалгы чуку.
t 3. куч. Бик нык тырышып, тырышлыклар куреэтеп берэр нэрсэне хэзерлэу, булдыру, китереп чыгару. БаКадирдай Москва эшчелэре Улем чуки анда дош-манга. Ш. Маннур.
4.	куч. сейл. Утеру, атып утеру. Тайга аучысы иде, фашистларны куп чукегэн. Г. Ахунов.
О Чукеп чыгару — узгэрту, икенче итеп ясау (кешене). [Хэйдэр:} Жэудэт абый, сугыш миннэн икенче кеше чукеп чыгармады чыгаруын, шулай да мин хэзер бетенлэй ук элекке Хэйдэр тугелдер, ахрысы. Г. Бэширов.
4YJ1 и. Явым-тешем бнк аз, усемлеклэргэ бик ярлы булган яки алар бетенлэй булмаган комлы, сусыз зур мэйдан, елкэ. Чуллэр аша тимер юл салырга Тезу-челэр килде каладан. 9. Ерикэй. [Рэшит:} Озак та утмэс, безнец илдэ гигант заводлар, фабрикалар усэрлэр. Эссе чуллэр кукрэп торган яшел кырларга, гел бакчаларына эйлэнер. Р. Ишморат.
Чул буресе — этлэр семьялыгыннан улэксэ белэн туеиучы ерткыч хайван. Сыртланнар йэм чул бурелэ-ре улэксэ ите белэн туеналар. Физ. геогр. Сахра этлэре, кеше тугел, чул бурелэрен дэ тотып чэйни-лэр. X. Кэрим.
ЧУЛЕКМЭ и. диал. Коедан су алу ечен багана башына беркетелгэн, баулы озын колга; сиртмэ. Уц кулда — кое, чулекмэсе кутэрелгэн. Ф. Бурнаш.
ЧУЛЛЕК и. иск. к. чул.
ЧУЛЛИ и. диал. Литрныц дурттэн бер елешенэ, чирек литрга тигез сыеклык улчэве. II Шундый кулэм-дэге сыеклык сыешлы шешэ. Нух Сэлмэнгэ дип ку-лында тотып торган яр тыны кесэсенэ алып салды, чуллидэ спирт иде, анысын эчке кесэсенэ тыкты. X. Сарьян.
ЧУЛЛЭУ ф. диал. Сусау. Ат чуллэгэн.
ЧУЛМЭК и. 1. Сет-катык h. б. ш. салып кую ечен балчыктан яндырып ясалган, тебе таррак тугэрэк савыт. Май чулмэге тышыннан билгеле. Мэкаль. Хэйдэр, ---естэл астыннан кечкенэрэк бер чулмэк чыгарып, тустаганга катык салды. Г. Бэширов. II сейл. Шундый савытка салынган ашамлык (аш, сет, катык h. 6. ш.). Сэгыйть ул узе генэ булганда чирек чулмэк эчэ. А. Шамов. || Гел утырту ечен ескэ таба кнцэеп киткэн, гадэттэ тебе тишекле балчык савыт. Тэрэзэ теплэрендэ чулмэклэргэ утыртылган геллэр усеп утыра. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. Чулмэк-тэн (1 мэгъ.) гыйбарэт. Анда-санда тэбэнэк кенэ чулмэк йэм кирпеч моржалар, соры-саргылт тетен Жибэреп, авылныц буйдан-буена янган салам исе таратып баралар иде. Ш. Камал.
2.	иск. Савыт. Чуен чулмэк авызы тар, Пешэ солдат ашлары. Жыр. встэлнец естендэ--------аналарыныц
фарфордан ясалган кыйммэтле бер чулмэге тора иде. Дэрдмэнд.
3.	сейл. Балчыктан яндырып ясалган тактачыклар-даи, плиткалардан гыйбарэт тубэ ябу эйбере; чирэп.
Чулмэк белэн ябылган тубэ. □ Пруссия. Монда кэрбер ейнец Чулмэк белэн япкан тубэсен. Ф. Кэрим. II с. мэгъ. Шундый плиткалар белэн ябылган. Еракта кызыл чулмэк тубэле зур ейлэре куренеп тора торган немец авыллары утырган. М. Гали.
4.	с. мэгъ. Балчыктан яндырып ясалган. Чулмэк кружка. □ Чулмэк трубалар буйлап шэкэргэ су килгэн. СССР тарихы.
Чулмэк сатыш — балалар уеныныц бер тере.
ЧУЛМЭКЧЕ и. Балчыктан яндырып савытлар ясау-чы оста. Чулмэкче колакны каян телэсэ шуннан чы-гарыр. Мэкаль. Чулмэкчелэр чулмэк станогында балчыктан бик куп тердэ----сет савытлары, мис-
килар----ясаганнар. СССР тарихы.
О Чулмэкчедэн курмэкче— башка кешегэ ияреп нинди дэ булса эш-хэрэкэт башкаруиы белдерэ. Чулмэкчедэн курмэкче, бервакыт бетен малай узенэ мыек куйды. И. Гази.
4YJ1M3H4EK и. диал. Янгыр боткасы.
ЧУЛМЭЧЛЕКИ и. этн. Янгыр телэу йезеннэн бер-беренэ су сибешудэн гыйбарэт йола. Чулмэчлеки дэ сурелгэн булырга охшый. Ник дисэц, урамда тавыш-мазар тынган иде инде. Г. Бэширов.
4YMEPY ф. 1. диал. Берэр савыт белэн тутырып алу, сОсып алу (сыеклыкны). Алар, ейалдында торган чилэктэн чумеч белэн чумереп су эчеп, ейгэ кереп, идэнгэ тушэлгэн урынга яттылар. К. Тинчурин. Малай — уцып беткэн кепка сэлэмэсе белэн су чумереп алды да Илдарга сузды. Г. Гобэй.
2. диал. к. чемеру. Акыллы иренен генэ тидергэн; Жулэр, йенэр куреэтэм дип, тебенэ хэтле чумергэн. Мэкаль. [Килмит] салкын су чумерэ башлады. 9. Баянов. [Сажадэ апа:} Бер чулмэк катык китереп, бозау-ларыма тугып бирдем. Яратып чумердслэр. 9. Еники.
ЧУМЕЧ и. 1. Сыеклыкны, суны, ашны h. б. ш. со-сып, чумырып алу ечен саплы савыт. Фатыйма, агач табак белэн чумеч тотып, казан янына килде. И. Гази. Зэйтунэ, аныц киц учына чумеч белэн су салган арада. кызыксынып сорады. К. Нэжми.
2. тех. Кайбер механизмнарда нэрсэне дэ булса со-сып, чумырып ала торган жайланма. Булу каналларына суны чумечле чарыклар белэн кутэргэннэр. Табиг. буйс. юл.
Чумеч гел бот.— ак чэчэкле булмэ геле. Вак-вак ак чэчэкле, яфраклары чокырланып торган хуш исле чумеч геллэр арасыннан чэчен уртадан аерып ике толым итеп ургэн яшь кыз куренде. Г. Эпсэлэмов.
ЧУМЕЧБАШ и. сейл. к. чукмарбаш.
ЧУМЕЧ ЛЕК и. Кухняда чумечлэр куя торган урын.
ЧУМЕЧЛЭП рэв. Чумеч белэн, чумеч ярдэмендэ (куплэп эчу йэм ашау турында). Нэфсем тешеп, калын бер мичкэнец Остен ачып эчтем чумечлэп. М. Жэлил.
ЧУМЭКЛЭШУ I ф. диал. Бэргэлэшу, сугышу; талашу. Кумэклэшкэн яу кайтарган, чумэклэшкэн туй кайтарган. Мэкаль.
ЧУМЭКЛЭШУ II ф. диал. Чумэшу. Аныц эйлэнэ-тирэсенэ бала-чагалар чумэклэшкэн дэ, тац калып, бабайныц авызына карап торалар. Г. Эпсэлэмов.
ЧУМЭЛЭ и. Тугэрэклэп Ьэм очлап еелгэн печэн, урылган иген яки салам ееме (кибэннэн куп кечкенэ була). Борчак чумэлэсе. Солы чумэлэсе. Бодай чумэ-лэсе. I I [Шэрэф:} Бу безнец чабын. Бу чумэлэлэр безнеке. Без аны икэулэп чаптык. М. Фэйзи. Уцда арыш чумэлэлэре куренде. И. Гази.
Чумэлэ салгыч а.-х.— саламны, печэнне чумэлэ-лэргэ ея торган машина, жайланма. Чумэлэ салучы — печэнне, урылган игенне, саламны чумэлэлэргэ еюче. Мостафа чак кына уйланып торды да чумэлэ салу-чылар янына китте. Ш. Камал. Чумэлэ тарттыру —
ЧУМ
479
ЧУП
чумэлэне бау яки чыбык ярдэмендэ ат белэн кибэн куйган жиргэ естерэп китеру. Мин, печэн вакытында чумэлэ тарттырып кибэн куйганда, атныц камыт бавына тагылган озын арканны сейрэтеп чабарга бик ярата идем. М. Гафури.
ЧУМЭЛЭМЭ рэв. диал. к. тубэлэмэ. Бабай куз йо-марга да елгермэде, чумэлэмэ тулы тубэтэй ялт итеп бушап та калды. Л. Ихсанова.
ЧУМЭШУ ф. сейл. Тезлэрне бегеп, аяк очларына басып утыру, чугэлэу. Дицгез ягасында чумэшкэн килеш узенец садэ генэ ал кулмэге йэм башындагы кук яулыгы белэн, [Газизэ] тугэрэк кенэ лэтыйф бер гел чэчэгенэ охшый иде. Ш. Камал, [Кадыйр], узенец кечкенэ буе белэн чумэшеп. дикъкать белэн хикэяне тыцлап утырды. А. Алиш.
ЧУННИК и. диал. Умарталык, умарталар куелган урын, бал корты хужалыгы. Иске чунниктэ чокырга кумелгэн э^ирдэн эллэ никадэр бодай чыкты. Г. Бэширов.
ЧУП I и. 1. ©йдэ, урамда h. б. ш. урыннарда була торган ташландык, кирэкмэгэн вак-теяк кисэклэр, калдыклар. Мицнур карт, идэнне себереп бетереп. щыелган чуплэрне мич эченэ тутырды. А. Шамов. [Бэдигылэк;амал:] Ж,ацгэцнец чуплэрен эцыештыр. Бар, канат алып кер. Менэ бу идэннэрне север. Г. Камал. II с. мэгъ. Чуп ечен билгелэнгэн, чуп салу ечен хезмэт нтэ торган. Чуп чилэге. Чуп кэрзинкэсе.
2.	Берэр нэрсэне эшкэрткэндэ барлыкка кнлгэн вак кисэклэр, вак калдык. Пычкы чубе. □ [Фатыйма] эрлэп бетерэ дэ алъяпкычындагы чупне идэнгэ селкэ. И. Гази. || Нэрсэнен дэ булса бер кечкенэ кисэге, бертеге; кечкенэ бер чит нэрсэ. Аяган кузгэ чуп ке-рер. Мэкаль. [Бэдерниса] яулык белэн чуп кергэн кузен сертэ. А. Алиш.
3.	Культуралы усемлеклэргэ усэргэ комачаулый, аларны чупли торган кыргый усемлек, чит усемлек. Бэр бакчаныц чубе булган кебек, йолкып ташлый торган кул була. h. Такташ. || с. мэгъ. Культуралы усемлеклэргэ усэргэ комачаулый торган, аларны чупли торган. Тутэллэрдэн йолкып алам, дгэр уссэ чуп улэн. Э. Ерикэй.— Чуп улэннэрнец куренгэнен берсен ---чуплэп торыгыз. Г. Гобэй.
4.	Бер иш нэрсэдэ, мэсэлэн, ашлыкта, жилэктэ h. б. ш. була торган чит нэрсэлэр, чит вак-теяк кисэклэр. [Рэхимэуан:] Борчакныц чубе бетеп эцитмэгэн, Мирсэет туган. Тагын бер кат машинадан уткэрергэ кирэк иде. Р. Ишморат. Mahu эби, каравылчыны кар-гый-каргый, кулмэк итэгенэ э^илэген салып чуплэрен аерды. М. Гали.
5.	куч. сейл. ЭЬэмияте, кыйммэте булмаган, кирэкмэгэн яки яраксыз нэрсэ. Трагедия исемендэге коме-диялэр, комедия дип нэшер ителгэн трагедиялэр Бэммэсе бер дэрээкрдэ укылып, эдэбият базарыбызда чуп арттыралар. Ф. Эмнрхан. Мин димен мин! Мин дидисэм, Мица бер зур кеч керэ. Аллалар, шайлар, кануннар Булалар бер чуп кенэ. С. Рэмиев. Алтынны [егет] чупкэ санар, Иц кыйммэтле курер Ватанын. А. Алиш. II Бик жинел эш; бик вак нэрсэ. Ат естендэ килу кызлар белэн сейлэшугэ Караганда чуп кенэ икэн. Ф. Хесни.
6.	куч. сейл. Бернинди эЬэмияте булмаган, кирэксез кеше, тубэн кеше, дллэ кем булсац да, сан юк, син Ьаман бер чуп идец. М. Гафури. Месэххихлэр [корректорлар] эчендэ ялкавы куп, Берэве тырыш. булса, алтавы—чуп. Ш. Бабнч. II с. мэгъ. ЭЬэмиятсез, тубэн, юньсез (кеше турында). Нихэтле хезмэт, кихэтле газап — болар бар да фабриканы билэгэн чуп адэм ечен. Г. Нигъмэти.
7.	сейл. Имезуче ана хайваннарда туманы чолгап алган, аиы тукландыру йэм матдэлэр алмашы ечен
хезмэт иткэн яры (тума деньяга килгэндэ аерылып чыга). [Хэнэф:] Анаца эйт, чыгып сарыкныц чубен хэзер ук алып ташласын, юкса ашый башлар. С. Баттал.
О Чупкэ дэ санамау — бик эЬэмиятсез нэрсэ дип карау, кирэкмэгэн нэрсэ дип санау. [Зифа:] Мин шул иоеалым алдында сезнец акчаларыгызны чупкэ дэ са-намыйм. М. Фэйзи. Чуп тэ тормау, чуп урынына да тормау — берэр нэрсэнен башка берэр нэрсэ белэи чагыштырганда бик эЬэмиятсез, бик тубэн булуын белдерэ. Лэкин болай эшлэу Гелгенэ яхшылыгы каршын-да чуп тэ тормый бит! Г. Гобэй. Чуп естенэ чумэлэ — Оер эш естенэ икенчесенец естэлуен, бер кунел-сез хэлгэ икенче куцелсез хэлнен кушылуын белдерэ. — Чуп естенэ чумэлэ дигэндэй, ятимлек янына менэ тагын институт кайгысы да килеп кушылды бит эле. Г. Ахунов. Чуп естенэ чумэлэ дигэн кебек, икенче яктан тагы бер эщэрэхэт ачылып тора. Г. ИбраЬимов. Чупкэ чыгыштан уйнау — оттырган кеше яки оттырган як уеннан тешеп кала бара торган берэр терле уен уйнау. [Шахматта] чупкэ чыгыштан уйна-дылар, ягъни бер партия оттырган кеше уеннан тешеп калды. И. Гази.
ЧУП II аваз ияр. к. чуп 1. Куп тэ утмэде, чуп иткэн тавыш иш°телде, Кэм Сэхэу карт яцадан сейлэшэ башлады. М. Эмир.— ЖДнкисэгем!— дип чуп итеп упте. Б. Рэхмэт.
ЧУПЕЛДЭТУ ф. сейл. к. чупылдату (1 мэгъ.).
ЧУПЕЛДЭШЕП рэв. сейл. Чупылдатып, узенэ бертерле авазлар барлыкка китереп (убешу турында). Светлана, кетеп тэ тормыйча, этешеп кер.п, Фа-пцяйманыц кочагына сыенды. Алар-----чупелдэшеп
убештелэр. Г. Минский. Чупелдэшеп убешэ карлар белэн Дзгы шаян кояш нурлары. Б. Рэхмэт.
ЧУПЛЕ с. 1. Чуплэнгэн, чуплэнеп беткэн. Чупле ей. Чупле урам.
2. Чуп (3 мэгъ.) баскан, чуп ускэн. Чупле басу. □ Ун таяк тары чэчкэн идек. Утаган ягы бик шэп ускэн. Тубэн башы бераз чупле—урыны-урыны белэн каз улэне баскан. Г. ИбраЬимов.
3. Чубе (4 мэгъ.) булган, чит нэрсэлэр катнашкан. Чэчулек тары чуплерэк иде, э^илгэрттерде. Г. Гобэй. [Хафиз] кайсына акча урынына чупле я ташлы он белэн тулэп котыла торган иде. Э. Фэйзи.
ЧУПЛЕК и. Терле чуплэрне, яраксыз нэрсэлэрне ташлый торган урын, чуп жыя торган урын. Иске себеркене чуплеккэ аталар. Эйтем. Аныц куз алдына сецелесенец кечкенэ чагы, шэАэр читендэге чуплек-тэн сеяклэр, шешэлэр, чупрэклэр, рэсемле кэгазьлэр, консерва тартмалары эк;ыеп йергэн чагы килде. А. Шамов. || с. мэгъ. Чуп ташлый торган, чуп жыя торган. Авыл читендэге чуплек чокыр.
Чуплек башы — к. чуплек. Чуплек башларында казына торгач, этэч ничектер бер энэк;е бертеге тапты. Г. Тукай. Хэзерге тимер юл вокзалы урынын-дагы чуплек башыннан узып, Тихвинский урамга барып керделэр. М. Гали.
О Чуплеккэ ташлаиу — юкка чыгарылу, юк ителу. [Вакытлы хекумэт чорында] вак миллэтлэрнец те-лэклэре. аркылы крест сызылып, чуплеккэ ташланды. М. Гафури.
ЧУПЛЕЛЕК и. Чупле булу, чупле булу дэрэжэсе. Ашлыкныц чуплелеге.
ЧУПЛЭМ I и. Тукып тешерелгэн бизэк, тукып я сал гаи бизэк. Киндер останы киендерэ, чуплэме кузне сеендерэ. Эйтем. | с. мэгъ. к. чуплэмле. Чуплэм чаршау. СДдзерлилэр [кызлар] сабан туена Аршин башлы чуплэм селгелэр. Ш. Маннур.
ЧУП
480
ЧУП
ЧУПЛЭМ II: чуплэм таш — к. бишташ. Кыз балалар, кубесенчэ, бер тирэгэ эцыелып, чуплэм таш уйныйлар. Г. Бэширов.
ЧУПЛЭМЛЕ 1 с. Чуплэмлэп сугылган, чуплэмлэп тукылган. Яшь киленнэр чуплэмле свлгелэрен эзерли-лэр. Ф. Хесни.— Беркен киптерергэ элгэн эцирдэн минем дэ чуплэмле селгем югалды. И. Гази.
ЧУПЛЭМЛЕ II: чуплэмле таш — к. чуплэм таш. Чуплэмле таш уйнау; чуплэмле уйнау — авыл яшьлэ-ренен бию уены.
ЧУПЛЭМЛЭУ ф. Тукып бизэк (рэсем) тешеру. Чуплэмлэп суккан озын селгене эцирэн кашканыц муенына илтеп бэйлэделэр. М. Гали.
ЧУПЛЭМЭ и. бот. Лалэчэлэр семьялыгыннан агулы усемлек.
ЧУП Л ЭНДЕРУ ф. свил. Чуплэу, чуп белэн тутыру. Идэнне чуплэндеру.
ЧУПЛЭНУ I ф. 1. Теш. юн. к. чуплэу I. Тимерче алачыгы артында язгы кар сулары белэн болганган. чуплэнгэн зур тугэрэк кул эцэелеп ята. А. Шамов.
2. Чуп I (1—4 мэгъ.) белэн каплап алыну, чуп тулу. Идэн чуплэнгэн.
ЧУПЛЭНУ II ф. свил. 1. Эзлэнеп чуплэп йеру, чуплэу (II, 2 мэгъ.).
2. Чуплэштергэлэп ашап утыру; ашар-ашамас утыру. Табын янында чу планеп утыру.
3. Вак-теяк эшлэр белэн шегыльлэну; бик вак эш башкару. [Эни;] Утырма квн-твн чуплэнеп! Кузецне бетерерсец. сукыр калырсыц! Г. Бэширов.
ЧУПЛЭУ I ф. 1. Чуп I (1 мэгъ.) белэн тутыру, чуп белэн каплау. [Бэдигылэцамал:] Кен эцый. тен эцый, бер яктан эцыя барсац, икенче яктан чупли баралар. Г. Камал.
2.	Бер иш нэрсэгэ башка чит нэрсэ катнашу, чуп I (4 мэгъ.) катнашу. Койрыкка китэ торган башаклар суырган арыш естенэ тешеп чуплилэр. М. Галн.
ЧУПЛЭУ II ф. 1. Таралып яткан яки башка терле азыкны томшык белэн элэктереп алып ашау. Амбар алдында эцим чуплэгэн башка тавыклар арасында кыртлап йеруче чуар тавык куренде. А. Алиш. Ни курсен, бер черек ботакка тукран кунган. Ул, ахры-сы, корт чуплэмэк булган. Ж- Тэржеманов. || сейл. Берэр нэрсэне бертеклэп жыеп ашау (кеше турында). Сабый, валчыкларны чуплэп бетергэч, энисенец киез-лэнеп беткэн чэчлэре белэн уйнагандай итенде. Г. Гобэй. Моцарчы Талипныц саклап килгэн биш-алты шакмак шикэрен суырып, кузгалак чэйнэп, ара-тирэ эцилэк чуплэп килделэр. Э. Еники.
2.	Берэр таралып яткан нэрсэне жыю, жыеп алу. Бэрэцге чуплэгэн чагында, теге бэрэцге казучы аксак Саэцидэ апай ялгыш минем аякка тимер керэк белэн чапты. Г. Тукай.
3.	Нинди дэ булса билге, узлек буенча сайлап алу, аерып алу. [Мэулиха тути:] Орлыкка дип чуплэгэне-без менэ монысы була,----Гафифэ белэн берэмлеклэп
чуплэдек. Г. Бэширов. Урамнан йэм базардан чуплэ сузне. Алар бетмэс борын барма еракка. Дэрдмэнд.
4.	Берэр нэрсэне чит катнашмадан, чит предметтан яки комачаулаучы нэрсэдэн арындыру, чистарту мак-саты белэн, ул чит булган нэрсэлэрне аерып алу, жыеп алу. Бу чуп эцилгэргечтэн тешми, аны берэмлэп, кул белэн чуплэргэ туры килэчэк. Г. Гобэй. [Бодай ба-суында] сирэк-мирэк куренгэн кук чэчэкне генэ чуплэп алдылар. Г. Бэширов.
ЧУПЛЭУ' III ф. диал. Чуплэмлэу. Кызлар иелеп бизэк чуплилэр; Эзерлилэр алар сабан туена Аршин башлы чуплэм свлгелзр. Ш. Маннур. [Галимэ апа] чуплэп чигеп утырган вакыттагы куцелендэ булган уй йэм хыялларын куз алдына китереп сейли бара
иде. М. Гафури. II и. мэгъ. к. чуплэм I. встемдэге ак кулмэкнец Ж,ицнэренэ чуплэу салдым мин. Жыр.
ЧУПЛЭУ IV ф. диал. Сугу, ашлык сугу. Ашлык чуплэу.
ЧУПРЭ и. 1. Эчу процессы китереп чыгара йэм ипи пешеру, кызыл аракы, сыра житештеру эшендэ h. б. ш. кулланыла торган, гембэчеклэрдэн гыйбарэт масса. Камырга — чупрэ, катыкка — оеткы. Мэкаль. Азык промышленностенда куп кенэ технологик процесслар микроскопия организмнарныц (бактериялэр, чупрэ гембэсе й. б.) 'Зшчэнлеге белэн бэйлэнгэн. Биология.
2. куч. гади с. Булдыксыз, юньсез кеше. [Ибрай:] Кая кузгалдыц, эй, чупрэ, чупрэ, курыкма. хээцэен-нэрец юк монда. М. Эмир.
О Чупрэ куерту — нинди дэ булса эшне, мэсьэлэне катлауландыру. [Полевод;] Нэгыйм абый, булмый торган эш ечен чупрэ куертып йермэ бу тирэдэ. К. Тинчурин.
ЧУПРЭК и. 1. Терле максатлар (тузан серту, идэн юу, эйбер теру h. б. ш.) ечен кулланыла торган тукыма кисэге, калдык-постык тукыма (гадэттэ инде фай-далануда булган). Менэ мэктэп караучы хатын. кереп, юеш чупрэк белэн карталар естендэге акшар тузаннарын с ер теп чыкты. Г. Гобэй. Аныц сандык тебендэ эллэ ничэ кат чупрэккэ тереп кадерлэп кенэ саклый торган уткен мирас пэкесен йэркем белэ иде. Э. Фэйзи. Башына салкын сулы чупрэк куйгач, Миф-тах бераз эцицелэйгэн сыман булды, кузлэрен ачты. А. Шамов. II Имчэк баласын тергэндэ яки яткырганда астына салына торган тукыма кисэге. Бала чупрэге.
2. сейл. ирон. Кулмэк; кием, кием-салым. Агач курке—яфрак, адэм курке — чупрэк. Мэкаль. [Газинур:] Мин узем дэ чупрэк яратмыйм, чупрэк яраткан кыз-ларны да сеймим. Г. Эпсэлэмов. [Эхмэт:] Бар малла-ры хатыннарыныц кулмэклэренэ,-----эленке-салынкы
чупрэклэренэ кереп беткэнгэ курэ, ирлэренец яхшы урыннарга, эцэмэгать эшларенэ сарыф итэргэ бер тиен акчалары да булмый. Г. Камал.
3. с. мэгъ. Тукымадан тегелгэн, тукымадан гыйбарэт; калдык-постык тукымадан тегелгэн. Чупрэк курчак. I I Бераздан Анита кайтып керэ. Телэнеп йеру ечен чупрэк сумка аскан. А. Эхмэт. [Даниловныц] киемнэре тузып беткэн.----аягында да чупрэк об-
моткалы иске ботинка, естендэ гади соры шинель иде. Г. Бэшнров.
Чупрэк турагыч — кэгазь итеп эшкэртелэ торган чупрэкне ваклый, турый торган машина. Чупрэк Жыючы — к. чупрэкче.
О Чупрэк баш гади с.— 1) ирон, хатын-кыз. [Капитан, Сафиягэ ишарэлэп:] Сыцар оеклы чупрэк башны алып калырга кирэк. Ш. Камал; 2) тирг. ангыра, ангыра кеше. [Ж,аббар:] Бэйнэ-бэйнэ сейлэп куреэтэ белмэ-гэнсец син. чупрэк баш. Э. Фэйзи. Чупрэк психоло-гиясе — тормышта киену-ясануны бар нэрсэдэн дэ естен кую, мещанлык психологиясе. [Салават:] Ьэй, чупрэк психологиясе йоктымы, ул кешедэн кеше чыкмый инде. Г. Ахунов.
ЧУПРЭКЛЕК и. куч. сейл. Жебегэнлек, булдыксыз-лык, чупрэк баш булу.
ЧУПРЭКЛЭНУ ф. куч. сейл. Куркып калу, жебеп тешу; жебегэнгэ эйлэну, булдыксызлану. [Абыйсы Рестэмгэ:] Нэрсэ чупрэклэндец? Болай сине бер сугышта йез кабат утерерлэр. X. Госман.
ЧУПРЭКЛЭТУ ф. куч. сейл. Йомшарту, ваклау (хислэрне). Мин уземнец хислэремне чупрэклэтмэм. Г. Кутуй.
ЧУПРЭК-ЧАПРАК эцый. и. 1. Чупрэклэр, чупрэк кисэклэре, терле-терле чупрэк. Авыллар арасында чупрэк-чапрак эцыеп йеруче чупрэкче Хэмидулла да шул хэбэрлэрне раслаган. X. Кэрим.
ЧУП
481
чуп
2.	куч. сейл. Тузып беткэн кием-салым; гомумэн кнем-салым. Аныц сузлэренэ карап бетен буш вакы-тыцны чупрэк-чапрак артыннан йереп-----уздырмас-
сыц бит. М. Галэу.
ЧУПРЭКЧЕ и. 1. Чупрэк-чапрак жыючы яки сатып алучы; аламачы. Чупрэкчедэн курмэкче чулмэкче дэ килмэкче. Мэкаль.
2.	куч. сейл. Кием-салым белэн, чупрэк белэн ча-мадан тыш мавыгучы хатын-кыз.
ЧУПРЭКЧЕЛЕК и. Чупрэк-чапрак жыю яки сатып алу эше. Чупрэкчелек белэн шегыльлэну.
ЧУПРЭЛЭУ ф. Терлек азыгыныц узлэштерелучэн-леген арттыру ечен, ана ипи пешергэндэ кулланыла торган чупрэ кушу. Нибары тугыз фермада азык чупрэлэу оештырылуы районда азык кухняларыннан файдалану дэрээцэсе тубэн булуын куреэтэ. Соц. Тат.
ЧУПРЭЧЕ и. Чупрэ житештеру эше белэн шегыльлэнуче яки чупрэ белэн сату итуче. Чупрэче Эхмэт-жрннарныц урдэк беккэннэре пешеп эцитмэу, читекче Таэк;и хатыныныц паштет пешерэ белмэве, --- итче Вэлинец кызы толчокчы Сабир улына ябышып чыгуы[на] — кадэр булган бетен гайбэтлзр-не санап чыгалар. М. Гали.
ЧУП-ЧАР эцый. и. 1. Чуплэр I (1 мэгъ.), вак-теяк яраксыз кисэклэр. Идэннэн чуп-чар эцыеп алу. □ Идэнендэ тэмэке очлары Кэм терле чуп-чар. кэгазьлэр чэчелеп ята. Ш. Камал. II с. мэгъ. Чуп (I) булган, чуптэн гыйбарэт, кирэксез. [Искэндэр:] Бу ни?.. Ж,ыен чуп-чар кэгазьлэр. М. Фэйзи.
2.	Берэр нэрсэне эшкэрткэндэ h. б. ш. очракларда барлыкка килгэн калдык кисэклэр, ташландык нэреэ-лэр. [Карп Васильевич:} Урманда утын куп булган ечен генэ [ботакларны] яндырмыйлар. Урманда чуп-чар булмаска тиеш. Г. Эпсэлэмов.
3.	Культуралы усемлеклэр арасындагы чуп улэннэр, чуплэр. [Трактор] чуп-чарларныц эценен езеп. та-мырын кырып, atQUp башына еем-еем ташлап китэ. М. Гафури. МаИибэдэр---кыштыр-мыштыр килеп ян
бакчага чуп-чар утарга кереп китэ. А. Гыйлэжев.
4.	Бер иш нэрсэдэ булган чуплэр, чит нэреэлэр. [Шэйхаттар] эцилгэргеч аера алмаган чуп-чарларны кул белэн чуплэтте. Г. Гобэй.
5.	куч. сейл. Эйэмиятсез, файдасыз яки яраксыз нэреэ. Яшь эдэбиятыбыз. гареп белзн таныш булмаган шикелле, шэрык галзменнэн дэ чуп-чар вэ ташландык булырга тиеш нэреэлэр белэн генэ белештер. Ф. Эмирхан. [дюп:] Куйсана, чуп-чар алып юкка акчац эрэм итмэ. Ш. Усманов. || Мэгънэсез нэреэ, мэгънэсе, эйэмияте булмаган нэреэ. [Татар баласы] башына эцыен чуп-чарны гыйлем дия---тутырадыр.
Г. Тукай. И китабым, и китабым. Син генэ башым-дагы чуп-чарны алырсыц утап. Ш. Бабич.
6.	Тузып, таушалып беткэн нэреэ. Ситдикъ--ку-
зенец бер чите белэн генэ сэке буена тезелгэн эйберлэргэ карап куйды: .Башка заман булса. синец бу чуп-чарыцны бэдрэф чупрэгенэ тотарлар иде". Г. ИбраЬимов.
7.	куч. сейл. Яраксыз, эйэмиятсез яки тубэн, эшэке кешелэр. [Артамонов:] Туып килэ торган социалис-тик революция ул чуп-чарларны [татар буржуазия-сен] тиздэн себереп тугэчэк. Т. Гыйззэт.
ЧУП-ЧАРЛАНУ ф. сейл. Чуплэну, чуп I белэн каплап алыну.
ЧУП-ЧАРЛАУ ф. сейл. Чуплэу (к. I мэгъ.), чуп белэн тутыру.
ЧУП-ЧАРЛЫ с. сейл. Чупле, чуплэнеп беткэн. Ике полицейский аны ярым карацгы. тузанлы. чуп-чарлы тимер баскыч белэн тубэнгэ алып тештелэр. Г. ИбраЬимов.
ЧУПЧЕ и. Чуп (I) жыючы, чуп жыю эше белэн шегыльлэнуче. [Мэликэ:] Беркеннэрне мин чупче дх-мэтлэргэ ашка барган идем. Г. Камал.
ЧУРЕ и. иск. 1. Кол кызы, кол кыз.
2. Хезмэтче хатын-кыз, асрау.
ЧУРЭ с. диал. иск. Кире, тискэре. ЯФракларныц чурэ якларын кояшка таба эйлэндереп куйганнар. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ЧУРЭЛИ рэв. диал. Тирэли, эйлэнеп. 6й чурэли.
ЧУРЭЧИ и. диал. к. чурэкэй I.
Чурэчи урдэк — к. чурэкэй урдэк.
ЧУРЭК и. диал. Эче камырдан пешерелгэн вак кумэч. Бер табынга бер таба чурэк. Эйтем.
ЧУРЭКИ и. диал. к. чурэкэй II. Чурэки уены.
ЧУРЭКЭ и. диал. 1. Шар. Чурэкэ сугу.
2. Ярылмаган утын, ярылмаган тумэр.
ЧУРЭКЭЙ I и. 1. Урдэк л эр семьялыгыннан иц кечкенэ урдэк. Чурэкэй оясы.
2. куч. с. мэгъ. сейл. Кечкенэ гэудэле, зур булмаган. Ул арада ишектэн карсак кына буйлы. чурэкэй генэ бер кеше чыгып, француз яулыклы бер карчык-ныц муенына сарылды. Ф. Хесни.
Чурэкэй Урдэк — к. чурэкэй I (1 мэгъ.).
ЧУРЭКЭЙ II и. к. кыекбаш. Без ацар-моцар ка-рамастан даман чурэкэй уйный бирэбез. Г. Лотфи.
Чурэкэй калагы — чурэкэй уены уйный торган таяк, кыекбаш. Ну. шушы Мортый чурэкэй калагы ясарга оста да соц. Г. Лотфи.
ЧУРЭКЭЙЛЕ и. диал. к. чурэкэй II. Кайчандыр[ул] крестьян малайлары белзн чурэкэйле, кузналы уйна-ган. С. Рафиков.
ЧУТ, ЧУТ-ЧУТ рэв. сейл. к. чак, чак-чак. Чут егылмау. □ 1912 нче елда Сэйдэшев белэн Иманай чут-чут кенэ Ду мага китми калдылар. Г. Тукай. [Пахомов:] Шул болытлар турысында инде ул Кы-рым... Тик алардан чут-чут тубэнрэк кенэ. Г. Бэширов.
ЧУТЕЛДЭУ ф. сейл. Кайбер кошларнын кычкыруы турында. . Фит-фит-фи".— дип чутелдэп куйды песнэк. Д. Аппакова.
ЧУТИ-МУТИ рэв. гади с. к. чак-чак, чут-чут. Чути-мути булса да, Акылыцны йерт эле. Б. Рэхмэт.
ЧУ-ЧУ ы. к. чу 2. [Сафура:] Чу-чу, кызым, кысып утерэсец. Т. Гыйззэт. Чу-чу! Кирэкми, сабыр итегез!— дигэн тавышлар арасыннан бик нечкэ дзм эрнеп елаган тавыш ишетелеп куйды. М. Гафури.
ЧУЭК и. Жииел йэм йомшак аяк киеме. [Зефэр] сары ботинкаларын ейдэ генэ кия торган кызыл чуэклэр белэн алыштырды. Э. Еники. Аныц аягында да. башкаларныкы кебек ук, брезент чуэк иде. А. Алиш.
ЧУЭКЧЕ и. Чуэк тегуче, чуэк тегу остасы. Чуэк-челер мэдрэсэгэ [надзиратель] булгай. Г. Камал.
ЧУЦКЕ с. диал. Утмэс. Чуцке пычак.
ЧУЦКЕЛЭНУ ф. диал. Утмэслэну.
ЧУЦКЭЮ ф. диал. к. тункэю.
31 А-562
Ш Татар алфавитында егерме бишенче хэреф.
ШАБАШ I и. сейл. Эшнен бер елеше тэмамлан-ганнан сонгы кыска ял, тын алу. Ихсан. кич берлэ шабаш бирелгэч. урынына ятты. Ак юл.
Шабаш ясау—(эштэн) беразга туктап тору; ял иту- Адым саен боцман акырына, шулай да шабаш ясыйсыц,---ярга чыгасыц. А. Тайиров.
ШАБАШ II хэб. свил. Начар, яман. Болай булгач. синец эшлэр шабаш. □ Солы чэчтем. Шабаш; Бодай чэчтем. чорт та булмады. Н. Баян. || кер. суз. Башка чара булмауны белдерэ, эш килеп тертелгэндэ эйтелэ: берни эшлэп булмый, бетте-китте, вэссэлам. — Шул [.забастовщик' дигэн] печатькэ куз тешереп кенэ алалар да: .Юк бездэ эш'. Шабаш! Хет кэк-рэй дэ ул. Э. Фэйзи.— Ирле-хатынлы ашарга кыс-тыйлар. шабаш, кая да борылырга урын юк. Г. То-лымбай.
ШАБА’ШКА и. сейл. Теп эштэн тыш, гадэттэ, читтэ жинел юл белэн эшлэп алынган естэмэ табыш. Шабашкага эшлэу. Шабашка акчасы. II Шундый табыш алу максаты белэн башкарыла торган эш. Гаяз, абыйсы Локман белэн ялланып. шабашкага чыгып китэ. Г. Ахунов.
ШАБАШЛАУ ф. сейл. Тукталыш ясау, туктап тору. Корабль тау-тау булып килгэн дулкынга каршы кукрэген киереп бара. Сэгатенэ егерме биш шабаш-лый. А. Тайиров.
ШАБА'ШНИК и. сейл. 1. Йорт салу яки каралты-кура тезу, мич чыгару, хужалык эйберлэре тезэту, урман кису йэм ташу й. б. ш. эшлэрне аерым кеше-лэргэ яки колхозларга югары хакка эшлэп йеруче, шабашка белэн шегыльлэнуче кеше. Хезмэт кеннэре минимумын утэмэучелэр. шабашниклар белэн каты керэш барган кеннэр иде. С. Рафиков.— Галиэхмэ-товныц уз кайгысын кайгыртып, шабашниклар кебек. акча сугып йеруен искэ тешерсэм, ачуым килэ башлый. Г. Ахунов.
2. Акча, табыш ечен генэ эшлэуче, жинел кэсепче. Яшь талантлар башы аша утеп. .Шабашниклар' урли шигырьгэ. X. Туфан.
ШАБА'ШНИКЛЫК и. сейл. Шабашник булып йеру, шабашкага йеру. .Эткэм йенэре' повестеныц теп елешендэ исэ Гаязныц шабашниклыкта йеруе сурэтлэнэ. Р. Мостафин.
ШАБАШЧЫ и. сейл. к. шабашник. Шабашчылар Сэлимэ^анга рэхмэт укып Таралдылар. балта белэн пычкы тотып. Г. Афзал.
ШАБАШЧЫЛЫК и. сейл. к. шабашниклык. [Ты-шауланган] кеше эйтэ:-—Аягымны ычкындырсам, минем арттан кош-корт та очып м;итэ алмый, шунда ук шабашчылыкка чыгып ычкынам. Соц. Тат.
ШАБДАР и. бот. к. Иран тукранбашы.
'ША’БЕР и. тех. Металл детальлэрне тигезлэп иплэу ечен кырып шомарта торган еч яки дурт кырлы кискеч инструмент.
ША’БЕРЛАУ ф. тех. Шабер белэн эшкэрту, кыр-гычлау. Детальне шаберлап урнаштыру.
ШАБЛОН и. 1. тех. Кулэме йэм формасы бердэй булган энберлэрне ясау ечен эзер калып, елге. II Эзер продукциянец кулэм йэм форма дереслеген, тигезлеген тикшерэ торган инструмент, жайланма. [Цехта] тамчы сыман хикмэт чукилэр. Тимер шаблон белэн улчилэр. Г. Афзал.
2. куч. Нинди дэ булса эшне эшлэгэндэ, эсэр яз-ганда, сейлэгэндэ й. б. файдаланылган эзер схема, моца кадэр еш кулланылу сэбэпле таушалып беткэн алым. Балалар китапларыныц темаларындагы бер-терлелек. шаблон йэм кабатлау — аларныц сыйфа-тын тешерэ. М. Эмир. II с. мэгъ. Узгэрешсез, бертерле, кабатланган. Я^авап алуныц мэшйур шаблон тех-никасы бар. Г. Ибрайимов.
ШАБЛОНЛАШТЫРУ ф. Шаблон (2 мэгъ.), тау-шалган, ижади булмаган методлар белэн эш иту, эзер елгегэ, эзер калыпка салу. Демократик цен-трализмныц шаблонлаштыру белэн. югарыдан бил-гелэнэ торган бертерлелек белэн бернинди уртаклы-гы юк. Политэкономия.
ШАБЛОНЛАШУ ф. Шаблонга (2 мэгъ.) эйлэну; шаблонлаштырылу. Шаблонлашкан алымнар. □ Эдэби эсэрне ацлау йэм ацлатуда кайбер тэнкыйтьче-лэр куптэн тапталган. шаблонлашкан схемалар белэн эш итэргэ ярата iар. А. Гыйлэжев.
ШАБЛОНЛЫ с. Шаблонга (2 мэгъ.) буйсындырыл-ган, таушалган, ижади булмаган метод белэн эшдэн-гэн. | рэв. мэгъ. [Гадилэштеручелек] ул шул зур фикернец зурлыкларына зарар китерер дэрээуэдэ шаблонлы язуда. h. Такташ.
ШАБЛОНЛЫК и. Шаблон (2 мэгъ.) булу сыйфаты. Карашларныц шаблонлыгы. □ Лирик алымнарныц бертерлелеге, шаблонлыгы кузгэ нык бэрелде. Г. Халит. Безнец уй-фикерлэребез дэ шаблонлыктан, тоташ бертесле уйлаудан аек акыл белэн узебезчэ уйлый белугэ кучте. Г. Ахунов.
ШАБЛОНЧЫ и. 1. Шаблон (1 мэгъ.), эзер елге ясаучы.
2. куч. Шаблон (2 мэгъ.) белэн эш итуче, шаблонга ияруче.
ШАБРО'ВКА и. Шабровкалау эше. Шабровкага остару.
ШАБРО'ВКАЛАУ ф. 1. Шабер белэн эшкэрту, шабер ярдэмендэ кыру.
2. Таш яки кирпечтэн стена, койма салганда кир-печлэрне жейлэре вертикаль буенча бер сызыкта булмаслык итеп тезу.
ША'БЫР: шабыр тиргэ (суга) бату — бик нык тирлэу, эре-эре тамчы тир чыгу. Ул. атын шабыр
ШАБ
483
ШАД
тиргэ батырып, басу доп кайтты да, ияреннэн теш-Ш1чэ, Сэлимнэрнец капкаларын шакыды. Г. Эпсэлэмов. [Госман] эле шабыр тиргэ батып ятты, эле крсрэге катуыныц авырлыгын тойган хэлдэ, коры ютэл белэн газапланды. Э. Касыймов.
ШАБЫРДАТУ ф. Шабыр-шобыр иткэн тавыш чыгару. [Мэликэ апа] кисмэккэ шабырдатып су салган-да гына уйларыннан айнып киткэндэй булды. Э. Бикчантаева. Кук кукрэде, яшен яшьнэде, эре-эре яцгыр бертеклэре шабырдата да башлады. Ф. Сэйфи-Ка-эанлы.
ШАБЫРДАУ ф. 1. Шабыр-шобыр иткэн тавыш биру, шундый тавыш чыгару. Снаряд кутэргэн балчык, вак таш шабырдап кешелэр естенэ коелды. И. Гази. Эре-эре яцгыр тамчылары тэрэзэгэ шабыр-дыйлар. Г. Гобэй. | с. мэгъ. Малайлар, яшьрэклэр, пошилар шикелле, шабырдау, депелдэу тавышлары чыгарып, куз ачып йомганчы юк булдылар. Э. Баянов.
2. рэв. мэгъ. шабырдап. Тоткарланып, буылып торган су яки башка терле сыеклыкнын кинэт зур басым астында шаулап агып чыгуы турында. Ку лимит. Ьаман шабырдап кан ага-. Н. Исэнбэт.
ША'БЫР-ШОБЫР, ША'БЫР-ШЫБЫР аваз ияр. Бик эре тамчыларныц яки су агынтысыныц каты эйбергэ кечле бэрелуеннэн барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Менэ тиздэн-тиздэн ул [Зефэр] барып эци-пзр, тукталып тормастан, шабыр-шобыр кулгэ ке-реп китэр. Э. Еники.
ШАБА и. диал. Чокып ясалган зур агач табак. Клара, кузен ачкач, кипкэн шомырт белэн тулы сгач шаваны курде. 3. Еникн.
ШАВЫЛ 1. аваз ияр. Шавылдау, жил искэндэ шаулап чыккан сангырау тавышны белдерэ. Шавыл йа гына шавыл ни шавылдый — Агыйделкэйлэрнец канаты. Жыр.
2. и. Шау, шаулау, шавылдау авазы. Дицгез есте шавыл: Дицгез есте ярсу, Ачу сейлэп утте дулкын-нар. Сакчы Моратныц да йерэгендэ Шавыл кутэ-релде. Н. Исэнбэт.
ШАВЫЛДАУ ф. 1. Шаулау, шаулап тавыш кутэру. Шаеылдап кычкыра шул чакта тауда тенге мэхлук-мр. М. Гафури.
2. Жилгэ селкенеп шаулау, шавыл чыгару. Агач яфраклары шавылдый. Ф. Бурнаш.
ШАВЫЛДАШУ ф. Шавыл-шавыл килу, езлексез шавылдау тавышы чыгару; жилгэ селкенеп шаулау. Шау-шу шау камыш Шавылдашып бара имеш, Утыз оке йомырка оясында кала имеш. Табышмак.
ШАВЫЛТЫ и. Шау, шавыл, шаулау авазы. Бер-икыт умарта шаулаган тесле йомшак бер шавыл-шы кузгала. Ш. Камал.
ШАГЫЙЛЬ и. иск. Шегыльлэнуче. Ничек дилэр? Сине .шагыйрь" дилэрме? Шигырь язмак белэн шагала дилэрме? Г. Тукай.
ШАГЫЙРАНЭ рэв. 1. Шагыйрьлэрчэ, шагыйрьлэр кбек. Моны [эцырны] инша итуче-----шагыиранэ
генэ ,Ай да ялгыз, минем кукГ — дип куя. Г. Тукай.
2. Шигъри, шигырьгэ, шигърияткэ хас булганча. Назимы гаять эцицел булу естенэ, тасвирлары да тть шагыйранэдер. Г. Камал.
3. Шигырьдэгечэ матур булып. Кул есте шагый-ршз келеп тора. Ш. Бабич. || с. мэгъ. Рэхэт, лэззэт-ае, хозурлы. [Гелчэчэктэн] таралган хуш ис бетен орган, талганнарга шагыйранэ ял бирер. Ф. Эмирхан.
ШАГЫЙРЬ и. Шигырь язучы, поэзия белэн шегыльлэнуче кеше.— Иптэшлэр. мин суземне беек шгыйребез Габдулла Тукайныц сузлэре белэн баш-лерга уйлыйм. Т. Гыйззэт. Сабанчыдан артык арый шыйрь Акыллы эцыр язган чагында. 3. Мансур.
ШАГЫЙРЬЛЕК и. 1. Шагыйрь булу. Шагыйрьлек дэвере. □ Мин аныц шагыйрьлеген узеннэн генэ ишеттем. Ш. Камал.
2. Шигырь язу, фикерне тезмэ сейлэмдэ образаы биру сэнгате, поэзия. Рас, бу шагыйрьлек белэн мин чынлап ук авырыйм бугай. Г. Тукай.
ШАГЫЙРЬЛЭРЧЭ рэв. Шагыйранэ, шагыйрьлэр кебек, образлы итеп. Шагыйрьлэрчэ эйтсэк, гыйшкым минем Чэчэк атты кышкы салкында. М. Жэлил.
ШАГЫЙРЬ-ШОГАРА элдый. и. 1. Шагыйрьлэр.
2. кимс. Шагыйрь кисэклэре, вак-теяк шагыйрьлэр. Газетада эшлэучелэр Бар да шагыйрь-шогара. М. Жэлил.
ШАГЫЙРЭ и. Хатын-кыз шагыйрь.— Гелсем Галиева дигэн „шагыйрэ" ул. Ш. Камал.
ШАГЫРДАУ ф. к. шыгырдау. Арбалар шагырдавы. атлар пошкыруы------бар да безнец ейгэ ишетелеп
тора. Каз. утл.
ША*ГЫРТ-ШОГЫРТ аваз ияр. к. шыгырт-шыгырт. Чэмчэле читеклэр киеп. шагырт-шогырт басып йер-гэнен кургэч, башта мин аны берэр бай кызыдыр дип---йергэн идем. М. Гали.
ША’ГЫР-ШОГЫР аваз ияр. к. шыгыр-шыгыр. Юлдан гына авыл халкы йергэн була, Шагыр-шогыр ташып печэн белэн утын. М. Гафури. Бер илле адым арттарак калып, Яруллин, колхоз председателе Ьэм Зефэр шагыр-шогыр атлыйлар. 9. Еники.
ШАДРА и. 1. Биттэ яки тэндэ чэчэк авыруыннан калган вак-вйк чокырчыклар. Йерэк яндырырлык шад-расы бар — Байтак егетлэрне тилмертэ. Ф. Кэрим. Сееклемнец бер генэ тен булса да минем шадрамны курми торуына шатланганымны белсэгез иде! А.. Шамов. || Шадра битле кеше. „Нэрсэсе белэн бу шадра минем куцелемне сихерлэде соц?' — дип уйлады ул. Г. Эпсэлэмов. Шадра йерэк яндыра. Мэкаль. \\ с. мэгъ. Шадрасы булган, шадралы. Ул тенге иптэшенец ---кушегудэн вак сары йон калыккан кар арак шадра йезенэ карады. Г. Ибрайимов.
2. куч. Нинди дэ булса эйбер естендэге тигезсез-лек, кытыршылык. Кун шадрасы. □ Ж,ир йезенэ тирэн шадра ясап Снарядлар шунда биегэн. Э. Ерикэй.
II Су естендэге вак дулкынчыклар, экрен жилдэн су естендэ туган тигезсезлек. Дицгез шадраларын нурга манчып, Кояш чыкты балкып, зураеп. М. Жэлил. II с. мэгъ. Шадралы, тнгезсез, вак дулкынлы. Идел естендэге эцил дэ, пароход флагын матур гына ле-пердэтеп.--шадра дулкыннарны [биетэ]. К. Нэжми.
ШАДРА ЛАНУ ф. 1. Шадра (1 мэгъ.) чыгу, шадра-лар хасил булу. Чэчэк авыруыннан бит шадралану.
2. Шадра (2 мэгъ.) хэлгэ килу; тигезсезлэну. Кезге кебек тигез елга есте шадраланды. А. Алиш. Яцгыр тамчылары белэн шадраланган тэрэзэ пыяласы аркылы ул рэтлэп бернэрсэ дэ курэ алмады. Г. Минский.
ШАДРАЛАТУ ф. 1. Шадралар (1 мэгъ.) барлыкка китеру. Уц кашыныц бер чите, йезен шадралаткан чэчэк авыруы чагында, бераз чокырланып калган. Г. Ибрайимов.
2. к. шадралау. Яцгыр, урамга эцыелган су естен шадралатып, дулап утте. Г. Бакиров.
ШАДРАЛАУ ф. Шадралар (2 мэгъ.) барлыкка китеру; тигезсезлэу. Елга тыныч. Тик эллэ нигэ бер генэ бала эцил су естен эцыерып, шадралап куя. И. Гази.
ШАДРАЛЫ с. Шадрасы (1 мэгъ.) булган. [Искэн-дэревнец] кыска муен, зур баш, сирэк кенэ шадралы йез, яссы борын. Э. Еники. Зур сакаллы, тирэн шадралы бер сукыр [картныц] татар кейлэре уй-наганын хикэя кылдылар. Г. Ибрайимов.
31*
ШАД
484
ШАЙ
ШАДРАЛЫК и. Шадра (1 мэгъ.) булу. Син ул Хэдичэгэ. зинкар ечен, минем шадралыгымны эйтэсе булма. А. Шамов.
ШАЕ бэйл. диал. Эйбернец кулэмен чагыштырган-да кулланыла: кадэр, кебек. \Гыйният\ узе кээцэсе шае гына, сакалы да кээцэсенеке шикелле. Г. Гобэй.
II Вакыт чиген белдерэ: чаклы, кадэр. Иртэдэн кичкэ шае эшкэ эцигэлэр бит. К. Нэжми.
ШАЖГЫРТУ ф. Чаж-чож иткэн тавыш чыгару. [Гофрай Миркэйгэ] таягы белэн шажгыртып суга. Н. Исэнбэт.
ШАЖГЫРУ ф. сейл. Чаж-чож иткэн тавыш чыгу, чажгыру.
ШАИГЪ: шаигъ булу (улу) иск.— таралу, йэркем-дэ булу яки йэркемгэ хас булу. Хатыннары арасында гайбэт кеби кабахэт сыйфатлар гади бер эш урынында шаигъ булмыш. 3. Бэшири. Шаигъ иту иск.— тарату, йэркемгэ билгеле иту. Ул моны бер-кемгэ дэ шаигъ итми иде. Ф. Эмирхан.
ШАЙ рэв. диал. Тнн, бердэй. Ел белэн ел шай тугел, яз белэн кез эцэй тугел. Мэкаль.
ШАЙБА и. 1. тех. Винтка кидерелгэн гайка астында кала торган яссы металл божра, алка.— Узем бармасам инде бер якын арада: заклепкалар, шай-балар да кирэк. М. Фэйзи.
2. спорт. Хоккей уйнау ечен кечкенэ резин диск. ШАЙБАЛЫ с. 1. тех. Шайбасы булган.
2. спорт. Шайба белэн уйнала торган. Шайбалы хоккей.
ШАЙКА и. Явыз эш, жинаять эшлэу ечен туплан-ган теркем; еер; банда. Шушы тендэ аклар шайкасы Бу забойга налет корганда, Партизаннар бу кич коралланды. М. Крыймов.— Сезнец шайканыц бетен планнары хэзер безнец уч тебендэ. К. Нэжми. II сейл. Компания, дуслар теркеме (мыскыллы тесмер белэн эйтелэ).— Сидоров белэн бер шайкадагы кеше бит ул [Гыйльметдинов]. Ш. Камал.
ШАЙКАДАШ и. Бер шайкада булгаи кеше. Ирек-тэ калган шайкадашлары коткарган тегелэрне. В. Нуруллин.
ШАЙТАН и. 1. Дини мнфологиядэ: жир естенэ яманлык, явызлык таратучы, кешелэрне котыртып яхшы юлдан яздыручы, аздыручы табигатьтэн естен кеч; иблнс токымы. [Кеше] опералар тыцлап хыял галэменэ кучэ, шайтаннар, эценнэр, фэрештэлэр деньясында буладыр. Ф. Эмирхан.— Оэцмахтан кач-кан шайтанныц юлы турыдан-туры эцэНэннэмгэ, ди китап. Р. Ишморат. II куч. Алдый, мавыктыра яки кешене начар эшкэ енди торган хислэр символы. Куцелнец бер почмагында кирелек шайтаны: .Чык-ма, бераз эзлэсен эле!~—дип котыртты. И. Гази. — Белэсец. минем башымда улчэусез хыял булган шикелле, эчемдэ .тик тормас’ дип аталырлык бер 3tqeH, бер шайтан бар. Г. Ибрайимов.
2. Сугену, тиргэу сузе буларак кулланыла. Бикмуш бабай эше алга бармаган чакларда ваклы-теякле сугенгэлэп алырга, тфу, шайтан, дип текереп куяр-га ярата иде. Г. Гобэй.— Шайтан,. юлда качарга уйлады. Ш. Усманов.
Шайтан кубеге — будэк, тече суларда яши торган болыт, губка; русчасы: бодяга. Шайтан таягы — оешма чэчэклелэр семьялыгыннан чэнечкеле улэн усемлек; русчасы: чертополох. Ташландык йорттагы кебек бетен ишек алдын тутырып шайтан таягы, алабута йэм эрем усеп утыра. Г. Бэширов.
О Шайтан алгыры — сугену, тнргэну сузе.— Тагы теге палач староста килэ, шайтан алгыры! А. Алиш. — Кем алдында басып торганлыгын белэме ул. бор-чыламы, куркамы — кич белеп булмый, шайтан ал-
гыры! Э. Еники. Шайтан ачыткысы (текереге) — к. шайтан суы.— Шул шайтан ачыткысына эрэя булган акчаны кешенеке булса да кызганам, илайи! 9. Фэйзи.— Менэ хэзер иптэшебез шайтан текереге алып кайта. М. Фэйзи. Шайтан аягын сындырырлык— буталчык, ерып чыккысыз, берни дэ ацламаслык. Узендэ булган делоларны. кэгазълэрне. материал-ларны, шайтан аягын сындырырлык дэрээцэдэ, кэгазь боткасына эйлэндерде. Г. Иделле. Шайтаи да булмау— бернинди дэ зарар тимэу. [£у юллардан] телэсэ нинди танкларыц дебер-шатыр килеп утсэ дэ. шайтаным да булмаячак. Ш. Маннур. Шайтан да юк (курении) — беркем, бернэрсэ юк, бетенлэй буш. Тирэ-юньдэ шайтан да юк иде бит. А. Шамов. Шайтан коткару — исерткеч эчемлек эчу, шешэне буша-ту. Аныц эчуе тугел. шуны .шайтанны коткару' дигэн тэгъбире келке тоелды. Г. Тукай. Шайтан са-багы иск.— дини ейрэтулэргэ нигезлэнмэгэн уку, деньяви белемнэр (иске карашлы кешелэр, муллалар тарафыннан мэсхэрэ тесмере белэн эйтелэ).— Яца сабак башлаганда ук баланыц зикенен мондый шайтан сабаклары белэн чуалтырга ярамый, энем!— диде Ает бабай. М. Гали. Шайтан суы (сете, зэм-зэме) — аракы, исерткеч эчемлек.— Бездэ инде шайтан суы булмый, гафу ит. Г. Эпсэлэмов.— Нинди яхшы бэндэне дэ аздыра шайтан сете. С. Рафиков. — Булатныц туена шайтан зэмзэме таба алмас-сызмы, тырышып карагыз. К. Тинчурин. Шайтан тацы — ялган тан (тан алдыннан кук йезендэ сыек яктылык нурларынын уйнап алуы турында).— Тац ата,— диде берэу.— Ул шайтан тацы гына.---Мэ-
зинне алдар ечен аны тац алдында шайтан сыза дилэр. Ш. Усманов. Шайтан туе — еермэ. Ара-тирэ шайтан туе килеп чыгып. эйлэнэ-тирэдэге кэгазь кисэклэрен бетереп алып кутэрэ дэ, кинэт тукталып, чэчеп эцибэрэ башлый. И. Салахов. Шайтан тырнагы — тырнак тебе яргаланып кубудан барлыкка килгэн жэрэхэтле телепмэ тире. Шайтан фигыле — кешелэр ечен хас булмаска тиешле начар характер, кыланыш, эш, хэрэкэт турында. Ашыгу — шайтан фигыле. Г. Камал. [Байтирэк:] Сез алай тэкэббер булмагыз, .тэкэбберлек—шайтан фигыле’ ди китап. Т. Гыйззэт.
ШАЙТАНИ с. Шайтанга хас, шайтан кебек. Шайтана бер сызгырык булганга бу, шундук ишетелде бетен шайтанга бу. Ш. Бабич. [Зариф:] Нэфес— шайтани нэреэ инде ул. Аны тыю бик читен шул! Э. Еники.
О Шайтани келу — явыз, мэкерле, мыскыллы келу. Дошман миннэн шайтани келу белэн келде. .Юкка тыпырчына. кол булып туган, кол булып улэчэк",— диде. М. Максуд. Шайтани кенчелек — мэкерле, явыз кенлэшу, начарлык телэу хисе. Шайтани тынычлык — тулы тынычлык, берничек тэ тээсир итеп, бозып булмый торган тынычлык, салкын канлылык. Шайтани бер тынычлык белэн Кампе каман шул бер ук сорауларны бирэ. Г. Эпсэлэмов. Шайтани теш — йэртерле мэгънэсез, куркыныч тешкэ карата эйтелэ; саташу.— Ишаннарга кичбер вакыт шайтани теш ицми. К. Тинчурин.
ШАЙТАНЛАНУ ф. 1. Хэйлэ, ялган, кеше котырту й. б. ш. кебек сыйфатларга ия булу, шул эшкэ остару.
2. Ьэртерле шаяру, шуклану, шаулап мэш килу турында. Шайтанланмый торыгыз инде, балалар. Сейл. „
ШАЙТАНЛЫК и. Шайтанга хас сыйфат; аздыручы, кешелэрне яман юлга бастыручы булу. [Насрый:] Шул хэтле яратышып торганда араларына эллэ нинди салкынлык тешэргэ мемкин. Шайтанлык бит ул. Ш. Камал. II Шайтан вэсвэсэсе, коткы, яман уйлар.
ШАК
485
ШАК
Инде безгэ аздыру бигрэк уцай: Эчлэрендэ инде шай-танлык— ходай. Ш. Бабич. Сеюемэ каршы------боз
салкынлыгы курсэм, куркам ни. нэфесем э^ицмэгэе, шайтанлык уз дигэнен кылмагае [дим]. Г. ИбраЬимов.
ШАК аваз ияр. Каты эйберлэр бер-берсенэ бэрелгэндэ барлыкка килэ торган тавышны белдерэ; шап. Бервакыт бозау минем мацгайга шак иттереп меге-зе белэн китереп бэрде, куземнэн утлар куренде. А. Эхмэт. дхмэтсафа агай номерыныц ишегекэ берэу ,Шак! Шак!" иттереп какты. Ш. Мехэммэдев.
ШАКАЙ рэв. диал. к. акай, блкэн хисапчыныц кузе шакай булды. М. Хэсэнов.
ШАКАЛ и. Этлэр семьялыгыннан кубрэк тычкан-нар Ьэм кошлар, шулай ук улэксэ белэн туенучы ерткыч хайван; чул буресе. Кышлау ташландык хэ-рабэгэ эйлэнде. Аца терле яктан ач бурелэр, ша-каллар эцыелды. И. Салахов. || куч. Ерткыч таби-гатьле кеше турында. Каныктылар аца ач шакал-лар, Ут ачтылар шашкан шикелле. Ш. Маннур. Гестапо узенец ,СС" дип аталган шакалларын бэй-дэн ычкындырып эцибэрде. Н. Дэули.
ШАКАРУ ф. диал. Артка каеру (кулны). Егетлэр-нец берсе исерек биюченец эцилкэсенэ берне тешерде дэ, кулларыннан шакарып тотып: .ДС,итэрме. эллэ тагын кирэкме?“— дип, кузенэ карады. М. Гафури. || Атныц башын каерып тэртэгэ бэйлэп кую. Нурислам абзый эллэ кайчан атны эцигеп. ишек тебенэ шакарып куйган иде инде. М. Гафурн.
ШАКАЮ ф. диал. 1. к. шакыраю. Итеклэр шакаеп каткан. □ Кышкы юлда туцып-катып, шакаеп тагын ике тэулек бардык. Н. Фэттах.
2. Кукрэкне киереп, иелми-бегелми урэ катып тору яки йеру. Винтовкасын тотып, часовой шакаеп басып тора. И. Гази.
ШАККАТКЫЧ с. к. шаккатарлык. Смердов Нази-мовка шаккаткыч суз эйтте. Г. Эпсэлэмов.
ШАККАТМАЛЫ с. к. шаккатарлык. Караклар — шаккатмалы хэл алдында калдылар: анда ма-шинадан эциллэр искэн. Г. Гобэй. Шаккатмалы гади мисаллары белэн эллэ нинди катлаулы уй-фи-кер тезмэлэрен дэ яшен чаткысында яктыртып куйгандай итэ. Э. Касыймов.
ШАККАТУ ф. 1. Искиту, бик нык гажэплэну, хэйран калу. УДем-эщем итеп кара туфрак дулкын-лана. Шаккатты иске авыл моны куреп. М. Гафури. Гарифулла да, Салих та шаккатып, хэйран калып тыцладылар кызныц хикэясен. Г. Минский. || Бик нык соклану, тан калу. Шаккатабыз тышкы зиннэтлэр, киемнэргэ карап, Ж,ан сатабыз эллэ нинди вак .тиеннэргэ" карап. Г. Тукай.— Ай-ай, оста шуа да соц!—дип, кызыгып, шаккатып карап калырлар иде. А. Шамов.
2. Гажэплэнеп, аптырап калу, нишлэргэ белмэу, катып калу. [Гаптерэшит], Лалэ белэн Шэрэфне кургэч, шаккатып кала. М. Фэйзи. Франц, эцир естендэ бер дэ курмэгэн хэллэрне эцир астында куреп, шаккатты. Н. Дэули.
ШАККАТАРДАЙ с. к. шаккатарлык. Бугенге авыл-ныц мондый куренеше берэугэ дэ шаккатардай нэрсэ тугел. Р. Техфэтуллин.
ШАККАТАРЛЫК с. 1. Искиткеч, тан калырлык, хэйран калырлык. Атом энергиясен! Тапканнар имеш! Монда соц шаккатарлык нэрсэ бар? 9. Исхак.
2. Гажэплэнерлек, гадэти булмаган. Тел белэн сейлэгэндэ монда [концлагерьдан качу планында] бер дэ шаккатарлык нэрсэ юк иде. Г. Эпсэлэмов.
ШАККАТЫРГЫЧ с. к. шаккатарлык. Минйаэн}ет-дин элеге путаллы кэгазьне ничек шэбрэк, шакка-тыргычрак итеп курсэту планын кора башлады. К. Тинчурин.
ШАККАТЫРУ ф. 1. Тац калдыру, хэйран калдыру. Сезнец заман халкын минем .философлык', .Дайи эцырчы' булу белэн дэ Шаккатырып булмас. h. Такташ.
2. Гажэплэндеру, гажэпкэ калдыру. [Зелфэтнец] редколлегия составына утэчэге шебйэсездэй курен-гэч, Рэшит янэ сикереп торды да бетен эцыелышны шаккатырып эйтэ куйды:—Алайса, мин дэ риза1 Э. Касыймов. Менэ хэзер кайтып тешэсе иде дэ, ана кешене дэ куандырасы, бутэннэрне дэ шаккаты-расы иде. Г. Бэширов.
ШАККАТЫРЫРДАЙ с. к. шаккатырырлык. Шак-катырырдай эшлэр эшлэу.
ШАККАТЫРЫРЛЫК с. Шаккатыра торган, тан калдыра, хэйран калдыра торган. Менэ сезгэ тирэ-якны шаккатырырлык купшы егет, ыспай никрут. Г. ИбраЬимов.
ШАКМАК и. 1. Тигез алты яклы куб формасында-гы зур булмаган геометрик фигура; кубик (мэс. балалар уенчыгы). Шакмаклар белэн уйнау. Г~1 Кендез Караганда тэртипсез сибелгэн шакмаклар шикелле куренгэн акшарлы, тэбэнэк ейлэрнец эчлэренэ ут алынган----иде. А. Шамов.— Тсэ тешкэч, шакмак-
лардан ейлэр ея идец. Каз. утл.
2.	Шундый формадагы нэрсэ. Эш Шэпеш хэлфэ-нец усаллыгында. аныц балаларны езеп ала торган, очына агач шакмак таккан камчысында да тугел иде. Э. Фэйзи. II Самовар кайнату ечен эзерлэнгэн агач кисэклэре.— Без [самоварны] шакмак белэн куй-мыйбыз, кумер белэн куябыз, улым. И. Гази. II Шундый формадагы кечерэк кисэк (мэсэлэн, шикэр кисэге). Минем бик кирэккэ генэ дип саклап калдырган шакмак ярым шикэрем бар. Ф. Бурнаш. Аршины белэн кайчысын, бер шакмак акбурын, инэсен-м;ебен, киндер алъяпкычына тереп. чана башына бэйли дэ авылларга чыгып китэ. Г. Гобэй.
3.	спорт. Домино яки шашка уены эсбабы. Шашка шакмаклары кебек тезелеп киткэн йортлар. А. Алиш. [Домино уйнаучыларныцдуртенчесе:] Вал-лаки, биш шакмактан берсен дэ куя алмадым. Г. Камал.
4.	Терле тес яки сызык белэн бер-береннэн аерыл-ган дуртпочмак, квадрат. [Малай] чыбык белэн эциргэ ниндидер шакмаклар сызып маташа. А. Эхмэт. Поезд----вак-вак шакмакларга буленгэн крестьян
басуларын---утеп китте. М. Гафури. II с. мэгъ. к.
шакмаклы 2. встендэ---кызгылт буйлы кара шак-
мак кулмэк. Г. ИбраЬимов.
ШАКМАКЛАНУ ф. Шакмакларга булену, шакмаклар хасил иту. Моннан эциде ел элек соры баталь-оннарга шакмакланып тезелгэн килеш фронттан кайттык. К. Нэжми. Поезд йаман шуа, кызудан-кызу йаман йегерэ. Вакыт-вакыт киц генэ басулар, каралы-сарылы шакмакланган чэчу кырлары----ку-
ренеп калалар. Ш. Камал.
ШАКМАКЛАУ ф. 1. Шакмакларга аеру; шакмак-шакмак итеп ясау. Идэнгэ мехлардан шакмаклап эшлэнгэн келэм эцэелгэн. Р. Ишморат. Шак-шок сугып, Шакмаклап, Шикэрне ваклап-ваклап, дби-бабай чэй эчэ. Ш. Галиев.
2. Бер аркылы, бер буйга китереп, шакмак рэвешендэ буралап ею турында (утын яргаклары, такта, кирпеч Ь. б.). Шакмаклап-матурлап еелгэн такта-ларны ташып бетерделэр. А. Гыйлэжев.
ШАКМАКЛЫ с. 1. Шакмагы (2 мэгъ.) булган, шакмак тагылган. Этисенец шакмаклы камчысы да, ейдэге ызгыш та аны биздергэн иде. Э. Фэйзи. II Ки-сэкле. Егет — алдында тора торган зур шакмакч лы шикэрне алып шытырдатып тешлэде. М. Гали.
ШАК
486
ШАК
2. Шакмаклардаи (4 мэгъ.) торган, шакмаклап эшлэнгэн. Шакмаклы дэфтэр. □ — Менэ Хэлим. ичмасам. шакмаклы тастымалдан тегелгэн капчык та алды. И. Гази. Нэкъ ефэк юрган кебек шакмаклы кырлар ямь-яшел. М. Гафури.
ША1КТЫЙ рэв. Билгеле бер узлек, сыйфатныц гадэтидэн артыграк булуын анлата: байтак. Бакчы аучыга, кош аулаучыга; Шактый читен эш; Арый, талчыга. Г. Тукай. Мин урамга чыкканда, шактый яктырган иде. А. Шамов.
ШАКУ ф. 1. Нэрсэгэ дэ булса бэреп, тавыш чыгару.— Алай. ярый,— диде Нургали, бармаклары белэн естэлне шакып. Э. Еники.
2. к. шакылдату (2 мэгъ.). Кемнецдер ишек ша-куына икесе дэ кузлэрен ачып жибэрделэр. К. Нэжми. — Ишекне шакыргамы. тэрэзэ кагаргамы?—диде Иргали. Э. Фэйзи.
ШАКША и.'диал. Вак тэмэке салып йертелэ торган янчык яки кечкенэ савыт. [Егетлэрнец зуррагы]. кесэсеннэн шакшасын алып,-----сул як кулыныц
очына бер чеметемдэй насбай [алды]. М. Гафури.
ШАК-ШАК аваз ияр. Каты эйберлэр бер-берсенэ еш-еш бэрелгэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Чиклэвек. ерек, бэрэцге яцгыр кебек явып тора. Кайсы шак-шак стеналарга бэрелэ. М. Фэйзи. Ме-гезлэре шак-шак итте. Н. Исэнбэт.
ШАК-ШОК, ШАК-ШЫК аваз ияр. к. шак-шак. Тимерченец эте, тимерче шак-шок эшлэгэндэ, йок-лап ята иде. Г. Тукай. Суык узэккэ утеп, тэннэр дер-дер калтырый. тешлэр шак-шок бэрелэ. Г. ИбраЬимов. Шак-шык баса алмачуар. Дагасы корыч булса. Г. Гобэй.
ШАКШЫ с. 1. Чиста тугел, пычранган. Шакшы булмэ. Шакшы савыт. □ Дуцгыз бер алпавыт ишек алдына кереп,---шакшы суларда туйганчы коенды.
Г. Тукай. || Пычрак, керле, буялган (кием, тэн). Шакшы кулмэкне салу. □ Канга туймас Гитлер безгэ табан Суэа хэзер шакшы кулларын. М. Жэлил.
II и. мэгъ. Пычрак, эйберне буйый торган нэреэ, чуп-чар. Курше Таэци хатыны кебек билдэн шакшыга батып утырса да. бер хэл итэ алмас идец. М. Галэу.
2.	Гайбэтле, кешенен абруен тешеругэ нигезлэнгэн (суз, хэбэр). Бу шакшы сузлэрнец пычрак эзен каенанасыныц куз яше юып тешерэ алмый иде инде. Г. Бэширов. | и. мэгъ. Тарата ул аннан шул шакшы-ны, Чын хэбэр. дип, терле эцирлэргэ. Э. Исхак. II Эдэпсез, эшэке, сугенуле, оятсыз (суз). .Юньле хатын бу кадэр шакшы сузлэр белэн тирги белмэс’ дип уйладылар. Ф. Эмирхан.
3.	куч. Жирэну, лэгънэт хислэре уята торган, ка-бахэт, яман (кеше). Дошманныц иц явызы,----Иц
кабахэт, шакшысы-----Фашист дигэн зат булыр,
Аны утеру — хак булыр. Ш. Маннур. Идел суын шакшы фашистларга эчерикме? Р. Ишморат.
4.	и. мэгъ. Хайван яки кешелэрнен эчендэ эшкэр-телеп чыккан азык калдыгы. Ларек эченнэн чыгуга, кулларыныц, тужурка Кэм чалбарларыныц шакшыга пычранганын куреп, эцирэнудэн бетен тэненэ каз ите чыкты. К. Тинчурин. Тэрэзэлэргэ чебен шакшы-лары катып беткэн. Ш. Камал. II Гомумэн калдык, кухнядан, завод-фабрикалардан тугелэ торган пычрак. Тэрэзэдэн бетен шакшыларынишегалдына — Айтутэ-лэрнец тэрэзэ тебенэ ату лар дисецме — берсе дэ калмады. Г. Эпсэлэмов. Бистэ кырыендагы заводныц барлык шакшысы да Рэуфлэр у рамы на агып тешэ. Г. Иделле.
Шакшы су диал. — идэн, кер, савыт-саба юган су, юынтык су. Шакшы су чилэге.
Q Шакшы жан — шакшы (3 мэгъ.) кеше турында. Немец дигэн ач шакаллар. Самурайлар, англичан-
нар, Французлар, американнар Ьэм Ьэртерле шакшн яданнар Бозсалар да илебез чиген... Ш. Маннур. Шакшы жан иялэре — пычрак<га яши йэм урчи торган йэртерле корт-бежэк, хайваннар; хэшэрэтлэр — Йез утыз миллион Россия кешелэре, шакшы жан иялэре кебек, пычракка коенып торган вакытта халыкНа хезмэт итэм дип. [бер] Зелэйханы котка-ра имеш. Г. Колэхметов.
ШАКШЫЛАНУ ф. диал. Шакшы хэлгэ килу, пыч-рану. Савыт-саба шакшылану.
ШАКШЫЛАУ ф. диал. Шакшы хэлгэ китеру, пычрату. Чуп-чар тугеп урамны шакшылау.
ШАКШЫЛЫК и. 1. Шакшы булу, пычраклык. [Малай] битенец шакшылыгыннан келеп: — Синг чуплеккэ чыгарып туккэннэр идеме эллэ?—ди берсе. Ф. Сэйфи-Казанлы. [Кечерэк булмэлэрдэ дэ] шундый ук тэртипсезлек. шундый ук шакшылык хекем серэ. Ш. Еникеев.
2. Шакшы эйберлэр, чуп-чар, калдык-пычраклар. Яз килу белэн, Ялантауда кыш буенча кар астына кумелеп, кеше кузеннэн яшеренэ килгэн бетен шакшылык ескэ калкып чыга башлады. М. Эмир.
3. куч. Кабахэтлек, этлек, эшэкелек. Анда бетен этлек, бетен шакшылык. М. Жэлил.
ШАКЫЛДАВЫК и. 1. Тенге каравылда шалтыра-тып йеру ечен агачтан эшлэнгэн махсус жайланм [Имэли], шакылдавыгын яца дэрт белэн уинатып артка. Низамилар урамына табан борылды. М. Эмир. Бакый ферма ягында шакылдавыгын кага. М. Сен-декле.
2. Бэрмэ уен коралыныц бер тере. Шакылдавык-лар шакылдый, тырылдавыклар тырылдый,-----йэл
башка тер уен кораллары уйный башлый. Р. Мое-тафин.
ШАКЫЛДАТУ ф. 1. Шакылдау тавышы чыгару. Балалар парталарын мемкин кадэр шакылдатмаска тырышып, экрен генэ утырыштылар. 9. Фэйзн. Счет шакылдатып, язып-сызып утыралар. Ш. Камал.
2. Ишеккэ, капкага, тэрэзэгэ яки стенага шак-шак бэреп, кертергэ яки чыгарга утенуне, боеруны белдеру; шаку, кагу. Ярым подвал кебек бер булмэнец ишеген шакылдаттым. А. Шамов. Гарэфи шактый вакыт ишек шакылдатып аптырашта торды. А. Расих.
3. куч. Стена аша шакып сейлэшу. Ун еллар буенча аларга [термэ стеналарына] .сецеп’ калган шакылдатуларныц серен ачсалар. нинди коточкыч гаеплэу хикэясе барлыкка килер иде. Г. Эпсэлэмов.
ШАКЫЛДАУ ф. 1. Шак-шак килу, каты нэреэлэр-нен бер-берсенэ бэрелеп тавыш чыгаруы турында. Жил агач ботакларын селкетугэ, тукмаклар бер-берсенэ бэрелеп шакылдый башлыйлар. А. Эхмэт. Мылтык сапларыныц идэнгэ бэрелеп шакылдаулары, авыр ботинкаларныц йергэннэре ишетелде. К. Нэжми. II рэв. мэгъ. шакылдап. Шак итеп, тавыш чыгарып. Шул арада кече якта нидер шакылдап идэнгэ теште. С. Рафиков.
2. сейл. Шакылдату; шаку, кагу. Бераздан ишек шакылдаган тавыш ишетелде. Ф. Бурнаш. Тукта, мица шакылдыйлар бугай. Г. Ибрайимов.
О Шакылдап туну (кату) — к. шакыраеп кату. Атлан май шакылдап туцган. пычак та утэрлек тугел иде. Э. Еники.
ША'КЫЛ-ШОКЫЛ, ША'КЫЛ-ШЫКЫЛ аваз ияр. Кайтавазлы яки сузынкы шак-шак иткэн тавышны белдерэ. Кене буе бертуктаусыз шакыл-шыкыл! [машинкада басу турында]. Г. Иделле. Каравылчы гына. жинсыз кулэгэ кебек, березлексез шакмакла-рын бэрэ; шакыл-шокыл, шакыл-шокыл. М. Эмир.
ШАК
487
ШАЛ
ШАКЫРАЮ: шакыраеп кату — туну, тунып каты хэлгэ эверелу. Ун градус тирэсенэ, тешкэн салкынга туземлеге бетеп, шакыраеп каткан арыш икмэген, букэнгэ куеп, балта белэн ваттылар. Г. Бэширов. Бораулаучыларныц киемнэре, урталай беклэсэц сы-нарлык булып, шакыраеп катты. Г. Ахунов.
ШАКЫРДАУ: шакырдап кату — 1) к. шакыраеп кату; 2) ябышып туну турында. Элек эцылы су белэн зцебеп, яхшы ук ылэцыраган киез итек--салкын
бозга шакырдап каткан. Ф. Хесни. Шакырдап торган — чатнама, шартлап торган. [ Тышта} шакырдап торган суык. И. Салахов.
ША'КЫР-ШОКЫР аваз ияр. Ике эйбер бер-беренэ ышкылудан, бэрелудэн барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Яшел вагоннар буферларын шакыр-шокыр чэкешеп туктый башлауга. алдагы вагонная бер кыз зцилдэй очынып эщиргэ сикерде. Г. Мехэммэтшин.
ШАКЫ-ШОКЫ аваз-ияр. к. шак-шак. Шэрифэцан абзый ей алдында беравык нэрсэлэрдер кузгаткалап, шакы-шокы суккалап йерде дэ----естэл-урындык
китереп куйды. Э. Касыймов. [Каравылчы] шакы-шокы итэдер, Тен уртасы эцитэдер. Ф. Бурнаш.
ШАЛАВАМ и. гади с. Куп йэм кызык сейлэргэ яра-тучан, мэзэкчэн кеше.
ШАЛАГАИ с. сейл. Жилкуар, эшсез тик йерергэ яратучан (кеше). Шалагай малайлыктан чыгу.
ШАЛАГАЙЛАНУ ф. сейл. Эшсез тик йеру, трай тибу, узен шалагайларча тоту. Гэрэй — молодец, ич-масам. шалагайланып. шар сугып йерми, басуга куз-колак булып тора. М. Шабай.
ШАЛАГАЙЛЫК и. сейл. Шалагай булу сыйфаты. Малайдагы шалагайлык. Шалагайлык белэн керэшу.
ШАЛАМА с. к. сэлэмэ. Мин аныц шалама чикмэ-ненэ сыена-сыена байтак кына зарландым. Г. То-лымбай. Эте биялэй хэтле генэ, кузлэренэ тикле йон баскан шалама эт. И. Гази.
ШАЛА’НДА и. 1. Балык- h. б. ш. ташу ечен кулланыла торган яссы тепле йек баржасы.
2. Зур яссы тепле, жилкэнле, балыкчы кеймэсе. Дицгез уртасында Туктап тора елкэн шаланда. М. Жэлил. Унеч яшьлек Петро Шалденко дицгез кырыенда шаландада чайкала-чайкала--эцырлый.
Г. Эпсэлэмов.
ШАЛАПАЙ с. сейл. Ьэрнэрсэгэ жинел караучан, жилбэзэк; жилкуар. Гелэндэм эби кызлар белэн генэ бармакчы иде дэ, без шалапайлар да аларга иярдек. Г. Гали. Мин, иптэшлэр, Буген шатлыгымнан Сике-рер идем, Тиле диярлэр. Минем турыда кайбер шалапайлар Ойдэн-ейгэ экият сейлэрлэр. Н. Баян.
ШАЛАПАЙ Л АНУ ф. сейл. Узен шалапайларча тоту, шалапайлык курсэту. Шалапайланып йеру.
ШАЛАПАЙЛЫК и. сейл. Шалапай булу сыйфаты. Мансур моца кадэр шалапайлыклары белэн дан ка-занган Сабир белэн Сережаны куреп, ирексездэн келеп эцибэрде. А. Расих.
ШАЛАШ и. Вакытлыча тору, тен уткэру ечен печэн, салам яки яфраклы ботаклар белэн каплап ясалган куыш. Каен тебендэ кечкенэ печэн чумэлэсе тесле эцыйнак кына шалаш. Г. Гобэй. Ярларында аныц шалаш корып, Балыкчылар учак яктылар. Г. Хужиев.
ШАЛДЫР аваз ияр. к. шалтыр.— Шалдырррр! {звонок] — Бу кайдан?—Оренбургтан. Ш. Мехэммэдев.
ШАЛДЫРАВЫКЛЫ с. к. шалтыравыклы. Суз булсын ечен генэ сейлэнэ торган Ьэм мэгънэсез. Ьэм риялы сузлэр, тешлэре алынып ташланган чиклэвек кабыклары шикелле. шалдыравыклы, лэкин кирэксез мрсэлэр иде. Ф. Эмирхан.
ШАЛДЫРУТ и. бот. Ярым паразит чуп улэн; русчасы: звонец, погремок.
ША’ЛДЫР-ШОЛДЫР аваз ияр. к. шалтыр-шол-тыр. Шул вакытта шалдыр-шолдыр, шалдыр-шолдыр берничэ кыцгырау тавышы ишетелэ башлый. М. Фэйзи. Вагоннары да, паровозы да бик иске иде аныц. Авып-тунеп, этелеп-тертелеп, шалдыр-шолдыр бар-дык. Э. Касыймов. Тоталар да пар ат эцигэлэр. земский шикелле шалдыр-шолдыр колокол тагалар да чабалар. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ШАЛКАН и. 1. Эвернэ чэчэклелэр семьялыгына керэ торган икееллык усемлек, яшелчэ. Уткэн ж;эй анда профсоюзлар якшэмбе саен субботниклар ясап йерделэр: кишер. шалкан чэчтелэр. кэбестэ теплэре эрчеп мэш килделэр. Ш. Камал. Кишер. суган, шалкан, помидор тутэллэрен узып, бакчаныц ишек алдына таба чыга торган капкасы янына килдек. М. Эмир.
2. Шул усемлекнен ашый торган йомры тамыры. Килэчэктэ----Малайларыц синец, Безнец кебек,
Кыяр, шалкан урлап усмэслэр. h. Такташ.
Шалкан мае сейл.— эрекмэн тамырыннан эзерлэи-гэн косметик май, чэч мае; русчасы: репейное масло. [Нэдерша] чэчен шалкан мае белэн майлап тараган. И. Туктар.
О Шалкан бэясе — бик арзан, кыйбат тугел. Озак та утмэде, [теге кеше] бер чилэк йомырка алып килде. дпипэгэ кузен кысып: Пэнэцеки!— диде. — Я{ун, шалкан бэясе. Г. Бэширов. Шалкан чэчэр-лек — бик нык каткан, керлэнгэн, пычрак, тузан утырган. Колак артлары, арык муены шалкан чэ-чэрлек булып керлэнгэн иде баланыц. Г. Гобэй.
ШАЛТ аваз ияр. 1. Эйберлэр бер-беренэ шапыл-дап бэрелгэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Пароходтан аткан бауныц чукмарлы башы пристань стенасына шалт итеп бэрелде. И. Гази. [Сэлим] кулындагы тэмэке савытын шалт иттереп ябып. учында эйлэндергэлэп алды да кесэсенэ салды. Г. Эпсэлэмов.
2. хэб. функ. гади с. Эшнен, хэрэкэтнен бик тиз вакыт эчендэ эшлэнуен белдерэ. [Нужа] куак астыннан килеп чыга да Олы юлга шалт! Н. Исэнбэт. Габдырхай беркенне эш бетэр алдыннан гына бер сарыкныц койрыгын шырт пэке белэн, Ьэм кесэгэ шалт тиз генэ. Н. Дэули. II к. шалт берне. Эт ма-лайга — вау, вау! д малай тегенец ипи шурлегенэ шалт! Г. Гобэй.
Шалт та шолт — к. шалт-шолт. Улчэу площадка-сына капчыкларны эрдэнэлэп куюлары була, Шэмэр-дан шалт та шолт. Ф. Хесни.
О Шалт берне! — бик каты итеп сугып алуны (яки тибуне) белдерэ. Шыларга чамаладыцмы, кыз-ган кисэу белэн шалт берне башыца! Г. Гобэй. Шалт, Мехэммэтжан гади с.— кетмэгэндэ, искэр-мэстэн булган сенсацияле хэлгэ карата кулланыла. Кеннэрнец берендэ шалт, Мехэммэтэцан! Ревизия. М. Хэсэнов. Пери торгач килеп капты — Шалт, Мехэммэтэцан! Ш. Галиев.
ША’ЛТ-ШОЛТ аваз ияр. Кабат-кабат шапылдап бэрелгэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Эллэ нинди мэгълуматлар тезергэ. шалт-шолт счет су-гарга тотынды ул. Г. Иделле. [Мицнулла], тактаны эцайлап куеп, кадакка чукеч белэн шалт-шолт суга башлады. И. Гази.
ШАЛТЫР аваз ияр. Эйбер тешеп ватылганда, тэгэрэп яки бэрелеп яцгырап киткэндэ барлыкка килгэн вибранияле тавышны белдерэ. Улчэунец ике тэ-линкэсенэ тигез итеп элек алтын эйберлэрне еясец, еясец дэ:— Кая, Мицсылу, синец капчык эзерме,—* шалтырр! Ш. Камал.
ШАЛ
488
ШАМ
ШАЛТЫРАВЫК и. 1. Читенэ шелдерлэр тезгэн кечкенэ барабан формасындагы бэрмэ уен коралы. Бер чегэн шарманщигы, янында шалтыравык тоткан чегэн хатыны, артларыннан бер кету бала шаула-шып йортка керэлэр. Ф. Сэйфи-Казанлы.
2. куч. Мактанчык, шапырынырга яратучы кеше. [Гафур Мирсэеткэ:] Кит, шалтыравык, буш куык. Р. Ишморат. Кариев энэ шундый килешеез ялтыравык йэм шалтыравыклардан ерак торды. И. Рэмнев.
ШАЛТЫРАВЫКЛЫ: шалтыравыклы суз — макта-ну, масаю, шапырыну сузлэре.— Ай-йай, егет, бик шалтыравыклы сузлэр эйтмэдецме икэн син?! Г. Минский.
ШАЛТЫРАНУ ф. Узеннэн-узе шалтырау, шалтыр-шолтыр килу. Пыялалар шалтырана, калтырана. Н. Исэнбэт.
ШАЛТЫРАТУ ф. 1. Шалтырау тавышы чыгару, шалтыр-шолтыр китеру. Унлап кызылармеец кулла-рындагы винтовкаларныц затворларын шалтыра-тырга тотындылар. А. Шамов. Купдайилар--куп
гомерлэр богау шалтыратып Салкын термэлэрдэ сулдылар. 3. Исхак. Габделхэй озак итеп кыцгырау шалтыратты. Ш. Камал.
2. Телефоннан сейлэшергэ чакырып, сигнал биру, телефон звоногы биру.— Сания, райбашкарма пред-седателенэ шалтырат, монда керсен эле. Г. Бэширов.— Телефоннан шалтыратырга тырышып кара-дык. М. Жэлил.
ШАЛТЫРАУ ф. 1. Шалтыр иткэн тавыш чыгу; шалтыр-шолтыр кийу, эйберлэр бер-берсенэ бэрелгэ-лэп тавыш чыгару. Мал абзарларыныц ишегенэ килеп кагылдыцмы — чиркэудэмени, тицгел-тицгел кыцгырау шалтырарга тотына. Г. Гобэй. || Телефон, звонок h. б. чыгарган тавыш турында. Ул арада телефон шалтырап елгерде, йэм дежурный трубканы кола-гына куйды. И. Гази.
2. куч. Шалтыравык, буш, мэгънэсез сузлэр сейлэп йеру, шапырынып йеру.— Хэл кылынып бетмэгэн мэсьэлэ турында шалтырап начар иткэнсез, иптэш Дубнова. Ш. Камал.— Бу кем тагын, деньяга сыймас-тай булып шалтырап йери? Р. Ишморат.
О Шалтырап тору — бернэрсэсез, буш булу. — Ашарыбызга бер тамчы да калмады бит. Ышан-масац, ейгэ кереп кара, шалтырап тора. Э. Баянов.
ШАЛТЫРАШУ ф. 1. Шалтырау тавышлары чыгару, узара шалтыр-шолтыр иту. Яца киемнэр кигэн кызлар пар чилэклэре белэн шалтырашып чишмэгэ узалар. М. Эмир.
2. Телефоннар шалтырау турында. Шалтырашты кичен телефоннар, Кабатланды Божен исеме. Ш. Медэррис.
ШАЛТЫРМА и. диал. 1. к. шакылдавык. Каравыл еендэ торучы карт, кичке каравылга чыгарга эзер-лэнеп, шалтырмасыныц каешын кейлэп утыра. X. Садрый.
2. к. калтырча. Шалтырмага эцеп урау.
ША’ЛТЫР-ШОЛТЫР аваз ияр. Металл кебек ян-гыравык тавышлы эйберлэр бер-берсенэ бэрелгэндэ чыга торган авазны белдерэ. Кайда гына барса да, Батыргали агай сугыш коралларын яныннан кал-дырмый, шалтыр-шолтыр тагып йери торган иде. Ш. Мехэммэдев. Паровоз----вагоннарны бер-бер
артлы шалтыр-шолтыр тартып алды йэм тиз-тиз китеп тэ барды. Г. Гобэй.
ШАЛФЕИ и. бот. Иренчэчэклелэр семьялыгыннан эфирга бай, эре чэчэкле, хуш исле, купьеллык улэн усемлек. Далада эцэй уртасында шалфей чэчэк ата пэм кылганныц кемеш сыман чуклары усеп эцитэ. СССР физ. геогр.
ШАМА и. диал. Чэй чубе.— Менэ аныц [энинец] чэй кайнаткан чыбыклары... Менэ шама туккэн эцире. М. Фэйзи.
ШАМАКАЙ и. 1. Циркта терле мэзэкле номерлар башкаручы, тамашачыларны келдеруче кеше; клоун. Шамакай кыланышлары. □ Ат койрыгына асылынып йеруче ул шамакай Виталий Лазаренко дигэн мэш-йур сатирик артист булган икэн. Ф. Хесни. II куч. Узен цирк клоуны кебек тотучы, мэзэкчэн, шук кеше турында. [Хан:] Куз буучы шамакайлар! Син аларныц уен кур! Н. Исэнбэт.
2. Шамакай уенын алып баручы кыз. Шамакай булып киену.
Шамакай уены — жен булып киенгэн кызныц башкаларны аздыру ечен вэсвэсэлэр сейлэвеннэн гыйбарэт драматик куренеш. Аулак ейдэге иц кызык-лы уен—шамакай уенын Саэцидэ башлап эцибэрде. , М. Галэу.
ШАМАКАИЛАНУ ф. Шамакай кебек кылану, узеи клоуннарча тоту, кеше келдерергэ тырышу.— Шама-кайланмый гына тора белэсецме, юкмы? С. Баттал. tl куч. Узен ясалма тоту.— Салах Саматович, нигэ I сез йаман шамакайланасыз. Г. Эпсэлэмов. Фердинанд бармаклары арасына папирос элэккэч тэ эциргэ те- i керенеп, шамакайланып маташмады. Э. Касыймов.
ШАМАКАЙЛЫК и. Шамакайга хас сыйфатлар. , [Термэдэгелэр] шамакайлык белэн Мусаныц чалба- I рын, эшлэпэсен, туфлиен, кулмэген, хэтта оекба- I шын бэялэп, мактап чыктылар. Ш. Маннур. || куч. I ( Жинел акыллылык, жилбэзэклек. Абдулла Алиш ми- > нем бу шамакайлыкларыма йич тэ шаккатмый. Киресенчэ, ул мине туры юлдан алып китэргэ — те-лэде. Э. Камал.	I
ШАМАН и. Рухлар кеченэ, магнцд-э нигезлэнгэн	s
шаманизм динен тотучыларда курэзэче, авыруны терелту, Ьэлакэттэн коткару h. б. ш. эшлэргэ рух- ) ларны ярдэмгэ чакыручы, им-томчы; сихерче. Кулына.	‘
шелдерле барабан тоткан, аю тиресе беркэнгэн	j	I
кэкре аяклы шаман, ят авазлар чыгарып, биергэ	1
тотыныр тесле. 3. Маликов. Теннэрендэ эле соцгы	J	1
шаман тесле ЗДырлап утэ якут пургасы. Д. Фэтхи.
ШАМАНИЗМ и. Куп аллага табына торган халык-	f
ларда — мэжусилэрдэ явыз йэм изге рухларга ышану	1
белэн характерлана, кешенец язмышы, аныц сэламэт-леге шул рухлар катнашуына бэйлэнгэн дип карый	'	3
торган дин формасы.	"	' с
ШАМАНЛЫК и. 1. Шаман булу. Шаманлык белэн	г
тамак туйдыру. Шаманлык иту.	•
2. к. шаманизм.— Безнец Гэрэй йэрнэрсэдэн шаман инструментлары эзли.— Диплом темасы шаман-	i
лык булгач. М. Госманов.
ШАМАНЧЫ и. Шаманизм динен тотучы, шаманга	>
ышанган кеше.	J
ШАМАНЧЫЛЫК и. к. шаманизм. Шаманчылык	с
калдыклары белэн керэш.
Шаманчылык иту — шаманизм белэн шегыльлэну,	i
шаманизм динен тоту; шаманныц изге яки явыз рух-	л
лар белэн сейлэшуе. [Монда] эллэ нинди им-томнар белэн шаманчылык иту йолалары тулып ята.	.
Ш. Маннур.
ШАМБЫ и. Тече суларда яши торган ерткыч ба-	"
лык; русчасы: налим. Шамбылар ечен кен килде.	£
Кеннец кен буе суга баткан агач араларында, яр	,
асларында яталар. Г. Хэсэнов.— Сак бул, шамбы балыгы кебек шома кеше,— дип, Мехэммэтшин мине азактан кисэтеп куйды. М. Насыйбуллин.	.
ШАМОЗИТ и. Тимер белэн магнийныц катлаулы катнашмасыннан гыйбарэт, тимер рудасы сыйфатында	(
кулланыла торган, кугелжем яшел яки яшькелт кара	,
тестэге минерал.
ШАМ
489
ШАП
ШАМОТ и. тех. Бик югары температурада янды-рылып, януга чыдам хэлгэ китерелгэн кызыл яки ак балчык. II с. мэг ъ. Шамот хэзерлэугэ, житештеругэ бэйлэнешле. Шамот заводы. Шамот цехы. II с. мэгъ. Шамоттан ясалган, утка чыдамлы. Шамот кирпеч.
ШАМПАН и. Икенче тапкыр ачыту юлы белэн углекислый газга туендырылган, чемердэп тора торган виноград аракысы. Коньяк, мадера йэм портвейн, дюжина шампан йэм ром, Тирлэп тапкан мал тугел, этидэн калган йез мец сум. Ш. Мехэммэдев.
Шампан шэрабе—к. шампан. Шоколадны беренче тапкыр егерме биштэ татып карадым мин, морожныйны егермедэ. Шампан шэрабен утызны узгач кына. А. Гыйлэжев.
ШАМПАНЛАШТЫРУ ф. Эчемлекне икенче тапкыр ачыту юлы белэн углекислый газга туендыру.
ШАМПА’НСКИИ и. к. шампан.— Нинди зур хата, хермэтле даманы шампанский белэн тэбриклэп, кулын убэргэ бетенлэй онытканнар. Ш. Маннур. — Катер эле Шампанский дигэн шэрабне. М. Жэлил.
ШАМПИНЬОН и. Ак яки коцгырт тестэге калын эшлэпэле, ашарга яраклы гембэ. Аш пешеру ечен бигрэк тэ ак гембэ. каен, усак янында усэ торган гембэлэр, шампиньоннар яхшы була. Хал. ашлары.
ШАМПУНЬ и. Чэч юу ечен кулланыла торган хуш исле сыекча яки порошок хэлендэге сабын. Чэчлэремнец яца гына шампунь белэн юылганлыгы беленмэсен ечен, селге белэн бик нык корытып, китап белэн эн;иллэттем. М. Эмир.
ШАМЧЫРАК и. иск. шигъ. Ут, маяк уты. Гарип-лэр шамчырак кургэндэ юлда, Дисеннэр, бер заман бар булган ул да. Дэрдмэнд.
ШАН I и. иск. кит. 1. к. дан. Яшь шагыйрь М. Жэлил .Бэхет' шигырендэ шулай ук зур бэхет, олы шан турында сейли. Г. Кашшаф. II Дэрэжэ, аб-руй. Бу унике агай-эне... Биктимер бабайныц шанын, шэрэфен саклап, шуныц аркасында узлэре дэ рэхэт-рэхэт яшэп килделэр. К. Тинчурин.
2. Нэреэнен аслы, эчтэлеге. Арадан кемдер дэрес-нец шанына ятышып бетмэгэн бер суз ычкындырды. Г. Ибрайимов.
ШАН II и. диал. к. чан. Авыл читендэ ук-урам-
урам тезелгэн ак шаннар----бу ж;ирлэрнец йэр
адымы, йэр карышы астында никадэр байлык ят-канлыгын куреэтеп тора. Р. Техфэтуллин. Биш йез чилэкле шан тулып ташып китте. Ш. Камал.
ШАНКР и. мед. Йогышлы венерик авыру. Каты шанкр. Жэрэхэтле шанкр.
ШАНЛЫ с. иск. кит. к. данлы. Алып килдек терле-терле булэк. Шанлы Казан калаларына. М. Жэлил. Ил-кен ечен шанлы юл утеп. Соц сулышны икэу булэргэ. Ф. Бурнаш.
ШАНС и. Берэр эш, хэлнен унышлы тэмамлануын тээмин итэ торган шарт, мемкинлек.— Эйе, вакыт кубрэк уткэн саен терелергэ шанс азая. Ф. Яруллин.
ШАНСОНЕ’ТКА и. 1. Революциягэ кадэр Россиядэ йэм хэзер дэ чит иллэрдэ гадэттэ кафешантаннар-да жырлана торган жинел эчтэлекле эстрада жыры.
2. Шундый жырларны башкаручы хатын-кыз, кафешантан жырчысы. [Фуат Асиягэ:] Ул бизэну, ул чэчлэрне кеязлэу дисецме, чын-чыннан шансонетка булгансыц. Т. Гыйззэт. .Аптырар Аптырарович", — киченэ 2 шэр йез тэцкэгэ тешереп, шансонетка-лар сикертэ. Г. Тукай.
ШАНТАЖ и. Нинди дэ булса узенэ файдалы максатка ирешу ечен, кешенен дэрэжэсен тешерэ торган эш яки документларны фаш итэм дип куркыту, янау юлы белэн ул кешене нэрсэгэ дэ булса мэжбур иту.
— Монда [он урлауда гаеплэп Биктимерне кулга алуда] ачыктан-ачык итеп оештырылган политик шантаж бара. Т. Гыйззэт.
ШАНТАЖЛЫ с. Шантажга нигезлэнгэн. Шантаж-лы эш.
ШАНТАЖЧЫ с. Шантажлар оештыручы, шуна йэвэс кеше.
ШАНТАН и. к. кафешантан. Хэзерге Парижныц мэшйур кафелары типтеру, сиптеру урыннарына. Париж буржуазиясе тарафыннан сееп йерелгэн шантаннарга, рентахорлар учагына, фэхеш базарына эйлэнгэннэр. Г. Гали.— Без тапканны, бриллиант-ларга батып, тен буенча шантаннарда эчеп бете-рэлэр. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ШАНТРАПА и. сейл. Халык арасында ихтирамсыз, юньсез кеше; этрэк-элэм.— [Егетнец] фамилиясе дэ уйдырма икэн. Бер шантрапа булып чыкты. И. Салахов.— Син яхшы ата-ана баласы, шантрапа тугел. Г. Эпсэлэмов.
ШАП аваз ияр. I. Бер эйбер икенчесенэ кин йезе белэн бэрелгэндэ чыккан тавышны белдерэ. Ул чын дегет исе ацкытып торган кун итегенец балтырына шап итеп сугып алды. А. Шамов. Мэйданга килеп кергэндэ генэ, кузлэрем тонып китеп, эллэ нэрсэгэ сертенеп, шап итепэк;иргэ егылдым. М. Гали. [Фэх-ри бабай] ишекне шап иттереп ябып чыгып китте. М. Гафури.
2. хэб. функ. Шап иттереп сугу турында. [Гэрэй:] длэ-лэ-лэ, шапмы мацгайга! М. Фэйзи. II Элэктереп алу, тоту турында. Без ул затны [кулакны] узебез сагалыйбыз. Без абзарда кизу, кибэндэ: Шап без моны бер тен Дэу амбарга .Кызыл этэч" очырам дигэндэ. Э. Юные.
Шап та шоп — к. шап-шоп. Сица беренче сорт дип икенче сортны китереп тыгарлар, э син шап та шоп — тамга сал. Г. Эпсэлэмов.
ШАПА: шапа авыз диал.— 1) зур авызлы кеше турында; 2) куп сейлэучэн йэм авызында суз тотмый торган кеше.
ШАПАЛАК и. диал. 1. Сакау, ашыгып йэманлаеш-сыз сейли торган. Шапалак малайларныц кубесенэ хас булганча, биш яшькэ чаклы ж^унле-рэтле теле ачылмады. Г. Ахунов.
2. с. мэгъ. к. шапшак (1 мэгъ.).
О Шапалак биру — шап итеп сугу, уч тебе белэн сугу, кыйнау; янаклау.
ШАПИРО’ГРАФ и. Махсус кара белэн язылган текстнын куп санлы копиясен алу машинасы; гекто-графнын камиллэшкэн тере. Бер куак тебендэ ло-зунглар эзерлэнэ, икенче куак тебендэ шапирографта листовкалар басыла. X. Межэй.
ША’ПКА и. 1. Гадэттэ жылы итеп эшлэнгэн баш киеме. Мех шапка. Балалар шапкасы. Куян мамы-гыннан бэйлэнгэн шапка. Мохер шапка.
2. Газетада берничэ мэкалэне берлэштергэн гомуми тема, баш (зур хэрефлэр белэн басыла). Шапка бирде шулай стенгазета: .Яшел тасма — намус бу-рычы'. LLL Медэррис.
ШАПТЫРДАТУ ф. Шаптыр-шоптыр китеру, берэр нэрсэдэн шаптыр-шоптыр иткэн тавыш чыгару. Шап-тырдатып су ерып бару.
ШАПТЫРДАУ ф. Шаптыр-шоптыр кнлу, шаптыр-шоптыр иткэн тавыш чыгару.
ШАПТЫР-ШОПТЫР аваз ияр. Берэр нэреэ ерып уткэндэ су чайкалу, чэчрэу йэм дулкынлану, бэрелу-дэн туган тавышны белдерэ. Шаптыр-шоптыр су ерып, герлэвек эченэ барып керделэр. Г. Ахунов. Акчарлакка охшаган ак пароход, шаптыр-шоптыр ашыгып, иртэнге аксыл томан, морэ^асыннан чыккан тетен эчендэ кумелде. Ф. Эсгать.
ШАП
490
ШАП
ШАПШАК с. 1. Эшендэ Ьэм кненуендэ чнсталык, пехтэлекне сакламаучы, тирэ-ягын шакшылык, пычрак баскан, жыннаксыз (кеше турында). Шцпшак киленнец себеркесе чуп астында булыр. Мэкаль. [Яцгыр боткасы пешертергэ] Таифэ карчыкка барырга риза булдылар. Янэсе, ул чэлеп тэ калмый. шапшак та тугел, тэмле дэ пешерэ. И. Гази. || Пычрак, пычранган, керле. Шапшак кием.. I I || и. мэгъ. Ьэртерле шакшы, кер, пычрак. Ерганак узэнгэ ташый Купме пычрак, купме шапшак. 3. Нури.
2. куч. Эдэби булмаган, культурасыз (тел, сейлэм турында). [Карцев] сэхнэ теленец надан, шапшак булуын яратмады. И. Рэмиев.
3. куч. диал. Караты, фикере Ьэм менэсэбэте белэи тубэн, начар, яман (кеше).
О Шапшак телле — сейлэве культурасыз, эдэпсез, тупас булган, сугену сузлэрен еш кулланучы кеше турында. Шапшак теллелек — вульгаризм, тупас тел-лелек, сейлэмдэге эдэпсезлек. .Куркасызмы" диясе урында .эчец йомшарамы' дип эйтулэрен-----бер-
нэрсэгэ дэ нигезлэнмэгэн шапшак теллелек дип кенэ белэ идем. М. Эмир.
ШАПШАКЛАНУ ф. 1. Шапшак кешегэ эйлэну, жыйнаксызлану.
2. сейл. Пычрану, пычрак, шакшы хэлгэ килу. Эштэ шапшакланган киемне салып кую.
ШАПШАКЛАУ ф. сейл. Пычратып, шакшылап бетеру (киемне, идэнне Ь. б.).
ШАПШАКЛЫК и. 1. Шапшак булу, жыйнаксыз-лык. Балчык ватма идэнгэ, Шапшаклыкка ейрэнмэ. Ж. Тэржеманов.— Куй тэртип, бетер шапшаклык-ны. Р. Ишморат. II Пычраклык, пычрак, шапшак урын. [Илкам], ике кулын эцэеп, вагон эчендэге шапшак-лыкны курсэтмэкче иде. И. Салахов.
2. куч. Тубэнлек, яман булу (кеше турында). Мэ-зин, мулланыц бу шапшаклыгы [узенэ акчаны куп алу ечен, чуваш, казах йэм эрмэнне татар зиратына кумэргэ телэве] белэн риза булса да, ачулана тешеп м^авап бирде. И. Туктар.
ША’П-ШАП аваз ияр. Шап итеп бэрелулэрнен езлексез ритмнк кабатланып торуын белдерэ. Эре яцгыр тамчылары юл тузанына шап-шап коелалар. И. Гази. Сез аны [баланы], нарасый чактагы кебек, итэгегезгэ утыртып шап-шап итеп аркасыннан се-яргэ---телисез. Ш. Хесэенов.
ША’П-ШОП аваз ияр. Эйберлэр бер-берсенэ тн-гезсез шапылдап бэрелеп торганда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Шап-шоп атлап бару. Агачтагы алмалар шап-шоп коелу. □ [Ярлылар] ике кулны бер-берсенэ шап-шоп иттереп сугалар. М. Гафурн.
ШАПЫЛДАВЫК 1. с. Шапылдый торган, шап-шап яки шап-шоп иткэн тавыш чыгара торган. Зиннэт озын мыеклы абыйныц узен генэ тугел, аныц шул шапылдавык галошын да, хэтта аныц кулындагы чемэкле таягын да яратмый. А. Шамов.
2. и. Бэреп чебен утеру ечен, таяк башына яссы резина беркетелгэн жайланма. Шаянныц кулында чебен утере торган шапылдавык. Ж. Тэржеманов.
ШАПЫЛДАТУ ф. 1. Шап нткэн тавыш чыгару, шап иттеру. [Жил] шапылдатып кечкенэ капкалар-ны. тэрэзэ капкачларын япты. Г. Бэширов. || Каты гына, шап итеп сугу, бэру. Будка эченнэн, бер-бер-сенец кукрэгенэ шапылдатып. .куян' санаучы малайлар тавышы ишетелде. К. Нэжми.
2. гади с. Бэреп яки атып утеру. дгэр уз ара-гыздан берэр шкурник табыла калса,---ул шкур-
никны шапылдатырга отрядныц хакы бар. И. Гази.
ШАПЫЛДАУ .ф 1. Шап иту, шап иткэн тавыш чыгару. Шапылдап ишек ябылгач, Булат туктап бер сулу алды. Г. Ахунов. Мулла Фэтхеттин карт-
ныц----атлаган саен шапылдый торган башмакла-
рына нэфрэтлэнеп карап калды. к. Шамов. || Шап итеп килеп тешу; егылу. Илдар да ярты юлга эци-тэр-эцитмэс ук суга шапылдады. Г. Гобэй.
2. Куп сейлэу, лыгырдау.— Тиз бул!— дип кыч-кырды.— Куп шапылдап торсац, эцэяу генэ барыр-сыц. Г. Бэширов.
ШАПЫЛДЫК с. Куп сейлэучэн, лыгырдык, тел бистэсе. Бу безнец Тариф Шабаев дигэн егет. Бик [эцитди]. бер дэ шапылдык тугел. Ш. Маннур.
ШАПЫРДАТУ ф. 1. Шапыр-шопыр нткэн тавыш чыгару, шапыр-шопыр иттеру. Кулнец бер як читен-дэрэк балыкчылар, ишкэклэре белэн суны шапырдатып. эрле-бирле йерилэр. М. Гафури.
2. рэв. мэгъ. шапырдатып. Шапырдау тавышы чыгарып, шапыр-шопыр китереп (эчу турында). [Карт чэйне] тэлинкэгэ салып, шапырдатып ачэргэ тотынды. Э. Еники. Бичара адэм, кузлэрен ачмас-тан ук, кызныц учындагы салкын суны шапырдатып эчеп тэ эцибэрде. Ш. Мехэммэдев.
ШАПЫРДАУ ф. Шапыр-шопыр иту, шундый тавыш чыгару. Аяк астында су шапырдау.
ШАПЫРМА: шапырма тиргэ бату — к. шабыр тнргэ бату. [Авыл агае] аты шапырма тиргэ бат-кан----кее чаба. Г. Тукай.
ШАПЫРТУ ф. сейл. Арттырып, ялган кушып сейлэу. Артык шапыртмый гына сейлэу.
ШАПЫРУ ф. Артык мактанып сейлэу, кычкыру. Белмисец, миллэт, синец хакыц ечен нинди эцырлар ул егет [Сибгатуллин] шапырып йери. Г. Тукай.
ША’ПЫР-ШОПЫР аваз ияр. Су яки пычракта эйбер хэрэкэтлэнудэн суныи эчендэ барлыкка кнлгэн сангырау тавышны белдерэ. Пароход чиклэвек куак-лары баскан биек кенэ may астыннан шапыр-шопыр урмэли башлады. Э. Касыймов. Буксир--суны тэ-
гэрмэч такталары белэн шапыр-шопыр айкый. И. Гази. || Аш яки сыеклыкны савыттан мул итеп шопырып, суырып алып эчкэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Кайнар токмачлы ашны шапыр-шопыр китереп ашау.
ШАПЫРЫК с. к. шапырынучан. Шапырык кеше.
| и. мэгъ. Шапырыкныц арты ерык. Мэкаль.
ШАПЫРЫЛУ ф. 1. Актарылып, берсе естенэ берсе менеп агу (язгы кар Ьэм боз сулары турында). Март-та — шарт, апрельдэ шапырыла. Эйтем.
2. куч. Куплэп, ургылып килу, кумеп ташлау. Бэла килсэ, шапырылып килэ. Эйтем.
ШАПЫРЫНДЫК с. 1. к. шапырынучан. [Янбалит] ифрат та ялганчы, эцилкуар, шапырындык бер кеше иде. Ш. Еникеев.
2. к. шапырынкы.— Нинди шалтыравык, нинди шапырындык сузлэр! Н. Фэттах.
ШАПЫРЫНКЫ с. Шапырынуны, мактануны эченэ алган, мактанулы. Вышка рэсеме астында газета хэбэрчесенец шактый шапырынкы сузлэре урнаштырылган иде. М. Хэсэнов. Жыен шапырынкы сузлэр язып тутырган да. шуны. акыллы сузлэр яздым, дип белэ инде узенчэ. Р. Техфэтуллин.
ШАПЫРЫНУ ф. 1. Артык мактану, узен турында купертеп, арттырып сейлэу. дмирэцанныц бу юлы шапырынмыйча, суздэ сак маташуы Хеснуллага ошады. Ш. Камал. Кайберэулэр, мефти алдында яла-гайланып. аца узлэрен матур курсэту ечен шапыры-начаклар. 3. Бэшири.
2. Масаеп гайрэт ору, жикерену, кычкырыну. Империалист шапырына Кулына бомба тотып, Нервлары йомшаграк Куршелэрен куркытып. Э. Исхак.
ШАП
491
ШАР
ШАПЫРЫНУЧАН с. Шапырынырга, мактанырга яратучан, шапырындык. Шапырынучан башына бэла шапырылучан. Эйтем.
ШАПЫРЫНУЧАНЛЫК и. Шапырыну гадэте, сыйфаты.
ШАПЫРЫНУЧЫ с. Мактанучы, шапырынып йеруче.— Миллэт дип шапырынучылар. шул суз белэн файдаланып йеручвлэр эцитештердек. К. Тинчурин. [Жадан] шапырынучыларны яратмый иде. Г. Эпсэлэмов. Шакир турында да ул теле белэн генэ ша-пырына торгандыр дип белэ иде. Болай булгач инде аны шапырынучы гына дип булмый. М. Эмир.
ША'ПЫ-ШОПЫ аваз ияр. к. шап-шоп. [Казлар-ныц] су эчендэгелэре канатлары белэн шапы-шопы суга бэрэлэр, муеннарын дугаландырып, ачы тавыш белэн .кыйгак! кыйгакГ дип кычкыралар. С. Шакир.
ШАР I и. \.мат. Тугэрэкне уз диаметры тирэсендэ эйлэндерудэн барлыкка килгэн геометрнк жнсем. Шар радиусы. Шар еслеге.
2.	Шундый формада эшлэнгэн, шуца охшаш йомры эйбер. Кызыл шарга охшап, томанланып, Кояш карый кырга. Ш. Медэррис. Ул кечкенэ ейнен--
тэрэзэлэренэ элгэн зэцгэрле-яшелле шарлары ук кызыктырып чакырып тора. Г. Бэширов. || Матур-лап, бизэп эшлэнгэн уенчык. [Чыршы эцыры:] Шар асып ботакларга Шэм яндырып элмэгез. М. Жэлил. Куакныц барлык ботаклары бозланып. пыяла шар-лар шикелле чукланып-чукланып катып калганнар. Д. Аппакова. II Эченэ йава тутырылган, тесле, бизэк-ле резин уенчык (бэйрэмнэрдэ, туйда h. б. бизэу эйбере итеп кулланыла). Кызыл шар да сатмаганнар аца, су да, квас та. 3. Мансур. II Кэшэкэ таяк белэн сугып уйный торган кечкенэ туп.
3.	Кайбер тезмэ термнннар составында кулланыла: к. жир шары, йава шары h. б.
4.	иск. Сайлау, тавыш биру вакытында кулланылган йомры эйбер. Кандидатларны шар белэн сайлый башлыйлар. Г. Тукай. || Яклап бирелгэн тавыш. Сайлау квнендэ артык шар алу ечен тугелэчэк алтын-ныц, елэшенэчэк аяклы малныц. бирелэчэк чапанныц, тунныц хисабына чик куелмады. Г. Ибрайимов.
О Шар булу—аптырау, курку, гажэплэну бил-гесе буларак кузлэр зур булып ачылу. Аныц кузлэре шар булган, йезе агарган. А. Шамов. Ярар, кел эле, минем турыда гэзитлэргэ яза башласалар, узецнец дэ кузлэрец шар булыр. Э. Айдар. Шар куз — бик зур куз, акай куз.— Ни кирэк сица. шар куз? Бар энэ, иреннэрецне турсайтып, кунак кызларына карап утыр. Г. Эпсэлэмов. Шар салу — сайлау, яклап тавыш биру. Гыйльми совет членнары, шар салып, егетебезне бик хаклы рэвештэ кандидат ясап куй-дылар. Э. Еники. Башкортлар да бу ике кешегэ шар салырга вэгъдэ кылганнар, имеш. Ш. Мехэммэдев. Шар сугу— 1) кэшэкэ таяк белэн кечкенэ генэ шар сыман йомры эйберне сугып йерту уены йэм шуны уйнау. [Тэкъва Сэхэу] шар сукканыбызны курсэ, .тэрэзэ ватарсыз' дип, шарыбызны кесэсенэ сала торган иде. ГА. Эмир. Уйнарга бик яратам мин: шар сугулар... качышлы уйнаулар. И. Гази; 2) тырай тибу, бушка вакыт уздыру, тнк йеру. Шар тибу — 1) к. шар сугу 2. [Директор:] мин бит шар тибеп йермим. Т. Миннуллин; 2) сейл. к. футбол. Шар тэ-гэрэтерлек — иркен йэм буп-буш, бернэрсэ дэ юк. Иц йедэткэне ей эченец шар тэгэрэтеп уйнарлык буш-лыгы. Ф. Хесни. Шар уйнау — к. шар сугу (1 мэгъ).
ШАР II: шар ачу—шэрран яра (1 мэгъ.) итеп, тулысынча, тебенэ кадэр ачу (ишек, капка, тэрэзэ, сандык й. б. ш. турында). [Г/зэл] пэрдэлэрне кутэреп. тэрэзэлэрне шар ачып куйды. Г. Гобэй. Ул эцырлап кына бетергэн иде, ишек шар ачылып кит
те. Ф. Эсгать. Шар ачык — тулысынча, тебенэ кадэр ачылган, шэрран яра ачык. Шар ачык тэрэзэ теп-лэрендэ геллэр. Сейл. Шар ярып — 1) шэрран ярып, йэркем ишетерлек итеп (кычкыру, сейлэу й. б.); 2) ачыктан-ачык, курыкмый йэм яшерми (сейлэп биру). Шар ярып сейли алу.
ШАРА и. сейл. к. шар (1—2 мэгъ.). — Читкэ?— ди аныц шарадай булган кузлэре. Ш. Маннур. Мин дэ м;эен каз кетеп, шара уйнап--устем. В. Ну-
руллин.
ШАРАБАН, ШАРАБА’НКАи. 1. Аркылы утыргычлы жинел ачык экипаж. Аларныц кучерлары юк, резина шинлы шарабанкага эцигелгэн кыскарак буйлы чем-кара атны узлэреннэн берсе тоткан иде. Ф. Эмирхан.
2. Бер генэ утыргычлы ике тэгэрмэчле жинел арба; кабриолет.
ШАРА-БАРА и. гади с. 1. Вак-теяк, чуп-чар, эйэ-миятсез нэрсэлэр. [Чуваш] хэситэлэрендэ татар ха-тыннарыныкы тесле ахак. челтэр кеби шара-бара нэрсэлэр булмыйча, фэкатъ тэцкэ генэ була. 3. Бэшири.
2. Ыбыр-чыбыр, вак-теяк кеше турында. Бу кара-груйлар эувэлдэ йезлэп булсалар да. бара-бара берничэ шара-бара гына калганга, меселманнарныц йезенэ кара яга алмадылар. Г. Тукай.
3. Юк-бар сузлэр, кирэксез сейлэшулэр.— Чынлап та, егетлэр. ташлыйк эле шара-бараны. М. Эмир.
ШАРА’ДА и. 1. Башваткычнын бер тере — аерым бер сузне местэкыйль мэгънэле сузлэргэ таркатып табуга нигезлэнгэн уен-табышмак (мэсэлэн: беренче-се — кайбер хайваннардагы каты йон, чэч, нкенчесе — куу сузе, икесе бергэ — усемлек яки балыкта була торган очлы нечкэ эйбер; табышмакнын жавабы — кыл+чык, кылчык).
2. Читлэтеп, кинаялэп сейлэу турында.— Сез, зин-hap, ачыграк сейлэгез эле, мин андый шарадалар белэн сейлэшергэ яратмыйм. А. Расих.
ШАРАЙТУ ф. Зур нтеп ачу, акайту (кузлэр турында). [дби] баллар-майлар, бэрэцге шэцгэлэре кутэреп керде. Моны кургэч, кузлэребезне шарай-тып, телсез калдык. Г. Мехэммэтшин.
г- ШАРАЛЫ и. сейл. к. шарлы 2'Хэмит инде чыпчык атып йерудэн узган, шаралы~уйнап туйган иде. А. Тимергалин.	*><j
ШАРЛЮ ф. к. шар булу. Кузлэр шараю.<
ШАРЖ и. 1. Чынбарлыктагы куре_нешне харак-терлы кайбер' узенчэлеклэрне купертеп, юморнстнк планда биру {ысулы.'Эсэрдэге кимчелеклэрдэн тагын урыны-урыны белэн кэмитлеккэ, шаржга бирелуне эйтергэ кирэк. М. Жэлил. Бу вакыт Чехов куллан-ган алымнар эчендэ шаржга бирелу дэ бар иде. Г. Нигъмэти.
2. Шундый ысул белэн шаяртып ясалган рэсем, портрет яки эдэби образ. Гелнур ышаныч белэн ясалган шаржда Tahup кулын таныды. Г. Ахунов. [Г. Камал эсэрлэрё] билгеле шэхеслэрнец фотографик рэсемнэре тугел. шулай ук арттырып эцибэ-релгэн шаржлар да тугел, бэлки зур мастер тарафыннан эшлэнгэн, типиклаштырылган зур художество портретлары. М. Галн.
ШАРЖЛАНДЫРУ ф. Шаржга бирелу, куперту, арттыру. [Рэхим:] Сез, 3ahud Сафич, артык шарж-ландырасыз. Суэ бит хезмэтнец практик эБэмияте турында бара. А. Расих.
ШАР-ЗОНД и. Автоматик прнборлар ярдэмендэ югары атмосфераны тикшеру ечен жибэрелэ торган, водород тутырылган шар.
Ш'АРИК и. 1. Кечкенэ шар, шарчык. Подшипник шариклары. Шарикларда тэгэрэту.
ШАР
492
ШАР
2. куч. Уйлый алу, фнкер йерту сэлэте турында. Купмедер елешен олылар сейлэшуеннэн элэктереп алган, купмедер влешен уз шарикларымны кыймыл-датып туган шушы фэлеэфэ минем аякларны сук-маклар буйлап йвртте дэ йвртте ул квнне. Р. Техфэтуллин.
О Шаригы бушау— к. шеребе бушау 1.
ШАРИКЛЫ с. Шарнклар ярдэмендэ эшли, хэрэ-кэтлэнэ торган. Шариклы конвейер.
Шариклы авторучка — калэм хезмэтен шарик ути торган авторучка. Шариклы бомба—вак металл ша-риклар тутырылган авиация бомбасы. Шариклы подшипник— к. шарикоподшипник.
ШАРИКОПОДШИ’ПНИК и. Хэрэкэт итэ торган кучэр белэн таяныч арасына шарчыкларурнаштырып эшлэнгэн жайланма (эйлэну хэрэкэтен жинелэйту ечен хезмэт итэ).	f-
ШАРКЫЛДАУ ф. к. шаркылдап келу. Класс хор белэн шаркылдады. А. Эхмэт. Кызлар шаркылдаган тавыш ишетелэ. Э. Ерикэй.
Шаркылдап келу — кычкырып, шаулап келу. Кызлар бегелэ-сыгыла шаркылдап квлэргэ ^тотын-дылар. Э. Еники. Палатадагы кызылармеецлар шаркылдап келеп. м;ибэрделэр. А. Шамов.
ШАРКЫЛДАШУ ф. Куплэрнец шаркылдап келу-лэре турында. [Малайлар], Хэлимгэ бармаклары белэн курсэтэ-курсэтэ, булмэне тетрэтерлек итеп шар-кылдаштылар И. Гази. Чуртанныц узе белэн Нэси-мэдэн башкалар шаркылдашып келеп м;ибэрделэр. Ш. Камал.
ШАРКЫЛДЫК с. Шаркылдап келэргэ яратучан (кеше), шаулап келучэн; куп Ьэм кычкырып сейлэ-шучэн. Йомры гына гэудэле шаркылдык курьер кыз лаборатория ишеген ачты да: .Иптэш Шэйхера-мов!..' — дип кычкырды. А. Расих. | и. мэгъ.— Кызы-ма да, аныц янэшэсендэ йеруче бер иш шаркылдык-ларга [<?д] .хуш килэсез!" дип тора алмыйм. Б. Камалов.
ШАРЛАВЫК и. 1. Тебендэге яки ярындагы ташларга бэрелэ-бэрелэ шаулап ага торган сай су. Телэсэ нинди фонтанны борып куярга, туктатырга. хэтта язгы шарлавыкларны да тыярга мемкин. А. Шамов. Кар зреп бетте. Шарлавыклар герлэшеп актылар да, каядыр, м;ир астына тешеп югалдылар. Н. Дэули. Узэн шарлавыгы да арба аудара. Мэкаль.
2. к. шарлама. Шарлавыклар may елгаларында бигрэк тэ еш очрый. Физ. геогр. Узенец чая гомерен таудан ага торган шарлавык тесле тиз йэм шаулап уздырган бу йерэкле егет минем куцелгэ дэ энэ шулай нык булып утырып калды. Ф. Хесни.
ШАРЛАВЫКЛЫ с. Шарлавыклары булган, шарла-выклардан торган; шарлавыклар аша уза торган. — Мин таулы, кыялы, шарлавыклы юлларны ж^эяу ж^ицеп чыккан кеше. Э. Фэйзи.
ШАРЛАМА и. Елганыц су ташкыны текэ биеклек-тэн тешэ торган урыны. Тянь-Шань тауларыннан шаулап аккан шарлама тесле, Арысландай кайэр-лэнгэн тавышлар бар, гаэ^эп кечле. М. Гафури. Текэ тауга озак карап торсац, ул агып килэ сыман тоела, эйтерсец шарлама кебек югарыдан ишелеп тешэ. Г. Эпсэлэмов. || куч. Кискен узгэреш. [Тормыш] агымын кечэйтэ, я акрынаеп тора да, шарлама ясап, кинэт тубэнгэ ургыла. А. Гыйлэжев.
ШАРЛАНДЫРУ ф. 1. Шар кебек иту, шар форма-сына керту.
2. Шар кебек иту, зур итеп ачу, акайту (кузлэрне). Галэветдин, кузлэрен шарландырып. сихерле капчыкка карап тора. Экият.
ШДРЛАНУ ф. 1. Шар формасына керу, шар кебек хэлгэ килу. Яфраклар аркылы м;иргэ тешкэн кояш
яктысы булек-булек булып шарланып, бер ачылып. бер йомылып, безнец аяк асларыбызда тэгэрэп, уй-наклап йери иде. Ф. Эмнрхан.
• 2. Шар булу, зур булып ачылу, акаю (кузлэр турында). [Кен тэртибен] кургэч, Ибрайимныц кузлэре шарланып китэ. Г. Гобэй.
ШАРЛАТАН и. сейл. Нинди дэ булса елкэдэ узен белгеч итеп курсэтеп, узенэ файда ягын каеручы, надан, алдакчы. Номер саен кереп. эллэ нинди шайтан бэетлэре----елэшеп йеруче телэнчелэр, наем-
щик булып хаэ^га баручы шарлатан татарлар куренэ башлады. Ш. Мехэммэдев. Кичэге купецлар — бугенге толчокчылар,----кичэге генераллар — бу-
генге шарлатаннар узлэрен .Рус Парижы’ дип атыйлар. Г. Гали.
ШАРЛАТАНЛАНУ ф. Шарлатаннарча кылану; шарлатанлык иту.
ШАРЛАТАНЛЫК и. Шарлатан булу сыйфаты, алдакчылык.— Биредэ Нух пэйгамбэр кеймэсен телгэ алдылар,— диде [Александров].— длбэттэ, юк нэреэ, шарлатанлык, тузып, шомарып беткэн иске экият. Ф. Хесни.
Шарлатанлык нту (кылу) — узен шарлатаннарча тоту, алдау. Алар [курэзэчелэр, дин белэн сату иту-челэр] шарлатанлык кылып йврилэр. Ш. Медэррис.
ШАР ЛАТУ ф. Шарлау тавышы чыгару; мул итеп, зур агым белэн агызу турында. [Студентлар] капканы ачып кергэндэ, бабай кое чилэгеннэн м;иргэ шар-латып су агыза иде. Э. Гаффар.
ШАРЛАУ ф. Суныц яки сыеклыкнын мул булып зур агым белэн акканда тавышлануы, шаулавы. [Мине] ташлый моцга ишкэгецдэ шарлаган су м^ырлары. Н. Исэнбэт.
Шарлап агу (агып киту)—шаулап, герелдэп, та-вышланып агу (су яки сыеклык турында). Умырзая туймас тесле карый Шарлап аккан елга суына. Э. Ерикэй. Тоткынныц кабыргалары сына, авызын-нан. борыныннан шарлап кан китэ. Г. ИбраЬимов.
ШАРЛАХ и. Ачык кызыл тестэге буяу.
ШАРЛО'ТКА и. Сохари якн пешкэн камырны алма белэн аралаштырып эшлэнгэн камыр ашы.
ШАРЛЬ! с. 1. Шары булган, шар кебек эшлэнгэн якн шар белэн бизэлгэн. Ул шарлы лампаларыныц матурлыгына бер дэ чама юк, ди. Г. Камал. Укытучы кызлары ак шарлы. сыгылма челтэрле тимер кровать белэн аяклы тегу машинасы кертепутырт-тылар. Г. Бэширов.
2. и. мэгъ. Шар сугып уйнау, шар сугу уены. Шарлы уйнау.
Шарлы подшипник — к. шарикоподшипник.
ШАРМА’НКА и. Жилкэгэ асып йери торган тартма рэвешендэге музыка коралы, механик орган. Шар-манканыц гади йэм риясыз кейлэре [Фэйзукне] бетенлэе белэн исерттелэр. Ф. Хесни.
ШАРМА’НЩИК и. Шарманкада уйнаучы, шарман-када уйнап йеруче; шарманка уйнап кен итуче. ,Д‘ станциясендэ вагоннар арасында бер шарманщик йери. М. Эмир.
ШАРНИР и. Ишек яки тэрэзэ кебек ачып ябыла торган эйберне хэрэкэтсез ннгезгэ беркетэ торган жайланма; тупса.— Ачылам-ябылам! Минем эшем ходта: Тупсам — шарнир, буем-ицем киц!—Дигэч Ишек, телгэ килде Тотка:— Мин булмасам, нишлэр идец син? 3. Нури.
ШАРНИРЛЫ с. Шарниры булган, тупсалы. Шар-нирлы механизм. Шарнирлы рессор.
ШАРОВАР и. Юка материядэн тегелгэн, биле Ьэм балак очы бермэле, озын кин чалбар. [Егетнец] естендэ ---балаклары бермэле киц шаровар ул
берэр институтныц спортчысы булса кирэк. Э- Еники.
ШАР
493
ШАР
ШАРО’ВКАЛАУ ф. Рэт араларын'йомшарту. Трактор белэн шаровкалаганнан соц, плантация матур-ланып, усемлеклэр керэеп китте. Каз. утл.
ШАРОСКОП и. Эченэ урнаштырылган фотографик диапозитнвны линза ярдэмендэ кулэмле итеп курсэтэ торган, шар формасындагы жайланма.
ШАРО’ШКА и. Борауныц бораулый, тишэ, кыра торган тешле фрезалардан гыйбарэт жайланмасы. Забой стеналарын кицэйткэн арада, шарошкалар кырыйлары белэн генэ эшлэгэнлектэн, яца борау да узенец диаметрын бик тиз югалта. М. Хэсэнов. Ике мэртэбэ борау шарошкаларын тешереп калдыр-дылар. Г. Ахунов.
ШАРО’ШКАЛЫ с. Шарошкасы булган, шарошкалар ярдэмендэ бораулый торган. Квнчыгыш район-нарда исэ гадэттэ шарошкалы бораулар белэн бораулыйлар. Нефть тур. хик.
ШАРТ I и. 1. Нинди дэ булса бер эшнец булу-булмавын тээмин итэ торган хэл, мемкннлек. Дэрте булса. шарты табыла; чаткы булса, ялкын кабына. Мэкаль. дгэр инде авыл оешмалары белемнэрне усэр-дэй шартларга куймасалар. яшьлэр тора-бара элекке белемнэрен дэ оныта башлыйлар. Г. Бэширов.
2.	Яшэунец, тормышныц, тнрэлекнец бнлгеле бер торышы, хэле. Жийангирныц балалык, яшьлек го-мерлэре башкачарак шартлар эчендэ утте. Г. ИбраЬимов. Тыныч шартларда берэр нэреэнец очына чыгу ечен сэгатьлэр буена утырасыц. э кетелмэгэн куркыныч алдында калсац, ацар каршы хэрэкэт иту ечен секунды белэн башыцдауй туып елгерэ. Г. Гобэй.
3.	Рэсми килешу якн алдан сейлэшу буенча утэ-лергэ мэжбури днп куелган теп талэп. Забастовкада катнашкан ечен заводтан чыгармауны шарт итеп куеп. эшчелэр яцадан станокларына кайттылар. И. Газн. [Искэндэр:] Малайга кызыбызны бирергэ кунгэн булып, тик безгэ кияулеккэ лаек булу йэм халык арасында йезебезне аклау ечен дип, Казанга барып ике ел укып кайтуын шарт иттек. М. Фэйзи. II хэб. функ. Мэжбури, тиеш. (Тутакай:] Безнец эштэ [кызныц] тесе-бите, буе-сыны матур булу шарт. Т. Гыйззэт.
4.	мат. Чишу, табу ечен нигез булган билгеле зурлык яки сан. Мэсьэлэнец шарты. Теореманыц шарты.
Шарт жемлэ лингв. — баш жемлэдэ белдерелгэн эшнен булу-булмавына шарт булып торган мэгънэле иярчен жемлэ.
О Шарт буенча — килешу, суз куешу буенча. Шарты белэн — нинди дэ булса эшне башкарганда, утэгэндэ генэ. Озак мавыгып йермэу шарты белэн Габдуллага иптэше янына кереп чыгарга рехсэт бирде. Э. Фэйзи. Шартына житкереп эшлэу — бик тегэл, яхшы итеп, жиренэ житкереп, тиешенчэ эшлэу. Шик юк, ей эчтэн дэ шартына эциткереп, нык итеп. пехтэлэп эшлэнгэн иде. Э. Еники.
ШАРТ II аваз ияр. Эйбер ярылу, чатнау, сыну якн ату вакытында барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Бер заман эллэ нэрсэ шарт итте. Г. Гобэй. [Аучы] атты, Шарт итте. Каты эцил чыгып, Эш-лэпэ м;илгэ Очты да китте. Г. Тукай.
Шарт итеп — кинэт, тавыш чыгарып. Шарт итеп сынды дуга. М. Гафури. Автомат ишек кинэт ябыл-। ды китте шарт итеп. Б. Рэхмэт. Шарт та шорт—к. шарт-шорт. Шарт та шорт туп аталар. К. Нэжмн.
О Шарт сыну — 1) кинэт сыну, тартылып-сузылып, бегелеп тормыйча, тигезлеге бозылу белэн ук сынып чыгу. Каты агач шарт сынар, черегэн агач кырык ел чыдар. Мэкаль. 2) озак уйлап тормау, тиз тэвэк-кэллэу турында; 3) тиз генэ улеп киту турында.
ШАРТАЯК и. Шар сугу ечен бер башын кэкрэй-теп ясаган таяк; кэшэкэ. И квлэч йезле малай, йергэн малай яланаяк; Бер дэ тыштан кермичэ уйнап йеруче шартаяк! Чэкмэшэцне куй да бер якка, йегер, кил, каршыма! Г. Тукай, дй уйнарбыз яр буенда шартаякларны сугып. Н. Исэнбэт.
ШАРТЛАВЫК ы. Х.бот. Канэфер чэчэклелэр семьялыгыннан, орлыгы елгергэч, тартмачыгы шартлап ачыла торган чуп улэн; русчасы: хлопушка. Сары, ак ромашкалар, ипи чэчэклэре, шартлавыклар, билчэн-нэр бергэ-бергэ эцилдэ чайкалышып утыралар. А. Гыйлэжев.
2.	Шапырынырга, мактанырга яратучы кеше. [Лы-тэчэгемне эйтеэм]. „корыкуык-шартлавык!" дип кузне дэ ачырмаган булырлар иде. 111. Маннур.
О Шартлавык шартлату — булмаганны да булды дип мактану, шапырынып ялган сейлэу. [Галиэкбэр агай] авылныц еч-дурт бертек картына сер итеп кенэ узенец дэ элекке мулла икэнлеге турында шартлавык шартлатты. Г. Мехэммэтшин.
ШАРТЛАГЫЧ с. Шартлый торган. Кайбер галим-нэр шар сыман яшен[не]---электрланган шартла-
гыч газ укмашмасы дип уйлыйлар. Яшен.
ШАРТЛАМА с. Бик кечле, зэЬэр; к. чатнама. [Мицнулла:] Курдецме, шартлама суыкта тимер катнаштырдым бит. И. Гази.
ШАРТЛАТКЫЧ и. Жнмеру кеченэ ия булган матдэне шартлату жайланмасы; русчасы: взрывчатка. Жэй килугэ сугышчыларныц хезмэтлэре эцицелэймэ-де: алар---таш кистелэр, шартлаткычлар белэн
кыяларны кутэрттелэр. Г. Эпсэлэмов. Гомэрев, Петров йэм тагын бер егет шартлаткычлар белэн коралланып юлга чыктылар. М. Эмир. || Шартлата торган корал — мина. Безнец егет бак астына шарт-латкыч кора. Ф. Кэрим. || Снарядларны шартлата торган матдэ. Капчыктагы сохарилар арасында шартлаткычлар йэм берничэ граната да килеп [чыкты]. А. Эхмэт.
ШАРТЛАТУ ф. 1. Нинди дэ булса корылма яки урынны жимерту, шартлаткыч ярдэмендэ актарып ташлау. Чигенгэн чакта японнар куперлэрне шарт-латканнар. А. Шамов. Корабтагылар юл бирмэгэн бозларны шартлатып, ватып уздылар. А. Алнш.
2.	Мылтыктан (яки башка ату коралыннан) ату. дллэ нэни дуслар бакчасында йвримме мин пугач шартлатып! Ш. Маннур. II рэв. мэгъ. шартлатып. Кискен шартлау тавышы чыгарып (ату турында). — Мылтыктан шартлатып атып эцибэру — узе генэ дэ кечкенэ эйбер тугел ич! Ш. Камал. Берэу булса шартлатып атып кына киткэн булыр иде. Г. Бэширов.
3.	Шартлау тавышы чыгару (мэс., чыбыркыны кинэт селтэп яки тел, бармаклар h. б. ярдэмендэ). дхэт чыбыркысын очлап бетерэ, торып бер-ике шартлата. h. Такташ. [Апай] урта буйлы. сагызны бик оста шартлатып чэйни торган таза гына бер хатын иде. Г. Гобэй. дхмэтм;ан кэефе килудэн телен шартлатып куйды. Г. Минский.
4.	рэв. мэгъ. куч. шартлатып. Бик тиз генэ, житез генэ (эшлэу турында). [Наил] балтаны алды да шартлатып утынны ярып та ташлады. А. Эхмэт. II Чатнатып, ачык итеп, оялып-нитеп тормыйча, кыю гына (уку. эйту яки жавап биру турында). Беркен чэй эчкэн вакыт. укый Сабит шартлатып. Г. Тукай. [Русча] шартлатып эцавап биреэц иде! Ф. Эмирхан. II Турыдан-туры, катгый, кнекен рэвештэ (эйту). Бэр урында да ваемсызларныц башыннан сыйпамаслар. Шартлатып эйтерлэр дэ туры юлга ицдерерлэр. Ф. Яруллин.
ШАР
494
ШАР
О Шартлатып сындыру — эшне тиз, коры тоту, ике уйлап тормау турында.— Син тезгэ куеп. шартлатып сындырырга яратасыц,— диде парторг. И. Гази.
ШАРТЛАТУЧЫ и. махе. Шартлату (1 мэгъ.) эшен башкаручы, шул эш белэн шегыльлэнуче; шартлату эшлэре белгече.
ШАРТЛАУ ф. 1. Шарт нту тавышы чыгару, шарт иту. Аяк астында чыСык-чабыклар шартлады. А. Алиш. Мехэммэтэгдан бабай безнец икебезгэ дэ, очына кыл ялгап. бик каты шартлый торган кыска саплы озын чыбыркы ишеп бирде. М. Гали.
2.	Шартлатылу, шартлатудан жимерелу. Купер инде шартлап куккэ дэ кутэрелде. И. Гази.— Бу бит эле заводшартлаган дигэн суз тугел. Р. Ишморат.
3.	Шартлату кеченнэн челпэрэмэ кнлеп ваклану, терле якка сибелу (бомба, снаряд h. б.). Граната су естендэ шартлый. К. Нэжми. Бомбалар шулкадэр якын тешеп шартлыйлар,-------тэрэзэ пыялалары
чылтырап тротуарга тешеп коелалар иде. Г. Гобэй. || Ату коралыннан пуля чыгып киткэн вакытта туган тавышка карата: ату. Мылтыгым бервакытта да бушка шартламый иде. А. Шамов. Револьвер шартлый, Гайни .ah." дип егыла. Г. Камал.
4.	Ярылу, чатнап аерылу яки сыну. [Салкыннан] otfup тузмичэ шартлыйдыр. М. Укмаси. Кен суык, тузэ алмыйча агачлар шартлый. Ф. Кэрим. Бер заман чылбыр очы шартлап китеп. Теште иблис эциргэ егылып, лап итеп. Ш. Бабич. || рэв. мэгъ. Шартлап, шарт итеп ярылу, сыну, езелу h. б. нын интенсивлыгы, кинэт йэм кечле булуы турында. Наратлар шартлап ярыла туцып. 3. Мансур. Лэкин кинэт езелде кыл шартлап. Б. Рэхмэт.
5.	Басымга тузэ алмый ярылу (эчке басымнын ва-тып тышка чыгуы турында). Югыйсэ, бетен газоге-нераторныц шартлавы мемкин иде. Р. Ишморат. II куч. Бету, юкка чыгу. .Кеч’ шулай дип мактана торгач кубенде. шартлады. М. Гафури. Мин дэ сиз-дем шунда, мескен гыйшкым кызган куык тесле шартлады. М. Жэлил. Терле яктан кыскан монархия кыршавы шартлау дэрэм;эсенэ otfumme. X. Садрый.
6.	куч. Ачудан, кайгы, гарьлек h. б. ш. хислэрдэн нишлэргэ, узен кая куярга белмэу. Буец-сыныц otfum-кэн, хэзер инде кияугэ барырга вакыт,— дисэ, шартлап улэр хэлгэ otfumen ачулана торган идем. Г. Минский. Кечкенэмне естеннэн биклэп кенэ киткэн идем, шартлап беткэндер инде. М. Фэйзи. II Ннн-ди дэ булса хиснен сыеша алмый ташып чыгуы турында. Ачу йерэкне кыса, суларга ирекбирми. укма-шып бугазга тыгыла, ташып чыгарга, шартларга ашкына. А. Шамов. Гел-гел сабыр итмэс бит ул {ходай тэгалэ], сабыры шартлар бит. М. Эмнр.
7.	куч. Белу, банкрот булу, банкротлыкка чыгу. Казан рэтендэ, кибетлэрдэ, чэйханэлэрдэ — йэр м;ир-дэ агай-эне Ьэркайсы: .Эхмэтсафа агай кыршау ат-кан“. .дхмеров шартлаган. качкан икэн".— дип сейли башлаганнар иде. Ш. Мехэммэдев. Ул чордагы татар сэудэ буржуазиясе арасында Москва фабри-кантларыннан кетэргэ куплэп мал алып, соцыннан .шартлаган’ булып — банкротлык игълан кылу-----
бик модадагы эйбер иде. М. Гали.
Шартлагаичы ашау (эчу) — бик куп итеп, туйганчы, гарык булганчы ашау (эчу) турында.— Бар бит кешелэр день яда! Шартлаганчы ашаттылар да, тагын капчыкка да теяп м;ибэрделэр. И. Гази.
ШАРТЛАУЛЫ с. лингв. Шартлап чыга торган, эксплозив. Шартлаулы тартыклар (мэсэлэн. б, г, д, п Л. б.).
ШАРТЛАУЧАН с. Шартлый торган. Нитрат кис-лотасын терле шартлаучан матдэлэр---------табу
ечен дэ кулланалар. Химия.
ШАРТЛЫ с. 1. Алдан сейлэшу, килешу буенча, аерым кешелэргэ генэ билгеле булган, алар гына ан-ларлык. Бу — каплау группасына чигенэ башлау турында шартлы сигнал иде. Г. Эпсэлэмов. ц Жыйнак-лык ечен, аерым тешенчэлэрне хэрефлэр, цифрлар, билгелэр ярдэмендэ анлата торган. Бу — куп тоты-лу, есте-естенэ куп кенэ шартлы билгелэр ясау аркасында танырлыгы калмаган------карта иде.
Г. Гобэй. Кэгазьдэ-шартлы билгелэр: тугэрэк-
лэр, ечпочмаклар, шакмаклар. И. Салахов.
2. Билгеле бер шартларга бэйле, шул шартлар утэлгэндэ генэ кечендэ кала торган. Шартлы килешу. || Вакытлыча, билгеле бер вакытка кадэр, аерым шартлар белэн генэ. Ахры, йери торгач, аны [Хэй-ретдинне] шартлы рэвештэ генэ алырга булалар. М. Гали.
3. Дереслеге якн тегэллеге башка куренешлэргэ нисбэтэн булган, якынча. Ж,ырчыларныц [jtfumeiume-ру] тармагы буенча булган эшлэрен. шартлы гына булса да, дэверлэргэ булэргэ туры килэ. М. Жэлил.
Шартлы рефлекс физиол.— Организмнын яшэве дэвамында барлыкка кнлгэн, баш мие белэн бэйлэнешле рефлекс (мэсэлэн, азыкны куру Ьэм нсен сизу-гэ жавап рэвешендэ селэгэй булеп чыгару рефлексы).
ШАРТЛЫЛЫК и. 1. Шартлы булу. Бу ике тер-кемгэ булудэ билгеле бер шартлылык бар. М. Жэлил.
2. Чиклелек, чиклэнгэн, аерым шартлар, талэплэр куелган булу. Баваны сулап туймаслык Гел саф итэсе килэ, Шартлылыкларны бетервп, Чын ирек-лелек тоеп. Ж,ирне узецнеке итеп Бэйрэм итэсе килэ. Р. Фэйзуллин.
ШАРТНАМЭ и. иск. Кнлешу кэгазе. [Бигеи:] Менэ [ху offаныц] язышкан шартнамэсе, йорты салынган. Н. Исэнбэт.
ШАРТСЫЗ: шартсыз рефлекс физиол.— тумыш-тан килэ торган рефлекс, табигый рефлекс.
ШАРТ-ШАРТ аваз ияр. к. шарт-шорт. Шарт-шарт мылтык аталар. □ — Комиссиягэ киттем,— дип, шарт-шарт басып чыгып та китте. А. Эхмэт.
ШАРТ-ШОРТ аваз ияр. Билгеле бер тэртиптэ кабатланып торган шарт нту тавышын белдерэ. Кайбер аеруча салкын кеннэрдэ [агачлар] шарт-шорт итэ, эйтерсец мылтык аталар. Г. Эпсэлэмов. Шарт-шорт итеп янган мич янында [утырасы.иде]. Э. Ерикэй.
ШАРТ-ШЫРТ аваз ияр. к. шарт-шорт. Чатлы-ботлы карама булыр. шарт-шырт янган усак булыр. Мэкаль.
ШАРФ и. Муенга урау, башка бэйлэу, беркэну яки жилкэгэ салу ечен озынча яулык. [Кызлар] кызыл оцирлеккэ аллы-гелле чэчэклэр белэн кулъяулыклар чигеп, йоннан перчаткалар, кечкенэ шарфлар бэй-лилэр. Г. ИбраЬимов. Кыз, аныц каршыга килгэнен куреп, шарфы белэн йезен томалап. аннан кача. А. Шамов.
ШАРФИК и. сейл. Кечкенэ (яки зур булмаган юка) шарф, ^ыз] башына кечкенэ генэ калфак элэктереп, естеннэн шарфик салган. Ф. Эмирхан.
ШАРЧЫК и. Кечкенэ шар. Чыршыны тесле шар-чыклар белэн бизэу.
ШАРЫК-ШАРЫК: шарык-шарык келу—шаркыл-дап келу, тавышланып, шаулап келу. [Разия] Дэу-лэтшин янына йегереп килэ башлый. Узе шарык-шарык келэ. И. Газн.
ШАРЫК-ШОРЫК к. шарык-шарык. [Ж,уачы балалар], мэзэкне курмэс борын у к. шарык-шорык келешэ башладылар. Г. Гобэй.
ШАРЫЛДАВЫК и. Агач шар (яки шарлар) агач кысага бэрелгэндэ янгыравыклы шакылдау тавышы чыгарырлык итеп эшлэнгэн жайланма; шакылдавык.
ШАР
495
ШАТ
[Карга куганда] агач шарылдавыкны болгап эйлэн-дерэ-эйлэндерэ куллар тала. М. Эмир.
ШАРЫЛДАУ ф. 1. Кечле агым белэн тавыш чыгарып, шарлап агу. Доктор сеягемне яргач, кара каннар шарылдыйлар. Бэет. [Идел] бер шарылдый. су анасы м;ырлаган тесле була. Н. Исэнбэт. | рэв. мэгъ. Артта шарылдап аккан су тавышы ишетелеп тора. Р. Ишморат.
2. рэв. мэгъ. шарылдап. к. шар ярып. [Майбэдэр] шарылдап кычкырып м;ибэрде. М. Эмнр.
ШАСЛА и. Бик баллы саргылт-яшел виноград сорты. Доктор Дьяков шасла дигэн йезем упкэ авы-рулы кешелэр ечен гаэцэеп шифалы икэнен мавыгып, бирелеп сейлэргэ [ярата]. Г. Мехэммэдова.
ШАССИ и. 1. Самолет очып киткэндэ яки утыр-ганда аныц аэродромдагы хэрэкэтен тээмин итэ торган жайланма (тэгэрмэчлэр яки чацгылар урнашкан рам). Мин турыдан-туры фашистныц самолеты янына киттем. Тигезсез м;иргэ утыру аркасында аныц самолетыныц шассие нык имгэнгэн. С. Баттал.
2. Кайбер машиналарныц нигезен тэшкил итэ торган рам.
ШАТ с. 1. Кутэренке кунелле, шатлык хисе киче-руче. [Шат балаларныц] чабышып йерулэренэ сокланып караудан туймый идек. Э. Еники. Жицеп чыккан, шат, бэхетле халык Истэ саклый каман Ильичей. Э. Исхак. II Шундый хисне белдерэ торган. Шат йезле, алсу кулмэкле бер кыз м;ицел генэ атлап килеп керер кэм ул бетен булмэне шатлык белэн тутырыр шикелле тоела. А. Шамов. II рэв. мэгъ. Илсеяр. бар кайгыларын онытып, шат елмаеп куйды. Г. Гобэй.
2. Шатлыклы, шатлык белэн тулы, кунелле. Яц-гырасын мэцге яшьлек зцыры. Кукрэп торсын азат, шат хезмэт. Ш. Маннур. Яз геллэре кебек шат щырларым Булэк булсын сица, чибэрем. М. Жэлил. | рэв. мэгъ. Безнец яшьлэр — м;ицучелэр, Шат яшэргэ ярата. Э. Ерикэй. Шундый шат уйнап, келеп йергэн песи инде вафат! Г. Тукай.
3. хэб. функ. Канэгатьлек, шатлык хисе тою, кичеру. Фатыйма бикэ дэ аны Зыя белэн куругэ бик шат. Г. Ибрайимов. Хайван улсэ, карга шат, адэм улсэ, мулла шат. Мэкаль.
ШАТАЛАК I с. сейл. 1. Тиктормас, тынгысыз, тыиычлыкны белми торган.— Бу шаталак [куян] эле монда утырамыни? Н. Исэнбэт. Бик шаталак, бик чая иде аныц юлдашы. М. Хесэен.
2. Жинел акыллы, жилбэзэк. Политинформа-циялэрнец берсендэ политрук безгэ шаталак Гит-лерныц коточкыч мактануы турында сейлэде. Г. Эпсэлэмов. Нинди шаталак булсац да, Денья кайгысы басар. Жыр. || Мактанчык, куп сейлэргэ, мактанырга ярата торган. Шаталакныц теле уйный, Кыбырсыкныц арты уйный [тыныч утыра алмый]. Мэкаль.
ШАТАЛАК II диал. к. тубык. Сэгыйтьнец аягы баскан саен шаталак сеягенэ кадэр батып-батып китте. Н. Фэттах.
ША>ТИЯ и. сейл. Эшсез, кэеф-сафада гомер киче-рергэ яратучы кешелэр йэм шулар компаниясе.— Я. я! Сез монда м;ыен шатия муяелып, сейлэшеп утырма^ гыз. А. Тайиров.
ШАТЛАНДЫРУ ф. Шатлык, канэгатьлек хисе тудыру, куандыру. Тик бер генэ нэреэ мине шатлан-дыра: Килэчэктэ шушы урында Нэни коммунарлар ат кеткэндэ УДырлар муярлар минем турымда. й. Такташ. Улыныц беренче укытучысы булачак кеше белэн очрашып танышу Фатыйманы, ана буларак, бик шатландырды. Г. Минский.
ШАТЛАНУ ф. Шат булу, шатлык хисе кичеру, куану, сеену.— Сине кургэч. авылга кайтам икэн дип шатланган идем. Т. Гыйззэт. д кешелэр, кенне-тенне онытып. Шатланалар каман гер килеп. Ш. Маннур. II Канэгатьлэну хисе тою. Хэлим, узенец файдалы эш эшлэгэненэ шатланып. эрле-бирле йер-де. Г. Гобэй. II рэв. мэгъ. шатланып. Телэп, риза булып, шатлык, канэгатьлэну хисе белэн. Шундый зур эшне Данило карт шатланып естенэ алса да, елныц бу вакытында Сиваш суыныц кире чигенуе бик сирэк булганлыктан. борчулы иде. Г. Бэширов.
ШАТЛАНЫШУ ф. 1. Шатлану, шатлык хисе”киче-ру. Кул чабарбыз шатланышып без Ацарга. Э. Исхак.
2. Куплэр бергэлэп шатлану турында. .Бу явым тугел, бу — икмэк". дип халык шатланыша. М. Гафури. Кая инде ул дус-ишлэрне куреп. рэхэтлэнеп. шатланышып гомер итулэр! Г. Камал.
ШАТЛЫК и. Тулы канэгатьлек хисе; кунел кутэ-ренкелеге, куаныч; тормыштан, уз хэленнэн риза булу хисе. Минем йерэгем еметсезлек газабы белэн тугел, им;ат шатлыгы белэн дулкынлана. Ш. Камал. Шатлыкта да. м;эфа килгэндэ дэ Туган эцирем белэн бергэ мин. Э. Ерикэй. || с. мэгъ. к. шатлыклы. Еллар утеп. тагын бер очрашеак, Яшерэ алмый шатлык яшемне — .Сердэшем!" дип сица дэшер-мен. М. Жэлил.
Шатлык кылу — иск. к. шатлану. Хайваннар шатлык кыла уцда-сулда. Дэрдмэнд.
ШАТЛЫКЛЫ с. 1. Шатландыра торган, яхшы, кунелле. Нур чэчеп. ут ачып, Шатлыклы яз килэ. Н. Исэнбэт. дбузэр абзый ечен иц шатлыклысы — больница бинасыныц уц канатына нигез сала башлау хэбэре булды. Г. Эпсэлэмов.
2. Шатлык белэн тулы, шатлыкны эченэ алган. Мин тыцлыйм-------Шатлыклы матур кейлэргэ
Жырлавын мсырчыларныц. Э. Исхак. II Шатлыгы булган, шатлык хисе кичерэ торган. Бу кызларныц муяр-ларын тыцлаганда хэсрэтле кешелэр хэсрэтлэрен онытканнар, шатлыклы кешелэрнец шатлыклары тагын да зуррак булып куренгэн. Г. Гали.
ШАТРАНЖ и. иск. к. шахмат. Шаквэлиев кызып-кызып Солдатны шатранм; уенына ейрэтеп маташа. Фигураларныц исемнэрен эйтэ, кем кая ничек йери аласын ацлатып азаплана. Г. Ибрайимов. Бу кырда инде улэнлек кырындагы тэртипсезлек юк. бу, шатранм; тактасы шикелле. тигез шакмаклар-га буленгэн. Ф. Эмирхан.
ШАТРАЧ и. иск. к. шахмат. Юлдан бабаем барды, Шатрач тактасы тешеп калды (чабата эзе). Табышмак.
ШАТРУН с. Дурт кыеклы итеп эшлэнгэн, дурт кыеклы чатыр формасындагы. Жэйгэ чыккач, шул бураларны янэшэ кутэреп, калай белэн ябылган шатрун тубэле итеп... йорт м;иткереп кермэкчелэр икэн. Ш. Маннур. [Алачыкларныц] очлы тубэлесе дэ, чулмэк сыманнары. дурт почмаклы шатрун тубэлесе дэ бар. Р. Мостафин.
ШАТУН 1 и. техн. Пешкэкне двигательнен тер-сэкле валы белэн тоташтыра торган деталь. Ягулыкка тузан керу аркасында, радиатор пычрану аркасында ---балдаклар. шатуннар тузган. Н. Фэттах.
влкэн тракторчы, люкны ачып, шатун болтларын, кава чистарткыч белэн карбюраторны тоташтыр-ган шлангларны тикшерде. Ф. Хесни.
ШАТУН II и. Вакытында ененэ ята алмыйча калган яки ененнэн еркетеп чыгарылган аю. Шатун кыш буена ары сугылып, бире сугылып. узенэ урын таба алмыйча. кацгырып йери. Э. Маликов.
ШАТУН III и. махе. Атларда була торган авыру: башнын ми суруе ялкынсыну.
Шат
496
ШАУ
ШАТЫР аваз ияр. Эйбер сынганда, ярылганда яки ертылганда h. б. ш. очракларда барлыкка килэ торган янгыравыклы тавышны белдерэ.
ШАТЫРДАТЫП рэв. 1. Шатыр-шотыр иткэн та-вышлар чыгарып. Шатырдатып чэйнэу.ЕЗ Кукрэген шатырдатып ертып ташлардай кечле нэфрэт кутэ-релеп бугазына тыгылды. Г. Эпсэлэмов. Солдат [офи-церныц] ялтырап торган куркэм погоннарын шатырдатып езеп алды да кезге пычракка салып тап-тады. Ш. Камал.
2.	куч. Куп уйлап тормастан, тоткарлыксыз, тиз генэ. [Якуб:] Иртэгэ ук барабыз да шатырдатып урып кайтабыз. И. Гази. || Чатнатып, ачык итеп, тот-лыгып тормыйча (уку, сейлэп биру).— Менэ моны [газетаны] хэзер Имэли шатырдатып укый белэ. М. Эмир, [дсгать] русча укыган. ике якны да шатырдатып укый-яза. С. Жэлэл.
ШАТЫРДАУ ф. 1. Шатыр иткэн тавыш чыгару, шатыр-шотыр килу. Тышта салкын, бик салкын, Бурэнэлэр шатырдый. Ж- Тэржеманов. Бакча яцадан узенец серле куркынычлыгына батты, аныц рэшэт-кэлэренец эллэ кай эцирлэре шатырдап коелдылар. Ф. Эмирхан. | и. мэгъ. Авыл естендэ тагы езлексез шартлау, кук кукрэгэн кебек дебердэу. зениткалар тавышы, пулемет шатырдавы йэм тузан, тузан, тузан. И. Гази. Кич [салкыннан] бурэнэ шатырдавы ятканны йоклатмыйдыр. М. Укмасый.
2.	с. мэгъ. шатырдаган, шатырдап торган. ©р-яна, таушалмаган. Шатырдап торган иллелеклэр. □ Ифрат, шэп исле духилар сертенеп, шатырдаган ефэк чапан, матур чалмадан килеп керэ. Ш. Камал.
3.	с. мэгъ. шатырдаган, шатырдап торган. Бик ачы, чатнама (суык, буран турында). Шатырдаган суык тен иде. Ф. Эмирхан.
4.	рэв. мэгъ. шатырдап. Бик нык, каты. Шатырдап кибу. Шатырдап кату. □ Хатыцны эллэ нинди куерган кара илэ язгансыц ахры, шатырдап ябешкэн tide. Ш. Мехэммэдев.
ША'ТЫР-ПЫТЫР аваз ияр. к. шатыр-шотыр. Кама ярына утырып шигырь язарга яхшыдыр, лэкин шау-шулы шатыр-пытыр шигырьлэр тугел, куцелне иркэли торган, матур хислэр, матур мэхэббэт куз-гата торган шигырьлэр. Г. Эпсэлэмов.
ША'ТЫРТ-ШОТЫРТ аваз ияр. к. шатыр-шотыр. Агачлар арасыннан шатырт-шотырт Mahu эби килеп чыкты. М. Гали.
ША'ТЫР-ШОТЫР 1. аваз ияр. Шатырдау, кабатлау-лы шатыр нткэн тавышны белдерэ. Ишек катындагы йэм сэхнэ артындагы мичлэрдэ шатыр-шотыр килеп чыршы утыны яна. М. Хужин. Килэ яшен Чатыр-чотыр, Кукри куклэр Шатыр-шотыр. Ш. Галиев.
2. к. шарт-шорт. Шаулашу арасында шатыр-шотыр мылтыклар атыла. М. Фэйзи. Тариф агач ба-шында шатыр-шотыр чиклэвек [яра]. Г. Тукай.
ШАУ 1. аваз ияр. Терле тэртипсез авазлар жыел-масыннан торган тавышны белдерэ: гер, геж.
2. и. Шаулау, гежлэу тавышы. Тыцладым мин тышта агачларныц Тенге шавын—тирэн моцнарын. С. Хэким. Матур була шавы дицгезнец. Н. Баян. II Кычкырыш, талаш. Ирлэрнец м;ир ечен давы. ха-тыннарныц up ечен шавы гына тугел икэн. Б. Камалов.
3. рэв. мэгъ. Бетенлэй, тулысынча, гел. Шау ятим калу. □ Ишек алдым шау камыш. Ник шауламый-сыц, камыш? Жыр. Исецдэме, июнь башы иде, Шау чэчэктэ иде геллэрец. 3. Мансур. || Саф, бернинди катнашмасыз. Чыгарабыз шау алтын. Н. Исэнбэт. Карасана шулпасына! Шау май гына. Мэсэл.
О Шау иту (килу) — шаулау, тавыш кузгалу. Бетен Россия шау итте: .Бу эшне болай калдырыр-
га ярамый". Ш. Мехэммэдев. Ж,эйлэу шау килде, арбалар кузгалды, атларныц иярлэре тартылды. Г. Ибрайимов. Шау кайнар — кайнап торган, бик кайнар. Ул чулмэклэрне шау кайнар су белэн пе-шеклэргэ тотынды. А. Шамов. Шау килеп — шэп, герлэп. Басуларда бодай уцсын шау килеп. Э. Ерикэй. Шау кубу — ризасызлык белдереп шаулый, геж кнлэ башлау. [Председатель] халыкныц нидэн бу кадэр шау кубуын ачык куреп тора. Э. Еники. Шау салу — тавыш куптару, шаулау, геж килу. Башкалар .Ул гына урлаган!" дип шау салалар. Ш. Маннур.
ШАУБЕРЛЕ с. сейл. Жилбэзэк, жинел акыллырак, эчендэге тышында (кеше). Ьаман да шул башсыз, шауберле Манзума икэн эле бу. Каз. утл.
ШАУ-ГвЖ аваз ияр. к. шау-гер.
Шау-геж килу — к. шау-гер килу. Мин кергэндэ инде клуб эче Шау-геж килэ [иде]. Ш. Маннур.
ШАУ-ГвР аваз ияр. Терле тавышлар, кычкырып сейлэшу, келешу герелтесен белдерэ. || и. мэгъ. к. шау-шу. Салават белэн Хэлим яшьлэрнец м;ырла-рын, аларныц шау-герлэрен тавыш-тынсыз гына тыцлап утырдылар. А. Шамов. Баскычта туктап, ул сугыш ишу-геренэ бераз колак салып торды. И. Газн.
Шау-гер килу — шаулашу, тавышланып сейлэшу, келешу. Халык шау-гер килеп ишеккэ юнэлэ. И. Гази.
ШАУ-ГвРЛЭТУ ф. Шау-гер китеру. Ж,ир шарык шау-герлэтеп без Я^ырлыйк бертуктамыйча. Жыр.
ШАУ-ГУ аваз ияр. к. шау-гер. Зал тулы шау-гу эченнэн бик тэ таныш герлэп келу яцгырап китте. Р. Техфэтуллин.
ШАУКЫМ и. 1. Тээсир, йогынты, эз. Камалыш дэйшэте бала белэн анага гына тугел, бетен ейгэ узенец шаукымын салып елгергэн. Г. Гобэй. [Хес-нетдин:] днэ минем энекэшнец кэефе киту ихтимал. Ул да бит фронттан социализм шаукымына элэгеп кайткан. Ш. Камал. || Зарар. Узе тешеп калу бер хэл, шаукымы аныц Андреевка да тиеп узды. Э. Еники. || Начар йогынты, вэсвэсэ. [Хан Тулэккэ:] Батыр-ларым арасына шаукым салдыц, дай син бала. Н. Исэнбэт.— Ах, шул иблиснец мэкерле шаукымына иярмэгэн булсамы? Э. Касыймов.
2. Терле явыз кечлэр китерэ торган дип уйланыл-ган зэхмэт, чнр.— Телэсэгез нэрсэ эйтегез, шаукым дигэн нэрсэ ул ешкертмичэ бетэ торган тугел. Ш. Камал.
Шаукым белэн—уйлап-нитеп тормастан, беренче тээсиргэ бирелеп, кинэт. Андый зур эшкэ шаукым белэн генэ керешмичэ, ныклы хэзерлек белэн то-тынсак, эйбэтрэк булмас идеме. Г. Ахунов.
ШАУКЫМЛАНУ ф. Нэрсэнен дэ булса тээсиренэ бирелу, шаукымы, зарары тию. Снарядныц башы гына аныц м;илкэсенэ тигэн, ул шуннан аз гына шаукым-ланган. А. Тайиров. || рэв. мэгъ. шаукымланып. Шаукым белэн; тээсирлэнеп. Шаукымланып сейлэу.
ШАУКЫМЛЫ с. 1. Начар йогынты ясый торган, i кэефкэ начар тээсир итэ торган. [Ханча:] Ah, ми-йербанлым. шомлы бу кенне, Искэртмэгез шаукымлы серне! Ф. Бурнаш.
2. куч. Зур югалту, кайгы-борчу, фажига китерэ торган. Шул шаукымлы елда------чыккан бер под-
валлык мэкалэмне-----ялгышлык дип карамыйча
булдыра алмыйм. Ф. Хесни. Шау-шулы, уткен ко- I рэшле йэм шаукымлы еллар уза торды. Ш. Маннур.
ШАУ ЛАМА’ и. сейл. ©й шарт ла рында чупрэ ку- I шып эзерлэнгэн эчемлек.
ШАУЛАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. шаулау. Нилэр ге- I нэ курмэгэн бу пар нарат, аларны нинди генэ эцил-лэр шаулатмагандыр! Г. Бэширов. || Шау-шуга куму, > тавыш чыгару. Тын урамнарны шаулатып соцгы I
ШАУ
497
ШАУ
трамвайлар узып киттелэр. Г. Минский. II (Самовар* га) ут салып кайнату. Ботаклардан коры-сары шн-дыргалап самоварга салдылар Ьэм аны шаулатып экдибэрделэр. Э. Фэйзи.
2.	рэв. мэгъ. шаулатып. Шау-гер килеп, тавыш-ланып. Кырлар естендэ ялт-йолт яшен яшьнэде, герселдэп кук кукрэде дэ. шаулатып коярга да тотынды. Г. Бэширов. || Яхшы, шэп итеп, менэ дигэн итеп. [Хэмит:] Йерэк тузмэде, тракторга мендем дэ аны элекке кебек шаулатып алып китэргэ телэ-дем. Р. Ишморат. Кезге баалыкта шаулатып туй итэрбеэ.— дилэр иде. Г. ИбраЬимов. || Чатнатып, шартлатып, тотлыкмый (уку, эйту). Дэфтэрецэ карап. шаулатып укып бирэсец. Д. Аппакова.
ШАУЛАУ ф. t. Кычкырып сейлэшу, гежлэу. Егетлэр келешэлэр. шаулыйлар. М. Фэйзи. Булмэгэ шаулап бер ун шахтер белэн Камил килеп керэ. h. Такташ. || Кешелэр яки башка тереклек иялэре та-вышыннан билгеле бер урыннын гежлэп, шау-гер килеп торуы турында. днэ кемдер егыла. Мэйдан шаулый. Э. Ерикэй. Кайчандыр бу культура сарае шэЬэрнец куцелле Ьэм шаулап торган бер урыны булган. Г. Эпсэлэмов.
2.	Моторлар Ьэм гомумэн машиналарнын эш про-цессында тигез тавыш чыгарып торулары. Шаулап торган терле-терле машиналар Матур куренеш Ьэм ждан бирэ зур басуга. М. Гафури. II Уты янып торган самоварный гежлэп, тавыш чыгарып утыруы турында. Сэке естендэ инде сары самовар куцелле генэ шаулап утыра иде. А. Шамов.
3.	Табигатьтэ жил яки башка сэбэплэр белэн жан-сыз предметларнын тавышлануы турында. Кыр казы йезгэн куллэроэ шаулар камышлар. Ф. Кэрим. Чал Балтик шаулый сулда. Г. Хужиев. Киц кырларны буйлап. Шаулый бодай уйнап — Без устердек аны кадерлэп. Ш. Маннур.
4.	Уйлар киеренкелегеннэн, ару яки авыру сэбэпле чынлап тору (баш, колак турында). [Нэфисэнец} мие сызлый. коточкыч авырттырып колаклары шаулый, эйтерсец. башын езлексез утта 'кыздырып торалар. Г. Бэширов.
5.	Берэр эшкэ ризасызлык белдереп тавыш кутэру; даулашу, берэр нэрсэ талэп иту. Берничэ татар раяланып, губернаторларга барып. шаулап йергэн булдылар. Ш. Камал.— дтиец синец урыныцда булса, болай гына шауламас иде эле, кутэрелеп бэрелер аде. Г. Эпсэлэмов.
6.	юкл. форм, шауламау. Эчтэн тыну, берэугэ дэ эйтмэу, берэугэ дэ сиздермэу. Син шаулама, мин шауламыйм, Сыйпашыйк башыбыздан. 3. Мансур. —Шаулама, хатын. булды бу. Т. Гыйззэт. II ы. функ. Канэгатьлек хисен белдерэ. Сирамдетдин (уз алдына): Шаулама, бу беренчесе яхшы чыкты эле, малайла-рыцныц курку дан котлары очты. Г. Камал.
7.	куч. Нинди дэ булса бер вакыйганы кутэреп алу, шул хакта куп сейлэу. Хатыннар! Атлагыз алга, Бу юлда Шаула матбугат! Г. Тукай. Соцгы ярты ел эчендэ Дэулэтшин эллэ нинди батырлыклар курсэтеп, берничэ тапкыр булэклэнгэн. Ьэм дивизия газетасы аныц турында бик нык шаулаган икэн. И. Гази.
8.	куч. Дан таралу, халык телендэ булу, танылу. Дан казанган эшчелэрец синец, заводларыц шаулый Ватанга. Ш. Маннур. Унбиш яшендэ чакта ук аеылдан качып чыгып китеп бер шау ады ул. М. Эмир.
9.	рэв. мэгъ. шаулап. Шэп, бик яхшы (усу, тору, яшэу h. б.). Без--чумизалар шаулап усеп утыр-
ган уйсулыкка барып тештек. А. Шамов. Тиздэн шаулап яфрак ярыр Озын ак каен. Ф. Кэрим. II Коеп,
мул булып. Тышта шаулап яцгыр ява. М. Ж (ил. Шул Ьавадан гэудэгэ шаулап ява Тындыра Ьэм йок-лата торган оэва. Ш. Бабич. II Ургылып, герлэп, гежлэп.— Сэлим эйтэ ди, мин аныц аркасына еч кадаклы гер белэн бирдем.дип эйтеп эйтэ ди, шуннан соц танавыннан шаулап кан китте. дип мак-тана ди. М. Гафури.
Шаулап торган — кайнап торган, бик кайнар булган (су, аш h. 6.).
ШАУЛАШ и. к. шаулашу 1. Булмэдэ гомуми сейлэш, шаулаш, келеш. Ф. Эмирхан. [дба], Лалэнец каршына барып, иркэлэп. келдереп терле карти-налар бирэ. Келеш, шаулаш. М. Фэйзи.
ШАУЛАШУ ф. 1. Куплэп, бергэлэп шау-гер килу. Халык бик гамдэплэнде, нэрсэ эйтергэ белмичэ, шаулаша башлады. М. Гали. Урамга шаулашып бер теркем балалар атылып чыкты. Г. Бэширов. II Кычкырышу, талашу. [Бэдигылмдамал Зэйнэпкэ:] Ни эшкэ шаулаштыгыэ. ни эшкэ бозылыштыгыз, эллэ берэр хэл булганмы? Г. Камал.
2. к. шаулау 3. Авыр дулкыннар. шаулашып. ярга бэрелделэр. И. Гази, влкэн ак каеннар, карт имэн-нэр. юкэлэр ялангачланып, э/дил белэн шаулашып утыралар. Г. Ибрайимов.
ШАУЛЫ с. 1. Тавышлы, шаулап торган. Кайчан гына шаулы яз экдитэр! Ф. Кэрим. Килдем сица, шаулы дицгез, Ерак Идел буеннан. Э. Исхак. Дулый-ду-лый кырда тузан тузды, дйтерсец лэ шаулы ураган. Ш. Медэррис.
2. Шау-шулы, зур вакыйгаларга бай булган. Шаулы еллар.
ШАУ-ШУ аваз ияр. Шаулау, тэртипсез авазлар жыелмасын белдерэ. II и. мэгъ. Кычкырышу, гежлэу; тавыш, келеш-кычкырыш. Будка эче бик тиз тетен Ьэм шау-шу белэн тулды. Г. Гобэй. Шау-шуны, гадэттэгечэ, Имэлинец кечле тавышы басты. М. Эмир. || Талаш, гауга, кычкырыш. дгэр дэ булсын дисэц бер ей эче шау-шу вэ мдэнмдалсыз. Ире булса сукыр, ул мдитми.— булсын Ьэм хатын телсез. Г. Тукай. || Бэхэс, бэхэсле сейлэшу. Шау-шу китэр. Буталырлар, Ду кубарлар. Дрлылар яклап сейлэр. Сэудэгэрлэр пыр тузар. Комсомолларны сугэр. h. Такташ. II Ыгы-зыгы. Мин тагын да бэйрэм шау-шуында, Татлы уйлар белэн юанам. Ш. Маннур.
Шау-шу килу — шаулашу, тавышлану, гер килу. Кешелэр Ьэммэсе кэеф-сафада, кешелэрнец Ьэммэсе дэ шатланып, шау-шу килеп, келешеп. рэхэтлэнеп бэйрэм итеп йерилэр. Г. Камал.
О Шау-шу киту — тавыш, гауга кутэрелу, шаулаша, даулаша башлау. Солдатлар арасында шау-шу китте, паника башланды. М. Гали. Тагын шау-шу китэ, тагын сораулар ява башлый. Г. Бэширов. Шау-шу кутэру (кузгату, куптару) — 1) тавышлана башлау, тавыш, гауга кутэру.— Эйдэ. меселманча сейлэ, меселманча!—дип шау-шу кутэрделэр. Г. ИбраЬимов. Ул узен дэ, ирен дэ кимсетерлек шау-шу кутэрмэде. Г. Эпсэлэмов. Шау-шу куптармаска куштылар. Б. Рэхмэт; 2) нинди дэ булса нэрсэ, мэсьэлэ турында бэхэс башлау, бэхэскэ сэбэпче булу.— Шундый шау-шу кутэрерлек нинди яцалык чыгардыц син анда, Хэйдэр? Р. Ишморат.
ШАУ-ШУЛАНУ ф. Шау-шу кутэрелу, шау-шуга кумелу. Ой эче шау-шулано, тыгызлана. беркулэнэ. А. Шамов. Ой эче яданланып, шау-шу ланып, кызык-лыланыбрак китте. Г. Иделле.
ШАУ-ШУЛАУ ф. Шаулау, шау-шу килу. Котлары очкам мэлэклэр шау-шулап Алдылар Д(ибрилне сеенеп каршылап. Ш. Бабич. Март матур утеп китте шау-шу лап. Г. Хэсэнов.
32 А-581
ШАУ
408
ШАШ
ШАУ-ШУЛЫ с. I. Тавышлы, шаулап торган, шау-геж килеп торган. [Гелнур] кечкенэдэн ук шау-шулы уеннарны яратмады. Г. Ахунов. Ул землянкаоагы таза буйлы. уткен, шау-шулы. егетлэр янында бетенлэй югалып калган иде. А. Эхмэт.
2. Ыгы-зыгылы. Беэнец гомер беек планетаныц Шау-шулы бер чорына очрады. п. Такташ. Шау-шулы в» мэшэкатьле кенне уткэреп тын тенгэ якынаю эсэре бетен тирэ-якны каплаган иде. Г. ИбраЬимов.
ШАУ-ШУСЫЗ рэв. 1. Тыныч кына, тавышсыз-тын-сыз, беркемгэ дэ сиздермичэ, мыштым гына. Шау-шу сыз гына агач йортныц капкасы алдына ике извозчик килеп туктады. Ш. Камал.
2. Шаулашмыйча, гаугасыз. Кендезге ашны шау-шусыз гына уздырдылар. Г. Бэширов. || Бэхэссез, тома гына. Доклад шулай тыныч кына, шау-шусыз утэр кебек иде, лэкин тыныч кына бетмэде. А. Шамов.
ШАФРАН и. Алманыц бер тере. .Шигырь тема-сымыни Сетлэр, итлэр. силослар? Шомыртны яз, шафранны!' Дилэр дэ бит чын дуслар. X. Туфан. Усэ аркад, усэ шафраны, Кулэгэлэп эцирне. агачлар-ныц Шаулый ядирдэ куе яфрагы. С. Хэким.
ШАХ и. Шахмат уенында каршы уйнаучыныц короленэ куркыныч тудырган турыдан-туры Ьежум. [Вэли:} Шул-лай бер генэ ход, аннан соц корольгэ шах, Раузага мат була. Хэзер ничек йерерсец икэн? Эйэ, мин уйлаганча йердец, шах корольгэ, aha, мат сица! А. Алиш.
ША’ХЕР-МАХЕР, ША'ХЫР-МАХЫР и. гади с. Узенэ табыш каеру ечен терле хэйлэлэргэ, эвеш-туешкэ, алдауга корылган килешу яки эш. Старо-стага нэреэ? Шахер-махер. Мондый эшкэ [немец сэудэгэре ечен урман кистеругэ] бик тэ канэгать. Ш. Медэррис. | с. мэгъ. [Тимербулат кибетчегэ:] Менэ сица шахер-махер кенэгэц! Исэплэп кара хэзер кемнэн купме тулэтергэ икэнен! К. Нэжми.
Шахер-махер (шахыр-махыр) китеру (кору) — хэйлэле эш алып бару, алдау-йолдау белэн узенэ табыш каеру. [Шарипов] итак астыннан шахыр-махыр корып ята бугай. Р. Ишморат.
ША'ХМАТ и. 1. Аралаштырып буялган 64 ак Ьэм кара шакмаклы тактадан Ьэм уналтышар ак Ьэм кара тестэге терле фигуралардан торган уен эсбабы. Безнец мэктэп яткын йэм чирэм эцирлэрдэге яшьлэр ечен йезлэп китап, куп кенэ шахмат, шашка, домино эцыйды. А. Эхмэт. II с. мэгъ. Шул эсбапка караган. Рауза (кулына шахмат филен тоткан килеш): Хэзер, хэзер - --я. йердем. А. Алиш.
2. Шундый 64 шакмаклы такта естендэ фигура-ларны мэгълум кагыйдэлэр иигезендэ кучереп уйнау. Шахмат буенча беренчелек ечен ярышлар. О [Марат Тайирга:] Эйдэ эле, бер партия шахмат уйнап ядибэрик. Т. Гыйззэт.
Шахмат сэгате — уенчылариын йерешне уйлау вакытын исэплэу ечен хезмэт итэ торгаи нке цифер-блатлы махсус сэгать. Шахмат тактасы — шахмат яки шашка уены ечен махсус аралаштырып буялган 64 ак Ьэм кара шакмактан гыйбарэт такта. Куллары. шахмат тактасы йэм терле фигуралар естендэ йергэндэ, аныц миендэ утлы кадак булып бер уй эйлэ-нудэн тукталмады. Г. ИбраЬимов.
ф Шахмат тэртибе белэн (урнашу) — шахмат тактасыидагы шакмаклар тэртибенэ охшатып. Безнец авыр йэм эцицел танклар, шахмат тэртибе белэн тезелеп, дошманныц беренче оборона сызыгын ярып керделэр. Э. Айдар.
ША’ХМАТЛЫ и. к. шахмат 2.— Шахматлы уйнарга дип хыялланып утырам. Э. Баянов.
ША'ХМАТЧЫ и. Шахмат уенында катнашучы, шахмат уеиы остасы. [Вэли:] дллэ курше отряд шах-матчылары килэме? Мат бирер идем узлэренэ. А. Алиш. .Урал'да шахматчылар куп, еш кына турнирлар уткэрэлэр. С. Сабиров.
ША'ХТА и. 1. Файдалы казылмаларны жир астын-наи чыгару эшен алып бара торган промышленность Жедприятиесе. Элекке заманда без бэхет эзлэп нбасска шахтага китэ идек. А. Эхмэт. Сугышлы егетлэренец кубесе я шахтада, я рудникта, я за-водта урнашып калганнар. Г. Эпсэлэмов.
2.	Жир асты байлыкларын казу урыны, жир асты корылмасы. Шахталарга мин тешэрмен, }Дырлап кумер кисэрмен. Ш. Маннур. Беренче тапкыр клетка утырып шахтага [твштем]. Ф. Хесни.
Шахта авызы — шахтага тешу урыны, шахта кое-сыныц авызы. Шахта авызыныц тирэсе терле яктан ташылган алтын песоклары белэн каплана бара. М. Гафури.
ШАХТЁР и. Шахта эшчесе. Ш. Камалныц — по-вестьлары сеэонлы эшчелэр. шахтерлар, тимер юл-чылар тормышын гэудэлэндерделэр. М. Жэлил. Шахтерлар — батыр егетлэр. Дусларым, сэлая эйттелэр. К. Тинчурин.
ША'ШКА I и. 1. Гадэттэ шахмат тактасы кебек тактадан Ьэм 12 шэр ак Ьэм кара тестэге яссы тугэрэк шакмаклардан торган уен эсбабы. Зиннэтнец уку йортына терле кирэк-ярак аласы бар иде бит. Доминодыр, шашкадыр. фэлэндер. Г. Бэширов. || Шул эсбапиыц шакмагы.— Сица карасымы, агымы?—дип, ике кулына ике шашка йомарлап, }Дамалидан аныц берсен алдыртты. М. Гали.
2.	Шахмат тактасы естендэ шашка шакмакларын кучереп уйнау. Солдат Гарифны куреэтеп: .Мем бу егет монда калса, мин инде шашканы икегези тапшырам, Шэрэфи абзый'. Ш. Камал. Балаларныц кайсы газета-журнал укый. кайсы шашка уйный. А. Алиш.
ША'ШКА II и. махе. Прессланган пироксилин тутырылган тартмачык — шартлату, тетен пэрдэсе булдыру Ь. б. ш. эшлэр ечен кулланыла. Шашки яндыру. □ [Бугаев] дурт йез граммлы тол шашка-лары тутырылган патефон савыты кадэр ящикни кутэрде. Ф. Кэрим.
ША'ШКАЧЫ и. Шашка уенында катнашучы, шашка уены остасы. Шашкачылар йэм шахматчылар турниры ике атна барды. Соц. Тат.
ШАШКЫН с. 1. Ярсулы, ярсып, ташып торган. Шашкын йерэклэрнец шат эцырчысын Минем кебек беркем сагынмас. h. Такташ. И серам мин шашкын хислэремнэн.— Санамагыз мине юлэргэ. 3. Майсур. II и. мэгъ. к. шашкынлык. [Немецлар] безнец таш-кынны туктату ечен улем шашкыны белэн контра-такалар оештыралар. Г. Кашшаф.
2.	Ярсу хисле, жилкеичэк. Бу шашкын яшьлзр арасында бер-беренэ йерэк серен сайраучы парлар, мегаен. тагын да булгандыр. С. Сабиров.
3.	Шашкан, шашынган, шашынулы. Шашкын кыя-фэттэ йолкынып Бибкэй Солтан------керэ. И. Исэн-
бэт.
4.	Шашынган, котырынган; дэЬшэтле. Шашкын эциллэр. О д тойгылар, шашкын дэрьялардай, ярдан чыгар тесле ашкына. Ш. Маннур.
ШАШКЫНЛЫК и. Ярсу, шашыну. [Звлэйха] бертерле шашкынлык белэн мине кочып алды да: — Туэ, званым, туз,— дип пышылдады. Э. Касыймов. [Гоу елгасыныц] тезгенсез шашкынлыгын куру ку-целдэ ниндидер зур бер эш эшлисе килу телэгек ---уятты. Г. Ахунов.
ШАШ
499
ШЛЯ
ШАШЛЫК и. Сеяксез ит кисэклэрен суган телемнэре белэн тимер чыбыкка (шешкэ) кидереп утта кыздырып эзерлэнгэн ашамлык; кэбап. Фэсхи иртэ у кяшь сарык итеннэн шашлык ите эзерлэп куйган иде. Ф.'Сэйфи-Казанлы. Мин аш, шашлык, бер стакан кофе сорыйм. Т. Миннуллии.
ШАШЛЫКЧЫ и. Шашлык эзерлэу остасы, шашлык кыздыручы пешекче. | с. мэгъ. [Солтангэрэй:] зчке куен кесэсеннэн берничэ бакыр акча чыгарды да шашлыкчы хатынга сузды. Ш. Еникеев.
ШАШТЫРДАТУ ф. Шаштыр-шоштыр иткэн тавыш чыгару, шыштырдату. Ж,эудэт, аяк астындагы улэн-мрне шаштырдатып, безнец янга килеп туктады. Г. Ахунов.
ШАШТЫРДАУ ф. Шаштыр-шоштыр иткэн тавыш чыгу, шыштырдау. Аяк астында кезге яфрак шаш-тырдый. Шаштырдап торган яца акчалар.
ШАШТЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. шашу, шашыну. Тышта кузгэ бэрелгэн картина башта шаштырып э^ибэрде. Ш. Усманов.
2.	Кечле тээснр иту, кечле хислэр уяту. Аларны Идел ярларыныц матурлыгы шаштырмады да, —- йерэклэрен дулкынлатырлык ашкыну да бирмэ-де. h. Такташ.
ШАШТЫР-ШОШТЫР аваз ияр. Яфрак, кэгазь, кайбер калын ефэк материя кебек нэрсэлэр хэрэкэт-лэнеп, бер-берсенэ ышкылганда туган тавышны белдерэ; чаштыр-чоштыр. Кезге яфраклар арасыннан шаштыр-шоштыр атлау. Кулмэк итэген шаштыр-шоштыр эцилфердэтеп бару.
ШАШУ ф. 1. Хислэрнен ташуы, кайгы яки шатлыктан иишлэргэ белмэу, нормаль хэлдэн, чиктэи ашу. Шашам, ашкынам... Шатланам чиксез, Азат мин, азат! Бэхетем офыксыз! Ш. Бабич. Андреев ачудан шашып, кобурыннан наганын чыгара. Г. ИбраЬимов. || рэв. мэгъ. шашып. Ярсып, ташкын хис белэи, чын кунелдэн. Луизасын ничек сейгэн булса Саф йерэкле батыр Фердинанд, Мин дэ сине шулай езелеп сеям, Шашып сеям барлык эцан белэн. Т. Гыйззэт. Ул вакыттагы бэхетле кичне. Казанка естендэге ай юлын, Разияны шашып убулэрен •— исенэ тешереп бер елмая ул [Закир]. И. Гази.
2.	Артык котырыну, нишлэгэнен белмэу дэрэжэ-сеидэ ярсу. Шушындый еметсез куркыныч хэлдэ Пулса да [хан кызы], куркып, аптырап, шашып кал-мады. Ш. Мехэммэдев. II Башкаларга менэсэбэт мэсь-элэсендэ кнртэдэн чыгу, узенэ артык ирек биру. д тегендэ шаша Уолл-Стрит, соцгы кенен сизеп узенец. 3. Мансур.
3.	Юлэрлэну, акылдан язу, нормаль фикерлэу сэлэ-тен югалту. Мин гакыллы бала: узгынчылар, узгынчы-ир, Шашкан бала бу дип белмэгез! h. Такташ. [Хэм-йая] Бакыйныц улгэнен белеп, шаша. М. Фэйзи. Бичара ана шуныц кайгысыннан шашарлык дэрээцэгэ эцит-кзн. Г. Минский, ц с. мэгъ. шашкан. Котырган, акылдан язган. Шашкан эт кук кинэт тешли торган Дошманнар да йери каршыда. Ш. Маннур.
4.	куч. Артык мавыгу, нииди дэ булса эшкэ бире-iy. Толстой да эдэбият дип шашкан имеш. Ф. Эмир-ин. [Алман иле/] Шулай дипме сине белэ идем Пте белэн шашкан чагымда. М. Жэлил.
5.	куч. Котырынып, дэйшэтлэнеп дулау (табигать куренешлэре турында). Урынсызга эциллэр шашма-шк/ Э. Ерикэй. | рэв. мэгъ. Тау елгасы шашып ага. Кезге урман шашып шаулый.
ШАШЫНДЫРУ ф. Психикага кечле тээсир иту, шашыну дэрэжэсенэ житкеру. Нэрсэ булганын, кем атканын берэу дэ белый, э шомлы билгесезлек шшндыра. А. Шамов. Бер кеше белэн генэ калып та, улем уты яудыруны дэвам иттеруче бу мог-32*
эцизалы совет орудиесе дошманны шаккатырды, шашындырды. Г. Иделле.
ШАШЫНУ ф. к. шашу. Кыз, кинэт шашынып, ярдан су читенэ таба йегерэ башлады. Г. Гобэй. Тицлэп узен Наполеонга шашынган иде Гитлер. Э. Исхак. Ярты сэгать буенча табигать котырды, шашынды, тилерде дэ, уйнап аргач йокыга талган сабый кебек, кинэт тып-тын булды. И. Гази.
ШАЯН с. 1. Житди яки усал булмаган, шаяртулы, мэзэк, келкеле. Газинур. уцыш телэп кэм берничэ шаян суз эйтеп, кызлар яныннан утте. Г. Эпсэлэмов. [Артыкбикэ:] Нихэл, матур егетлэр.— дип, кыю, шаян тавыш белэн исэнлэште. М. Эмир. II Шаяру, шуклык белэн тулы. Искэ тешеп куя егет чаклар, Шаулап узган шаян гомерлэр. Ш. Маннур. II рэв. мэгъ. Шаярып яки шаяртып, шуклык белэн. Физик безгэ, шаян гына келеп эндэшеп, вэеп-езеп кенэ сейлэп бирде Узенец бик зур яца идеясен. М. Жэлил. Марат тагын чынаяк тэтиенэ урелде. кыз исэ, шаян елмаеп, аны кукрэгенэ кысты. Г. Гобэй.
2.	Шаярырга, уйнарга, шаян сузлэр сейлэргэ ярата торгаи, мэзэкчэн, шук, жор. Шэйхаттар куптэн тугел генэ шаян бер малай иде. Т. Гыйззэт. [Мияу-бикэ] шаян ул, бик куп уйный, наян ул. Г. Тукай.
| и. мэгъ. Монда авылныц барлык шаяннары. уткер вэ уенчак егетлэре [эцыелган]. Г. Ибрайимов.
3.	Усал, чая. Хэзер инде эцай килгэндэ Шаян теллэр сейлилэр. Э. Исхак.
4.	куч. Тынычлык бирми, Ьэрвакыт борчып, тыиыч-сызлап тора торган (жансыз предмет яки табигать куренеше турында). Хершит бу шаян чэчлэрне бер-ике мэртэбэ тезэтеп куеп караса да, сузен тыцла-та алмагач, аларны уз иркенэ куйды. Ф. Эмирхан. [Кояшныц] шаян нурлары. эциз уклпры умарта ейлэренец стеналарына тиялэр. А. Алиш. II Терле хэлгэ куя, терле кичерешлэргэ мэжбур итэ, шаярта торган. Шаян тормыш эциле.Щ д шулай да язмыш шаян, лэгънэт. Н. Исэнбэт.
ШАЯН ЛАНУ и. Шаярту, шаян сузлэр сейлэу. Зиннэт тагын баягыча шаянланырга тотынды. Г. Бэширов. [Егет] кузлэремэ карап елмайды да Шаянланып тартты чэчемнэн. М. Жэлил. II Шаян-лык, шуклык хислэре белдеру, чагылдыру. [Гыйсми-нец] кузлэре шаянланып яна иде. А. Шамов.
ШАЯНЛЫК и. 1. Шаяру, шуклык. Бездэ кэм кыз-да булган шаянлык Рахманов йезендэ куренмэде. М. Эмнр. Балачакныц гамьсез шаянлыкларыннан бик иртэ мэхрум ителу сэбэпле, [Мэдинэ] вакытын-нан алда олыгайды. Ш. Хесэенов. || Шаяру, шуклык хислэре (карашта, кузлэрдэ). Мицнурый, башын кыц-гыр салып, шаянлык белэн тулы кузлэрен сирпеп аца [Газинурга] карады. Г. Эпсэлэмов. Аныц куце-лендэ моц да, шаянлык та бар икэн! Ш. Маниур.
2.	Шаян, шук булу. Атасына малаеныц шаянлыгы, атаманлык итэргэ яратуы бик ошый, кэм ул улы-ныц характерындагы бу сыйфатны устерергэ тырыша. И. Гази.
ШАЯРТУ ф. 1. Уйнату, уенга тарту. Сугышчылар, эйлэндереп алып, шулай ук баланы шаярталар, М. Жэлил.
2.	к. шаяру 1. Хатын шаяртып иренэ тертте, Г. Ибрайимов.
3.	Уртэу, учеклэу, юри ачуын китерергэ тырышу. Ара-тирэ беркатлылана шул минем Микриэцамал да, тегенец шаяртып, мыскыллап сейлэгэнен белми, аца чынлап эцавап биреп маташа. М. Гали. Иптэш-лэре кайчак Газинурны кызганалар, кайчак шаярталар:— Сица хат язарга вакыты бармы соц аныц, берэрсенец куенында ак куян кебек йомылып ята торгандыр эле,— дилэр иде. Г. Эпсэлэмов. || Шаян
П1АЯ
500
ШАЦ
тонда, шаярып сейлэшу. Гелканыс аны шаярта башлады: молдэкам, диде, казак» йортында ир егетнец ялзыз ятуы гаеп санала, бу кич синен яныца барам, диде. Г. ИбраЬимов. .Чак таптатмадыц бит',— ди кыз, аны шаярта. Ф. Кэрим.
4.	Мэзэк ечен алдалап, кыен хэлдэ калдыру. [Сенгать:] Ж,итзр. дпрэу! Сине башка берэу шаярт-кан. Бу MahpyU язуы тугел. М. Фэйзи. [Разия:] Лзбибз нинди усал итеп шаярткан безне. Р. Ишморат.
5.	Житди рэвештэ тугел, юрамалый гына, кызык, мэзэк ечен генэ сейлэу, эшлэу.— Берзу дэ юк анда, узебезнекелэр шулай шаярталардыр, югыйсэ кеше волкомолга ишек кагып керэмени. М. Эмир. II рэв. мэгъ. шаяртып. Юрамалый гына, мэзэк ечен генэ. Мин бу хатны болай гына шаяртып язган идем. М. Жэлил. [Сэйфи] шаяртып кына эйткзндэй арага кыстырып эцибэргэн берэр сузе, хэйлэкэр соравы белэн бетен халыкныц башын эйлэндерэ, гайрэтен чигерэ торган иде. Г. Бэширов.
в. куч. рэв. мэгъ. шаяртып. Кеч куймыйча, уйнап кына. Иц зур сабан туйларында да ул эллэ кайлар-дан килгэн данлыклы керэшчелэрне шаяртып кына чееп ташлый торган булган. Г. ИбраЬимов.
ШАЯРТУЛЫ с. Шаярту катнашкан; уен, кызык ечен генэ эйтелгэн, шаянлык, шаяру сизелеп торган. Шаяртулы караш.Беркенне, шуныц кебек шаяр-тулы сузлэрдэн соц, сары чэчле сестра, Салаватка таба кузлэрен кысыброк карап торды да, аныц ар-касыннан сееп: Их, куцелле егет син, Салават.— диде. А. Шамов.
ШАЯРТУЧЫ и. Кемнэн дэ булса келу, мэзэк кору •шеи оештыручы.— Аргы ягына шаяртучылар энуавап бирер. М. Фэйзи.
ШАЯРТУЧЫЛЫК и. Шаярту, келу, мэзэк оешты-ру. Шаярту чылыкны яратмау.
ШАЯРТЫШУ ф. Бер-берсен шаярту, уртэшу. Жит~ дилекне ташлап, шаяртышуга кучу.
ШАЯРУ ф. 1. Уйнау. Су кызлары булып шаярыр-га Тац алдында кулгэ тешэрбез. Ф. Бурнаш. Хэлим белэн балалар кебек шаярды ул. И. Гази. | куч. Апак тэнле. яшел чэчле Каен булсац син, иркэм. Мин ядил булып шаярырмын.— Чэчецне туздырырмын. Э. Ерикэй. Жил шаяра калай тубэдэ. Н. Баян. II куч. Мавыгу. Малай-шалай тэмэке белэн шаяра микэн-ни? Г. Гобэй.
2.	к. шаярту (4 мэгъ.).— Синец мине яратам дип йеруец ярату тугел икэн ул, шаяру. Р. Ишморат. — Алсу! Чынлапмы бу? Дересме бу?Шаярмыйсыцмы? М. Жэлил.
3.	Уйнап-келеп кенэ, кызык, мэзэк ечен сейлэу (яки ашлэу). Бераз шадра дисэм, упкэлэмэс, Шаяру-ны ченки кичерэ. Ф. Кэрим. Кем уйлаган шушы шаярулар Синдэ кэсеп булып калыр дип. h. Такташ. | рэв. мэгъ. Тик шулай да койвакытта бабайныц эбидзн шаярып кына келгэн вакытлары хэтердэ калган. Г. Гали. || куч. Уйнау, жинел карау, игътибар итмэу. Аларныц ышанычы белэн бервакытта да шаярырга ярамый. Г. Минский.
4.	Узен кутэренке кунелле тоту, жор теллелек курсэту. Кайгылы ейдэ болай шаярып сейлэшуне Мохтар узе дэ---яратмады. Ш. Камал.
5.	Берэр кеше белэн булышу, ана бэйлэну, каны-гу.— Мин сине, малай, олы кеше белэн шаярасыц! И. Гази.— Башы ике булмаса. минем белэн шаярмас. Г. ИбраЬимов. || Мэкерле. астыртын эш йерту.— Усал куллар шаярмасыннар. А. Алиш. || куч. Келу, мыскыллау.— Язмышныц нинди шаяруы бу! А. Шамов.
6.	юкл. форм, шаярмау. Мэсьэлэгэ жнтди карау. — Геолог Царский скважина салу белэн шаярмаска.
скважина салырга эцитэрлек дэлаллэр юк, да. А. Эхмэт.
7.	боер. ф. форм, шаярма. Абайлап, уйлап сейлэ, уйлап эш ит.— Чу, Хэйдэр. шаярма! Р. Ишморат.
II кер. суз. функ. Исендэ тот, онытма. Шаярма, ул хэзер зур кеше. Т. Гыйззэт.
8.	Кем белэн дэ булса мавыгу, йеру.— Элек, кы-зыбызны егет курэ, егетлэр белэн шаярмасын, дип йергэн ата-анац хэзер бер егет белэн биклэп куя-лар шул узецне. М. Фэйзи.
9.	куч. Тигез, дерес эшлэу сэлэтен югалту; как-шау. [Мостафа] нервлар шаярмасын, идарэ кече йомшармасын дип, йэр кен иртэ-кич бозлы су белэн тзнен ышкыды. Г. ИбраЬимов.— Йерэк дигэн мотор шаяргалый, диген. Авыр эштэн соц кулларны кутэреп булмый, диген. Б. Камалов.
10.	рэв. мэгъ. шаярып. Чын тугел, юрамалый, уй-нап кына.— Мин бит шаярып кына эйткэн идем. Т. Гыйззэт. [Эт] шаярып кына ауната кебек. ерми, тешлэми. Г. Гобэй. II Жинел генэ, кеч тукми генэ. — Николай----туфрак зшен бик файдалы тапкан,
шаярып кына сиксэн тиен, бер сум тешерэсец ди. Ш. Камал.
ШАЯРУЛЫ с. Шаяру катнаш, уйнап-келеп эйтелгэн, шаянлык, шуклык сизелеп торган. Шуцар курэ нэни шаярулы Бу эцырымны сица багышлыйл. М. Жэлил. [Мэдинэ] аларныц шаярулы яисэ терм мэгънэлэргэ тартымлы суз куертырга омтылулары-на кискен, хэтта тупас йэм ачы мдаваплар кайтара. Ш. Камал.
ШАЯРУЧАН с. Шаярырга Ьэвэс, шаярырга ярату-чы. Балалар белэн шаяручан.Мэчелэр кош итек бик яратканга, малайлар йомырка белэн шаяручан булганга, карчык йэркайчан куз салып, бу ик дош-манныц кагылуыннан [кошларны] сакларга тырыш Г. ИбраЬимов.
ШАЯРУЧАНЛЫК и. 1. Шаяру, шаярырга ярату сыйфаты, шаяручан, наян булу. Балалардагы шаяру-чанлык.
2. Шаянлык, шуклык. Кузлэрендэ гадэттэге хэй-лэкэрлек белэн бергэ шаяручанлык чагылып торе иде. Ш. Камал.
ШАЯРУЧЫЛЫК и. Шаяру, шаярту; житди булмаган кимсетуле менэсэбэт, санга санамау менэсэбэте. Укучылар белэн шаяручылык юк иде бугай эм. Г. Тукай.
ШАЯРЫНКЫРАУ ф. Жинелчэ генэ шаярту, келу. Кеше таба алмыйча, байтак азапланганнан соц, берэу шаярынкырап:—днэ карый эфэндедэн утеник, булмаса.— диде. М. Галэу.
ШАЯРЫНУ ф. 1. Шаяргалау, уйнау, уйнаклау. Кояш шэулэсе [су естендэ] сикеренеп, чумып, шая-рынып йери. Ф. Эмирхан.
2. Жинелчэ генэ шаярып алу, бераз шаярту и гына шаяру. [Шэцгэрэй:] Эчмэгэн кешене бик яратам мин!—дип шаярына-шаярына. аракы шешэсек естэл астына, уз аягы янына куйды. Г. ИбраЬимов.
ШАЯРЫШУ ф. Ике яки аннан артык кеше яки хайваннын шаяруы, уйнашуы. Кайсы сейлэшеп, кайся шаярышып утырган малайлар дэррэу урыннарыннш 1 кузгалды. М. Галн. Егетлэр--шаярышып йегерде-
лэр. Ш. Усманов.
ША'ЯТЬ кер. суз. Сейлэученен уз фикеренэ карата шиклэнуен, лэкин булу, утэлу мемкинлегенэ емет итуен белдеру ечен кулланыла. [Искэндэр:] Шулай, знем, Шэрэфетдин. Син, таять, ышанычыбызня эциргэ салмассыц. М. Фэйзи.— Кичэге вэгъд гездэн, шаять, кайтмагансыздыр бит? Г. Камал.
И1АЦГЫР аваз ияр. Тимер тимергэ бэрелгэндэ барлыкка килгэи сангырау, тонык чынлау тавышыи
ШАЦ
501
ШАН
белдерэ. I и. мэгъ. Шацгыр яратмаган кеше тимерче алачыгына кермэс. Мэкаль.
ШАЦГЫРАВЫК и. диал. 1. к. кынгырау. Кич бул-ганда, чыцгылдавыклар бэйлэгэн, шацгырдавыклар таккан икешэр, ечэр атлы----арбалар кайтырга
чыга. Шура.
2. с. Шалтыравык, мактанып эйтелгэн.— Бу шац-гыравык сузлэр авыр хэлне каплап торыр ечен ки-рзк микэн? Ш. Маннур.
ШАНГЫРАУ ф. 1. Тонык чангырдау тавышы чыгару, тонык калын тавыш белэн янгырау. Каплан авыр кирэукэсе, кораллары белэн шацгырап чалкан щиргэ тешэ. Н. Исэнбэт.
2. Янгырау, кайтавазланып янгырау; гежлэу. Шацгырап торган зур зал. I I Карт, мэНабэт ямь-яшел урман музыканыц Нэм кошларныц терле ноталары белэн бер яцгырады, бер шацгырады, бер моцлы гына ыцгырашты, бер шат кына келеп тагы яцгырады, тагы шацгырады. Ф. Эмирхан.
ШАЦГЫРДАУ ф. к. шангырау. [Шан], каты шац-гырдап, кар ееме естенэ килеп теште. Ш. Камал.
ШАЦДАУ а. Янгыравык, кайтаваз. Куэтле та-еыш — Аксагыз тауларына Нэм ерак урманнарга бэрелеп, шацдау булып кире кайтты. Г. Ахунов.
ШАЦКАЮ ф. Шакыраеп кату, бегелмэс, сыгылмас хзлгэ килу; катып калу. Ченки солдат кыш буенча гур-окопта шацкаеп, Мэрхэмэтсез кышкы салкын-ны татый хэлдэн таеп. Ан. — Ник шацкаеп кат-тыц сайбата шикелле. Ш. Маннур.
ШАЦКУ ф. сир. Мингерэулэну, катып киту (баш, ни). Якында гына аллы-артлы ике мина шартлады. Кгримнец башы шацкып китте. Каз. утл.
ШАЦРАУ ф. к. шангырау. Агач, таш эчлэре шац-рап, Килэдер бер нида яцрап. Дэрдмэнд.
ШАК I и. 1. Кайбер Кенчыгыш иллэрендэ монарх титулы йэм шул титулга ия булган кеше. Гаэедэм tuahu да, терекмэн ханы да дуслашканнар имеш. Ш. Мехэммэдев. [Л^эмилэ Бэдрилэрнец] бик гади тормышын шаНлар тормышы кебек курде. М. Гафури.
2. куч. Хужа, баш, башлык. Сею, хаклык муирдэ tuah булсын! Н. Исэнбэт. II куч. Нинди дгг булса эйберлэр теркеменен яки оешманын башында торучы, анын ин куренекле, ин дэрэжэле вэкиле. Рус эдэбия-т шаИларыннан М. Горький белэн янэшэ, гыйльми авторитеты белэн деньяга атаклы профессор Ти-мирязевларны да хэтергэ алмый мемкин тугел. Г. Ибрайимов. Мец яшэ, геллэр шаНыныц иркэ, наз-м былбылы. Бел, матурлыкта синец юк тицдэшец. ат—экуир хуры. Ф. Бурнаш.
ШАН II и. к. шах. Аргы яктан да, бире яктан да .LLIah!' дип аца сецге аталар. М. Жэлил.
ШАЬБАЗ и. иск. 1 к. лачын.
2. куч. Батыр, куркусыз кеше. Рабиганыц матур тавышы моцлы, назлы, Назы белэн яулап ала up шаИбазны. Ш. Бабич.
ШАйЗАДЭ и. Шай улы. Имэн ауган Нэм патша хатыны вэ шаИзадэлэр барчасы басылып улгэннэр. Г. Тукай. Хан кызыныц иц тирэн. иц саф калебеннэн эвуан ачысы илэ чыккан сузлэре, ялварулары бар да ж^лгэ китте, шаИзадэгэ Иичбер эсэр кылмады. Ш. Мехэммэдев.
ШАНИН и. иск. Ак лачын, кошлар аулау ечен асрала торган ау лачыны.
ШАНИНШАН и. иск. Шайлар шайы, беек шай; патшалар патшасы, барысына да баш патша.
ШАНИНЭ и. Шай хатыны яки хатын-кыз шай.
ШАНИТ и. 1 юр. Нинди дэ булса жинаятьне кур-гаи кеше, шул жинаятьне раслаучы, гуайлык бируче, танык.— Безнец нэселебездэ uiahum булып кына да
судта булган кеше юк. Ш. Хесэенов.— Кемнэр uiahum булып, узлэренец гуаНлыкларын бирэлэр? М. Гафурн. || куч. Нинди дэ булса вакыйгага (пассив) катнашкан, шунда булган эйбер. Яулык uiahum: сине Нэм илемне йерэк каным белэн сакладым. М. Жэлил. Мэхэббэтебезнец бердэнбер шаИиты булган бу ялгыз, моцеу коштан без шиклэнмэдек Нэм тарсын-мадык. Э. Еники. || куч. Гади кузэтуче, читтэн карап торучы. [Селэйман] шундый зур тарихи керэш кен-нэрендэ uiahum булып тик йеруче обыватель бул-мыйча, хаклык ягына кучэргэ чын куцелдэн омты-луы белэн мактанды. К. Тинчурин.
2. этн. Никах вакытында кыз йэм егет ягыннан аларныц бу никахка ризалык сузен китеруче кеше. — Шуныц естенэ кыз Нэм кияу тарафыннан ике uiahum билгелэргэ кирэк булыр. Ш. Камал. Ул, никах вакытында кызныц ризалыгы турында uiahum-лардан copay алучы мулла шикелле, мдавапта тегэллек талэп итте. М. Эмир.
3. Нинди дэ булса эш, куренешне, хэлне раслый торган эйбер, дэлил. Аныц эцыерчыклы битв буенча аналарча сею уты белэн януына uiahum булган кайнар яшь бертеклэре йегерде. А. Алиш. Тик култык астыннан агып чыккан кан гына аныц улек икэнлеген расларлык uiahum иде. К. Тинчурин.
ШАЬИТЛЫК и. Шайит булу. Рэис гадэт буенча аца шаИитлык бурычларын ацлатты. Г. Ибрайимов. Аналары мэрхум судтан судка ялган шаИитлыкка йереп гомерен уздырган. Т. Гыйззэт.
Шайитлык биру — 1) судта узенне жинаятьтэ шайит дип тану, жинаятьнен булуын раслау; 2) гомумэн, нэрсэне дэ булса юридик раслау.— дгэр доктор чын-чыннан да юлэр дип шаИитлык биреэ, эшне озакка сузмаслар, тиз килешерлэр. Г. Камал.
ШАН ЛЫК и. 1. Шай булу, шай титулы, вазифасы. Сабит [какшамас] булып шаНлыгында Торна бик куп тормады; Тэхте, бэхтеннэн аердылар Куып бу Торнаны. М. Гафури.
2. куч. Баш, естен булу хэле. Аны йертте зур дэрт, ирек дэрте, Гаделлекнец туар шаНлыгы. Н. Исэнбэт.
3. Шай кулындагы территория, шай билэмэсе.
О Шайлык серу — 1) шай булып тору; 2) ил белэн идарэ иту. Асты-ескэ килде денья. Кол сыйныф алды ирек; Инде у а шаНлык серэ. Иркен су лап, кук-рэк киереп. Г. Харис; 3) естенлек иту, хужа булу, яшэу. Ул сарайда мэцге шатлык Нэм ирек шаНлык серэ. Ул сарайда хер йерэк, кечле, батыр ирлэр тора. h. Такташ.
ШАЬЭДЭТ и. иск. Шайитлык, гуайлык, танык булу.— Син ни белдец? Кемгэ мэкъбул шакэдэтец? Г. Тукай.
Шайэдэт бармагы — баш бармак янындагы бармак, имэн бармак.— [Фэтхулла хэзрэт] акрын гына дхмэтнец колагына бекрэеп, шаИэдэт бармагы белэн курше ложадагы бер даманы куреэтэ. Ф. Эмирхан.
О Шайэдэт биру — гуай булу, шайит булу, раслау. Атасы Жэлэл хэзрэтнец шурлегендэ еелеп яткан китаплар да аныц раслыгына шаИэдэт бирэлэр. Г. Ибрайимов.
ШАЬЭДЭТНАМЭ и. иск. Нэрсэне дэ булса раслап бирелгэн язу, таныклык. Туу турында шаНэдэтнамэ. I I Шушы мэктэптэн хэзер дэ эк;иде татар, еч кыргыз имтихан кылынып ломовой-извозчиклыкка ишИэдэтнамэ алып чыктылар. Ш. Мехэммэдев. — Имтихан биргэпем Нэм ул сузне ишеткэнем юк иде, билге куюлар барлыгын да. .шаНэдетнамэ" алу-ларны да белми идем. Ш. Маииур.
ШБИ
502
ШЕФ
ШБИТ-ШБИТ аваз ияр. Кайбер вак кошларнын сайрау тавышын белдерэ. Агач башларында чут-чут итеп Ьэртерле кошлар сайрый, аларныц кайберлэре .шбит-шбитГ дип, иптэшлэренэ тавыш биреп уты-ралар. Г. Галиев.
ШВА'БРА и. Нечкэ баулар, сус яки мунчала кебек нэрсэне агач кысага себерке формасында бэйлэп эшлэнгэн идэн юу эсбабы (гадэттэ, палуба юу ечен кулланыла). [Пароходта] чалканы пристаньга ыргы-тырга, швабра белэн эшлэргэ ейрэндем. С. Сабиров.
ШВЕД и. Швециядэ яшэуче теп халык атамасы Ьэм шунын аерым бер кешесе. II с. мэгъ. Шул халыкка караган. Немец, швед, рус, латыш, литва Ьэм поляк мэдэниятлэреннэн оештырылган ботка эченнэн чыгып, без чыннан да заграница булган немец эциренэ, немец мэдэниятенэ кереп чумдык. Г. Гали.
ШВЕ'ДЧА рэв. Швед телендэ. Шведча сейлэшу. □ [Володя Оляныц] шведча ейрэнэ башлавын да хуплады. Г. Эпсэлэмов.
ШВЕЙЦАР I и. Гостиница, ресторан, аерым учреждение йэм гомуми торак йортларда ишек тебендэ торучы дежур кеше.— Кайсы номерда икэнен швей-цардан сорарсыц. А. Шамов. Хэлим, куырылып ин-ституттан кайтып киле шли, швейцар естэлендэ узенэ хат тапты. И. Гази.
ШВЕЙЦАР II и. Швейцария кешесе.
ШЕББУЙ и. бот. Эвернэчэчэклелэр семьялыгыннан, терле теслэрдэ хуш исле чэчэк ата торган, бер яки икееллык бакча геле; русчасы: левкой. Шеббуй Ьэм канэфер чэчэклэренец катмарлылык \дэрээ^эсе\ гарантиялэнгэн булырга тиеш. Жилэк-жимеш.
ШЕВИОТ и. Кием тышлыгына яраклы, артык калын булмаган йон яки ярым йон тукыма. [Сания] ка-расу зэцгэр шевиоттан тегелгэн костюмын киде. М. Эмир. II с. мэгъ. Шул тукымадан тегелгэн. Степка естенэ кара тестэге ер-яца шевиот костюм кигэн. галетуклар тагып эцибэргэн. Н. Фэттах.
ШЕВРЕТ и. Сарык тиресеннэн эшлэнгэн хром кун. || с. мэгъ. Шул куннэн тегелгэн. Шеврет ботин-калар.
ШЕВРО и. Кэжэ тиресеннэм эшлэнгэн йомшак хром кун. II Шул куннэн тегелгэн. Шевро башмаклар.
ШЕВРОН и. хэрби. 1. Солдат йэм кече офицерлар-нын сул жинендэге, хэрби хезмэт срогыннан тыш ничэ ел хезмэт итуен белдерэ торган, почмак форма-сындагы тегелмэ. Коридордан эциценэ еч тасмалы шеврон таккан таза гэудэле бер кеше килеп чыкты да матросны шелтэлэргэ тотынды. М. Юные.
2. Яраланган булуны белдереп ун кукрэккэ тегелэ торган кызыл яки алтын тесендэге тасма.
ШЕДЕВР и. Осталык урнэге булырлык, сокланыр-лык гузэл сэнгать эсэре. Гамзатовныц Ьэр сигезьюл-лыгы шедевр булмаган кебек, безнец Ьэрберебез Гамзатов та тугел. Э. Давыдов. Некрасов классик поэ-зиянец шедеврларыннан булган поэмасында крестьян хатын-кызларыныц зарлы тормышын тац калырлык бер осталык белэн сурэтлэгэн. 1А. Максуд.
ШЕЗЛОНГ и. Арканы сеяп ятып торырга да мемкин булган, материя тарттырылган жинел, кучерелмэле кресло. Галимэцан шунда, шезлонгка ярым ятып яки балкон буйлап арлы-бирле йереп, эйтеп тора, мин исэ аныц артыннан язып барам. Г. Мехэммэ-дева.
ШЕЙК и. Гэудэнен характерлы хэрэкэтлэре белэн башкарыла торган парлы бию йэм шул бию ечен язылган музыка. Шейк бию.
ШЕЛЛАК и. Кайбер тропик усемлеклэрнен яшь ботакларында була торган сумаласыман матдэ (лак, сургуч, пластмасса житештеру ечен кулланыла). Шел-лактан эшлэнгэн лак.
ШЕЛТЭ и. 1. Кемгэ дэ булса упкэ, рнзасызлык хисе. Аныц кузлэрендэ каты шелтэ, тел тебендз упкэ сузлэре иде. Г. Бэширов. II Шул хисне белдергэн сузлэр. дни, безне шаяру катыш шелтэ белэн каршы алып, узенец кетэ-кетэ арып беткэнлеген ац-латты. М. Эмир. II с. мэгъ. к. шелтэле. [Разия] шелтэ тавышы белэн сейлэнэ-сейлэнэ, ГэуЬэрнец кул-тыгыннан тотып, узенэ таба эйлэндерде. Г. Ибрайимов.
2. Оешма, учреждение тарафыннан аерым шэхескэ бирелэ тррган рэсми жэза тере.— Теге вакытта губ-комга бусынмаска ендэве ечен ук ул партиядэн чыгарылырга тиеш иде,— диде Каюм.— лэкин Чур тан Халикъ Ьэм башка берничэ кешенец аны яклау-лары аркасында без ацар шелтэ биру белэн гею канэгатьлэнергэ мээцбур булдык. Ш. Камал.
Шелтэ ясау (ташлау) — шелтэлэу, ачулану, тиргэу. Шулай беркенне Гелнар фермада сыер савучы Хэерниса апага шелтэ ясады. Э. Айдар.
ШЕЛТЭЛЕ с. Шелтэ белдергэн. Аныц куз караты эцитди Ьэм шелтэле иде. А. Шамов. [Газинурныц] колакларында аныц шелтэле дэ, упкэле дэ, назлы да тавышы яцгырый. Г. Эпсэлэмов.
ШЕЛТЭЛЭУ ф. 1. Шелтэ (2 мэгъ.) белдеру.
2. Кимчелеген курсэтеп кисэту; ярамаган эш эшлэгэн ечен ачулану, тиргэу. Х^иЬан апа башта уз итеп кенэ шелтэлэгэн. Алай гына да барып чыкма-гач, мэсьэлэне бригада каравына куйган. М. Максуд. [Сэлим], этисенец соцга калу ечен шелтэлэячэген белеп, Акбузне эйди-эйди кызуларга тотынды. Г. Гобэй.
ШЕМАЯ и. Карплар семьялыгыннан Кара дицгез, Азов, Каспий, Арал дингезлэрендэ урчи торгаи балык.
ШЕПКЭН и. бот. Эвернэчэчэклелэр семьялыгыннан, орлыгыннан техник май алу ечен игелэ торгаи I сары чэчэкле улэн усемлек; русчасы: рыжик, сурепи- I ца. Шепкэн Ьэм ярут дигэн чуп улэннэр бездэ майлы культура буларак игелэ башлады. Робинзон эзл. Аргы якныц шепкэнен эцил коядыр кипкэнен. Жыр
ШЕРЕНГА и. Бер-берсенэ яны белэн басып бер сафка тезелгэн кешелэр рэте. Физкультура укыту чысы, шеренга алдыннан йегереп узып, ботинки башларын тигезлэп чыкты. Г. Ахунов.
ШЕСТЕРНЯ и. сейл. Хэрэкэтне кучерэ торгаи тешле тэгэрмэч. Шестернялар ярдэмендэ эймк[ I хэрэкэтен йереш хэрэкэтенэ эверелдерергэ мемкин. Физика.
ШЕФ и. 1. Аерым учреждениегэ, коллективна ту-лэусез даими ярдэм, булышуны рэсми рэвештэ й естенэ алган кеше яки учреждение. Нефтьче шефмр । салып биргэн зур, иркен, яца мэктэптэ дэрес барн | иде. А. Эхмэт.— Иртэгэ [ашлыкны] кубрэк чыгара,-1 быз. Шефлар еч машина эцибэрэлэр. Р. Ишмо г II Мал, кош й. б. ларны карарга, тэрбиялэргэ алган кеше. [Кошчыклар] тора-бара узлэренец шефларыю иялэшеп беттелэр; шефлар яннарына менгэндэ, барысы да башларын шул якка таба борып. зур авыз-ларын ачып,чи-чи килделэр. Г. Гобэй.
2. сейл. Дэулэт кулэмендэ дэрэжэле зур начальник, нинди дэ булса эш белэн житэкчелек итуче кеше. [Эльзабет:] Пауль эфэнде, бик зур шеф безд> торырга килэчэк, ди. Н. Дэули. || Начальник, башлык, житэкче (уз кул астында эшлэуче кешелэргэ карата).
Шефка алу — 1) аерым учреждение, коллективна житештеру, культура, политик й. б. эшлэрдэ тулэусез даими ярдэм итэргэ, булышырга алыну. Безнец промысел сезнец .Уцыш' колхозын даими шефка алды. иптэш председатель. А. Эхмэт; 2) мал, кош й. б. ларны тэрбиялэп устерергэ, карарга алыну.—Беа
ШЕФ
503
ШЕШ
— узебезнец орлык участогын шефка алдык. Р. Ишморат.
ШЕФ- Кушма суз составында килеп, икенче суз анлаткан эш, профессия буенча теркемнен житэкчесе, башлыгы мэгънэсен белдерэ; мэсэлэн: шеф-повар, шеф-пилот.
ШЕФЛЫК и. Шеф булу, шефка алу, ярдэм курсэту эше, вазифасы. Болар арасында кайсысын завод ячейкасында, кайберен фронтта, кайберен шефлык белэн авылга барганда----очраткан танышларын
курде. Г. ИбраЬимов.
Шефлык иту — шеф булу эшен башкару, шеф буларак ярдэм иту. Варис-----узлэре шефлык итэ
торган колхозга чыгып та китте. М. Хэсэнов. Совет сугышчыларына актив шефлык итуне килэ-чгктэ дэ дэвам итэргэ кирэк. Сов. эд.
ШЕФЧЬ! с. Шефка алган, шефлык итэ торган. Узган ел мица хезмэт белэн тезэту лагеренда шефчы укытучы булырга туры килде. А. Шамов.
ШЕШ I и. 1. Организм тукымасында эрен, улек жыйналудан барлыкка килгэн авыртулы кабарынкы урын. Шеш авырта дип аны ярмыйча тормыйлар. Мэкаль. дминэ Гарифулла картныц кулын уз кул-тыгына кысып алды да куз иярмэс тизлек белэн яишне ярып та эцибэрде. Г. Минский. II Гомумэн яра, авыртулы жэрэхэт, авыру. Эчтэ калган суз шешкэ гйлэнэ, имеш. Мэкаль. | куч. Икейезлелек, монафикъ-лык — кеше куцеленец яман шеше. Р. Мостафин.
2. сейл. Сызлавык, чуан. Шештэ тулгач тишелэ. Мэкаль.— Нинди читен юллар монда, шешлэр чыккан аягыма. Ф. Бурнаш.
3. Бэрелу-сугылу, яна тукыма усу яки башка сэбэп белэн барлыкка килгэн кабарынкы урын, шишка. Мацгаенда йодрык кадэр шеш. 3. Мансур. Гелсем апаныц Илдары — эллэ рэсем ясарга бер дэ сэлэте булмаганга, эллэ сугыш чукмары буларак, мацгаенда шеш бетеп тормаганга, Шишкин кушаматы алган 9 яшьлек улы — яцалыкныц мэгънэсенэ тиз те-шенде. Г. Гобэй. II Гомумэн кабарып, очлаеп, чыгын-кыланып торган урын. Шеш-шеш чыгып торган таш-ш таулардан, эллэ нинди тигезсез куперлэрдэн утэргэ туры килэ. Г. Тукай.
О Шеш тулу — нинди дэ булса яман эшлэр артык купкэ китеп, фаш ителер, чара курелер вакыты житу яки туземлек, сабырлык текэну, соцгы чиккэ житу. дхтэм абзый ходай тирэсендэ Елга бер я ике чуа-ла; .Шеш тулганчы' йери-йери дэ ул. Бер базарга чыгып юана. Ш. Маннур.
ШЕШ II и. 1. Ныклык ечен кибэн узэгенэ кадап тыртыла, яки Ьава кереп йерсен, киптерсен ечен печэн яисэ тары, борчак чумэлэсе эченэ куыш ясауга китэ торган очлы башлы озын нэзек колга. Иртэн торып тышка чыксам, агач башы шеш кебек. Г. Тукай. II Ит Ьэм суган кисэклэрен кидереп утта кыздыру ечен калын тимерчыбык. Тимер мич естендэ---шеш-
а кидерелгэн майлы сарык итлэре чыжлап кызып пешеп тора. Ш. Еникеев.
2. с. мэгъ. Тез, туры. Шеш аяклы, шеш мегезле Воланы куп Алман-тау. Н. Исэнбэт.
ШЕШЕК и. к. шеш I (1 мэгъ.). [Бэр эшкэ майир мулла] шешеклэргэ сертэ икэн йэртерле су. М. Гафури.
ШЕШЕМСЕРЭУ ф. к. шешенкерэу. [Сэлихэцан абзыйныц] иртэн торуга битлэре шешемсерэгэн, куз кабаклары салынган. Р. Техфэтуллин. Егылганда, бэрелгэндэ гадэттэ тэннец йомшак тукымалары зарарлана, шул ук вакытта еш кына вак кан та-нырлары да езелэ, бу урын шешемсерэп китэ, кан шва йэм тэн кара янып чыга. Йорт эшлэре.
ШЕШЕНКЕ с. Шешенеп торган. Бераз шешенке-рэк зур кузле, нечкэ иренле яшь кенэ хатын эцгэ-мэгэ катнашмый, дэшми утырды. Э. Фэйзи. [Сарым-саков] шешенкерэк кабаклы, кабарынкы кузлэре белэн юаш кына елмаеп куйды да, трубкасын учы белэн каплап. сейлэшергэ тотынды. Г. Ахунов.
ШЕШЕНКЕЛЕК и. Шешенке булу хэле.
ШЕШЕНКЕЛЭНУ ф. Шешенке хэлгэ килу, бераз шешену. Йокысызлыктан куз тирэсе шешенкелэну.
ШЕШЕНКЕРЭУ ф. Бераз гына шешену, шешенгэн кебек булып киту, жилсену. Камали, бармак очларын сакалына аралаштырып, шешенкерэгэн ияген экрен генэ сыйпап алды. К. Нэжми.
ШЕШЕНУ ф. 1. Организмда тукымага кан, су жыелу яки башка сэбэп белэн тэннен аерым бер урыны кабарып, калынаеп киту; жилсену. Озак елау-дан аныц куз теплэре шешенгэн, тугэрэк битендэ яшь юллары калган. Э. Еники. Ул келэттэ ялгыз елап ята-ята шешенеп беткэн, сузлэрен дэ рэтлэп эйтэ алмый. Ф. Хесни. II Шешеп чыгу, кабарып чыгу (бэрелгэн урын турында). Сынганга охшамый. шулай да кара янып кугэреп чыккан, бераз шешенеп тэ бара. Г. ИбраЬимов.
2. Организмда матдэлэр алмашы бозылу яки башка сэбэптэн сыеклык тэн тукымасына таралу. Разия-ныц аяклары. куллары, тэне шешенеп чыккан. И. Гази. II Ачлыктан, организмга азык житмэудэн бетен тэн жилсенеп авыру. Ачлыктан ана шешенгэн. Гел кук бала йезе ишцгэн; Ач ананыц сетен имгэн Бетен йезлэр кара кейгэн. Г. Камал. Монда [Дем-блин крепостенда] инде туксан алты мец эсир шешенеп, тиф бетлэреннэн таланып йэлак булган. дилэр. Ш. Маннур.
ШЕШМЭ(К) с. к. шешенке. Кезгедэн казаке баена охшый тешкэн тугэрэк йезле, шешмэ кабаклы, имэндэй базык гэудэле [берэу] карап тора иде. Г. Минский.
ШЕШМЭКЛЭНУ ф. сейл. к. шешенкелэну. [Исмэ-гыйлевнец] йокысызлыктан куз кабаклары шешмэк-лэнгэн. Г. Ахунов.
ШЕШЭ и. Сыекча салу ечен тар авызлы нтеп эшлэнгэн пыяла савыт. Мирхэйдэр абзый Габдулла алып килгэн шешэнец тебенэ сугып бекесен чыгара да аракыны чынаякларга булэ. Э. Фэйзи. Сецелесе тиз шкафтан шешэлэр карап, абзасына дарулар тамызып эчерде. Дэрдмэнд.
О Шешэ тебе ялау — кемгэ дэ булса буйсынып яшэу, ул кушканны утэу, вак сэдака бэрабэренэ хезмэт иту, ялчы булу.— Син бит минем шешэ тебемне ялый торган адэм. Г. ИбраЬимов. Шешэ ялау — эчэргэ ярату, эчкечелек белэн шегыльлэну. Без бе-лэбез: соцгы кечлэрецне Шешэ ялап эцилгэ атасыц. М. Крыймов.
ШЕШЭДЭШ и. Бергэ эчуче, эчучелек белэн ше-гыльлэнучелэрнен берсе. длегэ кадэр шешэдэш булып, бер-беребезгэ яцгыр тидермибез дип йеручелэр, кызып китеп, эйткэлэшеп алдылар. Каз. утл.
ШЕШЭК: шешэк каз — икенче яшендэге ана каз; бала каз. Шешэк сарык (кэщэ) — икенче яшендэге бэрэн сарык (якн кэжэ).
ШЕШЭ ЛЕ с. Булеп сатыла торган тугел, шешэ-лэргэ тутырып эзерлэнгэн (аракы, су, сыра Ь. б.). Буфетта кацчак шешэле лимонад була. Э. Еники. [Кулаев:] Безнец клубта — гел шешэле сыра була. Ш. Камал.
ШЕШУ ф. 1. Кабарып чыгу яки эренле шеш барлыкка килу. Гарифулла абзыйныц кулы шешу аркасында, ферма каралтылары ремонтсыз кала язган иде. Г. Минский.
ШИБ
504
ШИК
2. Берэр органнын ялкынсынуы. Врач аныц упкэ-лэре шешкэнлекне эйтте. Г. Гобэй.— Меня зле по-литругыбызга салкын таеп. тамак тебе шешкэн. К. Нэжми.
3. к. шешену. Кузлэре кэм авыз-борын тир/эсе тагын да шешэ тешкэн. А. Шамов. Эшлэп бекрелэ-ре чыккан, Елап кузлэре шешкэн— Бэхетсезлэр!.. Шатланыгыз! М. Жэлил.
ШИБЛЕТ и. сейл. к. штиблет. Аягыма кидем хром шиблет, Чабатамны ташлап калдырдым. Ш. Маннур. Кузем аныц калын алтын сэгать бавына, аягындагы сары шиблетына, утэ ак якасына теште. Г. ИбраЬимов.
ШИВЭ а. иск. Диалект; жирле сейлэш. Начэ тел. шивэ, Ничэ кей кэм моц, Шул солдатларны Бер тешкэ Эфшсац. С. Хэким. [вммиастай] узенец, егер-ме ел татар арасында торуына карамастан, узгэр-мэгэн, куцелле мишэр шивэсендэ сузгэ керешэ. А. Расих.
ШИВЭЧЕЛЕК и. к. диалектизм. Шивэчелеккэ каршы керэш.
ШИГА и. Меселман дннендэ: коръэнне танып та, Мехэммэт пэйгамбэр турындагы кушымтаны (свинине) танымый торган дини мэзЬэп. Моныц патшасы да, халкы да кяфер тугел. бэлки меселман. эцит-мэсэ. шага мэзкэбендэ. Г. Тукай.
ШИГАР и. иск. 1. к. лозунг. Херлек, тигезлек— Аныц шигаре.Бэммэ байрактан Тора югары. М. Гафури. Твзелешнец бетен шагаре: Бэй! Югарыга, ескэ! Э. Фэйзи.
2. Максат. Без, гомум халыкныц уртак шигаре булган бердэм хэрэкэт, /октан бар иту. гомуми иэцат энтузиазмы, кешелэр кэм халыклар белэн кулга-кул тотынып. яца денья тезу юнэлешендэ яшибез. Ф. Хесни.
ШИГРИН и. Сарык, кэжэ Ь. б. тиресеннэн эшлэнгэн йомшак кытыршы кун. Кулында сарык йоныннан бэйлэнгэн кара перчатка, аягында шигрин итек. Ф. Сэйфи-Казанлы. II Шул формада кытыршы итеп кэгазь яки тукымадан эшлэнгэн китап тышлыгы. Шигрин тышлы китап.
ШИГЪРИ с. 1. Шигырь формасында язылган, тез-мэ. Шигъри эсэрдэ кем исеменнэн язу — зур экэми-ятле нэреэ. Г. Нигъмэти. II Шигырьгэ хас, шигырь-дэге кебек. Инде язучыныц башында булган билгеле бер идеяне ничек итеп шигъри рэвештэ эцанланды-ру. формалаштыру мэсьэлэсенэ калик. Ь. Такташ.
2. Искиткеч гузэл, беек; илаЬи. Лэкин ул авылныц шул шигъри матурлыгы артында аныц кырыс йезен, авыр хэлен дэ курэ белде. Г. Гобэй. Шаулы шигъри хислэр дицгезенец Дулкынчысы минем йерэгем. Ф. Кэрим.
ШИГЪРИЛЕК и. к. шигърият 2. Тойгыларныц шигърилеге. Табигать тэге гузэллек кэм шигърилек.
ШИГЪРИЯТ и. кит. 1. Фикерне образлы сузлэр белэн тезмэ формада биру, шигырь язу сэнгате, поэзия. деэре бар минем кулымда — Шигърият кэм тормыш турында. Э. Исхак. Сэнгать кэм шигърият. бетенесен эйтеп бетермичэ, кыскача теп фикерне генэ бирергэ тиеш. Т. Гыйззэт.
2. Хислэргэ тирэн тээсир ясардай гузэллек, матурлык. Табигатьнец шулардан гузэл тезеп барлыкка китергэн шигъриятен уз алдымда курергэ, хис итэргэ телим мин: китерегез мица чэчэклрр. Ф. Эмирхан. || Рухка тээсир иту кече, рухи як. [Зефэр] бары бу карт бакчаныц ши \риятен генэ курде. Э. Еники.
ШИГЪРИЯТЛЕ с. кит. к. шигъри 2. Скрипкачы-лар ансамбле башкаруында бик шигъриятле, бик моцлы музыка агыла башлады. М. Хэсэнов. Маркс
узенец иптэше ечен иц ягымлы, иц шигъриятле эцырларны экыйган, аларны .минем йерэгемэ', дип, аца. свекле дустына багышлаган. Г. Кутуй.
ШИГЪРИЯТЛЕЛЕК и. кит. Шигъриятле булу, шигъри булу.
ШИГЪРЭН рэв. иск. Тезмэ рэвештэ, шигырь итеп, шигырь улчэвенэ салып. Фикерне ишгърэн эйтеп бирэ алу сэлэте.
ШИГЫЙ и. дини. Шига мэзЬэбе тарафдары. Ши-гыйлар белэн евннилэр арасындагы керэш.
ШИГЫЙЛЕК и. дини. 1. Шигый булу, шига мэз-Ьэбенэ карау, шига мэзЬэбе тарафдары булу. Шигый-леккэ кучу.
2- Шига мэзЬэбе; хэдисне танымау.
ШИГЫРЬ и. 1. Аерым стопалардаи, гадэттэ рифмалы юллардан гыйбарэт, ритмик оешкан текст. Шигырь улчэме. Шигырь белэн язылган роман. □ Шигырь эйтеп. куцлем ачу бар гадэтем. М. Гафури. II Шул формада ижат ителгэн эдэби эсэр тере, тезмэ эсэр; киресе: проза. Шигырьдэ ритмик системаларныц бер-берсен алмаштыруыныц еэбэплэре эле безнец шигырь теоретикларыбыз тарафыннан бик гомуми характерна гына ейрэнелгэн. Г. Нигъмэти.
2.	Кечкенэ кулэмле тезмэ эсэр. Улгэндэ дэ йврзк туры калыр Шигыремдэге изге антыма. М. Жэлил. [Г. Камалныц] тезмэ эсэрлэре арасында . Тац', .Берлэшегез. бетен денья эшчелэре!', .Туфан' кэм башкалар кебек---эцитди лирик шигырьлэрне Ф
гпабарга мемкин. М. Гали.
3.	к. шигърият 2. Зэцгэр кузлэреннэн шигырь а-беп, Келеп тора минем фэрештэм, Бер мин гею тугел, аны куреп, Жикан сэгадэткэ ирешкэн, Ш. Бабич.
4.	куч. Жыр. Барча кошныц да узенчэ сайрой бар. шигъре бар. Г. Тукай.
ШИГЫРЬЛЕК и. Шигырь булу сыйфаты. ,Дш куцел' кэм .Язгы эк;ыр‘ иде бугай болары. Шигырь-леклэре, элбэттэ. [тубэн] булгандыр инде. Ш. Маннур.
ШИГЫРЬЧЕ и. сир. Шигырь язучы; шагыйрь кисэге. Кенбатышныц экстрамодный ишгырьчелэре. О — Сица шигырьче булырга кирэк,— ди идем. Б. Камалов.
ШИГЭЮ ф. сейл. к. шиклэну. Мусадан куркып, шигэеп йергэн Шэфи Алмаз аца кинэт кенэ ышани « башлады. Ш. Маннур. Кармак сабын курмэгэч, алар р шигэйделэр, кармакларын, тезгечлэрен м;экэт-эцэ кэт жыештырып тубэн таба китеп барды п ар. А. Гыйлэжев.
ШИГЭЮЛЕ с. Ышанмаучан, шиклэнуле, шнкле. Шигэюле-ышанмаучан карашлар, сабыйларныц ааы-pry лары шактый нэреэлэр баштан кичте. Р. Техфэтуллин.
ШИЗОФРЕ'НИК и. Шизофрения белэн авыручы, психик авыру кеше.
ШИЗОФРЕНИ'Я и. Психик процесслар арасындагы j бэйлэнеш бозылу, ан эшчэнлегенэ зарар килу белэн | характерлана торган психик авыру.— Нэреэ, майор, I шизофрения башландымы? Ш. Медэррис.
ШИИ аваз ияр. Берэр нэреэ тиз генэ утеп кит-кэндэ Ьавага ышкылудан барлыкка килгэн тавышны ) белдерэ. Ниндидер вак кошлар баш естеннэн атылып узып китэлэр дэ. кава .шии' итеп кала. И. Гази.
ШИК и. 1. Кемгэ дэ булса ышанмау хисе, гаепле яки яман ниятле, начар кешедер дип уйлау; шебЬэ. [Нэгыймэ] шундый матур бэхет белэн башланган бу яца, куцелле тормышныц гомергэ агулануыннан, I иренец куцелендэ кара кер, авыр шаккалудан курка иде. Г. ИбраЬимов. Бу вакыт Гришаныц картка карата булган шиге дэ кими башлаган иде. А. Эхызт,
шик
505
ШИК
Башка малайлар,' кешедэ шик тудырмас ечен, бил-лэреннэн алышып кочаклаштылар да, бетен тык-рыкны ицлэтеп, м;ырлый-м;ырлый Иделгэ тешеп киттелэр. М. Эмир. II Яман уй, ният. Башын исерек-леккэ салып кылануында бер шик бар аныц. Ф. Хесни.
2. Берэр эшнен дереслегенэ, хаклыгына якн тор-иышка ашырылуына, фикернен чынбарлыкка туры килуенэ тулы ышаныч булмау. Искэндэрдэ егетлэр-нец бертуган булуларына шик тагын бетэ язды. Г. Гобэй.— Су шушылай езлексез естэлеп торганда, Сивашны атлылар кичэ алырлармы икэн дигэн ши-гем бар. Г. Бэширов. || Икелэну.— Шакмаклы кос-тюмлы хатынныц Рабига булуында Нурулланыц шаге калмады. А. Шамов.
3. Курку, шурлэу хисе, шом. Разияныц куцеленэ шик керэ башлый. Шушында улэргэ туры килерме икэнни? И. Гази.
Шик астына алу — ышанмау, шиклэнеп карау. — Янэсе, урынсыз аны шик астына алалар, урынсыз тубэнэйтэлэр. Ш. Камал. Шик астындагы кеше — ышанычсыз кеше, дошман яклыдыр дип уйланылган кеше. [Якуб Гафияткэ:] Рэхмэт, син узец дэ шик астындагы кеше. И. Гази. Шик салу — коткы салу, нинди дэ булса эшнен нэтижэсенэ ышанмаучылык тудыру. Нинди дэртлэнеп эшлэп ятканда, эшнец иц кыены бетеп килгэндэ, менэ бу э^ицги куцелгэ шик салып утыра. Г. Гобэй. Шик тоту — 1) шиклэну, ышанычсызлык белдеру; гаепле дип уйлау. Фэхрине утеруендэ шик тотып, Садыйктан эщавап алалар. Г. Нигъмэти; 2) юкл. форм, ышану, шиклэнмэу. Гомере шундый катлау тирэсендэ уткэнгэ, аныц иркен укый-яза белуендэ шик тотмыйлар иде. Г. ИбраЬимов. Шик тешу — шиклэну, шик туу.— Куцелецэ бер дэ шик тешмиме? М. Фэйзи.— Бераз гына шик тешэ башлады эле мица. А. Эхмэт. Шик юк — 1) хэб. функ. берэу дэ шиклэнми, шиклэнмибез; шулай бу-луы ачык, Ьэркем ышана.— Шулаен шулай,— диде ул эченнэн,— тормышныц яхшылана баруында йич тэ шик юк. Ш. Камал; 2) кер. суз. функ. фикернен де-реслеген раслау, ышануынны белдеру ечен кулланыла: Ьичшиксез.— Шик юк, ничек бу лер. да, болардан шул Булат кулъязмасын алганнар. Г. ИбраЬимов. Шиккэ калу (тешу) — 1) элек ышанган нэрсэгэ (яки кешегэ) ышанмый башлау, шиклэну хисе уяну. Быел сабан бодае сирэк тишелгэч, колхозчылар .эллэ Зариф [гаеплеме] икэн" дигэн шиккэ тештелэр. Г. Гобэй; 2) куркып, шурлэп калу. Хэзрэтнец шушы сузлэреннэн соц теге гуайларныц берничэсе шиккэ калган сымак булдылар. М. Гафури.
ШИКАЯТЬ и. иск. 1. Гаделсезлекне курсэтеп, шуны хэл кылуны сорап язылган рэсми гариза. Хан тэ-хеткэ утыра да, терле эшлэрне тикшерергэ. ишка-ятьлэр кабул итэргэ керешэ. Экият. Кучэрбайныц Тэкъва Сэхэугэ биш ел эшлэгэн ечен хезмэт хакын даулап биргэн ишкаяте дэ йаман нэтиэцэсев булып йери. М. Эмир.
2. Берэр кеше естеннэн бирелгэн элэк, аны гаепле итеп курсэткэн суз яки язган язу. Картлар. мэхдум хакында .ул ач торды" дип шикаять биреп, шуца шайитлар да хэзерлэгэн — Хэйрине сугэлэр. Г. ИбраЬимов.
3. Зар, зар-мон, ризасызлык.— Ах син. адэм углы, бэхетецнэн шикаять итэмсец? Ул ярамый бит, ул алладан шикаять була бит! Ф. Эмирхан.
Шикаять иту (кылу) — 1) кем естеннэн булса да шикаять, элэк язу, элэклэу. Кечкенэсе Мэрьям естеннэн шикаять кылырга кереште. Ш. Камал; 2) зарлану, зарынны сейлэу. Шикаять кыйлма хэлец ту
бэн затка; Дэрээ^эцне йич белмэгэн эцайил кеше Ьэрвакытта калдырыр, дус, сине оятка. М. Гафури.
ШИКАЯТЬ-ДОНОС и. Ьэртерле элэк, донослар. Газета естеннэн терле шикаять-донослар. хэтта уйдырмалар бер-бер артлы явып торды. А. Расих.
ШИКАЯТЬЛЕ с. иск. Зарлы, зар-монлы. Ерак кук бу атасыз-анасыз баланыц бугенге шикаятьле тавышын менэ шуннан ишетэ. Г. ИбраЬимов.
ШИКАЯТЬНАМЭ и. иск. Шикаять язылган рэсми кэгазь, шикаять кэгазе. Шикаятьнамэ яву.
ШИКЕЛЛЕ бэйл. 1. Нинди дэ булса эйберне формасы, тесе Ь. б. яктан икенче бер эйбергэ охшаткан-да кулланыла: тесле, ише, охшаш. Илсвярнец караим кузлек артында яшеренеп торган кусе кузе шикелле кызыл кузлэр белэн очрашты. Г. Гобэй. Хэят аны уртача гына егетлэрдэн саный, бигрэк тэ мыегын бетенлэй кырганлыгын ошатмый, авызы эби-лэр авызы шикелле булып тора, ди иде. Ф. Эмир-хан. II Эш, хэрэкэтне, хэлне икенче берэр эш, хэрэкэт, хэлгэ охшату ечен кулланыла: кебек, сыман. Сэлим, корт чаккан шикелле, кулын тартып алды. Г. Эпсэлэмов. Кем нинди хэлдэ булса. гипноз белэн йоклатылган шикелле. шул хэлендэ катып калган. М. Эмир. [Егет] кадакланган шикелле утырган да, кулларын як-якка болгаштырып. очып кына килэ. Ф. Хесни. II Узеннэн алдагы суз белдергэн предмет кебек; башка шундыйлар. Сезнец шикеллелэрне оч-ратканым юк иде. Ш. Усманов. Калтырасын Даллес шакеллелэр Ачкан чакта синец хатыцны. Ш. Медэррис.
2.	Икелэнуне белдерэ: бугай, кебек. Болай бер тавыш та юк шикелле. Г. Бэширов. Элегрэк алай тугел иде шикелле. Ш. Камал.— Сез Казан приста-ненда утырдыгыз шикелле. Р. Ишморат.
ШИКЛЕ с. 1. Дус булуына шик тудыра торган, ышанычсыз, чит, ят (кеше турында).— Берук моннан болай сабак булсын: ни xqumrne ышанычсыз шикле кешелэр белэн чуалма. Ш. Камал. [Иванченко] Фа-деевныц шикле икэнен яшерен генэ аца фаш итте. М. Крыймов. II Туры, дерес булуына шик тудыра торган, бозык; яман, начар нэтижэлэргэ китерердэй дип карала торган (эш, юл Ь. б.). Учитель белэн якын-лашуы Вахитныц .эллэ нинди бер шикле юлга" кер-гэнен тагын да ача теште. М. Гафури. II Шик тудыра торган (эйбер). Бик нык уткерлэнгэн .шикле пэ-ке’ таптылар. 9. Фэйзи. Бары тик шикле нэрсэ булмавына ышангач кына, аныц кузлэре йэр урне, чокырны капшый башлый. Г. Эпсэлэмов.
2.	Шиклэнуле, ышанмаучан. Шикле караш. □ Шикле уйлар, шомлы уйлар Тэмам чолгап алган мине. 3. Мансур.
3.	Куркыныч, хэтэр, шомлы.— Зинйар, сакланып кына... Шикле була калса, мин: .Кызым, кайт инде, иртэгэ табарсыц эле!.." дип кычкырган булыр-мын. Г. Гобэй. Шикле тешлэр кургэч. данлы атац, Куркып, юк-бар белэн шомланды. Ф. Бурнаш.
4.	хэб. функ. Икеле, ышанычсыз.— дгэр иптэшлэр янына барсам,--аларны табуы да шикле. А. Ша-
мов.— Бу районда нефтьнец булуы шикле. А. Эхмэт.
5.	Шик астына алынган, хекумэткэ ышанычсыз дип табылган (кеше). Тендэ йергэн .шикле кешелэрне" Полициягэ тотып озаталар. Ь. Такташ. | и. мэгъ. Шэйэр охранкасы исэбендэге шиклелэр исемлеген актардылар. Г. Минский.
ШИКЛЕЛЕК и. Шикле булу хэле.
ШИКЛЭНЕРЛЕК, ШИКЛЭНЕРДЭЙ с. Шик тудыра торган. Алар адэмме, эценме дип шиклэнердэй бер сурэттэ куренделэр. Г. ИбраЬимов. Салих укучы кызы Шэмсиягэ шиклэнерлек язмаларны. китаплар-
шик
506
ШИЛ
ны, бигрэк тэ кызылармеец улы Газиздэн килгэн хатларны ягарга куша. М. Жэлил.
ШИКЛЭНУ ф. 1. Дус булуына ышанмау, дошман-дыр дип уйлау. Очраган бер кешегэ шиклэнеп карый башладылар. К. Нэжми. II Кемгэ дэ булса ышанып бетмэу, тулы ышаныч булмау.— Безнец сица чыннан да зур эш. эцаваплы эш тапшырырга ният бар иде, бераз шиклэнэ идек. Р. Ишморат.— Ж,ицелмени мица. син шиклэнеп, Мица шулай кырын карагач?! М. Жэлил.
2.	Нэрсэнен дэ булса утэлуенэ, тормыш ка ашыры-луына, реальлегенэ ышанып бетмэу, нкелэну.— Коммуна тезугэ ул ни ечендер шиклэнебрэк карый. Ш. Камал.
3.	Куркыныч кету, хэтэр булыр дип уйлау, шом-лану. Соцыннан ниндидер бер шомлы шиклэну белэн ашыгып конеертны ачты. Э. Еники. Бу тирэдэ часо-войлар куренми, немецлар бу яктан шиклэнмилэр. ахрысы. Ф. Хесни.
4.	Курку, шурлэу, куркып калу. Шиклэнмибез дошманнарныц кеченнэн без. Бу кенге кен Гала, Рестэмнэргэ тиц без. Г. Тукай. Нинди генэ усал телле булмасын, аны Йезлебикэ еркетми. Комсомол секретаре Гелзэбэрдэн дэ Сэйфи ул кадэр шик-лэнми. Г. Бэширов.
ШИКЛЭНУЧЕ с. Шик белдеруче, шиклэнеп карау-чы, икелэнуче, шикчел.
ШИКЛЭНУЧЭН с. Ьэрнэрсэгэ шиклэнеп карый торган, ышанмаучан. дллэ барын да минем шиклэну-чэн, вэсвэсэлэнучэн хыялым гына уйлап чыгарамы? Г. ИбраЬимов.
ШИКМЭ и. ©й яки каралтынын тубэ тушэмэсе астына, бэпкэлэргэ аркылы китереп салына торган киртэ яки такталар.
Шикмэ читэн — билгеле бер озынлыктагы кол га -таяклардан эшлэнгэн утыртма читэн.
ШИКСЕЗ рэв. 1. Анык, тегэл билгеле. Мин уй-лап-уйлап торгач, шиксез диярлек бер фикергэ кил-дем. Ш. Камал, дгэр дэ булса ике хатыны, Мануфактур булса сатуы. Шиксез кыршау атуы—Шулай була бэдэвам. Ш. Мехэммэдев. || кер. суз функ. Эл-бэттэ, Ьичшиксез, шебЬэсез. Шулай микынып Кетэ-дер, шиксез. Сине Ламига. М. Жэлил. Сезнец чорда. шиксез, социаль чыгыш Зур бер нэрсэ итеп карал-мас. Ь. Такташ.
2. Икелэнмичэ, шиклэнмичэ. .Белеп курмэсэц дэ син ышан!’ — дип, Шиксез ышанырга куштылар. М. Гафури.
ШИКСЕНУ ф. Шиклэну, бераз гына шик тоту. Шул рэвеш торганда куркып. шиксенеп, Кен аязда елдырымны читсенеп, Куктэ чылбыр эйлэнудэн тук-тала, Ут вэ очкыннар бетэ. кук тын кала. Ш. Бабич.
ШИКЧЕЛ с. Ьэрвакыт шиклэнеп караучан, ышан-мый торган (кеше). Авыру кеше шикчелгэ эйлэнэ, миннэн э^айлы гына котылырга, больницадан оза-тырга уйлыйлар икэн диюе бар. Ф. Яруллин.
ШИКЧЭН с. к. шиклэнучэн. Карт шикчэн кузлэре белэн тагын Мусаны свзде. Ш. Маннур.
ШИК-ШОБЬЭ жый. и. Ьэртерле шнклэр, шеб-Ьэлэр. Якубныц гади йэм хак сузлэре аларны шак-шебкэдэн арындыра. куцеллэрендэ емет урлэтэ кэм йерэклэренэ кыюлык сала иде. И. Гази.
ШИКЭР и. 1. Татлы ак кристаллик матдэлэрдэн торган азык продукты (чегендер яки камышнын махсус терлэреннэн алына).— Онытып торам икэн. безнец иртэнге чэйгэ шикэр юк бит эле. Г. Гобэй. Шикэр, чэй. тэмэке мул булып торды. Ш. Усманов. II с. мэгъ. Шикэр житештеругэ бэйлэнешле. Китереп
ач^шушында шикэр заводы, чегендер белэн кумеп ташлыйбыз без аны. М. Эмир.
2.	махе. Углеводлар группасыннан булган кайбер органик кушылмалар атамасы.
3.	куч. сейл. Татлы, тэмле нэрсэ турында. Авызы шикэр, ирене бал — Бер суырып убеп ал. Жыр.
4.	куч. Ин кадерле, кыйммэтле нэрсэ.— Соц бит тоз ул — халыкныц ишкэре. Ф. Кэрим. || тарт. форм. шикэрем. Яратып, иркэлэп эйтэ торган мерэжэгать сузе. Кайт, чэчэгем, кайт, эщилэгем. Сагына сине иллэрец... Кайт, шикэрем, бик сагынсам, Язып хат-лар эцибэрем. Ф. Бурнаш.
Шикэр диабеты (авыруы) — кан составында шикэр матдэсе кубэю Ьэм сидеккэ шикэр булеп чыгару белэн характерлы авыру. Шикэр камышы — кыяклы-лар семьялыгыннан булган, тропик яки субтропик усемлек, шикэр ясау ечен игелэ. Шикэр комы — ком кебек вак шикэр. дни кара ипине шакмаклап кисте дэ аныц естенэ мул гына шикэр комы сипте. Г. Бэширов. Шикэр чегендере — шикэр эзерлэу-гэ китэ торган чегендер тере. Шикэр чегендере устеруче Кызлар килэ олы юллардан. С. Хэким.
ШИКЭРЛЕ с. Шикэр салып эзерлэнгэн, шикэр белэн татлыландырылган. Александра Андреевна Ти-мербай белэн Габделкаюмныц алларына берэр кружка шакэрле, сетле кофе китереп куйды. М. Гали. Кечкенэ кызныц анасы Илсеяргэ сетле, ишкэрле салкын эйбер ашатты кэм аныц белэн кара-каршы басып даган атынды. Г. Гобэй. II Татлы, баллы, тече. Коры гына исэнлэштелэр, чэйнец ишкэрле, тэмле булуын телэделэр. Г. Иделле. (Бу каеннар} безне узлэренец шакэрле сулары белэн купме сыйлаган-нар! Э. Баянов.
ШИКЭРЛЭНУ ф. 1. Шикэр ясалу, шикэргэ эйлэну. Озак торган бал шикэрлэнэ. Крахмал сульфат кис-лотасы тээсирендэ шикэрлэнэ.
2.	Шикэр комы кебек крнсталлар барлыкка килу, кристаллашу. Шикэрлэнеп каткан кар есте. кояш нурларына э^емелдэп, кузлэрне чагылдыра. М. Маликова.
ШИКЭРЛЭП рэв. Шикэр белэн, шикэр салып, ши-кэрле итеп. Шикэрлэп чэй эчкэч, аш сецдереп ята-лар иде. Ш. Усманов. Зифа апа белэн таныштырды, чэй эчертте майлап, шикэрлэп. Ш. Маннур.
ШИКЭРЛЭУ ф. Шикэр естэу, шикэр салу; шикэр-ле, татлы ясау. дтисе, энисе аны Бик иркэлэде, Ашатканда бик майлады, Бик ишкэрлэде. С. Баттал.
ШИЛ и. диал. Эчкэ бату, инудэн барлыкка килгэн чокыр, тубэн сенгэн, шнлгэн урын.
Шил булу — 1) эчкэ бату, убу, чокыр хасил булу. Берне орган, икене орган, орган эцире шил булган. Н. Исэнбэт; 2) к. шилу 3. Тен ярымында урталык. шил булып, кичкая да бер шылт иткэн тавыш кал-мый. Ш. Камал.
ШИЛАУ ф. Шии нткэн тавыш чыгару. Атлар тирлэп кар-боз белэн катып беткэн булсалар да бирешмэделэр. озын урам буенча, кызу йегертеп, югары очка, кар яудырып, шилап уттелэр. Г. ИбраЬимов.
ШИЛЕК и. бот. Акация агачынын бер тере; кыргый акация. Анда, may итэгендэ, шиле к, тубыл-гы чыбыклы тигезсез урыннар бар. Г. ИбраЬимов.
ШИ'ЛЛИНГ и. Англиядэ фунт стерлингами егер-медэн бер елешенэ тигез акча берэмлеге.
ШИЛУ ф. диал. 1. к. шину 2. Корсагы шилу. ПЯбыгу, тартылу (кеше турында).
2. к. шил булу 1.
3. куч. Тынып калу, тынлык урнашу.— Син тенлэ, кеше аягы шилгэч грэ, казып алырсыц, бер иске-
ШИМ
507
ШИР
рэк капчык Семи бэлэкэй чанага салып тегендэ мица илтерсец. яме. Ш. Камал.
ШИМАЛЬ и. иск. к. теньяк. Шимальдэн булган бик каты салкын ядил без кебек чэнчеп-чэнчеп ала. М. Гафури. {Батыргали агай]-----шималь. ядэнуп
дигэн сузлэргэ зиЬене ядитмэенчэ. бу география китабыннан да куп файда тапмады. Ш. Мехэммэдев.
ШИМАЛИ с. иск. Теньякка менэсэбэтле, теньяк-тагы. Шимали Америка.
ШИМБЭ и. Атнанын алтынчы кене, якшэмбе алдында гы кен. Бу торакныц клубында шимбэ саен танцылар булуын Хэбир белэ иде. Ш. Хесэенов. — Без эле ядыелышны шимбэ кен генэ ясарга тора идек. Ф. Бурнаш.
ШИМПАНЗЕ и. Тропик Африкада яшэуче кешесы-ман маймы л. Шимпанзеныц алгы очлыклары арткы очлыклардан озынрак. Зоология.
ШИН и. 1. Ашалмасын Ьэм тиз тузмасын ечен агач тэгэрмэч тугымына кидерелэ торган тимер кор-шау. Алачык янында----шан сугарга дип китерел-
гэн арба тэгэрмэчлэренец терлесе терле урында еелеп ятканы кузгэ ташланды. С. Рафиков.— Урак машиналарына ремонт ясалмаган, арбалар рэтлэн-мэгэн, бик кубесенец шины юк. Т. Гыйззэт.
2. Машина, велосипед h. б. ш. ларда тэгэрмэчнен металл тугымына кидерелеп, йава белэн тутырылган баллонга резин коршау. Тешеп барды комга автомобиль Шиннарыныц тирэн эзлэре. Ш. Медэррис. Килеп туктый ядитез .Победа". Шуып кына йомшак ишннарда. 9. Маликов.
3. мед. Сынганда яки башкача зарарланганда, се-якне хэрэкэтсез тоту ечен куеп бэйлэнэ торган жайланма.
ШИНЕЛЬ и. Калын сукнодан, арты беклэмлэп йэм биллек ярдэмендэ бил турын кысып тора торган итеп махсус елгедэ тегелгэн озын чабулы пальто — форма киеме. Эшчелэр, гади солдат шинельлэре кигэн кешелэр телеграмманы укып, ертып ядиргэ ташладылар. К. Тинчурин. Без сугышта йердек мыл-тык тотып. Дурт ел буе шанель салмыйча. 9. Ерикэй.
ШИНЕЛЬЛЕ с. Шинель кигэн. Каушатмый ши-нельле кызны туплар тавышы. Ф. Кэрим. Иске брезент кожан кигэн карт Ьэм шанельле яшь кешегэ бу ядарлэр таныш. курэсец. Ш. Камал. | и. мэгъ. [Илсеярнец] кузлэре соры шинельлегэ теште. Г. Гобэй.
ШИНЕЛЬЛЕК с. 1. Шинель тегугэ китэ торган, шинельгэ яраклы. Шинельлек сукно. П/t. мэгъ. Ши-иельгэ яраклы материя. Шинельлеклэр кайткан. Шинельлек сатып алу.
2. Шинель тегэргэ жнтэрлек. Планнан тыш сэгать саен бер шинельлек сукно туку.
ШИНКАР и. иск. 1. Шинкарка хужасы.
2. Яшерен рэвештэ исерткеч эчемлеклэр эзерлэуче йэм шунын белэн сату итуче кеше. [Хафизныц], Дэу-лэкэн шинкарларына барып. марядалар белэн кумушке эчеп утыруы турында да сузлэр чыккан иде. Э. Еиики.
ШИНКА'РКА и. иск. Революциягэ кадэр: зур булмаган кабак, трактир. Олылар, семьялылар ейгэ кай-та. яшьлэр ашханэгэ яки шанкаркага юнэлэ. Г. Эпсэлэмов.
ШИНЛАУ ф. Шин (1 мэгъ.) сугу; тэгэрмэчкэ шин кидерту. Арба тэгэрмэчлэрен шинлау.
ШИНЛЫ с. Шины (1, 2 мэгъ.) булган, шинлап эшлэнгэн. Резин шинлы йомшак фаэтонга утырып барганда. бетенлэй калын киез итек киеп барган кеби буласыц. Г. Тукай.	____s
ШИНШИ'ЛЛА и. Нэфис кемешсыман соры тиреле, тау ярыкларында яшн торган кимеруче жэнлек. Та-ядикстанныц Дарваз may сыртларында шиншилла бик куп хэзер. Тиздэн аларны промысел ечен аулар-га мемкин булачак.-Соц. Тат.
ШИНЬОН и. Уз чэчецэ естэп прическа ясау ечен парик чэч.
ШИРБЭТ и. 1. Жилэк-жимештэн махсус эзерлэнгэн татлы су. Уги килен Мэрхабэ ширбэткэ оста булып чыкты. Г. Ибрайимов. Кесэл пешеру ечен ядилэк-ядимеш урынына терле сироплар. ширбэтлэр. ядилэк суларын да файдаланырга була. Хал. ашлары. II с. мэгъ. куч. Татлы, кунелгэ ятышлы, ягымлы. Турылыклы. тузем яшь киленнэр. Ширбэт сузле илем кызлары! Без кайтырбыз ядицу юлларыннан. Ш. Маннур.
2. Жимеш, кофе йэм шикэрле шоколадка чиклэвек теше кушып эзерлэнгэн куе масса рэвешендэ татлы ашамлык.
3. Чэчэк балы. Безелдэп. татлы ишрбэт эзлэп бал кортлары килеп ядиткэннэр. Ж- Тэржеманов. Авыл балаларына карагыз:------тукранбаш кебек
баллы чэчэклэрнец ишрбэтен суыру дисецме, мэт-рушкэ чэе дисецме — берсе дэ калмый. М. Шабаев.
4. Жилэк-жимештэн ясалган исерткеч эчемлек — кызыл аракы. Табынга биргэндэ итне лимон кисэк-лэре белэн бизилэр. солянка янына кызыл ширбэт куярга була. Азат хатын. II Гомумэн исерткеч эчемлек. [Хафиз:] Мин бу стакандагы ишрбэтне узебезнец ядицуебез---хермэтенэ эчэм. Г. Камал. | куч. Бик
куп эчкэнмен мэхэббэт ишрбэтен. М. Гафури.
ШИРБЭТЛЕ с. Татлы, баллы. | куч. Тик сиздем татлы. ишрбэтле. Ут кебек иреннэрен. 9. Ерикэй.
О Ширбэтле ай — ейлэнешеп, егет кыз куенына кергэи беренче ай. [Мостафинга] ихтыярсыздан кияу-лэп ятарга, чын мэгънэсендэ .ширбэтле ай" киче-рергэ туры килде. 9. Еники.
ШИРБЭТЛЭУ ф. Шикэр, бал кушу, татлы, ширбэтле ясау.— Он-май белэн эвэлэгэн. Бал-ширбэтлэп элбэлэгэн кэ-лэ-вэ! Н. Исэнбэт.
ШИРИН с. иск. Татлы, баллы, ширбэтле. Шикэрдэн ширин, балдан татлы тел тибрэтеп эйткэн суз-лэрец. Жыр. Сагышларга дэва ширин сузец дэ. Дэрдмэнд.
ШИРКЭТ и. иск. Промышленность, сэудэ й. б. эшлэрдэ бергэлэп эш иту максатында тигез хокуклы членнардан оешкан берлэшмэ (революциядэн сон мондый тер берлэшмэлэр авыл хужалыгында колхоз-лар оешуга кадэр яшэп килде). Сембергэ ядитэр алдыннан .Надежда’ ширкэтенец .Конструктор Тюрин’ исемле-------пароходын узып киттек.
Ф. Эмирхан. Авыл хуядалыгы ишркэте биргэн ссуда акчасына ул тана бозау сатып алды. С. Рафиков.
ШИРКЭТЧЕ и. Ширкэт члены, ширкэттэ катнашу-чы. Фэкать шаркэтнец мэзкур затлар кулында булуы мине озынрак язарга, ширкэтчелэрдэн моны изах кылуларын талэпкэ мэядбур итте. Г. Тукай.
ШИРЛЕКЛЕ с. диал. Шук, шаян. Ширлекле кеше. II Шаяртулы, шаяртуны эченэ алган. Ширлекле тавыш белэн келу. □ [Тубэтэй кайнатып .куе’ чэй зчеруче] — шулдыр. аныц шундый ширлекле гадэтлэ-ре бар иде. Ш. Маннур.
ШИ'РМА и. 1. Кирэкмэгэндэ жыеп куярлык нтеп эшлэнгэн ышыклау жайланмасы. Булмэ. ядыйнак кына ядыелып, ширма белэн икегэ аерылган. h. Такташ.
2. куч. Яман, тыелган эшлэрне каплау якн качып, яшеренеп эшлэу ечен файдаланыла торган нэрсэ. [Мэаинэ:] Сез, партияне ширма итеп, котылып ка-лырмын дип уйлыйсыз. Р. Ишморат.
О Ширма арты — тормышныц, яшэешнен йэр-кемгэ дэ куренеп тормаган, яшерен, интим яклары.
ШИР
508
шин
[Карие в] байлар, муллалар ролен башкарганда, аларныц тышкы кыяфэт кэм кыланышларыннан гына келу тугел. алар тормышыныц шарма артын сатира калыбында ача белде. И. Рэмиев.
ШИРТ и. иск. Тоз.
Ширт тоз — артык нык тозланган, бик тозлы. Балык ширт тоз гына булган.
ШИФА и. 1. Дэва булу, савыктыру узлеге. Гыйль-ме белэн гамэл кылмаган кешенец гыйльме шифа-сыз дэва кебектер. К. Насыйри. II Сэламэтлек ечен файдалы матдэ, савыктыру, терелту кече, вйлэдэн соц numpay улэне экыймыйлар аны, ейлэдэн соц аныц шифасы тамырына тешэ дилэр. М. Гали.
2. Кайбер ярдэмче фигыльлэр белэн ясалган тезмэ-лэрдэ: савыгу, терелу, шифа булу, шифасы тию. — Бар да эйбэтлэп кенэ теренеп ят! Менэ анысы шифага булыр! Ш. Камал. Даруны. шафа биргэч, ачы булса да эчэлэр бит. Г. Тукай.
3. Дэва, дару. Ат дэрте ацарда шифасы булмаган бер авыру [кебек]. Г. Нигъмэти. | куч. Зэцгэр яулык— тэнгэ саулык. шифа янганйерэккэ. Э. Ерикэй. Ул аныц елмаеп тора торган мэхэббэтле кузлэ-реннэн узенец газаплы шебкэлэренэ шафа утенэ иде. Ф. Эмирхан.
Шифа йорты — к. шифаханэ. Туган эсирлэр кэм билэудэн чыгып Тэгэрэшеп ускэн куышлар УДитмеш терле чирдэн йола торган Шифа йорты кук бит ул. дуслар. Ш. Маннур.
ШИФАЛЫ с. 1. Савыктыргыч, терелтэ. сэламэт-лэндерэ торган. Башы сызлаучан карчыклар ечен чынлап та бик шифалы бу бертек чэй. Г. Минский. Аныц елмаюы. битемнэн иркэлэве. каты яралы солдатка булган йомшак мегамэлэсе доктор даруыннан да шифалы булып тоелды мица. Э. Айдар. || Сэламэтлек ечен файдалы.— Колхозыбызныц Навасы бик шифалы, кур дэ тор, килешеп китэр узецэ. Г. Эпсэлэмов.
2. Дару ясауга китэ торган, дэвалау ечен кулланыла торган. Ул аца урман серлэре, шифалы улэн-нэр. чэчэклэр, экрнлеклэр турында сейли. Г. Бэширов.
О Шифалы су — эчемлек. аракы. [Зефэр:] дллэ. мин эйтэм, аш алдыннан аппетит ечен генэ, теге ни, шифалы суны кабып алабызмы? Э. Еники.
ШИФАЛЫК и. Шифалы, сэламэтлек ечен файдалы булу. Без эле---терле составлы газларныц шифа-
лык ягыннан нинди узенчэлеклэре барлыгын, бу газларныц нэрсэлэрдэн торуын, теге яки бу авыруны дэвалаганда нинди пропорциядэге газныц нэтимрле икэнен белмибез. Соц. Тат.
ШИФАХАНЭ и. иск. Дэвалау йорты; больница. 26-февральдэ Казанныц Клячкин шифаханэсенэ кереп яттым. Г. Тукай. Юлэрлэр шифаханэсендэге бу егет Муса иде. Ш. Камал.
ШИФАЬИ с. иск. Телдэн сейлэнгэн (язма тугел). Шифаки мэзэклэр.
ШИФАЬЭН рэв. иск. Телдэн сейлэп (язып тугел). дллэ шифакэн сейлэучелэр булып та, язып алучы-лар булмыйча, шул шигырьлэр шагыйрьлэре белэн бергэ кабергэ кумелдеме? Г. Тукай.
ШИ'ФЕР и. 1. Кара якн соры тестэге балчыклы сланец.
2. Сланецтан яки асбест белэн цементтан пресслап ясалган плитэ (тубэ ябу яки стена тышлау, булмэ ясау ечен кулланыла). Шифер заводы тезелешенэ кучергэннэн соц аларны. ялгызаклар дип, ерак ба-ракларныц берсенэ урнаштырганнар иде. А. Гыйлэжев. || с. мэгъ. Шифердаи эшлэнгэн. Шифер тубэле, кэйбэт стандарт ферма биналарын куру белэн:
.дллэ барып килимме икэн",— дип. бер-ике тапкыр эцилкенеп тэ куйган иде. М. Хэсэнов.
ШИ'ФЕРЛЫ с. 1. Шифер (1 мэгъ.) катнаш. Тау битенец тубэн елешендэ шиферлы (сланец кисэклэ-реннэн торган), культуралашкан туфрак ясалган. Жир Ьэм туфрак.
2. Шифер (2 мэгъ.) белэн япкан. Шиферлы тубэ.
ШИФОН и. Бик юка киже-мамык яки ефэк тукыма. Гайшэ ханымныц да кулмэк килешле. Ак шифон. И. Салахов.
ШИФОНЬЕР и. Зур булмаган кием шкафы. Поч-макта геллэр арасында телевизор, эллэ нихэтле китап. кезгеле шифоньер. Г. Эпсэлэмов. Кэримэ кулмэк итэклэрен сыпыргалап, шифоньер кезгесенэ ждэкэт кенэ куз ташлап алды. Г. Мехэммэтшин.
ШИФР и. 1. Яшерен язу ечен шартлы билгелэр системасы. Аны Гэрэй белэн Зоя Горбатова иц элек Нинага шифр белэн язганнар. Г. ИбраЬимов. II Мэгъ-нэсе сейлэшучелэр ечен генэ анлаешлы булган яшерен хэбэр, серле сейлэшу. Бу эле куптэн тугел генэ .этигэ солдаттагы энесеннэн хат килде". я булма-са. .эти балыкка барырга чакырды’ дигэн шифрлар китереп йеруче маякчы кызы Илсеяр иде. Г. Гобэй.
2. Китапханэлэрдэ китап яки кулъязманыц кайда, нинди урында саклануын белдерэ торган хэрефле яки цифрлы шартлы билгелэр.
Шифрын ачу — 1) яшерен серле язуны укунын, анлаунын ачкычын табу, шифрлы язуны укырга ейрэ-ну; 2) нинди дэ булса серле куренешнен, аерым бил-гелэренэ нигезлэнеп, серен ачу, аны анлау. Геолог-ларныц Вилюй экспедициясе, самолетлардан теше-реп алынган фоторэсемнэр кэм аларныц шифрын ачу юлы белэн. Себердэ алмазлы кимберлит ятма-лары тапты. Соц. Тат.
ШИФРЛАУ ф. Шифр белэн язу. Шифрлау эцай-ланмалары.
ШИФРЛЫ с. Шифр белэн язылган, яшерен. Шифрлы телеграмма. □ —Минем исемгэ Надежда Константиновна Крупскаядан шифрлы хат килде. А. Расих.
ШИФРОГРА'ММА и. Шифрлы телеграмма. Шифрограмма алу.
ШИФЫРТ с. сейл. Купшы киенгэн, кеяз кеше турында. [Зэйнэп:] Кайчагында шифырт эфэндем дип эйтеп жибэрсэм, ачуланмассыз бит? Ф. Сэйфи-Казанлы. || рэв. мэгъ. Кеязлэнеп, кыланып. Гатаныц министрлык баскычы тебенэ шэп итеп килеп. шифырт туктыйсы килде. М. МэЬдиев.
ШИ'ХТА и. Металл эретугэ яки химик эшкэртугэ китэ торган руда, ташкумер Ь. б. ныц флюс белэн булган катнашмасы. Кумер килэ, кокс, шихта килэ, Эстакадлар китэ тирбэлеп. Ш. Маннур.
ШИШАК и. тар. Борынгы сугышчылар киеп йергэн очлы баш киеме.
ШИШАРА и. ©йдэ тече камырдан пешерелэ торган вак кумэч. Шишара пешеру ечен гади тече камыр басыла. Хал. ашлары. || Ипи камырыннан терле максатлар ечен махсус вак итеп пешерелгэн ипи. — [Камырныц] анысыннан шишара яса, кызым. дй-бэтлэп тоз сип. Ш. Маннур.
ШИ'ШКА и. сейл. Кабарып чыккан урын, эренсез шеш. Тарасов Нигъмэтм^анга кулы белэн яхшы шишка утырткан. Г. ИбраЬимов. II куч. ирон. Зур турэ, зур начальник.— Бу [квартира] бит трестта-гы ниндидер шишка ечен! Ш. Хесэенов.
ШИЦГЭК с. диал. Хэлсез, буыннарында хэле булмаган; чирлэшкэ. Шицгэн улэнне ашаганмал шицгэк булыр. Мэкаль.
ШИЦУ ф. 1. Кибугэ, коруга якынлашу, сусыллы-гын, тулылыгын югалту, сулу (усемлек турында).
ШКА
509
ШЛЕ
Чабып ташланган чэчэклэр шицгэн. шэлперэйгэн. Г. Бэширов. Чэчэклэр шицде инде, Кубэлэк улде,— Салкын квз килде. Ш. Маннур. Улэннэр ишцделэр. саргайдылар. М. Гафури. || куч. Сулу, яшьлек тесен, тулылыгын югалту (кеше турында). Ачлыктан ана шешенгэн, Гвл кук бала йезе шицгэн. Г. Камал, ц куч. Эрэм булу, утеп киту, бету (гомер, яшьлек h. б.). [Сэхипэцамал:] Безнец балалык кайгыда шиц-де шул. А. Эхмэт.
2. Зур булып, кабарып торган эйбер кечерэю, ку-лэме киму. Сэгать саен аныц эче усэ, Сэгать саен шицэ кесэсе. М. Жэлил. [Аш ашап] эч кубенэ, э чыгып берэр сэгать чацгы шууга, Щукарь агай алаша-сы кебек, шицэ дэ кала tide. Г. Гобэй. II куч. Киму, кечерэю, элеккеге кечен югалту; сулу. Эз генэ дэ, эз генэ дэ Матурлыгыц шицмэсен. Э. Ерикэй. Мэдинэ белэн ун минуттан артык езлексез, бетен кечен куеп керэшкэн бандитныц дэрманы шактый шицгэн иде ахрысы. Ш. Камал.
ШКАЛА и. 1. Тигез елешлэргэ буленеп, цифрлар куелган линейка яки прибордагы циферблат. Терле агтаратлар, кнопкалар, шкалалар йэм экраннар алдында утыручы кеше тешлэрен чытырдатып кыс-ты. А. Тимергалин.
2. Нинди дэ булса зурлыкны улчэу яки билгелэу ечен алынган саннар системасы.
ШКА'ЛИК и. иск. 0,06 л. кулэмендэге аракы яки гомумэн сыеклык улчэу берэмлеге. II Шул кулэмдэге аракы шешэсе яки кечкенэ стакан. II Гомумэн кечкенэ аракы шешэсе. Бер шкалик аракы.
ШКАТУЛКА и. Вак-теяк эйберлэр (энэ-жеп, бизэну эйберлэре h. б), салу ечен сандык формасын-да бизэклэп эшлэнгэн зиинэтле кечкенэ савыт. Шкатулка тулы эцэуйэр, ди. К. Нэжми. Аннан Шишкинныц .Иртэн нарат урманында" исемле атаклы рэсеме тешерелгэн бик матур шкатулка килеп чыкты. Г. Гобэй. [Сэгыйть:] Акча шкатулка-сын алганнар. Г. Камал.
ШКАТУР и. сейл. к. штукатур. [Капка естенец] шкатурлары купкалап беткэн. Ф. Эмирхан.
ШКАТУРЛАУ ф. сейл. к. штукатурлау. Булмэ-лэрне шкатурлау. □ Битебезне шкытурлап йвру-лэрдэн ерак качыйк. Ш. Мехэммэдев.
ШКАТУРЛЫ с. сейл. Штукатурланган, махсус измэ — штукатурка белэн сыланган. [вйнец] идэне — имэн паркет, тушэме шкатурлы, стеналары майлы буяу белэн буялган. 9. Еники.
ШКАФ и. Бер яктан ачылма ишекле итеп, эйберлэр саклау ечен эшлэнгэн йорт жийазы. Уц якта чынаяклар шкафы. Ш. Камал. Сул якта китаплар шкафы. Г. Колэхметов. Комиссия председателе естэл янындагы шкафтан бер папка алды да аны ашыгып-ашыгып актарырга тотынды. А. Шамов.
ШКВАЛ и. 1. Тиз утеп китучэн кискен давыл. Бик кечле шквалга элэгу. Тенге шквал.
2. Кечле артиллерия уты турында: ут давылы, ут еермэсе. Шквалга тузу. □ Баш очында камышлар яна, ут шквалы эцил кебек утеп китэ, янгын сулы-шы тыннарны кыса. Азат хатын.
ШКИВ и. тех. Кеч тапшыру каешын хэрэкэткэ китерэ торган тэгэрмэч. Двигатель шкивыннан те-гермэн ташына сузылган каешныц эйлэнеп йеруе — менэ синец дэ гомерец шулай эйлэнэ-----дигэн ке-
бек була. X. Садрый.
ШКИ'ПЕР и. 1. Уз двигателе булмаган, тагылма судно (баржа) командиры. Баржаныц шкиперы, ба-зык гэудэле, тэбэнэк буйлы егет башта [бу сузгэ] ышанмый торган. С. Сабиров.
2. Зур корабльлэрдэ палуба эйберлэре ечен жа-ваплы кеше.
ШКУР’НИК и. гади с. Уз мэнфэгатен генэ кай-гыртучы, уз файдасы турыида гына уйлаучы кеше; сатлык жан. Шулай ук аныц [Сэйфинец] эчендэ йа-ма„ да шул икейвзле куштан, мондый чакларда иц эцылы урыннарга сырыша торган шкурник утыра микэнни эле? Г. Бэширов.
ШЛАГБА’УМ и. Заставала яки тимер юл уткел-лэреидэ юлны ачу яки ябу ечен кулланыла торган киртэ. Поезд утеп киткэнне кетеп, шлагбаум кар-шында туктап тордылар. И. Гази. Территориягэ керэ торган теп юлга шлагбаум белэн кечкенэ будка сыман нэрсэ ясап куябыз. Э. Еники.
ШЛАК и. 1. Рудадан металл эреткэндэ барлыкка килгэн калдык масса — кел, таш h. б. катнашмалары. д без менэ газлы тетен ярып Сыек утлы шлак ташыйбыз. Ш. Маннур.
2. Каты ягулык (ташкумер) яндырудаи калган калдык.
ШЛАКЛЫ с. Шлак (2 мэгъ.) кушылган, шлак белэн аралашкан. [Чэчэк] бездэ ничек у сэр: бездэ эцир шлаклы, су лар мазутлы. X. Туфан.
ШЛАКОБЕТОН и. Шлак, цемент, ком кушып ясалган жинел бетон. Шлакобетон куллану.
ШЛАКОБЛОК и. Шлак белэн цемент кушылма-сыннаи ясалган тезу материалы. Шлакоблок корыл-малар. □ дллэ нинди биналар юк — су куу башнясы йэм шлакоблоктан салынган ике катлы станция ее. И. Салахов.
ШЛАМ и. 1. Кайбер металларны электролизлау процессында тепкэ утырган порошок сыман продукт.
2. Пар казанынын тебенэ утырган юшкын.
3. Нефть h. б. ш. сыекчаларны фильтрлау вакытында калган яки буровойда забой турбинасына утыра торган куе масса, юшкын. Сыекча забойдагы турбинаны эйлэндерэ, сыекча борау ваклаган порода кисэклэрен, шламны юып алып чыга. И. Гази. Буро-войдан чыккан шламны эцыеп бару ечен амбарлар казылган. Г. Ахунов.
ШЛАНГ и. Сыеклык, газ яки вак бертекле эйбер-лэрне бер урыннан икенче урынга кучеру, жибэру ечен сыгылмалы йомшак труба, резин эчэк. влкэн тракторчы, люкны ачып, шатун болтларын, йава-чистарткыч белэн карбюраторны тоташтырган шлангларны тикшерде. Ф. Хесни. Сакчы надзиратель-лэр [тоткын хатынны] тиз генэ коридорга----чы-
гардылар да шлангтан суык су белэн коендыра башладылар. Ш. Маннур.
ШЛА'НГА и. к. шланг. Кайбер авызы яраланган авыруларны айлар буе фэкать шланга белэн генэ ашатырга туры килэ. X. Камалов.
ШЛАФЫР, ШЛАПЫР и. сейл. Кулмэкнен яка тирэсенэ яки кулбашына береп тегелэ торган бала итэк тере. Аклы ситса кулмэгемнец эцилферди шла-фыры. Жыр.
ШЛАФЫРЛАУ, ШЛАПЫРЛАУ и. сейл. Шлафыр тегу, шлафыр белэн бизэу. Шлафырлап теккэн кулмэк.
ШЛАФЫРЛЫ, ШЛАПЫРЛЫ с. сейл. Шлафыр тегелгэн, шлафыры булган. Бала итэкле, шлафырлы кулмэклэргэ бер дэ хермэт булмады. Г. Ахунов.
ШЛЕЙФ I и. Хатын-кыз кулмэгендэ: арттаи сей-рэлеп йери торган озын итэк тере. | с. мэгъ. Коллар да юк, шлейф итэкне дэ Анда хэзер тотып йерт-милэр. Н. Баян.
ШЛЕЙФ II и. а.-х. Эшкэртелгэн жир (туфрак) естеи тигезлэу ечен кулланыла торган жайланма.
ШЛЕЙФЛАУ ф. а.-х. Шлейф ярдэмендэ жир естен тигезлэу. Ж,иРне кышка шлейфлап калдыру.
ШЛЕЙФЛЫ с. Шлейф I белэн тегелгэн, сейрэлэ торган итэкле итеп тегелгэн. Шлейфлы кулмэк кию.
ШЛЁ
510
ШОВ
ШЛЁМ и. 1. иск. Металлдан эшлэнгэн очлы тубэле борынгы хэрби баш киеме.
2.	Кызыл йолдызлы, колакчынлы, муенны каплый торган махсус хэрби баш киеме (кызылармеецлар фор-масы). Ат ясиленнэн Даниловныц шлем колак^ары ясилферди. Шлем мацгаендагы ал постаудан тегелгэн дэу кызыл йолдыз астында зэцгэрсу кузлэре бер йомыла, бер ачыла. Г. Бэширов.
3.	Очучылар, танкистлар, спортчылар кия торган махсус баш киеме.
4.	Кешенен башын тышкы мохит тээснреннэн саклау ечен йэм кирэк кулэмдэ кислород, Ьава басымы h. б. белэн тээмин итэрлек итеп эшлэнгэн махсус баш киеме. Космонавтлар шлемы. Водолазлар шлемы.
ШЛЕМОФОН и. Летчик Ьэм танкистлар кия торган, сейлэшу жайланмасы булган шлем яки шлем форма-сындагы сейлэшу жайланмасы.
ШЛЁН и. Нечкэ йонлы сарык токымы. Рэисэнец уз иреннэн калган шарф та начар тугел. Менэ дигэн шлен йоныннан, матур-матур бизэклэр тешереп, фабрикада эшлэнгэн шарф. М. Эмир.
ШЛЁНКА и. к. шлен. Сукно фабрикантлары да узлэренец эшлэгэн сукноларына .Халис тэвэ йоныннан яки шленка йоныннан гына эшлэнгэн’ диеп, алу-чыларга мактансалар да, хэйлэ юк тугел иде. Ш. Мехэммэдев.
ШЛЕЯ и. Атнын кукрэген эйлэндереп алып ынгыр-чак бавына тоташтырылган каешлардан гыйбарэт ат сбруе. Энэ бер ломовой, камытларын, шлея, йегэн-нэрен естерэп, атын ядигэргэ чыгып китте. Ф. Сэйфи-Казанлы. Шлеясы-йогэне — барысы да тэцкэле. Ф. Хесни.
ШЛИФОВА'ЛЫЦИК и. махе. Шлифовкалау эше остасы, шул Ьенэр кешесе. [Алиш:] Терле лагерьлар-да сергендар булып йери торгач, ахырда Чехослова-киягэ ясибэрелдем, андагы заводларныц берсендэ шлифовальщик булып эшлэдем. Ш. Маннур.
ШЛИФО'ВКА и. махе. Металл, пыяла, агач h. б. эйберлэрнен естен шомарту эше. II с. мэгъ. Шли-фовкага бэйлэнешле. Шлифовка цехы.
ШЛИФО'ВКАЛАУ ф. махе. Шлифовка ясау.
ШЛИХ и. махе. Ком яки йомшак тау токымнарын юдырганда авыр минерал кисэкчеклэреннэн (алтын, платина h. б.) торган утырма.
ШЛЮЗ и. Терле биеклектэ булган сулыкларнын берсеннэн икенчесенэ судноларны уткэру ечен аерым камералары булган гидротехник корылма. Волгоград ГЭСы шлюзларын уткэч, кинэт дицгезгэ килеп чыккан кебек булып китте. С. Сабиров. Сулъяк ярда Куйбышев дицгезенец капкасын ачып шлюзлар тора. А. Гыйлэжев.
ШЛЮП и. 1. XVIII — XIX гасырларда туры жил-кэнле, еч мачталы корабль.
2. Ике жнлкэнле, бер мачталы дннгез судносы.
ШЛЮПБА’ЛКА и. Судноларда шлюпкаларны суга тешеру Ьэм бортка кутэру ечен чыгырлы махсус жайланма. Шлюпбалкадагы арканны бушату.
ШЛЮ'ПКА и. 1. Нык корпуслы, палубасыз кечерэк судно. — Аклар энэ теге шлюпкага теялеп ярга чыгып килэлэр иде. Г. Гобэй.
2. Жилканле спорт кеймэсе. Кабан кулендэ шэйэр ДОСААФчылары шлюпка узышларында катнашты-лар. Соц. Тат.
ШЛЯ’МБУР и. тех. Таш яки бетон стенага зур булмаган тншек ясау ечен кулланыла торган, бер башы тешле корыч труба.
ШЛЯ’ХТА и. 1. Элекке Польшада вак дворяннар. Бу договор буенча да Польша шляхтасыныц утарла-ры Украинада яцадан торгызыла. СССР тарихы.
2. Литвада йэм XVIII йезгэ кадэрге Россиядэ вак утарлы дворян.
ШЛЯ’ХТИЧ и. Элекке Польшада вак дворян. Ул поляк шляхтичы семьясыннан чыккан. Ш. Усманов.
ШМУЦТИТУЛ и. махе. Китапта титул кэгазе белэн тышлык арасындагы бит. II Китапта аерым булек алдыннан анын исеме язылган яки эчтэлегенэ бэйле рэсем тешерелгэн бит. Шмуцтитул рэсеме.
ШНАПС и. сейл. Аракы, ак аракы. Шнапс эчу.
ШНЕК и. а.-х. Бертекле ашлык h. б. ш. вак кисэк-ле эйберлэрне теяу, кучеру h. б. ечен кулланыла торган махсус транспортер.
ШНИ'ЦЕЛЬ и. махе. Телемлэп киселгэн итне тук-маклап яки тапап йомшартып пешерелгэн ашамлык. Шницельлэрне пешеругэ кадэр 1 — 2 сэгать элек сер-кэ йэм усемлек мае катнашмасы белэн майлап куй-сац, алар йомшак булып пешэлэр. Йорт эшлэре.
ШНУР и. 1. Жептэн тукып яки уреп, ишеп эшлэнгэн бау; ботинка бавы. Тула оек естеннэн кигэн га-лошларын ярый эле шнур белэн бэйлэп куйган, югый-сэ эллэ кайчан очкан булырлар иде. М. Шэрифуллин. Аягында тэбэнэк укчэле, балтырларыннан тотып кия торган шнурсыз резинолы ботинка иде. М. Гали.
2. Шартлату ечен утны шартлагыч матдэгэ китерэ торган бау. [Газинурныц] куз алдына купер естендэ шнурга ут кабызучы яралы парторг килеп басты. Г. Эпсэлэмов.
ШНУРЛАУ ф. Шнур белэн бэйлэу, шнур ярдэмеи-дэ беркетеп, тарттырып кую. [Ботинканыц] икенчесен дэ кидем дэ шнурладым аннары. С. Баттал. [Бу кеше] шэйэрчэ киемле, тезенэ хэтле шнурлап менгергэн сары ботинкалы. Ш. Маннур.
ШНУРЛЫ ф. Шнур белэн бэйлэнэ торган, баулы. Шнурлы ботинкалар.
ШОБАГА и. 1. Нэрсэгэ дэ булса хокуклы (яки бу-рычлы) кешене билгелэу ечен оештырылган уен: шарт буенча, бердэй предметлар арасыннан тамгалысы чыккан, таяк, бау тотканда кулы ин югарыгы очта калган, ыргыткан таягы ин ерак очкан (яки бнк якын тешкэн), ыргыткан акчасы илэк яки кун ягы белэн тешкэн h. б. кеше бу уенда откан нсэплэнэ. Шобага белэн эш бу-лешу. □ —Алайса ул ядирлэрне шобага буенча узе-мэ чыгарыгыз!— дип тартышты Малик. И. Гази. II Шундый уенда отучы ечен билгелэнгэн тамгалы кэгазь, эйбер h. б. Кишэрлеклэрнец берсенэ килеп яситкэч, [Гыйбат абзый] шобагалар салган элеге шулук эшлэпэсен селкетэ-селкетэ ескэ кутэрэ. Г. Бэширов. — Менэ документ... Менэ шобагам!— диптар-тышкан крестьянныц тавышын ишетмэсэ. Хэйрулла шул килеш тора бирер иде. К. Нэжми.
2. иск. Жир булгэндэ, бер теркем кешегэ (гадэттэ 8 кешегэ) бирелэ торган жнр участогы кулэме. Бай крестьяннар, гэрчэ узлэренец теге унынчы рэвездэн килгэн иманалары бик аз булса да, ярлылардан ясый-ганнарын бергэ кушып, азында бетен бер шобага (8 имананы бер шобага дилэр) белэн, кайбер вакыт унар, унбшиэр елеш белэн урманнан. ядирдэн файдала-налар. Г. ИбраЬимов.
3. Язмыш, тэкъдир. Авыр теште башка шобага, Читен килде сынаш чыдарга. Ф. Бурнаш. II Узенэ тигэн елеш, бэхет. Элек байлар рэхэт чиккэн, Хэзер безнец шобага. Г. Камал.
О Шобага салу (тарту, тоту) — нэреэнен дэ булса кем елешенэ чыгасын белу ечен шобага (1 мэгъ.) уйнау. — Шуннан соц шобага салдылар. К. Нэжми. Беренче кенне, шобага тартканны карарга дип Хэлим дэ барды. И. Гази.
ШОВИНИЗМ и. Миллэтлэр арасында дошмаилык тэрбиялэуне Ьэм аерым бер миллэтне естен куреэтуие
шов
511
ШОМ
максат итеп куйгаи буржуаз миллэтчелек идеология-се. Безнец партиябез--Ьэртерле искелек калдык-
лары: дин агуы, шовинизм, буржуаз миллэтчелек Ьэм шулар тудырган Ьэртерле реакцион гореф-гадэт-кэ каршы да шулай ук куптэн керэшеп килэ. Г. Бэширов. Хекем йери: - - - Великорус шовинизмы, раса бетэ. Н. Исэнбэт.
ШОВИНИСТ и. Шовинизм тарафдары. — Безгэ бетен кечне великорус шовинистларына каршы куеп, бетен кечне шул якка юнэлдерергэ кирэк. К. Тинчурин. Моцардан рус шовинистлары гына тугел, казах шовинистлары да файдаланалар. Э. Фэйзи.
ШОВИНИСТИК и. Шовиннзмга менэсэбэтле, шовинизм белэн сугарылган, миллэтчел. Шовинистик караш.
ШОВИНИ’СТКА и. к. шовинист (хатын-кыз турында). [Габдулла:] Рокыя туташныц ул кадэр шовинистка ---икэнен мин белмэдем. Ф. Эмирхан.
ШОВИНИСТЛЫК и. Шовинист булу. [Телеграм-мада:] Шовинистлыкта гаеплэнэсегез килмэсэ, милли работникларга аяк чаласы булмагыз. И. Гази.
ШОК и. мед. Физик имгэну яки кечле психик киче-решлэр нэтижэсендэ, организм функциялэренец гомуми зарарлануы, тэмам яраксыз хэлгэ килуе. Беренче снарядларныц ярылуы Габделхэлимне шок дэрээцэсе-нэ эн;иткерэ. М. МэЬдиев. — Без нерв шогы [булыр дип] куркабыз. Уянып китэр дэ тирэ-ягындагы ят куренешлэрдэн кеше шашып калыр. А. Расих.
ШОКОЛАД и. Какао белэн шикэргэ терле тэмлэт-кечлэр кушып ясалган порошок яки куе масса (терле кондитер эйберлэре эшлэргэ китэ). II Шундый мас-садан конфет яки плитка формасында эшлэнгэн татлы ашамлык. Гелсем апа, чемооанында пэрэмэч. акмай, шоколад кебек нэрсэлэре булса да, ач кешелэрнец, берьюлы куп ашап ташлап, улгэннэрен ишеткэне бул-ганга, берсен дэ бирмэде. Г. Гобэй. — дллэ син мине еч сумга шоколад алырлык акча таба алмый торган булдыксыз егет дип уйладыцмы? Т. Гыйззэт. II с. мэгъ. Шоколадтан эшлэнгэн. Шоколад конфет. □ Кеннэрдэн беркенне бу ач, ялангач кешелэргэ шоколад плиткасы курсэтеп, аларны Гитлер армия-сенэ язылырга енди башлаганнар. Г.' Эпсэлэмов.
ШОКОЛАДЛЫ с. Шоколад кушып эшлэнгэн. Шо-коладлы торт.
ШОЛГАН и. биол. Бежэклэр белэн туклана торган, тычканга охшаш хайван: жир тычканы; русчасы: землеройка.
ШОМ и. 1. Куренеп торган сэбэп булмаса да, эч-тэи борчылу, кунел борчылып тору. Сафураныц ан-сыз да телгэлэнеп беткэн йерэген шом катыш курку алды. Г. ИбраЬимов. Ерак заманнарга шом кал-дырып, Озакламый сунэр бу ялкын. Ш. Маннур. Гелсем апага ниндидер шом эциле кагылып китте. Г. Гобэй.
2. Куркыныч, дэЬшэт. Нинди шомнан хэбэр бирде ул? Н. Исэнбэт. Тик якты Совет иленэ кара шом булып тешкэн колчакчылар бэйрэме озак була ал-мады. Г. Гали.
3. Начар, яман нэрсэ, генаЬ шомлыгы. Бу денья гыйльме дип дбелхарис масайгандыр... Тэкэбберлек дигэн шомга Галим зат мебтэлэ булса, Гаэ^эпме бу? Н. Исэнбэт.
О Шом салу — курку хисе, шик тудыру. 6й ар-тындагы каенныц ей тубэсенэ башын тидереп шау-лавы да куцелгэ шом сала. X. Садрый. Шомга тешу— шиклэну, тэшвишлэну, курку. Бу кош узе тирэн шомга тешеп Юрый кебек минем язмышны. Ф. Кэрим.
ШОМА с. 1. Тип-тигез, махсус эшкэртеп тигез хэлгэ китерелгэн, кытыршылыклары, чыгынкы яки батын
кы урыинары булмаган. Мэймунэ дигэннэре култык астыннан шома гына юка тактадан эшлэнгэн ящик чыгарып естэлгэ куйды. Г. Гобэй. Ж,ем-м;ем иткэн яшел шома яфрак. Ш. Медэррис. II Тигез, шадра тугел (су есте турында). Кулнец есте буген дэ шома, тигез, елтыр. келэч иде. А. Эхмэт. Тигез, шома Идел есте терле-терле тестэге кеймэлэр белэн чуарлан-ды. Г. ИбраЬимов.
2.	Тузгып, таралып тормаган (йон, чэч турында). Апасы алга таба тарап тешерелгэн кара, шома чэ-чен мацгай турысыннан ачып эцибэрде. И. Гази. II Бедрэлэнмэгэн, тигез. Ак шома йоннары купереп-купереп китэ. Г. Эпсэлэмов.
3.	сейл. Тулы, симез, таза (тэн турында). Шома йезле офицерныц кулында тагын зэцгэр корыч сы-ныгы ялтырады. К. Нэжми. [Хэбибуллин Искэндэрев-нец] кара тутлы шома муенына сокланып, хэтта берникадэр кенлэшеп карый. Э. Еники.
4.	Ыспай, купшы, бай (кешенен естендэге киеме турында). Ул карарга да таза куренэ. есте-башы да иптэшенекеннэн шомарак иде. Ш. Камал. | рэв. мэгъ. Узлэре кебек шома киенеп. сэгать таккан кеше булса, болар каршында иц акыллы, иц белекле вэ иц кадерле кеше саналадыр. Ш. Мехэммэдев.
5.	куч. Телгэ, сузгэ бай, сейлэргэ яки язарга оста. Бар ул шундый медирлэр — Телгэ бик шома алар. Коры мунчала белэн Аркацны юа алар. 3. Мансур. Бай сузгэ артык шома куренмэде. Г. ИбраЬимов. II Сузлэре бер-берсенэ бэйлэнгэн, матур тезелгэн, тышкы эффектка ия (суз тезмэлэре, жемлэлэр, сейлэм турында). Вакытлы хекумэт комиссары поручик Архангельский трибунадан торып яцгыравыклы шома гыйбарэлэр белэн доклад ясап тора. Ш. Камал. [Ш. Камалныц] теле шома. сузлэре матур. сурэтлэ-ре эцанлы. М. Жэлил. II рэв. мэгъ. Чыннан да дх-мэди отчетны, узенчэ, бик оста, бик шома язган. Г. Иделле. Хикэя болай шома язылган шикелле. А. Шамов. II рэе. мэгъ. Тертелмичэ, йегерек рэвештэ, оста итеп. [Хэлим] этисенец .курсэт' диюен дэ кет-мичэ. китабын ачып. шома гына укый да башлады. И. Гази.
6.	куч. Яхшы, шэп, оста; тегэл (эш, хэрэкэт турында). Низами эцитез, шома хэрэкэтлэр белэн бе-гелэ-сыгыла безне таныштыра башлады. М. Эмир. | рэе. мэгъ. Кулак тибы шома эшлэнгэн. М. Жэлил.
7.	куч. Каршылыксыз, кыенлыкларсыз, жинел, туры юлдан гына баргандай булган. Шома тормыш юлын-да гизгэнецдэ яцлышып тайсац... Белеп тор. мин чыгармын таш куцеллелэр арасыннан. Г. Тукай. | рэв. мэгъ. Шагыйрьнец бу усеше эцицел Ьэм шома гына бармады. Г. Нигъмэти. Галлэм дэ каласына шома гына шугандыр инде. М. Фэйзи. Лэкин эш нигэдер этисенеке шикелле шома бармады, я кун эцыерылды, я пычак тертелде, Габдулла аптырап бетте. Э. Фэйзи. II Башкаларныц каршы килуенэ, ризасызлыгына очрамыйча, тавыш-гаугасыз. Курэсец. Гарэфи абзый-ныц читкэ китэргэ телэве семья эчендэ шома гына утмэгэн. Г. Эпсэлэмов. Билгеле, шуклык Ьэрвакыт-та да шома гына утеп тормый. М. Эмир.
8.	куч. Эшкэ оста; уткен, хэйлэкэр. Бер карашыц иц шома ялганчыны суздэн тыя. Г. Тукай. | и. мэгъ. Менэ синец ише ипине баллы телдэ су лагай кул белэн табарга ейрэнгэн шомалар ечен куркынычтыр ул. Р. Техфэтуллин. || рэв. мэгъ. Эшне бик оста, ким-челексез яки хэйлэне сиздерми генэ алып бару турында. [Зефэр] эшне бик шома йертте, куркынычны алдан курэ белде. Э. Еники. Акчацны гына тугел, авызыцны каерып, тешецне суырсалар да сизмэссец. Шундый шома эшлилэр. Л. Гыйльми.
шом
512
ШОМ
Шома кепшэ — 1) эче куыш озыи сабаклы, зоит чэчэклелэр семьялыгыннан улэн усемлек; русчасы: дягиль. [Гаяз белэн ^эмилнец] кеннэре шулай я шома кепшэ аркылы бэрэцге атып. я коега текереп, я башка шундый мэгънэсезлеклэр белэн бер-бер артлы утэ тордылар. Г. Галиев; 2) куч. тыштан гына ялтырый торган, надан, буш, шалтыравык (кеше турында). Юк-са. теге шома кепшэ муллалар. хэлфэлэр берна дэ белмилэр. X. Кэрим.
ШОМАКАЙ с. сейл. Шома, ыспай, купшы, кеяз кешегэ карата эйтелэ. Югары ейдэн... нэзек кенэ кара мыегын май белэн ялтыратып бетергэн, уйнак кара кузле шомакай гына бер кеше чыкты. Э. Фэйзи. — Тугэрэк кара сакаллы, мулла сымаграк, шомакай гына бер кеше. Хуэцабызны эйтэм. Г. Бэширов. II Эш яратмый, вакытын буш йереп уздыра торган жилкуар кеше турында. [Юрка] коридор тузанын кагып йеруче шомакайларныц берсенэ эйлэнде дэ куйды. А. Гыйлэжев.
ШОМАКАЙЛАНУ ф. Ыспайлану, купшы, шома, кеяз тес алу, купшыланып йеру.—Председатель булган кешебез. мыегын сыпыргалап. шомакайлана торды. колхозыбыз урынтын сырхау шикелле гел сыза торды. Г. Бэшнров.
ШОМАЛАНУ ф. 1. к. шомакайлану.
2.	Шомару, остару, берэр эшне оста башкарырга ейрэнеп киту.
ШОМАЛАТУ ф. Кимчелеклэрен яшереп, тышкы ялтыравыгын гына курсэту. Монда вкспонатларны шомалатып тезгэннэр тесле куренэ. Г. Гали.
ШОМАЛЫК и. Шома булу сыйфаты. Катокныц шомалыгы гына тугел. бу сэгатьлэрдэ аца керергэ ярамау да Фэритне аеруча кызыктыра. А. Шамов.
ШОМАРТУ ф. 1. Юнып, ышкып Ь. б. ш. юллар белэн шома хэлгэ кнтеру. Бинокльнец мин эле куптэн тугел генэ бик эйбэтлэп чистарткан Ьэм шо-марткан пыялалары нигэдер тагын тоныкл нып калган иде. Каз. утл. Нигез ташларын ул [ЩиЬанша карт] тапты. ул юнэтеп, шомартып салышты. Г. ИбраЬимов. Гайшэ шомарткан фетрлар Охшыйлар ак курчакка. Ш. Маннур.
2.	Шома, тигез иту, жыерчык, -чокыр-чакыр, шад-раларын бетеру, тигезлэу. Авыл кызлары ак оекла-рын мемкин кадэр шомартып киеп------урамга чык-
каннар иде. Г. Тукай. II Тузгытмау, шома итеп кую (чэчлэр турында). Укытучы---чэчлэрен майлап шо-
мартып тараган. А. Эхмэт.
3.	куч. ейрэту, кимчелеклэрен, тупаслыкларын бетеру (кеше турында). Практика аны тиз шомартты. Ш. Камал. — Федюшкинныц яшьлэргэ хас кайбер чатлы-ботлы яклары бар икэн, тормыш бик тиз шо-мартыр. И. Гази. || Тел, сейлэм, язуда яки эсэр ком-позициясендэ булган кытыршы якларны, кимчелеклэр-не тезэту. [Эсэр], тэнкыйтьчелэр эйтмешли, кытыршы эле, шомартасы бар. Т. Гыйззэт. Укытучылар белэн яцадан бер тапкыр тикшереп, тезэтеп Ьэм кытыр-шырак, килеп ядитмэгэнрэк урыннарын шомартып чыктык. Г. Галиев. || Кимчелекле якларны я шеру яки тышкы яктан гына булса да бетерергэ тырышу, тэртипкэ китеру. Кооперативларда зшлэучелэр узлэренец чуалган эшлэрен шомартырга, очны очка туры китерергэ ашыктылар. К. Нэжми.
4.	куч. Кискен куелгаи, житди булгаи яки кемгэ дэ булса кыенлык китерергэ тиешле мэсьэлэне шома гына, читлэтеп утэргэ тырышу; йомшарту. — Син ерак-ка кереп китмэ, Гаяз, кузгэ куренеп торган эйберлэр турында сейлэгэндэ нигэ эллэ кая, тарихка кереп китэсец, — дип шомартырга тырыштым. М. Эмир. Ул моны, мегаен, минем дорфалыгымны шомартыр ечен эйтте. Ш. Камал.
5.	куч. Куп йеру, йерудэн бушамау, юл таптау. — Аларга ныгытып эйткэли тормасац, менэ кет тэ тор, кызу эш вакытларында алар. терле сылтаулар табып, авылдан шэЬэргэ. шэЬэрдэн авылга ике араны шомартачаклар. Ш. Камал. [Муса:] Мин ишеткэнне курергэ, кургэнне белергэ яратам. Шуца курэ бак куп юлларны шомарттым да бугай. Ф. Бурнаш. || Куп йереп туздыру (аяк киеме турында).—Ансыз да ту-зып барган ботинка табаннарыцны эллэ ничаклы шомартканнан соц, мэ сица, рэхим umt Г. ИбраЬимов.
6.	куч. Хэйлэлэу, алдау. Сэмигулла абзый уравыя булса да олы урам буйлап китте... .Андагы купер-нец тишек-тошыклары бар. Я ат батып аягын сын-дырыр". Сэмигулла абзый .шомарта’ иде. М. Шэри-фуллин. II Алдалау, кызык иту, келкегэ калдыру. Кичен урамда .Шоманы [кушамат] шомартканнар" дип такмак эйтэ башлыйлар. Г. Эпсэлэмов.
7.	к. шомрайту. Жирэн айгыр башын кыцгырай-тып. колакларын шомартып, бу нинди экэмэт мал икэн дигэн сыман. угезгэ карап бара. Э. Айдар. Ке-не-тене басуда йереп ялыккан. башын салып ялкау гына бара торган ат. аларны кургэч. башын кутэреп, колакларын шомартып, юлдан бер читкэ алып кереп китэ. М. Гали.
ШОМАРУ ф. 1. Ышкылудан, куп юылудаи яки майланудаи шома, ялтырап торган хэлгэ кнлу. Озак еллар буенча таптала торгач белэулэнгэн. шомарып беткэн, естэл кадэрле зур ташка аягы тиюгэ, Нэфисэ. нидер исенэ тешкэндэй. туктап калды. Г. Бэширов. Бу юлы да Газинур. пычкыныц шомарып беткэн сабына ике кулы белэн тотынган килеш, тирэ-ягына сеенеп карап алды. Г. Эпсэлэмов. Галлэмет-дин ашыкмыйча гына буреген салып. аныц эчендэге яшькелт шомарган хэтфэ кэлэпушне башына капла-ды. Ш. Камал. II Сырлар, жыерчыклар бету. Иги-иги шомарган игэу. Биттэге эцыерчыклар шомара тешу.
2.	Йери-йери тигез хэлгэ килу, такыраю (юл турында). Биредэ станциядэге шикелле тугел, кар ап-ак, сукмак таптала-таптала шомарып беткэн. Г. Гобэй.
3.	куч. Кабатлау, куп кунегулэрдэн сон нинди дэ булса эшкэ остарып киту. [Ибрай:] Сэхнэдэ бии-бии аяклары шомарган малайныц. М. Фэйзи. .Ударник-лар" аларныц усу. кицэю, шомаруына, тиешле юнэлеш алуына булыша. IA. Жэлил. II Телгэ, сузгэ, сей-лэргэ остару. Айдар моца кадэр речьлэр тотып шомарган кеше тугел иде, шулай да, теле ачылгач, эйтэсен эйтте. Ф. Хесни.
4.	куч. Купне куру, терле халык арасында булу сэбэпле, ачылу, угкерлэну, кыю, усал Ь. б. сыйфат-ларга ия булу. Чабаталы ике надан егет, шул еер-мэлэр аша узып, шомарганнар, агарганнар. А. Расих. Соцгы сузне шэЬэрлэрдэ йереп шомарып беткэн Эгер-эце егете эйтте бугай. К. Нэжми. II Хэйлэ, Ьэртерле астыртын эшлэргэ остарып киту. Хэйлэгэ остарып, шомарып беткэн Зэйнулла Ьич серне бирмэде. Г. Идеале.
О Шомарган таш — купне кургэн, шомарган, уткер кеше турында. [Егетлэр] барысы да шомарган । таш куренэ. Ф. Хесни.
ШОМБАЙ и. Татарлар арасында кин таралгаи эки- j ят герое. II Надан, эшлексез кешелэргэ карата кимсету сузе. — Менэ шуны маташтырасы иде. Ручканы борырга... бу шомбайларныц кече ядитми. М. Шарифуллин.
ШОМБИЯ и. бот. Кенбагыш, киндер, тэмэке, помидор h. б. ш. кебек усемлеклэрнен тамырында усэ торган паразит улэн-усемлек; русчасы: заразиха.
ШОМЛАНДЫРУ ф. 1. Кунелгэ шом, шик салу. дхмэди абыйныц эциккэн ат соравы ничектер шом-
шом
513
ШОП
ландыра иде. М. Гали. Тац алдындагы бу тавышлар ничектер бер ук вакыт моцландыралар да, шомлан-дыралар да. А. Шамов.
2. Куркыту. Селэйман соцгы елларда туп, пулемет тавышларына беркадэр иялэшкэн булса да, бу-генге туп кэм пулемет тавышлары аны шомланды-ралар, аны чынлап куркыталар. К. Тинчурин. Ул, йорт мине бик шомландыра. Г. Иделле.
ШОМЛАНУ ф. 1. Кунелгэ шом, борчу тешу, хэ-вефлэну, тэшвишлэну. [Ул кургэн] бу тешнец соцгы ягыннан бераз шомландылар. М. Гафури. Сала агае, русныц ахыргы сузеннэн шомланып, бер ягына карап, беленер-беленмэс кенэ текерэ. Ф. Эмирхан. II Шиклэну, шебЬэлэну. Лэкин алар офицерга ышан-мыйлар иде, икмэк урынына берэр эшэке мыскыл белэн сыйлар дип шомланалар иде. Э. Еники.
2. Курку. Яр шулкадэр биек, шулкадэр текэ — аца карарга шомланасыц. М. Эмир. Кешелэр бу улауга чынлап шомландылар. Э. Фэйзи. Кайгырма, кош. Канатларыц барда, Шомланмасын юкка йерэгец. Ф. Кэрим.
ШОМЛЫ с. 1. Хэвефле, хэвеф, шом белдерэ, кур-кыиыч булуын снздерэ торган. — дллэ чынлап та берэр шомлы хэбэр бармы? Р. Ишморат. Аныц язган хатлары .адресат выбыл’ дигэн шомлы м;авап белэн кире кайта. И. Гази. || рэв. мэгъ. Кунелгэ шом салып, хэвеф хэбэр иткэндэй. Яндырылган йортлар урынында шомлы булып, карачкылланып. мичлэр, морядалар тырпаеп торалар. А. Шамов.
2.	Куркынычлы, узендэ шом, куркыныч яшеренгэн. Ышаналмыйм кузлэремэ, Килдем шомлы э/дирлэрецэ. Ф. Бурнаш. Ah, шомлы кен безгэ килде. Н. Исэнбэт. Эчпошыргыч шомлы тынлык басты Тирэдэге карсак ейлэрне. М. Жэлил. II рэв. мэгъ. Куркыныч, куркы-тырлык итеп. Гелсем апа грузовикка каршы йегерде Ьэм фараларын сундергэн хэлдэ шомлы ажгырып килгэн машинаныц каршысына килеп басты. Г. Гобэй.
3.	Шикле, ят, дошманлык менэсэбэтепдэге. Шомлы кулэгэлэр Аннан узып, Эчкэ керэлэр. Ш. Маннур. Аныц бу шомлы кеше яныннан тизрэк китэсе, эше ечен кееп-янып йеруче яхшы кешелэр янында буласы килэ иде. Г. Бэширов. Ц Яшерен, серле. Гаяз урыныннан торып минем яныма ашыклы: .Ж,итте аца, ул исерде, аныц бит беренче зчуе",— диде ул ниндидер ярым пышылдап чыккан шомлы тавыш белэн. М. Эмир.
4.	к. шаукымлы 2. Минем ечен шомлы 1907 елныц соцгы айларыннан берсе иде. Ф. Эмирхан. Карап торсац, узган шомлы кеннэр Берэм-берэм утэ ку-целдэн. М. Гафури.
ШОМЛЫК и. 1. Явызлык, яман, начар нэреэ. Минем куз алдымда улгэн атлар, Аяк-башсыз кеше гэудэлэре таптала — Болар сезнец шомлык. [фашист]! X. Межэй. [Яалэ:] Бу йортта калу мица куркыныч. Шушы тормыш шомлыгында мэцге бэхетсез булып кала яздым мин. М. Фэйзи.
2.	Бэхетсезлек, афэт, дэЬшэт. Нинди шомлык, ни кен килде туган илгэ? Н. Исэнбэт.
3.	Нинди дэ булса явызлыкнын яки бэхетсезлекнен еэбэбе, чыганагы. Нинди какэр суккан шомлык аныц кешелек сыйфатларын бетергэн? Ул шомлык безнец куз алдыбызда, ул — иске татар тормышы. Ф. Эмирхан. II Нэреэнен дэ булса начар тээсире, шаукымы. Исмэгыйль абзый капитал шомлыгыннан кэр месел-манныц исламияткэ кире эшлэр эшлэргэ мээсдбур булуын курэ. Г. Тукай. Кул-аягын бэйлэп утка таш-лагыз шул кяферне. Аныц шомлыгы бу афэт. Г. Эпсэлэмов.
4.	сейл. к. генаЬ шомлыгы (3 мэгъ.). — Бу шом-лыкларныц берсе безнец Макруй белэн дэ йеридер
инде. М. Фэйзи. — Совет властен без узебез сугы-шып алдык, юк андый закон, борыныцны кутэрмэ, шомлык! Ф. Хесни.
Шомлыкка каршы кер. суз. — к. генаЬ шомлыгы-на каршы.—Аларныц кубесенэ, шомлыкка каршы, алла матурлык биргэн. Г. Колэхметов.
ШОМЛЫЛЫК и. Шомлы булу. Теннец шомлылыгы.
ШО’МПОЛ и. Мылтык h. 6. ш. ату коралы кеп-шэсен чистарту Ьэм майлау ечен хезмэт итэ торган саплы тимер чыбык. Бетен тирэ-як пулемет часть-лары, шомпол, мылтык мае шикелле нэреэлэр белэн тулды. Г. Гобэй. Азык отрядлары килеп, тимер сэ-нэк, шомпол белэн анда-монда кадап, яшергэн иген-нэрне актарып чыгара башладылар. И. Гази. II куч. Жэза биру, суктыру ечен кулланыла торган шундый тимер чыбык. Аркаларда кара кумгэк булып Сулыгып торыр шомпол эзлэре. Ф. Кэрим. — Ишек алдына алып чыгыгыз да йез шомпол бирегез! Т. Гыйззэт.
ШО’МПОЛЛАУ ф. Шомпол белэн чистарту Ьэм майлау. II Шомпол белэн суктыру.
ШОМРАИТУ ф. Сагаю Ьэм Ьежумгэ эзерлэну билгесе буларак, колакларны торгызу (ат, эт Ь. б. хайваннар турында). Аркасына балчык кисэге тешугэ, Ак-тырнак, колакларын шомрайтып, сискэнеп, бер ба-байга, бер мица карый. М. Галн.
ШОМРАЮ ф. Куркынычны сизенеп сагаю, Ьежумгэ эзер хэлгэ килу (хайваннар турында). [Атлар] ашауларыннан туктап, шомраеп, сагаеп калдылар. А. Гыйлэжев. Ат ачудан башын чея, шомрая, авы-зындагы башакны чэчэ. С. Рафиков.
ШОМЫРТ и. 1. бот. Розачэчэклелэр семьялыгыннан хуш исле ак чэчэк атып, ашарга яраклы кара жимеш бирэ торган агач. Ихаталы бакчаларда ты-рыш куллар устергэн шомырт. чиялэр, алмагачлар шау чэчэктэ утыра. Г. Эпсэлэмов. Алма. шомырт, милэш. карлыган, чия—баш тыккысыз. Ф. Хесни.
2. Шул агачнын жимеше. Шомырт ендыюлар бигрэк куцелле иде. М. Гафури. [Яалэ:] Кеймэ белэн шомыртка барырбызмы? М. Фэйзи. || с. Шомырт жи-мешеннэн эзерлэнгэн. Шомырт суы. Шомырт оны.
3. с. Шомырт кебек, чем кара. Шомырт чэчец, э/дилгэ дулкынланып, Нелеп убэ шаян кашыцны. М. Жэ лил. Э Бибкэйнец шомырт кузе Тик Корбанга карый булган. Ш. Маннур. Шомырт тушле сыерчыкларга кадэр [саранчаларны] берэмлэп чуплэгэннэр. А. Алиш.
<> Шомырт кара — чем кара, кап-кара. Шомырт кара толымнары эувэлгечэ бер чалсыз калды, кузлэре эувэлгечэ яшь калды. Г. Гобэй. Шомырт кара чэчлэремне Иртэн торып тарыймын. Жыр.
ШОМЫРТЛЫ с. 1. Шомырт (1 мэгъ.) куп ускэн, шомыртка бай булган. Шомыртлы урыннар. □ [Мин] эбиемнэрнец Иж буендагы шомыртлы, милэшле авыл-ларында кунак булып ята идем. Л. Ихсанова.
2. Шомырт (2 мэгъ.) кушкан, шомырт салып эзер-лэгэн. Бер капламыш шомыртлы сары май белэн биш-алты сэке карлыган кагы салсац, бик эйбэт булыр. Г. Галиев. [Макинур] матур итеп пешерелгэн кумэчлэр кертэ, шомыртлы майлар, каклар чыгара. М. Эмир.
ШОМЫРТЛЫК и. Шомырт куп ускэн урын, шомырт агачлары куп булган жир. [Шэрэф:] Э теге, шуннан берничэ кен соц гына, ядомга кен, кеймэ белэн шомыртлыкка бару? М. Фэйзи.
ШОПТЫРДАТУ ф. 1. Шаптыр-шоптыр китереп су ерып бару турында.
2. к. шопырдату. [Хатыны] Кэримнец шоптырда-тып аш ашаганын----ишетеп ята. Г. Ахунов.
ШОПТЫРДАУ ф. Шаптыр-шоптыр иткэн тавыш чыгару (су яки куе улэнлектэн бару турында). Хэлим-
33 А-562
шоп
514
ШПА
нец колагына башта улэн шоптырдавы, аннары эни-сенец: .Улым, Хэлим!" дигэн ягымлы тавышы ише-телеп китте. И. Гази.
ШОП-ШОМА с. Артык. дэр. к. шома. Бате ереп тутырылган куык сымаграк, туп-тугэрэк тэ шоп-шома. Э. Еники.
ШОПЫРДАТУ ф. Шопыр-шопыр итеп, тавышла-нып ашау (эчу) турында. Яшел чэйнеклэрен альл кереп. чэй шопырдатырга тотындылар. Ш. Маннур.
ШОПЫРУ ф. Кашык яки савыттан сыек ашамлыкны зур йотымнар белэн ашыгып, суырып эчу. Хэлим, булары бвркелеп торган тэлинкэсенэ якын иелеп. тэмле токмачны шопыра башлады. Г. Гобэй.
ШО'ПЫР-ШОПЫР аваз ияр. Су яки сыек ашамлыкны суырып алып йэм ашыгып эчкэндэ, ашаганда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Шопыр-шопыр эчу.
ШОР и. РСФСРныц Кемерово елкэсендэ Ьэм Хакас антономияле елкэсендэ яшэуче терки халык атамасы йэм шул халыкнын аерым бер кешесе. II с. мэгъ. Шор халкына менэсэбэтле, шул халыкка караган. Шор теле.
ШО’РНИК и. Ат сбруйлары ясаучы якн тезэтуче. [Мостафин] бригадирлар. ат караучылар, фермада эшлэуче хатын-кызлар, тимерчелэр, шорниклар, ам-барларда орлык чистартучылар белэн озаклап сейлэшэ. Э. Еники. Сеям барын:-Иртэн иртук фер-
ма шорнигыныц Сызгырынып аркан ишкэнен. Ш. Медэррис.
ШО’РНИКЛЫК а. Шорник булу йеиэре. Муса абзый камыт-ияр тезэтеп. шорниклык йенэре белэн кен кургэн. Соц. Тат.
ШОРТ(ИК) и. Тездэи югары, кыска балаклы чалбар. [Зстендэ] карадан сорыга эйлэнгэн шорт кына. М. Эмир. Аларныц кубесе шортиктан аде. М. Мэй-диев.
ШОССЕ и. Автомобиль, автобуслар йеру ечен таш тушэп йэм вак таш, асфальт янсэ цемент-бетон жэеп эшлэнгэн юл. Без, машинага утырып, табадай такыр шоссе юлдан алга, уз иптэшлэребез янына киттек. Э. Айдар. Шоссе юлыннан барырга туры кил-мэде. М. Жэлил.
ШОТЛА’НДКА и. Терле тестэге-жеплэрдэи шак-маклап сугылган кнже-мамык, ярым йон яки ефэк тукыма.
ШОТЛА’НДИЯЛЕ и. Шотландиядэ яшэуче теп халык атамасы йэм шул халыкныц аерым бер кешесе.
ШОФЁР и. Автомобиль йертуче. Шофер машинаны уртача тизлеккэ куйды. Г. Минский. Нэрсэ эйтсэц дэ, шофер шоферны авыр хэлдэ калдырырга тиеш тугел. А. Шамов.
ШОФЁРЛЫК и. Шофер булу. Ул, шоферлыкны ташлап, концертлар ясау белэн кен курэ башлый. Тат. театры. II Машина йерту йенэре, эше. Ул еш кына кайчан да булса бер шоферлыкка ейрэну яисэ узенэ мотоцикл сатып алу турында хыялланды. Н. Фэттах.
Шоферлык иту — шофер булып эшлэу. Боларныц чиннары тагын да югарырак урли: шоферлык итэ 2—3 франкка. Г. Гали.
ШОЖЫК и. Пешкэн камыр жэймэгэ пешкэн ит йэм май тереп эзерлэнгэн ашамлык. — Мае тамып тора торган шоэцыклар-----тештэ генэ курергэ
калды, диде ул. И. Салахов.
ШОЦКАР и. зоол. Лачыниын бер тере, ау кошы итеп кулланыла. Шоцкар юкта ябалак мэйдан татар. Мэкаль. Очкан кошныц барысы да шоцкар тугел. Мэкаль. [Мусаныц] ияк йэм борын очлары, he-мсумгэ ташланачак дала шоцкарыныкы кебек, аеру-ча уткенлэнеп тора. Ш. Маннур.
О Шоцкар чего — шонкарны йежумгэ жибэру. Очырганы беркет коим, Чейгэне шоцкар булган. Дэрдмэнд. Тауларга ла мендем лэ шул, Шоцкар чей-дем. Жыр.
ШПАТА и. 6ч, дурт яки алты кырлы, нэзек озын кылыч сыман корал. Менэ Конфетин эфэнде-----ки-
леп чыгар да, ридасын иценнэн ыргытып, шпагасын эле алай, эле болай бутап йем;ум [итэр]. Ф. Эмирхан. Яраткан язучыца карата нанди дэ булса начар суз эйткэннэрен ишетсэц, юк шпагацны бар итеп, шундук кылычка кылыч килергэ эзер торасыц. Ф. Хесни.
ШПАГАТ и. 1. Эйбер тейнэу яки бэйлэу ечен ишеп яки бетереп эшлэнгэн бау. Кэусэне киц кэгазь белэн урап. ул кэгазьне веке йэм аскы кырыеннан шпагат белэн бэйлилэр. Жилэк-жимеш...- [Хафиз], дэфтэрлэ-рен, китапларын бергэ м;ыйнап, шпагат белэн нык-лап бэйлэде. С. Шакир.
2. спорт. Аякларныц берсен алга, икенчесен артка сузып утырудан гыйбарэт гимнастик фигура.
ШПАКЛЁВКА и. 1. Буяласы урынныц тишек-ярык-ларын каплау, тигезсез урыннарын тигезлэу, сылау ечен эзерлэнгэн махсус измэ. Майлы шпаклевка. Я^и-лемле шпаклевка.
2. Шундый измэ белэн сылау, тигезлэу эше.
ШПАКЛЁВКАЛАУ ф. Шпаклевка ясау, тишек-ярык-ларны махсус измэ белэн сылап тигезлэу.
ШПАКЛЁВЩИК и. Шпаклевкалаучы эшче.
ШПАЛ и. 1. Тимер юл рельслары астына ныклык ечен аркылы салына торган агач (тимер-бетон яки металл) борыс. Станция яца гына елгергэнгэ. тимер юл тирэсен чокыр-чакырлар, еелгэн ташлар. ташландык шпаллар ямьсезлэп тора. Ф. Сэйфи-Казанлы. Шпалларга абына-абына яулык болгап син бардыц. Э. Ерикэй.
2. 1943 елга кадэр Совет Армия сенен югары команда составы кия торган форма якасындагы аерымлык билгесе. [Менирэ] этасенец чал керэ башлаган чэче-нэ, уткер карашлы кузлэренэ, акыллы йезенэ, гимнастерка якасындагы шпалларына, кукрэгендэге ор-деннарына озак карап торды. Г. Эпсэлэмов. [Бу ха-тынныц] хэрби киеме якасында медицина еланы белэн бер шпалы барлыгы----куренде. Ш. Маннур.
О Шпал санау — поездга утыра алмау яки билет-лык акча булмау еэбэпле, рельслар буйлап жэяу бару. [Я^элэл:] Тимер юл буйлап шпал санап кайттыцмы эллэ? [Мегаллим:] Эш шуца якынрак булды. жалованье бирмэделэр. Ш. Камал.
ШПАЛЕР и. 1. Сюжетлы яки табигать куренешлэ-ре тешерелгэн тукыма келэм — стена келэме. II сейл. к. обой.
2. Усемлеклэр урмэлэп уссен яки агач ботаклары аерым бер юнэлештэ генэ уссен ечен колгага бау яки чыбык тартып эшлэнгэн махсус киртэ. Усемлек буй-га усэ башлагач, аны шпагат, тимер чыбык, казык-лар йэм шпалерлар буенча урмэлэтергэ кирэк. Жилэк-жимеш...
ШПАНА и. гади с. Бозык юлга кергэн, тэрбиясез яшь кеше, яшусмер, вак карак, жулик. Я^ыен шпана шунда ясыела. Каз. утл. Нэрсэ булды сица, эй, Марат?1. Син шпана хэзер, син хулиган. Юл адашкан кеше — сан карак! М. Крыймов.
ШПАНАЛЫК и. Шпана булу. Ул шпаналык тормышы турында эрнеп, чын куцеленнэн борчылып, аларны харап булган еллар итеп сейли иде. А. Шамов.
ШПАНГО’УТ и. Самолет яки судно корпусына ныклык биру ечен куелган аркылы борыс.
ШПА
515
Шпо
ШПА’НДЫРЬ и. Итекче, аяк киемнэре тезэтуче-нен тегелэ торган эйберен аякка тарттырып бэйлэгэн каешы.
ШПА’НКА и. 1. зоол. Сыекчасы белэн кеше тэнен жэрэхэтлн торган яшел конгыз.
2. Испаниядэн китерелгэн сарык токымы.
3. бот. Бакча жилэгенен бер тере. Буген яктыра башлау белэн. Иван Никитич, йокысыннан торып, Иделгэ балык аулары карарга тешеп китте, мин, иртэнге чык белэн бакчага чыгып, шпанка ядыеп кердем. М. Гали.
ШПАРГА’ЛКА и. сейл. Укытучыга жавап биргэн-дэ, имтиханда яки язма контроль эшлэр вакытында яшереп файдалану ечен алдан эзерлэнгэн язу, материал. Зэмзэм кем белэндер ишек артында шпаргалка турында суз куеша. Г. Эпсэлэмов. [Камил]. кыш-тыр-кыштыр килеп, [алгебрадан] шпаргалка хэзер-гэргэ кереште. В. Монасыйпов. || куч. сейл. Берэр нэрсэ турында сейлэгэндэ алдан эзерлэп куелган текст. — Син узец дэ доклад сейлэгэндэ шпаргалкадан бо-рыныцны кутэрэ алмыйсыц бит. Каз. утл.
ШПАТ I и. мин. Ватканда билгеле бер тезек фор-калы кисэклэргэ аерыла торган минерал.
ШПАТ II и. махе. Атларда йэм йек угезлэрендэ хроник рэвештэ аяк сеяге ялкынсыну авыруы.
ШПА'ТЕЛЬ и. 1. Тезу эшендэ сылау яки шпаклевка ечен кулланыла торган керэк формасындагы калак. Ящикта каймак куелыгында ап-ак алебастр азмэсе, уц кулында кечкенэ керэк — шпатель. Азат хатын.
2. Рэссамлык эшендэ буяуны киндергэ сылап тигезлэу ечен кулланыла торган утэ юка йэм сыгылмалы пычак формасындагы калак.
3. мед. Авыз эчен йэм тамак тебен Караганда телне басып тору ечен кулланыла торган калак сыман инструмент.
ШПЕНЁК и. тех. Эче куыш детальне икеиче бер детальгэ утырту, беркету ечен хезмэт итэ торган кадак сыман чыгынты. Чуалтмас ечен, [ядепне] маши-каныц кэтук куела торган шпенегына элэктереп йомгакка чорныйлар. Йорт эшлэре.
ШПИК I и. Дунгызнын тире астындагы маен махсус тозлап ясаган ашамлык. [Тергэкнец] икенчесе— чупрэккэ тергэн дуцгыз мае (шпик) булып чыкты.
Шпик туцмаган. Яруллин аны вак кына телем-иэргэ кискэлэде. Э. Еники.
ШПИК II и. сейл. к. шымчы. Даллес узе приказ биргэн Бик зур набор ясарга, Эшсез король-шпик-гарны Бюджет белэн асрарга. Н. Исэнбэт. Алдан ук гражданнар киемендэ шул ядыелыш эчендэ кайнаган филерлар, шпиклар, яшерен жандармнар, буталчык pat нн ч ерып, ясалма трибуналарга атылалар. Г. Ибрайимов.
ШПИКЛАУ ф. Итне кискэлэп, эченэ дунгыз мае тутыру, ит белэн дунгыз мае катлавын аралаштырып тозлау.
ШПИЛЬ и. 1. Бина тубэсендэ очлаеп торган ескор-иа йэм шунын очлы башы. Кыйммэтле ташлар бе-юн тышланган. Алтын шпильлэр белэн очланган, длм ничэ манаралы, Мецэрлэгэн баганалы, Башы бе-ин болытларга орынып Тора бер йорт. Э. Исхак.
2. Судноларда якорь тешеру-кутэру ечен яисэ йек теяу-бушату ечен хезмэт итэ торган чыгыр. Тэядри-бэле бурлаклар шпильдэ эшлэугэ Караганда лотта ми рейдда эшлэуне артыграк курэлэр. М. Гали. Пассажирлар да бераз тынычландылар йэм шпильке тагын да ядэйэтрэк эйлэндерергэ керештелэр. С. Сабиров.
ШПИ'ЛЬКА и. 1. Прическа ясаганда чэчне тоту, I шетырып, кадап кую ечен ике жэпле элэктергеч (би-133*
зэну эйбере). [Кызныц] чэче кистерелгэн, шпилька-лар белэн тоттырып. артка ядыеп куелган. Н. Фэттах.
2. тех. Машина частьларын бер-беренэ тоташтыру ечен сырлы металл кадак. [Васька] зур бер шпилька шикелле тимерне естэлгэ суга. Г. Камал. II Гомумэн шул формадагы очлы тимер яки агач. [Кыяр] тизрэк тозлансын ечен уткен шпилька белэн 10—12 урын--нан тишэлэр йэм, мичкэгэ тыгызлап тутырып, естенэ эзер'тозлыкны коялар. Йорт эшлэре.
3. сейл. Хатын-кыз туфлиепдэ очлы биек укчэ.
ШПИ’ЛЬМАН и. тар. Урта гасырларда герман иллэрендэ илгизэр жырчы-музыкант.
ШПИНАТ и. бот. Яшь яфраклары яшелчэ азыгы итеп кулланыла торган улэн усемлек. Сарымсак, салат йэм шпинатны кездэн чэчеп калдырырга да мемкин. Жилэк-жимеш... Кэбестэ, салат, шпинат... азотлы тозларга мохтаядлар. Ботаника. II с. мэгъ. Шул усемлек яфрагыннан эзерлэнгэн. Шпинат соусы.
ШПИНГАЛЕТ и. махе. Тэрэзэ яки ишектэ зур булмаган шудырмалы бик. Картинаны кадактыр, шпин-галеттыр, замазкадыр ише вак-теяк саклана торган келэткэ куеп торырга булдылар. Г. Ахунов.
ШПИНДЕЛЬ и. тех. Эйлэнмэ хэрэкэтле станок-ларда теп вал. Шпиндельлэр, лубрикаторлар кебек махсус ядайланмалар телэсэ нинди шартларда да майныц югары басымлы булуын автоматик рэвештэ тээмин итэлэр. Нефть тур. хик.
ШПИОН и. 1. Шпионаж белэн шегыльлэнуче кеше. Тэне марля белэн уралып беткэн Искэндэр каршын-да хэзер энэ шул кеше, Ленинградта Драйне фами-лиясе белэн йергэн немец шпионы утыра иде. Г. Гобэй. Ж,ентеклэп тикшермэгэндэ шпионнар узуы да бар бит. Г. Бэширов
2. сейл. к. шымчы.— Аныц монда мэдрэсэдэн торып суз ташып торучы шпионы бар. Э. Фэйзи.— Ьез-нец серне алырга дип юри кертелгэн шпион дип шиклэндгм. Г. Ибрайимов.
ШПИОНАЖ и. Нинди дэ булса бер ил разведкасы-иа хезмэт иту эше, анын ечен яшерен рэвештэ дэулэт сере итеп саклангаи терле мэгълуматлар жыйнау яки урлау, йэртерле корткычлык алып бару кебек жинаять эшчэнлеге.
ШПИОНЛЫК и 1. Шпион булу. Шпионлыгы ачык-лану. □ [Гайнуллин] шпионлыкка, яшерен корткыч-лыкка хэзерлэнде. X. Госман.
2. к. шпионаж. Искэндэр. — вак шпионлыкка ял-ланып. еш кына Германия шэйэрлэрен йэм Бгрлинны таптый башлый. Ш. Маннур.
Шпионлык иту — шпион хезмэтен утэу. Шул ук вакытта сугыш министры Сухомлинов йэм аныц кул астындагы зур турэлэр миллионлап урлыйлар, немец-ларга шпионлык итэлэр. М. Гали. Аларныц кайсысы корреспондент, кайсысы спортсмен булып килэлэр дэ шпионлык итеп йерилэр. Т. Гыйззэт.
ШПИЦ и. Очлы борынлы, урэ колаклы кечкенэ генэ йонлач йорт эте.
ШПОН и. 1. тех. Бер катлы фанер такта.
2. махе. Типография эшендэ: наборда юллар яки сузлэр арасын кинэйту ечен куела торган юка металл пластинка, днэ анда кемдер ачулана: Шпоннарны алып киткэннэр. д биредэ Шэми кассасына Чит хэ-рефлэр китереп сипкэннэр. М. Крыймов.
ШПО'НКА и. тех. Машинада, механизмда берэр деталь яки жайланманы беркету ечен махсус чей.
ШПОР и. 1. Атны эйдэу ечен кавалеристларнын кун итек укчэсеиэ беркетелгэи тешле яки шома тэгэрмэчле тимер дуга. Теге иптэшлэренэ ымлады да аты-ныц корсагына шпор белэн тибеп ядибэрде. И. Гази.
ШПО
516
ШТА
— Шалт-шолт китереп. шпорларын бэреп йерделэр шунда, эрэмтамаклар. Г. Газиз.
2.	Этэч аягыныц арткы бармагы, типкесе.— Сезнец этэчегез бик эйбэт. Тик нигэ аныц шпорлары юк. М. МэЬдиев.
О Шпор кагу — к. шпорлау. Тезген тартып шпор кагу белэн, Жиргэ сузылып ята бу атлар. Ф. Кэрим.
ШПОРЛАУ ф. Шпор ярдэмендэ корсагына тибеп атны эйдэу яки башка берэр хэрэкэт кушу. Командир, атын шпорлап, кинэт очып киткэн кебек урыныннан кузгалды. А. Шамов. Борылдым да атымны шпорлап чаптым. И. Гази.
ШПОРЛЫ с. 1. Шпор беркетелгэн, шпоры (1 мэгъ.) булган. Аптырап Галинец естенэ карадым: башында офицер фуражкасы, аякта шпорлы ялтыр итек, бе-лэктэ ак тасма, кулында менэ дигэн маузер. Г. ИбраЬимов. Киц кара чалбар, Итек шпорлы, Бит очы — алма, Кузлэре нурлы. 3. Мансур.
2.	Аягында шпоры, типкесе булган. [дтэч], шалт-шалт атлап, Шпорлы аяклары белэн таптап, Ку-кэйлэр естенэ дэ менеп ята. Э. Исхак.
ШПРИЦ и. мед. 1. Тэнгэ сыек дару жибэру, шулай ук сыеклыкны суырту ечен кулланыла торган, пешкэкле цилиндрга эче куыш энэ урнаштырылган инструмент, днэ инструментлар шкафында. кемеш-тэй ялтырап, эле кулга да алынмаган пинцетлар, ланцетлар, шприцлар-----ята. Г. Минский. Дилэ-
фруз тиз генэ шприц алып килде. Г. Эпсэлэмов.
2.	махе. Медицина шприцы формасында эшлэнгэн, крем, май Ь. б. ларцы билгеле бер формада сыгып чыгару ечен кулланыла торган кухня жиЬазы. Эчэккэ фарш тутыру ечен иц уцайлы эцаиланма булып кул шприцы санала. Йорт эшлэре.
3.	техн. Машинанын аерым механизмнарын, кучэр-лэрен майлау ечен кулланыла торган пешкэкле цилиндр формасындагы инструмент. Гыймади агай-----
шприц белэн солидол алып килеп, тэгэрмэчлэрне майлый. Ф. Хесни.
ШПРОТ и. Сельдь балыклары семьялыгыннан диц-гездэ еер-еер булып яши торган вак балык. II Шул балыкны яки башка тер вак балыкларны ыслап усемлек маенда эзерлэнгэн консерв. встэл есте булки-лар,----шпротлар, сельдьлэр, сырлар----белэн ту-
лы. Ф. Эмирхан.
ШПУНТ I и. махе. Гидротехник корылмаларда су юлын бикли торган койма ясау ечен агач, корыч якн тимер-бетон баганаларны буе белэн бер-берсенэ нык-лап беркетерлек итеп эшлэнгэн ырмау Ьэм шул ыр-маулары булган баганалар рэте. Шушы тынычлык эчендэ----шпунт кагучы копер тавышы ишетелеп
тора. Г. Эпсэлэмов. Шпунтлар кагу ечен вибрация ысулы дигэн нэреэ кулланылды. Нефть тур. хик.
ШПУНТ II и. махе. Ташны башлап эшкэрту ечен скульпторлар куллана торган зур етерге.
ШРАПНЕЛЬ и. Эченэ шар сыман пулялар тутырылган, Ьавада ярыла торган артиллерия снаряды. Уч иткэндэй. нэкъ шул минутта, баш очында, haeada шрапнель шартлап ярылды. А. Шамов. Шрапнель ескэ ядрэ сипте, Тимер чыбык кисте тезлэрне. М. Жэлил.
ШРЕ’ДЕР и. Кукуруз сабакларын турау, тапау машинасы.
ШРЕ'ДЕРЛАУ ф. Кукуруз сабакларын шредер ярдэмендэ турау, ваклау.
ШРИФТ и. 1. Ниндн дэ булса текстны жыю (набор ясау) ечен кирэкле булган билгеле бер зурлыктагы Ьэм формадагы хэреф, билгелэрнен типографик литер-лары комплекты. Шрифтлардан кутэрелгэн кургаш тузаны. II Язу машннкасындагы кэгазьгэ суга торган
металл ^хэрефлэр, билгелэр. Татар шрифтлары ес-тэлгэн машинка.
2. Гомумэн хэреф, хэрефлэрнец график формасы. Латин шрифты. Готик шрифт. □ Минем папка-ларымны Кэм кулъязма дэфтэремне (гарэп шрифты белэн язылган караламаларымны) алып кил. М. Жэлил. II Хэрефлэрнец язылыш характеры, почерк. Сэй-лэн кебек тигез, утэ вак шрифтлар белэн язылган хат.
ШТАБ и. 1. хэрби. Командованиенец гаскэр белэн житэкчелек иту органы. Тенлэ белэн барыбызны да полк штабына чакыртып алдылар. И. Гази. Авылдан чыккач, сул яктагы бакча эчендэ дивизиянец штабы урнашкан кечкенэ ак ей куренеп калды. Г. Бэширов. II Шул орган урнашкан бина. Бэйлэнеш ечен китэр-гэ инде кешелэр хэзерлэгэннэр. алар, атларыннан тешеп, штаб янында кетеп торалар. А. Шамов.
2. куч. Гомумэн житэкче орган турында. Бер ми-нуттан Левин республика партия оешмасыныц штаб йорты [обком]  эченэ кереп китте. Э. Касыймов. Мин сайлармын илем штабына Бэхет йортын те-зучелэрне. Ш. Маннур.
ШТА’БЕЛЬ и. Эйберне буе белэн бер рэткэ салып ясалган еем, эрдэнэ. Урман эчендэ исэпсез-хисапсыз штабельлэр куренэ. Менэ дигэн нарат бурэнэлэре. Г. Эпсэлэмов. Кишерлэрне башларын тышка кара-тып----штабельлэргэ еялэр. Йорт эшлэре.
Штабельгэ салу — эрдэнэлэп ею. [Бу холодилъ-никта] ит тушкэлэрен салкында катырыр ечен штабельлэргэ салалар. Н. Дэули.
ШТАБЕЛЬЛЭУ ф. Штабельгэ салу, штабель итеп эрдэнэлэп ею. Ярылган такталарны штабельлэп тору. || рэв. мэгъ. штабельлэп. Штабель итеп, эрдэнэлэп. Штабельлэп ею.
ШТАБЕЛЬЛЭУЧЕ и. Штабельгэ еюдэ эшлэуче, штабельгэ ею белгече. Заводка такта штабельлэу челэр янына да барып чыкты ул. М. Хэсэнов.
ШТАБИСТ и. к. штабчы. Сугыш тынгач, бер штабист аныц Погоннарын умырып ыргытты. X. Камалов.
ШТАБ-КВАРТИ'РА и. хэрби. Штаб урнашкан урын, бииа.
ШТАБ-ОФИЦЕР и. Революциягэ кадэрге Россиядэ: полковник, подполковник, майор дэрэжэсендэге офн-церларга бирелгэн исем Ьэм шул исемгэ ия булган кеше.
ШТАБС-КАПИТАН и. Революциягэ кадэрге Россиядэ (Ьэм кайбер чит иллэрдэ): поручик Ьэм капитан арасындагы хэрби исем Ьэм шул исемгэ ия булган кеше. — Штабс-капитан эфэнде. кызылларныц кечле кавалериясе атакага ташлана. Т. Гыйззэт.
ШТАБЧЫ и. Штабта хезмэт итэ торган офицер. [Комбригныц] йезен эйтерсец болыт каплады. Штабчылар аныц кузенэ куренергэ курка башладылар. Г. Эпсэлэмов.
ШТАКЕ’ТНИК и. 1. Койма, рэшэткэ ясарга яраклы ; тар агач планка, вак такта.
2.	Шундый вак тактадан ясалган киртэ—койма, рэшэткэ. Мэктэп нараттан салынып, штакетник белэн эйлэндереп алынган иде. А. Тимергалин.
ШТАМБ и. махе. Агач кэусэсенен тубэнге ботак-сыз елеше.
ШТАМП и. 1. Гадэттэ эш кэгазенен сул яктагы югары почмагына басыла торган, жаваплы учрежде-ниенен исеме язылган меЬер, печать. Конверт эченнэн урталайга беклэнгэн кечкенэ саргылт кэгазь чыкты. Аныц сул почмагында бик ук ачык теш из- ( гэн штамп иде. Э. Еники.
2.	Терле эйбер, детальлэрне сериялэп житештеру ечен металлдан эшлэнгэн калып.
ШТА
517
ШТО
3.	Кун аяк киеменен терле елгелэрен кису машинасы.
4.	куч. Нинди дэ булса эштэ сукырларча иярелэ торган эзер елге, шаблон. [ Тормышны] эзер сюжет алымнары, эзер схема Ьэм штамплар буенча гына тасвирлый башладыцмы. уцышсызлыкка очрыйсыцны кет тэ тор. Р. Мостафин. [Бу артистканыц] уенын-да штампка яраклашу. шаблонга якынлашу кечле. Каз. утл.
ШТАМПЛАНУ ф. 1. Штамп (1 мэгъ.) сугылу. Штампланган кэгазь.
2.	Штампка (4 мэгъ.), шаблонга эйлэну.
ШТАМПЛАУ ф. Штамповка юлы белэн ясау, эшлэу, штамповкалау. Саф тимер — кемешсыман ак тестэге йомшак металл.---Аннан штамплап, тврле фигу-
рам эйберлэр ясап була. Химия.
ШТАМПЛАШУ ф. Шаблонга, штампка (4 мэгъ.) эйлэну. ЗаЬид Сафич [образы] безнец эсэрлэрдэ эле-дгн-эле кузгэ чалынучы штамплашкан тискэре ге-ройларга полемик рэвештэ каршы тора. Каз. утл.
ШТАМПО’ВКА и. 1. Штамп (2 мэгъ.) ярдэмендэ эшлэу, эзер калып белэн сериялэп житештеру эше.
2. Штамп (2 мэгъ.) ярдэмендэ эшлэнгэн эйбер.
ШТАМПО’ВКАЛАУ ф. Эзер калып, штамп (2 мэгъ.) ярдэмендэ житештеру.
ШТАМПО’ВКАЧЬТ ф. Штамповка эшен башкаручы, штамповка белэн шегыльлэнуче.
ШТА’НГА и. 1. спорт. Башларына металл шарлар яки дисклар урнаштырылган металл кучэрдэн гыйбарэт спорт жийазы. Алып батыр бит ул безнец. За-зодларында штанга кутэреп беренче урынга чыкты. Г. Мехэммэтшин.
2. тех. Аерым механизм яки инструментларда металл кучэрдэн гыйбарэт деталь. Нурмый свечалар тезэ торган агач бармаклар арасыннан башын сузив:— Тешэргэ ярыймы?— дигэч.— Теш. штанганы Серкетеп бетергэнне курмисецме? — дип кычкырды Батырэцан. Р. Ильяс.
ШТА’НГАЛЫ с. Штангасы (2 мэгъ.) булган, штанга ярдэмендэ хэрэкэткэ килэ торган. Девон амжиналары арасында штангалы насослар куллана торганнары да байтак. Нефть тур. хик.
ШТА’НГАЧЫ и. Штанга (1 мэгъ.) ярдэмендэ кунегулэр ясаучы спортчы. Спартакиада флагын штангачылар кутэрде. Соц. Тат. [Илшатныц] спорт залыннан штангачылар ярышыннан кайтып килуе иде. Б. Камалов.
ШТАНГЕНЦИ’РКУЛЬ и. тех. Аерым детальлэрнен калынлыгын, кинлеген улчэу инструменты.— Игэу тынып кулларым кычыта. малай. Ышанмассыц, беркенне штангенциркуле ине хэтта тешемдэ дэ курдем. Г. Эпсэлэмов. Сабирэгдан агай узе, штангенциркуль алып, эле генэ ясап ташланган кучэрнец юанлыгын улчэп маташа. М. Шэрифуллин.
ШТАНГИСТ и. к. штангачы. Илдэ иц кечле штан-шстлардан Леонид }Каботинский да. спорт белэн шегыльлэнэ башлаганчы, шундый ябык. хэлсез бер налай булган. Р. Техфэтуллин.
ШТА’ПЕЛЬ и. Кыска езеклэрдэн торган синтетик eye. II Шундый сустэн эзерлэнгэн тукыма. II с. ихъ. Шул тукымадан тегелгэн. Штапель кулмэк.
ШТАТ I и. Кайбер дэулэтлэрдэ узидарэгэ азмы-купие хокукы булган административ-территориаль берэмлек. Америка Кушка Штатлары. □ [Татар буржуазиясе] инде хэз°р .Милли Мэдэни Мохта-риапГ вывескасы астында Идел-Урал штатын игълан итэргэ маташа. Т. Гыйззэт.
ШТАТ II и. 1. Берэр учреждеииедэ эшлэучелэрнен Дании составы. Пристаньда товар килу-киту азаю
сэбэпле, грузчиклар узара .штат кыскарту" ясап. яцаларны артельдэн чыгаралар. М. Гали. Кайгырмый иде Батманов Сафа, Ченки урындык тора штатта. Н. Дэули.
2. к. штат расписаниесе. Штат буенча тулэу. Штатларны раслау.
Штат расписаниесе — берэр учреждеииедэ эш урыннарын, эшлэуче кешелэр санын, аларныц эш хакын билгели торган документ.
О Штаттан тыш калу — штат кыскару сэбэпле эшсез калу. Штаттан тыш калган Габделмээцит Истамбулдан китте. h. Такташ.
ШТАТИВ и. махе. Терле прибор, химик колба-ларны тотып тору ечен жайланма. II Фотография, кино h. б. ш. аппаратлар беркетелэ торган жыелмалы ечаяк.
ШТАТ Л Ы с. Штатта каралган, даими (эшче). — Профсоюз оешмасы сезнец хокукны яклый алыр. штатлы эшче итеп урнаштырыр. С. Баттал.
ШТА’ТСКИЙ с. 1. Хэрби яки рухани булмаган, гражданский (кеше) — Питердан озатканда бер штатский кеше дэ безгэ шуны эйткэн иде. А. ТаЬи-ров. Кораллы, коралсыз. хэрби, штатский, яшь. карт кешелэр, бер мдиргэ еелеп, чибэр генэ йезле бер яшь егетнец кычкырып-кычкырып нэрсэдер укуын игътибар белэн тыцлап торалар. И. Гази.
2. Шундый кешелэр кия торган (кием турында). [днвэр:] Без дэ качар идек, Ядя... Штатский кием-нэр табып бир эле. Сов. эд. Штатский киемдэ яшь кенэ---бер кеше кереп конфетти сипте. Г. Газиз.
ШТЕ’ЙГЕР а. Рудниктагы эшлэрне алып баручы мастер, техник. Штейгер килеп эшнец барышын --»• кузеннэн уткэрде. М. Гафури. Штейгерга барып. бурек салып, Хэлебезне сейлэп карадык. Ш. Маннур.
ШТЕ’МПЕЛЬ и. Mehep, келэймэ сугу яки оттиск-лар алу ечен кулланыла торган. металл яки резин шрифтлар ябыштырылган инструмент Шт м п=>ль сугу. || Шул инструмент ярдэмендэ сугылган келэймэ яки оттиск. Хатныц кайдан экуибэр’лгэнн штемпеЛ’1 буенча белу. II с. мэгъ. Штемпель сугу ечен билгелэи-гэн. Штемпель карасы. Штемпель мендэрчеге.
ШТЕ’МПЕЛЬЛЕ с. Штемпель басылган, штемпель сугылган. Штемпельле конверт.
ШТЕ’ПСЕЛЬ и. Электр приборын (лампа, утук, плитка h. б.) яки телефонны электр челтэре белэн тоташтыра торган, гадэттэ, ике жэпле металл сэнэк сыман эсбап. [Тэнзилэ], абонентларны тоташтыра алмыйча, штепсель шнурларын езеп бетерэ. Ф. Яруллин.
ШТИ и. сейл. Кэбестэ ашы, щи. Хэлим----узенэ
дип калдырылган бер табак эчегэн кэбестэ штиен ялтыратыр да, карацгы тешкэнче, дэреслэренэ утырыр. И. Гази.
ШТИБЛЕТ и. Ирлэр ботинкасы. [Шэкертлэрнец] берсе Габдулла кебек штиблет киеп алды, икенчесе чэчен Габдулла кебек тарап йертэ башлады. Э. Фэйзи. [Газиз:] дй, кызым, минем яца штиблет-ларымны ваксалап куй эле. Ф. Эмирхан.
ШТИЛЬ и. Зур су (дингез, зур елга, кул) естендэ жилсезлек.
Штильдэ тору — жил булмау сэбэпле хэрэкэтсез тору (жилкэнле кеймэлэр турында).
ШТИФТ и. тех. Машинада ике детальне хэрэкэтсез итеп тоташтыру ечен кулланыла торган башсыз кадак. Штифт белэн беркету.
ШТОК и. 1. г”ол. Дерес формада булмаган казыл-ма байлыклар яки тау токымнары массасы.
2. тех. Пешкэкле машиналарда пешкэкне шудырма белэн^тоташтыра торган кендек. Ьава насосы штогы.
што
518
ШТУ
ШТО'ЛЬНЯ и. Жир астындагы эш урынын жир есте белэн тоташтыра торган, жир естенэ горизонталь яки сезэк итеп эшлэнгэн коридор, жир асты юлы. Штольняда мрлрлап йери торгач Авылларныц авыр моцнарын, Безне аерды Менир курше белэн Яна кутэрелу еллары. Ш. Маннур. Франц, уз кесэ фонарен кабызып, штольня буйлап алга атлады. Н. Дэули.
ШТО'ПОР и. 1. Бер башы винт рэвешендэ эшлэнгэн беке суыргыч. Буровой вышкалары — ерактан. очлы башы белэн ескэ каратылган штопор шикелле, борма-борма булып куренэлэр. И. Гази.
2. махе. Авнаниядэ ин югары пилотаж фигурала-рынын берсе — самолетнын „текэ спираль ясап тубэ-нэюе, тешуе. Штопор ясап тешу. II Самолетнын, идарэсен югалту еэбэпле, уз кучэре тирэсендэ эйлэ-нэ-эйлэнэ бик кызу тешуе.
ШТОР и. Калын материядэн ишек яки тэрэзэисн башыннан тебенэ кадэрле итеп эшлэнгэн пэрдэ. Сэлим тэрэзэнец шторын йолкып ала. М. Фэйзи. [Гыймазов] бер кулы белэн тэрэзэнец ярым ачылып торган шторын кутэрде. С. Рафиков.
ШТОРА и. к. штор. Стенада телефон, репродуктор, тэрэзэлэрдэ ап-ак шторалар. Г. Галиев.
ШТОРМ и. Су естендэ була торган кечле давыл. Ул киткэн Каспий ягында бик яман шторм булган. Э. Фэйзн. Штормнарны. мэцгелек бозларны кеше ихтыярына буйсындырасы udel Г. Эпсэлэмов.
ШТОРМТРАП и. махе. Су есте давыллап торганда кешелэрне суднога алу яки тешеру ечен махсус баскыч. Кеймэгэ аска ыргытылган штормтрап буенча тешу.
ШТОФ I и. иск. Чилэкнеи уннан бер елеше кулэ-мендэге аракы улчэу берэмлеге. Фэттах акчаны кызганмады. Балныц эченэ бер штоф акны алып кайтып кушты. Э. Фэйзи. [}Дийанша] бер штоф аракысына карап тирэн уйга батып утыра иде. Ф. Сэйфи-Казанлы. II Гадэттэ шул кулэм сыешлы дурт кырлы аракы шешэсе.
ШТОФ И и. 6й жийазларын тышлау, шторлар ясау h. б. ечен кулланыла торган, узеннэн чыккан эре бизэкле, калын авыр йон яки ефэк тукыма. Исправник штоф сайлыйдыр Зелхэбирэ кызга кул-мэккэ. Бэет. II с. мэгъ. Шул тукымадан тегелгэн. Алтын ияр, штоф мендэр Ж,ирэн атым естендэ. Жыр. Димлэгез кызныц чибэрен. егет узе сейгэнен; Алтын алка, чылбыр яка, штоф камзул кигэнен. Жыр.
ШТРАФ и. 1. Жэза рэвешендэ административ яки суд тэртибендэ тулэтелэ торган акча. Штраф белэн судны ядене сейма аныц. А. Шамов. Анда да тор-мышныц ансат тугеллеген, атлаган саен штраф салып, получкадан басып алып калуларын---сейлэп
утырды. И. Гази
2. Берэр эшне тегэл утэмэгэн яки кагыйдэне боз-ган ечен бирелэ торгаи жэза (мэс., хэрби яки спорт уеннарында). II с. мэгъ. Штраф тэртибендэ алына яки бирелэ торгаи. Штраф очко.
Штраф батальоны — гаепле табылгаи хэрби кешелэр ечен махсус дисииплинар батальон. [Гроссман] фгльдфебельне штраф батальоныча сугыииса ендибэр-т ргэ приказ язарга булды. Н. Дэули. Штраф кенэ-гэсе (журналы) — шелтэ, штрафларны (2 мэгъ.) язып бара торган журнал. Штраф кенэгэсенэ к >ру. Штраф мэйданы (площадкасы) спорт.— футбол, хоккей кебек спорт уеннарында штраф тубы (шайбасы) тибу (сугу) ечен капка янындагы мэйдан. Тэрэзэдэн футбол мэйданы куренэ. Анда эш кайный: ком ташый-лар. тигезлилэр, штраф площадкаларыныц чиклэрен билгелилэр. Г. Эпсэлэмов. Штраф тубы спорт.—
футбол уенында берэр кагыйдэне бозган ечеи капкага таба тибэргэ рехсэт ителгэн туп.
ШТРАФЧЫ и. Штрафка (2 мэгъ.) элэккэн хэрби кеше Германия ядицсэ дэ, штрафчы буларак, аны [Францны] лагерьда калдырачаклар. Каз. утл.
ШТРЕЙКБРЕ'ХЕР и. Забастовка вакытында, забас-товкачыларга хыянэт нтеп, капиталистка эшлэуче, хужалар ялчысы. Алар арасыннан провокаторлар, штрейкбрехерлар [чыкты]. Г. Ибрайимов. II Гомумэн хыянэтче, эшчелэр сыйныфына хыянэт иткэн кеше. Ул еч хаин, кораллы кутэрелеш турындагы яшерен карарны буржуазиягэ белдереп, ачыктан-ачык шым-чылык юлына бастылар. — Штрейкбрехерлар, — дип атады аларны Ленин. К. Нэжми.
ШТРЕЙКБРЕ'ХЕРЛЫК и. Штрейкбрехерлар тарафыннан эшчелэр интересына хыянэт иту эше; гомумэн эшчелэр сыйныфы интересларына хыянэт. Болар эш ташлау хэрэкэтендэ штрейкбрехерлык ролен утэмэсеннэр дигэн курку бар. Г. Ибрайимов. Капи-талистлар узлэре дэ предпринимательлэр союзла-рына берлэшэлэр. Алар----штрейкбрехерлык оеш-
тыралар, эшчелэрнец оешмаларын расколга китерэ-лэр. Политэкономия.
ШТРЕК и. Шахталарда, рудникларда файдалы казылма катлавы буенча ясалган горизонталь юл, коридор. Ул, десятник артыннан иярсп, карацгы штрек эченэ кереп китте. И. Гази.
ШТРИХ и. 1. Беленер-беленмэс итеп сызылган нечкэ езек-езек сызыклар. Картаныц ашкынып югары кутэрелгэн текэ сызыкларына, штрих-терт-келэр. белэн тешерелгэн вышка сурэтлэренэ карап, Дияров бу карта трестныц эш мэйданы икэнен ацлады. Г. Ахунов.
2. куч. Нэрсэнен дэ булса сыйфатында узенчэлекле деталь. Кайчак рэсемдэге берэр штрих аерата шэп килеп чыкса гына, .ЯрыйсыГ— дип куйгалый. Б. Камалов. Элегрэк ацарда куз белэн куреп тэ. тех белэн эйтеп ацлатып булмаслык ниндидер бер эци-тешмэгэн эедире бардыр кебек иде. д хэзер инде. тор мышка чыккач, кайчандыр эедитешеп бетмэгэн шул очкын да, художниклар теле белэн эйткэндэ. соцгы штрихы да табылгандай булды. М. Хэсэиов.
ШТРИХЛАУ ф. Штрихлар, нечкэ езек-езек сызык- , лар сызу.
ШТУКАТУР и. сейл. к. штукатурчы. Штукатур кызлар.
ШТУКАТУРА и. сейл. к. штукатурка 2. [Номер-ныц] штукатурасы ишелеп тешэргэ тора. Г. Эпсэ-лэмов.
ШТУКАТУРКА и. 1. Штукатурлау эше. Штукатурка белэн шегыльлэну.
2. Су, ком, известь, цемент, ябыштыргыч матдэлэр катнашмасыннан гыйбарэт измэ (тезу материалы буларак, бина яки корылманын стеналарын эчке йэн тышкы яктан калын итеп сылау, тигезлэу ечен кулланыла). || Шул измэнец сылагаинаи сон каткаи кат-ламы. Тушэмнец хэтсез зур бер эедиреннэн штукатурка кубып тешкэн. Г. Гобэй.— Буксэцне киереп кычкыр. Стеналардан штукатурка тетрэп коелсык! • 3. Мансур.
ШТУКАТУРЛАУ ф. 1. Бина яки корылма стеналарын штукатурка (2 мэгъ.) белэн каплау, штукатурка сылап тигезлэу. Штукатурланмаган, ямьсез, шык-сыз таш термэ каршына барып эедиту белэн, тэн-нэр чымырдап китте. X. Садрый. Инде йортншц тышкы, штукатурлау эше генэ кала. Г. Минский.
2. куч. гади с. Биткэ терле крем, кершэи, пудра кебек нэрсэлэрне куп итеп сылау, акшарлау.
ШТУ
519
ШУД
ШТУКАТУРЧЫ и. Штукатурка буенча белгеч, штукатурлау остасы. Ат тизэген саламга катыш-тырып сарай-араннардан башканы сылаудан уза алмаган эцицгилэр штукатурчылар булып бетте-лэр. А. Гыйлэжев.
ШТУКАТУРЧЫЛЫК и. Штукатурчы булу эше, Ьенэре. Суфия белэн МаИинур башта кара эшче булып, аннары бетонщица булып эшлилэр. штука-турчылык Иенэренэ дэ шунда ейрэнэлэр. Г. Эпсэлэмов.
ШТУРВАЛ и. Комбайн, судно, самолет h. б. маши-наларда руль тэгэрмэче. Куллцры эле штурвалны эйлэндерэ иде аныц, эле рычагын тартып куя, шул ук вакытта я тракторчыга, я саламчы кызларга берэр боерык биреп ала иде. Г. ГоЛэй. Минем знанием комбайнчы. Штурвалы кулында. LU. Маннур.
ШТУРВАЛЧЫ и. Штурвал белэн идарэ итуче кеше. [Зэйтунэ:] Узйерешле комбайнда штурвалчы булу телэгем. Т. Гыйззэт. [Малайлар] ара-тирэ комбайнныц узенэ менеп [утыргаладылар], бер дигэн штурвалчы булдылар. Г. Хэсэнов.
ШТУРВА’ЛЬНЫЙ и. сейл. к. штурвалчы. [Кэрим:] Сез, Закир Гэрэев, штурвальный булып билгелэнэ-сез. X. Садрый. Штурвальный яраланды булса кирэк, аргы якка турылаган пароход агым уцаена борыла башлады. И. Гази.
ШТУРМ и. Дошманнын крепостена, ныгытмала-рыиа яки терэк пунктына хэлиткеч атака. Барлык кораллар Нэм гаскэр кече белэн хэзер ук. езлексез, туктаусыз штурм башлагыз! Г. Бэширов. Озакла-мый штурм белэн Перекоп алынасы. Г. Хужиев. || куч. Нинди дэ булса максатка ирешу ечен кыю, актив хэрэкэт, эшчэнлек. [Бригадир:] Штурм белэн алга барабыз. Кызларыбыз м;итез. Ш. Медэррис.
ШТУРМАН и. Су асты яки су есте корабльлэ-рен, самолетларны тегэл маршрут белэн йертуче белгеч. Шул авиаполкта ике тапкыр орден алган герой штурман капитан Гали БорНан хезмэт итэ. М. Жэлил.
ШТУ’РМАНЛЫК и. Штурман булу; штурман хезмэте, вазифасы. Штурманлыкка уку.
ШТУРМЛАУ ф. Штурм ясау, атакага бару, Ьежум иту.— Йокларга ятсам. тешемдэ дэ граната сугышы, дот штурмлауны курэм. И. Гази. Казармаш; штурм-лау уцай нэтиэцэ бирмэде. Э. Маликов.
ШТУРМОВИК и. Сугыш кырында дошман кечлэ-ренэ каршы зур булмаган бнеклектэн Ьежум итэ торган хэрби самолет. Лэлэнец башы естеннэн. кук йезен каплап, безнец штурмовиклар утеп китте. Г. Эпсэлэмов.
ШТУ'РМЧЫЛЫКи. Утэлми калган планны тутыру ечен, ай, квартал яки ел азагында, бетен кечне туплап, ашык-пошык эшлэу хэле. Бик куп меНим эшлэр энэ шундый .дэррэу кампаниялэр’ еянэгенэ. штурмчылыкка килеп элэгэ. Г. Ахунов.
ШТУРТРОС и. махе. Суднода штурвал белэн рульне тоташтыра торган чылбыр яки трос. Кинэт штуртрос езелеп, штурвал сафтан чыкты. С. Сабиров.
ШТУФ и. махе. Зур булмаган руда кисэге.
ШТУЦЕР и. 1. Сырлы кепшэле ау мылтыгы.
2.	махе. Трубаларны бер-берсенэ яки резервуарга борып беркету ечен, тышкы ягы сырлап эшлэнгэн труба кисэге.
ШТЫК и. Мылтык кепшэсенен очына кидерелэ торган салкын корал.—Яхшы чакта китмэсэц, штык белэн корсагыца кереп чыгарга да кыйммэт алмам мин/ К. Тинчурин. Бетен кырларны тутырып, штыкларын кояшта ялтыратып кызыллар килэлэр. h. Такташ. || куч. Гомумэн сугыш коралы, хэрби
кеч.— Англия-Америка	капиталистлары. — диде
ул,— безнец революцияне ак бандалар штыгы белэн утереп ташларга телилэр. И. Гази. Бэр башакны штыкка тицлэде хекумэт. Г. Гобэй. || куч Солдат, кораллы пехота солдаты Безнец полкныц роталары бик аз штыклы... 120 штыкка тулар-тулмас кына. А. ТаЬиров.
Штык сугышы (бэрелеше) — каршы як гаскэрлэр-нен, бер-берсенэ якын килеп, штыклар Ьэм приклад-лар белэн сугышуы. Ике як, штыкларын тебэп. бер-берсен чэнчергэ щыенып. штык сугышына таш-ландылар. Г. Бэширов.
ШТЫРЬ и. тех. Башы оя эчендэ эйлэнерлек итеп йомрылап эшлэнгэн кучэр. Штырь Нэм втулка сте-наларындагы бакыр боэцраларга кабель чыбыклары ябыштырып куелган була. Нефть тур. хик. II Кире чыкмасын ечен очы сырлап эшлэнгэн тимер кадак. [Гэрэй] каркас баганалары утырачак урыннарда калдырылган тимер штырьларны тартып-тартып карый. А. Гыйлэжев.
ШУ аваз ияр. Бежэк-кошлар очуыннан, машина-ларнын зур тизлектэге хэрэкэтеннэи, кешелэрнец шау-гер килуеннэн, жилгэ агач яфраклары яки ка-мышлар шаулавыннан барлыкка килгэн тавышны белдерэ. [Иблис] керде китте балконыннан зчкэре. .Шу’ килеп калды шаятин [шайтаннар] тышкары. Ш. Бабич. .Шуу’ итеп килдек тэ кердек бит Ка-занга бер заман. Н. Исэнбэт.
Шу иту — йерэк, кунел сузлэре янында: кинэт куркып киту, тирэн борчу басу. Почтальонны кургэн саен Шу итеп китэ йерэк. 3. Ерикэй. Ятинец ыцгы-рашканын ишеткэч. йерэгем шу итеп -итт • Г ИбраЬимов.
ШУГА и. сейл. к. зим.— Кез кене. елга естенэ шуга калка башлагач, боз ныгып елгергэнче. семья-ларыгыздан аерылып яшэргэ туры килэ. Э. Маликов.
ШУГАК с. Артык шома Ьэм лайлалы яки юеш булу еэбэпле тоткарлыксыз, шудырта яки шуып китэ торган. [Агачныц кабык асты] лайла белэн каплан-гандай шугак була. Ботаника.
ШУГАЛАК и. Шуу ечен махсус эшлэнгэн шома боз есте, каток. [Балалар] ындыр табагысыман такыр э^иргэ фонтан суы агызып. шугалак ясыйлар. К. Нэжми. Бу шугалак нэкъ зур кезге инде. Ж- Тэржеманов.
ШУДЫРГЫЧ и. к. шудЬрма. Улчэу площадкасына капчыкларны эрдэнэлэп куюлары була, Шэмэрдэн шалт та шолт. Шудыргычларны эле тегелэйрэк, эле болайрак китерэ дэ:—Жиде центнер, эйдэ ал. Ф. Хесни. [Кэримулла] капка шудыргычын ача алмый азапланды. М. Хэбибуллин.
ШУДЫРМА и. 1. тех. Приборларда, механизмнарда шуып, хэрэкэт итеп йери торган деталь. Пеш-кэкнец штогы юнэлткеч яссылыклар буйлап артка Нэм алга таба хэрэкэт итуче шудырмага тоташкан. Физика.
2.	сейл. Ишек яки капканы биклэу ечен кулланыла торган аркылы бик, эшермэ бик.
3.	с. мэгъ. к. шудырмалы 2. Шудырма капкачлы шкаф.
4.	диал. Аякка киеп шуу жайланмасы, кулдан эшлэнгэн коньки. Асты калайлы шудырма белэн яца боз естен сыгылдыра-сыгылдыра узышулар, арганчы шара сугулар да утеп китте. Ш. Маннур.
ШУДЫРМАЛЫ с. 1. Шуып, кучеп йери торган. Центроборныц шудырмалы теше.
2. Тупсага урнаштырылмаган, бер як кырыйга этеп яки тартып ачыла торган (ишек, тэрэзэ, тартма Ь. б. турында). Шудырмалы ишек.
ШУД
520
ШУЛ
ШУДЫРТУ ф. 1. Тигез юлдан шома сына бик тиз бару. Ул Газизнец------басу юлларыннан зэцгэр
автомобильдэ шудыртып кына узып киту лэ ре н курэ ---иде. Г. Бэширов.
2. к. шудыру. Хэсэн, -----курешергэ телэгэн
кебек, уц кулын кукрэк аша шудыртып, хэлсез тавыш белэн эйтте: .Алексей- Гавриловичны курергэ тырыш!' К. Нэжми.
3. куч. экарг. Урлап алып киту. II Итэк астыннан сатып жибэру.
ШУДЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. шуу (2 мэгъ.).
2.	Шуу, шома гына, шуган кебек хэрэкэт иту. днэ, пароходлары да нинди бит----боз естеннэн
шугандай, тавышсыз-тынсыз шудырып кына килэ. Г. Бэширов.
3.	Авыр эйберне, кутэрмичэ, шома еслектэн сей-рэтеп яки тэгэрэтеп кенэ урыныннан кучеру. Ильяс, ------такталар буйлап шудырып, капчыкларны эллэ ни кечэнмичэ генэ бушатып куйды. Р. Техфэтуллин. II Нэрсэне дэ булса икенче бер эйбер естеннэн шома гына йертеп кучеру. Теге ыгы-зыгы килгэндэ, барма-гыннан йезеген шудырып алам. Ф. Хесни. || Аякларны кутэрми, жирдэн аермый гына атлау. Фэрит, аякларын шудыра-шудыра, карт янына э^итез генэ килеп басты. Д. Аппакова.
4.	Кулны нэрсэнен дэ булса естеннэн йерту, сыпыру. [Матвей Яковлевич] калын ак мыегы естеннэн имэн бармагын уцлы-суллы шудырып алды. Г. Эпсэлэмов.
5.	Нэрсэне дэ булса астан гына, сиздерми генэ йерту, жибэру, биру турында. Кеше, кузлэрен Ак-буздэн алмыйча, уц кулын экрен генэ кесэсенэ шудырып, имэн бармагын пистолет курогына тыкты. Г. Гобэй. II Нинди дэ булса эшне сиздерми, шау-шу кутэрми генэ башкару турында. Булатны без шудырып кына квймэгэ тешерербез. К. Нэжми.
6.	куч. жарг. Итэк астыннан гына сату, сатып жибэру турында. || к. урлау. Минем янда утырган берэу куптэн тугел генэ бер шпананыц студент формасында йергэнен, бер юлчыныц ике мец тэцкэ акчасын шудырганын сейлэргэ кереште. А. Шамов.
7.	куч. Эштэн куу, эш урыныннан тешеру турында.— Эшемнэн шудырмагайлары, шуннан шурлим. В. Монасыйпов.
ШУК с. 1. Шаян, шаярырга, кызык, мэзэк ясарга ярата торгаи. Балаларныц арасында бик шугы: . Тукта эле, эни сузен тыцламасам ни булыр икэн?"— дигэн. А. Алиш.— Казан дигэн авылдан,— диде элеге шук кеше. Г. Минский. || Эдэпсез, тыйнаксыз. [Сэхипэ^амал:] Бай, шук нэрсэ, естэлгэ куярга бит аны. А. Эхмэт. Байбэтчэлэр тук була, Узлэре бик шук була, Атадан калган маллар Ничэ елда юк була. Ш. Мехэммэдев.
2. и. мэгъ. Шуклык, шуклану, шаяру; шаянлык. [Зелфэ] зэцгэр кузлэрендэге куанычны. шук чаткы-ларын сундермичэ. мин йич уйламаган яктан китереп чэпэде. Э. Касыймов.
О Шук куллы — кулы тиктормый, кеше эйберен алырга, урларга Ьэвэс кеше турында. Мэликэлэрнец элгк-злектэн ук шук куллы кешелэр булуларын----
барысын да тезеп китте. Ф. Хесни. Шук телле — чая. уткен телле. Зэйтунэ, шук телле солдатка-ларга ияреп, кырга китмэкче иде дэ, Рабига тук-татты. К. Нэжми.
ШУКЛАНУ ф. Шаяру, шуклыкка бирелу. Йезле-бикэнец тулы-тугэрэкбите, кыска муены, терсэгенэ кадэр сызганган таза юан белэклэре кояиипа янып, керэн тескэ кергэннэр, яшькелт кузлэре шукланып карыйлар. Г. Бэширов. Галимулла Кэлимуллович
бер ара, шукланып, тегецэ терттереп тэ карады. М. Эмир.
ШУКЛЫК и. 1. Шаян, шук булу. [Нургали] узенец бала вакытта артык шуклыгы, ваемсызлыгы аркасында биш классны бетерер-бетермэс укуны ташлавын исенэ тешерэ. Э. Еники. Камэретдин ун яшькэ кадэр урамда яланаяк сугышып йереп, шук-лыкта мисал ителеп йертелэ башлады. К. Тинчурин. II Чаялык, жорлык. [Мэдинэ] Хэбиргэ таба борылды. Шуклык. наянлык сирпегэн кузлэре аца тебэлде. Ш. Хесэенов.
2.	Кызык табу ечен эшлэнгэн эш, кыланыш, эйтел-гэн суз. Ул ацлады изу деньясында Шигъриятнец уги булуынБэм узенец соцгы кшпабында Ачык итеп эйтте моны ул: .Поэзия коллык упкынында дйлэнэ ул шуклар шуклыгына*. Э. Исхак. Билгеле, шуклык Нэрвакытта да шома гына утеп тормый. М. Эмир. II Уйнау, шаяру, ваемсызлык; киресе: житдилек. Сез тапмассыз Малай чакныц юлэр шуклыгын. М. Жэлил. Мин бу балл турында бары аныц урам шуклыгыннан гына чыгып хекем иткэнмен. А. Шамов. II куч. Шаярту. Язмыш шуклыгы дип эйтергэме, хэтта исемнэре дэ туры килеп тора, ул да Айдар исемле иде. Ф. Хесни.
ШУКЧЫ и. к. шамакай 1. Туй. днэ дутарчы. днэ эцырчы. днэ зирэк сузле шукчылар. Каз. утл.
ШУЛ (шунын, шуна, шуны, шуннан, шунда) а. 1. Сейлэуче Ьэм тынлаучы ечен таныш булган предмет, куренеш яки вакыйганы курсэту ечен кулланыла торган алмашлык. [Кара фикер:} Син иске фикер белэн тудыц, устец, моннан соц да шул фикерец белэн яшэргэ тиешсец. Г. Колэхметов. II Алда эйтел-гэн фикерне жыйнау, гомумилэштеру ечен кулланыла. Кая барсац бар, эмма анда аяк атлыйсы булма — бездэн рехсэт шул. Ф. Эмирхан. [Байлар] сата, алар ашый, Бу малларны эшче ясый, Арып кайта аксый-аксый — Шул кайната каннарымны. Н. Исэнбэт. || Кушма жемлэлэрдэ баш жемлэнен хэбэре булып килеп, иярчен жемлэ тарафыннан ачыклана, тутырыла. Озын сузнец кыскасы шул: Куп яшэргэ телэсэц, Узец турында уйлама, Илец турында уйла. Ф. Кэрим. Кицэшем шул: эк^ирдэ иц кадерле Бу дус-лыкны, бэгърем, онытма! М. Жэлил.
2.	днэ, менэ алмашлыклары янында: кузгэ куренеп торган яки электэн таныш булган предметка курсэту ечен кулланыла. Бу уен-келке арасында тугел. эш шул гавам арасында яшисе, аныц белэн бергэ азап чигэсе. аныц белэн бергэ [керэшеп] улэсе килэ. Г. Колэхметов.
3.	кис. функ. Узеннэн алда килгэн суз белдергэн хэбэрне икърар иту, раслау ечен кулланыла: бит, ич. .Ул мине кеше итэргэ тырыша шул“,— дип уйладым да барына да туздем. Э. Айдар. Лэкин юк шул монда Терелтучэн урман йавасы. Ш. Медэррис.
4.	рэв. мэгъ. Элек булганча, искечэ; нэкъ узе, узгэрешсез. Барысы да шул, тик йэр экуирендэ чис-тара тешкэнлек, спайланганлык, калынланганлык сизелэ. М. Эмир.
5.	мен. суз. Ия жемлэдэге нэрсэ, ни, кем, кайсы сузлэре белэн менэсэбэткэ кереп, иярчен ия жемлэне баш жемлэгэ бэйлэу ечен кулланыла.— Сез ни телэ-сэгез, ипл булыр. К. Тинчурин. Еланныц койрыгын кем киссэ, шул э/^изни. Мэкаль.
Шул арада — нинди дэ булса эш барган моментта. Шул арада Гелбайар абыстай, булмэ тактасын шакылдатып, зур агач экуамаяк белэн эчегэн бал сузды. М. Гали. Шул ук — (элек таныш булган белэн) бер ук терле, Ьич аермасы булмаган, нэкъ узе. Шахрай да шул ук сузне эйтте. Ш. Камал. Шул ук вакытта — 1) нинди дэ булса бер эш, вакыйга белэн
1 1 I
i
I
s I I
<
>
(
< < t j г г А I Г л
ШУЛ
521
ШУЛ
параллель рэвештэ. Шул ук вакытта алар халык эцырлары материалларында сюшпалар, пьесалар h. б. урнэклэрен дэ эшлэделэр. М. Жэлил; 2) бер-берсенэ капма-каршы ике куренешнен бергэ сые-шуын, бергэ килэ алуын белдеру ечен кулланыла. Бар да нинди гади, шул ук вакытта никадэр акыллы вшлэнгэн. Г. Гобэй. Шул шул кер. суз. сейл.— эцгэ-мэдэшенен сузен раслау, анын дерзслегенэ ышануны белдеру ечеи кулланыла.— Менэ шул шул. сак булырга кирэк. Ш. Камал.— Шул шул, йез егерме, кичэ йез утыз иде. Моныц нинди дэ булса бер сэбэбе бар. Р. Ишморат.
О Шул кей — шнкэр-конфет капмыйча, чэйне шул килеш, узен генэ эчу турында келеп эйтелэ. [Карт шикэрне} пехтэлэп кэгазьгэ терде дэ: .Ма-лайга!'— дип, эчке кесэсенэ салды, узе. баягы кебек ук, .шул кей' белэн генэ чэй чемеруен дэвам итте. И. Гази.
ШУЛАЙ а. 1. Ни хэлдэ булуны, эшнен ничек баруын куреэтэ торган рэвешлэрне алмаштырып килэ. Бер минут та бушка яшма, алга атларга тырыш; Син шулай итеэц. булыр куцелец рэхэт, зцаныц тыныч. М. Гафури.— .Курыкканга куш' дилэр бит эле, шулай килеп чыккан икэн, алайса. Г. Минский. II рэв. мэгъ. Курепеп торганча. хэзергечэ, шушы рэвешчэ. Аларга шулай икэудэн-икэу калырга сирэк туры килэ. А. Шамов.— Алар шатлансалар да, кайгырсалар да шулай авыз кутэреп елаудан башканы белмилэр. Г. Камал.
2.	днэ, менэ курсэту алмашлыклары янында кузгэ куренеп торган яки анык таныш булган эш, куренешкэ, анын рэвешенэ курсэту ечен кулланыла: шул рэвешчэ. дйтсен яшьлэр: менэ шулай яшэп, Шулай улеэц иде деньяда. М. Жэлил. II с. мэгъ. Шундый. Болыие-виклар менэ шулай алар: Могмсизалар ясый куллары. Ш. Маннур.
3.	Вакыт рэвеше янында килеп, бер вакыйганы хикэялэу Ьэм анын вакытын аныклау тесмерен ести. Чыннан да бит, Кайчак шулай, Бик кечкенэ булышу да Дусгпыц ечен кетелмэгэн Зур куаныч булып чыга. 3. Мансур. Кайчан шулай бер-бер иптэшецдэ Утырып, сейлэшер суз тапмыйсыц. встэленнэн альбом кебеген алып, Рэсемнэрен мактый башлыйсыц. h. Такташ.
4.	рэв. мэгъ. Дерес.— Сугешмэ. кеше рэнэцетмэ, шулай бит, Николай? Дерес эйтэм бит? Ш. Камал. — Сине атац кечлэп бирде. Шулай бит? Г. Колэхметов.
5.	кер. суз функ. Алда сейлэнгэннэрдэн нэтижэ ясап, гомумилэштеруче фикер алдында кулланыла. [Искэндэр:] Шулай, Шэрэфетдин. Яхшы куз-колак бул инде Шэрэфкэ. М. Фэйзи.
6.	мен. суз. Рэвеш жемлэдэге ничек, ни рэвешле сузлэре белэн менэсэбэткэ кереп, иярчен рэвеш жемлэпе баш жемлэгэ бэйлэу ечен кулланыла. Ничек язылган, шулай ацлый инде кеше. Э. Фэйзи.
Шулаен шулай кер. суз. — алда эйтелгэн фикер белэн килешер-килешмэс калганда кулланыла (анар-дан сон, гадэттэ, „лэкин" килэ).— Шулаен шулай,— диде ул эченнэн,— тормышныц яхшылана баруын-да йич тэ шик юк... Лэкин Гыйльмановны китереп кыстыруыц нэрсэгэ кирэк булгандыр. Ш. Камал. Шулай булгач кер. суз. — эйтелгэннэрдэн чыгып ясалган нэтижэ фикер алдыннан кереш суз фупкциясен утэп килэ: димэк. Безнец якта тора Белгуар. Тулэк ялгыз нашли алыр ул? Шулай булгач, нигэ бу кайгылар? Н. Исэнбэт. Шулай (булса) да — кетелгэннен киресе булуны белдеру ечен килеп, кире иярчен жем-лэие баш жемлэгэ терки. Ул ялгызы иде, д шулай
да Дошманга ул постын бирмэде. 0. Исхак. Шулай итеп — 1) гомумилэштереп, йомгак итеп китерелгэн фикер алдыннан кереш суз фупкциясен утэп килэ. Шулай итеп. башка хэллерэк кешелэрнец кызлары кебек рэхэт куреп усмэсэ дэ, бик зийенле кыз булып чыкты ул. Г. Минский; 2) шул рэвешчэ. Базарны шулай итеп ике мэртэбэ эйлэнеп чыккач, кари эфэнде---атын баганага бэйлэп куйды. Ф. Эмирхан.
Шулай таба — шул якка, шул юнэлештэ. Закир абый, Галимэ апаныц шулчаклы эщэзалануын кургэч, чыдый алмый, кызып китеп, шулай таба бара башлаган иде, аны берничэ егет тотып алды. М. Гафури. Шулай ук — алда эйтелгэннэр генэ тугел, шуларга естэмэ буларак башкалары да булуны белдеру ечен килэ. Аныц артеле тугым йэм чана табаннары бегэ. шулай ук табуретка, естэл. шурлек кебек кайбер ей кирэк-яраклары эшлэп чыгара. Э. Еники. Шулай шул—эйе (шул), дерес. [Зелэйха асрауга:] Шулай шул, син фэкыйрь булсац да. миннэн куп мэртэбэ яхшы гомер итэсец. Г. Колэхметов.
ШУЛАУ ф. к. жулау. Я орчыгыц шулавына та-лыктыцмы. эбкэем? Дэрдмэнд.
ШУ’ЛКАДЭР а. 1. Сан, кулэм, микъдар яки хэрэкэт интенсивлыгын белдергэн сузлэр урынында килеп, исемнэр алдында — сыйфат, фигыль янында рэвеш функциясен ути.— Ул шулкадэр ашыгып кая бара торгандыр, анысын хода белэ. М. Фэйзи.— Ярты сэгать эчендэ шулкадэр машина уттеме?— диде Селэйман, Коненконыц докладын тыцлап бетергэч. И. Гази. II кис. функ. Гаять, бнк, утэ, артык. Ул хэзер карт, шулкадэр карт: инде туксан яшьтэ ул. Н. Исэнбэт.— Зифа, мин синец шулкадэр батырлы-гыца исем китэ. М. Фэйзи. II мен. суз. (Гадэттэ хэтта сузе белэн бергэ) кулэм яки сан буенча чагыштыру функциясен ути. Бу кендэ Батыргали агайныц йерэ-гендэ ватан мэхэббэте шулкадэр кузгалган иде ки, англичаннарга ачуы килеп, ике рюмка илэ бер та-релканы идэнгэ бэреп ваткан иде. Ш. Мехэммэдев.
2. мен. суз. Рэвеш жемлэдэге никадэр с^зе белэн менэсэбэткэ кереп, иярчен рэвеш жемлэне баш жемлэгэ бэйлэу ечен кулланыла. Кешенец никадэр эйбэт дуслары, танышлары булса, шулкадэр ул бэхетле. Г. Минский.— Никадэр каты суксац, шулкадэр са-вабы куп булыр. Т. Гыйззэт.
ШУЛКИ и. сейл. шаяр. к. шул кей. Чэйне кубе-сенчэ .шулки" белэн, ягъни бернэрсэсез эчэлэр иде. Г. Гобэй.— Сез чэйне нэрсэ кабып эчэсез?—Шулки белэн эчэбез. Мэзэк.
ШУЛПА и. 1. Ашнын сыек елеше, ит, бэрэцге Ь. б. пешкэн сыеклык. [дти] бер кэм;э итен бер утыруда ашаган да бетергэн шул. дле эк;итмэсэ —: .Аныц шулпасы да булырга тиеш, нигэ шулпасын бирмисез?'—дип дау кубарып йергэн. Ф. Хесни. Сыер ите шулпасында пешкэн кэбестэ ашыннан да ким булмый бу. Г. Гобэй. || Бэлешкэ яки иткэ сибу ечен симез ит кайнатып яки май салып махсус эзер-лэнгэи сыекча. Фэйзулла мэзин белэн Хаэ^иморат гаэцэп бер осталык куреэттелэр: тиз-тиз пычак уйнатып, итне. бэрэцгене, салманы турап. кызу кайнар шулпа белэн естэп, хэзерлэп куйдылар. Г. ИбраЬимов.
2. к. аш. [дни:] ,Б р эцылы шулпа эчэр идем'.— дип тилмерде. X. Садрый. Ул Айбикэнец .Балык тотып каитсац. бетнеклэп шулпа пешерербез" дигэн сузлэрен искэ тешерде. К. Нэжми.
ШУЛПАЛАНУ ф. 1. Шулпа хэленэ килу, сыек массага эйлэну. Кинэт Барыйныц аты шып туктап калды: дурт тэгэрмэченсц ечесе шулпаланып беткэн пычрак сулы чокырга, иплэп кенэ, букэннэренэ кадэр тешеп утырган. А. Гыйлэжев. Шул минутта
ШУЛ
522
ШУН
ул узенец баш миен бик сыек хэлдэ итеп куз алдына китерде. Баш мие шулпаланган! М. МэЬдиев.
2. куч. свйл. Юешлэнеп ялтырау (кузлэр турында). [На илэ] ишекне ачса, ни курсен, бер up кеше басып тора... Кузлэре суда йвзгэн май тамчылары кебек саргылтлар, шулпаланып торалар. Б. Камалов.
ШУЛПАЛЫ с. Махсус эзерлэнгэн шулпа белэн ашала торган (бэлеш, пэрэмэч). Шулпалы пэрэмэч тече камырдан ясалып, эченэ салу ечен сыер яки елкы итлэренец майлырак эцирлэре алына. Хал. ашлары. II беке камырын тишеп, эченэ шулпа салып пешерелгэн. Уцыш бэйрэмендэ бик шэплэп сыйла-нырга. урдэклэр суярга. шулпалы бэлешлэр салырга уйлаганнар иде. А. Алиш.
ШУ’ЛТИКЛЕ а. к. шулкадэр. [Эшрэп] Наполеон-мыни? Тора басып, 'Узен естен тота шултикле. Н. Исэнбэт.
ШУ’ЛХЭТЛЕ а. к. шулкадэр. Талип бизгэк тот-кандай калтырый иде... [Хэким] Талипныц кабырга-сына тертеп алды: .Булмале шулхэтле... up башыц белэн". Э. Еники. Кыш кене эцаныгыз нихэтле телэсэ, шулхэтле эш булачак. Г. Эпсэлэмов.
ШУЛЧАК рэв. Шул вакытта. Шулчак Сэлимнэр-нец арт капкалары кул сыярлык кына булып ачылды. Г. Гобэй.
ШУЛЧАКЛЫ а. к. шулкадэр. Без шулчаклы тиз чабабыз инде. безгэ деньяда йичбер нэреэ куренми. М. Гали. Ничаклы Франция эченэ чумсак. шулчаклы табигать матурлыгы арта; таулар, елгалар, урман-нар... Поезд тоннельдэн тоннельгэ сикерэ башлый. Г. Гали.
ШУМАК и. диал. Чанада яки чангыда шуу, шуып уйнау. И!умак шуа сабыйлар, мал сугара абыйлар; Кыз-киленнэр уз эшендэ, мич башында эбилэр. М. Укмасый.
ШУНДА’’с. 1. Шул алмашлыгынын урын-вакыт килеше формасы; алда эйтелгэн исемне алмаштырып килэ Ьэм жемлэдэ хэл функциясеп ути: ШУЛ жирдэ, шул урында. Уйсу м;иргэ су ж^ыела, Шунда казлар коена. Я<ыр. [Бай:] Энэ хатыннар ягына, аш еенэ бар, шунда икмэк бирерлэр. Ш. Мехэммэдев. II Шул вакытта. Исемдэ... .Сеям!"— дип эйткэнем, шунда кызарганым. Г. Тукай. Шунда куктэн сипте нурлар ак кояш. Шунда сайрап чыкты тургай, сандугач. Ш. Бабич. II Нинди д-э булса мэсьэлэ, эш, куренеш яки предметны аеруча басым ясап куреэтергэ кирэк булганда кулланыла.— Менэ бетен хикмэт тэ шунда шул... Болай гына калдырып китеэк, [немец офице-рын утерудэ хуэцадан] шиклэнеп, немецларныц аларны м;эзалаулары бар. Э. Айдар.
2. кер. суз. Сейлэмгэ енэп бетермэу, игътибар-сызлык тесмере ести.— Йери шунда котырып. К. Тинчурин.— И, бер хэерче ацгыра малай шунда. Д. Аппакова.
3. мен. суз. Урын жемлэдэге кайда, кая сузлэре белэн менэсэбэткэ кереп, иярчен урын жемлэне баш жемлэгэ бэйлэу ечен кулланыла. Ярык кайда, экргл шунда. Мэкаль. Эмма эшче торак таба алмый. Кайда otqumme, шунда кен итэ. М. Гафури.— Мин дэ синец белэн кайтам, Син кая, ди, мин шунда. Н. Исэнбэт.
Шунда да—кире жемлэне иярту ечен кулланыла: шулай булса да, шулай булуга карамастан.— Э без практик кына булып утырыйк, шунда да сер сынат-мабыз эле,— диде улуз-узенэ. Э. Еники. Шунда ук— тиз генэ, шул вакытта ук. Тирэ-ягындагы тынлык-ныц артык озакка сузылуына игътибар итеп, шунда ук кутэрелеп карады. Г. Бэширов.
ШУНДАЕН, ШУНДАЛАЕН а. иск. к. шундый. Шундаен уйламаган бервакытта Жийанша ишанныц килуе Искэндэр хам;ины шебйэгэ тешерде. 3. Ьади.
ШУН ДУ К рэв. сейл. к. шунда у к. Атлылар чабышып борылышка кереп югалгач, шундук й егере п кайтып китте ул: тизрэк этисенэ сейлэп бирэсе килде аныц. И. Гази.
ШУНДЫЙ а. 1. Эйбернен билгесен, сыйфатын куреэтэ, кайсысы булуын белдерэ. Менэ шундый ва-гоннарга утыртып, Калинин дигэн шэКэр янына илтеп зур бер станциядэ тешерделэр. Э. Айдар. II Алда эйтелгэн суз яки жемлэне алмаштырып, исем янында килэ: шунын кебек; шуна охшаган. Зэйнэп карады да уйлый: .Нинди матур! Чынлап, минем шундый кулмэгем булса!"—ди. Дэрдмэнд. .Ни эшлэргэ? Узебезнекелэр ягына ничек юл табарга? Йосыф шундый уйлар белэн тацныц якынлашуын сизми дэ калды. К. Нэжми. II Жемлэдэ аергыч булып килеп, узеннэн сон ачыклау, тутыруны талэп итэ. Син бу кызга шундый кияу man: узе яхшы йэм гакыллы булсын. Г. Тукай. Бабайны искэ алганда тагын менэ шундый якларны куреэтеп утэргэ кирэк: ул нинди генэ эшне булса да яхшы. пехтэ итеп, м^грен энргренэ китереп эшлэргэ куша торган иде. Г. Галн.
2.	мен. суз. Аергыч жемлэдэге нинди сузе белэн менэсэбэткэ кереп, иярчен аергыч жемлэне баш жемлэгэ бэйлэу ечен кулланыла. Ак ипиме анда, карами, Сайлау кая, .ялтырата" идек, Нинди булса, шундый. ярады. 3. Мансур. II Баш жемлэнен аергычы булып, андый, хэтта, эйтерсец лэ кебек сузлэр белэн бергэ аныклагыч жемлэне баш жемлэгэ бэйлэу ечен кулланыла. Ул шундый якын кеше иде, минем андый якын кешем эле беркайчан да булганы юк. А. Шамов. Шундый тынлык, хэтта, мондыйга кунекмэгэнлек-тэн. колаклар чыцлый иде. Г. Бэширов.
ШУНЛЫК а. Алда эйтелгэн, билгеле булган эш, хэлгэ яки сан, мпкъдар, кулэмгэ житэрлек (алдагы жемлэне бэйлэу функциясен утн). Пальто кирэк, шунлык акча эшлим.
Шунлык белэн иск. — к. шунлыктан. Ул аяклы мал тагын ачлык, сусызлыктан улэ. Билгеле, кыр-гыз иле шунлык белэн бердэн белэ. „Ан".
ШУНЛЫКТАН а., бэйл. Алдагы еэбэп жемлэне алмаштыра Ьэм баш жемлэгэ бэйли. Бугенге кендезге сэхэр Кэрим эфэнде фатирында буласы, шунлыктан ул иртэдэн ук, узенчэ, кунаклар каршыларга хэзерлэнэ башлады. Ф. Эмирхан.— Минем мэгълуматлар инде бераз искергэн, шунлыктан мин аларга ыша-нып та бетмим. И. Гази.
ШУННАН а. 1. Шул алмашлыгынын чыгыш килеше формасы, алда эйтелгэн предмет яки куренеш атамасын алмаштырып килэ: шунардан, шул кеше яки предметтан. Я^ирнец йезе матурлана кояш белэ. Барчабызныц тереклеге шуннан килэ. М. Гафури. II Шул урыннан, шул жирдэн. Ку а башлагач та этэч печэнлеккэ менеп китте; аннан очып тешеп, келэт асларына керде дэ. шуннан чыгара алмыйча аптырап беттек. М. Гали. [Пулемётчы] пулемётик шунда м;айлап корып. Фашистларга шуннан ут ачты. Э. Исхак. || Шул вакыттан, шул моменттан; шул вакыйгадан.— Бая кайтып, баш тезэтергэ дип, акча алып чыгып киткэн иде, шуннан бирле кайтканм юк. Г. Камал. Байтирэк куштаннары, землемерга бер тэпэн бал белэн ике сарык ришвэт биреп, Аланбашныц Яурышкан ицкелен узлэренэ кисеп ал-ганнар да, бу низаг шуннан башланып киткэн. Г. Бэширов.
2.	к. шуннан сон. [Эшченец] кэйлэсенец очы ашала, Тупаслана, Шуннан, аны ташлап, вр-яцасын
ШУН
523
ШУУ
кулга ала. М. Гафури. || Ахырда, ахыр чиктэ. Хатын эйтэ'. патшадан гафу сорасын, бэлки, кичэр, ди. Мин эйтэм: ярамый, дим. днэ Шакир эйтэ: сораса ни була, сорый бирсен, ди. Менэ Ж,ийангир иптэш тэ, ярамый, ди. Шуннан талашабыз. Г. ИбраЬимов. II Сейлэученен хикэялэвен ашыктыру ечен кулланыла: я, тагын, дэвам ит.— Бусы Азия урманыныц агачыннан, бусы...— Сейлэ, абый, сейлэ, сейлэ!— Шуннан, шуннан! М. Жэлил.— Я, я, шуннан. Казна турында сейлэ син. Т. Гыйззэт.
3.	к. шуилыктан. [Звлэйха:] Мал бирми торганны белсэ, егет тэ алмас бит эле аны. [ЭдпэмЛ днэ аныц уйга калуы да шуннандыр. мегаен. М. Фэизи.
4.	мен. суз. Урын жемлэдэге каян, кайда сузлэре белэн менэсэбэткэ кереп, иярчен урын жемлэне баш жемлэгэ бэйли. Тэгэрмэчнец алды каян, арты да шуннан. Мэкаль. Кайда нечкэ, шуннан езелэ. Мэкаль.
Шуннан сон — 1) аннан сон, шул вакыйгадан, эш яки хэлдэн сон. Шуннан соц инде танышлар йэр ял кенендэ очраша торган булып киттелэр. Г. Минский; 2) башта, элек, беренче Ь. б. ш. сузлэр белэн бер текстта эшнен эзлекле барышын бирэ: аннары, аниан сон. Иц эувэле кечлэрне шунда тупларга, тик шуннан соц гына алгарак сикерергэ. И. Гази.
ШУНЧА иск. к. шулкадэр. Шунча кеннэр дэвам иткэн исереклектэн айныдым. Г. ИбраЬимов. Ничак-лы мэдех кыйлсац, шунча лаек. М. Гафури.
ШУНЫ а. 1. Шул алмашлыгынын тешем килеш формасы, алда эйтелгэн предмет яки куренеш атама-сын алмаштырып килэ. Зур тормышны чын-чынлап белу йэм шуны белгэннэн соц киц сулыш алып эшлэу шатлыгын, яшисе килу матурлыгын ацлату кыен. Г. Кутуй.
2.	мен. суз. Баш жемлэнен тэмамлыгы буларак, аныклагыч тэмамлык жемлэне баш жемлэгэ бэйли. Ж,ырла шуны — бер кыз ничек Иртэнчэк суга киткэн. Дэрдмэнд. || Тэмамлык жемлэдэге кем, нэрсэ, ни сузлэре белэн менэсэбэткэ кереп, иярчен тэмамлык жемлэне баш жемлэгэ бэйлэу ечен кулланыла. Нэрсэ кирэк, шуны алыгыз да буген кич Таштамакта булыгыз. Г. ИбраЬимов.
ШУНЫСЫ а. Шул алмашлыгынын конкрет, аерыб-рак курсэту ечен кулланыла торгаи формасы. Тик уцайсыз шунысы— каймакларын Тар чулмэккэ сала кешелэр. h. Такташ. Лэкин шунысы билгеле: Хэлим аты кургэн тэрбияне бу атларныц берсе дэ курмэде. Г. Гобэй.
ШУНЫЦ а. Шул алмашлыгынын иялек килеш формасы, алда эйтелгэн предмет яки куренеш атама-сын яки жемлэне алмаштырып килэ. Ат урынына эшли, янэсе, э шуныц кадерен белмилэр. Г. Бэширов.
Шунын аркасында — шул сэбэпле, шут жирлектэ, шунлыктан. [Хэйдэр:] Кирэгеннэн артык мактау куп кешелэрне йэлак итэ. дилэр бит. Шуныц аркасында йавалану, масаю башлана, э масаю— талант !гэла-кэтенец башы. Р. Ишморат. Шунын белэн бергэ — тиндэш кисэклэрне теркэу функциясен ути: санап киткэн эш, билгелэрдэи башка тагы да нинди эш, билге булуны белдеру ечен кулланыла. Ул икенче елдан бирле мэктэптэ укый, яхшы табигатьле, тырыш, уткер, шуныц белэн бергэ, артыграк уйчан малай. Ш. Камал. Шунын естенэ (естэвенэ) — к. шунын белэн бергэ. Болай да какшаган нервларыма шэйэрнец шау-шуы. мэшэкате йэм ачлыгы, шуныц естенэ булмэнец ягылмавы бик начар тээсир итте. А. Шамов. Шунын ечен — к. шунлыктан. Боларныц эчендэ никадэр куп богдай бар! Менэ шуныц ечен дэ боларныц башлары иелгэн. Дэрдмэнд.
ШУПЫРДАТУ ф. к. шоптырдату. Сыек томан эчендэ кара суны шупырдатып — йегерешкэн тенге кулэгэлэрдэй соры гэудэлэрдэн башка берни дэ курен-мэде. Г. Бэширов. [Гэрэй абый ашны} шупырдатып ашый да башлады. Ф. Хесни.
ШУПЫРДАУ ф. к. шапырдау. Елгада, тирэн чоц-гылда эк;эен шупырдаганы ишетелэ. М. Зарипов. Алар инде тамчылап кына эчеп тормадылар, шу-, пырдый-шу пырдый кул эченэ кереп киттелэр. А. Алиш.
ШУПЫРУ ф. к. шопыру. Элеге тенге кунак килер кеннэрдэ. Акбуз ишек алдында солы апарасы шупы-рып торганда, шул ук арт капкадан йодрык кадэр ит ыргыттылар. Г. Гобэй. || Гомумэн ашау.— Шупы-рырга бэрэцге тулпасы булмасын да, ей борынча тэмэке сасытып, аракы эчеп йерсен имеш, эдэм имгэге! Ф. Бурнаш.
ШУР и. иск. Тоз. II Тозга туендырылган су, тозлы су. Балыклар тоз шурыннан агарып катсалар да, кат-кат кайнатып чыгарсац, теш арасына кыстырырга ярарлык иде. Г. Минский.
ШУРА и. иск. Совет. Милли шура. Хэрби шура. • Шуралар жемЬурияте — Советлар республикасы. ШУРПА и. к. шулпа. Низаг тозсызрак булган шурпадан гына чыккан иде. Г. Тукай. Хезмэтче малай табындагы шурпага сузган кашыгын каре алды. А. Шамов.
ШУРФ и. Жир астына тешеп казылма байлыклар эзлэу ечен эшлэнгэн артык тирэн булмаган кое. Безнекелэр управляющий курсэткэн иске шурфлар-ныц берсен тазартып эшкэ тотындылар. Ш. Маннур.
ШУТ и. иск. Монарх Ьэм феодал йортында кунак Ьэм хужаларнын кунелен кутэру ечен терле кызык, мэзэклэр сейлэуче, кыланучы кеше. Альфред — яшь архитектор. Бик фырт кеше, кыланышлары шут-ларча. 0. Фэйзи.
ШУ-У аваз ияр. к. шу. Шауладык без, шу-у! иттек, Кузгалдык без. ду-у! иттек. Г. Тукай. Кире кайтмый торган энргргэ китте дигэч, йерэгем шу-у итте. Г. ИбраЬимов.
ШУУ ф. 1. Шома булу сэбэпле тоткарланмау, тиз уту, чыгу. Тоттым дигэндэ генэ балыклары шуып чыга. Н. Исэнбэт. Багананыц яртысыннан уза алмыйча шуып тешкэн егет [Каюмны] аска естерэде. Г. Гобэй. || Тоткарлыксыз, шома гына Ьэм бик тиз хэрэкэт нту турында. Поезд йаман шуа. Ш. Камал. Их, рэхэт шуа чана, Юырта ат талгын гына. Ш. Бабич.
2.	Чана белэн таудан тешу яки боз, кар естендэ тимераякта, чангыда йеру. Алар, кулга-кул тотынышып, икэу бергэ бик озак шудылар. А. Шамов. Ишек алдыныц турендэге боз тавында бер теркем кызлар йэм егетлэр шаулашып may шуалар иде. Ф. Эмирхан.
3.	к. шуышу. Шуып алга бара сапер. Ф. Кэрим. Озын, таза немец алгы рэттэ Туше белэн шуа улэннэн. С. Хэким.
4.	куч. гади с. Шыпырт кына, эйтмичэ киту, качып киту, таю, шылу.— Галлэм дэ каласына шома гына шугандыр инде. М. Фэйзи. Иц элек Гыйльмулла, аныц артыннан Сэхип белэн Фэрхи карчык экрен-лэп бер-бер аг-плы тавыш-тынсыз гына естэл янын-нан шу.ыгар. Ш. Камал.
0 Шуып уч¥ — эшне тоткарлык курмичэ, тирэнгэ кермичэ, жинс1 1енэ утэу; естэн-естэн геиэ башкару; шома уту. [Докладымны] хэзерлэдем тугел. уйладым. Кайсы суз белэн ничек итеп башларга. кайсы эциргэ эциткэч, кычкырыбрак эцибэрергэ, кай урыныннан шуыбрак утэр’э. Ф. Хесни.
ШУХ
524
ШУИ
ШУХЫР-МУХЫР и. гади с. к. шахер-махер.
ШУШЫ а. Бик якында булган, куренеп торган нэрсэгэ курсэту ечен кулланыла.— Иртэгэ мине яшэртеп, шушы ак сакалымны каралта алырсыцмы? Юк бит! К. Тинчурин.— Шушы башмакларыц киеп йерсэц иде каршымда. Т. Гыйззэт. II Алда эйтелгэн яки эйтелэчэк сузлэрне, фикерлэрне гомумилэштеру, шуна курсэту ечен кулланыла. Без бабайныц эшлэгэн м;иренэ э^ыелгач, ул безне Ьэрвакыт диярлек шушы сузлэр белэн каршы ала торган иде: .Тагын эк;ыел-дыгызмыни?" Г. Гали. Авыл кешелэренэ Бикмурзин кыры аркылы йерергэ туры килгэн. Шушы нэрсэне сылтау итеп. алпавыт беркенне крестьяннарга эйткэн: .Бу эцирегезне мица бирегез". И. Гази.
ШУШЫЛАЙ а. Шулай алмашлыгынын конкрет, аерыбрак курсэту ечен кулланыла торган формасы: менэ шулай.— Су шуимслай езлексез естэлеп торганда, Сивашны атлылар кичэ алырлармы икэн дигэн шигем бар. Г. Бэширов.— Шушылай газапланып намазын укып бетергэч. догаларын укып. кыйблага каршы ятты. Ф. Эмирхан.
ШУШЫЛДАУ ф. Узара пышылдап сейлэшулэрдэн тонык шуылдау барлыкка килу. II и. мэгъ. Шундый пышылдаулы тавыш. Латыйфэ бар кечен эщыеп:— Гаеп миндэ, генаЬсызларны эцэзаламагыз!—диде. Халык арасында шушылдау башланды. Шура.
ШУШЫНДА а. Бик якында булган яки анын турында суз барган урынга курсэту ечен кулланыла: менэ шунда, шушы урында, жирдэ.— Эйтэсе сузец булса, эйт шушында. М. Гафурн.— Китереп ач шушында шикэр заводы, чегендер белэн кумеп таш-лыйбыз без аны. М. Эмир. II Алда эйтелгэн суз яки фикерне алмаштырып, гомумилэштереп килэ. Асылда, бетен драманыц теенлэнеше шушында бит. М. Жэлил.
ШУШЫНДЫЙ а. Шундый алмашлыгынын конкрет, аерыбрак курсэту ечен кулланыла торган формасы: менэ шундый. Ханныц эмере буенча кенозын сахрада шушындый кызу кояшта урак урдыралар. Ш. Мехэммэдев.— Ай-hau. Кучэрбай, кайчаннан бирле бергэ йерибез, шушындый оста э^ырлый белэ торган сецелец барлыгын эйткэнец дэ юк. М. Эмир.
ШУЫЛДАУ ф. к. жуылдау. Тэрэзэлэрдэ эк;ил сыз-гырды, мотор тавышы тонык шуылдауга эйлэндг. Г. Мехэммэтшин. Алдан эк;ил ереп, чыбыкларын шуылдата, колакларда курай уйный. Ш. Камал.
ШУЫТУ ф. 1. Шудыру, шудырып тешеру. Галим, Хафизныц кулын шуытыр ечен, ицбашын селкеп куйды. Г. Эпсэлэмов. Алар киемнэрен салмадылар, шэллэрен азрак шуыта тешеп, сэке кырыена гына утырдылар. Г. Иделле. II Шудырып кучеру. Хуэк;а Насретдин акрын гына уз тэлинкэсен шэ!гэр баш-лыгы алдына, э аныкын узенэ таба шуытып куйган. Мэзэк. Эминэ бер камышны тота да, очына хэтле кулын шуытып, иц очын гына езеп ала. М. Фэйзи.
2. куч. жарг. Урлау, урлап киту. Менэ синец Мохтар------безнец цейхгауздагы винтовкаларны
шуытмакчы булды. Ш. Камал. II Алдау, елешсез, буш калдыру.— Бер чеметем иген булмаганда да Садыйк м;изнинец алтыннары, эгэр кулларыннан ычкынмаса. аларга ж;итэр,— диде Хеснулла,— тик сине генэ шуытып калдырмасыннар. Ш. Камал.
ШУЫШМА и. 1. геогр. Елга, кул, дннгез ярлары-нын аскы катлавы жебу, йомшау h. б. сэбэпле анын еске катлавынын урыныннан кучу куренеше.
2. с. бот. Жирдэн урмэлэп, шуышып усэ торган. Шуышма клевер кез кене дэ чэчэк атып утыра. Ботаника. Арба эзе араларына зэгыйфь шуышма казаяклар, бака яфраклары сырышкан юл башланды. А. Гыйлэжев.
ШУЫШТЫРУ ф. к. шудыру. дсирлэр. аякларын шуыштырып атлый-атлый, юлны дэвам иттелэр. Н. Дэули.
ШУЫШУ ф. 1. ©слеккэ бетен гэудэне тидереп хэрэкэт иту (сейрэлучелэр турында). Суалчан шуы-шуыннан тукталды. А. Алиш. Акрын гына чирэм асларыннан Кэлтэ елан китэ шуышып. Ш. Медэррис. II Жиргэ бетен гэудэ белэн елышып, аяклар, куллар ярдэмендэ хэрэкэт иту. [Илдар} тиз генэ Арсланны эцилкэсенэ кутэреп, сазлык аша чугэлэп Ьэм шуышып китеп югала. М. Жэлил. Командир каен тебендэ Егетне кетэ, Э егет дошман постларык Шуышып утэ. Ф. Кэрнм.
2.	Шуу, шуып киту, шуып урыныннан кучу. Ул энисе алдыннан шуышып теште. Г. Гобэй. ] куч. Ж,ир, кинэт ш;ан кергэн кебек, кыймылдап тирбэлеп, минем астымнан каядыр шуыша башлый. И. Гази.
3.	куч. Экрен генэ хэрэкэт иту, агу, таралу (болыт, томан, тетей h. б. ш. турында).
4.	Шуышма улэннэриен жиргэ ятып урмэлэп усу-лэре турында.
5.	геогр. Жирнен йомшак катлау естенэ туры килгэн авышма еске катлавы урыныннан кучу, шуышма хасил булу. || Жир естендэге аерым бер куренешнен (мэс., бознын) билгеле бер юнэлештэ хэрэкэте, жэелуе. Теньяктан экрен генэ чиксез зур бозлык шуышкан. СССР тарихы.
ШУЦА а. 1. Шул алмашлыгынын юнэлеш килеш формасы. Алда эйтелгэн предмет яки куренеш атамасын яки жемлэие алмаштырып килэ: шунарга, шул кешегэ яки предметка, шул фикергэ.— Нигъмэт-м;ан, карале, без, картлар белэн кицэшеп, сине брахмистр ясап куярга уйлыйбыз, шуца син ни ди-сец? Э. Фэйзи. Мин яцадан ацар: сине яратам, дигэнмендер. ахры, шуца каршы аныц да: — Мин дэ, — дигэнен генэ ишетеп калдым. Г. ИбраЬимов. II Жемлэнен тэмамлык кисэге буларак килеп, узен ачыклауны сорый. Мактау шуца, кемнэр------Яшен
кебек удар ясый фаишстларга. Э. Ерикэй.
2. к. шуна курэ. Ул, мэцгегэ кире кайтмас итеп, Искелеккэ казый каберне. Шуца колхоз милке узебезнец Ялгыз милкебездэн кадерле. Э. Исхак.
3. мен. суз. Тэмамлык жемлэдэге кем, нэрсэ, ни, ничек, кайда... сузлэре белэн менэсэбэткэ кереп, иярчен тэмамлык жемлэие баш жемлэгэ бэйлэу ечен кулланыла. [Мицнурый колхозда] нинди эш кушсалар, шуца йегерде. Г. Эпсэлэмов. Ата-ана ни эйтсэ, балалар шуца кунэлэр. Ф. Эмирхан.
Шуна карамастан — кире жемлэне баш жемлэгэ бэйлэу функциясен ути: шулай булса да. Галимэ узе авыруын белми,----шуца карамастан Закир аца:
. Тазарырсыц да, без бергэ булырбыз", дигэн сузлэр эйтэ. М. Жалил. Шуна курэ — шул сэбэпле, шунлык-тан, шунын ечен.— Кояш нурларыннан куркам, шуца курэ яфрак астында посып утырам. А. Алиш.
ШУ ЦАР а. к. шуна. Ул сея иде ата-анасын да, Ул сея иде туган илен дэ. Ул шуцар да, батыр арыслан кук, Саклый белде совет чиген дэ. Ш. Маннур.
ШУЦАРЧЫ рэв. к. шунача. Бетен планы —ничек кенэ булса да, шуцарчы эцицелми тора алу. Г. ИбраЬимов.
ШУЦАЧА рэв. Шул вакытка чаклы, шуна чаклы. Шуцача булган тезучелек чорында эле кулакны сыйныф булу ягыннан бетеру куелмаган. Г. Нигъмэти.
ШУЦЫНЧЫ рэв. сейл. к. шунача. Шуцынчы вметен взмичэ эбинец Ьэрбер хэрэкэтен кузэтеп торган Марат бик кимсендг. Г. Гобэй.
ШХЕ
52:5
ШЫГ
ШХЕР а. Теньяктагы дингез Ьэм куллэрдэ яр буйларында очрый торган зур булмаган су асты кыя-лары.
ШХУ'НА «. Ике яки еч мачталы жилкэнле судно. Ул зэцгэр эцилкэнле шхунаныц капитаны — мин. Р. Техфэтуллин.
ШЫБЫН и. иск. к. шомпол. Энэ теге шомырт куагыннан Харис шыбын кебек тез чыбык кисеп алган иде бит. Н. Фэттах.
ШЫБЫНЛАУ ф. Эйбернен эчен, чокыр яки тишек-ие шыбын,таяк яки башка шундый нэреэ белэн гежгелэу. Йомран тишеген шыбынлау. Тиен оясын шыбынлап, чиклэвеген алу.
ШЫБЫР 1 и. Ьава тутырылган карын капчыктан гыйбарэт музыка коралы. Шыбыр тавышы басылгач. Туй эн;ырлары башлана. Ш. Медэррис.
ШЫБЫР II: шыбыр тиргэ (суга) бату — к. ша-быр: шабыр тиргэ (суга) бату. Кешелэр эцилсез бврку haeada, кызу эшлэгэнгэ курэ, шыбыр тиргэ баткан иделэр. Ш. Камал. Ул арада Гайниямал сэкегэ уз пары белэн шыбыр тиргэ баткан калай самовар китереп утыртты. Э. Фэйзи.
ШЫБЫРДАТУ ф. Шыбыр-шыбыр иткэн тавыш чыгарту, шыбыр-шыбыр китеру. Экренлэп кечэя барган эк;ил агач яфракларын шыбырдатырга тотынды. А. Тимергалин.
ШЫБЫРДАУ ф. 1. Шыбыр-шыбыр килу, бер-берсенэ ышкылып шыбыр-шыбыр иткэн тавыш чыгару (агач яфраклары, улэн усемлеклэр турында). Кезнец беренче атналарында алтыннан койган шикелле сары яфраклары белэн шыбырдап утырган ак каеннар, кызгылт яфраклы усаклар, ерэцгелэр хэзер кеннэн-кен шэрэлэнэ баралар. Г. Эпсэлэмов. Сеям, Бэдэр, кичке эк^глэс эпилог Шыбырдаган сазлык камышын. Ш. Медэррис.
2. Эре тамчылар бер-бер артлы куплэп тамудан шыбыр-шыбыр иткэн тавыш чыгу. Яцгыр шактый каты шыбырдый, электр нуры астында асфальтта су эк;ыела башлаган иде. И. Гази. Лэкин естенэ барыбер яцгыр ява, энрстмэсэ. келэт кырпуыннан да шыбырдап тамчы тама иде. А. Шамов. ]| Бертекле эйберлэрнен тавышланып коелуы, агуы турында. Бункердан арбага шыбырдап бодай ага башлады. Г. Гобэй.
3. куч. туп. Урынсыз яки кпрэксез суз сейлэу, эму турында. Солдат, Вахитка тертеп:—Бу бик дерес сейли,— дигэн сузне шыбырдады. М. Гафури. II Куп сейлэу, лыгырдау. Шыбырдама эле.
ШЫБЫРДАШУ ф. 1. Бер-берсенэ жинелчэ орынып шыбырдау тавышлары чыгару (яфраклар турында). .Сея белэ бу кыз!' дигэн кебек, Шыбырдашып ала яфраклар. Ф. Кэрим. Яфраклары ш;илдэ шыбырдаша, .Яшэсен яз!" дилэр, курэсец. 3. Мансур.
2. Зур теркемнен хэрэкэте, кыймылдавы вакытында туган тонык тавыш, хэрэкэт тавышы чыгу. Таракан-нарныц ярыкларда, тушэмдэ, тагын эллэ кай теш-лэрдэ шыбырдашулары — барысы бергэ мине сыта шикелле иде. Ф. Хесни. Сыерлар, сарыклар бергэ, бер кетудэ иде... Алар ей турысыннан шыбырдашып уздылар. Н. Фэттах.
ШЫБЫРДЫК, ШЫБЫРТЫК с. сейл. Шыбырдый торган, шыбыр-шыбыр тавышланып торган. Тез на-ратлар, шыбырдык усаклар. зифа каеннар — барысы да йокыда. Каз. утл. II Лыгырдык, куп сейлэучэн, теле тиктормас. Эсэрнец икенче сызыгына-редак-
тор Рэкыйп, шыбыртык хатын Ниса Чэймиева гаделлек Ьэм гаделсезлек гадэт аэрен чагылды-ручы образлар булып килеп керэлэр. Г. Ахунов.
ШЫБЫРТ аваз ияр. Эйберлэр шыбырдап кинэт коелып алганда чыккан тавышны белдерэ. || хэб. функ. Шыбырдатып салу, кою турыида. [Нарат эк;и-лэген] чугэлэп, тезлэнеп сыдырырга керешэсец. Бер сыдырасыц, ике сыдырасыц — учыц тула яза. Аннары шыбырт котелокка. Э. Касыймов.
ШЫБЫР-ШЫБЫР аваз ияр. 1. Агач яфраклары, улэн Ь. б. лар жилдэн бер-беренэ жинелчэ орынудан барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Ой артында шыбыр-шыбыр килэлэр тубылгылар. Э. Ерикэй. Тал-чыбыклар. шыбыр-шыбыр килеп, Бу матурга сэлам бирделэр. М. Жэлил.
2. Янгыр яки су тамчылары куплэп билгеле бер ритм белэн тамганда барлыкка килгэн тонык тавышны белдерэ. Шыбыр-шыбыр яцгыр ява ей тубэсе калайга. Жыр. Тышта шыбыр-шыбыр яцгыр ява, Шыбыр-шыбыр яцгыр тамчылый. Ш. Маннур. || Бертекле эйберлэр коелганда барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Аныц кулмэк-ыиипанына ияргэн ясмыклар шыбыр-шыбыр идэнгэ коелдылар. И. Гази.
ШЫГАВЫЛ и. иск. Ишек сакчысы. [ Туктамыш:] Кичэ ишегемдэ торган шыгавыл буген capae.ua кереп, мица бирелергэ куша. Н. Исэнбэт.
ШЫГАЮ ф. сейл. Сагаеп качу, читлэтеп уту; ышыклану. Уз кулэгэсеннэн узе шыгаю. □ Габ-делбэр Пираттан шыгаебрак атлаган кунакларга кул сузды. Б. Камалов. Киц эцилкэле, узеннэн бер башка олы усмер егеттэн шыгаеп, Фатих хэлфэ читкэрэк тайпылды. Г. Ахунов.
ШЫГРЫМ: шыгрым тулы (тулган) — буш урын калмаган, тэмам тулган, тып-тыгыз тулган. Мохтар шэйэр залына барып кергэндэ, залда аяк басарга урын калмаган. Зал шыгрым тулган иде. Ш. Камал. Колхозчылар белэн шыгрым тулы клуб залын кул чабулар, ура тавышлары яцгыратты. Г. Гобэй.
ШЫГРЫМЛАУ ф. сир. Шыгрым тутыру, шыгрым тулы иту. Кышлау угезне сатып ларыбызны икмэк белэн шыгрымлыйбыз. Ю. Эминев.
ШЫГЫРДАВЫК(ЛЫ) с. 1. Шыгырдап тора торган, шыгыр-шыгыр итэ торган. Этисе кайткач, Лэлэгэ дэ шыгырдавыклы башмаклар алып бирер эле. Д. Аппакова. Зиннэт, мацгаен уа-уа, келэтнец шыгырдавыклы идэне буйлап йергэлэргэ тотынды. Г. Бэширов.
2. куч. Арба шыгырдавына охшаш, карлыккан, ямьсез (кеше тавышы турында). Биктайир зэцгэр тамырлары буртеп чыккан ябык, сары кулын яшь чыгып торган кузлэре естенэ куеп, ниндидер шы-гырдавык тавыш белэн сорады. И. Гази.
ШЫГЫРДАТУ ф. 1. (Нэрсэне) шыгыр-шыгыр китеру, (нэрсэдэн) шыгыр-шыгыр иткэн тавыш чыгару. Кемдер шул коеныц сиртмэсен шыгырдата-шыгырдата су чыгара. Г. ИбраЬимов. Палубадан кешелэрне куа, Озын мачталарны шыгырдата эк;ил. Ф. Кэрим.
2. к. шыкырдату. Утлы сулышын ереп, ил чиген-нэн Шыгырдата безгэ тешлэрен Азатлыкныц, бетен матурлыкныц. Кешелекнец явыз дошманы. М. Жэлил. [Дошман] читлек эчендэге ерткыч кебек Шыгырда-тып ята тешлэрен. М. Гафури.
3. куч. Гармоньда белер-белмэс уйнау, тарткалап тавыш чыгару. Синнэн соц еецдэ берсе Шыгырдатса гармоней — Шул да куцелле, тоясыц Артта кемдер барлыгын. С. Хэким. [Хэлим] бер генэ бармагы белэн шыгырдата башлады, аннары, онытылып китеп, гармоньга бетен йерэген кушып, сузып эцибэрде.
ШЫГЫРДАУ ф. 1. Шыгыр-шыгыр килу, шундый тавыш чыгару. Ашлык теягэн арбалар шыгырдый.
шыг
526
UlblR
бертуктаусыз яцгыр шыбырдый. А. Алнш. Аяк тавышы баскычлардан басып болдырга кутэрелде, аннары тышкы ишекнец шыгырдап ачылуы ише-телде. Г. Минский. Ачы эциллэр дэкшэт сызгыра-лар. Карт агачлар сына шыгырдап. Ф. Бурнаш.
II Шыгырт-шыгырт иту (аяк киеме яки аяк астындагы кар, ком h. б. турында). — [Итек] басканда шыгырдап тора торган булсын. кунычында кояш нуры уйнасын. Ф. Хесни. Ул арада боларга таба якын-лашып килгэн аяк тавышлары. кар шыгырдаган тавышгар ишетелэ башлады. М. Гали.
2. куч. сейл. Сукрану, зарлану.— Хатын-кыз шул аз гына авырлыкка да тузэ алмый, хэзер шыгырдый башлый дип уйлый торгансыз. А. Шамов. II Телэр-телэмэс кенэ риза булу. [Якуб Гафияткэ:] Син ик-мэгецне] бирмэссецме? Бирерсец! Шыгырдарсыц, мыгырдарсыц, лэкин бирерсец! И. Гази.
3. куч. сейл. Сэламэтлек булмау, чирлэштереп тору, ынгыр-шынгыр йеру. Йерим шунда шыгырдап. II Чирлэп яту, ынгырашу. Исмэт байныц шыгырдавы [чирлэп ыцгырашуы] беренче тугел иде. Г. Эпсэлэмов.
О Шыгырдап тору—1) ер-яца, таушалмаган булу.— Менэ сица хэзрэтецэ шыгырдап торган кэгазь акча белэн йез дэ биш сум. Э. Фэйзи; 2) чис-тару, кердэн арыну. [Мунчадан соц] патшаныц тэне йомшарып китэ, шыгырдап тора башлый. Экият; 3) кышкы коры суык турында. Шыгырдап торган коры салкын. Авыл есте зэцгэрсу-якты. Э. Еники.
ШЫГЫРДАУЛЫ с. к. шыгырдавык. Ьэм бар тагын телке толыплар, Шыгырдаулы [хром] итек-лэр. Н. Дэули.
ШЫГЫРДЫК с. к. шыгырдавык. Соцгы квннэрдэ безнец шыгырдык идэнле ейдэ тормыш бик тын. хэтта артык тын ага башлады. Р. Техфэтуллин.
ШЫГЫРТ-ШЫГЫРТ аваз ияр. ©зек-езек, кискен шыгырдау тавышын белдерэ. [Хатын], яца чабата-лары белэн карны шыгырт-шыгырт китереп. Баязи-товны узып китте. И. Гази.
ШЫГЫР-ШАГЫР аваз ияр. к. шыгыр-шыгыр. Тэ-гэрмэчлэр кеше буеннан да биегрэк,— кучэрлэре майланмаганга, алар шыгыр-шагыр килеп. сыкранып ирексез генэ эйлэнэлэр. Й. Салахов. Госман олы киез итеклэре белэн [карга] шыгыр-шагыр басып шунда таба юнэлде. Э. Касыймов.
ШЫГЫР-ШЫГЫР аваз ияр. Агач, тимер якн башка каты эйберлэр бер-беренэ ышкылудан барлыкка килгэн ритмлы тавышны белдерэ. Шыгыр-шыгыр килэ чанабыз. Н. Баян. Кайдадыр тэрэзэ капкачлары шак-шок бэрелэ, капка езлексез шыгыр-шыгыр итеп эчне пошыра. X. Садрый. II Коры салкын кендэ аяк яки чана астында кар бертеклэре бер-беренэ ышкылудан туган тавышны белдерэ. Тэрэзэлэр туцган, Кышкы салкын иртэ, Аяк баскан саен Шыгыр-шыгыр итэ. Э. Бикчэнтэева.
ШЫЕЛДАТУ ф. 1. Шыелдау тавышы чыгару. Терле якта чыцгылдатып чалгы янаган, шыелдатып печэн чапкан, улэн арасында чикерткэлэр сайраган тавышлар ишетелэ башлады. Г. Бэширов.
2. куч. Кыйнау, суктыру турында. [Хэзрэт:] Элиф ят!— дип бер уцга. бер сулга шыелдата башлады. Г. ИбраЬимов.
ШЫЕЛДАУ ф. Шии иткэн тавыш чыгару, Ьава кисел уткэндэ сызгырулы тавыш чыгу. Баш естеннэн шыелдап снарядлар очып утеп, кайдадыр. безнец эцирдэ ярылырга тотынды. Г. Эпсэлэмов. Зенит снарядлары шыелдап очалар. И. Гази. II Агач яки тимер ышкылудан шии иткэн тавыш чыгу. Авыл ягыннан балта тавышлары. пычкы шыелдаганы ишетелэ. Г. Бэширов.
ШЫЕЛДАШУ ф. Куп эйберлэрнен узара шыелдау тавышы чыгаруы турында. Шыр ялангач агачларныц ботаклары э>дилдэ шыелдашалар. Р. Ильяс.
ШЫК I аваз ияр. Тимер, агач кебек каты эйберне жицелчэ генэ бер-беренэ бэрудэн барлыкка килгэн тавышны белдерэ. Шык итте Саррэлэр капкасыныц элэкмэсе. Ф. Эмирхан. [Су анасы] шык та шык безнец тэрэзэне кага. Г. Тукай.
ШЫК II и. сейл. Ямь, матурлык. Сейлэделэр аныц турында: ,Юаш кына егет иде илдэ. Карап торсац, исец китмэс бер дэ", „Лэкин,— дилэр кызлар шул чакта,— Шык бар иде зифа буенда". Ш. Маннур. [Бал корты] кайта да кунып ала кортсыз эциргэ, Шык бирэ пэри тормас шыксыз эциргэ. Ш. Бабич.
ШЫК III с. к. ышык. Мин уйлыйм шык эцир та-балмый Егылган юлчыларны. Э. Исхак. Тац алдында милэш яфрагы Каплап торган икэн Корбанны Узенец нур тулган шыгына. Ш. Маннур.
ШЫКАЮ ф. дирл. Хэрэкэтсез катып калу; сыны катып калу.— Нэрсэгэ шыкаеп торам соц эле? Эш курмэгэн кешеме эллэ мин? Пешерэ дэ белэм. кыз-дыра да белэм. Ю. Эминев. || Туктау, хэрэкэтсез калу; акмый башлау. [Гали:] Кандыр [елга] ике ташны кутэргэн диген, э хэзер кечкэ-кечкэ бер ташны естери дисэцче. Ч’ллэдэ бетенлэй шыкаймаса дип куркам. К. Тинчурин.
ШЫКЛАНУ ф. к. ышыклану. Таш урамда басып торам, Чатта шыкланып. С. Хэкнм. Ул агачка шык-ланыбрак тора, карт эцэкэтлэп утэ башлый. М. Фэйзи.
ШЫКРАНЛАУ: шыкранлап кату—бозланып туну, кату. Станцага барып эндиткэндэ алар [Мирвэли, Шэмсегаян] икесе дэ шыкранлап катканнар иде. А. Гыйлэжев.
ШЫКРАЮ ф. сейл. к. шыкранлау. Салкын каваны ярып гудок кычкыртты. Шыкраеп каткан тэрэзэлэр, бизгэк тоткандай, дерелдэп киттелэр. Каз. утл.
ШЫКСЫЗ с. Ямьсез, кыяфэтсез, тупас. Уй чуала, кызныц эче бердэн оку итэ: Булып куйса „аре" шыксыз бер карт, Ул чагында сине ни кетэ? Н. Исэнбэт. — Шэп-шэрэ may башларын кисеп алып шыксыз чокырларны ямый торган гигант маишналар ясый-сым ‘килэ башлый. Г. Бэширов. II Кунелсез; илэмсез. Энэ шундый шыксыз бер кичтэ авылга керэсе олы юл естендэге тегермэн йорты янына бер ат килеп туктады. Г. Минский. Кар бертеклэре очкалап торган шыксыз салкын кен хэзер-----шактый йом-
шарган иде. Э. Еники.
ШЫКСЫЗЛАНУ ф. Кыяфэте бозылу, ямьсезлэну, тупаслану. [Исхак], соцгы вакытларда узенец шулай шыксызланган булуына аптырап, ышанмыйча торды. С. Рафикоз. II Шыксыз, кунелсез хэлгэ килу, длеге шул егерме беренче елныц март киче кебек салкын куцелсез кичке кэм деньяныц дэррэу бушап, шыксыз-ланып калуын кич белмим. Ф. Хесни. дбисен кумеп кайтканнин соц ейлэренец шыксызланып калуын Тансык булып Тансык сизде. Г. Ахунов.
ШЫКСЫЗЛЫК и. Ямьсезлек, тупаслык. Шунда ук ул. тавышына ниндидер бер ясалма шыксызлык ес-тэп, эйтэ куйды:—Эйдэ. монда—район узэгендэ генэ кал. М. Хэсэнов.
ШЫК-ШЫК аваз ияр. Каты эйбер белэн берничэ кабат бэрудэн яки тешлэр бер-берсенэ бэрелудэн чыккан тавышны белдерэ. Коридорда яцадан шык-шык аяк тавышлары ишетелде. Р. Техфэтуллин. Лычкылдаган аякчу----белэн лыштыр-лыиипыр ив-
герэ-йегерэ. шык-шык орынган тешлэрне туктата алмый — ейгэ кайтып кердем. Ш. Маннур. || Ишек якн капка шакылдату тавышын белдерэ. Урам яктан
шык
527
шыл
зур тэрэзэнец капкачы ачылды да. бозланып кат-кан тэрэзэдэн бер кул кулэгэсе куренеп, шык-шык чирткэн тавыш ишетелэ башлады. М. Гали.
ШЫКЫЛДАТУ ф. к. шакылдату. [Юлчы] тэрэзэ шыкылдатты, Наман тавыш чыкмады. Г. ИбраЬимов. Бер шаянныц коридор идэнен шыкылдата-шыкылдата чабып килуе ишетелде. Г. Минский.
ШЫКЫЛДАУ ф. Шык-шык иткэн тавыш чыгару, кечсез шакылдау. Бары сэгатьнец шыкылдавы гына ачык ишетелеп, тынычлыкны аерып, булеп тора. Н. Исэнбэт. Кашыклар бик тиз котелок тебенэ тешеп шыкылдый башладылар. Г. Гобэй. Буылып торды капчык аскан кеше, шыкылдады теше. Ф. Кэрим.
ШЫКЫЛ-ШЫКЫЛ аваз ияр. к. шык-шык. Уртада, кашыкларын шыкыл-шыкыл китереп, Биктэш так-маклый-такмаклый бии. И. Гази
ШЫКЫРДАТУ ф. Ачу, усаллык яки башка хистэн тешлэрне каты кысып бер-беренэ ышку. Тешлэрегезне шыкырдатыгыз, иреннэрегезне чэйнэгез. без бары-бер сезне э>дицэрбез. Г. Камал. Безнец кунак, поч-макка гына посып, тешлэрен шыкырдатып, теклэрен кабартып---утыра иде. Г. Тукай.
ШЫКЫРДАУ ф. 1. Тимер яки таш бер-беренэ бэрелеп, ышкылып янгыравыклы шыгырдау тавышы чыгару; шыкы-шыкы килу. Мотор укеруе, тимер чыцы, ташлар шыкырдавы деньяны тэмам кумеп китте. Э. Еники. Торбалар артта гына тау-таш-лар эцимерелгэндэй деберди, шыкырдый. чыцлый. башладылар. Р. Техфэтуллин. Картныц йезе агарып китте, ачудан тешлэре шыкырдап куйды. С. Сабиров.
2. к. шыгырдау. Буран ыжлый, чабаталар ши-кырдый. Бара алтын казырга ул Уралга. Н. Исэнбэт.
3. Саескан кычкыруы турында. Саескан шыкырдаса, кунак килэ — тавык кетэгенэ куз сал. Мэкаль. Кинэт саескан шыкырдап куйды. Э. Маликов.
ШЫКЫР-ШЫКЫР аваз ияр. 1. Тимер, таш яки тешлэр бер-берсенэ ышкылудан туган тавышны белдерэ. Йоклаганда тешне шыкыр-шыкыр китеру.
2. Шуна охшаш саескан кычкы^ган тавышны ац-лата.
ШЫКЫ-ШЫКЫ аваз ияр. Тонык янгырашлы „шык-шык* тавышын белдерэ. Машина астында шыкы-шыкы гайка борып яткан Tahupэк;ан туктап калды. М. Шэрифуллин.
ШЫЛАН и. бот. Наратбаш семьялыгыннан сазла-мык жирлэрдэ усэ торган, маллар ечен агулы, споралы усемлек; русчасы: хвощ иловатый. Кыяк, камыш, шылан шикелле саз усемлеклэре — сэгать саен ескэ урмэлилэр тесле. Ш. Маннур.
ШЫЛДЫРАУ ф. Сангыраурак чылтырау тавышы чыгару (артык сай булмаган су агу тавышын бирэ). Бу куактан ерак та тугел шылдырап аккан салкын чишмэ бар иде. Ш. Мехэммэдев.
ШЫЛДЫРАШУ ф. к. шыбырдашу. Шурлек турендэ коры кэгазьлэр генэ шылдырашып яталар. Д Аппакова. Жил агач яфракларын тирбэтэ, алар бер дэ туктамый шылдырашып, эллэ келсшэлэр, илэ сейлэшэлэр. Шура.
ШЫЛДЫРЛЫ: шылдырлы гармонь — к. шел-дерле гармонь. Еракта, шылдырлы гармоньда уйнап, клоунныц халык эцыйганы ишетелэ. Т. Гыйззэт.
ШЫЛДЫРМА и. Туку станында кере хэрэкэтен жинелэйтэ торган блок сыман жайланма.
ШЫЛДЫРУ ф. 1. Этэру, шудырып урыныннан кучеру. Карчык аларны парадный ишегенэ чаклы озата чыкты йэм артларыннан таза ишекнец ке-лэсен шылдырып калды. Э. Еники.
2. куч. гади с. Сатып жибэру, яшертен сату. [Мицлебикэ:] Сица кицэш итми сатмам. Шылдырыр-мын, алла насыйп итсэ. Э. Фэйзи.
3. куч. гади с. к. шылу. Качкыннар теялгэн пароходлар Англиягэ, Франциягэ, Теркиягэ шылды-ра тордылар. Н. Дэули. II Качырып озату, еракка жибэреп яшеру. Э ике малайны экрен генэ парти-заннарга шылоырган идем. Г. Гобэй.
ШЫЛТ аваз ияр. Жинелчэ генэ чыккан ,шалт" авазын белдерэ.—Бисмилла эйтеп, отмычка белэн бер борасыц да, йозак шылпг итеп борынын кутэреп куя. К. Тинчурин. [Мэдинэ], капка ягыннан шылт иткэн тавыш ишетелгэн саен ярсып тибэ башлаган йерэген кулы белэн кысып, тэрэзэгэ килде. Ш. Хе-сэенов.
О Шылт иткэн тавыш та юк—тулы тынлыкны анлата. Алды тынлык деньяны шул [мизгелдэ], Шылт та иткэн бер тавыш юк сэхрэдэ! Ш. Бабич. Шылт та итми — бернинди тавыш чыгармый, тулы тынлыкны саклап. Йолдызларныц тавышсыз эщырына колак салгандай шылт та итми утырган наратлар ай-ныц зэцгэрсу яктысында йерэктэ ниндидер моц кузгаталар. Г. Эпсэлэмов. haea тымык—шылт итми!.. Дэрдмэнд.
ШЫЛТЫР I аваз ияр. к. шалтыр. Телефон шыл-тыр-ррр итсэ, йегереп барабыз да кулга телефон трубкасын алабыз. Э. Бикчэнтэева.
ШЫЛТЫР II: шылтыр килу (булу) — умырткалы хайваннарда: женен телэк кузгалу. Ж,ир бит бия тесле: шылтыр булдымы — чаптырырга ашык, э шул вакыт уттеме — айгырга текер. Ш. Камал.
ШЫЛТЫРАВЫК и. 1. Шылтырый, терле тавышлар чыгара торган уенчык. II Гомумэн балалар уен-чыгы, юк-бар нэрсэ. — Гомердэ адэм курмэгэн, колак ишетмэгэн эллэ нинди шылтыравык теяп кайткан бу. С. Сабиров.
2. бот. к. шалдырут.
ШЫЛТЫРАТУ ф. сейл. к. шалтырату. — Кайткач эйтерсец, Нэфисэгэ агроном шылтыратты. Г. Бэширов. Губернатор естэлдэге кемеш кыцгырауны шылтыратты. К. Нэжми. Гайфи, шпорларын шыл-тыратып. уртага басты. Ш. Усманов.
ШЫЛТЫРАУ ф. 1. Шылтыр иткэн тавыш чыгару. Ул арада капка чылбыры шылтырап китте, эт буыла-буыла ерергэ тотынды. Э. Фэйзи. [Галияба-нуныц] кеянтэ-чилэклэре шылтырап э^иргэ тешэ. М. Фэйзи.
2. Калынрак чылтыр-чылтыр иткэн тавыш чыгару (агым, сай су, чишмэ тавышы турында). Mahu эби-
чирэм арасыннан шылтырап ага торган салкын чишмэ суына кэлэпушне батырып алып су эчте. М. Гали. Шылтырап аккан елгаларны Сикереп ут-сэц ни була. Жыр. II Чылтырау, бер-беренэ бэрелеп чылтырау тавышы чыгару (тимер, жиз, кемеш h. б. турында). Кесэлэрендэ акча шылтырый кеби хис итэлэр. Г. Тукай. Эле бер якта, эле икенчесендэ шылтырап ей алды ишеклэре, кечкенэ капкалар ачыла. Г. Бэширов. Яцгырый кук, шылтырый чылбыр, чэчеп ут. Ш. Бабич.
О Шылтырап тору — 1) коры, буш, бернэрсэсез булу. Бура тебе шылтырап тору: 2) артык ябык булу, шыр сеяккэ калу турында. [Талипныц] кукрэге ишцеп тешкэн, киемнэре астында сеяклэре генэ шылтырап тора кебек. Н. Дэули.
ШЫЛТЫР-ШЫЛТЫР авар ияр. к. шалтыр-шолтыр. Кыцгырауларныц шылпгыр-шылтыр итулэре------бик
нык истэ калган. М. Гафури. Чыж-пыж май та-вышлары. шылтыр-шылтыр таба тавышлары [ишетелэ]. 3. Нади.
I пыл
528
Шып
ШЫЛУ ф. гади с. Сиздермичэ генэ киту, качып киту; таю. Гыйбад писарь шуны ацлагач та шылды. М. Галэу. — Баягынак ул эшкэ ж;ибэрулэрен сорап Хэнэфи абый янына кергэн иде. Шыларга тели булса кирэк. Г. Эпсэлэмов.
ШЫМ рэв. Тыныч, тавыш-тынсыз, бер хэрэкэт тэ ясамый, бер тавыш та чыгармыйча. — Шым утыр! Монда мин баскак. Н. Исэнбэт. Бар да уйда, бар да тып-тын... бар да шым...Кычкырып уятты иблис бар-часын. Ш. Бабич.
О Шым булу — 1) тыну; тавыш-тын чыгармау. Вилдан абзыйныц серен Тыцладык та тын булдык, Берэугэ дэ сейлэмэскэ Суз бирештек, шым булдык. Э. Фэйзи; 2) басылу, тынып калу, артык дэшмэу; койрыкны кысу. [Мостафин:} „Сарылма!"—дип кенэ эйтте, кэм ул моны шундый итеп эйтте ки, Наэция берьюлы шым булып калды. Э. Еники. Шым гына — 1) тын гына, шауламыйча. Агачлар куе карацгылык эчендэ, нидер тыцлаган кебек. шым гына утыралар. Г. ИбраЬимов; 2) качып-посып, сиздермичэ. — Шым гына барып каршыларына чыгасым калган,— диде Сэлим уз-узенэ. Г. Гобэй.
ШЫМАЙТУ ф. свйл. Сагаеп тынып калу, дикъ-катьне туплау турында; к. шомрайту. — „Монысы эле баласы, алда булыр анасы". Егетлэр дэррэу колак-ларын шымайттылар. Гэр. Рэхим. [С. Рэмиев} кечэ-неп тавышын да кутэрми, курер кузгэ тайчанды-рырлык хэрэкэт тэ ясамый, шулай да колакны шымайтып утырырга мээкбур итэ. И. Рэмиев.
ШЫМУ ф. сир. Тыну, тын калу, шым булу. Баш-лар тубэн таба иелделэр, машиналар шымды, Тын калды. h. Такташ. Даулы эцырдан ник кинэт калды шымып. Н. Исэнбэт. II Качып-посып хэрэкэт иту, узен снздермэскэ, белгертмэскэ тырышу: [Мэче] аш вйдэн килэ шымып, Кузлэрен тиз-тиз йомып. Дэрдмэнд.
ШЫМЧЫ и. 1. Полициянеи яшерен агенты. Урам саен шымчы, почмак саен кечле каравыллар куелды. М. Гафури. II к. шпион. Кайда ялган сейлэуче бар, Син бул, иптэш, аннан бик нык сак; Бэрвакытта исулар арасында Оя кора шымчы-диверсант! Э. Исхак.
2. Кемне дэ булса кузэтуче, анын Ьэр хэрэкэтен тикшеруче, ана бэя биреп, шуны кемгэ дэ булса сейлэп, житкереп торучы кеше. }Дитмэсэ, шымчы карчыклардай, карацгы почмакка посып, кеше бэ-хетен кузэтеп тор имеш. Г. Минский, д морзаныц шымчылары — УДанын саткан ялчылар----Эзенэ ба-
сып барганнар. Ш. Маннур.
ШЫМЧЫЛАНУ ф. Шымчы булу, шымчыга эйлэну. Зекрэнец иртэн мыскыллап келуен дэ, минем арттан шымчыланып йеруен дэ нишлэптер бик тиз оныттым. Н. Фэттах. — [Баланыц] куцелендэ гел яктылык, сафлык, нэфислек кенэ туган минутларын артык тепченуебез, шымчылануыбыз белэн карал-табыз. Л. Ихсанова.
ШЫМЧЫЛАУ ф. Шымчы булып кузэтеп йеру. Шымчылап йеру. □ Кайда угрылар бар. кайда ни нэреэ угырлана — йэммэсен шымчылап, сизеп тора икэн. К. Насыйри.
ШЫМЧЫЛЫК и. Шымчы булу, шымчы эше, вази-фасы. Баракка барып м;итэр алдыннан тенге шым-чылыкка чыккан бер стражник барыбызга да бик текэлеп карады. X. Садрый. Берничэ кен узуга ул еч хаин---ачыктан-ачык шымчылык юлына басты-
лар. К. Нэжми.
ШЫМ-ШЫПЫРТрэв. сейл. Тып-тын, бер тавышсыз. \Шлюпканыц\ трапка якынлашуы кызыл флотчы-ларны шым-шыпырт калдырды. А. ТаЬиров.
ШЫМЫКЫЙ с. Шым гына йеруче яки яшэуче, кеше белэн аралашмаучан, серен ачып салмаучан, йомыкый. Белмим. баш какарманнары сугыш мэйданына кит-кэнмедер, бу ике кеше бик шымыкый куренэ. Н. Исэнбэт. Шымыкыйда эшлэр бар, ике уртында ташлар бар. Мэкаль.
ШЫМЫТЫР хэб. суз. гади с. Бернэрсэ дэ юк, бернэреэ дэ тими, коры (калу турында).— Бутэн цех-ларда энэ шуныц ечен жалуньяларына бераз встэп бирэлэр, э безгэ шымытыр. Э. Касыймов.
ШЫМЫЮ ф. Шым булу, тынып калу. Больницага авыру янына килгэн кешелэр кэрвакыт кинэт шы-мыеп калалар. Гэр. Рэхим.
ШЫНА и. иск. к. юкэ чей. Шымчы шына кагарга оста булыр. Мэкаль.
ШЫП I рэв. Туктау, тыну, басылу кебек сузлэр алдында: хэрэкэт кинэт Ьэм тулысынча тукталуны белдерэ. Уенчылар эк;ырныц яртысында шып тук-тыйлар. ДА. Фэйзи. Шул минутта ук тынды эцир, эцикан, Шып басылды ком-давыллы эк;ил, буран. Ш. Бабич.
О Шып булу — шым булу, тынып калу. Ишектэн бер дама килеп керэ. Халык кэммэсе кинэттэн туктап. кэммэсе дэ шып булалар. Г. Камал. Меслия абый---доклад укырга кереште. Халык шып бул-
ды. Н. Фэттах. Шып итеп кереп утыру — 1) таман булу, нинди дэ булса эйбергэ тегэл туры килу; 2) тегэл кереп урнашу, утыру. Сэрби авызыннан алар эллэ ничек ягымлы тезелеп чыгалар да, бер эциргэ тугелми-чэчелми, шып итеп йерэккэ кереп утыралар. Э. Фэйзи.
ШЫП II и. Вак агач кадак. „Тырышкан гына ташка кадак кагар",---кадак дигэне нэреэ ул тагы,
шыпмы? Г. Эпсэлэмов.
ШЫПАН рэв. сир. Сиздерми, мыштым гына. Камил белэн Хэнэфи дэ тегермэн артыннан шыпан гына сыздыра. Ш. Маннур.
ШЫПАН-ШЫПАН рэв. Бер-бер артлы сиздермичэ, мыштым гына (киту, качу Ь. б.). Ике кеше, мондый тынып торудан файдаланып. шыпан-шыпан гына таю ягын карадылар. Ш. Еникеев. Бер иш шэкерт-лэр— шыпан-шыпан гына аннан тайпылдылар. А. Гыйлэжев.
О Шыпан-шыпан йеру — башкаларга снздермэскэ тырышып, нинди дэ булса эш белэн ыгы-зыгы килу.
ШЫПАЮ ф. сейл. Шып тыну, тынып калу; та-выш-тын чыгармау. II рэв. мэгъ. шыпаеп. Экрен генэ, тавыш-тын чыгармыйча. Пэрдэ кутэрелгэч, Кэрил белэн Сиби шыпаеп кына керэлэр. Г. Камал.
ШЫПЛАНУ ф. сир. Тыгыз урнашу, ешлык хасил иту. Кырыйлары алтын сыман яфраклы чиклэвек агачлары белэн шыпланган кечкенэ аулак урман юлында без каман дуртэу генэ. А. Гыйлэжев.
ШЫПЛАП: шыплап тутыру — 1) буш урын кал-дырмыйча, тыгыз итеп, тыгызлап урнаштыру. Эсирлэр барысы да шунда шыплап тутырылды. Ш. Маннур. Сул якта борынгы тар буфет. Эче бизэкле фарфор , йэм хрусталь белэн шыплап тутырылган. Г. Мехэммэтшин; 2) мелдерэмэ тулы итеп салу. Колхоз гврлэп яшэгэн тыныч еллардагы кебек бодай белэн шыплап тутырыласы буралар каман тулып эцитми. М. Шэрифуллин.
ШЫПЛАУ ф. сир. к. шыплап тутыру.— Умарта-дан алган бал белэн тэпэннэребезне мелдерэмэ итэбез, керэчле чилэклэрне сары май белэн шып-лыйбыз. Ю. Эминев.
ШЫПТАЛЫ и. к. шэфталу. Монда алабутаны тугел, арыш ипиен дэ белмилэр. Ашаганыбыз—ап-ак калач та деге боткасы. в рек, йезем, шыпталы. Э. Еники.
шып
529
ШЫР
ШЫПТЫРДАУ ф. Шыптыр-шыптыр килу, кыштырдау. Кэгазьлэр тэрэзэдэн кергзн э^ил белэн шып-тырдашып. узара нидер сейлэшеп куялар. Ф. Эсгать.
ШЫПТЫР-ШЫПТЫР аваз ияр. 1. Яфрак, кэгазь Ь. б. шундый эйберлэр бер-берсенэ тию, ышкылудан барлыкка килгэн тавышны белдерэ.
2. к. шаптыр-шоптыр.
ШЫП-ШЫМ рэв. Арт. дэр. к. шым. Боларны кургэн, бик куп кешелэр шып-шым булды.лар. М. Гафури.
ШЫП-ШЫП аваз ияр. 1. Берэмлэп тамчы таму яки ваграк эйберлэр тешу тавышын белдерэ.
2- к. шаптыр-шоптыр. 2. Бервакыт су естендэ нэрсэдер шып-шып килэ башлаган, ди. Г. Гали.
ШЫП-ШЫР с., рэв. Арт. дэр. к. шыр II. Шул урын буп-буш, шып-шыр булып калган шикелле иде. Ф. Эмирхан. Ишек алдынын калган ягы шып-шыр клан, киртэ-фэлэн юк. М. ЭхГир.
ШЫПЫЛДАУ ф. 1. Шып-шып таму. [Яз кенендэ] энэуе сибэ тубэ калайлары. Карга сецэ ничек шы-пылдап. М. Крыймов. Менэ, ей тубэлэренэ. койма-ларга шыпылдап берничэ бертек эре яцгыр теште. Г. Бэширов.
2. Сангырау, тонык чыжлау авазы чыгару. Менэ машина хэрэкэтлэнэ башлады,------идэн астында
нэрсэдер шыпылдады. Ж- Тэржеманов.
ШЫПЫРДАТУ ф. к. шапырдату. Ишкэклэр суны шыпырдатмыйча кисеп-кисеп кенэ алалар. Г. Минский.
ШЫПЫРДАУ ф. 1. к. шапырдау. [Фирдэвеснец] кыска балтырлы бутысна шыпырдап су тулды. Т. Миннуллин.
2. к. шыбырдау 2. бстенэ, эре яцгыр кебек, шыпырдап пуля ява башлады. Г. Бэширов.
3. гади с. Куп сейлэу, лыгырдау.— Шыпырдама, сецел! huu, сабан туена хэтле тагын эчеп елгерэ ул [бал]. Г. Гобэй.
ШЫПЫРДАШУ ф. Тынычсызлык, басынкы гыпа хэрэкэт ыгы-зыгысы туу турында. вйгэ эк;ыйналган кешелэр теркеме арасында шыпырдашу, акрынлап сейлэшулэр ишетелде. Ш. Камал.
ШЫПЫРТ рэв. 1. Акрын гына, пышылдап (сейлэу турында). Гелйезем эбинец эйтуенэ Караганда, Дус-каев, кроватьта яшь баласын имезеп яткан хаты-ныныц баш очына утырып, аца шыпырт кына китап укый имеш. Э. Еники. Карт кинэт тынып ей эченэ колак салды йэм, тавышын экренэйтеп, шыпырт кына сорады. Г. Эпсэлэмов.
2. Сейлэшмичэ, бернинди дэ тавыш чыгармыйча, тып-тын. Ике гашыйк, эм;эйге теннец эщылы. зэцгэр канаты астына сыенып, шыпырт кына утыралар. И. Гази.— Рэйян Галия туташны эзлэп тапкан да, безгэ хэбэр бирмичэ, шыпырт кына утыралар. Г. Колэхметов. II Акрын гына, сиздермичэ, яшертен. Эш рэтсезен сизэлэр дэ, шыпырт кына, Офицерлар китэ башлый посып кына. Г. Камал.— Мебарэкшаны буярлык кэгазьлэрнец барысын да шыпырт кына бирегэ ташысын. К. Нэжми.
3. с. мэгъ. Тыныч характерлы, тыйнак Ьэм гауга-сыз (кеше турында).— Яии> чагыцда,— диде елкэн абзый,— Шыпырт, тыйнак идец син бик тэ. Ш. Галиев.
ШЫПЫРТЛАП рэв. к. шыпырт 1.— Шыпыртлап свйлэшулэрне куеп торыйк, мээщлес рухсызланып китте. Ш. Камал. Колагыца эйтим шыпыртлап. Б. Рэхмэт.
ШЫПЫРТЛЫК и. Тынлык, тын, шыпырт булу халэте. Бик зур нэрсэлэр ацлатмый торган гына сузлэр бу шыпыртлык астында гадилеклэреннэн чык-
тылар. Ф. Эмирхан. Кыш кенендэ никадэр шыпыртлык булса, хэзер [э/сэен] шулкадэр хэрэкэт, терле тавыш, шау-шу. Ак юл.
ШЫПЫРТЫН рэв. сейл. к. шыпырт. Кешелэр сейлэшэ узара шыпыртын. М. Жэлил. [Куянныц] тавышы, тслг юк, Шундый шым гына, Посып тыц-лавы---Шыпыртын гына. Н. Исэнбэт.
ШЫПЫР-ШЫПЫР аваз ияр. к. шыбыр-шыбыр. Угез, Буре — йэр икесе яраланып, Тэннэреннэн шы-пыр-шыпыр каннар ага. М. Гафури.
ШЫР I и. иск. Ике потка якын чэй тутырылган зур эржэ; русчасы: цибик. [Сэмигулла:] Эйе, шул бирэчэклэрне тулэп, тагы бер унике шыр чэй алырга ният бар иде. Г. Камал. Чэй шырын суткэндэ аныц эченнэн сары кытай кэгазенец чыгуы----кытайныц
сары булырга тиешлеге фикерен уятадыр иде. Г. Газиз.
ШЫР II 1. с. Буш, бернэрсэсез; шэрэ. Биек гем-бэздэ шыр бушлык яцгырап китте. Ш. Маннур. — Ул шыр далада тилмёреп ятып калса? М. Фэйзи.
2. рэв. Бетенлэй, тулысынча (юлэр, тиле, ялган, ятим Ь. б. ш. сузлэр янында).— Узэкне езеп, дурт бала шыр ятим кала. Р. Ишморатова. Шыр тиле-лэр Бер кету килгэн мица. h. Такташ. — Ацар чакаы бетенлэй шыр надан идем. Ш. Камал.
3. рэв. диал. Тыйнаксыз, тэртипсез, эдэпсез. Шыр кылану.
О Шыр акыру (кычкыру)—1) к. шэрран яру 1. Базар башлыгыныц „Кайда туктаттыц атыц-ны?----дип шыр кычкырып м;ибэруе ишетелеп кала.
Ф. Хесни; 2) ачы итеп, бик каты, езгэлэнеп. Гелэн-дэмнец шыр акырып елап эцибэргэненме? Нишлэп хэтерлэмэскэ? Ф. Хесни. Шыр ачык — к. шар ачык. — Мин мунчадан кайтып кергэндэ. бетен ишеклэ-регез шыр ачык иде. Т. Гыйззэт. Куцеллэр шыр ачык ак-пакькэ1 Р. Фэйзуллин. Шыр сеяккэ калу— бик нык ябыгу. Ул элек тэ ябык иде, хэзер шыр сеяккэ калган. Г. Эпсэлэмов. Шыр чыккан— артык, утэ. Хэзрэтне шыр чыккан юлэргэ хисаплап йери торган хэдимэ дэ, бу сузлэрдэн келеп, вакыйганы дхмэткэ сейлэде. Ф. Эмирхан. Шыр ялангач—1) шэрэ, бернинди киемсез. Кыш кеннэрендэ дэ. шыр ялангач килеш тышка чыгып, карда ауный торган булган икэн ул. Г. Иделле; 2) берни белэн дэ капланмаган, шэрэ. Агачлар энэ ничек шыр ялангач булыпяфраксыз калалар. А. Алиш. Болай да инде ачык зщанны Шыр шэрэгэ калдырмак-чы. Р. Фэйзуллин; 3) бернэрсэ дэ куелмаган, жиЬаз-ландырылмаган. Шыр ялангач булмэ: 4) бернэрсэсез* ярлы, хэерче.— Сез безне--шыр ялангач калдыра-
сыз ич, егетлэр!—дип шелтэли торган иде. Г. ИбраЬимов; 5) нигезсез, дэлилсез. Лэкин Дэулэть-яров политик кеше, ул хэтле шыр ялангач итеп сейлэуне яратмый иде. И. Гази. Шыр ярып кычкыру— к. шыр акыру. Телсезлэр шыр ярып кычкы-рачак: „Авазларны аералмадыц-. Р. Фэйзуллин.
ШЫР III: шыр тоз — ширт тоз, артык нык тозланган, тозлы. [Ботка] шыр тоз, кабарлык та тугел. X. Камалов.
ШЫР IV и. Курку, ерку, шер.
О Шыр иту — жу итеп киту, шурлэу, курку. Чыпчык пыр иткэндэ, йерэге шыр итэ. Мэкаль. Шыр жибэру — артык курку.— Нигэ мин бу кабыктан шыр э^ибэрдем эле, эщансыз нэрсэ ич ул, экэ-мэт. Э. Еники.
ШЫРАГАЙ и. диал. Беркатлы, эчендэге тышын-да булган, кунеле шэрран ачык кеше. II Артык юмарт, узендэ булганны уртаклашу ягын гына карый торган кеше.
34 А-6М
ШЫР
530
ШЫР
ШЫРАГАЙЛАНУ ф. диал. Узен шырагайларча тоту, шырагай характерын курсэту. Шырагайланып карт алдына йез тэцкэ чыгарып салу да келке бер ах-маклык кына булып тоела хэзер. Ш. Маннур.
ШЫРАНТАЙ с. 1. сейл. Яфрак-ботаклары коелып шэрэлэнгэн, корыган, лэкнн тебендэ утыра торган (агач турында).	«
2. куч. гади с. Артык озын’гкеше турында. [Ире] ябык кына озын ир. Шырантай. Э. Баянов.— Мондый шырантайлар сезнец тып-тып тамган куз яшьлэрегезгэ тормый. Г.’ Мехэммэтшин.
ШЫРАЮ ф. сейл. Шэрэлэнеп тырпаю, шырантай (1 мэгъ.) (Хэленэ <килу. Шыраеп утырганtiuapa^бага-налар арасына барып кергэч, Гэрэй кеннец шактый. салкын эцилле икэнлеген абайлады. А. Гыйлэжев.
ШЫРКЫЛДАУ ф. 1- к. шаркылдап келу. Салават тагын,шыркылдый, ул шулкадэр рэхэтлэнеп, ихлас куцелдэн келэ, кузенэ, яшьлэр килэ. Г. Ахунов. — Менэ сица курергэ ярамаган эйберлэрне куруец-нец эцэзасы!—дип шыркылдадылар. А. Алиш.
2. к. шыкырдау 3. Ул да булмый, якын-тирэне яцгыратып саескан шыркылдый башлый. М. Хэби-буллин.
Шыркылдап келу — к. шаркылдап келу. Габдел-каюм шыркылдап келеп эцибэрде. М. Гали.
ШЫРКЫЛДАШУ ф. к. шаркылдашу. Кайчагында келешэлэр шыркылдашып. М. Гафури.— Ул кадэр егет арасында шыркылдашып йерергэ килешэмени?— ди-ди вэгазь сейлэп, ахырдан, „барып йермэссез" дип кенэ куя. Ф. Эмирхан.
Шыркылдашып келу — к. шаркылдап келу. Кем-нэр анда, Куллэр буенда? Шыркылдашып кемнэр келэлэр? Н. Баян.
ШЫРКЫЛДЫК с. Куп келэргэ, шыркылдарга яра-тучы. Шыркылдык кызлар. | и. мэгъ. Ул тегелэре шикелле шыркылдык тугел шул, ихахайга бик би-релми, уйчан кыз. Ш. Маннур.
ШЫРЛАНУ ф. гади с. Узен тэртипсез, эдэпсез тоту; артык кыланчыклану. Хатын-кызныц шулай шырланып, ирлэрчэ киенеп йергэнен оденем сейма минем. Г. Гобэй.
ШЫРЛАП рэв. к. шырыйлап. Бер-берлэрен тер-тешеп Шырлап келэлэр дэ, Чыгарып теллэрен. Бу, дилэр, шашкан, юлэр. h. Такташ. || Тавышланып, кычкырып, шаулашып. Тавыклар шырлап качалар, куркышып келэт астына тыгылалар. М. Эмир.
ШЫРЛЫК и. Чытырманлык, урманнын куе вак куаклык елеше, ешлык. Якын мица аныц йэр шыр-лыгы. Тирэн куле, аулак аланы. Каз. утл. Аю ала-нын утеп, тагын шырлыкка барып кердек. А. Гыйлэжев.
ШЫРПЫ I и. 1. Башына тиз кабынып китучэн фосфорлы матдэ буялган кечкенэ генэ таякчык формасындагы ут кабызу эйбере. Кесэсендэ шырпысы булса да, ул, аны чыгармыйча, офицерныц яндырып тэкъдим итуен кетэ башлады. Э. Еники. Вэли мица шырпы, керосин, тоз бирде. Г. ИбраЬимов. II с. мэгъ. Шырпы эшлэп чыгара торган. Курше барин шырпы фабригы ача икэн. Г. Тукай.
2. куч. Ут, янып торган шырпы уты. Кайсыдыр тэмэке урлэтте: шырпы яктысында очлы сакал йэм киц борын куренеп калды. И. Гази. II Ут терту, ян-дыру турында. Кулак шырпысыннан авылларда Бэ-лак булган колхоз йортларын, игеннэрне — Теге йомры башлы турэлэр Хулиганнар эше диеп курэ-лэр. Б. Такташ.
3. куч. Хужалык кирэк-яракларыиыц Ьэрбер вак-теяге.— Мал-туарларны, барлык эциНазларны исэпкэ алыгыз, бер генэ шырпысын да эрэм-шэрэм итэргэ
ирек бирмэгез. Т. Гыйззэт.— Безгэ аныц шырпысы да бушка килмэгэн. бетен гомеребезне шушында куйган кешелэр. Ш. Камал.
Шырпы кабы (тартмасы) — шырпы тутырылган тартма. Нийаять. ул аннан элеге тэмэке белэн шырпы кабин тартып чыгарды. Э. Фэйзи. Шырпы сызу — 1) шырпы ярдэмендэ ут кабызу. Землянкага кергэч тэ Газинур, кесэсеннэн шэм кисэге алып, шырпы сызды. Г. Эпсэлэмов; 2) куч. корткычлык иту; ут тертеп яндыру. Безнец эшкэ шырпы сызучылар Юкка гына бэйрэм итэлэр. М. Жэлнл.
О Шырпы белэн уйнау — к. ут белэн уйнау. Шырпы белэн уйнау минем бурычка керми керуен дэ. шулай да якынрак торсын эле. Ф. Хесни. Шырпы тартмасы кебек (шикелле, кадэр) — бик кечкенэ. Бу нарат ей ерактан шырпы тартмасы кебек кенэ булып куренсэ дэ, эченэ кергэч, ничектер, бик иркен иде. Г. Галнев. (Эзлексез йереп торган ав-томобильлэр, автобуслар, трамвайлар шырпы тартмалары шикелле кечкенэ генэ булып куренэ-лэр. А. Шамов. Шырпыга да тимэу, шырпы да урламау — кеше эйберенэ бер дэ тимэу, бернэрсэ дэ урламау турында. Берэунец эчендэге тышында: ачык юллы, чиста куллы. Андыйлар синец шырпыца да тиячэк тугел. Ш. Маннур. [Энэ карагы:] Гомеремдэ минем энэ тугел шырпы да урлаганым юк, нигэ мица карак дилэр? А. Алиш.
ШЫРПЫ II и. 1. Тэнгэ кергэн, тэнгэ кадалган агач чубе, вак агач кылчыгы.— Эшли белмэгэн кулга шырпы керер. Мэкаль. II куч. Кунелне, йерэкне тырнап торган ачу, нектэ яки веждан газабы. [Св-ембикэ белэн] бу сейлэшудэн Нургали йерэгендэ тагын бер шырпы утырып калды. Э. Еники. Ышна м;ире эле Наман авылныц йерэгенэ кадалган шырпы булып тора икэн. И. Гази.
2. Каты агачтан бер башы очлап ясалган кадак, агач кадак (аяк киеменэ олтан салганда кулланыла). Сэет карт естэл янында ниндидер бер итекнец та-банчасына шырпы кага. Ф. Сэйфи-Казанлы. II То-рыпша башларын беркету Ь. б. ш. эш ечен бер башы очланган озын агач кадак. Бакча коймасыннан си-кергэндэ такта башына элэгеп умырылып чыккан ыштан тебемнец ямавын шырпылар, кугэргэн ка-даклар табып элэктереп куйдым. Г. Гобэй.
3. Усемлектэге чэнечке, энэ. II Керпе тэнендэге энэ.
ШЫРПЫЛАУ ф. Агач шырпылар белэн элэктереп кую. дкмэлинец йвген теяп бетереп, чыбы дыгын шырпыладык. А. Гыйлэжев.
ШЫРПЫЛЫ с. 1. Шырпылары (II) булган, чэнечкеле, кадала торган. Шырпылы агач кулга хас (хе-сет). Мэкаль. Кеше эйбере шырпылы, кулга кермэи. йерэккэ керэ. Мэкаль.
2. куч. Кунелгэ, йерэккэ кадалырдай, рухи газап бирердэй (суз Ь. б.). Судта биргэн сораулары берсеннэн-берсе шырпылы иде. Б. Камалов. II Килешмэу-чэн, ужэт, киребеткэн; усал (кеше турында). — Аныц ише шырпылы [ире Нури] белэн гомер итеп буламы соц? Э. Камал. | рэв. мэгъ. Халидэ белэн очрашу Нэм тегенец Тэзкирэгэ карата узен шырпылы тотуы Тэзкирэ куцелендэге бу „шытымнарны" терелтеп м;ибэргэндэй булды. Ф. Хесни.
ШЫРСЫЙ с. диал. Жилбэзэк акыллы Ьэм таби-гатьле, Ьэр нэрсэгэ жинел караучан. дле дэ ярый, двньяда дураклар куп, югыйсэ, минем ише шырсый-рак тегуче ничек яши алыр иде. Ф. Хесии.
ШЫРТ аваз ияр. Эйбер сынганда, езелгэндэ яки (бэрелеп) чатнаганда, чиклэвек ватканда Ь. б. барлыкка килгэн тонык чыртлау тавышын белдерэ. Шырт иткэн тавышка Фатыйма сискэнеп китте. 1А. Гази. Койрыкны кесэ пэкесе белэн шырт итте-1
ШЫР
531
ШЫТ
реп [кисеп] кен» алсам, — сарык сарыклыгын югал-тырмы икэн? Н. Дэули. Таен узенец иректэге иптэшлэренец----шырт-шырт чиклэвек ярганнарын
курэ иде. Г. Тукай.
ШЫРТЛАВЫК и. Элэктергэндэ шыртлап капты-рыла торган кием каптырмасы; кнопка. Шыртлавык тагу.
Шыртлавык коцгыз — аркасына эйлэидергэндэ шырт нткэи тавыш чыгара торган корткрч конгыз; русчасы: жук-щелкунчик. Каты корт. — шыртлавык коцгызныц саргылт-керэн тестэге, 2—2,5 см озын-лыктагы ялтыравыклы каты личинкасы. Жнлэк-жимеш.
ШЫРТЛАКА а. Алабугалар семьялыгыннан тече суларда — елга, кул теплэрендэ яши торган чэнечкеле канатлы вак балык; русчасы: ёрш. Якуп Сэйфи кичэ иртэн Ишкэй буена тешеп караган иде, тик биш-алты шыртлакадся башка нэреэ тота алма-ган. Э. Касыймов. Балык щулпасы хэзерлэу ечен елга-кул балыкларыннан: шыртлака, бэртэс, чегэ, судак, алабуга h. б. алына. Хал. ашлары.
ШЫРТЛАТУ ф. Шырт иткэн тавыш чыгару, сангырау шартлау авазы чыгару. Батрак кетучесе чыбыркыны шыртлатып кына аваз салды.— Эй... ялагаййй! Кайда?! М. Жэлил. Ул укенечле итеп телен шыртлатып куйды. Г. Гобэй.
ШЫРТЛАУ ф. Шырт иткэн тавыш чыгу, шырт нту. Калак сеяге турысында нэрсэдер шыртлады,-
ул кулбашыныц тайганын сизеп алды. М. Шэрифул-лни. | а. мэгь. Кызлар бездэ — боландай сак, Шырт-лау тойса да, Атылган ук сыман, кинэт Куздэн югали. Каз. утл.
ШЫРТ-ШЫРТ аваз ияр. Нечкэ чыбык-чабыкиы куплэп сындырганда, каты эйберне кимергэидэ, вак нэреэлэр тапталгаида Ь. б. чыккан тавышны белдерэ. Ат шырт-шырт иттереп печэн ашый. М. Гафури.
ШЫР-ШЫР аваз ияр. Кеше якн хайван акырган-да туган ямьсез ачы тавышны белдерэ. Шурэленец бармаклары кысылып кала да, ул шыр-шыр акыра башлый. Д. Аппакова. II рэв. мэгь. Шаркылдап, тавышланып (келу турында).— Тиле куке шикелле, шыр-шыр утырми эле,— диде Эхэт, нык кына кы-зып.— Ж,ылар чакта авызын эцыя алмый. А. Гыйлэжев.
ШЫРЫЙЛАП рэв. Ямьсез ачы тавыш белэн, шыр-шыр нтеп (акыру, кычкыру).— Тимери абзый булса. хэзер шырыйлап кычкыра башлар иде. Г. Бэширов.
ШЫРЫЙ-ШЫРЫЙ аваз ияр. к. шыр-шыр. Шы-рый-шырый кычкыру.
ШЫРЫК: шырыкка киту — юкка чыгу, эрэм-шэрэм булып бету. Яшец эк;итс» кырыкка, эшец китэр шырыкка. Мэкаль. [Байдек] барысын да эрэм-шэрэм итеп бетерде — ырыкныкы шырыкка китте. К. Насыйри.
ШЫРЫК-ШЫРЫК аваз ияр. Тыела алмыйча кычкырып келу тавышын белдерэ. Хэлимнэн бигрэк Анатолий узе куана, икесе дэ шырык-шырык келе-шэлэр. И. Гази. Кызчыклар, бер-берсенец артына яшеренеп, шырык-шырык келешеп алдылар. Э. Еники.
ШЫРЫЛДАП рэв. 1. к. шырыйлап. дле дэ ярый, [янгын] тенлэ булмады, мондый корыди, бу эцилдэ бала-чагац белэн шырылдап узец янып бетэрсец. А. Гыйлэжев.
2. Шарылдап, тавышланып, кечле агым белэн. Продан шырылдап кан киту. О — Башыбыз илэк кебек, барысы шырылдап коела. Г. Эпсэлэмов.
ШЫТ и. Кыл кебек тупас, тырпаеп торгаи чэч (гадэттэ сакалда). Коелган башаклар махсус ясалган атлы эцицел агич тырмалар белэн эк^ыелып, ба-
шаклы озын арышлар урынына „шыпГкебек тырпаеп торган* чип-чиста коры камыллар гына басып калалар. М. Гали.'
1*>ШЫТТЫРУ ф. 1. Орлыкны туфракка утырту ал-дыниан берникадэр бурттеру, уренте яралгысыи уяту.
2. куч. Ялгаилау, ялган кушып, арттырып сейлэу, булмагаииы естэп сейлэу. Нэреэ турында гына сейлэмэсен, бу кеше Ьэрвакыт шыттырып сейлэргэ ярита икэн. Мэзэк. Егетлэргэ сейлэгэндэ шофер бераз гына узеннэн естэгэн иде. Э егетлэр Бирыйга сейлэгэндэ шулай ук бериз гына арттырып, шыттырып э^ибэрделэр. Н. Фэттах.
ШЫТУ ф. 1. Орлык яралгысы чыгу, уренте биру, жир естендэ усемлек яралгысы усеп чыгу. Зур таш багананыц тебенэ яшь гел чыккан шытып. 9. Фэй-зн. Мэчет картларыннан бер-икесе яца гына шытып килгэн яшел чирэм естеннэн шунди таба атлап киттелэр. К. Нэжми. II Яна чыга башлау (сакал-мы-ек турында). Кирэген-кирэкмэсен эле шытып кына килэ торган бала мыегына чорнап салгандай итэ Г. Бэширов.
2. куч. Туу, барлыкка килу, нжат нтелу. Тойгы-лардан эк;ырлар шытып чыкты. М.^Жэлил.
ШЫТЫМ и. Орлык яралгысыннан чыккан уренте, усемлекнен жир естендэ куренгэн беренче яшь саба-гы (якн яфрагы). Яшь шытымнар чыги, алар тагы усэлэр. С. Рафиков.
ШЫТЫРДАТУ ф. 1. Шытыр-шытыр иткэн тавыш чыгару. [Егет] естэлдэге каткан кумэч кыерчыгын шытырдатып ашый башлый. Г. Камал. Солдатлар ашыгыч-ашыгыч мылтыкларын шытырдаталар. Г. ИбраЬимов.
2. к. шыкырдату. Сугылучы тешлэрен шытырдата, кулларын йомарлый. М. Гали.
3. куч. рэв. мэгь. шытырдатып. Чытырдатып, нык итеп (йому, тоту, кысу). [Дамир] кузлэрен шытырдатып йомган да тешлэрен кысып чыдап утыра. Э. Касыймов. Озын буйлы, таза гэудэле егет--аю
табаныдай куллары белэн шытырдатып белэгебез-дэн кысты. М. Хесэен. II Ачык, анлаешлы итеп, чатиатып (уку, язу). Хэзер инде ул мэктэп балалары ечен язылган хикэялэрне шытырдатып укый башлады. И. Гази.— Эдрисен булсын, тилиграмын булсын, шытырдатып язам. Г. Камал. II Кызгаиып, аяп тормыйча, мэжбури рэвештэ. Шытырдатып тартып алу. □ Телисецме, телэмисецме, имзацны шытырдатып куй[дыри]. Н. Дэули.
ШЫТЫРДАУ ф. Шытыр-шытыр килу, шундый тавыш чыгу. Аяк астындагы коры улэннэр, усеп торган арпалар, бодайлар экрен генэ шытырдап сына лар. А. Шамов. Казакиныц кукрэк кесэсендэ нэрсэдер шытырдаган кебек булды. Г. Минский. Менэ шул вакытта кайдадыр коры чыбыклар шытыр-дадылар. К. Нэжми.
Шытырдап кату (кею) — шартлап сынарлык дэрэжэдэ каты хэлгэ килу. [Дез] чыккинда матылар кибу генэ тугел. шытырдап каткан були. Г. Гобэй. УДэйнец эле уртасы гына, » урамдагы бэбк» чирэм-нэре шытырдап кейгэн. И. Гази. Шытырдап торган — 1) таушалмаган, ер-яна (мэс.. акча). Йез сиксэн пот чамасы [алма] устерде бит! Исэплэп кирасац, шытырдап торган унарлыклар алты почмаклы ейдэге чыцлы сандыкка оялыйлар дигэн суз бу. Б. Камалов; 2) каты, коры, шартлап сынарлык булгаи. [Андре] узенец шытырдап торган каты кара сакалын ашыкмый гына кырып утыра. Ш. Маннур.
ШЫТЫРТ аваз ияр. Эйбер кинэт ертылганда, сутелгэндэ, чэрдэклэиеп сыиганда Ь. 6. ш. очракларда барлыкка килгэн тавышны белдерэ.— Кигэндэ оэ
34*
ШыТ
532
шыц
[кулмэкнец] эллэ кай э^ирлэре шытырт итте. М. Фэйзи.
ШЫТЫР-ШЫТЫР ~аваз ияр. Теккэи киемне'сут-кэидэ, тартып зур итеп ертканда, эйбер озак итеп чэрдэклэнеп сынгаида, нэрсэие дэ булса кыргаида. ышкылгаида барлыкка килгэи кабатлаулы шытыр тавышын белдерэ. ?К,иЬангэрэй агай-хата язга-
нын ацлап, шытыр-шытыр пэке илэ кырмакта иде. Ш. Мехэммэдев. Шытыр-шытыр иткэн. ят тавыш ишеткэч.---тыцлап тордылар. Г. Тукай.
ШЫШ-ПЫШ аваз ияр. к. чыш-пыш П. Була шундый чаклар, сэхнэ тамашачыныц игътибарын кулдан ычкындыра. Тамашачылар рэтсндэ шыш-пыш артканнан-арта. И. Рэмиев.
ШЫШТЫРДАТУ ф. Шыштыр-шыштыр китеру, шыштыр-шыштыр иту. Селов яза торган кэгазенэ шыштырдатып кул куйды да стенадагы кнопкага басты. М. Хэсэнов. Дала эцилендэ киц билбаудай озын сабакларын шыштырдатып утырган кукуруз-га да тиздэн чират э^итте. Н. Фэттах.
ШЫШТЫРДАУ ф. Шыштыр-шыштыр килу, чыш-тырдау, шыштыр-шыштыр иткэн тавыш чыгу. Йокларга яткач, ул акчалар нэкъ уц як кукрэк естендэ г^нэ шыштырдап йедэттелэр. Ш. Маннур. вянке яфраклары шыштырдавын — кумеп, дэртле кей агы-ла башлады. Г. Ахунов. Вак дулкыннарныц пароход кырыена бэрелеп шыштырдавы----алэ^ыган качак-
ларны йокымсырата башлады. М. Галэу.
ШЫШТЫРДАШУ ф. к. шыштырдау. Эйтерлек эцил дэ юк кебек, haea тымык, тик кисэк-кисэк-
усак яфраклары гына бер-берсенэ бэрелеп шыштыр-дашып китэ. М. Гали.
ШЫШТЫР-ШЫШТЫР аваз ияр. Улэннэр, яфрак-лар, кэгазь h. б. ш. нэрсэлэр бер-берсенэ ышкылган-да чыккан тавышны белдерэ; чыштыр-чыштыр.
ШЫШЫЛДАУ ф. 1. „С“, „ч" авазлары урынына ,ш“ куллаиып сейлэу.
2. Ачулану билгесе буларак, тешне кысып, авазларны теш арасыннан сызгыртып чыгарып сейлэу. .Исе китте, эйлэндерэ имеш“ дип, ачуыннан тагын бер кат теш арасыннан шышылдап алды ул. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ШЫЦГЫРАВЫК и. Янгыраулы, кайтаваз кебек янгырап кайткан шынгырау тавышы. [Ду музыка] кейсез-моцсыз шыцгыравык булып яцгырый иде. Ш. Маннур.
ШЫНГЫРАУ ф. 1. Ьэртерле тавышны янгцра-тып кире кайтару, кайтаваз биру. Без уттек шулай, ташкын булып. Шыцгырап калды безнец чуен эи;ыр. Н. Исэнбэт. Шыцгырасын шулай урман буйлары. X. Кэрим.
2. куч. туп. Лыгырдау, кирэкмэгэнне сейлэу. — Син, Шэцгэрэй абзый, юкны шыцгырап маташма! Г. ИбраЬимов.
Шыцгырап торган — буш, бернэрсэсез яки бер-кемсез; шэрэ. Шыцгырап торган буш урамнардан Муса шэЬэрнец уз кешесе кебек атлап барды. Ш. Маннур.
ШЫЦГЫРДАТУ ф. 1. Шынгыр-шынгыр иткэн тавыш чыгару. Бу 'вакытта югары катта кемдер нигэдер кыцгырау шыцгырдата башлады. Г. ИбраЬимов. Хэмит турецкий диванын шыцгырдата-шыц-гырдата кычкырып келеп калды. Э. Еники.
2. Янгырату, яцгырау тудыру. Шыцгырдатып суга торган стена сэгате. □ Закир тагы да шатрак шыцгырдатып келеп эцибэрде. Ф. Эмирхан. Шыцгырдатып тавышын даганыц Бер ат килэ. М. Жэлил.
ШЬЩГЫРДАУ ф. 1. Шыцгыр-шыцгыр килу, шуи-дый тавыш чыгару. Километрга сузылган озын
состав буферлары бер-берсенэ бэрелэ дэ, баштан ахырга таба металл тавышлары шыцгырдап йегерэ. Э. Баянов. II Ямьсез, калтыраулы калын тавыш биру. Тэлинкэсе сылтый энэгэ, Энэ эйтэ:— Сэбэп синдер!— ди: дрлэшэлэр, шелтэ элэгэ... д патефон Ьаман шыцгырдый. 3. Нури.
2.	Янгыраш биру, нинди дэ булса тавышны янгы-ратып кайтару яки шул тавыштан янгырап тору. Ул шыцгырдап торган зур урманнар, Биек-биек таулар, киц кырлар-----Барысы хэзер синец милкец болар.
Б. Рэхмэт.
3.	Янгырап торган музыкаль матур тавыш белэн жырлау, сейлэу, келу Ь. б. турында. [Тамашачы халык] кемеш чишмэ кебек шыцгырдап агылган моцлы эцырныц сихерле авазларына тац калган иде. Г. Бэширов. Артыкбикэнец утэ ягымлы чырае, шыцгырдап чыккан саф тавыш белэн ярым упкэлэгэн тесле итеп орышуы эрсез малайларны да оялтты. М. Эмир.
4.	Экрен генэ жырлау, шыцшу. Шыцгырдасам, куцелем ачыла торган аде. Г. Тукай.
О Шыцгырдап торган — 1) коры, черемэгэн, бэр-сэн, тавыш бирэ торгаи (агач, бурэнэ турында). Бурэнэсенэ генэ кара: шыцгырдап тора бит! Куп кеч сарыф итеп, мацгай тире тугеп салган йорт ул. В. Монасыйпов; 2) коры, кипкэн (аяк асты, юл турында). Шыцгырдап торган юл булса,-авыллар-
га чыгып йереп кайтырга да авырсынмас иде ул. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ШЫЦГЫР-ШЫЦГЫР аваз ияр. Металл яки шундый каты эйберлэр бер-беренэ бэрелудэи чыккан калын, тонык кына калтыраулы тавышны белдерэ. Атлар пошкыруы, тэгэрмэчлэр шыгырдавы, чишеп ташларга онытылган кыцгырау ларыныц шыцгыр-шыцгыр итеп баруы ишетелеп тора башлады. И. Гази. Шыцгыр-шыцгыр кызлар тукмак тукмак-лыйлар. М. Укмасый.
ШЬЩКАЙТУ ф. сейл. Шомрайту, шомарту (сагаю, колак салып тыцлау турыида). Шымчы колагын шыц-кайтыр. Мэкаль. Булат белэн Зиннур ишек алдында агач кылыч ясап яталар иде. Кылычларын ташлап, шундук колакларын шыцкайттылар. Г. Ахунов.
ШЫЦКАЮ ф. 1. Селкенмичэ тик тору, хэрэкэтсез калу, катып шым калу. Тора солдат кыш буенча гур-окопта шыцкаеп, Мэрхэмэтсез кышкы салкынны татый хэлдэн таеп. „Ан“.
2. гади с. Качу, шылу, таю. Кайберлэре исэ, артларына карый-карый, куаклар артына шыцкая башладылар. Г. Бэширов.
ШЫЦРАУ ф. к. шынгырау. Ерактагы нарат баш-ларыныц Ярым тавыш белэн шыцравы — Хэтерлэтэ зарлы карт манчжурныц Моцсу гына сузып эцыр-лавын. Ш. Маннур. Хуэца кулындагы чулмэк шыц-рамый гына ватыла. Мэкаль.
ШЫЦШУ ф. 1. Чина у, чинап елау (эт турында). Караборын аны койрыгын селкеп шатланып каршы алса да, соцыннан хуэцасыныц газапланганын куреп бер-ике шыцшып алды. h. Такташ. Эткэ сеяк бир-сэц, шыцшымас. Мэкаль.
2. сейл. Зарлану, сукрану, сукраиып сейлэну. — Деньялар бозылды,— дип узалдына шыцшыды карчык. Г. Иделле. Малайлар бозау куалар, Э кайчак шулай була: Шыцшыйлар. килеп уятсац, Кузлэрен уа-уа. 3. Мансур. II Елау, кэефсезлэиу (бала турында). Гелсем апа--шыцшый башлаган сабыйны на-
чальник кабинетында йомшак креслода утыртып калдырды да. йегереп кайтып, тиешле документ-ларны Ьэм узенец чемоданын алып килде. Г. Гобэй. Мышык-мышык борынын тиртып, Раилэ шыцшый башлады. Г. Мехэммэтшин.
ШЫЦ
533
шэк
3. сейл. Тавышны кугэрмичэ, борын астыннан гына, экрен генэ жырлау. Оныклары да юк бит ич-масам. Борынгы кейлэрне шыцшып багар иде. М. Шэрифуллин. Арлы-бирле йеренгэн дэ буласыц, авыз эченнэн генэ берэр кейне шыцшырга тотынасыц. фикерне читкэ экрсбэру ечен юк-бар нэрсэлэр турында да уйларга тырышасыц. Э. Еники.
ШЫЦШУЧЫ и. Канэгатьсезлек белдереп сукрану-чы, зарланырга яратучы. Куркаклар, хыянэтчелэр. агу таратучылар, шыцшучылар йэм ярыктагы та-раканнар белеп торсыннар: без аларны сытып узачакбыз. И. Гази. II Паникага бирелуче, куркып ка-лучы. Болай да мец хэсрэт, мец куркыныч астында ялангач яшэуче тоткыннарныц куцеллэре сынык. Шуныц естенэ арада шыцшучылар да булса, куцел-лэр тагы да ныграк сыкрана башлый. Г. Эпсэлэмов.
ШЬЩШЫНУ ф. к. шыцшу (2, 3 мэгъ.). Пессимизм — улеп бара торган капитализмныц соцгы шыцшынуы. Ш. Маннур.
ШЭБЭЙТУ ф. 1. Кечэйту, арттыру, кызулау (эш, хэрэкэт, темпиы). Адымнарны шэбэйту. □ [Шэкерт-лэр кычкырып] укуларын баягыдан да шэбэйттелэр. М. Гафури. Рус эдэбиятыннан алынган тээ^рибэ аца [Г. Колэхметовка] темпны шэбэйтугэ куп булышлык итэчэк. Г. Нигъмэти.
2. Яхшы, шэп иту, шэп хэлгэ китеру. Тормышла-рын шэбэйтергэ телэучелэр. вс-башны шэбэйту.
ШЭБЭРУ I ф. диал. к. шэбэю. [дгълэ.и] башта эй шэбэргэн, эй тасма теллэнгэн иде. Ул бер ел эчендэ колхозда бетен эшне дэ ал да гел итэчэк-----иде.
Р. Техфэтуллин.
ШЭБЭРУ II ф. Бик нык чылану, янгырга, суга чыланып берешу, кыяфэтне югалту. Чакма ташы-----
безнец кебек шэбэргэн йэм кушеккэн юлчылар ечен иц кирэк нэрсэ. А. Гыйлэжев. Телке казлар артыннан суга тешэр иде, гэудэсен каплаган соры йоннар аца йезэргэ уцайсызлыйлар, суга керу белэн бу йоннар шэбэрэлэр. Г. Галиев.
ШЭБЭЮ ф. 1. Кечэю, тагы да кечлерэк, интен-сиврак тес алу. Карап-карап торам да, Эш шэбэйде. Бетен денья эшчелэре чишэ бэйне. Г. Камал. [ Тавыш] шэбэйми, бер рэвештэ аз гына ишетелеп тора. М. Фэйзи. II Тизлеге арту, кызулау. Эйлэну шэбэй-гэннэн-шэбэя бара, ат йэм арысланнар естенэ менеп атланган усмерлэр Габдуллага экияттэге ис-киткеч пэйлеваннар тесле куренэ. Э. Фэйзи. Ананыц госпитальгэ якынлашкан саен адымнары шэбэйде. Ф. Яруллин.
2. Яхшы, шэп хэлгэ килу, яхшыру, усу. [Вэли бабай'.] Без гел устеруне белдек, Урман зурайсын, шэбэйсен дидек. Каз. утл. Вафа хэзрэт бу Гали мулла мэдрэсэсенец бик шэбэеп китуенэ эче яна булган, имеш. Г. ИбраЬимов.
3. куч. Баваланып киту, масаю, узен эре тоту. Шулай рэхэтлэнеп ятканда, еченче ел ук бик шэбэеп язган бер ишгыремнец бэгъзе сатырлары исемэ тештелэр. Г. Тукай.— Без нефтьне алтынга сатабыз! — диде Ходайбирдин йэм шэбэеп йереп китте. М. Хэбибуллин.
ШЭГЪБАН и. Меселмаи ел исэбе буенча, ай елы-нын 8 нче ае исеме. [Жемэдил-эувэл ае Сэфэр аена:\ Зелхиэцэ^э, Рамазан. Шэгъбан, хэтта Рээк;эп [ай-лары] алдында синец белэн мица алай шапырынырга ярап бетмэс кебек тоела,— диде. Ш. Камал.
ШЭГЪБЭ а. иск. Булек.— Нинди Колчак! Без — Бишенче армиянец шэгъбэсе. Ф. Бурнаш. Гали Арсланов юридик факультетта (хокук шэгъбэсе) укучы татар егете идг. Ф. Эмирхаи.
ШЭЕХ и. дини. Шэригать эшлэреи караучы югары дэрэжэле меселман рухание. Хаэцилар, шэехлэр.
муллалар турындагы шигырьлэр [эцыентыкти] фай-даланылмаганнар. М. Жэлил.
ШЭЙ и. иск. Эйбер, нэрсэ. Каты салкын кыйлыр йэр шэйгэ тээсир. М. Гафури.— Янэ эцан сэке дигэн бер шэй бар. Г. Бэширов. || Сэбэп. [Ризван:] Ман-тыйк ноктаи назарыннан Караганда, ул кадэр по-шиман булырлык шэй юк. Т. Гыйззэт.
ШЭЙЛЭУ ф. 1. Нэрсэнен дэ булса барлыгыи куз ярдэмендэ тою, тонык кына куру. &ч кешелек тер-кемнец тавыш килгэн якка таба йегереп утеп барганлыкларын Нэгыйм бик ул хэтле куе булмаган карацгылык аркылы шэйлэп алды. Ш. Камал. Без иное уц яктагы зур мичне, сул як стена буен-дагы биек шкафны йэм каршы стена буйлап сузылган сэкене бик ачык шэйли башладык. М. Эмир. II Ачык куру, детальлэрен аеру. [Пароходта] тэгэрмэч каплавычыныц уентыларыннан каксыган кисмэк исен беркеп торучы эцылымса бу аркылы [кешелэрнсц] йезлэрен дэ, кием-салымнарын да шэйлэп булмый. К. Нэжми.
2. Сизу, тою, нэрсэне дэ булса читлэтеп белу. — Яучысы качмас,---берне тугел, вишне эцибэрер-
мен, — диде ул мактанып, йэм менэ шунда гына карт ана егетнец кызмача булуын шэйлэп алды. Г. Минский. II Чамалап белу, тешену, анлау. Ул ерак-тан шэйли, фикере тирэн. Э. Ерикэй. Ул сейлэгэнне узе ишетеп бетерми, юлбашчыныц нилэр эйтуен каршысында утыручыларныц чыраеннан булса да шэйлэп калырга чамалый. Г. Бэширов. Армиядэн кайткач тешкэн [карточкасына] карап, гомуми сызыклар буенча гына аныц хэзерге Зиннурга беркадэр охшашлыгын шэйлисец. Каз. утл.
ШЭЙШЕ и. а.-х. Шешкэ сеялгэн ботаклы агачлар естенэ тары, карабодай Ь. б. ш. келтэлэреи-нэи конус формасында куелган кибэн.— Безнец туры ат урыс Кэрим дигэн кешенец тары мргренэ кереп, аныц бер шэйшесе янында тора. Шэйшенец бер ягын актарып тешергэн. М. Гафури.
ШЭКЕЛ а. иск. к. форма (1 мэгь.). [Кэгазьдэ] шартлы билгелэр: тугэрэклэр, ечпочмаклар, шакмаклар. Сэет ничек кенэ эщентеклэп карамасын, бу сызыклар, шэкеллэрнец мэгънэсенэ тешенэ алмады. И. Салахов. Мээцлес бик хосусый гына, узара гына бер щыелыш шэкеленэ керде. Г. ИбраЬимов.
ШЭКЕЛМЭ и. 1. Линейканын шкаласы буйлап ку-череп йертелэ торган курсэткеч жайланма. Сан линейкацныц шэкелмэсен генэ бармак башы белэн эрле-бирле шудыртасыц. Г. Эпсэлэмов.
2. диал. Аркаи белэи бергэлэп жылым тартканда лэмкэне арканга элэктерэ торган жайланма. Дицгез ягасыннан утыз-кырык саженьлап читтэ аркан эцыела. Шушы чиккэ эяргткэн бер кеше кире кайта да, дицгез янында ук арканга узенец шэкелмэсен элэктерэ. Ш. Камал.
Ш ЭКЕРТ а. 1. иск. Мэдрэсэдэ укучы. Челэн кебек озын. ябык йэм йэрвакыт ач йери торган шэкерт иде бу. Э. Фэйзи. Шэкертлэр хакын ашаучы муллалар.—ишаннар — тэрэкъкыйга дошманнар. Г. Тукай.
2. Укучы. ейрэнчек. Шэкерт булмый оста була алмассыц. Мэкаль.
3. Нинди дэ булса тэгълиматны, кемнен дэ булса ейрэтулэрен, эшен дэвам иттеруче. Буржуа идеалист, формалист теоретиклары (бугенге кендэге Кант шэкертлэре). сэнгатьтэн партиячелекне куып, форманы гына нигез итеп алырга маташалар. h. Такташ.
ШЭКЕРТЛЕК и. Шэкерт булу. дллэ моца кайэр суккан шэкертлек исеме комачаулыймы? Э. Фэйзи. Шэкертлегенец соцгы елларына таба, Мопщйгуллц
шэк
534
ШЭП
хэзрэткэ~дэрес*тыцлат.канда, ул [Г. Тукай} уз укытучысы белзн бэхэскэ дэ керэ башлый. X. Госмаи. Тэрбия бируче белэн тэрбия алучы арасында педа-гоглык белэн шэкертлек тойгысыннан тыш бутэн тойгы уянмас дип кем кистереп эйтэ ала. Г. Ахунов.
ШЭНЛИ с. Формага карагаи, форма ягына гына игътибар иткэи, формаль. Русларда шэкли нигезгэ таянып тезелгэн грамматикалар берсе артыннан берсе чыгып тора башлады. Г. Алпаров.
ШЭЛ и. Гадэттэгедэи зуррак итеп. кубесенчэ чачаклар тотып яки бэйлэп эшлэнгэн баш яулыгы. Зэцгэр шэлен генэ беркэнсен — Эйтсэгез лэ инде иркэмэ! М. Жэлил. Башын-кузен кешегэ курсэтмэс-тэй итеп шэл беркэнгэн Ж,эуйэрия керэ. Р. Ишморат.
ШЭЛЕ и. Ярдырылмаган, чнстартылмагаи доге.
ШЭЛПЕК с. Шэлперэеп, салынып тешкэн, сэл-перэйгэн. Шэлпек ирен.
Шэлпек авыз — мэми авыз, ачык авыз.
ШЭЛПЕРЭЮ ф. 1. Шннеп, сулып, салыиып тешу (чэчэк, улэн турыида). Чабып ташланган чэчэклэр шицгэн. шэлперэйгэн. Г. Бэширов.
2. Хэлсезлэнеп салынып тешу, сэлперэю. Канат-лар шэлперэю. □ Эхмэтшай авыруныц буынсыз-ланып, шэлперэеп тешкэн кулына тотынды. М. Эмир.
3. куч. Хэлдэн таю, алжу, рухи Ьэм физик изелу. Бетен ^гэудэсе хэлсезлэнеп. шэлперэеп теште. Каз. утл.
ШЭЛПЭЮ ф. к. шэлперэю. Карабодайныц да берэм-сэрэм^зэгыйфь яфраклары шэлпэеп тешкэн. Ш. Маи-нур.
ШЭЛЬЯУЛЫК и. Эре матур чэчэк-бизэклэр теше-реп эшлэигэи зур баш яулыгы. [Хэбибэ] шэльяулы-гын снсилкэсенэ тешереп куйды. Г. Бакиров. [Гел-нурныц] куз алдына, ак шэльяулыкларына теренеп, ---озын кулмэкле, ак алъяпкычлы кызлар килеп басты. Г. Ахунов.
ШЭМ и. 1. Эченэ фитиль куеп, яндырып яктыр-ту ечен майлы матдэдэн, балавыздаи таякчык форма-сыида эшлэнгэн эйбер. Землянкага кергэч тэ, Га-зинур кесэсеннэн шэм кисэге алып шырпы сызды. Г. Эпсэлэмов. Ике шэм белэн яктыртылган булмэ вчендэ майор белэн берничэ офицер ындыр табагы хэтле карта естенэ иелгэннэр иде. И. Гази. II куч. Яктылык, нур. ?Кырлар минем тормышыма ямь бирделэр, Карацгыда кулларыма шэм бирделэр. Э. Ерикэй.
2.	тех. Кабызу хезмэтеи ути торгаи кайбер жай-ланмалариын атамасы. Двигатель шэме.
3.	тех. Берннчэсен бергэ ялгап нефть скважииа-сына тешерелэ торган озын труба. Куллар туцса туцар, Ул тукталмый. Корыч шэмнэр тешерэ де-вонга. С. Хэким. [Инсафка] шэмнэрнец бер-берсенэ тоташтыра торган буыннарындагы резьбаларын-----
майлап торырга куштылар. М. Хэсэнов.
4.	иск. Яктылык кечен улчэу берэмлеге. Чат баш-ларында асылынган мец шэмле электр лампала-ры	чуерташтан тушэлгэн урыннарны инэ эзлэп
табарлык итеп яктырталар. Ф. Сэйфи-Казаилы.
О Шэм кебек—1) тез, туры, зифа (буй-сыи турыида). Кыз шэм кебек иде, хэзер шэулэсе генэ калды. А. Шамов. Аларныц шэм кебек туры булуларыннан йичбер эш белэн мэшэкать курмэгэнлеклэре беленеп тори. М. Гафури; 2) туп-туры, тез булып. Шэм кебек утыру. □ Бер чакрым киткэнменме-юк-мы шунда, атныц колаклары шэм кебек тора. К. Нэжми. Шэм белэн (ягып, яндырып, тотып) эз-
лэсэц дэ тапмассыц — бик снрэк очрый торган эйбер, куренеш турыида. [Галим:\ Мондыйны инде шэм ягып эзлэсэц дэ тапмассыц. М. Фэйзи. Дошманга каршы позиция тотар ечен моннан да уцайлы урынны ике кулыца шэмнэр тотып эзлэсэц дэ таба ал-массыц. Ш. Камал.
ШЭМАИЛ а. Меселман динен тотучыларда изге дип саналгаи урыннарнын рэсеме тешерелеп, матур-лап догалар язылган Ьэм стенага элу ечен рамга куелган язу. Тур стенада кемеш язулы, алтын айлы мэчет манаралары тезеп ясалган шэ-маиллэр. М. Хэсэнов. Электэ узлэрендэ Мэккэ белэн Мэдинэ сурэте генэ бар иде. вйгэ ямь бирэ дип. базардан тагы зур ике шэмаил алдыртты. Г. ИбраЬимов.
ШЭМДЭЛ а. 1. Шэм (1 мэгъ.) утырту ечен махсус эшлэнгэн жайланма. Шэмнец яме шэмдэл белэн. Мэкаль. Стена шэмдэллэрендэге шэмгэ охшатып эшлэнгэн озынча электр лампалары да сунделэр. К. Нэжми.
2. тех. Шэм (3 мэгъ.) урнаштырылган жайланма. Торба-шэмнэр ничектер бер-берсенэ катырак бэрелэ, чыцлабрак бэрелэ, шэмдэлдэн кисэгрэк куба иде. Г. Ахунов.
ШЭМРЭЙТУ ф. к. шомрайту. Ьарун-------колагын
шэмрэйтеп торган яшь тимеркукнец каеш тезге-нен кулына алды. Н. Фэттах. Сахраны яцгыраткан бер тавыш ишетелде. Малук, колакларын шэмрэйтеп, шул якка карады. X. Кэрим.
ШЭМЭХЭ с. Милэушэ тесеидэге, сирень чэчэге тесеннэи куерак тесне белдерэ: кызгылт зэцгэр. Шэ-мэхэ кара белэн вак кына язылган битлэрен акта-рып чыктым. А. Шамов. Тутэйгэ шэмэхэ атлас кулмэк эцибэргэн. Ш. Маннур.
ШЭМЭХЭЛЭНУ ф. Шэмэхэ тескэ керу, шэмэхэ булып курену. Зэцгэрсу бу аша океан шэмэхэлэнеп, майлангандай булып куренэ. Р. Мостафин.
ШЭП рэв. 1. Яхшы, эйбэт, менэ дигэн итеп. Анда мин сердем гомер хэйран да шэп. Тормышым-ны кене-тене бэйрэм ясап. Ш. Бабич. Тыцлаучылар: .Егетлэр, шэп эшлэгэнсез",— дип мактадылар. Ш. Усманов. | с. мэгъ. Шэмгун бай еенэ Караганда да шэбрэк ейлэр бар икэн монда дип уйлады ул. М. Гали. Куз аттым мин буген шэп кэлэшкэ. Г. Тукай.
2. Кечле итеп, интенсив рэвештэ. Кэли--болай
да шэп янган учакка тырыша-тырыша ергэлэргэ тотынды. Г. Гобэй. Штаб башлыгы, итек укчэлэрен бер-берсенэ бик шэп бэреп, тантана белэн рапорт бирергэ тотынды. Г. Бэширов. | с. мэгъ. Эхмэт, бер кулы белэн Зифаны кочаклаган кее, икенче кулын кутэреп, шат, шэп тавыш белэн [сейли]. М. Фэйзи.
3. Тиз, кызу-кызу, жэЬэт. Вагоннар шэбрэк кипи башладылар. М. Гафури. Идел суы — яман су. Ага бик шэп йэм ярсу. Г. Камал.
ШЭПКЭ бэйл. Нинди дэ булса бер эшне утэу унаенда, шул эш, куренеш белэн бергэ, шул эш ба-рышында (икенчесеи утэу турында). Салих узе дэ туктамыйча, кызны да туктатмыйча, узып барган исэпкэ генэ. ике суз белэн эйтеп салды. Г. Минский. .Метеор'----барган шэпкэ калка тешеп, коштай
эн;ицеллек белэн Идел уртасына кереп китте. А. Расих. II Нинди дэ булса бер эш башкарылгач та, шунда ук (икенчесе утэлу турында). Ул кергэн шэпкэ бераз нишлэргэ белмичэ торды, аннан соц Хэлимне кочып алып убэ башлады. Г. Гобэй. Озак-ламыйча матрослар отряды да шунда барып эцит-те йэм килеп тешкэн шэпкэ сугышныц иц кызу участогында шундук бердэм яуга ташланды. С. Сабиров.
шэп
535
ШЭР
ШЭПЛЕК и. 1. Шэп булу, яхшы, эйбэт булу. Элбэттэ. бу урамнарныц шэплеклэре турында фэл-сэфз сатасы юк. Г. Гали. Ул булган эк;ирдэ уен, келке---кутэрелэ. уцганлыгын. шэплеген, чибэрле-
ген Бэммэсе тэсдыйк итэ. Г. ИбраЬимов.
2.	Кеч, кеч дэрэжэсе, интенсивлык. Хэзер та-еышлар сирэгэйгэн. элекке шэплеклэрен югалткан иде. М. Гафури.
3.	Горурлык, узен 9Ре> Г0РУР тоту, дэрэжэне саклау.— Э буген? Кая китте синец элекке шэп-легец? Э. Исхак.
4.	Тизлек, тиз, кызу бару (хэрэкэт иту), жэЬэт-лек. Поезд берничэ кен буенча шул шэплеге белэн алга китте. М. Гафури.
ШЭПЛЭНУ ф. Эрелэну, эре, тэкэббер кыяфэт алу, узен горур тоту. Эле генэ бик шэплэнеп йергэн Костин белэн Затлыхан------зарланырга тотынды-
лар. Ш. Маннур. Кабаланып, шэплэнеп. Ак юргаца атланып, Билгэ чалгыцны тагып, Узец кая барасыц? М. Жэлил.
ШЭПЛЭП рэв. 1. Шэп итеп, менэ дигэи нтеп; яхшылап.— Кайсы китереп урталыкка шундый шэплэп корган ей. Н. Исэнбэт. Кышны ямьсез дилэр, Ялганлыйлар. Матур була шэплэп киенгэч. h. Такташ.
2. Эре кыяфэттэ, тэкэббер генэ. Ибрай белэн Хесэен шэплэп утеп баралар. М. Фэйзи.
ШЭП-ШЭП: шэп-шэп атлау — эре адымнар белэн кызу-кызу йеру. .Харрас эцаный, рэнлдемэ мица", — диде дэ шэп-шэп атлап еенэ таба китте. Э. Айдар.
ШЭП-ШЭРЭ с., рэе. Арт. дэр. к. шэрэ. Бэс чапан, тахд, чалмасын салдырдылар, Мескенемне шэп-шэрэ калдырдылар. Ш. Бабич. Шэп-шэрэ урынга тормыш корып ядибэруе бик авырга килсэ дэ, Тимери рэнм;е-мэде. Г. Бэширов.
ШЭР(Р) и. иск. кит. Явызлык, яман эш. Кан »чуче бурелэрнец шэрлэреннэн Якын булды коты-лырга куй йэм сарык. М. Гафури.— Шундый эцил-кенгэн йерэкле егетлэрнец шэрреннэн мине дэ сак-лаучылар булган булсачы. М. Фэйзи.
ШЭРАБ и. шигь. Исерткеч эчемлек, жимеш аракы-сы—кызыл аракы. Кичке мээкдлеслэрдэ дус-ишлэргэ Бокал тутырып шэраб бирерсец. Э. Ерикэй. Без шэрабтан тугел. э шатлыктан Я\ырлашырбыз, бэлки, исереп. М. Жэлил.
ШЭРАФЭТ и. иск. Хермэткэ лаек булу, олы дэрэ-жэлелек.
ШЭРАФЭТЛЭУ ф. иск. Хермэтлэу, олылау. Бер э;ан белэн тиздэн миллэт итэ бэйрэм, Шэрафэт-лэп, туган кенне бу мехтэрэм. Г. Тукай.
ШЭРГЫИ с. иск. Шэригатьчэ булган, шэригатькэ сыя торгаи; законлы. Бусы, хэзрэтлеген яшереп, тамак ечен Бик зур шэргый хэйлэ ясаган. h. Такташ. [Мэбрурэ:] Колагыцны тешлэгэн булгач, ничек дула соц инде? Син чынлап та Гаптерэшитнец шэргый хакы буласыц бит. М. Фэйзи.
ШЭРЕГЭН с. к. чэберчек. Шэрегэн йомырка.
ШЭРЕХ и. иск. Анлатма, комментарий. .Йолдыз" идарэсе шигырьдэге .эулиялэр" дигэн сузгэ махсус галэмэт куеп, газетаныц итэгенэ: .Дуслар" мэгънэсендэ ацларга--дигэн бер шэрех тешерде. Г. Тукай.
ШЭРЕХЛЭУ ф. иск. 1. Анлатмалар, комментарий-лар биру.
2. Анлату, анлатып биру, тешендеру.— Бары шул: Сулмэмдэ бер кызны пропискада тотам.— Кадриягэ ул шэрехлэп бирде,— квартирант узенец туганна-рында тора, лэкин Марфа еендэ булып исэплэнэ. к. Расих. Кыскасы. мондагы саран образларга яше-релгэн фикерлэрне. идея эчтэлеген шэрехли башла-сац, бик куп язарга мемкин булыр иде. М. Эмир. ।
ШЭРЕХЧЕ и. иск. к. комментатор.
ШЭРИГАТЬ и. Меселманнар ечеи утэу мэжбури дип каралган дини законнар жыентыгы. Бер ягым-нан закон, бер ягымнан Дин, шэригать белэн кысты-лар. М. Гафури. Шэригатьне корал кылып, Дуртэр хатын алалар. Кен-тен бозык юлда йереп, Безне зинданга салалар. Ш. Мехэммэдев. II Традициягэ кергэн гадэт, йола. Гарэплэрдэ олы туган улеэ, аныц хатыны, мирас буларак, кече туганга калу тиеш булган. Шул гарэп шэригатен татар тормышына кучергэннэр дэ куйганнар. Ш. Маннур.
ШЭРИГАТЬЧЭ рэв. Шэригатькэ буйсынып, шэригать законна ры нигезендэ.— Эле туй булмый ич, шэригатьчэ алдым-бирдем генэ була. Ш. Камал. [Рэхимэцан:] Без. ходайга шекер, шэригатьчэ то-рабыз. Ф. Эмирхан. II с. мэгь. к. шэргый.—Мин бит сине шэригатьчэ хатыным бул дим. М. Фэйзи.
ШЭРИК и. иск. 1. Берэр эшне бергэлэп алып баручы, компаньон; бергэ эшлэуче, иптэш. Шэрэ-фетдин абзыйныц еендэ----зур голэма эцэмгыяте
булды. Белэсец инде: йэркем уз тице вэ уз шэриге берлэн азаплана бит. Г. Тукай.—.Алла бар. шэриге юк". — диярсез инде. М. Галэу.
2. Бергэ укыган кеше, классташ. Менэ шул схоластик моназара казанына-----Йосыфлдан белэн
Давыт та китереп ябылалар. Ике бала шэрик булып укый. Г. ИбраЬимов.— Шэрик укме эллэ?— дип. Хариска карап алды. М. Гали.
ШЭРИКТЭШ и. к. шэрик 2. Серле йэм сейкемле генэ бер егет иде безнец Бэдретдин шэриктэшебез. Э. Еники. Минем шэриктэшем Гатиф та тешеп калганнардан тугел, русчасы бик яхшы. Ф. Хесни.
ШЭРИФ с. иск. кит. Аерылмышыниаи сон килэ: кадерле, хермэтле, хермэткэ лаеклы.— Исем шэриф-лэрегез ничек? Т. Гыйззэт. II Изге.— Коръэн шэрифне убеп гайед бирэм. М. Гафури.— Без булмасак. бэлки, балаларыбыз бик сагынып рух шэрифлэренэ дога кылырлар. Ш. Мехэммэдев.
ШЭРИФЛЕ с. иск. кит. Изге.— Э. егетлэр, буген шэрифле кен икэн бит эле. М. Фэйзи.
ШЭРКЫЙ с. иск. Кенчыгыштагы, кеичыгышка, шэрыкка менэсэбэтле. Шэркый Галициядэге нефть э/дирлэре хосусында гына инглиз капиталы соцгы кендэ бер [ударга] очрады. Ф. Эмирхан. Кием-салым-нары буенча----шэркый халыкларныц вэкиллэрен
аерып була. М. Мэхмудов.
ШЭРРАН: шэрран яра — 1) шар ачык, тулысынча, тебенэ кадэр ачык. Клубныц шэрран яра ачык тэ-рэзэлэреннэн дэ юмарт алектр яктысы сирпелэ иде. А. Тимергалнн; 2) бернэрсэ белэи дэ капланмагаи, шэрэ, ялангач. Йортныц арт яклары шэрран яра булса да, [Ибрай] теннэрендэ бер лдэбе сынган агач сэнэк белэн капкасын биклэп куя. М. Эмир; 3) ачыктан-ачык, ап-ачык. [Муса:] Ниндирэк алар. бик шэрран яра ялчылар тугелме? Ш. Маннур; 4) Ьич яшермичэ, курыкмыйча, Ьэркем алдында. Син-дилэрне ап-ачык. шэрран яра. Бич зарар юк, купме кылсац мэсхэрэ. Г. Тукай; 5) ачыктан-ачык, тулысыи-ча, бетен ваклыгына кадэр.— Менэ ул тегелэр белэн барган булса, бетен эшне шэрран яра белеп кайткан булыр иде. Ш. Камал. Шэрран яру—1) кычкырып сейлэу; 2) ачыктан-ачык сейлэп биру. Э .олы абзый-лар", гадэтлэре буенча. бала-чага кебек шэрран ярып. ду кубып сикереп чыгарга бер дэ ашыкмады-лар. Г. Мехэммэтшин.
ШЭРЫК и. иск. 1. Кенчыгыш. [Z>y may] аерган шэрык еэ гарепкэ кыйтгаларны.^Кавыштырган уз естендэ аларны. Дэрдмэнд.
ШЭР
536
ШЭФ
2. Кенчыгыш халкы, Азия халкы Ьэм иллэре. ,Ж,ир эйлэнэ кояш тирэсендэ!" Дигэн серне эйтеп биргэн ул Коперниктан йвз илле ел элек. Шэрык-тэ бу, димэк, куптэннэн Ачык булган. Н. Арсланов.
| с. мэгъ.— Сез шэрык хикэялэрендэ очрый торган пэри падишайларыныц могэи;изалы гузэл кызларын-нан да матур. Ф. Эмирхан.
ШЭРЫКЛЕ с. иск. Шэрыккэ (2 мэгь.) караган, чыгышы белэн шэрыктэн булгаи. Гэрчэ Фатыйма шэрыкле — бер хан кызы булса да. байтак нэрсэлэр укып фикере нурланган сэбэпле, хвррият та-рафында иде. Ш. Мехэммэдев.
ШЭРЫКЧЕЛЕК и. Шэрыккэ (2 мэгъ.), Кенчыгышка ияру. Бу беренче дэеер музыка усешебез дэ менэ шул миллэтче шэрыкчелек идеология се йогынты-сында булды. М. Жэлил.
ШЭРЭ с. t, Берии дэ кимэгэн, ялангач. Пионер-лар арасыннан шэрэ сыйраклы чандыр гына бер кыз бали кутэрелде. Г. Гобэй. || Яхшы киемсез, начар кием белэн. | рэв. мэгъ. Ул акчага кием алсац— ашарга калмый. ашарга тотсац—шэрэ йврергэ туры килэ. М. Гафури.
2.	Яфракларыи койган, яфраксыз. Жил куаклар-ныц шэрэ ботагында сызгыра, коры яфракларны кыштырдатып узэнгэ куа. агач башларын атындыра идг. Г. Бэширов. || Йонын койган; йоисыз. Мин шулай, Карпатта йвргэндэ, шэрэ муенлы бвркетлэр генэ куна торган таш естенэ утыра идем дэ------
экрен генэ экуырлап эцибэрэ идем. Г. Эпсэлэмов.
3.	Бернэрсэ дэ усмэгэн, есте усемлек (чэч Ь. 6.) белэн капланмаган. Ничек бу имэннэр шэрэ ташка басып ускэннэр? Ш. Маннур. [Егетнец] яцакларында кара урман кебек кара сакал. Ияге шэрэ. Ю. Эми-нев. II бстендэ ышыкланыр эйбер булмаган, тигез Ьэм ялангач. Фрицлар кайсы яраланып, кайсы улеп, кайсы, бутэн барыр эцир булмагач, шэрэ боз естенэ яттылар. И. Гази.
4.	ЖнЬазланмаган, эйбере, жиЬазы булмаган. Шэмгун карт экуийазсыз, шэрэ ейнец чалышайган почмакларына, кара стеналарына куз йертеп чыкты. А. Шамов. II Берни дэ жэелмэгэн, тушэлмэгэн; коры, как. Шэрэ сэке естендэ яту.
ШЭРЭКЭЙ с. сейл. к. шэрэ 1. Элэукэдэн егылып тешкэн шэрэкэй кейлэренэ. Жыр.
ШЭРЭЛЕК и. 1. Шэрэ булу, бериэрсэсе дэ бул-мау. Су астыннан калкып чыккан ташлар. шэрэлек-лэреннэн оялып. ак тэннэрен кайда, ничек яшерер-гэ белми утыралар. М. Шабаев.
2. купл. форм, шэрэлеклэр. Шэрэ тау башла-рыннаи торган урын (Себердэ), ялантау.
ШЭРЭЛЭНДЕРУ ф. 1. Шэрэ калдыру, каплап торгаи эйберлэреи алу, ачу. Агач ботакларын шэрэлэндеру. □ Минем башым мамыгын эщил очы-рып иирэлэндергэн тузганакка охшап калды. Ф. Яруллин.
2. куч. Яшерен якларын ачу, фаш иту. Явызлык-ныц иэкутимагый тамырларын тэмам шэрэлэндереп. ачып салган реализм формалашып елгерэ алмады эле. Г. Халит.
3. куч. Артык шэрэ, коры, буяусыз, ачыктан-ачык биру турында. Фикерлэрне шэрэлэндеру.
ШЭРЭЛЭНУ ф. Шэрэ, ялангач хэлдэ, бернэрсэсез калу. Кезнец беренче атналарында алтыннан койган шикелле сары яфраклары белэн шыбырдап утырган ак каеннар, кызгылт яфраклы усаклар, ерэцгелэр хэзер кеннэн-кен шэрэлэнэ баралар. Г. Эпсэлэмов. Гелсем----калай кулмэген салгиннан соц шэрэлэнеп
калгин моторыныц кай тешендер борды. Г. Бэшнров.
ШЭРЭЛЭУ ф. к. шэрэлэндеру.— Сез барын да бераз гына матурлыйсыз.— Э сез, Гэрэй Гыйльмано-вич. артык шэрэлисез. А. Гыйлэжев.
ШЭРЭФ а. иск. 1. Мактаулы эш, югары дэрэжэ, дан; кадер, хермэт.— Ике арада калганныц язмышы шэрэфс з улем,— дип эйтэсем килде. Ф. Сэйфи-Казанлы. Патша еланга атлануны шэрэф белде, Хуш куреп ул еланны шундук менде. М. Гафури. II Абруй, дэрэжэ, кешелек горурлыгы. Кунаклар теллэрен тешлэделэр, алар, узлэренец шэрэфен саклау белэн бергэ. гауга чыгармыйча бетеру ягындалар иде. Г. ИбраЬимов.
2. тартымлы кыек кил. форм, шэрэфенэ. Хермэтенэ. дбузэров--Толстой эцэнапларыныц 80 ел-
лык юбилее шэрэфенэ тэрэкуемэ вэ нэшер иткэн. Ф. Эмирхан. Кайту шэрэфенэ матур гына кэгеп алгач, теле телгэ йокмый сейлэ[нэ]. Г. Ахунов.
О Шэрэфенэ ирешу — алдагы суз анлаткаи эшне, хэлне узе ечеи бэхет санавыи белдергэидэ кулланыла.— Сез эцэнабе галилэрдэн дэрес алу шэрэфенэ ирешсэм. уземне иц бэхетле коллардан санар идем. Т. Гыйззэт.— Буген без, булэк йэм телэклэребезне яца хвкумэткэ тапшыру ечен. узебезнец вэкиллэр-не тантаналы рэвештэ тыныч куцел белэн озату шэрэфенэ ирештек. К. Нэжми.
ШЭРЭФ(ЭТ)ЛЕ с. иск. Мактаулы, даилыклы. Чехлар мирасы шэрэфэтле японский винтовка бер читкэ чэчрэде. Ф. Эсгать. Инсан да дигэн шэрэфле бер мэхлукта ул Бар дип белэ хэким акыл вэ хер акыл. Г. Тукай.
ШЭРУ ф. диал. Озак ятып бозылу, чэберчеклэ-ну.— Белэсецме, мондый музикан [гармонь] купме I тора? Моца м;ыя-эн;ыя экуыйган йомыркаларыц шэреп бетэр. Н. Исэнбэт.
ШЭТ кер. суз. к. шаять.— Сезгэ дэ, Шакир, уз казыгыгызны кагар вакыт э^иткэндер, шэт. Э. Ени- | ки. Тешлэре коелып беткэнгэ дэ инде, шэт, бер ун еллап булгандыр. Г. Бэширов.
ШЭФКАТЬ и. 1. Кызгану, аяу хисе, мэрхэмэт. Булса сезнец куцелегездэ Эз генэ шэфкать эгэр,— Кичегез! Б. Такташ. Нинди шэфкать булсын хэзер сица! Уз башыца алдыц кылычыцны! М. Жэлил.
2. Яхшы, кин кунеллелек, рэхимлелек, ярдэмчел булу, изгелекле булу. Курмэгэн, белмэгэн кешенец , бу кадэр шэфкать йэм игътибары Гайшэне гаять шатландырды. И. Салахов. Тирэ-ягыца куз сал эле: | синец „шэфкатец" аркасында шунда калып улуче-лэрнец сеяклэре аунап ята. А. Алиш. Юк синец куцлец тебендэ Тамчы шэфкать бертеге. LLI. Бабич. 1
О Шэфкать иту (курсэту, салу)—1) кызгану, аяу.— Эй. ярлыка, уз кеше без. Каты булма, шэф- * кать ит. Н. Исэнбэт. Безгэ кылмаган золымнар калмады, Бичкем безгэ шэфкатен салмады. Ш. Мехэммэдев; 2) яхшылык иту, игелек курсэту, ярдэм нту.— Бетен Златоустта бер мин генэ сица шэф- । кать итуче булдым бит. М. Фэйзи.— Син мица туган кебек ук шэфкать курсэттец. Р. Ишморат. Шэфкать copay—гафу утену, ялыну; кичеруен уте-ну. Сорамаска шэфкать йичберэудэн. э нык торып кврэшеп карарга. Г. Хужнев.— Кил, сееклем. тез-лэнеп Шэфкать сорыйк без алладан.— Ул кичэр! h. Такташ. Шэфкать туташы (кызы)—медицина сестрасы. Шул вакыт вагон эченнэн шэфкать туташы киемнэренэ киенгэн бик матур кыз чыга. К. Тинчурин. Шэфкать кызы Мэрьям солдат гоме-рен Саклаганда мина шартлады. Ш. Маннур.
ШЭФКАТЬЛЕ с. 1. Кызганучан, мэрхэмэтле. Шэфкатьле сецлесе тиз докторга йвгерде. Дэрдмэнд.
2. Яхшы, кин кунелле, ярдэмчел. Аца [телэнчегэ] бер тиен бирер шэфкатьле зат юк, М. Гафури.
ШЭФ
537
шэу
— дгэр шул чагында син кайнар мэхэббэтец, шэфкать-ле йерэгец белэн эцылытмаган булсац, бэлки, мин хэзер яшэмэгэн дэ булыр идем. Р. Ишморат. II Юмарт. Гасырлар буе тырыш хезмэтне, батыр кулларны кетеп, тудырырга, устерергэ зарыгып яткан бу шэфкатьле жирдэ бик куп игеннэр, эцимеш агачлары. устерэсе--килэ иде. Г. Бэширов.
ШЭФКАТЬЛЕЛЕК и. Шэфкатьле кешегэ хас сыйфатлар- Лэкин аны китереп буган ярлылык аца шэфкатьлелек белэн артык маеыгырга юл куймый иде. М. Фэйзи. [Профессорныц] кашлары эцые-рылган иде, лэкин кузлэре игьтибарлы карый йэм бу караш аныц кырыс йезенэ ниндидер шэфкатьлелек билгесе бирэ иде. Г. Эпсэлэмов.
ШЭФКАТЬ(ЛЕ)ЛЭНУ ф. Шэфкатьле булу, шэф-катьлегэ эйлэну-—Догачы бул. улым,— дия иде, днием дэ кайчан щуфкатьлэнеп. М. Крыймов.
ШЭФКАТЬСЕЗ с. Кызгануны белми торган, рэхимсез, аяусыз. Бар да шэфкатьсез, аяусыз, таш йерэкле бэндэлэр. h. Такташ. Дуслар ечен туган анадай син. Ягымлы да, Мэскэу, якын да: Рэхимсез син лэкин, шэфкатьсез син, Куркусыз син дошман алдында. 3. Мансур. | куч. Юк. бу сею кенчелеге тугел, э йерэккэ утырган шэфкатьсез ачу катула-рыныц чишелуе генэ. А. Шамов.
ШЭФКАТЬСЕЗЛЕК и. Шэфкатьсез булу. [Укыту-чы Печоринны] шэфкатьсезлектэ, мэхэббэткэ уенчык итеп карауда гаеплэргэ тотына. Ф. Хесни. Салих бу кешенец усаллыгын да. шэфкатьсезлеген дэ белэ иде. Г. Минский.
ШЭФКАТЬЧЕ с. к. шэфкатьле. [Мулла:] Иманы-гыз шэфкатьче булсын дисэгез — мэчеткэ барыгыз. X. Кэрим.
ШЭФТАЛУ и. Саргылт-кызгылт тестэге татлы итлэч жимеш бирэ торган, роза чэчэклелэр семьялы-гыниаи булган кеньяк агачы; персик. || Шул агачнын жимеше. [Кибетче] Дмаширмэ баеныц аны Казанда-гы йортында кыш кене шэфталу дигэн эцимеш йэм бохар кавыны белэн сыйлавын сейлэргэ кереште. Г. Бэширов. Хрусталь вазаларга матур итеп тезелгэн алма. йезем. армуд, шэфталу, эф лису н. слива шикелле эцимешлэр----табынны мул итеп курсэтэ-
лэр. Ш. Маннур.
ШЭФФАФ с. иск. кит. Утэ куренмэле, утэ кур-сэтэ торган. Боэцра нэкъ кук тесле зэцгэр, саф узе, Саф пыяла тесле йэм шэффаф узе. Ш. Бабич.
ШЭФЭГАТЬ и. иск. Яклау, химая; канат астына алу — ярдэм.— Я алла!.. Без гасый бэндэлэрецне дэ шэфэгатецнэн ташлама! Т. Гыйззэт. II Телэктэшлек. Шунда ук мескен Шэрык шэфкать, шэфэгать эзлэ-нэ. М. Гафури.
О Шэфэгать copay (эстэу)—ярдэм copay, яклау copay, утеиу.— Фасыйк, бинамаз, ахирэттэ син ук шэфэгать эстэп килеп аягыма егылырсыц эле. М. Галэу.
ШЭФЭГАТЬЧЕ и. иск. Химаяче, яклаучы, уз канаты астына алучы. [дби] тешсез авызлары белэн чыш-пыш килеп:—Илайи раббым, бу баланы ахирэт кенендэ атасы-анасыныц шэфэгатьчесе кыл,— диде. Э. Фэйзи.
ШЭФЭКЪ и. 1. Кояш баегаинаи сон офыкта кояш нурларыниан була торгаи кызыллык. Йезлекэй карчык --баеп баручы кояшка, Зэй буеныц яшел эрэ-
мэлэрен алсу тескэ манган шэфэкъ нурына озак кына карап утырды. Г. Ахуиов. [Илемнец] бер чи-гендэ шэфэкъ сузылганда, Тац сызыла башка чиген-дэ. Э. Исхак. II Тан алдыннан була торгаи кенчыгыш офыкта гы кызыллык. Иртэнге шэфэкъ. □ Дерес, Габдулла ул кызны ут йотып сейма эле. лэкин аца
булган менэсэбэте кояшныц бик зур булып чыгар алдыннан кук читендэ нэзек кенэ шэфэкъ уты булып, кабыныр-кабынмас торуына охшый иде. Э. Фэйзи.
2. куч. Азагы, соны, нн сонгы мизгеле. Булсачы бер гомерем шэфэгында Сэнгать белэн генэ яшэргэ. Н. Арсланов.
Шэфэкъ бату (суну)— кояшнын сонгы нурлары да югалып, карангылык басу, теи килу.— Шэфэкъ батканчы барып эцитэрбез.— диде агай. М. Галэу. Озакламыйча шэфэкъ сунде. С. Сабиров.
ШЭХЕС и. 1. Аерым характерна, узенчэлекле сыйфатларга ия булган кеше, зат. Алар билгеле шэ-хеслэрнец фотографик рэсемнэре тугел,— бэлки зур мастер тарафыннан эшлэнгэн. типиклаштырыл-ган зур художество портретлары. М. Гали. Либ-реттодагы образлар конкрет индивидуаль шэхес булудан бигрэк---гомумилэштерелгэн образ-харак-
терлар булып эшлэнделэр. М. Жэлил.
2. Жэмгыятьтэ аерым бер кеше, жэмгыятьнен бер члены. Совет эцэмгыяте шэхескэ чын ирек тээмин итэ. КПСС программасы. Яшьлэрнец кендэлек тор-мышлары,----гаилэ кору нигезлэре, шэхеснец жэм-
гыять эчендэ нинди урын тоту мэсьэлэлэре турында [язылган]. Г. Нигъмэти.
Шэхес культы — жэмгыятьтэ аерым тарихи шэ-хеслэрне идеаллаштыру, ана табыну, сыгыиу. Шэхес культыныц ахырынача фаш ителуе партияне йэм барлык совет халкын яца геройлыкларга канатлан-дыра. М. Максуд.
ШЭХСИ с. Шэхескэ менэсэбэтле, аерым шэхескэ караган, аерым шэхеснен узенеке геиэ булган. Шэх-си борчулар артка чигенде. икмэк ечен керэш. фронтны тээмин иту ечен керэш йэркайда беренче урынга килеп басты. Г. Бэширов. Ил язмышы аныц шэхси язмышы белэн бэйлэнде. Г. Эпсэлэмов.
ШЭХСИЯН рэв. иск. к. шэхсэн. Зефэр узе дэ хэ-зергэ йични турында сорашмыйча, шэхсиян нинди тээсир алачагын белер ечен. бары уз кузе белэн генэ карап узарга тели иде. Э. Еники.
ШЭХСИЯТ и. иск. Шэхси иитереслар, узе турында гына кайгыртучанлык. Монда фэкать шэхсият вэ деньяви гараз. Г. Тукай. II Шэхес аермасы, йэр шэхеснен хасияте, узенчэлеге. Кызлар иркэ, Ирлэр куркэ, Хатыннар курчак — Ацкый шэхсият! Ш. Бабич.
ШЭХСЭН рэв. иск. Шэхес буларак кеше узе. Мин шэхсэн узем дэ бу юбилейны уткэругэ бетенлэй ук каршы тугел. 3. Бэшири. II Ьэр шэхесне аерым-аерым. Меныиевикларныц терлечэ аяк чалу-ларын, алар арасында шэхсэн кемнэрнец нилэр эш-лэгэнен Хесэен тезеп китте. А. Расих.
ШЭЭН и. иск. 1. Эйэмият, дэрэжэ.
2. Холык, узенчэлек. Начар эшлэр эшлэмэк аныц шээненэ муафикъ тугелдер. К. Насыйри.
3. Эш, узлек. Куз бер эгъзадыр, аныц шээне кур-мэктер. К. Насыйри.
ШЭУВЭЛ и. Меселман ел исэбе буенча ай елынын 10 нчы ае исеме.
ШЭУКЪ и. иск. кит. Дэрт, кечле телэк, омты-лыш. Калмады моннан эсэр, калды мэгэр „шэукыц йэнуз. Г. Тукай, вмид бэхте бик табигый юллар бирсэ, Алга таба атларга да бик шэукым бар. М. Укмасый.
ШЭУКЭТ а. иск. кит. Кеч, куэт; бееклек, олы-лык даны. Ж,ар естендэ узенец шэукэтен мэцге саклау емите белэн яшэгэн кара кечнец кайэрле хекеме урынына э/диткерелде. М. Гафури. [Татар бае Колчакны кеткэндэ:] Кайтарып бирсэ малым-милкемне. Иске шэукэтем, иске иркемце, Б. Рэхмэт.
ШЭУ
538
шэь
ШЭУКЭТЛЕ с. иск. кит. Куэтле, беек; даи-лыклы. [Ханга] озын гомер Кэм шэукэтле ханлык телилэр. М. Жэлил. [Эхмэт:] Былтыр Геббельс зфзнде---эциденче ноябрьда шэукэтле фюрерныц
шанлы гаскзрлзре Мэскэунец Кызыл мэйданында парад ясаячак, дип вэгъдэ иткэн иде. Ш. Маннур. II Жинуле, башкалардан естеи, куэтле икэнен белдергэн. Шэукэтле, мэсхэрэле келулэр уртасында пэрдэ тешэ. h. Такташ.
ШЭУЛЕГЭН и. Чыпчыклар отрядыннан урманда яши, агач кортлары белэн туена торгаи сайрар кош; янгыр телэичесе; русчасы: иволга. Якында гына шэулегэн сайрарга тотынды. X. Сарьян. Шэулегэн су чэчрэткэн. карга кинэнгэн. Мэкаль.
ШЭУЛЭ и. 1. Кара фонда, карангылык эчендэ тонык кыиа куренгэн яктылык, якты эйбер. Тома-ланган тэрэзэ кырыйларыннан тычкан кузедэй ел-тырап кына куренгэн шэулэ кинэт сунде. Г. Бэширов. Елганыц аръягыннан куе карацгылык аркылы тычкан кузе хэтле генэ ут шэулэсе куренде. Ш. Камал.
2.	Карангылык эчендэ яки бик ерактаи Караганда ачык куренмэгэн, аз-аз гыиа шэйлэнгэи эйбер; силуэт. Бакча сукмагында ниндидер шэулэ куренде. И. Гази. Аргы яктан берэу килэ, Хафизалам иркэм шэулэсе. М. Фэйзи.
3.	Нинди дэ булса якты эйбердэн (янгыи, ут кел-тэсеннэн) кук йезенэ тешкэи яктылык. Авыл яна,-
шэфэкъ нуры булып, Уйный куктэ янгын шэулэсе. М. Жэлил. Ялкын шэулэсе басыла башлады. Ш. Усманов. || Нэрсэдэн дэ булса чыккан яктылык нуры. Капитан, тонык кына яшел шэулэ сирпуче фонарь янына басты да. плащ башлыгын кутэрэ тешеп, ачу катнаш аптыраган чырай белэн тагын бер тапкыр тубэнгэ карады. К. Нэжми. Агач яфраклары арасыннан кергэн кояш шэулэлэре яфрак кулэ-гэлэре белэн аралашып аллы-гвлле чуарлана. Ш. Камал. II Нэрсэдэн дэ булса кире кайткан нур, кайта-рылгаи нур. Кезге шэулэсе ж;ибэру. □ Сарайлар-ныц алтын шэулэлэре кешелэрнец кузен тондыра. Ш. Маннур.
4.	Нэреэнен дэ булса икенче бер эйбердэ (су, шома еслектэ) чагылышы, чагылган рэсеме. Иртэ-кичен гигант агачларныц кулгэ яткан тыныч шэулэсе. Ш. Медэррис. II Нэреэнен дэ булса куз алдына килгэн, кабат гэудэлэигэн сурэте. Куз йомсам да булмэм почмагында Шэулэц йаман минем алдымда. Н. Исэнбэт. Хыялымда Агыйдел ярында очраган----
кыз шэулэсе чагылды. М. Эмир.
5.	Хне, тойгылариын йездэ, чырайда чагылышы, тесмерлэнеше.— Миша Борисовныц талчыккан йе-зендэ елмаю шэулэсе чагылып узды. Г. Бэширов. Кемнэр ечен ап-ак йезлэрецдэ Сею шэулэлэре ча-гыла. Жыр. || Йездэ, кыяфэттэ чагылган начар тээсир, ямьсез куренешнен кулэгэсе. Э бер ай дигэндэ [Марат] тэмам ныгып энргткэн. Йезендэ улем шэулэ-сенец эсэре дэ калмаган иде. Г. Гобэй.
6.	куч. Рух, идея. Европада шэулэ йери — коммунизм шэулэсе. □ Ул улмэде. Жир шары естендэ Ленин Шэулэсе кен-тен йери. h. Такташ.
7.	к. кулэгэ. Кырлар естеннэн, очсыз-кырыйсыз маллар кетуедэй, болытлар шэулэсе шуып утэ. Э. Еники.— Эй юлэр-юлэр, уз шэулэцнэн узец куркып торасыц ич. А. Алиш. II куч. Ьэрвакыт узеннэн калмый, юкка чыкмый торган нэреэ (язмыш, бэхет, бэхетсезлек h. б. ш. психик хэллэр) турында. Кая барсац, анда шэулэц — нужа! Ш. Маннур. II куч. Тор-мышны карангылый торган куренешнен тээсире, йо-гыитысы. Булмэмэ. бетен шэйэргэ, деньядагы бетен нэрсэгэ тирэн кайгы шэулэсе тешкэн. А. Шамов.
О Шэулэ генэ калу — бик нык ябыгу. Шэмдэй сылу шул гэудэмнец Шэулэсе генэ калды. Жыр. Шэулэ кебек—1) арттан калмыйча, гел ияреп. Аз-гын улем шэулэ кебек йерде Безнец артыбыздан калмыйча. Э. Ерикэй; 2) сиздермичэ, берэугэ дэ ку-реими, беленми, мыштым. Томалап алыр [дошман-ныц] куклэрен Зур самолетлар: Шэулэлэре кебек барыр Жирдэн атлылар. Ф. Кэрим. Шэулэ тешеру (... шэулэсе тешу) — бозу, сыйфатын кимету, пыч-рату; кулэгэлэу. Ул минем гыйшык исереклегемэ карацгы бер шэулэ тешерэ иде. Ф. Эмирхан. Шуныц аркасында аныц нигездэ дерес алынган рольлэренэ дэ бертерлелек шэулэсе тешэ. М. Жэлил.
ШЭУЛЭЛЭНУ ф. 1. Кузгэ чалыну, белену, ерактаи яки карангылык эченнэн бик аз гына куренэ башлау. Авыл читлэрендэге акшарлы йортлар, гер-лэп усеп торган бакчалар, тен пэрдэсе астыннан чыгып, беленер-беленмэс кенэ шэулэлэнэ башладылар. А. Шамов. Пэрдэ ачылганда, анда бер кешенец эшлэп утыруы шэулэлэнеп тора. Э. Фэйзи.
2. Бер эйбердэн яки яктылыктаи икенче бер урында, эйбердэ чагылыш барлыкка килу; чагылу. Куктэ эленеп торган урак айга, тэрэзэ пыялаларында шэулэлэнгэн учак утларына карап, Якуб тиз-тиз атлады. И. Гази. Нинди якты кезге куллэр, Шэулэлэнгэн may, агач. Н. Исэнбэт. II Йездэ, чырайда чагылу, белену (хис, уй, тойгылар турында). Каюм кэгазьне караштыргалаганнан соц, аныц кузлэрендэ уйлану билгесе шэулэлэнде. Ш. Камал.
3. Булгаи хэл, куренешнен кабат куз алдына ки-луе, гэудэлэнуе. Аныц куз алдында. Картина кук, Шэулэлэнде малай чаклары. Н. Баян.
ШЭЖЭГАТЬ и. иск. кит. Батырлык, кыюлык; егетлек. Салават — эщанлы шээцэгать, Салават мэцге сэламэт, Каны безгэ эманэт, Китермэбез яман ат. Ш. Бабич. И. эфэндем.------йэм шээцэгать, йэм
сэхавэт сэндэ нээщмуг эйлэсен. Г. Тукай.
ШЭЖЭРЭ и. Нэсел-ырунын кемнэн башланып, ничек тармакланып китуеи куреэткэн схема, нэсел агачы. Габдулла узенец шээцэрэсе белэн кызыксын-ды. Э. Фэйзи. Бэр гаилэнец шэм;эрэсе Моратайдан башланып китэ, аныц токымы батыр бабасы белэн эле дэ мактана. Г. Бэширов. Безнец нэсел-нэсэбебез турында язма шээцэрэ юк. Г. ИбраЬимов.
ШЭЦГЭ и. Бэрэнге пэрэмэче. Дурт куршесе шэцгэ, коймак пешереп, хэл белергэ кергэн. Г. Афзал. дллэ энкэсе шэцгэ пешергэнгэ, Сэгыйтькэ ей эче бэйрэм вакытындагы кебек бик ямьле булып, бик матур булып куренде. Н. Фэттах.
ШЭЦКЭЙТУ ф. диал. Шомарту, шомрайту (колак-ны). Ул колагын шэцкэйтеп тыцлана башлады. А. Гыйлэжев. Башта Хэлим колакларын шэцкэйтеп, тычкан саклаган мэче кебек, бик сагаеп утырса да, бераздан арыды. И. Гази.
ШЭЬВЭТ и. иск. кит. Женси дэрт. [Фэтхулла хэзрэт] Мицсылуны шэйвэт белэн карана-карана: „Чэчецне ерет тизрэк!..'—дип сузен тэмам итте. Ф. Эмирхаи.— Сез яшисез йэммэгез дэ дэрт вэ шей-рэт аркылы, Ченки шейрэттэ я шэйвэттэ ходай-ныц бар колы. Н. Исэнбэт.
ШЭЬИТ и. иск. Дин ечен сугышып улгэн, алла юлыида узен корбаи иткэи, изге юлда улгэи кеше. — Анам сау-сэламэт, атам мин кечкенэ чакта хаэц еэфэреннэн кайтканда. юлда улеп, шэйит булган. Т. Гыйззэт. II Хак эш ечен, халык бэхете ечеи ке-рэштэ корбаи булгаи кеше. Яшь белэн ю бу шэйит-лэрнец мекатдэе каннарын. М. Гафури.
О ШэЬит киту — узен корбан иту, аямау, нинди дэ булса гадел эш ечен Ьэлак булу. Бу юлда улеэк,
шэб
539
ШОБ
ичмаса, уз халкыбыз ечен. керэшеп улэрбез, шэйит китэрбез. М. Гали.
ШЭЬЭР и. Промышленность, сэудэ, культура узэге булган Ьэм куп кеше яши торган эре админи-стратив торак пункт. Аяусыз тормыш камчысы астында терле шэйар. аеылларны гизеп туйганнан соц, мин Казанга килеп чыктым. Г. Кутуй. Шэйэр-нец аз санлы. лзкин большевиклар кул астында нык оешкан пролетариаты атаманга каршы корал кутзреп чыкты. Ш. Усманов. II ШэЬэр халкы. Хэзер инде эшэке даны бетен шэйэргэ билгеле Сзр-еиназын шул шинельле муллага сылау турында хыялга чумып утырганда гына, аныц исемен атап [кычкырдылар]. К. Нэжми. II ШэЬэрнен узэге, узэк урамнары, бистэлэрдэн башка елеше. Шэйэргэ чыгып керу. □ Ул вакытта шэйэр белзн Бишбалта араЪында бертерле дэ зур дамбалар булмаганлык-тан, алар болын буйлап кына Мокрыйга. барып чыктылар. М. Галн.
ШЭЬЭРАРА с. ШэЬэрлэр арасындагы, терле шэ-Ьэрлэр белэн бэйле. Шэйэрара телефон станциясе. Шэйэрара элемтэ.
ШЭЬЭРЛЕК с. 1. ШэЬэр булу сыйфаты. Урамнар киц, йортлар карсак, сирэк, урамнар, ей буйлары агачлар белзн тулы, бер як дицгез, бер як may — менэ бу шэйэрлекне, шэйэрнец йерэкне баса торган явыз сыйфатын бетерэ. Г. ИбраЬимов. Кая соц моныц [Уфаныц] шэйэрлеге? Г. Тукай. II ШэЬэр кеше-сенэ хас сыйфатлар.— Бу безнец авыл кызы шикелле, шэйэрлеге юк,— дип уйлады ул. Ф. Сэйфи-Казанлы.
2. махе. Борыигы замаида ныгытмалар белэн эйлэндереп алыиган, куп халык яшэгэн урын (шунын хэзерге хэрабэлеге). Кенчыгыш Казахстанда Я\идесу елкэсендэ дэ уйгурларга нисбэт ителэ торган борынгы шэйэрлеклэр шактый табыла. Каз. утл. Болгар, Билэр шэКэрлеклэрендэ дэ ашыклар куп табыла. М. Госманов.
ШЭЬЭРЛЭШУ ф. 1. Капиталистик жэмгыятьтэ: илиен экономик Ьэм культура тормышы узэк шэЬэр-лэрдэ туплану; урбанизация.
2. ШэЬэр кешесеиэ эйлэну, шэЬэр кешелэре тор-мышыи Ьэм гадэтлэрен узлэштеру, шэЬэрчэ яши башлау. Кызыц бетенлэй шэйэрлэшеп беткэн. □ Хэбиб акрынлап авыл белэн элемтэне езде, шэйэрлэшэ башлады. М. МэЬдиев.
ШЭЬЭРЧЕК и. 1. Зур булмаган шэЬэр, кечкенэ шэЬэр. Батальон торган эцирдэн сигез-ун километр чамасы читтэ алма бакчаларына кумелеп утырган шэйэрчек бар иде. Э. Еники.
2. Махсус торак яки учреждеииелэр тупланган урын. Яшьлэр шэйэрчеге. Университет шэйэрчеге. Галимнэр шэйэрчеге. □ Таллык, палаткалар шэйэрчеге [куренэ]. Р. Ишморат.
ШЭЬЭРЧЕЛЕК и. 1. Илнен экономик Ьэм культура тормышыи узэк шэЬэрлэрдэ туплауны, шэЬэрлэ-шуне яклаучы буржуз агым, урбанизм.
2. ШэЬэрие сею, шэЬэр тормышын ярату, яклау. Ж,омагыл тагын узенец шэНэрчелек роленэ кере-шеп:—Шэйэргэ иялэнеп китеэгез, совхоз тештэге тесле генэ калыр,— ди. Ф. Сэйфи-Казанлы.
3. махе. Эдэбият Ьэм сэнгатьтэ шэЬэр стихнясе мотивларынын естенлек итуе.
ШЭЬЭФЧЭ рэв. ШэЬэр кешелэренэ, тормышы-на хас. Моннан кайтып хэзер авылда кен куруе дэ бик кыен булыр, ченки хэзер тэмам шэйэрчэ торырга ейрэндем. Ш. Мехэммэдев. Я^ыелган халык эченнэн шэйэрчэ киенгэн бер яшь хатын аякка ка-лыкты. Г. ИбраЬимов.
ШЭЬЭРЧЭЛЕК и. ШэЬэрчэ булу, узен шэЬэр ке-шелэречэ тоту. Шэйэрчэлекнец бетен ягы килсен дип, аякларны да аныц эцаена [Лена кушканча] ат-ларга кейлим, барып чыкмый. Э. Баянов.
ШЭЬЭРЧЭЛЭНУ и. ШэЬэрчэгэ эйлэну, шэЬэр кешелэренэ хас тес алу, шэЬэр тормышына охшау. [Нефтьчелэр яшэгэн авылларда] кием-салым, ей эщийазлары, гореф-гадэт тэ, шулай акрынлап, ни-чектер узеннэн-узе шэйэрчэлэнеп бара. Г. Бэширов.
ШвБЕРДЭТУ ф. диал, к. шопырдату. Алданрак кайткан солдатлар землянка каршындагы тар ес-тэлдэ---шебердэтеп аш ашап утыралар иде инде.
Э. Еники.
ШвБЬЭ и. 1. Гаепле яки начар кеше булырга тиеш дигэн уй, шик. Утерелгэн Фэхринец каенесе комсомолец Шаяхмэт тэ швбйэ белэн Я(,ийанша картка карый. Г. Нигьмэти.— Ул кызныц большевиклар ягыннан килгэн шымчы икэнлегенэ хэзер шебйэм калмады. К. Тинчурин.
2. Тэшвиш, шом; ышанмау. Сэгыйдэ аца шебйэ белэн карады. h. Такташ. || Килэчэккэ, уныш-бэхеткэ ышанып бетмэу, курку хисе.— Минем куцелемдэ ниндидер шебйэ, курку. Р. Ишморат. Иртэгэ эш булуында зэррэ кадэре булсын шебйэ юктыр. М. Гафури.
ШебЬэ юк кер. суз. — Ьичшиксез, элбэттэ. Бич шебйэ юк, без беек вакыйгалар алдында торабыз. Ш. Усманов. ШебЬэгэ алу—ышанычсыз саиау. Та-набуганыц бер егете белэн Я(,олкынбай бу эштэ шебйэгэ алындылар. Г. ИбраЬимов. ШебЬэгэ тешу, шебЬэ иту—шебЬэлэну, шиклэну, икелэну. Аларныц берсе дэ хэзрэтнец дивана икэнлегендэ шебйэ итми. Ф. Эмирхан.— Алай булса, ярый, эцитэр инде, байтак сейлэштек. Каравылчы солдатлар эллэ нинди шебйэгэ тешеп шиклэнмэсеннэр. Ш. Мехэммэдев.
ШбБЬЭЛЕ с. 1. Шиклэнуле, сагаюлы, ышанмый торгаи. Шебйэле куз белэн карау. □ Аларны терле шебйэле уйлар чолгап алды. А. Эхмэт. | рэв. мэгъ. Александров шебйэле генэ тирэ-ягына карап алды. Ш. Усманов.
2.	Ышандырмый торган; шик тудыра торган. Фэх-рине утерудэ гаеплэнеп, куп кенэ шебйэле дэлил-лэр аркасында кулга алынган Садыйкныц шэхеи та-рихлары энэ шулай килгэн. Г. Нигьмэти. Лэкин теге шебйэле хат йаман зийенен чуалта. М. Жэлил.
3.	ШебЬэ, шик ташланган, шикле. [Куян] шебйэ-ле кеше тесле ж;авап биргэч, Барча ерткыч: .Ашау-чы шул!‘—дип аваз салды. М. Гафури.
4.	Куркынычлы, хэтэр. Кеше аркылы йертергэ телэмэгэнгэ, бу бик шебйэле дэ булганга, алар м;эй кене бер-беренэ язган хатларын шул карт имэннец эченэ куялар йэм йэрвакыт карап алалар иде. Г. ИбраЬимов.
ШвБЬЭЛЭНУ ф. 1. Шиклэну, ышанып бетмэу, икелэну. Мансурныц упкэлэгэнлеге йэм шебйэлэнгэн-леге тавышыннан ук сизелеп тора иде. Г. Эпсэлэмов. Саф куцелле эшчелэрнец, большевикларныц бу кадэр мэкерле, кара эчле, хэйлэкэр контрларны эцицэ алулары турында Селэйман беркадэр шебйэ-лэнэ башлады. К. Тинчурин.
2. Куркып калу, шурлэу. Шэйхи эфганлыларныц болай экргнланып китулэреннэн шебйэлэнэ калды. Ш. Усманов.
ШвБЬЭСЕЗ кер. суз. Ьичшиксез, элбэттэ.— Шеб-йэсез, алар гаепле тугел монда. Э. Фэйзи. Китап-лардан, шебйэсез. эк;аныца азык табарсыц. Г. Колэхметов.
шег
540
ШвР
Ш6ГАР0 и. иск. купл. к. шагыйрь. Ьэр миллэт-нец шегарэсе— шул миллэтнец теленец сакчысы вэ тезэтучесе. Ф. Эмирхан.
ШвГЫЛЬ и. 1. Эш, нинди дэ булса хезмэт. [Хэзрэт:] Кичэ ейлэ намазында куренмэдегез, бер ше-гылегез бар иде ахрысы. Ш. Мехэммэдев. Мехэм-мэтдин карт малайлары усэ башлаганнан. бирле денья шегылен куйган иде. X. Кэрим. II Кунелне, игътибарны билэу, вакыт уткэру ечен башка рыла торган нинди дэ булса эш, хэрэкэт. [Апа] гаилэ аль-бомын карап естэл янында утыра булып чыкты. Ул узенец бу шегыле белэн бик мавыккан иде. Ш. Хесэенов. Илдархан абый чыбыркы очын рэтлэп ишкэн булып, я бутэн шегыль табып, сэгатьлэр буе уйланып, елмаеп утыра да утыра. 9. Баянов.
2.	Нэрсэне дэ булса кайгырту, тормыш мэшэкате. Кенкурештэ шегыльлэр куп — Анысы да монысы; Тормыш м;ырын кумеп китэ Кайчак ыгы-зыгысы. Ш. Галиев.
ШвГЫЛЬЛЕ с. Шегыле, эше булган (кеше.) Ше-гыльле шегылен курсэтер, шегыльсез фигылен (холкын) курсэтер. Мэкаль.
шегыльлэну ф. Нинди дэ булса эш башкару, шул эш белэн мэшгуль булу. Минем монда язу-сызу белэн шегыльлэнэсем бар иде. Т. Гыйззэт. Ул, иртэ-кич кабинетыннан чыкмыйча, райкомныц агымдагы эшлэре белэн шегыльлэнде. 9. Еники.
Шв’ИЛЭ с. иск. кит. к. шулай. Ул буген ачлык-тан шейлэ хэлсез булган. М. Гафури. Балаларына да Ж,ийанша хэзрэт ни эшлэргэ боерса, шейлэ эш-лэделэр. 3. Ьади.
ШвКЕР и. иск. Язмыштан риза булу, аллага рэхмэт белдеру сузе буларак кулланыла. Бергэ торсын-нар алар. Кушылып кыямэткэ кадэр, Бергэ кылсын-нар гыйбадэтлэр, Шекерлэр, сээ^дэлэр. h. Такташ.
I хэб. функ.— Тэцренец биргэненэ шекер, балам. Г. ИбраЬимов.— Шекер эле, бак шэп яшэп ятабыз. М. Фэйзи. | кер. суз. функ.— Без иген устерэбез йэм ел саен. шекер, хезмэт кенебезгэ икмэк буле-шеп алабыз. 9. Еники.
Шекер иту (кылу)—риза булу, булганына канэ-гать иту; артыгын телэмэу.— Син эле аларныц энэ шул имэн агачларына асылмаган булуына шекер ит. Ф. Бурнаш. Ашаганнар алар, туйганнар, Жрр-гэ карап шекер кылганнар. Ш. Маннур. Югарыга карап фикер ит. тубэн карап шекер ит. Мэкаль.
ШвКЕРЛЕК и. Шекер иту хисе, канэгатьлек хисе. Аныц бармаклары саклык йэм осталык белэн тимер авызлыкны-----ычкындырдылар, ат тэмам шекерлек
белэн печэнгэ ябышты. Ш. Камал.
ШвКРАНА и. Язмыштан риза булучылык, канэгатьлек. Шекрана хисе белэн эйтэ алам: минем дэ булды шундый [уйланып] моцсуланып калган минут-ларым. Ф. Хесни.
Шекрана иту (кылу)—к. шекер иту.— Бик шекрана итэрлегец бар. 9. Фэйзи.— Сез инде шулай котыла алуыгызга шекрана кылыгыз. А. Расих.
ШвКРАНАСЫЗ с. Шекрана нтми, канэгатьлэнэ белми торган; рэхмэтсез. Шекранасыз кешедэн ик-мэк-тоз кадерен белгэн эт яхшы. Мэкаль.
ШвКРАНАСЫЗЛЫК и. Шекранасыз булу. Эт — мэкальлэрдэ эрсезлек. ялагайлык, оятсызлык, шек-ранасызлык----кебек тубэн сыйфатлар^символы.
Н. Исэнбэт.
. ШвКЭТСЕЗ с. сейл. Кыяфэтсез, шыксыз, ямьсез. [Ээитунэ:] Карточканы э^ибэрим микэн? Юк. эк;и-бэрмим. Бик шекэтсез тешкэнмен. Т. Гыйззэт. | рэв. мэгъ. Алтын тешлэренец елтыравы да бик шекэтсез тоелды. Э. Касыймов. ,
ШвЛДЕР и. Кечкенэ (жиз) кыцгырау. Матур кук атлар йэм аларныц музыкаль тавышлы шел-дерлэре кешелэргэ ниндидер бер ят деньядан килеп чыккан тесле тоелды. И. Туктар. Аларныц муенна-рында кыцгыраулар, кечкенэ шелдерлэр чыц-чыц килэ. Г. Бэширов.
ШвЛДЕРЛЕ с. Шелдер таккан, шелдерлэр белэн бизэлгэн. Шелдерле дуга.
Шелдерле гармонь — теллэренэ басып уйнаудаи чыккан музыканы шелдер чынлавы да естэп бизи торган гармонь. Шелдерле гармоней уйнап. йерэ-гемне эцилкетэ. Жыр.
Шв’ЛДЕР-Шв’ЛДЕР аваз ияр. Вак кыцгыраулар чылтыраудан туган яки шуна охшаш тавышны, тоныг-рак челтер-челтер килуне белдерэ. Усак яфраклары шелдер-шелдер итэ башладылар. И. Гази.
ШвЛДЕРЭУ ф. Шелдер-шелдер иткэн тавыш чыгару, шелдер-шелдер килу. Канау буйлап шелде-рэгэн ерганакларны. алар янында кэгазь эщилкэнле кеймэлэр агызып уйнаучы бала-чаганы да курмэде ул. М. Эмир. Тац эк;иле тэрэзэ алдындагы усак яфракларын шелдерэтергэ тотынды. Алар мондый вакытта аеруча калтыранып. бик моцлы шелдери-лэр. А. Шамов.
ШвЛДИ и. Озын аяклы Ьэм озын томшыклы кечкенэ генэ саз кошы; русчасы: кулик. Ьэр шелди уз сазлыгын мактый. Мэкаль. Ташкичу дигэн авылда бер кеше озын томшыклы шелди дигэн кошны тотып алган да томшыгын балта белэн чапкан. Мэзэк.
ШвЛЛЭУ ф. диал. к. шурлэу. [Галиэкбэр:] Мин бит электэн дэ аллага бик ук ышанып экрэтми идем, чыннан да була-нитэ кама, нишлэрсец, дип бераз шеллэп кенэ йери идем. Г. Мехэммэтшин. [Лызчыл:] бераз шеллэбрэк нэни бармакларын кла-вишаларга бапцярды. Каз. утл.
ШвМЕРЭЮ ф. сир. Куркыныч буласын сизенеп сагаю, колакларны торгызу (ат, мэче, эт Ь. б. ш. турында). днилэре---бурелэргэ шемерэеп караган
ябык атны хэтерлэтеп. арткарак чигенеп куйды. 9. Баянов.
ШвПЕРУ ф. к. шопыру. вченче чынаягыннан тагы бер шепереп куйды да кабат мица тебэлде. Каз. утл.
ШвПШЭ и. Элпэканатлылар семьялыгыннан бал кортыннан эрерэк, аркылы сары буйчалары булган кара тестэге чага торган корт; русчасы: оса. Шул кеннэн башлап бал кортлары чэчэклэрдэн бал та-шый башлаганнар. э шепшэлэр ялкаулыклары аркасында хурлыкка калганнар. А. Алиш. Ул ничек итеп тауга менуебезне, менгэн чакта, саескан оя-сына очравыбыз, шепшэдэн чагылуыбыз кебек бетен ваклыкларына кадэр тукталып, келдерэ-келдерэ сейлэде. М. Эмир.
ШвПШЭАШАР и. зоол. Карчыгалар семьялыгыннан кубесенчэ бежэклэр белэн туклана торган ерткыч кош; русчасы: осоед.
ШвР и. иск. Курку, ерку. Башта Тиленец эченэ шер йегергэн — ай-йай, зур хайван бит, бигрэк гай-рэтледер. Р. Техфэтуллин.
О Шер жибэру—курку, еркеп калу, шурлэу. д мин эчтэн генэ шер эяуибэрэм, Харап итэ, мэйтэм, элэк-ли. Ш. Маннур.
ШвРЕП и. Агач яки металл эйберлэрне бер-беренэ беркетэ торган сырлы кадак; винт. Буселгэн бурэнэлэ-рен болтлар йэм шереплэр белэн тарттырып куйган авыл клубында яшьлэр уен уйнадылар. Г. Ахунов. Хэзер — шпаллар, шереплэр, костыльлэр яцар-тылганнар; вагон сикерми, тигеэ бара. Г. Гали.
шер
541
itiYi*
О Шеребе бушау (какшау) — 1) акылына зэ-гыйфьлек килгэн кешегэ карата кулланыла; 2) уз гэу-дэсен тота алмаучы „буынсыз кешегэ" карата кулланыла.— Эй, син, шеребец бушаган.юкка мэшэкать-лэнмэ!—дигэн сузгэ [исерекнец] намусы килде бугай, ул тагын биергэ тырышып карады, тагын булдыра алмый бер якка ауды. М. Гафури; 3) кечен, тотрык-лылыгын югалту. Лэкин боларныц бгрсе дэ кэефнец шеребен какшатмады. X. Кэрим. Фэкать шуны гына белэсе иде: мондый йеэ/^умнэрдэн социализм фике-ренец ничэ шеребе какшады икэн?! Ф. Эмирхан.
Ш0РЕПЛ0У ф. Шереп белэн беркету, беркетеп ныгытып кую.
ШвРИ и. гади с. Курку, ерку хисе, шик-шебЬэ корты. Бу шигемэ уземнец ук ышанасым килмэсэ дэ, зчтэ шерилэр тыпырчына башларга бу бик м;итэ калды. Р. Техфэтуллин.
ШвРЧЕК и. диал. ©й чикерткэсе; русчасы: сверчок.
ШеШ и. к. шеш II (1). Шешкэ кидереп, учак естендэ бэрэцге кыздыру. □ [Угез] колхоз ындыры-на кереп, колхозныц эвен базы естенэ корылган шешкэ ышкынып, кашынырга тотынды. Ф. Хесни.
Ш0ШКЕЛ0У ф. диал. 1. Берэр жанварны оясын-нан, тишек яки ярыктан терткэлэп, гежгелэп куып чыгару. | куч. Кышкы йеэцумнэр вакытында фронт гаскэрлэре немецны кезен килеп чумган оясыннан шешкелэп чыгардылар. Ш. Маннур.
2. куч. Ьэрвакыт эрлэп, тиргэп тору, кагу, терткэлэп торып тенкэсенэ тию. Хэсэн ейдэ юкта, аныц хатыны Зэйтунэнец кузен дэ ачырмый иде, аны гел шешкелэп, етэлэп кенэ тора, юк-бар нэреэ табып, Хэкимэ карчыкка элэкли иде. Ш. Еникеев.
Ш0ШЛЕ и. Чабата ясаганда кулланыла торган, бераз кэкрерэк, яссы без сыман корал. Бабай кенне тик кенэ уздырмый, шешлесен алып, букэнгэ утыра да чабата ясарга керешэ. М. Гали. Бабай калып киертелгэн чабатасына шешле белэн суккалады,----
сандыкка сеялде. М. Хужин.
Ш0ШЛ0У ф. 1. Шеш белэн беркету. двенне шеш-лэу.
2. Шешкэ кидеру; шешкэ кидереп кыздыру. Куыш янына учак ягып, бэрэцге пешерэбез. балык шешлибез, чэй кайнатабыз. М. Эмир.
ШеЬРЭТ и. Дан, ниндн дэ булса эш белэн таныл-ганлык, куренеклелек, атаклылык. Хезмэте — дан, шейрэт, бееклек Бэм ялы—бэйрэм безнец иллэр-нец. М. Жэлил. дтэчнец шейрэте йэр якка китте, инде фашланды, Сугыштан тартты кулны, чит халыклар да юашланды. Г. Тукай.
ШеЬрэт алу (табу, казану) — мэртэбэгэ, дэрэжэгэ ирешу; берэр яктан танылу, дан таралу. Чабата ясарга осталыгы белэн шейрэт алган Насыйр бабайдан ер-яца башмак-чабата ясатып бирделэр. М. Гафури. Демагоглыгы белэн шейрэт тапкан Тукмаков куллары белэн тугэрэк естэлнец бер чи-тенэ терэлеп, кузлэрен естэл тирэсендэге кеше-
лэр естендэ йерт[те]. К. Тинчурин. Эшец белэн шейрэт казан, Данлыклы безнец заман. 9. Ерикэй.
ШвЬРЭТЛЕ с. ШеЬрэте, даны таралган, берэр ягы белэн танылган, данлыклы. [Илкэй] шейрэтле Кара тауга-----чыгып китте. М. Гафури. Нэреэ
белэн генэ шейрэтле тугел ул Париж! Г. Гали.
ШвЬРЭТПЭРЭСТ с. иск. кит. ШеЬрэт, дан, дэ-рэжэ сеюче (кеше). [Фэсхи:] Мине туймас шейрэт-пэрэст кеше итеп куреэтмэгез. Ф. Сэйфи-Казаилы.
ШУРЕ и. Туку станынын бер кисэге: аркаулык жеп уралган Ьэм шуны йерту ечен сусага куярлык итеп эшлэнгэн эче куыш торбачык. Калтырчалар шыгыр-шыгыр м;ырлап Ж,еп чорныйлар курай шуре-гэ. Ш. Маннур. Ул, сусадагы буш шурелэрне алып. алар урынына э^епле шурелэр куеп, дема белэн бер-гэлэп сугуга утырды. М. Гали.
Шуре сеяк — кошлар аягында эче куыш озын сеяк; бот белэн табан арасындагы сеяк.
ШУРЕЛЕК и. бот. Шома кепшэ, курай улэне; русчасы: дягиль.
ШУР ЛЕК и. 1. Савыт-саба, китап Ь. б. ш. эйберлэр кую ечен, стенага беркетеп тактадан эшлэнгэн жайланма, киштэ. Габдулла, урелеп, шурлектэн кук дэф-тэрне алып бирде. 9. Фэйзи. Мулла шурлектэге китаплары естеннэн бер пыяласы ватылган тимер кысалы кузлеген алды. А. Шамов. || Эйберлэрне тезеп кую ечен стенага беркетелгэн такта яки узе стена итеп эшлэнгэн киштэлэр тезмэсенен бер тактасы. Куз сал энэ ипи кибетенэ: Шурлеклэрнец бармы буш чагы? 3. Мансур.
2. Шкафнын эйберлэр кую ечен эшлэнгэн аерым булекчэсе. [Кэгазьлэрне] мемкин кадэрле ире куйган тэртиптэ яцадан урнаштырып, ишек буендагы алты шурлекле имэн шкафка биклэде. Г. ИбраЬи-мов. II Савыт-саба Ь. б. ш. ечен эшлэнгэн кечкенэ стена шкафы. Аныц артеле тугым йэм чана табанна-ры бегэ, шулай у к табуретка, естэл. шурлек кебек ей кирэк-яраклары эшлэп чыгара. 9. Еникн.
3. куч. сейл. к. ипи шурлеге.— дй, юл бир! Малай, шурлегецне бик кутэрмэ, карга йомырка са-лыр. И. Салахов.
ШУРЛЭУ ф. Курку, куркып калу. Ул тыныч булырга тырыша иде. Лэкин аныц тыныч булмавы, хэтта бераз шурлэве йэркемгэ ачык. А. Расих. — Дересен эйтим, кызлар, шурлэмэдем тугел, шур-лэдем дэ соц узем дэ. Г. Минский.
ШУРЛ9УЛЕ с. Куркулы, курку чагылган. Узе елмаерга тырыша, кулларын селти, узе йич яшерэ алмастай шурлэуле тестэ Зелхэбирэгэ карап-карап куя. Р. Техфэтуллин.
ШУР9ЛЕ и. миф. Халык ышануы буенча: урманда яши, кешелэрне кытыклап утерэ торган жан иясе; урман иясе. Бич сине куркытмасыннар шурэле. эцен йэм убыр — Барчасы юк суз, аларныц булганы юктыр гомер. Г. Тукай. Район кучмэ театрыннан буре йэм шурэле костюмнары сорап алып кайтты-лар. Г. Гобэй.
Щ Татар алфавитында егерме алтынчы хэреф.
ЩЁТКА и. 1. Гадэттэ яссы формадагы кысага кыл« ны, шуна охшаш яки аны алмаштыра торган мате-риалны тыгыз итеп урнаштырып ясалган, чистарту, себеру h. б. ечен кулланыла торган эсбап. Теш щёт-касы. Аяк киеме щёткасы. □ [Евгений Николаевич], кием щёткасы алып, вйалды баскычына чыгып китте. И. Гази.
2. Электр машинасында эйлэнэ торган детальдэн хэрэкэтсез детальгэ ток уткэрэ торган кисэк.
ЩЁТКАЛАУ ф. Щётка белэн чистарту. [Латыйф] естенэ костюмын кигэч. Гелбикэ аца киемен щёт-каларга булыша. А. Расих.
ЩЁТКАЛЫ с. Щётка куелган, щёткасы булган.
ЩИ и. Туралган кэбестэдэн, кузгалактан, шпинат-тан h. б. ш. усемлектэн терле тэмлэткечлэр салып
пешерелгэн аш. Яшел щи белэн каймак йэм каты итеп пешерелгэн йомырка бирергэ кицэш ителэ. Йорт эшлэре.
ЩИТ и. 1. Кургэзмэ эйберлэре, махсус приборлар h. б. куела торгаи такта. Аршынлы хэрефлэр белэн язылган щит йэм афишалар, матбугат йэм радио тамашачыларны театрга, юбилей спектакленэ ча-кырды. Ш. Хесэенов. II техн. Электр улчэу Ьэм контроль приборлар урнаштырылган, гадэттэ, мрамор такта, панель. Химчистка корылмалары. идарэ иту щиты, ягулык-мазут хуэщалыгы — болар беренче дэрээн;эдэге эшебез! С. Рафиков.
2. Жыелма йортлар тезу эшендэ стена кую, булмэ булу, тушэм каплау ечен кулланыла торган материал. Эшчелэр поселогыныц читтэге, финский дип атам торган щитлардан эшлэнгэн йортларында утлар да сунмэгэн иде. М. Хэсэнов.
Ы Татар алфавитында егерме сигезенче хэреф.
ЫБЫР-ЧЫБЫР эцый. и. свйл. 1. Кыйммэте, кирэк-леге ягыннан эйэмияте булмаган нэреэлэр; вак-теяк. Ни ечен карак кыйммэтле нэрсэлэрне генэ алмаган? Ни ечен ул барлык ыбыр-чыбырны да урлап киткэн? А. Расих. Ыбыр-чыбыр белэн денья тулган.— Суве-нирлар хэзер модада. Ш. Галиев.
2. Кече яшьтэге балалар, берсеннэн-берсе кечкенэ бала-чага.— Мин бу ыбыр-чыбырны бераз [машинага утыртып] эйлэндереп калим эле. А. Шамов.
3. куч.. Дэрэжэ, абруй, байлык ягыннан тубэн булгаи, ихтирамга лаек булмаган кешелэр. Богдасар бик кэттэ кеше, синец кебек ыбыр-чыбырныц мээцлесенэ килергэ телэмэс. И. Гази.— Син ничек уйлыйсыц, анасы, туйга кемнэрне чакырырбыз икэн?----[Тер-
ле] ыбыр-чыбырларны тутырмаска кирэк. Ф. Хесни.
О Ыбыр-чыбыр килу—1) вак-теяк эшлэр белэн маташу; 2) шаулашып уйнау, чабу-йегеру (бала-чага турында).
ЫБЫР-ЧЫБЫРЛЫ с. свйл. 1. Бала-чагалы, шау-шулы. Ыбыр-чыбырлы йорт.
2. Мэшэкатьле, четерекле, бик вак. Ыбыр-чыбырлы эш.
ЫГГЫ, ЫГЫ ы. Нэни балаларга эндэшкэндэ эйтелэ.— Ыггы,— димен.— килче. кызым, килче, иркэм, Нигэ мин дэ синец яшьтэ тугел икэн?! Г. Афзал.
ЫГЫ-ЗЫГЫ и. сейл. 1. Ашыгыч Ьэм тэртипсез, гадэттэ шау-шулы хэрэкэт; арлы-бирле йегерешеп Йхэле. Пароход килгэнне кетеп торучылар ара-а ыгы-зыгы башланды. И. Гази. Урамны кинэт ыгы-зыгы. шатлык авазлары басып китте. Э. Айдар. IIрэв. мэгъ. Ашыгыч Ьэм тэртипсез рэвештэ; ашыгып, кабаланып. [Ишек алдында] хезмэтчелэрнец ыгы-зыгы эйбер ташыганлыгы куренэ. Ф. Эмирхан.
2.	Мэшэкатьле, борчулы эш-хэл, шегыль. Моцарчы ул узенец колхозы, аныц кендэлек ыгы-зыгысы белэн яшэде. Г. Эпсэлэмов. Тизрэк зурлар арасына керэсе килуе йэм бак иртэ тормыш ыгы-зыгысына бирелеп китуе аны харап итте. Э. Еники. II Вак-теяк мэшэ-катьлэр, борчулар турында. Бэйрэм алды ыгы-зыгысы. Кунаклар озату ыгы-зыгысы. □ — Кара эле, Гайшэ, эллэ	бу ыгы-зыгыны [булачак кален белэн очра-
шуны] миннэн башка гына уздырып эцибэрэсезме? Ф. Хесни.
3.	Тынычсызлык, тэртипсезлек, болганыш, чуалыш. Икенче квнне олы шэкертлэр арасында ниндидер ыгы-зыгы башланды. Э. Фэйзн.— Сез мица эйтегез эле: бу ыгы-зыгылар [революцион хэрэкэт турында] нидэн килеп туды эле? Т. Гыйззэт.
4.	с. мэгъ. Ыгы-зыгылы. Телефонда йичнэреэ ац-лый алмаслык шау-шу, ыгы-зыгы чак иде. Г. Бэширов.
О Ыгы-зыгы килу—1) ашыгыч Ьэм тэртипсез рэвештэ хэрэкэт иту. Урамда халык ыгы-зыгы килэ. Н. Фэттах; 2) ашыгып, кабаланып нинди дэ булса эш
эшлэу. [Хэлим], повар кушканнарны утэп. плита тирэсендэ ыгы-зыгы килеп йери башлады. Г. Гобэй; 3) шаулау, герлэу, шау-гер килу (зур, катлаулы вакыйгалар турында). Планетада буген зур дау бара, Ыгы-зыгы килеп тора бетен почмагы. h. Такташ.
ЫГЫ-ЗЫГЫЛАНУ ф. Ыгы-зыгылы (2 мэгъ.) хэлдэ булу. Халык тегелэй дэ ыгы-зыгыланган иде, борчулы иде, чуалган иде. М. Шабай.
ЫГЫ-ЗЫГЫЛЫ с. 1. Шау-шулы, тынычсыз. Алар ыгы-зыгылы кичке урам буйлап беркавым сейлэшми атладылар. Г. Ахунов. Хэят барып кергэндэ, Рэхи-мовларныц----йорты йэрвакыттагы кебек шау-
шулы, ыгы-зыгылы иде. Ф. Эмирхан.
2. Мэшэкатьле, борчулы, тынгысыз. Ыгы-зыгылы эш. □ Бу ыгы-зыгылы тормышта [Майибэдэрнец] уз урыны бар. А. Гыйлэжев. Нишлисец бит. вакыты шундый, ыгы-зыгылы. М. Хэсэнов.
ЫГЫЙ-ЫГЫЙ ы. к. ыггы. [Хэсэн]. энисе тесле итеп, иренен очлайтып. чецгереп карый. ,Ыгый-ыгый" дип карый. Лэкин бэби инде келми. М. Эмир.
ЫГЫРДАУ ф. гади с. .Шыгырдау" сузе белэн янэшэ килеп, ризасызлык курсэту, нэрсэгэ дэ булса каршы килеп маташу мэгънэсен белдерэ. Ыгырдама, шыгырдама, Киясемне киямен. Мэкаль.
ЫГЫРДЫЙ-ШЫГЫРДЫЙ рэв. сейл. Телэмичэ, авырлык белэн генэ; кыенлык белэн, кыенсынып. Тегермэнче яцадан йез алтын сораган. Вэзир ыгырдый-шыгырдый анысын да тулэ[гэн]. Н. Исэнбэт.
ЫГЫР-ШЫГЫР рэв. сейл. Бик авырлык, кыенлык белэн; ынгырашып. Ыгыр-шыгыр кен утсен, байныц куцеле уссен. Мэкаль.— Бер елдан эти улде. гургэ салганда да аркасындагы камчы эзлэре бетмэгэн иде эле. Менэ мин йаман ыгыр-шыгыр йврим эле. М. Галэу.
ЫЖ, ЫЖЖ аваз ияр. 1. Кискен жил тавышын яки берэр нэреэ бик кызу эйлэнгэндэ чыккан тавышны белдерэ. [Л(ил], туктаусыз шомлы .ыжжжж!.. выжжж!' тавышларын чыгарып. узенец квчен-----
арттыра барды. Г. Иделле. Авыл кырыенда ур башында эцил тегермэне тора икэн.— Нигэ минем юл естендэ торасыц?—ди икэн эцил. Тегермэн: —ы-ж-ж-ж, ыж-ж-ж-ж, ыж-ж-ж,—дипэк;авап бирэ. Г. Гали.
2. ы. Кемне дэ булса уртэгэндэ эйтелэ. [Зум-зум, Батьятка утлы евцгене сузып:] Ыжжж! Курэсецме? Йоныцны втеп тешерер. Н. Исэнбэт.
Ыж иту — к. ыжылдау.
О Ыж да выж— арлы-бирле бик кызу. Салам Семен ыж да выж эскерткэ чею.
ЫЖБАН и. Кувшин сыман капкачлы савыт. [Те-шемдэ] Сэхип эби белэн урманда йергэн, аныц ыжбаныннан чуплэп мдилэк ашаган кебек булам. С. Жэлэл.
ЫжГ
544

ЫЖГЫР с. диал. Бик кечле, ыжгырып торган. Ыжгыр буран. Ыжгыр мрзл.
ЫЖГЫРУ ф. 1. Кечле ыжылдау (1 мэгъ.) тавышлары чыгару (жил, машина h. б. турында). Чыкты жрсл. купты буран... тузды туфан. дллэ нилэр ыж-гыра... кайный м;ийан. Ш. Бабич. Шул арада эллэ каян. ыжгырып, МТСныц йек йэм м;ицел автомо-бильлэре килеп чыга. М. Гали.
2.	Усал, ачы итеп тамак тебе тавышы чыгару, сыз-гыру (елан, ерткыч жэнлеклэр турында). Ьэр тараф-тан коточыргыч Юлбарыслар ыжгыра. h. Такташ.
3.	куч. гади с. Ямьсез тавыш белэн, усал итеп, шелтэлэп кычкыру.— Ацламыйм, ник син аныц ечен мица ыжгырасыц? Н. Исэнбэт. [/Тух] эле булса ис экряялмый торган энисенэ ыжгырды. X. Сарьян.
4.	рэв. мэгъ. куч. сейл. ыжгырып. Ерткычларча ябырылып, Ьежум итеп. Чыдамас кебек верни дэ Ыжгырып килгэн яуга. Э. Юные.
О Ыжгырып торган — 1) кечле.давылда була торган (буран, жил турында); 2) бик яхшы, житез, кер; атылып чабарга гына торган (ат турында). Кабан исемле авылга э^итэрэк, ыжгырып торган аргамак-ларда ниндидер зур турэ очрады. А. Расих; 3) бик усал, Ьэрвакыт башкаларны рэнжетэ торган. Ыжгырып торган каенана.
ЫЖГЫРЫНУ ф. к. ыжгыру. Ж,ил бик ачы тавыш белэн сызгыра,--эле ыжгырынып буре улаган та-
вышлар чыгара, эле м;ен алмаштырган бала шикелле елый да тагын укерэ. Ф. Эмирхан.
ЫЖЛАМАУ ф. сейл. Ис китмэу, игътибар бирмэу; пошынмау, борчылмау. Хуэ^асы ыжламый, самовары чыжламый. Мэкаль. д ул утыра Бик эцит-ди тестэ. Пошынмый лэкин, Ыжламый йич тэ. 3. Мансур.
ЫЖЛАТУ ф. сейл. Нинди дэ булса эшне яхшы белу, башкару, эшлэу турында.— Немецчэне син узец дэ каты ыжлатасыц икэн! А. Гыйлэжев.
ЫЖЛАУ ф. к. ыжылдау. Буран ыжлау. □ Карацгы тендэ карацгы кара урманныц куркыныч каты шаулавы, ыжлавы — бетен тирэ-якны дэйшэтле бизгэгендэ калтыратты. Г. Иделле.
ЫЖЫЛДАТУ ф. сир. Ыжылдау тавышы чыгару. [Насрый]. теш арасыннан ыжылдатып, эллэ нинди куцелгэ кайгы сала торган кейлэр тартып---йери
иде. Ш. Камал.
ЫЖЫЛДАУ ф. 1. Сызгыруга охшашлы (гадэттэ сузынкы) тавыш чыгару (жил, самовар, мотор Ь. б. тавышлары турында). Ачы м;ил ыжылдау. □ Ыжыл-дап торган самовардан башка тирэ-юньнец тыныч-лыгын берэу дэ бозмый иде. Ан. Ыжылдый-чыжыл-дый торган [рус] сузлэренец ахырына йэрвакыт йомшаклык билгесе чэпэлэ. И. Гази.
2.	куч. гади с. к. ыжгыру (3 мэгъ.).
ЫЖЫЛДАШУ ф. Куп нэрсэлэрнен ыжылдау тавышы чыгарулары турында. Станоклар ыжылдашу.
ЫЗАЛАНУ ф. диал. к. изалану.— Кем иде ул .Фа-тыймам званым, бердэнберем" дип ызаланып йеру-че, э? К. Нэжми.
ЫЗАЛАУ ф. диал. к. изалау. [Хэлил Галиябану-га:] дгэр, Исмэгыйль чынлап эшне болгатып, этилэ-рец айнысалар йэм ызалый торкан булсалар, шул ук кенне Кемшэр авылына качарбыз да никах укы-тырбыз. М. Фэйзи.
ЫЗАН и. Жир билэмэлэре, кишэрлеклэр арасында чирэмле буй яки тирэн буразнадан гыйбарэт сызык, чик. Яшел ызаннар белэн шакмакланып беткэн кыр естендэ, дулкын-дулкын булып, зэцгэр рэшэ йезэ. А. Алиш. Ул, юлдан читтэрэк, тирэн ызанга кереп йоклаган иде. Г. Бэширов.
ЫЗАНДАШ и. Ызан буенча курше, кем белэн дэ булса ызаннары уртак, чиктэш булган кеше. Ызан-дашларыныц сузен куцеленэ сецдергэн саен, аныц йезе яктыра барды. Г. Мехэммэтшин. II с. мэгъ. Ызаннары уртак, янэшэ, чиктэш булган. Берсе белэн берсе ызандаш м;ирдэ эшлэудэн сакланып килгэн Шэрэф-некелэр дэ, Зэйнулланыкылар да бер ызанда эшли башладылар. Г. Галиев.
ЫЗАНЛАУ ф. Ызан белэн аеру, булу, булеп чыгу, чиклэу.
ЫЗАНЛЫ: ызанлы юл — ызан буенча салынган юл; ызан юлы.
ЫЗБА и. диал. 0й, авыл ее. Ызба салу. Ызба кутэру. □ Ызба курке — хатын, йорт курке — up. Мэкаль.— Рэуфэ. урта ызбаныц идэнен юып ал. А. Шамов.
ЫЗГЫТУ ф. гади с. Яман итеп эрлэу, пыр тузды-ру. Бигрэк усал телле, ызгыта гына. Сейл.
ЫЗГЫШ и. 1. Кычкырыш, талаш, гауга. Ызгыш — дошманлыкныц башы. Мэкаль. Байныц ызгышы. пат-шаныц сугышы бетмэс. Мэкаль. Ул гомер буенча ызгыш сеймэде, ейгэ яца хатын алып кайткач та аныц иц борчылганы ызгыштан курку иде. Г. Эпсэлэмов.
2. сейл. Ике фикер, теркем, сыйныф арасында кискен бэхэс, керэш. Нэтиэ^эсез ызгыштан бернигэ ирешэ алмаган эшчелэр завод йортына чыктылар. Г. Минский. Инде денья ызгышлардан Мэцгелеккэ тынгандыр. И. Юзеев.
ЫЗГЫШ-БЭХЭС жряй. и. к. ызгыш-талаш. Кай-чакны эш ызгыш-бэхэскэ килеп терэлгэндэ, кайбе-рэулэр шул сузне кушып: .Син фэлэн хатыны. син тегэн хатыны бит эле",— дип, йерэккэ энэ кадый-лар иде. Э. Касыймов.
ЫЗГЫШЛЫ с. сир. 1. Ызгыш-талаштан торган; бэхэсле. Ызгышлы ж;ыелыш. Ызгышлы мэсьэлэ.
2. Ызгыша торган характерлы. Ирле хатын ызгышлы булса, яшэудэн куцел кайтыр. Мэкаль.
ЫЗГЫШ-ТАЛАШ жряй. и. Кычкырыш, талаш, гауга; шау-шулы бэхэс. Кеннэр буена сузылган келеш-кычкырыш, елаш-сыкраш, ызгыш-талаш инде басыла. И. Туктар. Нилектэн килеп чыкты соц бу шау-шу, ызгыш-талаш? М. Хэсэнов.
ЫЗГЫШ-ТУЗГЫШ жряй. и. сейл. к. ызгыш-талаш.
ЫЗГЫШТЫРУ ф. Узара менэсэбэтлэреи бозу, та-лаштыру; дошманлаштыру. Куршелэрне ызгыштыру. □ Байлык яраштыра, юклык ызгыштыра. Мэкаль.
ЫЗГЫШУ ф. сейл. 1. Каты кычкырышу, талашу, гаугалашу.— Сез. ике туган. ни эшлэп ызгышып Не-рисез, Зелэйха апай? М. Фэйзи.— Фэхри белэн Вэли Хэсэнов арасындагы керэшне мин ике кешенец узара ызгышуы гына дип карадым. Г. ИбраЬимов.
2. Кискен бэхэслэшу, нэрсэ ечен дэ булса керэшу, даулашу. Хак арттыру турында хуэцалар белэн ыз-гышу бара. Ш. Камал.
ЫЗГЫШЧБ1 и. Ызгыш-талаш яратучы; жэнжалчы. Ызгышчыныц йезе яман, Йезеннэн сузе яман. Мэкаль.
ЫЗМА и. диал. к. аел. Кайсыдыр, иярен калдыр-макчы булып, атныц ызмасын капшады. Г. Бэширов.
ЫЗЫЛДАТУ ф. Суздэ »з“ авазын утэ ачык Ьэм сузып эйту. Байбиков.--кыз дигэн сузнец .з’ хэ-
рефен бик озын итеп сузган хэлдэ. яман ызылдатып эйтэ. Ш. Камал.
ЫЗЫЛДАУ ф. „Ыс-ыс", „ыз-ыз" дип уртэп тору. — Кара аны, олы кеше дип тормамын, шушы кету куган чыбык белэн сыртыцны яра башласам. шундый ызылдарсыц — чыгып киткэнецне сизми дэ калырсыц. X. Жэмил.
ык
545
ымл
ЫК аваз ияр. Укшыганда яки очкылык тотканда чыккан тавышны белдерэ.
Ык иту—1) бик нык бэрелгэндэ, жиргэ бик каты килеп тешкэндэ шундый тавыш чыгару. Жиргэ теш-кэч ык итеп. Карап тора Нужа бабай. Н. Исэнбэт; 2) жавап таба алмыйча туктап калу; ык-мык килу.
ЫККЫ ы. к. ыггы.— Ж,аным. нинди матур ул. Мондый матур малай кургэнем юк иде. Келэме. Мавия? dyf Ыккы! М. Фэйзи.
ЫК-МЫК: ык-мык иту (килу) — нэрсэ эшлэргэ белмичэ аптырап калу, икелэнеп тору. Ык-мык итэ. сузен башлый алмый. Ж,авап килми тора хэтергэ. М. Гафури. Кыз минем ык-мык килуемне ацлады. Г. Эпсэлэмов.
О Ык-мыкка калу — нэрсэ эшлэргэ яки нэрсэ эйтергэ белмичэ аптырап калу. Секретарь шулай дигэч, ык-мыкка калды Вадиков. Соц. Тат.
ЫК-МЫКЛАУ ф. сейл. к. ык-мык иту. Бирелгэн сорауларга каршы аныц авызыннан .ык-мыклап" мэгънэсез мыгырдаулардан башка нэрсэ чыкмады. Г. Иделле.
ЫКТЫМАТ с. диал. 1. Пехтэ, жыйнак, ипле. Ул----ыктымат киемле, куркэм чырайлы кеше.
Ш. Маннур. вем-еем булып утырган ыктымат кына сиреньнэр эцэйге кичнец офыгы тесле ак-кугелэцем канэферлэрен кояшка каршы эцэйгэннэр. Каз. утл. и рэв. мэгъ. Пехтэ, жыйнак итеп. [Акбулэкнец] естендэ бик ыктымат кына тегелгэн килешле костюм. Р. Ишморат. Идрис естэлендэге тарау кэгазьлэрне берэмтеклэп э^ыештырды. папкаларын ыктымат бэйлэде. А. Гыйлэжев.
2. и. мэгъ. Эчке жыйнаклык, тегэллек, алдан кай-гыртучанлык.— Безнец длфэритнец хуэцалык ягыннан бер дэ ыктыматы юк инде. А. Расих.
ЫКТЫМАТЛАП рэв. диал. Жыйнак, пехтэ итеп. бстэл естенэ ыктыматлап ашъяулык эцэю.
ЫКТЫМАТСЫЗ рэв.. с. диал. Жыйнаксыз, шапшак. Фрося---узенец шактый ук ыктыматсыз йеруен
дэ сизми иде бугай. Ш. Маннур.
ЫКЧЫМ с. диал. Таман, жыйнак (кием турында). [Пашканыц] естендэ уца тешкэн ыкчым гимнастерка. Н. Исэнбэт.
ЫКЫ-МЫКЫ эцый. и. сейл. Икелэну, нэрсэ эшлэргэ белмэу, аптырау хэле.— Ж,итэр. мэйтэм, хатын. акча тулэмилэр икэн. тагын эшкэ барасы булма уз-лэренэ, дим. Нэсимэ икелэнэ: ыкы-мыкы, ыкы-мыкы. Ш. Камал.
Ыкы-мыкы иту (килу) — к. ык-мык иту. Госман ыкы-мыкы итэ, эцавап биреп елгерэ алмый, тагы ишек ачыла. Г. ИбраЬимов. д урта хэлле [крестьян] аумакай, урта хэлле икелэнэ, ыкы-мыкы килэ. Г. Ахунов.
ЫЛАК и. иск., диал. Кэжэ бэтие. Олан эше эш булмас, ылак мегезе сап булмас. Мэкаль.
ЫЛАШТЫРУ ф. лингв. „0“ авазын „ы“ авазы белэн алмаштырып сейлэу.
ЫЛКЫН и. диал. 1. Тамак, бугаз.
2. Кун итекнен тамагы.
ЫЛКЫНУ ф. диал. Кинэну, туеп алдан калганчы ашау.
О Ылкыиы килгэнче — к. ылкынганчы.
ЫЛКЫНГАНЧЫ рэв. диал. Туеп алдан калганчы, ыаемлаганчы. Ылкынганчы ашау.
ЫЛЫС и. 1. Нарат, чыршы кебек агачларнын энэ сыман яфрагы. Алыштырмам кебек йичнэрсэгэ Тай-гамдагы нарат ылысын. Ш. Медэррис. Мэцге яшел чыршыныц ылыслары тагын да нэфислэнеп, юкарып китте. Г. Гобэй.
2. Шундый энэле агачларнын нечкэ, кечкенэ ботагы. Егет чыршы ылыслары алып килде. Утлы ку-
мерлэрне бер читкэ этэреп. эцылынган урынга йомшак ылысларны тушэде. Г. Мехэммэтшин.
Ылыс суы — ылыс (2 мэгъ.) салып кайнатылган су (Ьэртерле дэвалау, гигиена максатлары ечен).
ЫЛЫСЛЫ с. Эпэ сыман яфраклы, шундый яфраклары булган. Ылыслы агачлар урманы. Ылыслы агач-лар токымы. □ Бу ылыслы ботак-чыбыклардан. тиешенчэ эшкэрткэндэ. [серкэ] кислотасы, метил спирты, тагын бик куп файдалы химик эйберлэр эшлэргэ мемкин. Г. Эпсэлэмов. II и. мэгъ. купл. ылыслылар. Ачык орлыклы усемлеклэр теркеменнэн чыршы, нарат, карагай, кипарис, савыр артыш кебек мэнге яшел энэ сыман яфраклы агачлар, куакларнын атамасы. Ылыслылар классы.
Ылыслы ванна — ылыс экстракты салып хэзерлэнгэн ванна. Кичлэрен [дэваланучыларны] ылыслы ван-налар кетэ. Э. Касыймов.
ЫЛЫСЛЫ-ЯФРАКЛЫ с. Ылыслы Ьэм яфраклы агачлардан торган; катнаш. Ылыслы-яфраклы ур-маннар.
ЫЛЖЫРАУ ф. диал. Жебу; юешлэиеп формасын югалту, жэелу. Ж,ылы су белэн эцебеп яхшы ук ыл-эцыраган киез итек---салкын бозга шакырдап кат-
кая. Ф. Хесни.
ЫМ I и. 1. Сузсез генэ нэрсэ дэ булса анлату ечен (гадэттэ кул, баш, куз белэн) ясала торган хэрэкэт; ишарэ. Ым белэн сейлэшу. □ [Луиза]. Рэ-шатка якынаеп, терсэге белэн эцицел генэ кагып алды. Бу аныц: .Нигэ болай катып торасыц?" дигэн ымы иде. А. Гыйлэжев. Анда туташларда ымнар. куз кысулар бар иде. Дэрдмэнд.
2. к. ым теле. [Лдн:] Тыцла, Ж,ирэнем, хэзер яны-ца чит илдэн бер хэким керер. Аныц ымнарына ым белэн эцавап бирергэ тиешсец. Яхшы уйла: отсац — уцыш, оттырсац — илебезгэ сугыш. Н. Исэнбэт.
Ым теле — аралашу чарасы итеп файдаланыла торган терле ишарэлэр, тэн хэрэкэтлэре жыелмасы.— Ым белзн сейлэшеп, Херэсэн шэйэрен алган хэким кеше булыр ул [Хелдерифун], Ханиям. Каф тавы артына барып,---ым телен ейрэнеп кайтучы. Н. Исэнбэт.
О Ым биру (кагу, салу) — к. ымлау. Тибрэнэ керфек. ацарга ым бирэ. Ш. Бабич. Ике егет узлэренец ацлаганлыкларын раслап ым кактылар. Г. Минский. [Назимов] Николайга ым салды да юыну булмэсенэ атлады. Г. Эпсэлэмов.
ЫМ-ЫММ II ы. 1. Авырту тойгысын белдеру ечен кулланыла.
2. Суз башларга икелэнеп, кыюсызланып торганда эйтелэ.— Ым-м... дип. .мим“ны калтыратып вэ сузып бераз торганнан соц, — [Габдулла] узенец ни ечен килгэнлеген сейлэргэ тотынды. Ф. Эмирхан.
О Ым да чыгармау — тавыш-тынсыз яту (авыру турында).
ЫМЛАУ ф. 1. Ым, ишарэ белэн нэрсэ дэ булса белдеру, анлату, нэрсэгэ дэ булса курсэту. Телефончы егет, авызын колагына кадэр ерып. башы белэн ым-лый: янэсе. курдецме безнекелэрне! И. Гази. Яралы хатын, иреннэрен генэ кыймылдатып. нидер эйтте йэм тэрэзэгэ ымлады. Г. Гобэй. || Ым теле белэн эйту, анлату (чукрак кешегэ). Хисами чукракка. ымлап, атны эцигэргэ кушты. Г. Минский. || Ым, ишарэ белэн нэрсэ дэ булса эшлэргэ кушу, боеру. Пахомов башы белэн алга таба ымлады. Г. Бэширов. днвэр эцирдэ аунаган яулыкны килеп алды да солдатларга ымлады. К. Нэжми. || Ым, ишарэ телендэ кемнен дэ булса фикере белэн килешу яки кушкан эшен башка-рачакны белдеру. Хеснулла башы белэн генэ ымлап куйды: ярар, эйткэннэрецнэн барысы да эциренэ atQum-керелер, янэсе. Ш. Камал.
35 А-562
Ымл
546

2. куч. Суз барышында кемнен дэ булса берэр ким-челегенэ, уткэндэ булган берэр кыек эшенэ, берэр терле хэлгэ киная ясау, терттереп эйту. [Генага] берэр атна битен-башын марля белэн урап йерергэ туры килгэн иде. Салават хэзер шуца ымлый иде. Г. Ахунов. Гелниса [кызы] Милэушэсенец Рифгать-тэ дэ куцеле барлыгын сизэ иде. элбэттэ. Тик бу турыда Милэушэгэ берни дэ ымлаганы юк. М. Эмир.
ЫМЛАШУ и. Ым, ишарэ белэн сейлэшу, анлашу. Гелсылуга карап, куцелле Ымлашалар яшьлэр узара. Э. Юные. Без, — бер-беребез белэн ымлашып, юл белэн тоташ ачыклыкныц кырыена гына — куе яфраклар арасына кереп яттык. Ш. Камал. II рэв. мэгъ. ымлашып. Ым, ншарэ белэн. Ымлашып сейлэшу. □ Хафиз белэн Хафиза ымлашып исэнлэшэлэр. Г. Камал.
ЫМЛЫК и. лингв. Ачык бер мэгънэсе булмыйча, терле тойгылар, хислэр белдерэ торган суз. д Ризвановна килгэндэ,---ул сэер бер хэлдэ калды: теле эй-
лэнмэде, суз урынына билгесез бер ымлыклар гына килеп чыкты. Ф. Хесни. Коммунизм эрасын ачкан беек вакыйгаларныц зурлыгын футуристлар бер-ике ымлык белэн гэудэлэндермэкче булдылар. X. Госман. II с. мэгъ. Ымлык белэн белдерелгэн, ымлыклардан торган. Ымлык суз. Ымлык э^емлэлэр.
ЫМСЫЗ рэв. Тавыш-тынсыз. сузсез. Кайчак алар — эшче, гудок — икесе Ымсыз гына килеп сейлэштелэр. М. Жэлил.
О Ымсыз тынлык — тавышсыз, хэрэкэтсез, тулы тынлык. Бэр тараф теньякта гына була торган ымсыз тынлыкка чумган. М. Шабай.
ЫМСЫН: ымсын ашы — ымсынган, кызыккан, ашап карарга телэгэн аш. Ымсынганга ымсын ашы. Мэкаль.
ЫМСЫНДЫРУ ф. 1. Нэрсэгэ дэ булса кешене кы-зыктыру, тэмам бирэ дип кетеп торганда, бирмичэ кызыктырып кына калдыру; нэфесен кузгату. || Гомумэн кызыктыру, узенэ нык жэлеп иту. д каен эцилэ-ге! Ул бетенлэй башка — урманга кергэн йэр кешене куандырып, ымсындырып тора. И. Салахов.
2. Нэрсэгэ дэ булса омтылыш, кызыксыну тудыру. 1953 елгы вакыйга [кургэзмэдэге рэсем, аныц авто-рын ззлэп табып сейлэшу} Искэндэр Зэбировичны ымсындырып кына калдырды. Г. Гобэй.
ЫМСЫНУ ф. 1. Кеше кулындагы нэрсэгэ кызыгып карау, узенэ бирэ дип емет иту; нэфесен сузу. Кеше кулындагыга ымсынган, уз кулындагысы ычкынган. Мэкаль. II Гомумэн кызыгу, зур телэк булу. Вафин. ---Шэмсияттэй пешергэн сетле токмачка нык ымсынып, адымнарын ешайтканнан-ешайта бара иде. Ф. Хесни.
2. Нэреэ дэ булса эшлэргэ омтылу, тырышу. Анасы малае артыннан куарга бер ымсынып та караган иде, эмма моныц файдасы булмасын шэйлэп, ачу белэн м;иргэ текерде. Э. Касыймов. Менэ ул тирэн су тебендэ ята, имеш. Кычкырырга ымсынып карый да — тавышы чыкмый. М. Галэу.
3. Нэреэ дэ булса емет иту, туземсезлек белэн кету. Сания куренмэде.----Исхак ымсынып тэрэ-
зэгэ карады. Тик пэрдэ кутэрелмэде, капка шыгыр-дамады. А. Гыйлэжев.
ЫМСЫНЫШУ ф. Урт. юн. к. ымсыну (1, 2 мэгъ.). Эче кызыл, тышы яшел, Аны сатып алалар; Аны кургэн балалар Ымсынышып калалар. Табышмак.
ЫМСЫТУ ф. Нэрсэгэ дэ булса ымсындыру, жил-кендеру. Очрашканда дуслар:—Кем булыр?—дип Ымсыталар минем куцелне. М. Фэйзуллина.
ЫНДЫР и. 1. Урылган ашлыкны саклау, киптеру, сугу, жилгэру ечен махсус жайланган урын, корылма. Ындырыцда ни булса, келэтецдэ шул булыр. Мэкаль. Ябык ындыр эчендэ, тирэ-яктагы бетен эйберлэрне
селкетеп, сугу машинасы укерэ, эцилгэргеч зырыл-дый, кешелэр кайнаша. Г. Эпсэлэмов.
2. диал. Бэрэнге бакчасы. бстэлне экряештыргач, [Гайния} ындырдан бер чилэк зре бэрэцге алып кайт-ты, кое тебендэ кырып юды да, пешереп, безне сый-лады. Г. ИбраЬимов.
Ыидыр арты—1) диал. бакчанын аргы башы тирэсендэге урын. Узебезнец ындыр артына тешеп. ---кулмэк-ыштаннар белэн вак балыклар сезеп ята идек. Г. Тукай; 2) гомумэн йорт-каралтылар артында-гы урын.— Мин дэ [уракка} чыгыйм эле.---Ындыр
артыннан уземэ булеп бирерсез дэ. тик кыркып ятармын шуны. Г. Бэширов. Ындыр себеркесе — кешел естен, ындыр табагын себеру ечен йомшаграк, нечкэрэк каен чыбыкларыннан бэйлэнгэн яфраксыз себерке. Ындыр сугу — ындырда ашлык сугу. Шем-беттэн бер теркем татарлар. бригада оештырып. авылларда ындыр сугып йерилэр иде. Э. Касыймов. Ындыр табагы — ашлык сугу ечен ясалган такыр, тигез урын. Ындыр табагында илле кешегэ эш бар. Эйтем. Ындыр тебе — ындыр сугудан сон калган коелдык, тугем-чэчем. Ындыр эше — ашлык сугу эшлэре. Мин кез кене, ындыр эшлэре беткэч — туган кеше. А. Гыйлэжев.
О Ындыр артында гына—якында гына.— Денья-лар тыны панамы дип кенэ торганда. тагын сугыш. дллэ кайда э/fup тишегендэ тугел бит эле: ындыр артында гына сугышалар. И. Гази. Ындыр артлатып кына йеру—качып-посып, арт юллардан гына йеру турында.
ЫНДЫРЧЫ и. Ындыр эшендэ эшлэуче. Якуп: ,Ар-мый эшлэгеэ!' — дип кычкырды. Ындырчылар рэхмэт эйттелэр. И. Гази. Садыйков---ындырчылар янын-
да да булырга елгергэн. С. Рафиков.
ЫРАЙ и. иск. Уй, фикер, кунел. Чыраем яман булса да, ыраем яхшы. Эйтем. Чын сеяме икэнен белэсец килсэ, чыраена карама, ыраена кара. Н. Исэнбэт.
ЫРАМ и. диал. Нинди дэ булса эшнен кузгэ куренеп артуы, алга баруы, урчуе. Эшемнец бер дэ ырамы юк буген. Сейл.
ЫРАМЛЫ с. диал. Урчемле, кузгэ куренеп алга баручан. Бергэлэп эшлэгэн эш ырамлы була. Эйтем. Сейлэшеп барсац. юл ырамлы була. Эйтем.
ЫРАУ ф. диал. Алга бару, урчемле бару. Юл белэн йереэц, юртып йер; юртып йереэц, юл ырар. Мэкаль. Биял йкэйлэргэ йоннар эрлим, Нигэ лэ минем орчыгым ырамый. Н. Исэнбэт. Узе белмэс, кеше-дэн сорамас — бервакытта да ырамас. Мэкаль.
ЫРГАК и. 1. Берэр нэрсэне (мэсэлэн, бастырык бавын) элэктереп тарту яки эйбер элеп кую ечен башы кэкре агач яки тимер. Агач ыргак. □ Тушэм-гэ лампа тагар ечен ясалган тимер ыргакка бармак калыНлыгы э/fen эленгэн. Г. ИбраЬимов. Чилэклэрен колонка ыргагынаэлеп су тутырган арада да ул ---кузлэре белэн Хэбирне эзлэде. Ш. Хесэенов.
2. Шундый формадагы Ьэрнэрсэ. Илдар „З'лене гел шулай яза: тугэрэклэнеп килгэн йэр ике ыргагы кушылыр-кушылмас кына кала да, „8“легэ охшап куя. Г. Гобэй. Николай, мичкэнец сабын эйлэндереп. эч-тэге тимер ыргакларны хэрэкэткэ китердг. И. Гази.
Ыргак без—итек-кэвеш тегуче, ямаучы Ьенэрче-лэрдэ очы бераз кэкрэйтеп ясалгаи без. Ыргак биз-мэн — эйберне махсус ыргагына элэктереп улчи торган бизмэн. [дни} кулыма ыргак бизмэн тоттырды. Ш. Маннур. Ыргак энэ сейл. — к. тамбур энэсе. Узецдэ берничэ терле бэйлэу энэсе — 3 оек энэсе. ' боэцра сыман знэ йэм э/fen очларын яшеру ечен сеяк ыргак энэ булдырырга кирэк. Йорт эшлэре.
ЫРГ
547
ыРг
ЫРГАКЛАНДЫРУ ф. Ыргак хэленэ китеру, ыргак кебек иту.
ЫРГАКЛАНУ ф. Ыргак хэленэ килу, ыргак кебек бегелу, кэкрэю. Шул кеннэн алып барлык дуцгыз-ларныц да койрыклары ыргакланып калган. А. Алиш.
ЫРГ'АКЛАУ ф. Ыргак сыман итеп бегу, кэкрэйту.
ЫРГАКЛЫ с. 1. Ыргак бэйлэпгэн, ыргак беркетелгэн. Моратай батыр морзаныц чарлагына ыргаклы бау ыргыткан, ескэ менгэн. Г. Бэширов.
2. Ыргак формасында, ыргак сыман итеп эшлэнгэн. Матчадагы ыргаклы тимергэ эленгэн э«;иделе лампа haea эя;итмэудэн еш-еш куз кысып ала. X. Хэй-руллин.
ЫРГУ ф. 1. к. ыргылу (1, 2, 4 мэгъ.). Ыргыма шн. дулкын, югары. Файдасызга кечец югалыр. Ф. Кэ-рнм. Поезд ыргый. д мин тэрэзэдэн Озатып калам Ьэрбер танышны. Ь. Такташ. Бай тагын м;енлэнэ: — Саца ни калган? Син тагын нэрсэ лыгырдыйсыц?---
Аз гына та иаклары туйгач, ескэ ыргыла башлый-лар. Г. Ибрайимов.
2.	куч. Ату, яудыру. Карацгыда шушы мэцгелек сазлыкныц пычрагын ерып, дошманныц ут ыргып торган тупларына каршы баручы мецнэрчэ сугышчы-лар куз алдына килде. Г. Бэширов.
О Ыргып тору — к. ыргылып тору. Колач киц I «ч бездэ. Халык — тырыш. Ыргып тора зшкэ Ьэм-яэсе. Ш. Медэррис.
ЫРГЫЛУ ф. 1. Кискен хэрэкэт белэн тубэнгэ яки югарыга атылу, ташлану, сикеру. Эшнец нэрсэдэ икэнен тешенеп э/оиткэн Акбуз ачынып тэрэзэгэ ыргылды. Г. Гобэй. Шаулыйлар дулкыннгр. кайныйлар дулкыннар, Ыргылып менэлэр ярларга. Г. Афзал. [Зв/грэ]. егетлэрчэ колач салып, каршы як ярга таба йезеп китте.----[Фаяз да] ярдан тубэн ыр-
гылды. Б. Камалов.
2.	Кискен, кызу тизлек белэн берэр якка юнэлу, хэрэкэт иту. Ракета тагын у лады, тагын м;илпенеп алга ыргылды. А. Тимергалин. Ат, читэннэрне ауда-рнп-таптап, икенче якка ыргылды. Г. Минский. Яна башлаган танк---кинэт уцга борыла да зур, мэйа-
бгт гэудэсе белэн бер ейгэ таба ыргыла. И. Гази.
3.	куч. Ьежум итеп, кызу рэвештэ хэрэкэт иту, алга ташлану (сугыш кырында). Моннан бер ел элек, фашистлар чируе безнец башкалага ыргылган чагын-да, егерме сигез егетнец батырлыгы бетен деньяны айран калдырды. Г. Бэширов. Дошман, кара яу булып, безнец ирекле илебезгэ ыргыла. Э. Касыймов.
4.	куч. Кемгэ дэ булса ташлану, Ьежум иту.— Бер заман аца [минем абыйга] еч буре ыргылган. А. Гый-эжев. Яца гайрэт, яца кеч белэн Ыргыласыц дошлая естенэ. Ш. Маннур.
5.	Ургып, ташып чыгу (су, кан, ут, ялкын Ь. б. ш. турында). Дошман угы тиеп. эцырчыбызныц Ярасын-иш каны ыргылды. Э. Исхак. Юка кар катламын ерып-эуимереп. шатланып-тилереп. су уцъяк ярга ыргылды. Н. Фэттах.
6.	куч. Нинди дэ булса максатка омтылу, шуны тормышка ашыру ечен ашкыну, жилкену. Уйлар алга ыргылу. □ Бу куцелсез хэбэр иде, лэкин Владимир Ильичныц ихтыярын какшата алмады, киресенчэ. тизрэк керэшкэ ыргылу телэген генэ кечэйтте. Г. Эпсэлэмов.
О Ыргылып тору — 1) чабып, кузгалып китэргэ атлыгып тору (яхшы ат турында); 2) нэрсэ дэ булса ашлэргэ ашкынып тору, кечле телэк булу. Эшкэ ыргылып тору. Ыргылып ташлану — бик каты ачуланып тиргэу. [дкълимэ За/гитка:] Читендер сица абыецнар еендэ. Кара, кичэгенэк ничек ыргылып ташланды. Ф. Хесни. Ыргылып еру — ескэ ташланырдай булып,
усалланып еру. Чылбырдагы эт ыргылып ерергэ ке-решкэн иде. Ш. Камал.
ЫРГЫЛЫШ и. 1. Берэр ноктадан зур тизлек белэн кузгалып кнту, алга ыргылу дэрэжэсе (Йегеру, конькида шуу ярышларында, баскетбол, хоккей, футбол кебек спорт уеппарында). [Хоккейчыларга мондый йегеру кунегулэре] аларныц старт ыргылышла-рын тикшеру ечен кирэк. Соц. Тат.
2. куч. Бик кыска вакыт эчендэ булган зур усеш, алга китеш турында. Соцгы елларда илебездэ. бетен деньяда булган фэнни ыргылышныц телебезгэ тээси-рен генэ куздэн кичереп карыйк. Э. Давыдов.
ЫРГЫМ и. 1. спорт. Авырлык (штанга) кутэрудэ теп ысулларнын берсе: чугэлэгэи хэлдэ штанганы кинэт югары кутэру. Ыргымда 135 кг кутэру.
2. Тизлекне кинэт арттырып, алга ыргылу турында (йегеру, конькида шуу ярышларында Ь. б. ш.). Ул зур темпта ыргым ясый. Башка йегеручелэр аныц артыннан иярергэ тырышып карасалар да, булдыра алмадылар. Соц. Тат.
ЫРГЫТУ ф. 1. Кулдагы эйберне куэт белэн кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса тебэп очыру, ату, ташлау. Без дэ кулларыбыздагы тимер-томырларны алар кеймэ-сенэ таба ыргыта башладык. Ф. Эмирхан. Ул узенэ якын ук килеп эщиткэн бер теркем немец естенэ бер-бер артлы берничэ граната ыргытты. А. Эхмэт. II Югарыдан тубэнгэ ташлау. Бер егет кибэн башын-нан келтэ ыргытып тора. Г. ИбраЬимов. Халык кичэ ук. дошман ыргыткан бомбалардан ейлэргэ ут капкач ук, ашыгыч рэвештэ шэйэрдэн чыгып китте. Г. Кутуй. II Тубэннэн югарыга атып бэру, чею. дптел-бэр--ГабдуллаНыц башыннан кэлэпушен тартып
алды да аны ей тубэсенэ ыргытырга э«;ыенып бол-гый башлады. Э. Фэйзи. Мендэремне сэндерэгэ ыр-гыттым да узебезнец ейгэ кайтып киттем. М. Гафури.
2.	Берэр нэрсэне кирэксез дип яки башка сэбэп-максатлар белэн кая да булса ташлау, атып бэру. Кэгазь чуплэрен эрэщэгэ ыргыту. Тэмэке тепчеген ыргыту. Кармакларны суга ыргыту. □ Ah, ни гарь-лек, кызым чэчэклэрнг Тэрэзэдэн тышка ыргыткан. М. Жэлил. [Шэрифм;ан] бер кочак саргая башлаган борчак саламын арба тебенэ ыргытты. И. Гази. II Тэртип белэн урнаштырмау, куймау, ничек элэкте шулай атып бэру, ташлау. Имэла. газетаны естэл естенэ ыргытып, сузендэ дэвам итте. М. Эмир. Карлыгач, келэ-келэ, фуфайкасын салып ыргытты. Г. Бэширов.
3.	Кемне дэ булса кисэк кутэреп алып жиргэ егу яки кискен хэрэкэт белэн этэру (керэшкэндэ, сугыш-канда Ь. б.). Билдэн тотуына, ул малай мине, бе-тереп алып, бер якка ыргытты. М. Гали. Ул кый-научы егетлэрне читкэ ыргытып эцибэрэ башлады. Ш. Камал.
4.	спорт. Кеч белэн этэреп, алга (ераклыкка) ору, ташлау. Диск ыргыту. Сецге ыргыту.
5.	куч. Кою, езеп тешеру. Алмагач та, тула йэм пешэ башлагач, хуш исле алмаларын эциргэ ыргытып, м;ир белэн шаяра башлый. Г. Кутуй.
6.	куч. Кечле рэвештэ ургытып чыгару, ату. Трак-торларыц, бурек-бурек тетен ыргытып, озын буразналар буйлап йерер. Э. Еники.
7.	ярд. ф. функ. Узеннэн алда килгэн фигыль белэн белдерелгэн эш-хэлнен бик тиз, интенсив башка-рылуын курсэтэ. Сызып ыргыту. Ж,имереп ыргыту. □ Фэхри — Вэлине эт урынына сугеп ыргытты. Г. ИбраЬимов.
Ыргытып бэру (ташлау)— 1) кая да булса ташлау, атып жибэру (ачудан).— Соц. япон сугыш башлаган бит безгэ карилы, нэлэт суккыры,— диде Мирхэйдэр
35*
ЫРГ
548
ЫРУ
абзый йэм буреген салып сэкегэ ыргытып бэрде. 9. Фэйзи; 2) кирэкмэс нэрсэ буларак чыгарып ату, ташлау; 3) куч. тар-мар иту, юкка чыгару; эш башыннан бэреп тешеру. Ике кен эчендэ патшаны бетен министрлары белэн ыргыттык та ташладык. К. Нэжми.
ЫРГЫТЫЛУ ф. I. Теш. юн. к. ыргыту (1—5, 7, 8 мэгъ.). Батыр йерэкле. эчкерсез бу бала, халык эше белэн авылларга чыгып йергэндэ, утка ыргыты-лып йэлак була. Г. Ахунов. Без янар may авызыннан атылган утлы туфрак йэм кел булып йавага ыргытылдык. 9. Еникн.
2. сир. к. ыргылу (2, 4 мэгъ.). Бала кинэт аца ыргытылды, Ачы тавыш езде йерэкне. М. Жэлил. Зарифка ике жандарм ыргытыла, ул арага Галимов белэн Гэрэй Солтан килеп тыгылып. шау-шу эчендэ жандармнарны читкэ этэреп эцибэрэлэр. Г. ИбраЬимов.
ЫРГЫТЫНУ ф. Як-якка атып бэру, ташлау. Шулай актарына йэм ыргытына торгач, хэзрэт берва-кыт мэшйур татар философы Юные Зыяныц — фэлеэфэ китабын да ыргытып бэрмэкче булган. Ф. Эмирхан.
ЫРГЫТЫШУ ф. 1. Урт. юн. к. ыргыту (1 мэгъ.). Кибэнгэ печэн ыргытышу.
2. Кара-каршы, бер-беренэ ыргыту, ату. Бер теркем малайлар----кар ыргытышып уйнап йерилэр
иде. М. Гали.
ЫРЖАЮ ф. 1. гади с. Авызны зур ачып яки урынсызга ямьсез итеп келу, елмаю. Кемдер келэ башлаган иде. Мицнулла, кисэк кабынып: — Син нэрсэ ыржаясыц?—дип кычкырды. И. Гази. [Ул] Наж;ия каршына килеп басты да ыржайды. Н. Дэули.
2. Зур, ямьсез булып курену, кузгэ бэрелеп тору. Бр якка кыйшайган мичнец корымлы авызы шомлы гына ыржаеп тора. А. Шамов. Кара кейгэн йорт-ларныц скелетлары гына ыржаеп тора. И. Гази.
II рэв. мэгъ. ыржаеп. Зур Ьэм ямьсез булып. Куктэ-рэк — гигант кран, Ыржаеп куренэ корычтан тешлэре. Н. Исэнбэт. Зэйдукнец кузлэре майланды. черек тешлэре ыржаеп куренде. Г. Минский.
ЫРЖЫК и. диал. 1. Зур, таза гэудэле кеше. Бер атна утмэгэндер, Мэрхэбэне сорап, ыржык хэтле бер [кеше] килде. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. Зур гэудэле, таза, нык. Ыржык кызга тыржык кияу. Мэкаль. Хэкиммсан агайныц----Шакирэ^аны хэзер ыржык-
тай егет иде инде. К. Тинчурин.
2. Ямьсез итеп келуче, елмаючы кеше.— Бей ыржык! Син шул авыз ерырга гына белэсец. Сейл.
ЫРЛАТУ ф. Уртэу, ачуландыру (этне). Ул менмэ-гэн карга оясы, ул ырлатмаган эт калмый иде. С. Рафиков.
ЫРЛАУ ф. к. ырылдау. Улэт чокырында башыцны Котырган эт ырлап кимерер. Ф. Кэрим.
ЫРЛАШУ ф. к. ырылдашу. Эт ырлашмый таныш-мый. Мэкаль. Зэки белэн Байгыш арасында дуслык урнашып м;итмэсэ дэ, электэге шикелле бер-берсен куру белэн ырлашырга тотыну хэле узган. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ЫРЛЫ-МЫРЛЫ: ырлы-мырлы тору сейл.— тала-шып, ызгышып яшэу.
ЫРМАУ I и. 1. Нинди дэ булса детальгэ икенче бер детальне жайлап урнаштыру, тыгызлап тоташ-тыру ечен ясалган уенты; жек. Тэрэзэ ырмавы. Ыр-маудан ычкыну. Ишек такталарына ырмау ясау.
2. диал. Кыса. Кузлек ырмавы.
Ырмау алу — ырмау ясау, ырмаулау.
ЫРМАУ И ф. к. ырмаулау. Ташны бурэнэ кебек ырмап булмый. Г. Ахунов.
ЫРМАУЛАУ ф. Берэр нэрсэгэ ырмау ясау. Тушэм тактасын ырмаулау.
ЫРМАУЛЫ с. I. Ырмавы булган, ырмау ясалган. Кэрэмэтулла муллалар энэ шул инде.----д ейлэре.
кур, нинди биек! Пароходныкы кебек ырмаулы тар такта белэн тышланган. Г. Гобэй.
2. диал. Кысалы, кысасы булган. Гафиятулла — нечкэ генэ м;из ырмаулы иске кузлеген киеп алды. Ф. Хесни.
ЫР-МЫР: ыр-мыр килу (иту) — к. ырылдау. Буре шунда белгэн ырымнарын укып, ыр-мыр килеп, аныц [телкенец] койрыгын учлап. кузлэрен йомган. Н. Исэнбэт.
ЫРР аваз ияр. I. Эт Ьэм кайбер ерткыч жэнлек-лэрнец кечле, тубэн тондагы янаулы, калтыраулы усал тавышын белдерэ. Этлэр, читтэн карап. ыр-ырр дип, тешлэргэ кызыгып калдылар. Г. ИбраЬимов.
2. ы. Кубесенчэ „ыри“, „ыр-ри“ формаларында: этне яки балалар бер-берсен уртэгэндэ, котыртканда эйтелэ. Ул малайлар, ыр-ри, ыр-ри. этиец ярдан ыр-гый, этиецне кызык иттек дип, мине уртэп киттелэр. М. Фэйзи.
ЫРУ и. 1. Нэсел, кан кардэшлеге булган берничэ буын. Дус — иш белэн, Кардэш — ыру белэн. Мэкаль. Мин безнец ыруда беренче булып гармун сатып ал-ганмындыр. М. Рафиков. Ыруы юк ир булмас. Мэкаль.
2. зоол. к. ыруг (2 мэгъ.). Маймыллар ыруы. Этлэр ыруы.
3. сейл. к. ыруг (1 мэгъ.). Ыру традициялэрен саклау. □ Кайсы ыру кечле — ханны шул куя. Мэкаль. влкэн куян елында каравыл ыруыныц бик куп адэм-нэре, газаплы ач улемгэ дучар булып, укейечле рэвештэ менэ шушы таш тубэдэге зиратка яттылар инде. И. Салахов.
Ыруга калдыру—нэселгэ, урчемгэ калдыру. — Ишан хэзрэт, теге----бозауны карадым. бик кер,
симез, таза бозау. Ыруга калдырырга ярарлык. К. Тинчурин. Ырудан калу сейл.— к. климактерий.
ЫРУГ и. 1. тар. Борынгы жэмгыятьтэ теп житеш-теруче оешма — борынгы уртак баба, кан кардэшлеге нигезендэ берлэшкэн Ьэм коллектив хезмэт белэн яши торган кешелэр теркеме. Ыруг башлыгы. □ Борынгы кешелэрнец зур булмаган кетуе экренлэп кубрэк кешеле йэм яхшырак оешкан коллективка — ыругка эверелэ башлаган. СССР тарихы. Ат уйнатып, утыз кен уен, кырык кен туен кылып, ике ыруг кодалык-ка кул бирештелэр. Г. ИбраЬимов.
2. зоол. Хайваннарнын охшаш терлэрен берлэш-тергэн зур теркем, токым. Кубэлэклэр ыругы. Карга-лар ыругы. Телкелэр ыругы. Аюлар ыругы.
3. сир. к. ыру (1 мэгъ.). [Тугзак — ханга:] Ветер-мэкче идец ыругымны, Менэ — узем, менэ — улларым. М. Жэлил.
ЫРУГДАШ и. тар. Ыруг (1 мэгъ.) члены, бер ыруг кешесе. Старшиналар----узлэренец терлекче
лек хуэк;алыгын карау ечен ярлы ыругдашлары ке-ченнэн файдаланганнар. СССР тарихы.
ЫРУГ-КАРДЭШ ясый. и. к. кардэш-ыру.— Ыруг-кардэш. кавем-кабилэ йэммэсе сау. сэламэттер Ш. Камал.
ЫРУГЛЫК с. Ыругка (1 мэгъ.) бэйлэнешле. Ыруг-лык ясэмгыяте. □ Борынгы ыруг узе — иястимагыа сыйныфларга буленмэгэн бердэм коллектив. --- Монда йэркем коллективныц тулы хокуклы члены, монда—тулы ыруглык демократиясе. X. Госман.
ЫРУДАШ и. 1. Бер ырудан (I, 2 мэгъ.) булгаи, шул ыруга караган кешелэрнец яки хайваннарнын
ЫРУ
549
ыск
берсе. Ырудашлар арасында абруй саклау. □ Ыру-дашлары карасалар барып,---Маймылныц эсэре дэ
юк. 9. Исхак.
2. к. ыругдаш. Ул [ыруг башлыгы] куышныц тур ягына — берэр кисэк тире астында берешеп яткан ырудашларына карады. М. Усманов.
ЫРУ-КАРДЭШ, ЫРУ-ТУГАН м;ый. и. к. кардэш-ыру. Зур урамда, эй, зур еем. Унбиш белэн килэ туем. Еглашмагыз, ыру-кардэш, Ерак китми зифа буем. Жыр. Ыру-туган талашыр, Дошман килсэ. ярашыр. Мэкаль.
ЫРУЛЫ с. Ырудан (3 мэгъ.) торган, бер ыру тэшкил иткэн. Ырулы ил — оялы каз. Мэкаль. Ике ха-тынныц баласы ырулы илдэй. Мэкаль.
ЫРУЧЫЛЫК с. к. ыруглык. [Sy мэкаль] ыручы-лык чорындагы кан уче алучылыкка каршы эйтелгэн. И. Исэнбэт.
ЫРЫК: ырыкныкы шырыкка — жииел юл белэн генэ табылган нэреэнен, эрэм-шэрэм булып, бик тиз юкка чыгуы турында. Байдек, мескен, юклыкка чыдый алмыйча. баягы хатынныц хэситэсен урлап кайткан иде, барысын да эрэм-шэрэм итеп бетерде:
ырыкныкы шырыкка китте. К. Насыйри.
ЫРЫК-ШЫРЫК с. сейл. Жилкуар, жилбэзэк характерлы (кеше турында).
ЫРЫЛДАВЫК с. сейл. 1. Ырылдауга охшашлы. Ырылдавык тавыш белэн сейлэу.
2. куч. Начар суз, терле юк-барны сейлэуче, уз-ган-барганны кычкырып уртэп калучы.
ЫРЫЛДАУ ф. 1. ,.Ырр“ дигэн тавыш чыгару. Эт лугргэ яткан кешегэ якын бармыйча гына ерэ. ырыл-дый. А. Шамов. Ырылдый аю. Ажгыра елан. Зэйэрен чэчэ Чытырлы урман. 3. Мансур.
2. куч. гади с. Бик усал итеп жикерену, тиргэу, сугу. Садыйк тешлэрен гиыгырдатып ырылдады: — Котыц алынды . . . Курыкма! Ашамаслар узецне! Ш. Камал. Мухоморов бэйлэнчек эт шикелле: теш-му эцаен тапмаса, ырылдап кала. И. Туктар.
ЫРЫЛДАШУ ф. 1. Куплэп, терле яктан ырылдау (этлэр турында). Этлэр, ырылдашып, ит ашый калды, Турай батыр тагын да эчкэрэк юл алды. Экият.
2. куч. гади с. Узара яки бергэлэп, бер-берсен як-лап бик каты тиргэшу, талашу турында. Исхак зэйэр рвештэ кычкырып келеп м;ибэрде:—- Суз эрэм итеп, [шнец белэн ырылдашып торганчы... Юлыцда бул, хэсрэт капчыгы. Бар! Бар! С. Рафиков.— Мифтах белзн Гобэй барыбер Мэхмутнец койрыклары. Бая гына курдец ич: ничек итеп этлэр шикелле ырылда-гиалар. Ш. Камал.
ЫРЫМ и. 1. Борынгыдан калган, кубесенчэ ялган ышануларга, хорафатларга нигезлэнгэн гадэт, йола. Биредэ--, тезэлмэс гарип кешелэрне, авыру ат-
мгрны алып килеп. аларны эфеенлэу-ешкеру бик куп-пэннэн бер ырымга эйлэнгэн иде. М. Галэу. Бу як-игрныц ырымы буенча, элек-электэн „Мохтар та-нада" кебек мактау исеме белэн атап йертэлэр ины. Г. Минский.
2.	Кайбер куренеш Ьэм вакыйгаларда килэчэкне алдан хэбэр нтэ торган, унышка яки унышсызлыкка еэбэп че була ала торган тылсым кече бар дип юрау турында. Саран гына, йомыкый гына бу адэм, яшь булуына карамастан. йэртерле дини хорафатларга, чрымнарга бик ышанучан кеше иде булса кирэк. Ф. Хесни.— Очар алдыннан кешене фотога тешер-гц, уч иткэн кебек. ул очучы кире эйлэнеп кайтмый. Шак була. Берничэ факт булды, чын. чын... Курэ-№3, мин ни дэрэмрэдэ ырымга ышанучан. С. Баттал.
3.	Хорафатлар буенча: кешелэргэ, табигатькэ йогынты ясый торгаи магик алымнар, чаралар; сихер, im-tom. Ырымы бар аныц, улым,— диде Габден-
насыйр.— Умарта башына ак таш куйсац,---умар-
тага куз тими. М. Гали. Тэгъзимэнец утереп башы сызлый. Имче карчыкны да чакырып карады. Тик ешкерулэр, ырымнар килешмэде. А. Расих.
4.	Ырымчы тарафыннан ешкереп хэзерлэнгэн те-нэтмэ Ь. б. ш. дэвалау чарасы. [Бикэмэт Кэлэмзэгэ:] Нэреэ бу? Син эле, сецелец урынына узец мица килэм дип. уз ырымнарыцны узец эчеп тулгаклап утырасыцмыни? Н. Исэнбэт.
Ырым иту — к. ырымлау. Гидай ырым итэр, ырымы кырын китэр. Мэкаль.
О Ырымын белу — серен, хэйлэсен белу (берэр эшнен).
ЫРЫМ-ЕРЫМ с. сейл. Тигезсез, телгэлэнеп, ер-мачланып беткэн. Ырым-ерым эцир.
ЫРЫМЛАУ ф. 1. Берэр нэрсэне булдыру, берэр максатка ирешу ечен ырым (2, 3 мэгъ.) куллану, ырым белэн эш иту. /Дир-су ырымлап яцгыр телэулэр дэ тукталды. Хэзер инде нишлэсэц дэ соц. килэсе афэт килгэн. К. Нэжми.— Я. ничек, чиртэме балык? Юк? Ырымларга кирэк аны эзрэк, ырымларга. Р. Ишморат.
2. Ырым (4 мэгъ.) белэн им-том иту, сихерлэу. — Сине анац ырымларга да, сихерлэргэ дэ м;ыен-мый, улэн белэн борын-борыннан дэваланганнар. Ф. Яруллин.
ЫРЫМЧЫ и. Сихерче, курэзэче. Октябрь револю-циясенэ кадэр авылда бернинди дэвалау эше алып барылмый. Кешелэр----ырымчыларга, ешкеручелэр-
гэ йерилэр. Каз. утл.— Син минем белэн ырымчы телендэ сейлэшмэ, туп-туры гына эйт: хэбэр-хэтер бармы? Н. Нсэнбэт.
ЫРЫМЧЫЛ и. Ырымга (1—3 мэгъ.) ышанучан.
ЫРЫМЧЫЛЫК и. Ырымчы шегыле, кэсебе. Ырым-чылык белэн шегыльлэну.
ЫРЫМ-ШЫРЫМ и. сейл. Ьэртерле ырымнар (2 мэгъ.). Гаэцэп дэрээцэдэ ырым-шырымга ышанучан Идмас шунда ук шомлана башлады. Г. Эпсэлэмов.
ЫРЫП-ЕРЫП, ЫРА-ЕРА рэв. Аралап, этэ-тертэ. Сэхнэ артында туктап тормады ул: иптэшлэрен ыра-ера залга чыга башлады. Г. Гобэй. Шэмси, [кешелэрне] ырып-ерып, алгарак чыкты. Г. Бэширов.
ЫРЫС и. иск. Бэхет. Яхшы адэм — илнец ырысы, яхшы суз — э^анныц тынычы. Мэкаль. Агасы барныц ырысы бар. Мэкаль.
ЫРЫСКАЛ и. диал. Бэхет. Кыюлык—ярты ырыс-кал. Мэкаль.
ЫС I и. Янып бетмэгэн кисэудэн яки майлы матдэ янганда чыккан зэЬэрле ачы тетен. Ойнец эчен чол-гап алган Ислэр, ыслар. тетеннэр. 9. Ерикэй. [Бом-бага тотудан соц] универмагныц кайбер стена ки-сэклэре генэ ыржаеп калган йэм эле дэ янгын ысы чыгып ята иде. Каз. утл.
О Ыс жибэру—котырту, уртэу. .Сэйлун" кода-лардан хатлар килэ, .Ыс' эцибэреп тора алар да. .Юк. мин эйтэм, мин бирешмим эле, Гел акылсыз тугел кодац да'. Ш. Маннур.
ЫС II аваз ияр. 1. Казнын, еланныц Ьежум иткэн-дэ яки узенэ куркыныч туганда усалланып ысылдау тавышын белдерэ. [Ала каз] муенын эцирдэн кутэр-ми, эле берэугэ, эле икенчегэ сузылып:—Ыссс, ыссс!— диде. 9. Еники.
2. ы. Кемне дэ булса котыртканда яки шаяртып уртэгэндэ эйтелэ.
ЫСКЫРТ с. диал. Бик ачы, уткэ тиярлек. [Ипи] эче камыр белэн кабарткан ыскырт тэмле, катысы чи каеш шикелле. теш белэн тартып та езеп булмый! Ш. Маннур. Бу ыскырт эче, тэмсез ашны шулай да яратып ашады ул. Сов. эд.
ысл
550
ычк
ЫСЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. ыслау I (2—4 мэгъ.). Ысланган балык. Ысланган дуцгыз ите. □ [Монах-ларныц] балавыз шэме коримы белэн ысланган чэч-лэренец дэ рэте киткэн. К. Нэжми.
2. Ыс йогу, ыс исе сену. Ысланса да куда кием-нэре, Ил каршында аныц йезе ак. X. Туфан.
3. куч. Искеру, артка калу; искелек сереме белэн каплану. Кызны сатып алу? Бик кызык! Андый егет хэзер юк, кызый... Сезнсц тормыш, картлар, ысланган. Калымы да шуца охшаган. Э. Ерикэй.
ЫСЛАУ 1 ф. 1. Тетенлэу, ыс чыгару. Кисэу ыслап яту.
2.	Ыс белэн ерту, буяу, каплау. Балдак-балдак тетен, чэчне ыслап утеп, форточкага барып асылына. М. Жэлил.
3.	Ыска, тетенгэ тотып, элеп киптеру, каклау. Телке агачка тавык суеп элгэн дэ, астына тетен салып, шуны ыслый. Н. Исэнбэт. Балык ыслау эше — мэшэкатьле эш, элбэттэ. Чаян.
4.	куч. 0рту, теру, сугару (нинди дэ булса хис, идея белэн). Унынчы елларда халык иэкуаты эсэрлэрен фальсификациялэп, миллэтчелек сереме белэн ыслап китап чыгаручылар да булды. М. МэЬдиев.
ЫСЛАУ II ф. „Ыс“ (II, 1 мэгъ.) дигэн тавыш чыгару. Таш астында. ыслап, бер елан ята. Г. Галиев.
ЫСЛАУЧЫ и. Ыслап киптеруче, каклаучы. Балык ыслаучы.
ЫСЛЫ с. Ысланган, ыс сенгэн, ыс исе килеп торган. Ыслы кара мунча. || Ыс, тетен белэн аралашкан. [Очкычларныц] икесе дэ ут тергэгенэ эверелделэр дэ, зэцгэр куктэ ыслы кара эз калдырып. тубэнгэ ыр-гылдылар. X. Госмаи.
ЫСПАЙ с. 1. Тышкы куренеше белэн матур, чибэр, эйбэт, жыйнак. Акшар белэн сылап агартылган Ыспай ейлэр монда кубесе. Ш. Медэррис.
2.	Килешле Ьэм купшы. чиста. Ыспай киемле кыз. II Кеяз, чибэр. Киц ыштанлысы, кэмит алдына экуыел-ган халыкка карап,----бик тубэн иелеп алды йэм
шунда ук кире китэргэ уйлады. Лэкин Проломныйда йери торган ыспай [адвокат сыман] икенчесе аныц колагыннан элэктереп алды. Э. Фэйзи. II рэв. мэгъ. Бик матурланып, кеязлэнеп. Фирдэвгс хэзер--чын
егетлэрчэ ыспай йери башлады. М. Хэсэнов. Чыннан да, егет тескэ-биткэ чибэр йэм бик ыспай киен-гэн. 3. Еники.
3.	и. мэгъ. Бик матурланып йерергэ яратучы, кеяз, купшы кеше. Ыспай ялтырар, эчтэн калтырар. Мэкаль.
ЫСПАЙЛАНУ ф. Матурлану, ясану, бнзэну, кеяз-лэну. Эйлэнэмдэ яшь егетлэр эйлэнэ дэ эйлэнэ. Мин яратсын дип, узенчэ йэрбере ыспайлана. Г. Тукай. Гашыйка кезгегэ карап ыспайланл. А. Эхмэт.
ЫСПАЙЛАУ ф. Ыспай иту, ыспай итеп бизэу, ясау. [Зыя] ес-башын бик аз гына ыспайлады да--
бакча ашасыннан Х\элэш муллалар йортына юнэл-де. Г. ИбраЬимов. II рэв. мэгъ. ыспайлап. Матур, пехтэ итеп. Ул кеше арасында узен тота белэ, барлы-юклы киемнэрен килештереп, ыспайлап киенэ ала. М. Гафури.
ЫСПАЙЛЫК и. Ыспай куренеш, ыспай булу сыйфаты. Матур кыз, зур ыспайлык белэн урындыкка утыргач,---нэзакэтле кыяфэт белэн:—Вакытсыз
борчуым ечен гафу итегез!—диде. К. Тинчурин.
ЫСПАС и. сейл. Христиан чиркэве уткэрэ торган кезге еч бэйрэмнен берсе. Ыспастан соц пэрэвез куп булса, килэсе ел ашлык куп булыр. Сынамыш.
Ыспас яцгыры — кезге вак янгыр.
ЫСУЛ и. 1. Алым, юл; метод. Партияле яшь инженер Габбас югары сыйфатлы мех эшлэунец химик
ысулларын табуы ечен булэклэнергэ тиеш. Г. Нигъмэти.— Сезнец сузлэрдэн мин шуны ацладым: сез начар ысул белэн яхшы эш эшлэргэ телэгэнсез. А. Расих.
2.	Нинди дэ булса эшне башкару тэртнбе, жай. Бэрнэрсэнец бер ысулы булган кебек. кар керэунец дэ бер ысулы бардыр. М. Гафури.
3.	иск. к. стиль I (1 мэгъ.). Зур тэти йорт, Мавританский ысулда заллары. h. Такташ. Хэзерге заман архитектура йэм тезелеш техникасы ысуллары белэн салынган биналар----ирексездэн соклану, го-
рурлану тудыралар. Сов. эд.
4.	Урнэк, зэвык; мода. Болар Европа ысулында киенгэн, лэкин башларына эшлэпэ урынына ак ефэк яулыкларын ечпочмаклап купшы кызларча-------бэй-
лэгэн ике кыз иделэр. Ф. Эмирхан.
Ысул дэфтэре иск.— бухгалтерия. Бу эн;иде кеше эчендэ тугел ысул дэфтэре белуче, хэтта — гыйльме хисаптан дурт гамэлнец э^эмгыдан башка-сын белуче булмаган. Ш. Мехэммэдев. Ысулы кадим иск.— грамота га ейрэтудэ нжек методы, искечэ укы-ту-тэрбия методы. Ысулы кадим мэдрэсэсе. Ысулы кадимче иск.— 1) ысулы кадим тарафдары; 2) кадим-челек тарафдары. Шкафчы Хафиз — ысулы кадимче-лэр башлыгы. Г. Камал. Ысулы кадимчелек иск,— к. кадимчелек. Ысулы ацэдит иск.— грамотага ейрэтудэ аваз методы, XX йез башында янача укыту-тэрбия методы.— Безнец курше авылга — Гали бай мэдрэсэ салдырды, ысулы экуэдит белэн укыталар. Г. Камал. Ысулы жэдитче иск.— 1) ысулы жэдит тарафдары; 2) жэдитчелек тарафдары.— Менэ курешик эле, йэммэсен свйлэрмен. ысулы м;эдитчелэрнец бетен сер-лэрен чишэрмен. Ф. Эмирхан.
ЫСЫЛДАВЫК с. Ысылдый торган. Ысылдавык тавыш белэн сейлэу. Ысылдавык аккош.
ЫСЫЛДАУ ф. 1. „Ысс“ днгэн тавыш чыгару (каз, елан турында). Койрыгына бассац, елан да ысылдый. Мэкаль. Ата каз----озын юан муенын сузып яман
ысылдый. А. Гыйлэжев.
2.	„Ыссс" дип тынычланырга, шым булырга кушу, ишарэлэу. Малайлар экрен генэ шаулаша башлаган-нар иде. аларны шунда ук терле яктан ысылдап кына тыйдылар. Э. Еники.— Шэпи хэлфэ кереп килэ!—дип ысылдады кемдер. Сыйныф кинэт тып-тын булды. Э. Фэйзи.
3.	сейл. Сейлэшкэндэ чыжылдаучы авазларны сыз-гыручы авазларга алыштырып сейлэу (мэсэлэн, Дебьяз сейлэшендэ: пычак — пысак, эчкеч — эскес).
4.	куч. сейл. Иреннэрне кысып, теш арасыннан гына усал итеп сейлэу, нэрсэ дэ булса эйту турында. Ысылдыйм хатынга кеше курмэгэндэ генэ. Ф. Хесни. Исэнбай, аца ташланырга щыенгандай:—Шу ла ш, эле мине гаеплэмэкче буласыцмыни?—дип ысылдады М. Шабай.
ЫСЫЛДАШУ ф. Куплэрнен бергэлэп ысылдаулары (1, 3, 4 мэгъ.) турында. Еланнар ысылдашу. Бер-бе-рецэ ысылдашу.
ЫТЫРГАУ ф. диал. „Кунел" сузе янында: эриу, борчылу. Эхмэтсафаныц куцеле ытыргап куйды: эй-терсец яланаягы белэн салкын бакага китереп бас- ( ты. И. Гази. Билгеле, аныц узенеке ечен дэ куцем , ытыргап куйды. Г. Ахунов.
Ь1Ф и. к. уф. [Гатау:1 Ыф!.. Бэдбэхет!.. Мин аныц башын кел итмэсэчмс! М. Фэйзи.
ЫХ: ых иту — к. ыхылдау.
О Ых та итмэу — к. ыЬ та итми.
ЫХЫЛДАУ ф. к. ухылдау.
ЫЧКЫНДЫРУ ф. 1. Киертелгэн, элэктерелгэн, кысып тоткан жирдэн кире чыгару, жибэру, бушату. Бил каешын ычкындыру. □ Хэбибулла абзый тун
ычк
551
ЫЧК
якасын ычкындырды, буреген салып таяк башына элде йэм урындыкка утырды. Г. Кашшаф. Хэлим икенче аягы белэн этнец башына типкэч, эт ыштан балагын ычкындырды. И. Гази. II Кулны тоткан нэрсэдэн алу, жибэру- Капитан, кулын ишек тоткасыннан ычкындырмыйча гына, Бикбулатовка карап торды. А. Эхмэт. Эптелбэр. шунда ук кулын Габдул-ладан ычкындырып,-----иптэшлэре янына йегереп
китте. Э. Фэйзи. II Кулдагы эйберне ялгыш яки ирек-сездэн бушатып тешереп жибэру, тотып тора алмау. Менэ Бикмуш бабай, аягы таеп, Илсеярне ычкындырып л^ибэрде. Г. Гобэй. II Элэккэн, кысылган, ябыш-кан яки бэйлэгэн, тоташтырылган нэрсэлэрне чишу, тартып алу, аеру. Этне чылбырдан ычкындыру. □ Басмалар инде алынган, юеш арканнарныц элмэклэ-рен генэ чуен тумбалардан ычкындырасы калган иде. К. Нэжми. Сэмигуллин-----суга теште йэм кармак-
ны тамырдан ычкындырып алды. Ш. Камал.
2.	куч. Кемне дэ булса качыру, жибэру.— Тизрэк колхозчы абыиларны чакырып килергэ дэ элэктерер-гэ кирэк. .Асыл кош’ны [шикле кешене] ычкындыр-маска кирэк. А. Эхмэт.
3.	куч. сейл. Нинди дэ булса мемкинлектэн файда-ланмау. Инде херрият кулыцда, Тот та ычкындырма тик. М. Гафури. II Булган мемкинлектэн файда-ланмыйча, нэрсэдэн дэ булса мэхрум калу. Форсатны ычкындыру. □ Унны алам дип, утызны ычкындырма. Мэкаль. Кисэттелэр дэ бит узен кичэ редакциядэ: кара аны, диделэр, вакытны ычкындырма, берэр кен алданрак барып кур, диделэр. Г. Минский. II Башка кешегэ тапшырып, нэрсэдэн дэ булса мэхрум калу. Алкышлар тынгач. Володя, байракны моннан соц беркемгэ дэ бирмэс ечен, тагын да тыры-шыбрак эшлэячэклэрен эйтте.----.due. бу егет тиз
генэ ычкындырмас",— дип уйлап алды Газинур. Г. Эпсэлэмов. Каравылны чит кешегэ ычкындырасы килми. И. Гали.
4.	куч. сейл. Ирексездэн, уйлап тормыйча нэрсэ дэ булса сейлэу, эйту, эйтеп ташлау. Габдулла узенец гаять беркатлы copay ычкындырып ташлавын сизеп алды йэм каядыр тепсез коега тешеп киткэн сыман булды. Э. Фэйзи. [Сафия:] Инде арада булган эшне син генэ белэсец. Эби званым, берук берэугэ дэ серне ычкындырма. Н. Исэнбэт. II Гомумэн берэр терле суз эйтеп кую турында. Очучы да шунда бер-ике }Дылы суз ычкындыра. Э. Ерикэй. Шэрэф озак, матур фигуралар ясап, терле сузлэр ычкындырып, дэртлэнеп бии. М. Фэйзи.
5.	куч. сейл. Унлап-нитеп тормастан, чамаламыйча бнру, тоту, сарыф иту турында. Малларга азыкны кубрэк ычкындыру. □ Буген базарда итек бэрэцге хакы гына, эле мин 3 тэцкэне дэ яцлыш ычкындыр-дым бугай. Г. Тукай.
6.	куч. гади с. Эш урыныннан чыгару, куу, тешеру. Предссдательлектэн ычкындыру. □ дгэр дэ Ни-замыйны [секретарьлыктан] ычкындырсак, ячейка-ныц яртысы комсомолдан чыгып бетэр, белегез аны. М. Эмир.
7.	куч. сейл. Башбаштакланырга, тэртипсезлэнергэ ирек кую, мемкинлек биру.
8.	куч. гади с. Утеру, Ьэлак иту.
ЫЧКЫНДЫРУЛЬ! с. Ычкындырылган. Бераздан аныц артыннан хлястигы ычкындырулы кыска шинелей эцилкэсенэ салган----солдат куып эк;итте.
К. Нэжми.
ЫЧКЫНУ ф. 1. Берэр сэбэп белэн кидерелгэн, элэктерелгэн, ялганган, ябыштырылган, тоткан жир-дэн чыгу, салыну, тешу; езелеп, аерылып киту. Чац-гылар аяктан ычкыну. Кулмэкнец теймэсе ычкыну. Ишек кугэненнэн ычкыну. □ Егылган егетнец —
буреге. башыннан ычкынып китеп. эллэ кая атылып барып теште. М. Гали. Басма китте ычкынып, Шакир елгага чумды. М. Жэлил.— Доктор эйтэ: сеяк ялганган э^ирдэн ычкынган, кису яхшы булыр.-----
ди. Ш. Камал. II Буа Ьэм башка шундый су тотылган урыннар ерылу турында.— Акчишмэ ургэсе ычкынган, Сэрмэн буасы ычкынган, авыл естенэ ике яклап куркыныч килэ. К. Тинчурин. II Бэйлэгэн эйберлэрнен кузе тешеп калып яки езелеп сутелэ башлавы турында.— Мица кара [укчэле оегыцны] биреп тор. Минекенец кузе ычкынган. Н. Исэнбэт.
2.	Тотылган, элэккэн, бэйлэнгэн жирдэн кинэт ко-тылу, аралану, китеп бару (кешелэр, жанлы нэрсэлэр турында). Повар часовойдан кеч-хэл белэн ычкынып, урамга ташланды. Г. Гобэй.— Шуннан, улым, кот-очкыч зур балык ескэ килеп чыкты да кармакны езеп ычкынды. Т. Гыйззэт.
3.	куч. сейл. Тиз генэ кая да булса киту, юнэлу. Тешке ялдан торып, совхозчылар Барлыгы да эшкэ ычкынды. М. Жэлил. Бу — чираттагы мутлык ечен иц уцай вакыт иде. Гаяз бик тиз урамга чыгып ычкынды. Г. Галиев. II Ашыгыч рэвештэ кая да булса качу, качып киту. Кычкыра да коткы таратучы. дДыен-нан ук чыгып ычкына. Ш. Маннур.— Беркен. теге этлэр [аклар] авылга килгэч. атка атланып, кечкэ урманга ычкынып елгердем. И. Гази. II Каян да булса яки кемнен дэ булса яныннан йомышны йомышлап, мэсьэлэне хэл итеп киту, китеп бару. Шул сэбэплэрне эйтеп. [Гайфуллин] егеттэн ычкынырга уйлаган иде. Шэрэфи ирек бирмэде:—Бер генэ минут, бгр генэ секунд. Г. ИбраЬимов. [Дутов:] Озак, озак, иптэш Никонов.— Мэскэудэн тиз генэ ычкынып булмый бит. Ш. Камал. II Кемнэн дэ булса кинэт читлэшу, аралаш-мау. Акчаныц беткэнен сизгэч, Хэсэншаныц иц якын кургэн дуслары да берэм-берэм ычкына башладылар. Ш. Мехэммэдев.
4.	куч. сейл. Берэр терле авыр, кыен хэлдэн чыгу, котылу. Куптэн тугел генэ улем тозагыннан ычкынган кырыс куцелле бу командирныц, малай чагында ат ашатырга йергэндэге кебек, бетен урманны яц-гыратып----кычкырып м;ибэрэсе килэ. Г. Бэширов.
Чолгап алган деньяныц вак тормышы ескэ кунып, Кеч бетэ, хэлдэн таям, булмый йаман да ычкынып. М. Гафури.
5.	куч. сейл. Тиешенчэ файдалана, тота белмэу аркасында юкка чыгу, эрэм-шэрэм булып бету. Хатын китте, йорт ычкынды — Хатынсыз, йортсыз калдым. Г. Камал.
6.	куч. сейл. Ирексездэн яки уйлап тормастан нэрсэ дэ булса эйтелу, сейлэну, эшлэну. Анасыннан .улым’ сузе дэ ычкынгач, Хэлимнец эченэ э^ылы керде. И. Гази. Андый эшлэр белэн шаярырга яра-маганлыгын----Айдар хэзер икелэтэ уткенлек бе-
лэн сизэ, лэкин ычкынган хатаны тезэтергэ соц инде. Ф. Хесни.
7.	куч. сейл. Эш урыныннан чыгарылу, куылу, тешерелу. Директорлыктан ычкыну. □ Шул елны -----мин кучерлыктан да ычкындым. М. Гали.
8.	куч. сейл. Тыелып торудан туктап, узенэ ирек кую, баш-баштаклану, тэртипсезлэну. Укучылар Ляля Зариповна фэннэреннэн начар бармыйлар. Дэреслэр-дэ дэ тын утыралар.-----Алай да ычкынып киткэн
чаклары була бу классныц. Л. Ихсанова.— [Морза] юлбарыс рэвешенэ кергэн. — —Болай булса, безгэ дэ елеш тияр. Ычкынып кш пе инде, берничэ кен-сез тагы ипкэ килмэс. М. Фэйзи.
9.	куч. гади с. Улу, Ьэлак булу. Упкэ авыруыннан ычкыну. □ [Иб рай] булмаса, малаец ычкына иде бит! дйе. малайдан колак каккан идец. А. Алиш.
ычк
552
ЫША
10.	куч. сейл. Акылы жинелэю, юлэрлэну. [Иурга-та кызга:] Кем белэ, элек бик акыллы егет шикелле иде, синец карточкацны кургэч кенэ ычкынмаса. X. Вахит.
11.	боерык ф. форм, ычкыи. „Чыгып кнт“, „ку-земнэн юга л" мэгънэсендэ.
ЫЧКЫР и. сейл. Ыштан бавы. Без итэк-экусцнэр-не ычкырга [кыстырдык та], белэклэрн? сызганып, уракларны кулга алдык. Г. Минский. Кайда мин бел-гэн сары тун? Киндерец йэм ычкырыц? Н. Исэнбэт.
ЫЧКЫРЛЫ с. Ычкыр белэн бэйлэнэ торган. [Ба-тырм;анныц] естендэ ертылып беткэн черкеска йэм казаклар кия торган ычкырлы ыштан иде. Р. Ильяс.
ыш, ышт аваз ияр. 1. Нэреэ дэ булса ышкылган яки камчыны, чыбыркыны кискен селтэгэн вакытта чыккан тавышны белдерэ.
2. ы. „Шаулама" дигэн мэгънэдэ эйтелэ.
ЫШАНДЫРГЫЧ с. Нык ышандыра торган, шиклэ-нергэ урын калдырмый торган. Ышандыргыч лдавап. □ Ислам кен-тен эштэ булды, йэм аныц рэтле-башлы кузгэ куренмэвенэ бу ышандыргыч еэбэп. булып торды. Н. Фэттах.
ЫШАНДЫРУ ф. 1. Нэрсэгэ дэ булса ышаныч тудыру, инандыру. Бизмэн, эщансыз булса да. йэркемне ышандыра. Мэкаль. .Мин аны ышандырырмын, ул мине ацлар!' — дип уйлый Габдулла. Э. Фэйзи. Ара-пшрэ яцгырлар була торганга, тары, карабодайныц да шэп булачагына камил ышандыралар. Г. ИбраЬимов.
2.	Вэгъдэ биру; еметлэндеру. Исэн калырмын, дип ышандырсам, Ялгышырмын. бэлки, хуш. анам! 3. Мансур. [Зайид Рэхимгэ:] Ышандырам: эгэр сез шундый ук тырышлык белэн эшлэсэгез. ике елдан диссертация яклый алачаксыз. А. Расих.
О Ышандырып эйту — ышанырлык итеп езеп эйту, нык вэгъдэ биру, шик калдырмау.— Халикъ абзый Нэсимэ эк;ицги турында да бик ышандырып эйткэн иде эйтуен. Ш. Камал.
ЫШАНМАЛЫК и. иск. Алыш-бирештэ, ышанып тору ечен, берэр яктан хакныц алдан биреп куела торган елеше.
ЫШАНМАУЧЫЛЫК и. 1. Нэрсэгэ дэ булса ышан-мау, шиклэнеп карау хэле. \Хум;аларда] эшчелэргэ ышанмаучылык бик кечле. М. Гафури.
2.	Нэрсэгэ дэ булса шикле, еметсез менэсэбэт, нэр-сэнец дэ булса мемкинлегенэ яки чынлыгына ышан-мау хэле; скептицизм.— Бетен эйбердэн контрреволюция эзлэп маташуларга мин балалык Кэм уз кечебезгэ ышанмаучылык дип карыйм. Ш. Камал.
ЫШАНУ ф. 1. Берэр нэреэнен булачагына, уцыш-лы башкарылуына Ь. б. ныклы ышаныч булу; инану. — [Дез] зшче сыйныфныц, миллионнарча ярлы кресть-яннар белэн кулга-кул тотынып, яца революциягэ кутэрелэчэгенэ йэм э^ицэчэгенэ нык ышандык. К. Нэжми. Большевиклар кырлар фронтына Зур ке-рэшлэр ечен китэлэр, Мин ышанам: алар йэр кол-хозны Чын большевик колхоз итэрлэр. Ш. Маннур. II Нэреэнен дэ булса чынлыгына, дереслегенэ инану, шулай яки шундый икэнлегенэ Ьич шиклэнмэу. Уз тээ^рибэцдэ куреп ышану. □ Кеше юклыкка ышан-гач. Сиби Кэримне сэхнэ алдына алып килэ. Г. Камал. Мин. бэхетсезлеккэ каршы, моныц теш тугел. э чын ен икэненэ тэмам ышандым. А. Шамов. II рэв. мэгъ. ышаиып. Ныклы ышаныч белэн, шиклэнмичэ. Мин ышанып эйтэм: алар, энкэй, Тапталган юл белэн баралар. Г. Хужиев.
2.	Чын, хакыйкать дип кабул иту; нэрсэне дэ булса чынбарлыкта бар, яши днп санау.— Бер сугышта аз гына калдым, Ышансац, улмичэ. Ф. Бурнаш. — дллэ нинди кешенец сузенэ ышанып, дошман те-
гермэненэ су коеп йерисец. Т. Гыйззэт. Кыз исэ, хи-кэядэ куреэтелгэнчэ, уз файдасын узе ацламас дэрэ-эк;эдэ ацгыра, йэртерле хорафатларга ышана торган ---надан бер кыздыр. М. Гали.
3.	Нэрсэгэ дэ булса емет баглау, исэп тоту. Бэрэцге:— Барганда мин алып барырмын, кайтканда мица ышанмагыз,— дип эйтер, имеш. Н. Исэнбэт. Бавадагы торнага ышанып, кулыцдагы чыпчыкны очырма. Мэкаль. Аю— кеченэ, кеше — акылына ыша-ныр. Мэкаль.
4.	Кемгэ дэ булса ышаныч баглау; ышанычны, еметне акларга сэлэтле дип санау.— Сез мица ыша-ныгыз да эмер йэм ярдэм генэ бирегез. Ф. Бурнаш. — Батальоныгызны йэр минут дошман йеэ^уменэ каршы торырлык хэлгэ китереп, йвмрум була калса, тиешенчэ м;авап бируегезгэ ышанып калам. Ш. Усманов.
5.	и. мэгъ. купл. ышанулар. Дннгэ, Ьэртерле хорафатларга бэйлэнешле гореф-гадэтлэр, йолалар. Ту-кайда да авылга, крестьяннарныц хыял фантазиясе-нэ, аларныц ышануларына, художество фольклорына романтикларча сокланып карау бар. Г. Нигъмэти.
ЫШАНУЛЫ с. 1. Ышану, ышаныч белдерэ торган. Карлыгач-Сылу — генайсыз елмаю, ышанулы тавыш белэн:—Арслан иркэм, сезне без генэ тугел, бала да сагынганын курэсезме?—диде. Г. ИбраЬимов.
2. Икелэнусез, ышанычлы, кыю. Картныц яцгы-равыклы тавышы йэм узенэ узе ышанулы тон белэн э^авап кайтарулары Григорийга ошап э^итмэде. Ш. Камал.
ЫШАНУЧАН с. Кем яки нэрсэгэ дэ булса жииел, тиз ышанучы, табигате белэн шундый булган. Тимери абзый бик ышанучан. беркатлы кеше. Г. Бэширов. Гашыйка — колхозчы кыз, эк;ицел холыклы, тиз ышанучан, бизэнергэ ярата. А. Эхмэт. II Ышану (4 мэгъ.) белдерэ торган. Ышанучан елмаю. Ышанучан куз карашлары. II Ышануга (4 мэгъ.) нигезлэнгэн, ачыктан-ачык. Ике арада ышанучан менэсэбэтлэр урнашу.
ЫШАНУЧАНЛЫК и. Ышанучан булу хэле, сыйфаты. [Гайфулла абзый], кызыклы гына чыраена камил тынычлык вэ ышанучанлык биреп,-----яшь са-
быйлар йокысы белэн рэхэтлэнеп йоклый булыр. Ш. Камал.
ЫШАНУЧЫЛЫК и. Нэрсэгэ дэ булса ышану хэле. Дингэ ышанучылык. Хорафатларга ышанучылык.
ЫШАНЫРЛЫК с. Ышандыра торган, ышандырыр-лык. Без балаларга чит иллэр турында чын, эцанлы, ышанырлык вакыйгалар бирергэ тиешбез. М. Жэлил.
ЫШАНЫЧ и. 1. Берэр нэрсэгэ. нэреэнен дэ булса тормышка ашуына шиклэнмэу хэле. Чана юлы тешугэ ышаныч тэмам ныгып э^иткэч. Бэдри абзый атны кунак чанасына эдикте. Э. Фэйзи. Син йоларсыц йэр йэлакэттэн. ышаныч бар сица. Г. Тукай.
2. Телэгэн, уйлаган нэреэнен тормышка ашу м«ч-кинлеген ышанып кету хэле; емет. Килэчэккэ ышаныч белэн карау. □ Болытларга ышаныч юк кезен: Иртэн бэлки яцгыр явар, бэлки кар. Ф. Кэрим. Ал-дыцда ышанычыц, артыцда таянычыц булсын. Мэкаль.
3. Кемнен дэ булса эчкерсезлегенэ, намуслылыгы-на, вежданлылыгына, сэлэтенэ шиклэнмэу хэле, шуна нигезлэнгэн менэсэбэт. Менирэ аларныц бер-беренэ булган ихтирамнарын йэм ышанычларын устерде. Г. Минский.— Минемчэ. илнец ышанычы белэн фай-далана торган берэр кешегэ хэзер ук яца кабинет тезуне тапшырырга кирэк. К. Нэжми.— Халыкныц безгэ ышанычы ныгыганнан-ныгый бара. Ф. Бурнаш.
Ышаныч вотумы махе.— хекумэт якн аныц аерым членнары эшчэнлегенэ хуплау белдерэ торган парламент карары. Ышаныч грамотасы — берэр кешенен
ЫША
553
ышк
нинди дэ булса дэулэткэ дипломатии вэкил итеп бил-гелэнуен раслый торган рэсми таныклык. Ышаныч язуы — уз исемецнэн берэр жирдэ эш йерту (берэр нэрсэ алу h. б. ш.) ечен бирелэ торган махсус язу, таныклык.
О Ышаныч баглау — к. ышану (I мэгъ.). Мин ышаныч баглыйм сезгэ: Уч алыгыз патшадан. Бэет. Ышаныч белдеру (курсэту)—кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса ышану, ышаныч баглау. Меньшевиклар белэн эсерлар Вакытлы хекумэткэ катнашып эшлэу Ьэм аца ышаныч белдеру, сугышны дэвам иттеру ягында булдылар. М. Гафури. Ышаныч курсэту, шуныц естенэ эле бераз мактап та кую кайбер кешедэ бары тик муаваплылыкны гына арттыра. М. Хэсэнов. Ышаныч казану (яулау) — узенэ ышандыру. ышанычлы булып танылу. Шэмси Фэттахныц беренче хэлфэсе булып, ацардан укыган чакта ук Фэттах. хэлфэсенэ юмакайлык курсэтеп, ышаныч казанып елгергэн. аныц иц якын шэкертенэ эверелеп киткэн иде. Э. Фэйзи. Ышанычка алу — кемнен дэ булса жаваплылыгына алу; русчасы: взять на поруки. Шуннан бервакыт хэбэр итэлэр: атац зур сэяси эш белэн чекага элэкте, экуинаяте елкэн. эгэр ышанычка алсац. яз.мышы муицелэюе мемкин, дилэр. Г. ИбраЬимов. Ышанычка керу — к. ышаныч казану.— Мин узем бер узбэк баенда хезмэт иттем. Башта ан-дый-мондый эшлэр эшлэдем. Бара-тора, ышанычка кереп. бетен эшлэрен алып бара торган булдым. Ш. Усманов. Ышанычтаи чыгу—ышанычны акламау, ышанычны югалту. Филин узенец ышанычтан чыга башлавын сейлэргэ хурланды. Г. Минский.
ЫШАНЫЧЛЫ с. 1. Ышанычны тулысынча аклый торган, ышанып тапшырырга лаеклы; турылыклы, нык бирелгэн. Ышанычлы дус. Ышанычлы ярдэмче. □ Иуаваплы эш тапшырыла Ышанычлы кешегэ. Г. Насрый. Ышанычлы, сейгэн улыц булып, Мин су-гышка барам, туган ил. Ф. Кэрим. II Узенец билгелэнгэн вазифасына жавап бирэ торган, нык. Ышанычлы ныгытма. Ышанычлы купер. □ Мэхэббэтем таптым. саклар ечен аныц Ышанычлы урынын та-бармын. Э. Фэйзи. Тац алдыннан. сэгать дуртлэрдэ, авылдан чыгып китэр ечен еч ат. ышанычлы сакчы-лар----эзерлэнгэн иде. Ф. Сэйфи-Казанлы. || Максат-
ка ирешуне тээмин итэ торган. Ышанычлы чара. Ышанычлы метод. □ Адашып йери торгач, ыша-нычлырак юлга man булып, may астына сыенып утырган бер авылга барып чыктылар. М. Шабай. — Эшнец нэтиэнуэсе----бик ук ышанычлы тугел.
А. Эхмэт. II ©метле, ачык билгеле. Болай бары тик киц куцелле, бугенгесе Ьэм килэчэге нык. ышанычлы булган кешелэр генэ келэлэр. Г. Эпсэлэмов.
2.	Нык, тыныч, икелэпусез. Ышанычлы адымнар. □ Уземне бирелеп тыцлаганнарын курдемме, шун-дук минем психологиям узгэрэ. Мин уземне ышанычлы итеп. тыныч итеп тота башлыйм. Н. Фэттах.
3.	Узенец хаклыгына нык ышану сизелеп торган. Ышанычлы тон белэн сейлэу. □ Тау естенэ урнашкан батарея тигез интервал белэн тыныч Ьэм ышанычлы муавап кайтара иде. А. Шамов. Хэлимнец ышанычлы сузлэре------кечлэрен экууйдылар. Хэлим
узе дэ уйга калды. Г. Гобэй. II Ышаныч белдерэ торган, ышаныч билгелэре куренеп торган. Ышанычлы елмаю. □ Киц мацгай астындагы кечкенэ, лэкин уткен кузлэр, керфек тэ какмыйча, ышанычлы караш белэн капитанга карап торалар иде. А. Эхмэт.
4.	куч. Авторитетлы, нык ышандырырлык. Ышанычлы чыганаклардан алынган мэгълуматлар. Ышанычлы суз эйту. □ —Без качкыннарныц кайда булулары турында ышанычлы хэбэрлэр алдык.
Ф. Бурнаш. Телэсэгез, сузлэремне раслап, сезгэ иц ышанычлы таныклык китерэ алам. Н. Дэули.
5.	и. мэгъ.. тарт. форм, ышанычлысы. Кемнен дэ булса исемениэп эш итэргэ рэсми билгелэнгэн кеше. Озакламый бай, дрлэнне узенец ышанычлы-лары арасында иц беренче итеп куеп. купчелек эшен аныц кулына тапшырды. М. Галэу. Майорныц ышанычлысы егетлэрне кысып кочаклады да: — д ечен-чегез?—дип сорады. И. Гази.
Ышанычлы вэкил (илче)—посолдан яки послан-никтан бер рангка тубэн булган дипломатик вэкил.
ЫШАНЫЧЛЫК и. иск. махе. к. ышаныч язуы.
ЫШАНЫЧЛЫ ЛЫК и. Ышанычлы булу сыйфаты. Корылманыц ышанычлылыгын тикшеру.
ЫШАНЫЧСЫЗ с. 1. Ышанып эш итэрлек булмаган, узенэ карата ышаныч тудырмый торган.— Моннан болай сабак булсын: ни экуитте ышанычсыз, шикле кешелэр белэн чу ал на! Ш. Камал.
2. Шикле, еметсез. Бетен нэрсэгэ ышанычсыз караш. □ Ул ишектэн югалуга, Ж,иЬангир ышанычсыз аптырау белэн Урмановка карады. Г. ИбраЬимов.
ЫШАНЫЧСЫЗЛЫК и. Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса ышанмау хэле. Кешелэр арасында ышанычсызлык тудыру. □ Гарэфи узенец дэ зчтэн яцаруын сизэ. Аерым хуэкуалык булып яшэгэн чактагы езлексез борчылулары. — иртэге кенгэ булган ышанычсыз-лыгы бетенлэй юкка чыга. Г. Эпсэлэмов.
Ышанычсызлык вотумы махе.— парламентнын хекумэт яки аныц аерым членнары эшчэнлегеи хупла-мауны белдерэ торган карары.
О Ышанычсызлык белдеру — кемгэ дэ булса ышанмау, ышанычны акларга сэлэтсез дип табу. Дары Ьэм корал заводы эшчелэре узлэренец митингла-рында Вакытлы хекумэткэ ышанычсызлык белдер-делэр. И. Гази.
ЫШАНЫШУ ф. Бер-беренэ ышану. Муса да, врач та, ялган фамилия эйтеп, бер-бе^ен алдалыйлар. ---э шулай да ышанышкан булып куренэлэр иде. Ш. Маннур.
ЫШКУ ф. Бер нэрсэне икенче нэрсэ естенэ каты басып шудыру, эрле-бирле йерту (еслеген чистарту, шомарту, тигезлэу, уткенлэу, жылыту, кыздыру Ь. б. ш. максатлар белэн). Кыз, бик тырышып. ком белэн ышкып, лэгэн агартып ята икэн. Н. Исэнбэт. [Эхмэди] Шэмсидэн кечкенэ генэ кезге алды, аны ашыкмыйча гына чалбарына ышкып, битен карады. Г. Бэширов.
ЫШКЫ и. Тактаны ышкып, юнып шомарту ечен озынча кысага киц Ьэм уткен незле тимер кисэге куеп ясалган корал. Ышкы белэн эшлэу яшь Фэхригэ аеруча ошый. Г Эпсэлэмов. Пычкы сораганга — ышкы. ышкы сораганга пычкы тоттырмыилар. Мэкаль.
ЫШКЫЛАУ ф. 1. Ышкы белэи шомарту. тигезлэу (агачны). Мэктэп капкасын эле эшлэп бетермэгэн-нэр. аныц юан баганалары янында берничэ кеше такта ышкылап утыра иде. А. Тимергалин. [Садыйк такталарныц] уцай экуирен ышкылады. ышкы ала алмаган урыннарын уткен балта белэн кыеп те-шердг. Г. ИбраЬимов.
2. к. ышку. Ул, кул киселудэн куркып. бер кулы белэн учына сыярлык кадэр камышны экрен генэ муыеп алл. да, сак кына уракны тыгып, учма саен икешэр-ечэр тапкыр ышкылый. М. Гали.
ЫШКЫЛУ ф. 1. Берэр нэрсэгэ бэрелеп, тиеп киту яки кагылып, орынгалап тору. Авыр дулкыннар. шаулашып, ярга бэрелделэр, бэйлэп куйган кеймэлэр, дулкында тирбэлеп, бер-берсенэ ышкылды. И. Гази. Харис булмэ стенасы аша аныц авыр-авыр басып
ышк
551
ышы
атлаган аяк тавышларын, плащ эцицнэренец ышкы-лып шыгырдавын ишетеп торды. Н. Фэттах. Урак-ларныц бодайга ышкылган саен зецгелдэп куюлары ишетелгэлэп китэ. Г. Гобэй.
2.	куч. свил. Тузу, снзерэу (кнемнец нэрсэгэ дэ булса вакыт-вакыт орынып якн тартылып торган урыны снзерэп тузу турында). Костюмныц м;ицнэре ышкылу.
3.	куч. гади с. к. ышкыну (2 мэгъ.).— Кара эле. Госман. бу [Шэйвэлиев] нигэ синец тирэдэ бик куп ышкыла. Г. ИбраЬимов.
4.	и. мэгъ. физ. Бер жисемнеи икенче жнсем есле-геннэн хэрэкэт итуенэ комачаулый торган кеч. Ышкылу коэффициенты. Ышкылу кече. Эчке ышкылу. Ышкылу каршылыгы.
ЫШКЫНУ ф. 1. Кайт. юн. к. ышку. Сыер ыш-кынмый тормас. Мэкаль.— Кыш кене кар белэн ышкыну. салкын су белэн юыну кешене салкынга ку-нектерэ. Т. Гыйззэт.
2.	куч. гади с. Берэр максат белэн кемнен дэ булса тирэсендэ эйлэнеп-тулганып йеру.— Биредэ ышкынып йермэгез. ишеттегезме? Барыгыз, бар, куздэн юга-лыгыз. М. Шабай.
ЫШНА и. иск. Урман эчендэ чэчулек ечен теп-лэнгэн, эрчелгэн жир. Ышна булешу. || с. мэгъ. Ыш-нага менэсэбэтле. Ышна хужалыгы.
Ышна ачу—урманны теплэп, яндырып, агач-теплэрдэн арындырып, чэчулек (ышна) ясау. Ышна Жире — урманны теплэп, яндырып, агач-теплэрдэн арындырып ясалган чэчулек жир. Ышна м;иренэ мен-дек без, 6ч авыл бергэ м;ыелып. Бает.
ЫШТАН и. сейл. Ботларны Ьэм гэудэнен билдэн тубэнге елешен каплап тора торган ике озын яки кыска балаклы кием. Киндер ыштан. Киммеле ыш-тан. □ Хэлим------ыштан кесэсендэге кадакларны,
кезге кисэген, ак саплы пычакны исенэ тешереп ел-маеп куйды. И. Газн.— Син----эдэм рэтлерэк кие-
нэсец, Насри абыйныц кеше тесле кияргэ впитаны да юк ичмасам. Ш. Камал. II Шундый формадагы эчке кием: кальсон, трусик. Бутэн чакта кайта иде Ул дуцгыз булып тэмам. Буген айнып кайтты... Ченки ыштаннан гына калган. 3. Мансур.
ЫШТАНЛЫК с. 1. Ыштан тегу ечеи билгелэнгэн. Ыштанлык бумази.
2. и. мэгъ. Ыштан тегу ечеи билгелэнгэн мазериал. Эрлэмэгэн-сукмаган, менэ сица ыштанлык. Эйтем. — Ыштанлык дисец икэн, кып-кызыл француз белэн бурлат бар. Г. Бэширов.
ЫШТАНСЫЗ с. гади с. 1. Артык юмарт.
2. рэв. мэгъ. Белеп, белгенлеккэ тешеп. Деньяныц куп кенэ черек байлары шунда отыш уенына бара-лар икэн. Берэулэр миллионерга эйлэнэ, икенчелэре ыштансыз кайта, ди. Г. Минский.
О Ыштансыз калу — белу, белгенлеккэ тешу. Ыштансыз (йергэн) чакта — кечкенэ бала чакта, сабый чакта.
ЫШТАНСЫЗЛАНУ ф. гади с. 1. Артык юмарт булу, кирэгеннэн артык юмартлык курсэту. Мицнул-ланыц чабуыннан тарттылар, колагына пышылдап бактылар: — Нэрсэ син бик ыштансызланасыц? Болары китугэ иртэгук икенчелэре килеп тешэчэк бит. аларга ни бирербез? И. Гази.
2. Житди уйлап эш итмэу, жинел акыллылык курсэту.— Алай ярамый. Иэркем алдында ачылып, ыш-тансызланып йергргэ ярамый. А. Расих.
ЫШТЫН-ПЫШТЫН рэв. сейл. Яшерен, астыртын, шыпырт кына. Ыштын-пыштын гына эшлэу. Ыштын-пыштын гына йеру.
ЫШТЫР и. сейл. Гадэттэ чабата кигэндэ аякка Ьэм балтырга урый торган киндер яки шундый тупас
тукыма кисэге. Без,--тула оекларыбыз булмаган-
га, аякка ыштыр чолгап чабата киябез. М. Гали. Эйдукне атасыныц. аякларын тезэткэн чакта, ыш-тырлары арасыннан ялтырап килеп чыккан револьвер гаэ^эплэндерде. h. Такташ. Шалканны ефэккэ тергэннэн бэясе артмас, энэцене ыштырга тергэн-нэн бэясе кимемэс. Мэкаль.
О Ыштыр (каплаган) бит, ыштыр битле — чиктэн тыш оятсыз.— Ояты да юк кешелэрнец, улгэннэр белэн булыша бит, ыштыр каплаган бит. Г. Ахунов. .Бар икэн деньяда ыштыр битле кешелэр",— дип гам;эплэнэ Хэлим. И. Гази.
ЫШТЫРЛЫ с. Ыштыр ураган (гадэттэ авыл кешесе, надан, тупас булу билгесе буларак кулланыла). [Вахит] узенец тиздэн теге кара чикмэнле, ыштыр-лы----егетлэр белэн бер сафта булачагын куз ал-
дына китереп уфлады да аларга ачуы килеп китте. М. Гафурн.
ЫШТЫРЫЛУ ф. диал. Ышкылу, сыдырылу. бян-кедэн тешеп киттем. Минем арттан ук. ыштыры-лып, сунарчы абый да теште. Ф. Яруллин.
ЫШЫК и. 1. Берэр нэрсэ белэн капланган, куреи-ми торган, нэрсэдэн дэ булса сакланырлык урын. Тау ышыгы. Агач ышыгы. □ д аннан соц э^иллэп яцгыр яуды. Кешелэрне куды ышыкка. М. Жэлил. Муса, теге кешелэрнец килеп э^итулэрен кетсп, ей ышы-гына туктады. Ш. Камал. II с. мэгъ. Нэрсэ белэн дэ булса чолганып, капланып алынган. Эгэр дэ ярдэм килеп елгермэсэ, кем белэ, сыек лэм тулы бу ышык урыннарда кызылгвардеецлар кайчангача утырырлар иде. К. Нэжми. II Нэрсэ дэ булса саклау, урнаштыру ечен тубэсе ябулы махсус урын, корылма.— Малайга эйт, минем атны тугарып. зур э^ирэнне Эриксен дэ эле кайтканын ышыкка куйсын! Г. ИбраЬимов. Бо-заулар алдына улаклар куелган, ферма ишек алдында тубэле ышык ясалган. Чаян. II с. мэгъ. Жил-яигыр тими торган. Кояш хэзер э^иргэ турырак карады, ышык м;ирлэрдэ сизелерлек эк;ылытты. Г. Гобэй. Пароходныц кайчан килуен белешкэч, ышыграк, эн;ы-лырак бер почмак эзлэп, Якуб пристань эчендэ йери башлады. И. Гази.
2. куч. Кешелэр йерми торган, тыныч, аулак урын. Ышыктан Солтангэрэй белэн Каплан килеп чыкты-лар. Н. Исэнбэт. Кыр казлары очты камышлыкка, Аккошлар да посты ышыкка. X. Туфан. II с. мэгъ. Ьичкем борчымый торган, тыныч. Мин, кеше кузе тешмэслек ышык йэм коры урын табып. яралыны шунда илтеп салдым. А. Шамов. Эбиемне ышык кына. тыныч кына, уцайлы гына бер э^иргэ утыртып. узем йеручелэр арасына катышып киттем. Ф. Эмирхан.
3. куч. Кемнец дэ булса дэрэжэсенэ, яклавына исэп тоту хэле турында. Председатель хатыны [кыр-да] э^иц сызганып эшли башлагач, башка .Шомаби-кэлэр" дэ ирлэре ышыгына качып кала алмадылар. Ф. Хесни.
О Ышык биру, ышыкка алу—1) Ьэр яктан ышык-лау. Урман уз ышыгына бетен авылны алды. Каз. утл.; 2) к. канат астына алу. Ышыкта яшэу — тыныч, борчу-мэшэкатьсез яшэу. Яшьлек утте, инде кар-таелды. Яишм хэзер читтэ, ышыкта. М. Жэлил.
ЫШЫКЛАГЫЧ и. Нэрсэдэн дэ булса саклану жай-лапмасы. Кар ышыклагычлары ясау.
ЫШЫКЛАМА и. 1. Нэрсэдэн дэ булса ышыклану урыны.
2. хэрби. Кемне яки нэрсэне дэ булса саклау бурычы йеклэтелгэн хэрби часть, кораллы отряд; русчасы: прикрытие.
ЫШЫКЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. ышыклау. Туган-ускэн авыл кыры буйлап, Иркен юлдан утеп барышлый
ышы
555
ьщ
Очраттым мин яшь имэннэр белая Ышыкланып ye-к. арышны. 3. Мансур.
2.	Ышык урынга кереп, жил-янгырдан, кояштан h. б. саклану. Кыз йаман шунда, яцгырдан ышыкланып, койма буендагы таш естендэ утыра иде. А. Шамов. [Пионер лар], утау йэм урак вакытында кунып эшлэу. яцгыр яуганда кереп ышыклану ечен, шалаш кордылар. 1'. Гобэй.
3.	Нэреэнен дэ булса артына посу, яшерену. Бас-кычка шэм тоткан Кэбир белэн Зейрэ чыгалар. Вахитов будка алдында, кулэгэлектэ, баганага ышык-лана. И. Исэнбэт. Маркин отрядка эциргэ ятарга, якындагы йортлар артына ышыкланырга ым какты. С. Сабнров. Шакир, укытучы кузенэ бик ук куренеп тормыйм дип, узенец алдындагы малайныц эцилкэ-сенэ ышыкланып утыра. А. Эхмэт. II рэв. мэгъ. куч. ышыкланып. Нэрсэгэ дэ булса яшеренеп, нэрсэне дэ булса берэр максат ечен файдаланып. Курэсец, шау-шу артына ышыкланып, ниндидер маневр ясыйлар. И. Гази.
4.	куч. Кемгэ дэ булса таяну, сыену; кемнец дэ булса дэрэжэсенэ, яклавына ышану. Укенечкэ каршы. сез. э сезгэ ышыкланып, киявегез йэм олы кызыгыз бергэлэп эле йаман да ул балалар куцеленэ иске тэрбия орлыклары салырга тырышасыз икэн!.. С. Баттал.— Гафифэ апа юкка гына болгатып маташа. Элекке шикелле Солтангэрэйнец аркасына ышык-ланыр чакиыни? Г. Бэшнров.
ЫШЫКЛАУ ф. 1. Каплау, жнл, яцгыр тимэслек иту. Яцгырдан ышыклау. □ Хэлим, аныц эле бер ягына, эле икенче ягына чыгып, кабаланып йерде. ---Жил каты килеп бэрелгэндэ, гэудэсе белэн аны ышыклап торды. Г. Гобэй. II Кулэгэлэу; яктылык, кояш нурлары тешмэслек иту. Менэ ул, бер кулы белэн корымлы, эцылы морэцага тотынып, икенчесе белэн кузлэрен кояштан ышыклап. кырлар естенэ карады. И. Гази, встэл лампасыныц яктысын самовар ышыклрганга курэ, естэл янындагыларга ул бик ачык куренми иде. Ш. Камал.
2.	Узе белэн каплап, саклап тору. Бу яшь урман, калын яшел трасса, Бетен район кырын ышыклар. Ш. Медэррис. Перико Антонионы, кибетчегэ кур-сэтмэс ечен, ышыклап тора. А. Эхмэт. | с. мэгъ. Киц кырларны матурлыйлар Ышыклау урманнары. Э. Ерикэй. Читтэрэк ышыклау полосаларыныц яшь каеннары утыра. М. Хэсэнов. II Сугышчан хэрэкэт белэн саклау. Безнец дивизия тарафыннан немецлар-ныц удар группасын ышыклаучы частьл/Грына утэ кечле удар ясалу гитлерчылар командование сен борчыды. Каз. утл.
ЫШЫКЛЫК и. 1. Ышык урын. Малларны ышык-лыкка куып керту. Урман ышыклыгына ял итэргэ туктау.
2. куч. Йогынтылы, зур дэрэжэле кешелэр тирэсе. Вэрхэлдэ, Крупп кебек магнатлар ышыклыгында Гросманнарга да, Паульлэргэ дэ урын эзер. Н. Дэули.
ЫШЫЛДАТУ ф. сейл. Ышылдаган тавыш чыгару. Максим,----сул кулыныц тырнагы естенэ бер че-
метем тэмэке салып. шуны борыны белэн ышылда-тып суырды да берничэ тапкыр течкереп куйды. М. Галэу.
ЫШЫЛДАУ ф. к. ысылдау (I, 2 мэгъ.). Кап-кара ата каз. елан кебек ышылдап, Стрельцовныц артыннан лап-лоп куып барды. И. Гази. Карт солдатлар кул чаптылар. Аларныц алкышлары башкаларныц герлэве. ышылдавы арасында батып калды.— Тавыш-ланмагыз! Ш. Усманов.
ЫШЫН-ПЫШЫН рэв. сейл. Яшерен рэвештэ, ко-лактан-колакка гына.— Халык кутэрелмичэ, сугыш
бетмэс, ахры,— дигэн сузлэр баштарак ышын-пышын, соцрак ачыктан-ачык ишетелэ башлый. Каз. утл. II с. мэгъ. Яшерен, колактан-колакка гыиа сейлэнелэ торган. Житмэсэ тагын ышын-пыш&н, имеш-мимеш хэбэрлэр ишетелэ башлады. М. Хэсэнов.
ышыт-ышыт ы. 1. Кош-корт, вак жэнлеклэрне куганда, куркытканда эйтелэ. Эби табагач алды йэм [куселэрне куарга дип] естэл астына иелдг: — Ышыт-ышыт, нэлэт суккырлары. Г. Кутуй.
2. аваз ияр. Пычкы белэн агач кнекэндэ чыккан тавышны белдерэ.
ЫЭ-МЫЭ: ыэ-мыэ иту — к. ык-мык иту. Шэкерт .ыэ-мыэ" итеп урынында утырып калмакчы. иде. лэкин икенче тапкыр кутэрелэ башлаган таяк аны тиз генэ булмэне ташлап чыгып китэргэ мээцбур итте. Э. Фэйзи.
ЫЫ ы. сейл. к. эйе.— Нэреэ. [естецэ чыккан ак-чаны] тулэргэ кушалармыни?—Ыы. тулэргэ куша-лар. Н. Фэттах. [Дания Сэфэргэ:] Ничек соц. Сэфэр абзый, Илгизэр юлда ук аеырганмыни?—Ыы! Авыр-ган... Салкын тигэн димме... Э. Камал.
ЫЦГЫЛДАУ ф. свил. Ынгырашкан сыман тавыш чыгару. [Хэйдэр], элегэ йичкайчан булмаганча уке-неп, ыцгылдап елый башлады. Б. Камалов.
ЫЦГЫРАШ и. Куплэрнец бергэлэп ыцгырашулары (1 мэгъ.) турында. Волга буенда бурлаклар ыцгырашы белэн исереклэр акыруы бергэ кушылган. М. Максуд.
ЫЦГЫРАШУ ф. 1. Авыртудан яки кайгыдан су-зынкы, эриуле авазлар чыгару. Яралы. ыцгырашып, юрганын ача башлады. Г. Эпсэлэмов. Ыцгырашулар, елаулар, ай-зар белэн тирэ-як тулды. А. Алиш. II Шуна охшашлы сузынкы авазлар, тавышлар чыгару (жил, дицгез h. б. ш. турында). Кабер казыйбыз тын-лыкта. Жил генэ ыцгыраша. Ф. Кэрим. Дицгезнец ---экрен генэ уфылдаган. ыцгырашкан тавышы ишетелэ. Ш. Камал. || куч. Шуна охшашлы тавышлар чыгарып шыгырдау (жансыз эйберлэр турында). Тагын бераздан соц минем алдымдагы авыр капка ыцгырашып кына, телэмичэ генэ ачылган тесле ачылды. Ф. Эмирхан. Каты эцилдэ камышлар авыр сулап. ыцгырашып бегелэлэр, сыгылалар. Э. Айдар.
2. куч. сейл. Нэрсэдэн дэ булса бнк нык зарлану, укену, зур канэгатьсезлек, рнзасызлык белдеру. Са-банда сайрашмасац, ындырда ыцгырашырсыц. Мэкаль. [Гафиятнец] бер сыерын, эциде сарыгын алырга яса-дылар. Ул ыцгырашты, уфылдады, шулай да бирде. И. Гази.
3. куч. Берэрсенен изуе, кысуы, жэбер-золымы астында газаплаиу, ннтегу турында. Капитал золымы берлэн анда кемнэрдср бик ыцгыраша. М. Гафури.
ЫЦГЫРЧАК и. Атныц сыртына куелып, естеннэн аркалык уткэрелэ торган жайланма, ат жигу дирбия-сенен берсе (есте кун белэн капланган киез мендэр-чек). [Мицнулла] камытын, дилбегэсен. ыцгырчагын кертеп элде дэ, биясенэ салам биреп, лапас багана-сына килеп сеялде. И. Гази.— Менэ камыт эштэн чыккан эле монда. Ыцгырчакныц да рэте киткэн. К. Нэжми.
ЫЦГЫР-ШЫЦГЫР рэв. сейл. Ынгырашып, кеч-хэл белэн. Ыцгыр-шыцгыр йеру. II Ынгырашып, зур ризасызлык белдереп. [Укытучыбыз] хэзер злгэрге кебек тырт-тырт кабынып китми, ыцгыр-шыцгыр зарланырга да тотынмый. Э. Касыймов.
ЫЦГЫРДЫЙ-ШЫЦГЫРДЫЙ рэв. гади с. Бик те-лэмнчэ гена, артык ялындырып. Ыцгырдый-шыцгыр-дый гына риза булу.
ЬЩ-ШЫЦ эцый. и. сейл. к. нмеш-мимеш. Узбэк, кыргыз, казакъ халыкларыныц патша хекумэтенэ каршы кутэрелулэре турында ыц-шыцнар йереэ дэ.
ыцш
556
ЫНЫ
нинди дэрээцэдэ икэнлеген яхшылап белуе авыр иде. 3. Бэшири.
ЫН-ШЫНСЫЗ с. сейл. Тавыш-тынсыз, тыныч. Ыц-шыцсыз кеше. | рэв. мэгъ. Мээцлес ыц-шыцсыз гына у ту.
ЫБ ы. 1. Авыртуга тузмичэ ынгырашканда эйтелэ. — blh... Дэулэтбай бугазына утырган кайнар теен-не йотып э^ибэрмичэ ыцгырашып куйды. Соц. Тат. Уц яктан, тэрэзэгэ иц ерак булган карацгы почмак-тан, ыцгырашкан тавыш ишетелде: Ы. bih... Кем бар? М. Эмир.
2. к. эх.— Шундый чибэр хатын, ирлэр телогрей-касы киеп, партизаннар белэн тимер юл куперлэре, бронепоездлар шартлатып йери. blh, сине! Ф. Кэрим.
ЫЬ(та) итми — 1) газапланмынча, бер дэ арымыйча. жинел генэ. Егет----авыр батарея тартмасын ый
итмичэ ун-унбиш чакрым э^иргэ кутэреп йертэ башлады. Каз. утл.; 2) бер дэ икелэнмичэ. blh та итмичэ риза булу.
ЫЬЛАУ ф. к. ыЬылдау.
ЫНЫ ы. к. эЬэ. ЫЬы, элэктецме!
ЫЬЫЛДАУ ф. к. ынгырашу (1 мэгъ.) Галимэ апа ---авырулар кебек ыЬылоап. сукранып [«уя]. М. Гафури.
ЫЬЫМ, ЫЬЬЕМ аваз ияр. Жинелчэ йеткеру тавышын белдерэ.— ЫМгым... Сейлэп кара,— диде хуэ^а, башын калкытмыйча гына. Н. Фэттах. Кэрим агайныц эптигенэ----керэм дэ, „ыККем" дигэн бу-
лып, тамак кырып куям. Г. Минский.
э
Э I Татар алфавитында 30 нчы хэреф.
Э II ы. сейл. I. Энгэмэдэшенец сузлэре белэн ки-лешмэуне, ана каршы килуне белдерэ. Болай итсэ-гез, саламат булырсыз: тегелэй итсэгез. узегез ечен яхшы булыр дисац, [татарлар} э... э... кирэкми, э... э... дип кирелэнэлэр. Г. Тукай,— Э.... Юк Мицзифа. Мин бара алмыйм. Бу юлы син узец гена бар, яме. Ш. Камал.
2. Кабатлап эйткэндэ нэрсэне дэ булса раслауны белдерэ: эйе. {Илдар:} Йортныкын гына асрыйлар. [Марат:] Моны [кыр куянын] суеп ашыйлар. э-эме. абыем? Г. Гобэй.
3. Сейлэгэндэ каушаудан, кинэтлектэн, берэр нэрсэне эйтэсе килмэгэнлектэн h. б. ш. очракларда тот-лыгып калганда эйтелэ. [Ильяс:] Иптэшем... э... теге... икенче бер кеше... Рэхмэтулла. М. Фэйзи.
ЭБОНИТ и. махе. Табигый яки синтетик каучукны кукерт белэн нык вулканизациялэу нэтижэсендэ барлыкка килэ торган каты материал (терле эшлэрдэ йэм электротехникада изоляция материалы буларак кин кулланыла). | с. мэгъ. Ж,исемнарне бер-берсена ышкы-ганнан соц. алар башка вак эйберлэрне узлэренэ mapma башлыйлар. Мэсэлэн. эбонит таякны йон тукымага. яки пыяла таякны кунгэ ышкысац шулай була. Яшен.
ЭВАКО- Кушма сузлэрдэ „эвакуацион" дигэн мэгънэдэге беренче кисэк.
ЭВАКОГО'СПИТАЛЬ (эвакуация госпитале) и. Сугыш вакытында эвакуациялэнеп килгэн авыруларны йэм яралыларны дэвалый торган госпиталь.
ЭВАКОПУНКТ (эвакуация пункты) и. Сугыш вакытында авыруларны йэм яралыларны дэвалау йэм эвакуациялэу максатларында тезелгэн дэвалау йэм эвакуация-транспорт учреждениелэренец берлэшмэсе. Белеем апа йоклап яткан Маратны----------звако-
пунктка алып китте. Г. Гобэй.
ЭВАКУАЦИОН с. Эвакуация эшлэренэ бэйлэнешле, эвакуациягэ караган. Эвакуацион комиссия. Эвакуацией чаралар.
ЭВАКУА'ЦИЯ и. Халыкны, учреждениелэрне, пред-приятиелэрне дошман йежум иту куркынычы яки берэр табигый бэла-каза куркынычы булган урыннардан оешкан рэвештэ башка урынга кучеру эше. Эвакуация бугеннан башланырга тиеш. Тимер юл буйлап Актубэ— Ташкент ягына китабез. Ш. Усманов. Биредэ терле миллэт кешелэре булып. кубраге Москва, Ленинград шэйэреннэн эвакуация тэртибендэ ерак тылга кучеп баручы хатын-кыз йэм бала-чага иде. Г. Гобэй. II Эвакуациядэ булу хэле, шул хэлдэ булу вакыты йэм урыны. Эвакуациядэ яшэу. Эвакуациядэн кайту.
ЭВАКУА'ЦИЯЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. эвакуациялэу. Хэзер комбинат эвакуациялэнгэн, заводныц буш
корпуслары йэм куккэ сузылган тетенсез труба-лары гына калган. Г. Эпсэлэмов.
2. Куркыныч булмаган ^урыннарга, тылга кучеп килу. Бары мин шуны гына тешендем: [Хэдичэ апа-лар] эвакуациялэнэ алмый калганнар. А. Шамов.
ЭВАКУА’ЦИЯЛЭУ ф. 1. Эвакуация уткэру. [Марат] кебек кечкенэ балаларны шул ук тендэ эвакуа-циялэделэр. Г. Гобэй.
2. Берэр матдэдэн, составтан нэрсэне дэ булса аерып алу. Эремэдэн аммиакны эвакуациялэу.
ЭВЕН и. Охота дингезе ярларында йэм Якут АССРныц теньяк районнарында яшэуче теп халык йэ.м шул халыкныц аерым бер кешесе.
ЭВЕНК и. Эвенк милли округында яшэуче теп халык йэм шул халыкныц аерым бер кешесе.
ЭВКАЛИПТ и. бот. Миртлар (мэцге яшел куак усемлеклэр) семьялыгыннан тропик йэм субтропик-ларда бик тиз усэ торган эрсез агач (Кавказныц Кара дицгез буе климатына да яраклаштырылган). [Кавказ-да] паркпарга йэм эле киптерелмэгэн мэйданнарга берничэ миллион эвкалипт — кыйммэтле узагач йэм эфир мае бирэ торган агач утыртылды. СССР физ. геогр.
ЭВКО'ММИЯ и. Гуттаперча бирэ торган кеньяк агачы.
ЭВОЛЮЦИОН с. кит. Эволюциягэ менэсэбэтле, эволюцнягэ караган. Эволюцион теория. Эволюцион усеш.
ЭВОЛЮЦИОНИЗМ и. I. Жир йезендэге барлык нэрсэ езлексез усэ, узгэрэ, тэрэкъкый итэ дип ейрэтэ торган тэгълимат.
2. Усеш процессында революцион узгэрешлэрне, кискен сикерешлэрне кире кага торган идеалистик тэгълимат.
ЭВОЛЮЦИОНИСТ и. кит. Эволюционизм тараф-дары.
ЭВОЛЮЦИОНИ'СТИК с. кит. Эволюционизмга менэсэбэтле, эволюционизмга караган. Эволюционистик метод.
ЭВОЛЮ’ЦИЯ и. I. Ке.мнец яки нэреэнец дэ булса бер хэлдэн нкенчесенэ узгэру, усу процессы, тэрэкъ-кыять. Менэ шундый кайарманныц реакция кеннэ-рендэге эволюциясе тешенкелеккэ бирелу йэм .вакытлыча ял итэргэ’ авылга киту белэн тэмамлана. Г. Нигъмэти. Бездэ .алла' дигэн сузне дини мэгънэ-дэн .сейгэн яр“ мэгънэсенэ кучерунец кызык кына бер эволюциясе бар. Н. Исэнбэт.
2. филос. Сан-мнкъдар узгэрешлэрен сыйфат узгэ-решлэренэ китерэ торган эзлекле усеш формасы.
3. хэрби. Сафларнын узгэруенэ, башкача теркем-лэнешеиэ бэйле рэвештэ корабльлэрнец йэм гаскэр-лэрнен хэрэкэтлэре; стратегии яки тактик хэрби хэрэкэтлэр, маневрлар.
ЭВР
558
ЭЖЁ
ЭВРИ'СТИКА и. кит. Тикшерену алымнары Жыелмасы, мэсьэлэлэрнец куелышы Ьэм аларнын чишелеше турындагы методика, ярдэмче сораулар биру юлы белэн укыту методикасы, шулай ук шундый методика-ныц теориясе.
ЭВФЕМИЗМ и. лингв. Турыдан-туры эйтуе уцайсыз, эдэпсез, тупас килеп чыгу ихти.малы булгаи суз-лэрие алыштыра торган суз, тэгъбир, мэсэлэн, „акыл-дап язган“ диясе урынга „авыру" дип эйту.
ЭВФЕМИ'СТИК с. лингв. Турыдан-туры эйтуе уцайсыз, эдэпсез, тупас килеп чыгу нхтнмалы булган сузлэрне алыштырган. Эвфемистик эйтем.
ЭВФО'НИК с. к. эвфонняле. Бу эсэр-----[экряен-
тыкка\ беренче башлап ул чагындагы авылныц реалиста с картиналарын. кеше сурэтчэлэрен бирергэ омтылу йэм шуныц узенэ курэ бер формасы да та-былу (орчык тавышына ияру, эвфоник алымнар й. б.) ягыннан карап кертелде. Н. Исэнбэт.
ЭВФО'НИЯ и. эд. Щугъри сейлэмдэ авазларнын эффектлы яцгырашын тудырырлык нтеп оештырылы-шы; эдэби эсэрнец матур, аЬэнле янгырашка нигезлэ-неп тезе уе.
ЭВФО'НИЯЛЕ с. Эвфониягэ ннгезлэнгэн, узендэ эвфония булган. Эвфонияле яцгыраш.
ЭГОИЗМ и. Шэхси интересларны жэмгыять Ьэм башка кешелэр интересларыннан естен кую; уз-узецне генэ ярату.— Сица да тар эгоизмны ташларга кицэш бирэм. Ш. Камал.— Мондый чакта диплом дип, укыйм дип биклэнеп яту — узе бер начар эгоизм ул, мин революциягэ кереп китэм. Г. ИбраЬимов.
ЭГОИСТ и. Шэхси интересларны беренче планга куючы, уз интересларын гына кузэтуче кеше; уз-узен генэ яратучы кеше. [Энвэр] эгоист ул. капитализм калдыгы бар аныц миендэ. Р. Ишморат || с. мэгъ. Узе, уз интереслары турында гына кайгырта торган. Артистныц уенында йэм сузендэ генэ тугел, ул башкарган партиядэ (музыкада) без кире, тупас, эгоист, кара эчле ханжаларны хис итеп утырабыз. М. Жэлил.
ЭГОИ'СТИК с. Эгоизм белэн сугарылган (эш, хэл турында). 3. Камал планга шактый гына узгэрешлэр керткэн: Фэсхи образын конкретлаштыра тешкэн. эгоистик максатларыннан чыгып милли дош-манлык таратучы. шуны кыздырып йеруче гайбэтч'е бер кире тип иткэн. М. Жэлил.
ЭГОИСТЛЫК и. Эгоист булу сыйфаты. Инде берэу шушы юлга аяк баса икэн, ул узендэге мин-мин-лек, эгоистлык, фэлэнлек чирлэрен кырып ташларга. изге ният. саф куцел белэн юлга чыгарга тиеш. Г. Бэширов. Илдар, куцелсезлэнеп, кире борыла башлады, йэм шунда ук. узенец эгоистлыгы ечен уцайсызланып, кеймэ борынын ярга таба турылады. Г. Гобэй.
ЭГОЦЕНТРИЗМ и. кит. Утэ эгоистлык, Ьэр адым-да узен сиздерэ торган эгоизм, мин-минлек.
ЭДЕЛЬВЕЙС и. бот. Оешма чэчэклелэр семьялыгыннан йолдызга охшаган ак чэчэкле, куе ак жепсел-лэр белэн капланган улэн усемлек.
ЭДИКТ и. тар. 1. Борынгы Рнмда магистрларнын уз вазифаларына керешкэндэ игълан итэ торгаи про-граммалары.
2. кит. Терле дэулэтлэрдэ ин югары властьнын утэ меЬим указы. Нант эдикты аркасында гугенот-лар белэн католиклар арасындагы сугышлар бете-релгэн. Урта гас. тарихы.
ЭЖЕ'КТОР и. НЭжекциядэн (1 мэгъ.) файдалануга нигезлэнгэн жайланма.
2. Ату коралында затворны ачканда атылган патрон гильзасын автоматик рэвештэ чыгарып ташлый торган механизм.
3. Ьава яки пар агымы жибэру юлы белэн мылтык кепшэсе каналын дары газларыннан чистарта торган прибор.
ЭЖЕ'КЦИЯ и. 1. махе. Нинди дэ булса ике мат-дэнен (пар белэи суныц, су белэн комныц Ь. б. ш.) кушылу процессы; бу очракта бер матдэ, басым астында булып, икенчесенэ тээсир итэ Ьэм, узенэ ияр-теп, аны кирэкле юнэлештэ этеп чыгара.
2.	гидротех. Ташу вакытында турбиналарны нормаль эшлэту ечен су басымын ясалма рэвештэ элекке хэленэ кайтару эше.
ЭЗ и. 1. Нинди дэ булса берэр еслектэ кеше яки хайван аягы басудан калган сурэт. Бераз баргач. [Иванов белэн Саматов], тирэн карны ерып. яцарак кына агачлыкка кереп киткэн кеше эзлэренэ юлык-тылар. М. Галн. Безнец машинабыз, сулга борылып, як йэм дагасыз ат аяк эзлэре белэн чуарланган-----
тар юл буйлап кызу гына китте. А. Шамов. II Нэрсэнен дэ булса хэрэкэтеннэн, кучеп йеруеннэн соц калган сызык, батып кергэн урын. Чацгы эзе. □ Мансуров, барып м;иткэч. бик еракларга кадэр сузылып киткэн исэпсез-сансыз тырма эзлэрен рэхэтлэнеп карап торды. Г. Бэширов. Фэйрузэ, кеймэне У слон перевозы юлыннан юнэлтеп. койрыкта утыра. э Гэрэй, ишкэклэрне кечле селтэп. тыгыз су естендэ уем-уем эз калдырып ишеп бара. К. Нэжми. II Сызык. Бераз гына дулкынланып сузылган ак буй эз, шундый ук ак авыз белэн ак аяклар бу юрганы мец баш мал арасыннан бер курудэ эллэ кайдан танырлык итеп аерып торалар. Г. ИбраЬимов.
2.	Юл. Поезд утте тимер эздэн. Кара елан тесле сузылып. М. Жэлил. Бея. бер эз салынмаса, ничэ айлар буенча йэр кен артмакта булган суныц йеэ^уменэ каршы тора бирэ. Г. ИбраЬимов.
3.	Йереш, аяк тавышы.— Тик хэзер тугел. кеше аяк эзе басылгач, беренче этэч кычкыргач килерсец. Т. Гыйззэт.
4.	Нэрсэ дэ булса тиюдэн, бэрелудэн, чатнаудан, кысылудан, тырнаудан Ь. б. ш. калган билге, урын. — 6ч атнадан соц егетемне тагын очратам. Йезе болыт кебек карацгы. мацгаенОа тырнак эзлэре. Р. Ишморат. Командирныц шинеле элек погонлы булган да. хэзер аныц ицбашында алтын погоннар-ныц уцып э^итмэгэн аксыл соры эзлэре генэ калган тесле куренде. Г. Бэширов.
5.	куч. Юнэлеш, тормыш, керэш юлы. Яца эзгэ аяк баскан. демократии идеялэр белэн сугарыла барган татар яшьлэренец тормышына, кен-кичере-шенэ куз тешереп утик. И. Рэмиев.— Яхшы атаныц уллары хур булМаслар, аталары эзенэ кайтырлар эле. h. Такташ.
6.	куч. Берэр психик кичереш билгесе, кеше йезендэ, уй-кунелендэ чагылышы. Еллар. еллар... — Сезнец эзлэр буй-буй сызылып калган, э/^ыерчыклар тулы мацгаем. М. Жэлил. Мин кайткан чорларда [Гайниянец] куз теплэрендэ ниндидер бер эйтелмэ-гэн хэсрэт эзе беленэ иде. Г. ИбраЬимов.
7.	Берэр нэрсэне ачыкларга, ачарга ярдэм итэ торган билге, жеп очы.— Син бер генэ кешене эйтерсец, э алар, шуныц эзе белэн барып, бик куп кешене йэлак итеп ташларлар. Г. Гобэй.— Хэзер туташныц кызларыннан берсе алтын йезек эзе белэн монда килэ. М. Фэйзн. II Кемнен дэ булса эшчэнлегенен яки берэр вакыйганыц Ь. б. ш. шаукымы, тээсире, шуныц нэтнжэсе. Сугыш эзлэре. □ Ватык кирпеч еемнэре, кара кисэулэр, ялгыз моцаеп утырган морэкрлар, савыт-саба ватыклары, кием сэлэмэлэре, китап битлэре... Менэ болар бар да бу м;ир естеннэн уткэн шомлы дэйшэтнец эзлэре! Э. Еники. Элекке
ЭЗ	559	ЭЗЛ
иялэргэ-табигатькэ табынуныц эзлэре терле миф-ларга, йолдызларга, утка, суга, тимер йэм башка-ларга хермэт ацлаткан мэкаль[лэрдэ]-----куренэ.
Н. Исэнбэт. II куч. Сейлэшудэн .яки нинди да булса вакыйгадан сон калган тээсир. Йерэгемнэн китми:— .Башы Себер китте!..' — дигэн сузнец эзлэре. М. Гафури. Бу минутлар хатынныц яшь йерэгендэ гомер-лек эз калдырдылар. Г. ИбраЬимов.
8.	куч. рэв. мэгъ. чыг. кил. форм, эздэн. Артыннан.— Синец эзецнэн Мияскэ кадэр бардым, тапма-дым. Ахырында, шушы егетлэргэ очрап. шахталарга киттем. М. Фэйзи. [Лыз] тоткын яшь егетнец Эзен-нэн китте Себергэ. М. Жэлил. II Кемнен яки нэреэнен дэ булса тэгълиматына ияреп, урнэк алып.
9.	куч. Нэрсэне дэ булса кайгыртып, хэстэрен ку-1>еп. Менэ байтак заманнар инде }К,элэш мулла Зыяныц язмышын узгэртерлек бер таяныч табу] эзеннэн йери. Г. ИбраЬимов.
О Эз (аяк) басмау — берэр жиргэ моннан соц бетенлэй бармау, кнлмэу.— Нинди кайту? Анда безне тотып ашарга торалар. Гомергэ эз басмаска анда, гомергэ! С. Рафиков. Эз да калмау — тэмам юкка чыгу, бету. Теллэр узеннэн-узе чишелеп китте, без-дэге тартынучанлыкныц эзе дэ калмады. Н. Исэнбэт. Эз(е) да куренмэу (булмау), эзне да куреэт-мау — 1) берэр жиргэ барып та карамау, анда бетенлэй булмау, куренмэу. [Ерткыч хайваннар куянга:] дй, син. Кыек аяк! Син нигэ тотынасыц? Аюны ау-лаган вакытта синец эзец дэ куренмэде бит! Г. Тукай. [Садыйк:] Теге дуцгыз тагын килеп чыкканы юкмы? [Галлом:] Эзен дэ куреэткэне юк. Ш. Камал; 2) боер. ф. форм. сейл. берэуне кисэтеп, китэргэ, башка килмэскэ кушканда эйтелэ. Эзец дэ булмасын! Эз салу—1) кайда да булса булу, йеру. Фашист итеге эзен салган экдирдэ Тормыш тынды, улэн ус-мэде. М. Жэлил; 2) берэр жнргэ беренче булып керу, аяк басу, башлап йеру. Мин уземэ узем тынгы бир-мим. Аз булса да яца эз салам. Э. Ерикэй; 3) тормыш юлын башлау, килэчэк максатны билгелэу. Мин тайгада ачкан юллар белэн Килсен ул. эйт, минем яныма. Без бергэлэп якты эз салырбыз шат яшь-лекнец геллэр тавына! Ш. Маппур. Эз саташтыру (югалту, яздыру) — юнэлешне узгэртеп, эзне беркем дэ таба алмаслык нтеп бутау. [Иванов белэн Саматов], эз саташтыру ечен, якын тирэдэ ары-бире килеп, яца эзлэр ясаштыргалап йергэннэн соц,---
куе агачлыклар арасына---кучтелэр. М. Гали. [Без
немецлардан] ничек кенэ булса да сугышсыз качып котылырга, эзебезне югалтырга тырышып карадык, лэкин булмады. А. Шамов. [Хэбип] узен эз яздыруда оста саный, алдап кача белэ. 1'. ИбраЬимов. Эз Себеру— нэрсэдэн дэ булса качып, кнтеп котылу. Мэ-тэлделэр улэт козгыннары. Калганнары — эзен се-берде: Кук яктырып, зэцгэрлэнеп калды, Куцеллэргэ нурлар сибелде. Ш. Маннур. Эз суыну—I) кемнен яки нэреэнен дэ булса юкка чыгуы, юк булуы, башка куренмэве. Баязит идэннэн кутэрелэ дэ, еламый-нитми, йичкем белэн сейлэшми, каядыр чыга да китэ. Шул китудэн аныц эзе суына: кая югалды?— йичкем белми. Г. ИбраЬимов; 2) кая да булса барып Йеруне туктату, бармый башлау. [Шихрай Мэдинэ ееннэн] чыгып китте. Шуннан соц син кур дэ мин кур. Шихрайныц бетенлэй эзе суынды. Ш. Камал; 3) онытылып бету, нстэ булмау. Ташъяктагы аксак солдатныц саф халык телендэ, эле йерэклэрдэ эр-неткеч эзе суынмаган сугыш турында э/дырлавы бик-бик тансык иде. 0. Фэйзи. Эз яшеру — берэр эштэ гаепне куреэтэ торган бнлгелэрне бетеру, гаепне таба алмаслык иту.— Ноктаны, янэсе, мин контрреволю-
циянец эзен яшерер ечен утергэнмен. Ш. Камал. Эзгэ басу—1) ау вакытында жэнлекнен эзен табу. Яшь алпавытыбыз кез кене ауга чыкты. — Шул арада----аюныц эзенэ басалар. К. Тинчурин; 2) кем-
нец дэ булса кайдалыгын белеп алу, эзлэп табу. Озак йерергэ дэ туры килмэде, узебезнекелэрнец эзлэренэ бастым. И. Гази; 3) кемнен дэ булса артыннан калмыйча йереп эш иту. Сине шунда ук хэсрэт берлэн бэла саклап кына. эзецэ генэ басып йерилэр. 1'. Тукай; 4) тормышта, эш-шегыльдэ куып житу, тицлэшу; 5) эштэ, тормышта ннндн дэ булса юл, принцип сайлау, юнэлеш табу. [Аны/<] иэндаты, революциядэн соц да, тиз генэ тиешле эзгэ басып эндита алмый. Г. Гали. Эзгэ керу — 1) нормальлэшу, жайга салыну. Суз акрынлап эзгэ керде. Г. ИбраЬимов; 2) тезэлу, тэртиплелэну. Юк, Мицгата, болай йермэ син. Рэт-лэн инде, савык. эзгэ кер; Уйларыцны яцабаштан уйла, Дусларыцныц сузен сузгэ керт. LU. Маннур. Эзгэ кел сибу — берэрсепэ карата начар телэктэ калу, башка эйлэнеп кайтмавын телэп озату.— Бар, китэ бир! Эзецэ кел сибеп калырбыз. II. Фэттах. Эзгэ тешу — 1) кемнец дэ булса кайдалыгын белеп алу; берэр нэреэнен бнлгеле бер урында булуы ту-рыпда мэгълумат булдыру, ачыклау. Барысыныц да телендэ тенлэ булып уткэн вакыйгалар, Кызыл гвардия частьларыныц банданыц эзенэ тешуе турындагы берсеннэн-берсе кызыклы яцгыраган хэбэрлэр булды. Г. Минский; 2) к. эзгэ керу (1 мэгъ.). Сыйныфныц бетенесе экдыелып. укулар тэмам эзгэ тешкэн, балалар моцарчы курелмэгэн бер дэрт белэн бирелеп укый гына башлаганнар иде. Э. Фэйзи. Эздэн чыгу — 1) тормышныц нормаль агышы, эшлэр-нец нормаль барышы бозыту; 2) моца кадэр булган нормаль гадэтлэрне ташлау, башка терле, начар яши башлау (кеше турында). [Кара фикер:] Мин уземнец каралыгым белэн бу кенгэ чаклы бер инэ кузе хэтле ялгышлык эшлэми килдем. Лэкин буген хата ит-тем: бу бэндэгэ эздэн чыгарга юл куйдым. Г. Колэхметов. Эздэн язу—к. юлдан язу.— [Нургали абыйга] тешендерергэ кирэк-----Югыйсэ, кеше бер ялгыш
уйлый башласа, бетенлэй эздэн язып, чуалып бетэр. 9. Еники. Эзе дэ калмау — берэр жирдэн бетеплэйгэ киту, Ьэлак булу, юк булу. Тик фрицныц соцгы язган хатын Фриц хатыны укый алмаган: Безнец уттан хаты юкка чыккан, Фрицныц да эзе калмаган. 0. Ерикэй. Эзен (дэ) курмэу — бетенлэй курмэу, таба алмау.— Бик исем китте, кызыцнан аерыласыц кил-мэсэ, иртэгедэн яшь хатыныцныц эзен дэ курмэссец. А. 0хмэт. Эзен корыту — берэр жнргэ килеп Йеруне туктату. [Кодачаныц] куптэннэн эзен корыткан идек, инде кияу кайткач, тагын килеп йери башлады. Ш. Камал. Эзен кыру — бетенлэй юк нту, юкка чыгару. Ил озата буген уз улларын Шаулап торган сугыш кырына, Тыныч илнец изге чиклэреннэн Дош-маннарныц эзен кырырга. 0. Исхак.
ЭЗБАСАР и. Нинди дэ булса жэнлекне эзэрлеклэп баручы. Эзбасар аучы йэм эзбасар эт ечен кырпак кардан да яхшырак нэреэ бар? Соц. Тат.
ЭЗГЭ-ЭЗ, ЭЗМЭ-ЭЗ рэв. Берсе артыннан икенчесе, алда баручы кайда аяк басса, шунда басып, бер-бер артлы. Эзгэ-эз атлау. II Калышмыйча, артыннан ук.
ЭЗКУАР и. Эз буенча барып, киекпе яки кешене табарга ейрэтелгэн эт.
ЭЗЛЕК и. Эз ясалу. эз тешу ечен жирлек. Ж,иргэ аз гына эзлек тештеме, мин тагын кырда. Г. Бэширов.
ЭЗЛЕКЛЕ с. 1. Берсе артыннан икенчесе ялганып бара торган; бер-бер артлы. Эзлекле усеш. Эзлекле куренеш. Эзлекле тэртиптэ урнаштыру. II рэв. мэъг.
эзл
560
экв
Билгеле бер тэртип белэн. [Галимэнец кэефен] киче-решлэрен Ьэм хэрэкэтлэрен эзлекле итеп устерергэ кирэк. М. Жэлил.
2.	Нэрсэдэн дэ булса закончалыклы рэвештэ килеп чыга торган, логик нигезлэнгэн. Эзлекле нэтиэ^э. Эзлекле фикер йерту.. Берэр карашка тайпылышсыз, чигенулэрсез ияру. Эзлекле марксист. Эзлекле революционер.
ЭЗЛЕКЛЕЛЕК и. Эзлекле булу хэле. [„Кара йез-лэр" либреттосында] вакыйгалар логик эзлеклелек белэн устерелэ. М. Жэлил. Саимэдэге ныклык, бер сайлаган юлдан таш яуса да борылмаучы тэвэк-кэл холык, тойгы Ьэм карашларындагы узгэрмэучэн эзлеклелек — бик куплэрдэ аца ихтирам уята. К. Нэжми.
ЭЗЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. эзлэу. Уй кугемнэн мэгънэлэр эзлэп очам — табалмыймын. Эзлэнеп тэ тапмагач, ah. рух тешэ, кайгым усэ. Ш. Бабич. Пычрак ташлар естенэ урмэлэп. ул бик озак эзлэн-де. И. Гази.
2. Камилрэк алымнар табарга, яцарак, уцышлырак ачышлар ясарга тырышып, озак вакытлар берэр нэрсэ естендэ эшлэу. Кыш буена Фэйрузэнец-----Орлык-
ларга сынау ясап. Нэрсэдер эзлэнуе Юкка булып чыкмады. М. Жэлил. Ту финны ц тагын бер сыйфаты — бертуктаусыз эзлэнуе, яца сурэт, яца [эйлэн-мэлэр] табарга тырышуында. Г. Нигъмэти. II Тынычсызлану (куцел, хис турында). Куце ле м, нэрсэнедер хэтерлэргэ тырышып. эзлэнэ. М. Эмир.
ЭЗЛЭУ ф. 1. Яшерелгэн, югалган яки ачыктан-ачык куренеп тормый торган нэрсэне табарга тырышып, терле урыниан тикшеру, карау. Яшьлэр, бик кызык-сынып, ицбашлары. хэтта яцаклары белэн бер-берсенэ сыенышып. чынаяк китегеннэн ниндидер язма эзлэделэр. Г. Гобэй. Кырда ат эзлэп йеруче бер малай, я берэр яшь егет. ут ягып яткинны куреп. безнец янга килеп сейлэшеп утыра. М. Гали. [Хэят Николай Ивановичка:] Яца адресыгызны Рекыядэн сораган идем, ул, шул вакытта эзлэп караса да. табып бирэ алмады. Ф. Эмирхан. II Разведка ясау ярдэмендэ яна чыганаклар табу белэн шегыльлэну. [Нарспи:] Безнец бу якка,---нефть эзлэп. элекке
заманда англичаннар да. америкалылар да. немец-лар да килгэннэр. А. Эхмэт. II Берэр эшкэ лаеклы кеше яки берэр нэрсэгэ яраклы эйбер табарга тырышу. [Иванов:] Бездэ .Хезмэт’ совхозын аякка бас-тырырга кеше эзлилэр. Г. Ибрайимов.
2. Нэрсэне дэ булса булдырырга, табарга тырышу, нэрсэгэ дэ булса ирешергэ омтылу. Авылныц байтак егетлэре. эш бетэр-бетмэс. читкэ кэсеп эзлэп чыгып киттелэр. Г. Ибрайимов. [Мансур Рэхимгэ:] Тынгы эзлисец узецэ. тыныч тормыш эзлисец. Р. Ишморат. [Габитов:] Труба кирэк булса,— узец эзлэ. тормоз калыплары кирэк икэн — узец man. И. Гази.
3. Нииди дэ булса берэр яцалыкка яки яхшырак нэрсэгэ омтылу (мэс., эдэбиятта йэм сэнгатьтэ). Совет сэнгатендэ узенэ хас узенчэлеклэре, оригиналь-леге Ьэм эзлэнулэре белэн кузгэ бэрелгэн бу мастер [ф. Н. Каверин] Ьэр постановкасында яцалык эзли Ьэм тынгысыз рэвештэ алга омтыла. М. Жэлил.
ЭЗОП: эзоп теле — фикерлэрне читлэтеп, киная-лэп эйту, язу теле. Эзоп телендэ сейлэшу.
ЭЗСЕЗ рэв. 1. Узеннэн соц бернинди дэ эз, нэтижэ калдырмыпча. Чиклэнсэ дэ гомер, яшьлек безнец Эссез сунэ диеп уйлама! дйтсен яшьлэр: менэ шулай яшэп, Шулай улсэц иде деньяда. М. Жэлил. Канунга каршы тигезсез керэшкэ чыккан Кабил м;ицелергэ мээн;бур. Лэкин ул эщицелсэ дэ, аныц керэше эзсез калмаска тиеш. Г. Нигъмэти.
2. Билгесез, мэгълум булмыйча. Хэзерге вакытта без [Г. Камал] тарафыннан денья классикларыннан Ьэм рус язучыларыннан тэрэ^емэ ителгэн кайбер эсэрлэрне генэ белэбез. Аныц купчелек эдэби тэр-э^емэлэре эзсез югалганнар. М. Гали.
ЭЗТАБАР и. Беек Октябрь социалистик револю-циясе, гражданнар йэм Беек Батан сугышлары вакытында, колхозлашу йэм илдэге социалистик тезелеш-лэр чорында фидакарьлек курсэткэн, лэкин исемнэре халыкка билгесез калган батырларны аларныц эзлэре (эшлэгэн эшлэре) буенча (терле документлар аша, батырларныц керэштэшлэре белэн сейлэшеп й. б. ш. юллар белэн) табучы, алар турында мэгълуматлар жыючы. Яшь эзтабарлар М. дхмэтэ^ановныц Пэрэу авылында да пионер оешмасы Ьэм комсомол ячейкам тезуен белделэр. Соц. Тат.
ЭЗЭР и. Бизэкле тукымадан яки шнурдан уреп эшлэнгэн билбау. Бишмэт естеннэн кызыл эзэр бэйлэгэн кеше урыныннан кутэрелде. И. Гази.
ЭЗЭРЛЕ с. Эзэре булган, эзэр бэйлэгэн.
ЭЗЭРЛЕКЛЭу ф. 1. Тотарга, элэктереп алырга, зарар китерергэ, юк итэргэ телэп, кемнен дэ булса артыннан куып бару. Автомат чиратлары да ише-телде. Сержант Морозов группасы эзэрлеклэп ки-луче финнарга каршы сугыш башлады, ахрысы. Г. Эпсэлэмов. [Борисов] узен эзэрлекли торган штык очларыныц эле бер якта, эле икенче якта елтырап китуен кузэтте. Г. Бэширов.
2. Гадэттэгечэ ирекле яшэргэ, эшлэргэ мемкинлек бирмэу, жэберлэу, кысрыклау. Бу газета уцае белэн Казанда полиция эзэрлеклэу алып бара, [газетаны] чыгаручыларны эзлилэр. таба алмыйлар. Э. Фэйзи.
ЭЗЭРЛЭУ ф. 1. к. эзэрлеклэу. Дошманнарны мин эзэрлим — Минем кулда автомат. Э. Ерикэй. Реакция Ьэм патша хекумэтенец эзэрлэулэре [А1. Гафу-риныц] эдэби стилендэ караш Ьэм тойгыларны терле гиперболик формаларда эйтергэ телэу омтылышын тудырды. М. Жэлил.
2.	Кузэту, сагалау, шымчылык иту. Моцарчы аны эзэрлэулэре сизелми иде. Бу беренче тээ^рибэ булды. Шик юк. бу — филер. Лэкин кемне кузэтэ? Тан-гатарныц узенме? дллэ Госман экряелышында кемнэр булды дип, барын да эзэрлилэрме? Г. Ибрайимов. II Ьэр хэрэкэтне езлексез кузэту, куздэн кичеру. Па-ларусов [Садыйкныц Ьэр хэрэкэтен] утлы кузлэр белэн эзэрлэп барды. Г. Ибрайимов.
3.	Эзлэу, тикшеру, ачыкларга тырышу. Фэхринец утерелуендэ гаеплелэрне эзэрлэу теене энэ шулай башланып китэ. Г. Нигъмэти.
4.	куч. Игътибар белэн кузэтеп бару, эзлэу. [Ту-фанныц] шигырьлэре сурэтлэргэ. терле чагыштыру. кинаялэргэ бик бай. Урыны белэн — асыл мэгънэне шул сурэтлэулэр. кинаяле эщемлэлэр арасыннан эзэрлэп барырга туры килэ. Г. Нигъмэти.
ЭИ ы. 1. Берэрсенэ эндэшкэндэ, чакырып алганда, мерэжэгать иткэндэ кулланыла. Эй. яшь кеше, монда [ял и/иу| ечен чыктыгызмы? Ф. Эмирхан. I Берэрсен кисэткэндэ кулланыла. Эй.' Егыласыц!
2. Соклануны, танга калуны, гажэплэнуне белдерэ. Эй куцелле дэ соц! Эй, абый, син белмисец. Без уйнадык та соц буген. Эй... куцелле булды соц. М. Жэлил.
3. Укенуне, борчылуны яки искитмэуне белдерэ. [Крестьян кулакка:] Эй, текердем ярдэмецэ. Сейлэп торасыц тагын. — Синнэн ярдэм булганчы, Кояш эйлэнер эле. М. Жэлил.
ЭКВАДОРЛЫ и. Эквадорда яшэуче, Эквадор кешесе.
ЭКВАДОР и. геогр. Жир шарын йэм кук сферасын кеньяк йэм теньякярымшарларга булэ торган уйланма
экв
561
экл
сызык. ЖиР экваторы. Кук экваторы. □ Узэк Африка ---экваторныц ике ягындагы бик киц мэйдан-
ны били. Чит ил. экон, геогр.
ЭКВАТОРИАЛ и. астр. Кук сферасындагы Ьэрбер яктырткыч жисемнен кук экваторына карата торышын билгелэргэ ярдэм итэ торган астрономии инструмент.
ЭКВАТОРИАЛЬ с. геогр. Экватор тирэсендэге. Экваториале зона. □ Африка бетенлэй диярлек экваториале кэм тропик климат елкэсендэ ята. Чит ил экон, геогр. Яшеннец иц куп кэм кечле урыны— экваториале зона. Яшен...
ЭКВИВАЛЕНТ и. 1. кит. Берэр нэрсэгэ Ьэр яктан тиндэш, тэцгэл була алырлык икенче нэрсэ. .Ачу йоту — may йоту",----.Байныц бозавы—ярлыныц
баласы' [кебек мэкалелэрнец] бер[енче] буыны икен-чесенец эквиваленты булып тора. Н. Исэнбэт. [Ди-намомашинада механик энергия] Электр энергиясенэ эверелэ, э электр чылбырында электр энергиясе аца эквивалент микъдарда икенче бер энергиягэ эверелэ. Физика.
2. Экон. Берэр товарный кыйммэтеи билгели торган икенче бер товар. Эквивалент товарныц иц югары формасы — акча. Политэкономия.
3. лалг. Бер елеш водород белэн кушыла торган яки шушы елешне аерым кушылмаларда алмаштыра торган элемент микъдары.
ЭКВИВАЛЕНТЛЫ с. Тиндэш, тин булган, тэнгэл, бэрабэр, тулысы белэн алмаштыра торган. Эквивалентлы тигезлэмэлэр. Эквивалентлы зурлыклар.
ЭКВИВАЛЕНТЛЫЛЫК и. Эквивалентлы булу хэле.
ЭКВИЛИБРИСТ и. Эквилибристика белэн шегыль-лэиуче цирк артисты.
ЭКВИЛИБРИ'СТИК с. Эквилибристикага бэйле. Эквилибристик чыгыш.
ЭКВИЛИБРИ’СТИКА и. махе. Тигезлек саклау ос-талыгына корылган катлаулы акробатик кунегулэр, хэрэкэтлэр ясау сэнгате; шул сэнгатьнен цирк жанры.
ЭКЗАЛЬТ с. кит. Бик кутэренке, дэртле булган. Яше мастерныц музыка яратуы, аныц еч йез плас-тинкасы булуы турында кайсыдыр бер журналист эцицел кулдан экзалет бер соклану белэн денеяга хэбэр салды. Г. Ахунов.
ЭКЗАЛЬТА’ЦИЯ и. Чиксез ярсу яки шатлану ха-лэте.
ЭКЗАМЕН и. к. имтихан. [Катя] эцэй буе шэкэрдэ экзаменнар биреп йерде. Тагын ике елдан врач була. Г. Эпсэлэмов.— Ятарга туры килмэсэ, экзаменга болай ук басылып хэзерлэнэ дэ алмас идем эле. Р. Техфэтуллин. II Гомумэн тикшеру, нэрсэне дэ булса сынау.— Минем ечен, димэк, сезнец ечен Экзаменга охшар узе бер! Яшел трасса [уткэру эше]. Ш. Медэррис.
ЭКЗАРХ и. 1. тар. Борынгы Грециядэ храм каршындагы жрецлар башлыгы.
2. тар. Византия империясендэ императорныц аерым бурычлар йеклэнгэн урынбасары.
3. Православие чиркэвендэ: чиркэудэге аерым бер елкэнен яки местэкыйль чиркэунец башлыгы. Карт-лач кардиналлар, впископлар, экзархлар, поплар, тезелеп, СССРга лэгънэт яудыралар, Тэреле кием-нэргэ теренеп. М. Гафури.
ЭКЗЕКУЦИЯ и. 1. Тэн жэзасы.
2. иск. кит. Хекем карарын, аерым алганда, улем, тэн жэзасын гамэлгэ ашыру эше.
3. Масса-кулэм (тесендэ) жэзалау (мэсэлэн, революцией баш кутэручелэрне h. б.).
ЭКЗЕМА и. мед. Нерв авыруы нэтижэсендэ барлыкка килэ торгаи кубырчыклы, сыткылы, кычытулы йогышсыз тире авыруы. Экзема каплаган урыннарга
36 л-из
кечкенэ сызлавыклар чыкса, аларга зеленка сорту эйбэт булачак. Азат хатын.
ЭКЗЕМПЛЯР и. 1. Узара охшаш, бериш эйберлэр арасында аерым неехэ, данэ (гадэттэ кулъязма яки басып чыгарылган текст турында).— Китабым да басылып чыкты инде. Казанга баргач, узегезгэ бер экземпляр бирермен. М. Гали. [Полковник] шунда ук портфелен ачты да кораллы кутэрелеш турын-дагы татарча прокламациянец берьюлы дурт эк-земплярын чыгарды. Г. ИбраЬимов.
2. Нинди дэ булса берэр тернен аерым вэкиле (хайваннар, усемлеклэр турында).
3. сейл. Сэер яки кире сыйфатлары булгаи кеше турында.— Абыйныц хатыны дисэц, комиссионный магазинная алган экземплярга охшаган. h. Такташ.
ЭКЗО’ТИК с. 1. Европадан ерак, аз ейрэнелгэн иллэргэ хас булган; шул иллэрдэ генэ була торган. Экзотик усемлеклэр. Экзотик табигать. □ [Романтизм чорында кайбер язучылар] тирэ-як тормыш турында язмыйча, кенчыгыш иллэре, алардагы экзотик тормышны [яздылар]. Г. Нигъмэти. Кенгэ караган якты булмэдэ бу экзотик усемлек ешрак чэчэк ата. Азат хатын.
2. куч. Сэерлеге белэн танга калдыра торган, га-жэп, экэмэт. Экзотик музыка. Экзотик бию. Экзотик кием. □ [М Гали] Октябрь революциясенэ кадэрге хикэялэрендэ авылныц кенкурешен кубесенчэ экзотик кэм натуралистик парчалар белэн генэ сурэтлэгэн. Г. Халит.
ЭКЗО’ТИКА и. Чит Ьэм ерак иллэргэ, кубесенчэ жылы якларга хас булган, лэкин башка ил кешесенэ сэер Ьэм кызыклы булып куренгэн эйберлэр, куре-нешлэр Ь. б. Теркстан мэсьэлэсе белэн бетен батальон терле формада баш вата. Ьэр вагонныц уз дюплэре яшь егетлэргэ ул ерак. бай илнец экзоти-касын бизэклэп тасвир итэлэр. Ш. Усманов. [.Казакъ кызы" романында] кабилэчелек талашлары, жэйлэу-лэре, кымызлары, калымнары, кыз качырулары, тагын эллэ нихэтле безнец ечен яца, ят булган экзо-тикалары белэн куз алдына бастырылган Казань хэяты да бар. Г. Нигъмэти.
ЭКЗОТИКЛЫК и. Экзотик булу сыйфаты. Таби-гатьнец экзотиклыгы. Киемнец экзотиклыгы.
ЭКИПАЖ I и. Пассажирлар утырып йери торган жинел арба. [Бай балалары] кич театрларга, цирк-ларга кереп зэвык-сафа кылалар. Бар дэулэтнец рэ-хэтен курэлэр. Яхшы ат, яхшы экипаж, асыл кием дисэц — аларда. Ш. Мехэммэдев.
ЭКИПАЖ II и. 1. Корабльнен, самолетнын, танк-нын Ь. б. ш. командасы, хезмэт итучелэр составы. Лэкин танктан чыгып куп китмэдек, дошман пу-лясы Хэмитне аяктан екты, шулай ук танк эки-пажыныц башка членнары да кэлак булды. Р. Ишморат.
2. Дицгез пехотасынын ярдагы хэрби берэмлеге (гадэттэ флот командалары составын тулыландыру ечен хезмэт итэ).
S ЭКИПИРО’ВКА и. Ьэр яктан тээмин ителгэнлек.
ЭКЛЕКТИЗМ и. кит. Терле идея юнэлешлэрен, карашларны, теориялэрне прннципсыз, ирекле рэвеш» тэ берлэштеру куренеше.
ЭКЛЕКТИЦИЗМ и. к. эклектизм.
ЭКЛИМЕТР и. Берэр урыннын авышлык почмагын улчи торган геодезия коралы.
ЭКЛИ'ПТИКА и. Кук сферасында кояшныц ел буе хэрэкэт итуен курсэткэн уйланма сызык (кук сферасында зур тугэрэк хасил итэ). Кук сферасы эйлэн-гэн чакта эклиптиканыц горизонтка карата торышы. езлексез узгэреп тора. Астрономия.
Эко
582
ЭКР
ЭКОЛО’ГИЯ и. Биологиядэ хайваннарныц Ьэм усемлек организмнарынын эйлэнэ-тирэдэге мохит белэн узара менэсэбэтлэрен ейрэиу булеге.
ЭКОНОМ- I Кушма сузлэрдэ .экономик* дигэн мэгънэне белдерэ торган беренче кисэк, мэсэлэн: экономсовет, экономгеография.
ЭКОНОМ II и. 1. иск. Хужалык эшлэрен идарэ итуче хезмэткэр, хужалык эшлэре медире.
2. сейл. к. экономист (1 мэгъ.).
ЭКОНОМИЗМ и. XIX йез ахырында — XX йез башында рус социал-демократлары арасында барлыкка килгэн оппортунистик агым; бу агым эшчелэр сый-ныфы самодержавиене бэреп тешеру Ьэм узенэ политик хокук яулап алу ечен тугел, бары тик узенец экономик хэлен яхшырту ечен генэ керэшергэ тиеш дип ейрэ-тэ, пролетариат партиясенен житэкче ролен инкяр итэ. Россиядэ .экономизм"ныц килеп чыгуы---эш-
челэр хэрэкэтенэ буржуаз йогынты утеп керугэ, пролетариатныц составы терле-терле булуга бэйле иде. КПСС тарихы.
ЭКОНО’МИК с. 1. Экономикага бэйле булган. Экономик базис. Экономик закон. □ Бетен илнец материаль байлыгы. экономик куэте, машина техникасы искитэрлек тизлек белэн усэ. Г. Бэшнров. Ерып чыга алмаслык экономик кризис баткаклыгын-да узенец соцгы черу, таркалу дэверен кичерэ торган капитализм иле хэзер йичбер терле культура байлыгы бирэ алмый. М. Жэлнл. II Материаль хэлгэ, хужалык ягына бэйле булган. [Эти белэн эни} Чулпан белэн Светлананыц тазалыгы турында борчы-лал-ар. Шулай ук сезнец хэлегезне дэ (экономик яктан) белэселэре килэ. М. Жэлнл.
2. Экономиканы, хужалыкны оештыру Ьэм алып баруга бэйле булган. Экономик район. Экономик талэплэр. Экономик кицэшмэ. □ Промышленность белэн авыл хуэцалыгы арасында кирэкле экономик багланыш формасы сату-алу юлы белэн товар ал-машудан гыйбарэт. Политэкономия.
3. Экономиканы ейрэнугэ бэйле булган. Экономик география гомуми рэвештэ эк;ир шары территория-сендэ---хуэцалык-----усешен йэм урнаштырылуын
ейрэнэ. Чит ил. экон, геогр.
Экономик материализм — ижтимагый усешнен бер-дэнбер кече экономик факторларда дип, тарихи процессны берьяклы, механистик ацлата торган агым. Экономик крестьяннар—Россиядэ 1764 елга кадэр чнркэулэр Ьэм монастырьлар кул астында булып, со-цыннан „руханн эшлэрнен экономия коллегиясе* ка-рамагына кучерелгэн крестьяннар.
ЭКОНО'МИКА и. 1. экон. Билгеле бер ижтимагый стройный житештеруче кечлэре усешенэ тэцгэл килэ торган житештеру менэсэбэтлэре жыелмасы. Социализм экономикасы. Капитализм экономикасы. □ Двньядагы барлык нэрсэлэрнец нигезендэ экономика дигэн бер нэреэ тора. К. Тинчурин.
2.	Хужалык тезелеше, хужалык тормышы (берэр илнец, районный h. б. ш.). Районныц экономикасын планга салу гына эк;итми. Артель тизрэк алга ат-ласын ечен колхозчыныц уз тормышын да яцача корырга----кирэк. Г. Бэширов. [Аязгулов:] Тарал-
ган вак хуэцалыкларны берлэштереп. алардан социалистах эре хум;алыклар оештыру — эк;ицел эш тугел. Ул бетен илнец экономикасына бэйлэнгэн мэсьэлэ. М. Эмир.
3.	Берэр хужалык эшчэнлеге тармагыныц струк-турасы Ьэм финанс-материаль хэле. Авыл хуэуалыгы экономикасы.
4.	Хужалык тармагыныц берэр елкэсен ейрэнэ торган фэн.
ЭКОНОМИСТ и. 1. Экономик фэннэр белгече; жэм-гыятьнец хужалык тормышын ейрэиуче белгеч, галим. Экономистларныц исэплэп чыгарулары буенча,------
бетенденья социалистик системасы иллэре бетен-денья промышленность продукциясенец яртысыннан артыграгын эн;итештерэчэклэр. СССР тарихы.
2.	тар. Экономизм тарафдары, экономизмны як-лаучы. Россия революция хэрэкэтлэре тарихында экономистлар исеме астындагы агым — элбэттэ, мэгълум нэреэ. Г. ИбраЬимов.
ЭКОНО'МИЯ и. 1. Берэр нэрсэне тотуда, файдала-нуда сакчыллык, хэстэрлек, эрэм-шэрэмгэ юл куймау-чылык. Экономия режимы. □ Средстволарга йэм эдэби кечлэргэ экономия ясау телэгеннэн чыгып, .Ирек" газетасын революцион меселман солдатла-ры оешмасыныц .Солдат телэге" исемле газета белэн бергэ куштык. Г. ИбраЬимов. II Файда, отыш-табыш.—Шул кайэр суккан бораулар аркасында еч йез метрлык экономиямне ашап бетерэ яздым инде. И. 1 ази.
2.	Кыска, тегэл исэплэнгэнлек. [Чехов хикэялэрен-дэ] озын кереш булеклэр дэ. суз ахырлары да юк.-
Мондый кыскалык, экономия, .саранлык', — вак хи-кэялэр язучы ечен гомумэн кирэк нэреэ. Г. Нигъмэти.
3.	иск. Капиталистик типтагы эре алпавыт имение-се. Эре капиталистик экономиялэрдэ авыл хуэца-лыгы эцитештеруенец концентрациялэшуе еш кына бик вак крестьян хуэкалыкларыныц саны арту белэн бергэ бара. Политэкономия.
4.	Революциягэ кадэрге Россиядэ авыл хужалыгы эшлэрен идарэ итэ торган учреждение.
ЭКОНО'МИЯЛЕ с. 1. Исэплэп тотучан, эрэм-шэрэм итмэучэн, экономия ясаучан, сакчыл. Экономияле хуэка.
2. Нинди дэ булса экономия бирэ торган, отышлы. Нефть — экономияле ягулык. Экономияле машина. Экономияле тезелеш.
ЭКОНО’МИЯЛЕЛЕК и. Экономияле булу сыйфаты.
ЭКОНО’МКА и. иск. Кемнен дэ булса ей хужалы-гын алып баручы хатын-кыз; хужалык эшлэре медире. [Зыя] экономканы курде дэ, тыныч бер булмэ алып, пиво китерергэ, ике кыз чакырырга, иц шэп татар музыкантын кертергэ кушты. Г. ИбраЬимов.
ЭКРАН и. 1. тех. Электр приборларын, терле ап-паратларны, корылмаларны тышкы тээсирлэрдэн саклау ечен махсус каплавыч. Плотина экраны. Радиоаппаратура экраны. □ Бетен реактор кургаш йэм тимербетон катлауларыннан торган экран белэн тышланган. Атом энергиясе. II Яктылык иурларын, сигналларны Ь. б. ш. куреэтэ, тешерэ торган еслек. Телевизор экраны. □ Альфа-кисэкчек килеп тешкэн урында экран зэгыйфь кенэ яктырып куйган йэм бу яктырышны микроскоп аша карап курергэ мемкин булган. Атомнар деньясында.
2. Кинокартина куреэтелэ торган ак тукыма яки акка буялган стена Ь. б. Экранда ут янды тагын. Тик бу юлы курделэр анда Кайгылы рэсмен аныц. h. Такташ. Авыл йэм аныц келтэ еемнэре белэн чуарланып ерактан куренгэн басулары [кашлакка] менгэч тэ синец алдыца экрандагы кебек яп-якын булып килеп басалар. М. Гали.
ЭКРАНЛАУ ф. тех. Металл каплавыч белэи ышыклау, каплау (тышкы тээсирлэрдэн саклау ечен). При-борны экранлау.
ЭКРАНЛАШТЫРУ ф. Театр сэнгате яки матур эдэбият эсэрен кинода (экранда) курсэту ечен ярак-лаштыру. Балетны экранлаштыру. Романны экранлаштыру.
экс
563
экс
ЭКС- Берэр дэрэжэне, вазифаиы белдергэн исем алдына кушылып, „элекке", „эувэлге" мэгънэсен бирэ торган алкушымча, мэсэлэн: экс-президент, эксдиректор, экс-чемпион.
ЭКСКАВАТОР и. Туфракны, комны, ташны башка урынга кучеру, чокыр-канаулар казу яки транспортка йек теяу ечен кулланыла торган узйерешле машина. Атлап китте титан экскаватор. Аммоналлар тауны актара. Ш. Медэррис.
ЭКСКАВА'ТОРЧЫ и. Экскаваторда эшлэуче. Сул яктагы яшь экскаваторчыныц ничек эшлэгэнен яхшы. белэ Хэйруш.----Экскаваторныц озын стрелкасы
эцицел нэрсэ кебек очып йери. М. Хэсэнов.
ЭКСКРЕМЕНТ и. махе. Организм булеп чыгарган матдэ, булендек (тизэк, сидек). Гадэттэ ул экскре-ментлар [суалчан тизэге] туфрак структурасына Караганда бик каты булалар. Шулай итеп, суалчан-нар туфракныц физик узенчэлеген йэм химик соста-вын узгэртэлэр. А. Фаткуллин.
Э'КСКУРС и. кит. Икенче дэрэжэдэге мэсьэлэне яктырту максаты белэн тикшерелэ торган теп тема-дан читкэ киту. Тарихи экскурс ясау.
ЭКСКУРСАНТ и. Экскурсиядэ катнашучы. бстэ тимер басма. Басмада — юл. Шуннан уткэн кем бар: юлчымы. экскурсантмы, бер узгынчымы? Н. Исэнбэт.
ЭКСКУРСИОН с. 1. Экскурсиягэ бэйле булган. Экскурсион сезон.
2. Экскурсантларны тээмин итэ торган. Экскурсион бюро.
ЭКСКУФСИЯ и. 1. Практик танышу яки куцел ачу максаты белэн коллектив рэвештэ еэфэргэ чыгу, берэр жиргэ бару. Авылныц уз халкын да кубрэк кат-наштырып. совхозга экскурсия ясарга телэсэк тэ. бу планыбыз тормышка аша алмады. М. Эмир. Кичэ Хэлим. терелеп килэ торган солдатлар белэн бергэ, [музейга] экскурсиягэ кереп чыкты. Г. Гобэй.
2. куч. сейл. к. экскурс. Уткэнгэ экскурсия ясау.
3. сейл. Экскурсантлар.
ЭКСКУРСОВОД и. Экскурсантларга карау ечен куелган экспонатларны курсэтеп, истэлекле h. б. ш. урыннарга йертеп Ьэм алар турында кирэкле ацлат-малар биреп йеруче кеше. Киц авыл урамы буйлап барганда. шофер Сэлэхи. сузгэ йэвэс экскурсоводлар кебек. авыл турында сейлэп барды. Г. Минский.
ЭКСЛИ’БРИС и. кит. Китап хужасыныц исеме язылган, гадэттэ художестволы башкарылган йэм тышлыкнын эчке ягына ябыштырыла торган кэгазь — ярлык. Минем экслибрислар-------коллекциясенэ
.Союз-4' йэм .Союз-5" космик корабльлэрендэ очып, Галэмне ицлэгэн батырлар В. Шаталов, В. Волынов, Е. Хрунов йэм А. Елисеев экслибрислары ~ес-тзлде. Соц. Тат.
ЭКСПАНСИВ с. кит. Узен, тойгыларын йэм хислэрен тыя алмый торган. Экспансив кеше. Экспансив характер.
ЭКСПАНСИВЛЫК и. кит. Экспансив булу сыйфаты.
ЭКСПАНСИОНИЗМ и. Экспансиягэ омтылу (дэулэт чнклэрен кеч белэн кицэйтергэ омтылу, империали-стик баскынчылык политикасы).
ЭКСПАНСИОНИСТ и. Экспансионизм тарафдары, экспансионизмны яклаучы.
ЭКСПАНСИЯ и. кит. Экономик-политик ысуллар белэн капиталистик дэулэтнен якн монополистик группанын йогынты сферасын кицэйту куренеше, яца жирлэр басып алуга омтылыш. Герман экспансиясе-нец усуе нэтиэцэсендэ, 1907 елда Якын Кенчыгышта Россиянец теп дошманы. электэге шикелле, Англия тугел, бэлки Германия була. Яна тарих.
ЭКСПАТРИАЩИЯ и. полит. Ватаныннан сереп жибэру яки, гражданлык хокукыннан мэхрум ителеп, уз телэге белэн ватаныннан киту.
ЭКСПАТРИА’ЦИЯЛЭУ ф. полит. Ватаныннан серу.
ЭКСПЕДИТОР и. 1. Нэрсэне дэ булса тиешле урыннарга жибэреп, таратып торучы кеше. Редактор да, секретарь да, корректор да, экспедитор да узем булам, кирэк була икэн, курьер да булам, икешэр. ечэр кен ейгэ кунарга кайтмыйча, кене-тене шунда эшлэп уздырам. М. Гали. Тукай, .дльислах'та эшлэу белэн беррэттэн, .Китап' нэшриятына экспедитор булып керэ. Г. Халит.
2. иск. Революциягэ кадэр кайбер хекумэт учреж-дениелэрендэ булек медире.
ЭКСПЕДИТОР ЛЫК и. Экспедитор вазифасы.
ЭКСПЕДИЦИОН с. 1. Экспедициягэ бэйле булган. Экспедицион контора. Экспедицией сектор.
2. Экспедиция ечен тезелгэн, билгелэнгэн. Экспедицион отряд. □ Совет хекумэте барон Унгерн бандасын тар-мар иту ечен экспедицион корпус эцибэрергэ карар итэ. Каз. утл.
ЭКСПЕДИ'ЦИЯ и. 1. махе. Нэрсэне дэ булса (йек-лэрне, почтаны й. б.) тиешле урынына жибэру, тарату, озату эше.
2.	Нэрсэне дэ булса тиешле урынына жибэру, оза-тып тору учреждениесе яки булеге. Газета экспеди-циясе.
3.	Революциягэ кадэрге Россиядэ нинди дэ булса дэулэт учреждениесе канцеляриясендэге булек.
4.	Бер теркем кешелэрнец, отрядный й. б. ш. махсус задание, максат белэн чыккан сэяхэте, походы. Фэнни экспедиция. □ Хекумэтебезнец булышлыгы. галимнэребезнец тырышлыгы белэн деньядагы иц зур Экспедиция оештырыла. А. Алиш. Арктикага, Кара-Комга булган экспедициялэр, туристларныц сэяхэт-лэре	й. б. [балалар китапларына] чиксез бай
материаллар бирэлэр. М. Жэлил. II Шундый сэяхэттэ, походта катнашучылар группасы, отряды.— Беэгэ бетен экспедиция белэн [башка эн;иргэ кучэргэ кирэк]. А. Эхмэт. Кичен якындагы планнар турында фикер алышырга экспедиция начальнигы янына геологлар эк;ыелды. Каз. утл.
ЭКСПЕДИ'ЦИЯЧЕ и. Экспедицнядэ катнашучы. Профессор яшь экспедициячелэрне тыныч кына кал-дырмады. Г. Ахунов.
ЭКСПЕРИМЕНТ и. 1. Фэнни тэжрибэ. Экспериментка керешу алдыннан, [укытучы] сыналучы кешенец тэне бераз пешэр, авыртыр, лэкин авырту бик тиз утеп китэр дип кисэтеп куйган. Сер пэр-дэсен ачсак...
2. Гомумэн тэжрибэ, нэрсэне дэ булса берэр юл белэн тормышка ашыруны сынап карау эше.
ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬ с. 1. Экспериментка бэйле, эксперимент булып торган. Эксперименталь куреэт-кечлэр. □ Атомнар тезелеше турындагы тэгълимат, яки атом тезелеше теориясе, эксперименталь юл белэн табылган фактларга таяна. Химия. II Эксперимент уткэру белэн шегыльлэнгэн. Эксперименталь булек. II Беренчел, башлангыч, тэжрибэ (сынап карау) ечен генэ ясалган. Эксперименталь комбайн.
2. Экспериментка нигезлэнгэн. Эксперименталь физика. Эксперименталь фонетика.
ЭКСПЕРИМЕНТАТОР и. к. эксперимеитчы. Сезнец кулыгызга кызган тимер тидерделэр... Сез кулыгыз пешкэнне тоясыз,— дип тэкрарлый экспериментатор. Сер пэрдэсен ачсак...
ЭКСПЕРИМЕИТЧЫ и. Фэнни тэжрибэ ясаучы.
ЭКСПЕРТ и. Дэгъвалы яки кыен мэсьэлэне чишу еден чакырылган махсус белгеч. Суд эксперты. Экс-пертлар комиссиясе.
36*
ЭКС	564	ЭКС
ЭКСПЕРТИЗА и. Нинди дэ булса эш яки мэсьэлэнен билгеле бер нэтижэ чыгару, дерес бэя биру ечен каралуы, тикшерелуе. [Кузнецов:] Без Экспертиза билгелэуне талэп иткэннэн^соц.^мехларныц барысын да эк;ентеклэп тикшерергэ тиеш тапканнар. Ш. Камал. Медицина экспертизам [хатында] бертерле дэ эврипди авыру булмавын, йерэге дэ сэламэт булган-лыгын ачыклый. Сер пэрдэсен ачсак.
ЭКСПЛАНТА'ЦИЯ и. биол. Тукыманы организмнан тыш яшэту буенча эксперименталь метод.
ЭКСПЛУАТА'ТОР и. Башкаларны эксплуатация-лэуче, изуче, жэберлэуче. Изелгэн сыйныфларныц кутэрелешенэ каршы Эксплуататорлар сыйныфы ерткычларча чэйнэшэ. Т. Гыйззэт. Халык---капи-
тализм тырнагы астында, карацгылыкта, ач-ялан-гач хэлендэ яши---Ьэм эксплуататорларга каршы
нэфрэт кылычын кайрый. М. Гали. II с. мэгъ. Экс-плуататорга бэйлэнешле. Эксплуататор сыйныфлар. II с. мэгъ. Эксплуататорга хас булган.
ЭКСПЛУАТАЦИОН с. Эксплуатациягэ (2 мэгъ.) бэйле булган. Эксплуатацией булек. Эксплуатацией факультет.
ЭКСПЛУАТА'ЦИЯ и. 1. Житештеру средстволары-на шэхси милек яшэгэн жэмгыятьтэ берэулэрнен икенчелэренен хезмэт нэтижэлэрен узлэштеруе, алар-нын хезмэтеннэн шэхси файдалануы, табыш алуы. Изелгэн миллэт халыклары эксплуатация Ьэм милли изелудэн котылу [ечен], тигез хокук ечен керэш-телэр. М. Жэлил. Хосусый милек хекем сергэндэ кыйммэт законы котылгысыз рэвештэ капитали-стик менэсэбэтлэр, эксплуатация менэсэбэтлэре тудыра. Политэкономия.
2. Берэр практик максатлар ечен нэрсэдэн дэ булса системалы файдалану (тимер юллар, заводлар, маши-налар h. б.ларны).— Яца шахтаны эксплуатациягэ бирэлэр. А. Шамов. Быел Идел буенда халыкара яшьлэр лагере эксплуатациягэ тапшырылды. Каз. утл.
ЭКСПЛУАТА’ЦИЯЛЭУ ф. 1. Эксплуатациягэ дучар иту, изу. Капитализм хатын-кызлар Ьэм балалар хезмэтен зур кулэмнэрдэ эксплуатацияли. КПСС программасы.
2. Файдалану. Нефть ятмаларын ейрэну Ьэм нефть байлыкларын дерес эксплуатациялэу бездэ Беек Октябрь революциясеннэн соц гына башланды. Химия.
ЭКСПОЗЕ и. кит. 1. Нинди дэ булса документный, эсэрнен h. б. кыскача анлатмасы, берэр доку-менттан алынган еземтэ. Экспозе тезу.
2. Хекумэт вэкиленен парламентта агым да гы поли-тиканын берэр мэсьэлэсе буенча кыскача белдеруе. Экспозе белэн чыгу.
ЭКСПОЗИ'МЕТР и. Рэсемгэ Ьэм кинога тешергэн-дэ экспозицияне (3 мэгъ.) билгели торган прибор.
ЭКСПОЗИЦИОН с. 1. Экспозиция булып саналган.
2. Экспозиция ечен билгелэнгэн. Экспозицион зал.
ЭКСПОЗИ'ЦИЯ и. 1. Эдэби якн музыкаль эсэрнец сонга таба устерелэ торган мотивларын эченэ алган кереш елеше. [Язучы]. уткэндэ кургэннэренэ яцадан кайтып куз салу белэн, анда куцелсез бер тормыш, .ЖэЬэннэм' курэ. Хикэягэ кереш рэвешендэ бирелгэн тасвир-Экспозициядэ дэ бу настроение ачык гэудэ-лэндерелгэн. Г. Нигъмэти. II лгуз. Музыкаль эсэрдэ теп теманы ачып бирэ торган беренче булек.
2. махе. Карау ечен билгелэнгэн предметларнын билгеле бер тэртиптэ тезелуе, куелуы h. б. Кургэз-мэнец уцышлы экспозициясе. □ Лувр картиналар галереясын экспозиция ягыннан мактамыйлар: буталчык. дилэр. Г. Гали. || Билгеле бер тэртиптэ тезел-гэи предмета ар. Музей экспозициясе.
3. махе. Фотога алганда яктыга сизгер материалга тешкэн яктылык микъдары, яктыртылу кулэме. Озак экспозиция белэн рэсемгэ тешеру.
ЭКСПОНАТ и. Кургэзмэгэ, музейга h. б. ш. урынга куела торган эйберлэр. Музей экспонатлары.
ЭКСПОНЕНТ и. Кургэзмэгэ экспонат яки экспо-натлар куючы кеше яки оешма.
ЭКСПОНО'МЕТР и. к. экспозиметр.
Э’КСПОРТ и. 1. Берэр илнен сату ечен чит иллэргэ товар чыгаруы. Тышкы сэудэ экспорттан, ягъни товарлар чыгарудан, Ьэм импорттан, ягъни товарлар кертудэн тора. Политэкономия. II с. мэгъ. Чит илдэн китерелгэн яки чит илгэ чыгару ечен билгелэнгэн. Азия халыклары экспорт товарны Ьвропалы-лар кулыннан эзер килеш сатып алган. Н. Исэнбэт.
2. Чит илгэ чыгарылган товарларнын гомуми кулэме яки суммасы, шулай ук чыгарыла торган товарный узе.
ЭКСПОРТЁР и. Товарларны чит илгэ чыгаручы кеше, оешма h. 6.
Э'КСПОРТЛАУ ф. Чит илгэ сату ечен нинди дэ булса товар чыгару. Капиталны экспортлау барлык империалистик иллэрдэ дэ эшлэнэ. Яна тарих.
ЭКСПРЕСС и. Тукталышлар ясамыйча бик тиз йери торган транспорт (поезд, пароход, автобус h. б.). Почта Экспрессы. □ .Экспресс' сэгатенэ унбиш километр тизлектэ йери. М. Хэсэнов.
ЭКСПРЕССИВ с. кит. Экспресснягэ ия булган; сэнгатьле. Экспрессив сейлэм. □ Ул кала, поезд китэ. днэ шул вакытта рельслар гуелдэвен художник сызлану дип кабул итэ. Ул авыру хатынныц рухи халэтенэ, куцел сыкравына туры килэ.-шуца
курэ элеге суз табигый, килешле дэ, шул ук вакытта экспрессив тирэн мэгънэле дэ. Ф. Хатыйпов.
ЭКСПРЕССИВЛЫК и. Сэнгатьлелек, тээсирлелек, тээсир нтучэнлек.
ЭКСПРЕССИОНИЗМ и. XX гасырнын башында буржуаз сэнгатьтэ Ьэм эдэбиятта барлыкка килгэн, художникнын теп бурычы уз эчке деньясын, шэхси ижади кичерешлэрен чагылдырудан гыйбарэт дигэн юнэлеш. [Музейга] экыелган эсэрлэрнец импрессионизм Ьэм экспрессионизмныц туган вакытларында-гы----эсэрлэр икэнен игътибарга алырга кирэк.
Г. Гали.
ЭКСПРЕССИОНИСТ и. Экспрессионизм тарафдары. [Немецларныц милли галереяларында] импрессио-нистларныц Ьэм Экспрессионистларныц эсэрлэре экыелган. Г. Гали.
ЭКСПРЕ’ССИЯ и. Суздэге сэнгатьлелек, тээсирлелек, тээсир нтучэнлек, художестволылык.	I ‘
ЭКСПРОМТ и. 1. кит. Алдан хэзерлэнмичэ сей-лэнгэн суз, оста жавап; шул минутта ук язылган шигырь, музыка эсэре h. б. Уцышлы экспромт.
2. Ирекле формада язылган, кечерэк музыкаль	i
эсэр. Рахманинов экспромтлары.	3
Экспромт белэн — кинэт, шунда ук, бернинди хэ-зерлексез.	J
ЭКСПРОПРИА'ТОР и. Экспроприация ясаучы.
ЭКСПРОПРИА'ЦИЯ и. 1. Милекне кеч белэн Ьэм з рэсми рэвештэ тартып алу. [Гэрэй Солтан] хекумэт-нец почталарын, банкларын, поездларын басып, —	»
укымышлыларча эйткэндэ, экспроприация ясарга ки-	т,
рэк дип яна. Г. ИбраЬимов.	б
2. Бер сыйныфнын икенче бер сыйныфны шэхси	б
милектэн Ьэм электэге социаль хэленнэн мэхрум итуе.
ЭКСПРОПРИА'ЦИЯЛЭУ ф. Экспроприациягэ ду-	а
чар иту. Алпавытларны Ьэм капиталистларны экс-	л
проприациялэу элек эксплуататорлар узлэштерэ	г
---торган средстволарныц бер елешен социалистик
экс
565
элг
индустриялэштеру ечен файдаланырга мемкинлек бирде. Политэкономия.
ЭКСТАЗ а. Чиктэн тыш рух кутэренкелеге, гадэт-тэи тыш шатлану, шашыну хэле. [Хэбйрнец] урамнар-дан керэсе килмэде. Эллэ нинди бер экстазга бирелеп, ул бик озак кацгырап йерде. Ш. Хесэенов. Икенче бер комсомол егет егермелэп фашист естенэ бер узе ташланды! Бэлки кайберэулэр эйтер-лэр: .Экстаз бу!' диярлэр. Минемчэ, геройлар тор-мышыныц соклангыч ноктасы да шунда. Г. Бэширов.
ЭКСТЕНСИВ с. Сыйфат ягына игътибар итмичэ, кулэмне арттыру белэн генэ мавыгу. Базарны экстенте кицэйту.
Экстенсив хужалык — хезмэтне бик аз гына куюга нсэп тотып корылган Ьэм табигый байлыкларны бары тик ярлыландыру юлы белэн устерелэ торган хужалык. Чэчу мэйданнарын яки кетулеклэрне арттыру исэбенэ усуче экстенсив хуэцалыклардан аермалы буларак, интенсив хуэ^алыклар камиллэшкэн машиналар исэбенэ усэлэр. Политэкономия.
ЭКСТЕНСИВЛЫК и. Экстенсив булу хэле.
ЭКСТЕРН и. 1. Уку йортында укымыйча, тиешле имтиханнарны узлегеннэн укып тапшыручы кеше. Мэдрэсэ ташлап чыккан шэкертлэр сафы ускэннэн-усэ. Берэулэре, хосусый укып, экстерн тэртиптэ рус теле учительлегенэ имтихан бируне--куздэ
тотты. И. Рэмиев.
2. Революциягэ кадэр, уку иЬрты каршындагы ин-тернатта яшэмичэ, ейдэн килеп укып йеруче кеше.
ЭКСТЕРНАТ и. Нинди дэ булса уку йорты каршында уку курсын узлегеннэн уту Ьэм имтихан тап-шыру.
ЭКСТЕРРИТОРИАЛЬ с. Экстерриториальлек хо-кукына ия булган. Газетабызныц теп лозунглары тубэндэгедэн гыйбарэт иде: империалистик сугышка каршы керэш----татар буржуазиясенец экстерри-
ториаль-автономияле хэрэкэтенэ [милли идарэгэ] каршы керэш. Г. ИбраЬимов.
ЭКСТЕРРИТОРИАЛЬЛЕК и. Чит ил кешелэрен яки дипломатии агентларын урындагы законнарга буйсы-нудан, йеклэмэлэрдэн, налоглардан азат итеп, аларга уз иллэрендэ кабул ителгэн законнар нигезендэ яшэрга мемкинлек биру хокукы.
ЭКСТЕРЬЕР и. махе. Терлекнен тышкы тезелеше, гэудэ торышы. Солтан исэ, тешлэрен карап, яшьлэ-рен билге лэде. тоякларын тикшерде, рэссамнарча бер якын килеп, бер ерак китеп атларныц экстерь-ерын бэялэргэ тотынды. А. Расих.
ЭКСТИРПА'ЦИЯ и. мед. Организмдагы берэр эгъ-заны яки шешне операция юлы белэн кисеп алу.
Э'КСТРА с. Ин югары, ин яхшы (товарный сорты турында). Экстра май.
ЭКСТРАВАГАНТ с. кит. Узенчэлекле булу, гадэти нормаларга, модага туры килмэве белэн игътибарны жэлеп итэ торган. Экстравагант эшлэпэ.
ЭКСТРАВАГАНТЛЫК и. кит. Экстравагант булу хэле.
ЭКСТРАДИ'ЦИЯ и. Бер дэулэтнен законнарын бо-зучы кешене шул дэулэткэ кайтару.
ЭКСТРАКТ и. Усемлек яки терлек тукымаларын-нан алыиган матдэ, сыгынты, сеземтэ. Ж, илэ к экстракты. О Алоэ яфракларыннан ясалган экстракт белэн укол ясап кайбер куз авыруларын йэм кайбер башка авыруларны дэвалыйлар. Азат хатын.
ЭКСТРА'КТОР и. 1. Нэрсэне дэ булса чыгару, аерып алу, алып ташлау жайланмасы. Мылтык экстракторы (атылган гильзаны патрон оясыннан чыгару ечен кулланыла).
2. Экстракция (2 мэгъ.) аппараты.
ЭКСТРАКЦИОН с. 1. Экстракциягэ караган. Май алуныц экстракцион ысулы. II Экстракция ечен билгелэнгэн. Экстракцион эцийазлар.
2. Экстракция (2 мэгъ.) юлы белэи алынган.
ЭКСТРА'КЦИЯ и. 1. мед. Теш алу операциясе.
2. хим. Терле эремэлэр ярдэмендэ каты Ьэм сыек катнашмаларны аеру эше.
ЭКСТРА'КЦИЯЛЭУ ф. Экстракция ясау.
ЭКСТРАОРДИНАР с. Гадэттэн тыш, сирэк очрый торган, искиткеч. Экстраординар вакыйга.
Экстраординар профессор — штаттан тыш, кафед-расы булмаган профессор.
Э'КСТРА-ПО'ЧТА и. иск. Ашыгыч рэвештэ, чираттан тыш жибэрелэ торган почта.
ЭКСТРЕМИЗМ и. кит. Ин чик карашларга, чара-ларга бирелучэнлек (кубесенчэ политикада Ьэм сэи-гатьтэ).
ЭКСТРЕМИСТ и. кит. Экстремизм тарафдары.
Э'КСТРЕН с. Ашыгыч, сузуны кетми торгаи. Экстрен операция.
ЭКСУДАТ и. мед. Ялкынсыну вакытында вак кан тамырларыннан тукымага яки тэн куышлыкларына утеп чыга торган сыекча.
ЭКСУДА'ЦИЯ и. мед. Эксудат барлыкка килу процессы.
ЭКСЦЕНТРИА'ДА и. Эксцентрик алымнарга нигезлэнгэн театр якн цирк уены.
ЭКСЦЕ'НТРИК I и. Эксцентрик номерлар башкару чы артист.
ЭКСЦЕ'НТРИК II и. тех. Геометрик узэктэн читтэ урнашкан кучэр тирэсендэ эйлэнеп торучы диск.
ЭКСЦЕ'НТРИК III с. 1. Тавыш Ьэм яктылыкнын кискен узгэрешлэренэ яки келкеле алымнарга нигезлэнгэн. Эксцентрик номер.
2. Гадэттэн тыш сэер, гажэп, мэзэк. Эксцентрик костюм.
ЭКСЦЕНТРИКЛЫК и. Эксцентрик булу сыйфаты.
ЭКСЦЕСС и. кит. 1. Тотнаксызлык, чамадан уздырып жибэру, чнктэн ашу, уз-узенне тота белмэу, артык, чамасыз кылану. Хислэр эксцессы.
2. Нэреэнен дэ булса нормаль агышын бозу, кискен бэрелеш (гадэттэ жэмэгать тормышы елкэсеидэ).
ЭКТО- Кушма сузлэрдэ „тышкы“ мэгънэсеи белдерэ торган беренче кисэк, мэсэлэи: эктопаразит, эктоплазма.
ЭКЮ и. Борынгы Франциядэ геральдик калкан су-рэте тешерелгэн алтын яки кемеш тэнкэ.
ЭЛАСТИК I и. 1. Сузыла торган резина, кереш.
2. Сузылучан синтетик сус.
ЭЛАСТИК II с. 1. Сузылмалы. Эластик тукыма. Эластик эцисем. □ Тавыш дулкыны юка йэм эластик барабан пэрдэсенэ килеп эциткэч, аны тиСрэтэ, бу тибрэну ишету сеякчеклэре аркылы оваль тэрэзэ пэрдэсенэ тапшырыла. Анатомия.
2. куч. Салмак, йомшак; сыгылмалы, кискен тугел. Эластик хэрэкэтлэр.
ЭЛАСТИКЛЫК и. Эластик булу сыйфаты. Ж,исем-нэрнец эластиклыгы. □ Тэн тиресенец нинди хэлдэ булуы, тесе, матурлыгы, эластиклыгы нерв систе-масыныц эшчэнлегенэ дэ бэйле. Н. Ибрайимова.
ЭЛАСТИН и. биол. Артерия, тире Ь. б. ш. стена-ла рында гы сузылмалы жепселлэр составына керэ торган аксымнарнын берсе.
ЭЛГЕЧ и. 1. 6с Ьэм баш киемнэрен элу ечен тимер Ьэм агач кадаклар кагылган киштэ яки аерым кагылган ыргак.— Монда, туган, эйбэт торасыц килсэ, эйберлэрецне болай идэнгэ ыргытма! Эйдэ, алар ечен энэ тегендэ элгечлэр бар. h. Такташ. [Булмэгэ] еченче кен генэ эле бик куп естэл, скамьялар, парталар. диваннар, кием элгечлэр китереп ейделэр. Г. Гобэй.
элг
566
ЭЛЕ
2.	Элэр ечен киемгэ тегелэ торган элмэк. Пальто-ныц влгече езелу.
3.	Киемнен иннэрен тигезлэп, жэеп элу ечен агач, тимер й. б. ш. дан ясалган жайланма.
4.	Ишек бикли торган ыргакчык. Энвер ишекне узе гене япмакчы аде дэ. элгечне бигенэ туры катера алмыйча. озак кабаланды. К. Нэжми. Ишек кысылып ябылмаганга курэ. тышкы яктан берэр нечкэ эйбер тыгып. элгечне кутэреп экрбэру белэн ишек ачылачак иде. Ш. Камал.
ЭЛГЭК а. диал. сир. к. элмэк (1, 5 мэгъ.). — Болар соц таганны кайда гына асмакчы булдылар икэн? ___3 менэ икэн. менэ элгэклэре дэ бар. Г. Камал. — Башларыбызга чэчэклэрдэн кыршау ясап кидек. Минем элгэклэремэ. кесэлэремэ. тирэлэй итек ку-нычларыма тездек. М. Фэйзи.
ЭЛГЭР и. 1. Нинди дэ булса берэр елкэдэ нигез хэзерлэуче, башлап жибэруче кеше. Фэнни социа-лизмныц элгэрлэре. □ Укучы рус социал-демокра-тиясенец элгэрлэре булган Герцен. Белинский. Чер-нышевскийны йэм 70 еллардагы революционер-ларны хэтерлэсен. В. И. Ленин.
2. а.-х. Нинди дэ булса кырны башка берэр культура чэчелгэнгэ кадэр билэгэн усемлек. Безнец рес-публикада уэк;ым культурасыныц теп элгэре — бор-чак. Соц. Тат.
ЭЛГЭРГЕ, ЭЛГЭРЕГЕ с. к. элекке.— Элгэрге изге-лэрнец китапларында бу хэллэр алдан хэбэр [ител-гэннэр]. Г. Ибрапимов.
ЭЛГЭРЕ рэв. к. элек. Революциядэн соц. элгэре алпавытларныц. байларныц билэп торган экргрлэрен. хайваннарын. йорт-э^ирлэрен, каралтыларын йэм башкаларын алып, ярлыларга бирэ башла[дылар]. М. Гали. Ул элгэре сабыр, лэкин кискен бер тавыш белэн кыска-кыска итеп берничэ суз эйтсэ, аца адэм тугел, ташлар да буйсына кебек иде. Г. ИбраЬимов.
ЭЛГЭШУ ф. Вакыт ягыинан житешу, нэрсэ дэ булса эшлэргэ елгеру; берэр хэлгэ ирешу. Сонга кал-мау. Мин аныц эк;еназасына гына килеп элгэштем. Ф. Хесни. [Гэрэй] тац алдыннан гына ейлэренэ кайтып элгэште. А. Гыйлэжев.
ЭЛ ДЕРТУ ф. 1. к. элдеру 1.
2.	сейл. Жинел адымнар белэн бик кызу бару, бик шэп йегеру, чабу. Мескен мэхлуклар [куяннар], ко-лакларын сыртларына салып. акны-караны курмичэ элдертэлэр. А. Шамов. Шэп юртаклар элдертеп кенэ олы юлга алып чыктылар. А. Расих. || Купшы-лык, кеязлек, эрелек турында сейлэгэндэ кулланыла. Машиналарда гына элдерту.
ЭЛДЕРУ ф. 1. Йекл. юн. к. элу. II Элэктеру, элу. Йолдызларга тигэн Деррик краны Зур табаклы корыч элдергэн. Ш. Маннур.
2.	сейл. к. эпцергу (2 мэгъ.). Кечен кая куярга белмэгэндэй бер урында биеп торган кара айгыр. Газинурныц ирен чупылдатуын ишеткэч, элдереп алып та китте. Г. Эпсэлэмов. Ат булган малай яхшы атлар кебек уйнаклап элдереп бара. М. Фэйзи.
3.	сейл. Алга чыгу, беренче булып бару. Укудан элдереп бару. □ Бэммэсенец кузлэре атларда. Бер-аздан соц халык гер килеп:—Булмады инде, чаптар ташлады, чаптар элдерде. М. Гали.
4.	Утны кабызып, икенче бер эйбергэ (мэсэлэн, филтэгэ, чырага, саламга h. б. ш.) урлэтеп жибэру. Шуннан ул. учак астына ут элдереп. казанга су салды. К. Нэжми.
ЭЛЕВА’ТОР и. 1. Икмэк хэзерлэу пуиктларында, тимер юл станциялэреидэ, портларда h. б. ш. кирэкле механизмнар белэи жийазландырып эшлэнгэн ашлык саклау бииасы. Слау лар, бер-бер артлы тезелеп, шо-мадган кезге юл буйлап ^леваторга таба тешэ
башладылар. Г. Гобэй. Эштэ яна йэрбер батыр, Аш-кыналар йерэклэр. Тулсын безнец элеватор, Тулсын безнец келэтлэр. Э. Ерикэй.
2. Бер урыннан икенче урыига йек бушату жайланмасы.
3. Су белэн жылыту системасында эссе йэм салкын суны кушу ечен кулланыла торган су-агынтылы насос.
ЭЛЕГАНТ с. кит. 1. Нэзакэтле, нэфис, куркэм. Элегант уенчыклар.
2. Купшы, зэвык белэн киенгэн, узен бик нэзакэтле тота торган.
ЭЛЕГАНТЛЫК и. Элегант булу сыйфаты. Кариев узенец тышкы кыяфэте белэн башкалардан аерыла. аныц киенуендэ ниндидер узенэ курэ элегантлык, ---хэрэкэтендэ салмак сынлылык. эмма эшлэпэ киюендэ аерым бер чибэрлек бар иде. Б. Урманче.
ЭЛЕГИК с. кит. 1. Элегия терендэ булган. Эле-гик лирика.
2. Уйчан, монсу, сагышлы; кайгылы. Элегик хислэр. □ .Матрос Штепенко" балладасы гомумэн узенец музыкасы, элегик моцы белэн кечле. Г. Кашшаф. Тукай узенец шигырьлэрендэ эледэн-эле элегик кичерешлэрнец сэбэплэренэ туктала, ул сэбэплэрне терле яклап ацлатырга, укучыга энргткерергэ тырыша. Каз. утл.
ЭЛЕГИСТ и. Элегнялэр язучы шагыйрь.
ЭЛЕ'ГИЯ и. I. Сайыш, мои белэн сугарылган лирик шигырь. Берсе хэтта узенец краткая сарыгы Мейли турында элегия язган. Г. Афзал. II Антик поэ-зиядэ: мэгълум бер формадагы икешэр юллап язылган телэсэ нинди эчтэлекле шигырь.
2. муз. Сагыш, мои белэн сугарылган вокаль яки инструменталь эсэр.
3. куч. Мон, сагыш, меланхолия.
ЭЛЕК рэв. 1. Берэр моментка, срокка кадэр; нинди дэ булса вакыттан алда, иртэрэк. Лэкин, материал экитешмэу сэбэпле, мастерской начальнигы, соцын-нан эшлэп кайтару шарты белэн. тиешле вакытын-нан ике сэгать элек эшне туктатты. Ш. Камал. [Галия:] Давыт курмэстэн элек качыйм. Г. Колэхметов.
2.	Башка берэудэн алдарак. Керэшергэ исэп бул-ганга. без. иптэшлэр белэн кешедэн элек ук сызык кырыена барып, аяк беклэп утырдык. М. Гали. Илне саклау ечен чакыру килсэ. Белэм. мин беренче барсам. Син миннэн дэ элек барырсыц. h. Такташ.
3.	Башлап, башта, алдан, эувэл.— Элек юлчыларны озатып энргбэрик инде. Аннан иркенлэп эчэрбез. М. Фэйзи. Элек безнец авылда эк;ыен булды — бездэ шауладылар. аннары курше авылларда эк;ыен булды — аларда без шауладык. Ф. Хесни. II Беренче чиратта, беренче иэубэттэ.— д безгэ. иц элек. йеэцумне куз алдында тотарга кирэк. Г. Эпсэлэмов. Куцелем йэр-нэрсэдэн элек хэзерге тормышымда ямь вэ матур-лык азаюына кайгыра. Г. Ибрайимов.
4.	Эувэле вакытларда. Солдатка элек ярлы Кешелэр генэ барды, Байлар котылып калды Оборонда, тидия. Г. Камал. II Моннан берничэ яки куп еллар алда.— Сез элек тагы да усалрак сузле, тагы да шаянрак идегез. М. Фэйзи.
ЭЛЕККЕ с. 1. Уткэн вакытлардагы, моннаи беркадэр яки куп вакыт, куп еллар элек булган.— Сугыш беткэч, эле, бэлки, тагын да элекке кебек куцелле итеп торырбыз. Р. Ишморат. Элекке заманда безнец татарларда егет белэн кыз бер-берсен куреп сейлэшэ дэ алмаганнар, очраша да алмаганнар. Г. Эпсэлэмов.
2. Хэзергедэн алда булган, берэр нэрсэдэн алда булган, мона кадэрге. [Хэмидэ] дурт сыйныф авыл
ЭЛЕ
567
ЭЛЕ
мэктэбен уткэн кыштан. элекке кышны бетергэн иде. Ш. Камал. Жэмэгатьнец терле катлавы, элекке утырышлардан кубрэк булып, тагын елкзн залга агылдылар. Сафлар. урындыклар элеккедзн тыгызрак булып тулдылар. Г. ИбраЬимов.
3. Шул ук, шундый ук, баштагы, эувэлге, уткэн-дэгесе кебек ук, иске. Суз, келке киселде. Гарифулла элекке эцитди хэленэ кайтты. Г. Минский. [Хэй-ретдин] яз эциту, Идел ачылу белзн узенец элекке кзсебенз китзргз ашыга. М. Гали. Картыннан соц бераэ тынычланган кебек булса да, ындыр артында упкзлзп калган Газизе куз алдына килде дэ уйларын яцадан элекке эзгз борып эцибэрде. Г. Бэширов.
ЭЛЕККЕГЕ с. к. элекке. Ышанасыцмы, юкмы, син мине элекке хэлемэ кайтардыц, элеккеге Рабига иттец. А. Шамов. [Язучыда] элеккеге вак бурэкуа-чылык тойгылары узлэрен сиздерз торалар. Г. Нигъмэти.
ЭЛЕККЕ'ЧЭ рэв. Элекке кебек, элек булганча. Ж,ир зкилзге белэн мине Иркзм сыйласа иде, Элек-кечз, бер иркзлзп. Башым сыйпаса иде. Ф. Кэрим. Бу яралар тизрэк бетсен иде, Элеккечэ син шат, сейкемле Бассац иде килеп минем янга. Зифа буйлы тополь шикелле. М. Жэлил.
ЭЛЕКТР и. 1. Материянен корылмалы кисэкчек-лэре: электрон, позитрон, протон Ь. б. хэрэкэтеннэн гыйбарэт энергия формасы. Илгз электр телен белгэн егетлэр йэм кызлар кирэк. А. Эхмэт. II с. мэгъ. Шуна хас. Электр куренеше. Электр чаткысы. □ Электр тогы — корылмаларныц матдэ эчендзге юнэ-лешле хзрзкзте ул. Серле кристаллар...
2. Халык хужалыгында Ьэм кенкурештэ файдала-ныла торган шундый энергиянен бер тере. Быел молотилкабыз электр кече белэн эшлэде, фермада салим кискеч машинаны да электрга кейлэп эци-бэрдек. Э. Еники. II с. мэгъ. Шул энергияне тудыра торган, шул энергияне бирэ торган. Электр аккумуляторы. Электр батареясы. □ Колхозларда электр станциялэре, кирпеч заводлары салычды. Г. Бэширов. II с. мэгъ. Шул энергия ярдэмендэ эшли торган. Электр моторы. Электр миче. Электр утуге. О Электр машиналары, haea шарлары кешелзрне бер шэЬэрдэн икенче шэЬэргэ ташыйлар. Ш. Мехэммэдев. II с. мэгъ. Шул энергия ярдэмендэ барлыкка килгэн. Электр рекламасы.
3. Шул энергиядэн барлыкка килгэн яктылык. Чу, Тугелгэндэй кинэт Кукнец бетен йолдызлары — Ян-дылар бердэн электрлар, Чагылды нурлары. Н. Исэн-бат. | с. мэгъ. \Газинур\ каршында, электр утларына чумып, тенге шэЬэр эцэелеп ята иде. Г. Эпсэлэмов.
Электр дугасы — газ эчендэ дугага охшаш, куз камаштыргыч якты чыгара торган электр бушануы.
Электр импульсы — электр чылбырындагы токнын яки кечэнешнен бик кыска вакыт эчендэге сикереше.
ЭЛЕКТРИЗА’ЦИЯ и. 1. физ. Берэр жисемдэ электр корылмасы барлыкка килу; электрлану.
2. мед. Электр белэн дэвалау.
ЭЛЕКТРИЗА’ЦИЯЛЭУ ф. физ., мед. Электризация уткэру.
ЭЛЕ'КТРИК и. сейл. 1. Электротехник.
2.	Электротехника елкэсендэ, электр промышлен-ностенда эшлэуче, электрны ейрэнуче кеше. Кызларныц сары чэчлесе — ул узен Геллэр дип таныш-тырды — инженер-электрик булырга укый икэн. Г. Эпсэлэмов.
3.	сейл. Электр. Бер кич кундым. Иртэ белэн номер узенэ бертесле матур. Кич белэн электрик яктысында тагы бутэнчэ гуззл. Г. Тукай. Бик каты ишек тартыла. Закир, электрик белэн хэрэкэт кыл
ган шикелле, ялт 'итеп урыныннан сикереп тора. Г. Камал.
4.	с. Электрга бэйле булган. Ж,исемнэрнец электрик узлеклэре. □ Имзн агачыныц тамыры як-якка Ьэм бик тирзнгз тармакланып китэ. Шуца курэ аныц электрик каршылыгы зур тугел. Яшен.
ЭЛЕКТРИФИКА'ЦИЯ и. Электр энергиясен теп энергия сыйфатында промышленностька, авыл хужалы-гына, транспортка Ьэм кенкурешкэ керту эше. II Нэрсэне дэ булса электр энергиясе белэн эшлэугэ кучеру.
ЭЛЕКТРИФИКА'ЦИЯЛЭУ ф. Электрификация уткэру, электрлаштыру. Авыл хуэцалыгын электрифи-кациялэу.
ЭЛЕКТРИЧКА и. сейл. Электр кеченэ кейлэнгэн тимер юл. II Шундый юлда йери торган поезд. Электричка белэн 4 сэгать баргач, Пирей станциясендэ тешэсец дэ урманга борылып керэсец. Г. Гобэй.
ЭЛЕ'КТРЛАНУ ф. Электр белэн корылу. Кристаллик челтэр тееннэрендэге йоннар бер исемдэге корылма белэн электрланганнар. Серле кристаллар.
ЭЛЕ'КТРЛАШТЫРУ ф. к. электрификациялэу. Партия Ьэм хекумэт юлбашчылыгы астында, авыл ху-эцалыгын яца нигездэ коруда, машиналаштыруда, электрлаштыруда, ашлык хэзерлэу эшлэрендэ Ьэм башка кампаниялэр буенча зур уцышлыкларга ире-шелде. К. Тинчурин.
ЭЛЕ’КТРЛАУ ф. физ. Нэрсэгэ дэ булса электр корылмасы биру. Ике металл пластинканы бер ук микъдарда, лэкин терле исемдэге электр белэн электрлап, алар арасында электр кыры тудырыйк. Физика.
ЭЛЕ’КТРЛАШУ ф. Электр белэн эшлэугэ корылу. Барлык кендэлек тормыш кирэк-яраклары тулысынча электрлашкан булачак. Р. Ишморатова.
ЭЛЕ’КТРЛЫ с. 1. Электр белэн корылган, Электры булган. Электрлы балык. II Электр уткэрелгэн, электр тоташтырылган. Электрлы урындык. II Электр уткэрелгэн, электрлаштырылган. Электрлы авыл.
2. куч. Уткен, тээсирле. Якынайган саен Эшец чигенэ, Елмаюыц агыла йезецэ, Электрлы синец куз карашыц. Ф. Кэрим.
ЭЛЕКТРОБРИ'ТВА и. к. электропэке. [Латиф] уз булмэсендэ электробритва белэн сакал-мыегын кыра, кагыйдэ буларак, кулмэк алыштыра. А. Расих.
ЭЛЕКТРОБУР и. Скважиналар бораулый торган электродвигательле машина.
ЭЛЕКТРОВОЗ и. Контактлы электр челтэрендэ эшлэуче электр двигательле локомотив.
ЭЛЕКТРОД и. физ. 1. Сыеклык яки газ аша электр тогы уздыру ечен хезмэт итэ торган пластинка, стержень, шарсыман уткэргеч. Уцай электрод (анод), тискэре электрод (катод). I I Тубэн кечзнешле атом батареясы ясау ечен кристаллик кремнийны металл электродка беркетеп махсус эшкэрту уткэрэлэр. Серле кристаллар.
2. Машинанын нэрсэне дэ булса электр белэн эре-теп ябыштырганда яки кискэндэ эшкэртелэ торган эйберлэргэ ток биреп тора торган детале.
ЭЛЕКТРОДВИГАТЕЛЬ и. Электр двигателе, электр моторы (электр энергиясен механик энергиягэ эверелдерэ торган машина).
ЭЛЕКТРОДИНА'МИК с. физ. Электродинамика ку-ренешлэренэ караган. Электродинамик кыр.
ЭЛЕКТРОДИНА'МИКА и. физ. Электр корылмала-рынын хэрэкэт законнарын Ьэм узара тээсир итешу узлеклэрен ейрэнэ торган фэн.
ЭЛЕКТРОЙОКЫ и. мед. Авыруныц башыиа махсус электродлар куеп, аларга генератордан билгеле бер узлеклэргэ ия булган электр тагы жибэреп дэвала^
ЭЛЕ
568
ЭЛЕ
ысулы. Тээн;рибэлэрдэн электройокыныц терле авы-руларны: астманы, йокысызлыкны, ашказаны щэрэ-хзтен дэвалауда файдалы булуы беленде. Сер пэрдэ-сен ачсак...
ЭЛЕКТРОКАР а. Аккумуляторлардан электр энер-гиясе алып, Электр двигательлэре белэн хэрэкэткэ ки-терелэ торган узйерешле арба (заводларда, вокзал-ларда й. б. ш. йеклэрне бер урыннан икенче урынга кучереп йерту ечен кулланыла).
ЭЛЕКТРОКАРДИОГРА'ММА и. мед. Йерэк ти-бешенец электрокардиограф тарафыннан эшлэнгэн график чагылышы.
ЭЛЕКТРОКАРДИО'ГРАФ и. мед. Йерэк мускул-лары эшчэнлеге вакытында барлыкка килгэн электр импульсларын язып бара торган электр приборы.
ЭЛЕКТРОКАРДИОГРА'ФИЯ и. мед. Йерэкнен физиологии узенчэлеклэреи, йерэк мускуллары эшчэнлеге вакытында барлыкка килгэн электр импульсларын график язып алу юлы белэн тикшеру методы.
ЭЛЕКТРО* Л ИЗ а. хим. Эремэ хэлендэге матдэ аша Электр тогы уткэреп, аны узен тэшкил иткэн терле состав елешлэргэ аеру. Фарадейныц беренче законы электролиз вакытында аерылып чыккан матдэнец массасы белэн электролит аша уздырылган электр корылмасы арасында нинди бэйлелек булуын билгели. Физика. ЗэЬэр натрны зур микъдарларда натрий хлоридына, ягъни аш тозына электролиз ясап та-балар. Химия.
ЭЛЕКТРО'ЛИТ и. физ. Электр тогын угкаргэндэ таркала торган химик матдэ. Аккумулятор электролиты. □ Тоз, кислота Ьэм нигезлэрнец электр уткэручэнлеген электролит эрегэн чакта электр белэн корылган кисэкчеклэр хасил булудан килэ дип кенэ ацлатырга мемкин. Атомнар деньясында.
ЭЛЕКТРОЛИ'ТИК с. Электролитка, электролизга бэйлэнешле булган. Электролитик ванна. □ Электролитик диссоциация — кайтма процесс: капма-каршы тамгалы ионнар, эремэдэ очрашканда, бер-берсенэ тартылалар Ьэм яцадан молекулалар хасил итэлэр. Химия. II Электролиз ярдэмендэ алынган. Электролитик бакыр.
ЭЛЕКТРОМАГНЕТИЗМ и. физ. Электр тогы белэн тудырылган магнит куренешлэре.
ЭЛЕКТРОМАГНИТ а. физ. Электр тогы ярдэмендэ магнит кыры хасил иту ечен эчендэ тимер кендеге булган чорнау. Электромагнитлар--телефонда,
электромоторда, генераторда кулланыла. Физика.
ЭЛЕКТРОМАГНИТЛЫ с. Электромагниты булган. П. А. Шиллинг деньяда беренче электромагнитлы телеграф ясый. СССР тарихы.
ЭЛЕКТРОМАГНИ'ТИК с. физ. Электромагнетизмга бэйлэнешле булган. Электромагнитик теория. Электромагнитик дулкыннар.
ЭЛЕКТРОМЕТАЛЛУРГИЯ и. Металлургиядэ электр эиергиясе ярдэмендэ металлар йэм терле эретмэлэр житештерэ торган елкэ.
ЭЛЕКТРО'МЕТР а. физ. Электр кечэнешен, электр потенциалын улчи торган прибор. Электрометр тас-малы яки кучмэ уклы гади электроскопны хэтер-лэтз, аныц корпусы Ьэрвакыт металлдан эшлэнгэн була. Физика.
ЭЛЕКТРОМЕ’ТРИЯ а. физ. Электрик улчэу алым-нары йэм методлары.
ЭЛЕКТРОМЕХА'НИК 1. и. Электромеханика белгече.
2. с. Нэрсэгэ дэ булса электр белэи йэм механик тээсир итугэ нигезлэнгэн. Металлны электромеханик юл белэн эшкэрту.
ЭЛЕКТРОМЕХА’НИКА и. Электротехниканын электр двигательлэре, машиналары, механизмнары
эшлэугэ йэм аларны эксплуатациялэугэ караган тармагы. Максудов электромеханика цехында эшли. Р. Ишморат.
ЭЛЕКТРОМОНТАЖ а. Электр жийазларын, электр жайланмаларын монтажлау эше.
ЭЛЕКТРОМОНТАЖЧЫ и. Электромонтаж белгече, электромонтаж белэн шегыльлэнуче.
ЭЛЕКТРОМОНТЁР а. Электр жийазларын кую, ре-монтлау эшлэрен башкаручы кралификацияле эшче.
ЭЛЕКТРОМОТОР а. к. электродвигатель. Магнит-лануга сэлэтле булуы да тимернец бик эЬэмиятле узлеклэренэ керэ. Бу узлек тимерне электромаг-нитларга, динамомашиналарга Ьэм электромотор-ларга кендеклэр ясау ечен кулланырга мемкинлек бирэ. Химия.
ЭЛЕКТРОН I и. физ. Атом составында тискэре электр корылмалы кисэкчек. Электроннар атомнар-ны бер-берсенэ беркетеп бик нык молекулалар Ьэм кристаллар барлыкка китерзлэр. Атомнар деньясында. II с. мэгъ. Электрон узлеклэрен куллануга нигезлэнгэн. Электрон лампалар.
Электрон суру — атомный теше тирэсендэ, чагыштырмача шактый зур ераклыкта эйлэнеп йери торган электроннар.
ЭЛЕКТРОН II и. Ныклык йэм сынмаучанлык узен-чэлегенэ ия булган алюминий белэн магний эретмэсе. II с. мэгъ. Электронная эшлэнгэн. Электрон деталь. Электрон бомбалар.
ЭЛЕКТРО'НИК с. Электрон узлеклэрен куллану белэн бэйле, электрон узлеклэрен куллануга нигезлэнгэн. Электроник микроскоп. □ Планлаштыру Ьэм статистик мзгълуматларны эшкэрту Ьэм ка-миллэштерудэ электроник исэплэу машиналары куллану гаять зур перспективалар ача. Политэкономия.
ЭЛЕКТРО'НИКА и. Физиканын газлардагы, вакуум-дагы, каты жисемнэрдэге электр куренешлэрен ейрэнэ, шулай ук техниканын электрон приборларны эшлэп чыгару йэм куллану эшлэре белэн шегыльлэнэ торган булеге. Ерактан куру — физик электроника-дан (усеп чыкты]. Серле кристаллар.
ЭЛЕКТРОО'ПТИКА и. Фнзнкада матдэлэрнен оптик узлеклэренэ электр йогынтысын ейрэнэ торган булек.
ЭЛЕКТРОПЛИТА, ЭЛЕКТРОПЛИТКА и. Электр энергиясе белэн эшли торган плита.
ЭЛЕКТРОПО'ЕЗД и. Электродвигательлэр белэн хэрэкэткэ китерелэ торган махсус вагоннар секция-сеннэн гыйбарэт пассажир поезды.
ЭЛЕКТРОПРОМЫШЛЕННОСТЬ и. Электр машиналары, электр жийазлары эшлеп чыгара торган промышленность. Электропромышленность министр-лыгы.
ЭЛЕКТРОПЭКЕ и. сир. Электр белэн эшли торган пэке. Харьков электропэкесе куцелле генэ экуыл-дый, ике тугэрэк пэке зле колак янына менеп, эле ияк очына кунып.---битне иркэлилэр. А. Гыйлэ-
жев.
ЭЛЕКТРОРАЗВЕ'ДКА и. махе. Электрометрия ярдэмендэ файдалы казылмаларнын урынын эзлэу.
ЭЛЕКТРОРЕКЛА*МА и. Электр лампочкалары ярдэмендэ язылган реклама; электр рекламасы. Безне зур бульварлар уртасында ике яктан. урман кебек, электрорекламалар кочаклыйлар. Г. Гали.
ЭЛЕКТРОСВА’РКА и. тех. Металлариы электр тогы белэн эретеп ябыштыру, электр тогы ярдэмендэ эретеп ялгау.
ЭЛЕКТРОСВА’РЩИК и. тех. Металларны электр тогы белэн эретеп ябыштыру остасы; электросварка белгече.
ЭЛЕ
569
ЭЛЕ
ЭЛЕКТРОСИСТЕ'МА и. Электростанциялэр, Электр челтэрлэре h. б. ш. жыелмасы. Урал электросисте-масы.
ЭЛЕКТРОСКОП и. физ. Нинди дэ булса жнсемдэ электр корылмалары барлыгын белэ торган прибор.
ЭЛЕКТРОСТА’НЦИЯ и. Энергиянен башка терлэ-реннэн Электр энергиясе эшлэп чыгара торган предприятие. Атом электростанциясе. Гидравлик электростанциялэр. □ — Агьшдел агымына кейлэп, электростанция корып эцибэрсэц... Ялт1 Я. кала-дан кайсы м;ире ким була безнец авылныц, э? М. Эмир.
ЭЛЕКТРОСТА'ТИК с. Электростатикага бэйле булган.
ЭЛЕКТРОСТА'ТИКА и. Физикада хэрэкэтсез электр корылмаларынын узенчэлеклэрен ейрэнэ торган булек.
ЭЛЕКТРОТЕРАПИЯ и. мед. Дэвалау максатларын-да электрдан файдалану.
ЭЛЕКТРОТЕ'РМИК с. Электр тудырган жылылык белэн бэйле булган. Электротермия ысул.
ЭЛЕКТРОТЕРМИЯ и. Электротехниканыц ток ут-кэргэндэ барлыкка килэ торган жылылык белэн терле матдэлэрне жылыту Ьэм эрету ечен файдаланучы булеге.
ЭЛЕКТРОТЕ’ХНИК I а. Электротехника буенча белгеч.
ЭЛЕКТРОТЕ’ХНИК II с. Электротехниканы ейрэну Ьэм файдалану белэн бэйле. Электротехник прибор-лар.
ЭЛЕКТРОТЕ’ХНИКА и. Электрны практик максат-лар ечен куллану турындагы фэн Ьэм шулай ук тех-никанын электр энергиясен практик куллануга бэй-лэнгэн тармагы.
ЭЛЕКТРОТРА'КТОР и. Электр двигателе белэн хэрэкэткэ китерелэ торган трактор.
ЭЛЕКТРОФИЗИОЛО'ГИЯ и. Физиологнянен орга-ннзмда бара торган электр куренешлэрен ейрэну булеге.
ЭЛЕКТРОФИЛЬТР и. Газларны тузаннан, келдэн Ь. б. каты катышмалардан электр ярдэмендэ арындыру ечен кулланыла торган аппарат.
ЭЛЕКТРОФОР и. Индукция ярдэмендэ электр корылмалары хасил иту ечен кулланыла торган иц гади електростатик машина.
ЭЛЕКТРОХИ'МИК с. Электрохимиягэ бэйле булган. Хэзерге вакытта алюминийны электрохимик ысул белэн табалар. Химия.
ЭЛЕКТРОХИ'МИЯ и. Физик химиянен химик Ьэм электр энергиялэренен бер-беренэ эверелуе вакытында кнлеп чыккан куренешлэрен ейрэну булеге.
ЭЛЕКТРОЭНЕРГИЯ и. Электр тогы энергиясе.
ЭЛЕКТЭ рэв. Кайчандыр, куптэн, элек, борын за-манда. [Л1усл] кэефле чакларында иптэшлэренэ узенец электэ бер бай баласы булып та соцыннан фэкыйрьлэнгэнлеклэрен, бай вакытларында шэп атларда йереп, яхшы вйлэрдэ торганнарын сейлидер иде. Ш. Камал. II Алдан, башта. Безнец башлаган эше-безнец юлында электэ уйланмаган киртэлэр чыга. Ш. Усманов.
ЭЛЕКТЭН рэв. Бик куптэннэн, эллэ кайчаннан. Бер-береннэн якын-якын ара калдырып утырган еч мэчет Кэм кенгэ каршы аермачык булып куренгэн яшел тубэле зур йорт мица электэн ук танышлар иде инде. М. Эмир. II Алдан, башта ук. Эхмэт электэн хэзерлэп куйган заявлениене Дунаевка сузды. Ш. Камал. Зиндан ишегенэ каушабрак аяк атлаган Баязит электэн ук инде камералар арасында стена чиертеп ацлашу, сейлэшу барлыгын ишеткэн иде. Г. ИбраЬимов. II Куптэннэн бирле, Ьэрвакыт. [Шибай} иген белэн, эщир-су белэн, умарта белэн денья кет-
те. Электэн бергэ ашап, бергэ эчкэн рус турэлэре дэ бетенлэй ташламадылар. Г. ИбраЬимов.— Син дус кеше, Хеснулла абзый, электэн сердэш кеше, [серне] читкэ чэчмэссец. М. Фэйзи.
ЭЛЕК-ЭЛЕКТЭН рэв. Борын-борыннан, куптэннэн бирле, электэн ук. Гелгенэлэр — Хэлимнэргэ нигездэш курше. Аларныц ата-аналары элек-электэн яхшы куршелэрчэ тату яшилэр. Г. Гобэй. Ольга Александровна элек-электэн ирен булдерми тыцларга кунеккэн иде. Г. Эпсэлэмов.
ЭЛЕМЕНТ и. 1. Борынгы грек матерналнстик фи-лософиясендэ: барлык эйберлэрнен Ьэм табигать куре-нешлэренец нигезендэ ята торган' кисэклэр (ут, су, Ьава, жир).
2. кит. Нэреэнец дэ булса башлангычы, нигезе. Математика элементлары. Фэн элемгнтлары. □ Колбилэучелек эцэмгыяте эчендэ эцитештерунец яца, феодаль ысул элементлары туган. Политэкономия.
* 3. хим. Гадэттэге химик юллар белэн тагы да га-дирэк состав елешлэргэ буленэ алмый торган химик матдэ. Элементларныц периодик системасы.
4.	Нинди дэ булса берэр бетен нэреэнец состав елеше, кисэге. Мэкальлэр телнец бер элементы, тел чарасы буларак. тормышта кирэклэре Кэм эй-телер урыннары зарури булганлыктан дэвамлы яшилэр. Н. Исэнбэт. Коммунистик идеялелек—тарихта иц югары идеялелек. Аныц элементлары — шэхеснец эмоциональ, интеллектуале Кэм ихтыяр кече сый-фатлары ул. Соц. Тат. Форманы без билгеле (конкрет) бер идеяне эцанландыруга, хэрэкэт иттеругэ ярдэмче бер элемент, икенче терле эйткэндэ, идея белэн аерып ала алмаслык бэйлэнешле бер нэрсэ итеп алабыз. h. Такташ. II Катлаулы бер эйбернен характерлы узенчэлеген яки теп нигезен тэшкил иткэн ягы, елеше. [.Алтын чэч" либреттосында] реаль тормыш фантазия элементлары белэн бергэ бэйлэ-неп алып барыла. М. Жэлил.
5.	Нинди дэ булса ижтимагый мохит вэкиле. Тубэн чинлы офицерлар, алданып киткэн эшче-крестьян элементлары [Париждан] советлар туфрагына — туган иллэренэ кайтырга эцыеналар. Г. Гали. Без, ечэулэшеп волкомолны эшлексезлектэ, халыкны культуралаштыру юлында эцитэрлек керэшмэудэ. кулак элементларына карата сизгерсезлектэ гаеп-лэдек. М. Эмир. II сейл. Кеше, шэхес. Шикле элемент. Артка сейрэуче элемент. □ Вакытлы рэвештэ Советлар Союзына килеп, аныц эше. тормышы белэн ныклап танышырга елгеручелэр арасында эшкэ дерес карый алучы элементлар узлэренец терле кешелэр белэн булган эцгэмэлэрен туктаталар. Г. Гали.
6.	Химик энергия хисабына зур булмаган электр тогы барлыкка китерэ торган прибор. Коры элементлар. □ Гальваник элементлар барысы да, асылда, нинди булса да электролитка батырылган, химик яктан аермалары булган ике электродтан торалар. Физика.
ЭЛЕМЕНТА? с. 1. Башлангыч, теп нигезлэрне генэ эченэ алган. Элементар математика. Элементар грамматика.
2.	куч. Катлаулы булмаган, бик гади. [Элекке чор-дл] татар телендэ язу зур наданлык йэм кимчелек булып хисаплана. Хэтта киц татар массасы арасында бер-берсенэ хат язышу, исэп-хисап йерту-
кебек кендэлек элементар эшлэрдэ дэ сейлэу теле кулланылмый. М. Гали. II Узеннэн-узе анлашыла торган, Ьэркемгэ анлаешлы, гади, ачык анлаешлы. Элементар тэртип кагыйдэлэре. II Ж,ицелчэ, тар, чиклэн-гэн, гадилэштерелгэн. Аерым мэсьэлэлэргэ элементар караш.
ЭЛЕ
570
ЭЛЛ
3.	Ин кирэкле, теп, нигез. Элементар шартлар булдыру. Элементар талэплэр. О Без азатлык тен. халыкныц элементар хокукларын Ьэм ихты-яэ^ларын тээмин итуче программабыз ечен керэ-шергэ хэзер торучы Ьэртерле группадан уз сафла-рыбызга депутатлар чакырабыз. В. И. Ленин.
4.	хим. Нэрсэдэ дэ булса элементларнын составын Ьэм аларнын узара менэсэбэтен ачыклауга бэйле булган. Элементар анализ. Матдэнец элементар составы.
5.	Физ. Билгеле булганнариын ин кечесе. Элементар корылма. Элементар кисэкчеклэр. О Безгэ тезелешлэре билгесез булган кисэкчеклэрне — элек-тронны, протонны, мезонны. фотонны элементар дип фараз итэргэ кала. Атомнар деньясында.
ЭЛЕМТЭ и. 1. Кем яки нэрсэ белэн дэ булса узара менэсэбэтлэр; бэйлэнеш. Промышленность белэн авыл хуэцалыгы арасындагы элемтэ. □ —Хэзер безнец, бик зур булмаса да. уз оешмабыз бар; авыр белэн элемтэбез бар: крестьяннарныц купчелеге. Ьичшиксез. безнец арттан барачак. И. Гази. Иц элек товар хуэцалыгыныц усуе эшлэтэ тулэту системасы белэн килешэ алмый. ченки бу система на-тураль хужалыкка, узгэрешсез техникага. алпавыт белэн крестьянныц аерылгысыз элемтэсенэ нигезлэнгэн. В. И. Ленин.
2.	Кем белэн дэ булса якынлык, эчке бердэмлек. Язучыныц халык белэн элемтэсе.
3.	Дусларча яки эш буенча бэйлэнеш, аралашу. Казан. Мэскэу. бигрэк тэ матбугат белэн элемтэне езэсем килми. М. Жэлил.— Сугыш башлангач кына аларныц элемтэлэре взелэ. С. Сабиров. Кантон китте дэ барды. Аныц белэн безнец арада эллэ никадэр урман, эллэ никадэр бандит. Элемтэ мемкин тугел. М. Фэйзи.
4.	Берэр кеше яки берэр нэрсэ аша башка берэу белэн бэйлэнештэ булу, хэбэрлэшеп тору мемкинлеге. [Булат] зинданга кайтырга ашыкты. инде элемтэ-лэр бар. анда мэгълум булыр дип янды. Г. ИбраЬимов.
5.	Ерактан торып бэйлэнешкэ керу, хэбэрлэшу ча-расы, юлы.— Элемтэ езелде. Сивашныц пычрагы ка-бельне ашый икэн. Г. Бэширов. Яца гына сузылган элемтэ чыбыгында немецларныц тыцлау ихтималы булмаганга курэ. без ачыктан-ачык сейлэшэбез. И. Гази.
6.	Техник чаралар белэн ерак аралардагы бэйлэ-нешне тээмин итэ торган учреждениелэр (телеграф, почта, телефон, радио) жыелмасы. Элемтэ хезмэт-кэрлэре. Элемтэ булеге. □ Галэветдин — почта ташучы. Галэветдин абзый ямщик булып. Эшлэп ускэн, дилэр. электэ. Шуца бугай, бетен тормы-шында Иц теп тотка булды элемтэ. Ш. Маннур. II Хэрби подразделениелэрнен узара бэйлэнешен тээмин итэ торган хезмэт (телефон, радио ярдэмендэ, кеше жибэру Ь. б. ш. юллар белэн).— Штабс-капитан эфэнде, мин сезгэ элемтэгэ эцибэрелдем. Т. Гыйззэт. Элемтэ офицеры югарыдагы приказны капитанга китереп тапшырды. 9. Айдар.
ЭЛЕМТЭЧЕ и. Элемтэ хезмэткэре. Комбат узе шикелле ук пехтэ киенгэн яшь кыяфэтле штаб башлыгы Кэм элемтэчелэре белэн кызу атлап арт-тагы роталарга таба узып китте. Г. Бэширов. Элемтэчелэр телефонны ашыгып эн;ыялар. Ьэм яцадан без кузгалабыз. И. Гази.
ЭЛЕНКЕ-САЛЫНКЫ рэв. сейл. 1. Тырышмыйча гына, аннан-моннан гына, ничек житте шулай, естэн-естэн генэ. Гел эленке-салынкы эшлэп килгэн Ибрай пошынмый. Э шулай да нормасын тутырмады дигэн-нэрен ишетергэ телэми. Г. Гобэй. Инде менэ болай
эленке-салынкы уткэн кенне. элбэттэ. акларга кирэк иде,---Ьэм балта тавышлары-------куцелле бер
кейгэ тукылдый башлады. Р. Техфэтуллин. II с. мэгъ. Хэлсез, дэртсез. Кояш зур ут шары шикелле кызды-ра, яндыра. кейдерэ. Аныц------эссе нурлары эллэ
нинди бер ару-талчыгу тойгысы биреп, кешелэрне эленке-салынкы бер хэлгэ тешерэлэр. М. Галэу. [Нэ-эциЬнец] гэудэсе, эле генэ озак авырудан терелеп чыккан кешенеке шикелле. эленке-салынкы иде. Г. Гобэй. ||с. мэгъ. Ялкау, иснэнеп, ава-тунэ йери торган (кеше турында).
2. с. мэгъ. Эленеп-салынып торган. Урман, тенге йокысыннан уянып, эленке-салынкы ботаклары белэн кыштырдый вэ шыпырт кына сейли башлады. Ф. Эмирхан.
3. с. мэгъ. Явар-яумас, болытлы. Эленке-салынкы кеннэр.
ЭЛЕНМЭЛЕ с. Эленергэ жайланган; асылмалы. Эленмэле лампа.
ЭЛЕН-САЛЫН рэв. сир. Начар гына, бик шэптэн тугел. [Сэгъди белэн ЗеЬрэ] курер кузгэ элен-салын гына яшэсэлэр дэ, кеше кузенэ карап яшэмэделэр. 9. Фэйзи. Ертылган чабатадыр аягында. Элен-салын кулмэклэре Ьэм естендэ. Бэет.
ЭЛЕРОН и. авиа. Горизонталь очканда Ьэм борыл-ган вакытта самолетны янтайтмас ечен хезмэт итэ торган Ьэм канатларга шарнир ярдэмендэ беркетелгэи жайланма.
ЭЛИ’ЗИУМ и. Антик мифологиядэ: жирнен кенбатыш читендэ пэйгамбэрлэр, изгелэр яши торган урын.
ЭЛИ'ЗИЯ и. лингв. Ике суз арасында очрашкан сузык авазларнын берсе тешеп калу куренеше. Мэсэлэн, „бара алмыйм" урынына .баралмыйм", .кара эрем* урынына „карарем" днп сейлэу.
ЭЛЕКСИР и. Усемлек матдэлэрен спиртта, терле майларда, кислотада Ь. 6. ш. эретеп ясалган сыекча, дару. Теш эликсиры.
ЭЛИМИНА’ЦИЯ и. 1. кит. Нэрсэне дэ булса чыгарып ташлау, юкка чыгару.
2.	мат. Тигезлэмэ системасыннан билгесезне чыгару.
ЭЛИ'ТА и. а.-х. 1. Аерым усемлеклэрнен селек-ционерлар тарафыннан яна сортлар чыгару ечен сайлап алынган ин яхшы терлэре. Бодай элитасы. Арыш элитасы.
2.	Бик кыйммэтле нэселле терлек.
3.	Культуралы усемлеклэрнен селекцион станция-лэр Ьэм орлык житештеруче хужалыклар тарафыннан чыгарылган югары сортлы орлыклары
4.	Жэмгыятьнен ин яхшы, сайланган елеше. II с. мэгъ. Элита булып саналган. [Ресторанга] безнец шикелле элита токыМнары да кермэгэч. аны кем ечен ачканнардыр дисец. Ф. Хесни.
ЭЛЛИН и. Борынгы грек.
ЭЛЛИНГ и. Дингез, елга, кул буенда суднолар тезу Ьэм ремонтлау ечен билгелэнгэн, шулай ук авыш яссылык буенча судноларны Судан кутэру яки суга тешеру ечен жайланган корылма. Эллингларда бо-рылырга да урын юк. Шуца курэ кыйммэтле кейм-лэр дымлы подвалларда саклана. Соц. Тат.
ЭЛЛИПС, ЭЛЛИПСИС и. мат. 1. Бирелгэн ике ноктадан (фокуслардан) Ьэр ноктасына кадэр булган ара суммалары Ьэрвакыт даими булып кала торган йомык кэкре сызык. II Нэрсэнен дэ булса бу кэкре сы-зыкны куреэтэ торган контуры.
2. лингв. Билгеле булган берэр жемлэ кисэге тешереп калдырылган риторик фигура (мэсэлэн, ,ку-рыкканга куш куренэ" диясе урынга .курыкканц куш* диедэ).
ЭЛЛ
571
ЭЛЭ
ЭЛЛИПСО’ИД и. мат. Эллипснын уз кучэрлэренен берсе тирэсендэ эйлэнуеннэн барлыкка килэ торган геометрик жисем.
ЭЛЛИПТИК с. 1. Эллипс булган. Кометаныц эл-липтик юлы. I—I Иярчен кораб злекке яссылыкта ук диярлек яткан, лэкин апогее шактый югарырак булган яца элаиптик орбитага кучте. Космик раке-талар. II Эллипс формасында булган. Аспидиетра[ныц] яфраклары эре, яшел яки чуар, озынча-эллиптик формада, яфрак саплары озын. Йорт эшлэре.
2.	лингв. Жемлэнен берэр билгеле кисэген теше-реп калдыруга нигезлэнгэн. Эллиптик фразеологии эйтелмэлэр.
ЭЛМЭ и. бот. Европада таралган, кыйммэтле уз-агач бирэ торган яфраклы агач. Безнец подразделение элмэ, врэцге йэм башка шундый яфраклы агачлар белэн капланган шушы биеклектэ туктады. А. Шамов. Берсеннэн-берсе уздырышып ускэн имэн. юкэ, ерэцге, элмэ агачларыныц----иркэ яфраклары без-
не салкынча урман йавасы белэн коендырдылар. М. Эмир.
ЭЛМЭК и. 1. Баунын, жепнен h. б. ш. очларыннан тартып тыгызларлык, кысарлык итеп бэйлэнгэн бер елеше. Пароход свистогы, кезге теннец суык дымын-нан карлыккан тесле чыжлап. Нижний шэНэре белэн саубуллашты. Басмалар инде алынган, юеш аркан-нарныц элмэклэрен генэ чуен тумбалардан ычкын-дырасы калган иде. К. Нэжми. [Шэрифне] эцилтерэ-теп дар астына илтеп, муенына элмэк салалар. Н. Исэнбэт. II Кошларны, вак жэнлеклэрне аулау ечен булган, бер елеше кысылып, тыгызланырлык нтеп бэйлэнгэн бау; тозак.
2.	Берэр эйбергэ, сапка беркетелгэн, кулга кияр-лек итеп ясалган бау. [Мулла егеткэ:] Озын чыбыр-кыныц элмэге юнэтелгэнме? Г. ИбраЬимов.
3.	Бантлап бэйлэнгэн теен.
4.	Йомык яки ярымйомык кэкре рэвешендэге эй-лэнмэ хэрэкэт Ьэм шул хэрэкэт нэтижэсендэ килеп чыккан йомык яки ярымйомык сызык. II спорт. Бавада баш аша эйлэнеп элекке хэлгэ кайтудан гыйбарэт акробатик сикереш. II Хайван эзлэре (кубрэк куян эз-лэре турында).
5.	Киемдэ, сэдэф, запонка Ь. б. ш. белэн теймэлэу ечен, yen, кисеп ясалган тишек. Элмэклэрне юрмэп чыгу. II Жептэи, шнурдан, тимер чыбыктан ясалган каптырма, сэдэф Ь. б. ш. ны элэктереп кую ечен тегеп яки уреп ясалган бау. [Кешенец] эцицсез казакие, бишмэте элмэк белэн бэйлэнмэле. Г. Гобэй. II Чалбар поясынын янбашлар турысына билбауны (ременьне) аркылы уткэру ечен тегелгэн материя кисэге. Тол-стовканыц беклэнеп, тугэрэклэнеп беткэн чупрэк билбавы алдан китереп элэктерелмэгэн, кабырга тапкырына тегелгэн ике элмэк аркылы гына уткэ-релеп, артка беклэнгэн. М. Эмир.
6.	Киемне элеп куярга ярдэм итэ торган, киемгэ тегелгэн элгеч.
ЭЛМЭКЛЭУ ф. Элмэк ясап бэйлэу. Шанны, аркан белэн ураткан килеш, элмэклэп бэйлэп куй[дылар]. Ш. Камал.
ЭЛМЭЛЕК и. Элмэ урманы, элмэ усэ торган урман. вфе юлы элмэлек, элмэлеккэ кермэдек, Прием-га кермэенчэ, кем китэрен белмэдек. Г. Тукай.
ЭЛМЭ-ТЕЛМЭ рэв. Теткэлэнеп, таушалып, тотар жире калмыйча. [Солдатныц] пас порты да элмэ-телмэ езгэлэнеп беткэн. Ш. Камал.
ЭЛОДЕЯ и. бот. Кул Ьэм буаларны чупли торган су усемлеге (аквариумда декоратив усемлек буларак устерэлэр). Элодея — су усемлеге. Аныц яфраклары вак Нэм юка, ул ике катлау кузэнэктэн генэ тора. Ботаника.
ЭЛПЕ и. Хайван имчэге башы. Бозаулар имезэ торган квтуне куп сетле, каты элпеле, кечкенэ имчэкле — сэламэт сыерлардан туплыйлар. Сет терлекчелеге...
ЭЛПЭ и. 1. к. эмаль (3 мэгъ.). Теш злпэсе.
2. Тере организмда тышча яки пэрдэ булып хезмэт итэ торган яры. Элпэ канатлылар. □ Яца гына суелган терлекнец упкэ-бавыры, йврэге яхшылап юыла да, элпэлэреннэн, тамырларыннан чистартып, вак кына итеп турала. Хал. ашлары. II Гомумэн юка пэрдэ. Тамак тебендэ теер тыгылып, кузлэрне яшь элпэсе томаларга чамалый цде. А. Расих. дгэр берэр савыт эчендэге суга кечкенэ генэ май тамчысы те-шерсэк, ул су естенэ эцэелеп бик юка элпэ хасил итэр. Физика.
ЭЛЭГЕШУ ф. 1. Урт. юн. к. элэгу (1 мэгъ.).
2. сейл. куч. Сейлэшкэн жирдэн бик каты тиргэ-шеп киту. [Егетлэр] кайчан гына, кайда гына очраш-масыннар, хэзер этлэр кебек узара элэгешергэ генэ торалар. Г. ИбраЬимов. Сецелец белэн дэ элэгешергэ елгердецмени инде? Ш. Камал. II Сугышып киту.
ЭЛЭГУ ф. 1. Хэрэкэт итуне тоткарлардай берэр нэрсэгэ орынып, ышкылып яки терэлеп калу. Кайтып керэ йортына, Кайткач бар да онтыла. Тик. кадакка элэгеп. Юбка гына ертыла. М. Жэлил. Мо-лотилкада эшлэгэндэ Гафиятнец кулмэк итэге привод каешына элэгеп, узен чак-чак кына машина бэреп утермэде. Э. Айдар.
2.	Тотылу, кабу. Балыкчы исэ, .энэ элэгэ, менэ элэкте' дип, тик йерэге сикереп утыра. Г. Тукай. Телке,----урдэк ите ашыйм дигэндэ генэ, капкынга
элэккэн. А. Алиш.
3.	Тию, тнеп киту. Таш бетенлэй генаНсыз кешегэ элэккэн икэн, чамаламыйрак эцибэргэнмен шул. Ф. Хесни. Палач, урыныннан торып, тешлэрен ыр-жайтып, Егоричка таба килэ башлауга, башына мылтык пулясы элэгеп, яцадан м;иргэ авып теште дэ тынсыз булды. М. Гали.
4.	Ирексездэн нинди дэ булса шартлар, хэллэр эчендэ калу, дучар булу. Гавам шул коллыкка элэк-мэс ечен, элэккэч, азат булыр ечен керэшэ, кулына салынган богауларны езеп ташларга тели. Г. Колэхметов.
5.	Жннаять эшлэп, кулга алыну.—Большевиклар-ныц динамит фабрикалары белэн элэккэн сигез эш-ченец берсе—кавказлы Гэрэй Солтан. Г. ИбраЬимов. — Аз гына нэреэ белэн тотылып элэктец исэ,------
изеп бетергэнче кыйныйлар. Г. Камал. II Тоткынлыкка дучар нтелу.— Монда артык утырып файда юк инде. эйдэ шулай диярбез, австриецларга пленга элэккэн эцирдэн мылтыкларыбызны калдырып качтык диярбез, асмаслар эле безне аныц ечен. М. Гали. II Фаш ителу, тотылу.— Менэ сица кирэк булса, гомеремдэ бер ялганлаган идем, анда да элэктем. Р. Ишморат.
6.	Телэмэгэн берэрсенэ очрау. [Абыстай] ут эчендэ кенне уткэреп. элбэттэ, [мулла] исерек булыр, халык кузенэ элэкмэсэ ярар иде инде, дип елап-елап. тен буена башын мендэргэ куймый чыкты. Г. ИбраЬимов. II Очраклы рэвештэ яки Ьич кетмэгэндэ табылу, кулга керу. Карацгыда кулга элэккэн беренче пластинканы куеп, патефонны борып эцибэрдем. И. Гази. Кайберлэре сейли: .Бу сатучы Юлдан акча тапкан икэн... дип: Ишле акч.а кулга элэккэчтэн. Эше шуннан алга киткэн'.— дип. М. Гафури.
7.	Берэр вакытка, эш-вакыйгага туры килу.— Без бэхетсезрэк заманда туып калган, э безнец сецеллэр, энелэр бэхетлерэк заманга элэккэннэр. Ф. Эмирхан. Шакир да элэкте бу м;ыелышка. Р. Техфэтуллин. II Берэр жиргэ елгерэ алу, урнаша алу. Бэхетлелэр урындыкка эдэкгцелэр, Калгацнарына басып кына
элэ
572
ЭЛЭ
ашарга туры килде. Г. Бэширов. Шул бозныц естенэ элэгеп агып китсэцие, эй.1—дип Талип канатланып куйды. Э. Фэйзи. Кичэге поездга элэгеп булмады. К. Нэжми. II Берэр урынга урнашу, билгелэну (эшкэ, укуга Ь. б. ш.). [Усман] зур буйлы, таза гэудэле, карасу кузле уткен up иде. Флотка элэкте. Г. ИбраЬимов.— Медицинага элэгеп харап булганмын. Шуныц ечен дэ мин уз профессиямне яратмыйм. Т. Гыйззэт. II Кая да булса килеп чыгу. [Хэсэн] ерак лазаретларга элэгеп. хат аркылы гына хэбэр бирде дэ тагын фронтка, бу юлы Балтик ягына китеп барды. К. Нэжми.— Мияскэ мегаллимэ булып киттем дэ бардым. Аныц мэктэбеннэн куылгач, шушы Златоустка килеп элэктем. М. Фэйзи.
8.	куч. Тию, елеш чыгу, насыйп булу. [Актуш] бу вакытта йэр кичтэ элэгэ торган сыек тэмле арыш апарасы турында хыяллана иде. Г. Гобэй. Бэхетле жирэбэ студент егет Коляга элэкте. Р. Техфэтуллин.
9.	Кулга килеп керу, кулга тешу.— Юк инде, эти, безнец кулга корал элэккэн икэн. аны ташларга ярамый. Т. Гыйззэт.— Ничек итеп минем мегез бу малайга элэккэн? Д. Аппакова.
10.	сейл. Туры килу, очрау. Сузчэн юлдаш элэгу.
11.	Жэза, шелтэ алу яки бирелу; кыйналу яки тэн-кыйтьлэну. Председательдэн бик нык элэкте булса кирэк, бераздан тракторга таба барганда. Нэфисэне Эпипэ куып м;итте. Г. Бэширов.— дйдэгез, Рэшат, кайтабыз! Монысы ечен дэ иртэгэ энидэн элэгэ инде мица. Ф. Эмирхан. II куч. сейл. Дэрестэ берэр терле билге алу турында. Алгебрадан гомеремдэ беренче мэртэбэ .икеле" элэкте. Р. Техфэтуллин.
12.	Йогу, тию. Нэфисэ, баласына каты авыру элэккэн анадай, йерэгенэ ут кабынып, агроном янына чапты. Г. Бэширов.
Элэгеп (кенэ) тору — нэрсэгэ дэ булса бик аз гына орынып, тешэр-тешмэс, ычкыныр-ычкынмас тору. Харис та кия башлаган чалбарын салды (.болай да алла кодрэте белэн генэ элэгеп тора, эумэклэшергэ туры килсэ, бетенлэй таралып тешуе бар"). Г. Гобэй. [Мицлевэли] чак кына элэгеп торган урыныннан егылып тешэ. М. Фэйзи.
ЭЛЭКМЭЛЕ с. к. каптырмалы. Егет-------сэгате-
нец ике якка элэкмэле алтын \чылбырына\ бик куп брелоклар тагылган иде. Ф. Эмирхан.
ЭЛЭКТЕРУ ф. 1. Нык тота торгаи нэрсэ белэн каптыру, бэйлэу, тагу, кадау. Паровозга вагоннар элэктеру. □ [Ку аклар] кай минутларда кэкре-бек-ре ботаклары белэн киемнэребезне элэктереп, эн;и-бэрми торалар. А. Шамов. II Теймэлэп яки каптырма-ларын, кнопкаларын каптырып ябу (кием турында). [Галлэметдин], Эхмэткэ кыеш кузлэп карагак хэлдэ, бишмэт теймэлэрен элэктерэ-элэктерэ:—Нэрсэ бу? Ни кирэк иде?—диде. Ш. Камал.
2.	Тешлэу. [А/n] ят кешене тешли икэн, башын-нан сееп торган арада, колакларын шомрайтып. минем бишмэт эк;иценнэн элэктереп тэ алды. М. Гали. Шул вакыт Караборын эз генэ [Хесэеннец] ботын-нан элэктермэгэн иде. h. Такташ.
3.	Бэру, бэреп тешеру. [Бай хатыны] ашыгып-ашыгып йергэндэ, элэктереп вата гел чулмэген. Ш. Мехэммэдев. [Хуплдамал] кабаланып йергэндэ, итэк очы белэн элэктереп, самовар борынын ачкан да бет н суны агызган. И. Гази. II Сугу, бэреп тиде-ру. [Уенда отылучыга] м;эза бирелэ: узен билгеле бер ераклык арасыннан йегертеп, чабаталар белэн дэ элэктергэлилэр. Н. Исэнбэт. Шунда ук берсе [Хэй-нец] борынына [бэрэцге белэн] элэктерэ. М. Фэйзи.
4.	Кая да булса жнцелчэ генэ урнаштыру. [Ж,ирэн кеше] кулына таяк белэн тэлинкэ тотып, аларны
алмаш-тилмэш чееп алып китте дэ, кинэт, таяк очына элэктереп. тэлинкэне эйлэндерэ башлады. 9. Фэйзи.
5.	Кискен, ашыгыч, тэвэккэл хэрэкэтлэр белэн тотып, каптырып алу. Эллэ каян зур гына бер тилгэн атылып килеп теште дэ, куз ачып йомганчы. боларныц берсен элэктереп алып менеп тэ китте. Г. Гобэй. [дкбэрев], кетелмэгэндэ кеч сынарга туры килуенэ шатланып. эцырчыныц биленнэн элэктереп .тэ алды. А. Эхмэт. Сафа,---кулларын сузып. Рэу-
фэне элэктереп алды да кечлэп алдына утыртты. А. Шамов.
6.	Тешеп барганда тотып алу, аварга, егылырга бирмэу. Тупны haeada элэктереп алу.
7.	Тоту, каптыру (кармак, ау Ь. б. ш. белэн). Апуш:—дйдэгез €)зэн елганы сынап карыйк.--Анда
да былтырларда мин зур бер сазан белэн шукэлэр элэктергэн идем,— ди башлады. Г. ИбраЬимов. Уз гомерендэ бик куп чебен элэктерде [урмэкуч], Хэ-зерлэде ашарына ризыкны мул. Г. Камал.
8.	сейл. Тиз-тиз генэ узен белэн алу. [Малайлар], кармакларын ничек кирэк алай элэктергп. тизрэк моннан сызу ягын карадылар. 9. Фэйзи. [Бикташ бабай] мылтыгын элэктерде дэ тышка атылды. Г. Минский. Башкаларны уятмас ечен, Гелсем, ком-бинезонын элэктереп, Айсылу янына чыкты. Г. Бэширов.
9.	Табу, алу, кулга тешеру. [Телке:] Йомшак кына, мамык кына, уземэ менэ дигэн [койрыкны] элэктер-дем. А. Алиш. Шулай да инде бер тастымал белэн биш кукэйне элэктергэч. исем китмэде. М. Гали. II Узлэштеру, узенэ алу.— Малик этиецнэн калган бурычлар ечен безнец бакчабызны элэктермэкче булып йери. И. Гази.
10.	Нэрсэне дэ булса аз гына алу. [Сэмигулла абзый:] Балкашыкныц очына гына элэктереп, тагы бераз естэп эцибэрми ярамас, анасы.— ди торган иде. Ф. Эмирхан.
11.	куч. Урлау, урлап алып киту. [Дэули:] Мин дэ Чилэбедэн берэунец биш йез тэцкэсен элэктереп качкач. монда бай улы булып форсит итеп йергэн идем. Г. Камал. Беркен киптерергэ элгэн э^ирдэн минем дэ чуплэмле селгем югалды: шушындый бер малай актыгысы элэктереп киткэндер эле. И. Гази.
12.	Тоту, кулга алу. [Алмас:] Тизрэк колхозчы абыйларны чакырып килергэ дэ элэктерергэ кирэк. А. Эхмэт. Нишлэргэ?! [Мэдинэ] йегереп качар иде, юл киселгэн, читэнне аркылы чыкканчы элэктереп алуы бар. Г. Минский. II Фаш иту, ялгаиыи тоту. Жандарм белэн тоткын арасында бер-берсен алдау, бер-берсен элэктеру исэбе белэн ачык. яшерен керэш башлана. Г. ИбраЬимов.
13.	Жэза алу. [Самат:] Учитель абзый алдында белешми барып чыгып тагы камчы элэктерермен микэн? М. Фэйзи.
14.	Берэрсе башлаган нэрсэне кутэреп алу, дэвам иту. Партия эцитэкчелэре ташлаган нигез лозунг-лар бик тиз элэктереп алыналар. Г. Нигъмэти. Без башлап эн^ибэргэн кечкенэ хэрэкэт, башкалар тарафыннан элэктереп алынып, шул ук секундта эллэ ничаклы яца хэрэкэтлэр, яца кыланышлар тудыра иде. М. Эмир.
15.	Кию. [Хатын] естенэ русча киенгэн, лэкин башына кечкенэ генэ калфак элэктереп, естеннэн ак шарфик салган. Ф. Эмирхан. [Сэхип] шунда яткан агач табанлы, юкэ йезле. бер сыцар башмакны уц аягына элэктереп, башка малайлар артыннан — китте. Г. ИбраЬимов.
16.	куч. сейл. Алу, йоктыру (авыру турында). [Эш-ченец] улгэн гэудэсе аныц уткэн тарихын, — авыру
элэ
573
ЭМБ
элэктереп.----каты саке естендэ авырып ятып
эцан бируен сейлэп торган кебек була иде. М. Гафури. [Карт Гарифка:] Дару ечен, юлэр! Юкса. хэзер бизгэк элэктерерсец,--Эчеп сндибэр, мдылынып
китэрсец. Ш. Камал.
17.	куч. Тэнкыйть иту, келкегэ калдыру (матбугатта, чыгышларда). . Чаян'га элэктеру. Фельетонга элэктеру.
ЭЛЭ-ТАНАГЫ: элэ-танагы булмау (калмау) сейл.— 1) бик тузып, эшкэ яраксыз хэлгэ килу. Кара тугелгэн яки папирос уты белэн кейдерелгэн одеял-лар. ак япмалар, матрацлар ечен [комендантлар-ныц] сукранулары ишетелэ:—Оят тугелме сезгэ?!— Кара инде моны. элэ-танагы калмаган! Г. Ахунов; 2) Ьичбер рэте булмау.— Кара инде бу урындыклар-ны, чат тузан. Эй эсдыештыруларыныц йичбер элэ-танагы юк. Г. Камал.
ЭЛЭ-ТАНАКСЫЗ с. сейл. Тузган, искергэн. [Ти-мери] кесэсендэ йери торгач, элэ-танаксыз булып, чубеклэнеп беткэн гариза кисэген колхозга илтеп сузды. Г. Бэширов. || Ямьсез, булдыксыз, юбалгы. [Зэй-тунэ] карточкада гына шундый, тормышта элэ-танаксыз. X. Вахит.
ЭЛУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса берэр жиргэ берке-теп, салындырып, асып кую. Кергэч тэ, алгы булмэ-дэ, бишмэтне салып, йэйбэтлэп чейгэ элеп куйдым. Ш. Камал. [Нигъмэт] юып. ярып котелок естенэ бэрэцге салды да, улакка аркылы таяк куеп, коте-локны элде. Ф. Кэрим. [Солдатлар] тэннэренэ ябыш-кан юеш гимнастеркаларын салып. киптерергэ эл-делэр. И. Гази.
2.	Нэрсэне дэ булса каплап бэйлэу. [Гафиятулла бабай}, алдына алъяпкыч элгэн килеш,--карлыган
куаклары теплэрен йомшарта иде. Г. Эпсэлэмов.
3.	Нэрсэне дэ булса берэр эйбернен очына гына элэктереп алу. Бусагада Мицнулла куренде: ул сос-кыч борынына бераз ясмык оны элгэн иде. И. Газн.
4.	Тагу. Камчыныц бик зэйэрен эзерлэделэр. Аца этидэн белэзеккэ элэрлек итеп элмэк куйдырдым. Г. ИбраЬимов. [Кабир] фрак астындагы ак жилет естеннэн алтын сэгать чылбырын ике якка аерып элеп куйган. 9. Фэйзи.
5.	Урынына кую. [Габтелмэн] телефон трубка-[сын] элэ дэ почмакка барып утыра. Р. Ишморат. Серебряков. сндавап кайтарып, трубканы элеп елгер-мэде, тагын, тагын шалтыраттылар. И. Гази.
6.	сейл. Игътибарсыз, ничек туры килде шулай кию турында. Митричев,----фуражкасын куе кара
бедрэсенец бер ягына элеп куйган хэлдэ,----ат-
ларны эчерудэ дэвам итэ. Г. Бэширов. Сатин кулмэк естеннэн пиджак элеп чыгып киттем. Ф. Хес-нн. Галэк бабай озын ак кулмэк естеннэн лдицсез казаки кигэн. аягына каталар элгэн, башында кыр-пулы бурек. Г. Эпсэлэмов.
7.	Кидеру. [Малайны] кисмэккэ бастыралар да муенына элмэк элэлэр. Г. Гобэй.
8.	Элэктереп алу. Каракош-туганына бер-ике
генэ ай булган бер Бэрэнне тырнагына элеп китте. Г. Тукай.
9.	Алу; яулап алу, басып алу, талап алу. Авыл шуннан монда килгэн. Бу як халкы, кызганышып. Бераз булеп мдир дэ биргэн. Биргэн бируен, Озак утми, ул эсдирне дэ Узенец байлар элгэн. Н. Исэнбэт.
10.	(Элгеч белэн) биклэу. [Госман Мэрьямгэ:] Кара, ишекне эчтэн элэргэ онытма. Ш. Камал. II Ке-лэне махсус эшлэнгэн элгеченэ элэктеру турында. Мэрхэбэ, башка берэуне дэ кертмэскэ дип, ишекнец келэсен элде. Г. ИбраЬимов. [Габдулла] капканы ябып. келэне элеп куйды. 9. Фэйзи.
О Элеп алу — 1)суз белэн каты Ьежум итеп, тетеп ташлау. [Ж,ийан] шуннан соц ялкау Шэцгэрэйне элеп алды да. Мунча чапкан тесле, пешерде халык алдында. М. Жэлил; 2) нинди дэ булса берэр мэсьэлэне тотып алып, шул турыда сейлэп киту, дэвам иттеру. [Ж,ыелыш турында сейлэуче солдатлар] кубэу бугай, берсе туктауга икенчесе элеп ала иде. К. Нэжми; 3) ялмап алу, янып киту. Менэ коры чыбыкларны элеп алган кызыл ялкын казанныц корымлы тебен ялый башлады. И. Гази. Элеп алып — жинел, бик кызу адымнар белэн атлап, чабып. Менэ Хэлим тыеп кала алмады. Шэехтай [ат] элеп алып китте. Г. Гобэй. Элеп алып, селкеп салу — к. элеп алу (1 мэгъ.). [Гарифэ белэн Мэликэ] икесе бергэ килсэ-лэр, бетен шэйэрдэге кешене элеп алалар да селкеп салалар. Г. Камал. Элеп киптергэн кебек {шикелле)— бик ябык. Каторгадан качып кайткан [ябалак Гыймае] шуцар элеп киптергэн шикелле икэн! Г. Бэширов.
ЭЛУЛЕ с. сир. Элеп куелган. Элуле пэрдэ. | рэв. мэгъ. Стенаныц сул ягына берничэ агач кадалган. боларда камытлар, йегэннэр, иярлэр элуле тора. Г. ИбраЬимов.
ЭЛЮВИАЛЬ с. Элювий булган. Элювиаль утыр-малар.
ЭЛЮВИИ и. геол. Тау токымнарынын жилдэ аша-лу нэтижэсендэ барлыкка килгэн Ьэм экренлэп теп токымнарга эйлэнэ барган кырлы-кырлы кисэклэре.
ЭМ ы. Сузыбрак эйтелеп, шиклэнуне, икелэнуне, гажэплэнуне, ышанмауны, килешмэуне, ачулануны, янауны Ь. б. ш. белдерэ. [Галиябану:] Эм-м, бер-ике бармак тамбур эсдебе алып кайт дисэм, [эти] ачу-ланыр микэн? М. Фэйзи. Хэмзэ, кулларын йомарлап, иреннэрен тешлэп, .Эмм!' — дип, Биби естенэ килэ башлый. Г. Камал. [Салихлдан:] Яки менэ, эйтик... Эм... бер урамны. эйтик, нигэ Бэдри Хэсэншин исеме белэн атамаска. Р. Техфэтуллин. II Сейлэшкэндэ нэрсэне дэ булса эйтэ алмыйча, эйтергэ авырсынып, унайсызланып калуны белдерэ.
ЭМАЛЬ и. 1. Оксидлашудан саклау ечен металл эйберлэргэ сылап ябыштырыла торган пыяла сыман ялтыравыклы масса; шулай ук сэнгать эйберлэрен каплый (йегертэ) торган глазурь, ялтыравык. II куч. Нинди дэ булса шома Ьэм ялтыравык еслек.
2. Шундый масса белэн йегертелгэн, ялтыратылган сэнгать эйберлэре. Эмальлэр коллекциясе.
3. Тешнен тышкы ягын каплап алган ялтыравык каты матдэ.
ЭМАЛЬЛЕ с. Эмаль белэн капланган. Апа, озак кеттермичэ, эмальле таска казаннан эсдылымса су салып бирде. Н. Фэттах. Эмальле савыт-сабаны чэй содасы салынган кайнар су белэн юалар. Азат хатын.
ЭМАЛЬЛЭУ ф. Эмаль белэн каплау.
ЭМАНСИПА'ЦИЯ и. Нинди дэ булса бэйлелектэн азат иту, чиклэулэрне бетеру эше.
ЭМАНСИПА'ЦИЯЛЭУ ф. Кемне якн нэрсэне дэ булса берэр бэйлелектэн азат иту, коткару. Хатын-кызларны эмансипациялэу.
ЭМБЛЕ’МА и. Берэр тешенчэне яки идеяне шартлы рэвештэ белдерэ торган символик эйбер, сурэт, куренеш. Тынычлык эмблемасы. □ [Немецныц] башында аныц алгы чите илэмсез текэ кутэрелеп торган фуражка: шунда тигез канатларын туп-туры эсдэйгэн ак беркет эмблемасы беркетелгэи. 9. Еники. .Туган ягым—Татарстан' исемле лдыр республикабызныц узенчэлекле музыкаль эмблема-сына эйлэнде. Каз. утл.
ЭМБОЛИЯ и. мед. Кан тамырларынын томалануына китерэ торган каты чит матдэлэрнен кан тамыры сис-темасында кан яки лимфа агышы белэн кучеп йеруе.
ЭМБ
574
ЭНД
ЭМБРИОГЕНЕЗ и. биол. Эмбрнональ усеш процессы.
ЭМБРИО'ЛОГ и. Эмбриология белгече.
ЭМБРИОЛО'ГИК с. Эмбриологиягэ бэйлэнешле.
ЭМБРИОЛО'ГИЯ а. Биологиянен эмбрионнар усушен ейрэнэ торган булеге.
ЭМБРИОН и. биол. Кеше якн хайван яралгысы. II куч., кит. Нинди дэ булса фикернец, ндеянен h. б. ш. башлангычы.
ЭМБРИОНАЛЬ с. биол. Эмбрионга бэйлэнешле. Эмбриональ усеш. II Эмбрион булган. Эмбриональ кузэнэк. II куч. кит. Усешнен ин башлангыч, яралгы хэлендэ булган. Йогышлы авыруны эмбриональ хэлендэ тотып алу.
ЭМИГРАНТ а. Уз ватаныннан чит илгэ кучеп киткэн кеше, эмиграциядэге кеше. Муса илен. халкын саткан яки ташлап киткэн хыянэтче дэ, эмигрант та тугел. Г. Кашшаф.
ЭМИГРА'ЦИЯ а. 1. Экономик, политик яки дини сэбэплэр аркасында ватаннан чит нлгэ мэжбури яки узец телэп кучеп киту. Элек вакытта революцияче эмиграция узэге булган----Сен-Мишель Ьэм Мон-
парнас бульварлары. Пасси кварталлары хэзер рус контрреволюциясе почмагына эйлэнгэннэр. Г. Гали. Россиядэ кечле пролетариат революциясе дулкын-нары кутэрелгэч, бу язучыларныц бертерлесе, ак эмиграциягэ китеп, фашизм ялчысына эйлэнде. М. Жэлил.
2. Шулай кучеп китеп ватаннан читтэ яшэу хэле. Искэндэргэ, эмиграциядэн кайтып. э/дил-яцгыр ти-мэстэн, элекке уз фабрикасында урнашу гына аз. Г. Нигъмэти.
3. эк;ый. Эмигрантлар. Рус эмиграциясе шуцар [чиркэуне урыныннан кузгатуга] кайгырган була. Г. Гали. Ирекле Совет иленец дошманнары, контр-революцияче татар ак эмиграциясе тарафыннан м;ибэрелгэн тэбрик телеграммасын узем ечен тэбрик тугел. бэлки хурлык санаганымны эйтеп утэргэ дэ тиеш табам. Г. Камал.
ЭМИРИТОН и. муз. Клавиатурасы фортепьяно ти-бындагы электр белэн эшли торган музыка коралы.
ЭМИССАР и. Аерым политик оешмалар яки дэулэт оешмалары тарафыннан яшерен эш белэн жибэрелгэн кеше (кубесенчэ башка илгэ).
ЭМИССИОН I с. Эмиссиягэ (I мэгъ.) караган. СССР Дэулэт банкысы — эмиссион банк, кыска срок-лы кредит биру банкысы йэм илнец исэп-хисапларны езу узэге. Политэкономия.
ЭМИССИОН II с. Эмиссия (II мэгъ.) ярдэмендэ эшли торган. Эмиссион микроскоп. Эмиссион фотоэлемент.
ЭМИ'ССИЯ I и. махе. Кыйммэтле кэгазьлэр, кэгазь акчалар чыгару. Инфляцион эмиссия.
ЭМИ'ССИЯ П и. физ. Каты яки сыек матдэлэрнен вакуумга яки газ кебек мохитка электроннар, ионнар булеп чыгаруы.
ЭМИТЕНТ и. Эмиссия (I) уткэруче (дэулэт, банк, учреждение).
ЭМОЦИОНАЛЬ с. 1. Эмоциялэргэ бай, эмоциялэр белдерэ торган; тээсирле, тойгылы, кайнар. Эмоцио-наль уен. Эмоциональ кичерешлэр. Эмоциональ чы-гыш. □ Шигырьдэге эмоциональ чараларныц кискен узгэруе — вакыйгадагы контрастлыкны тудыра. Н. Юзиев. Узенец искиткеч зур эмоциональ кечкэ ия булуы, оригиналь формасы, мданлы образлы теле белэн данлыклы „Нэуруз" бэете дэ менэ шуца ох-щашлы вакыйганы чагылдыра. М. Жэлил.
2. Эмоциягэ, хискэ (тойгыга) бирелучэн, уйлап тормаучаи, сабырсыз. Эмоциональ кеше.
ЭМО'ЦИЯ и. Кешенен хислэре, кичерешлэре, той-гылары. Эмоциягэ бирелу. □ —Белэсецме. эгэр син барлык эмоцияцне поэзиягэ, тик бары поэзиягэ бир-сэц, им;атыц куп отар иде. Г. Минский.
ЭМО'ЦИЯЛЕ с. Эмоциягэ бай булган, хисле, кайнар.
ЭМО'ЦИЯЛЕЛЕК с. Эмоцияле булу.
ЭМПИРЕЙ и. Борынгы греклар Ьэм беренче хрис-тианнар уйлавынча, кукнен ут йэм яктылык белэн тулган йэм аллалар яки изгелэр яши торган ин биек урыны.
ЭМПИРИЗМ и. 1. Танып-белунен бердэнбер чыганагы бары тик тэжрнбэ, сизеп-тану гына дигэн ка-рашны алга серэ торган йэм теоретик гомумилэште-рулэргэ, логик аналнзга бэя биреп житкерми яки аларны бетенлэй кире кага торган реакцион фэлсэфи агым.
2. кит. Теоретик занятиелэргэ кимчелек китереп, практик занятиелэргэ, тэжрибэлэргэ йэвэслек. II Практик эшчэнлек.
ЭМПИ'РИК I а. 1. Эмпиризм тарафдары.
2. кит. Практик юнэлеш кешесе, эмпиризмны (2 мэгъ.) яклаучы. [Алмаев:] Без, инженерлар, баш-танаяк практикага чумдык, эмпирикка эйлэнеп киттек. Кендэлек эш саз кебек узенэ суыра. И. Гази.
ЭМПИ'РИК II с. 1. Эмпнризмга бэйлэнешле, эмпиризм булган. Эмпирик философия.
2. кит. Эмпириягэ (1 мэгъ.) нигезлэнгэн.
ЭМПИРИКЛЫК а. Эмпиризм белэн сугарылгаи булу, эмпиризм карашларын (методларыи) эченэ ал-ганлык, эмпиризмга нигезлэнгэнлек.
ЭМПИРИОКРИ'ТИК а. Эмпириокритицизм тарафдары.
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ и. XIX йез философиясен-дэ реакцион субъектив-ндеалистик агым; махизм.
ЭМПИ'РИЯ а. 1. кит. Кешенец тышкы деньяны тэжрибэ белэн, сизу органнары белэн танып-белуе.
2. Эксперимеиттан узгэ буларак, табигый шартларда кузэтулэр.
Э'МУ и. биол. Австралия страусы. Австралия са-ванналарында соры тэвэ кошы эму яши. СССР физ. геогр.
ЭМУЛЬГА'ТОР и. хим. Эмульсиялэр ясалуга яр-дэм итэ йэм аларныц тотрыклылыгын арттыра торган матдэ.
ЭМУЛЬСИЯ и. махе. 1. Нинди дэ булса башка бер сыеклыкнын эреми торган вак тамчылары белэн туендырылган сыеклык. Пешкэн урынны. экзема, тимрэу, невродермит йэм башка тире авыруларын дэвалауда алоэ эмульсиясен кулланырга мемкин. Азат хатын.
2. Фотопластиикада, фотокэгазьдэ яктылык сизучэн катлам.
ЭМФА'ЗА и. 1. эд. Терле риторик фигуралар кул-ланып, интонацияне узгэртеп тору юлы белэн сей-лэмнен эмоциональ тээсирлелеген арттыру куренеше.
2. лингв. Кайбер тартык авазларны эйткэндэ була торган киеренкелек.
ЭМФА'ТИК с. 1. эд. Утэ эмоциональ тээсирлелек белэн аерылып торган. Эмфатик сейлэм.
2. лингв. Зур киеренкелек белэн эйтелэ торган (авазлар турында). Эмфатик авазлар. Эмфатик тар-тыклар.
ЭМФИЗЕ'МА и. мед. 1. Нинди дэ булса органда, организм тукымасында йава жыелу. Тире асты эмфи-земасы.
2. Упкэлэр кулэменен авыру аркасында зураюы.
ЭНДОГАМ с. этн. Уз нэселеннэн, ыруыннан яки социаль катлавыннан гына ейлэну йоласына буй-сынган. Эндогам кабилэлэр.
энд
dim
ЭНДОГА’МИЯ и. этногр. Уз нэселеннэн, ыруыи-нан яки социаль катлавыннан гына ейлэну йоласы.
ЭНДОГЕН с. кит. Эчке сэбэплэр белэн анлатыла торган. Эндоген усеш. Эндоген узгарешлэр. Эндоген процесс. I I Организмнарныц узгэрешендэ бигрэк та эцирнец эндоген кече зур роль уйнаган. А. Фат-куллин.
ЭНДОДЕ’РМА и. бот. Усемлеклэрнен сабакларында йэм тамырларында барлык эчке тукымаларны эй-лэндереп алган кузэнэклэр катлавы.
ЭНДОКАРД и. анат. Йерэкне эчке яктан уратып алган юка пэрдэ, суру.
ЭНДОКАРДИЙ и. к. эндокард.
ЭНДОКАРДИТ и. мед. Эндокарднын ялкынсынуы.
ЭНДОКРИН с. физиол. Эчке секреция бизлэре белэн бэйле булгаи. Эндокрин авырулар.
Эндокрин бизлэр анат.— эчке секреция бизлэре. ЭНДОКРИНО’ЛОГ и. Эндокринология белгече.
ЭНДОКРИНОЛО’ГИЯ и. Эчке секреция тезелешен Ьэм функциясен ейрэнэ торган фэн. Эксперименталь эндокринология.
ЭНДОТЕРМИК с. хим. Жылылык йотылу белэн бэйле булган. Эндотермик кушылмалар. Эндотермик реакция.
Э'НДШПИЛЬ и. спорт. Шахмат уенынын соцгы, тегэллэну стадиясе. Тигез эндшпиль.
ЭНДЭШ: эндэш суз грам.— сейлэм ана тебэлеп эйтелгэн затны, предметны белдерэ торган суз Ьэм суз тезмэлэре. Эндэш суз баш килештэге исемнэр белэн белдерелэ. Морфология.
ЭНДЭШУ ф. 1. Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса су-зецне, соравынны h. б. ш. юнэлдеру; мерэжэгать иту. Кемдер бетенлэй кетмэгэн урыннан — койрык кей-мэсе эченнэн [Хэсэнгэ] татарча эндэште. К. Нэжми. Кем дип башлыйм. Кем дип исмец куйыйм, Кем дип сица атап эндэшим? h. Такташ. II Гомумэн сейлэшу; сейлэшэ башлау, суз эйту.— Эндэшмэм дигэн идем. Тэмле теле белэн эретте. Т. Гыйззэт.— Нихэл, карчык. ник бер дэ эндэшмисец? Г. Камал.
2. Жавап биру. Гелеем апа. сабыйны энисе янында калдырып, коридорга атылып чыккач, берничэ ишеккэ кагып караса да. эндэшуче булмады. Г. Гобэй. — вида кеше юк бугай. Кычкырдым инде, эндэшми-лэр. К. Тинчурин.
ЭНЕ и. Кече ир туган. Зур абзасы гаскэри хез-мэттэ булып. энелэре унсигезгэ экитмэгэнгэ, [Шэй-хел] эцицел генэ солдаттан да котылды. Г. ИбраЬимов. Бандитлар каушап калган арада, Жэудэт. внесен кутэреп, елга буена йегерде. Г. Бэширов.
ЭНЕКЭШ и. 1. ирк. к. эне.— Энекэшне эцирэн кашкага атландырам да монда чаптырам. Ш. Камал. [Сибгать] минем энекэштэн сырлап-сырлап хат-лар яздыра. А. Шамов.
2. к. энем.— дй, энекэш, тукта. Буровойга керергэ ярамый. А. Эхмэт.— Кутэрелергэ кирэк безгэ. йэммэсен дэ узебезнец кулга алырга! Менэ ничек бит. ул. энекэшлэр. Г. Бэширов.
ЭНЕМ и. Узеннэн кечерэк нр затына мерэжэгать итеп эйтелэ.— Керэк тотып, сэнэк тотып, мужик вше эшлэп ейрэнмэгэнсец син, энем. М. Гали II Кнм-сетебрэк мерэжэгать нткэндэ кулланыла. Бу егет абзац булыр бу, бик белеп тор син. энем! Г. Тукан.
ЭНЕОЛИТ и. археол. Неолит эпохасыннан бронза гасырына кучу чоры; бу чорда беренче тапкыр бакыр корал барлыкка килэ.
ЭНЕРГЕ’ТИК I и. Энергиянен терле терлэрен эшлэп чыгару Ьэм аларны слэшу, тарату белэн шегыль-лэнуче, энергетика белгече, энергетика промышлен-носте хезмэткэре.
ЭНЕРГЕ’ТИК II с. 1. Энергетика белэн бэйле булган, энергия алуга Ьэм файдалануга бэйле булгаи. Энергетик реактор. Энергетик эцийаз. Елгалардан энергетик файдалану. □ [Ясалма] иярченнэргэ куелган радиоаппаратлар Кэм приборлар терле энергетик чыганаклардан туена алалар. Космик ракеталар.
2. Энергиягэ бэйлэнешле (1 мэгъ.). Энергетик ре-сурслар. Авыл хуэцалыгыныц энергетик базасы.
ЭНЕ'РГИЯ и. 1. Материянен теп сыйфатларыннан берсе, материя хэрэкэте запасы (жылылык, яктылык, электр, механик хэрэкэт Ь. б. тесендэ). Энергия сак-лану законы. □ Мэсьэлэ бит бомбаныц узендэ генэ тугел, э аны бар иткэн куэттэ... Каян бу куэт чыга, ни ечен кешелэр атом энергиясенец бездэ дэ булачагына алдан ук ышанып торганнар? Э. Еники. II Нииди дэ булса жисемнен, матдэнен Ь. б. ш. берэр эш башкарырга яки эш башкара торган кечнен чыга-нагы булырга сэлэте. [Пролетариат язучысы} беек тезелешнец йэрбер винтын карап утэргэ. йэрбер тэгэрмэчнец хэрэкэте китергэн энергиянец кулэмен улчэп утэргэ тиешле. h. Такташ. Шикэрдэ энергия тупланган, йэм ул энергиядэн организм бик тиз файдалана. А. Расих.
2. Куелган максатка ирешу ечен сарыф ителгэн, тэвэккэллек, тырышлык белэн куелган актив кеч. — Алай да, кызык егет булып чыкты бу Мирсэет. Яшьлек котыра ацарда, яшьлек. Энергия куп, йава-лану аннан да кубрэк. Р. Ишморат. Бу йавада бер генэ кен ял иту ел эйлэнэсенэ дэртлэнеп эшлэрлек энергия бирэ. М. Эмир.
ЭНЕ'РГИЯЛЕ с. 1. Эшлекле, уцган, актив. Энер-гияле кеше.СЗ[Болотников] акыллы, кыю йэм энер-гияле, сугыш эшлэре белэн таныш, зур тормыш тээцрибэсе туплаган кеше була. СССР тарихы. II Эш-леклелекне, кечне белдереп торган. Энергияле йез.
2. Кечле тээсир итэ торган, катгый. Энергияле протест.
ЭНЕРГОПО'ЕЗД и. Тимер юл платформаларында яки вагоннарда урнаштырылган кучмэ электр стан-циясе.
ЭНЕРГОСИСТЕ’МА и. Энергетик система (берничэ электростанция, электр челтэрлэре Ьэм электроэнер-гиядэи файдаланучылар жыелмасы).
ЭНТОМО'ЛОГ и. Энтомология белгече.
ЭНТОМОЛО’ГИЯ и. Зоологиянец бежэклэрне ейрэнэ торган булеге.
ЭНТУЗИАЗМ и. Нык дэртлэну, мавыгу, рух кутэ-ренкелеге. Шунда [Яруллин} совет кешелэренец рухи байлыгы, акылы. энергиясе, ихтыяры турында, энтузиазм, ацлылык турында да эйтеп китте. М. Хэсэнов. Бу матур кыз бер ук вакытта биология фа-культетында да, балет мэктэбендэ дэ укый.-----
шушы эшлэрнец йэркайсын ул яшьлёккэ генэ хас ялкын белэн, энтузиазм белэн башкара. И. Гази.
ЭНТУЗИАСТ и. Энтузиазм белэи эш итуче. Хэбэрчелек хэрэкэтенец дэртле, арымас бу актив энту-зиастын редакциядэ бик яратып каршыладылар. М. Жэлил.— Мин сезне, яшьлэр, бик яхшы ацлыйм. Сез — энтузиаст, сез — кыю, сез — эцитез, лэкин фэн, тикшерену эшендэге ашыгуыгызны гына ацлый алмыйм мин сезнец. А. Эхмэт. II Нинди дэ булса эшкэ бетен кечен бируче, нэрсэнен дэ булса ялкыилы та-рафдары. Спорт энтузиасты.
ЭНЦЕФАЛИТ и. мед. Баш миенен ялкынсынуы. Летаргик энцефалит. □ Тайга энцефалиты — кешенец миен зарарлый торган каты авыру. Зоология.
ЭНЦИКЛОПЕДИЗМ и. кит. Купьяклы белем, фэн-иен терле елкэлэреннэн хэбэрдарлык.
энц
576
ЭНЖ
ЭНЦИКЛОПЕ’ДИК с. 1. Энциклопедия саналган, энциклопедия характерында. Энциклопедия белешмэ. Энциклопедии сузлек.
2. Белемнец бик куп елкэлэреннэн хэбэрдар булган, купкырлы белемгэ ия булган. Каюм Насыйри телче, эдэбиятчы, фольклорист, педагог, тарихчы йэм балалар язучысы да булган. Мондый энциклопедия галим йэм язучыларны башка халыкларда да очратабыз. Н. Юзиев.
ЭНЦИКЛОПЕДИСТ и. 1. кит. Фэннец,, белемнец бик куп тармаклары белэн таныш, хэбэрдар кеше, Ьэр яктан мэгълуматлы кеше, энциклопедии белемнэргэ ия булган кеше. Каюм Насыйриныц беренче татар энциклопедисты ролендэ мэйданга чыгуы да очрак-лы куренем тугел иде. Г. Халнт. Англия энциклопедисты. ---махсус хат язып, [Ш. Мэрлданидан]
биографиясен, рэсемен йэм татарлар турында мэгъ-лумат сораган. X. Хисмэтуллин.
2.	XVIII гасыр ахырында Дидро Ьэм д’Аламбер тарафыннан бастырып чыгарыла торган „Энциклопедия" тирэсенэ берлэшкэн алдынгы француз акыл ня-лэре группасы вэкиле.
ЭНЦИКЛОПЕДИЯ и. Белемнец барлык яки аерым тармакларына карата ацлатмалы сузлек формасында тезелгэн белешмэ-кулланма. Зур совет энциклопе-диясе. II куч. Тормышны Ьэрьяклап, кнц яктырта торган сэнгать эсэре турында. Укучы Тукай эчке денья-сыныц энциклопедиясен, бер дэ аптырамыйча, бетен каршылыгы белэн укый ала. Г. Халит.
ЭНЭ и. 1. Бер башы очлы, икенче башында жеп керту ечен тишеге булган кыска, шома нечкэ корыч чыбык (тегу, чигу эшендэ кулланыла). Энэ дэ булэк, дея дэ булэк. Эйтем. }К,эяулегэ энэ дэ авыр. Эйтем. Бервакыт ядеп зарланып эйтэ энэгэ: .Эй, энэ! Ьэрвакыт син эшлэгэнгэ, мин яталмыйм тик кенэ. М. Гафурн. || Очлы башында жеп уткэру ечен тишеге, кинэт калынаеп кнткэн икенче яртысында махсус кыс-кычлар белэн элэктереп, ныгытырга жайланган кирт-лэче булган кыска корыч чыбык (тегу машинасында). II Бер башы ыргак сыман нтеп эшлэнгэн нечкэ корыч яки пластмасса чыбык (бэйлэу, чигу эшлэрендэ фай-даланыла). [Габдулла] узе юар, Сэрви юасы керне! д Сэрви тамбур энэсе белэн яулык. селге чигеп, куп булса, кулмэк тегеп кенэ утырыр! Э. Фэйзи. II Ике башы очлаеп килгэн металл таякчык (бэйлэу ечен кулланыла). Берешеп беткэн бер карчык баскыч тебендэ оек бэйлэп утыра иде.----Карчык, энэлэрен
кыймылдатудан туктап, чепелт кузлэре белэн ма-лайга текэлде. И. Гази.
2.	Гадэттэ очлаеп килгэн башлы, терле максатларда кулланыла торган терле формадагы металл чыбык кисэге. Патефон энэсе. □ Утэ нечкэ пыяла энэлэр ярдэмендэ кузэнэккэ микроскоп астында хирургия операция ясалды: аныц теше алып ташланды. Биология.
3.	Ылыслы агачларнын яфрагы. Уткэн елгы сары яфрак юрганын тишеп, яшел энэлэр тырпаеп тора. И. Гази. II Кайбер усемлеклэрдэ вак кына чэнечке, шырпы. Роза энэсе. Гелмдимеш энэсе. □ Бу ямьле чэчкэ тартты бит узенэ. Озим, дидем, чэнечте кул-ны энэ. С. Сунчэлэй.
4.	Кайбер хайваннарнын тэннэрендэ була торган каты усентелэр. [Тавис кошныц] чукмарлы энэлэре эллэ шундый булып усеп чыккан, эллэ аларны куп-шылык ечен юри кадап куйганнар. Э. Фэйзи.
5.	куч. Киная белэн эйтелгэн усал, мэкерле суз.
Энэ карагы — озын нечкэ гэудэле, очканда узен-чэлекле тавыш чыгара торган, ике пар утэ куренмэле канаты булган ерткыч бежэк. Нечкэбил борылып ка-
раса: ни кузе белэн курсен, алдында озын билле энэ карагы. Дурт канатлы, симез аяклы, яшел теймэ тесле башлы. А. Алиш. Энэ мендэре — энэ кадап куя торган кечкенэ мендэрчек.
О Эиэ белэн кое казу — бик урчемсез, озак эш-лэнэ торган авыр эш турында эйтелэ. Уку — энэ белэн кое казу. □ „Гыйлем алу — энэ белэн кое казу" дип юкка гына эйтмэгэннэр. Т. Гыйззэт. Энэ белэн жеп кебек — гел бергэ, бер-берсеннэн аерыл-мыйча йеручелэр турында эйтелэ. Энэ буе жир киту — акрын барып, бик аз гына юл уту. Энэ кузе кебек (хэтле, чаклы) — бик кечкенэ, вак. Энэ кузен-нэн дея ясау — кечкенэ хэлне дэ бик зур итеп курсэту, арттыру, зурга жибэру. Энэ кузениэн уткэру — бик нечкэлэп, жентеклэп тикшеру. Икенче кенне иртэ белэн Малик килеп чыкты йэм, туп-туры бак-чага узып, барлык алмагачларны энэ кузеннэн уткэ-реп, кайтышлый гына ейгэ сугылды. Г. Бэширов. Эиэ очы — бик кечкенэ, аз гына.— Лэкин утагыз, энэ очы кадэр дэ чуп улэн булмасын басуыгызда. Чуп улэннэрнец куренгэнен берсен чуплэп торыгыз. Г. Гобэй. Энэ тертерлек тэ урын булмау (калмау) — бик тыгыз, кысан булу. [Каюм] хатын белэн кузгэ-куз очрашудан куркып, берэрсенец артына кереп посарга телэде. Лэкин малайлар белэн стена арасында Каюм тугел, энэ тертерлек тэ урын калма-ган иде. Г. Гобэй. Эиэ тугел — кечкенэ эйбер тугел, югалса, табылыр. Энэ естендэ (утыру)—1) нэрсэдэн дэ булса унайсызлану, оялу. Камышевныц сузлэрен тыцлаганда, Алмаев, знэлэр естендэ утыргандай, кечкэ чыдап утырды. И. Гази; 2) кая да булса ашыгу, эмма китэ алмау. Энэгэ дэ тимэу (кагылмау) — ур-лашмау, кеше эйберенэ кызыкмау. Хэсэн карт бик яхшы кеше булган, узенец гомерендэ кешенец энэ-сенэ дэ тимэгэн. кулында булганга канэгать итеп шекрана итэ торган булган. М. Гафури. Эиэгэ чэнчелгэн тесле — нэрсэнен дэ булса кинэт тээсир итуеннэн сискэнеп. Рахманов энэгэ чэнчелгэн тесле сикереп торды. Бар кеченэ кизэнеп естэлгэ сукты. М. Эмир. Энэдэн-жептэн киендеру — баштанаяк янадан киендеру. Эиэдэн-жептэн чыккан—яна_ тегелгэн, ер-яна (кием). Буген [Рахманов] бетенлэй башка кыяфэттэ. Аныц естендэ эле яца гына энэдэн-лдеп-тэн чыккан яшел гимнастерка. М. Эмир. Энэне бу-рэнэ иту — к. энэ кузеннэн дея ясау. Энэсеннэи Жебенэчэ (кадэр, чаклы, хэтле) — нечкэлэп, жентеклэп, бер дэ калдырмыйча, бэйнэ-бэйнэ. [Мэрьямнец] иц беренче телэге — тизрэк [Зыяны] курмэк тэ, бик озаклап-----узенец бар хэсрэтен — энэсеннэн лде-
бенэчэ .аца" бэян кылмак. Г. ИбраЬимов. Иц эувэле без дошман оборонасыныц алгы кырыен кузэтеп знэ-сеннэн мдебенэ кадэр тикшердек. И. Гази. Ярты сэгать эчендэ [кыргыз хезмэтчелэре] безнец кемнэр икэнебезне йэм кайда баруыбызны энэсеннэн мдебенэ чаклы сорашып бет[ерделэр]. М. Гафури.
ЭНЭЛЕ с. 1. Энэсе булган. Алар дус булып аерыл-ганда, энэле кием кигэн булса да, керпе [урдэккэ] бик файдалы кицэш биргэн. А. Алиш.
2. Усал, тертмэ (тел).
ЭНЖЕ и. 1. Кайбер моллюсклар кабырчыгыннан табыла торган ак, саргылт, алсу (снрэгрэк кара) тестэге кыйммэтле перламутр матдэ бертеге. Яр буенда ук, бетенлэй сай гына лдирдэ. бик куп энлделэр табып алган [Дэй]. Р. Техфэтуллин. Кайбер кабырчык-ларда кыйммэтле таш — эняде була. СССР фнз. геогр. II Шул матдэдэн ясалган бизэну эйбере. [Кода-лар] эллэ нэрсэ сорамыйлар:-------егерме биш мыс-
калдан калфак,-----кырык мыскал энхдедэн бер муен
энлдесе. Г. Камал. || куч. Узенен тышкы куренеше, ялтыравы, аклыгы белэн энжене хэтерлэтэ торган
ЭНЖ	577	ЭпИ
нэреэлэр турында. Башларына ак энлделзр ябып, Ж,ем-м;ем итеп яткан тауларныц Итэгеннэн узам мин сокланып. Матурлыгын карап деньяныц. LU. Маннур. Кояш ну рында Коена болыт,— Коела м;иргэ Энэк;елэр булып. 3. Мансур. | с. мэгъ. Геллэр езэр [Зейрэм]. минем каберем эзлэр, Энм;е яшьлэр белэн м;анкаем. Ф. Бурнаш.
2. куч. Узенен сыйфатлары белэн башкалар арасында аерылып торгаи, нэреэнен дэ булса ин яхшы бизэге, хэзннэсе саналган эйбер яки зат. Мин олылыйм Сезне. кешелэр! Сез—тормышта асыл энэ/делэр. М. Хе-сэен.
ЭНЖЕЛЕ с. Энже белэн бизэлгэн. Энэцеле камзул. □ [£>ай.'| Исерек баштан кичэ кеше адэм мэсхэрэсе булган эле. энэ/деле кэлэпушне алып калып. башыма карбыз кабыгы кигезеп озатканнар. Ш. Мехэммэдев. [Лиа] матур знмделе калфакларны кала уртасында торган бай кызларына. бай бикэлэргэ илтэ. Г. ИбраЬимов.
ЭНЖЕЛЭУ ф. Энже белэн бизэу. Сарае зур. нэ-кышлэнгэн, энм;елэнгэн, Кискен нурлар сибелеп тора энщелэрдэн. h. Такташ.
ЭОЛИТ и. археол. 1. Таш гасырнын кешелэр бик примитив таш кораллар ясаган ни борынгы чорынын иске атамасы. Эолит чоры.
2. Шушы чорга караган, уткен кырлы бик гадн таш корал.
ЭПЕНТЕ'ЗА и. Фонетик узгэреш тээсирендэ суз эченэ аваз естэлу (мэсэлэн, „университет" урынына „упиверститет" дип эйткэндэ „т" авазы; „клеймо" урынына „келэймэ" дип эйткэндэ „е“ авазы; „смола" урынына „сумала" дип эйткэндэ „у" авазы).
ЭПИГОН и. Нинди дэ булса эдэби, фэнпн яки политик юнэлешкэ сукырларча ияреп, узеннэн алдагы кешелэрнец искергэн, вакыты узган ндеялэрен, ме-тодларын кабатлаучы кеше; тэкълитче. Лэкин Гэрэй Рэхим Эхмэт Фэйзинец эпигоны тугел. дгэр Эхмэт Фэйзи контрастларны сатирик, юмористик планда алырга яратса, яшь шагыйрь аларны социаль-фэлсэфи планда куярга тырыша. Каз. утл.
ЭПИГОНЛЫК и. кит. Эдэбиятта, фэндэ, полити-када Ь. б. ш. нинди дэ булса юнэлешкэ яки берэр эдипкэ сукырларча ияру, нжат узенчэлеге булмау.
ЭПИГРА'ММА и. эд. 1. Борынгы грекларда: кабер ташларында, биналарда, булэклэрдэ Ь. б. ш. шул предметныц эйэмияте турында язылган прозаик яки шигъри язу.
2. иск. Кемгэ якн нэрсэгэ дэ булса усал йэм оста нтеп эйтелгэн суз, кыска сатирик шигырь.
ЭПИ'ГРАФ и. 1. Борынгы грекларда кабер ташла-рындагы язу.
2. эд. Эсэрнен яки апын берэр булеге, кнеэгенед башында бирелгэн йэм шушы эсэрнен, булекнен, ки-сэкнец теп идеясен яктырткан кыскача текст, гадэттэ кайдан да булса алынган аерым цитата, мэкаль, эйтем, хикмэтле суз.
ЭПИГРА'ФИК с. Эпиграфка караган, эпиграфка бэйлэнешле.
ЭПИГРА'ФИКА и. Эпиграф (1 мэгъ.) турындагы фэн.
ЭПИГРАФИСТ и. Эпиграфика белгече.
ЭПИДЕ'МИК с. Эпидемия узенчэлеге булган. Эпидемия авырулар. II Эпндемиягэ каршы керэш белэн бэйле булган. Эпидемия уколлар. II куч. Эпидемия булып барлык жиргэ таралган.
ЭПИДЕМИО'ЛОГ и. мед. Эпидемиология белгече.
ЭПИДЕМИОЛО'ГИК с. мед. Эпидемиологиягэ караган, эпндемиологиягэ бэйлэнешле.
ЭПИДЕМИОЛО'ГИЯ и. Медицинада эпидемиялэр-нец килеп чыгу еэбэплэрен, аларныц таралу законча-
лыкларын ейрэну йэм аларга каршы керэш чараларын эзлэп табу елкэсе.
ЭПИДЕ'МИЯ и. мед. Нинди дэ булса йогышлы авырунын кин таралуы, кизу.— Каргалы волостенда чэчэк эпидемиясе башланган. Т. Гыйззэт. II куч. Бик тиз таралып китэ торган нэреэ. Шигырь язу чире энэ шулай таралып китэ. Бу эпидемия Чэмэтне дэ узенэ суырып алды. X. Сарьян.
ЭПИЗОД и. 1. Тормыштан нинди дэ булса бер ва* кыйга, очрак. Салих та, уз тирэсенэ бер теркем халык эцыеп, [сугыиипа]--кургэн аерым эпизодла-
рын сейли. Ш. Усманов. {„Качкын" операсы] — шул чордагы крестьян кузгалышларыныц татар авылын-дагы бер типик эпизодын куреэткэн эсэр. М. Жэлил. II кит. Нинди дэ булса куренешнен, хэлнен й. б. ш. бер буыны, звеносы. II Кыска вакытлы, очраклы хэл якн вакыйга.
2. Эдэби эсэрнен теге якн бу кулэмдэ тэмамлангап яки уз алдына местэкыйль булган кисэге. Приказчик-лар хэрэкэте, Кадыйр бай приказчикларыныц забас-товкасы — болар эсэргэ эпизодлар рэвешендэ кер-телгэн вакыйгалар йэм аз урын алганнар. Г. Нигъмэти. II Кнпокартннаиын сюжет ягыннан тэмамлангап бер кисэге, езеге. II Театрда вакыйгаларнын усеше белэн бэйлэнмэгэн естэмэ куренеш.
ЭПИЗО'ДИК с. 1. Бер очрактан икенче очракка кадэр генэ булып ала торган. снстемалы булмаган. Эпизодик ярдэм. Эпизодик тикшеру. II Теп, нигез итеп саналмын торгаи, очраклы. Эпизодик атыш.
2. Аерым куренешлэрдэ, эпнзодларда гына кузгэ чалына торган, дэвамлы йэм теп саналмын торган. М. Садриныц „Якты кич"[ендэге] Хэким. Бану йэм аларныц кызлары Гелчирэ — тышкы портретлары, хэрэкэтлэре ягыннан эпизодик [образлар]. Тат. сов. эд. тарихы.
Э'ПИК I и. Эпик эсэрлэр авторы. II Эпос жанрыпда нжат итуче. Эпик шагыйрь. .
Э'ПИК II с. 1. Эпос кебек, эпоска охшаган. || Эпос булган, эпос саналган. Татар поэзиясендэ эпик ни-гезнец башлангычы тагы да ераграк. Ул халык-ныц эпик поэзия урнэклэренэ-----барып тоташа.
Н. Юзиев. Мирсэй дмирнец иэцаты куп кырлы. Ул хикэяче, драматург, публицист, очеркист.---эпик
полотнолар мастеры. А. Расих. II Эпоска хас булган. Эпик форма. Эпик стиль.
2. куч. Таитаналы тыныч, кутэрепке тыныч. Эпик тон.
Э'ПИКА и. эд. Эпик эсэрлэр жыелмасы.
ЭПИКАРД и. Йерэкне тышкы яктан каплап алган пэрдэ, суру.
ЭПИКАРДИТ и. мед. Эпнкарднын ялкынсынуы.
Э'ПИКЛЫК и. Эпик алым, форма. Проза елкэсендэ эпиклыкка табан борылыш кечэюен Кави Нээ^ми илдэ барган тормыш вакыйгаларыныц йэм шуныц белэн бергэ эдэбият алдына чынбарлык китереп куйган талгплэрнец дэ узгэруе белэн ацлатырга телэде. Г. Халит.
ЭПИКРИЗ и. мед. Авырунын тарихы язылган ке-нэгэне япканда, ин ахырдан авырунын килеп чыгу еэбэплэре, анын барышы, дэвалау йэм дэвалаунын нэтижэлэре турында бирелгэн кыскача язма.
ЭПИЛЕ'ПСИЯ и. Кинэт анны югалту, эледэн-эле кезэн жыеру куренешлэре кабатлана торган хроник авыру; еяпэк, зыяпдаш авыруы. Эпилепсияне гадэттэ еянэк дип кенэ атыйлар. Аны, ихтимал, йэркайсыгыз-ныц кургэне бардыр: кеше егыла, аныц тэне тартыша башлый, авызыннан кубек килэ: бераз вакыттан еянэге .китэ" йэм, яцадан еянэге килгэнчегэ кадэр, узен электэге кебек сау-сэламэт сизэ. Серлэр йэм могжизалар.
37 А-562
йпй
$?в	зрё
ЭПИЛЕ’ПТИК с. мед. Эпилепсия белэн интегуче.
ЭПИЛОГ и. 1. ад. Эдэби эсэрнен тэмамлану елеше, соны. II муз. Операда сонгы, тэмамлану куренеше.
2. Нэрсэнен дэ булса ахыры, чншелеше, нэтижэсе.
ЭПИСКОП и. кит. Утэ куренми торган эйберлэр-не, рэсемнэрне экранда курсэту приборы.
ЭПИ’СТОЛА а. эд. иск. Хат формасында язылган эсэр, XVIII—XIX гасыр эдэбияты жанры.
ЭПИСТОЛЯР с. эд. 1. Эпистолага хас. Эпистоляр стиль. || Хатлар формасында язылган. Эпистоляр роман.
2. Кемнен дэ булса хатлар жыелмасын тэшкил иткэн. Пушкинныц эпистоляр мирасы.
ЭПИТАЛА'МА и. Борынгы грекларда Ьэм римлы-ларда яна ейлэнешкэн кешелэрне котлау жыры. II эд. Кавышу хермэтенэ язылган шигырь.
ЭПИТА'ФИЯ и. Кабер ташларындагы язма. дйтик, Кырым, Азербэйлдан, Кече Азия, Мисырдагы бина-лар, эпитафиялэрнец бизэлеше белэн чагыштырсак, Болгардагы э/дэмигъ мэчетендэ без таш еслеген ыбыр-чыбыр бизэклэр басып китмэвен, кэр бизэкнец кирэк урында. уз урынында булуын курербез. Каз. утл.
ЭПИ'ТЕТ и. эд. Предметный нсеменэ ялганып, анын нннди дэ булса узенчэлеген яки сыйфатын бнл-гели, анын сэнгатьлелеген, поэтик кечен арттыра торган суз. Концерт иясе узен .татар миллэтенец мактанычы". „кейлэр падишасы", .яцгыравыклы аваз иясе" кебек эпитетлар тезеп [мактый]. И. Рэмиев. II Ирон. Кемпе яки нэрсэне дэ булса атый, характер-лый торгаи суз, эйтем (гадэттэ начар яктан).
ЭПИФИЗ и. анат. 1. Минеи естендэ естэмэ усенте, шеш сыман бнз.
2. Кепшэ сеяклэрнец очы.
ЭПИ'ФОРА и. эд. Аралаш яки бер-берсенэ якын торган юлларнын, строфаларнын ахырында бер ук сузлэрне яки суз тезмэлэрен кабатлаудан торган стили-стик алым. [Иэфислэу чараларына] без, барыннан да элек, эчке рифмалар.-----эпифора,-----ялгау
к. б. ларны кертер идек. X. Госман.
ЭПИЦЕНТР и. махе. Жир еслегендэ нинди дэ булса жимергеч кечлэр учагынын нэкъ естенэ яки астына туры килгэн елкэ. Ж,ир тетрэунец эпицентры. II куч. кит. Нинди дэ булса бэла-каза, куцел-сезлек h. б. ш. утэ кечле булып куренгэн урын. Контрреволюциянец эпицентры.
ЭПИЦИКЛ и. мат., астр. Узэге башка бер эйлэнэ буенча тигез хэрэкэт нтэ торган эйлэнэ.
ЭПОНЖ и. Фасонлы эрлэнгэн жептэн уреп эшлэнгэн, нэтижэдэ тееннэр белэн каплана торган тукыма. [Мебинэнец] куксел эпонждан кушиы итеп тегелгэн платье-костюмы да тэненэ ятып, килешеп тора. М. Эмир.
ЭПОПЕЯ и. 1. эд. Борынгы поэзиядэ сурэтлэнгэн вакыйгалары белэн бер-берсенэ якын торган Ьэм барысы бергэ эзлекле рэвештэ бер бетен булып бер-лэшкэн хикэялэрнен, легендаларнын, жырларнын зур циклы. II Зур тарихи планда яки озак вакытлар дэвам иткэн вакыйгаларны чагылдыра торган кулэмле эдэби эсэр. Автор китабыныц куп елешен .поэзия пат-шасы" эпопеяга багышлый. Н. Юзиев.
2. Нэреэнец дэ булса катлаулы Ьэм эйэмняткэ ия булган тарихы, зур-зур вакыйгалар. Гражданнар су-гышы эпопеясы. □ Шуныц артыннан коточкыч ачлык кэм аныц нэтилдэлэре белэн керэш эпопеясы башланды. Г. ИбраЬимов тур. истэл.
Э'ПОС и. 1. Лирика Ьэм драмадан аермалы буларак, эдэбнятта хикэялэу тере. Терле эчтэлектэге. терле эдэби осталык белэн язылган---эсэрлэр та-
тар совет эпосын тудырудагы беренче тэмдрибэлэр булды. Н. Юзиев.
2. Героик халык жырлары, борынгы хикэялэр, поэ-малар жыелмасы. Шагыйрь буларак, [чичэн] лдыр, эпос-дастан тудырса. хэким буларак. ул тирэн мэгънэле шигырь, Хйкмэтле суз эйтэ. Н. Исэнбэт. Аз укылган беек эпос — Бу мдирнец катламнары. М. Сендекле.
ЭПО’ХА и. 1. Нинди дэ булса куренекле вакыйгалар, куренешлэр белэн характерлана торган, узенчэ-леклэре булган зур вакыт аралыгы. II Нэрсэнен дэ булса яшэу Ьэм эшчэнлек чоры, кемнен дэ булса тор* мышында бер чор. Тукай эпохасы — Россиядэ моннан 20 еллар элек. Октябрьда башланган яца, беек, азат кешелек эпохасыныц алды иде. Г. Халнт. II Нннди дэ булса вакыйга белэн, нэрсэнен дэ булса усе-шендэ борылыш белэн бэйлэнгэн момент; япа чорнын башлаигыч пункты. Октябрьныц онытылмас кеннэре бетен планетаны кузгатып э/дибэрде. Яца тарихи эпоха — деньяны революцион яцарту эпохасы--------
башланды. Соц. Тат.
2. геол. Геологик чорнын бер булеге.
3. астр. Нинди дэ булса кук жисеменен хэрэкэт вакытын исэпли башлаган момент.
ЭПОХАЛЬ с. Бетен эпоха тэшкил нтэ торган, бетен бер дэвер тэшкил итэ торган. Эпохаль ачыш.
Э'РА и. 1. Еллар исэбе башланып киткэн вакыт яки вакыйга, шулай ук билгеле бер системада еллар неэбе. Меселман эрасы (меселманнарда Мехэммэт Мэккэдэн качып киткэн моменттан алып барыла). Яца (яки безнец) эра (Христосныц туган кене дип санал-ган кеннэн башлана).'
2. кит. Период, эпоха 1.
3. геол. Жир тарнхындагы буленештэ ин озын чор.
ЭРБЕТ: эрбет чиклэвеге бот.— 1) мэцге яшел ылыслы агач; 2) шул агачнын чиклэвеге. Тиен — эрбет кэм урман чиклэвеклэре------белэн туклана.
Зоология.
ЭРГ и. физ. Бер дина кеч бер сантиметр юлда башкарган эш (энергия) берэмлеге.
ЭРГО'ГРАФ и. мед. Кеше мускулларыныц эшен график рэвештэ язып бара торган прибор.
ЭРГЭ и. 1. Идэн астына салкын кермэсен ечен ейнен тышкы стенасы тирэсенэ туфрактан еелгэн ни-гез. дйдук, Караборынны кочаклап, авып килэ торган йортларыныц эргэлэренэ утырды. h. Такташ. Рабига яралы улын ей эргэсенэ, кояшта лдылынган тушэккэ яткырды да, эрле-бирле сугылгалап — урамга чыкты. К. Нэжми.
2. Теп нигез, оя; ыруг, нэсел. Туздырыгыз Тугзак эргэсен, Нэселе денья йезен курмэсен, [Кызганмагыз укны, кылычны], Сез кан белэн ханга бурычлы. М. Жэлил.
3. Ян, тнрэ. Мин укенмим илгэ кайтып улеэм. Жир яшереэ туган баласын: Соц белэм бит каберем эргэсендэ Бэйкэл булып мдырым каласын. М. Жэлил. Урам яклап, ей эргэсеннэн сейлэшэ-сейлэшэ ирлэр уткэн тавыш ишетелде. М. Эмир.
ЭРГЭДЭШ с. диал. Чиктэш. Эргэдэш почмаклар. ЭРГЭЗЕМБАЙ и. диал. Умырзая чэчэге, умырзая. ЭРЕ I с. 1. Бер ук терле зур кулэмдэге кисэклэр-дэн торган; киресе: вак. Эре энмде. Эре ком. О Менэ хэзер дэ тантаналы тирэн тынлыкта Кызыл мэйдан естенэ, нэкъ ул былтыр кургэндэгечэ, акрын гына эре кар явадыр кебек. Г. Бэширов. Гэрэй эре хэрефлэр белэн мдыелган юлларны ерактан ук аерма-чык курде. К. Нэжми. II Зур, зур кулэмдэге. Бетен тирэ-якка ямь сибеп утырган алсу-керэн мэк чэчэклэре уртасында лдэелеп-мдэелеп эре сары чэчэклэр аткан кенбагыш [бар]. М. Эмир. Габитов келеп мдибэрде. Дымлы иреннэре арасыннан аныц эре ак тешлэре куренеп калды. И. Гази. II Кнц, озын, зур
ЗРЁ	S70	ЭРЕ
(йереш, адым турында). Гариф, битеннэн каннарын юарга уйлап, эре-эре адымнар белэн Газизэ янына теште. Ш. Камал. | рэв мэгъ. [Хэлим] тиз генэ бо-рылды да эре-эре атлап китеп барды. Г. Гобэй. Шул арада, адымнарын эре-эре салып, башын артка ташлап.---яланбашлы бер йвгерешче узды. М. Гали.
2.	куч. Тэкэббер, йавалы. [Илдус] палыпосыныц икенче эцицен кия дэ, сынын турайтып бик эре кыяфэткэ керэ. Д. Аппакова. | рэв. мэгъ. [Габделба-сыйр] базарга чыкканда гына кия торган купшы Бишмэтен----эре генэ итеп ицбашына [салды].
Ф. Эмирхан. Эле кеннэрнец берендэ урам буйлап йергэн чакта, нигэдер бик иркэлэнэсе килеп киткэч.
яца гына ачылган бер парикмахерскаяга эре генэ кереп киткэн идем. h. Такташ.
3.	Матерналь мемкнилеклэре буенча зур масштаб-тагы. Авылны социалистик нигезгэ кучеру ечен хэзерге аерым-аерым вак хуэцалыкларны берлэиипереп, эре хуэцалыкка эйлэндеру кирэк. М. Эмир. Солоат-калар берничэ урында азык-твлек кибетлэрен бас-тылар. Барлык эре фабрика-заводларда диярлек эш тукталды. К. Нэжми.
4.	Кече Ьэм йогынтылы булу ягыннан зур; эЬэ-миятле. Татар опера кадрларын чын куцелдэн свеп тзрбиялэучелэр Мэскэу консерваториясенец эре бел-гечлэре, профессорлары, педагоглары булдылар. М Жэлил.
Эре терлек — сыер, угез> буйвол, дея кебек хай-ваинар. [Колхоз] квтулэрендэ моца кадэр куренмэ-гэн яхшы нэселле эре терлеклэр барлыкка килде. Г. Бэширов.
О Эре акчалар — зур бэяле акчалар. Эре сеякле—таза, зур гэудэле кеше турында. [Нурулла] янына рэттэн утырган таза белэкле, эре сеякле-----
Хэерлебанат шыпырт кына балавыз сыга. А. Гыйлэжев. Хэлим ябыграк булса да, эре сеякле, нык тэнле, каты куллы малай. И. Гази. Эредэн (кубу, жибэру)—гадэти булганнан зуррак эшлэр белэн шегыльлэну турында. Юные бай, ни эйтеэц дэ, тэдбир-ле кеше. Он белэн маташмый ул. Аныц эше эредэн. К. Нэжми. [Тэзкирэ:] Ул гектарны без баштанаяк узебез зшкэртеп, орлыгын да узебез юнэтеп чэчэргэ телибез.— Бик эредэн куба[сыз] бит.— Бер дэ эредэн тугел, абыйлар. Г. Гобэй.
ЭРЕ II и. диал. Онны нлэгэннэн соц илэктэ кала торган кибэк, керпэ.
ЭФЕ III и. Скандинавия иллэрендэ 0,01 кронга тэцгэл вак акча.
ЭРЕЛЕ-ВАКЛЫ с. Терле зурлыктагы, кайсы эре, кайсы вак (аралаш). Эреле-ваклы ак йэм соры боз шсэклэре бер-берсен куышып каядыр алга, алга ом-. тылалар. Э. Фэйзи. Э каршыда — Волга естеннэн кутэрелгэн рэшэ тесле сыек томан аркылы — эреле- аклы пароходлар, баржалар куренэлэр иде. К. Нэжми. II Олылы-кечеле, терле яшьтэге (балалар турында). Бигрэк тэ Жэгъфэр уги этисен, эреле-
I юклы зне-сецеллэрен яратмый иде. Г. Эпсэлэмов.
ЭРЕЛЕК и. 1. Эре булу хэле. [Шэрэфинец] буе чртачадан озын булмас, тик ицбаш араларыныц тцлеге, кулбаш эгъзаларыныц эрелеге аны шактый йгу куреэтэ иделэр. Ш. Камал. II Нэрсэнен дэ булса I зурлыгы, кулэме. Бэлеш эченэ дигэн итне юганнан соц, свяклэреннэн аерып, кузы чиклэвеге эрелегендэ турыйлар йэм шундый ук эрелектэ туралган бэрэцге Биэн бергэ катнаштыралар. Хал. ашлары.
2. куч. Тэкэбберлек, Ьавалылык. Ряхов келми, узенец гадэттэге эцитди эрелеген саклап. Габдул-ланы тыцлап тора. Э. Фэйзи.— [Атны] нигэ яхшы-мп карамадыгыз?—дип, Сэлим нечкэ тавышына
эрелек йэм кырыслык бирергэ тырышты. Г. Эпсэлэмов.
ЭРЕЛЭНДЕРУ ф. Эре, зур хужалыкка эйлэндеру турында.— Кулакны бетеру ечен башта ярлы белэн урта хэлле крестьян хуэцалыкларын берлэштерергэ кирэк, эрелэндерергэ, кулак хуэцалыгыннан квчлерэк булган социалистик хуэцалык торгызырга кирэк. М. Эмир.
ЭРЕЛЭНУ ф. 1. Усеп, бергэ кушылып зуррак ку-лэмгэ эверелу; зураю. Кезге имэн яфраклары яцгыр-да коеналар. Вак тамчылар эрелэнеп яфрактан коелалар. Ф. Кэрнм. Киткэн саен урман эрелэнэ бара, куптэн тугел яцгыр да яуганга охшый, юлда аз-аз эцыелып тора торган сулар да куренгэли. М. Гали.
2. куч. Тэкэбберлэну, узен узе зурга кую. Син дэ, ай, бик эрелэнеп, керфек тэ какмый келмэ эле! Кил, минем урыныма теш, шунда танырсыц деньяны. Ш. Бабич. .Дэрээцэ" бирулэре мица тээсирсез кал-мады. Бик ук мактанып сейлэнмэсэм дэ, эзрэк эрелэнеп киттем. М. Гафури.
ЭРЕЛЭУ ф. 1. Бергэ кушып, эрерэк ясау.
2. Зурга, эрегэ алыштыру; киресе: ваклау (акча турында).
• ЭРЕМЧЕК и. Эчегэн сетне кайнатып Ьэм суын сы-гып ясаган ашамлык. Фэузия эцицги начар гына ике сыерыннан савып алган сетей мемкин чаклы кысып тотып, байтак май эзерлэде. эремчеклэр кайнатып куйды. М. Гафури. Тик ул дуцгызына май заводын-нан эремчек суын бушлай ташып эчертуен йэм пе-чэнне колхоздан буш бэягэ китеруен генэ секретарь киявенэ эйтмичэ кала. Э. Еники.
ЭРЕМЧЕКЛЕ с. Эремчеге булгаи, эремчек кушып эзерлэнгэн.
Эремчекле май — корт (II) белэн аралаштырылган май.
ЭРЕМЭ и. Каты яки сыек матдэне суда яки башка сыекчада эретудэн барлыкка килгэн бертерле масса. Кургаш бакырны эремэдэге тозларыннан этеп чыгара. Химия.
ЭРЕН и. 1. Организм тукымасында аерым бакте-риялэр тээснре белэн ялкынсынудап барлыкка килгэн, начар исле, саргылт-яшел тестэге куе сыеклык.
2. диал. Шеш, чуан.
Эрен жыю — эренлэп шешу.
ЭРЕНЛЕ с. Эрене булган. Тырнак теплэреннэн башлана торган бу эренле шеш — эцан газабы кур-сэтерлек чирлэрнец берсе. Г. Минский. Пычрак тэндэ чуан, эренле шеш барлыкка килучэн. Врач кинэш-лэре.
ЭРЕНЛЭНДЕРУ ф. Жэрэхэтле урында эрен, улек барлыкка китеру. Каешныц пряжка кадагы, ничектер эчкэ таба эйлэнеп, этнец муен тирэсен тишкэн йэм бер сантиметр чамасы аныц муен итенэ батып, эренлэндереп шештергэн. Ш. Камал.
ЭРЕНЛЭУ ф. Шешкэн урында эрен, улек барлыкка килу, эреи булеп чыгару. Шеш зренлэу. Ж,эрэхэт зренлэу.
ЭРЕТКЕЧ и. Узендэ нинди дэ булса башка матдэне эретергэ сэлэтле матдэ. Су бит ул искиткеч эйбэт эреткеч. Нормаль температуралы бер литр суда 90 грамм сода, 360 грамм аш тозы эрергэ мемкин. Эврика.
ЭРЕТМЭ и. Ике яки берничэ каты жнеемпе, бигрэк тэ металларны кушып эретеп ясалган коелма. Тимер эретмэлэре. □ Эретелгэн сыек металларны бергэ катнаштырырга була. Бу катнашмалар, кат-кач, эретмэлэр хасил итэ. Физика.
ЭРЕТУ ф. 1. Тун эйберне эрегэн хэлгэ китеру; сыекча хэленэ кучеру. Габдулла, эцылы тыны белэн
ЭРЗ
580
ЭРУ Э1
бозны эретеп, бер кечкенэ тишек уя да, шуннан сыцар кузе белэн урамны кузэтэ. Э. Фэйзи. [Кайберэу-лэр] тыштан котелок белэн алып кергэн карны эретеп, каткан битлэрен, кулларын да юып алды-лар. М. Гали. II Каты хэлдэге эйберне жылылык тээсирендэ сыек хэлгэ китеру. Хэзергесе кендэ сары Хисмэт Чуен эрстэ домна мичендэ. Ш. Маннур. [Шагыйрь} тимер колчеданнарын эретеп чуенга эй-лэндерерлек домна мичлэренец чыннан да кечле пожар кебек сурэтлэнуен сейлэп алып китте. Г. Нигъмэти.
2. з-сыз. Кеннэр жылынып, кар эри башлау ту* рында. Кояш нурын болыт капласа да. Яз язлыгын итэ — эретэ, Карлар бетеп, кара эк;ир яшэреп, Сан-дугачлар сайрар кен эн;итэ. М. Гафури.
3. куч. Кешедэге усаллык, кырыслык яки упкэ хис* лэрен юкка чыгару, йомшату турында. [Закирныц] куцелен эрету ечен кызныц бер елмаеп каравы эн;итэ. И. Гази. Сэйфи ягымлы сузенец кечен,----
каты йерэклэрне дэ — эретеп эцибэруен элек-электэн яхшы белэ иде. Г. Бэширов.
Эретеп ябыштыру — металларны бик югары температурада кыздырып ябыштыру. Жирдэ булган вакытта гайка бору, эретеп ябыштыру кебек гадэти эшлэр орбитада бетенлэй башкача булыр. Соц. Тат. О Эрету йэм черету — эштэн чыгарып сугу, орышу. — [Фатыйма] мине бетенлэй эреткэн дэ череткэн: бичара Сираэ^и бик бэхетсез икэн. бэхетле булса, ул бер дэ Гелэк;ийанны ала торган эцегет тугел икэн, ди икэн. Г. Камал.
ЭРЗАЦ и. Нинди дэ булса табигый нэрсэне алыш-тыра торган ясалма эйбер; суррогат. Каберлеккэ кер-дем, гел мэрмэр таш, Тебэбрэк куз салсам,— Бер мэрмэр юк, бетенесе эрзац, Юктан-бардан ясалган. Ф. Кэрим.
Э’РЗЯ и. Мордва халкы составындагы ике этник группанын берсе (зурысы) йэм шул группаныц бер кешесе. II с. мэгъ. Эрзя халкына караган, шул халыкка менэсэбэтле. Эрзя теле.
ЭРИ'СТИКА и. кит. Бэхэслэшу сэнгате, моназара кылу сэнгате.
ЭРИТЕ’МА и. мед. Тиренен кан тамырлары кипэюе нэтижэсендэ кызаруы.
ЭРИТРОЦИТ и. физиол. Канныц теп елеше саналган, упкэлэрдэн тэн тукымасына кислород кучереп йертэ торган, гемоглобинга бай кызыл кан шарчык-лары.
ЭРКЕЛУ: эркелеп тору диал.— 1) купереп, ере-леп, тулышып тору. Мае эркелеп тора: 2) куч. ту-лышып, матурланып тору (кеше турында).— Кыз ка-лэм кашлы, сембел чэчле, айдай иякле, асыл сеякле, шикэр телле, ширбэт сузле, энэце тешле, гел йезле! Эркелеп кенэ тора бит, аппагым, эркелеп! Сусыз кашыктан гына суыр да йот! Н. Исэнбэт.
Э'РЛИФТ и. тех. Сыекчаны (мэсэлэн, скважина-дан нефтьне) кутэртэ торган пневматик кутэргеч.
ЭРЛЭУ ф. Сусне яки йонны бетереп жепкэ эве-релдеру. Збием иренми, Кенозын эцеп эрли. Орчыгы кен бии, Тен бии. келдери. Н. Исэнбэт.— Менэ бу тэрэшлене эрлэп бетергэч, тирмэнче Мифтах хатыны оекларын узем бэйлэп алырмын. А. Шамов.
Эрлэу цехы — фабриканын эрлэу эшлэре башкарыла торган цех. Зхмэт эрлэу цехыныц начальнигы белэн таныш[ты]. Г. Минский.
ЭРЛЭУЧЕ и. Эрлэу белэн шегыльлэнуче. Эрлэу-че кыз Рабига уз коллективында алдынгы икэн. Г. Минский.
ЭРМЕК с. диал. Бертек-бертек булып таралып торучы, ярмалы (мэсэлэн, сары май, бал).
ЭРМЕКЛЭНУ ф. диал. Эрмек хэленэ килу, каба-рып, кепшэклэнеп, ярмаланып тору. Яз. Кояш келэ, елгалар келэ, эрмеклэнгэн карлар келэ. Г. Толымбай.
ЭРО'ЗИЯ и. 1. геол. Жир естенен боз, агым су-лар, жил й. б. тээсире белэн юылу, ашалу процессы. Туфрак эрозиясе. □ Агымсулар тээсире белэн ясалган чокырлар, коры елгалар. may битлэрендэ йэ.ч may итэклэрендэ барлыкка килгэн терле калынлык-тагы утырмалар эрозия процессын курсэтэлэр. А. Фаткуллин.
2. тех. Металл еслегенен механик яки электр ко-рылмасы тээсире белэн жимерелуе, таркалуы.
3. мед. Тэндэге лайлалы суру еслегенен ялкынсы-нып бетчэлэнуе.
Э’РОС и. кит. Дэрт, дэртле (кайнар) мэхэббэт.
ЭРОТИЗМ и. Гадэттэн тыш женси хискэ бирелу-чэнлек.
ЭРО'ТИК с. 1. Артык женси хискэ бирелучэн.
2. эд. Эротика (2 мэгъ.) белэн сугарылган. Бер теркем язучылар иске эдэбиятта булган сюжет-ларны алып, эротик моментларны купертеп, хан йэм мирзаларныц рэхэт, ваемсыз тормышын идеал-лаштырып курсэттелэр. Б. Гыйззэт.
ЭРО'ТИКА и. Женси хискэ бирелучэнлек.
2. эд. Гыйшык-мэхэббэт поэзиясе. [„Яшь йерэклэр' эсэрендэ] хатын-кызлар менэсэбэтлэрен курсэтрдз эротикага бирелучэнлек сизелгэли. Г. Нигъмэти. Тормышныц тарихи логикасыннан йэм каршылыкм-рыннан качып, дин канаты астында тынычлык эз-лэгэн милли мещаннар дин белэн эротиканы бол-гаштырган ,сэнгать“ ясарга тотындылар. Г. Халит.
ЭРОТОМАН и. кит. Эротомания белэн авыручы, эротоманиягэ бирелучэн.
ЭРОТОМА’НИЯ и. кит. мед. Авыру дэрэжэсен? житкэн женси дэртлелек.
ЭРСТЕД и. физ. Магнит кыры кечэнешлелегенен абсолют берэмлеге.
ЭРУДИТ и. кит. Зур эрудициягэ ия булган кеше
ЭРУДИ'ЦИЯ и. кит. Фэннен яки тормышнын берм елкэсендэ яки куп елкэлэрендэ тирэн белемлелец кин мэгълуматлылык.
ЭРУДИ'ЦИЯЛЕ с. Эрудициягэ ия булган, бик сэлэтле. Нээцип Ж,ийанов техникум йэм консерватория аркылы системалы югары музыка белемен уъ лэштергэн зур культуралы, киц колачлы, эрудициям I композитор. М. Жэлил. Галимэцан Ибрайимов,. кенэ тугел. ул куп тармаклы, зур эрудицияле а* лекле дэ. А. Шамов.
ЭРУ ф. 1. Югары температурада йомшару, сыек-чага эйлэну (каты жисемнэр турында). Жир асти хуэ^алары----эреп торган кугелэ^ем ташларга ал,'
кызыл, сары нэреэлэр салып болгаталар. Д. Аппакова. Чуен су кебек эреп, калыпларга тула. М. Гафури. II Тунган яки салкыннан каткан эйбернен жы.п> лык, дымлылык тээсирендэ сыекчага эйлэнуе турында Агачлар арасында эле рэтлэп кар да эреп бетш-гэн. э инде нихэтле чэчэк, нихэтле улэн. И. Гая [Эчэулэп] бэслэре эрегэнгэ суланып, пычранып бет-кэн тэрэзэ тебенэ килеп басалар да урамнан узгя кешелэрне карап торалар. А. Шамов. II Нинди я булса юешлэнеп тунган эйбернен жылылык тээсире!-дэ йомшаруы. [Газину р\ м;ылы землянкада эрелм йэм яцадан йомшарган халатыныц дымлы эцице белая мацгай тирен сертте. Г. Эпсэлэмов. Кыш утЛ реп, эн;эйгэ чыккач, эн;ир эрегэнне генэ кеткэн met-ле, кешелэр чэчугэ чыгар алдыннан ул улеп кипим. Ш. Камал.
эй ка М.
ар. че шу pai те ку;
II Г ЛЭ[ нев
йог кеь эи}а Ф.
бар бар бир авы Чы.
рэх йок
мет.
ЛЭП( эз ь кай, вак, лар. исэг
карт вику челе эсер Безе кечу сы
Т. Г
Э гез зур 1703
Э бери лин] нык-оч ка нен
Э рота лыгы
ymet CuKt Эека
Э ечен
Э беры трог,
Э, гыз, дырь
ЭРУ
581
эск
2.	Эчегэн сетнен эсселек тээсире белэн эремчеккэ эйлэнуе, аерылуы.— Сетнец есте ябусыз торган,--
каината гына башлаган идем, эреде дэ теште. М. Фэйзи.
3.	куч. Куренмэс булу, экренлэп юкка чыгу. Ул арада кумэч ееме, куз алдында Эри барып, эби икенче караганчы бетенлэй юк булды. Г. Бэширов. дгэр шундый теннэрдэ илэк йолдызларга куз текэп, озаг-рак карап торсац. алар хэрэкэттэ кебек, гуя бетен тевкемнэре белэн биеккэ-биеккэ менеп баралар, гуя куз алдында--экрен-экрен генэ эрилэр. Г. Эпсэлэмов.
Юкка чыгу, югалу, эзе дэ калмау.—Вжжт, ядил-мр исэ тегендэ, эрегэн! Яулык куптэн Исмэгыйль-нец кесэсендэ ята инде. М. Фэйзи.
4.	куч. Нинди дэ булса тээсирлэндерэ торган нэрсэ йогынтысында йомшару, ягымлыланып киту. Ymme кеннэр, келде язмышым матур кыздай булып: Янды званым, эреде яшь куцелем балавыздай булып. Ф. Бурнаш. Нэфисэ исенэ тешу белэн, Зиннэт туцып барган куцеленец язгы боз кебек акрын-акрын эри баруын тоя башлады. Г. Бэширов. II куч. Рэхэтлеккэ бирелу, лэззэтлэну, тынычлап, жэелеп киту. Бетен мыл хуш ис ацкып тора,— Юкэлэре баллы чэчэктэ. Чыгасыц да килми бу авылдан — Эреп китте йерэк рзхэткэ. Ш. Маннур. Рэуфэ, тирлэп-пешеп. эреп бокыга китте. А. Шамов.
Эру ноктасы физ.— нинди дэ булса бер мэгълум металлны, матдэне эретерлек температура.
ЭРУСУ ф. сейл. Аз гына эрегэн булу, жепшек-лэнеп киту. Двп-деп сулап, эрусэгэн карда тирэн зз калдырып, трактор килеп яд итте. Г. Гобэй. Агач кайрысы чак кына эрусеп, кайры астындагы эреле-заклы беядэклэр ныграк хэрэкэткэ килэ башлады-лармы, тукран иртэгэ томшыгы авыртачагы белэн исзплэшеп тормый. Ф. Хесни.
ЭСЕР и. Социалист-революционер сузенен кыс” картмасы.— Барлык ядирдэ халык эсерларга. меньше' зикларга кул селти. ди.--Крестьяннарныц куп-
челеге, йичшиксез, безнец арттан барачак, ченки 'лерлар аларны алдадылар, ядир бирмэделэр. И. Гази. Еезнец бу тирэдэ миллэтчелэр, эсерлар куп йэм кечлелэр, атлаган саен „изелгэн миллэт" маска-сы астында революциянец усешенэ аяк чалалар. Т. Гыйззэт.
ЭСКА’ДРА и. Бер ук яки терле класс хэрби дин-гез судноларынын йэм йава флоты самолетларынын р берлэшмэсе. Беренче рус Балтик эскадрасы ПОЗ елда суга тешерелэ. СССР тарихы.
ЭСКАДРИ'ЛЬЯ и. Хэрби авиациядэ самолетларнын берничэ звеносыннан тора торган берлэшмэ. [Нуруллин] кызылармеецларныц тигез, туры сафлар белэн шк-нык басып узганын, эскадрильяларныц haea ярып очканын, танкларныц урамнарны яцгыратып уткэ-т тыныч кына карап кала алмый. А. Шамов.
ЭСКАДРОН и. Атлы гаскэрнец жэяуле гаскэрдэге ротага туры кнлэ торган булекчэсе. Тац алды якты-лыгында якындагы олы юлдан вере артыннан бере --- томырылып чапкан бер эскадрон чамасы атлы утеп бара икэн. Г. Бэширов. Карап тордым елгага. Сшреп-сикереп су ага. Тау буйлатып, ат уйнатып. Эскадрон утеп бара. Э. Ерикэй.
ЭСКАЛА'ТОР и. Кешелэр менеп йэм тешеп йеру ечен езлексез хэрэкэт итэ торган механик баскыч.
ЭСКАЛА'ТОРЛЫ с. Эскалаторы булган. Мэскэудэ I берьюлы еч лента — эскалаторлы „хэрэкэт итуче тротуар' тезу планлаштырылган. М. Хэсэнов.
ЭСКАЛОП и. махе. Майсыз йомшак итнен (дун-гыз, сарык, бозау итенец) озынча формада турап кыз-дырылган кисэклэре.
ЭСКАРП и. хэрби. 1. Хэрби ныгытмадагы тышкы як чокырныц арткы сезэк стенасы.
2. Танкка каршы хэрби ныгытманын дошман ягына караган ярындагы бик текэ стенасы.
ЭСКВАЙР и. Англиядэ чыгышы, хезмэт урыны буенча яки махсус патент белэн бирелэ торган дэрэ-жэле титул; шул титулга ия булган кеше.
ЭСКЕРТ и. Печэннэн, саламнан яки келтэлэрдэн махсус ысул белэн салынган бик зур кибэн. Арышны машиналар чабып ташлаган, эскерткэ ядыйнап ел-герэ алмыйлар. Ш. Камал. Галинец атасы Гыйрфан байныц да берсеннэн-берсе биек сигез кибэне, may кебек сузылган ике зур эскерте бар иде. Г. Ибрайимов.
ЭСКЕРТЛЭУ ф. Нэрсэне дэ булса (печэнне, саламны) эскерткэ салу. Бу заводныц корымланган озын морядалары, аныц тирэсенэ эскертлэп салган чуен-нар. болар арасында йергэн эшчелэр мине хэйранга калдырды. М. Гафури.— [Ашлыкныц] урылганы ике йез дэ ядиде, [саламныц] эскертлэнгэне илле тугыз [гектар], буген кичкэ [районга] кызыл олау ядибэрэ-без. Г. Бэширов.
ЭСКИЗ и. 1. Рэсемнен, картинаныц яки анын бер елешенен караламасы. [Тавил] кубрэк табигать коча-гында, кешелэр арасында була, дистэлэрчэ, йезлэрчэ эскизлар тешерэ. Каз. утл. || Скульптура эсэренен, гадэттэ, кечерэйтелгэн масштабтагы башлангыч коры-лышы. Ж,ицу йэйкэленец эскизы. II Эдэби, музыкаль эсэрлэрнен яки аларныц бер елешенен башлангыч редакциясе. Бу эсэр, шулай беркадэр эскиз хэлендэ булуы белэн, безгэ Тукайныц иядат лабораториясен, „шигырь кухнясы'н ачарга ныграк ярдэм итэ. Н. Исэнбэт.
2. Шуна карап башка нэрсэлэр (йэйкэллэр й. б.) эшлэп чыгара торган рэсем. II Шунда тешерелгэн пред-метларны ясау ечен кирэк булган барлык мэгълуматларны, билгелэрне эченэ алган йэм сызымнын теп кагыйдэлэрен исэпкэ алып кулдан ясалган техник рэсем.
ЭСКИЗЛЫЛЫК и. кит. Тегэллэнмэгэнлек, тиешенчэ жиренэ житкереп эшлэнмэгэнлек. [£у эсэрдэ] эскизлылык, тэуге ике китап белэн чагыштырганда, диспропорция кузгэ ташлана. С. Сафуанов.
ЭСКИМО и. Шоколад кушып хэзерлэнгэн мороженый.
ЭСКИМОС и. Теньяк Америка ярларында, Грен-ландиядэ йэм Азиянец теньяк-кенчыгыш чигендэ яшэуче теп халык йэм шуныц аерым бер кешесе.
ЭСКОРТ и. кит. Кемне яки нэрсэне дэ булса сак-лаучы яки озатучы хэрби конвой, хэрби сакчылар отряды.
ЭСКУЛАП и. кит. шаяр. Врач, табип, медик.
ЭСКЭК и. Медицинада йэм техникада вак, кечкенэ, тиз ватылучан й. б. ш. предметларны тотып алу ечен кулланыла торган кыскыч.— Керэк тотып, сэнэк тотып, мужик эше эшлэп ейрэнмэгэнсец. энем. днэ сэгатьченеке бик ядицел генэ, эскэк белэн генэ эш-лисе бит тэ. ул синец кузецэ ярамый. М. Гали.
ЭСКЭККОИРЫК и. зоол. Корсакныц арткы ягында келэшчэ сыман койрыгы булган озын яссы гэудэле бежэк; русчасы: уховертка.
ЭСКЭКЛЭУ ф. 1. Эскэк белэн элэктереп йолку.
2. куч. а.-х. Бер дэ калдырмыйча йолкып бетеру; утау (чуп улэннэрне).
ЭСКЭМЙЯ и. Озын тактадан, кубрэк очракта вак такталарны терэклэргэ кадаклап, утырыр ечен ясалган жайланма. Эскэмиядэ утыра торган чибэр генэ ес-башлы, юан гына бер кеше------келеп нэрсэдер
сейли башла[ды]. М. Гали. Зиннэтле язу естэле
эск
582
ЭСС
каршысына куелган озын агач эскэмиягэ Селэйман рехсэтсез узе утырды. К. Тинчурин.
ЭСКЭНЖЭ и. 1. Эшкэртелэ торган предметны кыса торган жайланма; пресс, тиски. Соцгы вакытта экспроприация эше белэн элэккэн ике эшче[не] — чэчлэрен йолкып, тырнакларын эскэнэцэ белэн тартып ----каты газаплау турында зур м;энм;аллы
хэбэрлэр таралды. Г. Ибрайимов.
2.	куч. Кыен, авыр хэл; фажига. Хэзер сизэ Эшче булган кече экрен-экрен м;илгэ очканын. Авыр тормыш йэм дэ каты эшлэр Эскэнэцэгэ китереп кыска-нын. М. Гафури. Хэзер Мансуров каршында канлы сугыш юлларын. улем эскэнэи;эсен уткэн егерме дурт яшьлек ир кеше — фронт офицеры утыра иде. Г. Бэширов. II Изу, кысрыклау хэле. Горький капитализм эскэнм;эсенец кешене ничек яньчуен-кысуын, йэм. физик, йэм рухи гарип-гораба ясавын тирэн нэфрэт белэн хекем итте. X. Госман.
ЭСКЭТЕР и. к. ашъяулык. Х\амыяк эйлэнеп кап-ланды, эцилэк суы. сары man булып, эскэтергэ эн;эел-де. И. Гази. Без ап-ак эскэтер белэн капланган зур естэл тирэсен эйлэндергэн кара урындыкларга уты-руга, Ниэамый эскэтерне ачып м;ибэрде. М. Эмнр.
ЭСМИ’НЕЦ и. Эскадра миноносецы. Япония эсми-нецлары Порт-Артурныц тышкы рейдында рус эскад-расына йеэцум иттелэр. СССР тарихы.
ЭСПАДРОН и. спорт. Фехтование ейрэтулэрендэ кулланыла торган тупас очлы кылыч. II Шул корал белэн уткэрелэ торган спорт ярышы.
ЭСПАНЬО'ЛКА и. кит. Очлаеп килгэн кыска сакал.
ЭСПАРЦЕТ и. биол. Кузаклылар семьялыгыннан мал азыгы булып хезмэт итэ торган баллы усемлек.
ЭСПЕРАНТИСТ и. Эсперанто телендэ сейлэшуче йэм шул телне пропагандалаучы кеше.
ЭСПЕРА'НТО и. Европанын теп теллэре материа-лына нигезлэнгэн ясалма халыкара тел.
ЭСПЕРА’НТОЧА рэв. Эсперанто телендэ. [Китап-ханэдэге] китапларныц кубрэге татарча китаплар. Алардан калганнары да рус китаплары гына тугел: анда французча, немецча. инглизчэ, эсперанточа язылган китаплар куп. Ф. Эмирхан.
ЭСПЛАНА’ДА и. 1. хэрби. Крепость белэн шэйэр арасындагы буш, ачык урын. II Берэр бина алдындагы ачык урын, мэйдан.
2.	Уртасында аллеялары булган кин урам.
ЭССЕ с. 1. Югары температуралы; бик нык кызган. Актубэнец эссе эциллэре Каспий дицгезенэ ба-ралар. Жиллэр капшый казах чуллэрен. Э. Ерикэй. Жэйэннэмдэй эссе утларында Чуен эреп су булып ага, Каты корыч анда бер минутта дйлэнэдер юка тактага. М. Гафури. II хэб. функ. Бава температура-сынын бик югары булуы турында. Биредэ ул хэтле эссе тугел: чэчэк башларын селкстеп эцил исэ: тауга менгэн саен эк;ил усаллана бар[а]. И. Гази. II хэб. функ. Берэрсе тарафыннан эсселекне тою турында.— Улым, бу солдат киемнэрецне салсац да ярар иде. Бердэн. узецэ эссе, икенчедэн, унбиш кеннэн бирле капран солдат булып йеруецне яратмыйм. Т. Гыйззэт. II и. мэгъ. к. эсселек 1. Теш эциткэч. Ше-гаеп малларны Кыр инеше янына алып барып эчерэ дэ кен эссесендэ аларны бер-ике сэгать бер эн;ирдэ туплап тота. М. Гали.
2.	Кайнар. Эссе су. Эссе аш. □ — Менэ мин мичкэ ягам, белен пешерэм. — Самовар кайнагач, эссе беленгэ уятырмын. Г. Ибрайимов.— Газизэ, чэй ки-рэкмэс,---чэй эссе ул. салкын эйбер кирэк. Ш. Ка-
мал. Монда арышлар да, бодайлар да. эцимешлэр дэ тиеш уцарга. Ченки энргрне эссе куз яшьлэре. Безнец туккэн каннар сугарган. Э. Ерикэй. Ана куцеле йамщак. Ана куцеле Аяз кецге яцгыр шикелле, Эле
дэ менэ сирэк керфегеннэн Йезенэ эссе яшьлэр си-керде. М. Жэлил.
3.	Тропик. Эссе климат.
4.	и. мэгъ. Ягылган мунчанын ташына су салудан барлыкка килгэн жылылык; пар, кызу. Йончыла кук-рэк мдицелчэ моц белэн, Эссесе беткэн эцылы мунча сыман. Ш. Бабич. Эссесе дэ бик куп, суы да бик мул икэн, рэхэтлэнеп чабынып, яхшылап юынып чык-тым. X. Межэй.
5.	Тэн температурасы турында. [Аляныц] салкын-чарак кулчыкларын. уземнец эссе учларым эчендэ кадерлэп, иркэлэп, кысып. уземэ таба тарттым Ф. Эмирхан. Техфэтнец мацгае шактый эссе йэм тирле иде. Ш. Камал. II и. мэгъ. к. эсселек 2. [Рэхи-лэ] алдында ашыгып килудэн кызарган.-------бетен
тэненнэн эссе бэреп торган апасы Хэлимэ — басып тора иде. Э. Еники.
<> Эссе салу—эссесе чыксын ечен мунча ташына су сибу. Эссе сугу (кабу, тию)—нык эсселек тээсн-рендэ баш авыртып, температура кутэрелеп чирлэу. [Хэмдия:] Бизгэкме эллэ югыйсэ, кулларыц калты-рый.----[Фэттах:] Мине бераз эссе сукты, бары
шул гына. Больницага барырга кирэк мица. Р. Ишморат. Эссе табага бастыру — к. кызган табага бас-тыру. [Безнец командующий] м;ыен вэзирлэре, кор-баишлары, Англиядэн килгэн генераллары белэн Бохара эмирен эссе табага бастырдымы? Бастырды! Г. Бэширов.
ЭССЕЛЕК и. 1. Эссе булу халэте. Эсселеыпэн. туктаусыз килудэн хэлсезлэну естенэ [солдатлар-ны] тагын ачлык чынлап борчый башлады. Э. Еники.
2. Сэламэтлек хэленен курсэткече буларак, кешенен тэн жылылыгы дэрэжэсе, температура. [Шакир ныц] эсселеге дэ кинэт кутэрелеп китте. ул узенец хэлен---куп начарланган шикелле итеп сизэ баш-
лады. Ф. Эмирхан. [Жа-иалиныц] эсселеге кутэрелеп, кузлэре алмашынып китте, колак тебендэ снаряд шартлаган, пулемет тырылдаган---------тавышлар
ишетелэ башлады. М. Гали.
ЭССЕЛЕ-СУЫКЛЫ рэв. Бер кыздырып, бер тун-дырып жибэргэн шикелле тээсир турында (куцелсез хэбэр ишеткэндэ, кетмэгэндэ килеп чыккан вакыига-дан сон, куркудан й. б. ш.). Нэсимэ t^aean биреп тормады. [Хатта] аныц кузенэ Гэрэй исеме чалы-нып китте дэ бетен гэудэне эсселе-суыклы итеп чиратып э^ибэргэн шул эцемлэне тизрэк укыри I ашыкты. К. Нэжми. [Каракларныц] йезлэрен куруг-бетен эгъзаларым эсселе-суыклы булып, бетенлэй чы-тырдап китэ. Г. Камал.
ЭССЕЛЭНУ ф. 1. Кызу, кызып эссе хэлгэ ки.:;;| Бава эсселэнэ башлаган, сандугачлар сайрый. куб:-лэклэр, бал кортлары чэчэклэр, агач яфракларыт-' рэсендэ кайнаша иделэр. Ш. Камал. Кызган пыча тезек бер эз белэн Озын сызык сызып сызгыра. Кызып эсселэнгэн такталарны Урталайга кисэ. киак лэрдэ — Торып кала янган эз генэ. М. Жэлил.
2. Тэннен температурасы кутэрелу. [ГазинурныЦ тэне эсселэнеп китте. Г. Эпсэлэмов.
ЭССЕЛЭУ ф. Эссе, берку йава тээсирендэ тир яки нзрэу. [Фэхерниса:] Фу, эсселэдем. [Йосыф:] Шм лец белэн чапаныц естеннэн бер кат тун да бее-кэнгэн булсац, эсселэмэгэн булыр идец. Ф. Эмирхан Эсселэп китсэк, су коенабыз, судан ялангач кейя> комга чыгып ауныйбыз. М. Гали.
ЭССЕ’НЦИЯ и. 1. Парга эйлэнеп оча торган маг-дэлэрнен азык, фармацевтика промышленпостеида. шулай ук парфюмериядэ кулланыла торган конце»" трат эремэсе. Тесле эйберлэрне соцгы кат чайкаг» да суга бераз серкэ эссенциясен салалар. Йорт за-лэре.
эст
583
ЭТ
2. куч. кит.. Нэреэнен дэ булса асылы; квинтэссенция.
ЭСТАКА’ДА и. Юлларны югары кутэрту, аркылы чыгып йеру ечен, шулай ук суднолар килеп туктау яки нэрсэне дэ булса теяу яки бушату ечен салынган купер сыман корылма. Эстакадаларга салынган тимер юллар буенча ыжгырып поездлар уткэндэ, урам бетенлэй карацгыланып кала иде. С. Сабиров. [Бурэнэлэрне] кискэлилэр. сортларга аералар. тамга салалар, аннары эстакада янына килеп туктый торган автомашиналарга, тракторларга, атларга теяп станциягэ озаталар. Г. Эпсэлэмов.
ЭСТАМП и. Нинди дэ булса рэсемнен художник яки гравер тарафыннан гравюрадан кэгазьгэ тешерел-гэн несхэсе. [Рэсемдэ сез] эстамплар Ьэм гипстан ясалган калыплар буенча автор реконструкциясе[н курэсез]. Каз. утл.
ЭСТАФЕТА и. 1. иск. Гадэттэ атлы помыш-чылар белэн йертелэ торган ашыгыч почта. II Шушы почта белэн жибэрелгэн яки алынган хат, хэбэр.
2. спорт. Йегеру, йезу h. б. буенча команда ярыш-лары: дистанциянен билгеле бер урынында ярышта катнашучы уз командасыннан башка берэу белэн шартлы эйберне алмаша, э сонгысы аны алдагы берэугэ илтеп тапшыра. II Шундый ярышларда билгеле араны уткэч ярышта катнашучылар тарафыннан кулдан кулга тапшырыла торган таякчык.
ЭСТЕТ и. кит. Тышкы нэфислеккэ, тегэл, матур формаларга баш июче; эстетизм тарафдары.
ЭСТЕТИЗМ и. 1. Гузэллеккэ, нэфислеккэ бирелгэн булу; гузэллеккэ, нэфислеккэ аеруча сизгер булу.
2. Сэнгатьтэ тышкы формаларга гадэттэн тыш игътибар итеп, анын идея эЬэмиятен, эчтэлеген икенче план га кучеру, тешеру; эстетикада формализм. [1880 нче елларныц] матур эдэбиятына килгэндэ, шуннан элекке ун еллардагы „тенденцияле" эдэбият урынына, саф эстетизмга корылган Ьэм бертерле им;тимагый идеяне дэ кузэтмэгэн эдэбият тудыру карашлары нык кеч алган иде. Г. Нигъмэти.
ЭСТЕ'ТИК 1 и. 1. к. эстет.
2. сейл. Сэнгать теоретигы, сэнгать белгече.
ЭСТЕ’ТИК II с. 1. Эстетикага караган, эстетика турындагы. Эстетик категория. Эстетик теория.
2. Сэнгатьтэ Ьэм тормышта гузэллекне, матурлык-иы тудыру, аны тоя белу белэн бэйлэнгэн. Эстетик караш. Эстетик телэк. II Тормышта яки сэнгатьтэ гузэллек, матурлык тээсире белэн туган. Эстетик мззэт. □ Эстетик хис — биологик куренеш тугел, бэлки социаль характердагы куренеш: кешелэр эстетик хислэре яхшы эцитлеккэн хэлдэ тумыйлар. Ж. Тэржеманов.
ЭСТЕ'ТИКА и. 1. Сэнгатьне, художестволы ижат-тагы, табигатьтэге Ьэм тормыштагы матурлык форма-ларын ейрэнугэ багышланган фэлсэфи тэгълимат. Эстетика тойгысы ике терле ул. — Матурлыкны куреп, кешенец эстетика тойгысы шуца омтыла, шуннан лэззэт таба, бу — fy/ytzZr] як. Ямьсезлекне куреп. эстетика тойгысы ж;ирэнэ. ул нэрсэдэн кача, ул нэрсэне бетерергэ тырыша. Бу — [кире] як. Эстетика фэне сэнгать ечен мэцгелек кануннар сызып игълан кыйлмый. Г. Ибрайимов. II Берэр кешенен сэн-гатькэ булган карашлар системасы.
2. Нэреэнен дэ булса матурлыгы, нэфнслеге. Производство эстетикасы.
ЭСТЕТ ДЫК и. к. эстетизм. Дэрдмэнд стилен урюк итеп. татар декадентлары эдэби телгэ жеман-лык Ьэм мещаннарча .нечкэлек' кертергэ телэделэр, ижтимагый мэгънэсе утерелгэн эстетлык стилен кыгыту кирэклеге турында сейлэнделэр. Г. Халит. Язучыларга Ьэм алар позициясендэ торган куп кенэ
башка талантларга бу елларда сэнгатьтэ урын алган идеясезлек, эстетлык куренешлэренэ каршы керэ шергэ туры килде. Б. Гыйззэт.
ЭСТОКА’ДА и. спорт. Фехтованиедэ рапира, шпага Ьэм эспадрон белэн туры перпендикуляр кадау куренеше.
ЭСТОН и. Эстония ССРда яшэуче теп халыкнын бер кешесе. II Эстон халкына караган, шул халыкка менэсэбэтле. Эстон теле. Эстон эдэбияты.
ЭСТРАГОН и. Эремнен аш тэмлэткеч буларак ус-терелэ торган (эфир майларына бай булган) тере.
ЭСТРА’ДА и. 1. Артистлар, музыкантлар, тел ос-талары Ь. б. ш. тамашачылар алдында чыгыш ясау ечен эшлэнгэн кутэренке мэйданчык, сэхнэ. II с. мэгъ. Эстрадага бэйле. Эстрада артисты. Эстрада жанры.
2. Кечкенэ формалар сэнгате, анын теп тере — бер-бер артлы алмашынып килгэн померлардан торган концерт.— Эстрада тугел, сездэ уен-келке белэн дэ, гармонь белэн дэ эш чыгарып булмас. Ф. Хесни.
ЭСТУА'РИЙ и. геогр. Дингезгэ яки океанга коя торган елганын бурэнкэ формасында кинэйгэн тамагы.
ЭСТЭУ ф. иск. Телэу. [Вэли Гафифэгэ:] Эстэдец ни ки: асылмы, йонмы. сатинмы. батисмы, ситсы-мы— минем ечен бар да бер. Г. Камал. Кешесе ул тугел, кенчелэрдэн тугел, явызлык эсти белмэс, кулыннан кил эн кицэшен бирер, акыллы сузен эй-тер. Э. Еники.
ЭСЭСЧЫ и. Фашистик каравыл отрядларында яки фашистик Германия армиясеиен махсус частьларында хезмэт итуче. Шул кенне, разведкага барып, ике .тел" алып кайттык. Берсе бик важный [кош], малай, эсэсчы полковник. Г. Гобэй.
ЭТ и. 1. Кеше тарафыннан сакта, аучылыкта, жи-гудэ [Теньякта] Ь. б. ш. эшлэрдэ файдаланыла торган, буре нэселеннэн булган йорт хайваны. [Седов] сигез эт ж;игеп, азыкларын еч чанага сала, ике матрос белэн котыпка барырга кузгала. А. Алиш. [Хэлим] чиный-чиный оясына таба китеп барган этне бераз гына кызганып торды. Г. Гобэй.
2. сейл. Тиргэшу сузе булып йери. [Эшче турында] бай мыгырдап калды шунда: ,Нишл[этэ] бу эт акчаны? Бэрвакытта бир дэ тор, белми болар Ьич башканы". М. Гафури. Ул ач этлэр ике аяклы Алпа-выт-байлар икэн, Шундый этлэр Ьэммэсе дэ Дени-кинга яр икэн. Г. Камал.
3. сейл. Аерым бер интонация белэн эйтелеп, кемне дэ булса хуплауны, нэрсэгэ дэ булса соклануны белдерэ.— Ну, малай, эт икэнсец, эцицдец бит, Ал.-мачуарны эк;иктермэдец бит. Г. ИбраЬимов.
Эт балыгы — вак кына тэнкэлэр белэн капланган яки тэнкэлэре бетенлэй булмаган, суалчанга охшаш озынча гэудэле, елгаларда (гадэттэ таш астында) яши торган бик елгыр кечкенэ балык. Эт башлы май-мыл зоол.— Гарэбстанда Ьэм Африкада яши торган озын борынлы зур маймыл. Эт бете — хайван Ьэм кеше тэненэ ябышып кан эчэ торган, шулай ук усем-леклэрдэ була торган, урмэкучкэ охшаган бежэк; тал-пан. Эт елы — Ьэр елы аерым бер хайван исеме белэн аталган борынгы уникееллык циклда 11 нче ел. — Мин — ЖиЬангир,------шушы эт елында. сэфэр
аеныц дуртенче кичэсеннэн тац чулпаны калыккан-гача----барлык тэхет-хекем эшлэрен---------Хум;а
Насретдинга тапшырдым. Н. Исэнбэт. Эт имчэге — култык астына чыга торган чуан. д син белэсецме, Эптелкэрим дус, мунчала сала торган кулне?-------
Бизгэк, зэцгелэ, кукрэк авыруы. эт имчэге, тагын эллэ нэмэстэлэр. эллэ нэмэстэлэр, мин сица эйтим, шул кулдэн тарала икэн. Э. Фэйзи. Эт какысы бот.— кырда усэ торган сарм чэчэкле чуп улэне;
эт
584
ЭТА
русчасы: сурепка. Начар эшкэртелгэн пар басулары яз кене чэчэк атып утырган эт какысыннан сап-сары тескэ кергэн була. Ботаника. Эт тигэнэге бот.— оешма чэчэклелэр семьялыгыннан юеш урын-нарда усэ торган улан усемлек (халык медининасында кулланыла); русчасы: череда трехраздельная. Эт шо-мырты бот.— ботаклары тиз сынучан, зур булмаган агач; кайрысыннан эчне йомшарта торган тенэтмэ, э жилэгеннэн буяу ясыйлар; русчасы: крушина. Капитан бу агачны эт шомырты, ди. Кара эцимеш-лэре йэм яфраклары белэн ул. чынлап та, шомырт агачына охшаган. М. Шабаев. Эт эчэге(се)—^башка усемлеклэргэ урмэлэп усэ торган чуп улэне; русчасы: вьюнок полевой. Билчэн белэн эт эчэге баскан эцир яры и тары, бетенлэй бакра каплаган ике ди-сэтинэ бодай, тагын солымы, бораймы икэне аерыл-маслык бер эцир эйбер — менэ бетен байлык шул иде. Г. Ибрайимов; 2) куч. чамасыз озын нэрсэгэ (предмет, хэл, куренешкэ) эйтэлэр. Габдулла [олы шэкертлэр] янына кучеп „Бэдэвам" белэн „Кисек-баш" укырга тотынды. Болар инде иэцеге белэн су-рэсе эт эчэгесе шикелле озын „эфтияк" тугел. Э. Фэйзи. Эт жилэге— ялтырап торган кара жилэк-ле, агулы улэн усемлек; русчасы: белладонна. ЗаНит вак кына эцимешле куакка тертеп курсэтеп:—Исе-мен белмим,— дигэн иде. Мин:—Эт эцилэге, котрык чия дип тэ йертэлэр.— дип ацлаттым. М. Шабаев.
<> Эт авыз — эшэке телле кешегэ эйтэлэр. Егет ---куп мэхэббэтлэр, керэшлэр кичерде, лэкин берсе дэ ул тонне оныттыра алмады — теге Фэйзи шэкерт кебек эт авызлар менэ шуны гайбэт итеп свйлилэрме? Г. Ибрайимов. Эт авызыидагы сеяк — саран, комсыз, начар, явыз кеше кулындагы мал, мелкэт. Эт авызындагы свякне алып булмасмы дип еметлэнгэннэр [крестьяннар]. Теге турэгэ дэ, бу турэгэ дэ акча терткэннэр. Акчаларын алучы булган. ж^ирлэрен кайтарып бируче булмаган. И. Гази. Эт азабы — бик кыен, жэфалы эш, хэл. Эт ашамас (яламас) — начар, жирэнгеч, жан биздергеч нэрсэ, зат турында эйтелэ. Жибэрэм сине дицгезгэ, Бик ялына башлагач. Бусам, кулым пычраныр ич, Бир-сэм, этлэр ашамас. 3. Мансур. Эт баш, сыер аяк — чыгырдаи чыккан, тэртипсез эш-хэл турында. Спорт дигэннэре монда бетенлэй тузып-таралып беткэн, эт баш, сыер аяк, менэ шуны рэткэ салуны мица йеклэделэр. Э. Касыймов. Эт белэн мэче шикелле — к. этле-мэчеле. Шулай уйланып торганда, янымнан ирле-хатынлы бер пар утеп китте. Эх, кешелэр дэ соц... Баруларына гына кара: берсе алдан. икенчесе—арттан, эт белэн мэче шикелле ырылдап-мырыл-дап баралар. Г. Кутуй. Эт белэи эт булу — начар кеше белэн бэйлэнешкэ, менэсэбэткэ керу.— [Сафа-ны] судка бирергэ кирэк,— диделэр кайберлэре.— Эт белэн эт булганчы, текерегез узлэренэ. када-лып китсеннэр. Ачтан улмэссез эле!—диделэр икенчелэре. А. Шамов. Эт бетергесез — чиксез куп. [Кызлар мэктэбендэ] татарча эт бетергесез хикэя-лэр, кыйссалар естенэ, бик тэмлэп вэ бик баллап язылган терек романнарыныц да исэбе-хисабы юк иде. Г. Ибрайимов. Эт булу—ару-талу. Бер хатын: Кайда, салыгыз, кызлар, кымызны. Фу. фу, эт булдым. М. Фэйзи. Эт булып — бик нык. Узем дэ эт булып арыдым. И. Гази. Эт итеп сугу (тиргэу, кыйнау)—бик каты хурлау, жэзалау.—Айныгач та бер эт итеп сугим эле узен. Ш. Камал. Стар-шинаны эт итеп кыйнап урыныннан тешердем. Г. Ибрайимов. Эт кадереи калдырмау — к. эт итеп сугу. [Салахиев Гайнетдиновныц] — Син-----бетен
Волга буенда беренче урнэк саналган совхозны аяк-тан егарга маташасыц.------Син буш бугаз,— дип,
эцыелышта эт кадерен калдырмаган, дилэр. Г. Ибрайимов. Эт каешы — 1) купне кургэн, эрсез.— Ай-яй каты эйттец син, хэлфэ!—диде Хеснетдин.— Мох-тар эт каешы инде ул. Аца ярый, днэ минем эне-кэшнец кэефе киту ихтимал. Ш. Камал; 2) суз кер-ми, тэнкыйть тээсир итми торган ялкау кеше турында. [Камэр Равилгэ:] Син, эт каешы, кайларда демегеп йерисец инде тагын? Р. Техфэтуллин. Эт кене — бик начар, авыр тормыш. Аныц барган кияве эхлаксыз-ларныц берсе булганга курэ, аз гына нэрсэ ечен дэ Зэйнэпкэ эт кенен курсэтэ, тапкан акчасын эчеп бетерэ иде. М. Гафури. Эт кетуе — чиксез куп (кубрэк нэрсэне дэ булса хупламагапда эйтелэ). Алай кендэш естенэ чыкмасак та, кияусез кал иабыз эле, эт кетуе чаклы егетлэребез бар авылда, берсеннэн-берсе чибэрлэр. М. Гали. Эт сугарып йеру—юк эш артыннан, мэгънэсезгэ йеру. \J1 окман улына:] Минем кицэшне тотмадыц.------Эт сугарып йердец.
X. Сарьян. Эт туе — тэртипсез кешелэр теркеме, жыелмасы. Эт туе ясау—1) бозыклыклар кылу, мораль таркалган кешелэр белэн кайнашу. [Айсылу дпи-пэгэ:] Бер кеше кырыкка ярылыр вакытта, колхоз эшенэ текереп, эт туе ясап йердец. бетенесен ташлап эллэ кайларга качтыц. Г. Бэширов; 2) шау-шу чыгару, тэртипсезлэну (куп кешелэр турында). Эт эткэ, эт койрыкка — беркем дэ башкарырга телэми-чэ, берсе икенчесенэ, икенчесе еченчесенэ (жибэру, кушу турында). [Шэрэфи карт:] Арканны ычкындыр-ганнар. куршик [кормщик] тагын дурт ишкэкче серый, баручы юк! Эт эткэ, эт койрыкка м;ибэрэ...— диде. Ш. Камал. Эт эрсезе — артык эрсез (кеше турында). Эт жан — 1) артык чыдам, бирешми торган (кеше турында); 2) эрсез, гарьлэнэ белми торган, оятсыз; 3) мэкерле, явыз. Каян чыга диген шушын-дый чорда да элеге кияу кебек эт эцан, адэм акпшк-лары. Р. Техфэтуллин. Эт жигу—куп эшлэу, ару, талчыгу. [„Кызыл йолдыз" колхозында] чэчу дэ, уру да, сугу да, суыру да — йэммэсе машина белэн [баш-карыла]. Менэ рэхэт кешелэр, монда кул белэн эшлэп эт эцигэбез, безгэ дэ тизрэк колхозга кучми булмас инде ахры. М. Гали. Эткэ печэн чабып йеру — эшсез селкенеп йеру, файдасызга вакыт узды-ру. Эткэ сеяк аткандай — тупас итеп, игътибарсыз, чын кунелдэн тугел. „Яхшырагы юкмы тагын?’ — дип, Иплэп кенэ copay бирэм мин. Э син, эткэ сеяк аткандай, Ыргытасыц товар тергэген. 3. Мансур. Эттэн алып эткэ салу—каты сугу, тиргэу. хурлау. [Мэликэ] хезмэтче малаен атны озак эциккэн ечен. э Рэуфэне—сыерны соцгарак калып сауган ечен эттэн алып эткэ салып орышты. А. Шамов. Эттэи тугаи (яралган), эт токымы — кешегэ тиргэп эйтела. [Исмаев дхмэди абыйга:] Беразга гына тузсэц... бер-ике чакрымга гына... аннары денья безнеке. Менз курерсец, арт сабакларын укытырбыз эле ул зттзн туганнарныц. Г. Бэширов.
ЭТАЖ и. сейл. 1. Бинанын бердэй биеклеккэ урнашкан булмэлэр рэтен тэшкил иткэн елеше; кат. Бил-лэренэ наганнар аскан терле яшьтэге, терле кием-дэге кешелэр эцитди кыяфэтлэр белэн бер этаждан икенче этажга. бер булмэдэн икенче булмэгэ ашы-га-ашыга кучеп йерилэр. К. Тинчурин. Мин Мокрый урамы буйлап эрле-бирле йергэндэ, еске этажлары 'тетелеп беткэн бер йорт астындагы квартирада кычкырып-кычкырып эцырлыйлар иде. А. Шамов.
2. Шахта кырынын штреклар арасына урнашкан елеше.
ЭТАЖЕ’РКА и. Таяк яки такта терэклэргэ аслы-есле шурлеклэр куеп ясалган ачык шкаф. Язу естз-лендэге китаплар, кэгазьлэр, яца алынган газета-журналлар----этажеркага еелгэннэр. Г. Ибрайимов.
ЭТА
585
ЭТИ
Х\ыйнак. якты бер булмэ. Уц якта китаплар белэн шыгрым тулган этажерка, сул якта кара шкаф. И. Гази.
ЭТАЛОН и. 1. Билгелэнгэн улчэу берэмлеге ур-нэге. Халыкара килограмм эталоныныц тегэл эшлэнгэн кучермэсе безнец илебездэ Ленинградта сак-лана. Физика. Башка улчэу жайланмаларып тикшереп тору ечен хезмэт итэ торган тегэл улчэу урнэге.
2.	куч. кит. Берэр нэрсэ белэн чагыштыру ечен кулланыла торган шаблон, калып, стандарт, урнэк. Цдеялелек — шэхеснец гузэл сыйфаты. Ул безнец кеннэрдэ кешенец рухи квчен курсэтуче эталон булып тора. Соц. Тат.
ЭТАН и. хим. Яктырткыч газга Ьэм нефть газына катнашкан япучан тессез газ.
ЭТАП и. 1. хэрби. Бер жирдэн икенче жиргэ куч-кэндэ хэрби хезмэткэрлэрне квартира, азык-телек, фураж белэн тээмин итэ торган пункт.
2.	Революциягэ кадэрге Россиядэ: арестантлар тер-кеменец юлда кунып чыга торган пунктлары, шулай ук аларныц серелэсе урынга кадэр булган юл-лары. Термэ йэм этапларны искиткеч ныклык белэн баштан уткэргэн Хэсэн еченче ел инде сугыш кы-рында. К. Нэжми. II махе. Берэр жиргэ конвои белэи озатыла торган арестантлар группасы яки партиясе. Атна тугел. Айлар утеп китте. Этап эле чыкмый Себергэ. Уйлыйлармы эллэ тоткыннарны Себердэн дэ ерак серсргэ. Г. Латыйп.
3.	Нэрсэнен дэ булса аерым елеше (мэсэлэн, юл-пын, очышнын). Юлныц беренче этабы. II спорт. Спорт ярышларында билгеле бер дистанция арасы.
4.	куч. Берэр нэрсэдэ, эшчэнлектэ аерым момент, чор. „Безнец кеннэр" — Галимэ^ан Ибрайимовныц романтик- идеалистлыктан реалистлыкка усуендэ бер этап. Г. Нигъмэти. Халык арасында ргволюциябез-нец йэр этабына карата----э^ырлар. кейлэр туды.
М. Жэлил.
Этап белэн (озату, жибэру)—революциягэ кадэрге Россиядэ кулга алынучыларны озатып баручы конвой белэн бер урыннан икенче урынга кучеру. Декабристлар килеп туктадылар Этап белэн термэ алдына. Таш капчыкныц авыр ишеклэре Ачыла да тагын ябыла. Г. Латыйп.
ЭТЕ-БЕТЕ гади с. Вагы-теяге, берсе дэ калмыйча, Ьэммэсе дэ. Иезлэп чакыра кияу егетен. калдырмый этен-бетен, Ьэрберсенец авызыннан чыга тетен. туладыр Урал буйлары. Ш. Мехэммэдев.
ЭТЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. эту. Егетнец естендэ кояшта уца тешкэн бишмэт, башында ж;илкэ чо-кырына ук этелгэн кепка. Г. Эпсэлэмов.
2.	Бер якка тайпылу, тартылу. Фэрит, бантиклы кошчыкны кисмэк читенэ бастырып куеп. артыннан экргн генэ салам очы белэн этэрде; кошчык аякларын терэп. артка этелде. Г. Гобэй.
ЭТЕЛЭ-Т6РТЕЛЭ рэв. сейл. Кешелэр тыгын булган урында узара бэрелеп, орынып. Малайлар. чыгып килгэн кешелэр арасыннан этелэ-тертелэ, кабинет-ка кереп киттелэр. Г. Бэшнров.
ЭТЕМ и. к. басым (3 мэгъ.).
ЭТЕП-Т6РТЕП, ЭТЭ-Т6РТЭ рэв. сейл. 1. Берэр жиргэ уту, урнашу ечен узецэ юл ярып, эйлэнэ-ти-рэдэгелэрпе як-якка кысрыклап, этэреп. Дебаркадер-ны ярга тоташтырган басма кырыенда тезелеп тора торган сет. эцилэк. пирожки сатучы хатын-кызлар да бер-берсен этеп-тертеп, дебаркадерга ук килеп э^иттелэр. М. Гали.
2. Бик авырлык белэн. [>7куп.’] Я. ничек кен ки-черэсец?—Утэ шунда этеп-тертеп,— диде Галиулла. И. Гази.
ЭТЕРНИТ и. махе. Асбест белэн цемент катнаш-масыннап хэзерлэнгэн ясалма шифер.
ЭТЕШУ ф. 1. Урт. юн. к. эту.
2. Бер-берецне эту. Менэ шушы безнец ике яшь — троллейбуска утыру „кврэшендэ" чак кына сузгэ дэ килешеп алдылар.— Этешмэгез эле. иптэш,— диде кыз егеткэ. Г. Минский.
ЭТЕШЭ-Т6РТЕШЭ рэв. сейл. к. этеп-тертеп. [Ау-чэрбайныц} шактый озынга сузылган сузен. нэкъ экият тыцлагандагыча бирелеп. этешэ-тертешэ естэлгэ якын килеп тыцладылар. М. Эмир.
Э’ТИК с. Этика кагыйдэлэрепэ, талэплэренэ туры килэ торган. Берэвецэ берец ышану тойгысы!— Менэ безнец кеннэн-кен ныгый бара торган йэм килэчэге-бездэге этик нормаларныц нигезе булырга тиеш тойгы. Э. Фэйзи.
Э'ТИКА и. 1. Ижтимагый анпыц бер формасы булган эхлак, уз-узенне тоту кагыйдэлэре турында фэл-еэфи ейрэтмэ.
2. Нинди дэ булса сыйныфнын, ижтимагый оешма-нып, профессиянен тэртип нормалары, морале. Ме-хэммэдьяр заманында мэсэл гыйбрэтле вакыйга рэвешендэ зур эсэрлэр тукымасына теркэлеп йертелгэн. Бу — шул чорныц эдэби этикасы. йоласы булган. Н. Юзиев. Кариев сэхнэ этикасын-----дисциплина-
сын саклауда куплэргэ урнэк булырлык. И. Рэмиев.
ЭТИКЕТ 1 и. Аерым жэмгыять, ижтимагый катлау яки профессия членнары арасында кабул ителгэн эхлак, уз-узецне тоту кагыйдэлэре.
ЭТИКЕТ II и. иск. к. этикетка. Гелсем апа ес-тэлдэге ку птэн юылмый яткан савыт-саба арасында кайчандыр кыйммэтле одеколон белэн тулып торган. хэзер исэ этикеты корымланып беткэн фигуралы шешэ курде. Г. Гобэй.
ЭТИКЕ’ТКА и. Нэрсэгэ дэ булса (мэсэлэн, товар-га, экспонатка Ь. б.) тагылган, беркетелгэи, аларныц исемнэре, сорты, бэясе Ь. б. куреэтелгэн ярлык. Газинур --киц учын, дустыныц ицбашына салган ке-
бек, янындагы пулемет кепшЗсенэ куйган. Тимер салкын йэм дымлы. Газинурныц бармаклары кечкенэ генэ м;из этикетканы капшадылар. Г. Эпсэлэмов. Тимер кайсы кесэсеннэнд’р терле этикеткалар 6i-лэн чуарланып беткэн пгагын бер шешэ аракы чыгарды. М. Хэсэнов.
ЭТИКЕ’ТКАЛЫ с. Этикеткасы булган. Тоз крис-талларын этикеткалы банкага салыгыз. Химия.
ЭТИЛ и. Куп кенэ органик кушылмалар составына керэ торган Ьэм углерод белэн водород атомнарын-нан торган группа.
ЭТИЛЕН и. хим. Углерод белэн водородтан торган тессез, тиз япучап газ. Этилен газы йавада аз гына булганда да эцимешлэрнец елгеруен тизлэтэ. Хпмияне а.-х. куллану.
ЭТИМО'ЛОГ и. Этимология белгече. Этимолог-лар кицэшмэсе.
ЭТИМОЛОГИЗА'ЦИЯ и. лингв. Нинди дэ булса сузпен этимологиясен табу (нигездэ сузлэрнен килеп чыгышында фараз ителгэн, уйланма мэгънэ бэйлэ-нешлэрен билгелэу турында).
ЭТИМОЛО’ГИК с. Этимологиягэ караган, этимо-логиягэ бэйлэнешле. Этимологии сузлек. Этимологии тикшеренулэр.
ЭТИМОЛО'ГИЯ и. 1. Тет белемендэ сузлэрнен килеп чыгышын Ьэм аларныц \зара мэгънэ бэйлэнеш-лэрен ейрэнэ торган булек. Бэлки тел гыйлеменец иц авыр булеген. ягъни этимологияне телчелэрнец узлэренэ калдырырга кирэк булгандыр. лэкин автор килэчэк гасыр галимнэренэ ярдэм йезеннэн бу ме-йим мэсьэлэне читлэтеп утэ алмады. X. Сарьян.
эти
586
эта
2. Сузлэрнец килеп чыгышы Ьэм аларныц шул ук телдэге яки башка теллэрдэге сузлэр белэн кардэш-лек бэйлэнеше.
3. иск. Мэктэп грамматикасынын фонетика белэн морфологняне эченэ алган булеге.
ЭТИМОН и. лингв. Билгеле бер телдэге сузнен килеп чыккан беренче чыганагы, башлангычы.
ЭТИОЛО'ГИЯ и. мед. 1. Авырунын килеп чыгу сэбэплэре Ьэм шартлары турындагы тэгълимат.
2. Теге яки бу авырунын сэбэплэре.
ЭТ-КОШ мдый. и. Ьэртерле этлэр, кошлар Ь. б. хайваннар. [Ж,икангир]. эт-кош, карга-тилгэннэн бэб-кэлэр саклап. каз бзбкэлзрен елга буена алып китэ торган булды. Г. ИбраЬимов.
ЭТЧЕК и. 1. Эшэкелек, явызлык.— Маликныц эт-легенэ каршы этлек белэн мдавап бирергэ кирэк,— диде Якуб,— ут тврту белэн куркытырга кирэк. И. Гази. Жэиге каникул вакытында авылыча кайт-тым. Кайтсам, менэ шул: моннан дурт ел элек тэ кулаклар этлек эшлэп ята иде, хэзер дэ шулай ук. М. Эмир.
2.	Мутлык, усаллык, эрсезлек. Бетенлэй читкэ этеп ташламасыннар тагын, дип, буш чакларда [шахтерлар] белэн карта уйнаштыргалыйм. Эт-лекне дэ белэ башладым. Куз ачып йомганчы бер картаны икенче карта белэн алыштырып куям. Ф. Хесни. Кен итэргэ этлек кирэк. Эт булырга куптэн оныттым. Н. Исэнбэт.
ЭТЛЕ-МЭЧЕЛЕ рэв. сейл. Дошманнарча, туктаусыз талашып-ызгышып. Ун ел шулай этле-мэчеле кен иткэч, энесе солдаттан кайтып ейлэнгэнне генэ кеттелэр дэ [Техфэтлэр]. ата-ана белэн та-лашып, бернэрсэссз чыктылар. Г. ИбраЬимов.
ЭТЛЭИ и. диал. Эт балыгы. Хыйтланмыйча судан этлэй дэ тота алмассыц. Мэкаль.
ЭТЛЭНУ ф. сейл. Газаплану, интегу, жэфалану. [Эшлэр] без уйлаганча гына булса ярар иде. Югыйсэ этлэнеп йеру генэ калыр. М. Фэйзи. Вахит, бик куп этлэнэ торгач, казарма тормышына-----анда ейрэ-
телэ торган яца .иман шартларына’---------кунегэ
башлады. М. Гафури.
этлэч и. диал. к. этлэн.
ЭТЛЭШУ ф. Усаллану, чаялану, эрсезлэну. [Хес-нулла Нэгыйм турында:] Фронтта йерулэ ре эссез калмаган, шактый этлэшеп кайткан. [Садыйк:] Анысы булыр. Этлэшуе генэ бер хэер. Мондагы бурелэр арасына кереп, буре булып китуе дэ ихти-мал. Ш. Камал.
ЭТЛЭУ ф. Газаплау, интектеру, жэфалау. [Кач-кынныц] эйткэнен яза бардылар, шулай бер сэгатькэ якын этлэгэч, кесэсеннэн кэммэ эйберлэрен алып, аны дуртенче номерга озаттылар. Г. ИбраЬимов.
Э’ТНИК с. Нинди дэ булса аерым халыкка караган. Тарихи, социаль-экономик шартлар, этник йэм географик мохит халык тормышыныц милли кэм башка узенчэлеклэре белэн тыгыз урелеп килэлэр. Каз. утл.
ЭТНОГЕНЕЗ и. Халыкнын килеп чыгышы. Этногенез. ягъни халыкларныц килеп чыгышы мэсьэлэлэре буенча эшлэуче----тарихчылар эцитди ялгышларга
очрадылар. X. Гыймадн. Болгарлар-----Казан та-
тарлары этногенезыныц нигезен тэшкил итэлэр. Р. Фэхретдинов.
ЭТНО'ГРАФ и. Этнография белгече.
ЭТНОГРАФИЗМ и. Кайда да булса (китапта, пьесада Ь. б. ш.) этнографик узенчэлеклэр, тасвир-лаулар, детальлэр.
ЭТНОГРА’ФИК с. Этнографиягэ караган, этногра-фиягэ бэйлэнешле. Этнографик музей. Г~1 [Этинец] кубрэк сейлэгэне этнографик яктан була иде. Мэ-
сэлэн, иранлылар, нугайлар, кыргызлар [кэм] кал-мыклар турысында эллэ нихэтле [хикэялэр] сейли. Ш. Камал. Кешелэрнец тормышы, гореф-гадэтлэре, кенкурешлэре, хезмэтлэре кэм гомумэн культура-ларына караган куренешлэр------жанр сурэтлэре
(яки этнографик сурэтлэр) дип аталалар. Г. Нигъмэти.
ЭТНОГРА’ФИЯ «. 1. Халыкларныц материаль Ьэм рухи культурасын, аларныц культура-тарихи менэсэбэт-лэрен ейрэнэ торган фэн. Терле археология, этнография оешмалары[на] узлэренец журналларында аерым кейлэр бастырып чыгаргаларга иде. Татар театры.
2.	Нинди дэ булса халыкнын, урынчылыкныц тор-мыш-кенкуреш, эхлак, культура узенчэлеклэре жыелмасы.— Татар этнографиясен ейрэнэ башлагач, мица да анда картлар, карчыклар арасында йергэлэргэ кирэк булыр эле. М. Галн. [Коростылев:] Теркстан, мдэгърэфия кэм этнография ягыннан башка булса да, сэяси программасы белэн бездэн аерылмый. Ш. Усманов.
ЭТУАЛЬ и. иск. Буржуаз театрда (нигездэ эстра-дада) жииел, кунелле жанрларда чыгыш ясап модага кергэн артистка.
ЭТЮД и. 1. Ойрэну максатыннан чыгып, теп сы-зыклары гына тешерелгэн Ьэм гадэттэ нинди дэ булса эсэрнен яки анын бер елешенец якынча эшлэнеше саналган рэсем, скульптура эсэре Ь. б. Яшеллеккэ кумелеп утырган матур гына авыл, аныц аргы ягында ---сызылып кына куренгэн ерактагы урман.
Мин моны утырдым да кэгазьгэ тешерэ башладым. Тик бераздан этюд бозылды. утыра торгач, менэ шушы эйбер килеп туды. Г. Бэширов.
2.	Берэр мэсьэлэгэ багышланган кечерэк эдэби эсэр.
3.	Виртуоз характердагы кечерэк музыкаль эсэр. [Зэйни Яруллага:] Тыцла... Менэ бу .Тынсу тугай-лар’ дигэн этюд.------(Уйный). Менэ дицгез кебек
басу лар...i Башакларныц йокычсырап тирбэлулэре, ---кицлек, муллык естендэ кошлар симфониясе. Ф. Бурнаш.
4.	Кунегу тере (музыкада, театрда, шахматта).
ЭТЮ’ДНИК и. 1. Этюдларны (1 мэгъ.) саклый торган папка яки яссы тартма.
2. Рэсем ясаучы этюд эшлэгэндэ кэгазь, киндерие урнаштыра торган кечерэк такта. Ул. каен янына басып, бераз тик кенэ карап торганнан соц, этюд-нигыныц эцыелма аякларын м;зеп мдиргэ бастыра, киндерен каршысына беркетеп куя. Каз. утл.
ЭТЭРГЕЧ и. Нэрсэне дэ булса башкарырга этэрэ торган еэбэп. [Энисе Ибрайны] тиргэргэ тотынды: .Бар инде, бар, йерэгецэ йон чыкмаган булса!" Иб-райга шундый бер этэргеч кенэ кирэк булган, ахры-сы,---кечкенэ чанага шактый зур кэрзин беркетте
дэ абзарларыннан эцылы тирес теяп килеп чыкты. Г. Гобэй. 1917 нче елныц буржуаз Февраль револю-циясе .бунтарь малайныц’ [Такташныц] шуца хэтле тырышып та, бэреп чыга алмаган тойгы кэм телэклэренец ташып чыгуына бер этэргеч була. Г. Нигъмэти. II с. мэгъ. Нэрсэне дэ булса башкарырга этэрэ торган. Этэргеч кеч биру.
ЭТЭРЕШ и. к. этэргеч. Патша Россиясендэ бу милли кысынкылыкларга каршы, изелуче миллэтлэр-нец укымышлылары арасында протест кэм оппози-цион хэрэкэт кутэрелде.----Самодержавиенец ни-
гезе какшау — милли кысынкылыкларга каршы булган бу хэрэкэткэ зур этэреш бирделэр. М. Жэлил. Хес-нулланыц сузлэре Нэгыймнец баш миенэ шул хэтле кызу бер этэреш бирде: аныц башы жонглер таягы башында эйлэнеп торган шикелле .эйлэнэ" башлады. Ш. Камал.
эта
587
эхи
ЭТЭРЕШУ ф. 1. Урт. юн. к. этэру.
2. Бср-берецне этэру. Кычкырышалар. Бэрелешэ-лэр. Бер-берен этэрешэлэр. Эйтерсец, деньяныц асты века килэ. Г. ИбраЬимов.
ЭТЭРУ ф. 1. Кискен хэрэкэт белэн эту, читкэ кагу. Терма начальнигы Илсеярнец кулын тупас кына читкэ этэрде дэ естэл янына килде. Г. Гобэй. Капка биклс иде, [Ка чала] авыр гэудэсе белэн ятып, купме этэреэ дэ. ачылмады. К. Нэжми.
2.	Нэрсэне дэ булса кул белэн этеп берэр якка кучеру, кучереп кую. Сэхип, пэрэ чэчлэрне кунак ип-тэшенец алдынарак этэреп, ашарга кыстады. Г. ИбраЬимов. [Кеше] балык кисэген узе алды. Зиннэткэ сары кыярны этэрде. Г. Бэширов. II Ян якка эту, ара-лау. [Фэхри]. партер ишеге тебенэ аягурэ басып тыгылган халыкны ерып этэреп. кысыла-кысыла фойега чыкты да Гэуйэрлэр утырган ложага таба борыл-ды. Г. ИбраЬимов. II Нииди дэ булса кеч ярдэмендэ берэр нэрсэне кысып чыгару. Бава басымы белэн суны этэру.
3.	спорт. Кеч Ьэм кискен хэрэкэт белэн алга таба этеп жибэру. Ядро этэру буенча ярыш.
4.	Нэрсэнен дэ булса сэбэп чесе булу. Озак еллар буенча колхозда янгыннар булмавы кайбер кешелэр-не гамьсезлеккэ этэргэн иде ахрысы. Г. Эпсэлэмов.
5.	куч. Кемпе дэ булса читкэ кагу, кыерсыту. [Зелфия:] Гафур абзый узен читкэ этэрелгэн кеше итеп хис итмэсен.-----[Мирсэет:] Без аны читкэ
этэргэнебез юк. Р. Ишморат.
ЭТУ ф. 1. Нинди дэ булса юнэлештэ кузгалырга яки кучэргэ мэжбур иту. Арба эту. I I Гелсем апа .лампа"ны табак-савытлар арасыннан кроватька якынрак этеп куйды. Г. Гобэй. Нэсимэ карчык исэ, кинэт каушап йэм кабаланып, Рэуфэне аркасыннан сея-сея капкага таба этте. А. Шамов.
2.	куч. Читлэштеру, читкэ кагу.— Эгэр сез куч-мэскэ кушасыз икэн, мин кучмим: мин анда бары сезнец ечен генэ, сезне ешрак курер ечен генэ куч-мэкче идем бит:---ник болай мине узегездэн этеп
ж;ибэрэсез. Хершит? Ф. Эмирхан. Бетенлэй читкэ этеп ташламасыннар тагын дип. буш чакларда [шах-терлар] белэн карта уйнаштыргалыйм. Ф. Хесни.
ЭФЕ'ДРА и. Мэнге яшел куак яки ярымкуак усемлек. Моннан берничэ ел элек Бэйрэкэ тауларында нарат ботагы тесле эфедра усемлеклэренец кып-кызыл эцилэклэрен куру бер дэ гаж;эп тугел иде. Соц. Тат.
ЭФЕДРИН и. Эфедрадан, шулай ук синтетик юл белэи табыла торган алкалоид (медицинада кан ба-сымын кутэру, кан агуиы туктату яки ялкынсыпуга каршы дару буларак кулланыла).
ЭФЕМЕР и. бот. Коры жнрлэрдэ дымлы вакытта гына усеп, корылык чорында усудэн туктап торган усемлек.
ЭФЕМЕРИ'ДА и. 1. зоол. иск. Бер яки берничэ кен генэ яши торган канатлы бежэк; бер кенлек ку-бэлэк.
2.	астр. Айпыц Ьэм елпыц аерым кеннэрендэ кук жисемнэре торышын куреэтуче астрономик табли-цалар.
ЭФЕС и. Салкын корал (кытыч, хэнжэр Ь. б. ш.) сабы.
ЭФИОП и. 1. Эфиопиядэ Ьэм Теньяк-Кепчыгыш Африкада яшэуче халыкларнын Ьэм кабилэлэрнен атамасы Ьэм шуларпыц аерым бер кешесе. II с. мэгъ. Эфиопиягэ, эфиопларга караган. Эфиоп юулътурасы. Эфиоп халкы.
2.	иск. Негр, кара тэнле кеше.
ЭФИР и. 1. Борынгы грек мифологиясендэ Ьава-нын ин югарыгы, чиста Ьэм утэ куренмэле катламы.
3.	Барлык Ьавасыз пространствоны Ьэм гадэти матдэлэр (молекулалар, атомнар Ь. б.) арасындагы буш аралыкларны тутыра дип фараз ителгэн мохит. II Эй-лэиэ-тпрэдэге Ьава кпнлеге; гомумэн радиодулкыннар тарала торган Ьава. Радио эфир аша Ж,ир шарына Социализм иленец эцицуен хэбэр итэ! h. Такташ.
4.	хим. Спирттан яки фенолдан суны аерып алу-дан барлыкка килгэн, узенчэлекле зэЬэр исле, тессез, оча торган органик кушылма, сыекча (медииипада, парфюмериядэ, техппкада кулланыла). Кукерт эфиры. Этил эфиры.
ЭФИРОМАН и. Эфиромания белэн газапланучы кеше.
ЭФИРОМА’НИЯ и. мед. Эфир белэн исер\гэ Ьэвэс-лек авыруы.
ЭФФЕКТ и. 1. Кемнен яки нэреэнец дэ булса берэр кешегэ ясагаи кечле тээснре, йогыптысы. Поста-новкада ышандырмый торган. тышкы эффектка ко-рылган. тирэн уйланмаган моментлар да очрый. М. Жэлил. Бу вакыйгада билгеле дэрээцэдэ дереслек тэ бар иде. Шулай да ул Шэмгун карт сейлэгэн кадэр ук тугел иде. Ул аны эффект ечен генэ куер-тып эцибэрде. А. Шамов.
2.	Кечле тээснр тудыра торган чара, жайланма, корылма. [Брюлловныц .Помпейныц соцгы кене" дигэн картинасыныц] уцышы рэссамныц зур осталы-гында гына тугел. бэлки караучыга зур тээсир ясый торган куп санда яктылык йэм буяу (ут, яшен) эффектларыныц бирелуендэ дэ булган. СССР тарихы.
3.	Ниндэ дэ булса эшлэрнен, эшчэнлекнен уцай нэтижэсе; нинди дэ булса еэбэплэрнен уцышлы нэтижэсе. Немецныц мэкерле ният белэн сыйлавы [немец солдатлары] ечен кен кебек ачык иде.---Янэсе,
офицерлары бу еч „русиш" естеннэн бик оста .шуклык" эшли. э алар шуныц нинди эффект белэн бе-тэсен алдан ук сизсп, тэгэрэгэнче шаркылдарга эзер-лэнеп торалар. Э. Еники.
4.	Физик куренеш. Эйлэну эффекты.
ЭФФЕ'КТЛЫ с. 1. Кечле тээсир ясый торган. [Галим] эффектлы чагыштырулар ясап узен куреэтэ белми иде, лэкин аныц лекциялэрен онытырга мемкин тугел. ,Д. И. Менделеев тур.
2.	Кирэкле, унай пэтижэгэ китерэ торган, нэти-жэле. Колхозларда квалификацияле кадрларныц булу ы хэзерге заман техникасын Эффектлы файдалану-ны тээмин итте. Политэкономия.
ЭФФЕ’КТЛЫЛЫК и. Эффектлы булу сыйфаты, нэ-тижэлелек.
ЭФФУ’ЗИЯ и. 1. геол. Жир естенэ магмапыц та-ралуы.
2. физ. Газнын кузэнэкле киртэ аша утеп торуы. ЭФФУ!ЗИЯЛЕ с. Вулкапик, вулканная чыккан.
ЭХ ы. 1. Соклапу, танга калу, кинэт гажэплэпуне белдерэ. Эх, куцелле, куакларда Сайрап жибэрэ былбыл. Эх, шул былбылныц тавышы Бигрэк тэ матур быел! Э. Ерикэй.
2. Укену, шелтэлэу, гарьлэну Ь. б. ш. тойгыларны белдерэ. Эх, Нэфисэ, ни генэ эйтим соц сица? Йе-рэгемне ярып куреэтимме эллэ? Нигэ болай соц син, э? Г. Бэширов. Эх, бу тормыш. ...Кетмэгэндэ, уйламаганда авырып киттем. Г. Эпсэлэмов.
Э*Х-МА ы. к. эх. Эх- ча! Бардым, бардым бакма-га, Ян тэрэзэ какмага, Кактым, суктым, эчелде, Тэцкэлэре чэчелде. Р. Ишморат. Эх-ма!.. Авыр безгэ деньясы, Онытылмасмы нужасы. Т. Гыйззэт.
ЭХИНОКОКК и. 1. зоол., мед. Этлэрнен Ьэм кайбер башка хайванпарнын эчэклэрендэ паразит булып яши торган кечкенэ тасма суалчан. Этлэрдэн кешегэ эхинококк йэм котыру авыруы йогарга мемкин. Чис-талык— саулык.
эхо
588
эч
2.	Шушы суалчанныц хайван Нам кеше органна-рында яши торган йэм куп кенэ очракларда каты авыруга сэбэп була торган личинкасы, корты.
ЭХОЛОТ и. Тирэнлекне гидроакустик ысул белэн автоматик улчэу приборы.
ЭЧ и. 1. Кеше йэм хайван гэудэсенец бавыр, ашказаны, эчэгелэр йэм талак урнашкан елеше. [Балык-чылар] балыкларныц эчлэрен ярып, инэне табып алып, аны йэйбэтлэп юып, ком белзн ялтыратып, карчыкныц фатирына илтеп биргэннэр. ди. Г. Галн. II Корсак. Бар иде эувэл заманда бер бай кеше, Куп ашап тулган, биек таудай эче. Г. Тукай. Ялгыз калган вакытларда Рэуфэ узенец зураеп-усеп килгэн эченэ карап очсыз-кырыйсыз уйларга чума иде. А. Шамов. II сейл. Ашказаны, эчэгелэр. Кайнар сет эчеп. катык, май ашап, бер ай чамасы ял иткэч, Галиулла шактый тернэклэнеп китте: эч авыртуы басылды, тамагына да яхшы ук ашый башлады. И. Гази. Хатыннар суелган казларны пешеклэп,-----
шунда ук эчен алып сарайга ташып торалар, мамы-гын капчыкларга тутыралар. А. Расих.
2.	Нэрсэ белэн булса да капланып, тирэлэп алын-гап урын; киресе: тыш. Тэрэзэ пыяласыка орынып торган шомырт чэчэклэре булмэгэ сузылды. --------
Булмэ эче хуш ис белэн тулды. А. Шамов. Трамвай эче тыгызланды. Д. Аппакова.
3.	Нэрсэнен дэ булса эченэ салган яки салу ечен эзерлэнгэн эйбер. Бэлеш эче.
4.	Киемпен яки нинди дэ булса башка эйбернен эчке ягына тегелэ торган материал, эчлек. Габдулла-ныц бишмэт эче езгэлэнгэн икэн, шул билгеле булды— яца эчлек куйдырдылар. Э. Фэйзи. [Егетлэр-нец\ берсе пилоткасыныц эче белэн тирлэгэн битен сертте, икенчесе, эк^иргэ тезлэнеп, ботинка бавын рэтлэде. Э. Еники.
5.	кыеккилеш форм. „Хат“, китап", „эсэр" й. б. ш. сузлэр белэн килгэндэ: эчтэлек. [Мансуров Нэфисэгэ:] Бу хат эчендэ ни генэ булса да, ул Газизнец иц соцгы утенече. иц соцгы телэге. Г. Бэширов. Зал-да ут сунеп. дирижер узенец таягын селкеп эцибэру белэн, без оркестрныц беренче тавышлары аша эсэр эченэ кереп китэбез. М. Жэпил.
6.	Кунел, йерэк. [Колхозчылар дпипэгэ] эчлэрендэ эцыелган ачу йэм упкэнец барысын да чыгарып сал-дылар. Г. Бэширов. Гыйззэт, эчендэ кайнаган ачуны тышка чыгарырга юл табылуга шатлангандай, кыч-кырына башлады. Ш. Усманов.
7.	бэйл. функ. ур.-в. килеш форм, эчендэ. 1) предмет, зат урнашкан жирне яки эш-хэл башкарыла торган урынны белдеру ечен кулланыла. Мин язам. шунда курэм: лампам эчендэ май кими. Г. Тукай. Куземне ачканда мин уземне ап-ак стеналы палата эчендэ курдем. Э. Айдар; 2) арасында. днэ анда, улэн эчендэ. эллэ нэрсэ селкенеп китте. Ш. Усманов; 3) эш-хэл башкарыла торган мохитны, чолганышны белдеру ечен кулланыла. Коллектив эчендэ чыныгу. О Башкорт эчендэ кантун булып торган чакла-рында йэркайда узен еякэн тотарга, халыктан ка-дер-хврмэт иттерергэ гадэтлэнеп калды. Г. Ибрайимов; 4) нинди дэ булса бериш хэллэр, куренешлэр чолганышында барган эш-хэлне белдеру ечен кулланыла. Пулемет тыкылдаулары, миналар чинавы эчендэ — улем арасында йергэн Шаяхмэткэ бу киц чиста булмэдэге тынлык кына да чиксез рэхэтлек бирэ иде. А. Эхмэт. [Зелэйха:] Я алла! Ни ечен мине бу кадэр эцэбер эчендэ деньяда тотасыц? Г. Колэхметов; 5) бериш затлар, предметлар, куренешлэр рэ-тендэ булуны белдеру ечен кулланыла. [Г. Ибрайимовныц} соцгы эсэрлэре эчендэ иц матурларыннан ------.Кызыл чэчэклэр" [романы санала]. Г. Нигъмэти.
Уги эбинец алты кугэрченнэре эчендэ мин бер чэукэ булганга, мине еласам — юатучы. иркэлэним дисэм — сеюче, ашыйсым-эчэсем килсэ — кызганучы бер дэ булмаган. Г. Тукай.
8.	бэйл. функ. чыг. килеш форм, эченнэн. 1) эш-хэлнен нэрсэнен дэ булса эчке ягыннан (эчке еле-шеннэн) башкарылуын белдеру ечен кулланыла. Окоп эченнэн кызыл балчык, сары балчык атыла башлады. И. Гази. Бер ящик эченнэн Шэймэрдэн кулында-гы капчыкка ярма коела. К. Нэжми; 2) арасыннан. Зифа китап эченнэн Галлэмнец карточкасын алып ерткалый. М. Фэйзи; 3) эчке, аскы ягыннан нэрсэ дэ булса киелэ. бэйлэнэ яки ябыла торган предметны белдеру ечен кулланыла; астыннан. Кофта эченнэн кулмэк кию: I) эш-хэрэкэт уз эчендэ, чиклэрендэ башкарыла торган предметны, урынны, арапы белдеру ечен кулланыла. Менэ алар яцадан кара урман эченнэн сак кына баралар. Г. Эпсэлэмов. [Самолет] байтак вакыт болыт эченнэн барды. Г. Гобэй; 5) нинди дэ булса мохитка караган затны белдеру ечен кулланыла. Шэрэфи шул [эцыелган] халык эченнэн эзлэн-гэндэ, Салахиев аца арттан тертте:—Гарифуллин кирэкме? днэ бит! Г. Ибрайимов; 6) кем яки нэрсэнен чыганагын, чыгышын билгелэу ечен кулланыла. Халык эченнэн чыккан язучы.
9.	бэйл. функ. юн. килеш форм, эченэ. I) пред-метныц уртасына, эчке ягына юнэлтелгэи эш-хэлне белдеру ечен кулланыла. Габденнасыйр кунаклар белэн улларын алып. мэйданныц эченэ ук кереп утырды. М. Гали. Муртайган бурэнэ ярыкларыннан, сыланмаган тэрэзэлэрдэн будка эченэ эцил ерэ. Г. Гобэй; 2) арасына. Хэят [китап] эченэ акрын гына карточканы салды да бакчага чыгып китте. Ф. Эмирхан; 3) эш-хэл юнэлтелгэн куренешлэрне, мохитны белдеру ечеи кулланыла. [Габделбасыйр] га-шыйкларга аерылышу улемнэн дэ читен икэнен бик тэфсиллэп, бик уз итеп, терле-терле вакыйгалар эченэ кертеп сейлэде. Ф. Эмирхан. [Ротмистрлар] бунт эченэ килеп кердек бугай, дигэндэй, куллары белэн мылтык, евцгелэренэ тотына биреп. тимер баскычтан югары менэ башладылар. Г. Ибрайимов.
О	Эч эчкэ- (аркага) ябышу—1) бик нык ачыгу;
2) бик нык ябыгу. Эч бору — эч авырту. Анда юк кабарга телем, ачлык эчлэрен бора, Монда юкка-барга исраф, эчу. кычкырып .Ура!" Г. Камал. Эч бу-шату — кемгэ дэ булса кунелендэге серне сейлэу, кайгынны уртаклашу. Сэрвэр тэмам эчен бушатып бетергэч кенэ, Нэби тирэн генэ бер сулап эйтэ. Р. Техфэтуллин. Эч бушау (бушаиу) — берэрсе белэн кайгынны уртаклашканпан сон, куцелгэ жинел булып калу. Мемкин булып та, балаларча бик эрнеп, бик езелеп, бик озак еласа, бэлки, бераз ару булыр, эче бушар иде, лэкин ул да булмый. Г. Ибрайимов. Агыл-сын ла э^ырлар—татлы уйлар, Агылсын ла, эчлэр бушансын. Ш. Маннур. Эч жу иту—курку, кот очу. — Ай, Бэдига абыстай, син дэ корыга гына йерми-сец. Ишеткэч ук, безне кызыбыздан аерырга йерми микэн. дип эчем жу итеп киткэн иде. М. Фэйзи. Эч йезе — эчке ягы, эчтэлеге. Эч кату—1) карын-нын кнрэгенчэ азыктан бушанмавы сэбэпле авырту барлыкка килу; аз йэм сирэк тэрэт иту.— Нэрсэ аша-сын! Солы кибэге тулган арыш икмэге ашады. Шуннан ул эч катуы белэн авырып та йерде. Г. Ибрайимов; 2) бик каты, хэлдэн тайганчы келу турында. Сугышчылар, эчлэре катып, бик озак келделэр, бак-чаны яцгыратып кул чаптылар. Г. Эпсэлэмов. Эч киту (бару)—-ашказаны эшчэнлеге бозылып, еш йэм сыек итеп тэрэт иту. Бер чулмэк катык китереп бо-зауларыма тугып бирдем.---Бер эчердем, ике эчер-
дем, ходаныц хикмэте, рэтлэнделэр, эч китулэре
94
589
ЭЧЁ
бетте. 9. Еники. Эч кычкыру — ачыгудан, авырту-дан эчэклэрдэн узенчэлекле тавышлар килу. Эч кею — к. йерэк яну.— [Улым] ечен йврэгемнец эи;эрэхэтлэн-гэнен, моныц ечен эчемнец кейгэнен бер ходай узе генэ белэ. Г. Камал. Эч пошу — эшсезлектэн яки эй-лэнэ-тирэн кызыксыз тоелганда була торган кунел-сезлек, кунел, жан тынычсызлыгы, кунел тешенке-леге. Эч пота, яна йерэк. хэсрэт эчендэ, уйда мин: Ичмасам иптэш тэ юк бит, тик икэу без: уи да мин. Г. Тукан. Эч сере — башкалардан яшерелэ торган, узенэ генэ билгеле булган нэреэ. Куцеле нечкэ-реп киткэн минутларда ул. эч серлэрен чишеп. узенец кемнедер сагынуы турында ычкындырып куй-галый иде. И. Гази. Эч сызлану — к. йерэк яну. Стансада безне, сакчы белэн жандармскийга кер-теп, ике хакын тулэттелэр, барачак м;иребезгэ чаклы билет алдырдылар.-------Моца минем эчем бик
сызланды. Г. Ибрайимов. Эч тешеру — авыр кутэреп, кечэнеп эчне авырттыру. Ул чуен кисэклэрен икешэр кеше дэ чак-чак кына кутэрэ ала. Менэ шунда инде Михаил узенец эчен тешерде. Н. Дэули. Эч уу — укену, кайгыру.— Минем кылган явызлыгым бу егеткэ яхшылык булып авышкан икэн. нишлэмэк кирэк, дип эчен уа да инде, эш узган була. Экият. Эч яну — к. йерэк яну. Куксел урманнар еракта эллэ нилэр ацдыра: Нэрсэдер ж;анны моцайта, нэрсэдер эч ян-дыра. Н. Исэнбэт. Мэдрэсэ яшьлэре хэрэкэте эчендэ К\ийангир[ныц] алгы сафта беренче булып, арыслан-дай сугышып баруына эче янгандыр эшнец [Мийран-ныц]. Г. Ибрайимов. Эч езгеч — к. йерэк езгеч. Кара чэчле, зур кузле бу кызныц эч езгеч моцлы тавыш белэн эцырлавы Мохтарныц куз алдына моннан дурт ел элек булган вакыйганы китереп куйды. Ш. Камал. Эч езелу — к. йерэк езелу. Бетен денья харап бул-гандай каушыйм. эчем езелеп, энкэйне кызганам, муенына сарылып елый башлыйм. 1LI. Камал. Эчен-дэге тышында — беркатлы, кунелендэген яшереп тор-мый торган.— Гелзадэ кылана белми ул. Эчендэге тышында аныц. Р. Ишморат. Эченнэн елау — башка кешегэ куреэтмичэ, белдермичэ борчылу, эрну. Эчен-иэн келу — башка кешегэ куреэтмичэ, белдермичэ генэ келу. Эченнэн эиэ утэрлек — бик ябык; хэлсез. Кара менэ бу атыцны! Эченнэн энэ утэрлек. Г. Бэширов. Эченэ алу — нэрсэне дэ булса уз соста-вына алу. Безнец авылда егерме дурт хуэцалыкны эченэ алган авыл хуэцалыгы артеле оештырылды. М. Эмир. Эчкэ йоту — берэр кунелсез нэрсэне тышка чыгармау, кунелдэ генэ тоту. [Гэуйэр] ачуы бик килгэндэ дэ эчкэ йотты. Г. Эпсэлэмов. Эчкэ кату чыгу (тешу, керу) — к. эчне кату алу.— Уф алла! Эчемэ кату чыкты. Борчак чумарасы белэн теелгэннэн дэ яманрак булды. Ф. Бурнаш. [Хэзрэт:] Хи. хи, мэсэлэн, ха, ха, фаразан, улэм, эчемэ кату тешэ. Ф. Эмирхан. [Егетлэр] иц соцгы тизлектэ йегерде-лэр, бертуктаусыз йегерделэр. Аныц [Барунныц] эченэ кату керде. Н. Фэттах. Эчкэ керу — 1) нэрсэне дэ булса нечкэлэу, жентеклэу. [Нэби;] Бу мэсъэлэдэ шуннан да ары эчкэ кермик инде, егетлэр. Р. Техфэтуллин; 2) серенне алу, эчке деньяна керу. Эчкэ салкын Йегеру — 1) туну; 2) шик тешу, борчылу хисе уяну. [Немец офицеры] улекнекедэй яртылаш йомык, хэрэкэтсез кузлэре белэн безнекелэргэ тебэлде. 6ч солдатныц эченэ берьюлы салкын йегерде. 9. Еники. Эчкэ салып кую, эчкэ щыю — нинди дэ булса ва-кыйгадан, куренештэн сон булган хислэрне исэпкэ алып бару. Гелсем апа сабыйныц буталганын сизде йэм, бер суз дэ эйтмэстэн. эченэ салып куйды. Г. Гобэй. Бетен эченэ эцыеп килгэнне чыгарып салган. ахры, эцизнэсе, шуннан соц мемкин хэтле Габ-дуллага каты суз эйтмэскэ тырышты. Э. Фэйзи.
Эчкэ сыймау—нинди дэ булса хиснен кечле, мул булуы турында. бйгэ кайткач, Мэликэ эцицги шатлыгы эченэ сыймый, картына бетен нэрсэне сейлэп бирде. h. Такташ. Эчкэ тимэу — к. эчне тишмэу. Бу документлар эчецэ тимэс. Л. Гыйльми. Эчкэ тию — 1) артык майлы азыктан эч киту турында; 2) нинди дэ булса яхшы, кыйммэтле эйбернен кул булмавы, кемнен дэ булса андый эйбергэ лаек булмавы турында. Эчкэ здылы керу — курыкканнан, борчылганнан сон япадан иркен сулыш алу, емет кабыну. Эшне кайдан башларга белмичэрэк торганда, ишек ачылды Нэм чемоданнар кутэреп ике кеше керде. Керуче-лэрнец берсе хатын-кыз иде. Аны куругэ, Эминэнец эченэ эцылы кереп китте. Г. Минский. Эчне кату алу — каты йегерудэн яки келудэн эч авырту. Ике иптэш бу хэбэрдэн егыла-егыла келделэр.— Алла-алла, ашамаган эчемне кату алды!—дип эчен уды Габдулла. 9. Фэйзи. Эчне тишмэу—кирэкле, файдалы булу. дйдэ, хезмэт кененэ дэ тисэ [узец чап-кан печэн], былтыргы ж;эфаларныц каруын кайта-рырга булыр. Эчне тишмэс. Р. Техфэтуллин. Эчне тырнау — борчу, хафалау. Уз-узеннэн канэгатьсезлек Габдулланыц эчен тырнады. 9. Фэйзн. Эчтэ буре асрау — кемгэ дэ булса усаллык уйлап йеру, уч тоту. Эчтэ буре улау — ачыгу, ашыйсы килу. Эчтэ мэче кычкыру—1) к. эчтэ буре улау; 2) берэрсенен уны-шына кызыгып карау, кенлэшу. Эчтэ тееи калу (яту)—кунелдэ онытылмаган, борчып торган, хэл ителергэ тиеш нэреэ булу. Иц зур теен [Галлэмнец] эчендэ ята эле. Аны чишми Нич мемкин тугел. Эмма ж;аен табарга, уцай вакытын туры китерергэ кирэк. Ш. Камал. Эчтэн беркету — узенэ-узе суз биру, билгеле бер карарга килу. Киленне яратты-лар, инде ни куреэк тэ, Сарсымбай ничаклы адэм эцибэреэ дэ, каршы торып, якларга тиешлеген эчлэ-реннэн беркетеп таралдылар. Г. Ибрайимов. Эчтэн йому — нэрсэне дэ булса эйтми калдыру. Юлдашы-ныц сузгэ болай саран булуыннан Шэймэрдэн абзый бераз ишклэнеп тэ куйды. Уз хуэ^алыгындагы башка якларны эченнэн йомып, сузне волостька кучерде. К. Нэжми. Эчтэи йомылу — уз-узенэ биклэиу, кеше белэн аралашмау. Конкрет тормыш мэсьэлэлэрен чишэ алмастан, [шагыйрь] уз эченэ йомыла. Г. Нигъмэти. Эчтэн сызу — к. эчтэн яну. Чэчэклэргэ ка-рыйм.— куаналар, Баш иялэр мица,— елмаям: Тик куцелгэ нидер эк;итми кебек. Эчтэн генэ сызып мо-цаям. Ф. Кэрим. Эчтэи тыиу — башкаларга белгерт-мэу, сер бирмэу. Ул узе дэ „нотык тотарга" мену-челэрнец берсе иде бит. уз-узен мактау булмасын ечен Зэки абыец ул эш турысында эчтэн тына. Ф. Эмирхан. Эчтэн яну — башкаларга белдермичэ генэ борчылу, кайгыру. [Вэсилэнец] куз карашлары авыр, керфеклэре тагын да озыная тешкэн тесле, бала чактагы ялкыны эчкэ киткэн, эчтэн яна белэ баш-лаганга ошый. Ф. Хесни.
ЭЧ-БАВЫР эцый. и. к. эч-карын.
О Эчеиэ-бавырыиа керу — кемнен дэ булса тор-мышына, шэхеи эшлэренэ тыгы.ту, кунел серлэрен белергэ тырышу.
ЭЧ-БАШ эк;ый. и. Суелган хайвапныц башы йэм эчке органнары.
ЭЧЕМЛЕК и. Эчэр ечен махсус хэзерлэнгэн сыеклык. Исерткеч эчемлеклэр. Жимеш эчемлеклэре. □ Низами рюмкаларга салынган кызыл эчемлекнец аракы тугеллеген,---ягъни Нэркем эчэ ала тЪрган
виноград суы гына икэнлеген ацлатыуга тотынды. М. Эмир. Кунаклар тезелешеп утырдылар. Аларныц терле аш вэ эчемлеклэрдэн кэефлэре килгэн иде. Г. Тукай.
ЭЧЕ
590
эчк
ЭЧЕНДЭ бэйл. Нинди дэ булса бер вакыт аралы-гын белдерэ. Лэлэ бер минут эчендэ бетен ейне йегереп карап чыкты. Г. Минский. Мин телэсэм [дхмэтнец] бер ел эчендэ эшлэгэн эшен бер кен эчендэ эшлим. Г. Камал.
ЭЧЕННЭН рэв. к. эчтэн. Эченнэн шатланды [Гел-сем апа], балаларыныц шулай хезмэт эчендэ кайнап усулэренэ шатланды ул. Г. Гобэй.
ЭЧЕ-ТЫШЫ и. 1. Нэрсэнен дэ булса эчке Ьэм тышкы яклары. Гэрчэ бу бишмэтнец эче-тышы бергэ сырылып, кул белэн генэ тегелгэн булса да. мица чиксез матур булып курендг. М. Гафури. [Сыерчык-лар] ояныц эчен-тышын эцентеклэп карадылар. бик ошаттылар. А. Алиш.
2.	Бетен барлыгы, холкы, табигате, гадэтлэре. дй мулла абзый, ант итэмен аллац белэн. Ант итэмен башыцдагы чалмац белэн, встэн болай кеше тесле куренсэц дэ, Эчец-тышыц тулган чеп-чи ялган белэн. Ш. Бабнч.— Гали абзыйныц эчен-тышын белэм дип йери идем. Кая ул! 1'. Эпсэлэмов.
ЭЧ-КАРЫН эцый. и. Суелган кош-хайваннарнын ашарга яраклы эче. Без икэу, кен саен дип эйтерлек, бер сыер суеп, шуныц итлэрен сатабыз. Безнец та-рэдэ хатын-кызлар булмаганга курэ. сыерныц эч-карыннары ташланып эрэм була иде. М. Гафури.
ЭЧКЕ 1с. 1. Нэрсэнен дэ булса эченэ урнашкан; киресе: тышкы. }К,ир эчендэге сулар эцирнец эчке катын юалар. шуцар курэ ул урыннарда бик зур буш-лыклар хасил була. Ф. Эмирхан. дкрен генэ ишек шакылдатырга тотындым. Я\авап юк, мин тагы да ныграк шакылдатам, эчке ишекнец ачылганы ише-телде. Э. Айдар. II Эчке якка караган. Билетныц эчке ягына, уртасына ниндидер печать басканнар. А. Шамов. [Агай] ейне искечэ салдыра: тур як та, почмак як. тушэме тэбэнэк. тэрэзэлэре кечкенэ. эчке яктан муклэре асылынып тора, анда тараканнар оя-лый. Г. Бэширов.
2.	Кулмэк, костюм эченнэн кия торган. [Газинур] юеш киемнэрен тиз генэ салды да, мич тирэсенэ кибэргэ элеп, узе эчке кулмэкчэн килеш, кроватена сикереп менеп, юрганына теренде. Г. Эпсэлэмов. 6й яктан кулмэк-ыштаннан гына Бэдри, эчке киемнэрдэ Галимэ, аларныц артыннан Гыймади йегереп килэ-лэр. М. Фэйзи.
3.	Кешенен психик эшчэнлегенэ караган, кешенец психикасында була торган. [Артист Туишев халыкныц] эксплуататорларга ачу, уч. нэфрэт белэн тулы авыр тормыштан зарланулы эчке моцнарын узлэш-терде. шуларны уйнады. М. Жэлил. Ананыц эрнуле йезеннэн эчке сыкрану билгелэре йегереп утте. А. Шамов. || Тирэн мэгънэле, тээсирле, акрын (тавыш турында). Эчтэн эрнешеп-эрнешеп елаган бала йэм сузынкы, эчке айэцле моц белэн баласын юаткан ана авазы ишетелэ. Э. Айдар. [Аыз] ачык, шат ел-майды, эчке мэхэббэтле, ягымлы тавыш белэн-----
куреште. Г. Ибрайимов.
4.	Нэреэнец дэ булса нигезен, мэгънэсен, асылын тэшкил иткэн. Ышна эцйре ечен барган тартышныц эчке мэгънэсен ацлап бетермэсэлэр дэ, тышкы яктан аныц бетен вак-теягенэ хэтле [крестьяннар-ныц] хэтеренэ сецеп калды. И. Гази. Эллэ ачык ел-маюы аныц. дллэ кыю сузе, белмэдем, Кешедэге эчке матурлыкны, Гузэллекне мица сейлэде. 3. Мансур.
5.	Аерым бер дэулэт, учреждение, оешма эчендэге тормышка Ьэм эшчэнлеккэ караган. Ленин йэм аныц беек идеясе м;ицэ; эчке йэм тышкы дошманнарныц кечлэре сындырыла. М: Жэлил. Эчке тэртипне бозу куркынычы да, иртэнге ашка кичегу, беренче дэрескэ барып елгерэ алмау хэвефе дэ юк иде — сикереп тордым. М. Эмир.
Эчке авырулар — эчке органнар авыруы. Поли-клиникаларныц берсендэ дэ эчке авыруларны караучы доктор туры килмэде. э чакыру буенча йери тор-ганнары куптэн чыгып киткэннэр иде. А. Шамов. Эчке почмаклар мат.— куппочмакпын ике курше ягы белэн тезелгэн почмаклар. Эчке секреция — организм-дагы кайбер бизлэрнец узлэреннэн бары тик канга Ьэм лимфаларга гына матдэлэр булеп чыгару узенчэлеге. Эчке сэудэ — бер дэулэт эчендэге сэудэ. Эчке янулы двигатель — пешкэкле цилиндр эчендэ ягулык яну исэбенэ эшли торган двигатель. Эчке янулы двигательлэр сыек ягулык (бензин, керосин, нефть) яки янучан газ белэн эшлилэр. Физика.
0 Эчке денья — кешенен хислэре, кичерешлэре, психик эшчэнлеге. Хэзер исэ аныц уз эченэ кысылып. сыкранып яткан эчке деньясы тышка чыгарга ом-тыла. ул кызара тешкэн кузлэре белэн Хэйдэргэ туп-туры карап. беренче мэртэбэ шулай кыю йэм иркен сейлэшэ иде. Г. Бэширов.
ЭЧКЕ 11 с. Исерткеч эчемлеклэр эчэ торган. Студент эчке мээцлесенэ мине дэ дэште. Мин. эчми торган кеше булганыма карамыйча, бай малае белэн яхшырак белешер ечен бу [тэкъдимне] кабул иттем. Ф. Эмирхан. II сейл. Эчкечелек.— Сафаров сезне эчкегэ бирелгэн дип уйлый. Ш. Камал.
Эчкегэ сабышу сейл.— исерткеч эчемлеклэрне куп Ьэм еш куллана башлау. деэрдэ [Фома Гордеевныц]. - - - ахыр килеп, эчкегэ сабышып. .тормыш тебенэ" тешеп калуы куреэтелэ. Г. Нигъмэти.
ЭЧКЕЛЕК и. сейл. к. эчкечелек. Еллар утэ. реакция кеннэре килэ. Хэбип тэ. Давыт та иэ^тимагый керэш хэрэкэтеннэн читкэ калып эчкелеккэ бирелэ-лэр. Г. Нигъмэти.
ЭЧКЕРЛЕ с. Упкэне, рэнжетуне озак онытмый торган, явызлыкны гафу итмн торган; кинэчел.
ЭЧКЕРЛЕЛЕК и. Эчкерле булу сыйфаты.
ЭЧКЕРСЕЗ с. 1. Ачык кунелле, хэйлэсез, гади, беркатлы. Картныц акыллы соргылт кузлэрендэ, елмаерга хэзер торган шикелле эчкерсез саф йе-зендэ бертерле дэ каушау эсэре юк иде. А. Шамов. Соловьев. Газинурныц бу эчкерсез сузлэрен тыцлый-тыцлый, узенец малай чакларын исенэ тешереп алды. Г. Эпсэлэмов. Каенана белэн килен арасында печэн естендэ езелгэн элекке чын дуслык, ана белэн бала якынлыгы кебек ук эчкерсез татулык соцын-нан ялганып китэ алмады. Г. Бэширов.
2. Файда, табыш алуга нигезлэнмэгэн, дусларча булган. Тугандаш социалистик иллэргэ эчкерсез яр-Оэм курсэту.
ЭЧКЕРСЕЗЛЕК и. Эчкерсез булу сыйфаты.— Мич ечен мин сица акча тулим. [д сыйны] синец эчкер-сезлегец, дереслекне ацлавыц ечен куйдым. А. Шамов.
ЭЧКЕЧЕ и. сейл. Исерткеч эчемлеклэрне куп Ьэм даими рэвештэ эчуче кеше; алкоголик.— Яшьтэн ук белэм... [Садыйк] заводта беренче сугыш чукмары иде. Беренче эчкече хулиган, бандит иде. Г. ИбраЬимов.
0 Эчкече баш—к. эчкече. Рестэм берэуне дэ утер-мэгэн, ул эчкече баш. ул эчеп улгэн. h. Такташ.
ЭЧКЕЧЕЛЕК и. Даими рэвештэ Ьэм чамасын белмичэ исерткеч эчемлеклэр белэн мавыгу хэле; алкоголизм. Эчкечелеккэ каршы керэш.
ЭЧКЭРЕ рэв. Нэрсэдэн дэ булса эчтэрэк, ераграк, читтэрэк. [Нургали] ихтыярсыздан тукталды йэм, иелэ биреп, яртылаш ачык ишекнец тупса ярыгыннан эчкэре карады. Э. Еники. Газинур, белэге белэн йе-зен каплап, эчкэрерэк утте дэ эцилгэргечкэ ябыш-ты. Г. Эпсэлэмов. || Бик тирэн, ерак. Бик эчкэре яшеру. □ Калын кашлар астына эчкэре ук кереп поскан кечкенэ кузлэр, ачу белэн ялтырап, Тимерине
эчл
591
ЭЧУ
чэнчеп алды. Г. Бэширов. II Чиклэрдэн ерак, узэк урыннар турында.
ЭЧЛЕ с. 1. Эчлеге булган. Эчле бишмэт.
2. куч. сейл. к. эчкерле. Эчле кеше.
ЭЧЛЕК и. 1. Киемнен яки башка эйбернен эчке ягына тегелэ, беркетелэ торган материя. Сатин эчлек. □ [Низаминыц] хатыны белэн э^иткэн кызы, бармак бите кадэр генэ вак-вак тирелэрне ялгап, бурек эчлеге хэзерлилэр. М. Гали. /Дейче Зебэйдэне чакыртып, бишмэткэ керэн кытаттан яца эчлек куйдырды-лар. Э. Фэйзи. J с. мэгъ. Эчлек материалларны тра-фаретлар буенча кису дэ мецнэрчэ метр материягэ экономия бирэ. М. Максуд.
2. Эйбернен эченэ, ике тышлык арасына куела торган нэрсэ. Ишеклэрне клеенка, дерматин яки ледерин (ясалма кун) белэн тышларга кицэш ителэ. Эчлек ечен мамык. чупрэк-чапрак, чыпта кулланыла. Азат хатын.
3. Камыр ашларынын эченэ салына торган нэрсэ. Табадагы камыр естенэ алдан хэзерлэнгэн эчлек салына, май сибелэ йэм, икенче кисэк камыр ж^эелеп, бэлешнец есте каплана. Хал. ашлары.
ЭЧЛЭП рэв. Нинди дэ булса бер урыннын эчеп-нэн. Кеймэдэн тешкэч, Петя [малайларны] Макарья монастыре урманы эчлэп Идел буена алып китте. М. Гали. Без траншея эчлэп иелэ-бегелэ узебезгэ кайтабыз. И. Газн.
ЭЧЛЭУ ф. 1. махе. Киемгэ яки башка эйбергэ эчлек тегу, беркету.
2. Эч ясау, эчке стеналар ясау, эчке яктан тыш-лау (такта, штукатурка, кэс h. б. ш. нэрсэлэр белэн каплау).
ЭЧПОШЫРГЫЧ с. Эчне пошыра торган, кызык-сыз, кунелсез, кунел кайтаргыч. Эчпошыргыч салмак тормыш тагын элеккечэ сузыла бирэ. К. Нэжми. Зэйтунэгэ киц холыклы йэм артык кундэм Илбарис ничектер кызыксыз, эчпошыргыч булып тоела башлады. С. Сабиров. Н Ялыктыргыч, гел бертерле, узгэ-решеез. Пычрак тирэнэя барды. Ул аякларны суырып ала, эчпошыргыч булып езлексез чапылдый. Г. Бэширов. Сэгать эчпошыргыч экрен йерде. вакыт бик экрен утте. Г. Гобэй. Артта калды дала, эчпошыргыч Берку йава, тузан, комлы эн;ил. Ш. Ме-кррис.
ЭЧТЭЛЕК и. 1.. Хикэя ителэ, куреэтелэ, сурэтлэнэ торган нэрсэ; тема (китапнын, мэкалэнен, картипапыц б. 6. ш.). [.Бэхетсез егет" эсэре] узенец эчтэлеге, образларыныц тулылыгы, реальлеге белэн капита-шетик тормышныц иц пычрак йэм карацгы якларын ачып бирэ. М. Гали. Газетаныц эчтэлеген Габдулла Габделвэлигэ сейлэп бирде. Э. Фэйзи. Ц Китапнын, кулъ-лзыанын башында яки ахырында анын булеклэрен яки башлыча буленешлэрен, гадэттэ, битлэре белэн кур-езтеп тезелгэн белешмэ.
2. Нэрсэнен дэ булса мэгънэсе, асылы. Данлы еллар, Давыл чорыныц Эчтэлеген сейлэр бу исем, Ке-шелекнец э^ицу эцыры булып, Мэцге алга барыр бу геем. Ф. Кэрим. Бу минутлар Рабиганыц да куцелен рштлэндерэ. аныц кунегелгэн, йэр кен эшлэнэ торган зшенэ ниндидер аеруча бер ямь бирэ. аны яца бер мэгънэ, яца бер эчтэлек белэн сугара. А. Шамов. М. Гафури „Бетеен сугыш!" дигэн шигырендэ ыпериалистик сугышныц эчтэлеген фаш итеп. аны етеруне талэп итте. М. Жэлил. II филос. Курении яки процессный теп мэгънэсен, асылын бел-дрэ торган нигезе. Формасы белэн милли, эчтэлеге белэн социалистик булган татар культурасыныц т кенэ тармакларына [Г. Камал] нигез салган. п. Гали.
3. Нэрсэнен дэ булса эчендэ булган, нэрсэне дэ булса тэшкил иткэн нэрсэ. Теенчекнец эчтэлеге кон-фет-мазар шикелле эйбергэ охшамый иде. Ш. Камал.
ЭЧТЭЛЕКЛЕ с. Эчтэлеккэ, эчке мэгънэгэ бай. Эч-тэлекле лекция. □ Поэманыц тирэн эчтэлекле. тегэллэнгэн сюжеты бар. Н. Юзиев. И. ^Дийанов .Качкын'да бик энранлы. тулы эчтэлекле музыкаль образлар тудырган. М. Жэлил. | рэв. мэгъ. Эчтэлекле сейлэу. Эчтэлекле яцгырау. Эчтэлекле язылу.
ЭЧТЭН рэв. Кунелдэн, уйдан. Бик тиз генэ сын-дыра алмассыц Габделбэрне,— диде ул эчтэн генэ. 0. Фэйзи.
ЭЧЭК и. 1. Кешенен яки хайваннын, кош яки ба-лыкларнын аш кайнату трактынын бер елеше булгаи сыгылмалы кепшэ. [Василий] аскы иренен чыгара тешеп, аракыны салып та эуибэрде. Шунда ук аныц эчэгелэре буйлап ут йегерде, лэкин ул чыраен да сытмады. Э. Еники. Кич тэ булды. Кичэ бу вакытта ничек рэхэт иде. Казан тулы эчэклэр пешэ, самовар кайный иде. М. Гафури.
2. Су агыза торган резин яки брезент кепшэ; шланг.
ЭЧЭК-БАВЫР эк;ый. и. к. эч-карын. [Габдулланыц] бабасы узенец соцгы гыерын суйды. Аныц итен тоз-лап куйдылар. Башын, аякларын, картасын йэм эчэк-бавырларын аерым-аерым пешерделэр. О. Фэйзи.
ЭЧЭК-КАРЫН м;ый. и. к. эч-карын. Хэсби эцицги сыерныц эчэк-карыннарын чилэклэргэ тутырып су буена юарга бар]ды]. М. Гафури.
ЭЧЭККУЫШЛЫЛАР и. Куп кузэнэкле иц гади хайван типларынын атамасы.
ЭЧЭКЛЕК и. Эчэклэр (1 мэгъ.) жыелмасы; кеше яки хайван аш кайнату трактынын ашказаныннан соц башланып, туры эчэк белэн тэмамлана торган елеше. Каты тышчалы орлыклар сайрый торган кошларныц эчэклэрендэ узлэштерелмилэр йэм эчэклектэн бетен килеш чыгарылалар. Ботаника.
ЭчУ ф. 1. Нинди дэ булса сыекчаны авызга кабып йоту. Сет эчу. Компот эчу. □ Иж чишмэсе чыга монда.— Суын эчкэн йэр кеше шифа таба, саулык таба. Дшэреп китэ кук ул. Бездэ шундый сулар ага, Эчеп туярлык тугел. Ш. Маннур. Какао атнага бер тапкыр булгач, балалар да яратып эчэ башладылар. К. Нэжми.
2. Исерткеч эчемлеклэр куллану, шундый эчемлек-лэр белэн сыйланып кунел ачу турында. Шэфыйк, атна буенча сэудэдэ йереп, файда итеп кайтканда, эчэлэр. ^Дырлыйлар. дйттерэлэр. М. Эмир. Без яцадан калай кружкаларны чэкэштек. Бу юлы инде узебезнец саулыкка йэм .армиянец кузе-колагы булган разведчиклар" саулыгына эчтек. И. Гази. II Спиртлы эчемлеклэрне куп кулэмдэ куллану, эчкечелеккэ бирелу. Ишек ачылып китте. Алдыма куп эчудэн бур-тенеп беткэн йез килеп басты. 3. Айдар. Ильяс-ныц ярлы вакытында угыллары хезмэт итэлэр йэм Ильяс илэ бергэ мал да карыйлар иде. Эмма Ильяс баегач, угыллары аза башлап, берсе бетенлэй эчэр-гэ салынды. Г. Тукай. || Исерек булу хэле турында. Кеннэрнец берендэ Садыйк эчеп, исереп кайтты. Г. ИбраЬимов.
3. куч. Нинди дэ булса хэлне кичеру, татып карау, баштан уткэру. Ут эчесе тоеп кайгы эчкэн Халык куцеле тирэн яралы. Ф. Кэрим. II Нинди дэ булса хис кичеру, кунелгэ алу. Мин буген дэ тирэн уйлар белэн Кузем тебим арыш эченэ. Ченки тагын, купне хэтерлэтеп. Зэцгэр чэчэк илйам эчерэ. Ш. Медэррис. .
Эчу (эчке) мэщлесе — спиртлы эчемлеклэр эчеп кунел ача торган табын. Берэулэр бу озын теннэрне эцгэмэ сатышып, кенбагыш чиртеп, лото яки карта
ЭчУ
592
ЭШ
уйнап уткэрэ. Икенчелэр эчу мээкулеслэре уздыра. А. Расих.
ЭЧУ-ТАРТУ и. Аракы эчу Ьэм тэмэке тарту белэн шегыльлэну. Бу мегаллим, тэмам Фатыйма ханым-ныц фикеренчэ, эчу-тарту кебилэрдэн ерак. куркэм холык[лы] бер студент иде. Шура. [Хэсэнша Гыйль-мановныц] тегелэй дэ тэуфигы э^ирендэ: эчми-тартмый. Я\омга кеннэрн» мэчеттэ байлар белэн беррэттэ урын калмаган булса. ярлырак кешелэр сафында утырудан да тартынмый. Ш. Камал.
ЭЧУЧЕЛЕК и. к. эчкечелек.
ЭШ и. 1. Шегыль, гамэл, хезмэт. Син. дускай. баш-аягыц белэн эшкэ чумгансыц. Ш. Камал. [Кон-цертка] мин бераз соцрак килермен, лабораториядэ эшем бар. И. Гази. Гвлсем апа да яцгырны тансык-лаган икэн. эш арасында урамга караг-карап алды. Г. Гобэй. II Гадэт, вазифа, бурыч, хак. Йорт эшлэре. Комсомол эшлэре. □ дллэ нишлэтэ куцелне, Ук-сеп елыйсы килэ... Блау егет эшемени. Эх, бер экуыр-лыйсы килэ! Ф. Кэрим. [Шэрифулла] укенэчэк эле моныц ечен. Бу эш аныц йерэген тырнаячак. Пр кеше эше тугел бу. А. Шамов. [Исмэгыйль:] Мин сица китмэскэ кушам. [Галиябану:] Миндэ синец эшец юк. М. Фэйзи. II Эшкэртелэ торгаи, хэзерлэну процессында булган нэреэ. Кооп^ративтан эллэ кай-чан алган эшлэр бар. Арага башка нэреэ килэ дэ кысыла. килэ дэ кысыла. Кооператив йаман кетеп ята. Г. Ибрайимов. Студиядэ мине may хэтле эш кетеп яткан. Хэзер ныклап эшкэ керештем. М. Жэлил.
2.	Нэреэ дэ булса житештеру, ясау, эшкэртугэ h. б. юнэлтелгэн эшчэнлек. Кыр эшлэре. Ремонт эшлэре. □ Хэзерге вакытта Мостафин Камышлыда агач эшлэре артеленец председателе булып тора. 3. Еники. Хэлимнэр урман эшенэ киткэч, [Гвлгенэ] йэр кичне. Шэехтай улагына бер чилэк экуылы. куе башак алып кереп салды. Г. Гобэй. II Гомумэн берэр елкэдэге эшчэнлек. [Мирзахан:] Я. абый, эшлэрец ничек? [Касыймхан:] Яхшы. тик син генэ минем эшемэ уцайсызлыйсыц. Т. Гыйззэт. Беек эдипнец эше турындагы шушы бик кыска булган тикшеруебезгэ аз гына йомгак ясап китик. Г. Нигъмэти. || Фикер-лэргэ, сузлэргэ капма-каршы буларак практик эшчэнлек. Суздэн эшкэ кучу. Синец ише яшьрэк кешелэр ечен бер урында озак утыру файдалы тугел. Кубрэк эш белэн танышырга, кицрэк практика алырга кирэк эле сица. Ш. Камал. Барырсыз сез зур абзыйла-рыгыз салган матур эздэн, Алар, юл куреэтеп сезгэ. Матур эшлэр кетэ сездэн. М. Гафурн.
3.	Нинди дэ булса предприятиедэге, учреждение-дэге h. б. ш. хезмэт вазифасы. Эшкэ бару. Эштэн чыгару. □ Шулай итеп мин [ат белэн] полк коман-дирын йертэ башладым. Эшем авыр тугел, экуицел, командир да уземне ярата. 3. Айдар. [Искэндэр] сугыш вакытында Казан шэйэренэ эвакуациялэнгэн заводына барып эшкэ керде. Г. Гобэй.
4.	Белгечлек, профессия, белемнэр йэм кунекмэлэр елкэсе. Хэрби эш. Кипгапханэ эше. □ Г. Камал тэрэкуемэчелек эшенэ -оригинал эсэрлэр яза башлау белэн бер ук вакытта керешэ. М. Гали. II Ьенэр. [Айрат] купне белергэ омтыла лэкин. Яца бер эшкэ ейрэнэ йэр кен. 3. Мансур.— Мин бит бик оста булмасам да, балта эшлэрен дэ яхшы гына белэм. Г. Камал. II Башкарылу, хэзерлэну сыйфаты яки ысулы. Идэнгэ киез, аныц естенэ авыл эше келэ чнэр муэел-гэн, аныц естенэ кара юрганнар тушэп, кечкенэ табынлык ясаганнар. Г. Ибрайимов.
5.	Нинди дэ булса эшчэилекнец нэтижэсе, эшлэн-мэ, язма хезмэт. Студентныц курс эше. □ [Шэрифулла] мичнец бетен эшен тэмам иткэннэн соц.
бер читкэрэк китеп, уз эшенэ узе сокланып карап торды. А. Шамов. II Берэрсе тарафыннан эшлэнгэн нэтижэ, кемнендер гаебе белэн эшлэнгэн факт. Ил естенэ таралган бу гайбэт Тайир эше икэн. О. Айдар. Агачлыкта [егетлэр] калдырган урында мыл-тыклар юк иде. Алар тэмам аптыраш[тылар]. — Кем эше булыр бу? М. Гали.
6.	Учреждениелэр, ведомстволар исемнэре составында „мэсьэлэлэр", „проблемалар” мэгънэсендэ. Вэли Хэсэнов узенец эн;ир эшлэре идарэсендэ советка каршы астыртын эшлэп килуче агентлары аркылы бармак йертеп, бетен байлыкны .Хезмэт" кэ суырып яткан. Г. Ибрайимов.
7.	Шартлар, хэллэр, тормыш, кенкуреш. [Сэмигул-линныц] язуына Караганда, шэйэрдэ эшлэр кеннэн-кен энуанлана, эйбер арта, алу-сату кечэя, хезмэт иялэренец----хэллэре акрынлап булса да кен саен
яхшыруга таба бара. Ш. Камал. Курэсец, эшлэр ал да гел. курэсец. совхозны рэткэ салмаган дип Вэли байны яманларга да. гаеплэргэ дэ урын йич юк. Г. Нигьмэти.
8.	Йомыш. Шулай ук кантон вэкиле кинэттэн мейим эшлэр белэн килеп тешкэнгэ, бу мряелыш-ны бугеннэн дэ кичектерергэ [ярамый]. Ф. Бурнаш. [Гелбану:] д соц, теге кыз ни эшкэ килгэн [монда]? Г. Камал. II Бурыч, йеклэмэ. [Яшьлэрнец] батыр, чыдам булулары, уз еслэренэ алган эшлэрен намус белэн утэу ечен курыкмыйча улемгэ барулары турында сейлэп куреэттем. Р. Ишморат.
9.	Нинди дэ булса вакыйга, факт уцае белэн ад-министратив, суд тикшеруе; суд процессы. Судья эйтэ: алар биргэн эш булгач, карамый яткырсац да хэтэр, усал егетлэргэ охшыйлар. ди. М. Эмир. Миц-нулланыц улуе белэн Шэмгун карт естеннэн кузга-тылган суд эше дэ туктатылды. А. Шамов.
10.	Нинди дэ булса фактка яки берэр оешмага караган рэсми документлар жыелмасы. Югары катлауда поездлар туктыйлар. э аскы катта вокзалныц канцелярия эшлэре. кассалары йэм башкалары. Г. Галн. — Бездэ бит контор-фэлэн юк------Барлык зшебез
шушы яшел тышлы кенэгэдэ. Ш. Мехэммэдев. Судья .Эш" дигэн юка папканы ачып, шуннан-------марка
ябыштырылган бер кэгазь чыгарды. Э. Еники.
11.	Вакыйга, хэл, факт. Эшлэр катлаулану. □ Бу эшкэ бик куп еллар утте инде. Быел менэ нэкъ , егерме м;иде ел тулды. А. Шамов. [Якупов] писто- ' летын чыгарып Акбузгэ тебэде. Эшнец ни белэн бетэчэген сизенгэн Акбуз бераз артка чигенде. Г. Гобэй. || Куренеш, хэл.— Сугышка бару, улемгэ бару безнец ише халыкка яца эш тугел инде ул. Ф. Бурнаш. [Сабир:] Я(итмеш яшьлек карт[ны]. — алда-лап, ишек тебеннэн борып эуибэрэлэр. Бу ниткэн эш бу? Г. Эпсэлэмов.
12.	Мэсьэлэ. Мине заводка кайтару эше заводта каралган, монда да райком йэм башка тиешле урын-нарда каралып утте. К. Тинчурин. II Хикмэт, мэсь-элэнец асылы, нигезе, теп мэгънэ. Алма байлары. бэлки, кыйбатрак та биргэн булыр иде дэ, зш бит • кыйбатрак сатуда тугел, э уз кешецэ сатуда. И. Гази. Доктор зшнец нэрсэдэ икэнен сизеп кем башла[ды]. Г. Гобэй.
13.	Нэрсэгэ дэ булса менэсэбэт, катнаш. [Гвлэ^а- | мал:] дни, кемгэ соц ул хат?-----[Бэдигылм;амал\ |
Шайтанга. Анда синец эшец булмасын. Г. Камал. Минем турыда кеше нэреэ уйласа да уйласын, анда I минем эшем юк. И. Гази.
14.	Мэшэкать. Тик менэ соцгы кеннэрдэ генэ, бер бер артлы чуалчык эшлэр чыгып, квартираныц юне I югалып китте. Г. Ибрайимов.
( 1 I л и б
э 3 б Г д, л д б. б.
1) х< М ej Г.
ка Э1 то эи ал нс еч ба ар эи ле лэ уз эй.
то ни ба. ба шь зеэ йе шь ду, ци УР> ни, ЭЛ; беэ даг 6ai мо
38
эш
593
ЭШ
15.	Берэр хэлдэн чыгу юлы, жай. Инде [Нурул-I линга] эскадронга кайтып китудэн башка бер эш тэ | юк иде. А. Шамов.
16.	физ. Хэрэкэт итэ торган жисемнен каршы-лыкпы бетеруе, энергия сарыф итуе. Эш берэмлеге. □ Энергия эверелеше эш белэн улчэнелэ, ягъни эш энергия эверелешенец улчэмэсе булып тора. Физика.
Эш башкаручы — канцелярия эшлэрен алып ба-I ручы хезмэткэр. Эш башкаручыдан язуларны алгач, | коридорга чыгып мандатларыбызны карадык. Г. То-лымбай. Эш берэмлеге — бер берэмлек кечнен бер берэмлек юлда эшлэгэн эше. Техник берэмлеклэр системасында эш берэмлеге итеп килограммометр алына. Физика. Эш булмэсе — эшлэп утыру ечен билгелэнгэн булмэ, кабинет. Яртылай ачык ишектэн Карл Федоровичныц эш булмэсе куренеп тора иде. М. Гали. Эш вакыты — к. эш кене (1 мэгъ.).—Име-ниедэге эшчелэрем сигез сэгатьлек эш вакыты талэп итэлэр. Т. Гыйззэт. Эш зурлыгы физ.— кеч юнэлеше буенча утелгэн юлнын кечкэ булган тапкырчыгышы. Цвигателънец егэрлеген бер вакыт берэмлегендэ — эшлэнгэн эш зурлыгы белэн билгелэу ансатрак. Физика. Эш киеме — эшлэгэндэ генэ кия торган, махсус билгелэнгэн кием. [Кэмидэ], эш киемнэрен ташлап. узенец ярата торган матур киемнэрен кигэч, узендэ — эн;ицеллек хис итте. М. Гафури. Эш кэгазь-лэре — берэр учреждение, предприятие, оешманыц документлар жыелмасы. .Кече Илшат" сборлардан бер сборда таратылып, эш кэгазьлэре костерлардан бер костерда келгэ эйлэнде. Г. Гобэй. Эш кене — 1) тэулекнен предприятиелэрдэ Ьэм учреждениелэрдэ хезмэт иясе (эшче, хезмэткэр) эшли торган елеше. Мин буген ук эшкэ тотынмакчы булам.----------Ничэ
еллар буе хыялымда квтеп алган беренче эш конем! Г. Минский; 2) к. хезмэт кене.—Ел эйлэнэсенэ кырык эш конец юк. Р. Ишморат. Эш сэгате — к. эш кене (I мэгъ.). Эйдэ эшлэгэндэ дэ. барып эшлэгэндэ дэ [Эхмэтэцанныц] чиклэнгэн эш сэгате юк иде. Ул бер карацгыдан икенче карацгыга кадэр эшли. М. Гали. Эш терлеге — йек ташу h. б. ш. эшлэрне башкара торган терлек (ат, дея, угез). Крестьян алпавытка । Эшлэргэ, узенец кораллары йэм эш терлеге белэн . алпавыт м;ирен эшкэртергэ тиеш булган. Политэко-I номия. Эш хакы (ялы) — эшлэгэн ечен, хезмэт иткэн 1 ечен тулэу. [Социалистик] мдэмгыятьнец материале байлыклары арткан саен. эш хакы езлексез рэвештэ арта бара. Политэкономия.— Мин кунакка килмэдем. эш ялымны алырга килдем. Р. Ишморат. Эш естэ-ле —язу-сызу эшлэре белэн шегыльлэну ечен билгелэнгэн естэл. Секретарь,----кашларын мдыергалап,
узенец эш естэле белэн тур тэрэзэлэр тирэсендэ эйлэнгэлэргэ тотынды. Г. Бэширов.
О Эш башка — мэсьэлэнец, хэлнен икенче терле I торышы.— Алтынны чекага тапшырдык. дигэн сузгэ I нинди юлэр кеше ышаныр икэн? Чека узе килеп I &сыл алса, ул чагында эш башка. Ш. Камал. Эш । башында — житэкче урында, жаваплы оешма ба-I шында. Эшнец башында татарлашырга, узенец су-। зенчэ эйтсэк, татар халкы эченэ керергэ тырышып I йери торган бер мирза тора. Г. ИбраЬимов. Эш ба-I шыннан (тулэу) — эш хакын эшлэп чыгарылган про-I дукт яки эшлэнгэн эш кулэменнэн чыгып тулэу. Со-1 ицализмда эш башыннан тулэнэ торган эш хакы Чртача прогрессив эшлэп чыгару нормаларына-------
шезлэп корыла. Политэкономия. Эш бету — 1) мэсь-мэне бетенлэй хэл нту, тэмамлау. Мондагы кешелэр 1 (елэн генэ эш бетми,— диде Кэбиров,— мэсьэлэ мон-1 «гы кешелэрдэ тугел. Ш. Камал; 2) берэрсенец ] башка кирэге булмау, калмау турында.— Ну, дпрэу, шнда эшец бетте. Бар инде юлыца. М. Фэйзи;
3) улу. Фельдшер бандитныц гэудэсен йэм кулларын кармаштырып караганнан соц:—Эше беткэн,— диде. Ш. Камал. (Эш) бугазга терэлу—(эш) куп булу, вакыт тыгыз булу. Э монда эшлэр тэмам бугазга терэл-гэн: чэчуне бетерэсе, водокачканы ходка э^ибэрэсе. Ш. Камал. Эш булсын дип — кунел биреп, намус белэн, яхшы итеп. Куп кешелэребез-----булсынга
эшли. Тамак еченгэ тугел,---эш булсын дип, кол-
хозыбыз  алга китсен дип! Г. Бэширов. Эш иту — 1) башкару, утэу. Карагыз, егетлэр, чебен дэ очма-сын, бердэн, искэртмэстэн эш итегез. 3. Айдар; 2) нэрсэне дэ булса эшлэп бетеру, тегэллэнгэн хэлгэ китеру. Китапны эш итеп чыгару. Эш йерту — берэр максатка ирешу ечен терле кешелэргэ, учреждениелэргэ барып, гаризалар биреп, сейлэшеп, килешеп йеру.— [Миронычны сугышка] еяз больше-виклар комитеты бирмэде. Губерна аша эш йертеп калдыртты. Т. Гыйззэт. Эш каеру—куп, зур эшлэр башкару. Я. Эхмэт, узец ни эшлэр каерасыц? Ьаман союзда эшлисецме эле?—диде [Каюм]. Ш. Камал. Эш калдырып—вакытны бушка, файдасызга эрэм итеп.— Аз дигэндэ бер илле тэцкэ дэ булма-гач, мин аныц артыннан эш калдырып йеримме соц! Г. Камал. Эш качмас — берэр эштэн алда икенче бернэрсэ белэн шегыльлэнеп алуны яхшырак дип санаганда эйтелэ. Монда бик шэп столовой бар. эш качмас, иц элек, кереп, менэ бу бушлыкны тутырып чыгарга кирэк,— диде [юлчы, корсакка тертеп]. Ф. Хесни. Эш кешесе — кайда да булса эшлэп йери торган кеше; хезмэт кешесе. Аша эле, Шэрифулла туган, аннары сейлэшербез. Тамагыц ачыккандыр. Эш кешесе бит син. А. Шамов. Эш кузгату — 1) нинди дэ булса яна, меЬим эшне булдыру юлында йеру. — Белэсецме нэрсэ. Эхмэт? Без бит бик зур эш куз-гатырга йерибез.---Коммуна оештырабыз. Ш. Ка-
мал; 2) берэр бэла-казада, хыянэттэ гаеплене эзлэп табу, фаш иту, жэза биру ечен тикшеру эшлэре алып бара башлау. Эш кулы — к. эш кече. Колхозда эш кулы эн;итми, идарэ--бакча эшенэ бер генэ кеше
дэ булеп бирэ алмый иде эле. Г. Бэширов. Эш кылу — берэр нэрсэ эшлэу, хэл иту. Шурэле ферьят итэ-дер. аудан ычкынмак була, Ьэм дэ ычкынгач, егеткэ бер-бер эш кылмак була. Г. Тукай. Эш кыру ирон.— берэр унышка ирешу, берэр нэрсэне булдыра алу. — Николай кулында палач, гаскэр, туп. мылтык. Син аца кэгазь пулеметтан атып кына куп эш кыра алмассыц. Г. ИбраЬимов. Эш кече — эшчелэр. Яллап эшлэткэн чагында да. [Шэмгун карт] халыкка бик сиздермичэрэк эшлэтергэ карар бирде. ---Моца эш кечлэренец кыйбатлыгы сэбэп. А. Шамов. Эш курсэту — берэр елкэдэ унышлы, нэтижэле эшлэу. Г. Камал — татар эдэби телен устерудэ иц зур эш курсэткэн язучыларныц берсе. М. Гали. Эш муеннан (булу) — эш бик тыгыз, куп, ашыгыч (булу).— Белэсецме. Мансур дус, туры гына эйткэндэ. эш муеннан. влгереп булмый... Укырга да бик кирэк иде. Р. Ишморат. Эш пешу — эш-хэллэр телэгэнчэ, унайга бару; эш унышлы барып чыгу.— Менэ сица, эш пеште бит. э? Егет тэ соя, кыз да сея. без ике баштан дурт куллап риза. М. Фэйзи. Эш ташлау — капиталист предпринимательлэр, хекумэт экономик яки политик талэплэрне канэгатьлэндерсен ечен, оешкан рэвештэ эшне туктату. Полиция эш ташлаган 34 кешене термэгэ алган. Урал. Эш терэлу — 1) вакыт, срок житу. Галлэметдингэ Садыйк картныц монда булганлыгын уз теле белэн эйтеп бирергэ эш терэлгэч, ул кинэт аптыранып китте. Ш. Камал;
2) тоткарланып, тукталып калу. Эш тормау — тоткарлык булмау. Узем генэ тугел, скрипкам белэн пар-лап менеп утырабыз турецэ — миннэн эш тормас.
‘ 38 А-562
эш
594
эшк
Ф. Бурнаш.—Мица бары мич яхшы булсын. э акчасында эш тормас. А. Расих. Эш тыгыз — мэшэкатьлэр, ше-гыль куп булу. Газинурныц Володя янына йегереп барасы килэ. Лэкин эше бик тыгыз. Г. Эпсэлэмов. Эш тыгызга килу (терэлу) — хэллэр начарлану. вй-нец бер булемендэ аныц хуэ^асы— Хаэ^иныц тол сецелесе Гыйззениса карчык узе тора, икенче буле-мен, Хамргныц эше тыгызга терэлгэч. ацар арт-тырган иде. Ш. Камал. Эш тешу — берэрсенэ гозе-рен, йомышын булу.— Безнец хэзрэт бик мэкерле. хэйлэкэр, бармагы узенэ таба кэкре кеше, аныц белэн эшец тешмэсен. М. Гафури. Эш узу—абайла-мый калып, инде тезэтэ алмаслык начар нэрсэ булып алу. &йгэ кайтканнан соц гына ялгышымны сизеп, тен буе диярлек йоклый алмыйча борчылып яттым. Лэкин эш узган иде инде. Ш. Камал. Эш чуалу — мэсьэлэ катлаулану, анлау ечен авырлашу, ачыклык югалу. Алыш-биреш кылган сэудэгэрнец [малны ке-тэргэ алучыныц] векселе бер кэррэ „протест'ка керсэ, аннан эшлэре чу ала башлый. Ш. Мехэммэдев. Эш барып чыкмау — билгеле бер шегыльнен нэти-жэсез булуы турында. [Григорий] укалы погоннар белэн рэсемгэ тешэргэ---уйлаган иде. Лэкин эш
барып чыкмады. Бу чагында фотографларда фиксаж беткэн иде. Ш. Камал. Эш есте — 1) жэй кене кызу кыр эшлэре сезоны (печэн чабу, ашлык уру вакыт-лары). Авылда эш есте килеп мртте.-----Уракка
узем кайтмый булдыра алмадым. М. Гали; 2) вакыт-вакыт булып ала торган тыгыз эш, эшчэнлек. Эшем кешесе (иясе) ирон.— купыннан эш килми торган, эмма эшлэгэндэй булып, ыгы-зыгы килеп йеручегэ карата эйтелэ.— Эшем кешелэре! дллэ нинди эш кы-рып йерилэр дип белерсец. Г. Гобэй. Эшен китеру — берэр нэрсэне шэп итеп, жиренэ житкереп эшлэу (тиргэу, кыйнау й. б. турында).— [дфганнар] бик су-гышчы халык. Бер тотынсалар. инглизнец эшен ки-термичэ бер дэ туктамаслар. Г. Камал. Эшкэ ашы-ру—нэрсэне дэ булса булдыру, утэу, тормышка ашыру. Була----шундый колхоз эуитэкчелэре, ул
колхозчыларына эллэ нилэр вэгъдэ итэ.--Вэгъдэ
иткэч, аны бит эшкэ ашырырга кирэк инде. Г. Бэширов. Эшкэ ашу — файдаланылу, кулланылу. Авто-матлар. сэнэклэр, балталар бары да эшкэ ашы.
3. Айдар. Эшкэ керту—эшкэрту, тэрбиялэу.— Бик йомшак булма. Мин китсэм дэ, игеннэрне калдыр-мый эшкэ кертергэ тырыш. М. Гафури. Эшкэ чуму — эш белэн бик нык мэшгуль булу, бирелеп эшлэу. Гыйльманов эшкэ чумган. аларга илтифат итмичэ язып утыра. Ш. Камал. Эшкэ яраклы — 1) эшлэргэ, хезмэт итэргэ хэленнэн килэ торган. СССРда хезмэт— эшкэ яраклы йэрбер гражданныц бурычы йэм намус эше ул. СССР тарихы; 2) файдаланырга, кулланырга мемкин булган.— Саркайда эшлэгэн тесле, [дмирэ^ан-нар] боларныц да эшкэ яраклы бетен эйберлэрен йэм азыкларын конфисковать итэчэклэр. Ш. Камал. Эшкэ ярау—1) эшкэ яраклы булу; файдалануга киту, файдалы булу.— Алай тугел, бабай, колхозда бар да эшкэ ярый. Уракта булдыра алмый икэн, энэ, яшел-чэ саклар. Г. Гобэй. Булмаса, без мэдрэсэ ташлый-быз! Бетен татар миллэтенэ бу мэдрэсэлэрнец эшкэ ярамавын шуныц белэн тарих алдында игълан итэ-без! Г. Ибрайимов; 2) бик файдалы, урынлы булып чыгу. Элек---карый дип аны авыз ачарга----ча-
кыралар----иде. Шул чакта мдыелган акча хэзер
Баязитка эшкэ ярады. Г. Ибрайимов. Эшкэ жнгу — 1) файдалану, куллану. [Баррикадалар тезегэндэ] ка-зыклар, ташлар. тимерчыбыклар—барысы да эшкэ э^игелэ. СССР тарихы; 2) тулы кечеиэ эшлэту (кешегэ карата). Эшне бетеру—берэр нэрсэ белэн ше-гыльлэнуне тэмам иту. [Марат], тавык боты белэн
эшне бетергэч, сестрадан бинт белэн мамык сорап алды йэм, ацардан курмэкче, яралылар арасында йери башлады. Г. Гобэй. Эшне зурга щибэрмэу — нэрсэнен дэ булса нэтижэсен купертмэу. Хэзерге вакытта медэррислэр эшне зурга эн;ибэрмэс ечен йэм гауганы читкэ чыгармас ечен бетен кечлэрен куя-лар. 3. Фэйзи. (Эшне) тиз тоту — нэрсэне дэ булса тиз, ашыгыч эшлэу. Егетнец тузэрлеге калмагач, [Зэйдук] эшне тизрэк тотарга булды. Г. Минский. Эштэн чыгу—1) авыру, имгэну.— Кузлэремэ туфрак тулып бетте. аяк-кулларым сыдырылып эштэн чыкты. Ш. Камал; 2) ару, алжу, хэлсезлэну. [Ж,элэлнец] аты арыган, эштэн чыккан, ут йоткан кебек, эчлэре суырылып, кара тиргэ тешкэн, аякларын чак атлап килэ иде. Г. Ибрайимов; 3) зэгыйфьлэну, начараю, бетугэ якынлашу. Саргая башлаган игеннэр, улэннэр тэмам эштэн чыгып, янып-кееп беттелэр, лэкин яцгыр яумады. М. Гали; 4) тузу, жимерелу, файдаланырга яраксыз хэлгэ килу. Ишек алдында асфалып-лар кубып эштэн чыгып беткэн. Ш. Камал; 5) пыч-рану. Бер тапкыр Илдар комбайн астында шулкадэр аунады, ейгэ кайтып кергэндэ бердэнбер пиджагы, тэмам эштэн чыгып, автолга буялып беткэн иде. Г. Гобэй; 6) хур булу, тубэнлеккэ тешу, юлдан язу. Ашап-эчеп, исереп, эштэн чыгып йермэсэ, без бит инде аны куптэн тотып ейлэндергэн булыр идек. Г. Камал.
ЭШАФОТ и. Улем жэзасын гамэлгэ ашыру ечен ясалган махсус корылма. Эшафотка буген эйлэндер-гэн Илбасарлар хэтта елганы. Тере кеше. эйе. туц-дырылган, Баганага бэйлэп, су когп. 3. Мансур.
ЭШЕЛОН и. 1. Хэрби берлэшмэлэр, подразделе-ниелэр фронт буенча тезелмичэ, походта барганда-гыча урнаштырылганда, сугышчан хэлдэге гаскэрнен яки хэрэкэттэге колоннанын аерым елеше. Гаскэрнен баш эшелоны.
2. Махсус йек яки кешелэр теяп бара торган тимер юл составы, автоколонна, самолетлар группасы. Эшчелэр, эшелон туктап мдитугэ, тендерга утын тейи башладылар. Г. Гобэй. Таулар, урманнарны кисеп узган, Герлэп торган тимер юлларда Эше-лоннар агыла байлык теяп,— Безнец хезмэт займете болар да. О. Исхак.
ЭШЕРГЕЧ и. Шудырма бик ечен кучеп йерн торган итеп ясалган пластинка яки таяк.— Бугенге шартларда теп дошман узе капка эшергече тотып урамга чыкмас. Ш. Камал.
ЭШЕРМЭ и. 1. к. эшергеч. [Кичен] ачылмалы тэрэзэлэр ябылдылар, капкаларныц эшермэлэре шыгыр-дап биклэнде. Ф. Хесни. Авыр эшермэне шудырган йэм кыцгырау шылтыраган тавыш ишетелде дэ кап-каныц бер ягы шыгырдый-шыгырдый ачылып китте. М. Галэу.
2. диал. Мичнен этеп ачыла йэм ябыла торган тн-мере.
ЭШЕРУ ф. сейл. 1. Бер читкэ этэру.
2. Биклэу (эшермэ й. б. белэн).
ЭШ-ЙОМЫШЛАР м;ый. и. Терле йомышлар, на-шэкатьлэр. Фазылэ^ан абзый район узэгендэ эш-йо-мышлары артыннан йери торгач, кезге кыска кен кичкэ авышып бетте. Р. Техфэтуллин.
ЭШКУАР и. Эшлэрне (бигрэк тэ коммерция эшлэ-рен), бернинди ысулдан да чирканмыйча, оста итеп алып баручы. [Америкада] куп кенэ эре шэйэрлэрнец муниципалитетлары оста алдакчылар — эшкуарлар кулына элэгэ. Яна тарих. [Корбанга] яцадан да нзп эшкуарларына килеп баш ияргэ туры килэ. Р. Тех- I фэтуллин.
ЭШКЭРТУ ф. 1. Хэзерлэу процессын'да нииди дэ булса тескэ, тиешле формата керту, эйбер итеп ясау.
эшл
595
ЭШЛ
Деталь эшкэрту. □ — Ялга, кызлар! Эбэт м;итте. Аннан кайберебез Эшкэртербез чокыр тирэсен. Ш. Медэррис. II махе. Кирэкле узенчэлеклэрне, сый-фатны булдырыр ечен нэреэ белэн дэ булса тээсир иту. Пар белэн эшкэрту. Кислота белэн эшкэрту. О Юные Вэлиишн да узенец шинель сукносы Ьэм кун эшкэрту производствосын кицэйтеп, шуннан килгэн урчемле табышка----[акциялэр] сатып алыр-
га кереште. К. Нэжми.— [Брак э^ибэрмэс] ечен тик мех эшкэрту технологиясен-----яхшы итеп узлэш-
терергэ генэ кирэк. Р. Ишморат.
2.	Чэчу, утырту ечен хэзерлэу (серу, тырмалау, культивациялэу). Туфрак эшкэрту. □ Бу иксез-чик-сез басуларны эшкэрту ечен [кеше] нихэтле кеч салган да нихэтле тир туккэн. Г. Эпсэлэмов.
3.	Килэчэктэ куллана, файдалана алырлык хэлгэ китеру; нэрсэне дэ булса тегэллэу. Мэкалэ ечен материал эшкэрту. □ Мин эдэби сотрудник—военкор, атнаныц 5 кенен алгы сызыкта булам, материал эк;ы.ям, э 2 кенен редакциядэ материал эш-кэртэм. М. Жэлил. II Камилрэк, тезегрэк, айэнлерэк иту. Телне эшкэрту. Тавышны эшкэрту. □ деэре-гез эзрэк ниерэк тик. Бераз эшкэртергэ кирэк,— ди.— Бу абзацны кучер ескэ.— ди.— Тагын бер персонаж естэ,— ди. Б. Рэхмэт.
4.	куч. сейл. Кемгэ дэ булса басым ясап, орышып-тэнкыйтьлэп, берэр эшкэ мэжбур иту.
5.	куч. гади с. Кыйнау, тукмау.
ЭШЛЕКЛЕ с. 1. Практик эйэмияткэ ия булган, нэреэнен дэ булса асылына кагылышлы. Эшлекле сейлэшу. Эшлекле эцитэкчелек. □ Конференциянец саф эшлекле характерда булуы,— мэсэлэн, иц элек, анда катнашу хокукыныц тик Россиядэ чыннан да реаль кеч булган оешмаларга гына бирелуен талэп итте. В. И. Ленин. Шул вакытта юлэр Лукьян шактый эшлекле сузлэр эйтеп салды. Ш. Камал.
2. Белдекле, эштэ тэжрибэле. Халыкныц исен ки-тэрерлек эшлэр кыла торган, булдыклы. эшлекле Щэлэлнец угыллары шундый [ук] бер дэрэщэ ала ал-маслармыни? Г. Ибрайимов. Бик тиз арада ул анда узен эшлекле, булдыклы кыз итеп танытып елгер-де. А. Шамов.
3. тарт. форм. и. мэгъ. Ижтимагый эшчэнлекнен нинди дэ булса елкэсендэ узен куреэткэн кеше. Ат-казанган фэн эшлеклесе. □ Партия, аныц коми-тетлары Ьэм эшлеклелэре эшчелэр массасыныц ыша-нычын казаналар. КПСС тарихы.
ЭШЛЕКЛЕЛЕК и. Эшлекле (1 мэгъ.) булу сыйфаты.— Сез, бэлки, эшлеклелек дип бер-берегезгэ кэ-нэпуш сатып, читек-комган алмаштыруны атый торгансыз. Ф. Эмирхан. дхмэй белэн сейлэшу дэрэ-зцэсенэ ирешу бик зур егетлек, эшлеклелек булып сизелэ. М. Эмир.
ЭШЛЕКЛЕЛЭНУ ф. Эшлекле булу. Маклерлар мэш килэ, бик эшлеклелэнеп атныц тешен кар[ый-мр\. М. Галэу.
ЭШЛЕКСЕЗ с. Эш рэте белми торган, юньсез, кулыннан эш килми торган, булдыксыз.— 2Дыен эшлек-сезне, эцыен бозыкны, нэсел черетеп, син эн;ыеп тасыц! Битсез икэнсец! Г. Бэширов. Имеш. бик уцган. бик булдыклы бер карчыкныц Солтан исемле кияве булган. Солтан искиткеч пошымсыз, ялкау, зшлексез булып чыккан. Г. Гали.
ЭШЛЕКСЕЗЛЕК и. Эшлексез булу сыйфаты. Чу-зак Сэйфинец эшлексезлеге аркасында, былтыр ик-мэксез калып. [колхозчыларныц] бераз куцеллэре су-рел[гэн иде]. Г. Бэширов. Аерым эцитэкчелэрнец эшлексезлегенэ--каршы юнэлдерелгэн кече фор-
мадагы эсэрлэр оста башкарылды. Соц. Тат.
Г
ЭШЛЕЯ и. к. шлея. Агыйдел куперен чыккач, [ямщик] атларны туктатты. камыт, эшлеялэрне рэтлэде, [кыцгырауны] чиште. И. Рэмиев. [Атныц] эшлеясендэге эцизлэре исэ кояш нурларында елкыл-дап-елкылдап китэ иде. Н. Фэттах.
ЭШЛ ЭКИ и. к. песнэк. Иртэ белэн чыксац, тык-рык буендагы сэрби агачында боргалана-боргалана эшлэки сайрый. Г. Бэширов. Озын чыршыга килеп кунып эшлэки сайрый башлауны ул февраль ахырын-да бер зур сеенеч белэн каршы ала. Г. Газиз.
ЭШЛЭНЕШ и. Нэреэнен дэ булса ясалышы, ко-рылышы. деэрнец эчтэлеге революцией пафос Ьэм сыйнфый керэш мотивлары белэн сугарылды. шулай ук [эсэрлэр] сэнгатьчэ эшлэнеше ягыннан да нык устелэр. М. Гали.
ЭШЛЭНМЭ и. Кем тарафыннан да булса эшлэнгэн эйбер, хезмэт нэтижэсе. Эш башыннан тулэнэ торган эш хакы-----эшченец-----вакыт берэмлегендэ
эшлэп чыгарылган эшлэнмэлэр. аерым детальлэр санына----карап билгелэнэ торган була. Политэко-
номия.
ЭШЛЭПЭ и. 1. Гадэттэ читкэ чыгып торган кы-рыйлы баш киеме. [Керэшчелэрнец] кайберлэре ак киез эшлэпэдэн, кайберлэре кырпулы буректэн, кайберлэре тубэтэйдэн генэ иделэр. М. Гали. [Фазыл-ныц] естендэге шэЬэрчэ киемнэре, бигрэк тэ аягын-дагы кыска ак ботинка белэн башыноагы ак камыш эшлэпэсе аца эллэ нинди зур тес бирэлэр. Г. Ибрайимов.
2. Озынча кепшэсе, узэге й. б. ш. булган берэр нэреэнен еске, кинэеп килэ торган елеше. Кадак эшлэпэсе. □ Урман кырыендагы куаклар астыннан аца кып-кызыл берлегэннэр, зур эшлэпэсе белэн би-тен каплап улэн астына поскан гембэлэр карап кала. Г. Бэширов.
3. куч. кимс. Юньсез, йомшак, беркатлы кеше турында. Эй син, Имрэй, „эшлэпэ!" Сатаиипыц мэллэ, тукта. Ш. Камал.
ЭШЛЭТЭ рэв. Бурычны эшлэп тулэу турында. „Эшлэтэ тулэулэр", „уртакка" эшлэу, йолым ту-лэулэр авылда крепостнойлык калдыкларыныц бик нык саклануын куреэтэ иде. КПСС тарихы.
ЭШЛЭУ ф. 1. Нинди дэ булса эш белэн шегыльлэну, эшчэнлек курсэту, уз кечен белэн эш башкару. [ Чэчэклэр:] Кемнэр эшли. кемнэр эцирлэр казый. Кемнэр безгэ сулар сибэлэр... Кемнэр чэчкэ кебек саф куц >лле, Шулар безгэ дуслар,— диделэр. М. Гафури. Бу басуда эцэй буена Батырларча ярышып, Эшлэде бертуктамыйча Фэйрузэ бригадасы. М. Жэлил. II Кайда да булса хезмэт иту, эш белэн дэвамлы шегыльлэну. Заводта эшлэу. Мэктэптэ эшлэу. Колхозда эшлэу. □ Донбасста ике ел эшлэдем. К. Нэжми. II Берэр хезмэт урынында булу, нинди дэ булса вазифа утэу, кемнен дэ булса хезмэтен башкару. Слесарь булып эшлэу. Бухгалтер булып эшлэу. □ Татар дэулэт драма театры тезелу белэн. [Камал 11] анда профессионале артист булып эшли. М. Гали.
2.	Берэр нэрсэне барлыкка китеру, ижат иту, ка-миллэштеру яки ейрэну, тикшерену. Картина естендэ эшлэу. □ Пролетариат шагыйре, пролетариат язучысы бу авырлыктан качмаска, узенец эсэрлэре естендэ бик нык эшлэргэ тиешле. h. Такташ. [Г. Тукай], татар поэзия телен эшлэудэ Г. Камалныц методын кулланып. татар поэзия теленец атасы булып китте. М. Гали. Мин химия буенча яца проблема естендэ эшлим. Ш. Камал. II Кемне дэ булса системалы рэвештэ ейрэту, тэрбиялэу. Кадрлар белэн эшлэу. Балалар белэн эшлэу. □ Мин кайткач берьюлы барысына бергэ тотынырга туры килде.
эшл
596
эшч
Хэзер кен дэ уку, коллектив белэн тыцлау, тезэту, режиссер белэн эшлэу кебек эшлэр башланды. М. Жэлил.
3.	Кемгэ дэ булса хезмэт курсэту, анын файдасына булган эш белэн шегыльлэну.— Мин узем дэ шулай яшьтэн у к ятим калып, кешегэ эшлэп устем. М. Гафури.— Элек минем аякларым тайган чаклар булды. дмма, .Хезмэт" кэ куелганнан алып, мин советка ихлас куцел белэн эшлэдем. Г. ИбраЬимов. II Кемнен дэ булса файдасына хезмэт иту, унайлык тудыру. д киткэндэ [бер комсомол], минем кулны кысып, Эйтеп бирде бетен уткэнем:-----Ничек итеп, узем
дэ белмичэ. Кулак файдасына эшлэвем. Ш. Маннур.
4.	Нинди дэ булса корал, ярдэмче кеч кулланып эш башкару. Ат белэн эшлэу. Керэк белэн эшлэу. □ Без яшэрбез эш белэн, Эшчедэге кеч белэн, Эш-лэрбез чукеч белэн. Г. Камал. II Гэудэнен берэр елеше белэн кечле хэрэкэт иту. Куллар белэн эшлэу. Аяк-лар белэн эшлэу. II Хезмэт процессында нэрсэне дэ булса корал, ярдэмче материал, куллаима итеп файдалану. Сузлек белэн эшлэу. Микроскоп белэн эшлэу.
5.	Хэрэкэттэ булу, хэрэкэт иту (механизмнар, аг-регатлар, жайланмалар Ь. б. ш. турында). Гелсемнец трактор моторы берэр течкерде дэ эшлэргэ тотынды. Г. Бэширов. Сабир киту белэн [катлаулы] молотилка эшлэудэн туктады. Р. Ишморат.— Улым. иртэдэн бирле радио эшлэми, ни булды икэн? Т. Гыйззэт. || Теге яки бу ысул белэн эш иту, теге яки бу жайланмалар, материаллар, чимал Ь. б. ш. белэн хэрэкэткэ китерелу. Торф белэн эшлэу (мэсэлэн, электростанция). Нефть йэм кумер белэн эшлэу (мэсэлэн, паровоз). II Хэрэкэт иту, уз вазифаларын утэу (гэудэ органнары турында). Безнец якта шундый итеп эчетэлэр балны, эчкэннэн соц баш туктый, аяклар гына эшли башлый. Ф. Хесни. [Тимернец] бер генэ кулы эшлэгэн. М. Жэлил. II Башта уйлар, хыяллар туу турында. Менэ малайныц хыялы эшли башлады: имештер, менэ ул, алма сатып. шэйэрдэн кайтып керде: кесэсе тулы акча, кесэсе тулы кызыл билле прэннек. И. Гази. Ул узенэ эшли башларга вакыт икэнен сизенэ. лэкин кайдан тотынырга кирэк икэнен белми дэ каушап кала иде. Ф. Эмирхан.
II Хэрэкэттэ, файдалануда булу (предприятиелэр, учреждениелэр турында); ачык булу (клиентлар, сатып алучылар Ь. б. ш. ечеи). Кибет эшлэу. Музей эшли башлау. □ — Былтыр фабрикалар туктамый эшлэп тордылар. Бу ел алай тугел. Хуэцалар фаб-рикаларын яба башладылар. Г. Колэхметов.
6.	Нэрсэ дэ булса хэзерлэу, эмэллэу, ясау.— Бага-наларын йэм югары матчаларын эшлэп бетергэч, шан кутэрешергэ узебез энряйналып барырбыз. Ш. Камал. Без эшлэгэн мехлар бетен эк;ирдэ Иц яхшылар булып санала. Э. Исхак. II Эшкэрту, берэр максат ечен яраклы хэлгэ китеру.— Булган кадэр mqu-рен. чит кеше ярдэменнэн башка, семьясы белэн узе эшлэп бетерэ. М. Гали.
7.	Кылу, иту, уткэру, ясау. Тотабыз да туй эш-либез. Г. Колэхметов. [Музыкага гашыйк] кеч м;ит-мэстэй эллэ нилэр эшлэр, кыенлыкларны ж;ицеп чыгар, эмма узенекен итэр1 Г. Бэшнров.— [Бабай-ныц] нигэ кэефе китте соц эле аныц? Мин бит аца бернинди дэ начарлык эшлэмэдем. А. Эхмэт.
8.	Кемнен дэ булса уз-узен тотышы, тэртибе Ьэм шуна бэйлэнгэн чыгышы турында. Мирсэет абый [тэнкыйтьлэп] дерес эшли. Гафур эцизни соцгы вакытта бик масайган иде масаюын. Р. Ишморат.
9.	Хезмэт итеп табу, алу. Тик кезге пычрак, карацгы теннэрдэ, извозчиклар юк вакытта-----гына
ара-тирэ бу яшь малайга рэтлерэк акча эшлэп алырга туры килгэли иде. М. Галн.— Шурэле, шар-
тыбызны онытмадыцмы? (Мегезне курсэтеп.) Менэ бу мегезне эшлэп ал эле. Д. Аппакова. Агай йэм эцицгэй белэн узебезгэ печэн эшлэудэн тыш, печэн беткэнче биш сум акча эшлэдем. М. Гафури.
ЭШМЭКЭР и. диал. Эшчэн, унган; эшлекле. Эш-мэкэрне мал басар, эшлексезне йокы басар. Эйтем.
ЭШСЕЗ с. 1. Даими эш урыны Ьэм эш хакы булмаган, шулай ук (капиталистик иллэрдэ) даимн эш хакы алу мемкинлегеннэн мэхрум булган. Эшсез ачлар тимер кисэклэре. Ташлар белэн каршы торалар; Кеч кызганмый хэзер полиция, Эшли башлый утлы кораллар. М. Гафури. | и. мэгъ. Эшсезлэр бик куп. йэр кен иртэ завод капкасы шул урынсызлар, ач эшчелэр белэн тулы була. Г. ИбраЬимов. || рэв. мэгъ. Эшкэ йермичэ, даими эш эшлэмичэ. Узе кен-тен эшлэгэч, [Мостафинга] эшсез яткан хатынын назлау да кей-лэу торган саен авырга килэ башлады. Э. Еники. [дптелбэр] ейдэ анасыныц авырып ятуын йэм балык шулпасы телэвен, этисенец эшкэ урнаша алмый, ейдэ эшсез утыруын----сейлэп бирдг. Э. Фэйзи.
2. хупл. Эшлэми йеруче, тик йери торган, юкны бушка аударып йери торган; ялкау. Эшсез кешелэрнец хаклары юк Сезне [чэчэклэрне] тушлэренэ ка-дарга. М. Гафури.— Уй-сагыш ул, Гарэфи абзый,— диде Газинур шаян тавыш белэн,— эшсез кешелэрдэ генэ була. Г. Эпсэлэмов. | и. мэгъ. [Элек] татар йортларында музыка-фэлэн дигэн шикелле нэрсэлэр белэн шегыльлэну дэ, иц кимендэ, эшсезлэр эше хи-саплана. Ф. Эмирхан. || рэв. мэгъ. Берни эшлэмичэ, тик. Эшсез тору эшкэ ейрэнеп эциткэн балаларга эллэ ничек сэер тоелды. Г. Гобэй.— бе барныц кве бар дигэндэй, эшсез торуны яратмыйм. Т. Гыйззэт.
ЭШСЕЗЛЕК и. 1. Даими эш хакы алмый торган кешелэр, эшсезлэр булу хэле. Промышленность кризисы, эшсезлек эшчелэр хэрэкэтен туктатмадылар йэм йомшартмадылар. М. Жэлил. Семь ялы кешелэр ечен эшсезлекнец авырлыгы бик тиз сизелэ. М. Гафури.
2. Эшлэми йеру, тик йеру, тик яту; ялкаулык. Ялкаулыкта — рухи кечсезлек. Кешене хур иткэн — эшсезлек. М. Хесэен. Эшсезлектэн аптырагач, сте-надагы бетен плакатларны укып чыктым. А. Шамов. Юк-бар сейлэп эцанга тия Тансыкбикэм, д юк-бар суз туа икэн эшсезлектэн. 3. Мансур.
ЭШСвЯР и. Унган, булган, эш яратучан. [Хэл ителэсе мэсьэлэлэр] гыйлемле. гакыллы. гайрэтле эшсеяр бер мефтинец эш башына килуен кетеп торалар. Ф. Эмирхан.
ЭШТИ и. сейл. к. щи.— Курсэтерлэр [патша хез-мэтендэ] алтын тауларыцны. — Кэбестэ эштие белэн кара икмэккэ тук булсац да ярар. М. Гали.
ЭШЧЕ и. 1. Социалистик жэмгыятьтэ: житештеру-чэн хезмэт белэн профессиональ шегыльлэнуче, дэу-лэтнен житэкче кече булган, гомумхалык милке житештеру средстволарына ия булган эшчелэр сыйныфы вэкиле. Без менэ кеч туплап алгач, фронттагы солдатларыбыз кайта тешкэч, алар урынына уз ке-шелэргбезне, эшчене. солдатны, ярлы мужикны сайлап куябыз. К. Нэжми. || Капиталистик жэмгыятьтэ: ялланып эшлэуче, житештеру средстволары Ьэм ко-ралларыннан мэхрум ителгэн, уз кечен сатып яшэргэ мэжбур булган кеше; пролетарий. Аныц [Златоуст заводыныц] тирэсендэ ирек сейгэн Купме эшче капы тугелгэн. М. Гафури. II с. мэгъ. Эшчелэрдэн торган. Эшчелэр сыйныфы. □ Эшче яшьлэр физкультура киемендэ килеп керэлэр. Ш. Камал. Эшче батальон-нар шэйэр тирэсенэ окоплар казыйлар, баганаларга чэнечкеле тимер чыбыклар тарталар, поезд юлла-рын сутэлэр. М. Гали. II с. мэгъ. Эшчелэр яши торган. Эшчелэр поселогы. Эшчелэр районы. □ [Каты
i
У J
У Р Г
Г) л и. h.
6i 31
ла К ту Ш: т>
ге лэ
ни ок ки
эшч
597
эби
бэгырьле полковник] керэш-сугыш ечен тугел, изэр, бетерер, юк итэр, ат дагасыннан таптатыр ечен эшчелэр бистэсенэ----денья эцимереп чапты. Г. Иб-
райнмов.
2. Кайда да булса берэр профессия буенча эшлэуче, хезмэт итуче. Тээцрибэле заготзерно эшчесе [олауларныц] Ьэркайсындагы ашлыкныц улчэвен чамалап, кырык сигезгэ тапкырлады. Г. Гобэй. Карт укытучы узенец элекке шэкертлэреннэн — бугенге агрономнар. врачлар, язучылар, партия-совет эшче-лэреннэн уннарча котлау телеграммалары алды. Г. Минский.
Эшче корт — бал жыючы умарта корты. Бетен эш эшче кортлар мдилкэсендэ: алар бал эцыялар, бала-выз сузалар, бала тэрбиялилэр, йорт эшен дэ эш-лилэр. А. Алиш. Эшче кул — к. эш кулы. Арпабыз башын ташларга тора, борчак та елгергэн, ашлык та чыгарасы бар. Кешебез мдитми, эшче кул бик кирэк. Г. Бэширов. Эшче кеч — к. эш кече. Кол-хозда эшче кече эцитмэгэндэ безнец болай йеру эйбэт. булмый, иптэшлэр. Г. Гобэй.
ЭШЧЕ-КРЕСТЬЯН эцый. и. Эшчелэр Ьэм крестьян-нар.— Без немецныц эшче-крестьяны белэн туганла-шырга, моннан соц туганнарча яшэргэ телибез. М. Гафури. Иц башлап шэЬэргэ керуче каЬарман эшче-крестьян кызыл гвардия фиркасыныц алдынгы сафында Хэйринец этисе дэ бар иде. Ш. Камал.
ЭШЧЭН с. 1. Эш яратучан, тырыш, унган. Гэудэ-сеннэн ун кат зур йекне дэ Сейри кабып эшчэн кыр-мыска. Ш. Медэррис. Саниягэ килсэк, аныц да уз мавыгулары бар иде. Аз сузле, эшчэн бу кыз бала, вйдэн бушандымы, иптэш кызлары белэн фермага йегерде. Г. Гобэй.
2. и. сир. Эшче, хезмэт иясе вэкиле. Эшчэннэрнец уртак милке булып дверелсен фабрик-заводлар. М. Гафури.
ЭШЧЭНЛЕК и. 1. Эшчэн (1 мэгъ.) булу сыйфаты; унганлык. Бу йортта узенэ хас басынкы бер кие-ренкелек, эцитди бер эшчэнлек сизелеп тора иде. Г. Бэширов.
2. Нинди дэ булса елкэдэге, тармактагы эш, ше-гыль. Октябрьдан соц Г. Камалныц имдат эшчэн-леге Ьич тэ кимемэде. М. Гали. [LU. Камал] узенец имдтимагый эшчэнлеген революция белэн бэйлэде кэм партиянец актив члены булды. М. Жэлнл.
3. Ниндн дэ булса органнарнын эше турында, табигать кечлэренен эше, хэрэкэте турында. Ашказаны зшчэнлеге.
ЭЦГЕР и. Кояш батканнан алып тенгэчэ Ьэм шулай ук тан алдыннан булган ярым карацгы вакыт. Кичке эцгер инде шактый куерып килэ. Р. Техфэ-туллии. [Гелнур] биек тэрэзэ каршына басып. эцгер томанына теренэ башлаган кичке урамга карап тора.
ЭЦГЕРЛЭНУ ф. сир. Кич булу, карангылану, эн-гер вакыты житу. Зиннур Ширъязданга кен эцгер-мнгэн чакта килеп керде. А. Расих.
ЭЦГЕР-МЕЦГЕР эндый. и. к. энгер. Камалов бер-нихадэр вакыттан соц авылга таба китте. Мин окобымда калдым. д ул кечэйгэннэн-кечэя барган кичке эцгер-мецгер эченэ кереп югалды. А. Шамов.
| с. мэгъ. Кайчан шулай ашкыну Ьэм дулкынлану белэн уткэн кеннэн соц эцгер-мецгер вакытларында ждылы, эцыйнак булмэдэ утны кабызмыйча тик кенэ ял итеп утыргалыйм мин. Э. Еники.
ЭБ ы. Кинэт кискен нтеп сулыш алып куюны белдерэ (авыртудан, хэлсезлектэн h. б.). Инде менэ мичкэлэр артына кереп яшеренэм, Галиевлэрнец аргы ягына ышыкланам дигэндэ. ул: ЭЬ... эЬ... эЬ...— дип еч тапкыр эйтте дэ.------кинэт аягурэ басып.
ике кулын кутэрде Ьэм шул секундта, тамыры ки-селгэн агач кебек, лап итеп экдиргэ егылды. Г. Ибрайимов. [Офицер] шалт итеп яцагына сугып китте. Ж,амалиныц кузеннэн ут кургнде Ьэм ул. тешлэрен кысып, .ЭЬ" дип селкенеп куйды. М. Гали. Ц к. эх. — Керэм шул! дллэ кермэс дип белдецме? [Кара-нып:] ЭЬ... монда иптэшлэр дэ бар икэн. Г. Колэхметов.
О ЯЭБ“ дигэнче (дигэндэ, дияргэ дэ елгермичэ), эБ итэргэ дэ елгермнчэ — бик тиз, кыска вакыт эчендэ. Зур болытлар кук йезен каплап килэ тау-тау булып, эпимере ле п ускэн игеннэргэ карап зур яу булып. ,ЭЬ‘ дигэндэ эциргэ каплый сулы. ямьсез юрганын, Кызганып экдирдэн матур. ак саф кояшныц нурларын. М. Гафури. Узем беренче булып сыртына атландым. [Фашист] ,эЬ" дияргэ дэ елгермэде. Г. Эпсэлэмов. ЭЬ тэ нтми (дими) — бик жинел генэ. Мирзахан агай, куздэй тулы стаканны эЬ тэ итми авызына каплады да тозлы балык капты. Н. Фэттах. Ну. кеч бар икэн соц малныц узендэ! И\игеп. ,наа...а' дияргэ елгерэ алмадык. кара тимер .эЬ* тэ димэде, арбаны мдилтерэтеп алып менеп китте. Г. Ибрайимов.
ЭКЕ ы. Килешу, раслауны белдерэ.— дйе, алай икэн. Берданка да бирделэр диген?— ЭЬе. ---------
Менэ-----. Малай берданкасын ике куллап елкэ
комитет вэкиленэ сузды. Г. Гобэй.
ЭЬЕЛДЭУ ф. Берэр авыр эш эшлэгэндэ кечэнудэн сулышны кисэк-кисэк кенэ чыгару. Карчык, эЬелдэп-эЬелдэп биленнэн зарланып, идэнен себерэ башлый. А. Эхмэт.
ЭЬЕМ аваз ияр. 1. Тамак кыру тавышын белдерэ.
2. ы. Нэрсэне дэ булса эйтергэ кыенсынганда, нншлэргэ белмэгэндэ кулланыла.— Мин инде, эни, эгэр сезнец рехсэтегез булса. быел... бик озакла-мыйча, эЬем, эЬем... ейлэнергэ диебрэк ниятлэнеп йери идем. Г. Бэширов. д-э-э, юк, эйе, эЬем... Зат-лы эйберлэр бар шул... Гомер буе бертеклэп эцилэк мдыйнаган тесле тапкан мал шул. Ш. Камал.
ЭЬИК-МвЬИК ы. Иркэлэнеп чытлыкланупы белдерэ. [Камилэ:] Бай дигэч тэ, бик ислэре киткэн. берсенец дэ миннэн артык мдирлэре юк. Кулларын-нан бер тиенлек эш килми, кене-тене: эЬик-меЬик! дни, башым авырта-------эни, мица гармонь итэкле
кулмэк тектерик.— дип, кылынып.----аналарына ир-
кэлэнгэн булып яталар. Г. Камал.
Эйик-мейик кнлу — иркэлэнеп чытлыклану, кыла-ну.— Сица Галиябануныц кечле. саф мэхэббэтен гэудэлэндереп бирергэ кирэк булачак. Бу сица. белэ-сец килсэ, кич белэн капка тебендэ, бер-бсрецнец кабыргасына тертешеп, эЬик-меЬик килу тугел. Г. Бэширов.
го
Ю Татар алфавитында утыз беренче хэреф; суз башында Ьэм сузыклардап сон йу Ьэм йу дигэн нке аваз комплексын, рус теле аркылы кергэн интерна-циональ сузлэрдэ йомшак эйтелешле тартыктан сон килгэн у яки у авазларын белдерэ.
ЮА и. Кыягы аш терлэндергеч Ьэм аш тэмлэткеч итеп файдаланыла торган, сарымсак сыман тугай усемлеге; русчасы: дикий лук. Юа суганы. Юага бару. □ }Кр.лэк-м;и.мешлэрен.. юаларын-кепшэлэрен эн;ыеп рэхэтлэнгэн елгасы турында кемнец генэ свйлисе килмэс! Г. Галиев.— Менэ монысы юа — теш зэцгелэсеннэн бик шэп! Ш. Маннур.
ЮАЛЫ с. Юалар ускэн, юасы булган. Хэвадис абыйга да юалы болын, какылы басулар эн;илендэ бераз тес кунды. X. Сарьян.
ЮАЛЫК и. 1. Юа куп усэ торган урын.— Юалык таптым, егетлэр, бире килегез! О. Фэйзи. Шакир, ---таллыклар, берлегэнлеклэр аша утеп, [Кэримэ-не] юалыкка алып чыкты. М. Эмир.
2.	иск. Язгы бэйрэмнэрнен бер тере — яшь-жил-кенчэклэрнен бергэлэшеп ашарга яраклы кыргый усемлеклэр жыярга чыгуы. [Яз кене] Ьэр якныц юалык, каравыл тавы дигэн кебек уз эцыен-бэйрэм-нэре дэ булып алган. Н. Исэнбэт.
ЮАН с. 1. Зур диаметрлы, нечкэ (нэзек) тугел (аркылы кисеме тугэрэк булган йомры нэреэлэр турында). Юан агач. Юан бау. Юан белэк. Юан муен. □ Тирэк ни юан булса да пычкыдан котыл-мас. Мэкаль.— Бабай. син утыннарныц юаннарын яр, нэзеклэрен мин узем ярырмын. И. Туктар.
2.	Бик симез, базык, калын гэудэле (кеше турында). 6ч башкорт бичэсенэ торырлык юан, мэйабэт, ап-ак Мария Васильевна------каенанасы белэн бик
м;итди итеп куре шт*. Э. Еники.
3.	Бик тулышкан, кубенгэн (корсак турында). Зур естэллэр тирэсендэ юан корсаклы, калын эцилкэле мещаннар бик эре букэннэр булып. пуф-пуф тын алып утыралар. Г. Ибрайимов. Бэйлэнэлэр бит корсакка. Ник алай юан, дилэр, Кеше хакын аша-ганга Ул шулай тулган. дилэр. Г. Камал.
4.	сейл. Калын, тубэн тембрлы (тавыш турында). [Вэлинец] тавышы юан. Сейлэшуе салмак. Г. Колэхметов. Шэрифуллин. Карповныц узенэ генэ хас юан, басынкы авазын ишетеп, елмаеп утырды. С. Рафиков.
5.	сейл. сир. Куп акчалы (кесэ, букча h. б. турында).— Кесэсе юанрак яшь байларны син безгэ алып кил. Ш. Мехэммэдев.
Юан эчэк—имезуче хайваннарнын Ьэм кешенен аш кайнату трактында чыгарылып ташланырга тиешле кайнатылмаган азык калдыклары жыйнала торган ин сонгы эгъза, азаккы эчэк.
0 Юан корсак эвф.— бай, буржуй. Солдатлар: — Патша белэн юан корсаклар ечен сугышып йерер хэлебез юк,— дилэр. К. Нэжми.
ЮАНАЙТУ ф. Теш. юн. к. юанаю. II куч. Керэю, симеру яки баю турында. Корсак юанайту. □ Ис-кэндэр бай-----узенец генэ корсагын устереп, кесэ-
сен юанайтырга яратучы буржуа. Ш. Мехэммэдев.
ЮАНАЮ ф. 1. Юан (1 мэгъ.) булып киту, юанга эйлэну. [Хэйретдиннец] мускуллары да калынайган, белэклэре дэ юанайган. М. Гали. Юан-юан тополь-лэр тагын да юанайган. тулыланган шикелле булып киттелэр. А. Шамов. || Симеру, тазару турында. Юаныч тапкан — юанайган. Мэкаль.
2. диал. сейл. Калынаю (тавыш турында). [Гудок-ныц], куп кычкыра торгач, тавышы да юанайган, карлыккан кебек. М. Гафури.
ЮАНЛЫК и. 1. Юан булу сыйфаты.— Юанлык — минем нечкэ эцирем. Кем дэ кем мица юан дип эйттеме, шартлар дэрээцэгэ эцитэм. Н. Фэттах. Син аныц [агачныц] юанлыгына кара: ничэ кеше колачы эцитэр икэн? А. Расих.
2. Йомры нэреэнен аркылы кисем зурлыгы, диаметры. ШэЬэр читендэге фабрик-заводларныц — терлечэ юанлыкта булган морэцалары куренэ башлады. М. Гафури. Квадратлардан соц куела торган цифр агачныц диаметрын, ягъни юанлыгын куреэтэ. Г. Эпсэлэмов.
3. кис. мэгъ. тарт. форм, юанлыгы, юаилыгын-дагы. Аркылы кисеме, диаметры алдагы суз белдергэн нэреэнекенэ тигез булган. Бурэнэ юанлыгы торба. □ Стеналарга кагылган арба кендеге юан-лыгындагы агач чейлэргэ эленгэн капчыклар ---кузгэ чалына башладылар. М. Гафури. Бармак юанлыгы зур башакларны кутэрэ алмый башларын эциргэ игэн арышлар басуларны чуарлыйлар. М. Гали.
ЮАНТЫК с. Юан Ьэм (чагыштырмача) кыска гэудэле. Юантык гэудэле кеше. □ Габдулла — ни кузе белэн курсен, аныц алдында кыска муенлы. карсак кына юантык дхмэдулла абзый узе басып тора. Э. Фэйзи. Ишек ачылды да чацгылар. таяк-лар кутэргэн. телогрейка, бумаги чалбар кигэн юантык яшь чибэр хатын бэреп керде. М. МэЬдиев.
ЮАНУ ф. 1. Берэр кайгы-хэсрэттэн, ярсытып торган кунел ярасыннан арынгандай булу, тынычлану. /Кырлап юану. Килэчэкне уйлап юану. □ Башта нык борчылган идем, лэкин тиз юандым да. Г. ИбраЬимов. П Кунел кутэрелу, кунеллелэну.—Барыгыз болынга, балалар, Юансын боеккан куцелегез. М. Жэлил. || Елаудан туктау. Мескен бала бу сузлэра Ышана Ьэм юана. Э. Ерикэй.
2.	Онытылу, мавыгып киту. Эш белэн юану. □ — Зимагорлык белэн юанырга. ташлар ватып, эсирлэр чукып, авыр эшлэр белэн сине онытырга тырыштым. М. Фэйзи.
3.	Нэрсэгэ дэ булса кунел баглап, еметлэиеп якн кызыгып гомер уздыру. Бу ел эрэм булды. алдагы-сына, эцэйдэн ук эзлэп, калада урын табармын,
ЮАН
599
ЮВЕ
укытырмын да, укырмын да дип юанасыц. Г. ИбраЬимов. Мин ике ел буе шул уйларны Йерэгемдэ яше-реп юандым. Ш. Маннур. || Нэрсэгэ дэ булса канэ-гатьлэнеп, артыгын телэмичэ яки эзлэмичэ яшэу. Табан суырып аю юанмаган, Азык эзлэп киткэн ененнэн. С. Хэким. Моцарчы ирешелгэн уцышлар белэн мактанып, юанып йерудэн туктарга вакыт. Э. Еннки.
4.	Бушка вакыт уздыру. Кызлар ей эчендэ озак юанмадылар, бакчага чыктылар. Ф. Эмирхан. || Берэр эшне артык озак эшлэу, озаклау, мыштырдау. — Кызым, бар. Очып бар, очып кайт. Ж,омагыл абыеца эйтеп кил. Кара, юанма. Г. Гобэй.— Мин урын м;эя торам, балакайлар. дйдэ, сез дэ озак юанмагыз. Г. Бэширов.
ЮАНЫЧ и. Юандыра, тынычландыра торган иэрсэ, эш яки хэл; мавыгу предметы. Юаныч табу.СЗ Юлэр яшълекнец----иц гади бер эшлэр белэн узенэ эллэ
никадэр юаныч, эллэ никадэр кызык иэцат итэ алуын---мин белэм. Ф. Эмирхан. Закир Рэмиевнец
--- бар юанычы — узенец кетепханэсендэ кенен уткэру. 3. Бэшири. | с. мэгъ. Нэгыймэ, берэр юаныч хэбэр чыгадыр дип, сабыр белэн тыцлап торды. Г. ИбраЬимов. II Кунелне ача, юата, тынычландыра торган шэхес. Хат яз мица, иркэм, авыр кендэ Син юаныч мица. син терэк. Э. Ерикэй. Куанычым, юа-нычым — бэлэкэчем, бэбием. Такмак.
ЮАНЫЧЛЫ с. Юаныч, канэгатьлэну китерэ торган. Бу юанычлы хэбэр татар урамнарын эйлэнеп чыгарга елгерэ алмый. Г. ИбраЬимов.— Бэлки. юанычлы берэр суз эйтерсец? Г. Бэширов.
ЮАТКЫЧ и. Юата, тынычландыра торган нэрсэ. Син—юаткыч, син— уяткыч, Син — мица чын-чын атам. Ill. Бабич.
ЮАТУ ф. 1. Кайгы-хэсрэт, нинди дэ булса кыен-лык кичеруче кешене тынычландыру, купелей кутэру. Куршелэр мине иркэлэп, терле сузлэр белэн юатып чэй эчерделэр. М. Гафури. Юатыгыз илне йэм басы-гыз Кайнап чыккан кайгы ташкынын! Э. Исхак, и Елаудан туктату, тынычландыру. Эби, узенец ела-tun сиздермэскэ тырышып, мине юатырга тотын-ды: „Блама, бэбкэм..."—диде. Г. Гали. Анасы арыш ура, э баланы юатырга аныц вакыты юк икэн. А. Алиш.
2. ©метлэндеру, емет уяту. Гадэттэ иц еметсез иыру да врачныц юатуына шатлана. Г. Эпсэлэмов.
ЮАЧ и. диал. Зур елгаларнын болын ягында (га-аэттэ сул ягында) ускэн урманлык; урманлы тугай. Чипча буйкайлары юач-юач, Юачлары саен сандугач. Жыр.
ЮАЧА I и. 1. Майда кайнатып пешерелэ торган камыр ашы—вак кына кумэч яки бавырсак (гадэттэ тун сые ечен эзерлэнэ).— Кияу икэнен белсэм, сый-иаан булыр идем узен, маемны да, юачамны да каган булыр идем. h. Такташ. | с. мэгъ.— Менэ юача икмэк. Менэ кабартма, каймак белэн ашарсыц.
. Р. Ишморат.
2. Гомумэн туй ризыгы, туй сые. Кода берлэн кодача хэзерлилэр зур юача. Ш. Мехэммэдев. Камыр (искан кодачаныц Кулы ябыша икэн. Сезнец якта шчалар Майсыз да пешэ икэн. Жыр.
ЮАЧА и. II к. юа.— Ык буенда юачалар. эк;илэк-[цилешлэр генэ ашап ускэн бик тэ чибэр кызым бар минем. Г. Бэширов.
ЮАШ с. I. Шау-шу куптармый, талашмый торган, првакыт тыныч, басынкы, кундэм. Болай бик юаш. мече куцелле Гафиятулла абзый, бетен сабырлыгын кгалтып, бик яман ярсый. Г. Эпсэлэмов. | рэв. мэгъ. Край, юаш кына саубуллашып. уз ягына борылды.
М. Эмир. II Зэгыйфь реакцияле, пассив.— Мин гомумэн юаш-куркак кешелэрне яратмыйм. Т. Гыйззэт.
2. Ьежум итми, сугышмый торган (Ьежум иту, сугышу ихтималы булган жан иялэре турында). Шул хэтле, ягъни мэсэлэн. юаш иде бичара [хэлфэ]. кыш буе ник кенэ бер баланы чиртсен. Ш. Камал. Минем атым юаш булганлыктан, Бер малайга эн;игеп бирэ-без. Ь. Такташ. Ьичбер кемгэ тими торган Мин юаш урдэк. А. Алиш.
3. Басынкылыкны, сабырлыкны, мескенлекне сиз-дереп торган (кыланыш, тавыш, уз-узенне тотыш Ь. б. турында). Саэ^идэ апаныц ак йезендэ йаман шул ук юаш тыйнаклык. Э. Еники.— Абый, мемкин-ме?—дигэн юаш тавыш ишетелде. А. Эхмэт.
ЮАШАЮ ф. диал. 1. к. юашлану. ХС.З, Шийап, хэзер ник болай юашайдыгыз? М. Гафури.
2. Басылу, тыну, тынычлану. Буран бераз басыл-ган, куркыныч тавышлар юашайган иде. X. Кэрим.
ЮАШЛАНУ ф. Юаш булып киту, юашка эйлэну. Мин аныц [Фэхри бабайныц] болай кызганыч йэм юашланган чагын кургэнем юк иде. М. Гафури. Коенганга шифа аныц [чишмэнец] тылсым кече, Юашлана шундук усал эн;анлы кеше. Н. Арсланов.
ЮАШЛАТУ ф. Юаш иту, юашка эверелдеру. Музыка ерткычларны да юашлата. Э. Баянов.
ЮАШЛЫК и. Юаш булу сыйфаты. дтинец юаш-лыгын. суз тыцлаучанлыгын, каршы тел эйтмэвен мактап сейли башласалар, шуца ялгап мине яман-лыйлар. Г. ИбраЬимов. Бу — мэхэллэ халкы каршын-да узенец юашлыгы йэм гаделлеге белэн ихтирам казанган Мостафа карт иде. Г. Минский.
ЮБАЛГЫ с. диал. Ялкау, жыйнаксыз Ьэм шапшак (кеше). Юртактан тир кипмэс, юбалгыдан чир китмэс. Мэкаль. Узе шапшак, юбалгы булса да, Мэулиха апаныц эк;ирэнэ торган холкы бар. А. Гыйлэжев.
ЮБИЛЕЙ и. Нинди дэ булса бер эЬэмиятле, истэ-лекле вакыйганын яки берэр куренекле кеше тууы-нын, шэЬэр, дэулэт Ь. б. яши башлавынын тугэрэк саплы еллыгына багышлангап бэйрэм. тантана. Ок-тябрьныц илле еллык юбилее. Юбилей комиссиясе. Юбилей спектакле. □ Татарстан хекумэте----------
халык гармоньчысыныц юбилеен уткэрергэ карар бирде. М. Жэлил. Бу арада театрныц бернинди юбилее да, еллыгы да юк эле. М. Эмир.
ЮБИЛЯР и. Юбилее уткэрелэ торган вакыйга яки шэхес, объект Ь. б. Юбилярны котлау. □ Истэ-леклэр сейлэнде, юбилярга яхшы телэклэр эйтелде. Шуныц естенэ. булэклэр дэ бер кочакка гына сыяр-лык тугел иде. М. Шабай.
ЮБКА и. 1. Гэудэнеи билдэн балтырга кадэрге .елешен каплап тора торган хатын-кыз киеме, итэк. Кыска кук юбка, кук блуза кигэн----хатын келеп
эцибэрде. Г. ИбраЬимов. [Зоя] кара юбка белэн ап-ак кофта кигэн, куксел ефэк шэлен ицнэренэ салган. М. Эмир.
2. куч. эвф. Хатын-кыз заты; кызлар (ир-егет затынын нэфес яки мавыгу предметы буларак эйтелэ). — А. господин Арсланов! Юбкалар сагалап йери-сезме? Ф. Эмирхан.
ЮВЕЛИР I и. I. Кыйммэтле металлар Ьэм асыл-ташлардан бизэну эйберлэре ясаучы оста. Татар ювелирлары нигездэ балдак. белэзек. яка чылбыры, каптырма, чэч тэцкэсе, чулпы, терле бизэну кирэк-яраклары эшлэп чыгарганнар. Каз. утл.
2. куч. Уз эшен бик пехтэ, оста итеп эшли торган кеше. Безгэ резервуарларны бетонлап бетерергэ вакыт. Нечкэ эш! Аныц стеналары юка, монда ювелир булырга кирэк! А. Гыйлэжев.
ЮВЕ	600
ЮГА j
ЮВЕЛИР II и. 1. Кыйммэтле (алтын, асылташ Ь. б.) бизэну эйберлэре даирэсе. Ювелир товарлары. I | Малахиттан терле ювелир эшлэп чыгаралар. Химия.
2. с. мэгъ. Шул даирэгэ караган. Ювелир эшлэн-мэлэр.
ЮВЕЛИРЛА'РЧА рэв. Бик жентеклэп Ьэм оста, матур, зэвыклы итеп. Ювелирларча эшлэнгэн эш.
ЮВЕЛИРЛЫК и. Ювелир (I) булу, ювелир Ьенэре яки эше. Ювелирлык сэнгате. I I Алтын каптырма-лар болгар-татар ювелирлыгыныц традицией техник алымы — филигрань белэн эшлэнгэн. Каз. утл.
ЮВЕЛИРЧЫ и. 1. к. ювелир I. Ювелирчыдан белэзек эшлэту.
2.	Ювелир эшлэнмэлэр белэн сэудэ итуче.
ЮВЕЛИРЧЫЛЫК и. Ювелир эйберлэр эшлэп чыгару эше.
ЮГАЛТУ I ф. I. Милкендэ яки карамагында булган нэрсэне онытып, тешереп калдыру яки урлату. Фэйрлузэнец куцеле бик шат, Ул елмая Булатка. Бик кадерлэп хатны бирэ: ,Мэ,— ди.— кара, югалт-ма!‘ М. Жэлил. II Билгесез жирдэ аерым, ялгыз хэлдэ калдыру (жан иялэре турында). Бэрэннэрен югалткан сарыклар, урамны яцгыратып, бер урыннан икенче урынга йегереп. тилмереп бээлдилэр. А. Шамов. Шул арада Mahu эбине эллэ кайда югалттык. М. Гали. II Юксыну, таба алмый тору. Халык арасында Иван Никитичны югалтканнар иде. М. Гали.
2.	Билгеле бер эзлеклелектэн, системадан h. б. язу, адашу, буталу. Акча иеэбен югалту. I I Бер. ике. дурт, адаштым. Ун, егерме. ах, тагын Мин югалттым шомлы кеннэрнец. Гасырларныц санын. Ь. Такташ. Без.---машинабызныц кеченэ ышанып,
---картада куреэтелмэгэн юл белэн киттек. Ахырда юнэлешебезне югалттык. А. Шамов.
3.	Билгеле бер сыйфатта, рухи халэттэ булудан чыгу яки берэр сыйфатка ия иткэн нэрсэдэн язу. Ацын югалту. Ихтыярын югалту. дйэмиятен югалту. □ Зур. киц булмэ узенец тэртибен бетенлэй югалткан. Г. ИбраЬимов. Илдус, тэмам кыюлыгын югалтып. Айдар бабай янына барып туктый. Д. Аппакова.
4.	Берэр якын, кирэкле, сеекле кешен улу яки башка бер бик кадерле нэрсэдэн мэхрум калу турында. Атасын югалткан — белгэн. илен югалткан — улгэн. Мэкаль. Кичэ разведвзвод заданиедэн узенец тээ^рибэле ике разведчигын югалтып кайтты. Г. Эпсэлэмов.
5.	Нинди дэ булса тоткарлык, кимчелек Ь. б. ш. аркасында зыян-зарар куру. Шулай итеп, Макаров тегермэн тик торганда югалткан акчасын икелэтэ кайтарып алды. Э. Фэйзи. Шулай итеп, тормышта берни дэ югалтмаган тесле торып тора идек. Ш. Камал. || Кулдан ычкындыру (форсатны Ь. б.). Мин. бер секундны да югалтмаска тырышып. егет янына атылып чыктым. А. Шамов.
6.	Яшеру, юкка чыгару, жую. Зиннэт шулай кара-нып торган арада. Карлыгач аныц гармоней каядыр югалтты да кулына тырма китереп тоттырды. Г. Бэширов.— Сиздегезме. дошман узенец эзен югалту ечен баскан э^иренэ дару сибеп тайган. А. Эхмэт.
7.	Берэр сыйфатны, сэлэтне Ь. б. жую, юкка чыгару; мэгънэсезлэндеру, эЬэмиятсезлэндеру. Сэламэт-лекне югалту. I I —Партия йезен югалта ич бу адэм! Г. ИбраЬимов. Ьэртерле уйлый алу сэлэтен югалткан иде [Наэедия]. Э. Еники.
ЮГАЛТУ II и. Зыян, зарар. Эйтергэ генэ ансат бит. ике-еч кен эчендэ бетен бер армия юкка чык-сын да куйсын. Безнец ечен кетелмэгэн зур югалту
бу. М. Гали. Укенечле югалтуларга дучар булган кешенец — —Айдарныц кызыклы язмышы^бар. Ф. Хесни. II Якын кешеннен, иптэш яки сафташ, ке-рэштэшнец Ь. б. улеме, Ьэлак булуы турында. Сугышта зур югалтуларга дучар булу.
ЮГАЛУ ф. 1. Берэр жирдэ онытылып, тешеп калып яки урланып, яшерелеп кулдан киту. Бер ау-чыныц бер сарыгы кырда калган, Эзлэп-эзлэп тап-маганнар—ул югалган. М. Гафури.— Эйтэм, ейдэн эйберлэр югала да югала, менэ кем урлый икэн аны. А. Шамов. || Кайда икэнлеге билгесез булу.—Мин югалган алмазымны эзлим, бабакай. Д. Аппакова.
2.	Кузгэ куренми башлау. Эз югалу. Кичке шэ-фэкъ югалу. ГЭ Тетен дэ бара-тора ерагайды, кече-рэйде, сыегайды йэм бетенлэй югалды. Г. Гобэй. Текэ борылышларда алар [чацгычылар]. кар тузаны туздырып. бер генэ секундка куренэлэр дэ тагын куздэн югалалар, аннары тагын агачлар арасыннан очып чыгалар, тагын югалалар. Г. Эпсэлэмов. II Берэр жиргэ яки нинди дэ булса масса эченэ батып керу, яшерену. Балыкчылар, зур сезгечлэренец озын ] саплары югалып беткэнче суга чумдыра-чумдыра, | балык аулыйлар. Г. ИбраЬимов.
3.	боерык ф. форм. Кайдан да булса тиз гена киту, урын бушату, юк булу.— Кемнэр бу? Тиз юга-1 лыгыз моннан, мошенниклар! М. Фэйзи. Тизрэк мон-  нан югалыйк. Гелстанга туры юл алыйк! Ф. Бурнаш. |
4.	куч. Нинди дэ булса адаштыргыч, катлаулы' нэрсэ эченэ кереп киту. Юкка гына шэйэр урамына I Чабатадан кереп югалдык. Ь. Такташ. Очсыз-кырый- j сыз далалар эченэ кереп югалган бер билгесез чокыр тебендэ----берузе басып тора ул хэзер. И. Гази.
5.	Каядыр китеп, кузгэ куренмичэ, кайтмыйча кеттеру; билгесез якка Ьэм билгесез вакытка киту. ' Сэлим----Мэрдэнша бабайныц борчылган тавышын I
ишетте:—Сэлим, Сэлим дим, кая югалдыц син?'. Г. Гобэй. .Ай курде, кояш алды' дигэндэй. кеннэр- I нец берендэ чуар тавык каядыр китеп югалды. I А. Алиш. || Озак килми тору.— Эй, чын да, Гайфулм, | нишлэп бу арада югалып киттец, бер дэ килмисе^. , Ш. Камал. || Еракка китеп юк булу, юкка чыгу, кай- । далыгы мэгълум булмау. Галиулла шуннан хэбэрса югалды. А. Шамов.
6.	куч. Ьэлак булу; эрэм булу (кеше, шэхес турында).— Югалмас, югала торган егет тугел ул,-дип уйлыйм мин Дэулэтшин турында. И. Гази. — Эмма Газинур турында алдан эйтэ алам: югалмас бу егет! Г. Эпсэлэмов. || У терелу, Ьэлак ителу. бету. Шунысы кызганыч, арысландай бала котырган этлэр кулыннан югалды. Т. Гыйззэт. || Улу, вафат булу турында. 1933 елныц эюэендэ Г. Камал — го- > мерлеккэ безнец арадан югалды. М. Гали.
7.	куч. Эрэмгэ, бушка киту, нэтижэсез калу. Ил ечен кылган хезмэт йичвакыт югалмас. Ш. Мехэммэдев. Ыргыма син, дулкын, югары, Файдасызга I кечец югалыр. Ф. Кэрим.
8.	куч. Бету (аерым сыйфат яки ижтимагый яна рухи куренеш турында). Туташ, аптырап. вйа керде, аныц ечен эюыелышныц мэгънэсе югалган [ кебек булды. Г. ИбраЬимов. Бу урынга эциткя. I батыр кызчыкныц кыюлыгы югалды. М. Эмир. [Татар теле] Чабаталы чорда югалмаган. Татарстана чорда югалмас. X. Туфан.
9.	куч. Уйга, борчуга бату, бетен игътибарнм шуна гына юнэлдереп, тирэ-юньие куздэн ычкындыру I Уйланам, уйланам ... , Уй белэн югалам. — Бер L вакыт кинэттэн сискэнеп уянам. Ш. Бабич.
Югалып калу — аптырашка тешу, нишлэргэ бед-1 мэу, каушап калу. Яшусмер Калтай. бу сузгэ улжеь.
ЮГА
601
ЮГА
---чибэр кыз алдында ни эйтергэ белмичэ, бераз югалып, каушап кала1иде. Г. ИбраЬимов. Юашрак крестьян мондый мвгамэлэдэн сузен эйтэ алмый, югалып кала. X. Кэрим.
ЮГАРТЫН рэв. I. Югарыдан, биектэн; югарыда, биектэ. Ай югартын йвзеп бара-бара, Ерагая йаман, су релэ. Ш. Маннур. Кыйгач сафларга тезелеп, киек казлар очты югартын. Г. Гобэй.
2. куч. Бик мактанып, Ьавалы рэвештэ. Киц блок-лар бетон белэн тулгач, Масаясы килэ югартын. Ш. Маннур. [дхмэдинец] борыны чеелэ теште, тирэ-ягындагыларга югартын карый торган булып китте. Г. Иделле.
О Югартын очу — мэгърур кылану; шэплэну, Ьа-валану. Кыз халкы, — матуррак та булса, бигрэк тэ югартын очарга тели. Ш. Маннур. Югартын торып — гомумилэштереп, фэлсэфи фикер йертеп. Дэурэк нэреэлэр турында югартынрак торып фикер йертергэ аныц [мужикныц] вакыты да калмый. Г. Бэширов.
ЮГАРЫ рэв I. ©екз, ескэ таба; киресе: тубэи, тубэигэ. Сэйфулла карт тур буена сузылган кее югары карап ята иде. Ш. Камал. Мицнулла, кээцэ сакалын югары тырпайтып, кисэргэ агач сайлый башлады. И. Гази. || Тургэ.— дйдэ, югары уз, чэйгэ рэхим ит! М. Гафури. || Ургэ. Тау битеннэн югары мену. II Агым уренэ таба, агымга каршы. [Идел] естеннэн зэцгэр. алсу, сет тесле ап-ак пароходлар бертуктаусыз эле тубэнгэ, эле югарыга таба узып тора. Г. Бэширов. || ескэ, еске якка, еске катка. Озын мыеклы абый Зиннэтне югары алып менеп китте. А. Шамов.
2.	Биеккэ, биеклеккэ таба. Аксыл томан аркылы тонык кына нур чэчеп торган кояш шактый югары кутэрелгэн иде. Ш. Камал. || Чагыштырмача биеккэ-рэк. Мехетдин карт, тегелэрнец сузгэ мавыгып сугуны йомшарта башлавын куреп, чабагачын юга-рырак кутэрэ. М. Гали. Югары кутэрэ кашка Бан-тиклы башын. Ф. Кэрим.
3.	Биегрэк, естэрэк. Кезге бик югары эленгэн шикелле иде. Ф. Эмирхан.— Башым минем тиле булса да, карчык, кайда бегелергэ, кайда югары торырга белэ ул. А. Шамов.
4.	с. мэгъ. Югарыгы, еске. Энэ Агыйделнец югары башыннан йомшак мамык тесле ап-ак бер болыт кутэрелде. Г. ИбраЬимов. Югары очтан кара таран-таслы кук ат чабып тешеп килэ. И. Гази.
5.	с. мэгъ. куч. Гади, натураль саннар белэн исэп-лэнэ, улчэнэ торгаи зурлыкларнын билгеле бер сан-иан артып киткэн булуын белдерэ. Егермедэн югары саннар. | хэб. функ. Болар — Америка балалары, э яшьлэре уннан югары. Ф. Кэрим.
6.	с. мэгъ. куч. Административ баскычта естенрэк торган яки ин еске, ин баш. Югары совет. Югары палата. Югары органнар. I I Газизнец кайда булса да сузе утэ, аныц фикеренэ районда гына тугел, югарырак урыннарда да колак сала торганнар иде. Г. Бэширов. | и. мэгъ. [Чиновник:] Сезгэ паспорт бирелми: югарыдан боерык! 3. Бэшири. Мин югарыдан кушканны таш яуса да утэ ми калмыйм! С. Рафиков. || Дэрэжэ, абруй яки байлык ягыннаи естен. Я&мгыятьнец югары катлавы. I I Тзецнэн тубэннэргэ карап шекер ит, югарыларга карап фикер ит. Мэкаль.
7.	Нинди дэ булса сыйфат яки узенчэлек белэи характерлана торган жэЬэттэ билгеле бер тэнгэлдэн, дэрэжэдэн естенрэк булу. Ац ягыннан башкалардан югары тору. О Нигъмэтнец фэн ягы учительлек-тэн эллэ никадэрле югары. Г. ИбраЬимов. Беек
кешелэрнец 'теп максатлары уз бэхетлэрен кай-гыртудан куп югары булган. Г. Кутуй.
8.	с. мэгъ. Билгеле бер елкэдэ яки нинди дэ булса бер сыйфаты ягыннан зур усешкэ ирешкэн; катлау-лылыгы, кыйммэте, дэрэжэсе Ь. б. ягыниан ин еске баскычларда тора торган. Югары математика. Югары пилотаж. Югары культура. Югары техника. I I Узагачта ботаклар никадэр азрак булса, уз-агачныц кыйммэте шулкадэр югарырак икэн. Г. Эпсэлэмов. Гелсинэ Яруллина шикелле. уз эшегезне бары тик югары сыйфатлы итеп кенэ башкарыгыз. Р. Ишморат.
9.	с. мэгъ. Хермэтле, хермэтлэнергэ лаеклы яки тиешле, олы, беек. Югары хислэр. Г~! Безнец Хэят соцгы вакытларда инде узенец егетлэр кузендэ бик югары урында торганлыгын ачык белэ, тоя иде. Ф. Эмирхан. Партиянец карарлары партия членнары ечен иц югары закон хисаплана. Ш. Камал. | хэб. функ. Хезмэт ул барыннан да югары, аны кимсе-тергэ берэунец дэ хакы юк. Г. Эпсэлэмов. || Танта-налы, кутэренке, кечле. Югары пафос.
10.	с. мэгъ. Хермэтлэу, олылаунын ин сон дэрэжэсен куреэтуче, белдеруче. Югары булэк. Югары титул. Г~1 Эшче исеме бездэ иц югары исем. Афоризм.
11.	с. мэгъ. Уртачадан кыйбатрак яки тешемлерэк. Бэялэрнец (хакларныц) югары булуы (торуы). Югары такса. Югары эш хакы.
12.	с. мэгъ. Уртачадан яхшырак; бик яхшы. Югары куреэткечлэр. Югары сыйфат. Югары уцыш. II Гадэттэн тыш яхшы нэтижэгэ исэп тотылган, кутэренке. Югары йеклэмэлэр. Югары талэплэр.
13.	с. мэгъ. Кульминацион; ин киеренке, ин кар-шылыклы Ь. б. Вакыйгалар усешенец югары нокта-сы. I I Тик мин сэяхэтнец берничэ югары моменты турында сейлэп утэсем килэ. Г. ИбраЬимов. || сир. Ин катгый, ин каты. Югары боерык. Югары эк;эза.
14.	с. мэгъ. Сонгы, елкэн (терле уку яки осталык, белем баскычлары турында). Югары уку йорты. Югары квалификация. Югары класслар. I I Мин кайтырмын туган кырларыма, Югарысын алып белемнец. 3. Майсур.
15.	с. мэгъ. сир. Элгэреге, борынгы. Тарихына Караганда, ул мээк;муга теге Я^элэлдэн эк;иде буын югары булган Шэйбэкнец углыныкы булырга охшый. Г. ИбраЬимов.
16.	с. мэгъ. Кечле, кечэнешле. Югары басым. Югары вольтлы ток. II Янгыравыклы. Югары аваз. I I Эшчелэр-----калын йэм югары тавыш белэн
боларга [солдатларга] карап нэрсэдер сейли башладылар. М. Гафури.
17.	юн., у.-вак., чыг. килеш. форм, югарыга, югарыда, югарыдан. Билгеле югарылыктагы, биектэге, урдэге Ь. б. урынга (урында, урыннан). Кузне югарыга текэу. О Югарыда, серле зэцгэр куктэ, Я^емелдилэр язгы йолдызлар. Ф. Кэрим. Карлар. -------югарыдан эюансыз кубэлэклэр коелган тесле, экренлэп ява. Ш. Камал.
18.	юн. килеш. форм, югарыга. ©стенлеккэ, усешкэ, камиллеккэ менэсэбэтле булу турында. Фэн елкэсендэ югарыга омтылу. О Мин тормышта йаман яктыга, Югарыга таба юл алдым. h. Такташ.
19.	кит. у.-вак. килеш. форм, югарыда, югары-дагы. Алда, естэ, искэ алынган мэгълум урында, мэзкур (эдэби эсэрдэ яки фэнни Ь. б. ш. хезмэттэ билгеле урында иэреэ турында суз баруын аныклау ечен кулланыла). Югарыда без Шэехнец иртэн торгач 	чыгып китэргэ ният иткэнен язган идек.
М. Гафури. | с. мэгъ. Югарыдагы мисаллар безгэ
ЮГА
602
юды
Г- Ибрайимовныц бу дэвер эсэрендэ романтизм мотивлары чагылганын курсэтэ. Г. Нигъмэти.
Югары бэялэу (бэя биру) — берэр нэрсэ турында кирэкле, кыйммэтле, эйбэт, шэп. дигэн фикердэ булу, шул фикеренне эйту (язып чыгу Ь. б.), дсэргэ югары бэя биру. Хезмэтне югары бэялэу. Югары стиль — язма сейлэмнен аеруча нечкэлек, пафос Ьэм галимлек претензиясе белэн характерлана торган тере. 1816 елда Карл Фукс [татарларда] югары стиль белэн язу татар сузлэренэ бернинди чама белмичэ гарэп. фарсы, терек сузлэре катнаштырудан гыйбарэт дип язган иде. Каз. утл.
Югары оч—1) урамнын, авылнын биегрэк урынга урнашкан очы. Югары очтан тубэн очка Тешеп бара бер чана. Жыр; 2) шул очта яшэуче, шул оч-ныкы. Сиксэн биш сумга югары оч Галэвинец алты почмаклы еен алдым. Г. ИбраЬимов. Югары фикердэ (булу, тору)—кирэкле, кыйммэтле, эйбэт, шэп дип уйлау.— Мин синец уйларыц, хислэрец турында шундый югары фикердэ идем. Р. Ишморат. Югарыдан карау (очу) — мэгърур, тэкэббер булу. Аныц куксу соры кузлэре йэрвакыт йэрнэрсэгэ югарыдан йэм мэртэбэ белэн карарга яраталар. Г. ИбраЬимов. Югары (югарыдан) узу — тургэ килеп утыру, тургэ узу.— Югары уз!—Мин югары авыз тугел... — Алай-са, югарыдан уз.— Тушэмнэнме? Мэзэк.
ЮГАРЫГЫ с. 1. Югары, биек урындагы; естэге. Марат-----пароходный иц югарыгы э^иреннэн кар-
лыгач булып Иделгэ сикерэ. Т. Гыйззэт. II веке. Абрамныц — югарыгы ирененнэн — бармак башы кадэр ите салынып тормакта иде. Ш. Мехэммэдев.
2. куч. к. югары (6 мэгъ.). }К,эмгыятьнец югарыгы катлаулары арасында мин-минлек, узен генэ кай-гыртып, .тук йэм тыныч’ тормыштан чыкмаска омтылучанлык кеч алды. Г. Нигъмэти.
3. куч. Югарыда эйтелгэн, югарыдагы. Камилэ-нец уцганлыгын, шэплеген, чибэрлеген макта-салар да, югарыгы эшлэрен [шуклыгын] йичкем килештерми. Г. ИбраЬимов.
Югар(ы)гыоч — к. югары оч. Утырдым утыргычка, Карадым югаргы очка. Югаргы очка караганым Булмады куанычка. }К,ыр.
ЮГАРЫЛАНУ ф. Югарыга кутэрелу, югары то-рышка килу. Кояш югарылану. II куч. Лэззэтлэну, хо-зурлану, хушлану (кунел Ь. б. ш. турында). Куцел югарылана гали хис берлэн. М. Гафури.
ЮГАРЫ ЛАТУ ф. Югары иту. Уткэн йэрбер минут аныц [кояшныц] урынын югарылата, куэт вэ матур-лыгын арттыра бара. Г. ИбраЬимов.
ЮГАРЫЛАУ ф. 1. к. югарылану. Кояш Урал тауларыныц артыннан кутэрелеп югарылаган саен, тирэ-як тагын да кицрэк, тагын да ямьлерэк булып куренэ. Шура.
2.	куч. Югары кутэру, бик нык мактау, артык хермэтлэу. Югарылаганыгыз юш килсен! Эйтем.
ЮГАРЫЛЫК и. 1. Югары булу сыйфаты. Очыш-ныц бик югарылыгы мэгълум булу.
2.	куч. Абруй, бееклек; югарыдан караучанлык. встэл артында, эре генэ булып, узенец дэрээ^эсен тиешле югарылыкта тотып, председатель утыра. А. Шамов.
3.	кыек килешлэрдэ. Югарыга, ескэ таба билгеле бер тэнгэл, чик. Билгеле метр югарылыкка урнаш-тыру. фэлэн югарылыктан тешу. □ 7—8 метр югарылыкта зур тимер шан урнаштырылып, тубэн ягы аксыл-сары буяу белэн буялган. Ш. Камал.
4.	Югарыдагы, биектэге урын; биеклек. {Сузлэр] табигатьнец барлык якты теслэрен узендэ чагыл-дыручы аяз югарылыкка чакыралар тесле тоелды. К. Нэжми.
5.	куч. Ирешелгэн сыйфат, уиыш Ь. б. дэрэжэсе; югары сыйфатлылык. Безнец совет сэнгате хэзер энэ шул катлаулы бурычны уцышлы рэвештэ хэл кылу югарылыгына кутэрелеп килэ. М. Жэлил. М. Гафури эле бу вакытларда {1902—1904 елларда] типик образлар иэк;ат иту югарылыгында тормый. М. Гайнуллин.
ЮГАРЫЛЫКЛЫ с. Хислэр Ь. б. югарылыгына ия булган. Бетен йерэкне шундый бер лэззэт чолгап алды ки, андый лэззэтне дэртле, моцлы, югарылык-лы, лэкин тээцрибэсез яшьлек кенэ татый ала. Ф. Эмирхан.
ЮГАРЫЛЫ-ТУБЭНЛЕ с. 1. ©сте-естенэ, берсе естенэ икенчесе урнашкан. Кэнсэлэрнец югарылы-тубэнле еч киштэсендэ тырнак басарлык буш урын юк. Ш. Камал.
2.	рэв. мэгъ. Бер югарыга, бер тубэнгэ, бер ягы югарыга, икенче ягы тубэнгэ Ьэм киресенчэ алмашынып. Югарылы-тубэнле йерену. Югарылы-тубэнле чайкалу.
ЮГОСЛАВ и. Югославиядэ яши торган яки шунда туып-ускэн кеше. Кичэ безнекелэр, югославлар белэн бергэ. Югославиянец башкаласы Белградны алган-нар. Г. Эпсэлэмов.
ЮГЫЙСЭ терк. 1. Кушма жемлэдэге сэбэп яки нэтижэ жемлэне баш жемлэгэ бэйлэу, теркэу ечен — димэк, курэсец сузлэре белэн кулланыла. — Димэк. шушы очрашуныц файдасы булды,— диде командир, — югыйсэ мин кайданбелер идем бу турыда? Г. Гобэй. Акылы да яоитенкерэми курэсец, югыйсэ кол булып йегерерлек малай тугел инде,— сукса тимер езэрлек егет. М. Эмир.
2.	Ихтимал булган еэбэплэрнен юклыгын белдергэн жемлэне гажэплэну-сорау тесендэ бирелгэн баш жемлэгэ бэйли. Учак та сунгэн, лампа да тетенлэми югыйсэ. каян килер икэн соц бу сэер ис? Г. Бэширов.
3.	Гомуми, гадэти, закончалыклы куренеш икенче бер куренешкэ каршы куелган жемлэне баш жемлэгэ яки контекстка бэйли. Югыйсэ егетнец бер э^иреннэн дэ гаеп табып булмый — эшлекле, тэуфыйклы, инсафлы. Ф. Эмирхан. Бу бары тик аз гына тукталу иде, югыйсэ алар [эшлэучелэр] вакытны бик кызу тотарга йэм бетен эшне куз ачып-йому тизлегендэ башкарырга булдылар. Г. Минский.
4.	Тик торганда яисэ ни дэ булса эшлэгэндэ килеп чыгуы ихтимал булган тискэре, иачар нэрсэдэн, хэвеф-хэтэрдэн кисэтуне белдергэн жемлэне баш жемлэгэ бэйли.— [Кэлэшнец] битенэ кершэнне узец як, сермэне узец тарт, югыйсэ каушап, калтырап бетэр. Г. ИбраЬимов.— Бар. бар, Кучэрбай, яхшы чакта китеп кал, югыйсэ Ибрай шайтан ул, эллэ нилэр эшлэтер. М. Эмир. || „Киресенчэ булса" мэгънэсендэ.— Алыр булсац йерермен, югыйсэ минем артымнан йермэ. М. Гафури.
5.	сир. Яисэ.— Завод ябылган тэкъдирдэ выходной пособие ике атнагамы югыйсэ айлыкмы бирелэ? Ш. Камал.
6.	кис. функ. Copay тесмерен белдергэн эллэ, соц кебек кисэкчэлэрне кечэйтеп килэ.— И ходаем, арага дошман кердеме эллэ югыйсэ? М. Фэйзи. Ж,ил яфракны тугел, хислэрне дэ Коя микэн эллэ югыйсэ? М. Жэлил.
ЮГЫН и. диал. Юынтык су. Югын барда чебен бар, Чебен барда чирец бар. Мэкаль.
ЮГЫЧ и. Идэн Ь. б. юу ечен чупрэк. Капчык тузса, югыч була, ефэк тузса, югычка да ярамый. Мэкаль. || Савыт-саба Ь. б. юу ечен махсус эшлэнгэн предмет (мэсэлэн, жиз челтэр).
ЮДЫРТУ ф. 1. Йекл. юн. к. юдыру. [Фэтхия эби] бар э^ирен юдыртып, мичен акшарлатып.
юды
603
юк
ишектэн тургэчэ зур ак киез тушэтте. Г. ИбраЬимов. Идэн юыла торган кен булмаса да, сестра идэнне юдыртып чыгара. А. Шамов.
2. Нинди дэ булса сыеклыкны берэр нэреэ естенэ беркеп, агызып юып тешеру. Машинаны шлангтан су агызып юдырту.
ЮДЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. юу; юарга кушу яки биру. Кер юдыру. II Юарга мемкинлек биру; юарга ярдэм иту (су салып тору Ь. б.). Баланыц кулын юдыру.
2. к. юдырту (2 мэгъ.). Нигэ соц тэрэзэ томанлы. тузанлы... И. лэйеэн яцгыры, юдырып уз эле. С. Селэйманова.
ЮЕШ с. 1. ©ейезендэ Ь. б. юка гына су катламы булган, еслегенэ су сенгэн, чыланган, манчылган. Юеш м;ир. Юеш ком. □ Идэн юеш, пычрак, эчелек чабата-башмак Ьэм агач комганнар белэ тулган иде. М. Гали. Тэрэзэлэргэ салкын яцгыр тамчылары, езелгэн юеш яфраклар килеп бэрелэ. А. Шамов. II Суга манчылган, узенэ су сенгэн. Юеш кер авыр булырга кирэк, кызныц нэзек кенэ буе кеянтэ астында сыгыла тешкэн. Э. Фэйзи.
2. Дымлы, булы (Ьава турында). Ьава. дицгезгэ тыгып алгандай, дымлы вэ юеш. Г. ИбраЬимов. Юеш ис таралды, булмэ Ьавасы тагы да тынчулана теште. Г. Гобэй. | хэб. функ. вч кен яцгырдан соц кич белэн салкын вэ юеш иде. Ш. Камал.
3. и. мэгъ. Дымлылык; дым, сыеклык, су. Шундый яцгырлы, елак кеннэрнец берендэ тамырларга кадэр юеш уткэреп, арып кайткач, кичке табынга &оые-лып утырдылар. А. Шамов. Салкыннан Ьэм кар юешеннэн [Нурия} озакламый ацына килде. Э. Касыймов. |1 куч. эвф. Ьэртерле булендеклэр турында. Бала юеше. Борын юеше.
Юеш авыз(лы), танау(лы), борыи(лы)—1) селэ-гэйле, манкалы; манка танау(лы). взлексез борын тартып йеруче, юеш авызлы сары малай----таны-
маслык булып узгэргэн. М. Эмир; 2) куч. юньсез яки житлекмэгэн кеше турында.
О Юеш аяк эвф. — бик ышанычлы булмаган кеше; зимагор, сукбай. Таба да каба торган бу юеш аяк-лар тирэсендэ бер дэ акча тешереп булмаганлык-тан. Сэфэргали аларны ташлап китеп барды. Ф. Хесни. Юешкэ утыру—еметендэ алдаиып яки юкка тырышып бик келке, аяныч хэлгэ калу. Кызы-гып алтын-кемешкэ, Керештек без юк эшкэ, Союз-никларга сатылып, Утырдык без юешкэ. Г. Камал.
ЮЕШЛЕ с. сир. Юешли, юешлэндерэ торган. Кояш эйтте:—Син [яцгыр] бик юешле, Явасыц былчыратып Ьэммэ тешне. Г. Тукай.
ЮЕШЛЕК и. 1. Юеш булу сыйфаты, хэле. Булмэ-нец — юешлектэн диварлары каралган. Г. Камал. Юешлектэн иген-ашлык черидер. Му экиклар, [яцгыр] яумаса иде. дип телидер. Г. Тукай.
2. Дымлылык. Кен ачык тугел, болытлар салынып тора, Ьавада юешлек. яцгыр исе ацкый иде. Ш. Камал.
3. Юеш урын, юеш нэреэ. Баланыц---карарлык
м;ире юк. Тоташ бер юешлектэн гыйбарэт иде ул. М. Эмир.
ЮЕШЛЭНУ ф. Юеш (1—3 мэгъ.) булып киту, юешкэ эйлэну. [Камали] сыра белэн юешлэнгэн мыек-ларын сертэ. Г. ИбраЬимов. || Юеш хэлдэ булу, юеш булып тоелу. Кабыгы эрчелгэн ап-ак чыбык юешлэ-неп. „тайгак" булып тора иде. Ф. Эмирхан. [Насрый-ныц] биек Ьэм бераз бекре борыныныц тебе Ьэрвакыт бераз юешлэнеп тора. Ш. Камал.
ЮЕШЛЭТУ ф. 1. Йекл. юн. к. юешлэу. Идэнне юешлэту. II з-сыз. Дымлы-янгырлы Ьавалар башлапу турында. Кеннэр бозылу, юешлэту.
2.	Юешлэу, юеш иту. [Авыру], чынаяк чокырыннан су эчеп, иреннэрен юешлэтте. Г. ИбраЬимов. II Юеш-лэндеру. Су тамчысы чэчрэп юешлэтэ Атымныц йегэнен. Э. Ерикэй.
ЮЕШЛЭУ ф. Юеш иту (махсус рэвештэ). встэлне юешлэп сорту. □ — Без чэчлэрне юешлибез дэ, аннан соц аны берэр тастымал яки чупрэк белэн кысып бэйлибез. 3. Бэшири. II Юешлэндеру, юешлек еэбэбе яки чыганагы булу. Шунда ук бозлы чилэк эреп, тирэ-ягын юешлэп утыра. Г. ИбраЬимов. Куе томаннар-----ел эйлэнэсендэ Ьаваны юешлэп тора.
М. Гали.
ЮК хэб. суз. 1. Нэреэнен дэ булса чынбарлыкта булмаганлыгын белдерэ; киресе: бар. Исэпкэ бар, санга юк. Эйгем. Эше юкныц ашы юк. Мэкль. Сагынып хатлар язма. бэхетсез карт, Зэцгэр кузле улыц исменэ: Ул юк инде! Ь. Такташ. Хакыйкатьтэ гаеп юк, чында кер юк. Н. Исэнбэт. || Тартым кушымчалы сузлэрдэн сон килеп, кемнен яки нэреэнен дэ булса берэр эйбере булмавын белдерэ. Йомырканыц эк;ее юк, э^ырныц ертыгы юк. Мэкаль. | с. мэгъ. Хэтереюк кеше.
2.	Образлы яки фигуралы тэгъбирлэр составында берэр эш-хэл, куренеш яисэ вакыйганын билгеле бер шартларда гадэттэ булмавын яки мемкнн тугеллеген катгый рэвештэ раслау ечен кулланыла. Сукырга суд юк. Мэкаль. Язмыштан узмыш юк. Мэкаль. Дерес сузгэ эк;авап юк. Мэкаль.
3.	Берэр нэреэнен бик шэп, бик кечле, бик эйбэт, унай яки, киресенчэ, бик начар, кире сыйфатлы булуын тэгъбирлэгэн махсус эйлэнмэлэр (жемлэлэр) тезу ечен кулланыла. днкэйнец шатлыгына чик-чама юк. Г. ИбраЬимов. Кээ^эдэн — сет.— дисец,— куркэ-дэн — ит, д Фэсхидэн юк бит чуртым да. 3. Мансур.
| с. мэгъ. Мисалы (охшашы, тице Ь. б.) юк куренеш.
4.	Кетелгэн нэреэнен ни ечендер булмавын (кайт-мавын, килмэвен, йез бирмэвен Ь. б.) белдерэ. Хэлбуки зарыгып кетелгэн хат юк та юк. Ш. Камал. Син Ьаман юк, никтер кайтмыйсыц. Жыр.
5.	Copay, утену яки емет белэн эйтелгэн жемлэгэ кире жавап булып килэ. Дэулэтшин кызныц кулла-рына ябыша. Кичеруен сорый. Узлэрендэ калуын утенэ. Разия „юк" ди. И. Гази. II Шундый кире жа-вапка укенуие белдерэ. — Ташпулат салыр идем мин. Юк бит, ярамый. Т. Гыйззэт.
6.	Икеле-микеле яки ничек булса да барыбер булган хэллэрне белдергэндэ кулланыла. Сез аны [хат-ны] алдыгыз микэн, юк микэн? М. Жэлил. Менэ узебезнеке рэхэт ичмасам: телэсэц — эшлэ, телэмэ-сэц — юк. Г. ИбраЬимов. Ышансац ышан, ышанмасац юк, якташ, мин ун-унбер яшькэ э^итеп тавык итен татып караганым юк иде эле. Э. Айдар. JI Copay формасында куелган катгый талэпне кечэйтеп яки ассызыклап, copay жемлэгэ кушып эйтелэ.— Тик мин сица бер copay бирэм: моннан соц тормыш юлында син мица якын иптэш булырга телисецме. юкмы? Ш. Камал. [Хаэ^ия Тутакайга:] Чыгасыцмы, юкмы. э^эЬэннэм кисэве! Т. Гыйззэт.
7.	кер. суз функ. Берэр фикергэ, фаразга яки омтылышка, тенденциягэ карата инкяр иту белдерел-гэн жемлэдэ мэгънэне кечэйтеп килэ. Юк, булмады ташкын куцелне бастырып! Ш. Бабич. Мин ела-мыйм, дуслар, юк, юк. Ш. Маннур. Инде тузэрлек чама юк, инде безнекелэр кырылып беттелэр. харап булдылар, дисец... Юк. туганкайларым, юк! Алар Ьаман сугышалар. Г. Бэширов. II Кискен чик кую яки сонгы чиккэ житуне белдерэ. Минем куце-лемне богауларгамы? Юк! И. Гази.— Юк, егетлэр, монда ятып файда чыкмас ахры. К. Тинчурин. Юк,
юк
604
ЮКА
тузэлмим йерэк эрнуемэ, Ачуыма, нэфрэт утыма. Ш. Маннур.
8.	Синоиимнар яки бер даирэдэге тешенчэлэрне-белдергэн сузлэрдэн сон кабатланып, сукранып шел-тэлэуне анлата. Исэп юк. уй юк. Ал юк. ял юк. Тикшеру юк. copay юк. I I Арба тебенэ эйбер э^эю юк, эйбэтлэп бэйлэу юк, тейилэр дэ утырып чаба-лар. Г. Бэширов. || Вакытны, мизгелне h. б. белдергэн сузлэрдэн сон кабатланып, берэр эш-хэлнен даимилеген, туктаусыз дэвам итуен белдерэ.— Имеш. кен юк, тен юк, авызларын кутэрэлэр дэ урам буена лыгырдашып йерилэр. Г. ИбраЬимов.—Бэммэ кеше йери дэ йери. мин генэ тик ябылып ятам, мица ни бэйрэм юк, ни эк;омга юк. Г. Камал.
9.	-у (-у) формасындагы исем фигыльлэрдэн сон килеп, мэгънэне инкяр иту ечен кулланыла. Минем абзыйда алдашу юк иде. М. Гафури. Карыныбыз бик ачса да, иске гадэт буенча. урманны чыкканчы ашау юк иде. А. Гыйлэжев. II Катгый каршы булу мэгънэсен бирэ. [Столяров Якубка:] Юк, буген кайту юк сица. кунасыц,— диде. И. Гази.— Исэн килеш буса-ганы атлап чыгу юк сица! К. Тинчурин.
10.	Сыйфат фигыльнен уткэн заман яисэ килэчэк заман формасына тартым кушымчасы ялганып белде-релгэн узлекне яки сыйфатны инкяр итеп килэ. Тик торган да юк, эш кырган да юк. Эйтем. Алачагым да юк. бирэчэгем дэ юк. Эйтем. Куптэн инде Фатый-маныц болай рэхэтлэнеп келгэне юк иде. И. Гази.
11.	Хэл фигыльнен -а(-э)сы, -ый(-и)сы формасы белэн белдерелгэн эш-хэрэкэтие, телэкне, тенденция-не, сыйфатны h. б. инкяр иту ечеи кулланыла. Ба-лыкныц батасы юк. Мэкаль.— Бир кулыцны. иптэш, икелэнеп торасы юк. Ш. Камал. — Минем эллэ ни киенэсем юк. Ф. Эмирхаи.
12.	и. мэгъ. Тормышка ашу ихтималы булмаган яки беткэн, югалган нэрсэ. Гомерецне уткэрмэ син юкны телэп. М. Гафури. || Бик эЬэмиятсез иэрсэ, вак-теяк. Юк белэн маташу. Юктан кызу. □ — Юк белэн мине борчымагыз, мин беркая чыкмыйм. Т. Гыйззэт.
13.	с. мэгъ. Булмаган, булмый торган. Юк нэрсэдэн куркалармы соц? Ш. Камал. II Бик эЬэмиятсез, кирэк-мэгэн яки буш, ялгаи, иачар. Юк сузлэр. I I — Куп тырыштым — булмады!—димэк начарлык. ул юк эш. М. Гафури. Юк кеше ул, Буш кеше ул дилэр. Кем тарата, белмим. бу сузне. 3.’Майсур.
14.	рэв. мэгъ. кыек килешлэрдэ. юкта, югыида, юктан (югыннан). Булмаган чакта, булмаган очракта. Без ейдэ юкта узегез теге яшел чэйне башлап эчеп карасагыз да ярар. Ф. Эмирхан. — Совет ярлыларга яманлык телэми, эле курэсец бит. орлык юкта орлык бирде. h. Такташ. Кузем тутырып бер ка-рыймчы. Сагындым син югында. Ш. Маннур. || Булмаган хэлдэ, булмау нэтижэсендэ. Бер генэ кепчэк тэ юлда син югыннан туктамас. Н. Исэнбэт. II Булмаган ечен, булмагаилыктан. Крестьяннар чэчулек юктан зарлана башладылар. И. Гази.
15.	рэв. мэгъ. юкка. Булмаганга, булмау сэбэпле. Хэйри ейдэ юкка курэ, самовар куярга иренеп уты-радыр идем. Г. Камал.
Юк булу—1) кинэт югалу. куренми башлау. Бер-бер артлы юк булып куклэрдэ йолдызлар сунэ. Г. Тукай; 2) бетенлэй бету, юкка чыгу. Кичэге шатлыклы уйлар, дулкынландыргыч хыяллар бер секунд эчендэ юк булдылар. Г. Минский. Юк бэягэ — бик арзан хакка. Юк бэягэ сатып экрабэру. Юк исэ — иск. к. югыйсэ.—Бу хат кемгэ булырга кирэк. эллэ юк исэ безнец Нэгыймэгэ берэр егеттэн килгэнме? Г. Камал. Юк иту — бетеру, утеру, Ьэлак иту. Кил-
гэннэр иде бандитлар Юк итэргэ дип безне, Кабер-лек итэргэ уйлап Бакчадай илебезне. Э. Исхак.
О Юк дигэндэ — бик аз дип уйлаганда, ким ди-гэидэ. Бар дигэндэ биш кен, юк дигэндэ дурт кен [калу]. Эйтем. Юк ииде — берэр терле ялынуга, утенугэ, нэрсэне дэ булса раслап маташуга Ь. б. каршы катгый инкяр. Юк инде, Гаяз туган. берэу табигатьнец матурлыгыннан лэззэтлэнэ белэ икэн, аннан аныц комсомолецлыгына зарар килми. М. Эмир. Юк кына — бик вак, эЬэмиятсез, кечсез. Кысыр алмагач-----Калтырый юк кына Ж,ил килеп
какса да. 3. Мансур. Юк тугел — берэр нэрсэнен барлыгын яки булырга тиешлегеи кинаяле рэвештэ эйткэндэ кулланыла. — Атта гаеп булган шикелле. тэртэдэ дэ бераз гаеп юк тугел. Г. Камал. Юк эшие (йомышны, сэбэпне) бар итеп — берэр сылтау табып (кая да булса бару, нинди дэ булса эшкэ катнашу Ь. б. турында). Нэфисэ, юк эшлэрен бар итеп, почмак яктан да эйлэнгэлэп чыкты. Г. Бэширов. Юк ечен — бер дэ кирэкмэгэнгэ, урынсызга. Якуб белэн Яцгырбай эценаэага энряелган э^эмэгатъ-нец юк ечен суз чыгарып. кычкырышып таралула-рын ацладылар. Г. ИбраЬимов. Юкка без дэ тук — „юк“ дигэн жавапка ризасызлык белдереп эйтелэ торган суз. Юкка чыгару—1) бетеру, юк иту. Барны юкка чыгарган юкны бар итмэс. Мэкаль; 2) юкка чыккаи дип исэплэу, юкка чыкты дигэн фикердэ тору.— Без. парин, сине бетенлэй юкка чыгарган идек бит, эй. Г. Минский; 3) кемнен яки нэрсэнен дэ булса яхшы атыи, данын яки сузен, фикерен инкяр иту.— Минем эшемдэ кимче'леклэр курэсез икэн. эйтегез, иллэ мэгэр моцарчы курсэткэн хезмэтемне юкка чыгарып ташламагыз. 9. Еиики. Шэйхаттар бабай----Шэмсия э^ицгинец сузлэрен юкка чыгар-
ды. Г. Гобэй. Юкка чыгу—1) бетенлэй Ьэм эзсез бету; бетенлэй Ьэлак булу. Барлык рэнэкуулэр, кояш киптергэн яцгыр сулары кебек. юкка чыктылар. Г. Эпсэлэмов. Чумэлэлэр урынында юк, алар юкка чыкканнар иде. Г. Бэширов; 2) кинэт китеп (качып) югалу. Юкка чыккан иде гарэп тэ. Тапмадылар эзлэп карап та. 9. Исхак. Юкиы (юктан, юк жир-дэи) бар иту (табу, булдыру)—1) к. бар иту. Алланыц узен кем юктан бар иткэн? Мэкаль; 2) бетенлэй еметсез, булмастай кебек шартларда билгеле бер материаль мемкинлек, жай табу. Карчык балаларыныц — бу соцгысын [Нэгыймэне] аеруча кадерлэп, югын бар итеп тэрбиялэде. Г. ИбраЬимов. Юкиы бушка бушату — мэгънэсез эш белэи шегыльлэну; буш суз сейлэу Ь. б. Юктан гына кодагый — 1) тиешле кеше булмагаилыктан шундый кеше ролен утэучё (элек: анасыз кешенен туенда ана урынына утырган кеше); 2) куч. бик начар сыйфатлы, уз дэрэ-жэсенэ, исеменэ лаек булмаган шэхес яки эйбер.
ЮКА 1 с. 1. Калынлык улчэме кечкенэ булган, калын тугел. Юка такта. Юка кэгазь. О —Боз эле бик юка, сабыр ит, боз бераз калынайсын. Дэрдмэнд. Газинур. юка гына юрганга теренеп. йок-ларга ятты. Г. Эпсэлэмов. Ылысларныц еслэренэ юка гына кар яуган. Г. Гобэй. [ рэв. мэгъ. Шэрифэ ипине----бик юка гына кисеп Ходайбирдегэ бирде.
М. Гафури. II Ярым утэ куренмэле, куе тугел (сибел-гэн-чэчелгэн яки газ сымаи нэрсэлэр турында). Зиннэтнец юка гына саргылт чэче чуалган. йезе авыру тес алган иде. Г. Бэширов. Менэ айны вак-вак юка болытлар каплап алдылар. Г. Гобэй.
2.	Салкыннан сакларлык булмаган, жылы тугел (кием-салым турында). Аякларына юка иде шул [сол-датныц], шундый салкында----тишек итек белэн
тенге разведкага м;ибэрергэ ярыймы соц кешене? М. Гали. [Малай] ес-башлары^юкарак иптэшлэренец

ЮКА
605
юкс
вслэренэ ябып чыкты. Г. Гобэй. | рэв. мэгъ.' Кыз, кеннец салкын, э^илле булуына карамастан, юка киенгэн. А. Шамов.
3.	Нэзек, ябык, чандыр, какча (гэудэ турында). Хэнифэ ханым юка гэудэсенэ килешеп торган яшел йон кулмэк кигэн. 9. Еники.— Бикбулатов — кыска, юка гэудэле, аз сузле. А. Эхмэт. II Нечкэ, итлэч тугел (эгъзалар турында). Юка иреннэр. О Нэфисэ — Свмбелнец чандыр гэудэсенэ, юка белэклэренэ карап алды. Г. Бэширов.
4.	куч. сир. Кечсез, чыдамсыз. дллэ буын яшькэ кукрэк юка, дллэ куллар ныгып э^итмэгэн. Ш. Ман-НУР-
5.	куч. Аз, фэкыирь; мул нэтижэле тугел. д нигэ соц синец ындырдагы Эшец бик юка? М. Жэлил.
ЮКА II и. диал. к. юкамыш. Утсыз юка да ка-бармый. Мэкаль.
ЮКАБАШ и. сейл. Акылсыз кеше. Бер башсызы — артымнан э^итэ язды.— Тала!—дип кычкыруым булды, [атым] барды да ябышты теге юкабашка. Г. Бэширов.
ЮКАГАЧ и. Суелган вак юкэ узагачы (лэкин бурэнэ тугел). Юкагачтан текмэ тоту. □ Бу минутта трактор Имэлинец арт читэнен сытып узып, юкагач белэн балчыктан гына этмэлэп ясалган еенэ {гемрум итэ иде. М. Эмир. | с. мэгъ. Келэт-нец кечкенэ тэрэзэсеннэн--эти ясап куйган юка-
гач кроватьныц ак агачы чагылды. Ф. Хесни. [Бабай-ныц\ карандаш-кэгазе юк. бер ак юкагач таягы гына бар. Шул юкагач таяк аныц истэлек дэфтэре урынына йери. М. Гали.
ЮКАЛЫК и. Юка булу сыйфаты. Тактаныц юка-лыгы.
ЮКАМЫШ и. Камырны юка гына итеп жэеп пешерелгэн тэбикмэк.
О Юктан юкамыш пешеру—1) нигезсез еметкэ бирелу, чыкмаган кояшка кызыну; 2) бер дэ юкка тавыш чыгару, жэнжаллашу.
ЮКАРУ ф. 1. Юка булып киту, юкага эверелу. Гали абзыйныц болай да чандыр йезе тагын да боеккан, кылыч борыны да юкара тешкэн. Г. Эпсэлэмов. Алишныц кайчандыр калын булган чем-кара кыл чэчлэре дэ шактый юкарып. кырау сибелгэн тесле булган. Ш. Маннур.
2. куч. Ябыгу. днэ Дамперов. Болай да ябык, сузан кеше, ул хэзер бетенлэй юкарып калган. А. Расих.
3. Ярлылану, фэкыйрьлэну турында. Бурычларны тапшыргач, ---- [кесэ] бетенлэй юкарып кала.
Ф. Бурнаш.
ЮК-БАР эн;ый. и. 1. ЭЬэмиятсез, кирэксез, мэгънэсез нэрсэлэр турында. Юк-барга алданып, куце-лецне аздырма! Г. Колэхметов. | с. мэгъ. Шундый вакытта сез эллэ кайда э^ыен юк-бар эш артыннан йерисез! Г. ИбраЬимов.
2. Ялган, уйдырма (гайбэт, имеш-мимеш Ь. б. турында). Юк-бар сейлэп Званга тия Тансыкбикэм, д юк-бар суз туа икэн эшсезлектэн. 3. Мансур. | с. мэгъ. Юк-бар нэрсэ булса, мондый вакыт илгэ хэсрэт чэчеп йермэгез! Ф. Бурнаш. Куй, акыллым, юк-бар шиклэрецне! М. Жэлил. II Куркыта яки шат-ландыра торган, лэкии чынлыкта булмаган нэрсэлэр: ырым, сихер, жен-ерэк Ь. б. Кайчакларда юк-бар нэреэлэрдэн дэ сакланучы Ульянкин. пышылдап кына, куянныц ата-бабаларын искэ тешереп алды. 0. Айдар.
ЮККА рэв. 1. Нигезсез, сэбэпсез.— Сез, Сэфэр эфэнде, юккарак кызасыз. Ш. Камал. Улэрмен дэ, онытырлар дип. Юкка гына, йерэк, янасыц. h. Такташ. II ритор. Инкяр иту яки юклык формалары белэн
берлектэ, нэрсэнеЛдэ булса раслау, ышандыру ечен кулланыла. Сэйфи_чыннан да юкка гына тынычсыз-ланмый иде. Г. Бэширов. Дошманнарныц кенлэшуе юкка тугел. 3. Мансур.
2. Мэгънэсезгэ, бушка, кирэксезгэ, нэтижэсезгэ. — Кадерле атам, сезгз шуны мэгълум итэем: юкка гына мине бу мэдрэсэгэ эцибэрдец. Т. Гыйззэт. Ут эчендэ юкка йермэдем мин, Патроннарны бушка атмадым. Э. Ерикэй.
3. Билгеле бер нэрсэ, вакыйга Ь. б. булмый кал-ганга укену яки йомшак кына шелтэлэу мэгънэсен белдерэ.— Син юкка гына гармонецны алып килмэ-гэнсец. уйнап куреэткэн булыр идец. Г. Камал. Якын стансага гына чыгасы калган, юкка бусына киттек. Г. Гобэй. Юкка гына, Tahup абзый, минем кицэшне тотмыйсыц. Т. Гыйззэт.
ЮКЛЫ-БАРЛЫ с. к. барлы-юклы.— Бишенче елдагы кебек, авылга солдатлар килеп,----юклы-
барлы малыцны талап чыкмаслармы? И. Гази. | рэв. мэгъ. Булдым ярлы, киендем юклы-барлы. I'. Камал.
ЮКЛЫК и. 1. Булмау, юк булу сыйфаты. Акчам юклыгын эйтэсем килмэде. М. Гафури. Мин--------
кулымны кесэгэ тыктым йэм бумаэюнигымныц юклыгын куреп аптырап калдым. А. Шамов. Димэк, ейдэ юклыгымны Минем белгэннэр. А. Алиш.
2. Ярлылык, фэкыйрьлек. Бэхет ишектэн кереэ, юклык морэк;адан чыгар. Мэкаль. [Егет], читкэ кэсеп эзлэргэ чыгып та, юклык вэ мэшэкатълэргэ теш-кэнлеген ачынган рэвештэ сейли иде. Ш. Камал. Картайдым инде, кияу, юклык изде. h. Такташ.
3. лингв. Эш-хэрэкэтнен булуын инкяр итуне белдерэ торган грамматик категория; киресе: барлык.
Юклыкка чыгу сир.— к. юкка чыгу. Бавада берничэ минут салынып, юклыкка чыга барган тэмэке тетене кебек, аныц [Насрыйныц] фикер-хыяллары да таралып китэ иделэр. Ш. Камал.
ЮКМЫШ и. диал. Юк нэрсэ, юклык.
ОЮкмыш бабай замаиыида—Ьичкайчаи булма-ган(ча). Юкмыш буш сум (акча) — юк акча; акча юклыгы.
ЮКНЫ рэв. диал. Юкка, файдасызга.— Йокы калдырып йермэгез юкны. Ш. Камал. Кайтсац, кулак-ларны тотып кисэр идек. Эх, зимагор, йерисец юкны. X. Туфан.
ЮКСА терк. 1. Киресенчэ яки башкача булганда (билгеле бер нэрсэ булдырылмаса, эшлэнмэсэ, нинди куренеш, процесс килеп чыгачагын курсэтеп, кисэтеп эйтелэ). Айлы кичлэрдэ эгэр чыксац, йезецне нык яшер. Юкса бу матур йезецне ай курер дэ кенлэ-шер. М. Гафури. Туктыйсыцмы [колокол кагудан]! Юкса бит килдем менэ: Ут э^ибэрэм чиркэвецнец естенэ! h. Такташ.
2. к. югыйсэ (1,3—5 мэгъ.).— Юкса, гомумэн, мин хатынымнан бик ризамын. Г. ИбраЬимов. Юкса мин ничэ шэйэр, ничэ пункт алганыбызны каян хэтер-лэп бетерер идем. А. Шамов.
3. к. эллэ (copay жемлэлэрне контекстка яки башка жемлэгэ бэйлэп кнлгэндэ). Юкса пароход, юлын ялгышып, Самара дип Ниэюнийга киттеме? Ш. Мехэммэдев. Юкса берэр кечле пэри килеп, салып китэ микэн сыртына? М. Гафури. Килэчэктэ юкса мине дэме Шушы ваклык басар, кумэрме? h. Такташ.
ЮКСЫЛ и. иск. Ярлы кеше, изелгэн, эксплуата-циялэнгэн сыйныф вэкиле. „Орлыгым юк, чэчеп бир-че’,—диеп, байга бармас хэзер юксыллар. Ш. Маннур. — Безгэ беркайда да бэхет эзерлэп куймаганнар, юксылларныц хэле йэр эк;ирдэ бер. Г. Эпсэлэмов. II Пролетарий, хезмэт нясе. Юксыллар инкыйлабы (пролетар революция). Юксыллар бэйрэме (1 Май бэйрэме).
IOKC
606
юл
ЮКСЫЛЛЫК и. иск. Юксыл булу хэле, фэкыйрьлек, ярлылык. Юксыллык безне басты, э^ирсезлек чиктэн ашты. Шура.
ЮКСЫНУ ф. Кемнен дэ булса (янында) юклыгын-нан пошыну, авыр хислэр кичеру. Ж,иЪ.ангир узенец дусыннан аерылган бу беренче кендэ нэрсэнедер юксынган. нидер э^итмэгэн кебек сизенде. Г. ИбраЬимов. Мин инде кен-тен Чулпанымны сагынам, аны юксынам. М. Жэлил. || Югалту, озак кайтмый, куренми торудан борчылу. Атам юксынып. Эзлэп кычкырыр. Ф. Бурнаш.
ЮКТАН рэв. сир. Юкка, сэбэпсез, нигезсез.— Мин бит бер дэ юктан гына эйтмим. М. Эмир.
ЮКЭ и. 1. Хуш исле вак саргылт чэчэкле, кабы-гыннан мунчала алына торган яфраклы агач. Юкэнец чэчэге — бал, кабыгы — юкэ, череге — дару, агачы — сеян. Мэкаль. Бетен авыл хуш ис ацкып тора, Юкэлэре баллы чэчэктэ. Ш. Маннур. Шэл ябынган кызларны хэтерлэтеп. саргылт-аксыл чэчэклэрен талгын гына селкетепюкэлэр утыралар. С. Рафиков. II с. мэгъ. Шул агачтан хэзерлэнгэн, эшлэнгэн. Юкэ такта. Г~1 Юкэ бурэнэлэр бик куптэннэн бирле шуны [ей салуны[ кетеп яталар иде. А. Шамов.
2.	Юкэ агачынын кабыгы. Юкэне батырсац. ацар-дан, ичмасам, менэ дигэн мунчала чыга. Ш. Камал. II с. мэгъ. Шул кабыктан эшлэнгэн. Юкэ бишек.
3.	Терле кирэк-ярак (чабата, карнаша Ь. б.) уру ечен яшь юкэ кабыгыннан теленгэн тасма. Исхак агай чабата башларга дип юкэлэр рэтлэп утыра. Ш Такташ. || с. мэгъ. Шундый тасмалардан эшлэнгэн. [Йектэ]----бер агач табак, юкэ илэк, еч тимер
илэк, уклау,---тагы эллэ нилэр. Г. ИбраЬимов.
4.	сейл. Мунчала; юкэр. Анда, сукыр лампа якты-сында. Шэпи йэм бер малай, кайсы карами бегеп, кайсы юкэдэн бау ишеп маташа иде. Г. Гобэй.
Юкэ балы — бал кортлары юкэ чэчэгеннэн жыйган бал. встал уртасында берничэ савыт белэн тозлы кэбестэсе. кыяры, куе каймагы йэм чибэр ваза белэн аксыл юкэ балы тора. Э. Еники.
О Юкэ чей — юхалау, юмалау турында. Тимер балта булдыралмаганны кайчакта юкэ чей булдыра. Мэкаль. Юкэ язу (белешмэ, документ) — ялган язу, белешмэ Ь. б. Юкэдэн ясалган — начар; булдыксыз, юньсез (кеше турында). Юк, мин эйтэм, сандугач-каем, Фэрхетдин юкэдэн ясалмаган. Ш. Бикчурин.
ЮКЭЛЕК и. Юкэ куп ускэн урын, юкэ урманы. Юл буенда юкэлек. Эйтем. (Узган-барган керэ торган ей турында.) Идриснец Тэтештэ булганы бар. Ул Идел буйларын,-----шэЬэр ягасындагы юкэлек-
лэрне мактарга тотынды. А. Гыйлэжев.
ЮКЭЛЭУ ф. куч. Алдаштыру, чынга ялган кушу. — дй, юкэлисец дэ инде. каЬэр. Ш. Камал.
ЮКЭР и. Агач яки кура кабыгынын эчке, кайры астындагы сусле катламы. Икмэк агачыныц юкэрен-нэн тукымалар эшлилэр. Робинзон эзл.
ЮЛ и. 1. Бер торак пункттан икенче торак пун-ктка яки эш урынына Ь. б. (гадэттэ аерым транспорт ярдэмендэ) йеру ечен хезмэт итэ торган тапталган яки махсус тушэлгэн жир буе, жир кишэрлеге. Ат юлы. Чана юлы. Юл салу. Юлга таш тушэу. □ Юл-юл булыр, тигез булыр, ургэ менэр, Тубэн тешэр. бер кицэер. бер тар булыр. Р. Мингалимов. Кезге кебек ялтырап яткан асфальт юлдан машиналар утеп тора. А. Эхмэт. II встеннэн яки эченнэн хэрэкэт, аралашу башкарыла торган тирэлек турыида. Нава юлы. Су юлы. || Берэр тоткарлык, киртэ Ь. б. аркылы утэргэ мемкин булган урын. Су икенче юл тапкан ахры. забой коры. И. Гази. Узебезнекелэр ягына ничек юл табарга? К. Нэжми.
2.	Берэр жиргэ, урынга барып житу ечен сайланган яки эзлэп табылган унайлы маршрут, юнэлеш. Юл югалту. О Юлны юлга чыккач табалар. Мэкаль.— Син юлны яхшырак белэсец: чык алга! И. Гази. || Алган юнэлеш, бару юнэлеше. Без тагын уз юлыбыз белэн киттек. Ф. Эмирхан. Ну, Эпрэу. монда эшец бетте. Бар инде юлыца. М. Фэйзи. Мэче----муенын сузып ha ваны искэде, аннары кил-
гэн юлы белэн ялкау гына кайтып китте. И. Гази.
3.	Нэреэнен дэ булса хэрэкэтеннэи калган сызык. тасма, эз. Чацгы белэн карга пар юл салып Атлый шунда Себер аучысы. Ш. Медэррис. Калса иде экуирдэ гомерем Яшен юлы кебек яктырып. Г. Хужиев. II Язуда хэреф Ьэм сузлэрдэн тезелеп барган тезем. Шигырь юлы. □ Хат--------тубэндэге юллар белэн
тэмамланган иде. А. Эхмэт.
4.	Нинди дэ булса сызык, линия. Агарды чэч, куарды баш, Сары юллар сызылды. Дэрдмэнд.
5.	куч. Утелгэн яки утелергэ тиешле булган ара. Юл азагы—юл башы. Мэкаль. („Бер юлга чыксаи, барасы жиренэ барып житэрсен" мэгънэсендэ.) Хэер, ерак юлдан соц чак кына баш тертеп алу зарар итмэс. Э. Еники.
6.	куч. Йеру, еэфэргэ чыгу Ь. б. ш. ара утунен мэшэкате, кыенлыклары, чыгымнары турында. Юл акчасы. Юл киеме. О днкэй мица юлга дип азрак ит. азрак бэрэцге пешерде. Г. ИбраЬимов. Буранлы авыр юлдан соц дхмэдулла бу ейдэ узен аеруча рэхэт Ьэм тыныч сизэ. А. Шамов. II Сэфэр, йереп башкарыла торган йомыш, эш. Бер кенлек юлга чык-сац. еч кенлек азык ал. Мэкаль. Йегереп чыккан хатыны. капканы ябып. иренэ хэерле юл телэп калды. И. Гази.
7.	куч. Билгеле бер эшне башкару ечен бер тапкыр барып кайту турында.— Кэрим малайлары, ---бер юл печэнгэ генэ барырга дип, фурман арбамны алып торганнар иде. Г. ИбраЬимов. Буген еченче юлыгызмы? Г. Бэширов.
8.	куч. Мэртэбэ, тапкыр, рэт (кабатланган яки кабатлануы мемкии булган эш-хэрэкэт турында). Разия бу юлда инде йезен читкэ тартмады. кузлэ-ремэ туп-туры карады. Ф. Эмирхан.— Куй, икенче юлга калсын алайса. М. Фэйзи.
9.	куч. Дэвамлы рэвештэ билгеле бер эш, шегыль белэн йеру, шунын ечен тырышу хэле. Денья кету юлындагы авырлыклар------артык сизелми башлады.
М. Гафури.— Авыл халкыныц тормышын агарту юлында эшлисем килэ. М. Фэйзи. Бикмуш бабайныц революция юлында корбан булуын сейлисе иде. Г. Гобэй. || Эш, шегыль рэвеше белэн дэ, гомуми юнэлеше белэн дэ аерымланып торган яшэу хэле. Начар юлга басу (керу). □ —Минем юлым авыр, лэкин максатлы юл. Г. Колэхметов. Ни зыян бар, изге юлда мэцгелеккэ китсэ баш? М. Гафури.
10.	куч. Билгеле бер эш яки шегыль белэн утка-релгэн озак вакыт аралыгы. Гомер юлы. Тормыш юлы. О Ул [М Гафури\ буржуаз демократии революциядэн социалистик революциягэ булган катлаулы юлны утте. М. Жэлил.
11.	куч. Эш иту рэвеше, метод, ысул, алым. Телэгец кечле булса, юлы табыла. Мэкаль. Кызга-ныч егетлэр, бэхетлэренэ нинди юл белэн э^итэргз икэнен белмилэр. М. Фэйзи. II Эш итудэ, хэрэкэттэ, эзлэнудэ Ь. б. алган юнэлеш.— дни, эйт эле. хакый-катькэ хезмэт итэр ечен нинди дерес юл бар икэн? Г. Колэхметов. Безгэ кирэк таза кул — эшче кулы. Шул кулларга таяну — Совет юлы. Г. Камал. Коммунизм юлы — Безнец сайлап алган юлыбыз. Э. Ерикэй. п Конкрет бер очракта кыенлыктан Ь. б. чыгу
юл
607
ЮЛ
эмэле, чарасы. Кайберлэре байлыкларын теяп Качу юлын карый Себергэ. М. Гафури.— Майитап\ апа! Зинйар. мица бер юл курсэт. М. Фэйзи.
Юл адаштыру (яздыру)—1) Йекл. юн. к. юл адашу (язу, ялгышу); 2) эзэрлеклэучене ялгыштыру, ялгыш юлга тешеру. Кабан куле башына барсам, бетен серне ачкан булам. Ярамый, бетен иптэш-лэрнец тотылуы мемкин, бераз урамда йерергэ дэ юл адаштырырга кирэк. X. Садрый. Л^ийангир,------
бер юл яздыру булсын дип, акрын, борчулы адымнар белэн шэйэр бакчасына таба юнэлде. Г. Ибрайимов. Юл адашу (язу, ялгышу) — юлдан адашу (язу), юлны (сукмакны, юнэлешне) югалту. дллэ шунда юл адашкан, Соцга калган юлчымы? И. Исэнбэт. Икен-челэр бара торган юлларын яцлышып, урам уртасында кая барырга белмичэ, багана кебек каттылар. Г. Ибрайимов.
О Юл алу—1) билгеле бер юнэлештэ хэрэкэт итеп, шактый гына ара уту. Юлчылар^ юл алыр, моцлыга эк;ыр калыр. С. Селэйманова. Йеткеренеп, эцицел автомобиль Тауга каршы йаман юл ала. UJ. Медэррис; 2) билгеле бер максат белэн яшэу, эшчэнлек курсэту. Мин тормышта йаман яктыга. Югарыга таба юл алдым. h. Такташ; 3) кирэкле юнэлешне табу. Ат — йереп, кеше укып юл ала. Мэкаль. Юл асты мэгънэсе — язма текстнын турыдан-туры эйтеп бирелмэгэн эчтэлеге. Юл ачу (яру) — 1) берэр киртэлэп, тоткарлап торган нэрсэне юк итеп, читкэ этэреп яки егып, йерерлек ара хасил иту. Каравыл еенец туренэ узарга безгэ юл ярды-лар. X. Кэрим. Мецэр чакрым буе эк;эяу йердем Штык очы белэн юл ярып. Э. Ерикэй; 2) кемгэ яки иэрсэгэ дэ булса алга хэрэкэт итэргэ, усеш алырга мемкинлек тудыру. Яца юллар ачу, 3) тараган чакта чэчне баш тубэсе буйлап нэкъ уртадан икегэ аеру. Утырам да чэч тарыйм, Тарасам да. юл ачсам да, Кугэрченнэргэ карыйм. Ш. Маннур. Юл ачылу — 1) йерергэ, утэргэ мемкинлек туу, юл тешу. Кайберлэре йерилэр шуны уйлап: Юл ачылса, китэргэ Идел буйлап. Г. Камал; 2) кин мемкинлек туу. УЦийанша хэзрэткэ дэ биек мэчет мэхэллэсенэ юл ачылды. 3. Нади. Юл аягы — 1) бор. юлдан килгэн кешегэ бирелэ торган бер аяк (савыт) кымыз; 2) юл йереп берэр йомыш башкаргаинан сон бирелгэн эжер яки естэмэ тулэу, булэк.— Китеруец ечен рэхмэт. Мэ, юл аягы итеп биш тиен. Т. Гыйззэт; 3) к. юл башы (1 мэгъ.). Барысы да чыгарга дип киенеп бет-кэч, Хэдичэ тутинец, озак юлга озаткандагыдай, юл аягына бер-ике суз эйтеп каласы килде. Г. Бэширов. Юл басу — юлчыларны талау. Ишаны кушканны берсузсез эшлэргэ кунгэн мерит-дэрвиш коралланып юл басарга чыга. М. Гайнуллин. Юл башы—1) юлга чыккан кешегэ бирелгэн булэк, эйбер яки яхшы суз, угет-нэсыйхэт; 2) юлга, сэфэргэ чыккан кешелэрнен башлыгы, ияртучесе. Шуныц ечен безнец юл башында-— Иц беренче колхоз члены. Ш. Маннур. Юл биру — 1) юлдан читкэ тайпылып, кемгэ дэ булса утеп китэргэ мемкинлек биру. Идарэнец эче тулы халык иде, болар [Нэфисэ белэн энисе] килеп кергэч, ике якка тайпылып, юл бирделэр. Г. Бэширов. — Нэрсэ син атлыга юл бирмисец? И. Гази; 2) к. юл кую. Бэрхэлдэ. эшчелэр сыйныфы революциям бугаз-ларга юл бирмэс. И. Гази. Юл булу диал.— юл йереп, максатка ирешу. Юл булсын!— унышлы йе-реш, хэерле сэфэр телэп эйтелэ торган суз. Хуэк;а, кунакка шат булганлык тавышы белэн:— Юл булсын, балам, турдэн уз!—диде. Г. Ибрайимов. Юл йеру — юлда, сэфэрдэ булу. Атлар---симез. матур
булсалар да. озак юл йергэнгэ. талчыккан куренэ-лэр. Г. Ибрайимов. Юл калдыру — кемнен дэ булса
берэр омтылышына нинди дэ булса мемкинлек биру. Мэдинэ, мегаллимэлэр арасында шэйэрдэн килуе белэн ук борынын кутэрде, дигэн уйга юл калдыр-мас ечен, телэр-телэмэс кенэ пальто теймэлэрен ычкындырды. К. Нэжми. Юл кешесе — юлга, сэфэргэ чыккан кеше. Юл кешесенец юлда булганы яхшы. Мэкаль. Юл килу—1) билгеле бер юл утеп килу. — Сица, юл килгэн кешегэ, уцайсызрак булса „да, элек юлчыларны озатып эцибэрик инде. М. Фэйзи; 2) юл унае булу. Юл килсэ. танышка кер. Эйтем. Юл киселу — чарасыз хэлдэ калу, мемкинлек бету. — Габдулла. син минем янга килеп йермэ инде. Минем дэ хэл синеке тесле бит, икебезгэ дэ юл киселер. X. Садрый. Юл кису — 1) кемнен дэ булса барган юлын аркылы кисеп уту (хорафат карашлар буена начарга юрала). Ну, [кара] песи! Йкенче вакыт кэлэше белэн курешергэ ашыккан егетлэрнец юлын кису тугел. биш чакрымнан урап утэрсец! Г. Мехэммэтшин; 2) к. юл басу; юлда чагында йежум иту. Мин киц хэят телэп илгэ чыктым, Албастылар кисте юлымны. h. Такташ. Юл кисуче — юлбасар, талаучы. Юлда ялгыз йермэк [мемкин] тугел; каравыл илэ дэ. аз кеше булса, юл кисучелэрдэн, бас-кынчылардан утерелэ иде. Шура. Юл котлык (котлыгы, коты) — 1) бор. юлга чыкканда узен белэн алган кот, бети; 2) куч. яхшы телэк мэгънэсеидэ эйтелэ. Сица — юл котлык (коты, котлыгы), мица ей котлык (коты, котлыгы). Эйтем. Юл кую — 1) берэр узен телэмэгэн эшкэ яки каршы якнын нинди дэ булса хэрэкэтеиэ, чарасына тузеп тору, шуна каршы керэш алып бармау. Зинйар ечен, куймагыз юл эк;инаятькэ. хаксызлыкка. Г. Шамуков; 2) таш-лама ясау, чигену, рехсэт иту. — Атага бераз юл куярга ярамыймы соц? Ф. Эмирхан. Юл кэгазе — к. юллама (1 мэгъ.). Фэсхинец кулына .вч нарат“ совхозыныц башкаручысы итеп билгелэнгэн юл кэгазе тоттырдылар. Ф. Сэйфи-Казанлы. Юл сабу—1) бер читкэ тайпылып юл биру. Тар сукмакта икэу каршы килсэ, веэюданлысы башлап юл сабар. Мэкаль; 2) алдаи юл сайлап, юл табып бару. Кэрван йергэн эле бу кырда. Юл сабуны йеклэп ишэккэ. X. Туфан. Юл сызу — план тезу, программа кабул иту. Без бу телэклэрнец юлын сызып Таралабыз съезд залыннан. h. Такташ. Ул [Мансуров] районныц усу юлларын сызарга тотынды. Г. Бэширов. Юл тоту—1) юнэлу, кая да булса киту. Атларныц кайсы якка юн тотка-нын чамалар ечен бераз карап тордык та арбала-рыбыз янына килдек. Г. Ибрайимов. Менэ тац беленер, Тац беленгэн якка юл тотам. Ф. Кэрим; 2) билгеле бер чиккэ таба узгэру. Без—геллэр, лэкин су юклыктан Сулырга юл тоткан идек без. М. Жэлил; 3) билгеле бер сэясэт, политика алып бару. Ул [Аяз-гулов] безгэ партиянец авылга карата тоткан юлы турында сейлэде. М. Эмир. Юл тешу — юл езелгэн-нэн сон янадан йерерлек хэлгэ килу. Кар яуды, чана юлы теште. М. Гафури. Юл уцае —барган (барачак) юнэлеш, маршрут яки теп юл турында. Идрис бетенлэй юл уцае булмаган якка борылып китте. К. Нэжми. Юл уцаена (унаеида) — барышлый, юла-кай. Юл уцаена йомыш утэу. О [Сэгыйть] юл уцаенда Хэйбер дигэн егет янына кереп чыкты. Н. Фэттах. Юл уну (ун булу) — йерунен, сэфэрнен, йомыш-юлиын нэтижэсе унышлы булу. — Юлларыгыз уц булсын, сау йерегез. М. Фэйзи. Юл чыгу — юлга, сэфэргэ чыгу. д морзаныц шымчылары. Юл чыгасын сизеп аныц [Бибкэй энисенец], эзен басып барганнар. Ш. Маннур. Юл чыкканбыз икэн, кайтып экрипэрбез ничек тэ. С. Рафиков. Юл езелу — язгы ташу яки явымнар нэтижэсендэ юл утэ алмаслык хэлгэ килу. Бер кенне урман юлында атлылар куренде: авылныц
ЮЛА
608
ЮЛБ
кыюрак кешелэре, юл езелгэнче дип, алпавыт урМинина чыгып киттелэр. И. Гази. Юл есте(ндэ) — 1) барган, хэрэкэттэ булган кешенен юнэлешендэ, алдында (торган нэрсэ). Аркацда кузец булмагач. [нигэ] юл естендэ басып торасыц? Ф. Эмирхан; 2) с. мэгъ. юлга, сэфэргэ чыккан кешенен юлында, маршрутында булган. Юл есте авылларныц берсендэ кунып чыгу. □ Юл естендэ кагылып чыгасы тешлэр бар. С. Рафиков. Юлга аркылы тешу (яту) — кемгэ дэ булса комачаулау, аяк чалу.— Туташ! Сезнец юлыгызга аркылы тешэргэ телэмим. М. Фэйзи. Юлга киртэ салу (кору) — кемнен дэ булса берэр омтылышына комачаулау нияте белэн чара куру. Ачам сугыш, салам киртэ юлларына. h. Такташ. Юлга салу (кую)—1) рэтлэу, жайлау, кейлэу. Уку мэсъэлэсен юлга салу: 2) туры юлга кундеру. Безнец комсомолыбыз-----саташканнарны юлга сала баш-
лады. М. Фэйзи. Юлга тешу — 1) кирэкле жиргэ илтэ торган юл буйлап бара башлау. Юлсыз э^ирдэн килеп, олы юлга тешу; 2) рэтлэну, кейлэну, жайлану. [Кызныц] тойгылары табигый юлга тешеп,----бераз
инсафланды. Г. ИбраЬимов. Юлга чыгу—сэфэргэ, берэр ерак жиргэ киту якн билгеле бер максатка юнэлу. Омтыласыц син Алга, тик алга, Чыккансыц, улым, Мактаулы юлга. 3. Мансур. Бер эш белэн юлга чыксац, алга кара: Юлыц кисеп, тэвэккэллэп утеп бара Яшел кузле. узе кара, йезе кара, Бу песигэ куру кирэк берэр чара. Г. Афзал. Юлында тору — кемнен дэ булса омтылышына комачау булып тору. Безнец юлыбызда дошман торса, Зур керэшкэ беек ил чакырса, -----без китэрбез. Э. Ерикэй.
Юлыннан (юлдан) азу (язу, чыгу, шашу) — билгеле бер тэртиплелектэн, инсафтан чыгу; саташу, ялгышу. Нэфес — шайтан, ул адэмнэрне юлыннан яздыра. Ш. Бабич.— Мине эштэн чыгаручы, мине юлдан чыгаручы шушы фахишэ Гайни икэн. Г. Камал. Адэм-нэр гуя юлларыннан шаштылар. Г. ИбраЬимов. Юлны (юлын) буу — берэр омтылыштан, хэрэкэттэн туктату. Кызыл гаскэр ярдэм биреп, явызларныц юлын будык без. М. Фэйзи. Бандит безнец юлны бумакчы, Безнец илгэ хуэк;а булмакчы. Э. Ерикэй. Юлын булу (булдеру) — китеп барган кешене берэр суз, йомыш Ь. б. белэн туктату, туктап китэргэ мэжбур иту. Сембел аныц [Нэфисэнец] каршысына чыгып, юлын булдерде. Г. Бэширов.
ЮЛАГАИ, ЮЛАКАЙ рэв. диал. Юлда, юл унаена> китеп барган жирдэн. Юлакай танышларга кереп чыгу.
ЮЛАЙ и. диал. 1. Юл хэражэте, расходы, юл чы-гымнары.
2. Юлда табылган байлык; юламанга бирелэ торган акча, эжер.
ЮЛАМАН и. иск. Юлаучыларга, бигрэк тэ сэудэ-гэрлэргэ юл курсэту Ьэм олау, кэрваннарны озату белэн кэсеплэнуче кеше; кулавыз. Ил естендэ илэ-мэн. Юл естендэ юламан. Эйтем. Юламаныц юл естендэ. Эйтем („Юлга чыксан, иптэш табылыр" мэгънэсендэ). Яманнан яман кем яман? Ят явына юламан. Мэкаль.
ЮЛАТУ диал. 1. Юллау, жибэру. Сэлам юлату.
2. (Уз янына) жибэру. Чит кешене якын юлат-мый торган ат.
ЮЛАУ ф. диал. Юлны, маршруты, юнэлешне берэр нэрсэгэ юнэлтебрэк тоту. [Сыер] узе генэ булса, игенгэ якын юламый ул. М. Фэйзи.
ЮЛАУЧЫ и. 1. Сэфэрче, сэяхэтче, юлда йеруче. Бик куп инде, бик куп юлаучылар Бу эщирлэргэ килеп киттелэр. h. Такташ. Казан куренэ башлагач, юлаучыларныц атлары дэртлэнеп чаба башладылар. М. Гали.
2. с. мэгъ. Юл унаена туры килгэн, очраклы узып бара торган. Шэйэр читенэ чыгып, юлаучы машинага утырдым. И. Гази.
3. с. мэгъ. Билгеле бер очракта, чорда гына иптэш булган, нигездэ иш булмаган (политик группалар, сыйныфлар турында). Пролетариат революциясе сафларына тэмам басып эк;итэ алмаган юлаучы кечлэр.
ЮЛАУЧЫЛЫК и. Юлаучы (3 мэгъ.) булу.
ЮЛ-АЯКЛЫК и. 1. Юл йереп берэр йомыш баш-карган ечен бирелгэн эжер, булэк.
2. Юлга чыккан кешегэ бирелэ торган булэк. [Шэйбэк — кетучелэргэ:] Хэерле юл, балалар, алла сезгз исэнлек бирсен (кулындагы эйберлэрен Тимер-кэйгэ бирэ). Менэ бу сезгз карчыгымнан юл-аяклык. Г. ИбраЬимов.
ЮЛБАРЫС и. 1. Мэчесыманнар семьялыгыннан гэудэсендэ буй-буй юллар (4 мэгъ.) булган, башлыча жылы якларда яши торган эре ерткыч хайван. Арыслан белэн юлбарыс яратылган бер каннан. Г. Тукай.
2. куч. Бик кечле, темпераменты, кызу яки усал, явыз кеше турында. Идриснец атасы:—Синец ише аюны санлыймы соц андый юлбарыс,— дип, [Хизбул-ладан] келгэн иде. К. Нэжми.
О Юлбарыс кебек (тесле, шикелле, рэвешендэ), юлбарыстай— бик кечле, елгыр Ьэм ярсу кеше турында. [Рушан:] Ходай курсэтмэсен, [Сэлим] юлбарыс рэвешенэ кергэн. М. Фэйзи.— Минем естемэ, котырган юлбарыс тесле, Бикморза ташланды. Ф. Бурнаш.
ЮЛБАСАР и. 1. Юлаучыларга Ьэм юлчыларга Ьежум итеп, малларын, эйберлэрен талау белэн ше-гыльлэнуче жинаятьче. Узец фашист, илбасар, Олы юлда юлбасар. Н. Исэнбэт. II Гомумэн урлау-талау белэн шегыльлэнуче кеше, кораллы карак.— д теге-нец кем икэнен белэсецме син? Юлбасарныц юлба-сары. Кеше утеруне тавык утеру белэн бергэ саный. Ш. Камал. Ул — юлбасар, тенлэ кереп баса, Кайда тын йэм кайда карацгы. М. Жэлил.
2. куч. Хыянэтчел кеше, хаин. Ояты юк, сатлык юлбасарныц Буген менэ йезе ачылды. h. Такташ. II Илбасар, баскынчы. Без барабыз удар ясарга Кан эчуче юлбасарларга. Э. Ерикэй.
ЮЛБАШЧЫ и. 1. Юл курсэтуче яки гомумэн чит-тэн килгэннэрне берэр урын, торак пункт Ь. б. белэн таныштыручы кеше (гид). Ригстанны тамаша итэргэ киттем. Мица бер юлбашчы бирделэр. 3. Бигиев.
2. Берэр ижтимагый эштэ, оешмада Ь. б. эш башында торган кеше, житэкче. Революция юлбашчы-лары. I I Юлбашчы юк — юлы калды, Керэш сафы тулы калды, Йерэклэргэ сузе калды. Бэр сузендэ узе калды. Ф. Бурнаш. II Гомумэн башчы, башлык.
ЮЛБАШЧЫЛЫК и. 1. Юлбашчы (юл курсэтуче) булу вазифасы, эше. Кэрван юлында юлбашчылык белэн шегыльлэну.
2. Билгеле бер кеше, оешма яки партиянен житэк-лэве, эш башында торуы, житэкчелек. Партия йэм хекумэт юлбашчылыгы астында, авыл хуэ/далыгын яца нигездэ коруда---зур уцышларга ирешелде.
К. Тинчурин. || Гомумэн башрак, инициативалырак кеше булу турында. Зелэйха — артык юаш хатын, шуца курэ дэ аныц еендэ юлбашчылыкны шат, уенчак йэм эшчэн Камилэ ала. Г. Нигъмэти.
Юлбашчылык иту (кылу) — 1) юл курсэту, анла-тучы булу, алдан бару. Ригстанда мица юлбашчылык иткэн кешедэн бер мэгълумат та ала алмыйча, Ригстаннан чыктым. 3. Бигиев; 2) житэклэу, башлап
юлд
609 ’
юлл
йеру,'эш~башыида”тору. Эшчелэр арасында юлбашчы-лык итучелэрне [буржуаз^идарэчелэр]А .фронтка ж,ибэрэлэр. Ш. Камал. .
ЮЛДАШ и. 1. Юлда, сэфэрдэ бергэ 'баручы-яки бергэ йерергэ килешкэн кеше. Яманга юлдаш булган-ныц башы бзлагэ юлыгыр. Мэкаль. Авылга кайтырга уйлап. берзр юлдаш Эзлзргз. сорашырга керештем. М. Гафури. | с. мэгъ. Ул [Габдулла] яцадан кузен ачканда, юлдаш абыйлар юк. ат ниндидер авыл урамы белэн бара иде. 9. Фэйзи. || Кешегэ юл кыен-лыкларын кичерергэ мемкинлек бирэ яки булышлык итэ торгаи хайваннар турында. Очкан коштай синец туры атыц, Керэш кырларында эк;ан юлдашыц. Хыя-нэтсез дустыц. канатыц. h. Такташ.
2. Иптэш, дус, шэрик (башлыча сэяхэттэ, читтэ h. б. йергэн кешелэр турында). Ирне юлдашына карап таныйлар. Мэкаль. Газинур --- такта яручы Степан Ьэм аныц юлдашы — аксыл бедрэ чэчле, киц кукрэкле чуваш егете Пашка белэн якын дус та иде. Г. Эпсэлэмов. II Керэштэш, мэслэктэш. телэк-тэш. .Бай Ьэм хезмэтче' шигырендэ ул [М. Гафури] бай белэн ярлыныц юлдаш була алмавын-----ачык
эйтэ. М. Жэлил. II куч. сир. Никахлы ир яки хатын. — дфэнделэр, гомерлек юлдашым итеп сайлаган Зинаида Исламовнаны тэкъдим итэргэ рехсэт ите-гез. Т. Гыйззэт. [Аыз.-] Уйнар гына идем, келэр идем, Юлдаш булыр кешем тиц тугел. Жыр.
3. куч. Берэр авыр юлга чыккан кешегэ юл кыен-лыкларын кичерергэ ярдэм итэ торган эчке сыйфат, берэр куренеш (мэсэлэн, табигать куренеше) яки фатиха, телэк турында. Якты уйлар юлдаш булсын сезгэ. h. Такташ. Мин озаттым аны сугышка, Мэ-хэббэтем булсын юлдашым. М. Жэлил. Кара гына ла урман, карацгы тен, Ж,идегэн йолдыз ялгыз юлдашым. Жыр.
Юлдаш иту (кылу)—юлдаш булгаи кешелэрнец узара ярдэмлэшуе турында. Кэрваннар сау-сэламэт барып эюитэр, Куркынычта берсе-берсен кылса юлдаш. М. Гафури.
ЮЛДАШЛЫК и. 1. Юлдаш булу хэле. Ат—юлда, кеше юлдашлыкта сынала. Мэкаль. Л. Салихов----
начар юлдашлыкны----иц начар бер эш итеп бэяли.
М. Гайнуллин.
2. куч. Янэшэ, параллель рэвештэ бару яки дэвам иту, ярашу куренеше. Тагын шунысы кызык: табигать Ьэрвакыт эсэр геройларына юлдашлык итэ. И. Нуруллин.
ЮЛЛАМА и. 1. Берэр кешене кая да булса билге-лэуне яки юнэлтуне белдергэн рэсми документ; русчасы: путевка.
2. Дерес юлга юнэлту, фатиха биру. Мица киц иэюат мэйданына башлап юллама биргэн кеше зур талантлы шагыйрь Шэехзадэ Бабич узе булган икэн! Н. Исэнбэт.
ЮЛЛАНУ ф. диал. Юлга чыгу, сэфэргэ юнэлу. Мин кучтем, юлландым. Дидем: аллага тэвэккэл-Дэрдмэнд. Бэр тарафтан Петербургка вэкиллэр, депутатлар юлланмактадыр. Ш. Мехэммэдев. II Берэр якка киту, юнэлу. Хэйбулла сызгырына-сызгырына абзар ягына, малларын карарга юлланды. Ш. Камал.
ЮЛЛАНЫП рэв. Юл-юл булып. Кыш кене болыт~ лар юлланып торса — аязга. Сынамыш. [Галимэ] йезенэ бик куп кершэн серткэн, аклары буй-буй булып, юлланып торалар. М. Гафури. Вэли бабай-ныц юлланып-юлланып эюыерчыкланган йезе, кум-кук кузлэре--кайгыга чумган тесле. Г. Толымбай.
ЮЛ Л АТУ ф. Йекл. юн. к. юллау I (2 мэгъ.). Кызны еракка юллатма — киялеге тияр. Мэкаль.
ЮЛЛАУ I ф. 1. Юиэлту; кая да булса билгелэп жибэру. вяз больницасында урын юклыктан, аны губернага юллаганнар. Ш. Камал. || Берэр жиргэ барып керергэ мэжбур иту. Нинди хэллэр сезне тац иртэдэ Юлладылар болай сарайга? Ф. Бурнаш.
2. Жибэру, озату. Илгэ юл эзлэгэн дошманны теге деньяга юллыйлар. Мэкаль. || Кундеру (хат h. б. турында). вч почмаклы бер хат юлласац, Ял булыр иде, дим, йерэккэ. Б. Рэхмэт. Мица курсэткэн кай-гыртучанлыгыц ечен сица чын куцелдэн рэхмэтемне юллап калам. М. Жэлил. II Берэр эшкэ билгелэу, шул эшне башкару ечен жибэру. [Яшен ташы:] Кук юллады мине сез ташларга Баш булырга эюирдэ. Э. Фэйзи.
ЮЛЛАУ II ф. 1. Юл йеру; йек h. б. белэн билгеле бер маршрутны уту. Кулыца рехсэт язуы тотып, каты белэкле ирлэр утыртып, утыз-кырык олау белэн бер тапкыр юлладыц— каралтылар торгы-зырлык бурэнэ алып кайтып була. Г. Галиев.
2. Утэргэ мемкин булгаи урыины табу, юл табу. [Партизан] Кукрэк ярасын Кысып тоткандыр, д шулай да кан Бармак арасын юллап аккандыр. Ш. Маннур. н куч. Эзлекле рэвештэ барып, очына чыгу; тэмамлау, тегэллэу.— Ярый, башлаган хикэяне очлап чыгыйк инде алайса, эбиегез эйтмешли, тебе-тамыры белэн юллыйк. С. Рафиков. || Эзеиэ тешу, белу, табу. [Сибгатуллин:} Теге нэрсэлэрне юллый алдыцмы?— дип сорады. И. Гази.
3. Нэрсэне дэ булса (гадэттэ югалганны) эзлэп табу хэстэрен куру, эзлэп йеру. Хан урлый, халык юллый. Мэкаль. [Югалган] бодайны юллыйсы бар, хэзер ук Айсылу белэн эткэсен эзлэп табарга, ул-чэуче белэн сейлэшергэ кирэк. Г. Бэширов.— Давит туган, калай юллап кайтасы иде бит. А. Гыйлэжев II Эзлэп йе реп булдыру. Бу булмэне, менэ бу естэлне Ьэрбер кеше узе юллады. 3. Мансур. II Талэп иту, даулау. Без тик, сезнец битлеклэрне ертып, Тыныч яшэу хакын юллыйбыз. 9. Ерикэй.
ЮЛЛЫ с. 1. Юлы яки юллары булган; юллы-юллы. Юллы кулмэк. Юллы тукыма.
2. куч. Юиьле, рэтле. Габдулла хэзрэт:— Телемез-не татарчалаштырыйк, асанлаштырыйк [ансатлаш-тырыйк], — ди. Аныц бу сузе беркадэр юллы. Ж- Вэ-лиди. Гатаулла абзый болай бик эйбэт,----юллы,
ипле кеше иде. Ш. Еникеев.
ЮЛЛЫК I и. 1. Юлга, сэфэргэ китэ торган яки багышланган акча h. б. турында. Тагы берничэ атна-лар эшлэгэч, ике йез тэцкэне тутырып, аныц естэвенэ юллык, ейгэ вак-теяк булэклек тэ арт-тырдым. Г. ИбраЬимов. Менэ *юллык сезгэ, изге сэфэр, дфган иллэренэ барыгыз. h. Такташ.
2. с. мэгъ. Юлга житэрлек, билгеле бер урынга барырга яки барып кайтырга житэрлек. Юллык азык. □ Без инде Зиннэт белэн икэу генэ китэргэ суз беркеттек тэ юллык акча табу мэсьэлэсен сейлэргэ керештек. М. Гафури.
3. иск. этн. Кэлэш яныиа кияу булып килгэн кешедэи сорап алына торган булэк, кучтэиэч. — Кияу юллыгы дип туктатып, камыт бавыцны киссэлэр, хурлыгы ни тора! Г. Толымбай. Син, кияу, юллыгыцны уздыргансыц да уздыруын.-------Болай
гына барып чыкмас. Ф. Бурнаш.
ЮЛЛЫК II с. Билгеле бер юллар эченэ сыеп бетэрлек яки билгеле сандагы юллардаи торган (текст турында). Кайбер шагыйрьлэр,---конкрет
идеялэре булмау еэбэпле, утыз юллык шигырьлэренэ узлэре белгэн бетен нэрсэне кертеп бетерэлэр. h. Такташ. Алтмыш юллык хэбэр булек медире естэленэ килеп гндиткэндэ, сэгать дурт тэ тулма-ган иде эле. Г. Минский.
39 А-562
юлл
610
юлэ
ЮЛЛЫК III и. Мич куышлыгыннан моржага кадэр булган тетен юлы (нскечэ салынган мичлэрдэ туп-туры югары менеп кнткэн каналнын юшкэгэ кадэрге елеше). Юллыктан бернэрсэ килеп тешэ дэ, эле генэ туган баланы ак чупрэккэ тереп, юллыкка таба йегерэ. Экнят.— Син хатыныц бммегелсемгэ эйт: балчыкны кызганмасын, тетен юллыгындагы тишеклэрне яхшылап томаласын. Г. Эпсэлэмов.
Юллыкка (юллыкта) кычкыру — тетен юллыгына кычкырсан, тэнрегэ ншетелэ имеш, дигэн кара ышану ннгезендэ, берэр кадерле телэгенне янсэ улу-туу хэбэрен юллыккаэйту. дниец --- коймак пешер-гэндэ табагачын юллыкта болгыйдыр:—Улым, кайт!—дип кычкырадыр. Г. Бэшнров.
ЮЛЛЫК IV и. Идэнгэ жэелэ торган озынча келэм якн линолеум h. б. Камилэнец хэсрэтле кузлэре идэндэге хэтфэ юллык естендэ торып калган юеш эзлэргэ теште. М. Эмнр.
ЮЛЛЫ-ЮЛЛЫ с. к. буй-буй. Кояшка, айга кур-сэтми торган юллы-юллы капчыкны [озын кулмэк-не] татар кызына да бирделэр. Ф. Эмирхан. Шэль-яулыгым юллы-юллы. Ник ташладым юллы дип! М. Гафури.
ЮЛЛЫ-ЮЛСЫЗ с. Юллы да, юлсыз да, Ьэртерле (йерелгэн жнрлэр турында). Куп йердем мин сугыш кыры буйлап Юллы-юлсыз урмин-аланда. Ш. Маннур.
ЮЛСЫЗ с. 1. Юл булмаган (урын, жир турында). Юлсыз кыр. □ Юллы эцирдэ юл белэн, юлсыз эцирдэ кул [узэн, елга буе] белэн китте, ди, батыр. Экият.
2. куч. Юлдан язган, юлын югалткан. Юлсыз кеше. I I Кулсыздан юлсыз фэкыйрь(рэк). Мэкаль. II и. мэгъ. Азгын, законга-тэртнпкэ буйсынмый торган кеше. [Аксэет Идегэйгэ:] Остаз хакын таптадыц! Мал бастыц, ядыен азган-тузган, энрлен юлсызга баш булдыц. Н. Исэнбэт. II Юньсез, тэртипсез, ансыз. Кара инде бу Хэйрине, бер сузне башлый, аны бе-терми. хэзер икенче сузгэ ябыша; кеше шулкадэр юлсыз булырмы? XIX йез тат. эд.
3. рэв. мэгъ. Юлдан башка, юл эзлэмнчэ. Юлсыз йеру. □ Син юлсыз да юлдан адашмассыц, Яхшы булса уец, телэгец. Э. Ерикэй.
ЮЛСЫЗЛЫК и. 1. Юлсыз булу (юл салынмаган якн юл тешмэгэн булу); юл тешмэгэн чак, мнзгел. Язвы юлсызлык. □ —Юлсызлык. авариялэр, салкын бараклар, башка кыенлыклар турында суз булыр, элбэттэ. Р. Техфэтуллин.
2. куч. Чарасызлык, билгесезлек, аптыраш. Бу авыр хэлдэн, бу юлсызлыктан чыгуда теп ярдэмчем Гаяз булды. М. Эмнр. Элегэ кадэр мин----татар халкы
йэм аныц килэчэге турында уйлаганда уз алдымда ничектер калын-куе томан пэрдэлэре курэ идем, юлсызлыкта идем. Г. Иделле.
ЮЛТЫЙ и. диал. 1. Терле шнкле юллар белэн бэхет эзлэуче, авантюрист. Юлтый юлламый торса, куцеле булмый. Мэкаль. Юлтый уз улеме белэн улми, ди. Мэкаль.
2. Очраклы бэхеткэ, кетмэгэндэ унышка ирешкэн кеше.
КН Л ЧА рэв. Юлда йергэн, юлга чыккан кешелэрчэ. Ул [Тимеркэй] юлча киенгэн: иске бурек, естендэ биле ясеп белэн бэйлэнгэн чикмэн. кулында чыбыркы. Г. ИбраЬимов.
ЮЛЧАБАР и. иск. Берэр боерык, эмер, хэбэр Ь. б. ны ерактагыларга белдерергэ жибэрелэ торган кеше. Илнец терле якларына юлчабарлар ядибэреп, ике тимерче арасында керэш булачагын белдерде-лэр. Ш. Эхмэдиев.
ЮЛЧЫ и. Нинди дэ булса юлга чыккан, юл белэн китеп барган кеше, юл кешесе. Маяклы юллардан юлчы бара. Печэн белэн кумгэн чанасын. h. Такташ. Атын ядитэклэп, Куелык буйлап. Бара яшь юлчы Зур уйлар уйлап. 3. Мансур. II Пассажир. Пароход-тагы юлчыларныц бэгъзесе чэй зчэргэ. ашарга, бэгъ-зелэре газета, китап укырга кереште. Ш. Мехэммэдев.
ЮЛЫ бэйл. сейл. Мэртэбэ, тапкыр. Теге юлы. Узган юлы. □ Ай-ли, су юлы, Сагындырдыц бу юлы. Жыр. Эхмэтнец усаллыгы бу юлы бетен мин белгэн усаллыклардан узып китте. X. Кэрим.
ЮЛЫГУ ф. 1. Кетмэгэндэ берэр кешегэ якн берэр нэрсэгэ очрау, туры кнлу. Бераз баргач. алар [солдатлар] яцарак кына агачлыкка кереп киткэн кеше ззлэренэ юлыктылар. М. Галн. [Маратныц этисе] кургэзмэдэге рэсемгэ килеп юлыкты йэм емет шэме яцадан кабынып китте. Г. Гобэй. Шул чагында инде шул шэйэрдэ Зифасына Хисмэт юлыккан. Ш. Маннур.
2.	Кагылып узу, юл унаена кереп чыгу. [Милэушэ] базарда булды. кайтышлый гастрономга керде, икмэк кибетенэ юлыкты. И. Гази.
3.	Нэрсэгэ дэ булса тап булу, элэгу, тару. Бэлагэ юлыгу. Байлыкка юлыгу. Авыр хэлгэ юлыгу. □ Тирес эзлэгэн чучка тизэккэ юлыгыр. Мэкаль. („Яман нэрсэне эзлэуче узе кеткэннэн дэ яманрагын табар* мэгънэсеидэ). Шундый бэхеткэ юлыккансыц икэн, рэхэтен кур. С. Рафиков.— Картым,— [диде карчык],— мица эллэ ни юлыкты. Тын яоитми, йерэгем кадый. С. Рафиков.
4.	Барып житу, адресат кулына керу (хат Ь. б. турында). Мэгълум булсын. гыйнварныц унында сица хат язган идем, шаять юлыгып, алгансыздыр. Ш. МехэммэДев. Щавабэн язган хатыц юлыкты. Ш. Эхмэдиев.
ЮЛЫГЫШУ ф. к. очрашу. Алар,----------байтак
еллар аерылып яшэгэннэн соц, менэ быел тагы юлы-гыштылар. Г. ИбраЬимов.
ЮЛЫК и. иск. Оныкнын оныгы. Чулыклары [тырыша] белмэгэн икэн, без юлыкларга тырышу кирэк иде. Р. Фэхретдинов.
ЮЛЫКТЫРУ ф. I. Йекл. юн. к. юлыгу (3 мэгъ.). — Бэхетецэ каршы, бу адэмне аллайу тэгалэ аца [инспекторга] юлыктырды. Э. Фэйзи. — Шул кеше мине бэлагэ юлыктырды. Г. Галиев. [Телке бурегэ:] дгэр синец шундый хэйлэлэрец бар икэн, узецне шушы мин юлыктырган улемнэн коткару юлын man. Мен дэ бер кичэ.
2. Юнэлтеп жибэру, юлату. Ду сны — узгэ, дош-манны (ялган) ззгэ юлыктыр. Мэкаль.
3. Бергэ нту, кушу, очраштыру. Кызныц яры кырыктыр, Ише чыкса — юлыктыр. Мэкаль.
ЮЛ-ЮЛ с. Буй-буй тасмалар, кншэрлеклэр рэвешендэге. Малайныц туп-тугэрэк йезеннэн юл-юл булып тир акты. Л. Ихсанова. Ни белэн улчэнэ гомер? Йергэн юллар белэн, Уй чаткысы булып йезгэ тешкэн Юл-юл сырлар белэн. С. Селэйманова.
| рэв. мэгъ. Тау битендэ юл-юл эцэелеп ята Безнец коммунаныц кырлары. h. Такташ.
ЮЛ-ЮЛЛЫ с. к. юл-юл. [Мырауяданныц] чалбары-дыр буй-буйлы, Камзулыдыр юл-юллы. Н. Исэнбэт.
ЮЛЭР с. 1. Акылсыз, тиле, мэнсез, ваемсыз. дсэрдэ еч мулла кызыныц да бертесле шыр тиле, тупас, юлэр итеп бирелуе бик ук ышандырырлык тугел. М. Жэлил. Кетучесе юлэр булган йэр урында Этлэре дэ була юлэр. Г. Шамуков. ] и. мэгъ.— Разия, Разия, гафу ит мин юлэрне! И. Гази. Юлэр белэн исэрне чэчеп устермилэр. Мэкаль.
юлэ
611
ЮМА
2.	Юлэрлэрчэ эйтелгэн яки эшлэнгэн (суз, чыгыш h. б. турында).—Акыллы башыц белэн юлэр суз сейлэп торма, улым. Р. Ишморат.
3.	Мавыгучан; тиле, жнлбэзэк. Хэзер инде бу баштагысы кебек йвгэнсез, юлэр мэхэббэт тугел иде. Г. Бэширов. Эсма юлэр, назлы кыз бит ул; ул — минутныц колы, аныц кичбер хэрэкэте чын-чыннан уйлап ашлэнгэн булмый. Ф. Эмирхан. | рэв. мэгъ. Озаккамы, лэкин. Белсэц иде—Яшь йерэкнец юлэр тибуе. М. Жэлнл.
4.	Акылга зэгыйфь, исэр, дивана.— Ул инде соц юлэр булмаса, урамда утын теягэн вагоннарга утырып йерер идеме? Г. Камал. I и. мэгъ. Юлэрлэр шшфаханэсендэге бу егет Муса иое. Ш. Камал.
О Юлэр баш — акылсыз кеше. — Мица, мин юлэр башка, Украинадан упкэлэп качмаска--кирэк иде.
А. Шамов. Юлэр сату—юлэрлэрчэ сейлэшу, кылану яки яшэу. [Нургали] инде олы кеше булып лдиткэч, узенец наданлыгын аклар ечен, укыган кешелэрне .китап кушэучелэр* дип, э узен .эш кешесе" дигэн булып, юлэр сатып йерде. Э. Еннкн.
ЮЛЭРЛЕК и. 1. Юлэр булу сыйфаты. Эхмэт, уз хатыныныц тапкырлыгыннан яисэ юлэрлегеннэнме. — аптырабрак торды. Ш. Камал. || Жнлкенучэн-лек; жилбэзэклек. Мин инде карт кеше, Нигэ бу юлэрлек {мэхэббэт]! М. Жэлил.
2. Юлэрлэрчэ, уйламыйча эшлэнгэн эш. Бик куп юлэрлеклэрдэн соц гына мин, аз-маз тыныч лап, бер скамьяга утырдым. Ф. Эмнрхан.— Ул юлэрлегем ечен мица соцыннан шактый кыьарырга, оялырга Ьэм эрнергэ туры килде. А. Шамов. || Юлэр булу хэле. Эгэр гомер буе шул юлэрлегендэ булса, [Сира-эдетдин] белэн ничек торырсыц? Г. Камал.— Шушы аракы дигэн нэстэ ... Юлэрлекне акча тулэп сатып ала инде бу up-ат. С. Рафиков.
ЮЛЭРЛЭНУ ф. 1. Юлэр булып киту; исэрлэну, акылдан язу.
2. Юлэрлек курсэту якн юлэрлеккэ салыну.— Син, Гаяз, юлэрлэнэсец булса кирэк, миннэн Галиябануны уйнату---адэм келдеру бит. М. Эмир. Табында-
гилар аца: .Сэлим, бу нишлэвец, юлэрлэнмэ!" дип кычкыра башладылар. Г. Эпсэлэмов. II Узен жнтди тотмау, жнтднлеген югалту. Кайтып керэ дэ, бишек-тэге нарасыйны кулына алып. юлэрлэнэ башлый: иреннэрен берештереп сызгырган була, булмэ буенча эйлэнеп бетерелеп йери. Э. Касыймов.
ЮЛЭРЛЭ'РЧЭ рэв. Юлэрлэр шикелле якн юлэр* лэргэ охшатып. Азымбай яше зур, сакалы ак булса да, дэрээндэсе кечкенэ, шуца курэ аныц белэн бераз юлэрлэрчэ шаяралар иде. Г. ИбраЬимов.— Синец--
юлэрлэрчэ кабынып китуецэ генэ карап, тирэн дус-лыгыбыздан аерыласым килми минем. Р. Ишморат.
ЮЛЭРСЕТУ ф. 1. Юлэргэ санау.— Мине юлэрсе-теп маташа бугай бу карт буре. Ш. Камал.
2. Юлэр сыман иту, юлэр хэленэ китеру. Бэхет тэ кайчак кешене юлэрсетеп э/дибэрэ икэн. Г. Эпсэлэмов.
ЮЛЭУ ф. диал. 1. Тегу, жейлэу. Эни дэ бик тырыш кеше иде. Кечкенэ чакта барыбызга да биш-мэтенэ, тубэтэенэ, бурегенэ, биялэенэ чаклы узе юлэп кигезэ иде. Г. Толымбай.
2. Дэвамын ялгау (мэсэлэн, буйлыкнын, баунын Ь. б.); естэу, ясау. встемдэге килделе кулмэгем — Кештэгенэ комач юлэдем. Жыр.
ЮМА: юма тел — юмакай тел. Юма тел белэн куштанлыгы аны [Сэйфине] кеше итте. Г. Бэширов. Юма теллэну — к. тасма теллэну. Китек каш [кеше кушаматы] .йолдызлар да кенлэшэдер эле сездэн' дип. бик юма теллэнеп с ейлэ не п бара. Р. Техфэ-туллии.
ЮМАКАЙ, ЮМАГАЙ с. Ялагай, ярамсак. Айсылу, Сэйфинец узеннэн югарыларга тече итеп елмая торган юмакай кузлэренэ салкын гына караштыр-галап, аныц кемлеге турында тепле бер фикергэ килергэ тырыша иде. Г. Бэшнров.
ЮМАКАИЛАНУ ф. Юмакайлык, ялагайлык .курсэту; юмалау.
ЮМАКАЙЛАУ ф. к. юмалау.— .Биммэт иясе* дигэн булып юмакайлавыцнан тел тебец кая бар-ганлыкны ацлыйм. Ш. Камал.
ЮМАКАЙЛЫК а. Юмакай булу сыйфаты, ялагайлык. Тимерша бай. йезендэ юмакайлык курсэтеп, -----
.Болай узец бик тизязасыц икэн",— диде. X. Кэрим. || Юмакай кылану. Фэттах-----укыган чакта ук
хэлфэсенэ юмакайлык курсэтеп, ышаныч казанып елгергэн. аныц иц якындустынаэверелгэн. Э. Фэйзи.
ЮМАЛАНУ ф. 1. Иркэлэну. Рушанныц-----кызыл
нечкэ иреннэрен теенлэп эзрэк юмаланасы килде. Ф. Сэйфи-Казанлы. Наэциянец бер юмаланып. бер дулап бу кадэр бэйлэнуенец серен[Мостафин] белми иде. Э. Еннкн.
2. Юану. Буре, ашсыз калып. Кодачасы сузе белэн юмаланып, Кайтып китте уз еенэ. Г. Шамуков.
ЮМАЛАУ ф. 1. Берэр максат белэн юмакайлык курсэту. Тел белэн узлэре [буржуаз интеллигент-лар] бик оста юмалыйлар, вэгъдэлэрне тау-тау елэшэлэр. И. Гази. Сэйфи ягымлы сузнец кечен. юмалап эйткэн мактау сузенец таштай каты йе-рэклэрне дэ узенец татлы ширбэте белэн эретеп лдибэруен---яхшы белэ иде. Г. Бэшнров.
2. Кемне дэ булса мактап, суз белэн кннэндереп уз ягына аудару.— Син, парень, тегелэй, эшкэ шэп булмасац да, кызларны юмаларга мастер икэнсец. Ш. Камал.
3. Юату, тынычландыру. Мин Банине кызганма-дым, шулай да бу иркэ кызны юмалыйсым килде. Ф. Сэйфи-Казанлы. Юлда кайтканда Сергей:—Алай пошынма син.— дип, мине юмаларга керешкэн иде дэ, тузмэдем. Э. Касыймов.
ЮМАРТ с. 1. Булган байлыгын башка кешелэрдэн кызганып тормаучан, саран тугел. Юмарт кешедэ мал тормас. Мэкаль.— Узецне нык сыйларлар: безнец карт, кое килгэндэ, бик юмарт кеше. Г. ИбраЬимов. || Билгеле бер сыйфаты, сэлэте якн холкы кечле, мул булган (кеше). Сузгэ юмарт кеше. I I Кыз куцеле кояштай юмарт булсын, эндирдэй сак булсын. Мэкаль. | рэв. мэгъ.— Исэнме, Локман бабай,— ди егет, аца юмарт елмаеп. Э. Еники.
2. Билгеле бер продуктны, файдалы нэрсэне Ь. б. куп бирэ торган. Кар белэн бер вакытта бетэдер март, Апрель туса, денья була суга юмарт. М. Гафурн. Мул сет бирэ торган юмарт сыерлар торалар биредэ. А. Эхмэт.
ЮМАРТЛАНУ ф. 1. Юмарт булып киту. [Музыка] зикенне нечкэртеп, табигатьне йомшартыр. щебенке бакадирландырыр, саранны юмартландырыр. К. Насыйри. Кояш буген артык юмартланган. Куз чагыла кечле яктыда. М. Гафури.
2. Юмартлык курсэту. [Байлар] трактирда юмартланалар, чэйлек бирэлэр. Ш. Мехэммэдев.
ЮМАРТЛЫК и. Юмарт булу сыйфаты. Бу куэтне бирэ аларга Юмартлыгы бетмэс бай лдирем. Ш. Маннур. || Юмарт кешелэрчэ эшлэнгэн эш, кыланыш. Лэкин автор узенец акты типларын мактау-да артык юмартлык курсэтми. М. Жэлил.
ЮМАРУ ф. диал. Уч белэн уу. Закидуллин ядирне аяк белэн баскалап, куллары белэн юмаргалап карады. Г. Идеале.
39*
юмо
612
ЮНЬ
Ю’МОР и. кит. 1. Узара сейлэшкэндэ, матур эдэ-бнятта Ьэм сэнгать эсэрлэрендэ мэзэк итеп, дусларча тэнкыйтьлэп келу куренеше. Г. Толымбай эсэрлэре ечен----эк;ицелчэ юмор характерлы. Юморны ул
---кендэлек тормышта очрый торган кимчелек-лэрне фаш итудэ куллана. X. Хисмэтуллнн. Коме-диянец сатира рэвешендэ чэнчеп келу формасы да, шулай ук, юмор рэвешендэ, тезэту телэге белэн келу формасы да безгэ бик кирэкле нэреэлэр. М. Жэлил.
2. Юмористик стильдэ язылган эсэр. Г. Камалныц .Яшен" журналында басылган юмор йэм сатирала-рыннан тыш,------бик куп фельетоннары чыга.
М. Гали.
ЮМОРЕ’СКА и. Кечкенэ кулэмле юморнстнк эдэби яки музыкаль эсэр, юмористнк парча. Вахит Мона-сыйповныц юмореска йэм сатирик хикэялэре 50 нче елларда ук---басыла башлаган иде. Каз. утл.
ЮМОРИСТ и. Юморнстнк эсэрлэр язучы эдип. Гамил Афзал юморист та, сатирик та. Эмма аныц иэцатында лирика — узенэ аерым жанр, юмор, сатира — узенэ аерым жанр. С. Хэкнм.
ЮМОРИ'СТИК с. 1. Юмор белэн таевнрланган якн сурэтлэнгэн, юмор белэн язылган. Юмористик образ. Юмористик шигырь. □ Фоат Булатов-------
журналга юмористик шаржлар ясап эн^ибэрэ иде. Ш. Маннур. [Романыцны] кыскартыпкарасац, бэлки, кулга тотарлык юмористик хикэя килеп чыгар иде. Т. Миннуллнн.
2. Юморлы нэфис эдэбиятка карый торган; шундый эдэбият басыла торган. Юмористик журнал.
ЮМОРИ’СТИКА эн;ый. и. Юмор белэн язылган, эшлэнгэн эдэбият якн сэнгать эсэрлэре; юмор белэн бирелгэн моментлар (эдэбиятта Ьэм сэнгать эсэрлэрендэ). Безнец эдэбиятыбызда---юмористика йэм
сатира урынына—„Карчыга" йэм .Чукеч". Ш. Мехэммэдев.
ЮНАН и. тар. 1. Ионнядэ (хэзерге Теркиянец кеньяк-кенбатыш яр буйларында) яшэгэн борынгы грек кабнлэсе.
2. иск. к. грек. Бу илгэ [Иырымга] килгэннэр юнаннар. Н. Арсланов. [Разия], узен борынгы юнан йэйкэллэре белэн чагыштырып, сэгатьлэрчэ лэззэт-лэнэ иде. Г. ИбраЬимов.
Ю’НГА и. махе, бйрэнчек яшь матрос. Юнгалар мэктэбе.
ЮНГЫ и. Юнып алынган нэреэ. Мал—эцанныц юнгысы, бала — тэннец юнгысы. Мэкаль (кнресенчэ дэ эйтелэ).
ЮНГШТУРМ и. 1. тар. Германнядэ XX гасырнын 20—30 нчы елларында фашизмга каршы керэшуче коммунистик яшьлэр оешмасы. II куч. Коммунизм ндеялэре ечен керэшкэ чыккан яшь кеше. Безнец исем — батыр юнгштурм. Яшь ударник, эн;итез коммунар. М. Жэлил.
2. куч. 20—30 нчы елларда комсомоллар кигэн ярым хэрбн формадагы кием. Кигэн киемем — юнгштурм, Мин басамын керэш каршына. Ф. Кэрим. Курэм гуя алар [комсомоллар] арасында Юнгштурм кигэн Мусаны. Г. Хужиев.
ЮНКЕР и. тар. 1. Немец алпавыты.
2. Патша Россиясендэ хэрби мэктэп укучысы; курсант; яшь офицер. Атаман Дутов уз тирэсенэ офицер йэм юнкерларны туплады. Ш. Усманов. Кремль капкасыннан, герес-герес басып, юнкерлар ротасы килеп чыкты. А. Раснх.
ЮНУ ф. Берэр каты нэреэнен (бигрэк тэ агачнын) кырыеннан яки еслегеннэн вак телемнэр ясап кису, телу; шул ук алым белэн нэреэ дэ б.улса ясау,
эшкэрту. Мин куплэр ечен таш юндым. Э. Ерикэй. Гыймадетдин-----бик бирелеп балта сабы юнып
утыра иде. О. Фэйзи. Илдар, энисенэ уклау таягы юнып утырган килеш. — кургэннэрен сейлэргэ кереште. Г. Гобэй.
ЮНЫШУ ф. 1. Урт. юн. к. юну; юнырга ярдэм нту. Балтачыга бурэнэ юнышу.
2. Юнып, Ьэртерле нэреэлэр яки детальлэр ясау; даими рэвештэ нэрсэдер юну. Орлык сибеп, тишек илэк кейлэп Песнэк аулап йергэн шаяннар Юны-шырга тотындылар кинэт — Ясый алар яца оялар. Ш. Маннур. Бетен кешелэрдэн аерылып, япа-ялгы-зым бер читтэ пэке белэн юнышып йердем. Ф. Хесни.
ЮНЬ I и. 1. сир. Карау яки бару юнэлеше. II куч. Эш якн уз-узенне тоту рэвеше. Мин бит усал эйт-мэдем, бары узлэре шаярганга гына ул юньгэ китте м. Ш. Камал.
2. куч. Тиешле тэртип; тэртнплелек, инсаф, рэт. Юньгэ килу. □ Тик менэ соцгы кеннэрдэ генэ бербер артлы чуалчык эшлэр чыгып, квартираныц юне китте. Г. ИбраЬимов.
3. куч. Хэл, рэт; мемкинлек, чара.— И мана тулэргэ юне булмаганга, минем карчыкныц актык кэясэсен саттыргансыз. М. Галн. || Кеч, сэлэт.— Эй син, яшьтэш, кая, менэ бу эшкэ юнец э^итэме, булмаса, башка берэрсен кушарбыз. Г. ИбраЬимов.
Юньгэ керу (килу)—1) акыллылану. Юлэр юньгз килмэс. Мэкаль; 2) рэтлэну, сэламэтлэну. Яца эциргэ кучкэч хэсрэтем онытылмасмы, юньгэ кереп бул-маемы, дип уйлады ул. Э. Еники.
ЮНЬ II рэв. Арзан, очсыз.— Бэясе юнь булгач, мин алырга булдым. Т. Гыйззэт.
ЮНЬЛЕ с. 1. Инсафлы, эйбэт, башкалардан ким тугел, нормаль (кешелэр турында).— Юньле кеше туры килсэ, моннан соц да аш-суны ейдэ эзерлэту яхшы булыр иде. М. Галэу.— Юньле кеше баласы дип йереэм, синнэн дэ юньсез суз чыгып куйды бит эле. Г. Бэширов. || Булдыклы, яхшы сыйфатлы. । — Мондый чиертеэц егылырга торган кешедэн нинди юньле разведчик чыксын соц? А. Эхмэт.
2. Мэгънэле, нэтнжэле; эйбэт тээсир калдыра торган (суз, кыланыш Ь. б. турында). Сэррэне куру , ечен бер план корып чыгармакчы бу лам, лэкин - йичбер юньле фикер башка килми. Ф. Эмирхан. I Бэдри мулла булсын имеш тэ, юньле суз сейлэсен । имеш. X. Кэрим. Мицсылу эллэ нэреэ мыгырданып маташты. лэкин Нэсимэгэ каршы юньле otqaean бирз алмады. Ш. Камал. | рэв. мэгъ.— Эгэр син монда I юньле эшлисец килсэ. безнец совет егетлэре белзн | бер аяктан йере! Г. ИбраЬимов.
3. Эйбэт сыйфатлы, затлы (эйберлэр, кирэк-ярак, | аш-су Ь. б. ш. турында).— Бала-чага усэ, белэктз | егэр барында юньлерэк ей салыйм. Г. Бэширов. Читтэге тутэллэрдэ юньле кыяр курмэгэч, тагын 1 да эчкэрэк кердем. М. Эмир.— Бер эциргэ бара баш- > ладыц исэ, киеп барырлык йичбер юньле. матур | кулмэгем юк. Г. Камал.
ЮНЬЛЕ-БАШЛЫ с. Рэтле, мэгънэле, эчтэлекле. Батыргали агай------ губернатордан юньле-башм
эздавап ала алмады. Ш. Мехэммэдев. Бу докладлар-ныц икэвесе дэ-----коры тел сатудан гыйбарэт
булып,----юньле-башлы берэр терле реаль юл бил- |
гелэулэреннэн ерак. Ш. Камал.
ЮНЬЛЭНУ ф. Юньле булып киту; рэткэ керу, I акыллылану. Шэйхи бераз юньлэнгэн кебек куренгэн | иде, лэкин озакка бармады Г. ИбраЬимов.
ЮНЬЛЭП рэв. 1. Тулысынча, анык, тегэл итеп. Юньлэп кенэ сейлэшу. I I Исемемне дэ юньлэп белмисецдер. Узец шулай сееп карыйсыц. М. Жэлил.
юнь
613
юна
2. Эйбэтлэп, жиренэ житкереп, шартына китереп. — Кузлэрем дэ юньлэп курми. М. Фэйзи.— Бу асрау-ларга ышансац. йичбер эшне юньлэп эшЛэмилэр. Г. Камал. II Чын-чынлап, рэтлэп. Мирвэли юньлэп ейгэ кайтып кермэде. Т. Гыйззэт.
ЮНЬСЕЗ с. 1. Булдыксыз; акылсыз. Эйтегезче, зинйар. хакмы бу суз — Безнец Сэнди шундый юнь-сезме? Эштэ, имеш, янмый эш ечен ул. 3. Мансур. | и. мэгъ. Юньсезне син табакка тартсац, ул та-гаракка тартыр. Мэкаль. Кичэ кайсы юньсезедер: .Пожарникныц эше эшмени ул, аца ни дип хезмэт кене язарга".— дип ычкындырган. Г. Эпсэлэмов. II Явыз, эшэке. Тепсез кисмэкне су белэн тутырырга кушкан бит, юньсез хатын! Д. Аппакова. | и. мэгъ. —дйтегез, юньсезлэр, бумажнигымны кем алды? Г. Гобэй.
2. Мэгънэсез, алама, начар (суз якн эш й. б. турында).— Синнэн дэ юньсез суз чыгып куйды бит эле. Г. Бэшнров. II Рэтсез, чуалчык. Нинди юньсез кен булды соц эле бу! Г. Гобэй.
ЮНЬСЕЗЛЕК и. Юньсез булу сыйфаты. Бу кадэр дэ юк нэрсэ белэн шегыльлэнер икэн [Менир]. Хэер, юньсезлекне бездэ чэчеп устермилэр. 3. Бэшири. Бэла чыкты ахырдан бу юньсезлектэн. Г. Шамуков.
ЮНЬСЕЗЛЭНУ ф. Юньсез булып киту, юньсезгэ эверелу. || Юньсезлек курсэту. Менэ 'Шэйхи шулай юньсезлэнеп кайтып теште. Г. Ибрайимов.
ЮНЬЧЕЛ с. Рэтлэргэ, булдырырга, эш итэргэ тырыша торган, хэстэрле. Ил терэге — яучыл ир белэн юньчел хатын. Мэкаль.
ЮНЭЙТУ I ф. Арзанайту.
ЮНЭЙТУ II ф. 1. Эйбэтлэу, рэтлэу, тезеклеккэ китеру.
2. диал. к. юнэту (2^мэгъ.).
ЮНЭЛДЕРУ ф. 1. Йекл. юн. к. юнэлу I. Малии-наны уцга юнэлдеру.
2. Карату. Кояш, узенец нурлы йезен безгэ таба юнэлдереп.---жирне жылыта. Ф. Эмирхан.
3. Рухи яки ижтимагый процессларга билгеле бер юнэлеш биру. Дикъкатьне (игътибарны) юнэлдеру. □ Бу омтылышны дерес юлга юнэлдереп, бу басын-кы кечне дэртлэндереп торырга кирэк иде. Г. Бэширов. }Дамалый абзый-----уйларын Айбикэгэ юнэл-
дерде. К. Нэжми.
ЮНЭЛЕШ и. 1. Хэрэкэт иткэн нэрсэнен омтылган, йез тоткан ягы. Хэрэкэт юнэлеше. Агым юнэлеше. О Сугыш самолетлары да. гаскэр белэн теялгэн пароход йэм баржалар да-----кене-тене шул бер
юнэлештэ агылалар. Г. Бэшнров. Тын урамнарны шаулатып. барысы бер юл белэн йэм бер юнэлешкэ таба ----- соцгы трамвайлар узып киттелэр.
Г. Минский. II Тебэп барырга тиешле як. Без, халык-тан соргшып йэм компасыбыз белэн тикшереп, элекке юнэлешебезне тоттык. А. Шамов. II Билгеле бер якка караган линия, сызык. Володя Бушуев ау-дарган агачларныц башлары барысы бер юнэлештэ, трактор юлыныц ике ягына почмак ясап яталар. Г. Эпсэлэмов.
2.	Сейлэшу, суз яки фикернен, тнкшеренулэрнен й. б. билгеле бер тема, проблема белэн характерлана торган ягы. Билгеле, композиторлар барысы да бертигез йэм бер юнэлештэ. бер жанрда усмэделэр. М. Жэлил. Артистка — эсэрнец сатирик юнэлешен тагын да уткенлэндерэ теште. X. Сэлимжанов.
3.	Ижтимагый хэрэкэттэ аерым бер тенденция. Политик юнэлеш. □ Болар барысы да — Шэриф Камал иэцатыныц теп демократия юнэлешен курсэ-туче эсэрлэр. М. Жэлнл. II Ижтимагый эшчэнлек яки эдэбият-сэнгать елкэсендэ агым, группа, ддэ-биятта романтизм юнэлеше.
4.	хэрби. Ьежум нтуче гаскэрнен теп хэрэкэт сызыгы. Икенче Балтик буе фронты Ленинград фронты белэн берлектэ Дно юнэлешендэ йеэкум башлады. Г. Эпсэлэмов.
Юнэлеш алу — билгеле бер юнэлеш (2, 3 мэгъ.) буенча эш иту. Бу хикэя [.Козгыннар оясында’] сюжетына шул ук исемдэ пьесасын чыгарганда Ш. Камал бетенлэй башка юнэлеш ала. Г. Нигъмэти. Юнэлеш биру — билгеле бер тенденциягэ юнэлту. Композиторлар союзы татар композиторларыныц им;ат активлыкларын кутэрергэ. [аларга] дерес юнэлеш бирергэ тиеш. М. Жэлил.
ЮНЭЛЕШЛЕ с. 1. Билгеле бер юнэлеше булган. Г. Камал тереклэрнец Намыйк Камал кебек демократии юнэлешле зур эдиплэре белэн таныша. М. Гали.
2. Конкрет Ьэм даими юнэлеш белэн бара торган. Юнэлешле хэрэкэт. || Максатлы. Усемлеклэрнец нэселдэнлеген юнэлешле рэвештэ узгэрту.
ЮНЭЛЕШЛЕЛЕК и. Билгеле бер юнэлешле булу. Безнец эсэрлэрдэ партиялелек. сыйнфый юнэлешле-лек кискен торырга тиеш. М. Жэлнл.
ЮНЭЛТУ ф. 1. Юнэлдеру (1, 2 мэгъ.). Фэйрузэ, кеймэне У слон перевозы юлыннан юнэлтеп. кой-рыкта утыра. К. Нэжми. Эйтэсе суземне эйтмичэ. куземне шул кызлар арасына юнэлттем. М. Эмир.
2. Атау, тебэу (сузне h. б.). Сэфэр генэ — кеше-лэргэ [ятларга] юнэлтеп. каты-каты сузлэр эйткэ-лэде. Ш. Камал.
ЮНЭЛУ I ф. 1. Билгеле бер урынга, тешкэ, турыга, якка карап киту. Шинельле кеше, ышанычлы. эре адымнар белэн сулга юл тотып, туп-туры Ишмай еенэ юнэлде. Ш. Камал. Мин. автоматымны аскан килеш, окопларны берлэштергэн тар чокыр юл буйлата жыр тавышы килгэн якка юнэлдем. Э. Айдар. || Берэр жиргэ барырга чыгу яки юл тоту. Сэфэргэ юнэлу. I I Нэсимэ — ишекне биклэде дэ. ачкычын куршелэргэ биреп. Саимэ янына юнэлде. К. Нэжми. Син дэ юнэл, эйдэ. илецэ, Балталарыц куеп билецэ. Ф. Бурнаш.
2. Билгеле, конкрет юнэлеш алу, мэгълум нэрсэгэ тебэлу. Бэрбер фикер. тойгы безнец илдэ Фашист-ларга каршы юнэлгэн. М. Жэлил.
3. Тебэлу, текэлу (куз турында). Хэзрэтнец чыгып китуе белэн йэммэсенец кузе Зыяга таба юнэлде. Г. Ибрайимов. Кутэрелде башлар жирдэн кинэт. Кузлэр. келеп, куккэ юнэлде. Ш. Маннур.
ЮНЭЛУ II ф. диал. 1. Рэтлэну, юньгэ, тэртипкэ керу. Бераз юнэлеп, кеше арасында куренерлек ес-баш ясагач, болар туган илгэ бер эйлэнделэр. Г. Ибрайимов.
2. Савыгу, сэламэтлэну. Бай. йврэгем ярдыц, балам. Юнэл тизрэк, авыр ярац. Н. Исэнбэт.
ЮНЭТУ ф. 1. Бозылганны тезэту, ремонтлау, тэртипкэ китеру, эмэллэу. [Каюм] арба, кучэр юнэту шикелле эшлэр белэн шегыльлэнэ. Ш. Камал. Бай башы белэн саранланып, ындырын юнэтеп киртэ-лэми. М. Фэйзн. II Тэртипкэ китеру (чуалганны, бозылганны й. б.). Гариф кулы белэн сакалын юнэтеп, башын боргалап----тора. М. Гафурн. II куч.
Рэтлэу, жайлау (берэр эшне, менэсэбэтне яки холык-сыз кешене й. б.).— [Исмэгыйльгэ кияугэ чыгарга] риза булган булып, эшне чак юнэттем. М. Фэйзи.
2. Кайдан булса да тырышып табу, алу, булдыру, бар иту.— Сецелгэ эйбэтрэк кием-салым юнэтмэкче идек. III. Камал.— Кэжэмне сатып эллэ орлык бэ-рэцгесе юнэтерменме дигэн идем. Г. Бэширов. Иртэ белэн йокыдан уятыр ечен бер будильник юнэттек. М. Галэу.
юнэ
614
ЮРТ
ЮНЭЮ I ф. сейл. Авырудан Ь. б. тезэлу, савыгу. Эби-----узенчэ мэтрушкэсен-ниен эчкэлэп ятып
караса да, бер дэ юнэеп китэ алмый. Э. Еннкн.
ЮНЭЮ II ф. диал. Арзанаю.
Ю’РА: юра чоры — мезозой эрасынын урта бер геологнк чоры. Мезозой Эрасы еч чордан: трипс, юра йэм акбур чорларыннан торган. Гом. биология.
ЮРАЛЫШ и. Анлану, анлашылу куренеше, сыйфаты яки хэле. Мэкаль кем йэм нинди максат белэн эйтуенэ карап----терлечэ юралыш таба. Н. Исэн-
бэт.
ЮРАМАЛ, ЮРАМ А Л ГА рэв. диал. к. юрамалый. [Кысла] кул-аягын ныклы болгап, Шылып китте юрамал суны болгап. М. Гафури.
ЮРАМАЛЫ’Й, ЮРАМАЛА’Й сейл. рэв. 1. Чынлап ук тугел, сынап карар ечен генэ. Билгеле инде. мон-оый эцирдэге сугыш чын сугыш булмый, юрамалый гына сугыш була. Ф. Эмирхан. Без сине шаяртабыз юрамалай, Кечсезлектэн диеп, син юрама алай. Г. Камал. Ул [Агыйдел] бу урында, юрамалый бетен кечен бергэ экыярга телэгэндэй, тарайган. М. Эмнр.
2. к. юри. Гыйззэтулла,---юрамалый ишетмэ-
мешкэ салышып. тик тормаган атына эцикеренеп алды. А. Расих.
ЮРАТУ ф. Йекл. юн. к. юрау (1 мэгъ.); ырымчы-дан, фалчыдан билгеле бер куренеш, вакыйга буенча узеннен кнлэчэгенне, язмышынны эйтуен утену.
ЮРАУ ф. 1. Дннн-мифологик карашлардан чыгып, кешедэге табигый куренешлэр (мэсэлэн, теш) якн табигать куренешлэре (йолдызлар h. б.) ниндн булуга карап, килэчэкне эйту. Бу кош узе тирэн шомга тешеп Юрый кебек минем язмышны. Ф. Кэрим. Матур тешлэрне яхшыга, яман тешлэрне яманга, кайчагында яман тешлэрне дэ яхшыга юраучылар була. 3. Мозаффарн. Кезгелэрен суга салып, сылулар Кияулэре кем буласын юрыйлар. Н. Арсланов. || Берэр эш, ннят унышлы чыксын днп, билгеле бер ырым эшлэу. Борынгырак заманнарда авыл халкы, игеннэр ишелеп уцсын, бертеклэре авыр, салмак булсынга юрап. орлык белэн бергэ йомырка да чэчэ торган булганнар! Г. Бэширов.
2. Билгеле бер куренешне мемкнн булган (якн узенэ хуш кнлгэн) берэр сэбэптэн дип уйлап кую. — Минем башта юраганнарым ялгышка чыкты. М. Галэу. Саимэ борчылган кыяфэттэ килеп кергэч, ---Нэсимэ аны:-----бер-бер хэл булган, курэсец, дип юрады. К. Нэжми. II Килэчэктэ мемкнн булган куренешлэрне уйлап билгелэргэ тырышу. Мостафин-ныц килэчэк тормышын юрап тору файдасыз аш булыр иде. 9. Еники.
ЮРГА и. Юргалап чаба торган ат. Юргасына курэ дугасы. Мэкаль. Акбуз юргаларга менеп, Ил-лэрне гизэр идем. Жыр. | с. мэгъ. Жиктем атныц асыл юргасын, Карап, эцаный яулык болгасын. Ф. Бурнаш. Абзый, атыц юрга булса, Мин дэ уты-рыйм эле. Жыр.
ЮРГАЛАУ ф. 1. Берьюлы ике ун аягын Ьэм берьюлы ике сул аягын алмаш-тнлмэш хэрэкэтлэндереп йегеру (башлыча ат турында).— [Кияу] буз юргасын юргалатып килсен дэ, кочагына алып, телэсэ, день-яныц читенэ алып китсен! М. Фэйзн. Ат та шунда ук дилбегэнец кем кулына кучуен сизеп алды булса кирэк, юргалап баруыннан туктап, гади юыртуга кучте. 9. Еники. II Ат-ат уйнаучы малайлар турында. Эйдэ. Марат, эйдэ, чап юргалап, Башыц болгап, билец боргалап. 9; Ерикэй.
2. куч. Вак-вак адымнар ясап бик житез атлау. Нэсимэ, киенеп-ясанып, кыр казлары шикелле, иптэш кызлары белэн берсе артыннан берсе тезелеп.
юргалый-юргалый, may астындагы чишмэдэн су ки-терэдер, Г. Бэширов.
ЮРГАН и. Ябынып яту ечен ике тукыма арасына мамык яки йон тушэп, естеннэн рэт-рэт яки бнзэк-лэп сырып ясалгаи ятак жиЬазы. Габоулла юрганын ачып ташлады йэм торып утырды. 9. Фэйзи. Бэр чанага. юрганнар. мендэрлэр эченэ батып, ирле-хатынлы ике кеше утырган. Г. ИбраЬимов.
О Юрганына карап аяк сузу — мемкинлегенэ, хэленэ карап эш нту. Акчац аз булса, юрганыца карап аягыцны сузарсыц! Г. Камал.
Ю*РИ рэв. 1. Хэйлэ белэн, чынлыкны яшереп. Юри кылану. I I Почтальонга каршы йегергэндэ, Илдар, энесенец куцелен табарга телэп. юри артка калды. Г. Гобэй. Газинур, бутэннэргэ чокырны тутырып салганда, узенец чокырын я сикертеп утте, я аракы урынына, йезен юри чытып, су эчте. Г. Эпсэлэмов. || Сынап, юрамалый. [Яыз], егетнец куцелен нечкэртергэ телэп. тавышын юри моцсу-ландырды булса кирэк. А. Шамов.
2. Уч итеп, кире ният белэн, лэкин белмэмешкэ салынып якн очраклыкка сылтап. Малайныц бу сузлэре Садыйк картка аны юри учеклэгэн тесле тоелды. Ш. Камал. || Махсус рэвештэ, лэкин ачык белдермичэ. Корш чыккан чакта эш кырында Карап тордым сине мин юри. 9. Ерикэй.— Сэяхэтне. егетем. юри минем ечен генэ чыгарганнар иде аны. Д. Аппакова.
ЮРИДИК с. 1. Хокук Ьэм гадел хекем чыгару кагыйдэлэрен ейрэнэ торган. Юридик гыйлем. Юридик факультет. □ Ризван.-----урта мэктэпне
бетергэч, юридик институтка керде. А. Расих.
2. Гадел хекемгэ бэйлэнешле.— Эш зурга китеп, юридик тес алмасын ечен, директорга шушы ацлат-маны бирсэц. барысы да ачыклана, минемчэ. Р. Ишморат.
ЮРИ-МАРЫЙ, ЮРИ-МАРИ рэв. Чынлап тугел, житди тугел. Юри-мари кылану. Юри-мари сейлэшу. □ — Йосыф абыйныц узе белэн юри-марый гына алышкан [керэшкэн] бар, аз-маз эмэлен белэм...
р* Й Л д R
ЮРИСДИКЦИЯ и. Суд ясау хокукы.
ЮРИСКОНСУЛЬТ и. Учреждение, оешма Ь. б. ш. нын интересларын яклаучы махсус юрист.
ЮРИСПРУДЕНЦИЯ и. Хокук гыйлеме. Юриспруденция белгече.
ЮРИСТ и. Юридик закон нар буенча белгеч — юстиция хезмэткэре. Прокурор Ансаров яшь юрист иде. Г. ИбраЬимов. Кадыйр — терек законнарын узенчэ ацлатып, хекем йортларында юрист буларак та чыгышлар ясый. М. Галэу.
ЮРТАК и. 1. Юыртып чаба торган ат. Агайныц юртагы шундый шэп элдертэ. Г. Бэширов. | с. мэгъ. Кешни-кешни юлсыз далаларда Чабып йерде [казакъ-ныц] юртак кашкасы. Ш. Маннур.
2. Чабышкы. [Бэйгедэн] нэзек, суырылган, таныл-мас мэртэбэдэ тиргэ баткан юртаклар берэм-берэм килеп тора. Г. ИбраЬимов. Куцел бит ул кундэм юртак тугел, Бэйлэп куеп булмый казыкка. Ш. Галиев. II куч. Шэп, кызу чаба торган. Заман аты юртак, эйдэулэрец Кирэк тугел бер дэ ул атка. Н. Арсланов.
ЮРТАКЛАУ ф. к. юырту (3 мэгъ.). Авыл арасын ду итеп, яулыгын ту итеп, Ул йерер юртаклап, Илдэн кайтмас илдэтнэ (йеремсэк хатын). Мэкаль. Гарэфи, басу капкасыннан чыккач, иркен бер сулыш алды. Инде ул хэтле юртакламасац да була. Кызу-лау аркасында узенец э^ылына башлавын тоеп, Гарэфи адымнарын экренэйтте. А. Расих.
ЮРТ
615
ЮШК
ЮРТЫШ с. Сукбай.— dha. миннэн кызымны эзлэ-теп, узец аны монда юртыш Хамматка биреп ята-сыцмы? Н. Исэнбэт.
ЮСТИ'ЦИЯ эцый. и. Хокук Ьэм гадел'хекем чыгару эшлэре, суд учреждениелэре системасы. Бохарада казый-кэлан безнец Россиядэ юстиция министры кебидер. 3. Бнгиев. Юстиция эшлэренец башлыгы Гайфуллин иптэш элекке сузеннэн кайтты. Г. ИбраЬимов.
ЮСЫК и. 1. бор. Йереш-торыш кагыйдэлэре, устав. Ал юсык (хан сараенда йереш-торыш кагыйдэлэре). Кара юсык (гади халык арасында йереш-торыш кагыйдэлэре).
2. с. мэгъ. диал. Тэртипле, эдэпле. Юсык кеше аякка карамас, кузгэ карар. Мэкаль.
ЮСЫККА рэв. бор. Бнлгеле бер йоланы, кагыйдэне утэу йезеннэн. Ал юсыкка (рэсми Ьэм асылда кнрэк-сез кагыйдэ, приказ буенча). Кирэкмэгэн юсыкка (билгеле бер йоланы утнм днп, лэкин мэгънэсез рэвештэ). ГЙ Ясамаган юсыкка кысылма. Мэкаль. (Ясау — бнредэ эмер, приказ биру.)
ЮСЫК-ЮРЫК и. бор. Ьэртерле рэсми кагыйдэлэр.
ЮСЫН и. диал. к. юсык 1. Юлчыга су сын биру — юсын. Мэкаль.
ЮТЭЛ и. Йеткеру авыруы, данми рэвештэ йет-керу куренеше. Шулмы мактаулы кызыгыз — Ьаман тота ютэле. Ш. Камал. Эле ютэл, эле температура. кайэр суккан чуан килеп чыга эцитмэсэ. М. Жэлнл.
Ютэл сырхавы (хастасы) — упкэ чире, туберкулез.
ЮТЭЛЛЭТУ ф. 1. Йекл. юн. к. ютэллэу. Баланы суыкка чыгарып ютэллэту.
2.	з-сыз. Ютэл тоту, йеткерту. Шул чакта [ту-занда] ютэллэтэ башлый. М. Гафури.
ЮТЭЛЛЭУ ф. Кат-кат йеткеру. Кых-кых ютэллэу. I I Фатыйманыц бер-ике тапкыр ютэллэгэн тавышы ишетелде. Ш. Камал. || Ютэл белэн авыру. Шуннан хатын авырып китте. ютэллэде, яз кене карлар эреп, елгалар ташкан чакта гур иясе булды. Г. ИбраЬимов.
ЮУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса суга салып чайкап яки суда ышкып, су беркеп яисэ юеш чупрэк, югыч h. б. белэн сертеп, кердэн, пычрактан арындыру. Кер юу. Идэн юу. Бит юу. □ Сабый чагым иде, Энкэй беркен Мица юган кулмэк кигезде. Ф. Кэрим. Яр читендэ Агым суда Кызылармеец Атын юа. М. Жэлил. II Ниндн дэ булса берэр еслекне чылатып, шунын буенча агып уту. Яцгыр тамчылары тэрэзэ пыяла-сын юып тешэлэр. Г. Гобэй.
2.	Берэр еслектэге керне, пычракны Ь. б. агызып киту, юкка чыгару. Казан урамында калган эзен Юып китэр язгы яцгырлар. С. Хэкнм. II Нинди дэ булса массаиын аерым кисэклэрен таркатып агызу, алып киту (су, ташкын белэн). >КиР эчендэге сулар эцирнец эчке катын юалар, шуца курэ ул урыннарда бик зур бушлыклар хасил була. Ф. Эмирхан.
3.	куч. Берэр яхшы эш, мегамэлэ якн укену, газаплану Ь. б. белэн гаеплелекне, генаЬны кнчерту. Мин уземнец бу генаЬымны юармын. Г. Гобэй. — Син минем бу мэсхэрэлэремне алтыныц белэн генэ тугел. каныц белэн дэ юа алмассыц. Ф. Бурнаш. II Кайгы-хэсрэттэн Ь. б. бушандыру. Кар суында кул яулыгы юам. Мин кайгымны юам бу суда. Ф. Кэрим.
4.	куч. сейл. Яна алынган яки яна ясалган, тезелгэн берэр нэрсэне котлап, мэжлес оештыру, эчу; тахильлэу. Калдырмыйча гадэт-йолаларны. Юыйк сагынып кеткэн туйларны. Ф. Бурнаш. Олылардан ишеткэнем бар иде: эшкэ кердецме — юарга, беренче
зарплата алдыцмы — юарга, премия-фэлэн элэкте-ме — юарга [имеш]. Р. Техфэтуллин.
Юган (юып алган, куйган) кебек — бик чиста еслек, есйез турында. Кук йезе, юып алган кебек, чип-чиста. Г. Эпсэлэмов. Юып куйган кебек элитен кыры Дулкынлана керэн дицгез булып. Э. Ернкэй.
ЮУЧЫ и. Нэрсэне дэ булса юу, чистарту, жыеш-тыру белэн махсус шегыльлэнуче эшче. Анна-------
кеннэрнец берендэ Ташкент музыка мэктэбенэ идэн юучы булып кергэн. Ь. Такташ. Зарифныц атасы Оренбургта Йон юучы булган мойкада. Ш. Маннур.
ЮХА и. 1. миф. Йез яисэ мен ел яшэп, чибэр хатын-кыз рэвешенэ кергэн елан (узе бнк ягымлы булып куренсэ дэ, кеше йоклаганда канын суыра имеш). Юханыц кендеге булмас. Мэкаль. Елан йез яшенэ кадэр яшэсэ — аждаЬага эверелэ. мец яшькэ кадэр яшэсэ — юха була имеш. М. Жэлнл.
2. куч. Куштанлыгы Ьэм чибэрлеге белэн алдалап, кешене уз файдасына хезмэт нттерэ, уз кубызына бнетэ торган хатын-кыз турында.
3. Ялагай Ьэм икейезле кеше турында. Телкедэ — койрык, Юхада — тел. Мэкаль. Кемне курсэ, шуца ярый, Юхасы ул юханыц. Икейезле димэсеннэр — Бер йезе дэ юк аныц. Ш. Галиев. II Эйбэт кенэ нтеп явыз эчтэлекле суз сейлэуче турында.— Арада гармонь тотканы бигрэк тэ юха нэреэ икэн, турыдан тугел, читлэтеп-читлэтеп кенэ канымны кыздыра. Ф. Хесни.
Юха елан — к. юха (1 мэгъ.). [Капитал], мец яшэгэн юха елан кебек, эшчелэрне суыра узенэ. М. Гафури.
ЮХАЛАНУ ф. Икейезлелэну, ялагайлану. Монда юхаланып маташу юлы белэн генэ эш чыгарып бул-маячак иде, элбэттэ. Э. Еникн. Кайчак юмаланырга, кайчак юхаланырга кирэк икэнен узец белэсецдер инде, Раббани! Г. Эпсэлэмов.
ЮХАЛЫК и. Икейезлелек, ялагайлык. Юньсез юхалыкны да булдыра алмас. Мэкаль.
ЮШ: юш кнлу (булу) — 1) дерескэ чыгу, чын-лыкка эверелу. Юраганыц юш булсын, Курыкканыц буш булсын. Мэкаль. Рэфгатьнец юравы юш килмэде: безне [армиягэ] алмадылар. А. Гыйлэжев; 2) туры килу, ярашлы булу. Бу шигырьнец мэгънэсенэ юш килеп кенэ тора торган кей сыманы да бар иде. Г. Бэширов. Мусаныц Казанга килуе хуш булды йэм юш булды. Ш. Маннур.
ЮШАУ ф. диал. Кушэп яки ял нтеп бер урында яту (кетудэге мал-туар турында). Торлаксыз ускэн колын мизгелсез юшап, мизгелсез утлар. Мэкаль. Аргамакныц баласы аз утлар да куп юшар. Мэкаль.
ЮШКЫН и. 1. Су кайнатыла торгаи савытнын стеналарына утырып калган минераль тоз катламы. Самоварга юшкын утыру. | с. мэгъ. Шундый тозга охшашлы утырма. Сезнец кулнец суы татлы, комы юшкын. Н. Исэнбэт. || Утырган лэм, ком. Мокса ел-гасы узэне бетенлэй юшкын белэн капланып беткэн диярлек. А. Фаткуллин.
2. Судагы болганчыклык, куерык, лэм. Берен-бере куып дулкын чаба. Кубек уйный. кайный юшкыннар. Э. Ерикэй.
3. куч. Кунелдэ, хэтердэ калган авыр, начар тээ-енр, хис. Йерэккэ юшкын утыру. I I Эчке ризасыз-лык, билгесез юшкын аныц [Шэрифулланыц] куце-леннэн юылмады. С. Рафиков.
ЮШКЭ и. Мич юллыгын бикли, томалый торган тнмер клапан. ГелшаЬидэ ес киемен салып. халатын кигэн арада. Бибисара тути кереп юшкэлэрне япты. Г. Эпсэлэмов,
юыл
616
ЮЫР
ЮЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. юу. Юылган идэн. Юылган кер. □ Нургали юыла-юыла саргаеп беткэн естэл артына утырып тунын чишэргэ елгермэде. 9. Еники.
2. Ашалып яки унып, берэр есйездэн тешу. [Галинец] уц кузеннэн юылды еермэсе. Н. Исэнбэт. Мэзин йортыныц коймасы аркылы каен себеркелэре, озак яцгыр белэн юылган рэшэткэлэр оча башлады. К. Нэжмн.
ЮЫНГЫЧ и. Юыну ечен эченэ су тутырыла торган Ьэм махсус краны якн клапаны булган савыт. Юынгычка су тутыру. □ Хесэен ишек алдындагы юынгычта салкын чишмэ суы белэн юл тузаныннан арынганда, кулына селге тотып ул [Якуб] узе торды. А. Расих.
ЮЫНДЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. юыну.
2. Зэгыйфь, авыру кешенен якн нарасыйнын тэнен юу. Асрау Габделкаюмны юындырып. кертеп утырт-ты. М. Гали. Су эчергэч. юындыргач. егеткэ бераз хэл керде, кузлэрен ачты Ьэм, кулымны тотып, сузсез генэ рэхмэт эйтте. А. Шамов.
ЮЫНТЫ, ЮЫНТЫК с. Нэрсэне дэ булса юганнан сон калган (су h. б. сыеклыклар турында). Еш кына юынты су агып тешкэнлектэн, лэукэ асты сазлыкка эйлэнгэн. Г. Гобэй. Юынтык сулар сала торган чилэк тулып аккан. М. Галэу- | и. мэгъ. Ишек алла-
рына тугелгэн юынтык ислэре белэн борычланган haea борыннарны ярып керэ. Ш. Маннур.
ЮЫНУ ф. Уз-узенне (бит-кулынны яки бетен тэ-ненне) юу. Селге, сабын тотып, Якуб юынырга чыгып китте. И. Гази. Кыш кене кар белэн ышкыну. салкын су белэн юыну кешене салкынга кунектерэ. Т. Гыйззэт.
ЮЫРТТЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. юырту (2 мэгъ.). Туры атын ж;ицел генэ юырттырып, Тимери тагын килеп экртте. Г. Бэширов.
2. Жинел генэ, тигез хэрэкэт белэн чабу. Атлы-лар, урта кызулык белэн юырттырып,----тезелеп
килэ иделэр. Ш. Камал.
ЮЫРТУ ф. 1. Алгы ун аягы белэн арткы сул аягын берьюлы Ьэм алгы сул аягы белэн арткы ун аягын берьюлы алмаш-тилмэш алга енкертеп чабу (башлыча ат турында). Кук аргамак-----вре-эре
адымнар белэн юыртып китте. М. Эмир. Атлар юыртуоан туктадылар, адымлап кына килэ башладылар. Ш. Камал. Авылны чыгуга,---кечкенэ чап-
тар бия томырылып юырта башлады. М. Гали.
2. Жинелчэ генэ чаптыру, йегерту. Гали абзый яцадан атны юырта башлады. Г. Эпсэлэмов. Нуруллин ---куренмэс ечен атыныц муенына ятып узэн
буенча юырта иде. А. Шамов.
3. Тнз-тиз йегергэлэп йеру, йегергэн шикелле атлау.
Я I Татар алфавнтында утыз икенче хэреф.
Я II ы. 1. (йэ, йэгез, йэгезче). Берэр эш-хэрэкэт-кэ ендэуне, эйдэуне белдерэ.— Ягез. тургэ узыгыз. □ — Ягез. телгэ салынып тормыйк, тиз генэ эшлэп бетерик тэ... Л. Ихсанова. Я. дустым. газетаны буген ук чыгарыйк инде. Каз. утл. II Энгэмэдэшнен сузеи дэвам итуен утенгэндэ, сейлэвен, жавабын ашыктырганда кулланыла.— Курэм. курэм. Айсылу апа, йеруец бушка китмэгэн/Я. нэрсэ ди, кайчан ди? Г. Бэширов. Я. эйт эле. хат язышмый ничек йерэ-гец тузэ? М. Жэлил.— Я. егет. кайдан килдец? Исе-мец ничек? М. Эмнр.
2.	Эш-хэлдэн ризасызлыкны белдереп, энгэмэдэ-шен оялту, бнтэрлэу ечен, copay жемлэ составында кулланыла.— Я. Ташбай. узецне акларлык нинди сэбэп курсэтэ аласыц?—диде [командир]. малайга карап. Э. Айдар.— Я. эйт. хэзер нишлибез инде синец белэн? Ж- Тэржеманов.
3.	сор. кис. белэн: яме. Берэр эшлэнэсе еш турында сейлэшкэндэ энгэмэдэшенен ризалыгын copay йэм узенек шуны утэргэ вэгъдэсен белдеру ечен кулланыла.— Булэккэ нэрсэ алып барырга булдыц. кызым?—Узецэ генэ эйтермен, энием. яме?—Я- А. Эхмэт.— Мин озакламый сезгэ барам. Шунда [шахмат] уйнарбыз. яме? Г. Гобэй.
4.	Энгэмэдэшенен соравына, утенеченэ жавабы буларак, гадэттэ диалогта »яме?“ соравына жавап итеп бнрелэ: ярый, ярар.— Абый, сез мине аэровок-залдан ары илтэсе булмагыз. яме?— Я. Э ни дигэн суз соц бу? Г. Минский.
Я III булг. терк. к. яки, янсэ. Аныц я агроном, я урман белгече. я бакчачы буласы килэ. Г. Бэширов. Еш кына [Зифа] узенец картын я ейалдына чакырып чыгарып, я ишек алдында туры китереп, аныц колагына пышылдый. А. Шамов.
Я инде, я сэнэ — утенеч белэн мерэжэгать ит-кэндэ кулланыла. [Нэсимэ:] дбкэй, я инде. бик аз гына ял итеп ал. А. Эхмэт. Я сэнэ. Нарспи. чэецне суытып бетермэ эле. Г. Бэшнров. Я эле — эндэшу 11эм елешчэ боеру тесмерен белдерэ.— Я эле, я эле, кызым. эцырлап курсэтче/ Мица да бик ошады ул эцыр. Г. Минский.— Я эле, Мостафа, эйт эле, вакланма-ныц теп узлеге нэрсэдэ. М. Эмир.
Я IV (йа) ы. Алла, хода(й), ила/ги. раббе(м) сузлэре янында гажэплэну, сукрану, зарлану, ялвару хислэрен белдерэ Ьэм шулай ук риторнк copay белэн мерэжэгать иткэндэ кулланыла.— Я алла. мица бу эшне дэ отарга насыйп ит/ Г. Тукай.— Я раббем, нинди генайларым ечен чал чэчле башыма бэла булып килдец икэн?/А. Шамов.— Я ходай. курсэц исец китэр [андагы байлыкка. матурлыкка]. Г. ИбраЬимов.
ЯБАГА и. Хайваннарнын яз кене коела торган йомшак, оеш-оеш йон катламы. [Атларныц] кабарып
торган ябагалары, тэннэренэ сыланып, бетенлэй юкарып калды. Г. Бэширов. II Язын тарап алынган хайван йоны. Былтыр юган ябага 7 сум 50 тиен иде. Ш. Мехэммэдев.— Сэгать унике булып бара икэн, минем иртэгэ иртэрэк торып пристаньга ябага тапшырырга тешэсем бар иде. Г. Камал.
Ябага тай — бер язда туып икенче язга чыккан бер яшьлек колын.— Шул ябага тае белэн узып мэй-дан алсын [имеш]/ Н. Исэнбэт. Ябага тайны хурла-ма, язга чыккач ат булыр. Эйтем. Ябагасын кой-маган тай — к. ябага тай.
ЯБАГАЙ с. иск. Ярлы, хэерче. Ябагай халык. II и. мэгъ. Ябагайга ябага тай. Эйтем.
ЯБАЛАК I и. 1. зоол. Зур кузле, ыргак сыман томшыклы, йомры башлы тенге ерткыч кош; к. мэче башлы ябалак. Ябалак курмэгэнгэ кояш гаепле тугел. Мэкаль. Ябалак оча-оча арып бетте, тац ата башлаганда гына урмандагы оясына кайтып ж;итте. Ж- Тэржеманов. Шул ук эцирдэ оча иде бер ябалак. Азык-фэлэн югмы диеп карангалап. Г. Тукай. Хэйбулланыц бурек колаклары ицбаш турыларында югарылы-тубэнле чайкалып, карацгыда очкан ябалак канатлары шикелле куренэ иде. Ш. Камал.
2.	куч. Игътибарсыз, гамьсез, эш рэтен белми торган кешегэ карата тиргэу сузе булып кулланыла: кузле букэн, ачык авыз.— Ул ацгыра ябалак нэрсэ белэ дисец соц? Ш. Камал.
О Ябалак куз — к. акай куз (1 мэгъ.). Ябалак шул-пасы сейл. — аракы, исерткеч эчемлек.— Ябалак шул-пасын чамасызрак чемердецме эллэ? Ш. Маннур.
ЯБАЛАК П: ябалак кар — мамы к кебек жинел Ьэм купереп торган эре бертекле кар. Ябалак кар ява буранлап. К. Нэжми. Ябалак кар яуган эцылы гына бер кен иде, тирэн чанага утырып ниндидер озын гына кеше белэн бергэ Габдулланыц энисе килеп теште. Э. Фэйзи.
ЯБАЛАКБАШ и. зоол. к. ябалакчык (2 мэгъ.).
ЯБАЛАКЧЫК и. зоол. 1. Ябалаклар семьялыгыннан соры тестэге зур булмаган ерткыч кош; русчасы: совка.
2. Кортлары авыл хужалыгы культураларына зарар китерэ торган конгырт тестэге кайбер тенге кубэлэк-лэрнен атамасы; русчасы: совка, ночница.
ЯБАЛДАШ и. 1. Агач кэусэсе башында бик нык тармакланып ускэн ботаклар. Алмагачлардан шафран сортыныц ябалдашы [кайбер башка] сортларныкына Караганда кицрэк. Жнлэк-жнмеш... Клуб каршында-гы юкэлэр дэ ябалдаш м;ибэргэннэр. И. Газн.
2. с. мэгъ. Кин Ьэм тэбэнэк, карсак. Ябалдаш агач. Ябалдаш ей.
ЯБАЛДАШЛАНУ ф. Бик куп ботаклар чыгарып, кннэеп, тармакланып киту (кэусэле агач турында). Алмагачныц ябалдашлануы.
ЯБА
618
ЯБЫ
ЯБАЛЛАШЛЫ с. Ябалдашы булган, ябалдашланып торган. Урманга кергэч тэ. юл буендагы кэкрэеп ускэн ябалдашлы юкэ агачы тебенэ барыбыз да ял итэргэ утырдык. М. Гали.
ЯБУ I ф. 1. (Ишекне, тэрэзэ капкачын, капканы Ь. б. ш.) этэреп, ачыклыкны каплау. Ишек ябу. Капка ябу. I I Ул. алай-болай кеше-фэлэн карап тормасын дип, тышка чыгып тэрэзэ капкачларын ябып куйды. М. Галн. Керер ишегецне каты япма. Мэкаль. II Капкачын тешереп, естен каплап, япма-ны этэреп h. б. ш. юл белэн нэреэнен дэ булса эчке ягын куренмэслек итеп томалау. Таифэ эби купереп торган сет эченэ сап-сары тары ярмасын салып эцибэрэ. болгата, казан капкачын ябып куя. И. Га-зн. II Нэреэнен дэ булса естенэ япма, тубэ ясау. Иртэгэ тубэне яба башлаячаклар. Г. Эпсэлэмов.
2.	Кемнен яки нэреэнен дэ булса естенэ берэр эйбер жэю, каплау, беркэу. Ул котомкасын ицнэрен-нэн алып кызылармеецныц аяк очына куйды, бишмэ-тен салып аныц естенэ япты. Г. Гобэй. || Нэреэнен дэ булса естен каплап яшеру, куреэтмэу. Айны итэк белэн ябып булмый. Мэкаль. Ул кеннэрдэ плат-формаларда еслэренэ брезент япкан танклар, туп-лар, борыннарын куккэ чееп. зенит пулеметлары [тора иде]. Г. Минский. || Нэреэнен дэ булса естен чэчелеп, сибелеп, таралып. куренмэслек итеп каплау, томалау. Ындырларда, таулар кебек булып, Салын-ганнар зур-зур кибэннэр. Болыннарда, каз бэбкэлэ-редэй, эцирне япкан яшел чирэмнэр. Э. Ерикэй. Китте, кучте кукне япкан зур болытлар барсы да, Нурланып чыкты кояш теннэр бетугэ каршыга. М. Жэлил.
3.	Ачылган, жэеп, таратып куйган нэрсэне кире каплау. жыю. Дэрес тэмам булып, шэкертлэр ки-тапларын япканда гына, Габделбасыйр бу уйлануын-нан уянып китте. Ф. Эмирхан. Гармоньчы. бакала-рына басып, гармоней тартып э^ибэрде, тик ябарга елгермэде. Ф. Хесни. II Авыз, куз турында: каплау. Авызыцны ябып тор, акыллыны тыцлап тор. Мэкаль. Бал капкан авыз япкан, ачыккан .авыз ачкан. Мэкаль.
4.	Йозак, ачкыч Ь. б. ш. белэн биклэу. II Кемне яки нэрсэне дэ булса бина, сарай h. 6. ш. эчендэ биклэп калдыру. Хэдичэ тути, куанычыннан сыерны ябарга онытып, еенэ кереп китте. Г. Бэшнров. —Этэчен суярлар дип куркып, мич астына ябып куйган икэн, кайэр суккан. М. Гали. Кешелэр арасын-нан: .Икэусен ике кара мунчага ябып. шунда кара-выл куярга кирэк",— дип эйтучелэр булды. М. Гафури.
5.	Кулга алу, термэгэ утырту. Ул заводка эшкэ керде,---забастовка вакытында мастерын кыйнарга
телэгэн ечен аны ябып куйдылар. Ш. Камал.— Дп-салар, мине ябарлар: пролетариат ечен, социализм ечен мин уземне корбан итэргэ эзермен! Г. ИбраЬимов.
6.	Нэреэнен дэ булса хэрэкэтен, агышын туктату. — Ярый эле. Тарасов сизеп алып, газ клапаннарын ябып, генератор бугазын ача алган. Р. Ишморат. Ел-галарны япты, биклэде, Дулкыннарны итте ирексез, Чишмэлэрнец юлын биклэде, Болыннарны итте ку-рексез (кыш турында). М. Жэлил. || Кая да булса керуне, утуне туктату. Чикне ябу. Юлны ябу.
7.	Эшен, эшчэнлеген, хэрэкэтен туктату (предприя-тиенен, учреждениенен h. б.). Завод хуэ^алары на-водны бетенлэй ябабыз дип куркыталар. Ш. Ка--мал.— Менэ буровойны ябарга, туктатырга, кучэргэ, дилэр. А. Эхмэт. II Нэреэнен дэ булса эшен бетеру, тэмамлау. /Цыелышны ябу. Конференцияне ябу.
8.	Авырткан, яраланган урынны берэр нэреэ куеп каплау, бэйлэу. Габдулланыц ярасы естенэ пэрэвез яптылар. Э. Фэйзи.— дни [шешкэ] кайнар мэтруш-кэ япкач ук тезэлде. Г. Гобэй. Аерылганда мица йерэк дустым Булэк итте ефэк яулыгын: Мин яра-ма яптым ул яулыкны, Басар ечен агышын каным-ныц. М. Жэлнл.
9.	(Кием, шэл h. б. ш. ны) аркага, жилкэгэ салу яки ескэ нэреэ дэ булса кию, беркэу, беркэну. }Дийан-гир кулмэкчэн тэнгэ пальтосын япты да ачык тэ-рэзэгэ таба килде. Г. ИбраЬимов. II Башка бэйлэу. [Мицнурый] башына иске яулык япкан йэм яланаяк килеш ей эчендэге тузаннарны, пэрэвез ояларын се-береп йери иде. Г. Эпсэлэмов. Ул иц естэн баш ту-бэсенэ тагын бер яулык чорнап куйган — монысы кеше янына чыкканда яба торганы — куркэм бул-сынга. Г. Бэшнров. II Алга, билгэ бэйлэу. Ак алъяп-кычларын ябып, Кемеш чулпыларын тагып, Зэцгэр чилэклэрен асып, Бибкэй матур суга барса. Ай уйный дип торырсыц. Ш. Маннур.
10.	иск. Дини йола буенча, меселман хатын-кыз-ларынын йезен нр-атка курсэтмэс ечен пэрэнжэ белэн каплау.— Унбер яшебезоэн йезебезгэ пэрдэ ябып, уз гаилэбездэ генэ булса да естэл янында ашаудан тыеп, песи эцамаягы белэн чаршау эченэ кудыгыз. Т. Гыйззэт. Щир йезендэ йичбер эцан иясе йезен ябып йерми, йермэде. М. Гафури.
11.	куч. сейл. Яшереп калу, узлэштеру; урлау. — Бер атна элек кенэ бер казакъныц мец тэцкэлек куй маен подвалчы Щамалый белэн бергэлэп япкан-нар. Г. Камал.
12.	Карталы уенда: каршы якнын картасын кечлерэк карта белэн каплау, басу.— Чу. нишла-сец?—Ябам.— Юлэр. простой белэн козырьны яба-лармыни? Г. Колэхметов.
13.	диал. к. ягу II (2 мэгъ.).— Кызым,— диде Гал-кэй,— мица япма Ys естецэ тешкэн хурлыкны. М. Жэлнл.
О Ябуда тоту—1) биклэп тоту, беркая чыгармау. Малны ябуда тотып симе рту; 2) термэдэ тоту. Ябып асрау—1) бнк астында тоту, чыгармау. Шуннан соц кызны атна буе ябып асраоылар. Сов. эд; 2) нинди дэ булса урында тэрбиялэу, карау. Михайлов кугэр-ченнэр ябып асрый торган, юка тактадан эшлэнгэн ояны тавык оясына эйлэндергэннэр. Ш. Камал. Ябып калу — тотып калу, узлэштеру.— Без, Эхмэт, аца са-табыз сатуын да, ул безнец акчаны ябып калмас микэн? Г. Камал.
ЯБУ II и. к. япма (2 мэгъ.). Сыерга ябу килешми. Эйтем.
ЯБУЛАУ: атны ябулау диал.— атнын естеиэ япма ябу.
ЯБУЛЫ с. 1. бете каплап эшлэнгэн, ябып куелган. бете ябулы зур ындыр. □ Алар есте ябулы машинага менеп утырдылар. А. Гыйлэжев.
2. Нэреэ белэн булса да капланган, беркэлгэн. Атныц есте ябулы. □ Монда еслэре ашъяулыклар белэн ябулы гебелэр, батманнар куелган. Г. ИбраЬимов.
3. Ачык тугел, ябып яки биклэп куелган. Тэрэзэ-лэре ябулы ейлэр. | хэб. функ. Кибетнец кичкэ кадэр ишеге ябулы. Сейл.
ЯБУЛЫК и. к. япма (2 мэгъ.). Ат естендэге ябу-лык.
ЯБЫГАЮ ф. сейл. к. ябыгу. Колыннар ябыгаеп киту. . .
ЯБЫГУ ф. Ябык (I) булып калу, арыклану, тэне-нен тулылыгы киму; ябык-какча хэлгэ килу. Рэуфэ бер-ике атна эчендэ бетенлэй ябыгып. боегып кал-
ЯБЫ
619
ЯБЫ
ды. А. Шамов. Ятканмын мин кулнец буенда, Таш-ланганмын, ябыгып кшпкэнмен. Ф. Бурнаш.
ЯБЫК I с. 1. Тире астында май катламы булмаган; кер тугел, арык; киресе: симез. [Камерада] ике ябык, саргылт шэкерт бер почмакта боегып утыралар. Г. ИбраЬимов.
2.	сейл. Нава торышы начар булу сэбэпле, иген-нэр унмаган, азыкка мохтажлык зур булган (ел). | рэв. мэгъ. Яцгыр яумый, еллар ябык килде, Ачлык. хурлык курдек без бу ел. Бэетлэр. | хэб. функ. За-маналар авыр. еллар ябык. Дус-иш кирэк денья ке-тэргэ. Бор. жыр.
Ябык туфрак—кирэкле тозларга, ашламага ярлы туфрак.— Мцн шушы ябык туфрактан икешэр-ечэр йез пот уцыш алыр идем, хэзерге шэрэ may битлэ-рен жимеш бакчалары итэр идем. Г. Бэширов.
ЯБЫК II с 1. Ябылган, ачык булмаган. Хэзрэт белэн Мицлесылу. икесе ябык ишекнец ике ягында торып. сузне дэвам иттерделэр. Ф. Эмирхан. II Эшлэ-ми торган, бикле.— Кичэ Ж.амали абзыйдан сораган идем, сезнец ябык кибетегез ечен мин нишлэп сезгэ [хезмэт хакы] тулэп торыйм, абзагыздан сорагыз, ои. Г. Камал. | хэб. функ. Кооперативные галантерея кибете ябык. бакалея кибете ябылмаган. Ш. Камал. II хэб. функ. .Тэмам, бетте" мэгънэсеидэ йерн. Прапорщик Саттар эфэнде Гатин: .Мэжлес ябык",— дип игълан итте. К. Нэжми.
2.	Тубэсе, есте ябулы; капкачы булган якн естэн Ьэм ян яктан капланган, ябылган. Ябык машина. О Сырма естеннэн ак халат кигэн еч хатын киц авызлы, есте ябык чилэклэрдэ иртэнге сетлэрен ферма еенэ китерэлэр. Э. Еннки. Кырдагы ябык ын-дырдан тонык кына булып сугу машинасыныц гулэ-гэне ишетелэ. Г. Бэширов. Панаевский бакчасыныц ябык театрында .Хуэк^а Ьэм приказчик" [исемле] пьеса тамашага куелды. Г. Тукай.
3.	Барлык кешелэр ечен булмаган, билгеле бер теркем кешелэр ечен генэ булган. Партиянец ябык эцыелышы. □ — Мин [конференциягэ] керергэ дип буген килдем, юк, ябык, тик конференция эгъзала-ры гына керэ. ди. Г. ИбраЬимов.
4.	мед. Ачык беленеп тормый торган; эчке. Туберкулезные ябык формасы.
Ябык юцек—тартык авазга тэмамланган ижек. Ши-гыръдэ ачык Ьэм ябык иэ^еклэрнее билгеле тэртиптэ килуе. Ябык уку йорты—укучылары дэулэт тээ-минатында булган Ьэм рехсэтсез чыгып йеру тыелган уку йорты. Ябык хат—1) конверт эченэ салып, аерым бер кешегэ адресланып жибэрелгэн хат; киресе: ачык хат; 2) билгеле бер теркем кешелэр тарафыннан гына укылырга тнешле рэсми хат. Ябык яка — уемы нуеига кадэр житкерелеп, ияк астыннан яки арттан теймэлэнэ торган яка. Аныц естендэ ябык якалы кыска тужурка, аяк йезенэ ук тешеп торган озын тар чалбар, аягында тэбэнэк укчэле----ботинка
иде. М. Галн.
ЯБЫКЛЫК I и. Ябык, арык (I) булу сыйфаты. Зелэйха абыстайныц угылыныц ябыклыгына. хэлсез-легенэ кайгыруы вакытлы гына. болай естэн генэ. Г. ИбраЬимов.
ЯБЫКЛЫК II и. Бикле, ябык (II) булу хэле. Тик шунда татар кибетлэренее ябыклыгыннан гына бу кенгэ бер узгэреш килэ. Г. Тукай.
ЯБЫЛМАЛЫ с. Ябыла торган, каплана, томалана торган. Юлчы естэлгэ ябылмалы пычак, и пи чыгарып куйды. Сов. эд. [Камера] ишегенец уртасында бурек зурлыгында капкач бар. Ул ачылып ябылмалы. Г. ИбраЬимов. -
ЯБ	Ы Л У ф. 1. Теш., кайт. юн. к. ябу I. Такыр басу капкасы — Ачыла да ябыла. Г. Тукай. Володя Бу
шуев, кызыл комач белэн ябылган президиум естэ-ле яныннан торып, уннарча кешелэрнее алкышлары астында байрак янына килде. Г. Эпсэлэмов. Ул конференция ябылгач та туп-туры еенэ кайтып китте. Э. Еникн.
2.	Йомылу. Барлык нэрсэ ничектер елмаеп, бал-кып уяна: тенге .улеп" торудан соц яцадан терелу. сэлперэйгэн яфракларны киереп, яб лган чэчэк-лэрне ачып жибэру агачка да, улэнгэ дэ рэхэттер инде курэсец. И. Гази. II Бетэшу, тезэлу. Яра ябы-лу.
О Ябылып яту—1) термэдэ, тоткынлыкта, кулда булу; 2) ниндидер ашыгыч эшлэр, мэшэкатьлэр Ь. б. ш. сэбэплэр аркасында ейдэн беркая чыга алмау.— Ьэм-мэ кеше йери дэ йери, мин генэ тик ябылып ятам, мица ни бэйрэм юк, ни жомга. М. Гали.
ЯБЫЛУЧЫ и. Кулга алынган, термэгэ ябылган кеше.— Безгэ башка ябылучыларны да якларга кирэк булыр. h. Такташ.
ЯБЫЛЫР-ЯБЫЛМАС рэв. Яртылаш ябылган якн ябылып бетмэгэн килеш. Ишек ябылыр-ябылмас калган. Сейл.
ЯБЫНГЫЧ и. сейл. 1. 0скэ ябына торган (юрган, одеял Ь. б.). Ул йокы аралаш ябынгычын кулы белэн капшап карады. Ш. Еннкеев.
2. Ябынча, беркэнчек. Ябынгычыцны узецнэн калдырмау.
ЯБЫНУ ф. ©скэ нэрсэ дэ булса ябу, каплау. Бер шинельне аска салсак, икенчесен ябындык. Э. Ерикэй.— Мунчадан кайттыц. эйбэтлэп ябынып ятарга кирэк иде. Ш. Камал. II Нэрсэне дэ булса башка беркэну яки бэйлэу. ЗеЬрэ сандыктан бик матур яулык алып ябына да жырлый-жырлый ей жыешты-ра башлый. А. Эхмэт. Яшькелт шэл ябынган бер хатын килеп керде. М. Гафури. II куч. шигъ. Нэрсэ белэн дэ булса каплану яки ертелу (табигать куре-нешлэре турында). Кыр ябынды яшел хэтфэ юрга-нын. М. Жэлил. Алда ап-ак кар ябынган кыр апреле п ята иде. Г. Гобэй. Яшел шэлен ябына каен, сан-дугачлы яз житсэ. Жыр.
ЯБЫНЧА и. 1. к. беркэнчек (I мэгъ.). Ябынча кодере яцгырда беленер. Эйтем. Мин ябындым тизрэк ябынчамны. Мин асылдым гелле тэрэзэмэ. Н. Исэнбэт. II Пэрэнжэ. Ул карады мица бары бер генэ кат, Шуннан Башын бекте, бакмады: Мин карадым, э ул йезкэйлэрен Ябынчасы белэн каплады. h. Такташ.
2. зоол. Кайбер умырткалы хайваннарнын тэнен каплаган тире катлавы.
ЯБЫРЫЛМАи. 1. Жнл белэн актарылып, еермэ булып килэ торгуй нэрсэ (кар, ком Ь. б. ш.). Кар ябырылмасы.	"-------
2. куч. Бер якка куплэп хэрэкэтлэнэ торган зур теркем турында. Гаскэр ябырылмасы.
ЯБЫРЫЛУ ф. 1. Ашыгып, каударланып барысы бергэ кинэт ташлану. Бэммэ солдат ябырылып хат-лар тикшерергэ тотындылар. М. Гали. Малайлар барысы да тэрэзэгэ ябырылдылар Ьэм берсеннэн-берсе уздырып кычкырырга тотындылар. И. Гази. II Комарлык яки комагайлык белэн берэр эшкэ тоты-ну. Ашауга ябырылу.
2. куч. Кинэт бнк куп булып, зур булып, инлэп нэрсэгэ дэ булса Ьежум нту, ташлану. Танклар артыннан десант Ьэм жэяуле гаскэрлэр ябырылды. Э. Айдар.— Туган ил естенэ шундый куркыныч ябы-рылган бер вакытта уз башы. ныц исэнлеге, уз бэ-хетем турында гына уйларга  минем хакым юк. Г. Бэширов-. II Берэр процессный кетмэгэндэ берьюлы Ьэм бнк кинэт булуы турында. [Терле уйлар] уйлап барган чакта, аяк астыннан килеп чыккан тесле.
ЯБЫ
620
ЯБЫ
естенэ ябырылган бэладэн [Мэдинэ] аз гына харап булмыйча калды. Г. Минский.	,
3. Сарылу, нэрсэне дэ булса куп булып каплап алу. Чыпчыклар пырылдашып кутэрелделэр дэ еер-лэре белэн бакчадагы тирескэ барып_ябырылдылар. И. Гази.	^73
4. куч. Берьюлы куп булып "килу, туу, тешу (уй, фикер, хис турында). Секундныц ниндидер бер еле-шендэ аныц башына миллион уйлар ябырылдылар. Сейл.
О Ябырылып тешу — каударланып, ашыгып, берьюлы куп булып нэрсэгэ дэ булса ташлану. Урман улэне куе йэм хуш исле, атлар да бик ачыккан булып, алар улэнгэ ябырылып тештелэр. 9. Айдар. Ябырылып яту — нэрсэгэ дэ булса ябышкандай, кузгалмыйча тору. [Бабай:] Минекелэр китмилэр, улэн булса, ябырылып яталар.— дип. атларын озын гына тышаулап эцибэрде. Г. ИбраЬимов.
ЯБЫРЫЛЫШУ ф. к. ябырылу (1, 3 мэгъ.).
ЯБЫШКАК с. 1. Бик ябыша торган, ябышучан. Узле, ябышкак балчыкны ерып атлау. Сейл.
2. куч. Бэйлэнчек, бэйлэнучэн. Ябышкак кеше. II Бер дэ кунелдэн, баштан чыкмый торган. Ябышкак хислэр.
Ябышкак улэи сейл. к. сырлан. Ябышкак улэн чэнечкеле чиклэвек сыман займет бирэ. Ботаника.
ЯБЫШКАКЛАНУ ф. сейл. Бэйлэнчеклэну, бэйлэн-чеккэ эйлэну.
ЯБЫШТЫРГЫЧ и. сейл.—к. пластырь (1 мэгъ.).
ЯБЫШТЫРМА и. махе. Китап эченэ ябыштырып куелган естэмэ бит яки рэсем.
ЯБЫШТЫРУ ф. 1. Жилем яки ябыша торган башка берэр нэрсэ белэн яисэ эретеп, чукеп эйберлэрне бер-береиэ ялгау. II Нэрсэне дэ булса башка бер эйбергэ жилем h. б. ш. белэн беркетеп кую, беркету. Фотокарточканы документна ябыштыру. □—Авыл советы, мэктэп йэм кетепханэ ишеклэренэ игълан-нар ябыштырырга тэкъдим итэм. Ш. Камал. [Зиннэт] булмэлэрнец матурлыгына, китапларныц куп-легенэ йэм, бигрэк тэ, бер шкафта кэгазьлэргэ ябыштырып куелган терле улэннэрнец булуына бик гаэцэплэнде. А. Шамов. II Жилем ярдэмендэ ачыл-маслык иту. Конвертны ябыштырам да, бугенге почта белэн ж;ибэреп влгерим дип, ашыгып блиндаж-дан чыгам. И. Гази.
2.	Ватылган, кнтелгэн эйбернен кисэклэрен, елеш-лэрен жилем яки башка шундый ябыштыргыч эйберлэр ярдэмендэ беркетеп кую, тезэту. Урындык ябыштыру. Базаны ябыштыру. II Терле кисэклэрдэн, эй-берлэрдэн яна бер нэрсэ хэзерлэу, ясау.
3.	куч. сейл. Кыстыру, ялгау, кушып жибэру. Егетлэрнец берсе [бу хэбэрне] суз арасында килеп чыккан бер эцгэмэгэ ябыштырып эйтте. Ш. Камал.
4.	куч. гади. с. Жэза, шелтэ биру турында. Каты шелтэ ябыштыру. О [Талипов:] Судка тарту гына тугел, бер еч ел ябыштырулары бик мемкин. Ш. Камал. || гади с. Сугу, сугып жибэру.
О Ябыштырып алу (чыгару) этн.— егет турында: кызны ата-анасы ризалыгыннан башка, яшерен никах укытып, еенэ килен итеп алып кайту. Ишме-хэммэт Гелбикэгэ ейлэнеп елгергэн, ябыштырып алып кайткан иде. Ш. Камал. Нигъмэтэ^ан кучер-ныц кызын ябыштырып чыгарды. Г. Камал.
ЯБЫШТЫРУЧЫ и. махе. Нинди дэ булса произ-водствода ябыштыру эшлэрен башкаручы кеше.
ЯБЫШУ ф 1. Жилем сыман яки узле булу сэбэпле, сылану, ягылып калу.— Суы чыкмаса, бармакка бертерле ябышып торса, шул инде игеннец балавыз хэле була. Г. Гобэй.
2.	Кушылу, берегу, ялгану. Киселгэн икмэк кире ябышмый. Мэкаль.
3.	Нэрсэгэ дэ булса сылану. сыланып берегу. Та-баннарына бер илле чамасы балчык ябышты. М. Гафури. Ул кулмэгенец тир йэм яцгыр белэн чыланып тэненэ ябышу ын, бетен арка-м;илкэсенец туцуын бары соцыннан гына сизде. Г. Бэширов. II Нэрсэгэ дэ булса сырышу, сарылу, ияру. Чэнечкеле улэннэр шинель итэклэребезгэ ябышалар. А. Шамов. Ул, акрын гына урыныннан кузгалып. теренеп яткан биш-мэтен селкеп, ябышкан яфракларны тешерде. Ф. Кэрим. II Берэр нэрсэгэ бозланып кату, дбинец чана-сы бетенлэй кузгала алмаслык булып асфальтка ябышкан. А. Эхмэт. Ишек тебендэ аякларым бозга ябышып катканчы кетеп торам икэн. Г. Тукай.
4.	Берэр нэрсэгэ ныклап тотыну яки берэр нэрсэне жибэрмичэ тоту. Бер теркем кеше, шау-гер килеп. боларныц ат башына килеп ябышты. Г. Бэширов. Офицерныц башыннан фуражкасы атылып теште. э узе. ике кулы белэн кинэт битенэ ябышып. укереп м;иргэ егылды. А. Шамов.
5.	Билгеле бер халэтне саклап калу ечен нэрсэгэ дэ булса тотыну. Суга батучы саламга ябыша. Мэкаль. Барып м;итеп буекка [калкавычка] ябыштым да экрен генэ эн;ептэн тарта башладым. Т. Гыйззэт. II куч. Нинди дэ булса максат белэн берэр эш йерту, терле алымнар куллану турында. [Муллалар] ка-задан аман-исэн котылу ечен иц актыккы чаралар-га ябышалар иде. Г. ИбраЬимов.
6.	Нинди дэ булса эшкэ тотыну, керешу, башлау.— Тиз генэ эшкэ ябышып китуец дэ яхшырак. Ш. Камал.— Кененэ ничэ тапкыр ашатасыц. аныц естенэ караклыкка ябышалар. кеш-ш! М. Фэйзи. Ул, шулай дип. кимчелек бирми укырга дэртенэ. Бик каты ихлас белэн чынлап ябышты дэрсенэ. Г. Тукай.
7.	куч. Килешле, ятышлы булу, туры килу, йогы-шу; бэйлэнешле булу. [Шакир тарафыннан] бу урынга бик ук ябышып бетми торган мэгънэсез бер эн;а-вап бирелде. Ф. Эмирхан. Безнец дурт мисрагы да бер-беренэ ябыша торган мдырларыбыз да бар. Г. Тукай. II Узенеке булып киту, берегу. Ул егет булып ускэндэ. „Куркэ Нэгыйм" дигэн кушамат аца бик нык ябышкан иде. Ш. Камал.
8.	сейл. Ерткычланып ташлану, Ьежум иту. Аю бит ул, ничек итсэц дэ. ерткыч эцанвар. Чынлап та, бер-бер кешегэ ябышуы бар. Ак юл. II Кемгэ дэ булса зэЬэрлэнеп, усалланып (кыйнау максаты белэн) Ьежум иту. Ярулла Сирайны тэгэрэтеп м;ибэрэ. ул тагы торып этэчлэнеп килеп ябыша. М. Фэйзи. [Шэкерт] сикереп торды да мица ябышмакчы булды. М. Гафури. II Ачулану, бэйлэну. [Лэйла:] Нэрсэ карап тордыц кызыцны?—дип. тора да мица ябыша. Н. Исэнбэт.
9.	куч. сейл. (Тормышта, эштэ) тырышу. бетеи кечне кую, яшэу ечен керэшу. Мин тормышка те-шем-тырнагым белэн ябышачакмын. Г. Бэширов. Дурт кул белэн ябышаек эшебезгэ. М. Гафури.
10.	Аерылмау, ныклы бэйлэнеш тоту турында. [Кузнецов Габбаска:] Узецнец сотрудниклар коллек-тивына тагын да тыгызрак ябыш. Житэкчелек башка терле булмый. Ш. Камал.
11.	Нэрсэне дэ булса яклау, билгеле бер кеше яки нэрсэ ягында нык тору; билгеле бер карашны яклау. [Горький] узе дэ крестьянны яздымы. аныц вак ми-лекче икэнен. милекченец дэ уз милкенэ нык ябышкан икэнен белдереп утэргэ ашыга. Г. Нигъмэти.
О Ябышып калу — кайда да булса торып, яшэп, урнашып калу. [Сафия:] Берегез Мэскэугэ китеп ба-тып торды, икенчегез областкомга барып ябышып
ЯВУ
621
ЯГУ
калды. Ш. Камал. Ябышып чыгу—кыз турында: ата-ана ризалыгыннан башка, качып кияугэ чыгу. [Батырхан:] Зэйния, атасыныц риза булмавына ка-рамыйча. мица ябышып чыкты. Г. ИбраЬимов. Ябышып яту (тору)—эш, урын Ь. б. ш. нэрсэлэргэ чын кунелдэн бирелу, аерыла алмау. Гафият----Наман
шул кызыл балчыклы кырларга ябышып ятты. И. Гази.
ЯВУ ф. 1. Кою, сибу, тешу (явым-тешем турында). Томалап яву. □ Карлар яусын йергэн юлларыца. Авыр юлда атыц армасын. h. Такташ. Яшен яшьни, кук кукри. шыбырдап яцгыр ява башлый. Г. Камал.
2.	Бик куплэп, тоташ бер масса булып тешу, очу, агылу. Остэ, куркыныч улап, самолетлар очып йери, алардан шэНэр естенэ бомба ява. аста биш-алты экдирдэ зениткалар ата! Г. Гобэй. [Мансуров, Хэйдэргэ карап,} естенэ снарядлар явып торганда да [йезе] энэ шулай булгандыр [дип уйлады]. Г. Бэширов. ]| куч. Нэрсэнен дэ булса куп-куп булып жыелуы, килуе, эйтелуе турында. Акча яву. □ Чэчэклэр яуды батырлар естенэ, мактаулар яуды алар исеменэ. А. Алиш. Тэмсез ачы сузлэр мица ява иде. Г. Тукай. Йерэккэ кеч, кулга сэлэт естэп. Сэлам ява Нэрбер каладан. М. Жэлил. II куч. шигъ. Берке-лу, чагылу. Кутэрелеп карамый да узе. шулай да куреп торам, [Вэсилэнец] сермэле кузлэреннэн дэрт ява. Ф. Хесни.
ЯВЫЗ с. 1. Усал, начар, эшэке. Нэфисэгэ бу явыз бэндэ бетенесен дэ белэ. аны усал ният белэн. ачу итеп юри шулай учекли кебек тоела башлады. Г. Бэширов. || и. мэгъ. Усал кеше.— дгэр болай изрэп торсац, бу явыз сине аты белэн бетенлэй кысрык-лаячак. Г. Минский. [Кешелэр]. бу явыз улсэ. бэлки тормышыбыз аз гына булса да э^ицелэер иде, дип уйлаганнар. Г. Гобэй.
2.	Кешегэ каршы булган, ана кайгы-хэсрэт китерэ торган; рэхимсез. Явыз ният. Явыз дошман. II Усаллык, явызлык сизелеп, куренеп торган. Явыз караш. Явыз елмаю. || рэв. мэгъ. Усалланып, явыз-ланып, дошманнарча. Сафа Рэуфэгэ таба явыз гына карап алды. А. Шамов. [Дошманнар]. явыз елмаеп. акрын-акрын тачанка янына мдыелдылар. Г. Бэширов.
3.	ЗэЬэр, уткен, усал (суз, сейлэшу турында). Зур уллары Техфэтнец хатыны Мэрфуга килен бик явыз телле, узсузле иде. Г. ИбраЬимов. Драмадагы ечен-че узэк образ булып---алдакчы. явыз телле кар-
чык Мегълифэ тора. М. Гали.
4.	Мут, наян.— Кара эле, Халикъ абзый, синец теге явыз кэмдэ кэбестэне ярата идеме? Ш. Камал. Явыз песи берузе Ялт иттергэн ак майны. М. Жэлил.
5.	куч. Ачы, авыр.— Сине дэ явыз язмыш телэсэ ни кыландырып, изеп, яньчеп, ватып бетерэдер. Г. Тукай.
ЯВЫЗЛАНУ ф. Усаллану, зэЬэрлэну, котырыну, явызга эйлэну. Без, буранга да, аныц явызланып сыз-гыруына да, хэтта уц флангтагы минометларныц ара-тирэ укереп алуына да игътибар итмичэ,-----
тын гына утырабыз. А. Шамов.
ЯВЫЗЛА’РЧА рэв. Явыз кешелэргэ хас булганча, усал ният белэн. Явызларча кылану. Явызларча мэс-хэрэ иту.
ЯВЫЗЛЫК и. Явыз ният белэн башкарыла торган эш-хэл. Ит изгелек. кет явызлык. Эйтем. Дошман безнец бэйрэмебезнец ямен мдуяр ечен телэсэ нинди явызлыкка да эзер. Г. Эпсэлэмов.
ЯВЫМ и. Жиргэ янгыр, кар, боз формасында тешэ торган атмосфера куренеше. Ара-тирэ яшенле явимнарга карамастан, Ьавалар берьюлы рэхэтлэ
неп. мдылынып китте. Г. ИбраЬимов. Хэзер инде ва-кытлы-вакытсыз явымнарны кет тэ тор. Ш. Камал.
ЯВЫМЛЫ с. Явым булган, явым куп булган, ко-рылык булмаган. Явымлы ел. Явымлы кеннэр башланды.
ЯВЫМ-ТвШЕМ мдый. и. Янгыр, кар, боз формасында жиргэ куплэп тешэ торган Ьэртерле явымнар. Еллык явым-тешем кулэме. □ Печэн чабу вакытында еш кына явым-тешем башлана. А. Расих.
ЯВЫМ-Т6ШЕМЛЕ с. к. явымлы. Явым-тешемле экдэй.
ЯВЫМ-ЧЭЧЕМ эндый. и. к. явым-тешем. [Тимери агай] уз кордашлары белэн иген-тару, явым-чэчем, Испаниядэге сугышлар----турында картларча вэ-
землэп эцгэмэ корырга ярата. Г. Бэширов.
ЯВЫМ-ЧЭЧЕМЛЕ с. к. явымлы. Галиулланыц сау-лыгы какшады, явым-чэчемле кеннэрдэ аяк табан-нары чэнчешэ йэм калак сеяклэре сызлый торган булып калды. И. Гази.
ЯГА и. диал. 1. Берэр нэрсэнен чите, яны буе. Анда томанлы дицгез ягасы куренэ. Н. Исэнбэт.
2. Чит, чит жир. Ягадан килгэн яцалыкта яхшы. Эйтем.— Хэерчелек куп кешене---бер кисэк икмэк
эзлэп ягага китэргэ мэмдбур итэ. Каз. утл. Яныцда ятканны ягадан эзлэмэ. Эйтем.
3, Яклаучы; сыеныр урын. Агасы барныц ягасы бар. Эйтем.
ЯГАЛАЙ, ЯГАЛЫЙ бэйл. диал. Яныннан, буеннан. Минем урыным кухня ягалай начар гына булмэ. Ш. Камал. Аларныц йортлары су ягалый беренче йорт. Ф. Кэрим.
ЯГУ I ф. 1. Жылыту ечен мич кебек нэрсэлэрнец эчендэ кумер, садам, торф, утын Ь. б. яндыру. [дти] арыш саламын киц кочагында ашыкмый гына мич буена кертеп сала да. шуны урап. бик акрын гына ягарга тотына. Г. ИбраЬимов.
2. Янучан эйберлэрне (мэсэлэн, утын) яндырып бинаны жылыту. Бу [куцелсез] хэл аны. еллар буе ягылмаган таш булмэ салкыныдай. ямьсез ешетеп мдибэрде. Г. Минский. II Юыну, киптеру Ь. б. ш. максатлар ечен махсус бинаны бик нык жылыту. —Мунча ягып, бер рэхэтлэнеп чабынсац. арка кы-чуыц басылыр, ичмасам. И. Гази.
3, куч. Дэрт, ялкын кабызу, ярсыту. [Вэсилэ:] Ниндидер бер дэ сунми торган ут ягып калдырды ул миндэ. Ф. Хесни.
Ягу сезоны — узэк жылыту системасынын торак йортларны октябрьдан майга кадэр жылыту сезоны.
О Ягу мае — керосин, бензин Ь. б. ш. майлар, янучан сыеклыклар.
ЯГУ II ф. 1. Нэрсэнен дэ булса естен берэр сыекча яки май, бал Ь. б. белэн каплау. днисе [Габдулла-ны], кара ейгэ алып чыгып, уги этисеннэн яшереп сыйлады. Зур гына телем икмэк кисеп, аныц естенэ калын гына итеп бал ягып бирде. 9. Фэйзи. [Офицер] мица бер телем кумэч кисеп. май ягып алырга кушты. М. Гали. II Буяу, кершэн, крем, грим Ь. б. ш. серту. Мэгърифэкэй. синец тесец сокланырлык, Нинди генэ куцелгэ дэ тукланырлык. Бик аз гына шадралык бар, булса булсын, Зарары юк. кершэн яксац, иплэнерлек. Ш. Бабнч.
2. куч. Берэунен гаебен, гаепле эшен икенче кешегэ кучеру, сылтау, аудару.— дйдэ, балам, эйдэ... узебезгэ кер. менэ хэзер чэй эчэрбез, Ьэммэсе дэ бе-тэр, узлэре дэ нахак бэла ягуныц э/дэзасын курми кал-маслар эле. М. Гафури.
ЯГУЛЫ с. Ягылган. Ягулы мич. | хэб. функ. Мунча ягулы, аш хэзер иде. Г. ИбраЬимов.
ЯГУЛЫК и. Утын, нефть, кумер, торф, газ Ь. б. ш. кебек жылылык энергиясе алу ечен файдала-
ЯГУ
622
ЯЗД
ныла торган янучан матдэлэр.— Транспорт, азык Ьэм ягу лык эшендэ бетенлэй. таркалыш. К. Нэжми.— Ягу-лыгын мец бэла белэн булса да китерербез. А. Эхмэт.
ЯГУЧЫ: мич ягучы — мич ягып бинаны жылыту вазифаларын утэуче (махсус) кеше.— Мине мич ягу-чыц итеп ал. Д. Аппакова.
ЯГЪМУР и. иск. Янгыр. Куп яшенле ягъмурлар-ны курмэенчэ.----Чэчкэ атмас ал, кызыл гел.
М. Гафури. Кук гелдерэп, яшен яшьнэп. ягъмур яу-гач. haea ачылып киткэн кебек. Ш. Мехэммэдев.
ЯГЪНИ терк. Эйтелгэн фикергэ естэмэ анлатма бирэ торган жемлэне яки жемлэ кисэклэрен теркэу ечен кулланыла.— Дэшмэдем. тындым эчемнэн. ягъни сер бирмим. Н. Исэнбэт. Меселманнарныц барлык революцией кечлэре, ягъни менэ сезнец кебеклэр, безнец кебеклэр, барыбыз да---бер максатка [ба-
рабыз]. И. Гази.
ЯГЫЛБАЙ и. зоол. Бытбылдык Ьэм башка вак кошларны, кимеруче жэнлеклэрне аулаучы зур булмаган карчыга тере; русчасы: перепелятник, кобчик.
ЯГЫМЛЫ с. Сейкемле, куркэм, матур; кунелгэ ятышлы. Ягымлы кыяфэт. Ягымлы кыз. Ягымлы бала. □ Нээцип куен кесэсеннэн йери-йери таушалып беткэн, лэкин матур кузлэре, ягымлы иреннэре шул килеш калган яшь кенэ бер кызныц карточкасын чыгарды. Г. Гобэй. Бу музыкаль, ягымлы тавышны куземне йомган килеш кенэ тыцларга минем кечем эцитмэде. 9. Айдар. Аныц ягымлы сузеннэн, кеше-лекле йезеннэн чынлап та акыллы икэнен сизэ идек. 9. Фэйзи. | рэв. мэгъ. Тарасов та бик кубесенец исем-фамилиялэре белэн танышты Ьэм отрядта дурт татар, бер украинец, тагын кемнэрнецдер барлыгын белеп ягымлы елмайды. К. Нэжми.
ЯГЫМЛЫЛАНУ ф. Сейкемлелэну, ягымлыга эйлэну. [Командирныц] кузлэре ягымлыланып, якты-рып, эцылынып китэ. А. Шамов.
ЯГЫМЛЫЛЫК и. Ягымлы булу сыйфаты. Мин аныц матурлыгына, эцанлылыгына, ягымлылыгына сокланып, шактый вакыт сузсез карап тордым. М. Эмир. Мэрьямнец тавышы матур, шулай ук тетрэуле дэ, лэкин ни ечендер беренче ишеткэндэ-ге тирэнлек, ягымлылык хэзер юк иде. Ш. Камал.
ЯГЫНУ ф. Буяну, кершэн, иннек h. б. ш. серту. Ул----иннеген-кершэнен куп итеп ягынды да-------
чыгып китте. Г. Гобэй.
ЯД и. Истэлек, хатирэ; хермэт. Корбаннар ядына Тын тора таш таулар. Н. Арсланов.
Яд иту (кылу, эйлэу)—искэ алу, искэ тешеру, хэтергэ китеру; телгэ алу. вйдэн чыгып киткэндэ карамадым кезгегэ; Тлгэннэрне яд иткэндэ калдыр-магыз безне дэ. Бэет. Шул заманнарны онытма, айда яд. Дэрдмэнд.
О Ядка алу — 1)ятлау; 2)анны баету, ейрэну, зи-Ьенгэ алу. Заман хэзер мэгърифэткэ атланырга, Терле фэннэр. гыйлемлеклэр ядка алырга. Г. Камал; 3) искэ алу, искэ тешеру.— Ибрайларны ядка алып утырасызмы? М. Фэйзи. Ядына кереп (тэ) чыкмау — кем якн нэреэ турында Ьич (тэ) уйламау, исенэ те-шермэу, уйлап та карамау.— Ишек ачу дигэн эш яд-ларына кереп тэ чыкмый. Ш. Камал.
ЯДАУ с. диал. Ябык, хэлсез, йедэу. Ядау атлар. □ Ядау солдат [иптэшлэрен] эцибэрулэренэ укен-дв. С. Баттал.
ЯДКАРЬ и. кит. Хэтирэ, истэлек. [Нур.‘] Аэр хэлдэ бу хэзинэне бары тик кыйммэтле металл булга-ны ечен генэ яшермэгэннэр, а тарих ядкарв буларак, кадерле, кирэкле нэреэ дип яшергэннэр. А. Расих. Тешеп тирэн дицгез теплэренэ, Сихри геллэр алып килеп мин. Олэшэсем килде дусларыма. Мэцге-
лек бер ядкарь итеп мин. Ш. Маннур. Гомер уза, Лэкин авылыбыздан тагын бер кат эле утэрмен, Сагынып сейлэр ечен ядкарь итеп Муллаларын кый-нап китэрмен. h. Такташ.
ЯДКАРЬЛЕК и. Истэлек итеп хэзерлэнгэн нэреэ.
ЯДРЭ и. 1. Ау мылтыгыннан ату ечен кара кур-гаштан ясалган вак кына шарчыклар.— Куп итеп дары Ьэм ядрэ хэзерлэдем дэ, ике кепшэле мылтыгым-ны алып, Киевтан ТО—80 чакрым ераклыктагы Малиновка авылына киттем. А. Шамов.
2. Туптан ату ечен коеп ясалган, шар формасын-дагы снаряд. Ичмасам. ейдэ рэхэт, атышу, кырылы-шу, туп ядрэлэре шартлаулар берсе дэ юк. Ш. Камал.
3. куч. Йомры-йомры шарчык сыман, ядрэгэ охшаган нэреэлэр. Нурдан булган кояш ядрэлэре Ертка-лады болыт пэрдэсен. М. Гафури. Корбангали карт кашыгы белэн токмач эченнэн .бэрэцге ядрэлэре' эзлэштереп утыра. Ш. Камал.
ЯДРЭЛЕ с. Ядрэ (1 мэгъ.) салып ата торгаи. Те-лэгэнем: аларныц кулларында ядрэле мылтыклар-мы яки пулялы мылтыклармы икэнен сынау. X. Кэрим.
Ядрэле снаряд—Ьавада шартлап, юлда туры килгэн нэреэлэргэ зарар китерэ торган снаряд; русчасы: бризантный снаряд.
ЯДЭЧ и. Кошларда дуга сыман бегелгэн кукрэк сеяге.
Ядэч аеру (аерышу) — отыш уены; ике кеше ядэч-не аера да, шуннан сон исемдэ" сузен эйтмичэ бер-береннэн бер эйбер дэ алмыйлар; эгэр берсе эйбер алганда ул сузне эйтергэ онытса, эйбер биргэн кеше .ядэч* дип кычкыра Ьэм ул отучы булып исэплэнэ.
ЯЗ и. Елнын кыш бетеп жэй башына кадэр була торган вакыты, кыш белэн жэй арасындагы ел фасы-лы. Бер карлыгач яз китерми. Мэкаль. Яз кирелэн-сэ, кыштан яман. Мэкаль. Елга естендэ кояш нур-лары уйный, haeada яз исе. яшь яфраклар исе, улэн-нэр исе ацкый. А. Шамов. Язны котлап чыга умыр-зая. Матурлана кырлар, далалар. 9. Ерикэй. II куч. Яшьлек, матурлык, шат тормыш турында. Карашла-рыц минем йерэгемэ Ал чэчэкле язлар китерде. М. Жэлил.
Яз геле бот., диал.— к. нэуруз. Яз геллэрен су-гарырга Кирэк суныц салкыны. Жыр. Яз йолдызы бот.— яфраклары тармакланып торган, шэмэхэ, ак яки сары чэчэкле улэн усемлек; русчасы: хохлатка. Яз чэчкэсе бот.— вак кына хуш исле чэчэк ата торган улэн усемлек; к. кукебаш.
ЯЗГЫ с. Язга менэсэбэтле; яз кене була торган. Язгы чэчу. □ Язгы боз ястык калынлыгы булса да ышанма. Мэкаль. Язгы йомшак экрзллэр исэ, Тоня рэхэт эцылысын. 3. Мансур.
Язгы бодай — язын чэчелеп, кезен уныш бирэ торган бодай. Язгы йон — яз кене кыркып алына торган сарык Йоны. Язгы йоннан бэйлэнгэн эйбер йомшак була. Сейл.
ЯЗГЫ-КвЗГЕ: язгы-кезге пальто—яз Ьэм кез кия торгаи юка пальто.
ЯЗГЫЛЫКТА рэв. сейл. Яз кене, язын. д язгы-лыкта мин аныц яца бер искиткеч сыйфатын куреп шаккаттым. Ш. Маннур.
ЯЗДЫРУ I ф. Йекл. юн. к. язу I (2, 5, 8 мэгъ.). Гариза яздыру. Хат яздыру. Тапии яздыру. Яраткан эцырларны яздыру.
ЯЗДЫРУ II ф. Йекл. юн. к. язу III. Акылдан яздыру. Юлдан яздыру. □ Алдырыр кен яздырыр. Мэкаль.
ЯЗДЫРУ III ф. Йекл. юн. к. язу IV. Йон яздыру. О Булдыксыз up бил яздырмас. Мэкаль.
язд
623
ЯЗУ
ЯЗДЫРУ IV ф. Йекл. юн. к. язу V. Май яздыру.
ЯЗЛЫЙ рэв. к. язык. Дзлый гына сала башлаган мэктэп бинасы энэ инде ни шикле кутэрелгэн: икенче катын ееп бетереп яталар. И. Гази.
ЯЗЛЫК и. Язга житэрлек, яз ечен билгелэнгэн, язга калдырылган. Язлык запас.
ЯЗЛЫ-К63ЛЕ рэв. Язын Ьэм кезен. Шэймэрдэн абзый язлы-кезле генэ кия торган галошыныц укчэ-сендэге балчыкларны чыбыркы сабы белэн куптарды да тарантаска иркенлэп э^эелеп утырды. К. Нэжми.
ЯЗМА и. 1. Берэр нэрсэ турында язылган язу, ин-ша, эсэр Ь. 6. [Л1. Горький} узенец язмаларында фольклорныц зур эйэмиятенэ аеруча игътибар белэн карый. Г. Нигъмэти. || Кулъязма. [Нэшир эфэн-de] илтифатсыз, бераз карацгы йезе белэн синец язмаларыцны алып кала, сукранып кына: бер атна-дан килерсез, ди. Г. ИбраЬимов.— Барлык шигырьлэ-ремне, кендэлеклэремне, язмаларымны, кагыйдэ буларак, сица эцибэреп торырмын. М. Жэлил.
2. Нэрсэгэ дэ булса язылган хэрефлэр жыелмасы яки кыска гына текст, язу. Яшьлэр. бик кызыксынып, ацбашлары, хэтта яцаклары белэн бер-берсенэ сые-нышып, чынаяк китегеннэн ниндидер язма эзлэде-лэр. Г. Гобэй. Дэфтэр битендэ борынгыча болгап-болгап язылган ниндидер язмалар, билгелэр, бик куп саннар куренгэлэп калды. Г. Бэширов.
3. с. мэгъ. Язылган, телдэн тугел. Язма гариза. II Язып башкарылган. Укучыларныц язма эшлэрен такшеру.
Яама тел — телнен язылган формасы; антонимы: сейлэм теле. Фе одаль эцэмгыятыпэ язма тел бер урында гына таптанмый, функциональ яктан кицэю аркасында, халык теленнэн ерагаюга таба усэ. М. Зэкиев. Язма эдэбият — язып документлаштырыл-ган эдэбият, язылган хэлдэ буыннан буынга кучеп килэ торган эдэби эсэрлэр. Терле халыкларныц язма художество эдэбиятлары-----тэрэцемэ ечен бай
материал, узгэртеп кучеру ечен билгелэр----бир-
делэр. Г. Нигъмэти.
ЯЗМЫШ и. 1. Дини караш буенча: кешенен узе туганчы ук алла тарафыннан билгелэнеп, язып куелган тормышы, курэчэк, тэкъдир. НиЬаять, [Мостафин} may кадэр газап йотып, ахыр чиктэ узенец язмышы белэн килеште. 9. Еники. [Егет], тезлэрен кочаклап, сэгатьлэр буе я бер ноктага карап тора, я Иичбер сэбэпсез-нисез язмышыннан зарланырга тотына иде. Г. Эпсэлэмов.
2. Нэрсэнен дэ булса усеше-узгэреше, яшэу тарихы, яшэу хэле яки соны, азагы. Халык эк;ырларыныц язмышы. □ Бер халыкныц язмышы вэ табигате белэн аныц музыкасы арасында нинди дэ булса бер якынлык, менэсэбэт булмавы мемкин тугел. Г. ИбраЬимов.
3. Алгы кендэге яшэеш, килэчэк, килэчэктэге тормыш. Кешелек деньясыныц язмышы. □ Менэ-менэ дошман йем;ум итэ дигэн куркыныч астында торган чагында [Мэдинэгэ] коллективныц язмышы ышанып тапшырыла. Ш. Камал. II Нэрсэнен дэ булса алдагы хэле, яшэу-яшэмэу мэсьэлэсе.— Революция-нец язмышын сез хэл итэрсез, иптэшлэр! И. Гази.
О Язмыш кочагыиа ташлау — берэр кешегэ авыр хэлендэ ярдэм итудэн баш тарту, кешенец хэлеиэ кермэу.
ЯЗУ I ф. 1. Кэгазь яки башка берэр нэрсэ естеиэ нинди дэ булса билгелэр (хэреф, цифр Ь. б. ш.) тешеру. Мэрфуга эби мич башында яткан килеш [Рес-тэмнец] язганын карап тора. h. Такташ. Габдел-каюм Кэрбер язган хэрефен Ь.эм сузен эбисенэ кур-сэтэ, яза да--укыреа керешэ. М. Гали. II Хэреф-
лэр, цифрлар Ь. б. ш. тешерэ белу, сыза белу. Бала
инде яза, укый. □ Эхмэданец хатыны да яцалиф нигезендэ укырга, язарга ейрэнэ. М. Гали. II с. мэгъ. Язу ечен кирэк булган, язу эшендэ файдаланыла торган. Язу карасы. Язу естэле. Язу кэгазе. || Яза торган. Язу машинасы.
2.	Нинди дэ булса язма текст тезу. Гариза язу. □ Щырлар язам тауныц кукрэгенэ, Тау кукрэге серем белсен дип. Ш. Бабич. Сезгэ хат язарга утыру белэн, Кинэт хат язуны Артык зур эш диеп са-надым. h. Такташ.
3.	Язма рэвештэ нэрсэ турында булса да хэбэр иту. Элек язганымча, без казармада яшибез. М. Жэлил.— Коммуна эшлэре турында атнага бер, я бул-маса, иц кимендэ, ике атнага бер тапкыр сица язарга уйлыйм. Ш. Камал. II Нэрсэ турында булса да матбугатта бастырып чыгару.— Хэзер бетен газета-ларда яца тормыш турында язалар. К. Нэжми. Безнец районда колхозларга йерми торган бер агроном бар иде, шуны газетка язгач, кен-тен кол-хозларда йери башлады. Г. Эпсэлэмов. II Кемгэ дэ булса язма рэвештэ мерэжэгать иту.— Иртэгэ ук, иптэш начальник, трестка языгыз. А. Эхмэт.— Ал-павыт м;ирен кисеп бируне сорап, волость м;ир ко-митетына язарга булдык. И. Гази.
4.	Нинди дэ булса эсэр ижат иту. Хикзялэр язу. Поэма язу. □ Бу чорда [Г. Камал], драма язуны бетенлэй дип эйтерлек ташлап, комедия язу эшенэ кучэ. М. Гали.— Менэ ул, рус халкыныц байадир улы,	---- диде парторг экрен генэ,— аныц турын-
да китаплар язарлар, эфярлар чыгарырлар. Г. Эпсэлэмов. || и. мэгъ. Язучылык эше; язучы булу. — Мин синдэ язуга талант булганын ачык сизэм. М. Жэлил. II Нэрсэне дэ булса язма рэвештэ тас-вирлау. Керэш, революция тормышын язуда ул ку-бесенчэ оптимист булса да, тыныч тормыш дэверен язуга кучкэндэ инде ул, ничектер, бераз пессимизм-га тешэ. Г. Нигъмэти. II Музыка эсэре ижат иту. .Сафа" — д. Фэйзи либреттосы; бу либретто буенча Ж,- Фэйзи опера яза. М. Жэлил.
5.	Нэрсэне дэ булса башкарырга, утэргэ, эшлэргэ язма рэвештэ кушу.— Даруларын да ичмасам рэт-лэп эчмисец, узец дэ бик тискэре син.— Кайсысын эчеп бетерэсец, тугыз терле дару язган. Ш. Камал.
6.	Тавыш яза торган аппарат ярдэмендэ сейлэмне, музыканы пленкага, пластинкага тешеру. Концерт язу.
7.	Нинди дэ булса исемлеккэ керту, теркэу, берэр оешмага, группага Ь. б. ш. член итеп алу. Тугэрэккэ язу. □ [Маликныц] кибетеннэн бурычка товар алу-чыларны яза торган кара китабын бетен авыл алдында утка ягуны кузгатканнар. И. Гази,— Хэзер безгэ комсомолга язылырга телэгэн кешелэрне язып алырга кирэк. ф. Бурнаш.— Меселман отрядына шушындамы язалар? Ш. Усманов.
8.	Нэрсэне дэ булса берэр кеше исеменэ кучеру яки нэрсэне дэ булса алу, биру турында рэсми документ тезу. Милекне улына язу. □ [Гелэцамал:] дле бит мица ашарга да бирэлэр... ике пот он, чэй, ярма язганнар. Г. ИбраЬимов.
9.	дини. Гадэттэ .ходай, алла* Ь. б. ш. сузлэр белэн: кешенен уз кеченнэн, ихтыярыннан башка, алдан ук ниндидер илаЬи кеч тарафыннан язмышы бил-гелэну турында. Тзецэ язган мал кайта ул. Эйтем. [Хесэен:] Ходай безгэ бала игелеге курергэ язмады инде. Ф. Эмирхан. Хак тэгалэ язган булса, Бергэ булырбыз эле. Жыр.
ЯЗУ II и. I. Язганда кулланыла торган график билгелэр системасы, алфавит. Гарэп язуы. дрмэн язуы.
язу
624
ЯЗЫ
2.	Кемнен дэ булса шул график билгелэрне ясау, тезу манерасы, язган хэрефлэренен тышкы куренеше, почерк. Аныц язуы матуп тугел. □ Галиэкбэр агайга ялланган вакытта язу белэмен диеп ялланса да, Эхмэдинец язуын узеннэн башка кеше укый ал-мыйдыр. Ш. Мехэммэдев. [Габделбасыйр],----язуын
кызлар язуына охшатыр ечен, калэмне сул кулына тотып язарга тотынды. Ф. Эмирхан. II Язу (I) ку-некмэсе, осталыгы; язу эше. Матур язудан бишле алу.
3.	Берэр текст язылган кэгазь. [Стена] Ленин, Маркс рэсемнэре йэм башка плакатлар, язулар, лозунглар белэн тулган. М. Фэйзи. Терле язулар, карта йэм башка документларны м;ыеп алып, под-полковникныц естэл естендэ яткан портфеленэ тутырдым. 9. Айдар.
4.	Берэр эш-хэл, аны утэу турында рэсми документ. Налог язуы. □ ]Ает:] Язын-----имтиханнар
вакытында [Хэлфин] башкалар белэн бергэ мине дэ, язу м;ибэреп, имтихан тыцларга чакыра торган иде. М. Гали.— Докторныц язуы белэн аны иртэгэ илтеп карыйбыз инде, нишлэр, урын юк-фэлэн дип алмыйча йедэтмэсэлэр ярар иде. Ш. Камал.
5.	Нинди дэ булса эйбергэ язылган кыска гына текст.— Китапныц читенэ язып куйган язуы да бар. М. Фэйзи. Бервакыт тац яктыру белэн дэрвиш куе-ныннан йезекне чыгара да, яктыга тотып, йезек кашындагы язуны укымакчы була. Ш. Камал.
Язу таиу — укый белу. Язу танымаучы кеше-лэрнец нинди файдалы икэнен [Шэмгун] чын мэгънэсе белэн ацлады. А. Шамов. Язу эше—1) физик хез-мэттэн аермалы буларак, язу-сызу белэн шегыльлэнэ торган эш, акыл хезмэте; 2) язучылык эше. [Г. Камал] мэдрэсэдэ укыган вакытында у к язу эше белэн кызыксына башлый. М. Гали.
ЯЗУ III ф. Кемне яки нэрсэне дэ булса югалту, (кемнэн яки нэрсэдэн) мэхрум булу. Акылдан язу. □ — Улымнан язганда, кызым калды, кызымнан яз-ганда, хатыным калды, хатынымнан язганда, атым калды. Ф. Бурнаш. Ахунны куып чыгару белэн, [Жэлэл мулла] узен указдан язган хисап итте. Г. ИбраЬимов.
ЯЗУ IV ф. 1. Нэрсэне дэ булса кэкре, бекре форма дан, жыелган, жыерылган. бозылган хэлдэн чыгару, турайту, шомарту, жэю. влкэн этэч, кузлэрен ачып, канатларын язып, гайрэт белэн тилпенде, ,Кикри-и-и-и-ку-у-кГ дип кычкырып эцибэрде. Дэрдмэнд. Шэцгэрэй,----билен яза алмыйча, сул кулы
белэн бееренэ таянып торды. А. Гыйлэжев. [Кыз-ларыбыз] яраланган иптэшлэребез тирэсенэ эцые-лып, эцэрэхэтлэрен яза, сылый вэ бэйли башладылар. Ф. Эмирхан.
2.	Бер-беренэ укмашкан, киезлэнгэн нэрсэне Ьэр бертеге аерым торырлык хэлгэ китереп тету яки кул белэн тарткалап йомшарту. Йон язу.
ЯЗУ V ф. Май ясау ечен каймакны туглау. Май язу. □ Су язып май тешми. Мэкаль.
ЯЗУ VI ярд. ф. Теп фигыльдэн анлашылган эш яки хэлнен аз гына булмый калуын анлата. Басма-лары ашалып бетэ язган таш баскычтан менеп, Якуб ярым карацгы коридорда туктады. И. Гази. Безгэ таба сакалы агарып бетэ язган бер кеше йегереп килэ. Г. Тукай.
ЯЗУЛЫ с. Язуы булган, ниндидер тексты булгаи. Бер малай Гарифныц кулына язулы кэгазь китереп бирде дэ узе чыгып та китте. М. Гафури. Чите эцимерек, эреле-ваклы, терле язулы иске йэм яца кабер ташлары, безне читлэр арасына ташладыгыз дигэн кебек, хэсрэтле хэрабэ хэлендэ куренделэр. Г. ИбраЬимов.
ЯЗУ-СЫЗУ эцый. и. Гомумэн язу эшлэре. дхмэт-сафа агай куп укымаган булса да, узенэ кирэкне язарлык йэм узе укырлык дэрээцэдэ язу-сызу да бе-лэдер. Ш. Мехэммэдев. [Анд;] Мин узем дэ синец шикелле кечкенэ чакта карт мэзин абыстаена еч ел сабакка йердем, бер дэ язу-сызу белэн маташ-мадым. М. Гали.
ЯЗУЧЫ и. Эдэби эсэрлэр яза торган кеше, эдип. Шагыйрьнец якиязучыныц беренче яца хислэрне, яца уйларны формалаштыру естендэ эшлэве, шул идея-лэрнец формаларын таба белуе — бу аныц форма яцалыгы тудыру естендэ ешлэве дигэн суз. h. Такташ. Килер заман, йэр язучыныц узен, сузен вэ шэхси тормышын инэсеннэн эцебенэ кадэр тикшереп чыгарлар эле. Г. Тукай.
ЯЗУЧЫЛЫК и. Язучы булу, язучы хезмэте. [Г. Ка-малныц] проза, публицистика, тэнкыйть, юмор, поэзия, тэрэцемэчелек йэм журналистлык елкэсен-дэге хезмэтлэре дэ зур, язучылыктан тыш булган хезмэтлэре дэ куп. М. Гали.
ЯЗЫК [язык] и. дини. ГенаЬ.— Сер тотмау язык була, ди. дйтим микэн, Гыймади?—Язык казык башына, дйт булмаса, кодагый. М. Жэлил.— Кара эле, абыем! [Дэу энием] кызларга яланаяк йеру язык дип эйткэн иде. Ш. Камал.
ЯЗЫКЛЫ [языклы] с. дини. ГенаЬлы.— Барысын-нан да бигрэк, алла каршында языклы булып, уземне мэцгелек эцэйэннэмлек генайка чумдырдым. Т. Гыйззэт. Урлаган бер языклы, урлаткан мец языклы. Мэкаль.
ЯЗЫЛУ I ф. 1. Теш. юн. к. язу I. [Газиз.-] Мин ул журналны укымасам да, анда нэрсэ язылган икэнен белэм. Ф. Эмирхан. Иртэгесен чаттагы багана-га зур-зур хэрефлэр белэн бик тырышып язылган бер белдеру ябыштырылган иде. А. Шамов.
2.	Берэр оешмага, коллективна член булып керу. —Карт, сицаэйтэм, без дэ язылыйк инде коммунага, дхмуш тэ язылды. h. Такташ.— Хэзер никадэр те-лэсэц дэ, Кызыл Гвардиягэ язылырга барган егет чакларны кайтарып алып булмый. Г. Эпсэлэмов.
3.	Алдан хак тулэп, билгеле бер вакыт эчендэ ей- , гэ газета-журналлар китеруне тээмин иту. Газета-журналларга язылу.
4.	к. язылышу.— Берсе алганлык, икенчесе бар ганлык хакында язылырга калдылар. Г. Камал.
ЯЗЫЛУ II ф. Кэкрэйгэн, бекрэйгэн яки жыерыл- j ган, бегэрлэнгэн хэленнэн элекке тигез, тез хэленэ кайту тураю, тезэю, тигезлэну.— Врачлар [Зиннэт- ' неч] сул кулыныц бармаклары язылыр дип_ кисте-реп эйтэ алмыйлар, ди. Г. Бэширов. Энкэй карга- | гач, яралды канат, Агачка кунгач, язылды канат. Бэет. [Варя] аруын да арыган иде, э менэ эцэелгэн урынга яткач,---бетен эгъзалары язылып калды. |
М. Шабай.
ЯЗЫЛЫШ и. Язылу (I) рэвеше, язылу (I) хэле. Цифрларныц язылышы. □ [£у эсэрлэр] йэммэсе дэ, j беренче язылышлары ягыннан, 1909—1913 еллар арасына туры килэлэр. Г. Нигъмэти.
ЯЗЫЛЫШУ ф. ©йлэнешуне загс булегендэ теркэп рэсмилэштеру. [Галимэ:] Газинур белэн Мицнурый Бегелмэгэ язылышырга киттелэр. Г. Эпсэлэмов.
ЯЗЫН рэв. Яз кене. Язын эцир кипкэч тэ, авыл мэктэбендэ укулар тукталды, укучылар ейлэренэ таралдылар. М. Гали. Кышын карлы буран булса, язын яцгыр була. h. Такташ.
ЯЗЫН-К63ЕН рэв. Яз Ьэм кез айларында. Язын-кезен аныц ярты гомере Байтирэк белэн пристань арасында уза торган иде. Г. Бэширов.
язы
625
ЯКА
ЯЗЫНУ ф. сир. Вакытны язу язгалап уздыру, бераз язу эше белэн шегыльлэну. Фэтхи естэл янына утырып язына иде. Ш. Камал.
ЯЗЫШУ ф. 1. Бер-беренэ (хат) язу, хат аша узара хэбэрлэшеп тору. Башта „исэнме, саумы, сагын-дым, саргайдым" хатлары гына языша идек. 9. Айдар. Алар кызу, кайнар мэхэббэт белэн тулган хатлар языштылар. А. Шамов.
2. Матбугат органнарында катнашу (мэкалэ-очерк-лар язгалап тору). М. Гафури бу елларда куп кенэ Кызыл Армия фронты газеталарында язышты. М. Жэлил.
ЯИСЭ булг. терк. 1. Узе теркэгэн сузлэр яки жем-лэлэр белдергэн предмет, хэл, вакыйгаларныц берсе генэ реальлэшу мемкинлеген куреэтэ. Фатир хуяда-сы я хак арттырырга уйлаган, яисэ ничек тэ булса боларны квартирадан чыгарырга карар биргэн. Ш. Камал.— Уземнец элекке частема ядибэрерлэрме яисэ берэр ят частька барып элэгергэ туры килерме? И. Газн.
2.	Санап киткэн тиндэш кисэклэрнен сонгысы алдыннан: бу сонгысын башкаларына каршы куя, .эллэ, бэлки" мэгънэсен анлата.— Сезнец госпитальдэ дэ-еаланучы фэлэн кызныц кай ядире яралы: кулымы, аягымы, башымы, куземе яисэ башка берэр ядиреме? И. Гази. || Эйтелгэн фикерне ачыклый яки ана нэреэ дэ булса ести, конкретлаштыра торган суз яки жемлэне берлэштеру, теркэу ечен кулланыла. [Мэрьям белэн Зыя] гуя узлэрен бер бик [куркыныч] вэ бик куэтле драма алдында кебек яисэ шуны уткэреп кенэ ядибэргэнгэ охшаш бернэреэ хис иттелэр. Г. ИбраЬимов.
ЯК [як] и. 1. Нинди дэ булса бер юнэлеш Ьэм шул юнэлештэге пространство, урын. Урман ягы. Шэйэр ягы. □ Кояш ицгэн якта болытлар аллы-кызыллы мдемелди. Ш. Камал. Захаров, иптэшлэрен калдырып, алга, ат Кэм кеше тавышы ишетелгэн якка таба урмэлэде. А. Шамов.
2.	Нинди дэ булса бер елкэ, тебэк; ил. Минзэлэ ягы. Тау ягы. Туган як. □ Белэк сызганып, югары белем [ВУЗ] дицгезенэ кереп киткэч, тэмам тулы бер кеше булып чыкмый торып, ул якларга тиз генэ эйлэнергэ туры килмэс. М. Жэлил. Зэцгэр тенле ядылы яклардан купме кошлар килеп киткэндер. К. Нэжми. Бик кечкенэ идем ул вакытта, Белми идем Херсон якларын. 3. Мансур.
3.	Урталыктан читтэ (унда яки сулда) булган урын, пространство; шулай ук кемнэн яки нэрсэдэн дэ булса ундагы яки сулдагы урын. Ьаман сак бул, кара ул як, бу якны. Г. Тукай. [Салчылар], табигатьнец сукыр куэтлэрен узенэ буйсындырган техника кече белэн бэрелешмэс ечен, бетен гайрэтлэре белэн сул якка таба барырга тотындылар. Г. ИбраЬимов. II Елга, урам, юл кебек буйга сузылган нэреэлэрнен ян ягына, кырына урнашкан урын, пространство. Урамныц сул ягы. □ Купер аркылы теге яктан бу якка сыерлар чыгалар. И. Гази. Днепрныц уц як ярында Кезге тацда томан сарыла. Ф. Кэрим.
4.	Уц, сул, тискэре Ь. б. ш. сузлэр белэн килгэндэ, берэр предметный, эйбернен (мэсэлэн, тукыма-ларнын) кайсы да булса еслеген белдерэ. Кыйгач ту-кыманы уц яктан каеп, тискэре якка эйлэндерэлэр дэ, каеган ядейне каплатып куренми торган итеп тегеп куялар яки уц яктан элекке ядей эзеннэн кайыйлар. Йорт эшлэре.
5.	Нинди дэ булса мэсьэлэнен бер аспекты, бер состав елеше. [Мортаза Рэхимгэ:] Без бит синец белэн партиясез кешелэр, бездэн бер генэ ядавап со-раячаклар. бары тик юридик яктан гына. Р. Ишморат. || Кемне яки нэрсэне дэ булса бнлгели, ха-40 д-562
рактерлый торгаи берэр хэл, сыйфат, узенчэлек. Бер ай утэр-утмэс, Гайфинец исеме начар як белэн телгэ алына башлады. Г. ИбраЬимов.— Бабайны искэ алганда, тагын менэ шундый якларны куреэтеп утэргэ кирэк: ул нинди генэ эшне булса да яхшы, пехтэ итеп, ядиренэ ядиткереп эшлэргэ куша торган иде. Г. Гобэй.
6.	Нинди дэ булса эш, менэсэбэт буенча бер-берсенэ каршы куелган кешелэр яки кешелэр теркеме, лагерь. Дошман яклар. □ hap ике як тоткан юлын хаклы саный, Хаклык ечен акса аксын дошман каны. М. Гафури. [Гэрэй — керучегэ:] Атац большевик идеме?— Юк. Кайдан килсен. Бер якта да тугел. Ике якны да бертигез курэ торган иде. Ш. Усманов. II Бер-берсенэ капма-каршы куелган ике тормыш, ике нэреэ турында сейлэгэндэ кулланыла. [Габ-делхак:] Бер якта — хаядиныц ярты дэулэте, э икенче якта — шагыйрьнец биш тиенлек сирень чэ-чэклэре. Ш. Камал. II сейл. Нэсел, кардэшлек ме-нэсэбэтлэре турында. Зти ягы. Хатын ягы.
7.	сейл. Нинди дэ булса бинанын аерым елеше яки булмэсе.— Бар алайса, энэ теге якка кер дэ ятып тор, аргансыц. Ф. Бурнаш. [Хэдичэ тутинец] карты Тимери тур якта кыштыр-кыштыр киенэ башлады. Г. Бэширов.
8.	мат. Геометрик жисемнен кырлар белэн чиклэнгэн бер яссылыктагы еслеге. Кубныц алты ягы бар.
ЯК и. Узэк Азиянен таулы елкэлэрендэ эш тер-леге итеп файдаланыла торган эре мегезле кушэуче хайван. Дк—эре, кечле йэм чыдамлы хайван. География.
ЯКА и. 1. Тукымадан, мехтан Ь. б. ш. ясап, кием-нец муен уемына тегелэ яки теймэлэнэ торган елеше. Кайтарма яка. Утыртма яка. Шэл яка. □ Сееп кигэн кулмэгемнец якалары тар минем. Жыр. Толып якасы эченнэн уйланып бара торгач, Габден-насыйрныц бала вакытлары исенэ теште. М. Гали.
2. куч. „дядэл, улем, кабер' сузлэре белэн килеп, улем алдында торуны, шуца килеп житуне, шул хэлгэ якын ук булуны белдерэ. Селэйман хаяди эядэл якасында тора. Т. Гыйззэт. Фашист инде беркайчан да Ашкыналмас кабат котырып. Ул сейрэлэ хэзер канга батып, Кабер якасына тотынып. Ш. Маннур.
Яка чылбыры этн.— хатын-кызларнын муенга тагу ечен 2-3 рэт чылбырга кемеш тэнкэлэр тезеп ясалган бизэну эйбере. Ах, югалттым яка чылбырым, Тапмадыцмы шуны, былбылым. Жыр. Ап-ак, ап-ак кигэн калфак, яка чылбыры муенында. М. Фэйзи.
О Якага яка килу — ярсып сугышу; ярсып якала-шу, талашу. Ул узен хэзер дошман белэн якага яка килеп улем сугышына ташланган батыр сугышчы-лар янында кебек хис итэ. Г. Бэширов. Якадан алы-шу—керэшу, кеч сынашу, сугышу. Минут утугэ малайлар инде якадан алышуларын, тузанда эумэк-лэшулэрен онытканнар иде. Г. Гобэй. Якасыниаи алу (тоту), якасына ябышу—1) берэр нэрсэне эшлэргэ яки суз, сер эйтергэ тупас рэвештэ мэжбур иту. .Малаецны каяяшердец?"—дип, эти-картныц якасыннан алганнар. Г. Гобэй.— Син энэ кодацныц якасына ябыша тор. И. Гази.— Былтыр якамнан тотып гает намазына илтте бит, белэсецме шуны? Ш. Камал; 2) кемнен дэ булса эш-хэрэкэтлэренен начар булып кире кайтуына, узенэ начарлык кнтеруе-нэ кисэту мэгънэсен бирэ.— Бервакыт уз малыц узецнец якацнан алыр, димэдемме (сица)? Г. ИбраЬимов.
ЯКАЛАШУ ф. сейл. Сугышу; даулашу, талашу. —Борынгылар, юлэрлэр, гел якалашып кына торган-нар бит. Г. Бэширов. || куч. Нинди дэ булса авыр шартларда эш башкару, керэшу турында. Ничэмэ-ни-
ЯКА
626
якт
чэ сугышларны башларыннан кичергэн, ничэмэ-ничэ тапкыр улем белэн бугазга-бугаз килеп якалашкан сугышчылар тац калды, йврэклэре тибудэн туктал-гандай булды. Г. Эпсэлэмов. Урмандагы ак каеннар ечен, Уралдагы металл ечен без Якалаштык явыз улем белэн, Какшамады безнец кечебез. 3. Мансур.
ЯКАЛЫ с. Якасы булган, яка тегелгэн, яка утыр-тылган. Якалы кулмэк.
ЯКАЛЫК и. Яка га житэрлек, якага ярарлык, яка ечен билгелэнгэн материал (мех h. 6.). Палыпога яка-лык сатып алу.
ЯКИ булг. терк. 1. к. яисэ. [Офицер:] Мин сез-дэн, бездэ каласызмы яки кире узегезнекелэргэ ки-тэсезме, дип сорыйм. 9. Еникн. Давытныц Нэфисэгэ хат язасы яки барып, куреп кайтасы бар иде. Г. ИбраЬимов.
2. Ьэр тиндэш кисэк алдында кабатланып килеп, шунын берсе Ьичшиксез реальлэшугэ басым ясый. 20 аршын киндер, яки 5 аршын постау, яки бер пар итек 4 пот бодайга торалар. Г. Тукай.
ЯКЛАНУ ф. сейл. 1. Кемгэ дэ булса таяну, анын яклавына, ярдэменэ ышанып уз-узен иркен тоту. [Малай] бераз вакыт турсаеп, упкэлэп барса да, тагы, этисе булганга курэ, якланып шаярырга тотынды. А. Расих.
2. Кылану, кылтаю. [Закир] якланып китеп рюм-каларга яцадан [аракы] коя. Ф. Хесни.
ЯКЛАУ ф. 1. Кемне дэ булса рэнжетергэ, кимсе-тергэ бирмэу, канат астына алу.— Аз гына ходайдан куркыгыз, белэ торып бер ерткычны яклыйсыз. М. Фэйзи. [Г. Камал] узенец беренче шигырьлэрендэ ук приказчикларны яклап, байларга каршы чыга. М. Гали. II Керэштэ, бэхэстэ бер якта булу, ул як-нын хокукы, интересы ечен керэшу. Акны яклаган алкыш алыр, караны яклаган каргыш алыр. Мэкаль. — дгэр халык минем фикерне якламаса, менэ шул чагында инде син кулыцны кутэрерсец. А. Шамов.
2.	куч. сейл. Хезмэттэ дуслык яки кардэшлек ме-нэсэбэтендэ булу сэбэпле, кемгэ дэ булса телэктэшлек иту, уз иту. Мин дэ яклап калу ягын якламый-мын, ГенаНлыныц генайларын капламыймын. 3. Мансур. II Кемне яки нэрсэне дэ булса естен куру, хуплау, яхшы дип табу. Ул шэйэргэ киту ягын яклый. □ — Кем, Якуб, син алай аштан зур булма эле,— дип, Гафият башта эйбэтлэп симез сарык итеннэн пешерелгэн токмач ашап, чэй эчуне яклады. И. Гази. Ячейка бюросында Куяновны вакытлы секретарь итеп билгелэу мэсьэлэсв куелган чагында Фэтхи аныц кандидатурасын яклаган иде. Ш. Камал.
3.	Фэнни хезмэтне, дипломны, проектны махсус советта яки утырышта тикшеругэ куеп бэялэугэ ирешу Ьэм тиешле квалификация алу. Диплом эшен яклау. □ Бер елдан ул техник фэннэр докторлыгына диссертация яклаган. Г. Эпсэлэмов.
4.	махе. Судта гаеплэнученен интересы ечен чыгыш ясау, гаеплэнученен адвокаты булу.
ЯКЛАУЧЫ и. 1. Кемне дэ булса терле кагу-сугу-лардан, рэнжетулэрдэн яки Ьежумнэн саклаучы, ак-лау ечеи керэшуче. Нургали ечен Шэйхи абзый—туган атасы урынына калган кеше, ул аны узен бер-дэнбер яхшы белуче, ацлаучы йэм яклаучы дип таный. 9. Еники. Илдар, узен яклаучыларны кургэч, батыраеп китте. Г. Гобэй.
2. Кемнен дэ булса карашын, сузен, фнкерен хуп-лап, анын ягында булган кеше, тарафдар. Заводта Хайбул агай кебеклэр берэмлэп кенэ саналмый, аныц кебек булмаганда да, аныц карашын яклаучы-лар куплэр, бик куплэр. Г. Нигъмэти.
3. махе. Судта гаеплэнучене яклап чыгыш ясаучы,
адвокат. Арада иц озын, иц оста сейлэгэн яклаучы карт адвокат Арджанов булды. Г. ИбраЬимов.
ЯКЛАШУ ф. 1. Бер-берсен яклау. Без. хатын-кыз, бер-беребезне яклашырга да Ьэрвакыт хэзербез1 М. Жэлил.
2. куч. сейл. Хезмэттэ, тормышта дуслык яки кардэшлек менэсэбэтендэ булу сэбэпле, бер-беренэ йом-шаклык курсэту, ирек кую, узындыру. [Карт:] Иртэ белэн мин Гайшэ киленгэ дэ эйттем. Мине эт урынына суктелэр. .Байрак'ларга кияу тия ул! Якла-шалар! Г. ИбраЬимов.
3. диал. к. яклау (1 мэгъ.). днинец сузенэ каршы кешелэр арасыннан: .дллэ узец баш кода булдыцмы? Вэт ничек яклаша!.." дигэн сузлэр ишетелеп калды. М. Гафури.
ЯКЛЫ с. Кем яки нэрсэ ягында булган, шуна телэктэшлек иткэн, кемне яки нэрсэне яклаган, яклын торган. Тынычлык яклы иллэр. □ —Жийан килен колхоз яклы кеше, дйткэнен эшлэр. М. Жэлил. | хэб. функ. Муллалар да бар да байлар яклы буча. Г. Камал. Авызлыклый палачларны денья халкы, д бит халык тынычлык йэм хаклык яклы. 3. Мансур.
(Бер) яклы — 1) тукыма турында: ун Ьэм сул яклары булган; антонимы: ике яклы. Бер яклы драп: 2) куч. узгэрешеез; бер терле генэ; бердэй. Курмэ-гез бер яклы дип сез бу вафасыз деньяны. Ул ике яклы: аныц бардыр илэк йэм кун ягы. Г. Тукай; 3) куч. тулысынча тугел, елешчэ генэ.— Бу, элбэттэ, бер яклы гына гарантия. Ш. Камал. (Ике) яклы—I) тукыма турында: ике ягы да ун як итеп исэплэнерлек, файдаланырлык булган. Пальто ечен ике яклы драп яхшырак дип саныйм мин. Сейл.; 2) куч. килэчэге, нэтижэсе ничек буласы билгесез. Бу авыру ике яклы инде: я улэ, я кала. Сейл.; 3) куч. икейезле, ышанычсыз. [Сафый:] Ике яклы бит ул (аныц сузенэ ышанып булмый). Ф. Эмирхан.
ЯКОРЬ и. Узенен ыргаклары белэн жнргэ элэгеп, судноларны, йезмэ маякларны бер урында тота торган махсус жайланма. Юан баулар, чылбырлар, сынык якорьлар яныннан утеп, Якуб су кырыена килде. И. Газн. Пароходыбыз — Саратауга килеп м;итэр алдыннан, 3—4 чакрым калганда, якорь салып туктады. Ф. Эмирхан.
ЯКТАШ и. Кем белэн дэ булса бер якта, урында (авылда, районда Ь. б. ш.) туган, туып-ускэн яки яшэгэн кеше. [Хэсэн:] Син эз генэ утырып тор, як-таш. мин чэй алып керим эле. М. Эмир. Шэйхи. йэрбер эшелонда диярлек узенэ якташлар очратып, алардан сугыш эшлэре турында информация алып тора иде. Ш. Усманов.
Якташлар оешмасы — к. якташлык жэмгыяте. —Уставлар белэн тыелган Ьэртерле якташлар оешмасы, студент кассалары. сэяси тугэрэклэр яшиме бездэ? Р. Ишморат.
ЯКТАШЛЫК и. Якташлар булу. Якташлык менэ-еэбэтлэре.
Якташлык жэмгыяте—гадэттэ студентлар арасында, узара ярдэм итешу ечен, бер ук жирдэн, ил-дэн булган кешелэрне берлэштергэн оешма; русчасы: землячество.
ЯКТЫ и 1. Нинди дэ булса утлы, кызган жисеи-нэн нурланып тарала, кузгэ куренэ Ьэм тирэ-якны яктыртып куреэтэ торган энергия. Кояш яктысы. Дампадан тешкэн якты. □ Шырпы яктысында мин иц элек Гаязныц тузанга буялган ак кулмэген курдем. М. Эмир. Аяз куктэн ай кузэтеп йери, Тен естенэ сирпи яктысын. Ф. Кэрим. Хэмдия апай ейгэ кергэндэ, инде кызгылт шэфэкъ яктысы кечкенэ тэрэзэлэрнец пыялалары аркылы утеп, — стена-ларга кайгылы шэулэ булып яткан иде. К. Нэжмн.
якт
627
ЯКТ
II Тэулекнец билгеле бер вакытына хас, кояш нур-ларыннан туган яктылык. Акрын гына куера барган карацгылык ицэ булмэгэ, тик тэрэзэлэрдэ генэ кыш-кы кичнец сыек яктысы саклана. 9. Еники. Тэрэзэм-нэн кергэн кен яктысы сунеп бара. А. Шамов. Биек таулар башы саргылт булып, тац яктысы, берлэн келеп. балкып торалар. М. Гафури.
2.	Яктылык килэ, тешэ торган урын; яктыртылган урын. Нуруллин [рэсемне] тэрэзэ янына, яктыга алып барып карады. А. Шамов. Зыя [хатны] ачты да, бер ейнец тэрэзэсеннэн [тышка] тешкэн яктыга китереп, укый башлады. Г. ИбраЬимов. II Нинди дэ булса яктылык, якты нур. Мифтахлар кергэн забой эченнэн бик аз гына якты чагылып тора. Ш. Камал.
3.	с. мэгъ. Кечле яктырта торган. Якты лампа. □ Язгы кояш, болыт арасыннан чыгып, узенец якты нурларын сибэ башлады. А. Алиш.
4.	с. мэгъ. Яхшы яктыртылган; яктылык куп тешэ торган. Аца йэр вакыт матур. якты, эгдицел ha валы булып куренгэн бу булмэ хэзер ничектер моцеу, ку-целсез иде. А. Шамов, беке катныц биек тушэме, зур йэм якты булмэсе озын парталарга утырышкан балалар тавышы белэн геж килеп тора. 9. Фэйзи.
5.	с. мэгъ. сейл. Карангы яки куе булмаган, ачык яки сыек (тес турында).— Сезне гаэ^эплэндермиме, табигать бэгъзе вакытта якты яшел кием киенэ, бэгъзе вакытта бетенлэй сары тескэ буяла вэ бэгъзе вакытта, бетенлэй улгэн шикелле, ак кэфен белзн каплана. Ф. Эмирхан. [Алексеев] эйлэнеп кара-са, якты ал бизэкле йон шэленец чачакларын кыска пиджак эщглкэсенэ таратып бэйлэгэн Нэсимэ тора. К. Нэжми.
6.	с. мэгъ. Кояшлы, аяз. Шундый мдылы йэм якты кеннэрнец берсендэ Хэлим мэктэптэн гадэттэ-гедэн иртэрэк кайтып керде. И. Гази.
7.	с. мэгъ. Чиста; утэ куренмэле (сыеклык турында). Ж,ирдэн кутэрелгэн бик якты,----утэ курен-
мэле парныц экрен искэн м;ил белэн э^ицел дулкын-ланып торганы куренде. Г. Гобэй.
8.	с. мэгъ. куч. Ачык, келэч. Секретарьныц якты йезендэ, акыллы куз карашында, уц кашыныц уйчан-ланып ескэ таба тилпенуендэ тирэн фикерлэр чагылып киткэндэй тоела иде. Г. Бэширов. Курмэмен дип уйлыймын бер якты йез ул йез кеби. Г. Тукай.
9.	с. мэгъ куч. Бэхетле, ямьле, шатлыклы. Куктэ янган йолдыз кебек, яшьлегем якты минем. 9. Ерикэй. Мин сезнец арагызга уз семьям, уз балаларым, уз колхозым белэн ер-яцадан якты тормыш баш-лар ечен кайттым. Ф. Бурнаш. II и. мэгъ. куч. Шатлыклы хислэрнен кузлэрдэ, йездэ чагылышы турында. [Мэдинэнец] йезендэ сизелер-сизелмэс кенэ келемсерэу. эчке шатлык яктылары чагылып китэ иде. Ш. Камал.
10.	с. мэгъ. куч. Бернинди кунелсезлек белэн дэ бозылмаган, алга илтэ торган, матур, куцелле. Якты емет. I I Яшьлек хислэремне сица бирэм, Якты уй-лар булсын юлдашыц. h. Такташ. II куч. Ачык, ац-лаешлы, анык (уй, фикер турында). Син юлсыз да юлдан адашмассыц, Якты булса уец, телэгец. Э. Ерикэй.
11.	куч. Хакыйкать, акыл, ан, бэхет Ьэм шатлыклы тормыш символы буларак кулланыла. [Куелачак йэй-кэлнец] бер кулында кемеш керэк булсын, ул узенец бетен торышы. бетен омтылышы белэн халык-ны яктыга таба ендэп, алтын быргы кычкыртып торсын. Г. Бэшнров. Укымак — яктыныц карацгы-ны энрщулэренэ иц уткен коралдыр. Г. Тукай. Ак каенга асылып менгэн кебек. Мин тормышта йа-ман яктыга, Югарыга таба юл алдым. h. Такташ. 40*
О Якты деиья — 1) реаль чынбарлык (дин ейрэ-туендэге мифик ахирэткэ яки карангы гургэ каршы куела). Якты деньядан берэунец дэ китэсе килми шул. Сейл.; 2) бэхетле тормыш. Мин емет итэмен, шаять сезнец кузегез ачылыр йэм сез якты деньяны курерсез. Г. Тукай.— д менэ якты деньяга чыга-быз дип кенэ торганда сине харап итеп ташласа-лар? Г. Гобэй. Якты деиьяга килу — туу. Балалар якты деньяга килгэндэ гадэттэн тыш бер бэхетле-лек дицгезе булып килэлэр. Г. Тукай. Якты исем — хермэт белэи искэ алына торган кеше турында. [3тисе Мехэммэтгариф] Габдулланыц ацында да ниндидер якты исем булып яши. 9. Фэйзи. Беек дайиныц без якты исемен Йерэклэрдэ саклап йертэбез. Жыр. Якты кен бирмэу (куреэтмэу) — рэнжеш, кимсете-лу, кайгы эчендэ тоту.— Егетен дэ бик мактап бе-термилэр, каенана бик эт нэреэ, ди, Гелбануга бер дэ якты кен бирмэс, дилэр. Г. ИбраЬимов. Якты куздэ (чакта) — карангы тешкэнче, кендез.— Взвод командиры эйтэ: тенлэ белэн дошманныц десант тешерергэ маташуы мемкин, ди, элеге снарядлар безнец позициялэрне якты чакта прицелга алуы мемкин, ди. И. Гази.— Буген получка кене, якты куздэ чыгып китэргэ кирэк. Ш. Бикчурин. Якты тац — авыр, дэЬшэтле, кайгылы кеннэрдэн сон килгэн бэхетле, ямьле тормыш турында. Без илебездэ якты тац аттырдык, Зур керэштэ алдык естенлек. М. Жэлил.
ЯКТЫЛЫК и. 1. Нинди дэ булса чыганактан килгэн якты (1 мэгъ.). Кичке яктылык. Ясалма яктылык. □ Син калсац эссе чулдэ, мин ак болыт бу-лырмын, Адашсац кара тендэ. Мин яктылык булыр-мын. Ш. Маннур. Вэли бай йортындагы ут шэулэ-сеннэн башка, авылда бер яктылык та куренми. h. Такташ. Кояш, узенец яктысы кайда гына м;ит-сэ дэ, андагы яхшыларга, яманнарга бертигез яктылык бирэдер. Г. Тукай. Чуар пыялалар белэн бизэклэтеп эшлэнгэн зур тэрэзэдэн кабинеттагы авыр мебельлэргэ йомшак яктылык сибелз. К. Нэжми.
2.	Жисемнэн, уттан Ь. б. ш. чыккан якты нурлар. Утныц яктылыгы. Йолдыз яктылыгы. □ Электр яктылыклары кубек булып йавага очалар. Г. Гали. Кул чапкан вакытта аныц чэнчэ бармагындагы йе-зек кашыннан ялтыравык яктылыклары [чагылып китэ иде]. Ш. Камал.
3.	куч. Шатлык, канэгатьлек хислэренец чагылышы. Айтуган карт э/данланып китте. аныц йезенэ ямьле яктылык сирпелде. Г. Бэширов. Лизаныц тирэн сейлэу рэвешеннэн вэ йезенец яктылыгыннан Хэят нэреэ ацларга кирэклеген [чамалады]. Ф. Эмирхан.
4.	куч. Матур, бэхетле тормыш, якты килэчэк. Шэйэр авылны яктылыкка, кулыпурага алып бара. Г. Нигъмэти. Кеннэрец дэ. теннэрец дэ Яктылыкка бай синец. 3. Мансур. Якты тормыш тезэ батыр халкым, Жир шарына биреп яктылык. 9. Исхак.— Деньяныц колчаклары йезтубэн китеп бетэ-чэк, Маркс-Ленин юлы адэмнэрне чын яктылыкка илтэчэк. Г. ИбраЬимов.
ЯКТЫЛЫ-КАРАЦГЫЛЫ с. Бик якты да Ьэм бик карангы да булмаган; Энгер-мецгер. Кичнец эувэлге карацгылыгы тешэ башлап, урамга бертерле шау-шулы тынычлык йэм кузлэрне ардыра, элмде-мелм;е китерэ торган яктылы-карацгылы тес биргэн иде. Ф. Эмирхан.
ЯКТЫРТКЫЧ и. 1. Яктырта, яктылык бирэ торган прибор. II Яктылык чэчэ торган, яктырта торган кук жисеме. Бер [секунд] эчендэ [кукнец] чиксез ераклык-ларын миллион мэртэбэлэр эйлэнеп, йэрбер пла-
якт
628
якы
нетада, йэрбер яктырткычныц яктысында торып карыйм. Ш. Камал. II куч. Кунел жылыта торган, кунелгэ нур бирэ торган кеше турында. Булмадыц алтын ярым, салкын ярым син дэ минем. Бер тэбэссем берлэ'дэ тормыш юлым яктырткычым! Г. Тукай.
2. с. мэгъ. Яктылык бирэ, чыгара торган. Яктырт-кыч пулялар вере Мисбахныц баш очыннан гына выжлап узды. Г. Эпсэлэмов. Немецлар, яктырткыч ракеталар чееп, автоматтан, пулеметтан сипте-реп калдылар. И. Гази.
ЯКТЫРТУ ф 1. Якты иту, яктылык биру, каран-гыда куренерлек иту. Авыл естенэ карацгы тешеп елгергэн, калын болытлар айга авылны яктыртыр-га ирек бирмилэр, ул бетенлэй юк шикелле, куренми дэ иде. Г. Гобэй. II Яктылыкны нэрсэгэ дэ булса юнэлту. Алдагы солдатларныц берсе юлны яктырту ечен алган фонарена ут кабызды. К. Нэжми.
2. куч. Кунелен куру, кунелен жылыту. Иц кара кеннэрендэ аныц куцелен яктырткан Самдидэ апа-сыныц якты шэулэсе гуя ерактан елмаеп карый йэм .Кайт, Габдулла, мин сине бик сагындым шул, кайт",— дигэн тесле була. 9. Фэйзи. II Жанлан-дыру, шатлык нурлары чыгару. Шат елмаю [сол-датныц] йвзен яктырткан. М. Жэлил.
3. куч. Анлатып, тешендереп биру; сейлэу, сейлэп биру, тасвирлау. [Г. Камалныц} бу чордагы ши-гырьлэре кендэлек вакыйгаларга нык бэйлэнгэннэр Кэм алар актуаль мэсъэлэлэрне яктырталар. 14. Гали.
ЯКТЫРТУЧАНЛЫК и. махе. Йолдыз чыгарган яктылык егэрлегенен Кояш чыгарган яктылык егэр-легенэ чагыштырмасы. Йолдызларныц яктыртучан-ныклары тврле-тврле була. Астрономия.
ЯКТЫРУ I ф. 1. з-сыз. Тан ату, кен туу турында. Тышта яктыра башлый. Т. Гыйззэт.— Яктырды, кояш та чыкты, э мин йоклый алмыйча урын естендэ аунап ятам. А. Шамов.
2.	Якты булу, карангылык киту, вч-дурт кеннэн буран басылды, кен яктырып киткэндэй булды. А. Алиш. || Якты нурга, яктылыкка кумелу. Ул уя-нып киткэн чакта йолдызлар инде сунгэн, Идел есте яктырган. э кояш эле калкып м;итмэгэн иде. И. Гази. Плакатлар. лозунглар яцадан яктырды, почмактагы кара шэулэлэр яцадан югалды. А. Шамов.
3.	Башка нэрсэдэн аерылып, ачык булып, ялтырап курену. Тигезлектэ, юл-юл булып, Ак сызыклар яктыра. 9. Исхак. Карацгыда аныц ак тигез тешлэре яктырып китте. Г. Эпсэлэмов.
4.	куч. Кайгы-хэсрэттэн арыну, тынычлыкка ире-шу. Кайгырма син, иркэм, мин кайтырмын. Тик кв-небез генэ яктырсын. 9. Ерикэй. II Карангылыктан арыну, агару, наданлыктан котылу, ан-белемгэ ия буду. Карацгылык китте авыллардан, Кэм яктыра бара [авыллар] кен дэ. 9. Исхак.
5.	куч. Жанлану, жанланып киту, кунел кутэрелу, шатлык курену. Бодай кешеле ускэннэн-усэ бара, кешел кутэрелгэн саен, Нэфисэнекелэрнец йезе яктыра бара иде. Г. Бэшнров. Хатны укыган саен, Екатерина Павловнаныц сагышлы йезе яктыра, нур-лана барды. Г. Эпсэлэмов. II Ачыклану, ачылу. Куз аллары яктыра, килэчэктэ бик зур шатлыклар, эллэ нинди рэхэтлэр булыр тесле тоела. Г. Камал. Уйларым тагын да ачылып, яктырып киткэн кебек булдылар. М. Эмир. || Ямь биру, яктылык чэчу, нур-лану, шатлык нурлары курену. Ачык киц мацгае, яктырып торган зэцгэрсу зур кузлэре аныц чыраена уйчанлык, шуныц белэн бергэ эндитезлек-шэулэ-
се биреп торалар. Ш. Камал. \Командирныц\ кузлэ
ре ягымлыланып, яктырып, мдылынып китэ. А. Шамов.
ЯКТЫРУ II ф. Теш. юн. к. ягу I (1, 2 мэгъ.).— Шушы азапаардан бер котылып, вемэ исэн-сау гына кайтып кереэм, бер ай буе хатыннан мунча яктырып, лэукэдэн тешми чабынып ятар идем. М. Гали. [Ха-м;и:] Мэккэгэ баргач, саф роза маеннан ясалган шэмнэр яктырырмын эле. Г. Тукай.
ЯКТЫРЫЛЫШ и. Нэрсэдэн дэ булса тешэ торган тнгез яктылык; ялтыравык.
ЯКУТ I и. Кызыл, зэнгэр йэм сыек зэнгэр теслэр-дэге кыйммэтле асылташларнын гомуми атамасы; русчасы: яхонт. Кызыл якут (рубин). Зэцгэр якут (сапфир). □ Халык эцырларыныц шулай эндэуйэр вэ якутлардан да кыйммэтле бернэрсэ булганы ечен дэ аларга эНэмият бирергэ кирэк. Г. Тукай. Тау башында терле-терле кыйммэтле ташлар: зебэрэ^эт-лэр, якутлар. ахаклар йэм башка эре-эре матур ташлар бик куп икэн. А. Алиш. II с. мэгъ. Якутка охшаган, якут тесле, кызыл. Якут йолдызлар юлны яктырта. Ник шатланмаска шундый вакытта. 3. Мансур.
ЯКУТ II и. Якутия АССР территориясендэ яшэуче теп халык атамасы йэм шул халыкнын бер кешесе. Бурят та эндырлый, Тунгус та мдырлый, Якут та мдырлый!—Свекле дицгез, Син — якты Байкал, Дул-кынлан, чайкал! Ш. Маннур. II с. мэгъ. Якут хал-кына менэсэбэтле. Якут теле. Якут эдэбияты.
ЯКУ'ТЧА рэв. Якут телендэ яки якутлар кебек. Якутча бию. Якутча сейлэшу. Якутча киену.
ЯКШЭМБЕ и. Календарь атнанын жиденче кене, гомуми ял кене. Якшэмбе кен. Якшэмбе вмэсе.
ЯКЫН с. 1. Еракта урнашмаган, еракта булмаган, шушы тирэдэге, тиз генэ барып житэрлек; киресе: ерак.— Шунда якын гндирдэн генэ мдир сатып алдык. Г. Тукай. Ул хэзер байлардан алып кайтып потлап-потлап кер юа, якын авылларга кечкенэ чана белэн барып, имэн чиклэвеге кушып тарткан он алып кайта. 9. Фэйзи. II рэв. мэгъ. Монда гына, янэшэ-дэ, терэлеп ук.— Акрынрак сейлэ, монда Бади Атласов бик якын утыра, ул ишетмэсен. Ш. Мехэммэдев. | хэб. функ. Безнец ей инешкэ якын. М. Гали. Терсэк якын да, тешлэп булмый. Мэкаль.
2.	Тиздэн булырга тиешле, тиз арада булачак. Якын килэчэк. □ Шундый якты уйлар, якын емет-лэр эчендэ яшэп, дминэ сугыш елларын уздырып та мдибэрде. Г. Минский.
3.	Туганлык яки дуслык менэсэбэтендэ булган. Ул шундый якын кеше иде, минем андый якын кешем эле беркайчан да булганы юк. А. Шамов. Якын дустым/ Сица миннэн кицэш шул: Кешелэргэ серец-не сейлэмэс бул. Г. Тукай. || и. мэгъ. Дус, иптэш якн кардэш, туган кеше турында.— Мостафа, башка кешелэргэ артык каты бэйлэнеп маташкан хэлдэ, узенец якыннарына ни ечен ул бик артык йомшак-лык куреэтэ? Ш. Камал. Сабый юлчыныц мдылы суз эйтеп, аркасыннан свеп, битеннэн убеп калырлык эти-энисе булмаса да, изге телэк телэп калган бердэнбер якыны — укытучысы Гвлниса апасы булды. Г. Минский.
4.	Кадерле, уз. Якын мица, якын шулчаклы Яиц илемнец йэрбер почмагы. Ф. Кэрим. Нигэ шулкадэр якын соц бу туган туфрак?! И. Гази. Бэркемнец уз баласы узенэ якын. Мэкаль.
5.	бэйл. функ. Охшаш, охшаган, тартым,... кебек. Хатыннарныц берсе,-----узеннэн-узе разый булган
кешелэрчэ, келемсерэугэ якын бер чырай белэн терле ждиргэ куз йерткэли. Ш. Камал. Хэйдэрнец суз-лэрендэ иптэшлек Нэм утенугэ якын бер ягымлы Эндэш сизелэ иде. Г. Бэширов.
якы
629
ЯКЫ
6.	бэйл. функ. Нэрсэнен дэ булса чамалап эйтелгэн зурлыгын, ераклыгын, озынлыгын белдеру ечен кулланыла: буенча, диярлек, чамасы. Гриша еч елга якын окопларда яткан иде. Ш. Усманов.— Ка-занга экргтэрэк кенэ тэгэрмэч бозылып. тэулек-кэ якын су естендэ утырдык. Т. Гыйззэт. II Дерес, чын сузлэре белэн килгэндэ азмы-купме шик-шебЬэ-не белдерэ: шикелле. [Кайберэулэре:] .Бер яктан Караганда, боларныц сузлэре дэ дерескэ якын шул..." дигэн кебек, келемсерэп уйга калалар иде. М. Гафури.
Якын арада (кеннэрдэ)—шушы кеннэрдэ, тиз-дэн. Без, якын арада тагын курешергэ суз бирешеп. аерылыштык. И. Гази. Якын иту — 1)якынайту, ерак-сынмау. Ерак юкны якын итеп килдем сине сейгэн-гг. Жыр; 2) уз иту, уз куру; хермэт иту. Ничектер телгэ узеннэн-узе ягымлы сузлэр килэ. [Зиннэтне] якын итэсе, юатасы килэ иде. Г. Бэширов; 3) берэр мохитка якынайту, шулар хэленэ, рэтенэ кую. [М. Га-фуриныц], яшьтэн хум^аларга кул кечен сатып, ярлы, авыр тормышта [яшэве] аны хезмэт иясе халыкка якын итте Ьэм аныц деньяга карашына зур йогынты ясады. М. Жэлил. Якын куру — к. якын иту (2 мэгъ.). Газзэн киткэннэн соц, Газинур Сэлим-не хэтта якын курэ башлады. Г. Эпсэлэмов.
О Якыи да килмэу — 1) тыцларга да, белергэ дэ телэмэу, кемнен дэ булса фикере белэн Ьич кнлешмэу, рнза булмау. Нигъмэтм;ан кулларын тырпайта, якын да килми. Ацлаешсыз тавышлар белэн ул: .Брахмистрлык минем эшем тугел',— димэкче була иде. 9. Фэйзи; 2) охшамау, охшашлык бетенлэй булмау турында.— Баласы узе теслеме?—Юк. якын да килми. Сейл.; 3) туры килмэу, сыймау (кием турында). Галинец яца алган буреге башына якын да килми. Сейл. Якын килу — кешелэр белэн тиз ара-лашып, анлашып, узлэшеп киту, килешеп эшлэу, яшэу турында.— Мин кешелэргэ якын килэ белмим, курэсец. К. Басыйров. Якын да китермэу—1) алмау, каршы килу, днигэ [акча] бирмэкче булган идем, якын да китерми. М. Жэлил; 2) читлэшу, чит иту. Боларны ишектэн керту тугел, якын да китерми-лэр. Г. Тукай.
ЯКЫНАЕШУ ф. сейл. Туганлашу яки якын дуслар булып киту, уз кешегэ эйлэну. Сезнец белэн якы-наешырбыз дип уйлаган идем. Сейл.
ЯКЫНАЙТУ ф. 1. (Бер-беренэ) якын (хэлгэ) китеру; ераклыкиы кимету. Я(эзбэнец япьлэрен якынайту.
2. Утэу (утэлу) срогын кимету; тизлэту.— Минем каным дошманныц Ьэлакэтен аз гына булса да якы-шштуына ышанып улэм. Г. Бэширов.
3. Узенэ карату, уз кеше иту, дуслаштыру. Сугыш терле миллэтлэрне бер-беренэ тагын да якынайт-ты. А. Эхмэт. Бу эш, бер яктач. Лизаны Хэятка якынайтты, икенче яктан, аныц йерэгенец эллэ кайсы м;ирен тырнап, уцайсызлап тора иде. Ф. Эмирхан.— Шул машиналар Гайния белэн безнец араны якынайтуга сэбэп булдылар. Г. ИбраЬимов. II Узара якынлаштыру, татуландыру. [Соцгы вакый-галар] ацарда кечле нэфрэт тудырып, аны хезмэт иялэренэ нык якынайткан иде. М. Жэлил.
ЯКЫНАЮ ф. 1. Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса якын (рак) килу. Кемнецдер аяк тавышлары якынаеп, ишек артында туктадылар. К. Нэжми. [Озын Хе-сэен[ ашыгып килде дэ, штыгын алга очлап, якынаеп килгэн солдатка атып эцибэрде. h. Такташ. Зур ак пароход, яны белэн борылып. пристаньга якынаеп килэ иде. И. Гази. || Кыскару (ара, юл турында). Бара-тора ике ара хэтсез якынайды. Г. Гобэй. Алда Ьаман якынайган разъездJwm аннан чыгып килэ торган паровоз куренэ иде. TJJ. Усманов.
2. Вакыт, берэр хэл, вакыйга турында: житу, килу. Кен урталары якынайдымы, аяк астын тагын дебетеп мдибэрэ, яшь боз эреп юк була. Г. Бэширов. Бичараныц актык сулышлары якыная иде. Г. Тукай.
3. Кадерле, уз булып киту. Хэзер аца ахирэт апасы эллэ ничэ елеш якынайган кебек куренэ. Г. ИбраЬимов. || куч. Дуслашу; туганлашу. Якынаю урынына салкынаю. □ Соцгы вакытларда Дускаев белэн Селэйманов узара шактый якынаеп киттелэр. 9. Еннки.
ЯКЫНДА рэв. 1. Якын урында, янэшэдэ, ерак тугел урында, бу тирэдэ. Кайдадыр якында гына снаряд тешеп ярылды. Г. Эпсэлэмов. Тукта, чу, шунда якында эллэ нэрсэ селкенэ. Г. Тукай.
2.	сир. Вакыт турында: якын кеннэрдэ, шушы кеннэрдэ, тиздэн. Ул якында шэйэр думасына сайлаулар булачагын ацлатты. К. Нэжми.
ЯКЫНДАГЫ с. Якын урындагы, янэшэдэге, якыи тирэдэге, ерак булмаган урындагы. Фатыйма [теге кешегэ] кашларын э^ыерыбрак карады да якындагы нарат тебенэ барып утырды. Г. Минский. Сэхип ни эш эшлэргэ белми каушап, аптырап торды да башка малайлар артыннан-----якындагы елгага китте.
Г. ИбраЬимов.
ЯКЫНЛАТУ ф. сир. к. якынайту. АждаЬа акрын-акрын Ьэмишэ кызны коточкыч зур авызына таба якынлатмакта вэ йотарга хэзерлэнмэктэ иде. Ш. Мехэммэдев.
ЯКЫНЛАУ ф. диал. к. якынаю. Тенге тын ha-ваны ярып, тибрэнеп кенэ килгэн саф тавыш Ьаман якынлый, м;ыр ацлашыла башлый. М. Фэйзи. Кояш чыгарга якынлый. h. Такташ. Язлар э^итэ, энэ там-чы тама, Ж,ылы чаклар килэ якынлап. Ш. Бабич.
ЯКЫНЛАШТЫРУ ф. к. якынайту.—Эш кенэ ке-шелэрне бер-берсенэ якынлаштыра ала, эш кенэ. К. Тинчурин.
ЯКЫНЛАШУ ф 1. Кемгэ. нэрсэгэ якын килу, якынаю. Тауларга якынлашкан ай, болыт араларыннан чыгып-чыгып, юлларны яктырткалый. Ш. Камал. Кыз ярга якынлашты, битендэге, тэнендэге сулар-ны сыпырып тешерэ-тешерэ, узенец яшьлегеннэн, матурлыгыннан оялгандай бегелэ тешеп, судан чыкты. А. Шамов.
2.	Вакыт, берэр хэл, вакыйга турында: килу, житу, якынаю (2 мэгъ.). Кич якынлашуга карамастан, ябык ындыр эчендэге сугу машинасыныц туктарга исэбе юк эле. Г. Эпсэлэмов. Урамда, ниндидер хэвеф якынлашуын хэбэр иткэн тесле, авыр тынлык хекем серэ. Г. Минский.
3.	Кадерле, уз кеше булып киту. ИбраЬимов иптэш ярдэме белэн мин ал ipza бик нык якынлаш-тым. Ш. Усманов. II Дуслашу. Солдаттан кайтып бер атна утугэ. [Вахит] курше авылныц учителе белэн якынлашып алды. М. Гафури.
4.	Саннар белэн бергэ килгэндэ, берэр нэреэнец шул саннан анлашылган микъдардан аз гына ким бу-луын, анын кадэр ук булып житмэвен яки шул сан чамасында булуын куреэтэ. Икенче кеннец ахырына шэЬэрдэн чыккан поездларныц саны йезгэ якынлашты. Ш. Усманов.
ЯКЫНЛЫК и 1. Якын булу хэле, сыйфаты. Аларныц якынлыгына яки ераклыгына карап менэсэбэтлэр узгэрэ алмый. Сейл.
2. Нинди дэ булса нке урын яки предмет арасы, ара озынлыгы. Килучелэр йезлэрен курзп танырлык якынлыкка эциттелэр. Г. Минский.
3. Якыи булу, якын менэсэбэт. Сыйнфый дошман-нарга каршы кумж керэш [коммуна членнарыныц] бер-берлэренэ_Я‘:ынлыгын тагын да ныграк хис ит-
якы
630
ЯЛА
терэ иде. Ш. Камал. II Уз иту, ярату, мэхэббэт хисе, сею. Белэм. егет, синец экрлрыцда Куп илецэ сею, якынлык. М. Жэлил. [Сугыш беткэн кеннэрдэ] Рэшидэ мэсъэлэсе арткарак кучте. Лэкин якынлык езелмэде, ул тик бераз сурелэ генэ теште. Э. Еники. Мэгэр аларныц бер-беренэ куцел якынлыгы юк иде эле. Г. ИбраЬимов.
ЯКЫННАН рэв. 1. Янэшэдэн генэ, ерак тугел, якын гына. Якыннан шул вакытта узды лачын Ж,эеп, селкеп канат атлы колачын. Г. Тукай.
2. Яхшылап, ныклап; уз булып, уз итеп. вйлэнгэн-нэн соц Мостафин район экуитэкчелэре белэн якын-нан аралашып. кунакка йерешеп китудэн аеруча саклана иде. Э. Еники. Халкыбыз арасыннан иц мэ-хэббэтле бу егетне мин шактый якыннан таный идем. Ф. Эмирхан. II Жентеклэп. Институт планы белэн якыннан танышу.
Якыннан куру — к. курэ карау.
ЯКЫН-ТИРЭ эцый. и. Нинди дэ булса бер урыннан ерак булмаган жир, пространство, тирэ-юнь. вй тубэсеннэн якын-тирэне кузэту. □ Юлдан тузан туздырып килуче эллэ кайдагы атларны искэ алма-ганда, якын-тирэдэ бер э^ан иясе дэ, узгынчы-фэлэн дэ юк иде. Г. Бэширов. | с. мэгъ. Якын-тирэ авыл-лар яки йортлар.
ЯКЫН-ТИРЭДЭГЕ с. Нинди дэ булса бер урыннан, ноктадан ерак булмаган, шунын тирэсендэге. Якын-тирэдэге бетен авыллар ярдэмгэ килэ торган гаскэр белэн шыгрым тулы икэн. Г. Эпсэлэмов. Якын-тирэдэге завод-фабрикалар йаваны корым белэн, бензин йэм мазут тетене белэн тутыралар. Г. Гали.
ЯКЫНТЫН рэв. диал.. Якын, якын гына, янэшэ. Якынтын юл булмау.
ЯКЫНЧА рэв. 1. Улчэу, сан, исэп-хисап белдерэ торган сузлэр белэн килгэндэ ,.чамасында“ мэгънэсен белдерэ (бераз кимрэк яки кубрэк, бераз алданрак яки сонрак). || с. мэгъ. Бик ук тегэл булмаган. Укучылар утырткан агачларныц якынча саны.
2. Азмы-купме дереслеккэ якын булганча. Якынча белу. Якынча кузаллау. II с. мэгъ. Азмы-купме дереслеккэ якын булган. Якынча исэп-хисаплар.
ЯКЫНЧАЛЫК и. Якынча булу. Мэсьэлэнец якын-чалыгы.
ЯК-ЯККА рэв. Билгеле бер ноктадан терле якка, тирэ-якка. Юл кырыендагы чирэмлектэ э^им чуплэу-че тавыклар, куркудан кыткылдашып, як-якка си-белделэр. К. Нэжми. Сйгэ кергэч тэ Эмирэцан, каш-ларын чытып, як-якка каранып алды. Ш. Камал. II Уртадан ике якка (таба). Хэрби комиссариат ишеге як-якка ачылып китте. Г. Гобэй. Уцда йэм сулда як-якка чыга торган биек ишеклэр [бар]. Ф. Бурнаш. II Эле бер якка, эле икенче якка. Милиционер ярдэ-ме белэн ул гэудэсен як-ягына эйлэндердг. Г. ИбраЬимов.
ЯЛ I и. Арыганнан сон кеч жыю, хэл алу ечен эштэн туктап тору хэле. Кендезге ял. О Бригада-ныц ялга туктаган вакытлары икэн — чумэлэ тирэсендэ бер теркем хатын-кызлар белэн яшусмерлэр-гэ Нэфисэ, газетадан карый-карый, нэрсэдер сейли иде. Г. Бэширов. || Хезмэттэн, укудан Ь. б. ш. азат ителгэн билгеле бер вакыт. Бер айлык ял. I I Ж,эй-ге ялда еч ай буенча аерылышып тору беребезнец дэ башына сыя алмады. М. Эмир. II с. мэгъ. Ялга менэсэбэтле, ялга бэйлэнешле. Ял 'кене. Ял йорты. Ял акчасы.
ЯЛ(Ы) II и. иск. Яллаиып эшлэгэн ,ечен бирелэ торган тулэу; эш хакы. Хезмэт ялы. О — Тамак ялына бер малай яллыйм да малларымны узем те-
лэгэнчэ кеттерэм."М. Гали. ЯС,ирэн атыц ялга бир, Ялга бирмэ, малга бир. Г. Тукай.
ЯЛ III и. Кайбер хайваннар муенындагы озын куе йон. Арыслан ялы. Ат ялы. □ Ялыннан тота ал-масац, койрыгыннан тота алмассыц. Мэкаль. Икенче яшькэ чыкканда, бездэ яз кене тайныц ялын, койрыгын бетенлэй кыркалар: .кырыкмыш" ясыйлар. Г. ИбраЬимов. Жирэн атымныц ялларын Тарадым. урэлмадыи; Урал тауларына менеп Карадым, курэл-мадым. Жыр.
ЯЛА и. Ялган гаеп, гайбэт.— Тэкъва Сэхэу тарафыннан естебезгэ ыргытылган пычрак ялага карап кына Агыйдгл буеннан алып кайтып килгэн яхшы кэефебезгэ зарар килмэгэн иде. М. Эмир. Ул эрну-дэн, куркудан йэм йич тэ уйламаганда ташланган бу яладан аптырап калган иде. А. Шамов.
О Яла ягу (ябу)—гаепсезне гаеплэу, кеше естенэ пычрак ташлау. [дсэрдэ] Жпмали да, Гыйльми дэ, башкалар да---гайбэт чэчэлэр, яла ягалар,
халыкны куркыталар. М. Жэлил. Яла ягучы — гаеп-сез кешегэ гаеп ташлаучы, пычрак ташлаучы.— Мин яла ягучы тугел йэм иптэшлэрем алдында бу исем-не кутэреп кала алмыйм. Сов. эд.
ЯЛАГАЙ и. Яхшатланып, ярарга тырышып ике-йезлелэнучэн кеше, тэлинкэ тотучы.— Тезлэн. яла-гай! Т. Гыйззэт. II с. мэгъ. Ярарга тырышып икейез-лелэнэ торган.— Юаш йэм ялагай кешелэрне ярат-мыйм мин. Г. Минский.
ЯЛАГАЙЛАНУ ф. Кем алдында булса да икейез-лелэну, яхшатланып ярарга тырышу. [Нэфисэнец] уз алдында ялагайланып, артында пышын-пышын гайбэтен чэйнилэр иде. Г. Бэширов. Рэуф янында шулай йомшак ялагайлана. Искэндэр янында ул башка теслерэк сейли. Г. Нигъмэти.
ЯЛАГАЙЛАНУЛЫ с. Ялагайлану сизелеп торган.
Ялагайлакулы караш,
ЯЛАГАЙЛАНУЧАН с. Ялагайлана торган. Ялагай-ланучан кеше.
ЯЛАГАЙЛЫК и. Ялагай булу сыйфаты, ялагай кешегэ хас сыйфатлар.
ЯЛАМА: ялама тоз махе— терлек ялау ечен фай-даланыла торган зур кисэкле каты тоз, таш тоз.
ЯЛАМСАК: яламсак кеше сейл.— туймас, туя белми торган кеше, ашамсак.
ЯЛАМТЫК и. сейл. Сынык-санык, ашамлык кал-дыклары.
ЯЛАН I и. 1. Урмансыз, куаксыз Ьэм корылмалар булмаган кыр, улэн яки иген генэ ускэн ачыклык жир. Авыл зур вэ киц яланнарныц уртасында булган бер ургэ утырган. Г. ИбраЬимов. Бакчага теш-кэн вакытта гына тугел. урамда, яланда очрашыр-га туры килсэ дэ, Ибрайны куру белэн ерактан ук кача торган идек. М. Эмир. Алар уенга яланга ба-ралар. А. ТаЬиров.
2. с. Шэрэ, бернэреэ белэн дэ капланмагаи, ялан-гач. Ялан may башы. О Кояш, кояш, синец нурла-рыцнан Кемнэр генэ рэхэт тапмады. Кемнэр сица ялан арка биреп, Кэефлэнеп кызынып ятмады. М. Жэлил.
Ялан кадэр — зур, иркен (бина, мэйдан, участок Ь. б.‘турында). Нургали мэктэпнец рэшэткэ белэн эйлэндереп алган ялан кадэр ихатасына килеп кергэндэ, бурэнэдэн салган ике катлы зур бина тынлык эчендэ иде. Э. Еники. Ялан кылыч к. ялангач кылыч. Yndypm яшълек Павел Корчагин, ялан кылы-чын болгый-болгый, ак бандитлар арасына кереп китте. Г. Гобэй. Ялан эше — кыр эше, авыл хужалыгы эшлэре турында. Аныц зур куллары ялан эше белэн ярылып катканнар. Г. ИбраЬимов.
ЯЛА
631
ЯЛА
ЯЛАН II рэв. диал. Наман, Ьэрвакыт. Ялан май-лы ботка булмый. Мэкаль. Ялан да ялан кеше ясил-кэсенэ салынма. Т. Гыйззэт. Буре узе бара, узе ялан .кеше курмиме" дип карана, ди. X. Кэрим.
ЯЛАНАЯК рэв. Аяк киемсез Ьэм оексыз килеш. Ике малай капка тебенэ йегереп чыгып, яланбаш, яланаяк кар естендэ тыпырдап торалар. И. Гази. Таулар буйлап уткэн сукмакларда Яланаяк бик куп йегердем. Э. Ерикэй. II с. мэгъ. Яланаяклы. Яланаяк малайлар йэм кызлар.
ЯЛАНАЯКЛЫ с. Аяк киеме кимэгэн, аяк киемсез, аягына кимэгэн. Ике яланаяклы бала, берсе ат булып, икенчесе аныц итэгеннэн тотып, чабып узалар. М. Фэйзи. Урамнарда, кояшта пешеп каралган кара йезле, яланаяклы шаян малайлардан башка, кеше сирэк куренэ. А. Эхмэт.
ЯЛАНАЯКТАН рэв. Оексыз Ьэм аяк киемсез килеш. Мец тугыз йез егерменче ел ясэенец соцгы ай-ларында унбиш яшьлек Гарифулла, чебилэнеп ярыл-ган яланаяктан авыллар арасын щэяулэп, шушы пристаньга килде. Г. Минский.
ЯЛАНБАШ рэв. Баш киемсез, башына кимэгэн килеш. Нигъмэтяоан да яланбаш, яланес атылыпурам-га чыкты. Э. Фэйзи. Алар бала чакларын. яланбаш, яланаяк йергэн вакытларын искэ тешереп алдылар. А. Шамов.
ЯЛАНБАШЛЫ с. Башына кимэгэн, баш киемсез булган. Ул кузен ачкач, кабина баскычына аягурэ баскан, кук комбинезонлы. яланбашлы бер егетне курде. Г. Эпсэлэмов. встэл янында, алдына бер китап ачып, яланбашлы, кыска гына чэчле, рус кулмэге киеп, биленэ кэмэр бэйлэмэгэн хэлдэ, Газиз утыра. Ф. Эмирхан.
ЯЛАНГАЧ с. 1. Кием кимэгэн; шэрэ. Ялангач куллар. О Ишек алларыннан башта ялангач йэм ярым ялангач бала-чагалар атылып чыкты. А. Шамов. II рэв. мэгъ. Киемсез, киемсез килеш, шэрэ. Адэм, кояшныц кыздырганына чыдый алмыйча, барча кием-нэрен култык астына кыстырып, ялангач китте. Г. Тукай.
2.	Оске жылы киемсез, яланес. Ялангач килеш салкынга чыгу.
3.	сейл. Ярлы, хэерче. Анда ялангач балалар, киеме тездэн генэ, Монда бай кызы — асылташ-ал-тынын тезгэн генэ. Г. Камал. | рэв. мэгъ. Бетсен инде буржуалар. деньяга баш булмасын! Бетсен инде, ярлылар мохтам;, ялангач йермэсен! Ш. Бабич. II и. мэгъ. купл. ялангачлар. Ярлы кешелэр, изел-гэннэр. Изелгэннэр, ачлар, ялангачлар. Кол булган-нар ясырын ясырлады. Н. Баян.
4.	Яфрак, улэн Ь. б. ш. белэн капланмаган. Бакча-дагы агачлар ялангач, алар куптэн яфракларын койганнар. Д. Аппакова. II Бернинди усемлек булмаган, усемлек усмэгэн, шэрэ (урын, ялан, кыр). [Артта] кисеп ясалган биек кызыл стена тесле ялангач яр гына калды. М. Эмир.
5.	Берни дэ ябылмаган, жэймэсез, ябусыз.— Текле аягыц белэн, Газинур иптэш!— диде ул уз-узенэ йэм, борынгы йола буенча, этисе биреп я^ибэргэн бетен икмэкне ялангач естэл естенэ куйды. Г. Эпсэлэмов. Тоткыннар берэм-берэм тагы тузанлы ялангач агач сэкелэргэ бегэрлэнеп яттылар. Г. ИбраЬимов. II Бернэрсэ белэн дэ жиЬазландырылмаган, бизэлмэгэн. Ялангач булмэ. □ Стеналар ялангач, тик бер якта ике кепшэ ле мылтык, бер револьвер вэ берничэ кием [эленгэн]. Ш. Камал.
6.	рэв. мэгъ. куч. сейл. Ачыктан-ачык, турыдан-туры. [Дэулэтьяров:] .Урта Азия меселманнары татар капиталыныц савым сыерына, ягъни колония-сенэ эйлэнер",— дип тэ естэргэ тиеш иде. Лэкин
Дэулэтьяров— политик кеше, ул хэтле шыр ялангач итеп сейлэуне яратмый иде. И. Гази.
7.	куч. Коры, катып калган. Зур бер фикерне--
ясицел рэвештэ эйтэ алу — бу — шагыйрьнец таланты булуын, эйтергэ телэгэн фикерен [купьяклы итеп] белуен йэм ялангач формага тугел. бугенге телэклэргэ хезмэт итэргэ т°лэвен куреэтэ. h. Такташ.
8.	куч. сейл. Анлатма бирелмэгэн, коры, дэлил-сез, расланмаган. Ялангач фактлар. Ялангач цифрлар.
Ялангач балык — селэйман балыклары семьялыгы-на керэ Ьэм Теньяк дингездэ урчи торган эре балык; русчасы: голец. Ялангач кылыч — кынысыннан алынган, Ьежум итэргэ хэзерлэнгэн кылыч. Коридорда кулларына фонарьлар, ялангач кылычлар тоткан надзирательлэр курендз. Г. Гобэй.
О Ялангач калдыру — талап, урлап яисэ башка берэр юл, сэбэп белэн хэерчелеккэ тешеру. [Бай] бик куп генайсыз адэмнэрне, бик куп ятим вэ ятимэлэр-не, малларыннан, йорт-ж;ирлэреннэн аерып, ялангач калдырды. Ш. Мехэммэдев. Ялангач калу — хэерчелеккэ тешу. Закир атасыннан калган барлык мал-ны бер ел зчендэ сатып бетереп, узе хэзер ялангач калган. Г. ИбраЬимов.
ЯЛАНГАЧЛАНДЫРУ ф. 1. Ялангач (1, 3, 4, 5, 6 мэгъ.) хэлдэ калдыру, шэрэлэндеру. Кезге ясиллэр агачларны ялангачландырган.
2. куч. Фэкыйрьлэндеру, дэлилсезлэндеру, тээсир кечен кимету. [Эсэрдэ терле фэлеэфэлэр] бернэрсэ дэ естэмэгэннэр. киресенчэ. хикэяне бераз коргак-сыта, андагы агитация элементларын ялангачлан-дыра тешкэннэр. Г. Нигъмэти.
ЯЛАНГАЧЛАНУ ф. Ялангач (1, 3, 4, 5, 6 мэгъ.) калу. Злкэн ак каеннар, юкэлэр ялангачланып, я$ил белэн шаулашып утыралар. Г. ИбраЬимов.
ЯЛАНГАЧЛАУ ф. к. ялангачландыру.
ЯЛАНГАЧЛЫК и. 1. Ялангач (1, 2, 4—8 мэгъ.) булу сыйфаты. Кезге табигатьнец ялангачлыгы. Фи-керлэрнец ялангачлыгы.
2. Ярлылык, хэерчелек, белгенлек. Ачлык, салкын, ялангачлык—ечесе берьюлы йеясум иткэч, адэм тугел, дию дэ чыдамас. Г. Тукай. Эмигрантлар арасында ачлык, ялангачлык тирэнэя. Г. Гобэй.
ЯЛАНКУЛ рэв. 1. Биялэйсез, ялангач кул белэн. Хэлим салкын ташларга яланкуллары белзн ябыша-ябыша шуышырга тотынды. Г. Гобэй.
2. куч. Коралсыз. [Шахрай;] Алачыклар тирэсендэ йичбер я$ан иясе юк. Дошман килеп чыкса, сезне яланкул белэн тотып ала бит. Ш. Камал. Каплан чыкты кылыч белэн, Тулэк аны — яланкул1 Н. Исэнбэт.
ЯЛАНЛЫ с. Яланы булгаи, ачык. вченче кендэ яланлы ясирлэргэ килеп чыктык. М. Гафури.
ЯЛАНЛЫК и. (Урмансыз Ьэм корылмалар булмаган) ачык тнгез урын, ялан, аклан. Яланлыкта ускэн ялгыз каен.
ЯЛАНТАУ и. Ялангач, шэрэ таулык.
ЯЛАНТЭН рэв. Ялангач, шэрэ. Ялантэн калып кояшта кызыну.
ЯЛАНТЭПИ рэв. сейл. к. яланаяк. Мэрьям эле ул чакта ялантэпи йегерэ торган унике-унеч яшьлек усмер булып, аныц апасы Хэйрия нэкъ хэзерге Мэрь-ямгэ охшашлы, буйга яситкэн матур, сейкемле бер туташ иде. Ш. Камал.
ЯЛАНУ ф. Кайт. юн. 1. к. ялау I (1 мэгъ.). II Ныклап ашамау, чемченеп кенэ утыру. Берэу ашап туя, берэу яланып кала. Эйтем.
ЯЛА
632
ЯЛГ
2. Узеинен иреннэрецне ялаштыру. Кэрим пычрак, алама, Кулын буйый карага, Бертуктаусыз ялана, Кеше белэн сейлэшсэ. М. Жэлил.
ЯЛАН-ЯПАН и. 1. к. яланлык.
2. с. Агач-куак усмэгэн. Ялан-япан эцирлэр.
ЯЛАНвС рэв. Тышкы киемсез. Булмэ эченэ ялан-ес, яланаяк, бары кыска трусик кына кигэн бакыр тэнле бер малой, атылып керде. Г. Бэширов.— Ул бит мин мэдрэсэдэ укыган чагында. яланес, яланаяк килеп, безгэ самовар куеп йергэн бер малай иде. Г. Камал.
ЯЛАУ I ф. 1. Нэрсэне дэ булса тел тидереп сы-пыру. Хэдичэ тути, кипкэн иреннэрен ялап, хэлсез тавыш белэн акрын эцавап бирде. Г. Бэширов. Ж,ыенга дип чыгып киткэн Жийанша эцизни узенец ---ачуын юлда корсагын ялап ятучы песидэн алды. h. Такташ. II Тел белэн тидергэлэп, сыпырып жыя-жыя ашау, эчу (хайваннар турында). Сыерлар су эчкэндэ, бозаулар боз ялый. Мэкаль.
2. куч. Ут ялкыны, кояш h. б. ш. турында: бик тиз генэ кыздырып, кейдереп, яндырып алу яки эре-теп юкка чыгару. Язгы кояшныц чэчрэп торган ак-сыл ялкын кебек нурлары м;иргэ сырышкан-----со-
ры кар ятмаларын ялыйлар. Ш. Камал. Дымга сусал ускэн ашлыкларны Челлэлэрдэ ялкын ялаган. Ш. Маннур. Ялкын аларныц киемнэрен, кулларын ялый. Э. Айдар.
О Ялап куйган кебек—шома яки чиста, дллэ печэнен чабып алганнар, эллэ мал-туар йереп кыр-кып бетергэн. болын ялап куйган кебек шэп-шэрэ. А. Гыйлэжев.
ЯЛАУ II и. иск. к. байрак.
ЯЛАУ III и. диал. Киемдэге элгеч (элмэк) яки элэк-тергеч. Киемгэ ялау тагу.
ЯЛАУЧЫ и. иск. Байрак йертуче, байракчы.
ЯЛАЧЫ и. Яла ягучы.
ЯЛАШУ ф. Урт. юн. 1. к. ялау I (1 мэгъ.). [Сарык бэрэннэре], бер-берсен ялашып тора торган ^ирлэреннэн туктап, безгэ тегэлделэр. М. Гали.
2. гади с. Убешу. Дуслар талашсалар да ялаша-лар. Мэкаль.
ЯЛБЫР с. диал. Озын Ьэм куе (йон, ябага турында).— днэ гел минем артымнан ияреп йери торган, зур колаклы, ялбыр йонлы, юаш карт этем Сарбай. Г. ИбраЬимов.
ЯЛВАРУ ф. Бик нык утену, зинЬарлап ялыну. ту-бэнчелек белэн copay. Аныц тавышында инде эчке елау. ялвару йэм узенец кечсезлеген сизу бар иде. А. Шамов. Габдулла баштарак этисенэ барып сыен-макчы, аны бик нык кочаклаган хэлдэ: .Эти, э^и-бэрмэ мине узецнэн, эцибэрмэ мине!"—дип ялвар-макчы иде. Э. Фэйзи.
ЯЛВАРУЛЫ с. Ялвару катнаш, ялваруны белдергэн. Саттаров, эшнец тэмам харап булачагын си-зеп йэм ничек кенэ булса да аны булдырмый калыр-га телэп, ялварулы тавыш белэн кычкырып эцибэр-де. А. Шамов.
ЯЛВАРЫНУ ф. к. ялвару. Дога кыла, ялварына. ---булмый йаман. Бара торгач емит езеп ташлый эшен. М. Гафури.
ЯЛГАН с. 1. Хакыйкатьне бозып курсэтэ торган, дерес булмаган, чын булмаган. Ялган тэгълимат. Ялган шайит. О Без сине авылдан киткэн дип белэ идек; без генэ тугел. барлык авыл шулай ди, дошман тараткан ялган хэбэр икэн бу. Г. Минский. Тыштан куркып, эчтэн ничек бетерергэ белми йергэн ике полицейский аныц естенэ ялган элэк бирэ-лэр, Г. ИбраЬимов. | и. мэгъ. [Якуб:} Акларныц, кулакларныц Совет власте турындагы ялганнарын бэреп егу ечен без халык куцеленэ дереслекне ур-
наштырыйк. И. Гази. II Яла, урынсыз ташланган гаеп.— дгэр дэ мэгэр кулыца Мершидэ турында чыгарылган берэр бэет керэ-нитэ калса, я кайдадыр колагыца чалынып китсэ, ышанма син аца, ялган ул. Р. Ишморат. II Чын булмаган, лэкин чын дип кабул ителгэн, хис ителгэн. [Зиннэт:} Чынмы икэн соц болар, ялган хис кенэ тугелме икэн? Ул Гелзэбэр-не чын-чыннан сеюенэ, шулай сагынуына узе дэ ышанмый башлады. Г. Бэширов.
2. Ялгыш караш тудыра торган; ясалма. [Г. Камал} узенец эсэрлэре аша татарныц буржуа-мещан тор-мышын, йичбер ялган буяуларга буямый, идеаллаш-тырмый, чын тесе белэн курсэтте. М. Гали.
3. Чын, хакыйкый эйбергэ бары тик тышкы бил-гелэре белэн генэ охшаган, ялгышып чын дип кабул ителэ торган. Ялган акча. □ — Кичэ кич УДийангир алдында биргэн вэгъдэ буенча, буген кичкэ, сигез сэ-гатътэ, Йосыфэцанга кирэкле юл эйберлэрен, ялган паспортларын Давыт эзерлэп куярга тиеш иде. Г. ИбраЬимов. [Тавык Мортый} ялган документлар белэн качып йергэн. Г. Эпсэлэмов.
Ялганга чыгу — ялган булуы фаш ителу, ачылу. Ил хэбэре ялганга чыкмый. М. Эмир.— Бу провока-цион телеграмманы Теркестан хекумэте узе ялганга чыгарырга тиеш. Ш. Усманов.
О Ялган капчыгы — ялганларга бик оста Ьэм Ьэ-вэс кешегэ карата эйтелэ.
ЯЛГАНЛАУ ф. Ялган сейлэу, алдау. Ул энисенэ бераакытта да ялганламаска суз биргэн иде. А. Шамов.— Мин бу кенгэ кадэр аныц ялганлап, алдалап сейлэгэн сузлэренэ, узен гыйффэтле итеп курсэт-кэн кыланышларына алданып йергэн икэнмен. Г. Камал.
ЯЛГАНЛАШУ ф. к. алдашу. Узем ни кылырга белмим, Ялганлаган саен оялам, .Егетлекме шушы, егетлекме, Ялганлашып яшэу деньяда?" Ш. Маннур.
ЯЛГАНЛЫК и. 1. Ялган; ялгаи булу. Хэбэрнец ялганлыгын фаш иту.
2.	Алдау, алдашу.— Ай рэхмэт, гелкэем, Чынмы сузец.йерэгецдэ юкмы ялганлык? Ш. Маннур.
ЯЛГАНМА и. Ялгана торган бере яки ботак. [Агачтагы] ялганманыц ялгау урыныннан артып торган елеше кисеп алынырга тиеш. Жилэк-жимеш... Ялгауныц яхшыртылган копулировка ысулын ялгау-лык йэм ялганма икесе дэ бер ук юанлыкта булган 1 очракта кулланалар. Бакчачы календаре. II с. мэгъ. Ялганган, кушылган. Ялганма чэч. Ялганма ботак. Ялганма кабыгы.
ЯЛГАНМАЛЫ с. 1. махе. к. агглютинатив. Ялган-малы теллэр.
2.	бот. Ялганган. Ялганмалы алмагач. Ялганма- ( лы груша.
ЯЛГАНМА(ЛЫ)ЛЫК и. махе. Ялганмалы (1 мэгъ.) булу сыйфаты. [Татар теленец] ялганмалык таби-гате телебезнец эйтелеш ягыннан булган бер тере, тышкы бер куренеше була. Г. Алпаров.
ЯЛГАНУ ф. 1. Теш. юн. к. ялгау (1 мэгъ.). Низами [без не], зэцгэр йортка ялганып эшлэнгэн яшел рэшэткэле бакча капкасын ачып, туп-туры агачлар арасына алып керде. М. Эмир.— Чылбыр сузылсыя ечен ул узе шикелле у к б озиралар белэн ялганырга I тиеш. Р. Ишморат.
2.	Берэр юл белэн хэбэрлэшергэ мемкинлек туу, I бэйлэнешкэ керу. Телефон ялгану. □ Бераздан чыбык ялганып, аппарат янэ эшли башлады. Ш. Усманов.
3.	мед. Йомылу, бетэшу (яра турында). Аныц бит I башындагы ярасы инде куптэн тезэлде. лэкин яца-гындагы ярасы йаман тезэлеп, ялганып эцитми эле. А. Шамов. II мед. Тоташу, берегу, берегеп усу.
ялг
633
ялг
—Лектор эйтэ: сеяк ялганган м;ирдэн ычкынган, кису яхшы булыр, ди. Ш. Камал.
4.	махе. Жимеш агачларына ялгаган бере яки чы-быкчаларнын, шулай ук сынган ботакнын тоташуы, кушылуы. Карт агачныц ялгануы. □ Кабат ялганган агачларны. нормаль усеп китсеннэр ечен. азот-лы ашламалар белэн естэмэ тукландырырга Ьэм эледэн-эле су сибэргэ кирэк. Бакчачы календаре.
5.	лингв. Тамыр сузгэ кушылу, сузнец азагына кушып эйтелу яки язылу. Кушымча ялгану.
6.	куч. Сузнен, энгэмэнен, эш яки хэлнен бер-бер артлы берегеп, дэвам итеп торуын белдерэ. Мансуров, эцгэмэ Газизнец улеменэ ялганып китмэсен ечен, хэзергэ эш турында гына сейлэшергэ булды. Г. Бэширов. влкэн никах мээцлесе аны узенэ суыр-ганнан-суыра барды, бер эшкэ икенчесе. еченчесе ялганды, токмачка бэлеш, аца каз-урдэк, аннан ширбэт, чэй килеп тоташты. Г. ИбраЬимов.
ЯЛГАНЧЫ и. Ялган сейлэуче, алдакчы. Начар кузгэ кузлек яхшы дилэр иде, Бигрэк тэ ялганчы икэн моны эйткэн. М. Гафури. Мица алар каршында ялганчы булып калу куркынычы бар иде. Г. Минский. | с. мэгъ.— Ялганчы кеше комсомолныц елкэн юлбашчысы булган коммунистлар партиясендэ булырга тиеш тугел. дибез без. Ш. Камал.
Ялганчы чокыры — муеннын арткы елешендэге чокырга охшаш урын.— Сица ышанып булмый, ялганчы чокырыц бик тирэн. Сейл.
ЯЛГАУ ф. 1. Нинди дэ булса юл белэн (бэйлэп, ябыштырып, тегеп Ь. б.) эйберлэрне яки анын кисэк-лэрен бер-берсенэ беркету, кушу, тоташтыру. Электр чыбыгын ялгау. Рельсларны ялгау. □ Ялгыймын дип езеп куйма, тезэтэм дип бозып куйма. Мэкаль. — Алар, безнец шикелле куз бетэштереп, биш тиенлек кемеш тэцкэ кебек тирелэрне ялгап утыр-мыйлар. М. Гали.
2.	сейл. Телефоннан сейлэшу ечен абонент номе-рын тоташтыру.— Алло, мемкин булса. 07 не ялга-гызчы. Каз. утл.
3.	махе. Сыйфатын узгэрту яки яхшырту ечен бер усемлекнен чыбыкчаларын яки берелэрен икенче усем-леккэ беркетеп, тоташтырып кую. Кабык астына ялгау. Ярыкка ялгау. Куперчек ясап ялгау. Алмагач чыбыкчасын грушага ялгау. □ Усемлеклэрне ялгау юлы белэн вегетатив урчету бакчачылыкта бик куп-тэннэн кулланыла. Гомуми биология.
4.	куч. Кыенлык белэн хэреф яки сузлэрне бер-берсенэ бэйлэп, кушып уку. Ике хэрефне бергэ ялгап укый алмау. О Илдар, хатны айга каршы тотып, кеч-хэл белэн сузне сузгэ ялгый башлый Ьэм шунда у к куцелсезлэнеп китэ. Г. Гобэй. Бер битен укып. икенче биткэ кучкэч, Габдулла езелеп калган эцемлэне ялгый алмый тынып калды. Э. Фэйзи.
5.	куч. Сузгэ, энгэмэгэ катнашып, кушылып, естэп эйту яки алдагы сейлэученен фикерен дэвам иттеру. Хисами ечен бик эцай вакыт иде бу, шуца курэ ул карчыкныц сузлэрен езеп алгандай итеп булде дэ эйтэсе фикерен ялгап китте. Г. Минский. II Сей-лэмдэ бер фикерне, мэсьэлэне икенче фикер, мэсьэлэ белэн бэйлэу. дтинец юашлыгын. суз тыцлаучылы-гын, каршы тел эйтмэвен мактап сейли башласа-лар, шуца ялгап мине яманлыйлар. Г. ИбраЬимов. Айсылу тора-бара сузне барыбер колхоз эшлэренэ китереп ялгады. Г. Бэширов.
6.	куч. Бэйлэу, кушу, естэу; исэпкэ керту. [Шул эсэрлэр янына] тик Октябрьдан соц гына басылган „Казакъ кызы" эсэрен дэ китереп ялгарга кирэк. Г. Нигъмэти.
[Ул] партиягэ кергэндэ социаль чыгышын яшер-мэгэн, тик чак кына „йомшарта тешкэн": эткэсе
турында „доверенный" дигэн сузгэ тире аркылы приказчик дип ялгап куйган. Ш. Камал.
ЯЛГАУЛЫ с. Ялганган, ялгавы булган. Ялгаулы агач. Ялгаулы пыяла. Ялгаулы тукыма.
Ялгаулы >циц — жин тебе кулмэкнен гэудэсенэ тегеп утыртылган жин (жилкэ белэн бер бетен итеп киселгэн тугел).
ЯЛГАУЛЫК и. Ялгау ечен хэзерлэнгэн яки ялганган, ялганмасы булган агач. Чыбыкча шуышып авышмасын ечен, ялганма белэн ялгаулыкныц кыек кисемнэрендэ бер ук озынлыктагы ярыклар ясыйлар. Бакчачы календаре.
ЯЛГАУЧЫ и. махе. Ялгау (1 мэгъ.), беркету, ябыштыру эшлэре белэн шегыльлэнуче эшче. Чукеп ялгаучы.
ЯЛГАШ и. диал. к. тагарак. Искэндэр, куршелэр-дэн ялгаш сорап алып,-------узенец кулмэклэрен
юарга кереште. М. Галэу.
ЯЛГАШЛАНУ ф. Тагаракка охшап калу, тагарак формасын алу, колашалану.
ЯЛГЫЗ рэв. 1. Узе генэ, берузе, башкалардан аерым. Мин бит Ьэр кен шулай тац алдында Ку л алдында ялгыз утырам. h. Такташ. Мохтар, Шэрэфи карт ееннэн чыгыпузенец булмэсенэ кайткач, ялгызы гына беразуйланыпутырды. Ш.Камал. II Икэудэн-икэу, чит кешелэрдэн башка. Шулай итеп без — сееклем белэн икэу — эчтэн биклэнгэн карацгы чоланда ялгыз гына калдык. А. Шамов. II с. мэгъ. Башкалардан аерым урнашкан, бер генэ булган. Ялгыз ей. Ялгыз тэрэзэ. □ Ялгыз агачны эцил борган, кумж агач эцилне борган. Мэкаль. [Хэйдэрнец] аяклары ничектер узеннэн-узе урман буендагы ялгыз келэт-кэ таба атлый. Г. Бэширов.
2.	Семьясыз, ирсез яки хатынсыз, ейлэнмэгэн (буй-дак) яки кияугэ бармаган. Берсе эйтэ: ул бик яхшы приказчик, айга йез сум ала. узе ялгыз, тик бер-дэнбер анасы бар. ди. Г. ИбраЬимов. II с. мэгъ. Берузе булган, иптэшеез. Бераздан парлы вэ ялгыз кешелэр йерештергэлилэр. Г. Камал. II и. мэгъ. купл. ялгызлар. Семьясыз (ата-анасыз, баласыз, ейлэнмэгэн яки кияугэ чыкмаган) кешелэр (ирлэргэ карата: буйдаклар). Ялгызлар торагы. □ Минем кебек ялгызлар унэциделэре керер-кермэс ейлэнэ башлый. Г, ИбраЬимов.
3.	с. мэгъ. Кумэк тормыштан читтэ калган, аерым, эш-хэлне узе генэ алып бара торган. Ялгыз хусноа-лык. Ялгыз хуэцалыкчы. II и. мэгъ. купл. ялгызлар. Аерым хужалык белэн яшэучелэр. Колхозчылар эшли, Я^илкэлэрен кашый ялгызлар. h. Такташ.
4.	с. мэгъ. Семьясыз, туганнардан, якыннардан башка утэ торган. Ялгыз тормыш. Ялгыз картлык. | рэв. мэгъ. Ялгыз яшэу.
5.	Бер кеше ечен билгелэнгэн. Ялгыз камераныц ялгыз тэрэзэсе Тимер челтэр белэн теренгэн. Ш. Маннур.
Ялгыз ана — ирсез бала устерэ торган хатын. Ялгыз аналарга ярдэм.
О Ялгыз башы — берузе. Бер энкэй генэ. ялгыз башы, безне ничек туйдырсын инде1 Г. Толымбай.
ЯЛГЫЗАК и. 1. Семьясыз кеше. Ул, уз сузе буенча, ейлэнмэгэн ялгызак бер егет булып, бер кешесез калган ана белэн кызга--гаилэ башлыгы булуны узе-
нэ зур бэхет саный. имеш. Ш. Камал.
2. Бердэнбер, бер генэ булган зат, бала. Исме Сэрби икэн. Аклар аткан ялгызагын — усмер hu-диятен. М. Жэлил.
3. Аерым хужалык булып яшэуче, колхоз члены булмаган кеше. [Сэлимнец] карточкасында, атасы кем дигэн графада, ялгызак дигэн суз язылган. Г. Гобэй.
ялг
634
ялк
ЯЛГЫЗДАН-ЯЛГЫЗ рэв. Узе генэ, бетенлэй берузе; к. япа-ялгыз. Ялгыздан-ялгыз калу. Ялгыздан-ялгыз яшэу. Ялгыздан-ялгыз ускэн каен.
ЯЛГЫЗЛЫК и. Ялгыз булу. Кен уткэн саен, ялгызлык узен ныграк сиздерэ башлады. Э. Еникн. II с. мэгъ. Ялгыз уткэргэн, ялгыз яшэгэн. Элек аны бер генэ ай курмичэ яшэргэ дэ сабыры э^итмэс кебек тоелган йерэк ничэ еллык аерылып яшэу газа-бын, кайгы йэм борчу тулы ялгызлык елларын ки-черде. К. Нэжми.
Ялгызлык исем лингв.— бер тердэн булган предметларнын берсеиэ генэ бирелэ торган исем (мэсэлэн, ФэЬимэ, „Урнэк" колхозы, Казаи). Ялгызлыкта яшэу— 1) кешелэрдэн аерылып, беркем белэн дэ аралашмый-ча яшэу. Ялгызлыкта яшэгэн кеннэрне искэ тешеру: 2) (гадэттэ ирсез) ялгыз башка тормыш алып бару.
ЙЛГЫЗ-ЯБАГА эк;ый. и. Ялгыз яшэуче, ялгызак. — Гайшэ инде безнец кебек ялгыз-ябаганыц ишеген ачарга телэмэс. Ф. Бурнаш.
ЯЛГЫЗ-ЯТИМ с. сейл. Кешесез, семьясыз, туган-нарсыз. ятим. Ялгыз-ятим балалар. | рэв. мэгъ. — Жилэктэй яшь чагым ялгыз-ятим утэ соц дип тэ, бэлкем, ирекле баштан нигэ каенана кулында торам соц дип тэ уйлыйсыц булыр. Г. Бэширов.
ЯЛГЫШ и. 1. Язуда, исэплэудэ, эштэ h. б. ш. дерес булмаган нэрсэ, хэл, хэрэкэт. Габдулла узенец ялгышын сизеп алды. Э. Фэйзи. Нийаять, энисе дэ узенец ялгышын ацлап ала, лэкин инде бик соц була. Г. Гобэй. Ул, конспектны бер эшлэп бетергэн-нэн соц, китапны янэдэн бер кабат укырга кереш-те, конспектта ялгышлар юкмы янэсе. Ш. Камал.
2. с. мэгъ. Дерес булмаган, хата. Ялгыш э^емлэ. Ялгыш караш. □ — Син, кайберэулэр шикелле, ялгыш фикердэ булмассыц бит? Г. Бэширов. Бу э^ем-лэ бетенлэй ялгыш мэгънэ ацлатырга мемкин. М. Жэлил. II рэв. мэгъ. Уйламаганда, кетмэгэндэ, кинэт, искэрмэстэн. [Алма], улчэу тэлинкэсенэ салам дигэндэ, кулыннан ялгыш тешеп китте. Ф. Хесии. Ялгыш орынып киткэн саен, агачлардан шабырдап су коела: аяк асты пычрак, тайгак. И. Гази.
3. рэв. мэгъ. Ялгышып, хаталанып. Ялгыш исэп-лэу.ГП Ялгыш аттыц. иптэш, кире ал, дим, угыц — Дуслык итэм, кадалганына карамый. Г. Тукай.
О Ялгыш юлга керу — 1) эштэ хата жибэру, хаталану; 2) бозык юлга басу.— Соц булмасын, малай ялгыш юлга керэ бит. Сейл.
ЯЛГЫШЛЫК и. Ялгыш хэл, хаталык.— Кайткач та ул кеше турындагы ялгышлыкны тезэтергэ кирэк булыр,— дип, Фэтхи эченнэн уйлап куйды. Ш. Камал. [Галиябану:] Монда башта ук зур ялгышлык булган. М. Фэйзи.
Ялгышлык белэн — ялгышып, хаталанып, усаллык белэн тугел.— Ялгышлык белэн бер булган икэн, алай бик каты орышмасана инде, Тимергали абзый. Г. Бэширов. Ялгышлык иту (эшлэу, жибэру) — ялгышу, хаталану.— Кичэ без бу дуамалга тавыш чыгарып бэйлэнуебез белэн зур ялгышлык ит-тек. Г. Камал. Мин------- бу кенгэ чаклы бер
инэ кузе хэтле ялгышлык эшлэми килдем. Г. Колэхметов.
ЯЛГЫШУ ф. Ялгыш жибэру, хаталану. Эшлэгэн бер ялгыша, эшлэмэгэн гел ялгыша. Мэкаль.— Эх-мэтнец бэлэкэй генэ ялгышуы аркасында, [зштэ] ярыйсы гына зур комачаулык булып утте. III. Камал. II Берэр кеше турында ялгыш фикердэ булу. [Жийангир:] Мин сине ацлыйм дип уйлый идем, лэкин зур ялгышуда булганмын: соцгы сузлэрец белэн минем рухым алдында яца Баэк;эр ачылды. I'. "Ибрайимов. [Нэфисэнец] узе кебек ук каушап калган бу
карчыкныц муенына сарыласы: энкэй, ялгышасыц бит син, ялгышасыц, дип эйтэсе килде. Г. Бэширов.
ЯЛДАУ ф. диал. Атларны, терлекне су керту, коендыру.
ЯЛЕ (Я ЭЛЕ) ы. сейл. к. я II (1, 2 мэгъ.). — Яле, яралы кулыц белэн ата аласыц микэн? И. Гази. — Яле, Шегаеп, басуда уйный торган моцлы озын кейлэрецне кунакларга да уйнап курсэт, яле! М. Гали.
ЯЛКАУ с. 1. Иренэ торган, эш яратмый торган. Ялкау часовой да пошмый гына ятып йоклаган. М. Жэлил. II и. мэгъ. Иренчэк кеше, эш яратмый торган кеше. Ярык кайда — эцил шунда. Ялкау кай-да — суз шунда. Мэкаль.—Ялкау киндерэсен ураганны тырыш эшен бетерер, дип тикмэгэ генэ эйтмэгэннэр икэн!— дип, ерактан ук келэ килде Газинур. Г. Эпсэлэмов.— Эш нормасы ул — ялкауларга чик куяр ечен генэ уйлап чыгарылган. Т. Гыйззэт. II рэв. мэгъ. Иренеп, экрен, ялкауланып. Асрау Хэятныц салган киемнэрен элеп куйды да, бер суз дэ эйтми-чэ, авыр вэ ялкау гына атлап чыгып китте. Ф. Эмирхан.
2. рэв. мэгъ. куч. Су, дулкын, тетен h. б. турында: агымнын, хэрэкэтнен экренлеген, салмаклыгын анлата. Дулкыннар ялкау гына урелеп, вак ташлы су читен юалар. Г. Гобэй. Мич нец морэцаларыннан ---аксыл тетен куерып, куп булып чыга да ялкау гына----йавага сузылып менеп китэ. Г. ИбраЬимов.
ЯЛКАУЛАНУ ф. Ялкаулыкка бирелу, эштэ, хэрэ-кэттэ ялкаулык, иренчэклек курсэту. Бэр кенне шах-тадан чыккач мунча керергэ ялкауланмасац, билгеле, син дэ шулай ук [яхшы] торырсыц. h. Такташ. II рэв. мэгъ. ялкауланып. Иренеп. Мин бик ялкауланып кына, м;иргэ йезтубэн яткан кейгэ, баш очымдагы кечкенэ-кечкенэ каты балчык кисэклэрен алам да----[Актырнакка ыргытам]. М. Гали.
ЯЛКАУЛЫК и. Ялкау булу. Ярлылык гаеп тугел, ялкаулык гаеп. Мэкаль. Гордеевка ялкаулыгы ечен строй алдында кисэту ясалды. Г. Эпсэлэмов. Шул кеннэн башлап бал кортлары чэчэклэрдэн бал та-шый башлаганнар, э шепшэлэр ялкаулыклары аркасында хурлыкка калганнар. А. Алиш.
ЯЛКУ ф. диал. к. ялыгу. Барча кеше кыш кенен-нэн бетэр ялкып, Яз фаслы килеп мргтэр нуры бал-кып. М. Гафури.
ЯЛКЫЛДАУ ф. Яктылык чэчеп, нурланып ялтырау. Еракта яшен ялкылдый иде. Г. Рэхим. [Су] тебен-дэге терле тескэ кереп ялкылдый торган энэце ка-шыклары яр читенэ э^иткэч тэ кузгэ аерым ачык куренэ башладылар. Ф. Эмирхан. II куч. Байлык, барлык Ь. б. ш. узенчэлеге белэн аерылып тору. Кайчандыр эчендэге тулылык, байлыктан ялкылдап тора торган бу пулатныц тышкы куренеше ук кайчандыр чиста вэ бетенлектэн нурланып торган-лыгын [куреэтэ]. Ф. Эмирхаи.
ЯЛКЫН и 1. Яна торган эйбер естендэ кутэрел-гэн ут теллэре. Беркенне кичкэ таба Олы Сембер урамыныц аргы очында кызыл ялкын кутэрелде. Э. Фэйзи.— Энэ теге нефть ялкыннары безнец яца шэйэргэ газ биреп торачаклар, ейлэрне газ эцылы-тачак. А. Эхмэт.
2. куч. Кутэренке ру-х, дэрт; илЬам. Ул, эчке ялкын йэм тирэн тойгылар белэн канатланып, иртэгэ колхозчыларга сейлисе уйларын язды. Г. Бэширов. II Нинди дэ булса кечле хис. Бу анттан Хэй-рулла белэн Трофимныц кузлэрендэ дуслык ялкыны йэм шушы беек антны бергэлэп утэу хэзерлегенец тирэн билгелэре чагылып уттелэр. К. Нэжмн. Эчем ялкын, тышым салкын, Белдертэсем килмидер. Жыр.

ялк
635
ялт
ЯЛКЫНЛАНУ ф. 1. Ялкын белэн яну, ялкын чыгару. Актырнак та безнец азапланып бэрэцге пешереп ят канга. ялкынланып яна торган утка карап---э^ирдэята. М. Гали. [Куллэр кэм Сакмар ел-
гасы] кояшныц актык нурлары белэн кып-кызыл кы-зарганнар. ялкынланып торган тесле куренэлэр. Ill. Камал.
2. Нурлану, нур чэчу. Кояш безгэ карап ялкын-ланыр, Кояш безнец типкэн йерэклэрдэн. Кирэк булса, узенэ ут алыр. h. Такташ.
3. куч. Кечле хисне, дэртлелекне белдереп, сиз-дереп тору. Аныц бит урталары кэм кузлэре яна-лар, ялкынланалар, очкынланалар тесле иде. Ф. Эмирхан. II шигъ. Нинди дэ булса хис белэн яну, дэртлэну. Гамьсез го мер ечен тумадым мин, Ялкынланып яшэу телэгем. Ф. Кэрим. [Бу хэллэрдэн] ялкынланган кызларныц сорауларына каршы килу минем ечен шактый читен ид?. М. Эмир. Йерэгем ялкын кебек, Ялкынланган йерэгемэ Берэу бик якын кебек. Жыр. II рэв. мэгъ. ялкынланып. Дэртлэнеп, дэрт белэн, хис белэн. Мирза сузен яратмаса да. Госман аца карамады. ж;авап та бирмэде, узенец озын итеп русча язылган рефератын бераз кызып, ялкынланып укып чыкты. Г. ИбраЬимов.
ЯЛКЫНЛЫ с. 1. Ялкынланып тора торган. Акрын гына баткан кояшныц кук йезендэ калдырган ялкынлы кызыллыгы кара-кучкыллана башлады. Ф. Эмирхан.
2. куч. Бик кайнар, кечле. Тора-бара, аларныц яшь йерэклэрендэге ялкынлы, дэртле кэм берника-дэр эщилле-буранлы мэхэббэтлэре бер-берсенэ га-дэтлэну кече белэн гадилэшкэч, тормышлары кей-лэнде. Г. Минский. Нэфисэ хэзер Зиннэт белэн ике арадагы кебек ялкынлы, тирэн мэхэббэтнец яцадан кабатлануына ышанмый иде инде. Г. Бэширов.
3. куч. Дэрт белэн эшли торган, дэртлэнеп, яр-сып эшли торган. Куылган гимназист Тангатаров [эдэби кичэнец] ялкынлы оештыручысы булып йери. Г. ИбраЬимов.
ЯЛКЫНСЫНУ ф. Температура кутэрелу, тэндэ жэрэхэтлэнгэн, авырткан урыннын шешенкерэве, кы-заруы Ьэм авыртуы кебек билгелэр белэн характер-лана торган авыру процессы. Упкэ ялкынсынуы. Урта колак ялкынсынуы.
ЯЛКЫТУ Ф- сир. з-сыз. Берэр хэлдэн туеп бету, кунел кайту.
ЯЛЛАНУ ф- Билгеле бер шартларда нинди'дэ булса эшне башкарырга алыну.— Мин мэдрэсэ тормышы белэн таныш. самоварчы малай булырбыз, кизулек-кэ ялланырбыз. Т. Гыйззэт.. дхмэди ялланып ике ел хезмэт иткэч, Галиэкбэр агай моны яратып ихлас куйгач, контор халкына да куз-колак бул диеп эмер бирде. Ш. Мехэммэдев.
ЯЛЛАУ ф. 1. Нинди дэ булса эш башкару ечен билгеле бер шарт белэн кеше алу.— Мин тамак ялы-на бер малай яллыйм да малларымны узем телэ-гэнчэ кеттерэм. М. Гали. Элек елларда [Шэмгун] эк;ирлэренец куп елешен яллап эшлэткэн булса, быел мемкин кадэр ей эк;эмэгатьлэре белэн генэ эшлэргэ булды. А. Шамов.
2. Билгеле бер хак тулэп вакытлыча файдалану. Искэндэр, моторка яллап, Ладога куленэ — кэлакэт булган э^иргэ килде. Г. Гобэй.— Бик шэп ике пар ат ялладык, озакламыйча килергэ булдылар. Т. Гыйззэт.
ЯЛЛЫ I с. 1. Яллап эшлэтэ торган. Алпавыт у3 хум^алыгында яллы хезмэтне артыграк курэ башлый. СССР тарихы.
2. Ялланып эшли торган. Алар яллы хезмэтчелэр-гэ 1 сэгатьлек эш кенен талэп итэлэр. Урал.
ЯЛЛЫ II с. Ялы (III) булган (гадэти булмаган оч-рак турында). Яллы буре атылган ук кебек килеп эцитеп. ак-кук атны парча-парча езгэлэп ыргытты. X. Кэрим.
ЯЛМАВЫЗ с. миф. Ач куз, туймас тамак, туймас куз.— дгэр денья куюымны телэмэсэц, теге ялма-выз карчыкка бар, ырымын кайтарттыр. Сер пэр-дэсен ачсак...
ЯЛМАНУ ф. сейл. 1. к. ялану. Амин, амин алман-ды. авыз-борын ялманды, тамагым гына туймады. Такмак.
2. Икенче берэу ашаганга кызыгып, ымсынып, иреннэрен ялап тору. Ул тэмлэп ашаучыларныц ка-шыкларына кузлэрен ияртеп, мэче тесле ялманып утыра иде. М. Галэу. [Гелэндэм Касыймга:] Алай иренец бик кипшергэн икэн, нэрсэ ялманып тора-сыц, сал дг эч узецэ кирэкне. Ф. Хесни.
3. куч. Ялагайланып, нэрсэ дэ булса емет иту, кету. [ Copayныц] икенчесен элек-электэн аксак Зариф тирэсендэ я ианып йеруче Мекип Фатих дигэн кеше бирде. Ш. Камал.
ЯЛМАУ ф. сейл, 1. к. ялау I. дхмэди, шикэрне суырып балалар сыман иреннэрен ялмагач. телен ча-пылдатып куйды. Г. Бэширов.
2. куч. Нинди дэ булса эйбер естенэ Ь. б. ицлэ-теп таралу. Прожектор, безнец якка таба якты-сын сузып. тен карацгылыгын ялмый башлады. А. Тайиров.
О Ялмап алу (кую)—ут, ялкын турында: нэрсэнен дэ булса естен яндырып кейдеру. Ялт итэр. ялмап ку яр. Табышмак. Ялмап кабу — белдеру. Капитал бит сезне дэ ялмап каба. Сез йерисез ике арада ялап таба. Г. Камал.
ЯЛПАК с. диал. Жэенкелэнеп киткэн, ябалдашлы, жэенке. Тау битендэ, ялпак башларын ия тешеп. бер пар нарат, картларча вэкарь белэн, авыл ягына карап утыра. Г. Бэширов.
ЯЛПАКЛАНУ ф. Жэенкелэну, жэелу. Лабаэныц аръягы буеннан ялпакланып киткэн комлыкта, дицгез читенэ якын у к, неводчы казаклар экряелган иде. Ш. Камал.
ЯЛПАЮ ф. диал. Матурлапу, чибэрлэну, эйбэтлэ-ну, куркэмлэну. Кыз яхшы эщиргэ тешсэ — ялпая. яман эциргэ тешсэ — картая. Мэкаль.
ЯЛСЫЗ рэв. Ял итмичэ. Машина да ялсыз эшлэ-сэ туза. А. Эхмэт. [Бу полк та], дошманны алга уздырмас ечен. кайвакытларны ялсыз. кайнар аш-сыз тэулегенэ алтмышар-ж;итмешэр чакрым уза иде. Г. Бэширов.
ЯЛТ 1. обр. ияр. Тиз йэм кинэт кабынып, кискен яктылык биру процессын анлата; к. гелт (2 мэгъ.).
2. рэв. мэгъ. Эш, хэрэкэт й. б. ш. турында сейлэгэндэ: тизлек, кинэтлек, жэЬэтлек, житезлек тешеичэсен бирэ. Кызый. кузен кыса тешеп, ялт кына баш бармагын тырпайтып курсэтте. Г. Бэширов.— Юк.аягурэ сейлэшэ торган суз тугел,— [дип]. Якуб ялт нидер уйлап алды. И. Гази. Ул ялт сикереп торды, труб-касына тэмэке салып кабызды, аннан, кулын ж;ы-лытырга телэгэн кебек, трубкасын учында кысты. Г. Гобэй. II хэб. функ. Берэр эшне житез башкару турында.— Идэн астыннан куземэ бер уч туфрак ялт! Ш. Камал.
О Ялт итеп (иттереп) — 1) бик тиз; шунда ук. — Кугачтын чыккан була да, тагын ялт итеп эйлэнэ дэ керэ. Ф. Кэрим.— Менэ мин бер-ике кей уй-наганчы, ялт итеп кайтыр да килер. А. Эхмэт; 2) ялтырап. Кузенэ мескен хатынныц ут куренде ялт итеп. М. Гафурн. Ялт итеп тору—1) бик чиста булу. [Фатыйха:] Би, синец естэлец узец шикелле ук ялт итеп тора. А. Эхмэт; 2) чисталыктан ял-
ялт
636
ялт
тырап тору. Аныц аягындагы кун итеклэре, буген генэ унбиш километр юл утугэ карамастан. ялт итеп торалар. Э. Еники; 3) башка нэреэлэр арасында аерылып, кузгэ бэрелеп тору. Берничэ кеннэр буенча шэЬэр урам чатларында Ьэм башка урыннар-да татарча язылган бик зур афишалар ялт итеп. узган-барганныц дикъкатен тартып тордылар. Ш. Камал. Ялт иттеру—1) бик тиз эшлэп ташлау, тиз Ьэм пехтэ башкару; 2) бик тиз ашап (эчеп) бетеру. Явыз песи берузе Ялт иттергэн ак майны! М. Жэлил; 3) нык, яхшы чистарту, пакь иту. Самоварны чистартып ялт иттеру; 4) кинэт кемнец дэ булса янагына „сугу.
ЯЛТ-ЙОЛТ рэв. Жемелдэп, ялтыравыклы булып, ялтырап. Хрусталь пыялалар ялт-йолт ялтырап кына торалар. Д. Аппакова.
Ялт-йолт иту (килу) — жемелдэу, ялтырау. Анда-монда ялт-йолт итеп яктырып киткэн тэмэкеут-лары кузгэ ташландылар. М. Гафури. Ялтырый, ялт-йолт килэдер эчкэ баткан кузлэре. Г. Тукай. Ялт-йолт карау (карану) — шиклэнеп, куркып тиз-тиз як-якка карау (карану). Сираж;етдин, дивана кеше тесле, тирэ-ягына ялт-йолт карап утыра. Г. Камал. Сэлим хэзер шурлэп кенэ атлады, мыл-тыгын алга тезэп, бармагын курокка куеп, ялт-йолт каранып торды. Г. Гобэй.
ЯЛТЫР с. Ялтырап торган. Аптырап Галинец естенэ карадым, башында офицер фуражкасы, аякта шпорлы ялтыр итек, кулында менэ дигэн маузер иде. Г. ИбраЬимов. Бу кен Зэйнэп этисенец эк;ир естенэ учлап-учлап вак кына ялтыр орлыклар сибеп йергэнен курде. Дэрдмэнд.
ЯЛТЫРАВЫК и. 1, Ялтырый торган нэреэ. Мец-лэп йолдыз, узлэренец фосфорлы ялтыравыклары белэн теннец карацгы кугендэ ялтырап, Ж,иргэ си-херле яктылыклар коялар. Ф. Эмирхан. Элекке ге-нераллар алтын ялтыравыгы белэн кузне камаш-тыра, салкын чырае, кыяфэте белэн тыныцны куы-ра иде. Г. Бэширов. | с. мэгъ. Ялтырый торган, ялтырап торган. Ул ялтыравык теймэле тужурка кигэн. Ш. Усманов. || с. мэгъ. куч. Шома, таза, тук. Фойе Ьэм буфет залында ялтыравык битле яшьрэк байлар, сэудэгэрлэр. Ш. Камал.
2. Гадэттэ балчык яки фаянс савытларнын естенэ йегертелэ торган ялтыравыклы эретмэ, глазурь.
3. куч. Тышкы ясалмалылык; тыштан яхшы итеп куреэтэ торган ясалма нэреэлэр, тышкы бизэклэр. Иске заман ялтыравыклары. □ Мэгънэ тапмыйм тышкы ялтыравыктан. Э. Ерикэй.
ЯЛТЫРАВЫКЛАТУ ф. Нэреэнен дэ булса естен ялтыравык (2 мэгъ.) белэн каплату, ялтыравыклы иту. Иортныц урам естенэ караган кыегына зур итеп ялтыравыклатып СССР гербы эшлэнгэн. Г. Гобэй.
ЯЛТЫРАВЫКЛАУ ф. сейл. 1. Нэреэнен дэ булса естенэ ялтыравык (2 мэгъ.) йегерту, глазурь белэн каплау.
2. Ышкып, шомартып ялтырату.
ЯЛТЫРАВЫКЛЫ с. 1. Ялтырап торган.— Ничек кенэ булмасын. суземдэ тордым, авылга ялтыравыклы итеклэр киеп кайттым. Ф. Хесни. Кара-кучкыл ялтыравыклы паровоз ерак бэйгедэн кайткан аргамак тесле пошкыра. К. Нэжми. II Ялтыратылган, ялтыравык (2 мэгъ.) белэн бизэлгэн. Ул кесэсеннэн эллэ нинди ялтыравыклы кэгазьлэр, чэй пичэтлэре Ьэм теймэлэр чыгарды. И. Гази.
2. куч. Тыштан ялтырап, матур булып куренгэн, лэкин ясалма, эЬэмиятсез.— Эй, калдыр эле, андый ялтыравыклы эйберлэргэ кызыкма! Т. Гыйззэт. II куч. Матур Ьэм йомшак итеп. нэрсэгэ дэ булса еметлэн-дерёп эйтелгэн, лэкин чынында ялган булгаи. Ял
тыравыклы вэгъдэ. □ Аларныц ялган белэн тулы ялтыравыклы сузлэренэ эшчелэрнец нинди менэсэбэттэ булулары билгеле. Г. Нигъмэти.
ЯЛТЫРАТКЫЧ и. Берэр нэрсэне ышкып, шомартып ялтыратканда кулланыла торган махсус эйбер (мэсэлэн, хэтфэ кисэге).
ЯЛТЫРАТУ ф 1. Яктылык биру, яктырту. Куркыныч яшен, аклы-зэцгэрле утлар белэн уйнап. эцир-кукне ялтырата. Г. ИбраЬимов.
2.	Берэр нэрсэне есте ялтыраганчы чистарту, шо-марту; ялтыравыклы итеп бизэу, матурлау. [Каенана] Рэуфэнец эшлэгэнен, ялтыратып куйган самоварла-рын, пешеклэгэн чулмэклэрен эйлэндереп-эйлэндереп карады. А. Шамов.— Итеклэремне ялтыратып, сатин кулмэк естеннэн пиджак элеп чыгып киттем. Ф. Хесни. II рэв. мэгъ. ялтыратып. Бик чиста итеп, пехтэ итеп.— [Шэрэф] чынаякларын нинди ялтыратып юып куйган. М. Фэйзи. II куч. Нэрсэне дэ булса курсэту, тиз-тиз куреэтеп алу турында. Чык суы белэн юылган ак укчэлэрен ялтыратып йегергэн улына Галиулла сокланып карый. И. Гази.— Ир-ат алдында шулай балтырларыцны ялтыратып утыру up хатыны булган кешегэ бер дэ генэ килешэ торган эш тугел. Г. Бэширов.
3.	Кылыч, штык Ь. б. ш. ны Ьавада селтэп Ьежум гэ хэзер булып бару. Ул, кылычын ялтыратып, ашыгып сэхнэдэн югала. h. Такташ. Шул арада Жа-мали, сарык естенэ ташланган ач буре кебек, шты-гын ялтыратып килуче озын буйлы, таза гэудэле немец солдатына ташланды. М. Гали.
4.	Очкынландырып, уйнатып карау; мутландыру (кузлэр турында).— Эйдэ, эйдэ, мутланма эле, куз-лэрецне дэ май ашаган мэче кебек ялтыратма,— диде Мицнурый. Г. Эпсэлэмов.
5.	сейл. Кемнен дэ булса янагына каты итеп сугу, чалтыратып жибэру. Теге малай кызып китте дэ мица сукты. Мин аца узеннэн яманрак итеп яцагына ялтыраттым. Ак юл.
6.	куч. сейл. Тиз ашап бетеру, калдырмыйча ашау, сыптыру. Ак ипиме анда, карамы, Сайлау кая, ялтырата идек, Нинди булса, шундый ярады. Ш. Маннур. Кунак шикелле, без кыстатып тора белмибез, алга нэреэ килсэ, табак тебе куренгэнче ------ялтырата гына бирэбез. М. Гали.
ЯЛТЫРАУ ф 1. Ялтыравыклы булып жемелдэу, ялт-йолт итеп тору. Кендез кояш чыкты. кар еслэ-ре бик матур булып ялтырап яттылар. Г. ИбраЬимов. Кулларында бриллиант йезек, карацгыда ялтырый. Ш. Мехэммэдев. || Башкалар арасында аер-мачык булып аерылып тору, якты булып курену. Кузне йомсам, эллэ кайдан алда шул кыз ялтырый, Мин кочаклыймын имеш тэ, кузне ачсам—буш Ьава! Н. Исэнбэт. || сейл. Аермачык булып кузгэ ташла-ну. Эшкэ чыккачтын аныц ярты сэгатьтэн качып киткэнлеге бригадирныц дэфтэрендэ ялтырап тора. К. Тинчурин. || куч. Нур чэчу, нурлану. Ул мэхэббэт терле э^ирдэ. терле тестэ ялтырый. М. Гафури.
2.	Яктылык нурлары биру, яктырту. Кар, буран, кышлар узар, Нурланып беркен куцелле яз кояшы ялтырар. Н. Исэнбэт. Карацгы тешеп, беренче йолдызлар ялтырый башлагач, атулар тукталды. И. Гази. Яшен артыннан кук кукрэргэ елгермэде, тагын яшен ялтырады. Г. Гобэй.
3.	куч. Нинди дэ булса хислэр белдереп нурлану, нур чэчу (кузлэр турында). Келэч йезле, кара кузлэре ялтырап торган бэхетле Ьэм чиксез шат Га-зинур, ике кулын алга сузып, узенец гелэп чэчэген чакырды. Г. Эпсэлэмов. \Хеснетдин:\ Кузлэрец бик ялтырый... энекэш... [кем] артыннан йерисец?
ялт
637
ЯМА
Ill. Камал. II (Йездэ, кыяфэттэ) курену, сизелеп тору. Аныц йезендэ гаэцэп бер зур эн;ицу бэйрэменэ охшаган шатлык кече ялтырый. Г. ИбраЬимов.
4.	куч. Ачык йезле булу, елмаю.— Мин ацар ты-шымнан ялтыраган булып куренсэм дэ, эчемнэн аны бер дэ сеймам. Г. Камал. Ул бик эшлекле икэнен белдерер ечен ялтырап йери. М. Гафури. II рэв. мэгъ. ялтырап. Ачык йез белэн, елмаеп. [Шэрэф ялтырап килеп керэ:\ Саумысыз, Искэндэр абый! Исэн-ме, Вэлия абыстай! М. Фэйзи.
ЯЛТЫРБАШ с. сейл. 1. Чэчсез, пелэш башлы. Ял-тырбаш кеше.
2. и. Пелэш кеше, олы яшьтэге кеше. Монда ялтыр-башлар гына икэн. Сейл.
ЯЛТЫР-ЙОЛТЫР 1. с. Ялтырап торган. [Малик-ныц] чиста киемнэн. ялтыр-йолтыр итектэн йери-се килгэн иде. И. Гази.
2. рэв. Ялтырап, ялтыравыклы булып, жемелдэп. Сезнец сабан офык яктысында Ялтыр-йолтыр чагылып куренэ. М. Жэлил.
Ялтыр-йолтыр иту (килу) — ялтыравыклы булып жемелдэп курену турында. Икенче кенне кояш те-гермэн канатлары естенэ калкып, улэн кыякларын-дагы чык тамчылары ялтыр-йолтыр итэ башлаган вакытта, алар солы урырга чыгып киттелэр. И. Гази.
ЯЛЧЫ и. 1. иск. Ялланып эшлэуче хезмэтче. [Вэу-фэ:] Мин бит аларга ялчы булып тугел. Сафаныц никахлы хатыны булып бардым. А. Шамов. Ялчы-лар, тен болытлы, эщилле булганга. кара тирмэгэ кереп яттылар. Г. ИбраЬимов.
2. куч. Сатылган кеше, сатлык жан, ялагай, тэлинкэ тотучы.— Энэ анда — Кэрим ялчылары без-дэн келэргэ дип эцыенып йерилэр, ди. Г. Камал. — Капитал ялчыларыныц меценэ каршы беребез ба-рыр дэрээцэдэ кыю без. М. Фэйзи.
ЯЛЧЫГУ ф. диал. Ару, талчыгу, ялыгу.
ЯЛЧЫЛЫК и. иск. Ялчы булу хезмэте. Ул шэкертлек дэверендэ, э^эйлэрен читкэ китеп, байлар-га ялланып, ялчылык белэн кен курэ. М. Жэлил.
Ялчылык иту иск.— ялчы булу.— Мин аныц Ку-чэрбай исемле башкорт егете икэнен эувэлгедэн ук бик яхшы белгэнгэ курэ,--ялчылык итуен бик
тиз ацладым. М. Эмир.
ЯЛЫГУ ф. 1. Ару, талчыгу, хэлдэн таю. Кене-те-не басу да йереп ялыккан башын салып ялкау гына бара торган ат юлдан бер читкэ алып кереп китэ. М. Гали. Киеренке эш кинкэ таба башны тэмам ялыктыра. зийенне чуалта иде. Г. Бэширов.
2. Тую, башка эшлисе, дэвам итэсе килмэу, курэ-се килмэу. Мин сеямен халыкны, халыкны, Хезмэт итэм ялыкмый, ялыкмый. Г. Камал. Карт сузне кайнар йэм килештереп сейлэгэнгэ курэ. тыцлаучы-лар ялыкмый гына утыра иделэр. LU. Камал.
ЯЛЫК-ЙОЛЫК 1. с. Жемелдэгэн, терле теслэргэ кергэн. Ялык-йолык погоннар.
2. рэв. Терле теслэргэ кереп, ялтырап, жемелдэп, кузне камаштырып. Каршыда инде шэйэр утлары ялык-йолык тдемелди. Сов. эд.
Ялык-йолык иту (килу) — ялтырап яки терле теслэргэ кереп жемелдэп тору. Сызылып ай яктысы тешкэн, итеклэрем ялык-йолык итеп яталар. Ф. Хесни.
ЯЛЫКТЫРГЫЧ с. 1. Арыта, алжыта, хэлне ала торган. Ялыктыргыч авыр эш.
2. Эчпошыргыч, туйдыргыч. Ялыктыргыч сейлэну лэр. □ [дхмэдулланыц] хат яздыруы бик ялыктыргыч булса да, Г а риф бу авырлыкны йич авыр-сынмый кутэрэ. М. Гафури. Ниндидер бер куркыныч, йерэк езгеч, ялыктыргыч тынлык иде бу. А. Эхмэт.
ЯЛЫКТЫРУ ф. 1. Арыту, алжыту, хэлдэн тандыру. влгереп, саргаеп беткэн арыш басуы узенец бер-терлелеге белэн кузлэрне бераз ялыктырса да, кицлеге, зурлыгы вэ бетенлеге белэн куцелдэ узенэ бер хермэт тудыра иде. Ф. Эмирхан.
2. Туйдыру, кунел кайтару. Ж,ырлама син безгэ .кук м;ырларын“, Ялыктырды безне .кук экрлры". М. Гафури.
ЯЛЫНДЫРУ ф. Ялынырга мэжбур иту, тиз генэ килешмэу. [дема:] Ходай узецэ тавыш бирсен иде дэ, бер дэ ялындырмый гына эк;ырлап утырыр идец. М. Гали. Бакчалары гел генэ, Ялындырма гел генэ!.. 3. Мансур.
ЯЛЫНУ ф. Утену, утенеп, ялварып copay. Рэуфэ, куркып йэм тавышсыз гына ялынып, бер читкэ тай-пылды. А. Шамов. Аныц курыккан тавышында йэм матур кузлэренец карашында утену, ялыну, ялва-ру, тагы эллэ нэрсэлэр бар иде. Ф. Эмирхан.
ЯЛЫНУЛЫ с. Ялыну катнаш; ялыну, утену белдергэн. Егет бик сак, бик ялынулы рэвештэ монда кунарга телэде. Г. ИбраЬимов. Ул иц кечкенэ кызы }Кэуйэриянец ялынулы тавышын да ишеткэн кебек булды. А. Эхмэт.
ЯЛЫНУ-ЯЛВАРУ ф. сейл. Бик нык ялыну, зин-Ьарлап copay, утену. Улыныц ялыну-ялварулары йэм-мэсе [карт мирза] тарафыннан бары:— Юк! Мин ул-гэч--.— дигэн эцаваплар белэн кырт киселэ иде-
лэр. Ш. Камал. Ул ялынып-ялварып кыз тирэсендэ борыла-сарыла тыпырдады. А. Шамов.
ялыныч и. Утенеч; нык ялыну.— Син минем ха-кым ечен. минем шулкадэр ялынычым ечен, — шушы аэкдайаныц башын [кисэ алмадыц]. Ш. Мехэммэдев. Ярлы хэле — ялыныч. Эйтем.
О Ялыныч калмау — кемнен дэ булса ярдэменэ мохтажлык бету.— Ашау турысында э^ицгэйгэ ялыныч калмады. М. Гафури. Ялыныч тешу — кемнен дэ булса ярдэменэ мохтаж булу.— Син моцарчы узецэ каршы горурлык белэн яшэгэн мирза кызыныц ялы-нычы тешкэн чагыннан файдаланып калырга тели-сец. М. Фэйзи.
ЯЛЫНЫЧЛЫ с. к. ялынулы. Ялынычлы тавыш.
ЯМ и. тар. XIII—XVIII йезлэрдэ Россиядэ юлчы-ларга хезмэт куреэтэ Ьэм почта атларын алмаштыра торган станция; почта станциясе.
Ям чабу — ямчы булу, ямчылык хезмэтен утэу. Чэчу бетеп, арыш урагы кергэнче ям чабалар. И. Рэмиев. Ям ее — ямчылар ат алмаштыра торган станциядэге почта пункты, ее.
ЯМАН с. 1. Начар, юньсез, рэтсез. Яман сыер мегрэп йортка буре чакыра. Мэкаль. [Сэхэу], яман кешелэргэ катнашып. тирэ-яктагы бик куплэргэ зыян китергэн. М. Эмир. II рэв. мэгъ. Начар дип, хурлап. Ай яктысы бигрэк матур. Ник чыкмыйсыц урамга. Кеше яман сейли диеп. Сылу, э^аныем, уйланма. Э. Айдар.
2.	Усал, мэкерле, эчкерле. [Эхмэт Сэмигулла турында:] дгэр дэ аныц яман нияте булса, бу сэудэ начар елны бирэчэклэрен вакытында бирэ алмас иде. Г. Камал.— Безнец шэкерт халкын белэсец, куцелец-дэ тузан кадэр яман ният булмаса да, эллэ нэрсэ уйлаулары бар. Т. Гыйззэт.
3.	хэб. функ. Кыен, читен. Башкасына тузгп була, Сагынулары бик яман. Жыр.
4.	рэв. мэг. сейл. Бик, утэ, кечле, артык. Яман кыен. □ Карпатныц бураннары бер котырса, бик яман котырып икешэр, ечэр тэулеккэ сузыла торган гадэте дэ була. М. Гали. Якублар цехында мастер яман усал кеше иде. И. Гази.
ЯМА
638
ями
Ямаи чир — дэвалап булмый торган чир. Яман чир тиз йога, яман гадэт тиз керэ. Эйтем. Яман шеш — к. рак. Ашказанында яман шеш дилэр. Сейл.
О Яман куз — 1) куз тию турындагы хорафат карашларга бэйлэп эйтелэ: начар куз, каты куз. Бер битец айдай, берсе кояш, Яман куздэн аллам сак-ласын! М. Фэйзи; 2) кеше эйберенэ кызыга торган кеше, карак.— Ходай инде яман куздэн, хэвеф-хэтэр-дэн генэ узе сакласын. Г. Камал. Яман тел — 1) гай-бэтче. Бердэнбер саклап устергэн кызыныц яман теллэргэ азык булып аты-саны чыкмагае дип гел сагаеп килгэн ана мондый хат алышуны яхшы кур-мэде. Г. Минский; 2) эшэке, оятсыз сузлэр сейли торган кеше, сугенэ торган кеше. Яман теллэну — 1) гайбэт сейлэу; 2) оятсыз сузлэр сейлэу; сугу, су-гену. Балалары яман теллэнеп бара. Сейл.; 3) ачулану. Ибрай абзар буйлап узып барганда [атка] чыбык белэн сугып киткэч, Шэйхаттар бабай яман тел-лэнде. Г. Гобэй.
ЯМАНАТ и. 1. Начар дан, исем.
2. Гайбэт, кеше турында начар хэбэр, суз.
О Яманатын сату — кем турында да булса начар сейлэу, гайбэт тарату.— дгэр берэу берэугэ канык-са, ул аныц яманатын сатып йери, аныц йэр эшен кыек курэ, м;ай чыккан саен аца бэйлэнэ. Э. Еники. Яманаты чыгу—кем турында да булса гайбэт таралу, начар даны таралу.— Яманатыцны чыгарма-сыннар, тэубэ, тэубэ, эйттем исэ кайттым. Г. Минский.
ЯМАНАТЛЫ с. Яманаты чыккан. Ул кеше сузен-нэн курыкмый, яманатлы булуына исе дэ китми аныц. Сов. эд.
ЯМАНЛАУ ф. Хурлау, начар дип сейлэу.— Синец турыда эллэ нилэр сейлилэр: берэу яманлый, берэу-лэр мактый. Г. ИбраЬимов. Бичвакытта яхшылык-тан хисапланмас, Узец мактап, башкаларны яман-ласац. М. Гафури.
ЯМАНЛЫК и. Усаллык, начарлык, эшэкелек. Яман-лыкка мец юл. раслыкка бер юл. Мэкаль. Бергэ го-мер иткэн, яхшылыгын, яманлыгын бергэ кичергэн, бергэ аш-су кургэн кешелэр онытыламыни? Г. ИбраЬимов.— Карт, совет ярлыларга яманлык телами, эле курэсец бит, орлык юкта орлык бирде, икмэк юкта икмэк бирде. h. Такташ.
ЯМАНСУ с. Кайгылы, борчулы, сагышлы, кунелсез. Ямансу йез. Ямансу караш. Ямансу уйлар. | хэб. функ. [Газзэн:] Туган-ускэн эцирдэн чыгып киткэндэ йэркемгэ шулай ямансу була ул. Г. Эпсэлэмов. Бергэ торган чаклар рэхэт иде, Аерылышу бигрэк ямансу. Жыр. II Кунелгэ борчу сала торган, сагышландыра торган, кунелсез. Идел буенда бик ямансу чак. Г. Гобэй. Эх, ямансу урам, куцелсез. Яна йерэк, яна кумерсез. Ф. Кэрим.
ЯМАНСУЛАТУ ф. з-сыз. Ямансу хэлгэ тешеру, са-гышландыру, монландыру. Бу булэклэрнец сугыш зченэ ук барып экргтэчэклэре---куз алдына ки-
леп дулкынландыра да, солдатларны озаткандагы сыман бераз ямансулата да иде. Г. Бэширов.
ЯМАНСУЛАУ ф. Сагышлану, сагышка бирелу, ку-нелсезлэну, уйга бату. Мин шулай Карпатта йергэндэ --таш естенэ утыра идем дэ, куцеллэр бик
ямансулый башлагач. экрен генэ э^ырлап э^ибэрэ идем. Г. Эпсэлэмов. | рэв. мэгъ. Ялгызлыктан яман-сулап утырган конюхныц да Хэлимне тиз генэ чыгарып эк^ибэрэсе килмэде. Г. Гобэй. Нэсимэ, аулак булмэдэ эллэ нэрсэне э^уйган, эллэ нэрсэсе э^итеш-мэгэн тесле ямансулап берэр сэгать утыргач, шиек-не биклэде дэ--Саимэ янына юнэлде. К. Нэжми.
ЯМАНСУЛЫК и. Ямансу булу халэте. Бэммэсенец кысылды м;ан кукрэгендэ, Бер секундлык ямансулык йерэгендэ. Ф. Бурнаш.
ЯМАНСЫ с. сейл. к. ямансу.
ЯМАНУ ф. сейл. сир. Ямау (I) белэн мэшгуль булу, ямау (I) белэн шегыльлэну. Бэркайда ашау-эчу. яману, кейлэну, тезэтену куренде. Г. Бэширов. Ар-ган кызылармеецлар яманырга, тезэтенергэ, атла-рын карарга — тотындылар. А. Шамов.
ЯМАУ I ф. 1. Тишелгэн, искергэн, ертылган нэрсэлэрне тегеп, ябыштырып Ь. б. ш. юллар белэн тезэту, рэтлэу, тишек-ертыгын каплау. ]Бэдри:] Хатын, менэ бу капчыкларны ямыйсы бар икэн. М. Фэйзи. II Тишелгэн, искергэн нэрсэлэрне нинди дэ булса юл белэн тезэту, рэтлэу. Кеймэ кинэт авыраеп китте. Беркен Гелбану тутэй сумалалы сус тыгып ямаган тишектэн су бэреп кергэн икэн. Г. Гобэй.
2. куч. сейл. Организмдагы авыруны яки тэндэге берэр яраны дэвалап тезэту. Хэзер шул байныц янь-челгэн борынын ямарга доктор эзлилэр. Ш. Мехэммэдев. Тэнне дэваныц терлесе берлэ йэр кенне ямыйм. Г. Тукай. II и. мэгъ. сейл. Тэндэге яра урыны, жей. Сугыштан калган ямауларыц аз-маз гына беленэ. Сейл.
3. гади с. Сугу, кундыру. Сэмыйк Хэлимнец ар-касына китереп тертте, шуны гына кеткэн Хэлим эйлэнеп торып Кыл Муенга берне ямады, теге чэч-рэп китте. И. Гази.
ЯМАУ II и. сир. Тишелгэн нэрсэ естенэ тегеп куела торган кисэк, чупрэк, ямаулык. Аныц бетен киеме чалбардан гыйбарэт булып,----тез башла-
рында йэм утыра торган м;ирлэрдэ кат-кат ямау иде. Г. Гобэй.
Ямау ямау (салу)—иске, тишелгэн нэрсэлэрне ямаулык тегеп рэтлэу. Ул кешелэргэ эцеп эрли, ямау ямый, кер юа, шулай итеп улын туйдыра икэн. А. Алиш. Тик торганнан ямау салганыц артык. Мэкаль. Ямау естендэ ямау — бик тузган, ямалып беткэн кием турында.
ЯМАУЛЫ с. 1. Ямау салынган, ямалган. Ямаулы капчык яхшы ук авыр булып чыкты. А. Эхмэт. Ул. ямаулы кулмэк-ыштаннарын каплап, самовар артына килеп ышыкланып кына утырды. М. Гали. II Те-зэтелгэи, терле кисэклэрдэн корыштырган. Фэхри абый, курше йортларга китеп, бердэй пошаманлык белэн йокымсыраган ямаулы тэрэзэлэргэ хэвефле хэ-бэрне сала башлый. А. Гыйлэжев.
2. куч. Яра жее булган, жейле. Ямаулы тэнем бераз рэтлэнгэч, госпитальдэн чыгып киттем. Сейл.
ЯМАУЛЫК и. Тишеккэ, тузган эйбергэ ямау са-лырга, ямарга ярарлык нэрсэ (мэсэлэн, материя кисэге). Запаслы Вася, Степанычны дусларча шелтэ-ли-шелтэли, каяндыр ямаулык алып килеп бирде. А. Шамов. Хэерчегэ ачык йез курсэтсэц, ямаулык сорый. Эйтем.
ЯМАШТЫРУ ф. Аннан-моннан гына тегеп кую, начар гына итеп ямау.
ЯМАШТЫРУ-ЙеРМЭШТЕРУ ф. Ямап, журмэп, тегеп, иске-москыны рэткэ китеру. дмма бу карт бер ояга кунаклап, искергэн аяк киемнэрен иске куннэр белэн ямаштырып-йермэштереп утыручы .гакыллы сапожникка" охшый. Ш. Камал.
ЯМБ и. эд. Силлабо-тоник шигырь тезелешендэ басымы икенче ижеккэ тешэ торган ике ижекле стопа.
ЯМБЛЫ с. эд. Ямб белэн язылган. Ямблы шигырьлэр.
ЯМИН и. иск. кит. Ант.
Ямин иту—ант иту.— Алла белэн ямин итэм. Ф. Эмирхан.— Сейлэвецэ ямин итэмсец? Ф. Бурнаш.
ямь
639
ЯН
Ямин кэгазе — ант кэгазе.— Бу серле ямин кэгазе-нец тебе кая бара? М. Гафури.
ЯМЧЫ и. тар. Ям чабучы; почта йертуче. Яцгыр-лы кен ямчыдан. Эйтем. [Афанасьев авылында] йек-челэр. ямчылар еш булып торалар. Шура. Ямчы агайларны двор еендэ яки гостиницада очратасыц. И. Рэмиев.
ЯМЧЫЛЫК и. тар. Ям чабу вазифасы, ямчы хезмэте.
Ямчылык иту—ямчы булу, ям чабу.
ЯМЩИК и. тар. Почта яки кешелэр ташый торган атларны йертуче. Кем чанасына утырсац, шу-ныц лдырын э^ырларсыц. дигэч тэ, .барабыз’га утыргач, Печэн базары буенча ямщик шикелле эцыр-лап утмэ. Г. Тукай. II сейл. Кешелэр йертэ торган Ьэм ямщигы булган атлы экипаж. Ямщиктан теш-кэч, мин берничэ минут бу [зур ике катлы] йортны каранып тордым. Ф. Эмирхан.
ЯМЩИКЛЫК и. тар. Ямщик хезмэте.
ЯМЬ и. 1. Матурлык, кунеллелек, хозурлык.— Без пессимист булабыз: денья сугэбез, хэятта [тормышта} ямь юк, кызык юк. дибез — бар да юлэрлек, бар да сукырлык икэн. Г. ИбраЬимов.— Авылныц шушы куренешлэрен каланыц бетен яменэ алышмас идем. М. Фэйзи. Син булмасац бакчаларда, Ямь юк алмагачларда. Э. Ерикэй.
2. Кунелдэге жылы, матур хис, тынычлык, тормыш кызыгы. Нинди яра, нинди газаплы чир, Ямен алдыц матур саулыкныц. М. Жэлил.
Ямь керу — матурлану, ямьлелэну. Сэер бер ямь керде далаларга. Ш. Медэррис. Ямь киту— кунелсез-лэну, кызыгы бету. Мэсндлеснец яме китте. 1'. ИбраЬимов.
ЯМЬЛЕ с. Матур. кунелле. И туган ил, и матур ил, тэмле суларыцны эчеп, чирэмецдэ аунап ускэн, ямьле туган эцир! Г. Бэширов. Бездэ хэзер ямьле яздыр, иркэм, Кен кояшлы. теннэр айлыдыр. Ф. Кэрим.
ЯМЬЛЕЛЕК и. Матурлык, ямьле булу сыйфаты. — Тор, кур тизрэк безнец авылныц ямьлелеген. М. Эмир. Бер сэгать кенэ моннан элек явып киткэн эцицел яцгыр шэйэр урамнарыныц тузанын бас-кан йэм, йавадагы кызулыкны э^ицелчэ язгы эцылы-лык белэн алмаштырып, кенне ямьлелекнец чигенэ ирештергэн иде. Ф. Эмирхан.
ЯМЬЛЕЛЭНУ ф. к. ямьлэну.— Килер бер вакыт. без м^ицэрбез, сугыш бетэр. безнец илнец тормышы кеннэн-кен ямьлелэнэ барыр. Г. Бэширов.
ЯМЬЛЭНДЕРУ ф. Ямь биру, ямьле иту; матур иту, матурлау, матурландыру, куцелле иту. Чолгап алып туган илне, Ямьлэндереп бетен э^ирне, Шау-ласыннар яшел урманнар! Э. Исхак. [Сандугачныц] саф тавышы зэцгэр куклэргэ ашкан. йокыдагы кешелэрне уяткан. э^ирнец иртэсен узенэ бер ямь белэн ямьлэндереп торган. Д. Аппакова.
ЯМЬЛЭНУ ф. Матурлану, кунеллелэну. [Килэчэк турында] уйлаганда [Тимеринец] куцеле тын. изге Ьэм яхшы бер куаныч белэн тулып, эллэ ничек, деньялар тагын да ямьлэнебрэк китэ иде. Г. Бэширов. — Яцгыр явып уткэн саен Я мьлэнэлэр матур деньялар. Жыр.
ЯМЬЛЭТУ ф. к. ямьлэндеру. Идел буе кайнап тора. Ямьлэтеп эк;эй иртэсен. Э. Ерикэй.
ЯМЬЛЭУ ф. сейл. Ямьлэндеру. Аллы-гелле гел-чэчэклэр бакчабызны ямьлэде. М. Жэлил. Кояшлы яцгыр сибэли, ямьлэп Идел буйларын. 3. Мансур.
ЯМЬСЕЗ с. 1. Тесе-бите, килбэте начар, курексез, кыяфэтсез, шыксыз. Кызлары матур. гузэл дип булмый, эмма ямьсез дэ тугел. Сейл.— Кодагый бик мэнле, бик йэйбэт кеше, эшнец мрзен бик белэ тор
ган кеше, кыз да ямьсез тугел. бик сейкемле кыз. Г. Камал. Гаилэдэ ике кеше: тол ана йэм аныц бик ямьсез кызы бар. Г. Нигъмэти.
2. Яме, хозурлыгы юк, кунелсез. Кышны ямьсез дилэр. Ялганлыйлар. Матур була шэплэп киенгэч. h. Такташ. || Эшэке, яман. Имэли шулай минем куцелемдэ ацлашылмый торган ямьсез тойгы калдырып китте. М. Эмир.— Буген ямьсез тешлэр дэ куреп бетердем шунда. А. Алиш. || Тупас, куцелгэ ятышсыз. Бик уткен, матур фикерлэр ямьсез тел белэн бирелгэннэр. М. Жэлил.
ЯМЬСЕЗЛЕК и. 1. Шыксызлык, тупаслык, ямьсез булу сыйфаты. Бу-----матур чэчлэр. матур ирен-
нэр, матур мыек кузлэрнец яшеллеген, кашларныц ямьсезлеген, борынныц бер-ике данэ шадрасын йом-дыралар, ярлыкаталар. Ф. Эмирхан.
2. Куцелсезлек. Бикэ узенец Мэрьямен, Мэрьям туташлыкка хэзерлэп. авыл тормышыныц тупаслы-гыннан йэм ямьсезлегеннэн тэмам аера алды. Г. ИбраЬимов.
ЯМЬСЕЗЛЭНДЕРУ ф. Ямьсез итеп курсэту, бозу. — Чибэр тагын узе [Мэдинэ], кешелэрне шадра ямь-сезлэндергэн чагында, моцар. узенэ курэ, аерым бер ямьлелек биреп тора. Ш. Камал.
ЯМЬСЕЗЛЭНЕШУ ф. сейл. Узара менэсэбэтлэрне бозу, кычкырышу, ачуланышу. Мал аркасында кур-шелэр белэн ямьсезлэнешу.
ЯМЬСЕЗЛЭНУ ф. Матурлыгын жую, ямьсез хэлгэ килу. Яцгыр белэн каралып. ямьсезлэнеп беткэн имэн теплэре куркытырлык булып куренеп тора-лад. М. Гали. Утырткан чэчэклэр ямьсезлэнгэн. М. Фэйзи.
ЯМЬСЕЗЛЭТУ ф. к. ямьсезлэндеру. Зэцгэр кукне ямьсезлэтеп, Чолгап алган болытлар. Э. Ерикэй.
ЯМЬСЕЗЛЭШУ ф. куч. сейл. к. ямьсезлэнешу.
ЯМЬСЕЗЛЭУ ф. к. ямьсезлэндеру.
ЯМЬ-ТЭМ: ямь-тэм тапмау — эч пошу, кунелсез-лэну, сагышлану хэлендэ булу. Балалар киткэч, узе-без айлар буе ямь-тэм таба алмадык. Сейл.
ЯМЫ11ЕК с. Ямьшэйгэн, яньчелеп таушалган, формасы бозылган. Яланаягына ямыиек туфли элэктереп эцибэргэн бер врач, берничэ санитар аларны калтыранган. каушаган тавыш белэн тынычланды-рырга тырышалар. А. Шамов.
ЯМЬШЭЙТУ ф. 1. Ямьшек иту. Малай яца гына кия башлаган ботинкасын ямьшэйтергэ дэ елгергэн. Ячкын.
2. куч. Кыйшайту (авыз турында).— Бакчамыни бу.— дилэр алар, авызларын ямьшэйтеп,— вагы-тея-ге белэн фэлэн пот алма чыгар. аныц да яртысы кортлы булыр. И. Гази.
ЯМЫ11ЭЮ ф. Бэрелеп, тапталып, изелеп, тауша-лып формасы бозылу, яньчелу, кыйшаю. Ул сестра алып чыкмый торган кеннэрдэ, иртэнге обход бет-кэч,---ямьшэеп беткэн яшел фуражкасын кия дэ
дежурный лекпом янына бара. А. Шамов. Аныц естендэ шактый искергэн кыска бишмэт, аягында ямьшэйгэн туфли, култык астында кечерэк кенэ кызыл теенчек. Г. Бэширов.
ЯМЬ-ЯШЕЛ с. Арт. дэр. к. яшел. Тезелеп киткэн ак ейлэр ямь-яшел булып утырган эщимеш бак-чаларына кумелгэннэр. А. Эхмэт.
ЯН и. 1. Пространствода: ал Ьэм арт яклардан кала ун кул Ьэм сул кул яклары. II с. мэгъ. Янга урнашкан, ян якка урнашкан, яидагы. Ян тэрэзэ, ян капка. I I Ул барып кергэндэ, Рэуфэ. ян сэкегэ уты-рып, тэрэзэ янында орчык эрли иде. А. Шамов. Шул арада ян тыкрыктан ташка бэрелгэн дага тавышы ишетелде. К. Нэжми.
ЯНА
640
янд
2.	Гэудэнен жилкэдэн алып янбашка кадэр ун яки сул ягы. Дэули яны белэн утыра. А. Эхмэт. дптел-бэр уз естенэ яны белэн борылып, тибенеп килуче нык малайдан чигенеп куйды, лэкин бирешергэ те-лэмэде. Э. Фэйзи.
3.	Берэр каралтынын, ей, абзар-кура h. б. ш. нэр-сэиен ун яки сул ягы (еске, аскы, алгы, арткы якла-рыннан аермалы буларак). Зур ак пароход, яны белэн борылып, пристаньга якынаеп килэ иде. И. Гази. днэ урамга яны белэн салынган алты почмаклы ей. Г. Бэширов.
4.	бэйл. функ. юн. килеш. форм, янына. Кырыена, якын-тирэсенэ тебэлеп эш-хэрэкэт башкарылырга тиешле предметны, затны, урынны курсэту ечен кулланыла. Ут янына бурелэр дэ килэлмэслэр, безнец анда кунганлыкны белэлмэслэр. Г. Тукай. [Володя] уннарча кешелэрнец алкышлары астында байрак янына килде. Г. Эпсэлэмов.
5.	бэйл. функ. чыг. килеш. форм, яныннан. Эш-хэрэкэт анын кырыеннан, тирэсеннэн юнэлеп, утеп башкарыла торган затны, предметны, урынны белдеру ечен кулланыла. Тышка чыгып, землянка яныннан бераз киткэч, Мисбах Газинурны туктатты. Г. Эпсэлэмов. Каюм шактый авыр тойгы астында насос яныннан китеп барды. Ш. Камал.
6.	бэйл. функ. у.-вак. килеш форм, янында. Кы-рыенда, якын-тирэсендэ, тирэ-ягында нннди дэ булса эш-хэрэкэт башкарыла торган предметны, затны, урынны белдеру ечен кулланыла. [Сафа] сэгатьлэр буе хатыныныц ятагы янында, кузлэрен ниндидер бер ноктага тебэгэн килеш, моцаеп утыра торган булды. М. Галэу. Авыл кырына тешкэн самолет янында балалар гежлилэр. Сов. эд.
О Ян биру—1) кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса яны белэн борылу. Башкалар да кискен эцилгэ ян биреб-рэк, бекрэйгэн кее тегелэр артына ялганган иделэр. Ш. Камал; 2) ачуланып, упкэлэп, кемгэ дэ булса яи яки арка белэн тору (утыру). Янга калу — нэрсэ дэ булса тотылмый, файдаланылмый калу, запаска калу, экономия булу. Эгэр бетонны гравий белэн алыш-тырсак, фундаментныц калынлыгын бераз арттыр-сак, ныклык аз гына да кимеми, э цемент, таш ян-га кала. А. Гыйлэжев. Янда йерту — узен белэн йерту, Ьэрвакыт кесэдэ булу. Паспортны янда йерту.
ЯНАВЫЧ и. Чалгы, пычак кебек нэрсэлэрне кай-рау, янау (11), уткенлэу ечен дурт кырлы абразив таш кисэге, кайракнын бер тере.
ЯНАР: янар тау — к. вулкан. Кайдадыр э^ир тетри, кайдадыр янар таулар ут чэчэ. М. Маликова. Янар чэчэк бот.— ачык сары яки ачык кызыл тестэге чэчэк ата торган улэн усемлек; русчасы: горицвет.
ЯНАУ 1 ф 1. Кемгэ дэ булса куркыту ымы, хэрэ-кэте ясап кисэту. Биялэй аркылы бармак янама. Мэкаль. Бер янау еч сугуга тора. Мэкаль. Хэйдэр-нец тавышы бер акрыная, бер дулкынланып яцгы-рап китэ, ара-тирэ ул йодрыгын селти-селти кем-гэдер янап та куя иде. Г. Бэшнров.
2.	Берэр начарлык эшлэу, уч алу турында алдан белдеру, еркетеп, куркытып, кисэтеп кую. Кешегэ яный белсэц, узецне яклый да бел. Мэкаль. Ул Себер белэн куркыта, термэ белэн яный. И. Гази.
ЯНАУ II ф. Янавыч белэн уткенлэу. Бетен су буйларын яцгыратып, чалгыны бер яныйсыц. Г. ИбраЬимов. Терле якта чыцгылдатып чалгы янаган, шыелдатып печэн чапкан, улэн арасында чикерткэ-лэр сайраган тавышлар ишетелэ башлады. Г. Бэширов.
ЯНАУЛЫ с. Янау (I) белдерэ торган. Янаулы караш.
ЯНАУЧЫ и. махе. Нэрсэне дэ булса уткенлэуче. Чалгы янаучы.
ЯНБАШ и. анат. Гэудэнец билдэн алып ботка кадэр булган, юанаеп, калкып торган елеше. Ул аяк-ларны кысты да камчы белэн янбашка китереп бер сызды. Г. ИбраЬимов. Берэр тапкыр эйлэнгэч тэ, ул егет Гыйлаэн;и малаен янбашка алып, бик м;ицел генэ эйлэндереп салды. М. Гали. | с. мэгъ. Майпэр-вэз ханым киявенец тэлинкэсенэ итнец иц шэп mqu-реннэн зур тутэрэм янбаш сеяген сала. 9. Еники.
ЯНВАРЬ и. к. гыйнвар.
ЯНГЫН и. Милек, тезелеш, корылма кебек янар-дай нэрсэлэрне яндырып юкка чыгара торган ут. Ян-гын чыгу. □ Кинэт бик еракта, фронт аръягында бер-бер артлы янгын шэулэлэре кутэрелэ башлады. Г. Эпсэлэмов. Кутэрелеп чыккан янгыннарныц шом-лы яктылыклары тенге карацгылык эчендэ куцел-лэргэ дэйшэт биреп торалар иде. М. Гафури. II с. мэгъ. Янгын сундеру ечен билгелэнгэн. Янгын командам*. Янгын машинасы.
ЯНГЫНЧЫ и. махе. Янгын сундеручелэр коман-дасында эшлэуче, янгын сундеруче. [Халык ут сунде-рергэ булышкан] арада янгынчылар да килеп эцит-те. Г. ИбраЬимов. Уз-узлэрен аямыйча, кара тиргэ батып эшлэгэн янгынчылар------[Арслан куцелендэ]
заводныц исэн калуына нык ышаныч уяттылар. Г. Ахунов.
ЯНДАГЫ с. Ян-яктагы, нэрсэнен дэ булса яи-ягы-на урнашкан. Берничэ секундтан яндагы ишек бераз ачылды. А. Шамов.
ЯНДАШ с. Яндагы, кырыйдагы; эргэдэш. Яндаш булмэ. II Янга жигелгэн. Яндаш ат.
ЯНДЫРГЫЧ с. Яндыра торган. Яндыргыч бомба. Яндыргыч сыекча. □ Бер тапкыр яндыргыч пуля тиеп, чабуыма ут капты, э узем, эйтмэгэнем булсын, йаман исэн. И. Гази.
ЯНДЫРУ ф. 1. Нэрсэгэ дэ булса ут алдыру, кабызу. Ут яндыру. Лампа яндыру. □ Городовой, естэл янына утырып, тэмэке яндырды, рэтсез йэм иренеп кенэ сейли башлады. Ш. Камал. Шырпы сун-де, яцадан яндырмадык. М. Эмир.
2.	Ут тертеп нэрсэне дэ булса юкка чыгару, бетеру.— Печэнне яндыралар бит, кем малайлары икэн, чыгып кара эле1 Э. Фэйзи. [Дошманнар] бер стани-цаны яндырып киткэннэр. Ш. Усманов.
3.	Кыздыру, пешеру (кояш нурлары турында). Эш башланды. Тавыш-келке югалды.------Кояш яндыра.
Г. Минский.
4.	Нэрсэ дэ булса хэзерлэгэндэ, нык булсын ечен, махсус рэвештэ ут ярдэмендэ эшкэрту. Кирпеч яндырган вакыттагы кызулыктан эреп чей кебек торган йэм пыяла кебек каткан нэреэлэргэ баш бэрелеп, башны эцэрэхэтли. М. Гафури.
5.	куч. Бозу, ашатып, кистереп юкка чыгару. Кул-мэкне кислота белэн яндыру.
6.	Озак Ьэм кызу йертеп хэлдэн тайдыру, тирлэ-теп эштэн чыгару (ат турында).— Бер тэулек эчендэ йез чакрымны урап кайтып, асыл аргамакларны яндырган вакытлар да булды. Г. ИбраЬимов.— Кара аны, [узышта] баш килерлек булмаса, хайванны юкка яндырма. Ф. Хесни.
7.	куч. Кемдэ дэ булса мэхэббэт хисе уяту; дэрт-лэндеру. Ялкыныц бар, яндырыйм дип уйлаганда, Туцдырсац да, уз кулыцда сэкарец бар. Ш. Бабич. Минем иркэм ялкын кебек, яндырмый кемне генэ. Жыр.
8.	куч. Берэр терле кечле хис, уй, борчу, рухи газап тудыру. Мин, йерэгемне яндырган кечкэ буй-
янд
641
ЯНУ
сынып. кинэт урынымнан сикереп тордым. А. Шамов. Шуннан соц инде бер тперле куцелсеэ хэбэр дэ аны элекке кебек яндырмады, кейдермэое. Г. ИбраЬимов.
ЯНДЫРУЧЫ и. махе. Нэрсэне дэ булса утта махсус яндырып хэзерлэу эшендэ хезмэт итуче. кирпеч ян-дыручы. □ Юлда кумер яндыручылар янында кунып, икенче кенне тештэн соц [заводка] барып кер-дек. М. Гафури.
ЯННАН рэв. 1. Ян яктан, кырыйдан; читтэн. Ниндидер серле кулэгэгэ, уз-уземне [югалтып], яннан карап тордым. Ф. Эмирхан. Атлар чыдый алмый буген, эле ярый эк;ил яннан. М. Гали.
2. Рэттэн, янэшэдэн. Пулялар яннан гына очып уттелэр." Сейл.
ЯНТАЙТУ ф. Нэрсэне дэ булса бер якка авыш-тыру, кыйшайту, кыегайту. [Авылныц] инеш буенда-гы еламсыр таллары, башларын янтайтып утыру-чы карт еянкелэр кинэт кенэ берьюлы куцелне билэп алалар. Каз. утл. Дулкын кеймэне уцга-сулга янтайта. Г. Гобэй.
ЯНТАУ и. диал. к. янтык (1—2 мэгъ.). Симез ян-тавына дилбегэ тигэч тэ, ул, муенын дугаландырып, авызлыкны тешлэде, колакларын шэм кебек торгыз-ды. Г. Эпсэлэмов. Ж,епшек карларны еереп дулаган идилгэ пароход каршы тора алмый, бетен янтавы-на авышып чайкала. К. Нэжми. Нэфисэ, узе шикелле ук шаяртып, эцицгэсенец янтавына тертеп куйды. Г. Бэширов.
ЯНТАЮ ф. Читкэ, яига авышу, кыегаю, кыйшаю. Егылган янтайганнан келэ, имеш. Мэкаль. Сакчы-ныц авыр гэудэсе янтаеп, бераз ат естендэ селкенеп барды да, кинэт эн;ир естенэ авып теште. И. Гази. Арба янтайса,----эцэйэннэмгэ тешу бик
мемкин иде. Г. Тукай.
ЯНТЕРЭК и. 1. Каралтынын бер як стенасына ау-масын ечен терэп куелган агач яки бурэнэ. Сыер ышкынып янтерэкне аударган. Сейл.
2. куч. Таяныч, терэк, ярдэмче кеше. Балам — минем янтерэгем. Эйтем.
ЯНТЫК и. 1. Гэудэнен ян (1 мэгъ.) ягы. Мохтар-га таба янтыгы белэн эшлэп торган Газизэнец озын керфеклэре, зур кара кузлэре--лампа яктысында
гадэттэн тыш матур куренэ иделэр. Ш. Камал. II Гэудэнен янбаштан югары елеше, бил тирэсе. II Хайваннарнын ян башы. Сыерларныц------арткы
янтыклары буялып каткан, аркаларына юл-юл тузан утырган. Э. Еники.
2. Берэр нэрсэнен ун яки сул ягы, яны. Кеймэ янтыгына авышты. II с. мэгъ. Яндагы, ян-якка урнашкан. [Баязитны] бер янтык булмэгэ кертеп, кулын, аягын, бармакларын, эллэ ничэ яктан йезен, буен фоторэсемгэ алдылар. Г. ИбраЬимов. Янтык ишек кинэт ачылып китте. М. Галэу.
3. с. мэгъ. Бер якка авышкан, кыегайган, янтай-ган. Янтык м;илкэ. II рэв. мэгъ. Янтаеп. [Бу юлы да] ул, бернэрсэ исенэ тешеп, ана урдэк шикелле янтык атлый-атлый, ишектэн чыгып китте. Г. Гобэй.
ЯНТЫКТАН рэв. Яннан, бер кырыйдан (алдан яки арттан, естэн яки астан тугел). Хэзер [Хэдичэнец] кара кашлары астындагы зур гына кара кузлэре янтыктан тугел, бэлки капма-каршы куренэлэр иде. М. Гафури.
ЯНТЫКЛАЙ, ЯНТЫКЛЫЙ рэв. диал. Яннан, янтыктан. Янтыклай Караганда, [шинельле кешенец] яцак чыгынтылары ачык беленмэгэн хэлдэ, каршы-лай Караганда, алар ачык куренэлэр. Ш. Камал.
ЯНУ ф. 1. Ут тээсирендэ юкка чыгу, Ьэлак булу. —Болай урам белэн яну минем гомеремдэ еченче
41 А-562
тапкыр инде. Э. Фэйзи. [Хэмит:] Танкым яна баш-лагач, сикереп чыкканымны хэтерлим, башкасын хэ-терлэмим. Р. Ишморат. || Мич, костер Ь. б. ш. ны махсус ягу турында. Мичтэ утыннар да янып беткэн. М. Гафури. Яры биек, яна биеп Яр буенда учаклар. Жыр.
2.	Яктылык тарату, яктылык чэчу. Мондый шат-лыклы минутларда Шакир, бар эцирдэ дэ ут януын телэп, стенадагы включательне борды. Г. Минский. Бер кечкенэ лампа янып торганга курэ, булмэ карацгы. Г. Колэхметов. II Яктыртып тору (кояш, йолдызлар турында). Янган кояш барган саен нур арт-тыра. М. Гафури. II Жемелдэу. Аяз теннец зэцгэр кугендэ Очкынланып яна йолдызлар. М. Жэлил.
3.	Авыру яки берэр эгъза ялкынсыиу сэбэпле, ор-ганизмда температура югары булу. Уктан гына тугел ярам. Ах, белмисез, узем янам! Н. Исэнбэт. — Бэлки, аныц башы чыннан да яна торгандыр? Г. Бэширов.
4.	Кайнарланып, кызышып киту, кызару. Аныц тэне кыза, каны кайный, йезе, иреннэре алсуланып яналар. Г. ИбраЬимов. Аныц бит алмалары кызарып яналар. Ф. Эмирхан. II Бик авыр эштэ йереп яки артык озын юлны кызу утеп хэлдэи таю, тирлэп эштэн чыгу (ат турында).
5.	Берэр уй, телэк Ь. б. ш. хискэ нык бирелу, нэрсэгэ дэ булса ашкынып, дэртлэнеп йеру. Озакла-мый эшкэ кучэчэкбез Хыял белэн янып йерудэн! Ш. Медэррис.— Колхоз эше ечен яна торган кеше икэнсез. Т. Гыйззэт. Ул Котыпка барып э^иту те-лэге белэн яна. А. Алиш. II Мэхэббэт хисенэ бирелу, ярату, сею. Яши идем тыныч йерэклэрнец Шашып януларын онытып. М. Жэлил. Мин, гарип [би-чара], мец кат янып та—Яндыга саналмадым. Дэрдмэнд. II рэв. мэгъ. янып. Кечле хис белэн, дэртлэнеп, кызып-кызып. Мин бер сэгать буе аныц белэн янып бэхэслэшеп утырдым. Ш. Маннур. Янып сей-мэгэн яшьлекнец Яме булмыйдыр кебек. Э. Ерикэй.
6.	Берэр яктылык яки башка нэрсэ тээсирендэ бик нык ялтырап, ачык курену. Мэйабэт тез наратлар-ныц очлары ачык яшеллек белэн яналар. Э. Еиики.
II Кояш нуры яки башка яктылык тээсирендэ янган кебек курену. Баеп барган кояшныц актык нурлары белэн болытлар алсу кызыл ут эчендэ яна башлый-лар. Г. ИбраЬимов. || Кечле хис тээсирендэ ялтырап тору (кузлэр турында). Хисмэт кузгалмады, кычкыр-мады. Тик ачудан янды кузлэре. Ш. Маннур. Тирэн сеену белэн балкыдылар Ялкынланып янган кузлэре. Ш. Медэррис.
7.	Басылып, кызып черу, бозылу (печэн, садам Ь. б. ш. турында). Быел кезге яцгырдан куп кенэ печэн чумэлэсе череп янып эрэм булды. Сейл.
8.	Кояшта пешеп кызару яки каралу. Йезлебикэ-нец тулы тугэрэк бите, кыска муены, тереэгенэ кадэр сызганган таза юан белэклэре кояшта янып керэн тескэ кергэннэр. Г. Бэширов. [Хэлимнец] кара башы. кояшта янган муены, ярты аркасы су эченнэн куренеп барды. И. Гази.
9.	куч. сейл. Берэр эштэ фаш ителу, тотылу, авыр хэлдэ калу. [Исхак:] Кая барыйм? Яндым бит, яндым! Мэхэллэм белэн яндым. Н. Исэнбэт.
10.	куч. сейл. Эрэм булу, бушка яки файдасызга киту (акча, байлык Ь. б. ш. турында).
11.	Пешкэндэй булу, пешкэндэге кебек эчету, авырту, сызлау. Эчим дисэм, эч яна! Татыйм дисэм. тел яна! Н. Исэнбэт.
Янып пешу — кызару, пешеп елгергэи булу. Кыр казлары бала чыгарганда, Алмагачлар сыгылып утырганда, Милэш янып пешкэн чагында, Кавыш-каннар алар тагын да. Ш. Маниур. Янып тору —
ЯНУ
642
ЯНА
1) йезендэ кеч, яшьлек дэрте, тазалык сизелеп, ан-кып тору. Бу— утыз яшьлэр чамасындагы, таза гэудэле, янып торган яцаклы, тескэ-биткэ матур гына. м;ыйнак кына бер егет иде. А. Шамов; 2) берэр хис, телэк белэн дэртлэнеп, йшкынып тору. Янып, ажгырып тора егетец. Р. Ишморат.
ЯНУ-К0Ю ф. Кайгыру, борчылу.— Нургали абый кебгк ферма ечен янып-квеп йеруче кешене табасы бар эле. Э. Еники. [Ул эсэрендэ] социалистик Батаны еч ’н янып-кея торган яца кешелэр усуен гэу-дэлэндгргэн. Г. Нигъмэти. II Мэхэббэт тоту, сею, ярату турында. дгэр Нэфисэ куцелсндэ дэ шундый ялкын кабынмаса, ул да шулай ук сеймэсэ, Хэйдэр-нец янып-кееп йеруендэ аныц ни эше булсын? Г. Бэширов.
ЯНУТ и. зоол. Агач башларына оста урмэли торган, куе сары мехлы ерткыч жэнлек; русчасы: енот. II Шул жэнлекнец мехы. II с. мэгъ. Шул мехтан эшлэнгэн. вр-яца чанадан естенэ кондыз якалы янут толып, башына йэйбэт камчат бу рек кигэн бер кеше теште. М. Галэу. [Зайит],-------пальто-
сыныц янут якасын кутэргэн килеш кырын ятып, уйларына чумды. А. Расих.
ЯНУЧАН с. махе. Яна торган. Янучан газ. Яну-чан сланецлар.
ЯНУЧАНЛЫК и. Янучаи булу сыйфаты, янарга сэлэтлелек. Парафинныц химик узлеклэренэ аныц янучанлыгы керэ. Химия.
ЯНЧЫК и. Гадэттэ тэмэке, шырпы яки акча йерту ечен файдаланыла торган, авызы бермэле кечкенэ капчык. Нашим тэмэке кабызды йэм янчыгын Гази-нурга сузды. Г. Эпсэлэмов. Ул кесэсеннэн янчыгын чыг рды да аныц эченнэн еч тиен бакырны алып Габдуллага сузды. Э. Фэйзи.
ЯНЫК и. 1. Нэреэ дэ булса янганнан сон калган калдык. Шэм яныгы. II Нэреэнен дэ булса янган урыны.
2. Урмандагы янган участок, урын. II Урманны яндырып эшкэртелгэн иген кыры; ышиа.
ЯНЫП-ПЕШЕП рэв. 1. Тирлэп, пешеп. Ж,эНэннэм эсселеге кеби яндырып-кейдереп торган кояшта эсирлэрнец бэгъзесе печэн чапмакта, бэгъзесе янып-пешеп арпа урмакта иде. Ш. Мехэммэдев.
2. куч. Бик тырышып, бетеи кечне куеп, ашыгып. Алачыкта э^иде-сигез колхозчы янып-пешеп, авыл хум;алыгы машиналарын тезэтеп йэм арбаларын тимерлэп яталар. М. Гали.
ЯНЫЧАР и. тар. Теркиядэ: меселманлыкка куч-кэн христиаинардан, шулай ук хэрби эсирлэрдэи жыелган регуляр жэяуле гаскэр солдаты.
ЯНЬЧЕК с. Яньчелгэн. Тирэ-якта — тишек ко-т- локлар. яньчек каскалар ята. А. Эхмэт.
ЯНЬЧЕ 1Y ф. 1. Кысылып, изелеп, берэр жире эчкэ батып керу. Тик яньчелгэн, ярым ватык каскам Ятып калды окоп кырында. М. Жэлил. Тэрэзэлэр ватылган, чилэклэр яньчелгэн, утыннар эцимерел-гэн, сулар тугелгэн, арбалар ауган. М. Фэйзи. II Изелеп ямьсезлэну, формасы бозылу. Соры шинель, яньчелгэн фуражка,----винтовкалар, патрон-
ташлар ишелеп ята. Ш. Камал.
2. Бэрелеп, сугылып, егылып яки берэр нэреэ астында калып, кысылып зарарлану. Герасим аныц тэ-нен тоткалап караганнан соц, кукрэге яньчелгэн, берничэ кабыргасы я имгэнгэн, я сынган дигэн фи-кергэ килде. А. Шамов.
ЯНЬЧУ ф. Кысып, басып, таптап, изеп, нэреэнен дэ булса берэр жирен эчкэ батыру, чокырайту.— [А1м-нем самавырымны] сезнец асраулар узлэре ечен куеп яньчеп бетерделэр. Э. Фэйзи.— Кичэ су керт-кэндэ сертенеп, бер чилэкне яньчэ язды. М. Фэйзи.
ЯН-ЯК к. тирэ-як. Шэриф йэм вэзирлэр ян-якка караналар. Н. Исэнбэт.
ЯНЭ рэв. 1. Тагын, тагын да, яцадан. Бичара хатын иренец золымына чыдый алмыйча янэ хэзрэткэ бара. Г. Камал. Мэкэрэцэ алдыннан бирэ торган бер кадак чэй илэ еч сум садака биреп хэзрэтне озат-кач, дхмэтсафа агай янэ кибеттэн Тимергалине чакыртты. Ш. Мехэммэдев.
2. терк. Кабатланып килэ торган куренешлэрне белдергэн гади жемлэлэрне теркэу ечен кулланыла.
ЯНЭДЭН рэв. к. янэ. Бусы еч тэцкэ, барысы була ---дип, янэдэн исэпли. Г. Камал.
ЯНЭСЕ кер. с. 1. Суз яки хэбэрнен дереслегенэ, чынлыгына шик, нкелэну булуын, кемнен дэ булса фикере белэн килешмэуне яки жинелчэ келеп карау-ны анлата. Янэсе, кызыныц эн;илэк кук яшь чагы ки-лен хезмэтендэ эрэм утэ, имештер, кияугэ чыгып бер генэ дэ рэхэт курэ алмады. Г. Бэширов. [Нэгыйм:] Мин. янэсе, узебезнец авылныкы булмаган членна-рыбызга каршы Мостафага коткы салып маташ-канмын. Ш. Камал.
2. Кемнен дэ булса ым, елмаю, каш сикерту h. б. ш. хэрэкэтлэренен мэгънэсен анлатканда кулланыла. Малайныц авызы колагына эк;итэ: янэсе, ул хэзер ындыр суга белэ башлады. И. Гази.— Гелнарга кырын гына карап куям, янэсе, ацлый микэн бу хайваннарныц асыл зат икэнен. Э. Айдар. Ул кеткелдэп келеп куйды, янэсе, менэ ул нинди беркатлы, кулмэге белэн ике кат. Э. Фэйзи.
ЯНЭШЭ рэв. Берэр кеше яки берэр нэреэ белэн беррэттэн, бергэ,... янында. Тур башына менеп, минем белэн янэшэ утырып, эни, кунакларыныц кэефен бозмаска тырышып булса кирэк, безнец сузлэрне дереслэп келэ. М. Эмир. Мицнурый. чуар яулыгын болгый-болгый, вагон белэн янэшэ йегерде. Г. Эпсэлэмов. || Бер-беренэ якын итеп, беррэттэн, курше итеп. Янэшэ салынган ике йорт минут эчендэ ут туфаны эчендэ калдылар. М. Гали. II с. мэгъ. Нэреэнен дэ булса янындагы, рэттэн торган, урнашкан. дминэ ханым идарэ белэн янэшэ уку булмэсендэ, яшь кызларны тирэсенэ м;ыеп. сейкемле келемсерэп, аларга акрын гына нидер сейлэп утыра. Э. Еники. Ж,амали белэн янэшэ койкада кузен бэйлэгэн бер егет ята иде. М. Гали. II с. мэгъ. Якын, курше, бер тирэдэ булган. [/Сыз:] Элбэттэ, таныйм: бергэ рэхэтлэнеп йери алмасак та. без бит, йич булма-са, эцэйлэрдэ унбиш-егерме ел буенча янэшэ йорт-ларда устек. Г. ИбраЬимов.
Янэшэ кую—1) янына кую, рэттэн кую; 2) чагыштырып, бердэй итеп куру. Бу ике галимне янэшэ куеп була булуын. Сейл. Янэшэ тору—1) рэттэн тору; 2) куршедэ тору, куршелэр булу; 3) бердэйлэр булу, бертигез булу.
ЯНЭШЭЛЕК и. Янэшэ булу (хэле). Йортларныц эш урыны белэн янэшэлеге.
Янэшэлек бэйлэнеше гром.— суз тезмэлэре Ьэм жемлэ эчендэге сузлэрнец кушымчасыз, янэшэ тору юлы белэн генэ, узара синтакснк бэйлэнеш тере.
ЯНЭШЭ-ТИРЭ м;ый. и. Якын-тирэ, курше-тнрэ, тирэ-як. [Мэяслескэ] янэшэ-тирэдэге сэудэгэрлэр, шиан-муллалар. шэкерт-хэлфэлэр чакырылган. Т. Гыйззэт.
ЯПАН и. диал. Кин дала яки урман-кырсыз, авыл-кешесез жир. Япанда калу. □ Ачылды ямь-яшел кыр йэм япан. Г. Тукай. Япанда кечле арыслан белэн хэйлэкэр телке генэ калдылар. Экият. II Ялан, кыр. Эллэ хэлдэн таеп егылдыцмы Япа-ялгыз зур бер япанда? М. Гафури. || с. мэгъ. Ачык, буш, ялан-гач. Япан кыр.
ЯПАНЧА и. тар. Кин плащ формасындагы борынгы еске кием; русчасы: епанча.
ЯНА 643.ЯРА
ЯПАНЧЫ и. иск. Япанда яшэуче, япан кешесе. Еллар авыр килде япанчыларга, Ком бураннары аша ничек чыгарга. Жыр.
ЯПА-ЯЛГЫЗ рэв. Бетенлэй ялгыз; бер кешесез, берузе.—Эй, бурекле баш, шушындый куе урманда япа-ялгызыц гына курыкмыйча батырланып ничек йери-сец? А. Алиш, f с. мэгъ. Вэсбия эби ярым сукыр, ярым гарип, япа-ялгыз бер карчык. Г. Эпсэлэмов.
ЯПКЫН и. сейл. Термэ.— Нэгыймэ дэ япкыннан кайтты, янэ эшкэ урнашты. Б. Камалов.
ЯПКЫЧ и. 1. Нэрсэнен дэ булса каплавычы, капкачы. Сет чилэгенец япкычы. II Нэрсэнен дэ булса юлын яба, томалый торган эйбер. Морэна япкычы.
2. тех. Нинди дэ булса механизмда пар, газ, сыеклык h. б. ш. утэ торган каналны каплау ечен махсус клапан.
ЯПМА и. диал. 1. Нэрсэне дэ булса каплау ечен махсус тукыма кисэге. встэллэргэ япма эцэйдем. Дурт ягын салындырып. Жыр. встэл шыгырдап китте, [Тимери] экрйэт кенэ тураеп, кызыл япма-ныц эцыерчыкларын сыпыргалап куйды. Г. Бэширов. II Диван, кроватьларны ябу ечен махсус тукымадан эшлэнгэн жинел одеял сыман эйбер, жэнмэ. [Кунак-ларны куругэ, кызлар} сикереп торып, ыгы-зыгы ки-лергэ, берешкэн кровать япмаларын, ес-башларын тэртипкэ китерергэ керештелэр. Г. Гобэй.
2. Ат естенэ ябу ечен махсус эшлэнгэн жэймэ. Хулса салкынайган япманы хэстэрлек белэн ат естенэ ябып куйды. Ш. Камал.
3. Кояштан, жил-янгырдап саклау ечен баганалар яки башка терле терэклэр естенэ эшлэнгэн ябык ес-лек, тубэ. Ындыр япмасы.
ЯПОН и. Япониядэ яшэуче теп халык атамасы йэм шул халыкнын аерым бер кешесе. || с. мэгъ. Шул халыкка бэйле. Япон теле.
ЯПОНИЯЛЕ и. Япониядэ туып ускэн йэм шунда яшн торган кеше.
ЯПОНЧА рэв. 1. Япои телендэ. Японча сейлэшу.
2. Японнар кебек. Японча киену. Японча бию.
ЯПСАРУ ф. диал. 1. Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса сылтау. Артталыкны haea шартларына япсару.
2. Яклау.— Юк. син аны азрак япсарып маташа-сыц. Ш. Камал.
ЯПЬ и. 1. Агачнын икегэ яки берничэгэ аерылган, бота клан га н кэусэсе яки ботагы. || Шул аерылып, ботакланып киткэн урын, аерма. II Аермалы агач кэусэсе яки ботагыныц аерылып торган бер сабагы, ботагы.
2. Сэнэк, чэнечке кебек нэрсэлэрнен теше. Чэнечке япьлэрен чистарту. □ Ябе килсэ. сабы килми, сабы килсэ. ябе килми. Эйтем.
3. сейл. Теп чыганактан, нигездэн аерылып чыккан тармак (тимер юл, элемтэ линиясе й. б. турында). — Биш чакрымдагы тимер юл сызыгыннан бер япь кертикме? Г. Ризван.
ЯПЬЛЕ с. Ябе булган, япьлэнеп торгаи. Мостафа, ике япьле кыска сэнэген тоткан килеш, лобогрейка артына сикереп менде. Ш. Камал. Кайтмый калган кээк;элэрен эзлэп йеруче малайлар, кулларына япьле чыбык тотып. казлар артыннан ашыгучы карчык-лар—йэммэсе дэ тавыш-фэлзн чыкмасын^дигэн тесле тик хэрэкэтлэнэлэр. М. Эмир. Эткэй ^кулындагы еч япьле сэнэк белэн кемгэдер кизэнеп бара, кый-нарга эйтэ. Г. Ибрайимов.
ЯПЬЛЕКЭ и. сейл. Япьле ботак. Агач япьлекэсе.
ЯПЬЛЕКЭЛЕ с. Ике яки берничэ ябе булган. Япь-лекэле агач.
ЯПЬТЭШ "с. диал. Сэлэтле, житез, елгер. Су мала кебек кап-кара чэчле, хэйлэкэр елмаеп караучан зур калку куэле, тез, таза гэудэле бу япьтэш егет, был-
тыр затонда кышлаганда, Зэйтунэ тирэсендэ байтак бетерелгэн. С. Сабиров. | хэб. функ. Кулыннан эш килэ торган малай бу, эшкэ бик япьтэш. М. Галн.
ЯПЬТЭШЛЕК и диал. Япьтэш булу сыйфаты. Узенец зирэклеге йэм япьтэшлеге аркасында, ул шул еч кышта мэктэптэ укылырга тиешле бетен китапларны артыгы белэн укып бетерде. М. Гали.— Синец сабакка япьтэшлегец бар. 3. Нади.
ЯПЬ-ЯШЬ с. Арт. дэр. к. яшь. Эле ул хэзер генэ, моннан берничэ минут элек кенэ бер япь-яшь кызылармеецныц ярасын бэйлэгэн. А. Шамов. Бу япь-яшь рус кызы [Газинурга] бер дэ иренмичэ рус телен ейрэтэ, кайчагында аныц берузе ечен генэ калып та берэр-икешэр сэгать утыра торган иде. Г. Эпсэлэмов. | рэв. мэгъ. Куцелем минем япь-яшь калыр, йич картаймас. Г. Тукай.
ЯП-ЯКТЫ с. Арт. дэр. к. якты.— Ьушыма килеп. куземне ачып эцибэрсэм, уземне ап-ак. яп-якты ей эчендэ куреп аптырап калдым. Г. Ибрайимов. Кетэ-сец тып-тыныч, яп-якты кеннэрне емет берлэн. М. Гафури. | рэв. мэгъ. Эле генэ деньяны яп-якты итеп балкытып торган кояш болыт астында калды. И. Гази.
ЯП-ЯКЫН рэв. Арт. дэр. к. якын. Ерактан ку-ренгэн басулар — синец алдыца экрандагы кебек яп-якын булып килеп басалар. М. Галн. | с. мэгъ. Яп-якын кардэшлэр. Яп-якын урман.
ЯП-ЯЛАНГАЧ с. Арт. дэр. к. ялангач. Яп-ялан-гач бала. Яп-ялангач урман. | рэв. мэгъ. Куренэ анда иске тормыш Яп-ялангач буш булып. Н. Исэнбэт. Ак чикмэнен сала м;ир, Яп-ялангач кала эн;ир. М. Жэлил.
ЯП-ЯССЫ с. Арт. дэр. к. яссы. Яп-яссы кул. | рэв. мэгъ. Сахра чиксез киц, чамасыз иркен. Читтэн тип-тигез булып та. яп-яссы булып та куренэ. X. Кэрим.
ЯП-ЯТ с. Арт. дэр. к. ят. Бер заман ачсам ку-зем, бертерле яп-ят кыр курэм. Г. Тукай.
ЯП-ЯЦА с. Арт. дэр. к. яна. Яп-яца пальто. II рэв. мэгъ. Яна гына, эле генэ, хэзер генэ. Яп-яца аткан чэчэк тесле матур кыз. М. Гафури.
ЯР I и. Елга, дингез, кул кебек сулыклар эйлэиэ-сендэ кутэрелеп торгаи коры жирнен чите. Дулкын-нар ярга йегереп менэлэр дэ, вак ташларны есте-рэп. шаулап, кире тешеп китэлэр. И. Гази. Ватан ечен безнец йерэклэрдэ Дицгез ярындагы таш тау-ларын Жиме реп аткан вулкан кече бар. Ф. Кэрим. Суныц уц яр кырлары куе таллар белэн кумелгэн. Ф. Хесни.
Яр карлыгачы — к. керэшэ.
: ЯР П и. Бик яраткан, сейгэн кеше (кыз яки егет). Ир малсыз булмас, егет ярсыз булмас. Мэкаль. Ал-магачныц алына Былбыл кунган талына; Егет ал-сын. Кызы барсын Жаны сейгэн ярына. Жыр.— Кеч-сезлэрне аралаган ечен генэ .кетуче яры" дип хур-лавыца мин тузэ алмыйм, атакай. М. Фэйзи.
ЯР III: яр салу кит.— хэбэр иту, хэбэр салу, белдеру. [Хан] яссы камышта ултырырмын дип халыкка яр салды. Ак юл. Старшина шул минутта ук, бетен тирэ-якка яр салып, хэбэрчелэр м;ибэрде дэ. безгэ чэй хэзерлэтте. 3. Бэшири.
] ЯРА и. Тэн тукымаларында якн эчке органнарда берэр корал, очлы эйбер белэн яки башка сэбэптэн жэрэхэтлэнгэн, зарарланган урын. Ашказаны ярасы. □ Тештэн соц Габдулла, ярасы бэйлэнгэн аягы белэн аксап. Нэфисэ апаларына барды. Э. Фэйзи. — Синец тэнецдэге йэрбер ярац, синец батырлыгыц, Ватан ечен. халык ечен курсэткэн беек кешелек турында сейли. Р. Ишморат.
41*
ЯРА
Я^А
2. куч. Бик зур рухи борчылу, рухи газап. Куцел-дэ бернэрсэ белэн дэ тутырырга мемкин булмаган чиксез тирэн бушлык Ьэм эрнуе басылмаган яра бар иде. А. Шамов. II куч. Сугыш, янгын h. б. ш. ва-кыйгалар китергэн хэл, фажига турында. Илебез уз ярасын тезэту эшенэ кереште. Г. Минский.
Яра геле — алоэ. Яра ташы — к. ачуташ. Яра чу прэге — бинт. Яра улэне — к. бака яфрагы (улэне).
О Ярага тоз сибу (кагылу) — эчке газапны, бор-чуны кузгату.— Жаныма тимэ син минем, куцел Ярасына кагылма! Г. Бэширов.
ЯРАББИ, ЯРАББЫМ ы. „Я аллам* мэгънэсендэ аллага мерэжэгать иту сузе: гажэплэну, нэфрэтлэ-ну h. б. ш. хислэрне белдерэ.— Ярабби, монысы нинди язу инде тагын? Г. Бэширов.— И яраббым, мондый холыксыз кешене кургэнем юк иде. Ш. Мехэммэдев. II Телэк телэгэндэ кулланыла. Хэерле генэ эшлэр булсын инде. ярабби! М. Фэйзи.— ИлаЬи.узец сакла. ярабби. Ш. Камал.
ЯРАК и. к. кирэк-ярак. Ул узе белэн алачакла-рын сумкасына тутырып. вэ башка юл яракларын карап маташа. Г. ИбраЬимов.
ЯРАКЛАШТЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. яраклашу (1 мэгъ.). Кеньяк усемлеген безнец шартларга яраклаштыру.
2. Туры китеру, ярату, иплэштеру, яраклы иту. Ул да авылныц табигый бизэгенэ. шул бизэклэргэ яраклаштырып, шуцар пар китереп кеше естэгэн бизэклэргэ сокланып карап торды. Г. Гобэй.
ЯРАКЛАШУ ф. 1. Климатка, берэр урынга, урын-чалыкка жайлашу, иялэшу (усемлек, хайван, кешелэр турында). Груша, слива кебек эцимеш агачлары хэзер безнец якларга да яраклаштылар. Жилэк-жимеш...
2. Нэрсэне булса да ейрэнеп, тэжрибэ туплау, теге яки бу нэрсэне файдалана белу. Егет бу маши-нага да яраклашкан. Соц. Тат. II Узеннен чын ка-рашларынны яшереп, яки тырышлык курсэтеп, яна шартларга яки кешелэргэ жайлаша алу. [Жэлэш] тирэ-як тормыш шартларына яраклаша алмый. Г. Нигъмэти.
ЯРАКЛЫ с. 1. Нэрсэгэ дэ булса ярый торган; фай-даланырлык.—Капкорсак патшаныц болыннарындагы читэн урергэ яраклы барлык таллар бетенлэй ки-селеп беткэннэр иде. А. Алиш. Яраклы тумэр м;ир-дэ ятмас. Мэкаль.
2. Нииди дэ булса талэплэргэ жавап бирэ алырлык, кулай.— Мине дэ партия эшенэ яраклы кеше итеп беренче чиратта ул, Шэнгэрэй абзый, тэрбиялэде. Г. Гобэй. II Чак, таман. Рэхмэтулла карт теккэн шикелле бишбилле бишмэтлэр, озын каеры туннар киеп гомер иткэн картлар узлэренэ яраклы кием тегэ торган тегучелэр дэ тапмый башладылар. М. Гали.
Яраклы (дип) табу—раслау, хуплау. Студиянец эдэби булеге план хэлендэ нигездэ яраклы [табыл-Эы]. М. Жэлил. Яраклы иту — 1) к. яраклаштыру; 2) файдаланырлык хэлгэ китеру.
ЯРАКСЫЗ с. Файдаланырга ярамый торган, фай-дасыз. Яраксыз корал. □ Менэ мин яраксыз эйбер тесле почмакта ташланып торам. Ш. Камал. | хэб. функ. Аскы катлавы сутлы балчык, ком, вак таш, чуерташ булган туфраклар алмагач утырту ечен яраксызлар. Жилэк-жимеш... II Ниндидер талэплэргэ жавап бирми торгаи.— Ярулла адаш алдында мин бернигэ яраксыз кеше булып калдым бит. 9. Фэйзи.
Яраксызга чыгару—1) яраксыз хэлгэ китеру, бозу; 2) яраксыз, брак дип табу.
ЯРАКСЫЗЛАНУ ф. Яраксызга эйлэну, сафтан чыгу, эшкэ ярамау. Аларныц берэрсе авыр эшкэ ярак-
сызланса, ул эшче, алтыннары юылып алынган песок кебек, читкэ ташлана. М. Гафури.
ЯРАКСЫЗЛЫК и. Яраксыз булу (сыйфаты). Беренче сэгатьлэрдэ ук тимер мичнец яраксызлыгы ку-ренде. А. Шамов.
ЯРАЛАНУ ф. Тэннец тукымалары яки эчке орган-нары берэр терле корал яки очлы, уткен нэрсэ белэн зарарлану, яра, жэрэхэт барлыкка килу. Можайск янындагы сугышта аныц аягы яраланган иде. А. Шамов. II Яра алу, яралы кеше булу. Улыныц авыр яралануы турында Мэулиха узе дэ хат алды. Г. Бэширов.
ЯРАЛАУ ф. 1. Тэннен тукымаларын яки эчке ор-ганнарны берэр терле корал яки очлы нэрсэ белэн зарарлау, жэрэхэтлэу. Без яцгыр астында череп яткан келтэлэр ташый идек, шул чак югары очныц Хэйбул абыецны атып яраладылар. Т. Гыйззэт. Кай-чандыр полиция яралаган тез башы эле хэзер дэ узэккэ утеп сызлый. Г. Бэширов.
2. кучъ Кемгэ дэ булса борчу, кайгы, рухи газап китеру. Йерэгемне тирэн яралады Кузлэрецнец серле карашы. М. Жэлил. Бу — аныц денья бэясе то-рырдай изгелеге бэрабэренэ йерэген мэцгегэ ачы яра-лап калдыруы була тугелме соц? Г. Гобэй.
ЯРАЛГЫ и. 1. Кешедэ Ьэм хайваннарда: организм усешенен ана карынында якн йомырка эчендэ була торган ин башлангыч чоры; эмбрион. Чеби яралгысы. □ Яралгыныц ана организмы эчендэге усеше ана-лыкта бара. Анатомия. II Орлыклы усемлеклэрдэ: орлык эчендэ аталанганнан сон усэ башлый торгаи башлангыч организм. Ике елешлелэрдэ туклыклы матдэлэр запасы яралгыныц орлык елешлэрендэ туплана. Биология.
2. куч. Берэр нэрсэнен башлангычы. Капитализм каршылыкларыныц яралгысы.
О Яралгы хэлендэ булу — нэрсэнен дэ булса башлангычы булу, башлангыч хэлендэ булу.
ЯРАЛМА и. сейл. к. яралгы (1 мэгъ.).
ЯРАЛУ ф. Туу; барлыкка килу. Кайчандыр бала вакытында аца куршедэге рус карчыгы уттан ярал-ган егет турында экият сейлэгэн иде. Г. Эпсэлэмов. Кузгэ карап шунда чирэм чыга. Кузгэ карап беэцэк ярала. Ш. Медэррис. Я^ырлый кошчык, дйтерсец лэ денья Тик бер аныц ечен яралган. 3. Мансур. II куч. Уй, фикер, караш туу турында. [Карт:} Менэ минем йерэгемне еч кен, еч тен кимереп яткан шигем шунда [Садыйк белэн мэрхум Фэхринец ыз-гышып барганнарын кургэч} яралды. Г. ИбраЬимов. II Кен туу, тац ату турында. Шатланганнар ата-аналар, Исэн булгач газиз балалар. Яралганда м;эй-ге саф тацнар, Ашау-эчу илтэ барганнар Елгасына яшел урманныц. Ш. Маннур.
ЯРАЛЫ с. Яраланган, ярасы булган, жэрэхэтле. „Ай-ай".— диде Хэсэн, шинеленэ теренэ тешеп. ия-ге белэн яралы кулына таянды. К. Нэжми. | рэв. мэгъ. Яудан коры кайтканчы, яралы кайт. Мэкаль. II и. мэгъ. Яраланган кеше.— Кичэ мин больницада булдым: яралыларны кабул иту ечен, ашыгыч хэзер-лек курергэ куштым. И. Гази.
ЯРАЛЫШ и. Яралу. Денья яралышы.
ЯРАМСАК с. диал. к. ялагай. Ярамсак кеше.
ЯРАМСАКЛАНУ ф. диал. к. ялагайлану. Сица ярамсаклану килешми. Сейл.
ЯРАМСАКЛЫК и. диал. к. ялагайлык. Ярамсак-лыкныц билгелэре курену.
ЯРАН I и. Бай яки дэрэжэле кеше тирэсендэ анын Ьэр сузен утэргэ эзер тора торган куштан, иярчен, мерит. Шул арада Бикбулат узенец артында утырган яраннарыннан берсенец колагына шыпырт кына нэрсэдер сейлэде. Ш. Камал. Патша, узенец
ЯРА
645
ЯРА
Ьэм яраннарыныц байлыкларын арттырыр ечен, башка патшалар белэн сугышкан, ди, э халкы ач-лыктан, ялангачлыктан кырылган, ди. h. Такташ. Бераздан Шэфи уз кабинетында яраннарын экрш-ды. Ш. Маннур.
ЯРАН II: яран геле — хуш ис килэ торган яфраклы, ак, ал, кызыл тестэге чэчэк ата торган терлэре булган декоратив усемлек; русчасы: герань. Исле гел исле була, яран гел тесле була. Жыр.
ЯРАНГА и. Чукоткада — кучереп йертерлек итеп эшлэнгэн торак (кибэн формасында, болан тиресе белэн коршалган).
ЯРАР к. ярый.— Ярар, Нэсимэ мсицгине Иэм аныц борчылуын чак кына читкэ куеп торыйк. Ш. Камал. Ярар, мин савытымны тутырмый килмим, тик сез бик ерак китмэгез инде. А. Эхмэт.
Ярар инде — нннди интонация белэн эйтелугэ карап, утену, copay, боеру, риза булу h. б. мэгънэлэр-не белдерэ. Я, ярар инде, кыскарак тот. Г. Бэширов.
ЯРАРЛЫК с. Яраклы, ярый торган. Коймага ярарлык такталар. | и. мэгъ. дмер: ярарлыкларны солдатка алырга. Шура. | хэб. функ. Бу якта — ферма бинасыныц кадим заманында салынганы, искесе, бетенлэй ташландык дияргэ ярарлыгы. М. Хэсэнов.
ЯРАТКАН с. Ярата торган, уз кургэн, якын иткэн, яратуга лаек булган. Яраткан кеше. □ Минем яраткан шагыйрем эйтмешли: Тэрэзэдэн карыйм урамга, Ак чэчэклэр ява урамда. Э. Еники.
ЯРАТУ I ф. 1. Берэр нэрсэне яки кешене бик якын иту, уз иту хисе тою; ана тартылу, хермэт иту. Зыя иске мэдрэсэне яратмый. Г. Нигъмэти. Совет халкы, яше-карты, Туган илен ярата. Э. Ерикэй. II Хермэт иту, нхтирам иту. Аца лазареттагы барлык кешелэр Нэм яралылар хермэт белэн карыйлар, аны яраталар, олылыйлар иде. А. Шамов.
2.	Икенче женестэге кешегэ мэхэббэт хнсе тою. Мин яратам аны яшерен генэ. М. Жэлил. Чын ку-целец белэн яраткан кешец белэн генэ тормыш ко-рырга кирэк. А. Эхмэт.
3.	Берэр нэреэ белэн мавыгу, телэп шегыльлэну. Эдэбият ярату. Музыка ярату. II Берэр нэрсэне охшату, шуцардан унайлык, канэгатьлек тою. Гази-нур биек урынга басып эшлэуне аеруча ярата иде. Г. Эпсэлэмов. Мин ул уйнаганны карарга яратам. Ш. Камал. || Нэрсэгэ булса да Ьэвэс булу (гадэттэ, ашамлыкка). Я. рэхим итегез, Гали абзый, узегез яраткан каймактан авыз итегез. Г. Эпсэлэмов. II Берэр нэрсэгэ гадэтлэну, гадэт итеп алу. Сафа да, нэкъ атасы кебек ук, вэгъдэ бирергэ ярата иде. А. Шамов. Гашыйка — э^ицел холыклы, тиз ышанучан, бизэнергэ ярата. А. Эхмэт. II Хуплау, хуп куру, ошату. Хеснулла Нэгыймнец бик ачык эйберне ацламамышка салынуын яратмады. Ш. Камал.
4.	Яхшы усу, яшэу ечен кирэкле шартны билгели: талэп итэ, кнрэк саный. Yсемлеклэрнец дым яратуы. □ Акча санауны ярата. Эйтем.— Алмагач эцилсез урынны ярата. Г. Эпсэлэмов.
ЯРАТУ II ф. Барлыкка китеру, бар иту, тудыру (алла, тэнре, хода(й) h. б.). Яраткансыц халыклар-ны, фэкать Тигез итеп ярата алмадыц. М. Гафурн. — Сине дэ шул башкаларны яраткан алла у к яраткан. Г. Тукан.— Табигать синец кебек м;аннарны сирэк ярата. Г. ИбраЬимов.
ЯРАТУ III ф. 1. Берэр нэрсэне кирэкле улчэмгэ, формата h. б. ш. житкеру, китеру, бер нэрсэне икен-чесенэ ярарлык, туры килерлек иту.
2. Сайлап, кнрэклесен, туры килерлеген табу, алу. Ачкыч ярату. Кулмэккэ галстук ярату.
ЯРАТУЧАН с. Нэрсэне дэ булса ярата торгаи, берэр нэреэ белэн кызыксына, мавыга торган. Карт кызган чагында гайрэт чэчэргэ яратучан кеше иде. Г. ИбраЬимов. Нэфисэ кечкенэдэн ук бетен нэреэ белэн кыэыксынучан, куп белергэ, Иэммэ нэрсэне тепченергэ яратучан дэртле бала булып усте. Г. Бэширов.
ЯРАТУЧАНЛЫК и. Ярату, яратучан булу сыйфаты. Дереслекне яратучанлык. Китап укырга ярату чанлык.
ЯРАТЫЛУ ф. Туу, барлыкка килу. [Ж.ыелышта] деньяныц яратылуы турында сорауларныц булмый калу ихтималы юк. Ш. Камал. Яратылган дип уй-лыйм мин Бу деньяныц Иэрнэрсэсе тик изгелек ечен генэ! 3. Мансур.
ЯРАТЫЛЫШ и. Туу, барлыкка килу, яратылу (хэле). Денья яратылышы. II Кемнен дэ булса холкы-фигыле турында.— Мин бетен табигый яратылы-шым белэн герой булырга тиешле кеше. Т. Гыйззэт. Ул зат укымаган, димэк, яратылышы, табигате, табигый нэфасэтлэре уз хэленчэ, бетен кеенчэ калган. Г. ИбраЬимов.
ЯРАТЫРЛЫК и. Яратырга ярарлык, яратырга лаек. Аныц яратырлык нэрсэсе бар иде соц? А. Шамов. | хэб. функ. Менэ [бу эцыр], ичмасам, ярат-тым дисэц дэ — яратырлык. Ш. Ка^ал.
ЯРАТЫШУ ф. Бер-берсен ярату, гашыйк булу, сею.— Яратыша идек тэ, хэзер яратышмыйбыз. h. Такташ. Болар бик яшьли яратыштылар. Г. ИбраЬимов. II Хермэт, ихтирам итешу турында. Куршелэр белэн яратышабыз без. Сейл.
ЯРАУ I ф. 1. Берэр нэрсэгэ файдалану ечеи яраклы булу; нинди дэ булса талэплэргэ жавап би-рерлек булу. Латвиянец иген игэргэ яраган бетен эн;иренец 48 проценты помещиклар Нэм эре м;ир хум;алары кулында [иде]. Г. Гали. Тыныч тормыш вакыты ечен ул картиналар ярап бетми, матур чыкмый. Г. Нигъмэти. II Нэрсэгэ дэ булса сэлэтле булу; нинди дэ булса эш башкара алу. Ул, узенец эшкэ яравына сеенеп, бер дэ зарланмады: кен буе ат артыннан чабып йери бирде. И. Гази.— Юл тезэ-тергэ ярармын эле. Ш. Усманов.
2.	хупл. Кемгэ булса охшарга тырышу, аныц алдында яхшатлану, кунелен табу. Приказчикныц телэге — байга ярау, авыл мужигыныц — эк;эй кене эшлэгэч, кыш кене тук булып тору. Г. Тукай. Ул турэлэр алдында Ьэрвакыт ярарга тырышты. Г. Нигъмэти. Алай да байга тиз генэ ярап булмыйдыр иде. Г. Камал.
3.	Кулэм улчэве, сыйфат Ь. б. ш. белэн туры килу. Перчатка ярау. Ачкыч ярау. II Файдасы тию, кирэге чыгу. Мэймунгэ кузлеклэр Ьич файда итмэде, Адэмнэргэ бу кузлеклэр яраса да. М. Гафури. Нэреэ бар, Нэммэсен алдык: балта, пычак, сэнэк, имэн ка-зык—бары да ярады. Г. ИбраЬимов.
4.	Эдэп, мораль, гореф-гадэт Ь. б. ш. нормаларга, кагыйдэлэргэ туры килу, килешу.— Тик менэ, шундый юлга буш кул белэн чыгуыц гына ярап бетми. Г. Минский.—Ул минем авыруымнан, мица биергэ ярамаудан файдалана. Ф. Эмирхан.— Ат бик тирлэгэн, кичсез кушарга ярамас. Г. ИбраЬимов. дйтергэ яраса, эйт, балам. Р. Ишморат.— Менэ сица ишетергэ ярамаган сузлэрне ишетуецнец эцэзасы. А. Алиш.
ЯРАУ II с. диал. 1. Кеч, сэлэт, акыл Ьэм башка яктан житлеккэн, камил. Моннан соц акыллырак, яраурак була белергэ кирэк. А. Гыйлэжев.
2. Салкынча, жилэс. Ярау haeada йеру. Ярау э^ирдэ утыру. □ Кулэгэ э^ирдэ дэ ярау тугел, кен кызу булгач. Диал. сузл. II и. мэгъ. Салкыича Ьава
ЯРА
646
ЯРД
яки жилэс урын. Кичке ярау. Ял иту ^ечен''ярау эз-лэу. >	• • ~	-q  v
Ярау азык — яхшьГ,"сыйфатлы яки сортлы, организм ечен кирэкле, калорпяле азык. Ярау азыклар гына ашату. □ —Я\ир алмасы [бэрэцге] хэзер инде ярау азыкка эйлэнеп бара. М. Гали. Ярау алдыру— к. яраулау. Ярау алу — 1)авыр эштэн, ерак юлдан сон хэл алу, ял итеп кеч туплау. Бер кен эштэн туктаган, карт-корылар йоклагач, урак есте станда ярау алып ятканда, Мицлекэйне курдем мин. Ф. Бурнаш; 2) чабу кунекмэлэре алу ечеи махсус эзерлек уту, чабышка хэзерлэну (ат турында). Ярау ат — 1) ярау алган, чабышка чыгарга махсус эзерлэнгэн ат; 2) егэрле, житез ат, тук Ьэм елдам ат. Ярау атлар сугышта. Ярау егет—гайрэтле, таза йэм нык, кечле егет. Кызныц чибэре ярау егеткэ. Эйтем. Ярау яру — уткенлэну, шомару; усал, уз ди-гэнен булдыра торган кешегэ эверелу; азау яру. Мондый ярау ярган егетлэр белэн югалмабыз. Сейл.
ЯРАУЛАНДЫРУ ф. Атны чабышкы (яки аргамак) птеп ат чабышына хэзерлэу, ярау алдыру. Бераздан мин Каракошны ярауландыру эшенэ керештем. Жикмэдем, менгегэ генэ тотарга булдым. М. Хэ-сэпов. II Чабыштан соц (атны) акрын гына йертеп ял иттеру, суыту, тирен катыру.
ЯРАУЛАНУ 1 ф. 1. Чабышка хэзер булу, тиешле кунекмэ алу, ярау алу (ат турында). Яраулануы кил-мэсэ. иц шэп атлар да артта калалар, ди. Г. ИбраЬимов.
2. к. ярау яру. Егет ярауланып киткэн.
ЯРАУЛАНУ II ф. диал. Салкынчалану, кен кызуы басылу. Кен карацгыланды, ярауланды. А. Шамов.
ЯРАУЛАУ ф. 1. Атны чабышка хэзерлэу (махсус ашату, тэрбиялэу, йерергэ, ерак араны чабып эйлэ-нергэ алып чыгу). Атны сабан туена яраулау.
2. Кызу йергэннэн яки ерак юлдан, авыр эштэн сои йертеп экренлэп суыту, тирен катыру (атпын).
II Гомумэн хэл алу, ял нтеп кеч туплау.
ЯРАУСЫЗ с. диал. Житлекмэгэп, булдыксыз, юньсез. Яраусыз кешегэ суз эйтсэц, ярыла-ярыла йортка (илгэ) эк;эяр. Мэкаль.
ЯРАШЛЫ с. Ярый торган, туры килэ торган. Ул Ничкайда узенэ ярашлы, табигатснэ килешле тормыш таба алмады. Г. ИбраЬимов.
ЯРАШЛЫЛЫК и. Ярашлы булу (хэле), туры ки-лучэнлек, ярашу. Авыл хуэ^алыгы белэн промышленность арасындагы ярашлылык.
ЯРАУЛЫ с. 1. Ярый торган, ярарлык, кулай. — Казан тикле Казанда сица яраулы эш юкмы? Ш. Хесэенов.
2. Таман, чак, яраган. Узецэ яраулы туфли сатып алу.
ЯРАШТЫРУ ф. 1. Берэр нэрсэгэ ярарлык иту, ярату (III), туры китеру. Йозакка ачкыч яраштыру. □ Язучылар музыканыц характерына йэм корылы-шына шигырьне яраиипыруныц техникасын узлэш-терделэр. М. Жэлил. || Узара бэйлэнешкэ керу. Нерв системасы аерым органнарныц эшчэнлеген — бер-берсе белэн яраштыра. Анатомия.
2. Килештеру, татуландыру, дуслаштыру, якынай-ту.— Байлык яраштыра. ярлылык талаштыра дип, юкка гына эйтмэгэннэр, курэсец. И. Гази.
ЯРАШУ ф. 1. вйрэнеп, тэжрибэ туплап, узлэшеп, яраклашып киту. Тормышка ярашу. Яца аппаратка ярашу.
. 2. Ярау, туры килу; узара бэйлэнеш, гармония булу. Мемкинлек белэн ихтыям;ныц ярашуы. Исме э^исменэ ярашып тора. Q Алмак бирмж белэн Ярашыр. Эйтем.
3. лингв. Жемлэ, суз тезмэсе составындагы ияр-туче суз ‘.талэбе буенча,, няруче сузнен яисэ узара бер-беренэ иярешкэн сузлэрнен бер ук тердэ, бер формада килу i куренеше (мэсэлэн, без язабыз, аныц китабы,*синец^сецлец Ь. б.).
s ЯРГАК и. диал. сейл. 1. Артык куп сейлэргэ, мак-таиырга яратучан кеше.
* *2.^'’Кайнаган сет естенэ утырган куе яры, элпэ. Сет естендэге ‘^яргакны бер балам да яратмады. Сейл.«£Ч >
: > ЯРГАЛАНУ ф. 1. Куп жирдэн ярылу, ярыклары кубэю. [Агач] теплэре яргаланган. Ш. Медэррис.
2. куч. Картлыктан тиренец юл-юл булып жыер-чыклануы. Бабай зур гэудэсе, киц экрглкэсе,---яр-
галанган карт йезе. басынкы кыяфэте белэн килеп керде. Г. ИбраЬимов. II Салкыинан яки авыр физик эштэн яралар хасил булу.— Мицниса апай, нигэ синец кулларыц болай яргаланып. бирчэеп беткэн? Э. Фэйзи. Алар ечесе дэ бик арыганнар, яцаклары суырылган, иреннэре кибеп яргаланган, ияклэренэ каты тек бэреп чыккан. Э. Еники.
“ ЯРГАЛАУ ф. 1. кабатл. дэр. к. яру (1 мэгъ.); куп жирдэ(н) яру, берничэ жирдэн яру. Ышанмаса-лар йерэгемне яргаласыннар да карасыннар. Ялкын.
2. куч. Жыерчыкландырып бетеру (тнрене). Жил бит тиресен ашый. яргалый. Сейл. II Куп яралар хасил иту (мэсэлэн, салкыннан яки физик эштэн). Кышкы эшлэр кулларны яргалады инде. Сейл.
3. Кайчакта сирэк кенэ яру эшлэре белэн мэшгуль булу. Утын яргалау. Ызан яргалау.
ЯРГЫЧ и. махе. Берэр нэрсэ яру, ваклау Ь. б. ш. ечеи махсус машина. Такта яргыч. □ Без бер кол-хозчыныц берузе генэ башкарып чыккан, ат белэн эшли торган ярма яргычын карадык. М. Гали. Аныц еч ташлы тегермэне, ике атлы яргычы, еч сугу станы, бер йон тету машинасы бар иде. Т. Гыйззэт.
ЯРГЫЧЧЫ и. Такта яру эшендэ эшлэуче кеше. [Минем актык апамны] Яцил авылыныц яргыччы Р1браНим малаена биреп экргбэрдек. Ф. Хесни. II Яргыч машннада эшлэуче кеше.
ЯРД и. Инглиз улчэу системасында: 91,44 см га тигез булган теп озынлык улчэу берэмлеге.
ЯРДЭМ и. Кемнен дэ булса хэленэ кереп, хэлен жинелэйту ечен эшлэнэ торган эш, булыш-лык. Ашыгыч медицина ярдэме курсэту машинасы. II бэйл. функ. ярдэмендэ. Ярдэме белэи, катнашы белэн, катнашында, аркасында. Озак авырудан врач-лар йэм туганнар ярдэмендэ аякка басу.
Ярдэм иту (курсэту)—булышу, эшен жинелэйту ечен бергэлэп эшлэу. Авыл Советы колхозны тагын да ныгыту йэм аныц милкен куз карасыдай саклау эшендэ безгэ ярдэм итэргэ тиеш. А. Шамов. [Укы-тучы Хйретдинне] урнаштыруда ярдэм куреэтуне утенэ. М. Галн. Ярдэмгэ килу — к. ярдэм нту. Мин, инде нишлэргэ белмичэ, аныц таягыннан куркып, чигенергэ уйлаган идем, Имэли ярдэмгэ килде. М. Эмир. Ярдэм кулы сузу — к. ярдэм иту. Кешенец бата баруын белэ торып актык сулышында аца ярдэм кулыцны суза алмавыц нинди гаэн;излек. Г. Бэширов.
ЯРДЭМЛЕ с. Ярдэм итучэн, ярдэмчел, кешегэ ярдэмгэ эзер торучан. Бэгъзе белмэгэн эцирдэ бай яр-дэмле, мэрхэмэтле, яхшы кеше-фэлэн дип сейлэсэлэр дэ, куп эцирдэ лэгънэт укып, аны сугэ торганнар иде. Ш. Мехэммэдев.
ЯРДЭМЛЕК: ярдэмлек сузлэр лингв.—местэкыйль Ьэм тулы мэгънэлэре булмаган сузлэр: теркэгеч, бэн-лек, кисэкчэ.
ЯРДЭМЛЕЛЕК «. к. ярдэмчеллек.
ЯРД
647
ЯРЛ
ЯРДЭМЛЭШУ ф. 1. Бер-беренэ ярдэм иту, булы-шу, узара ярдэм иту. Монда хэлфэ, шэкертлэр йэммэсе кулга-кул биреп, ярдэмлэшеп барырга кирэк. Г. ИбраЬимов.
2 .Кемгэ дэ булса ярдэм иту, булышу. Мохтар. сэудэ деньясыннан ерак булу сэбэпле, Габдуллага урын табу мэсьэлэсендэ ярдэмлэшэ алмый иде. 111. Камал.
ЯРДЭМСЕЗ с. 1. Ярдэм итэргэ яратмый, булыш-мый торган, ярдэм кулы сузмый торган. Ул экрипез, тепле комсомол м;итэкчесе тугел, ярдэмсез тип булып гэудэлэнде. М. >Кэлил.
2. рэв. мэгъ. Ярдэмгэ мохтаж- Ярдэмсез калган балалар.
ЯРДЭМСЕЗЛЕК и. Ярдэм булмау, ярдэм нтуче булмау, ярдэмсез булу хэле.
ЯРДЭМЧЕ и. 1. Кемгэ дэ булса ярдэм итэ, эшен-дэ булыша торган кеше. Ярдэмчем бул авыр мину-тымда, Сердэшем бул йэрбер эшемдэ. Ш. Маннур. — Син, туташыцныц тугры ярдэмчесе, яца гына читтэ м^ырлаган тавышны ишеттецме? М. Фэйзи. Бу авыр хэлдэн, бу юлсызлыктан чыгуда men ярдэмчем Гаяз булды. М. Эмир. II с. мэгъ. ©стэмэ, естэмэ булып саналган. —Чынлап та, Сафаров, бо-ларны ярдэмче материал итеп жибэру зарар ит-мэс. э купме-азмы файда итуе мемкин. Ш. Камал.
2. Жаваплы урында эшлэуче кешенен рэсми, штат-тагы булышчысы; урынбасар. Директор ярдэмчесе. Инженер ярдэмчесе. I I — Сица яца ярдэмче китер-дем. Г. Эпсэлэмов. Шул кенне ук Советныц уты-рышын ясап. Якубны председатель итеп, Шэриф-зцанны аца ярдэмче итеп сайлаганнар. И. Гази. Ул арада госпиталь начальнигыныц ярдэмчесе майор Маслов килеп керде. А. Эхмэт.
Ярдэмче фигыль лингв.— узенен местэкыйль мэгънэсе булмаган Ьэм аналитик фигыль формалары ясау-да кулланыла торган фигыль.
ЯРДЭМЧЕЛ с. Ярдэм итэ торгаи, ярдэм итэргэ эзер булган. Ярдэмчел кеше. □ Безнец Рэсэй кешесе каткан йерэкле тугел. Ул ярдэмчел була. Э. Айдар.	• '
ЯРДЭМЧЕЛЛЕК и. Ярдэмчел булу сыйфаты'Аны^ ярдэмчеллеге охшый мица. Сейл.
ЯРДЭМЧЕСЕЗ с. Ярдэмчесе, булышчысы булмаган, уксез. Болар кулында ярдэмчесез балаул. Ш. Камал. Ярдэмчесез калу—булышчысын, ярдэмчесен югалту, авырлык уз естенэ калу. Ул \ире улеп] ярдэмчесез калган бер хатынны да ейдэш итеп кертэ. Г. Нигъмэти.
ЯРЕН и. диал. Килэсе ел. Ярендэ курше егет тэ вйлэнэ икэн. Сейл.
ЯРЕНГЭ рэв. Килэсе елга. [Фэузия:] Ике ел эйбэт кенэ эшлэдем. Яренгэ театр институтына китэм. И. Юзеев. Ж,эен лагерь инде, шуца курэ Кайтып бул-мас ейгэ яренгэ. М. Жэлил.
ЯРКА I и. диал. 1. Теше бэрэн, саулык. вч бэрэн-нец икесе ярка, берсе кучкар. Сейл.
2. Бэрэнлэмэгэн бер яшьлек сарык яки кэжэ.
ЯРКА II и. 1. Урталай ярылган утын агачы, ту-нэрнен бер яртысы.
2. Гомумэн, нэрсэнен дэ булса нкегэ ярылган бер кисэге. Бэрэцге яркасы. II с. мэгъ. Ярка итеп булен-гэн, ярылган. Буларын тушэмгэ кадэр атып торган ярмалы ярка-ярка бэрэцге пешерделэр. А. Тыйлэжев.
Ярка кебек — нык, таза гэудэле кешегэ карата кулланыла. [Фэтхи абзый:] Атац шундый ярка кебек усеп ж иткэн улы барлыкны курсэ нишлэмэсие. Г. Ахунов.
ЯРКАДАЙ рэв. диал. Таза, тулы, ярка кебек. Яр- I лы кызы яркадай, ике кузе чаркадай. Жыр.
ЯРКАНАТ и. зоол. Кин яры канатлы, тенлэ оча торган имезуче хайван.-Ярканат яратмый дип, кояш чыкмый тормый. Мэкаль. Ара-тирэ тэрэзэ пыяла-сына вак коцгызлар килеп бэрелэ, тэрэзэ яктысын-нан, тавышсыз-тынсыз. тен кошы—ярканат атылып китэ. Г. Бэширов. Ярканатлар тынлыкны. карац-гылыкны яраталар. К. Тинчурин.
ЯРЛЫ с. 1. Яшэу ечен материаль мемкинлеклэре житэрлек булмаган, фэкыйрь; киресе: бай. Ярлы кеше. О Бетен тирэ-якныц------ялланырга телэгэн
ярлы егетлэре. урак, печэн эзлэгэн фэкыйрьлэре жомга саен безгэ агылалар. Г. ИбраЬимов. Кушла-вычта, туган авылында, Шэрифэ исемле ярлы бер карчыкта торуын куптэн кургэн илэмсеэ теш шикелле езек-езек кенэ хэтерлэсэ дэ, ул аны оныта алмый. Э. Фэйзи. II и. мэгъ. Яшэу ечен материаль мемкинлеклэре житэрлек булмагаи фэкыйрь кеше. Ярлы кызы. Ярлы ее. □ Бай ярлыга моцдаш бул-мас. Эйтем. Бай бай ечен тырышыр, ярлы ярлыга булышыр. Эйтем. Ул ейдэ авылныц иц ярлысы бчлып исэплэнгэн Сэмигыл карт белэн аныц хатыны Мэгъ-рифэ жицги торалар иде. tA.. Гали. II и. мэгъ. купл. ярлылар. Авылда тоташ коллективлашуга кадэр: ку-лаклар Ьэм урта хэллелэрдэн аерым буларак, ин хэлсез, ин фэкыйрь крестьяннарны эченэ алгаи социаль катлау; киресе: байлар. Башка нэрсэ чэчэргэ хэле Житмэгэн ярлылар быел узлэренец ун-унбиш таяк тарылары белэн дэ зур дэрт, зур гайрэт белэн эшкэ— урырга, чабарга тотындылар. Г. ИбраЬимов.
2.	Фэкыйрь, жиЬазландырылмаган, житешсез. Ярлы йорт-кура. О Сул яктагы сэкегэ киез жэелгэн. естенэ бер одеял йэм вак-теяк кием-салымнан гыйбарэт ярлы жийаз. М. Фэйзи.— Бай йортында кол булуга Караганда, ярлы йортта яшэвец артыграк, дим. А. Шамов. II Ярлылар яшэгэи, ярлыларныкы булган, фэкыйрь, хэерче булган. Ярлы квартал. I I Алар шэйэрнец читендэ иц сэлэмэ. иц ярлы мэхэл-лэдэ тора иделэр. Ш. Камал. Челем бабайныц ее авылныц читендэ, ярлы урамныц купергэ караган башында иде. Г. ИбраЬимов.
3.	рэв. мэгъ. Фэкыйрьлек белэн, хэлсез, хэерче тормыш белэн, хэерчелек белэн, сэлэмэ. Ярлы го игр иту. I I — Мин ярлы торырга ейрэнгэн кеш». Г. ИбраЬимов.
4.	махе. Эчтэлегебай булмаган, сэнгатьлепеге начар, эшлэнеп житмэгэн (сэнгать эйберлэре турында). [Операныц] HI акты ярлы. Бикэ усадьбасын куз алдына китерми, аца хас булган вак бизэкле, тышкы ялтыраулы. [зэвыксыз] бай йорты бирелми. М. Жэлил. .Эшче’ поэмасында табигать картиналары — пейзаж юк диярлек. Булганда да бик ярлы сурэт-лэр белэн бирелгэннэр. Г. Нигмэтн. II Составында кирэкле матдэлэр, минераль тозлар житэрлек булмаган, ундырышлылыгы тубэн булгаи. Ярлы туфрак.
Ярлылар комитеты тар.—1918 елнын 11 июнен-дэ чыгарылган декрет буенча авыл ярлылары арасында оештырылып, авылда Совет властен ныгытуда зур роль уйнаган оешма. Ярлылар комитетлары авылда пролетариат диктатурасыныц таяныч пунктлары булдылар. СССР тарихы. Авыл Советы ярлылар комитеты кешелэре. безнец авылга килгэн берничэ эшче белэн. Таштубэ Садыйгыныц йорт эчендэ йерилэр иде. Г. Гали.
ЯРЛЫК и. 1. тар. Язма указ, грамота. Килешу ярлыгы. □ Сица ярлык. Батырлыгыц еч’н синец генайыцны кичтелэр. Н. Исэибэт.— Узенэ бик ита-гатьле булуын куреп, патша аны тоткан да, .меф-ти менэ шул булыр’ дип, тегецэ ярлык бирг~>н Э. Фэйзи.
ЯРЛ
648
ЯРС
2. Эйбернен, товарный бэясен, атамасын h. б. ш. мэгълуматларын язып ябыштырылган яки эленгэн кэгазь. вченче киштэдэге башка кэгазьлэрне дз, еслэ-рендэге ярлыкларына карамыйча ук. исемнэре, фа-милиялэре белэн атап белеп була. Ш. Камал.
ЯРЛЫКАТУ ф. к. ярлыкау. Монысы—улекнец генаНларын ярлыкату ечен бирелэ торган сэдака. М. Гафури.
ЯРЛЫКАУ ф. дини сейл. Гафу иту, аклау, кичеру, генаЬларын йолу.— Я алла, я кэрим, узецнец рэхмэтен белэн ярлыка инде безнец генаИларыбыз-ны. М. Гали. Провокатор, командирныц яклавын, ахрысы, ярлыкау дип белеп, аныц аягына егылды Нэм елап эцибэрде. Г. Гобэй.
ЯРЛЫЛАНДЫРУ ф. 1. Ярлы хэлгэ, белгенлеккэ, фэкыйрьлеккэ тешеру.
2. махе. Ярлы (3 мэгъ.) хэлгэ китеру, эчтэлеген саектыру, образлылыгыи кимету (эсэрнен). II Соста-вындагы кирэкле матдэлэрне, минераль тозларны кимету (азыкнын, туфракнын h. б.). Бу хэл эцирне эк-ренлэп ярлыландыра. Денья кис. геогр.
ЯРЛЫЛАНУ ф. 1. Ярлы хэленэ тешу, белу, фэ-кыйрьлэиу. [Хэйри байныц ее1 беренче пэрдэдэгегэ Караганда бик куп дэрээцэдэ ярлыланган. Г. ИбраЬимов.
2. махе. Ярлы (3 мэгъ.) хэлгэ килу, эчтэлеге сай булу, образлылыгы киму (эсэрнен). II Составындагы кирэкле матдэлэр, минераль тозлар киму, житэрлек булмау (азыкнын, туфракнын Ь. б.). Яцгыр сулары белэн юылып ярлыланган туфрак.
ЯРЛЫЛЫК и. 1. Ярлы булу хэле, фэкыйрьлек, бел-геилек. Ярлылыкка дару юк, ялкаулык белэн кушыл-са. Мэкаль. Хэзрэтне эценаза укырга чакырсалар да, вафат булган адэмнец ярлылыктан башка калдырган нэрсэсе булмаганын сизгэч, хэзрэт Тубэ авылына кымыз туена сызган. Ш. Мехэммэдев.— Ярлылык, авыл халкы купчелегенец искиткеч ярлылыгы — без бала чактагы авылныц иц характерлысы энэ шул иде бит. Г. Гобэй.
2. махе. Начар, сай эчтэлекле, эшлэнеп бетмэгэн булу. Эсэр теленец ярлылыгы. Эсэрдэ чагыштыру-ларныц ярлылыгы. || Составында кирэкле матдэлэр-нен, минераль тозларнын житэрлек булмавы (азык, туфрак Ь. б. ш. турында). Туфракныц ярлылыгы.
ЯРЛЫ ЯБАГАЙ эцый. и. Ярлы халык. [Байлар]. ярлы-ябагайныц тамагы туймагае, бездэн башка да тормыш кормагайлар иде, безнец кирэгебез бетмэ-гэе, дип кенлэшэлэр. Г. Бэширов. Ярлы-ябагай узе э^ирен кулакка чэчэргэ бирэ, кыштан юк хакына урак урырга, печэн чабарга алып. эцэен узе ечен юньле бер эйбер дэ эшли алмый кала. Г. ИбраЬимов.
ЯРМА и. Терле бертекле культураларнын орлык-ларыи ваклап яки бетен кее хэзерлэнгэн азык-телек эйбере. Тары ярмасы. Бодай ярмасы. □ Беркенне ул, ат эцигеп, бер пот чамасы он, бер кадак май Нэм бераз ярма салып, Куккузгэ китте. А. Шамов. Теш вакытында алар бэрэцге яисэ тары ярмасы белэн бэрэцге салып пешерелгэн ейрэ ашыйлар. Ш. Камал.
Ярма кар—вак кына ярма сыман бертеклэрдэн торган каты кар; русчасы: крупа. Ярма яргыч — 1) бертекле ашлыктан ярма ясый (яра) торган машина; 2) шундый машинасы булган тегермэн.
О Ярма бертеге кадэр дэ — аз гына да, Ьич тэ, бетенлэй. Карчык алдында Гэрэйнец ярма бертеге кадэр дэ абруе калмады. А. Гыйлэжев. Ярма яру — ялган сейлэу; арттырып, купертеп сейлэу.— Эллэ син, якташ, азрак ярма ярасыцмы? М. Фэйзи. [Калакай:] Рцська! Алай да ярманы ярасыц соц! Г. Камал.
ЯРМАЛАНУ 'ф. 1. Ярма рэвешенэ килу, ярмага эйлэну." Бодай^бертеклэренец \ ярмалануын карап тору. < -
2. Бертек-бертек булып тору, бертеклэнеп таралып тору. Кабакныц ярмалануы. □ Галимэ апац кен саен ярмаланып торган сары бэрэцге пешерэ торган иде. Г. Бэширов.
ЯРМАЛЫ с. 1. Ярма салынган, ярма тутырылган. Малайлар сетле чилэклэрен, майлы табакларын, ярмалы капчыкларын кутэреп, читэннэрне кыйный-кыйный, урам буйлап киттелэр. И. Гази. Ярмалы вагонныц кузгалып китуе башта эллэ ничек ямансу тоелды. Г. Гобэй. || Ярма салып пешерелгэн. Ярмалы бэлеш. Ярмалы аш.
2. Ярмаланып, таралып торгаи. Ярмалы бал. Ярмалы бэрэцге. II Ярма-ярма булып, бертеклэнеп торган. Бурап-бурап яуган ярмалы кар асфальт урам-нарга калын тушэк булып ятты. Б. Камалов.
ЯРМИНКЭ и. Бэр елны елнын бер ук вакытында Ьэм билгеле бер урында уткэрелэ торган зур сэудэ базары (терле кунел ачу уеннары да була). Сэйдэш бабай кебек гомер иткэн картлар, быелгы кебек кэефле ярминкэ булганы юк иде. дилэр. Ш. Мехэммэдев. Борын Нэр ел сентябрь аенда ярминкэ дэ ясала торган иде. соцгы елларда исэ аны ни ечен-дер бетерделэр. Г. ИбраЬимов. II с. мэгъ. Ярминкэгэ менэсэбэтле, бэйле. Ярминкэ вакыты. Ярминкэ булэ-ге.
ЯРОВИЗА’ТОР и. а.-х. Яровойлаштыру буенча белгеч.
ЯРОВОЙЛАШТЫРУ ф. а.-х. Язгы чэчу алдыннан авыл хужалыгы культураларынын шытуын Ьэм усе-шен-елгерешен тизлэту, шулай ук унышны кутэру максаты белэн чэчу орлыгын эшкэрту. Яшелчэ куль-туралары орлыкларын яровойлаштыру файдалы була. Кэбестэ орлыкларын чэчугэ 17—22 кен, петрушка Нэм суганны 15—20 кен калгач яровойлаштыра башлыйлар. Йорт эшлэре. II Кайбер культураларны яз кене чэчелэ торган культурага эйлэндеру.
ЯРОВОЙЛАШУ ф. а.-х. Яровойлаштырылган булу. Кайбер усемлеклэр бетенлэй ботакланмыйлар, алар яровойлашу стадиясен утмэгэн булалар. Биология.
ЯРПАЧ с. диал. Шапырынучан, ярпаерга, макта-нырга яратучан, мактанчык (кеше).
ЯРПАЧЛАНУ к. ярпаю.
ЯРПАЮ ф. диал. Шапырыну, мактанып лаф ору. II Эрелэну, узен эре итеп тоту.
ЯРСУ I ф. 1. Ахыр чиккэ житеп зэЬэрлэну, ачулану, шашыну. [Борисов]. ярсудан, ачудан узеннэн-узе эцицелэеп, гэудэсен туптай очындырып, бер солдатка кадады да артка сикерде. Г. Бэширов. Катгый сугыш хэзер, Нэр ике як Бер-беренэ каршы яр-сыган. М. Гафури. Ярсыган халык теркеме эченнэн бер карлыккан тавыш кычкырып эцибэрде. И. Гази. Болай бик юаш, кече куцелле Гафиятулла абзый, бетен сабырлыгын югалтып, бик яман ярсый. Г. Эпсэлэмов. || Кунел, йерэк турында: берьюлы газаплы уйлар бнлэп алу, гомумэн, ни эшлэргэ белмэу, узен-узе белештермэу, рухи газаплану.— Киткэн чакта курешмичэ китуецэ куцелем бик ярсыган иде. Ш. Камал. Буш перронда япа-ялгыз калуыма гарьлэнеп, ярсып киттем. К. Нэжми. Дустыныц бу эше турында хэбэре булмаган Сэлимнец йерэге ярсыды. Г. Гобэй. | и. мэгъ. Гармонь теле эйтеп бирсен Яшь йерэгем ярсуын. Э. Ерикэй. Сикереп-сикереп ага кар суы. Ник басылмый йерэк ярсуы. Жыр.
2. Кечле дэрт, телэк белэн ашкынып, иэреэгэдер омтылу; алгысу. Шундый гаэцэеп бер логика белэн Нургали эшкэ тотынмакчы була, ацарда дэрт. энер
ЯРС
649
ЯРТ
гия йэм ярсу — барысы бергэ кайный. Э. Еиики. Йе-рэгендэ бетмэс ачудыр, Кукрэгендэ бетмэс ярсудыр. Ш. Маннур. Халык эцинаятьчелэрне езгэлэп таш-ларга эцитеп ярсыды. Г. Гобэй. II рэв. мэгъ. Ашкы-иып, дэртлэнеп; комар белэн. Печэнчелэргэ дэ нидер булган, алар башларын да кутэрмичэ. ярсып, хэтта ачуланып эшлилэр иде. Г. Бэширов.
3. Ажгырып, ашкынып тору (ат турында). Якында гына Захаров белэн Михайлов тавышы ишетелэ, алар ярсыган атларны тынычландырырга тырыша-лар, кемгэдер нэрсэдер кычкыралар. А. Шамов.
4. шигъ. Кечле ташкын белэи агу турында. Ку-тэрелэ Идел, ашыга Идел, Идел дулкыннары ярсый-лар. Э. Ерикэй. II рэв. мэгъ. Кечле агым белэн, ша-шынып, шашып. Ярсып аккан елга ярындагы Ак шэ-йэрне тенге карацгыда эцимергэннэр, утка салган-нар. Ф. Кэрим.
Ярсып елау — уксеп, сулкылдап, ахыр чиккэ жи-теп, нстерикага бирелеп елау. Мэдинэнец: .Уземне-узем белештермичэ, бик озак ярсып еладым",— дигэн сузе исенэ теште. Ш. Камал. Ярсып сейлэу — дулкынланып, хислэнеп, кызып-кызып сейлэу. Ярсып сейлэгэндэ, аныц ябык йезенэ кызыл таплар калкып чыкты. И. Гази. Ярсып жырлау—йерэк хисе белэн, дэртлэнеп жырлау. Бэркем ярсып эцырлый дан эцырын Ьэм йезендэ балкый шатлыгы. Э. Ерикэй.
ЯРСУ II с. Нэрсэгэ дэ булса ашкынып, дэртлэнеп торган, дэртле. Ярсу йерэкле татар егете аларга ошады. лэкин бу эштэ начальниктан башка берэу дэ ярдэм итэ алмавын эйттелэр. Г. Эпсэлэмов. II Ярсуны белдерэ торган, ярсулы. Кем белэ бит, аныц Сэрьян абыйсы да менэ хэзер сецелесен дул-кынландырган энэ шундый ярсу тойгылар турында эйтеп калдырган булгандыр. Г. Бэширов. Кара са-каллы, ярсу кузлесе халыкны урталай ярып три-бунага таба айкап барган чагында кычкырып эци-бэрде. И. Гази.
ЯРСУЛАНУ ф. к. ярсу I. Артык ярсуланып кит-кэннэрнец дэ ялкыннары басыла теште. X. Кэрим.
ЯРСУЛЫ с. 1. Ярсу сизелеп торган, ярсу булган. Ярсулы ачу. О Кемдер ярсулы тавыш белэн: .Кау-ла, Айдар!"—дип кычкырып эцибэрде. Ф. Хесни. II Газаплы, тирэи борчулы, рухи газап катнаш. Бер-туктаусыз эцанын борчып торган ниндидер ярсулы ачыныш аныц йерэгендэ килгэннэн бирле тыгызлана, йаман куп итеп сейлисе, бушанасы килеп тора. Э. Еники. Мэдинэ шушы ярсулы тойгы, авыр уйлар белэн еенэ кайтып керде. Ш. Камал.
2. Кечле, бик кечле. Тенлэ белэн беренче ярсулы контратакалар башланды. И. Гази.
ЯРСУЧАН с. Ярсый торган, тиз ярсып китучэн.
ЯРСУЧАНЛЫК и. Ярсучан булу сыйфаты; ярсучан кешегэ хас сыйфат. Нерв системасыныц ярсучанлы-гын кимету.
ЯРСЫНУ ф. I. к. ярсу (1—3 мэгъ.). д син буген никтер ярсынасыц. Ашкынасыц эллэ кайларга. Ш. Маннур. Ярсынмаса кукрэк яшь нэп, кукрэп, Тел-лэрецдэ ялкын яна алмый. Ш. Бабич.
2. мед. Борчылу; тынычсызлану, дулкынлану. Яр-сыну узэк нерв системасы аркылы мускулларга тап-шырыла. Анатомия.
ЯРСЫТКЫЧ и. 1. мед. Ярсыта торган нэрсэ, бор-чый торган нэрсэ. Тышкы ярсыткычлар.
2. Ярсытып, тынычсызлап тора ^торган хэл, сэбэп h. б. ш.
ЯРСЫТУ.*'дб. 1. Кемнен дэ булса ачуын чыгару, ачуыи китеру.— Казан тулы провокатор,— дип башлады Столяров.— кешелэрне котыртып, ярсытып, бэхэскэ кертэлэр дэ. аннары милициягэ тотып би-
рэлэр. И. Гази. II Жилкендеру, ашкындыру, дулкын-ландыру. Матурлыкта may буенда дан тоткан ул, Бик куплэрнец куцеллэрен ярсыткан ул, Биегэндэ бэйрэмнэрнец курке булып, Егетлэрнец иц шэплэрен алэцыткан ул. Ф. Бурнаш. Тен утырып шагыйрь нэрсэ язды? Нинди хислэр аны ярсытты? М. Жэлил.
2.	мед. Тынычсызлау. Авыруны тавыш ярсыта: келэргэ дэ, эцырларга да ярамый. Сейл.
ЯРСЫТЫЛУ ф. Теш. юн. к. ярсыту. Менэ шулай ясалма рэвештэ ярсытылган ике шэкерт, нийаять, йерэклэренэ тулышкан эрнуне кая куярга белми укереп елап эцибэрэлэр. Э. Фэйзи.
ЯРТЫ и. 1. Нэрсэне дэ булса тигез икегэ булгэи-нэи килеп чыккан бер елеш. Коммуна членнарыныц эцыелышында Каюмныц тэкъдиме буенча дхмэтне Нэгыйм еенец бер як яртысына урнаштырырга карар бирелгэн. Ш. Камал. Икенче капкадагы кара-вылчыга кулыцда калган алманыц яртысын булеп бирэсец. Ш. Мехэммэдев.
2.	Нэрсэнен дэ булса нэкъ уртасы. [Ташларныц} кайберлэре, шуышып, тауныц яртысына кадэр ук тешеп эциткэннэр. А. Эхмэт. Багананыц яртысын-нан уза алмыйча тешкэн егет Хэлимнец аяк таба-нын, уч теплэрен тотып карады. Г. Гобэй.
3.	сан. Исемнэр Ьэм вакытны, исэп-хисапны белдерэ торган саннар белэн килгэндэ: бетеннен икедэн бер елеше мэгънэсен бирэ. Ярты карбыз. Ярты ипи. □ Гафият. ярты юлны бер суз дэшмичэ, эллэ нигэ бер башын чайкаштыргалап, уз алдына сейлэнгэ-лэп барды. И. Гази.— Кара эле, эти, пароход китэргэ бары ярты сэгать вакыт калган, син монда чэй-шикэрне авыш-туеш китереп азапланасыц. Ф. Эмирхан. II Вакыт берэмлеге — сэгатьнен нэкъ уртасы. Сэгать ун йэм унберенче ярты арасында яца ейнец бакчага таба карый торган тэрэзэсендэ, тубэнге елгедэ ак саплы пэке кадалып торырга тиеш. Ф. Хесни.
4.	сейл. Ярты литр аракы мэгънэсеидэ.— Юлда килгэндэ, синец башыцны тезэтергэ дип, яртыны ала да килдем. Г. Камал.— Менэ хэзер яртыны сын-дырсац, эмма да бэрэкэтле булыр иде. егет. э? К. Тинчурин.
5.	рэв. мэгъ. к. ярым (3 мэгъ.). [Фэхри] шат куцел, эцицел адым белэн ложага барып кергэндэ. эле йаман дхэт Нурый эфэнденец ярты татарча, бераз Истамбулча сайравы тукталмаган иде. Г. ИбраЬимов. [Эсэрдэ} кышныц каты салкынында бер семья ярты ач йэм ялангач гомер кичерэ. Г. Нигъмэти.
Ярты иту—чилэк, савыт, капчык Ь. б. ш. кебек сузлэр белэн килгэндэ, шулардан анлашылган пред-метларга нэрсэне дэ булса яртысына кадэр генэ са-лынуны яки салуны анлата. [Хутор янында} бераз эцилэк эцыйдык та, савытларны ярты иткэч, агач тебенэ утырып, бераз икмэк ашап алдык. М. Гали.
О Ярты акыл(лы) — акылсыз, тиле-миле, ангыра. —Белэсец аныц шаркылдык ярты акыл эцицгэсен: мине курергэ шундый ахылдап килеп чыкты. Г. ИбраЬимов.
Яртыны кагу (сыидыру)—аракы эчу. Яртыны ка-гыйк, эцэмэгать. Кем керэ, давай, пайга? 3. Мансур. [Эптери:} Кая, морза, баш авырта, яртыны сынды-рыйк эле. Г. Камал. Ярты суздэ (туктау, буленеп калу) — сейли башлаган килеш, сузне тэмамламыйча. [Сэхэу карт} „Менэ шулай..." дип езлексез такыл-дый башлады йэм кинэт кенэ ярты суздэ тукталып калды. М. Эмир. Ул узенец ицбашында абыйсыныц жылы кулын пюя, аныц ярты суздэ буленеп калган ягымлы авазын ишеткэндэй була. Г. Бэширов. Ярты юлда — нинди дэ булса эш-хэлне, гамэлне тэмамламыйча, башлаган килеш. Сузне ярты юлда булу. Эш-
ЯРТ
650
ЯРУ
не ярты юлда туктату. □ Сакалым да Ярты юлда калсын кырылмый. h. Такташ. Ул эшен ярты юлда калдырып китте. Г. Гобэй. Ярты юлда тук-тап торып калмый, чиксез авырлыклар курсэ дэ. М. Гафури. Ярты улек (булу, иту) — 1) каты авыру, авыр хэлдэ яки улем алдында булу турында. Фашист кышы ярты улек иткэн Ятим иллэр, инде тереле-гез! М. Жэлил; 2) куркудан яки авыр кайгыдан туган бер халэт турында.— Юк. дускаем. юк! Мица шатлык юк инде. Мин хэзердэн ярты улек. М. Фэйзи. Ярты зданы чыгу — к. ярты улек (булу, иту). Ярты жаныи алу — 1) улем хэленэ китеру.— Аяк ас-ка салып, тибеп-тибеп ярты эцанымны алдылар кыйнап. Ш. Камал; 2) бик нык куркыту. Ярты жай да булмау—беркем булмау, бер кеше дэ булмау. Артка кирасам да юк, Алга карасам да юк, Карал-тымда — барысы улгэн кебек, Кыштырдаган ярты эцан да юк. Ш. Маннур.
ЯРТЫ-ЙОРТЫ рэв. Житэр-жнтмэс, аз-маз. Ярты-йорты эшлэу. □ Лазареттан лазаретка------ку-
череп йертэ торгач, врачлар аныц сэламэтлеген ярты-йорты рэтлэгэн булалар. Ш. Камал. Никтер ярты-йорты эшлэнэ. М. Гафури. II с. мэгъ. Тиешле дэрэжэдэ булмаган, рэтсез. Ярты-йорты дуслар илэ йерудэн ялгыз тору мец кат артыктыр. Шура. Ьэр авылга олуг мэктэп салмак кирэк, Укытырга эцан-лы хэлфэ алмак кирэк, Ярты-йорты уку илэ эш чыкмады, Ихлас куеп дэреслэрдэ калмак кирэк. Г. Камал.
ГЯРТЫЛАИ рэв. к. яртылаш. Кайбер биналарныц тубэ тимере яртылай буялган, калган ягы буяусыз-лыктан яцгыр белэн кугэреп ята. Г. Ибрайимов. Авылыбызны яртылай эйлэндереп алган Агыйдсл озынайды, борылмалары ешайды. М. Эмир.
ЯРТЫЛАШ рэв. Нэрсэнен дэ булса яртысы кадэр; икедэн бер елеше (кадэр). Сыерлар, яртылаш су эченэ кереп, еслэренэ кунган кигэвеннэрне койрыклары белэн кугалыйлар. Э. Айдар. Яртылаш эциргэ сецеп беткэн ташландык складлар берэуне дэ кызыктыр-мыйлар булса кирэк. Ф. Хесни. Хэлимнец эле бер кулы, эле икенче кулы кояшта ялтырап-ялтырап китэ: ул, судан яртылаш чыгып, эцицел йэм тиз йезэ. И. Газн. II Бераз, елешчэ. Ильяс абзый утырган эциреннэн яртылаш авып йокыга киткэн иде. Г. Гобэй. Идэндэ йоклаучы кешелэр естендэ яртылаш ачык урта ишектэн кыеклап сузылган кояш нурлары кучеп йерилэр. К. Нэжми. Бэхеткэ каршы, аларныц снарядлары яртылаш ярылмыйча кала, ярылганнары да эллэ кая читкэ барып тешэлэр. Ш. Усманов.
ЯРТЫЛЫК и. сейл. Ярты литр аракыга житэрлек акча.— Ну, иптэш, биллэйи, яртылык бир эле, баш авыртканга чыдар хэл юк. Г. Камал.
ЯРТЫШАРЛАП рэв. Ярты-ярты итеп, бетенне ике тигез кисэккэ аерып. Яртышарлап булу.
ЯРУ ф. 1. Берэр уткен нэрсэ белэн буйга кису, вак кнсэклэргэ булу. Такта яру. Тумэр яру. □ Тэ-вэккэл таш ярыр. Мэкаль. Газинур кайчан карама Вэсбия эби янында: суын да китерэ, утынын да ярып кертеп куя. Г. Эпсэлэмов. Ул, юып, ярып. котелок естенэ бэрэцге салды да. аркылы таяк куеп, шуца котелокны элде. Ф. Кэрим. Алар коры гына юан бер имэн сайлап алып ектылар да турап ярды-лар. Г. Гобэй.
2.	мед. Операция ясау яки башка берэр максат белэн кису, кнсеп ачу. Чуанны яру. □ Бу кечкенэ генэ операция, бэлки, курэсен кургэн, ярасын ярган хирурглар ечен гади бер хэл булып кына санала да торгандыр. Г. Минский. Илебезнец язмышы кыл естендэ торганда. тыныч аудиториялэрдэ лекция
тыцлап, бакалар ярып, теннэр буе микроскоп естендэ утыру Дэулэтшинга эллэ ничек'^оят кебек тоела. И. Гази. II Улемиен сэбэплэрен тегэл билгелэу ечен, мэетнен баш миен й. б. эчке органиарын ачып карау. [Фэхрине] яралар, имеш, яргач, кем утергэнен шунда ук белэлэр, имеш, белгэч, тотып аталар, имеш...— дигэн хэбэрлэр урамныц бер ба-шыннан кузгалып. Рэгыя аркылы аякланып китэлэр. Г. Ибрайимов. Аныц эчен ярып, ашказанындагы со-гын тикшеруче докторны курдем. h. Такташ.
3.	Чиклэвек, кенбагыш й. б. ш. кабыгын ватып, чэрдэклэп, тешен ашау турында. 6й тулган авыл егетлэре. Кайсы утыра, кайсы басып тора, кайсы ята. Тэмэке тарталар, кенбагыш яралар. М. Фэйзи.— днэ бит теге малай кавын орлыгын ярган ечен тэмугта сиксэн тапкыр сиксэн ел яндыралар икэн дип укый. М. Галн.
4.	Юл, сукмак турында: салу, сабу, йерерлек, ба-рырлык иту. Улэр алдыннан энкэлэре: .Зефэр малай кеше, уз юлын узе яра торган, Земэрэне кыерсыт-тырма. аны кеше ит",—дип утенде. Б.Камалов. II сейл. Нэрсэне дэ булса аралап, ерып хэрэкэт итеп бару. \Пароходлар\ кыйбла ягыннан, эллэ нинди ерак эцир-лэрдэн килэ торган аккошлар шикелле, узлэренец ак тушлэре белэн алсу-саргылт суны яралар. Ф. Эмирхан. Карлар гына тугел, таулар ярдым, Тузем икэн минем кукрэгем. 9. Ерикэй. Куэтле зур экскаватор килэ дэ, шул кукрэп усеп утырган аш-лыкны икегэ ярып, тирэн канау казып китэ. А. Эхмэт. II Берэр нэрсэне урталай кисеп, икегэ булеп уту. Бар да килде менэ куз алдына: Авыл ярып уткэн елгасы. Моратлардан бераз югары Шул тегермэн—Фазлый буасы. Н. Исэнбэт. II Жирне сереп яки казып эз салу, чокырлы юл ясау. Ни булса да, хет эцир ярылса да, Алырмын ат,— мэйтэм,— алырмын. Уртакка да бирмэм. сатмамын да. Уз буразнам узем ярырмын! Ш. Маннур.
5.	куч. сейл. Кыйнау. Хезмэт иттем иске армиядэ. Эт урынына тотып ярдылар. Патша ечен сугышып кан коярга, Дуска каршы алып бардылар. М. Жэлил. II Кыйнап, сугып яралау, яра ясау.— Ки-рэкми, хэзрэт, ул бик усал нэрсэ бит, уткэн ел Абелкарим хэлфэне кыйнап башын ярган кебек, татар да сине дэ кыйнар. Т. Гыйззэт. Дустым Ли Юн-ныц яцагын камчы белэн сугып ярдылар. А. Шамов. Анда егет чакларында,----эчеп. мацгай яру вакый-
гасында катнашкан кешелэр эле дэ исэннэр икэн. Г. Ибрайимов.
6.	Кубесенчэ агачтан ясалган нэрсэлэр турында: вату, жимеру. Агач табакны яру. □ Савыт-саба яру, чэйнек, чынаяк вату, чулмэк-тэпэн аударулар-ныц исэбе-хисабы да юк. Ш. Камал.
7.	Ату, ачылу (яфрак, чэчэк турында). Элекке эрекмэннэр аста калган. Улэннэр колач эцэйгэн. чэчкэ ярган. Ш. Бабич. Яшел яфрак ярыр ак каен-нар, Кубэлэклэр очар агач башында. 9. Ерикэй. Алар мэцге минем хыялымда — шаулый-шаулый яфрак ярырлар. h. Такташ.
8.	Тавыш турында: аермачык булып янгырап ише-телу, нык янгырау. Берсе музыка уцаена авыл ярып сызгыра. Г. Ибрайимов. Тенге тын ha ваны ярып. тибрэнеп кенэ килгэн саф тавыш йаман якынлый, эцыр ацлашыла башлый. М. Фэйзи. Совет законна-ры суд залында йава ярып яцгырап китэлэр. Аны буген хекем итэлэр. h. Такташ.
9.	Кояш, жил, су ашаудан жэрэхэтлэр хасил булу (мэс., ирендэ, кулда, аякта).
О (Йерэкне, жаииы) ярып бирерлек (бирер дай) булу — ярату, бик якын куру, нишлэргэ белмэу. Ул
ЯРУ
651
ЯРЫ
сине бер сузе белэн эретеп э^ибэрэ, эн;аннарын ярып бирерлек булып езелеп тора. Г. Бэширов. Ярып керу—1) ис турында: кечле булып килу, аеруча нык сизелу. Терле-терле татлы ислэр Хэлимнец борынын ярып керде, башын тэмам исертте. Г. Гобэй; 2) тавыш турында: ачыкишетелу. Исерекнец су-генгэн тавышлары колонка ярып керэ. Сейл. Ярып салу (эйту, сейлэу) — дересен яшермичэ, ачык, ан-лаешлы итеп эйту яки тапкыр жавап биру турында. Сэгыйтьэсдан ШаЬбаз мирзаныц сейлэп беткэнен дэ кетмэде:— Могтэбэр меселманнар белэн курешэсе-гез килсэ, мэчеткэ, эк;омгага йерергэ кирэк, LLlah-базгэрэй морза,— дип ярып салды. Э. Фэйзи. Ярып чыгу — берэр нэрсэне аркылы утеп чыгу, ерып чыгу. Куркыныч карацгы урманны ярып чыгар ечен сукмак эзлэгэн юлчылар кебек, алар да якты маяк-лы юлга таба куцеллэрен суздылар. Г. Ибрайимов.
ЯРУС и. 1. Театр бинасы эчендэ берсе естенэ берсе этаж булып урнашкан ложалар яки креслолар рэ-те. вченче ярус, унынчы урында утыру. II Нинди дэ булса тезелешнен югарыга таба кабатланып килэ торган бер елеше, рэте, кисэге. Сеембикэ манарасыныц яруслары. II иск. Этаж, кат. вйнец еске ярусы.
2.	геол. Бетен геологик гасыр буенча утырып килгэн тау токымнары жыелмасы.
ЯРУСЛАП рэв. Ярус (1 мэгъ.) белэи, яруслы итеп. Алма гач ботакларын яруслап устеру.
ЯРУСЛЫ с. 1. Яруслары булган. Дурт яруслы театр.
2. Яруслап эшлэнгэн. Яруслы тезелеш.
3. Я рус-ярус булып торган, рэт-рэт булып урнаш-кап.
Яруслы ысул бот.—агач кэусэсен формалаштыр-ганда ботакларныц билгеле бер санда йэм билгеле бер ара калдырып урнашуын тээмин иту ечен эшлэ-нэ торган ысул. Яруслы ысул белэн формалаштыр-ганда. алмагачныц ябалдашлары кэусэдэ бер-берсен-нэн 60—80 сантичетр арадагы ике яки еч яру стан тора. Жилэк-жимеш...
ЯРУЧЫ: такта яручы — такта яру эшендэ эшлэуче кеше. Такта яручы Пашка белэн Степан да монда. Г. Эпсэлэмов.
ЯРЧЫК и. Нэрсэдэн дэ булса ватылып, кыйпы-лып тешкэн кисэк. Корыч ярчыгы. □ Яралы аныц ике бот башы: Берсендэ — пуля, Берсендэ — ярчык. Г. Хужиев. д менэ бу бомба ярчыгына Мэцге нэфрэт булыр куцелдэ. 3. Мансур. [Фэттах:] Ярчык утыра кинем кукрэктэ, Габтелмэн абзый, мина ярчыгы. Р. Ишморат.
ЯРЧЫКЛАНУ ф. 1. Ваткалану, ваклану, ярчык-ярчык хэлгэ килу. Чынаяк ярчыклану. Пыяла ярчыклану.
2. Аерым-аерым булып ярылып яту. Ярчыкланып калды тирэн эзлэр Катып яткан соры дуенда. Ш. Медэррис.
ЯРЫ I и. \ семлеклэрдэ, тереклек организмын-да: нэрсэне булса да каплап, еслек ясап тора торган бнк юка тукыма яки тире катламы; элпэ. Йомырка ярысы. □ Фэхретдин бай моцардан бик курыкты, — кузлэрен яры томалаган, иреннэре ирексез ике якка эцэелгэндэй булды. X. Кэрим. || Берэр нэреэнен юка катламы (мэсэлэн, су естендэ юка боз).
Яры йомырка — кабык белэн капланырга елгер-мэгэн, житлекмэгэн йомырка.
ЯРЫ II и. Нинди дэ булса билгесез урын, жир мэгънэсен бирэ; к. берэр яры.— дллэ, югыйсэ, водокач-каны берэр яры кучермэкче буласызмы? Ш. Камал.
ЯРЫЙ расл. кис. 1. Нэрсэне дэ булса хуплауиы, берэр нэреэ хакында килешу, ризалашуны белдерэ: яхшы, риза, шулай булсын. [Гафур:] Ярый, ярый, зарар
юк, урак естендэ була ул. Р. Ишморат. Ярый, уземэ тапшырылган эшкэ мин иртэгэдэн ук тотыначак-мын. Р. Ишморат. Габдулла: .Ярый, балам',— дип вэгъдэ бирде дэ тирмэгэ керде. Г. Ибрайимов.
2. хэб. суз. Мемкин, ярар, (шулай да) була. Аларныц нэреэ икэнлеклэрен аерым-аерым белмэгэн-дэ дэ ярый. Ш. Камал.— Иделбаева югаламы соц, аны югалтырга ярыймы соц?— дидем мин. М. Эмир. — Ничек кенэ булмасын, килеп э^иттем эле,— ди Искэндэрев, бу турыда сузне езеэк тэ ярый дигэн тесле итеп. 9. Еники.
О Ярый ла — сейлэмдэ нэрсэгэ дэ булса икелэ-неп, шиклэнеп карау, ышаиып житмэу тесмерен ести. Ярый ла, иптэшлэренец э^итэклэп чыгарга баш-ларына килсэ. Г. Бэширов. Ярый ла. эш барып чык-са уцайга. Г. Тукай. Ярый инде — нэрсэгэ дэ булса кыенлык белэн генэ, телэмичэ геиэ ризалашу, килешеп карауиы белдерэ.— Ярый инде, кайтканда берэрсен туры китерерсец эле, безнец авылныкылар езелми аннан. М. Эмир. Ярый эле — канэгатьлекне, нэрсэдэн дэ булса рухи тынычлануны белдерэ. Ярый эле, хатыны, курмэгэнгэ салынып, моны оятлы ит-мэде. Ш. Камал. Ярый эле, яхшы чакта тудыц, балам. М. Жэлил.
ЯРЫЙСЫ хэб. суз. Яхшы ук булмаса да каиэгатьлэ-нерлек; уртача (азмы-купме ярарлык).— Бу инде, Нур-гали абый, ярыйсы гына тугел, бу, минемчэ, бик яхшы. Э. Еники.— Хэлем ярыйсы, тик ченэ эч пошу-га тузэр хэл юк. Э. Фэнзи. | рэв. мэгъ. Рецензия ярыйсы язылган. М. Жэлил.
ЯРЫЙСЫЛАНУ ф. Яхшырып, рэтлэиеп киту. Икенче, еченче тапкыр куреп ясагач, рэсем бераз ярый-сылана тешэ. Г. Гобэй.
ЯРЫК и. 1. Тар гына булып ачылган, ярылгаи ачыклык. Ярык юк димэ бурэнэ естендэ. Буре юк димэ бурегец астында. Эйтем. Тэрэзэ капкачлары-ныц кечкенэ ярыкларыннан тешкэн аз гына яктылык торган саен кечэя барган тесле тоелды. М. Эмир. Бу кэгазьлэр матча ярыгына кыстырылып озак торганга шулай саргайганнар бит. Г. Бэширов. Хэят койма ярыгыннан м;ицслчэ генэ бер куз салды. Ф. Эмирхаи. Аныц гэудэсе малай сыйган ярыктан чыга алмады. Г. Гобэй.
2. с. мэгъ. Ярылгаи, ярылып киткэн, ярык барлыкка килгэн. Батты, чумды. Аннан чыкты Теге ярык тагарак. Н. Исэнбэт. Тик каеклары ярык, Узлэре бик арык. М. Жэлил.
О Ярык барабан — шапырынып йэм алдап, юк-бар нэреэ сейлэуче турында. Бу ярык барабан сузен кайчан бетерер икэн дип торганнарын сизенде ул. К. Алиш. [Янбалит] халык алдында юк-бар нэреэ сейлэргэ тотынды. „Их, харап итте эшне, ярык барабан’,— дип уйлап алды Солтангэрэй. Ш. Еникеев. Ярык тагарак янында калу — зурга еметлэнеп, кечкенэ эйбердэн мэхрум калу.
ЯРЫК-ЙОРЫК эцый. и. Бэр терле ярык, тишеклэр. Крестьяннар, мылтык тавышлары басылгач кына, ярык-йорыклардан урамга карый башладылар. h. Такташ.
ЯРЫКЛЫ с. Ярык, ярылган. Ярыклы торба. II Яры-гы булган, ярык итеп эшлэнгэн. Ярыклы калам.
ЯРЫЛАНУ ф. Яры белэн каплану. Кузлэре яры-лану.
ЯРЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. яру (1, 3, 6 мэгъ.). Ул ягарга дип ишек алдында яткан, ярылмый торган теп кисэклэрен илтеп аударды. А. Шамов. Ярылган утыннарны хуэцага куреэттем. М. Гафури. Элеге ярты стакан кенбагыш та ярылып бетте. 9. Еники.
ЯРЫ
652
ЯРЫ
2.	Салкыниан, корылыктан Ь. б. ш. чэрдэклэну. яргалану, ярык хасил булу. Су терле юллар вэ ярылган эюирлэр аркылы, эн;ирнец эченэ тешеп, анда кызу вэ эсселекнец бик куэтле э^иренэ туры килэ йэм бик эсселек сэбэпле парга эйлэнэдер. Ф. Эмирхан. Буранныц дулавына, э^илнец улавына, бозларныц ярылуларына карамыйча, боз лагере эшен дэвам итте. А. Алнш. 6й бурэнэлэре, суыкка чыдаша алмыйча, ара-тирэ шартлап ярылалар иде. А. Шамов. вйнец стеналары кара-кызгылт балчык белэн сы-ланса да, ахрысы, куптэнге эштер, инде буй-буй булып ярылганнар. Г. ИбраЬимов.
3.	Шартлап, бик вак кисэклэргэ аерылу. Шэйэр естендэ ара-тирэ шрапнельлэр ярыла башлаганнар инде. А. Шамов. Бэхеткэ, аларныц снарядлары яртылаш ярылмыйча кала, ярылганнары да эллэ кая — читкэ барып тешэлэр. Ш. Усманов. Тик вагон янында тешеп ярылган бомбалар кыйпылчыгыннан ике солдат кына мрщелчэ яраланган. Э. Айдар. Аныц янында гына гранаталар ярыла башлады. А. Эхмэт. II Берэр сэбэптэн шартлап ватылу, икегэ аерылу. Карабодайны кырау алды, борчак хдир естендэ ук ярылып, орлыгын да кайтармады. Г. Бэширов.
4.	Кинэт бэрелудэн, сугылудан якн селкенудэн яисэ искерудэн кисэклэргэ аерылу, ватылу. Суга торгач, нарат ике тигез кисэккэ ярылып чыкты. Г. Гобэй. Минем хатынныц куна тактасы ярылган иде. М. Гали. [Тау тешкэндэ] кара тай дулап ар-бамны аударды, бер урэчэсе шунда ярылып китте. Г. ИбраЬимов. II Бэрелеп, сугылып яралану, жэрэ-хэтлэну яки сеяк имгэну. Тез капкачы ярылган булырга тиеш, аягын кузгатырга бирми, авырта. Ш. Камал. Галиэкбэр агайныц куз-кашы ярылып кан китте. Ш. Мехэммэдев.— Баш ярылса — бурек эчендэ, кул сынса — эк;иц эчендэ була. Г. Камал.
5.	Хэрэкэт Ь. б. ш. тээсирендэ икегэ буленеп, юл, ачыклык хасил булу (су, Ьава турында). Кепчэк та-вышлары яцгырый, су ярылып, саф бертеклэр чэч-рэтэ. Ф. Эмирхан. Эчкэ кергэч, тен ярылды урта-лай, Килде чыкты уртадан шайтан малай. Ш. Бабич.
6.	Ачылу, ату (чэчэк, яфрак турында). Берелэр ярылганнар, ботаклар кызыл чэчкэгэ кумелгэннэр. Д. Аппакова. II Туу, яралу (кен, тан турында). Тац да сызылып кына ярылып килэ иде. Р. Фэхретдинов.
7.	Кояш, жил, су ашаудан ирен, кул, аяк тире-сендэ авыртулы жэрэхэтлэр хасил булу. Каралып, ярылып беткэн зур куллары белэн басып кына ул узенец ике кузен ышкып алды. М. Гали. Гарифулла чебилэп ярылган яланаяктан авыллар арасын эк;эяу-лэп пристаньга килде. Г. Минский. Зур куллары ялан эше белэн ярылып катканнар. Г. ИбраЬимов. II Биттэ, тэндэ жыерчыклар хасил булу. [Сабираныц] борын турыннан, мацгаен аркылы кисеп, ике тирэн эцыерчык ярылып менгэн. Э. Фэйзн.
8.	куч. гади с. Бнк кычкырып, кабаланып, ачу белэн нэрсэдер сейлэу.— дйдэ, син сузецне булмэ, ни-дер бик кызып ярыла идец бит эле. Г. ИбраЬимов. Алтын тешл.е оратор ярылыпмы ярыла. Г. Нигъмэти. II Бик нык ачулану, пыр тузу.— Гали мулла нэрсэ ди? Ярыламы? Ш. Камал.
9.	куч. Бик нык авырту, нык сызлау. Башым ярыла.
О Ярыла язу (ярылырга житу) — 1) ачудан, кай-гыдан, гарьлектэн нишлэргэ белмэу, узен кая куяр-га белмэу. Йосыфэцан хурлыгыннан. ачуыннан ярыла язды. Г. ИбраЬимов.— Шул кадэр кабахэт булып куренде мица ул кеше, ачуымнан ярылырга ж;ит-тем. М. Эмир; 2) эш куплектэн иишлэргэ белмэу, елгерэ алмау. Мин узем дэ хэзер ярыла язам, вакыт
кыска, эш куп. Сейл; 3) бик каты кычкыру. Ярылып курену (яту, калу, тору) — бик аермачык булып ку-ренеп тору. Язын кояш тиз кузгала башлый, э сер-гэн эн;ир ярылып куренэ. Ф. Кэрим. Ярылып ята иде тэннэрендэ бандитларныц штык эзлэре. 9. Ерикэй. Ж,эяулелэр дэ куп уткэн булса кирэк, солдат итек-лэреннэн, хатын-кыз ботинкаларыннан калган эз-лэр ярылып ята. 9. Еники.
ЯРЫМ 1. сан. Сап, микъдар, кулэмне белдергэн сузлэр белэн килгэндэ, шулардан анлашылган бетен-нэн тыш „тагын ярты" мэгънэсен белдерэ. Дурт ярым. О — Солыцны Мэскэугэ илтеп cam, агай, анда илле биш тиен ярымга алалар ди! Ф. Эмирхан. Ябыгып, тиресе сеягенэ ябышып беткэн тимеркук-не пот ярым алабута онына алмаштырдылар. Г. ИбраЬимов. Ничэ эйтсэц дэ, бу бурек аныц ике ярым еллык Кырлай тормышыныц истэлеге иде бит. 9. Фэйзи. II и. мэгъ. Бетеннен яртысы. Ярым юлны уту.
2. Исемнэр, сыйфатлар Ь. б. кайбер сузлэр алдыннан тубэндэге мэгънэлэрдэ килэ: 1) берэр нэрсэнен яртысы. Ярым боэк;ра. Ярым тугэрэк; 2) яртылаш, башка берэр нэрсэ белэн катнаш. Ярым йон. Ярым лавсан. Ярым ефэк; 3) елешчэ, бераз, ... диярлек. Ярым кыргый. Ярым ацсыз. Ярым исерек. Ярым га-рип. □ Абзар эче ярым карацгы, эн;ылы тирес йэм сет исе ацкый. 9. Еники.
3. Рэвеш сузлэр Ьэм кайбер фигыльлэр алдыннан „яртылаш, елешчэ" кебек мэгънэлэрдэ килэ. [Гайнет-динов] арып кайткан кыяфэт белэн кысылыбрак, ярым йоклабрак йергэн кузлэрен тагын да йома теште. А. Эхмэт. Ярым солдатча киенгэн, агач аяклы бер абзый [керде]. И. Гази. Алар ярым чувашча, ярым татарча чекердэшеп чэй эчэргэ тотындылар. Г. Бэширов. Шуннан соц ул ярым кыз-ганган тон белэн мине вэгазъли башлады. А. Шамов.
ЯРЫМАВТОМАТ и. Бер эш циклын автоматик рэвештэ башкара, лэкин цнклны кабатлау ечен кеше катнашын талэп итэ торган механизм, аппарат, прибор. II с. мэгъ. Шундый характердагы. Машина те-зудэ металл эшкэртэ торган автомат йэм ярым-автомат станоклар-----елдан-ел арта. Политэко-
мия.
ЯРЫМАТАУ и. к. ярымутрау. Килгэн алар ерак Испаниядэн Азатлыкны саклап калырга йэм Пире-ней ярыматавында Фашизмга кабер казырга. 9. Исхак.— Перекоп белэн ярыматауныц ике арасы ерак-мы соц эле? Г. Баширов.
ЯРЫМБИШ и. иск. Элеккеге жир улчэу берэмле-ге: дисэтинэнен 1/3 елешенэ тнгез.— дйоэгез, башланган ярымбишне бетерик тэ, иртэрэк кайтып китэрбез. М. Гали. Урман янындагы ике ярымбиш борчакны матур кеннэрдэ, яшел дип, м;ыеп алма-ганнар иде. А. Шамов.
ЯРЫМ-ЙОРТЫ с. Булыр-булмас, житэр-житмэс. Мэрьямбикэ карчык нэсел-кардэш булган бу ятим баланы уз йортына алды да, ярым-йорты тэрбия биреп, гимназиягэ кертте. Г. ИбраЬимов. Ул ярым-йорты русча теле белэн сугенеп китэ. Ф. Эмирхан. II рэв. мэгъ. Бераз гына, тулысынча тугел. Ярым-йорты булса да, эсэрнец эчтэлеген ацладым йэм бик яратып карадым. М. Гали. II Почетсыз, абруй-сыз. Ул акларда ярым-йорты прапорщик булып китэ. Г. ИбраЬимов.
ЯРЫМКОЛОНИАЛЬ с. Ярымколония хэлендэге. Ярымколониаль ил.
ЯРЫМКОЛОНИЯ и. Формаль яктан местэкыйль, лэкин башка бер империалистик илдэи Ьэм экономик, Ьэм политик бэйле булган нл. Революция халыкара
ЯРЫ
653
ЯСА
эшчелэр хэрэкэтендэ яца этап башлап эцибэрде, колония кэм ярымколония халыкларыныц милли азатлык керэшенец усешенэ куэтле йогынты ясады. КПСС тарихы.
ЯРЫМПРОЛЕТАР а. Капиталистик предприятиедэ ялланып эшлэуче Ьэм шул ук вакытта шэхси хужа-лыгына нык бэйлэигэн кеше, авылдан аерылмаган сезонлы эшче. Ярымпролетар типларны гэудэлэн-деругэ килгэндэ, [язучы] осталыкта кимлек курсэт-ми. Г. Нигъмэти.
ЯРЫМУТРАУ и. 0ч ягы дингез яки океан белэн юыла торган, э дуртенче ягы материк белэн тоташкан коры жир. дгэр [Врангель] Кырым ярымутравыннан бэреп чыкса. Украина кырлары естендэ яцадан туплар улар. А. Шамов.
ЯРЫМШАР и. 1. Шарныц яртысы. Ярымшар формасында ясалган сэхнэдэ оркестр Кавказ музыка-сын уйный. Г. Галн.
2. Жир шары йэм кук йезенен шартлы рэвештэ буленгэн икедэн бер елеше. Тайга зур ул, тайга — иркен денья, Ярымшарныц хэтта яртысы! Ш. Медэррис.
ЯРЫМУТКЭРГЕЧ и. физ. Электр тогын бер якка гына уткэрэ торган Ьэм уткэргечлэр белэн нзолятор-лар арасында торучы матдэ. Ярымуткэргечлэрне ут-кэргечлэрдэн аеру ечен, температурага бэйле рэвештэ аларныц уткэручэнлеклэре ничек узгэруен тикшереп карарга кирэк. Физика.
ЯРЫШ и. 1. Берэр елкэдэ беренчелекне алу, узып киту яки гомумэн югары нэтижэлэргэ ирешу ечен керэш. Зэцгэр кулдэн су алганда, Пар чилэгем ку-мелде: дйдэгез. дуслар, ярышыйк, Ярыш белэн куцелле. Жыр. Егетлэребез кенен-тенен белми бик тырышып эшлилэр, араларында ярышлар бик шэп бара. М. Гали.
2. Ннндн дэ булса спорт тере буенча беренчелекне билгелэу максаты белэн спорт очрашулары. [Рэхи-лэ:] Мин университетта укыганда йезу ярышларында катнашкан кеше дэ, лэкин монда мэсьэлэ икенче тврлерэк булды шул. А. Эхмэт.
ЯРЫШТАШ и. Узара ярышучы кешелэрнен яки коллектнвларнын бер-беренэ карата: каршы як. Ярыш-ташлардан калышу. □ Нэфисэнец ярышташы Наталья Осиповна белэн Айсылу килеп чыктылар. Г. Бэшнров.
ЯРЫШУ ф. 1. Нинди дэ булса елкэдэ беренчелекне алу, алга чыгу ечен яки башкалардан артта калмаска тырышу. Гелнисаныц куцеле тузми Ярысиканда узмыйча. Э. Ернкэй. Ул ирлэр белэн ярыисып печэн чабуларын да сейлэмэде. Г. ИбраЬимов.
2. Керэшу, спорт ярышларында катнашу. Гариф бу елларда бетереште инде ул, былтыр да Мортаза белэн ярыша алмагач, мэйданга эцитэр алдыннан, юри егылып калган булды. М. Галн. II Йегереп, узышып уйнау. Бер-беребездэн уздырырга телэгэн-дэй, ярышып, кичугэ табан чаба идек без. М. Эмир.
3. Берэр эштэ яхшы нэтижэлэргэ ирешергэ тырышып керэшу, социалистик ярышка кушылу, катнашу. Инде, мин сица эйтсэм эйтим, ярышырга дип суз беркеткэнбез икэн, алардан артка калу безгэ тес булмас. Г. Бэширов.
ЯРЫШУЧЫ и. Ярышта катнашучы. Ярышучылар ечен хэзерлэнгэн булэк. Ярышучылар командасы. Мул уцыш ечен ярышучылар.
ЯРЫШЧЫ и. сейл. к. ярышучы. Ярышчылар зцыелышы. Колхоз ярышчылары. Совет ярышчыла-рыныц хдицуе.
ЯРЭШЕЛУ ф. Теш. юн. к. ярэшу. Муллалар уз мэхэллэсендэ ничэ кыз бирелэчэген, ничэ килен ярэ-
шелэчэген куптэн санап [куялар]. Г. ИбраЬимов. Хуплсамал хдицгэгез ярэшелэсе елны булэк иткэн иде. Г. Гобэй.
Ярэшелгэн кыз — кияугэ чыгарга ризалык биреп, туйга хэзерлэнэ торган кыз, кэлэш.— Мин кияугэ ярэшелгэн кыз. эни янына чыгарга да оялам инде. М. Фэйзи.— Ярэшелгэн кыз кияу янына кергэнгэ тиклем ейгэ тешми, ахирэт кызлары белэн елаисып тик йери. М. Эмир.
ЯРЭШУ ф. Кыз атасы йортыида кызны кияугэ сорап, узеннэн Ьэм ата-аиасыннан ризалык алып, рэсми рэвештэ килешу. Галимэцан Кырлайныц бер кызын ярэшкэн. 9. Фэйзи. Кайтса. аца да яца хэбэр итеп, сецелецне Фазыйлга ярэштек, дип сеенче алганнар. Г. ИбраЬимов.
ЯСАГЫЧ: суз ясагыч кушымча лингв.— тамырга яки нигезгэ ялганып, анардан яна суз ясый торган кушымчалар (мэсэлэн, таян + ыч, уку + чы Ь. б.).
ЯСАК и. тар. Революциягэ кадэрге Россиядэ: крестьян Ьэм мещаннардан жан башыннан алына торган салым. Ясак салу. Ясак эцыю. □ — Кичэ ясак-ны илтеп тапшырдым, буген яца указ эцибэргэннэр. Т. Гыйззэт.
ЯСАКЛЫ с. тар. Ясак тули торган. Ясаклы крестьяннар.
ЯСАКЧЫ и. тар. 1. Ясак тулэуче.
2. Ясак жыючы. Ясакчылар килу.
ЯСАЛМА с. 1. Табигый нэрсэгэ, чынга охшатып ясалган, эшлэнгэн. Ясалма тукыма. Ясалма кун. Ясалма теш. Ясалма каучук. Ясалма яктылык. □ Монда ясалма аяк-куллар еелеп куелган. Ш. Камал. Ясалма кэрэзлэрне бал салырга яраклы итеп [эшлилэр]. А. Алнш.
2. Табигый булмаган, ялгаи. Низамыйныц куз ка-рашында ясалма эцитдилек сизелде. М. Эмир. II Ике-йезле, риялы. Тэбэнэк буйлы карак тэмэкесен тереп авызына капты да. ерткыч кузлэренэ ясалма ягым-лылык чыгарып, [сейлэп китте]. Г. Гобэй. II рэв. мэгъ. Тырышып, кечэнеп эшлэгэндэй, гайре табигый. Аныц хэрэкэтлэре, сузлэре ясалма чыккан. М. Жэ-лнл.
3. лингв. Кушымча ялгау яки сузлэрне кушу юлы белэн ясалган (суз). Ясалма исем. Ясалма фигыль.
ЯСАЛМАЛЫК и. Ясалма булу сыйфаты. Уз-узецне тотышта ясалмалык. Ж,ырныц ясалмалыгы. Уен-ныц ясалмалыгы. □ Аныц суз эйту кэм тавышын-да гел ясалмалык, фальшь сизелеп тора. Ш. Камал.
ЯСАЛУ ф. 1. Теш. юн. к. ясау. Ремонт ясалу. Тээцрибэ ясалу. Кисэту ясалу. □ Ул буген шушы мэсьэлэ турында третейский суд ясалачагын бел-дерде. h. Такташ. Абзарларныц бер башында тайлар кэм бозаулар ечен аерым урыннар ясалган. М. Гали.
2. лингв. Барлыкка килу. Суз ясалу. Кушма сузлэр ясалу процессы.
ЯСАЛЫШ и. Ясалу. Ясалыш формасы. Суз яса-лышы. □ Бик гади картина. Шул ук вакытта яса-лышыныц да шаккатар урыны юк. Г. Гобэй.
ЯСАНУ ф. Бизэну, матурлану, тезэтену. [Галия-бану] бизэнде, ясанды да Гелмилэргэ барам дигэн булып чыгып [китте]. М. Фэйзи. Кыз. кеннец уткэ-нен кетэ алмыйча, шул аулак ейгэ барырга бизэнеп, ясанып, киенеп куйган иде. Г. ИбраЬимов. II Ыспай Ьэм пехтэ итеп киену. Ясанып йерергэ ярату.
ЯСАУ ф. 1. Нинди дэ булса эйбер эшлэу, иэрсэ дэ булса житештеру. Сандык ясау. Чана ясау. О Ул ишек алдына чыкканда, этисе корырак бер эциргэ утырып арба ясап маташа иде. Ф. Кэрим. Талдан тартма ясадым, тар буласын белмэдем. Жыр. Менэ дигэн кош абзары ясадык. 9. Айдар.— Менэ нэрсэ, Айтуган токымы, пароходны узегез ясап кара-
ЯСА
651
ЯСС
гыз зле. Г. Гобэй. II Сынлы сэнгать эйберлэре ижат иту, тудыру. Рэсем ясау. Сын ясау. □ [Лу-з-куз тугэрэк бизэклэр] бик оста сурэтче кулы белэн ясап куйган тесле. Э. Фэйзи.— Нинди сурэт ясыйсыц тагы, улым? А. Эхмэт. Сурэтлэрец ясап куяр идем. Куз алдында карап тотарга. Жыр.
2.	Нэреэ дэ булса оештыру, уткэру. вмэ ясау. Туй ясау.СЗ Кемнэр тагын сезнец белэн революция ясарга йврилэр? М. Галн. Госман мулла, мээцлес ясап, бетен гаилэлэре белэн балаларны да чакыр-ган иде. Г. ИбраЬимов. Елка бэйрэме ясыйсы булгач, кем куанмас соц? Д. Аппакова.
3.	Берэр затны яки берэр нэреэие нинди дэ булса башка бер хэлгэ китеру, эйлэндеру, берэр терле итеп тэрбиялэп чыгару. Ярдэмче ясау. □ Бу — Фэхринец утерелуе турында булачак хекемгэ ЗДамалины uiahum ясап чакыру кэгазе иде. Г. ИбраЬимов. Ул духовный семинариядэ уз акчасына ничэ кешене укы-тып поп ясаган. К. Нэжми.—Но-о, малай, этиец дерес эшлэгэн бит сине кибетче ясап. Г. Минский. II Тесен, формасын, кыяфэтен яки гомумэн эчтэлеген дэ узгэрту турында. |Глзиз.-] Тормышныц шушы вэх-шэтлэре [ападан] бетен кешелек сыйфатларын сы-гып чыгарып. ерткыч ясап калдырганнар. Ф. Эмнрхан. II Кем яки нэрсэгэ, берэр сыйфатка ня иту, берэр нэрсэне булдыру, шуна ирештеру. }Дирле-сулы ясау. Бэхетле ясау. Балаларны белемле ясау ечен тырышу.
4.	Эш терен, процессып белдергэн исемнэр Ьэм нсем фигыльлэр белэн килгэндэ шул эшне башкару, утэу мэгънэсен бнрэ. Гимнастика ясау. Суд ясау. II Исем яки исем фигыль белдергэн эшне уткэру мэгънэсен бирэ. Тээ^рибэ ясау. Анализ ясау. □ Авылныц уз халкын да катнаштырып, совхозга экскурсия ясарга телэсэк тэ. бу планыбыз тормышка аша алмады. М. Эмир. Дерес, йорт салдыру мэсьэлэсендэ ул аца кисэту ясамады тугел, ясады. 9. Еиики. [Лыз-лар] кезнец озын, карацгы теннэрендэ ейнец узлэ-ре утырган тэрэзэсенэ пэрдэ сыман итеп кызыл яу-лыклар элэлэр, моныц белэн свйгэн егетлэренэ иша-лэлэр ясыйлар. Г. ИбраЬимов.
5.	Кайбер абстракт исемнэр белэн килгэндэ, нинди дэ булса эш-хэлнец нэтижэсенэ ишарэли. Мицелле к ясау. Авырлык ясау. □ [Узец] малларыцны юньлэп карамыйсыц да, кешегэ никадэр мэшэкать ясыйсыц. М. Фэйзн. II Берэр фикергэ килу яки карар чыгару турында.— Зле туачак баласына акча тулэргэ ясаганнар. А. Шамов.
6.	Пешеру яки ашау ечен азыкны билгеле бер формага китереп хэзерлэу. Пилмэн ясау. □ Гаеп итмэгез, кунаклар, кулларым бик камырланган, мич сурелгэнче тизрэк елгертим дип, бэлеш ясый идем. М. Гали.— Сезнец халык узе дэ эремчекне шэп ясый ясавын, менэ безнекеннэн дэ авыз ит эле. Г. Бэширов. II Чынаякка булу (чэй, кофе Ь. б. турында). Без. берэр стакан кофе ясап куеп, шуныц янында озаклап сейлэшеп утырдык. Ф. Хесни.
7.	сейл. Тегеп, сатып алып Ь. б. ш. юл белэн хэзерлэу (кием, жиЬаз турында). Мица да кодагыйлар алдында кияргэ йонмы, сатинмы бер кулмэк ясамый килешмэс. М. Фэйзи.
8.	с. мэгъ. сейл. Яхшы, ер-яна. всте-башы бик ясау. | рэв. мэгъ. Тикшерергэ килучелэр чын ясау булып киенгэннэр: еслэрендэ яхшы тун, аякта Нэй-бэт кун итек, биллэрендэ билбау. Г. Бэширов.
ЯСИГЪ и. дини. Меселманнарда — кояш баегач укыла торган кнчке намаз. Ясигъ намазы. □—Минем, ясигъдан чыккач, бер эциргэ туйга барасым бар. Г. Камал. II Ясигъ намазы укыла торган вакыт, кнчке эцгер-.мепгер уткэнпэи соц була торгаи вакыт.
Ясигъ узган, тен уртасы якынлашкан. Тирэ-якны карацгылык'тэмам баскан. Ш. Бабич.
ЯСИН и. дини. Меселманнарда — улем тушэгеидэ яткан кешенен генаЬларын кичеруне сорап, анын янында укыла торган дога. Турдэге бетен сэкене тутырып сузылып яткан авыру янында елак тавыш белэн ясин укучы мулла кырт кына туктады. А. Шамов. || Кемнец дэ булса рухына багышлап укыла торган дога.— Нэзерем булсын, м;иде атнада м;идг газизлэр рухына эн;иде ясин укып багышлармын. Г. Камал.
Ясин чыгу (уку)—1) улем тушэгеидэ яткан кешенен генаЬларын кичеруне сорап, дога уку. Алдан-ма син, калган акчац ечен алар Укыйлар ич баш очыцда ясин гына! Г. Тукай. Ясин чыгар кеше дэ булмады. М. Гафури; 2) куч. нэреэнен дэ булса бе-туе, бетэргэ тиеш булуына ишарэлэу мэгънэсендэ кулланыла. Юк, тарих сезгэ [искелек калдыклары-на\ ясин укый, улем сезгэ, кара улем, эмма [яшь квчлэргэ] якты килэчэк! Г. ИбраЬимов.
ЯСКАНУ ф. диал. Нэрсэгэ дэ булса дэртлэнеп, омтылып, ашкынып тору. Сэфэргали, ятсынып тору-ларны ташлап. кызны кочып алырга ясканып тора иде. Ф. Хесии. [Мохтаров:] Менэ Юлдашев сейлим дип ясканып утыра эле. Г. Ахунов.
ЯСКУ ф. диал. к. яскану. дллэ нинди вэхши кошлар терле яктан яскыйлар. М. Гафури.
ЯСЛЕ и. 6ч яшькэ кадэрге балаларны тэрбиялэу учреждениесе. Бик кечкенэдэн яслегэ йереп, шаулап торган коллектив эчендэ, тэрбиячелэр кулында ускэн Марат самолеттагы пассажирларга тиз иялэ-шеп китте. Г. Гобэй.
ЯСМИН и. бот. 1. Ак тестэге хуш исле чэчэк ата торган декоратив куак усемлек, гел; русчасы: жасмин. Минем бакчада да ясмин усэ. Сейл. II с. мэгъ. Ясмингэ менэсэбэтле. Ясмин чэчэклэре, резедэ-лэр китерегез мица! Ф. Эмирхан.
2. Майлы усемлеклэр семьялыгыннан хуш исле чэчэк ата торган субтропнк куак усемлек.
Ясмин геле бот.— к. ясмин. 1. 6й артында ясмин геле Чэчэк атып утыра. М. Жэлил.
ЯСМБ1К и. 1. Кузаклылар семьялыгыннан, яссы тугэрэк орлыгы булган усемлек. Бабайлар колхоз-ныц борчагын, ясмыгын чаптылар. Г. Бэширов. Ул мине авылныц икенче очындагы борчак, ясмык су-гучылар янына алып китте. М. Гали.
2. Шул усемлекнен азык итеп файдаланыла торган орлыгы. Ул, ясмык тарттырасы бар иде, дип сейлэнеп утырган иде. И. Гази. II с. мэгъ. Шул ор-лыктан ясалган. Ясмык оны. Ясмык чумары. Ясмык коймагы. II с. мэгъ. Ясмык чэчелгэн. Ясмык кыры. Ясмык эн;ирлэре.
3. е. мэгъ. Ясмыкка охшаган. Ясмык куз Хэйрулла вченче кен генэ вак бодайны илле тиеннэн бирделэр дип торды. М. Фэйзн.
Ясмык пыяла — к. линза.
ЯСМЫКЛАНУ ф. Ясмык формасына керу (эйлэну), тугэрэк нэреэнен ямьшэеп яссы формага керуе.
ЯССУ: кул яссуы — кулнын уч тебе турысындагы кинлеге (гадэттэ, кннлек, зурлык тешенчэсеидэ кулланыла). Кул яссуы кадэр хат [килде]. Ф. Хесни.
ЯССЫ с. 1. Очлаеп, сыртланып тормаган, есте (яки башка берэр жире) жэенке, тигез булган. Яссы таулар. Яссы тепле кеймэ. □ Тар, кысырык ишек алдында яссы гэудэле, салынкы корсаклы кара дуц-гызлар йери. А. Шамов. II Кинчэ, жэенке. Исерек чырайлы, урта яшьлэрдэге берэунец тэмэке утында ялтыравык сакалы. яссы борыны куренде. К. Нэжми.
2. Жэенке, ялпак. Яссы башлы аяк киеме. □ Без, су естенэ кечкенэ-кечкенэ яссы ташлар эцибэ-
ЯСС
655
ЙТМ
реп, ялтырап яткан Агыйдел естен чуарлый-чуар-лый чишенэ идек. М. Эмир.
Яссы табан мед.— аяк табаныиын жэенке булып торуыниан гыйбарэт физик кимчелек; русчасы: плоскостопие.
ЯССЫЛАТУ ф. Яссы иту, яссыландыру.
ЯССЫЛЫК и. 1. Яссы, тигез еслек. Су есте яс-сылыгы.
2. куч. Нииди дэ булса елкэ, сфера; берэр терле куренешлэр, менэсэбэтлэр даирэсе. Мэсьэлэне терле яссылыктан чыгып карау.
ЯСТЫК и. Эченэ каз мамыгы, Йоны тутырылган (уртача 3—4 мендэргэ торырлык) зур мендэр. [Ти-меркэй] караваттагы тушэк, ястыкларны бер башка ея дэ, авыруга арка терэп утырырга ж;айлап урын ясый. Г. ИбраЬимов.— вйгэ куз тешереп ал-дым: утлар яна, ыгы-зыгы килеп хатын-кызлар ча-булый, бизэкле чаршаулар эленгэн, ястыклар, та-бында бавырсаклар, тешлэр. Ф. Хесни.
Ястыкчы кызлар этн.—туйга хэзерлек башлан-гаи кеинэи алып кызны кияу куенына керткэнчегэ кадэр, кыз янында булып, бетен эштэ ярдэмлэшеп, булышып торучы кызлар.
ЯСТУ а. дини. Кояш баегач укыла торган намаз (бишенче намаз). Ул кайчагында ястудэн соц булмэ-сеннэн чыгып мэктэпнец залы буйлап йеренэ. Ш. Камал. Ястудэн соц. хэзрэт дэрескэ керэчэк булганга курэ, без тора торган мэдрэсэ э^ыештырылган иде. М. Гафури. Атасы ясту намазы илэ мэшгуль икэн. Г. Тукай. II Шул намаз укыла торган вакыт. Ясту эцитте.
ЯТ с. 1. Чит, билгесез, белмэгэн, таныш булмаган. Ят кул белэн язылган хат. Ят юл. Ят кей. □ Ят кызлар арасыннан аерылып, Артыкбикэ ку-ренде. М. Эмир. Габдулла ят арбада, ят кеше белэн янэшэ утырып. Кырлайдан чыгып китте. 9. Фэйзи. II Туган булмаган, туганлык менэсэбэтендэ бул-магаи, уз булмаган, чнт. Мэгъсум, ашар-ашамас. мэдрэсэдэ ят адэмнэр илэ торачагын уйлап утыра иде. 3. Нади. Ниндидер, телдэн эйтуе читен булган узенэ бер атмосфераныц ацкып торуы узен биредэ ят кеше итеп тою хисен тудыра иде. 9. Еники.
| и. мэгъ. Уз утерми, ят ярлыкамый. Мэкаль. Ят-тан курмэ, уздэн кур. Эйтем.
2. Чит; чит нлгэ караган, башка илиеке булган. Очмыйм инде ят эцирлэргэ, Уз эциремнец уйлыйм язмышын. 3. Мансур. Минем илемдэ ят ил гаскэр-лэре хуэцалык иттелэр. Г. Минский. II и. мэгъ. Дошман, дошман кеше, чит, дошман ил кешесе. Го-мерец биреп алган якты кенне Мин саклармын, ят-ка бирмэмен! Ш. Маннур. II Таныш булмаган, анла-шылмый торган. Ят телдэ сейлэу. Ят тавышлы ят сузлэр. □ Ят теллэр илэ менбэргэ менеп эн;ырлау-ны изге эш дип карамаска кирэктер. Г. Тукай.
О Ят куру (нту) — чит куру, читлэштеру, уз итмэу.— [Сыерчык] ят курсэ, ул [кошчыкны] чыгарып ташлар иде. Г. Гобэй.
ЯТАК и. Йокы урыны. [Василий] Гэрэйнец ятак-тан тормавына игътибар да итмэстэн-----якын ук
килде. А. Гыйлэжев. [Матур хдицги] киц агач ятак-ныц естенэ тау-тау еелгэн тушэк-ястыкларны, мендэрлэрне яцадан кабартып эк;эйде. Г. ИбраЬимов. II с. мэгъ. Ятакка бэйлэнешле. Кэлимэ, пэрдэнс яцадан тешереп, ятак булмэсеннэн чыгып китте. Ш. Эхмэдиев.
ЯТАКХАНЭ и. иск. Йокы булмэсе. Йеткеру ятак-ханэдэн ишетелэ иде. Г. Мехэммэдева.
ЯТАР-ЯТМАС, ЯТЫР-ЯТМАС рэв. Яртылаш авып яки яткан сыман хэлдэ. Вэсилэ, куркынып, кроватька ятар-ятмас аптырап калган, аныц куе кара чэчлэре
ак мендэр естенэ яртылаш тузгып ята иде. Ф. Хесни.
ЯТА-ТОРА: ята-тора йеру — авырып-сырхап тору.
ЯТЕШ с. диал. Унайлы, жайлы. | хэб. функ. [Халикъ:] Булышырга ихтыяр синеке, керэгецне алып килсэц яхшы булыр. Йомшак карны керэргэ агач керэк ятешрэк. Ш. Камал.
ЯТИМ и. 1. Атадан яки анадан, яисэ икесеннэн дэ мэхрум булган кечкенэ бала яки яшусмер.— вйлэр ятимнэр, урамнар хэерче, гариплэр белэн тулды. Т. Гыйззэт. Атасы сугышка киткэн бала-чаганыц йезендэ нур калмаган, болар узлэрен ятим кебек тоялар, ахры. Г. ИбраЬимов. || с. мэгъ. Ата-ана-сыз. Ни ялындылар Хэлимнец авылдашлары: ятим малай ул, эн;ибэрегез дип. И. Гази. II Тэрбиячесез, ка-раучысыз, караучысын югалткан. Ятим ана. I 1[Ад/>-чык:] Лай, рэхмэт, бэбкэем. ятим карчыкка яхшы-лык иткэнец ечен зур рэхмэт. А. Эхмэт.
2. с. мэгъ. купл. ятимнэр. Ятимгэ бэйлэнешле. Ятимнэр йорты.
Ятимнэр кышы — каты салкыннары булмаган, жы-лы кыш.
ЯТИМЛЕК и. Ятим булу хэле. Мицнурый ятим-лектэ усте, аныц уз ее, уз почмагы булмады. Г. Эпсэлэмов.
ЯТИМХАНЭ и. иск. Ятимнэр йорты. [дрмэннэрнец] узлэренэ махсус мэктэплэр, гимназия, университет-лар, ---ятимханэлэр, уз теллэрендэ ничэ терле
газеталар, театрлар бар. Ш. Мехэммэдев.
ЯТИМ-ЯТИМЭ эк;ый. и. Ятим балалар; ятнмнэр.
ЯТИМЭ и. Хатын-кыз затыннан булган ятим кеше. Ятимэ ее. | с. функ. [Галия:] Мин, матурлыкныц нэрсэ икэнен бары хыялда гына куреп, экиятлэрдэн генэ ишетеп килгэн ятимэ бер кыз. кинэт енемдэ чын матурлык дицгезенэ чумдым, шатлык дулкын-нарында йезэ башладым. Г. Кутун.
ЯТКАЛАК и. сейл. 1. Ялкау кеше, эшлексез, ятып кына торырга ярата торган кеше.
2. Чирлэшкэ кеше.
ЯТКЫЛЫК и. диал. Сонгылык, бала урыны; русчасы: послед. Бала тугач, бераздан яткылык та теште. Сейл.
ЯТКЫН с. махе. Куп еллар буена серелми, эш-кэртелмн яткан, ташланган; калдау. Яткын эцирлэр-не узлэштеру. О Безнец мэктэп яткын йэм чирэм э^ирлэрдэге яшьлэр ечен йезлэп китап, куп кенэ шахмат, шашка, домино э^ыйды. А. Эхмэт.
ЯТКЫРУ ф. Йоклау яки ял иту ечен урынга салу, урнаштыру. [Гайниэцамал] балаларга урын рэтлэп яткыргач. тэрэзэ янына барып, шактый гына вакыт тэрэзэ аркылы тыш якка карап торды. Ш. Камал. — Авыру кешегэ эк;ылы булыр дип, мич башына ят-кырган идек без аны. М. Гали.
ЯТЛАУ ф. Нэрсэне дэ булса текстка карамыйча. кунелдэн сейлэрлек итеп ейрэну. Хэлим, дэреслэрен хэзерлэп бетергэч, кара тенгэ кадэр ятлап утырды. Г. Гобэй. Газинурныц эк;ыр яратуын. эн;ыр отар-га сэлэтле булуын сизеп алгач. Катя аца терле эк;ырлар ятларяа куша башлады. Г. Эпсэлэмов.
ЯТЛЫК и. сир. Ят, чит булу, уз булмау. дллэ нинди суз эйтелеэ, хэзерге хэл, хэзерге ятлык вэ салкынлык бетэр шикелле. Ф. Эмирхан. Бэхетлемен. ахры. Ж,ир узенец Сейдерэ алды бетен ваклыгын. Лэр почмагы мица урын хдэйде, [Курсэтмичэ] узенец ятлыгын. h. Такташ.
ЯТМА I и. 1. геол. Файдалы казылма запасы булган урыниар. Ташкумер ятмалары. Нефть ятмалары. □ Кавказда рудалы казылмаларныц: марганец, бакыр, полиметалл А. б. ныц бик зур ятмалары бар. Физ. геогр.
чтм
656
ЯТУ
2.	Жыелып, еелеп яткан нэрсэ. Язгы кояшныц чэчрэп торган аксыл ялкын тесле нурлары эциргэ сырышкан иске киез тесле тымызык соры кар ят-маларын ялыйлар. Ш. Камал.
ЯТМА 11 с. 1. Горизонталь. Ятма сызык. □ Ят-ма чарыклы рус тегермэне хэзерге турбиналарныц борынгы бабасы булган. Таб. буйс. юлында.
2.	Ятып жиргэ сырыша, сарыла торгаи. Ятма са-бак (яшелчэлэрдэ).
ЯТСЫНУ ф. Ят иту, ят санау, чит иту, уз итмэу. Эллэ, куркып. эллэ ятсынып, Бэдия шунда ук кычкырып елап эщибэрде Ьэм солдатныц кулыннан ыч-кынырга телэп тыпырчынды. А. Эхмэт. [Наэция] элекке иптэш кызларына барыр иде, алар аца хэзер ничектер ятсынып карыйлар. Э. Еники. II Чит, ят тоелу, танымау. Тавышым сэер тоелды, уз тавышым-ны узем ятсындым. М. Галэу.
ЯТТАН рэв. Кунелдэн, хэтердэн.— Уз шигыремне дэ яттан белмэгэч. мин нинди шагыйрь булам. ди. Т. Гыйззэт. [Пьесаны Мицнурый] яттан диярлек белэ иде, ченки, узешчэн тугэрэккэ катнашып. эллэ ничэ тапкыр сэхнэдэ Галиябану ролен уйнаганы бар. Г. Эпсэлэмов.
ЯТУ ф. 1. Бетен гэудэ белэн берэр нэрсэ естендэ горизонталь хэлдэ булу (кеше Ьэм хайваннар турында). [Мэче] Чебеннэрне астан гына карап ята. Ярты йомык кузен генэ ялтырата. Г. Тукай. Тагы бер почмакта безнец полкныц Абдулла ята иде. Г. Ибрайимов. II Шул хэлнен терле формаларын белдергэн (йезтубэи, чалкан кебек) сузлэр белэн килеп, тирэ-яктагы предметларга яки кешелэргэ нисбэтэн билгеле бер торышта булуны белдерэ. Чалкан яту. Капланып яту. □ Купмедер вакыттан соц. йез-тубэн яткан Мисбахныц колагына аяк тавышлары ишетелгэндэй булды. Г. Эпсэлэмов. Хэким терсэгенэ таянып кырын яткан килеш тэмлэп кенэ Истам-бул сигареты тарта, э Талип улэн сабагы чэйнэп утыра иде. 9. Еники. II Шундый хэлнен сэбэбен белдерэ торган сузлэр белэн кнлеп, субъектный теге яки бу торышына дэвамлылык тесмере ести. Тик яту. Авырып яту. Бушсыз яту. □ Истэн авып яттым ун сэгать. М. Жэлил. Бер минут та бушка ятма. Алга атларга тырыш. М. Гафури. Атац ыц-гырашып. телдэн калып. улэргэ ятсын, син. имеш, аны ташлап калдыр да, Гэрэй байныц сыерлары артыннан йере! Г. Ибрайимов.
2.	Ял иту яки йоклау максаты белэн басып, йереп торган хэлдэн горизонталь йэм тнк тору хэленэ кучу. Я- эйдэ, без моннан чыгыйк инде. Галия ятарга кетеп йеридер. М. Фэйзн.— Сэгать 10 булган. ятарга вакыт. М. Гали. II Гэудэне берэр якка яки берэр нэрсэгэ таба авыштыру, аву, авышу. Алтынчэч елап, янындагы бер кэнизэкнец кукрэгенэ ята. М. Жэлил. Шат. уенчак, алсу йез белэн мэдрэсэгэ килгэннэр берничэ еллар яшэсэ, буе кеянтэ кебек алга ята, йезе	кэфендэй агарына. Г. Ибрайимов. || Егылу,
серлегу, аву (усеп утырган ашлык, улэн турында). Ж,ил тибрэткэн сары эциз башаклар ЖиРгэ ятты-лар. М. Жэлил.
3.	Ниндн дэ булса урынга урнашкан, куелган булу. Минем естэлемдэ эдэби эсэрлэр, шигырьлэр ята. h. Такташ. Яулык куптэн Исмэгыйльнец кесэсендэ ята инде. М. Фэйзн. Аныц арбасында Садыйк хаэци алтыннарына сатып алынган дурт винтовка, эциде наган Ьэм алты браунинг ятканын да алар икэвесе дэ белми иделэр. Ш. Камал. II Махсус урынга куел-маган, жыелмаган булу; аунау. вем-еем булып яткан консерв банкалары-----бу юлларда эшелоннар
торганын белдерэлэр. Ш. Усманов. [Кизу малай].
аяк"астында чуалып яткан чабаталарны Ьэм агач комганнарны аягы белэн бер кырыйга этэрэп, атлап керергэ юл ачты. М. Гали.
4.	Берэр урында саклану, берэр кеше карамагын-да булу.— Син ничек уйлыйсыц. бу акча аларда ят-канда, ул семьяныц акчага мохтаэц кеннэре булма-гандыр, дисецме? А. Шамов. II Файдаланылмау, фай-дасызга эрэм булып, буш тору.— Зариф оста янэ-шэсендэ куптэн ук Себергэ серелгэн, безнец кардэш МинЬаэ^ныц буш урыны ята. Г. Ибрайимов.— Белэ-сезме сез, безнец Агыйдел буенда никадэр эн;и-меш, никадэр яшелчэ бирерлек эцирлэр эрэм ята. М. Эмир.
5.	сейл. Яшэу, йеру. Бик исэн-сау гына ятабыз. Б. Рэхмэт.— Я, узегез ни эшлэп ятасыз, дуслар? Г. Гобэй.
6.	Купмедер вакыт дэвамында кайда булса да булу, тору, яшэу. Авылга кайтып китте карт, бу эцирдэ бер минут ятмый. М. Гафури. Кымыз да бул-магач. Уфада нэрсэгэ ятыйм? Г. Тукай. Бичбер эцир-гэ чыга алмыйбыз, шэЬэрдэ генэ ятабыз. Ш. Мехэммэдев.
7.	Гадэттэ .эцир асты', .кабер", .табут' сузлэре белэн килеп, улу, кумелу мэгъиэлэрен бирэ. ЖиР астында яту. Табутта яту. □ Синец сабый вакы-тыцда Ьэм хэзер дэ иткэн изгелеклэрецне. кабердэ ятсам да. онытмам. Г. Тукай.
8.	Нинди дэ булса урынны алып, даими рэвештэ билэп, жэйрэп тору. Бер якта яшел дицгез кебек урман эцэелеп ята, икенче якта кырлар куренэ. Г. Эпсэлэмов. Без нурда балкыган шэЬэрне. киц, якты булып яткан Иделне, кугелэцем томан эчендэ тибрэнгэн ерак офыкларны курэ идек. Э. Еники.
II Берэр урынны булеп уту; нннди дэ булса юнэлеш-тэ сузылып курену (юл, сукмак й. б. ш. турында). Яп-якты булып юл сузылып ята. Каз. утл.
9.	Нэрсэнен дэ булса естенэ таралып, каплап алу. Кара кез эк;итеп. сулар туцгач, Ьэм беренче кар э^иргэ яткач, Байгузиннар унике каз, бер тана, бер илэмсез зур дуцгыз---суйдылар. 9. Еники. Куккэ
э^иткэн наратларныц зифа, тез гэудэлэре: Кыр буена сузылып яткан серле кулэгэлэре. М. Жэлил. Ут ата. аксыл тетеннэр болганып утлар белэн, Нэкъ томан эциргэ ята. h. Такташ.
10.	куч. шигъ. Бнлэп алган кебек булу, хекем серу. Урамнарда телсез тынлык яткан, Урамнарга бушлык уралган. Ш. Маннур.
11.	куч. .Куцел'. .эцан'. .йерэк', .колак' сузлэре белэи бергэ килгэндэ: охшау, ярау, ятышлы булу мэгъиэлэрен бирэ.— Бая эйткэн сузец минем колак-ка бик ятты, Садыйк абзый. Ш. Камал. Сузлэрец йерэгемэ ята. Ф. Буриаш. Узебез ечен генэ тота торган сэйлун чэе----эчеп карагыз эле, бик йерэк-
кэ ята. 9. Фэйзи. Куцелгэ ятарлык бер генэ эцылы суз дэ юк. И. Гази. II юкл. форм. Яратмау, охша-мау. Гел ил дидец. ахры куцелец ятмады, Кире кайттыц. ул да сине тартмады. Н. Исэнбэт. Нэрсэ эшли ала соц кул, Ятмаса эшкэ куцел. 3. Мансур.
12.	куч. Субъектный кунелендэ (йерэгендэ, жа-нында) тирэн урнашкан тойгылар, хислэр, гомумэн рухи халэткэ карата: саклану, хэтердэ булу. Тынып яткан тирэн тойгыларны Уяткандай булды бу караш. М. Жэлнл.
13.	сейл. Кием турында: естэ теге яки бу кыяфэт-тэ булу, утыру. Кулмэк складлары матур яту.СЗ Киемнэрем минем шинель кебек Матур булып ескэ ятмыйлар. Ь. Такташ.
14.	куч. Берэр кешенец бурычына, вазифасына керу, авырлык тешу. Синец ечен, синец эшец ечен эцаваплылык эцитэкче эцилкэсендэ ята. Сейл.
ЯТ 657 ЯУ
15.	свйл. Берэр эш белэн мэшгуль булу якн берэр эш-хэрэкэткэ, вакыйгага хэзерлек куру, хэзерлэну, жыену. [Мицлениса:] Туй итэргэ ятасыз икэн. хэерле булсын. М. Файзи. Хэзрэт, бер шкафны ачып, китаплар актарып ята иде. Ф. Эмирхан. Ул шул кэгазь белэн гврлэтеп тире белэн сэудэ итеп ята. Н. Такташ.
16.	ярд. функ. Хэл фигыльлэр белэн килеп: 1) билгеле бер хэлдэ яки сыйфатта узгэрешсез калу-ны, шул сыйфатны саклауны белдерэ. Яшеренеп яту. □ Казанга чехлар якынлашканда, ул. Зирекле И шан авылына барып, анда качып ята. Г. Нигъмэти; 2) эш-хэрэкэт аркылы хэзерге моментта яки езлексез куренгэн берэр сыйфатны белдерэ. Соцыннан, бетен ха-лыкны ияртеп, янып, пыскып яткан келэт янына килделэр. h. Такташ; 3) билгеле бер характерлы сыйфатта булуны ассызыклый. Пошынып яту. £3 Ах, йезец ак булгыры. эле син монда быкырдап ятасыц-мы? Кайт тизрэк! И. Гази.— Нэреэ син анда лыгыр-дап ятасыц? Г. Камал; 4) фнгыльдэ белдерелгэн эш яки хэлнен билгеле бер вакыт дэвамына даимилек ести.— Кунак булып яту. □ Эмер чыкканчы кетеп яткан булсак, ышна ждире эле каман Бикмурзинда булган булыр иде. И. Гази. Анда ачлыктан ^свекле дкълимэм эрнеп ята. h. Такташ.	Jj
Ятып авыру — тора алмаслык хэлдэ каты гавыру. Кез керугэ ул ятып ук авырый башлады. Ак юл. Ятып калу—1) берэр нэрсэдэн мэхрум булып калу. Ятып калганчы. атып кал. Мэкаль; 2) сугышта улеп калу, Ьэлак булу.
ЯТ-ЧИТ с. Бетенлэй таныш тугел,, ят Ьэм чит. Дт-чит авылда нинди мохтамдлыгы булмас ул егетнец. А. Шамов.
ЯТЫМ е. к. ятыш. Иядат шундый: яцалардан яца Беек кечлэр сорый узенэ; Йерэклэргэ ятым булсын ечен. Тэмлелэрен кетэ сузнец дэ. Ж- Вэли-ди.
ЯТЫМЛЫ с. к. ятышлы. Ул куцелгэ ятымлы, эйбэт егет. Ш. Камал.
ЯТЫМСЫРАУ ф. 1. Аз-маз яткалап, ял итеп тору.
2. Авырып тору. Быел эбием гел ятымсырап тора. Сейл.
ЯТЫНКЫ с. сейл. Авыш. -Ятынкы койма. Я тынки абзар-кура.
ЯТЫНКЫРАУ ф. сейл. 1. Бераз авышып тору. Яцгырдан соц игеннэр ятынкырап калган. Сейл.
2.	к. ятымсырау.
ЯТЫШ с. 1. Ятышлы (1 мэгъ.) итеп эшлэнгэн, таман гына ясалган; уиай, унайлы. [Мэдинэнец] ирен-нэн бер ат, бер сыер. дурт сарык, бэлэкэй, шома гына нарат ей кэм шуца ятыш ядыйнак кына такта ейалды, читэн абзар кэм ат сарае калган иде. Ш. Камал.
2.	Ягымлы, кунелне кутэрэ торган. Ул картлар белэн карчыкларныц куцеленэ дэ бер-ике ятыш суз эйтеп утэ. Ж- Вэлнди.
ЯТЫШЛЫ с. 1. Яраклы, ярый торган, ярарлык; унай. Г. Эмиринец декламациясе — колхоз сэхнэсе ечен ятышлы эйберлэр. М. Жэлил.
2.	Килешеп, яхшы утырып, тэнгэ сыланып торган. — Рэхмэтулла улгэннэн соц ескэ ятышлы кием тек-терергэ дэ кеше табар хэл юк, инде хэзер, ичмасам, малае да килми. М. Гали.
3.	сейл. Ягымлы, йогышлы, сейкемле. Куцелгэ ятышлы йез. II рэв. мэгъ. Тэртипле, ягымлы итеп. Ятышлы кылану. Ятышлы гына келемсерэу.
4.	Юн. килеш. исемнэр белэн: туры килэ торгаи, хуш кнлерлек, яхшы. Колакка ятышлы суз. Акылга ятышлы кицэш. Куцелгэ ятышлы эш. II рэв. мэгъ. Туры килу, бэйлэнешле булу турыида. Аныц тавышы
йомшак, ягымлы. эйткэннэре бер-берсенэ бик ятышлы килеп, яданлы гына урелеп баралар. Г. Бэширов.
ЯТЫШЛЫЛЫК и. Ятышлы булу сыйфаты.
ЯТЫШСЫЗ с. к. йогышсыз (1, 3 мэгъ.). Ятышсыз хэрэкэт. Ятышсыз кыяфэт. | рэв. мэгъ. Ятыш-сыз елмаю. Ятышсыз кылану.
ЯТЫШУ ф. Килешу, туры кнлу, урынлы булу. Мэядлескэ ятышып бетмэгэн тесле тоелган бу ядырныц ядырлануына кешелэр бераз гаядэплэнеп бер-берлэренэ караштылар. Ш. Камал. Кулмэге узенэ ятышып тора. Сейл.
ЯТЬМЭ и. 1. Жеплэрне аркылы-торкылы итеп уреп, челтэрлэп эшлэнгэн, балык, кош h. б. ш. ау-лау ечен махсус жайланма; ау.— Мин хэзер Бакал-тайга барып ике балык тотам, берсен— энигэ, икен-чесен сатып ятьмэ алам. Э. Фэйзи. [Ике кешенец] берсе — ятьмэ белэн кубэлэк тотучы бер бай малае. икенчесе сука артыннан бил бегуче бабай иде. А. Алнш. || куч. Тозак. Эшнец куркынычы шунда: бу ядирлэрдэ 'озак калсац да, кире стансага кайтсац да, жандармнар тозагыныц бер ятьмэсенэ элэгуец бик якын. Г. ИбраЬимов. Тол хатын кешене гайбэт ятьмэсенэ элэктерулэре, исемен пычрату-лары мемкин. Ш. Камал.
2.	Эйберлэр тутырып йеру ечен жептэн, баудан, тимер чыбыктан аркылы-торкылы уреп эшлэнгэн жайланма. Ятьмэ сумка.
3.	махе. Дошман кузеннэн я шеру, маскировка ечен эшлэнгэн жайланма. Ут позициясенэ урнашты-рылган кэм чит куздэн саклар ечен агач ботакла-ры яки ак ятьмэлэр белэн капланган туплар, танк-лар да бик юаш куренэлэр. Г. Эпсэлэмов.
4.	куч. Тонык Ьэм сыек кына томанланып куренгэн нэреэ. [Камали]. юлдашыныц офык сызыгындагы тетенле ятьмэ аша лдемелдэгэн кояшка-----бор-
чылып караган кугелядем кузлэрендэ сурэн тонык-лык куреп. юаткан сыман эйтте... К. Нэжми.
Ятьмэ ятак — баулардан уреп ясалган Ьэм баш-башыннан баганаларга яки агачларга ныгытып бэйлэп куя торган дача ятагы; гамак. Баудан уреп ясаган ятьмэ ятакта бер кызчык ядырлый-ядырлый тир-бэлэ. Ж- Тэржеманов.
Ятьмэ кору (салу) — к. жэтмэ уру.
ЯУ I и 1. Дошман. Гыйлеме юк кеше — узенэ узе яу. Н. Исэнбэт. Без килдек, килдек. Денья шаула-тып. Яуларны ядицеп. Кояш кук келеп, Байраклар ядэеп, Бу матур кулгэ. Ш. Маннур. Бозга сеянмэ, яуга сыенма. Мэкаль.
2.	Ьежум итеп кнлэ торган дошман гаскэре. Партия бетен Питер пролетариатын Корнилов явына каршы аякландырды. И. Гази. Сезнец кэм сезнец кебек миллион-миллион Марат, Сания, Илдарларныц якты кеннэрен карацгы тен итэргэ килгэн Гитлер яуларын тар-мар иткэндэ улде этиегез. Г. Гобэй. Киттем, дускай, кайнар емет белэн, Дошман явын ядицеп кайтырга. М. Жэлил.
3.	Сугыш, керэш. Батыр яуда беленер. Эйтем. Э чын дустыц белэн яуда курешу—Ул бит, дуслар. Узе бер гомер! Ш. Маннур. Килеп басты ил естенэ зур куркыныч! Яуга енди Ватан-ана уз улларын. Э. Исхак.
4.	куч. Куп булып, берьюлы зур агым булып килэ торган нэреэ. Менэ без, барыбыз бер яу булып. Сырт буйларын ицлэп, олы тауга таба киттек. М. Рафиков. Моцарчы an-ак. тип-тигез, тып-тыныч киц тасма булып сузылып яткан Я\аек хэзер мецгэ сынгаланып, кайнашып, тынгысыз я у булып бер якка агыла. агыла. Э. Фэйзи. (Ж,ил) куып алып китте куктэ зур болытларныц явын. М. Жэлил.
42 А-562
ЯУ
658
ЯФР
ЯУ П: куз явын алырлык—искиткеч матур, куз чагылырдай матур; бик чибэр. Ул Нэсимэгэ кырык тиенгэ куз явын алырлык кызыл эндирлектэ ак чэчэкле француз яулык алып бирде. Ш. Камал. Куз яуларын алып торган Асыл чэчэк булсацчы. Э. Ерикэй. Алтын тубэле сарайлар кузлэрнец явын ала. Дэрдмэнд.
ЯУБАШЫ и. иск. Гаскэр башлыгы.— Ни эш булды. яубашым? Н. Исэнбэт. Габделмэнне яубашы са-ныйлар Урман эчендэге гаскэргэ. Ф. Бурнаш.
ЯУГАЛАУ ф. каб. форм. к. яву (1 мэгъ.). Сирэк кенэ яву, явып-явып алу (кар, янгыр турында). Яц-гырлар яугалау аркасында игеннэр ярыйсы гына рэтлэнделэр. Ш. Камал.
ЯУГЫРЫ (ЯУСЫН): рэхмэт яугыры — яхшы телэк телэу, кургэн яхшылыкка каршы жылы суз эйту ечен кулланыла.— Бай рэхмэт яугырлары, куптэн шулай кирэк иде. А. Шамов. Нэлэт (лэгънэт) яугыры — кар-гау сузе. Менэ бит шундый вакытта-----кайсыдыр
нэлэт яугырысы пычрак аягы белэн берэунец йвз суын таптый. Г. Бэширов.
ЯУДАШ и. сир. Керэштэш. Мин багышлыйм аны [эндырны] кордашларга, Яхшы эк;анлы яудаш дусты-ма. Ш. Маннур.
ЯУДЫРУ ф. Теш. юн. к. яву (1 мэгъ.). Ьич булмаса, яудырмады бер алла кар. М. Гафури. II Башлыча, исемнэр белэн килгэндэ, шул сузлэр белдергэн эш-хэлнен берьюлы куп булып, интенсив башкарылуын белдерэ. Таш яудыру. Рэхмэт яудыру. Лэгънэт яудыру. □ Кечле гамдэплэну тээсиреннэн эле дэ булса айный алмаган Гыйльфан бер-бер артлы сорау-ларын яудыра башлый. Г. Минский. Госпитальгз хат артыннан хат яудыра башладым. И. Газн. II Куплэп биру, китеру. Ул [акчаны] бер дэ кыз-ганмый инде, никадэр телэсэц, шулкадэр яудыра. Г. Камал.
ЯУЛАУ ф. 1. Басып алу максаты белэн, сугыш белэн, яу белэн бару. Без, кэркемнэн артык ашкын-сак та, Гаскэр булып, яулап бармадык. 9. Исхак.
2. куч. Керэшу яки тырыш хезмэт белэн нэрсэгэ дэ булса ирешу. Ышаныч яулау. Авторитет яулау. □ Яулар халык уз иреген, кичкайчан башын имэс. Г. Хужи. Табигатьне фэнгэ буйсындырып, уцыш яу-лый анда геройлар. Ш. Маннур.
3. куч. Билэу, билэп алу (уй, фикер, хис турында). Яшь чакларны, карчык, хэтерлэ син, Куцелецне ни-лэр яулавын. 3. Мансур.
Яулап алу — 1) керэшеп, жинеп узенеке иту. Яулап алган беек илебезне Матуррак итеп бизи-без. 9. Ерикэй; 2) ирешу. Авторитет яулап алу.
ЯУЛАШУ ф. Сугышу, керэшу. Безнец бабалары-быз. [бохаралыларга] каршы торып, яу кутэргэннэр, яулашканнар. Р. Фэхретдинов.
ЯУЛЫК и. (Гадэттэ хатын-кызларнын) башка бэйлэу яки жилкэгэ салу ечен дуртпочмак формасында тукыма кисэге. Газизэ кер юып торган лдиреннэн кинэт идэнгэ утырды да, башындагы яулыгын кай-тарып. кузлэрен каплады. 9. Фэйзи. Ефэк чэчлэре естенэ ак марлядан матур итеп яулык бэйлэгэн унсигез-унтугыз яшьлэрдэге келэч йезле дежур сестра палатага килеп керде. 9. Айдар. Аклы яулык, юка яулык, Ицгэ салсац, шэл кебек. А. Эхмэт. II Борын Ьэм кул серту ечен хэзерлэнгэн Ьэм янда йертелэ торган кечкенэ генэ махсус тукыма кнсэге. Асия кулъяулыгы белэн ж;иллэнэ-эк;иллэнэ елмаеп минем янга килеп баскач кына, бераз иркен сулу ал-дым. А. Шамов.
ЯУЛЫКЛЫК и. 1. Махсус яулык ечен эшлэнгэн тукыма.
2. Бер яулыкка житэрлек^тукыма’кнсэге. Ике яу-лыклык бэз алу.
ЯУЛЫКЧАН~ рэв. Яулык бэйлэгэн килеш. [Ха-тыннарныц] кайсы шэлен ж;илкэсенэ тешереп, очларын биленэ ураган; кайсы яулыкчан гына булып, артка каерып бэйлэгэн. М. Фэйзи.
ЯУЧЫ I и. Егеткэ кыз димлэп йеруче. Курше авылныц бай гына бер картыннан Мицмдамалга яу-чы килеп тешкэн. А. Шамов.— Ил бар — экдир бар, дигэндэй, яучы аркылы эшлэнэ мондый эшлэр.— диде туры мдаваптан качарга телэгэн ана. Г. Минский.
кЯУЧЫ II и. иск. Яуга баручы, сугышчы. Ирту-ган, егермелэгэн яучылары белэн ике авылны утеп, икенче авылга барып кергэндэ, карацгы тешеп килэ иде. А. Тайиров.
ЯУЧЫЛАУ ф. 1. Яучы жибэреп (кыз) сорату. Бер-вакыт мулла, хаэндга китеп барган чакта, бер ятим кызны курэ йэм узенэ яучылый. М. Галн.
2. Яучы булып бару; димче булу,— Бер-берсенэ тиц булмаганнарны яучылап та йермим мин. М. Фэйзи.
ЯУЧЫЛЫК а. Яучы булу; яучы вазифасы. [Нэсимэ:} Ташла шул яучылыгыцны, дгъзам. Мэхэббэт эшенэ тыгылма син. Зур нэрсэ ул мэхэббэт. вченче берэунец кысылуы аны хурлау гына дигэн суз. Р. Ишморат.— Миннэн яшертен генэ эш йертеп, яу-чылыктан мине калдырмасыннар дим. Г. Камал.
Яучылык иту (кылу) — яучы вазифасын утэу, яучы булу.— Кирэк булса, хэзер ук берэрегезгэ .ал-дым-бирдем’ ясап, яучылык кылып, иэцабына кабу-лын кушып, туй ясап алырга була. Ф. Бурнаш.
ЯУШАН и. бот. Вак кына чэчэкле улэн усемлек, кайбер терлэре гел итеп тэ устерелэ; русчасы: вероника. Ландышлар да. левкойлар да, яушаннар да куп усэ. 9. Ерикэй.
ЯФРАК и. 1. Усемлеклэрдэ: йава белэн туклану ечен хезмэт итэ торган яшел тестэге йэм терле формалы юка пластинка. ЯФрак сабы. □ Елга естендэ кояш нурлары уйный, haeada яз исе, яшь яфраклар исе, улэннэр исе ацкый. А. Шамов. Су буендагы ка-мышлар, яфраклар да яцгыр артыннан яшэргэн. Ш. Камал. II Дару ясауда, аш тэмлэткеч итеп й. б. максатлар ечен файдаланыла торгаи нинди дэ булса усемлекнен киптерелгэн яфраклары. Ашка яфрак (лавр яфрагы) салырга онытма. Сейл. II с. мэгъ. Яфрак-тан ясалган. Яфрак тэмэке. О — Юк. эби, яфрак чэй тугел, терле мдилэклэрдэн киптереп ясаган чэй. Г. Камал. Бикмуш бабайныц суганлы-борычлы симез ухадан соц кузлэре йомыла башлады кэм аны яфрак чэй генэ мдицмэде. Г. Гобэй.
2. Кайбер ботаник, анатомик йэм зоологик тер-миннарнын состав елеше, компоненты. Колак яфрагы. □ Чокырныц тебендэ, бака яфраклары арасында, челтерэп салкын су ага. И. Газн. [Чормага] терле дару усемлеклэре: бэйлэм-бэйлэм ак эрем, юкэ чэчэге, уги ана яфрагы, мэтрушкэ, ак чэчэк, яшь кычыткан кэм сирень чэчэклэре кибэргэ элеп куелган. Г. Эпсэлэмов.
Яфрак бете — башлыча жимеш агачларыныц яфрак сыекчасы белэн туклана торган зарарлы бежэк, геблэ; русчасы: тля.
О Яфрак астына керу — банкротлыкка чыгу. [дх-мэтсафа агай], узенец эшлэре чуаласын белеп, барлык эшлэрне, кэммэ акчасын хаэкди эфэндегэ тапшы-рып, Мэкэрэндэдэн сызды, ягъни .яфрак астына керде’. Ш. Мехэммэдев.
ЯФРАКАШАР и. зоол. Бнк матур ачык тестэге тышча белэн капланган, яфрак ашаучылар теркемен-нэн булган коцгызлар исеме; русчасы: радужница, листоед.
<
Л
С 2
А С л
4
ЯФР
659
яхш
ЯФРАКЛАНУ ф. Яфрак яру, яфраклар чыгару.
ЯФРАКЛЫ: яфраклы урман — яфрак яра торган агачлар ускэн урман (ылыслы урманга каршы куеп эйтелэ).
ЯФРАКЧА и. бот. Клевер, акация кебек усемлеклэрдэ катлаулы яфракларнын бер елеше.
ЯХТА и. Спорт яки туристик максатларда куллану ечен моторлы яки жилкэнле кечкенэ судно.
ЯХТАЧЫ и. Яхтада йезуче спортчы.
ЯХТ-КЛУБ и. 1. Су спорты белэн шегыльлэнуче спортчыларны берлэштерэ торган спорт оешмасы.
2. Шундый оешма йэм анын су станциясе урнашкан бина.
ЯХУТ терк. иск. Яки, яисэ. Иртэгэ яхут берсе-кенгэ юлга чыгам инде. М. Жэлил. Уткэн елыбыз, узеннэн эувэлгелэре шикелле ук, бер дэ хэрэкэтсез яхут бик аз хэрэкэт, аз файда белэн генэ. утте. Ф. Эмирхан.
ЯХШАТЛАНУ ф. Кем алдында булса да икейез-лелек курсэту, ялагайланып, узен яхшы итеп курсэ-тергэ тырышу.— Димэк, кичэге сузлэр яхшатлану — ечен генэ сейлэнмэгэн? Сейл.
ЯХШАТЛЫ с. сейл. Абруйлы, авторитетлы. Яхшатлы кеше.
ЯХШАТЛЫЛЫК сейл. Яхшатлы булу сыйфаты.
ЯХШЫ с. 1. Унай сыйфатлары, унай яклары булган; куйган талэплэргэ тулысынча жавап бнрэ торгаи; киресе: начар. Яхшы квартира. Яхшы шартлар. □ Аларны шэйэрнец иц яхшы гостиницасына ур-наштырдылар. Г. Эпсэлэмов. Авылныц иц яхшы йортларыннан берсенец капка тебендэ иярлэнгэн ат торганын курдек. М. Гафури. Аларныц бетен роле яхшы аш-су хэзерлэп, ата кешене кызын тормышка бирергэ ризалаштырырга йерудэн гыйбарэт. М. Жэлил. II Сэнгать эсэрлэре турында: уцай тээсир кал-дыра торган. Яхшы эцыр. Яхшы тэрэцемэ. Яхшы музыка. О Шундый яхшы китапны эрэм итеп, ул битен генэ ертып ташлый алмыйм бит инде мин аныц! Г. Бэширов. Герой якташларыбыз йэм гомумэн Ватан сугышы турында яхшы эсэрлэр иэ^ат итэргэ тырышырмын. М. Жэлил. II и. мэгъ. Яхшылык, унай як, терле унайлык, унай хэл. Вэрнэрсэгэ исем китеп йери, Беренче кат кургэн шикелле, Ьэр яхшыга эз-рэк сеенеп китэм, Бэр начарга .сытам утемне". Ш. Маннур. || и. мэгъ Яхшы нэрсэ. [дхмэт:] Мин вакыйганы сейлим. Дерес, мин—либерал: яцаныц яхшысын кабул итэм, булмаса—юк. Искенец дэ арамида яхшылары була. Г. Камал.
2.	Унышлы, файдалы; унай. Яхшы фикер. Яхшы кицэш. о [Габдулла:] Я^эмэгать. минем башта бик яхшы планым бар. h. Такташ. II Унай, эйбэт. Яхшы ният. □ [Селэйманов:] Рэхмэт яхшы хэбэрец ечен. И. Гази.— Рэхмэт, Хэмидулла абзый, сезнец мица карата яхшы телэгегездэ минем шигем юк. 9. Фэйзи. Яхшы гадэтне аны кече яшътэн ук алырга кирэк. А. Эхмэт. II Тэжрибэле, оста. Яхшы парикмахер икэн, йезебезгэ эгъла хушбуйлар сертеп, тагын бер-ике .пожалуйсталардан" соц канэгатьлэнеп чыгарга булдык. h. Такташ.
3.	Намуслы, мэрхэмэтле, кешелекле; тэрбияле. Ана, ушныц асэнлегенэ,----деньяда яхшы кешелэрнец
булуына шатланып, яшэреп китеп, чыгып бара иде. А. Шамов. [Лиза], син бик яхшы кыз, яхшы иптэш дип, тиз генэ Хэятныц мацгаеннан упте дэ--ал-
га йегерде. Ф. Эмнрхан. II Тэртипле (бала турында). Зиннэт ишек алдында яхшы йэм акыллы малайлар-ныц берсе булып санала. А. Шамов. II и. мэгъ. Эйбэт, унай сыйфатларга ия булган кеше. Тугел лаек яманлык яхшыларга. Дэрдмэнд. Кояш, узенец якты
сы кайда гына эк;итсэ дэ, андагы яхшыаарга, яман-нарга бертигез яктылык бирэдер. Г. Тукай.
4.	Якын менэсэбэт, белеш-танышлык турында: „якыннан белгэн' Ьэм „дус“ мэгънэсендэ. Яхшы та-нышлар. □ Мостафа белэн алар гел яхшы менэсэбэтле иделэр. Ш. Камал. Шэкэрдэ яхшы белеш-танышлар юклыктан, ул бу кичне клубта уздырыр-га уйлады. Ф. Эмирхан. II рэв. мэгъ. к. якыннан. Акбитовны минем эти дэ яхшы белэ. Г. Бэширов.
5.	иск. Абруйлы, яманаты чыкмаган. Чилэбе ягына, зур базарлы авылга килеп яши башлаган, тирэ-якныц яхшы хэлле, яхшы нэселле егетлэреннэн ил-челэр тол карчык Фэризэнец маен, каймагын, та-выгын куп ашадылар. Г. Ибрайимов. [Кэримов:] Хэзер, ацар ышанып, яхшы эцирдэн кызны ничек бирсеннэр? Г. Камал.
6.	Затлы, кыйммэтле. Ул узенец коцгырт чэчен артка эцибэргэн, ак якадан, галстуктан, яхшы костюмная. М. Гали. Аста, хэтфэ урындыкларда яхшы киемле эллэ кемнэр утыра. К. Нэжмн. Кай-берлэренец бишмэтлэре эченнэн яшел гимнастерка куренеп тора, аякларында яхшы кун итек иде. Г. Бэширов. II Кыйммэтле, югары сортлы, югары сыйфатлы (азык-телек турында). Ул капчыктан йез грамм яхшы чэй белэн бер кило чамасы шикэр чыгарды йэм Сафия абыстайга сузды. А. Шамов.
7.	сейл. Зур, куп, югары, житэрлек.— Дадашов яхшы хак бирмэсэ, Шагаловка барыгыз. Ш. Камал. Минем исэпкэ Караганда, яхшы уцыш алу ечен. гек-тарына йез эцитмеш биш килодан да ким чэчэргэ ярамый. Г. Бэширов.
8.	рэв. мэгъ. Эйбэт, кирэгенчэ, тиешле дэрэжэдэ, яхшылап. Куз аллары никтер чуарланды, Борынгы-ча яхшы курмилэр. М. Гафурн. [Квалификацияле] слесарь булу ечен математиканы да, физиканы да яхшы белергэ кирэк. А. Эхмэт. II Нык кына, байтак, шактый дэрэжэдэ. Батыргали агай, бик исерек бул-маса да, яхшы ук кызган, куз аллары томалана башлаган иде. Ш. Мехэммэдев. Эзли башлаганда кояш яхшы ук кыздыра иде эле. энэ инде ул баеды да. Г. Гобэй.
9.	кис. функ. Сейлэшеп утырганда энгэмэдэшнен сузлэре, фикере белэн килешуне, рнзалашуны белдеру ечен кулланыла: ярый, я, ярар. [Джамали:] Яхшы, нефть турында буген беренче материал язам. А. Эхмэт.— Яхшы, яхшы. суз дэ юктыр, мин карыш-мый уйныймын. Г. Тукай.
О Яхшы куз белэи карау — яхшы фикердэ булу, яхшы менэсэбэттэ булу, ярату, уз иту. Халык та аца яхшы куз белэн карый. Г. Ибрайимов. Яхшы чакта (чагында) — 1) ул-бу булганчы.— Яхшы чагында сы-зарга кирэк, хуэца кайтмасын. китим тизрэк. А. Алиш; 2) берэр нэрсэ эшлэгэнче, усаллыкка кит-кэнче. дйтэсецме яхшы чакта, юкмы? Сейл. Ях-шыдан яман туган (нэрсэ) тирг.—ачулану, сугу сузе булып кулланыла.— Яхшыдан яман туган син бу-ласыц инде. Кеше изгелеген ацламыйсыц да, ацларга да телэмисец. Сов. эд.
ЯХШЫЛАНУ ф. Яхшыру, эйбэтлэну. Инде haea-лар яхшыланды, кеннэр эцылынды. Г. Тукай. Яхшы-лансын кэр кеше, усал фигыльне ташласын. М. Гафури. Менэ сугыш туктала, менэ деньялар яхшы-лана дип, йэркем сеенэ, шатлана иде. Ш. Камал.
ЯХШЫЛАП рэв. Тиешле дэрэжэдэ, кирэгенчэ; рэтлэп, жентеклэп, бэйнэ-бэйнэ. Мин монда Ииза-мыйныц кем икэнен яхшылап белу ечен генэ, аныц сэудэгэрлеге ни дэрээцэдэ икэнлеген ацлар ечен генэ килдем. М. Эмир. Разия минем турыдан уткэндэ бер-ике тапкыр вжарь белэн генэ мица куз салса да, мин аныц йезен яхшылап курэ алдым. Ф. Эмир-
42*
яхш
660
ЯШЕ
хан.— Тукта. мин эйтэм, Gy хэерсездэн эш чыкмас, узем генэ барып эшне яхшылап ацлатыйм эле. Ш. Камал. II Яхшы итеп, ныгытып, эйбэтлэп; пехтэ итеп. Яхшылап ныгыту. □ Мицнурый тэрэзэ пэр-дэсен яхшылап корды да ут кабызды. Г. Эпсэлэмов. — Мэйсэрэ йортта ялгыз кала дим, капкаларны яхшылап биклэ, ишан хэзрэтнец эмере шулай. К. Тинчурин. II Игьтибар белэн, дикъкать белэн.— Яхшылап тирэ-ягыгызга карагыз! Э. Еники.— Кесэлэрецне яхшылап кара эле. Г. Колэхметов. || Яхшы итеп, шэп итеп, шэплэп. Берничэ кен бик яхшылап кунак булганнан соц, эшкэ тотындым. А. Шамов. II Жайлап, унайлап, иркенлэп.— Утыр эйдэ, Шэрэфи абзый, яхшылап. Ш. Камал.
ЯХШЫЛАТУ ф. сейл. к. яхшырту.
ЯХШЫЛЫК и. 1. Яхшы кешегэ хас сыйфатлар; киресе: усаллык. Ж,иканша бабай — тирэ-якта яхшылык белэн танылган бер карт. Г. Нигъмэти. Аныц яхшылыгын авыл картлары каман сагынып сейлилэр. М. Гали. II Яхшы булу, унай тээсир итэ торган булу, эйбэт булу; шэп булу, шэплек. Бу — авылда ат-ларыныц яхшылыгы белэн исем чыгарган кеше. Г. ИбраЬимов.— Ул мица каваныц яхшылыгын сейли, кук йезен, ай, йолдызларны, балалар кебек,-мак-
тый, шатлана, нихэтле матурлык, нихэтле шигърият, имеш. Ш. Камал.
2. Файда, унайлылык, изгелек. Кэримовларныц бай булдыгыннан денъяда берэугэ дэ яхшылык килгэне юк эле. Г. Тукай. Син Зэкия турында сейлэдец дэ сейлэвен, Мершидэ киленнец сица курсэткэн яхшылыгы турында бер суз дэ эйтмэдец. Р. Ишморат. Ит яхшылык, кет явызлык. Эйтем. II Уныш, шатлык, бэхет Ь. б. ш. Ул аца гел яхшылык кына тела, денъяда аныц Я<,эудэттэн дэякынрак бер кешесе дэ юк кебек тоела иде. Г. Бэширов. Газинур узе дэ Гали абзыйныц чын куцелдэн яхшылык телэвен си-зэ. Г. Эпсэлэмов. Алар теш курулэрсн яхшылыкка юрадылар. М. Гафури.
Яхшылык белэн — 1) берэр кешене куркыту, шур-лэту ечен кулланыла: яхшы чакта, ирекле рэвештэ, уз телэген белэн. Матур кыз, яхшылык бе(р)лэн алып бир шул муенсацны. М. Гафури; 2) яхшылап. Зариф, дим, ачуланам мин сица, нишлэп яхшылык белэн эйткэнне тыцламыйсыц? Ш. Камал; 3) яхшы ягы белэн, унай ягы белэн, яхшы итеп, мактап.— Мин аны яхшылык белэн искэ алам. А. Шамов. Яхшылыкка тугел (йерми, сейлэми, кыланмый) — берэр эш-хэрэкэткэ шиклэнеп карап, каиэгатьсезлек белдергэндэ эйтелэ. Яхшылыкка йермисец инде син, уз башыца йери торгансыц, бэхетец икэн, пароход кузгалып киткэнче килеп эк;итешэ алмадым. Ш. Медэррис. Яхшылыгын кайтару — яхшылыкка яхшылык эшлэу. — Юк, мин хэзер Гелгенэнец яхшылыгын кайтару ечен — бик зур эш эшлэр идем. Г. Гобэй.
ЯХШЫЛЫКЛЫ с. сир. Яхшы, яхшы кунелле, ке-шелекле.
ЯХШЫЛЫКТА рэв. к. яхшы чакта 2. [Бибкэй Хаэциягэ:] Яхшылыкта эцибэрмэсэц, мин синец бетен кабахэт серлэрецне халык алдында ачармын. Т. Гыйззэт.
ЯХШЫРТУ ф. Сыйфаты, эчтэлеге ягыннан югарырак, эйбэтрэк, естенрэк иту, яхшы иту. — Безнец бодайныц сортын яхшыртырга кирэк, Сэйфи абый, ул бозылган. Г. Бэширов. II Тагыи да яхшы-рак, унайлырак итеп эшлэу. Колхоз председателе дэ. авыл советы председателе дэ мэктэп бинасын яхшырту мэсьэлэсенэ з^итэрлек игътибар курсэт-милэр. Р. Ишморат. [Безнец] язучылар халык фай-дасын яклап, аларныц тормышларын яхшырту идея-лэрен алга серделэр. М. Жэлил. II (Эштэ, ярышта)
югарырак, яхшырак курсэткечлэргэ ирешу, эш метод-ларын камиллэштеру. Хезмэт дисциплинасын яхшырту. □ Завод кеннэн-кен ныгый, елдан-ел эшен ях-шырта бара. Ш. Камал.
ЯХШЫРУ ф. Сыйфаты, эчтэлеге ягыннан естенрэк, югарырак, яхшырак була бару, яхшыга эйлэну. Безнец Казан куз алдында яхшыра бара хэзер. Г. Эпсэлэмов. || Яхшырак, унайлырак, унайрак булу. Шэкэрдэ эшлэр кеннэн-кен эцанлана, эйбер арта, алу-сату кечэя,----хезмэт иялэренец икътисади
хэллэре----кен саен яхшыруга таба бара. Ш. Ка-
мал. || Сэламэтлек турында: рэтлэну, эйбэтлэну, та-зару. Щамалиныц хэле бераз яхшырып киткэн кебек булды. М. Гали.— Сержант, сезнец хэлегез яхшыра бит. А. Эхмэт. Хэзер ук уземдэ бераз яхшы-ру вэ хэллэну сизэ башладым. Г. Тукай. II Эш, хезмэт, тикшерену алымнары камиллэшу. Кезгэ таба [колхозда эшнец] яхшыруын Тимери бик рэхэт-лэнеп искэ алды. Г. Бэширов.
ЯХШЫСЫНМАУ ф. Унайсыз санау, оялу, унай-сызлану.— Ибрайныц хатынын бетенлэй чакырмыйм да дигэн идем эле, узенэ кардэш тигэнгэ курэ ча-кырмый калырга яхшысынмадым. Г. Камал. Аныц тел очына бик явыз, бик зэкэр суз килгэн иде, ул аны эйтергэ картлардан яхшысынмады. А. Шамов.
ЯЧЕЙКА и. иск. Бер зур берлэшмэ составына керэ торган кечкенэ оешма. Комсомол ячейкасы (1934 нче елга кадэр башлангыч комсомол оешмасы-нын атамасы). Партия ячейкасы (1934 нче елга кадэр башлангыч партия оешмасынын атамасы). Ячейка секретаре. □ —Ячейканыц кэрбер членыныц телэсэ нинди мэсьэлэ каралганда тавыш бирергэ хакы бар. Ш. Камал.
ЯШЕ-КАРТЫ эцый. и. Яшьлэр Ьэм картлар, яшь-лэр дэ, картлар да. Карацгы тешэр-тешмэс, Шэм-сетдиннец ендэвен дэ кетмичэ, яше-карты клубка эк;ыела башлады. Г. Бэширов.— Фазыл экрярлый,— дип. авылныц яше-карты тынып калды, эк;ырланган эк;ырлар тукталды, ейлэрдэге хатын-кыз тэрэзэлэр-гэ колаклары белэн ятты. Э. Фэйзи.
ЯШЕЛ с. 1. Спектрда теп теслэрнен берсе — зэн-гэр белэн сары арасындагы тес; улэн, усемлек, яф-рак тесе. Яшел тукыма. Яшел буяу. Яшел тубэ. □ Куе урман, матур яшел урман Хэтерлэтэ уткэн елларны. Э. Ернкэй. Кояшка каршы сыртын чыгарып кибэ башлаган may башында яшел уэн;ымнар куренгэли. А. Шамов. || и. мэгъ. Яшел буяу. Самолет яшелгэ буялган. А. Эхмэт.
2.	Улэн ускэн, яшеллек каплаган. Яшел сукмак. Яшел болын. □ Улэн белэн капланып та эцитмэ-гэн йомшак урман юлыннан яшел тоннель сыман зур юкэлэр кулэгэсенэ кереп киткэндэ. агачларныц йомшак яфраклары Зиннэтнец битен, ицбашларын сыйпап кала. Г. Бэширов.
3.	Улэннэн, яфрактан торган. Яшел азык. Яшел ашлама. II Ашарга яраклы улэннэрнен (кузгалак, кычыткан Ь. б. ш.) яфрагыннан хэзерлэнгэн. Яшел щи. Яшел борщ. || Яна чабылган, яна езелгэн. Ба-суны эйлэндек, арба тутырып яшел печэн теядек тэ, иц еракка, борчак эк;ирлэренэ килеп чыктык. Г. ИбраЬимов. [Хэсэн абый] яшел печэнгэ чумып ятты да энрярлады. Г. Гобэй.
4.	Жилэк-жимеш, ашлык Ь. б. ш. турында: елгер-мэгэн, житлекмэгэн. [дтэч] пешмэгэн яшел карлы-ганнарны чукып ашамага да кереште. Дэрдмэнд. Яшь алмагачныц ботаклары сарылып ускэн эре яшел алмаларны кечкэ кутэреп торалар. И. Гази. || рэв. мэгъ. блгермэгэн килеш, житлекмэгэн килеш. Арыш яшелрэк урылганга тешми, келтэдэ кала. М. Гали.
ЯШЕ
661
ЯШЕ
5.	куч. Бик яшь Ьэм тэжрибэсез. Бераз яшьрэк йэм яшелрэк булса да, Селэймановныц уйлаеынча, икелэнмичэ алып барырга ярый торган малай иде ул. И. Гази. Яца гына рабфак бетергэн. моцарчы зле бер жирдэ дэ эшлэмэгэн яшел егет булуымны белгэч, [мехкомбинатта] бераз уйга калдылар. Э. Еники.
6.	и. мэгъ. купл. иск. яшеллэр. Бер елга сол-даттан калган рекрутлар. Яшеллэр каралып бер ун минут кына уткэн иде, кызыл ейнец койма як ише-гендэ бер адэм куренде. Г. ИбраЬимов.
Яшел суган — кыяклы суган. Ул, яшел суган. бет-нек, петрушка кебеклэр белэн алдаштыргалап, аш пешереп ашатты да----балаларын йоклату ягын
карады. Г. Гобэй. Яшел чэй — узенэ хас хуш исе, яшькелт-сары тесе Ьэм тэме авызны берештерэ торганрак булуы белэн аерыла торган чэй тере. — Мин, алла телэсэ, ейдэ эчеп тотар ечен дэяшел чэйне куплэп алып кайтырмын. Ф. Эмирхан.
О Яшел тавыш—колакка ятышсыз ачы, нормаль булмаган чэрелдек тавыш. Аныц хэлэл э^ефетенец, никахлы карчыгыныц, яшел тавышы бетен ейне ту-тырды, зэйэр сузлэре яшен ташы шикелле атыла башлады. А. Шамов. Яшелгэ калу (калдыру) — нинди дэ булса сэбэп белэн бер елга солдаттан калып тору (калдыру). [.Кызныц егете] яшелгэ кала имеш, алдагы елга тагы караласы имеш. Г. ИбраЬимов. Битлэренэ чиртсэц кан чыгарлык бу егетлэрне зэц-гэргэ дэ, яшелгэ дэ калдыргач, безнец белэн ни эш-лэрлэр икэн? М. Гали.
ЯШЕЛБАШ и. бот. Кишернен бер сорты; русчасы: зеленоголовка.
ЯШЕЛ-ЗЭЦГЭР и. 1. Яшел белэн зэнгэр теслэр арасындагы тес; русчасы: цвет морской волны.
2. фарм. Медицинада тэндэге улеклэу, чабыру кебек авыруларны дезинфекциялэу, зарарсызландыру чарасы буларак файдаланыла торган сыеклык; русчасы: бриллиантовая зелень, зелёнка (сейл.).
3. Бакыр купоросы; русчасы: медный купорос.
ЯШЕЛЛЕ с. Яшел тес куп булган, яшел тес кат-нашкан. [Болар янында] яца чабата кигэн вэ кызыл-лы кулмэк естеннэн яшелле алъяпкыч япкан кыз [бара]. Ф. Эмирхан.
ЯШЕЛЛЕ-ЗЭЦГЭРЛЕ с. 1. Яшел Ьэм зэнгэр тес-лэре булган, яшел Ьэм зэнгэр теслэр катнашкан. Гайнулла яшелле-зэцгэрлг конвертларга салынган хатларны алып укый башлады. А. Эхмэт. Яшелле-зэцгэрле гарус жеплэрен. янып торган ниже мамык-ларын сэкегэ жзеп салдылар. Ф. Хесни. [Иезлебикэ] керэн шэлен кайтарып ицбашына салган, башында яшелле-зэцгэрле ефэк яулык. Г. Бэширов.
2. куч. Ачы, ямьсез, нормаль булмаган чэрелдек Ьэм зэЬэр (тавыш турында). Аныц яшелле-зэцгэрле тавышы колагымда эле дэ яцгырап тора. Сейл.
ЯШЕЛЛЕК и. 1. Яшел тестэ булу сыйфаты. Куз-лэренец яшеллеге.
2. Яшел кыр, яшел болын, яшел урын. Бер заман-нар бу буйлар, эк;эелеп яткан зур куллэре, яшеллек вэ терле агачлары белэн борынгы бабайларны кы-зыктырып, монда жирлэштергэннэр. Ш. Камал. [Шэкертлэр], палатка тектереп, землянкалар 'ар-тындагы яшеллеккэ палатка корып, шунда тора башладылар. М. Гафури.
3. Усеп утыра торгаи усемлеклэр: агач, куак, чирам турында. Бетен жиР яшеллек эчендэ, ишек ал.-лары капка теплэренэ кадэр ямь-яшел. Г. Гобэй. Ул киткэндэ шэп-шэрэ диярлек булган йорт тирэ-лэре хэзер инде яшеллеккэ кумелеп баралар. Г. Эпсэлэмов.
ЯШЕЛЛЕ-КЫЗЫЛЛЫ с. Яшел Ьэм Кызыл теслэре
булган, яшел Ьэм кызыл теслэр катнашкаи. [Кэбир эфэнде] узенец сынын кысып тора торган карлыгач койрыклы фрак естеннэн яшелле-кызыллы буй-буй чапанын жилбэгэйгэ жибэреп киеп алган. Э. Фэйзи.
ЯШЕЛЛЕ-САРЫЛЫ с. Яшел Ьэм сары теслэре булган, яшел Ьэм сары теслэр катнашкан. [Зайидул-ла хэзрэт] яшелле-сарылы буй-буй эдрэс чапанын, зэгъфран белэн тестэш чалмасын иртэнге намаздан бирле салмаган. К. Нэжми.
ЯШЕЛЛИ рэв. к. яшеллэтэ. Борчакны яшелли чабу.
ЯШЕЛЛЭНДЕРУ ф. Агачлар, куаклар, чэчэклэр Ь. б. усемлеклэр утырту, чэчу, устеру. Цехлар-ны урнэк рэвештэ чиста тоту, фабриканыц тирэ-яннарын яшеллэндеру турында нихэтле сейлэдек. Ш. Камал.
ЯШЕЛЛЭНУ ф. 1. Яфрак белэн, улэн белэн каплану, яшел тескэ керу. Яшеллэнэ тагын иркен кыр-лар. 9. Исхак. Яшеллэнэ ужым басулары, Яфрак ярыр тиздэн сиренънэр. Г. Хужи. II Яшел булып тору, яшел булып курену. Яшеллэнэ жирнец чирэ-ме, Мамык сыман йезэ ак томан. Э. Ерикэй.
2. Яшел тес сэру, яшькелт тес алу. Тэмэке те-тененец яшеллэнгэн Навасы аркылы булмэгэ жыел~ ган кырыклап кешенец утырганын куреп була. Ш. Усманов. II куч. Ачу килу, нэфрэтлэну сэбэпле агарып, яшелле-кукле тескэ керу, йез узгэру. Начальник бик яшеллэнеп килеп керде: кемнедер кыздыр-ган, ахры. Сейл.
3. сейл. Кугэру, тутыгу. Теймэлэр бик искергэн-нэр, яшеллэнеп, кугэреп беткэннэр иде. Г. Гобэй. Тимгел-тимгел булып, яшеллэнеп тутыккан кыцгы-рау нечкэ генэ тавыш белэн чыцлап жавап кайтар-ды. А. Шамов.
ЯШЕЛЛЭТЭ рэв. Яшел кее, елгермэгэн, житлек-мэгэн килеш. Яшеллэтэ уру. □ Янэшэ тутэл. яшел суган. Яшеллэтэ ничек езэсе. Жыр.
ЯШЕЛЧЭ и. Кыяр, кишер, кэбестэ, помидор, чегендер Ь., б. кебек азык итеп. файдаланыла торган улэн усемлек жимешлэре Ьэм усемлеклэр. □ Украи-наныц яшелчэлэре елгергэн. 9. Айдар.— Серэсе иде шул жирне дэ яшелчэ утыртып жибэрэсе иде. М. Эмир. II с. мэгъ. Яшелчэгэ бэйлэнешле. Яшелчэ бакчасы. Яшелчэ ашы. Яшелчэ кибете. Урамныц уц ягындагы калкулыкта, яшелчэ подвалы янына, биек итеп кэбестэ теягэн зур йеклэр килеп туктаган. Г. Бэширов.
ЯШЕЛЧЭЛЕК и. Яшелчэ бакчасы. Яшелчэлектэ эшлэучелэрне булэклэу.
ЯШЕЛЧЭЧЕ и. 1. Яшелчэ устеруче белгеч.
2. Яшелчэ бакчасында эшлэуче. Яшелчэче хезмэте.
ЯШЕЛЧЭЧЕЛЕК и. Авыл хужалыгынын бер тармагы буларак, яшелчэлэр устеру эше. Парниклы яшелчэчелек. Яшелчэчелек совхозы.
ЯШЕН и. 1. Атмосфера электрынын Ьавада буша-нуы; гадэттэ ялт-йолт итеп утэ торган бормалы чат-кылар рэвешендэ була. Яшен яшьнэп, жиР йезе ялтырап. киткэн иде. Ш. Камал. Тышта давыл иде; бертуктаусыз Кук кукрэде, яшен яшьнэде. М. Жэлил. II куч. Шатлык яки нэфрэт кебек хислэр кнчергэндэ кинэт кузлэрдэ чагылып китэ торган чаткы, нур турында. Аныц яшеннэр чэчеп тора торган келэч, матур кузлэре минем иреннэрем белэн нэкъ бер турыда иде. Ф. Эмирхан.
2. куч. Житез кешегэ карата эйтелэ. Яшел кулмэк Фэйрузэкэй эштэ нэкъ яшен иде. М. Жэлил.
О Яшен суккандай булу (калу) — аптырап катып калу. Бибижамал апага яшен суккандай булды. Ку-целенэ килгэн шиккэ ышанырга да, ышанмаска да белмэде. Ш. Хесэеирв. Бу сузлэрне ишеткэч, аца
ЯШЕ
662
ЯШЬ
яшен суккан кебек булды. X. Кэрим. Яшен тизлеге белэн (тизлегендэ)— бик тиз. Вакыйгалар яшен тизлеге белэн акты. Г. ИбраЬимов. Мэдинэ, яшен тизлегендэ, ауган читэнне атлап чыкты да---ал-
га карап йегерде. Г. Минский. Яшен (уты) ташы(дай, кебек, шикелле)—житезлек, жэЬэтлек, тизлек турыида. Мин, яшен уты шикелле атылып, аныц янына барып бастым. А. Шамов. Ул узенец яшен ташы-дай атылып йврулэренец, башына тешкэн барлык бэлалэрнец теп сэбэпчесе итеп Зэйтунэне саный. Ф. Хесни.
ЯШЕНЛЕ: яшенле яцгыр — яшене булган, яшен белэн утэ торган янгыр. Ара-тирэ, яшенле явымнар-га карамастан, йавалар берьюлы рэхэтлэнеп, эя;ылы-нып киттелэр. Г. ИбраЬимов. Яшенле яцгырныц икенче кенендэ Гафиятулла бабайныц ерак кызлары килде. Г. Эпсэлэмов.
ЯШЕНЛЕ-ДАВЫЛЛЫ с. Яшенлэп, давыллап утэ торган. Кенбатыш ягыннан яшенле-давыллы кечле яцгыр килэ иде. Г. Бэширов.
ЯШЕНЛЭУ ф. Бик якты булып, тирэ-якны яктыр-тып, кабынып-кабынып алу. Еракта яшен яшенлэп, кук гелдерэп куйды. И. Гази.
ЯШЕРЕН с. 1. Кемнэн дэ булса яшерелэ торган, кемгэ дэ булса эйтелми, белдерелми торган яки куп-лэргэ билгеле булмаган. Яшерен договор. I I Бетен юл буе — ат естендэ корылган бик куп аерым ки-цэш, яшерен план мээулеслэренэ эйлэнде. Г. ИбраЬимов. || Бик тирэн яшерелгэн, йерэк турендэге, кунелдэ яшерелгэн, эчке.— Кайэр сукканнар, минем иркэлэнергэ телэгэн яшерен уйны каян белеп елгер-гэннэр эле? h. Такташ.— Инде хэзер мин сица эчем-дэге иц яшерен, иц тирэн серлэремне ачачакмын. Ш. Мехэммэдев. Сез белмисез, Нинди тэмле, Кечле бу яшерен яну! М. Жэлил. Ул Шакирныц яшерен эчке кичерешлэренэ кадэр чыраеннан, куз карашын-нан,---хэтта сулыш алуыннан сизенэ торган бул-
ды. Г. Минский.
2.	Астыртын булган, маскировкаланган. [Жыелыш-та] докладчыга яшерен дошманлык ацлата торган репликалар биручелэр дэ булмады тугел. Ш. Камал.
3.	Легаль булмаган, яшеренеп эшли торган. Алар, наборщиклар белэн бергэлэп, яшерен тугэрэклэрдэ ейрэнгэннэр. Г. Гобэй. Коммунистларныц Севастополь йэм Симферополь кебек зур шэйэрлэрдэге яшерен оешмалары да Врангель гаскэренэ каршы аяу-сыз керэш алып баралар икэн. Г. Бэширов. Гэрэй Солтан, татар полиграфистлары белэн берлэшеп, яшерен типография тезеп йери иде. Г. ИбраЬимов. II Бик яшереп йертелэ торган, серле. Яшерен китаплар. □ Яшерен язуларныц берничэсе солдат-ларныц кулына тешкэн. М. Гафури.
4.	Революциягэ кадэр: бигрэк тэ политик жина-ятьчелэрнен эшлэрен алып баруга бэйлэнешле булган. Яшерен булек. Яшерен полиция. I I Аларныц икесенец дэ [жандарм управлениесендэ] яшерен агент булулары фаш ителгэн. К. Нэжми.
Яшерен тавыш — бюллетень тешереп яки шар салып бирелэ торган тавыш. [Бригадирны] яшерен тавыш белэн сайладык. Г. Гобэй. Яшерен сайлау — яшерен тавыш белэн уткэрелэ торган сайлау.
ЯШЕРЕН-БАТЫРЫН (ПОШЫРЫН) рэв. Яшереп, астыртын. Яшерен-батырын эшлэу. СЗБу сейлэшулэр барысы да яшерен-пошырын, эйтелеп бетмэгэн сузлэр, кинаялэр белэн барды. Ф. Хесни.
Яшерен-батырын тугел — сер тугел, яшереп булмый.— Синнэн яшерен-батырын тугел, Хэкимэ^ан абзый, эйткэч, барысын да эйтергэ кирэк, син мица этием кебек якын. Мица анда кайтырга ярамый. А. Шамов.
ЯШЕРЕНЛЕК и. Яшерен булу. Бу уз[енец] мате-риалыныц яшеренлеге белэн арада аеруча кызыксын-дырган шайитларныц берсе булып чыкты. Г. ИбраЬимов.
ЯШЕРЕНУ ф. 1. Кемнэн дэ булса качу, кемгэ дэ булса куренмэслек булып урнашу.— Артыкбикэнец яшеренгэн булуы башта берэуне дэ гаэк;эплэндермэ-де. М. Эмир.— Мин монда мич башына менеп яшеренеп ятам. Г. Камал.
2.	куч. Кемнен дэ булса яклавына таяну, аркалану. — Юк инде, Сэрвэрев, моннан соц цех начальнигы артына да, директор артына да яшеренеп эш итэргэ юл куймабыз. Р. Ишморат. II куч. Нэрсэне дэ булса ширма итеп файдалану. [Якуб:] Сез, анархия, талау, утеру кебек куркыныч сузлэр артына яшеренеп, асылда алпавытларны, кулакларны яклыйсыз. И. Гази.
ЯШЕРТЕН рэв. 1. Сиздермичэ, яшерен, астыртын рэвештэ.— Миннэн яшертен генэ эш йертеп, яучы-лыктан мине калдырмасыннар. Г. Камал.
2.	с. мэгъ. к. яшерен. Аныц шулай уйга калып торуында, сузсез торуында эллэ нинди бер яшертен сер бар кебек куренэ. Г. Колэхметов.
ЯШЕРУ ф. 1. Берэр затны яки берэр предметны куренмэслек иту, качыру. Хэмит бу юлы да нэрсэне-дер конверттан алып кукрэгенэ яшерде. А. Эхмэт. Карт шомырт агачлары. карлыган ну аклары безнец яклы, алар безне яшерэлэр. Ф. Хесни.
2.	Сер итеп саклау, белгертмэу. [Галия:] Яшер-мим, син безнец кубебезгэ ошадыц. Г. Кутуй. II Сиздермэу, куреэтмэу (хис, халэтне). Сэлим, узенец мэхэббэтен яшерэ алмыйча, эчке бер дулкынлану белэн сейли иде. Г. Эпсэлэмов. Садыйк узенец хэ-лен башта Нэгыймэдэн яшерде. Г. ИбраЬимов.— [Ис-кэндэр:] Сез, Гелсем ханым, аныц ятим, уги икэнен яшереп, уз балаларыгыз белэн бер куреп тэрбиялэ-гэнсез. Г. Гобэй.
3.	Нэрсэдэн дэ булса саклау, ышыклау. Алдагы йектэ, Жэудэтнец кечкенэ энесен кезге э^илдэн яшереп, арба уртасына энисе утырган. Г. Бэширов. Атлар, каршы бэреп яуган яцгырдан башларын яше-ру ечен, эледэн-эле яннары белэн борылдылар. Г. Гобэй.
4.	куч. Бетеру, жую. Бу — кулаклар тарафыннан мдинаятьнец очын яшеру ечен эшлэгэн хэйлэ генэ. h. Такташ.
5.	рэв. мэгъ. яшереп. Куреэтмичэ, сиздермичэ. Энисе [Габдулланы] кара ейгэ алып кереп, уги эти-сеннэн яшереп сыйлады. Э. Фэйзи.
ЯШМА и. Вак кына кварц бертеклэреннэн торган, кызыл, яшел Ьэм саргылт тестэге утырма тау токымы (сэнгать эйберлэре ясау ечен Ьэм декоратив таш итеп кулланыла). [Борынгы кешелэр] балтаны болан Ла.и кит сеягеннэн, шулай у к яшмадан, чей сыманрак итеп эшлэп, кэкре сапка каеш белэн бэйлэп куйган-нар. Таб. буйс. юлында. II с. мэгъ. Яшмадан эшлэнгэн. Яшма шкатулка.
ЯШЬ 1 с. 1. Балигъ булмаган, елгермэгэн; бала яшендэге. Гадэттэ гел шаярып утыра торган яшь малай-шалайлар да, тыннарын чыгармыйча, Каюм-ныц авызына керердэй булып тыцлап утыралар. Ш. Камал. [Габдуллаэя;ан:] Эле беркен генэ узец Гыйльми Бэдрилэреннэн яучы килгэч: .Эле улыбыз бик яшь, бала эле, ейлэндермибез",— дигэн идец. Г. Камал. II Урта яки олы яшькэ житмэгэн. [Сэхнз-гэ] башына аршын ярым озынлыктагы фэс кигэн бер яшь адэм керде. Ф. Эмирхан. Комбат узе шикелле ук пехтэ киенгэн яшь кыяфэтле штаб башлыгы йэм элемтэчелэре белэн, кызу атлап, арттагы ро-таларга таба узып китте. Г. Бэширов. II Балалар-
яшь
663
яшь
ны ата-анасыннан аерып курсэткэндэ фамилия алдыннан эйтелэ. Яшь Ульянов бара яннарында, Кицэшлэ-рен тыцлап аларныц. Г. Хужи.
2.	Тэжрибэсез.— Мин сине яшь кыз бала дип кыз-гана идем. Т. Гыйззэт. | хэб. функ. Яшьрэк шул эле син. тагын мин кушканча эшли алмагансыц. X. Кэрим.
3.	Яна гына, куптэн тугел усеп чыккан; житлек-мэгэн (усемлек турында). Куе булып усеп утыра торган яшь чиклэвек агачлары арасында корырак бер урын сайлап бераз ятып тордым. А. Шамов. [Кэ-Х(э] куптэн кызыгып йергэн яшь кэбестэлэргэ ку-накка китте. h. Такташ. Хэлим кен саен яшь кычыткан. балтырган, кузгалак эк;ыеп кайта. И. Гази. II Яна оештырылган, яна тезелгэн. Гражданнар су-гышыныц кызган чоры. Деникин, Колчак Кэм башка ак бандалар яшь Совет иленэ терле яктан йемрум итэлэр. М. Гали. II Нинди дэ булса елкэдэ куптэн тугел эш башлаган, тэжрибэсез. Яшь укытучы. Яшь язучы. □ Яшь сабанчылар бер-берсе белэн узара ярышалар иде. Г. Гобэй.
4.	Яна кияугэ чыккан яки яна ейлэнгэн.— Кил, карчык, яшь кияу белэн яшь бикэч кебек утырыйк эл° бер. А. Шамов.— Котлы булсын яшь кияу! Н. Исэнбэт. || и. мэгъ. сейл. Яна гына ейлэнешкэн егет белэн кыз. Яца кушылган ике яшь------бэхетле ми-
нутлар эчендэ----яши башладылар. Г. ИбраЬимов.
Насыйп булсын ике яшькэ рэхэт гомер итэргэ. Г. Камал. || и. мэгъ. купл. яшьлэр. Яшь кешелэр, яшь буын.— Яшьлэрнец уз акылы узендэ, гомер буе синец белэн мине саклап ятмас. Г. Бэширов. Яшьлэр, си-зелерлек каушап, картраклардан терле кицэшлэр сорый башладылар. Ш. Усманов.
Яшь хатын — 1) этн. иск. полигамик семьяда берничэ хатыннын сонгысы, ин яше.— Яшь хатын кайда булса да алда йери ул. М. Гафури; 2) хатыны улгэч яки аерылгач алган икенче хатын. Яшь эни — уги ана.— Эти узе барында да сыйдырмаган яшь эни янына, элбэттэ, кайтмадым инде. М. Фэйзи
ЯШЬ II и. 1. Кеше яки кайбер хайван гомеренеп бер елы. Ул арада балага яшь ярым була. Г. Гобэй. II Туган кеннэн алып уткэн вакыт саны, ел исэбе; кешенен, хайваннын, усемлекнен яшэу чоры, периоды. Яше куп тэ, акылы юк. Мэкаль. Туксан яшьтэ булуына карамастан, Динмехэммэт карт узенец э^егэрендэ иде эле. М. Гали. Арабызда бер чал бар, яше елкэн, акылы югары. Г. ИбраЬимов.
2. Гомернен билгеле бер чоры. Мэктэпкэчэ яшь-тэге балалар. Мэктэп яшендэге балалар. Комсомол шеннэн чыгу.
О Яше житу — балигъ булу, елгеру. Соц, узец уйлап кара, Кыз бала бит канатлы ул, Яше эцит-кэч очып китэ дэ, Мин тагын ялгыз калам. М. Жэлил. Яше уту — гомернен нинди дэ булса бер чорын узып, олыгаеп бару. [Пионерлар] яше дэ утеп бара торган Ибрайны пионерга керергэ ендилэр. Г. Гобэй.
ЯШЬ III и. Елаганда, бик нык дулкынланганда яки кечле авыртудан куздэн буленеп чыга торган тессез, утэ куренмэле тозлы сыеклык. Мицнулла аб-загызныц сэламэт кузеннэн бер тамчы яшь тэгэрэп чыкты. И. Гази. Яшьлэр янына килергэ базмыйча бер читтэ карап торган энилэрнец, эбилэрнец кузлэрендэ яшь куренэ башлый. Г. Гобэй.
О Яшькэ тыгылу — хислэрнен куплегеннэн яки рухи газаптан артык дулкынлану, еларга тору. Кай-дан бу хэтле ярамаган усал суз таба: елан кебек зэйэрен чэчэ дэ тора, нэгълэт! Ике килене, мескен-нэр. ике читтэ яшьлэренэ тыгылып тик каранып торалар. Ш. Камал. Яшь тешу — к, куз яше тешу.
Мине ташлап, кутэрмэ бер дэ борныц: Яшем тешсэ, йич уцмас урныц. Г. Кандалый. Яшьне эчкэ йоту— эчке газапиы курсэтмэскэ телэп, еламаска тырышу. Нинди авыр, нинди авыр икэн бу яшьне эчкэ йоту! 9. Фэйзи.
ЯШЬКЕЛТ с. Сыек яшел, ачык яшел. Булмэнец бетен креслолары йэм диваны яшькелт хэтфэ белэн тышланган. Ф. Эмирхан.
ЯШЬКЕЛТЕМ с. к. яшькелт. Яшькелтем палас. Яшькелтем хэтфэ.
ЯШЬКЕЛТ-СОРЫ с. к. хаки. Аныц естендэ тар погонлы, яшькелт-соры френч. 9. Еники.
ЯШЬЛЕ I с. Яшь (111) тулган, яшьлэнгэн. Ж,эми-лэ карчык яшьле кузлэрен серткэли, башын селки иде. Г. Бэширов. Яшьле кузлэрен балалардан яше-рергэ телэп, Фатыйма Светлананы кукрэгенэ кыс-ты. Г. Минский.
Яшьле ел сейл.— авыр ел, куп газаплар кичергэн ел. Яшьле елныц авырлыгы теште аякка. М. Жэлил.
ЯШЬЛЕ II с. к. яшьлек II. Кичэ шуннан илле яшьле абзый Рапорт бирде келеп, мактанып. М. Жэлил.
ЯШЬЛЕК I и. 1. Сабый чактан алып житлеккэнгэ кадэрге еллар; яшь чак. /Дир йезендэ бернэрсэ юк яшьлектэн кадерлерэк. Жыр. Бу кей минем куз ал-дыма яшьлегемнв китереп бастырды. К. Нэжми.
2. Яшь булу (хэле).— Бэлки, бу минем яшьлегем-нэн килгэндер. бэлки, мин элек тормышымны бер-катлырак ацлаганмын. Г. Бэширов.
ЯШЬЛЕК II с. к. яшьтэге.— Хершит мица узенец ике яшьлек бер кызы барлыгын сейлэде. Ф. Эмирхан. Ул узеннэн биш-алты метр гына читтэ еч-дурт яшьлек кыз баланыц басып торганын куреп ихтыярсыз калды. 9. Еники.
ЯШЬЛЕ-КАРТЛЫ с. Ьэм яше, Ьэм карты булган, берсе яшь, берсе карт булган.— Житмэсэ тагын, бер иргэ яшьле-картлы ике хатын. Г. ИбраЬимов.
ЯШЬЛИ рэв. Яшь чагында, яшьтэн ук, яшь килеш. — Мин бит, Камил, авылдан бик яшьли китп м. Ь. Такташ. Бу йерэктэ яшьли тынган яшьлек. Кен тудырган ал тац шикелле, Дошчаннарга улем, 3 узенэ Мэцге 'улмэс яшэу китерде. М. Жэлил. Бу кызлар аналарыннан бик яшьли калган булганнар. Г. Гали.
ЯШЬЛЭВЕК и. диал. Яшел урын, ялан. Яшьлэвек-тэ печэн чабу.
 * ЯШЬЛЭЙ рэв. к. яшьли,— Син дэ минем кебек яшьлэй эцэфалар, читенлеклэр курдец. Ш. Камал. Хэлил яшьлэй ата-анасыннан аерылган. М. Фэйзи.
. ЯШЬЛЭНУ ф. Кузгэ яшь килу, яшь тыгылу. Ул узенец яшьлэнгэн кузлэре белэн Габдуллага карады. 9. Фэйзи. Элек тамак туймаудан. якты кур-мэудэн куз яшьлэнэ иде. А. Эхмэт. [Сабир абзый] яшьлэнгэн кузлэрен кул сырты белэн сертеп алды. 9. Еники.
ЯШЬЛЭРЧЭ рэв. Яшьлэргэ хас булганча. Яшьлэр-чэ кивну. Яшьлэрчэ кылану. II Яшь вакыттагыча, зур дэрт белэн. Яшьлэрчэ эшлэу.
ЯШЬЛЭТЭ рэв. Яшьли, яшьтэн ук, яшь килеш. Балаларым булуын булган иде дэ, барысы да яшьлэ-тэ улеп беттелэр. Г. Камал.
ЯШЬНЭУ ф. 1. сейл. к. яшеилэу. Тышта давыл иде; бертуктаусыз кук кукрэде, яшен яшьнэде. М. Жэлил. Болытларны телгэлэп уткэн яшен туктаусыз яшьнэп тора йэм, иртэ-кичлэрен тукта-мастан, езлексез яцгыр ява. Э. Еники.
2. куч. Тазалык, яшьлек, кер кунеллелек ташып тору, нэреэгэдер дэртлэнеп, ашкыиып тору турында. Шул вакытта. купер естендэ, кету кайтканын ке-
яшь
664
яшэ
теп торган кызларныц берсе гел кебек янып, яшь-нэп, дэртлэнеп торган егетнец каршында тэмам сихерлэнгэн иде. М. Фэйзи. Яшь вакытта яшьнэдем, кечле вакытта кукрэдем. Яшьнэмим дэ, кукрэмим дэ, утсыз инде кукрэгем. Г. Тукай. II куч. Чагылу, сизелеп киту. Кызныц уйлары арасында бер шиклесе дэ яшьнэп узды. Г. Минский.
ЯШЬСЕНУ ф. Яшькэ, тэжрибэсезгэ санау. Гелсем прицепщик булу ечен Илгизэрне яшьсенде, Хэерни-саныц бик экрен кыймылдаучан кеше булуы элек-тэн ук билгеле иде. Г. Бэширов.
ЯШЬСЕТУ ф. сейл. Кемие дэ булса бик яшь итеп санау, баласыту.— Селэйман эфэндене бигрэк яшьсе-тэсец син, узецнэн келэр, бигрэк юлэр кыз бу, дип уйлар. Ф. Эмирхан.
ЯШЬТЭГЕ с. Купмедер яшьтэ булган, ничэдер яшьлек. 2—3 яшьтэге балалар. 60—70 яшьтэге карт-лар.
ЯШЬТЭН рэв. Яшь вакыттан, яшь чактан ук. Яшь-тэн куп михнэт курдем. Г. Тукай. Яшьтэн уйнап-келеп ускэн шэйэребезнец урамнарын дошман тап-таг'"Ы? И. Гази.
ЯШЬТЭШ и. Кем белэн дэ-булса бер яшьтэге, бер елгы кеше. [Хэйруллин:] Безнец уйлар дерескэ ки-Лер, ахры, яшьтэш. А. Эхмэт. Тыйнак, итагатьле, ягымлы булуы естенэ, ул аныц Маратына яшьтэш тэ иде бит эле. Г. Гобэй. Ц с. мэгъ. Бер яшьтэге, бер елгы. Безнец ишек алдында минем белэн яшьтэш малайлар аз тугел иде. Ф. Эмирхан. Абый кул астында булгач, ара-тирэ уйнаштыргаларга да, ятьтэш малайлар белэн алма бакчасына тешкэлэр-гэ дэ вакыт табыла башлады. Э. Айдар. || с. мэгъ. Берэрсе туган елда салынган, тезелгэн яки сатып алынган h. б. нэрсэлэр турында.— дби, узец белэн яшьтэш ейдер. ахры, бу. М. Фэйзи.
ЯШЬТЭШЛЕК и. Яшьтэш(лэр) булу.
ЯШЬ-ЖИЛКЕНЧЭК эцый. и. Яшьлэр, яшь кешелэр, егетлэр-кызлар. Монда йэркемнец уз якыны, уз туганы----булганга курэ, озатучылар арасында
хатын-кыз, бала-чага, карт-коры, яшь-эцилкенчэк, бай-ярлылардан йэр сыйныф бар иде. М. Гафури. Мин эйтэм, авылга кайтып, узем шикелле яшь-эцилкенчэклэрнец бер йерэклэрен яндырыйм эле, дим. М. Гали.
ЯШЬ-ЖИЛБЭЗЭК эцый и. к. яшь-жилкенчэк. Сэй-фи, узенец бер генэ таянычы да булмавына, язмы-шы шушы яшь-эцилбэзэк, хатын-кыз кулына калуы-на бик эрнеде. Г. Бэширов. Казан яшь-эцилбэзэклэ-ренец дурт-биш гасырлык тарихи гадэтлэре буенча, быел да уткэн сишэмбедэн бирле йэр кенне кендез-ге сэхэр эцыелышлары була башлаган иде. Ф. Эмирхан.
ЯШЭЕШ и. 1. филос. Жэмгыятьнен материаль тормыш шартлары, яшэу шартлары жыелмасы. Иэц-тимагый яшэеш. □ Такташ кояш образын мате-риалистик-философик мэгънэдэ алды, аныц аша яшэешнец тулы уз местэкыйльлеген йэм мэцге улем-сез. мэцге сунмэслегсн раслады. X. Госман.
2. Яшэу, тормыш иту, кен куру хэле, эш-хэллэр-нен торышы. [Авторны] аерым кешелэрдэн бигрэк, социалистик тезелеш участокларыннан берсе булган бер заводныц яшэеш мэсьэлэсе кызыксындыра. Г. Нигъмэти.
ЯШЭР к. яшьлек II. Мец яшэр имэн. □ Алты яшэр юлдан кайтса. алтмыш яшэр курешэ килер. Эйтем. Идел-йортныц бер читендэ кечкенэ бер ейдэ авыру ана белэн сигез яшэр кыз гомер итэлэр икэн. А. Гыйлэжев.
ЯШЭРЛЕК с. сир. к. яшьтэге.—Сез минем унбиш яшэрлек бердэнбер кызымны рус казагына тотып бирдегез. Ф. Бурнаш.
ЯШ ЭРТУ I ф. 1. Яшь иту, яшь кешегэ эйлэндеру.— дллэ яшэртэ торган шундый бер даруыц бармы синец? Д. Аппакова.— Иртэгэ мине яшэртеп, шушы ак сакалымны каралта алырсыцмы, юк бит, юк? К. Тинчурин.
2. Яшь дип санау.— Ай улым, син алай мине бик яшэртеп куйма. Г. Минский.
ЯШЭРТУ Иф.к. яшеллэндеру. Хэлле итэбез сине, Яшэртэбез сине, Ж,ир1 М. Жэлил.
ЯШЭРУ I ф. Яшьрэк булып киту, янару. Казан йаман яшэрэ. II Яшьлэр тесе керу, узенне яшь сизу. Ул, аныц янына барганнан йэм туйганчы сейлэ-шеп утырганнан соц, узен яшэреп, эцицелэеп кит-кэндэй тоя. А. Шамов. [Хеснулла:] Сез, Садыйк абзый, яшэреп киткэнсез, себханалла, куз тимэсен. Ш. Камал. Мин яшэгэн саен яшэрэм. Э. Ерикэй.
ЯШЭРУ II ф. 1. Яшел тескэ керу, яшеллэну; яшеллэнеп курену. Улсэ дэ бер кен безнец бакчачы, Ьэр яз яшэреп яшэр бакчасы. М. Жэлил. Ерактагы кара урман, ничектер. кугелэцемлэнеп, яшэреп китте. Г. Гобэй. Яшэреп торган бодай авыр тырма артыннан кара туфрак булып калды. Г. Бэширов.
2. Болытлар куерып, яшькелт-кугелжем тескэ кереп, янгыр яварга тору турында. Яшэрэ башлаган болыт кап-кара булып бетен кук йезен каплап алды. М. Гали.
ЯШЭРУ III ф.~ сейл. Яшьлэну, яшь тулу. [Мая риза булмыйм}, тагын эйтсэлэр, кузлэрем яшэрэ башлый. Г. Ибрайимов.
ЯШЭУ ф. 1. Гомер иту, тору. Улем белэн яшэу арасында узган газаплы кеннэр аныц куцеленэ юшкын булып утырды. Г. Бэширов.— Эгэр шул чагында син кайнар мэхэббэтец, шэфкатьле йерэгец белэн эцылытмаган булсац, бэлки, мин хэзер яшэмэгэн дэ булыр идем. Р. Ишморат. Ченки мин сез дип яшим, сез дип келэм, сез дип улэм. Ш. Бабич. II Купме вакыт булса да гомер иту, тереклек иту. Арслангэ-рэйнец деньяда йез ел яшэгэн ап-ак сакаллы, ап-ак чэчле бабасы булган. А. Эхмэт. Утыз ел да яши ал-маган дип, Шагыйрь гомерен ялгыш улчэмэ. 3. Мансур. дйт син мица, [Жир], миллион еллар яшэп. Син бакчалы, кулле, чэчэкле, Курдецме тик бер кат уз гомерецдэ Мондый хурлык, мондый вэхшэтне? М. Жэлил.
2.	Нэрсэ белэн дэ булса кызыксыну, нэрсэне дэ булса . тормышта ин эйэмиятле дип исэплэу; актив, эшчэн тормыш алып бару.— дгэр талант дигэн нэрсэ бетен илне дулкынландырган алдынгы идеаллар белэн сугарылып, шулар белэн рухланып яшэмэсэ, иэцат дэрте белэн ялкынланмаса, ул, ташландык кизлэу сыман, йичшиксез кибэчэк. Г. Бэширов. Тор-мышыбызны бер кейгэ эцайлап эцибэрсэк тэ, без яцадан-яца телэклэр йэм бурычлар белэн янып яши-без. 9. Еники.
3.	Нинди дэ булса тормыш алып бару. Ялгыз тормышта яшэу. □ —Деньяда тору дан максатыц тыныч кына йоклап яшэу булса, Кара фикергэ ияр. Г. Колэхметов. II Материаль як турында: ничек тэ булса кен куру, кен уткэру, туклану. Хезмэт хакына яшэу. Пенсиягэ яшэу. □ — Куп кенэ семьялар алдагы елдан калган икмэклэре белэн канэгатьлэнеп яшэргэ мээцбур булалар. Г. Гобэй. \Шайбаз:\ Чэчэргэ эцирец, эцигэргэ атыц булмагач, Зэцгэр чишмэ суы белэн генэ яшэп булмый бит. Г. Ибрайимов.
4.	Кайда да булса даими рэвештэ тору, урнашкан булу. Ул, узенэ генэ хас булган сагышлы тавыш белэн, туган илдэн еракта, чит илдэ яшэунец авыр-
яшэ
665
ЯНА
лыгын, читенлеген сейлэде. А. Шамов. Ул элек-электэн мэчетне карап, щэйлэрендэ щиллэтеп, кышларында мичлэрен ягып, берузе мэчет йортында яшэде. Г. Минский. II Берэр жирдэ булу, очрау, бар булу. Тундрада поляр телке, ак кыр тавыгы яши. Денья кис. геогр. II Кем белэн яки кемнэр арасында булса да тору. Куршелэр белэн дус яшэу. II Кемгэ дэ булса ейлэнеп яки кияугэ чыгып, гаилэ булып тору. Нэфисэ белэн бергэ яши башлаганнан сон кичерэчэк рэхэтлэр бере артыннан бере куз алдына килеп, [Зиннэтнё] кинэндерэ иде. Г. Бэширов. II Узара менэсэбэт турында. Авылныц яшьлэре белэн Гафият тату яшэргэ тырышты. И. Гази. Ике йорт уналты ел кода булып яшэде. Г. ИбраЬимов.
5.	Берэр нэреэнен эшен, хэрэкэтен дэвам иттеру турында.— Хэзер яшенец-картыныц башында бер уй иде: колхоз яшэргэ, ныгырга тиеш. Г. Гобэй. Опера театры узенец эле бер генэ ел яшэвенэ карамастан, еч милли татар операсы мэйданга куелды. М. Жэлил. II За кон да, гамэлдэ булу. [Россиядэ] 1903 елга кадэр тэн щэзасы яшэп килде.
6.	куч. Саклану, онытылмау. Этиегезнец — фидакарь совет солдатыныц исеме олысыныц-кечесенец йерэгенэ тирэн кереп урнашты, бу исем, буыннан-буынга, телдэн-телгэ кучеп, мэцге-мэцге яшэр. Г. Гобэй. II Булу, саклану. Сейлэ мица, нилэр яши синец ку-целдэ?д. Ерикэй. Бер ук куцелдэ мэхэббэтнец дэ, нэф-рэтнец дэ яшиалганын ацламады [егет]. А. Шамов.
7.	боер. ф. форм, яшэ, яшэсен. Унышлы эшлэр, бэхетле тормыш Ь. б. кебек изге телэкне, хуплауны белдерэ. Яшэ, Робсон! Син азатлык ечен. Шат ки-лэчэк ечен янасыц. 3. Мансур. Яшэсен тынычлык!
ЯШЭУЧЭН с. Яшэугэ сэлэтле, озак яши торган. Организмнарныц яхшырак эк;айлашканнары яхшырак усэ йэм щитлегэ, ныграк урчи, начарракларга Караганда, яшэучэнрэк була. Биология.
ЯШУСМЕР и. 12—16 яшьлек ир яки кыз бала. Яшусмерлэр бригадасы.
ЯЩИК и. к. эржэ. Бу авылда почта конторы, ящигы юк, [хатны] волостьлы авылга щибэрергэ кирэк. Г. ИбраЬимов. Алма сатучылар килгэн, Алдым ящигы белэн. Жыр.
ЯЩИКЛЫ с. 1. сейл. Яшиктагы, ящикка салын-гаи. Ящиклы алма.
2.	Яшиклар теягэн яки махсус ящик утыртылган. Шул чак ящиклы арбага щигелгэн пар ат килеп щитеп, комбайн белэн янэшэ бара башлады. 1. Гобэй.
ЯЩУР и. а.-х. Мегезле эре терлек, дунгыз, сарык, кэжэ, дея кебек хайваннарда була торган житди йогышлы авыру.
ЯЩУРЛЫ с. Ящур белэн зарарланган. Ящурлы ферма.
ЯЦА с. 1. Эле генэ эшлэнгэн, ясалган; хэзер ге-иэ алынган; бик аз тотылган яки бер дэ, бетенлэй тотылмаган. Яца шкаф. Яца ручка. □ Ул аяклары-на яца резин галош белэн матур гына ботинкалар кигэн. Ш. Камал. Алар да буген яца киемнэр киен-гэннэр, узлэренчэ купшыланганнар. Ф. Эмирхан. II Элек булмаган, яшэмэгэн, куптэн тугел килеп чыккан, тезелгэн, куренгэн. Яца юл. Яца танышлар. □ Ул елга буйларында зур хэрэкэт белэн ускэн яца тезелешлэрне курде. Г. Минский. Яца вокзалга моннан ничэ чакрым? Бер сэгатьтэ барып щитэр-лекме? Г. ИбраЬимов.
2.	Куптэн тугел ачылган, уйлап табылган. Яца дару. Яца ачыш. Яца метод. □ [Сэхипщамал:] Шул яца мотор б'-'Лэн без хэзер кененэ 6—7 метр бо-раулый башлады с. А. Эхмэт. Катюша л дигэне сезнец
совет инженерлары уйлап чыгарган шундый яца корал ич ул! Г. Бэширов. II Элек булмаган, соныннан китереп чыгарылган усемлек сорты, хайваи токымы турында. Яца сорт бодай. Яца токым инкубатор тавыгы. || Куптэн тугел чыккан, язылган. Яца китап. □ —Мин яца кейгэ щырласам. син минем арттан ук ота аласыцмы? Г. Эпсэлэмов.
3.	Яхшы таиыш булмаган, элегэ кадэр билгеле булмаган. Яца эш. □ Яца щирлэргэ электр телен белгэн егетлэр йэм кызлар кирэк. А. Эхмэт. Яца урында яца танышлар булыр, тик барыбер без сезне оныта алмабыз. И. Гази. II Элегэ кадэр билгеле булмаган, эле генэ алынган, ишетелгэн. Нэсимэ. сме-насы бетугэ, туры шунда килеп, Гэрэй турындагы яца хэбэрне эйтте. К. Нэжми. || Куптэн тугел килгэн. Яралылар [аны], йэр яца кешене каршылаганда-гы кебек, кызыксынып каршыладылар. А. Шамов.
4.	Элгэргесе урынына чыккан, килгэн, элеккесен алмаштырган. Яца укытучы. □ [Сэлэхи], яца док-торга авылны куреэтер ечен, дминэне щэяулэп кенэ озатырга булды. Г. Минский.— Менэ сица яца яр-дэмче китердем, рэхим ит. Г. Гобэй. | и. мэгъ. Ел тулды, узып та китте, яцасы башланды. Г. Минский. || Кем тарафыннан да булса элек татылмаган, мона кадэр курелмэгэи. Алга барган саен, яца тормыш Тезелгэнен ачык курэсец. М. Гафури.
5.	Бу елгы унышка караган, быелгы. Яца бэрэцге. Яца бодай. II и. мэгъ. Быелгы, алдагы уныш. Бэрэцгене яцага щиткеру. Яца житкэнне кету. I I—Атым. сыерым, сарыкларым йэм яцага хэтле щитэрлек икмэгем бар. Ш. Камал.
6.	Бик куптэнге булмаган чорга, эпохага караган. Яца тарих дэреслеге.
7.	и. мэгъ. Яналык. Барыннан да бигрэк тыцлау-чыларга аныц яцаны тотып алырга, тешенергэ аш-кынуы тээсир итте. Г. Эпсэлэмов.
8.	рэв. мэгъ. Эле генэ, куптэн тугел. Яца сакал чыккан яшь кенэ бай эрле-бирле йери. М. Гафури. [Биктимер:] Яца гына Миргарифщан малаеннан хат килгэн. Т. Гыйззэт.
Яна ел — беренче январь кене. Яна туган ай кебек (йолдыздай) — бик чибэр, бик гузэл.
ЯЦАБАШТАН рэв. бр-янадан, бетенлэй узгэртеп. Юк, Мицгата, болай йермэ син, Рэтлэн инде, савык, эзгэ кер. Уйларыцны яцабаштан уйла, Дусларыцныц сузен сузгэ керт. Ш. Маннур. [Г. Камал] 1907 нче елда .Бэхетсез егет" драмасын яцабаштан эшлэп, икенче кат бастыра да, шуннан соц бер-бер артлы комедиялэр язарга керешэ. М. Гали. || к. янадаи. Мин аны яцабаштан бетен торышы, бетен куренеше ---белэн куз алдына китерэм. А. Шамов.
ЯЦАДАН рэв. Тагын, тагыи бер мэртэбэ. Салих та, Хэятныц бу оялуын куреп, яцадан, яцадан ояла, кашларын щыера, йезен чыта. Ф. Эмирхан.— Ярый, булды,— диде Шэфыйк, пэкене яцадан кесэсенэ салды. М. Эмир. Яцадан кез килеп щитте. Дэрдмэнд.
ЯЦАДАН-ЯЦА с. Арт. дэр. к. яна. Ишектэн яцадан-яца сугышчылар керэ торды. Г. Эпсэлэмов. — Тормышыбызны бер кейгэ щайлап щибэреэк тэ, без яцадан-яца телэклэр йэм бурычлар белэн янып яшибез. Э. Еники.
ЯЦАК и. 1. Битнен, йезнен ян елеше.— Улым, яцагыца таянып утырма. якын кешец улэр,— дип кисэтте аны энисе. Э. Фэйзи. Халикъныц яцаклары-на алсу тес кергэн, аскы ирене чак кына тгтри иде. Ш. Камал. Аныц яцакларын саргылт сакал бас-кан, йезе ябыккан, йэм, гомумэн, ул шактый ары-ган куренэ иде. И. Гази. II с. мэгъ. Янакка бэйлэ-иешле. Аныц яцак тамырлары еш-еш чиертеп ала.
ЯЦА
666
ЯНА
болай да тессез чырае тагын да агарынган иде. Г. Баширов.
2. Ишек Ьэм тэрэзэ уемыныц ян ягына утыртыл-ган борыс. Асрау хатын кинэт ишек яцагына тотынды. М. Жэлил. Тэрэзэ яцагына сеялеп йаман эле уйланып торган кызылармеец нэкъ уз-узенэ сейлэгэн кебек тагын эйтеп куйды. А. Шамов.
Яцак калкымы (чыгынтысы) анат.— янак сеяге-нен куздэн тубэн калкып, чыгынкыланып торган елеше. Янак сеяге анат.— аскы Ьэм еске тешлэр урнашкан бит сеяге. Шушы берничэ сэгать эчендэ ул кузгэ куренеп ябыкты: кузлэре батып, куз теплэренэ кулэгэ теште, яцак сеяклэре калыкты, ике каш арасындагы сызыгы тирэнэйде. И. Гази.
О Янагына менеп тешу (берне утырту)—к. янаклау. [Шкафчы:] Зле ярый [тэмэкесен] ташлады. Ташламаса, мин аныц яцагына менеп тешкэн булыр идем. Г. Камал. Янагыннан ут чэчрэту — кыйнау, сугу.— Ярый эле мин булмаганмын, югыйсэ, яцакла-рыннан ут чэчрэткэн булыр идем мин аныц. Г. Эпсэлэмов. Янагы суырылу (тартылу, эчкэ бату), янагы ядакка ябышу — бик ябыгу. Карчыкныц чэче бетенлэй-бетенлэй агарган, кузлэре эчкэ баткан, яцаклары суырылган, биле бекрэеп, буе кечерэйгэн, сузлэре эллэ каян. ерактан килгэн кебек чыгалар. Г. ИбраЬимов. Яцагымны эчкэ батырдыц. М. Жэлил.
ЯНАКЛАУ ф. Кемнен дэ булса янагына сугу, янагына кат-кат чабу. [Мин] ашый гына башлаган идем, ул, арттан чыгып, авыздан тартып алды да уцлы-суллы яцакларга кереште М. Гали.
ЯНАЛИФ и. Латин алфавиты нигезендэ тезелеп, 1929—1939 елларда кулланылышта булган яна татар язуы. Яца. якты тормышка кучкэч, Эхмэдинец хатыны да яцалиф нигезендэ укырга, язарга ейрэнэ. М. Гали.
ЯЦАЛИФЛЭШТЕРУ ф. Татар графикасын яналиф-кэ кучеру, яналиф алфавитына кучеру. Яцалифлэш-теру еллары.
ЯЦАЛИФЛЭШУ ф. (Гарэп язуыннан) яналифкэ кучу, латин алфавитына кучу.
ЯНАЛИФЧЕ и. Яналиф тарафдары, яцалифлэшу ягындагы кеше.
ЯЦАЛИФЧЕЛЕК и. Яналифне яклау (яклаучылык).
ЯЦАЛИФЧЭ рэе. Яналиф алфавиты белэн. Син яцалифчэ укый белмисец ич! h. Такташ.
ЯНАЛЫК и. 1. Нинди дэ булса яна нэрсэ (яна ачыш, яна уйлап табылган эйбер, яна сорт товар, яна кием Ь. б. ш). Мансуроеныц сораеы сугышка ка-дэрге вакытларны, терле яцалыклар белэн ялкынланып, узара суз керэштереп яшэгэн укытучы ип-тэшлэрен хэтерлэтте. Г. Бэширов.— Дерес. Бик-мулла, колхозда яцалыклар аз тугел. Э. Еники. Бэр яцалыктан курыккан авыл халкы, бэрэцгедэн дэ куркып, аны ашамаганнар. Г. Тукай.
2. Куптэн тугел алынган яки куптэн тугел билгеле булгаи хэбэр. Татар теленец уз грамматикасы булу мемкинлеге Габдулла ечен искиткеч яцалык иде. Э. Фэйзи. Хэлим тагын бер кочак яцалык алып кайтты. И. Гази.
3. Элек билгеле булмаган яна тэртип, яна метод, яна гадэтлэр Ь. б. ш. узгэрешлэр турында. [Нурга-ли:] Син? чакыруым шуныц ечен иде, Сам;идэ м;иц-ги, бозауларны карап устерудэ кайбер яцалыклар кертергэ булдык. Э. Еники. Ш. Камал эсэрлэрендэ-ге яцалык, барыннан да элек, тематика яцалыгы була. М. Жэлил. Егерме дуртенче елныц язык Сар-ман авылы бик куп яцалыклар белэн каршылады, авылда кооператив ачылды. Ь. Такташ.
ЯНАРТУ ф. 1. Искергэн, таушалган, бозылган нэрсэне элекке хэленэ яки гомумэн нормаль хэлгэ ките
ру,'"тезэту.—'Элемтэнё~яцарту ечен, икенче взводка кеше э^ибэрэм. И. Гази. Ул инде моцарчы эллэ ни-ЧЭ1 эк;ирдэ кабатланган речен, иске бишмэтне эйлэн-дереп'яцарткан толчукчы осталыгы белэн, коръэн сузлэрен кыстырып сейлэргэ тотынды. К. Нэжми.
- г2. Яшэп килгэн тэртипне Ь. б. узгэрту, янача эш иту.— Хэзер революция бетте, менэ шуца карап тактиканы яцартырга кирэк. Г. ИбраЬимов. 1905нче ел татарда милли азатлык хэрэкэте диндэ, тэр-биядэ, гаилэдэ э^эдитчелек хэрэкэте белэн бергэ барып, бу кузгалышныц бер тармагы рэвешендэ мэд-рэсэлэрне яцарту хэрэкэте дэ кечле рэвештэ ку-тэрелде. Г. Нигъмэти. II вс киеме, жиЬаз турыида: янага алмаштыру.— Икенче бервакыт тагы, безнец кызыл мал теяп килэ торган кеймэбезне талап. кулмэк вэ башка киемнэрне яцартудан безне мэхрум итеп тоттылар. Ф. Эмирхан.
3.	Онытылганны искэ тешеру Ьэм янаны естэу. Белем яцарту. □ Аннан соц ул. [авторитетлы] гына мэдрэсэлэрнец берсенэ барып, берэр ел гыйле-мен яцартыр да, насыйп булса. мулла да булып куяр. Г. ИбраЬимов. II куч. Рухи баету, сафланды-ру. Ул кешене яшэртэ йэм яцартып эцибэрэ торган хезмэтнец гаэцэеп бу хасиятен. шушы квчнец серен тагын да тирэнрэк ацлый башлый. Г. Бэширов.— Урманныц бераз салкынчарак эн;ицел йавасы икебезне дэ яцартып йэм тагын да яшэртебрэк э^ибэрде. Ф. Эмирхан. II куч. Элеккеге кичерешлэр-не кабат кузгату, искэ тешеру. Тагын нинди хэсрэт-лэрне яцартып утырасыз? М. Гафури. Арча кыры-ныц беренче йортлары. Балык бистэсе, нийаять, Печэн базары чаты беренче тапкыр Казанга килу-нец инде онытылып бара торган истэлеклэрен яцартып эцибэрделэр. 9. Фэйзи.
4.	Мич, мунча, самовар Ь. б. ш. турында: кабат ягып, естэп, яндырып кайнарлау, жылыту. Мунча яцарту. □ [Фэхрия:] Кызым, асрауларга эйт: Ж,и-йан эбигэ самовар яцартсыннар. Т. Гыйззэт.
5.	куч. Суз, фикер турында: дэвам иту, ялгап жибэру. Шэкертлэр йокларга яткач та, йаман да бу эш хакында сейлэуне яцарта баралар иде. М. Гафури.
ЯЦАРУ ф. 1. Искергэн, тузган нэрсэ турында: элеккеге хэлгэ кайту, баштагы тесен алу яки янарак, нормальрэк тескэ, кыяфэткэ керу. Ремонттан соц булмэ яцару.
2.	Ьэртерле нскелектэн, искедэн котылып, бетенлэй яна тес алу. Авылныц яцаруы. О Каспий хэзер шулай кызыклы да, зур эшле дэ булып яцарган. М. Жэлил.— Электростанция корганнан бирле [колхозда] тормыш йаман яцара бара. Э. Еники. II 6с киеме, жиЬаз турында: янага алмаштырылу. Мебель яцарган булу. Qc-башлары яцарган.
3.	куч. встэлу, арту. 3 куцелдэ яшэу оитылышы Чэч агарган са°н яцара. Ф. Кэрим. II Сафлану, рухи баю; заманча узгэру. Яцарырсыц, баскан тутыц бетэр, яца туган кебек анадан. М. Гафури. Гарэфи узенец дэ эчтэн яцаруын сизэ. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. Сафланган, рухи баеган, заманча узгэргэи. Иске вэ яца гарэп легать вэ эдэбияты никадэр бай булса да, яцарган без татарларныц яца эдэбиятын-да бэгъзы мэгънэлэрне ифадэ ечен йаман да эн;итеп бетмидер. Г. Тукай. II куч. Кабат кузгалу.— бйдэ йэр кенне булып тора торган тавышныц нилэр ечен булганын, нэрсэдэн чыкканын, ник бер дэ бетмичэ йаман яцарып тора икэнлеген уз-узецнэн ацларсыц. Ф. Эмирхан.
4.	Кабатлану, кабат-кабат эшлэну; искэ тешу. Дцардымы иске кайгы дллэ иртэн торуга? М. Жэлил. Моцарчы кутэрелеп тэ томадаца килгэн мэсьэ.
ЯЦА
667
ЯБУ
лэлэр яцарып калкып чыктылар. М. Эмир. Вокзал-дан чыгып, извозчикка утыргач, миндэ дэ шул -хатирэ яцарды. Г. Тукай.
5.	куч. Суз, фикер турында: ялгану, дэвам ителу; Чэй вакытында эцгэмэ тагын яцарды. Сейл.
ЯЦАРЫШ и. 1. Берэр нэрсэнен тукталып 'торган яшэешен кузгатып жибэру; таркалу, жимерелу вакы-тыннан сон кутэрелеш. Илдэ хуясалык яцарышы. Сэнгать яцарышы.
2. баш хэреф белэн. Европадагы куп кеиэ иллэр-дэ — Урта гасырдан сон культура Ьэм идеология усе-шендэ капиталистик менэсэбэтлэрнен тууы, шулай ук фэи йэм сэнгатьнен чэчэк атуы белэн характер-лана торган чор; ренессанс. Яцарыш чоры.
ЯЦАЧА рэв. 1. Хэзерге замаича, хэзерге кенчэ, заманга туры китереп. Яца шартларда яцача тора башладылар. А. Алиш. Яцача туй итэлэр. Ф. Бурнаш.
2. Яна метод, алым белэн; берэр яцалыкка нигез-лэнеп. Эшне яцача кору. Яцача эшлэунец нэтиждэ-лэре эйбэт булу.
ЯЦГЫР и. 1. Су тамчылары рэвешендэ ява торган явым-тешем. Яцгыр килэ яшен яшьнэп, Томалап урман ягын. Г. Хужи. Шул елны яцгыр аз явып, игендэ зур емет булмагач, Гыйлаж$и да чыгып китэ. Г. Нигъмэти.
2. куч. Куплэп коела, сибелэ, чэчелэ торган берэр нэрсэнен ташкыны. Йолдыз яцгыры.
Яцгыр башмагы бот.— итлэч йомшагы елгергэн-иэн сон кара-кучкыл тузанга эйлэнэ торган шар сыман гембэ; русчасы: дождевик.
ЯЦГЫРАВЫК и. 1. к. кайтаваз.
2. с. мэгъ. к. янгыравыклы. Яцгыравык эк;ыр. □ Захаров, урыныннан сикереп торып, нэкъ баягы шикелле ук ашкынып, яцгыравык тавышы белэн кычкырып эцибэрде. А. Шамов.
ЯЦГЫРАВЫКЛЫ с. Янгырап торган. Ана, Нэби-уллин белэн сейлэшкэндэ дэ, иптэшенец яцгыравыклы тавышын ишетте. А. Эхмэт. Шул вакыт югары очтан яцгыравыклы ирлэр авазы кутэрелеп чыкты. Г. Бэширов.
ЯЦГЫРАТУ ф. 1. Тирэ-якка кечле, янгыравыклы аваз тарату. Мецлэгэн кешенец шатлыклы йерэк талпынуы белэн атылып чыккан кечле .ура" тавышы бетен чиркэу эчен яцгыратты. Ш. Усманов. Карацгы урманны утэдэн-утэ яцгыратып мылтык атылды. К. Нэжми.
2. Кечле янгыравыклы тавыш чыгарып уйнау яки жырлау. Оркестрлар эн;ицу маршын яцгыраталар. А. Алиш.— Кая. тагын бер яцгыратып эн;ибэр эле яца кеецне! Р. Ишморат. Сайрый кошчык, Туктап тын ала да Яцгырата эцырын яцадан. 3. Мансур.
3. куч. Бик кин таралу, билгеле булу (дан, исем h. б. ш. турында). Денья яцгырату. □ Исеме-гез тирэ-якны яцгыратты. Г. Ибрайимов.
ЯЦГЫРАУ ф. 1. Металл тавышына охшаган кечле, ачык тавыш чыгару. Гудок тавышлары яца кеч белэн яцгырый башлыйлар. Ш. Камал. Урамда шау-лашкан бала-чагаларныц тавышы. каршыдагы тауга бэрелеп, яцгырап. кире кайта башлый. А. Шамов.
2.	Ачык ишетелу, таралу. Узэк калалардан бик ерак урнашкан Здрэс авылында Шуберт симфониясе аеруча матур яцгырый. Г. Кутуй. Фатыйма, рояль янында утырып, ноталар сайлады: аннан соц, залда .Фауст" музыкасыннан бер кисэк яцгырады. Ф. Эмир-хаи. Гражданнар сугышыныц беренче туп тавышлары бу шэЬэр тирэсендэ яцгырады. Ш. Усманов. II куч. Нинди дэ булса тээсир калдыру. Парторгныц ябык йезе эчке нурдан рухланган, яктырган. э кук-ржтэн чыккан тавышында тирэн ышаныч, ниндидер
тантана яцгырый иде. Г. Эпсэлэмов. Якын килэчэк-тэ кадерле очрашулар вэгъдэ иткэн тесле булып яцгырады ул [тавыш]. М. Эмир.
3.	Хэтердэ булу, онытылмау, йаман колакта ише-телеп тору. Ьэркемнец башында вожатыйныц сора-вы яцгырый. А. Эхмэт.
4.	куч. Таралу, билгеле булу. Геройныц исеме бетен деньяга яцгырады.
Янгырау тартыклар лингв.— эйткэндэ тавыш кат-наш янгырап чыга торган авазлар (б, в, г. д, ж, з й. б.); киресе: сангырау тартыклар.
ЯЦ	ГЫРАУЛЫ с. 1. Янгырап ишетелэ торган. Яц-гыраулы тавышлар.
2.	Янгырап тора торган, авазны яцгыратып, кире кайтара торган. Яцгыраулы гембэзлэр.
ЯЦГЫРАШ и. к. кайтаваз. Таулар кечле яцгыраш белэн эн;авап бирделэр. Г. Эпсэлэмов. Карт зиндан шул эцырныц таш стеналарда яцгырашы астында узенец корбанын озатты. Г. Ибрайимов.
ЯЦГЫРАШЛЫ с. к. яцгыраулы. Разия йомшак. лэкин мЭхэббэтле яцгырашлы тавыш белэн шат нелеп эн;ибэрде. Ф. Эмирхан.
ЯЦГЫРЛАУ ф. Янгыр сибэлэу яки янгырлар еш булу. Кеннэр яцгырлап тора.
ЯЦГЫРЛЫ с. Янгыр ява торган, явым-тешемле. Улэннэр саргайды, яфраклар козлды, аннары яцгырлы кеннэр башланды. А. Шамов. Яцгырлы кеннэрдэ бабай белэн эбинец жсэяулэп кырдан кайту куренеш-лэре бигрэк тэ кызганыч була торган иде. Г. Гобэй. II Янгыр китерэ, янгыр яудыра торган. Салкын яц-гырлар да, аяк астыныц пычрагы да, э^илле-яцгыр-лы болытлар да революция белэн ашкынган халык-ларны ейлэренэ бикли алмадылар. Г. Ибрайимов.
ЯЦГЫРЛЫК и. сейл. Су уткэрми торган материя-дэн тегелгэн, янгырда кия торган махсус кием; яигыр плащы, ябынча. Ул, яцгырлыгын киеп, зонтик алып: .Мин шушы тирэдэ генэ булырмын".— диде. А. Расих.
ЯЦГЫРСЫЗ с. Янгыр булмаган, явымсыз, коры-лыклы. Яцгырсыз ел. I I Яцгырсыз вакытларда да урман ягындагы кырга еч мэртэбэдэн артык барып булмый. А. Шамов. II Явымсыз, яцгыр яумыйча гына утэ торган. Яцгырсыз сыек болытлар агалар да агалар. М. Гали.
ЯЦГЫРСЫЗЛЫК и. Янгыр, явым-тешем булмау хэле, корылык. Яцгырсызлык илэ комга эйлэнгэн бо-лынлык, игенлеклэр естеннэн бер зур болыт утеп китеп, бер дицгезгэ барып, бик озак яуды. Г. Тукай.
'ЯЦЛЫШ с. диал. к. ялгыш. Яцлыш эш. | рэв. мэгъ.— Яцлыш эйтмэдецме, абыстай? Ш. Камал. Ул яцлыш самовар капкачын кулыннан тешереп эн;ибэр-де. М. Гафури. Бу урам вэ бу матур кызлар арасына яцлыш килеп кергэн шикелле иде ул. Ф. Эмирхан. . ;яцлыш-йоцлыш с. диал. к. ялгыш-йолгыш. [Товар дэфтэренэ], дебет язасы эциренэ крёдит, кредит м;иренэ дебет язып болгаткан шикелле, яцлыш-йоцлыш исем биреп бетергэннэр. Ш. Мехэммэдев.
ЯЦЛЫШЛЫК и. диал. к. ялгышлык. Юлда яц-лышлыклар тудыру. □ [Менэ] эк;иргэ яцлышлык белэн тешкэн бер оэн;мах чэчкэсе. М. Гафури.
ЯЦЛЫШУ ф. диал. к. ялгышу.— Яцлышасыз, мин бэхетле тугел Ьэм була да алмаячакмын. Г. Ибрайимов.— Эби, бездэ андый кешелэр юк, син яцлыша-сыц. Ф. Эмирхан.— Яцлышмасам, сез станцияне сакларга килэсездер? Ш. Усманов.
ЯЦРАТУ ф. диал. к. янгырату. Нурлар балкый Ьэр тарафта. Жырлар яцрый тигез сафларда. Э. Ерикэй. Дулкын сикергэндэ ярларга. Яцрап китэ Такташ тавышы. Ф. Кэрим.
ЯБУДИ и. к. еврей.
э
9 I Татар алфавитында утыз еченче хэреф.
9 II терк. 1. Бер-берсенэ каршы куелган тезмэ кушма жемлэлэрне яки тиндэш кисэклэрне теркэу ечен кулланыла: лэкин, эмма, киресенчэ. Малайлар егылышып-егылышып калалар, э мин бер дэ егылма-дым. И. Гази. Кичэ сынды йэм боекты, э буген куце-лем бетен. Г. Тукай.
2.	Тезмэ кушма жемлэлэрдэ бер ук вакытта булгаи вакыйгаларны, эш-хэллэрне узара каршы куеп чагыштыру ечен кулланыла: шул ук вакытта, шул арада. Булат укый, э Фэйрузэ Утыра авыр керсенеп. М. Жэлил. Саэцидэ бэйлэм-бэйлэм тал чыбыгы эзер-лэде, э Сафа, юанрак агачларны кисеп, казыклар юнды. М. Галэу.
3.	Ике жемлэне берлэштереп, шуларнын беренче-сендэ белдерелгэн эш-хэлнен икенчесендэ логик нэтижэсе булмауны Ьэм кетелгэннен киресе булуны ан-лата: шулай да, шуна карамастан. Бераздан эцыр тынды, э мин йаман тынычлана алмадым. А. Шамов. Сине артиллериядэн дембэслилэр, э син исэн. Г. Бэширов.
4.	Предмет Ьэм куренешлэрне эзлекле тасвирлаган-да, алар турында сейлэгэндэ жемлэлэрне яки жемлэ кисэклэрен каршы куеп бэйлэу ечен кулланыла. днэ буреген кулына тоткан Отто да аэродромга таба йегерэ. э очкыч йаман тубэн тешэ бирэ. А. Алиш.
5.	Copay куелып, уйны яна бер темага, икенче бер фикергэ таба борып жибэру, юнэлту ечен кулланыла. Без куп вакыт шигырьнец узе турында суз йертэ-без. э ишгырьне тудырган кеше — шэхес узе. С. Хэ-ким.
Э III кис. 1. Кемнен дэ булса игътибарын жэлеп иту ечен, кабат мерэжэгать итеп эндэшкэндэ кулланыла. д хэтерегеэдэме, Илдар абый пристаньга ---чыгып киткэч. яр читеннэн балык сезеп йердек. Г. Гобэй.
2.	Реплика башында сейлэмнен кереше, суз жилеме булып кулланыла. [Наилэ:] д мин сине яратам, Хэйдэр. Р. Ишморат.
3.	Copay Ьэм ендэу жемлэлэр башында килеп, тээсирлелекне тагы да кечэйту, куэтлэу хезмэтен ути. д алар йаман шулай Баскан урында торсалар? М. Гафури. д андый-мондый хэл чыга-нитэ калса? М. Хэсэнов.
4.	Ишетелми калган нэрсэне кабатлап сораганда кулланыла.— д? Ни дисец? Г. Камал. II Жавап, раслау h. б. талэп иткэн copay жемлэлэрдэ сорауны кечэйту ечен кулланыла. Азгын малайлар. сез нигэ кызлар янына килдегез, э? М. Фэйзи. II Copay яки ендэу жемлэлэрдэ кечле гажэплэнуне, соклануны яки ачу килуие тагы да кечэйту ечен кулланыла. Бэт кеч. э! 9. Еники. Шэп яна бит. э? Ш. Усманов. Бу нинди генай шомлыгы бу. э? М. Гали.
5.	Сузып эйткэндэ: шулаймыни, шулай булдымыни, шулай була ул дип раслауны кечэйту ечен кулланыла. д. шулаймы? Акча барда бар да дус шул, бар да яр. Г. Тукай.
9 IV ы. Еш кына сузып эйтелэ Ьэм, ничек эйте-луенэ карап, терле эмоциональ хэлне анлата: 1. Нэрсэне дэ булса искэ тешеру, нэрсэгэ дэ булса тешену, шаккату, гажэплэну, чамалау, хуплау h. б. белдеру ечен кулланыла.— д-э, эйе. тагын бернэрсэне — эни-сенец кайда эшлэвен белмичэ оялуын хэтерлэде Менирэ. Г. Минский, Эти нидер тешенэ башлаган сыман:—Э-э-э,— дип сузды. Г. Бэширов.
2.	Кем белэн дэ булса очрашкач, аны таныганны белдерэ. [Ишнияз:] д, бу синмени эле? Р. Ишморат. II Кемне яки нэрсэне дэ булса кургэч туган шатла-нуны, канэгатьлэнуне белдерэ. д-э-э ... зажигалка! Шэп нэрсэ икэн. Э. Еники.
3.	Ачынуны, ризасызлыкны, куркытуны яки шатла-нуны белдерэ.— д, юк. — диде ул,— хуэцалыкны ки-метмибез, килен. Г. Гобэй.— Их. карыйсы иде бит, э!—дип уйлап алдыРэшит. А. Эхмэт.
4.	Тэвэккэллэуне белдерэ.— д, шайтан алсын! Ш. Усманов.
ЭБ(Е)КЭЙ ирк. к. эби.— Сафура эбкэй, патша тешкэн приказ килгэн. X. Кэрим.
ЭБЕЛХЭЯТ с. иск. кит. Мэнгелек. Юкка гына борынгылар тереклекне эбелхэят чишмэсенэ охшат-маганнар икэн. Э. Еники. Имештер, энкэсе аны тугач у к эбелхэят суына манган. И. Гази.
ЭБЕР-ЧЕБЕР и. к. ыбыр-чыбыр. Без бик риза тугел сица. Вак-теяк, эбер-чебергэ Куп урын бирэ .Шура". Ш. Бабич. Авылда карчык-корчык та безнец кебек эбер-чебер калган. Э. Айдар.
ЭБЕРЧЕН и. зоол. Зэнгэрсуланып торган керэн тестэге урман кугэрчене; русчасы: горлинка< горлица.
ЭБИ и. 1. Атанын яки ананын анасы. Фэрхия — Гелсинэнец эбисе. Р. Ишморат. Бер кечкенэ кыз: — Уф, эби. арыдым!—дип, эбисенец алдына килеп ятты. М. Гали.
2.	Хатыннын энисе, каенана. Мостафин кулын юып, эбисенец эуылы туренэ узып утыргач, Май-пэрвэз ханым иц элек, гадэтенчэ, графин белэн бал китереп куя. Э. Еники.
3.	Ьэрбер карт хатын, карчык. Эби, носилкадагы кешенец естенэ иелеп, русчалап, нидер сорады. Г. Гобэй. дбилэр, береннэн-бере кенлэшеп, кен буе уралар иде. Г. Бэширов.
4.	сейл. Бала тапканда ярдэм итуче; кепдек эби. [Бэдри], кап-карацгы тендэ урам этлэрен ердереп барып. эбине [кендек эбисен] уятты. М. Гафури. — Болай булмый, барып килергэ кирэк, дидем дэ Нэфига эбигэ [кендек эбисенэ] йегердем^ М- Эмир.
ЭБИ
669
ЭВЕ
5.	Качышлы, куышлы уеннарында ’ эзлэуче яки куучы. Егетлэр, шаяра-шаяра, эбидэн суктырмый качып йврилэр. М. Фэйзи.
6.	Бишташ уйнаганда ике бармак арасыиа таш-ларны сыптырып кертугэ эйтэлэр. Син ечэмдэ, мин эбидэ.
Эби булу — бала тудыручыга ярдэм иту. [Хатын], Сагызланган утмэс урак алып, Узе .эби' булды узенэ. Ф. Кэрим. Эби кабасы — тегу теккэндэ элэктереп, кадап куя торган булавка (энэ). Эби патша — императрица Екатерина Икенченен халык телендэ йергэн исеме. Эби чэче (чэчэге) — к. кылган. Тау башында эби чэче бик куп усэ. Сейл. Эбилэр чуагы (атна-сы) — кезнен жылы, матур кеннэре. Кез башы да, эбилэр чуагы да куп вакытта безнец Идел буе эцэй-лэрен хэтерлэтэ. Э. Айдар.
О Эби иатшадан калган — бик куптэннэн килгэн, искергэн нэреэ турында.
ЭБИ-БАБА(Й) э/сый. и. 1. Ата яки ананын ата-анасы. Бер атна торгач, эби-бабай белэн исэнлэшеп, елашып, егетнец кэсеп иткэн з^иренэ, Уралга киттелэр. Г. ИбраЬимов. Шуца курэ дэ калачак буын— эби-бабасыныц, эти-энисенец картлыгын бэхетсез-леккэ эверелдермэуне узенэ максат итеп куярга тиеш. М. Хэсэнов. || Гомумэн картлар Ьэм карчыклар. Теге вакытта Айсылу кузгатып эцибэргэн эби-ба-байлар .Чулпан'ныц хэтсез эшен киметтелэр. Г. Бэширов.
2. и. ата-баба.— Ул минем эк;иде эби-бабаларыма хэтле сукми калдырмаган булыр иде. Ш. Камал.
О Эби-бабай туфрагы — Ц туган жир, туган ил; 2) ата-ана йорты, туган йорт. Эби-бабаларына житу — бик каты, эшэке сузлэр белэн тиргэу.—Шулай да эби-бабаларына хэтле ук э^итэргэ ярамый бит? Ничек уйлыйсыц? Ш. Камал.
ЭБИЛЕК и. сейл. Эби (4 мэгъ.) булу хезмэте, вазифасы.
Эбилек иту (кылу) сейл.— бала тудырганда ярдэм иту.—Мин карчык кеше, егерме биш ел эбилек итэм. А. Шамов. Эбилек кылып йери торган Вазыйфэ карчыклар барысы да шул ишек алдында торалар икэн. М. Гали.
ЭБИЛЭ'РЧЭ рэв. Эбилэргэ хас булганча, эбилэр сыман, карчыклар кебек. Эбилэрчэ сейлэшу. Яулыкны эбилэрчэ бэйлэу.
ЭБИ-СЭБИ эн;ый. и. сейл. Эбилэр, карчыклар. — Уйнашчы Галимэ йорты!— дип утэлэр карт эби-еэбилэр. М. Гафури.
ЭБРЭКЭЙ и. гади с. Табигый йомышны баш-кара торган урын; бэдрэф, хажэтханэ, туалет. Кешелэр эбрэкэйгэ кереп биклэнэлэр дэ, озак торып, йезлэрен узгэртеп чыгалар йэм тэмэкегэ тагын тотыналар. Ш. Маннур.
ЭБРЭСХАНЭ и. иск. к. эбрэкэй.
ЭБЭГЭРЛЭНУ ф. диал. Тоткарлану, экрен эшлэу, мыштырдау. Туфли бавы чишелгэн кешедэй, юри эбэгэрлэнеп, Муса арткарак калды. Ш. Маннур.
ЭБЭД рэв. иск. кит. Мэнге, гомергэ, мэнгелеккэ. Ашкынамын мин эбэд бетмэс урынга мэцгегэ, Мэц-гелеккэ, мэцге якты. мэцге рухлы, ямьлегэ. Г. Тукай. Мэцгегэ калсын аэатлык, мин кцлыйм шунда эбэд. М. Гафури.
ЭБЭДЭН рэв. иск. кит. Мэнгегэ, гомер-гомергэ; беркайчан да. Ике нэреэ эбэдэн аерылмыйлар: хирыс вэ оятсызлык. К. Насыйри.
ЭБЭК и. Куышып уйнаганда йомшак кына итеп аркага бэру Ьэм шулай бэргэндэ эйтелэ торган суз. Арадан бер бала, икенче бер сурэнрэк торган баланы сагалап, „эбэк" дип тиз генэ аркасына йомшак кына бэрэ дэ узе бер якка кача. Н. Исэнбэт.
Эбэк иту — к. эбэклэу. Эбэк уены — куышлы уен (арадан берсе (эби) кемне дэ булса куып житеп су-гарга Ьэм „эбэк* дип эйтергэ тиеш).
ЭБЭКЛЭУ ф. Эбэк уйнаганда берэрсен куып житеп жинелчэ сугу.
ЭБЭК-ЧЭБЭК эуый. и. Балаларнын кулларын чэбэк-лэп уйнавы.
ЭБЭТ и. сейл. Кен уртасында, гадэттэ кыр эшлэре вакытында, кырда ашау. Уракчылар эцыйнаулап эбэткэ утырдылар. М. Гали. II Теш вакыты, кен уртасы.— Эбэт эциткэнче мэлэ^ерэп йоклап ятасыз. Г. Бэширов.
Эбэт чилэге — кырга эбэт салып йертэ торган агач чилэк. Сэлим аныц башына кисмэктэн эбэт чилэге белэн алып су сипте. Г. Гобэй.
ЭБЭУ ы. 1. Гажэплэну, соклану, ис киту, шаккату яисэ назлануны белдеру ечен кулланыла.— дбэу. нишлисец бу улэн тамырлары белэн? Р. Ишморат. —дбэу, нинди зур балык! Т. Гыйззэт.
2. Берэр нэрсэдэн куркып, сискэнеп киткэндэ эйтелэ. Уйга калган кыз. куркып, экрен генэ кычкырып эк;ибэрде:—Эбэу! Г. Эпсэлэмов.
3. Нэрсэне дэ булса ошатып, яратып бетермэуне яки жирэнуне белдеру ечен кулланыла.— Мин сица хат язганым юк. Язаммы соц. эбэу. М. Фэйзи. дбэу, шулар да м;ырлаган булалар бит эле. М. Гафури.— Эбэу. кеше идэнен себереп йерергэ. А. Эхмэт.
ЭБУУКЭЬЕЛ и. иск. кит. 1. Бик эшэке явыз кеч, шайтан. Китапча итеп эйтеэк инде. мин эйтэм. таштан су чыгар, усак агачы алма бирер, э эбуэн;Э-йел акылга килер. Г. ИбраЬимов.
2. куч. Хэйлэкэр, алдакчы, явыз кеше. И, эбуэ^э-йел дэ инде син. Сейл.
ЭБЖЭД и. иск. Борынгы гыйбрани (яЬуд) элиф-басындагы хэрефлэр тэртибен курсэту ечен ясалган мэгънэсез сузлэрнец беренчесе Ьэм шул сузлэр тез-мэсенец гомуми исеме (бу сузлэр: эбжэд, Ьэувэз, хоттый, кэлэмэн, сэгъфэс, коришэт, сэхоз, зазог). Икенче почмакта [укый башладылар]: Эбэн;эд, йэувэз, хоттый, кэлэмэн... М. Гали.
Эбжэд тэртибе — 1) хэрефлэрнец эбжэдчэ тэртибе; 2) хэрефлэр белэн санагаида шул тэртиптэн файдалану. Эбжэд хисабы — эбжэд хэрефлэре белэн санау.
ЭБЖЭДХАН и. иск. кит. 1. Укырга яна ейрэнэ башлаучы.
2. куч. Берэр фэнне естэн генэ белуче, эбжэде (элифбасы) белэн генэ таныш кеше.
ЭБЖЭДЛЭУ ф. Хэрефлэрне мэгънэлэре белэн уку.— Эйдэ, эбэцэдлэп эн;ибэр булмаса. Ф. Бурнаш.
ЭБЖЭДЧЕ и. иск. „Элифбаны „Иман шарты* дигэи борынгы китаптан укырга кирэк; эбжэД, ижек кебеклэрсез уку дерес тугел*, дип баручы ысулы кадимче; ижекче.
ЭВЕН и. Сугарга дигэн келтэлэрне киптеру ечен булган корылма; шунын естенэ эче куыш итеп еелгэн келтэлэр. Алар урак урдылар, житен йолыктылар. эвенгэ келтэ ташыдылар. 9. Фэйзи. Салам аслары калмады, эвеннэр. кибэн еемнэре — берсен дэ кал-дырмый карап чыктым. Г. Бэширов.
Эвен базы — келтэлэр киптергэндэ ягар ечен ка-зылган, тирэ-ягы гадэттэ ташлар белэн ныгытылган баз. Беркенне [Рэуфэ], Сафа белэн барып, эвен базын кардан йэм чуп-чардан арчыды. А. Шамов. Эвен кую — эвенгэ тезеп келтэлэр киптеру. Эвен сугу — эвендэ киптерелгэн ашлыкны сугу. Ул------ашлык-
ны эвен белэн сугуда эллэ ничаклы файда курэ. Г. ИбраЬимов.
ЭВЕ
670
эвэ
О Эвен кебек — бик зур, таза гэудэле кеше турында. Эвеи сугып кайту (килу) — бик иык'ару’Ьэм ачыгу. Сэхипжамал курше, син безне эллэ эвен сугып килде дип белдецме? А. Эхмэт. Эвеие яну, янган кеше кебек (тесле, шикелле) — нэрсэгэ булса да бик нык борчылып, кайгылы кыяфэттэ булу, йеру турында. Менэ беренче мэртэбэ Зэйтунэ алдында [Сэфэр-гали] очынмыйча гына, эвене янган кеше тесле басып тора. Ф. Хесни. Тезлэрен тезгэ куеп диванда Эхмэт утыра. Эвене янган егетнец. А. Гыйлэжев.
ЭВЕН ЛЕК и. 1. Янгыр яки кар яуганда ашлык сугу ечен ындырда була торган есте ябылган лапас.
2. Биш менгэ якын келтэ (бертеклелэрне сабакта килеш чама белэн улчэу берэмлеге буларак йери).
ЭВЕРЕЛДЕРУ ф. Бер хэлдэн икенче хэлгэ эйлэндеру, узгэрту, бетенлэй икенче куренеш, тес биру. [Сафа] теннэрен Рэуфэнец газап, эрну сэгатьлэренэ эверелдерде. А. Шамов. Аны борынгы акыллы, матур Галимэ апа итеп эверелдерэсе иде. М. Гафури.
ЭВЕРЕЛУ ф. 1. Икенче бер нэрсэгэ эйлэну, икенче бер хэлгэ эйлэну, килу; бетенлэй икенче куренеш, тес алу. Ермачланып беткэн борынгы may битлэре хэзер эцимеш бакчаларына эверелгэн иде. Г. Бэширов. Апасы улгэч, ул бетенлэй елакка эверелде. Э. Фэйзи. II Берэр ниндидер нэрсэ булып чыгу, киту. Ьэрбер яца килгэн шэкертне газаплап интектеру, ана сете шикелле [шэкертлэрнец] каннарына урна-шып, гореф-гадэт булып эверелгэн. Т. Гыйззэт. Бик матур алманыц бик матур иясен ризалату хэзер бетенлэй закон булып эверелде. М. Фэйзи.
2. миф. Сихри кеч ярдэмендэ бер тер предметтан (жан иясеннэн) икенче предметка (жан иясенэ) эйлэну. Бурегэ эверелу. Бодай бертегенэ эверелу. Кешегэ эверелу. □ Аналарыныц каргышы аркасында, Сак белэн Сок исемле кош сурэтенэ эверелеп, икесе ике якка очкан ике бала. М. Жэлнл.
ЭВЕРНЭ и. 1. Бер-берсенэ аркылы куеп тоташты-рылган, ныгытылган ике борыс, ике планка Ь. б. ш. II Гомумэн, тэре формалы эйбер.
2. Килэпле жепне йомгакка ураганда кулланыла торган, аркылы ике тактаны эйлэнерлек итеп урнаш-тырып эшлэнгэн жайланма; русчасы: вороб. [Нэгыймэ], очырмадан эвернэсен 'алып тешеп, эцеп чолгады. М. Гали.
Эвернэ агачы — килэпле жеп урнаштырыла торган эвернэнен тебе, аяклары. Эвернэ кашыгы — эвернэ такталарынын башларына жепне тотар ечен керте-леп куелган агачлар. Эвернэ тактасы — эвернэ ага-чынын естенэ кидерелеп куелган ике аркылы агач, эвернэнен канатлары. Сылу карчык, ейалдыннан эвернэ тактасы алып кереп, идэн уртасындарак килэпне сутеп чолгарга утырды. М. Галэу. Эвернэ сеяге анат.— умыртка баганасынын берегеп ускэн Ьэм оча сеягенэ килеп тоташкан биш умырткадан торган ин тубэн елеше; сигезкуз сеяге, оча башы сеяге. влкэн кешедэ усеп эцитмэгэн 4 — 5 умыртка була, алар, бергэ кушылып, койрык сеяген хасил итэлэр. Бу — умыртка баганасыныц эвернэ сеягеннэн тубэнге очы. Дарв. нигезлэре. Эвернэ чэчэклелэр бот.— чэчэге-нен таж яфраклары кара-каршы урнашкан ике елеш-ле усемлеклэр семьялыгынын атамасы (мэсэлэн, кэбестэ, тече торма). Эвернэ чэчэклелэр семьялыгыныц иц характерлы билгелэре — аларныц чэчэк йэм эци-меш тезелеше. Ботаника.
ЭВЕРНЭЛЕ с. Эвернэгэ охшаш яки эвернэсе булган.
Эвернэле каткы(ч)—орчык сыман таякчыкка ки-дерелгэн аркылы ике юка планкадаи гыйбарэт кулдан жеп кату жайланмасы. Эвернэле коцгыз зоол.— сары тестэге канат еслеклэрендэ эвернэ сыман сурэт
булган, [бертеклелэргэ 'зарар китерэ торган”бежэк; русчасы: жук-крестовик. Эвернэле УРМЭКУЧ зоол.— аркасына' акжктерткелэрдэн эвернэ сыман сурэт тешкэн агулы зур урмэкуч; русчасы: крестовик, паук-крестовик.
9BEPY ф. сейл. 1. Бер хэлдэн икенче хэлгэ китеру, узгэрту. Элеккеге--Базар тыкрыгын — Совет-
скаяга, кайсыдыр урамнарны — Ирек мэйданына, Кызыл Байрак урамына, Париж коммунасына эвергэн-нэр. К. Нэжми. II Икенчегэ бору, юрау. Син сейлисец хаклыкны, э кешелэр аны дошманлыкка эверэ. Ш. Камал.
2. Берэр явыз ният белэн урап алу яки жыйнау-лашып кыйнау.— Безнец яклы булган егетлэр белэн бергэлэп сейлэшеп, аларныц курешеп яткан вакыт-ларында гына кинэт килеп чыгып, Хафизны тотып эверергэ булдык. Г. Камал. Бердэн Шэфыйк бабай естенэ ташландылар. Тиз генэ аны эвереп тэ алды-лар. М. Гали. II Уратып, колачлап алу (куллар белэн). [Тим ери], дэу кочагына берьюлы ярты чумэлэне эвереп алып, [ындыр зченэ] йегерде. Г. Бэширов.
9ВЕСЛЕК и. Абзар алдында арба-сбруй кую, утыи ею ечен махсус эшлэнгэн тубэсе ябулы, бер ягы ачык каралты; тез лапас. Абзарлар алдындагы эвес-лек ишелэ башлады. А. Расих.
ЭВЕШ-КЫЕШ: эвеш-кыеш китеру — к. эвеш-туеш китеру. Эвеш-кыеш китереп йеру. Эвеш-кыеш китереп кую. □ Эллэ ни артык эшлэр булмаса да, тамагыц тук булып, кеннэрне эвеш-кыеш китерерлек булса, риза инде шунда. Г. Камал.
ЭВЕШ-ТУЕШ: эвеш-туеш нту  1) бер савыттан икенче савытка бушату; 2) берэр нэрсэне бер урыннан икенче урынга кат-кат кучеру. Китапларны эвеш-туеш иту: 3) сату-алу белэн эш иту, спекуляция белэн шегыльлэну. Карт толчокта иске тимер-томыр-лар белэн эвеш-туеш итте. Ш. Камал. Эвеш-туеш китеру— 1) телэсэ ничек урнаштыру, бутап кую. Кар-точкаларны эвеш-туеш китереп бетеру; 2) аннан-моннан эшлэп кую. Йортны эвеш-туеш кенэ китереп кую: 3) к. эвеш-туеш иту 3. Эпипэсе теге вакытны вагын-твяген сатып, кала белэн авыл арасында эвеш-туеш китереп йеруче бер бэндэгэ киткэн иде лэбаса. Г. Бэширов; 4) очын очка ялгау, ничек тэ уткэру (кеннэрне).
ЭВЭЛЭУ ф. 1. Нэрсэнен дэ булса эчендэ яки естендэ эйлэндерэ-эйлэндерэ тэгэрэту. Котл тны сахарида эвэлэу. Бер-берецне карда эвэлэу.
2.	Нэрсэне дэ булса кул белэн эрле-бирле йертеп, оештырып йомры яки башка формата кнтеру. Мин кызыл балчыктан терле нэрсэлэр эвэлэргэ тотын-дым. Ф. Эмирхан. [Хэдичэ тути] лампасын кысыбрак куеп, акрын гына кыштырдый-кыштырдый кабартма-сын эвэлэде, мичкэ ягып эцибэрде. Г. Бэширов. II Йоннан, мамыктан Ь. б. тэгэрэтеп, угалап берэр нэрсэ эшлэу, басу. Машиналар йон тетэлэр, Ж,эялэр, эвэлилэр. Ш. Маннур.— Жэлил, кез дэ эцитте, озакламас, кыш та килеп эцитэр, бер-ике пар киез итек эвэлэп бирмэссец микэн? И. Гази.
3.	Нинди дэ булса нэрсэне кулда яки авызда эрле-бирле йерту. [Ана] киц балтыр итеп кенэ бэйлэнгэн икенче сыцар оекбашны нишлэтергэ белмичэ кулында эвэли-эвэли:—Бусын, бэлки, сестра кигезер,— диде. А. Шамов.
4.	куч. Тегеннэн-моннан гына эшлэп ташлау; ничек элэкте шулай эшлэу. Мэкалэ кисэге эвэлэп ташлау. Аннан-моннан оекбаш эвэлэу. || Вак-теяк деталь-лэрдэн оештырып, берэр бетен нэрсэ булдыру, берэр нэрсэ барлыкка китеру. Уз башыцнан уткэн авыр хэллэрнец берэрсен хикэя итеп эвэлэп аласыц. Г. ИбраЬимов.
эвэ
671
9 ДР
5.	куч. Берэр нэрсэне езлексез кабатлап, сейлэп тору; бер ук эшне йаман кабатлау, эшлэу.— Сузлэрне эрле-бирле эвэлэп тору дан башка белгэн нэрсэгез дэ юктыр, ахрысы. Ш. Камал. II куч. Бик озак, кат-кат уйлау, берэр нэрсэнен терле ягын уйлау. Каюм мэсьэлэне узенец башында бетен яктан эвэлэгэниде, курэсец. Ш. Камал.
ЭВЭРЭ: эвэрэ булу—1) берэш, бер мэсьэлэ белэн генэ мавыгу, бетен игътибарны шуна юнэлту, мэш килу. Калганнары, яраткан энилэре яныннан китми-чэ, „авыруны' юатырга телэп, аныц тирэсендэ эвэрэ булдылар. Г. Минский. Мин Ьэр кен, иртэн тору белэн, — иц элек тайны карарга барам, озак вакыт аныц янында эвэрэ булам. Ш. Эхмэдиев; 2) берэр нэрсэгэ юлыгу, дучар булу. Нинди эшкэ башыц эвэрэ? Н. Исэнбэт. Эвэрэ иту — берэр нэрсэ белэн кемне дэ булса аптырату, йедэту. Файдасыз нэрсэлэр укытып, яшьлэрне эвэрэ генэ итэлэр. Ш. Камал. Эвэрэ килу — мэшгуль булу, маташу, кайнашу. Мохтар агай лапас тирэсендэ ау кирэк-яраклары белэн эвэрэ килэ иде. Г. Минский.
ЭВЭРЭЛЭНЕП рэв. диал. Берэр нэрсэ белэн мавы-гып, мэш килеп.— Яца урында йерэккэ шэбрэк. Де-ресрэге, мэшэкате кубрэк, шуныц белэн эвэрэлэнеп, онытылыбрак яшисец. Б. Камалов.
ЭВЭС с. сейл. к. йэвэс.— Андый эшкэ бик эвэс тугел. Т. Гыйззэт. Тургайлары эцырга нинди эвэс энэ, Моцарчы йич курелмэгэн ягымлылык, Гузэллек бар Ьэрнэрсэдэ! 3. Мансур.
ЭВЭСЛЕ с. к. йэвэсле.
ЭВЭСЛЕК и. к. йэвэслек. [Атасыныц], Йосыф-ныц йенэргэ эвэслеген кургэч кенэ, ачуы сурелгэн. К. Нэжми.
ЭГЪВАи. иск. Узенэ ияртеп аздыру, юлдан яздыру, кызыктырып котырту эше.
ЭГЪВАЛАУ ф. Берэр нэрсэгэ ышандыру, уз ягына аудару; кызыктырып котырту; узенэ карату.— Уф, теге карчык энине тэмам эгъвалап бетерде, нишлэр-гэ соц? Н. Исэнбэт. II Кемне дэ булса жайлау, кейлэу; угетлэу. Вэрия [Илгизне\, эгъвалап, юмалап, ишек алдына Дурткуз белэн уйнарга чыгарып эцибэрде. А. Расих.
ЭГЪЗА и. 1. Тере организмнын билгеле бер функция ути торган елеше; орган. [Шэкертлэрнец] кайберлэре, туцган эгъзаларыныц эрнуенэ чыдаша алмыйча, сыкрап еларга керешэ. Т. Гыйззэт. Нургали [Селэймановны} колаклары белэн генэ тугел, гуя бетен сизу эгъзалары белэн тыцлый. Э. Еннки.
2.	Берэр жэмгыять яки оешманы тэшкил итэ торган кешелэрнен йэрберсе; член. Габбас — коллек-тивныц бер эйэмиятле эгъзасы, аныц уцышы — коллектив уцышы, аныц уцышсызлыгы — коллектив уцыш-сызлыгы. Г. Нигъмэти.
ЭГЪЗАЛЫК и. Эгъза (2 мэгъ.) булу хэле. дгъзалыктан чыгару. || с. мэгъ. Эгъза га бэйлэнешле. Шэрэфи эгъзалык билетын курсэткэч, ишек ике якка аерылды. Г. Ибрайимов.
ЭГЪЛА с. иск. Бик яхшы, бик затлы, кыйммэтле; бик гузэл. Кызныц эгъласын алу. встендэ эгъла кулмэк. □ Сораучыларныц берсе зур кемеш портсигар-дан эгъла папирос алып кабызды. М. Гафури.
ЭГЭР терк. 1. Реаль мемкин булган шартны белдергэн иярчен жемлэне баш жемлэгэ терки, дгэр Нэфисэ ишек алдына чыкмаса, ишеклэрен ватып керергэ хэзер идек. А. Шамов. Тутэллэрдэн йолкып алам, дгэр уссэ чуп улэн. Э. Ерикэй. || »Дэ“ кисэкчэсе белэн янэшэ килеп, телэк, уйланылган яки чынбарлыкка туры килми торган шарт тешенчэсен анлаткан ияр-ченле кушма жемлэне баш жемлэгэ терки, дгэр дэ
кешене^кеше иту [безнец кулдан килэ торган булса иде, без инде аны алтыннан ясап куйган булыр идек. Г. Камал.—Дгэр дэ син дэ шулай яратсац, ул чагында тауларны кутэрэ алырлык кечкэ ия булыр идем кебек. Р. Ишморат. || Гадэттэ „икэн“ модаль сузе белэн баш жемлэдэн анлашылган эш-хэлнен сэбэбе яки нигезе булып торган шартны белдеруче иярчен шарт жемлэдэ кулланыла. дгэр дэ йэркай-сыбыз ечен дэ шулкадэр кеч йэм шулкадэр куз яше тугэ икэн, ул бик тиз шэм кебек янып бетэргэ тиеш. А. Шамов. Куз яшьлэрем эгэр тама икэн, Димэк, аны юксына куцел. Ф. Кэрим.
2.	Кереш жемлэлэрдэ шартлылык, чамалап эйту тесмере белдеру ечен кулланыла. дгэр хэтерем ял-гышмаса, сез университетта укыган идегез бугай. Сейл.
3.	Икенче жемлэдэге фикер белэн чагыштыру яки ана каршы куюны белдергэн жемлэнен башында кулланыла.
4.	Гади жемлэдэ бик кечле телэкне белдеру, кечэйту ечен кулланыла. Эх, эгэр дэ Газинур шул карлы may башларын якыннан торып бер курсэ иде! Г. Эпсэлэмов. дгэр куэтем эцитэрлек булса иде. Г. Колэхметов.
5.	Риторик сораулы хикэя жемлэ башында кулланыла.— дгэр мин сезне яратсам? И. Гази.— дгэр дэ син аларга [Мирон агайларга] фатирга керсэц? Т. Гыйззэт.
6.	кис. функ. Карганганда, ант иткэндэ ант сузе янында кулланыла. [Илдар:] Пир-----ясыйбыз, эне-
кэш! Ипи эгэр, ясыйбыз. Г. Гобэй.— [Балык] езлексез чиртэ дэ тора инде менэ, биллэйи эгэр! Ш. Камал.
ЭГЭРЕНКИ иск. к. эгэр.
ЭДА: эда нту (кылу) иск.—1) утэу. Муллалык ва-зифасын эда кылу. □ Шэкерт биш вакыт намазны мэсэциддэ эда итэр. Ф. Эмирхан; 2) тулэу (бурычны). , ЭДЕП и. Итэк яки жин очына ертылмас ечен яки уз ише беклэргэ житмэгэндэ тегелэ торган тар гына материя.
Эдеп каю — к. эдеплэу. Эдеп тоту (салу) — к. эдеплэу.
ЭДЕПЛЕ с. Эдеп тоткан, эдеп салынган. [Чапан] эцилэн шикелле эчле-тышлы була йэм эдепле була. К. Насыйри.
ЭДЕПЛЭУ ф. Итэк яки жин очына эдеп тегу. Ж,иц очын эдеплэу.
Эдеплэп тегу — эдеп белэн читлэу, эдеп тегу. Итэкне эдеплэп тегу. Эдеплэп чыгу — эдеп тотып чыгу. Ж,ицне эдеплэп чыгу.
ЭДИП и. Профессиональ рэвештэ эдэби эсэрлэр язу белэн шегыльлэнуче; язучы. Мээцит Гафури — мэсэл жанрын тудырган эдиплэрнец берсе. М. Жалил. Г. Камал — ул тумыштан сатирачы эдип. М. Гали.
ЭДИПЛЕК и. Эдип булу, язучылык. Горькийныц эдиплек ягыннан зурлыгы кайда соц? Г. Нигъмэти.
ЭДРЭС и. Ярым ефэк чуар тукыма. [Тунныц] ты-шы----элгэрерэк эдрэс, бикасап була торган иде.
К. Насыйри. II с. мэгъ. Шуниан тегелгэн. ддрэс юр-ган. □ Яшелле-сарылы буй-буй эдрэс чапаныныц зэгъ-фран белэн тестэш чалмасын иртэнге намаздан бирле салмаган Зайидулла хэзрэт, Идрискэ сэлам биреп, уз еенэ кунак чакырды. К. Нэжми. Сандык тебеннэн ---аз гына тарттыц исэ таралып китэргэ
торган, сизерэп беткэн эдрэс эцэймэлэр чыкты. Ш. Хесэенов.
Эдрэс геле бот.— яфрак жепселлэре кызыл тестэге булмэ геле (халыкта «кычыткан геле” дэ дилэр;)
ЭДР
672
ЭЗЕ
русчасы: колеос. Эдрэс талы — к. эдрэс геле. Тэрэзэ тебе тулган геллэр: бохар кынасы, зэйтун геле, эдрэс талы. Г. Ахунов.
ЭДРЭСЛЭНУ ф. Эдрэс тесле чуар булу, берничэ терле тескэ керу, чуарлану. Ерак та тугел, энэ, эд-рэслэнеп кезге урман куренэ. Ф. Хесни.
ЭДЭБИ с. 1. Матур эдэбиятка караган, матур эдэбият эсэре булган. Такташ сыйфат ягыннан зур кыйммэтле эсэрлэрне эченэ алган эдэби мирас кал-дырды. Г. Нигъмэти. Рееолюциядэн соц язган беренче эдэби эсэрем „Яца кешелэр" драмасы булды. Г. ИбраЬимов. II Эдэбиятны ейрэнугэ бэйлэнешле. ддэ-би тикшерену. Эдэби тэнкыйть. II Нинди дэ булса эдэбият эсэренэ караган, нинди дэ булса эсэрдэн алынган. Эдэби образ. Эдэби герой.
2. Эдэбият, тэнкыйть Ьэм публицистик эсэрлэр ижат итугэ бэйлэнешле. Эдэби хезмэт. □ Татар совет эдэбияты классигы, атаклы язучы Шэриф Камал-ныц эдэби Нэм иэцтимагый эшчэнлегенэ утыз ел тул-ды. М. Жэлил. || Матур эдэбият эсэрлэре тудыра ала торган, шундый сэлэткэ ия булган. Эдэби талант.
3. Эдэби тел нормаларына туры килэ торган. ддэ-би сейлэм. □ Г. Камал татар эдэби проза телен чын халык теленэ нигезли. М. Галн.
ЭДЭБИЛЕК и. Нэреэнен дэ булса эдэби (3 мэгъ.) булу сыйфаты. Телнец эдэбилеге.
ЭДЭБИЛЭШТЕРУ ф. Эдэби тел нормаларына ярак-лаштыру, эдэбигэ (3 мэгъ.) эйлэндеру. Жирле сей-лэш сузлэрен эдэбилэштеру.
ЭДЭБИЯТ и. 1. Теге яки бу халыкнын, чорнын яки бетен кешелекнен фэнни, эдэби, философик Ь. б. эсэрлэренен барлык жыелмасы. Эдэбият ул — безнец идеалларыбызныц омтылышы. h. Такташ. Синец мэктэптэ укуыц да, эдэбият укуыц да уз телэклэрецэ, уз хыялларыца гына багланган. М. Эмир.
2. Эдэби образларны нэфис суз, тел ярдэмендэ барлыкка китеру белэн аерылып торган сэнгать тере. Ул эдэбиятка----станоктан кутэрелеп, хэбэр-
челек хэрэкэте аша килде. М. Жэлил. II Сэнгатьнен шул теренэ караган эсэрлэре. Мин матур эдэбиятны бик сееп, лэззэтлэнеп укыйм. А. Шамов.
3. Нинди дэ булса махсус тармак, тематика буенча, иинди дэ булса белем елкэсендэге басма эсэрлэр жыелмасы. Политик эдэбият. □ [Диннец килеп чыгышы} турындагы эдэбиятныц каладагы китап ма-газиннарында табылган кадэресен ул, губоно Нэм гу-берна эцир булеге булышлыгы белэн, узенец кетеп-ханэсенэ туплаган иде. Ш. Камал, [Зайид Рэхимгэ:} Мин Сезгэ узем методик кицэшлэр белэн ярдэм итэ алам, тиешле эдэбият карауда да ярдэм кулымны сузарга эзер. А. Расих.
ЭДЭБИЯТЧЫ и. Эдэбият (2 мэгъ.) белгече.-Эдэ-
биятчыдан тиешле рецензиялэр алынып, [либретто] студия дирекциясе каршында либретточылар Нэм композиторлар кицэшмэсендэ тикшерелгэн иде. М. Жэлил.
ЭДЭМ и. к. кеше. Мэймунгэ кузлеклэр Иич файда итмэде, ддэмнэргэ бу кузлеклэр яраса да. М. Гафури.
ЭДЭМИ: эдэми зат — к. адэми зат.
ЭДЭМЛЕК и. иск. к. кешелек.
ЭДЭ’МЧЭ рэв. к. адэмчэ.
ЭДЭП и. 1. Узенне тота белу кагыйдэлэре. Революция ул узенец яца кешесен, эдэбен, эхлагын тудыра. А. Шамов.
2. Яхшы гадэт, йола. Карлыгач-Сылу белэн кунак егете Арысланбай, йортныц эдэплэре буенча, акрын, сабыр рэвештэ, свйлэшэ-свйлэшэ, ак ейгэ юнэлделэр. Г. ИбраЬимов. Мээцлес эдэплэрен белмэгэн кеше белэн нишлэмэк кирэк соц! Ф. Эмирхан.
О Эдэп белэн — узенне тота белеп, тыйнаклык саклап, саклык белэн. [Хэлим] комсызланмый гына, эдэп белэн генэ ашый башлады. Г. Гобэй. Эдэп саклау— тэртип кагыйдэлэрен саклау, зуррак кеше алдында тартыныбрак тору, берэуне хермэтлэу йезеи-нэн тыйнаклык саклау. Ул сузен колхоз хэллэренэ кучерергэ телэде, лэкин, картлар алдында эдэп саклап, аларныц сузлэрен булмэде. Г. Эпсэлэмов. Эдэп-кэ килу (утыру)—тый на клану, инсафка килу, тэр-типлелэиу. Малай эдэпкэ килгэн. Сейл.
ЭДЭПЛЕ с. Инсафлы, тыйнак, тэртипле, тотнаклы, уз,ен тота белэ торган. — Кем генэ гафу итмэс икэн эдэпле кешене. Г. Минский.— Бик-бик эдэпле малай булып усэсец, Рестэм. Д. Аппакова. II рэв. мэгъ. Тэртипле, яхшы итеп, тыйнак кына.— ддэплерэк сейлэш эле, Имэли туган, болар бит синец уз малайларыц тугел, кунаклар,— диде Ибрай, безгэ тертеп кур-сэтте. М. Эмир. Салих эфэнде узен бик эдэпле Нэм нэзакэтле тотты ич. Э. Еннки.
ЭДЭПЛЕЛЕК и. Эдэпле булу сыйфаты. Аныц эдэплелеге, тыйнаклыгы, узен тота белуе алдында иц изге кешелэр дэ тез чугэрлэр иде. А. Шамов.
ЭДЭПЛЕЛЭНУ ф. Эдэплегэ эйлэну, эдэпле булып киту, инсафлылану.
ЭДЭПСЕЗ с. 1. Узен тота белми торган, тэрбия-сез; тыйнаксыз. Качмаган кыз эдэпсез кыз санала. М. Эмир. Зэйнэп---эдэпсез егетлэрнец сызгырула-
рына, вак-теяк сузлэр кушып калуларына---илти-
фатсызлык белэн эуавап бирэ башлады. М. Гафури.
| и. мэгъ. Бетен театр халкы----кузлэре белэн
тавышланучы эдэпсезне эзли башлады. Ф. Эмирхан.
| рэв. мэгъ. Атналар, айлар буе туй иттелэр, Гел эдэпсез, язмаганча типтелэр. Ш. Бабич.
2. Тэртипсез, тотнаксыз. [Зыя] мэктэптэ булган тилерулэр, эдэпсез уеннар. карталар, эчу вэ тарту лар кебек[лэр]не бетен деньядан яшереп кенэ зш-лэргэ ярый торган бер нэреэ икэнен [куцеленэ сала]. Г. ИбраЬимов.
3. Начар, эшэке (суз Ь. б. ш. турында). Музыкант булган кеше, яхшы ата-ана уз балаларын эдэпсез сузлэр ишетудэн саклаган кебек, кеше рухын да — телэсэ ни белэн бимазалаудан сакланырга тиеш Г. Бэширов.
ЭДЭПСЕЗЛЕК и. Эдэпсез булу сыйфаты. Менэ Ишми хэзрэт бу эдэпсезлек ечен Сабирэк;ан длхе-сэйнигэ Неэцум итэр--дип кетеп калды. Ф. Эмир-
хан. II Тотнаксызлык, тэрбиясезлек, тупаслык, эдэп кагыйдэлэренэ сыймый торган эш. Лэкин [энисе] ка-раштырмаганда да егет-эцилэн Газизэгэ эдэпсезлек куреэтми иделэр. Ш. Камал.— Алай зшлэу эдэпсезлек була бит, абыртайдан яхшы тугел. Т. Гыйззэт.
ЭДЭПСЕЗЛЭНУ ф. Узенне эдэпсез тоту, тотнаксыз кылаиу, тыйнаксызлану, тэрбиясезлэну. [Хэмидэ:] Син дэ, Габдуллаэцан, олы кешелэр алдында алай эдэпсезлэнеп торма. Г. Камал. Кенбагыш ярганны яки сагыз чэйнэгэнне куреэ [Сэхэу карт], .эдэпсезлэнеп, авыз кутэреп, урамда ашап йермэгез' дип, колакны тартып киткэн чаклары да еш була иде. М. Эмир.
ЭЗ рэв. к. аз. дз генэ куцел ачып алырга да ярый. Г. Гобэй. дз генэ ил гадэтен дэ сакларга кирэк бит. Э. Айдар.
ЭЗЕР с. 1. Файдаланырга яраклы булган, шундый хэлгэ кнлгэн; тегэллэнгэн, хэзерлэп куелган. дзер кулмэк. дзер продукт, дзер хезмэт.CJ—Кашшафта [шигырьлэрнец] эзер тэрэ^емэлэре булса, шуларны гына салып эцибэр. М. Жэлил. | хэб. функ. Аш эзер. □ [Гали:] дйдэгез калага китэбез: минем тройка эзер. Г. ИбраЬимов.— Рэхим итегез, Селэйман эфэн-
ЭЗЕ
673
ЭЙ
де. чэй эзер. Ф. Эмирхан. II рэв. мэгъ. Берэр эшне башкарырлык хэлдэ, хэзерлек хэлеидэ. Хэлимнэр инде. вчэр-вчэр булып, арбага менеп утырганнар. кузгалып китэргэ эзер торалар. И. Гази. II Кем тарафыннан да булса хэстэрлэнгэн, файдалану ечен яраклы хэлгэ китерелгэн. дзер малга хуэк;а булу. О [Мицнурый] эзер йортка man булырмын дип берв жытта да хыялланмады. Г. Эпсэлэмов.
2.	Алдан уйланылган, тупланган (фикерлэр, тэгъ-бирлэр турында). дзер твшенчэлэр. дзер эцемлэлэр. дзер фикерлэр. | хэб. функ. Сораулар Искэндэревтэ куптэн эзер. теле очында гына торалар. Э. Еники.
3.	хэб. функ. Нэрсэ дэ булса эшлэргэ, башкарыр-га риза булу, каршы килмэу турында. 'Хэлим бер кочак улэн тугел, биш кочак улэн экрлярга эзер. И. Гази. Зиннэт купме генэ укыса да. Нэфисэ ке-тэргэ эзер иде. Г. Бэширов.
4.	хэб. функ. Узеннэн алдагы фигыль белдергэн эш-хэлгэ якын булуны анлата. Ул сикереп тешэргэ эзер иде. Машина юлга чыгарга эзер. □ Ул елап эе^ибэрергэ эзер иде. лэкин узен тыйды. А. Шамов.
Эзергэ хэзер (бэзер) булу — башкалар эзерлэгэи, эшлэгэн нэрсэдэн файдалануны емет иту. Аннары Акбитнекелэр элек-электэн эзергэ хэзер булып. кеше авызына карап торган нэсел тугел. Г. Бэширов.
ЭЗЕРЛЕК и. 1. Берэр нэрсэ эшлэргэ жыенганда башкарыла торган эшлэр, мэшэкатьлэр. Мине озату [ечен] эзерлеклэр башланды. М. Гафури.
2. ейрэну, уку, эш дэверендэ алынган белем, кунекмэ, тэжрибэ. Турыдан-туры зур one раларга керешу ечен композиторларныц да эзерлеклэре аз иде. М. Жэлил.
ЭЗЕРЛЕКЛЕ с. Тиешле эзерлеге (2 мэгъ.) булган. Берникадэр эзерлекле йэм тээцрибэле либреттист-лар, тэржемэче кадрларны тудыруда [студия] эдэби булегенец хезмэте бэхэссез зур булды. М. Жэлил.
ЭЗЕРЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. эзерлэу (1—5 мэгъ.). Юл кирэк-яраклары эзерлэну. Концерт эзерлэну. □ Бик эйбэт чаптар аргамак табылды, арбасы I эзерлэнде. Г. Минский. II Нэрсэ дэ булса эшлэргэ । эзер хэлгэ килу, жыену. Хат язарга эзерлэндем. । М. Жэлнл. Атакага эзерлэнергэ приказ булды. . М. Гали. Тацнан торып буген эзерлэнэм, Яца ки-емнэрем киям мин. Ш. Маннур. || Берэр эш ечеи I эзерлек алып бару, берэр нэрсэ естендэ эшлэу. [Яшьлэр] килэчэктэ культуралы балет кадрлары булырга эзерлэнэлэр. М. Жэлил. [Хэкимов] Москва-да чыгыш ясар ечен эзерлэнэ. Р. Ишморат.
2. Узеннэн алдагы фнгыль белдергэн эш ечен ел-гереп килу (вакыйгалар, табигать куренешлэре ту-I рында). Яцгыр яварга эзерлэну. Шомырт агачлары | чэчэк атарга эзерлэну. Кискен керэшкэ эзерлэну.
II Берэр нэрсэнен буласын алдан белеп, узенне шуна эзер тоту. Гайшэ мондый сорауга эзерлэнмэгэн иде. Г. ИбраЬимов.
ЭЗЕРЛЭУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса файдаланырлык, кулланырлык хэлгэ китеру; эзер хэлгэ китереп кую. 1 Кендездэн ук алар, скамьялар йэм Бидиятнец ишек алдыннан такталар китереп. сэхнэ сыман сэке эзерлэделэр. Ш. Камал. || Берэр нинди очракка ба-гышлап, берэр нэрсэ хэстэрлэу. Беренче май бэй-I рэменэ Гафурлар бригадасы матур булэк эзерлэгэн. 1 К. Нэжмн. дзерлилэр алар сабан туена Аршин башли чуплэм селгелэр. Ш. Маинур. II Берэр нэрсэне кирэк кадэр кулэмдэ жайлап, барлап, табып туты-рып кую.— дни. мица юл кирэк-яраклары эзерли башла. А. Эхмэт. Куп итеп дары йэм ядрэ эзерлэ-дем дэ----Киевтан 70—80 чакрым ераклыктагы Ма-
линовка авылына киттем. А. Шамов.
2.	Нэрсэне дэ булса утэу естендэ эшлэу, нэрсэне дэ булса эшкэрту. Роль эзерлэу. О Хэлим дэ-реслэрен эзерлэргэ утырды. Г. Гобэй.— Минем доклад эзерлисем бар.— диде Каюм. Ш. Камал.
3.	Ясау, эшлэу. Дару эзерлэу. Препарат эзерлэу. II Пешереп, кыздырып Ь. б. ашарга яраклы хэлгэ китеру; кирэкле нэрсэлэрне табынга кую. Гелбахар абыстай чыбылдык астындагы кулэгэгэ камыл естенэ табын эзерлэде. М. Гали.— Менэ. балам, бик эй-бэтлэп сет есте кушып катык эзерлэдем узецэ. Р. Ишморат.
4.	Нинди дэ булса максат белэи ейрэту, тиешле белем биру; белгеч итеп чыгару. Кадрлар эзерлэу. □ Сездэн дэ партия хекумэт зшчелэре, белгечлэр эзерлэргэ керешкэн ул. Г. Гобэй.
5.	Алдан нэрсэне дэ булса куплэп алып кую; хэс-тэрен куру, житэрлек запас эшлэу. Утын эзерлэу. Бэрэцге эзерлэу. □ Ж,ылы кен. кулда форсат бар вакыт кышлык эзерлилэр. М. Гафури.
6.	Нэрсэ дэ булса эшлэргэ жыену, берэр нэрсэ эшлэргэ уйлау. Фашистларныц кара штаблары Улем серемен эк;иргэ эзерли. h. Такташ.
7.	Берэр нинди кайгылы, кунелсез хэл турында алдан жайлап эйтеп, уйларга, тынычланырга вакыт, мемкинлек биру; кисэтеп кую. [днилэренец улеме турында эйтергэ балаларны] Рэхим узенчэ эзерлэде. А. Расих.
ЭЗМЭВЕР и. Зур гэудэле, кечле кеше. Чынлап та бу егетне эзмэвер диярлек тэ бар иде. Буйга-сынга шэп. И. Гази. | с. мэгъ. Янэшэдэн атлаган эзмэвер надзиратель----тимер йодрыгы белэн Таэци-
ныц ияк астына сукты. М. Галэу.
ЭЙ ы. 1. Кемгэ дэ булса эндэшкэндэ, аны чакыр-ганда, кисэтеп мерэжэгать иткэндэ эйтелэ.— дй. юл бир! И. Гази.— дй, кем бар анда? А. Эхмэт.— дй, кызлар, карагыз, кара, атлы казаклар утэ. К. Тинчурин. II шигъ. Эндэш сузлэр алдыннан килеп, сей-лэмнен эмоциональлеген арттыра. дй. тац эн;иле, исмэче! h. Такташ. дй. дускаем. сица эйтэм. Гармун-чы булсын ярыц. Жыр. дй, тац нуры! Бар син сах-раларга! Ф. Бурнаш.
2.	Нэрсэне дэ булса искэ тешереп яки ялгышны дереслэп, кабатлап эйткэндэ кулланыла.— дй. истэ дэ юк, татарча белмисец бит эле син,— дигэн булды. Г. Бэширов.
3.	Укену, кеену, борчылу, газаплану, кайгыру, сызлану Ь. б. ш. хислэрне белдеру ечен кулланыла. дй. шайтан алгыры. езэцге каешлары озынрак икэн. А. Шамов. [Бик тимер:] дй бала, бала, Себер ки-тэрлек нинди генэ гаеплэрец булды соц? Т. Гыйззэт.
4.	Кечле телэкне белдёру ечен кулланыла.— дй. малайларга курсэтергэ...— диде Хэлим. Г. Гобэй. — дй. сугышып китсэлэр! И. Гази.
5.	Шатлану, шатлыклы гажэплэну, соклану, канэ-гатьлек хисен, мактану тесмерен чагылдыру ечен кулланыла.— хДен кечлэре бар икэн узецдэ. эй! М. Эмир. [Катык] эй тэмле дэ булды соц! Э. Фэйзи. Минем атым беренче урынны алды бит, эй! Э. Айдар.— Ну ут малай, эй! h. Такташ.
6.	Кызгану, телэктэшлек хислэрен белдеру ечен кулланыла.— дй, бэхетсез кыз, кузецнэн колак как-кансыц бит. К. Тинчурин.—дй, мескенкэй, нинди кеннэргэ теште бит. М. Гафури.
7.	Санга сукмау, искитмэу, иэфрэтлэну, жирэну, кимсету, ирония Ь. б. ш. хислэрне белдеру ечен кулланыла.— дй, бетмэс монда сезнец ишелэр. Т. Гыйззэт.— дй, сица тагын председатель булу! Р. Ишморат.— дй. тавык баш! Шуны да белмисецме? Г. ИбраЬимов.
43 А-562
ЭЙБ
674	ЭЙД
8.	Берэр иэрсэгэ каршы килгэндэ яки берэр нэр» сэ эшлэргэ унайсызлаиганда h. б. очракларда эйтелэ. ______дц мац сейли белмим лэ,— дип, сэхнэдэн тешэ башлады [Хэлим]. Г. Гобэй — дй. алай ук тугелдер лэ инде, Зиннэт абый. Г. Бэшнров.
9.	Кемгэ дэ булса шелтэ, ризасызлык белдергэндэ оялтып эйткэндэ Ь. б. вакытта кулланыла.—Эй. Хикмэт бабай. Хикмэт бабай, шулай ярыймыни соц! А. Шамов, дй. эй. эй! Синец шикелле карт солдатка болай килешэмени? Г. Бэширов.
10.	кис. функ. Узе яиыидагы суз белэн кабатла-нып килеп, эшнен, хэлнен иитенсивлыгын белдерэ, ана кечэйту тесмере ести. дле икмэкне ашап бетер-гэч тэ, Габдулла бармагына ягылып калган балны эй ялады. эй клады. Э. Фэйзи.— дй халык, эй халык, канн эцыелгандыр шулкадэр халык. Т. Гыйззэт.
11.	Татар жырла рында ялгаучы музыкаль фраза буларак кулланыла. Сайрамачы, былбыл, эй. кар-шымда, Сайрасана агач башында. Жыр. дй, гомер-лек яр булсын диеп. Сине сейдем тиц итеп. Жыр.
ЭЙБЕР и. 1. Телэсэ иииди аерым предмет (кубе-сенчэ кеикуреш, хезмэт ечеи булган кирэк-ярак). Рэхим алып кайткан эйберлэрен шкафка алып куя-кук авыз эченнэн кейли. Р. Ишморат. Кеннэрдэн беркенне ана белэн кыз, яца йортка кучмэкче булып, йорт эйберлэрен ташый башлаганнар. Д. Аппакова. Ьэммэсенец кулында сэнэк кебек. балта, керэк кебек эйбер бар. Г. ИбраЬимов. II Гадэттэ купл. Кием-салым, кешегэ кирэк булган вак-теяк нэрсэлэр турыида. Магазиннарда терле эйберлэр саталар. А. Шамов. II купл. Кая да булса илту, кучеру ечен жыелып, бэйлэп куелган нэрсэлэр. дминэ эйберлэрен шул эскэмия янына китереп куйды. Г. Минский. Ул — эйберлэрен тарантаска орды-бэрде тейи башлады. Г. Гобэй.
2.	Эдэбият, сэнгать, фэн эсэрлэре. Комедиялэрен-нэн тыш, революциягз кадэр булган газета, жур-налларда Г. Камалныц сатирик эйберлэре дэ куп кенэ басыла. М. Гали. Зур эйберлэр язарга, исэн калсам, эцицудэн соц керешермен. М. Жэлил.
3.	Нииди дэ булса нэрсэ, берэр нэрсэ. дйбер алып кайтмау. □ Карт еенэ кайтып китте йэм аннан ак киндергэ тергэлэгэн бер эйбер алып килде. К. Шамов.— Акрын! Акрын! Аягыца эйбер кадалма-сын. И. Гази.
4.	филос. Безиен аннан тыш яшэуче предмет, объектив чынбарлык куреиешлэре.
0 Эйбер эйтмэу — суз эйтмэу, тиргэмэу.— Китэ-сегез килсэ, китэ бирегез, эйбер эйтмим. Г. Рэхим. — Намаз укыганга эйбер эйтмилэрме? Ф. Эмирхан.
ЭЙБЕРЛЭТЭ рэв. Акчалата тугел, эйбер белэн. Эш хакын эйберлэтэ тулэу. дйберлэтэ биру.
ЭЙБЕРЛЭШУ ф. филос.. экон. Нинди дэ булса реаль эйбердэ чагылыш табу, эйбер формасын алу. Кыйммэт — товар эцитештеручелэрнец товарда эйберлэшкэн иэцтимагый хезмэте ул. Политэкономия.
ЭЙБЭТ с. 1. Унай сыйфатларга яки кирэкле узен-чэлеклэргэ ия булган; яхшы; киресе: начар. дйбэт юл. дйбэт музыка, дйбэт эцыр. дйбэт мисал. □ Бэрхэлдэ, ничек кенэ булмасын, ишегецне ачып ке-ручегэ якты чырай курсэту борын-борыннан килгэн эйбэт бер гадэт инде. Г. Минский. Атланмай, бал, эйбэт бодай икмэге,---хэтта телемлэп кисеп куй-
ган сыр да бар иде. Э. Еники. || Ьава, кеннен торы-шы турында. дйбэт эцэй. дйбэт кич. □ Яшел ке-лэм булып калка чирэм, Язгы haea эйбэт булганга. 3. Мансур. || Рухи халэт турында. Кукрэклэрнец_ ир-кенлеге, тавышныц кер булуы, — кэефнец эйбэт
булуы белэн масаясы килэ. М. Эмир. II Тэжрибэле, уз эшендэ оста, дйбэт белгеч. дйбэт оештыручы. □ дйбэт куллар гына эцитми эле h-эйкэллэрке оста куярга. С. Хэким. II Бетен, файдаланырга яраклы. Бу бик эйбэт чилэк, нигэ аны ташлыйсыц. Сейл. II рэв. мэгъ. Жиренэ житкереп, яхшы итеп. дйбэт уйнамый Ибрай. шулай да аца кул чабалар. Г. Гобэй. вйнец туренэ утыртып, бик эйбэт сыйладылар. М. Жэлил.
2. Югары сыйфатлы; затлы. дйбэт сукно, дйбэт кием. □ Идэнгэ эйбэт паласлар тушэлгэн. М. Гафури. Дурт-биш ай буенча коми саклап йергэн яхшы кулмэгем белэн эйбэт итегем бар иде. Г. ИбраЬимов.
3. Акыллы, уйланган, унышлы, тепле (уй, фикер Ь. б.), дйбэт фикер. □ дйбэт кицэшлэр биручелэр дэ булмады тугел. лэкин мин кеше сузенэ колок салмадым. Ф. Хесни.
. 4. Унай мораль сыйфатларга ия булган, яхшы холыклы. Газиз искиткеч эйбэт кеше иде, мин аны бик озак оныта алмам. Г. Бэширов. Кешенец никадэр эйбэт дуслары, танышлары булса, шулкадэр ул бэхетле. Г. Минский. II Унай, ипле, эш итэргэ жинел. Бик эйбэт ул безнец укытучы! А. Эхмэт.— Сафи эйбэт. лдэнэцалсыз, юаш кеше,— диде Халикъ. Ш. Камал.
5.	Куцелле, яхшы, шэп, кэефкэ туры кнлерлек. дйбэт хэбэр. дйбэт суз.
6.	хэб. функ. Нэрсэ белэн дэ булса тулысынча канэгатьлэнуне, килешуне, нэрсэне дэ булса хуплау-ны белдерэ.— дгэр яратышулары чынлап булса, бик эйбэт инде, бик эйбэт. Р. Ишморат.
7.	сейл. Житэрлек, каиэгатьлэнерлек; сан, зурлык ягыинаи шактый булган. дйбэт эш хакы. | рэв. мэгъ. Эш хакын эйбэт тулилэр. Сейл.
. ЭЙБЭТЛЕК и. Эйбэт булу. Бер яктан. Лаваныц эйбэтлегенэ ышанып эцитмисец, э икенче яктан. арба тавышын да нэкь сандугач тавышы дип тыц-лыйсыц. Ш. Камал.
ЭЙБЭТЛЭНУ ф. Эйбэткэ эйлэну, яхшылану. [Миц-нурыйныц] хэзер хэле эйбэтлэнгэн. Г. Эпсэлэмов.
ЭЙБЭТЛЭП рэв. 1. Жиренэ житкереп, тиешенчэ. Кораллар бик эйбэтлэп тазартылды. Э. Айдар. Кар йэр эцирдэ чистартылган, бруствер еслэре эйбэтлэп маскировкаланган иде. Г. Эпсэлэмов.
2.	Яхшылап, анлашылырлык итеп, ачык итеп. дйбэтлэп сейлэу. I I [Премия хакында] эйбэтлэбрэк язуыцны утенэм. М. Жэлил.— Туктагыз эле. кызлар, мин генэ эйтеп бирим. эйбэтлэп кенэ. Э. Еники.
3.	Яхшылап, пехтэ итеп. Илдарныц естендэ эйбэтлэп утуклэнгэн юка гына соры костюм иде. Г. Гобэй. [Хэмит] ояла-ояла тиз генэ кулмэген эйбэтлэп киде. А. Эхмэт.
4.	сейл. Иплэп кенэ, жайлап кына. Мин эйбэтлэп ялтыравыклы итеклэрне салдырып алдым. Ф. Хесни.
ЭИБЭТЛЭУ ф. Рэтлэу, тэртипкэ китеру, жайлау. Юлны эйбэтлэу.
ЭЙДЭ ы. 1. Берэр суздэн, эштэн туктатканда, ияртеп алып барганда Ьэм уз янына чакырып ал ганда эйтелэ.— дйдэ, куп сейлэшеп торма, юлыцда бул М. Хэсэнов.— дйдэ, улым, без дэ узебезнец алмабыз-ны език. И. Гази.— дйдэ. Марат, су коенырга бара-сыцмы? Т. Гыйззэт. II Берэр нэрсэ эшлэргэ тэкъдим иткэидэ, ендэгэндэ эйтелэ.— дйдэ, басып эцибэр, Хэсэн. М. Фэйзи. Мээцлесне башлаганда. Бер эцыр-лап алыйк, эйдэ! Э. Исхак.— дйдэ, булмаса берэрне сугып [шашка уйнап] алыйк. Ш. Камал.
2.	Эш-хэрэкэтнен тизлегеи анлату ечеи куллаиы-ла. Кузне генэ кыстык бер-беребезгэ. Борылдык та эйдэ артыннан. К. Нэжми.
ЭЙД 675 ЭЙЛ
3.	Нииди дэ булса эшкэ риза булганны белдеру ечен кулланыла.— Уйлыйм эле, диде ул, эйдэ уйла-сын, мэйтэм, кицэшсен. А. Шамов.
4.	Берэр нэреэ турында искитмичэ генэ - эйткэндэ кулланыла.—Эйдэ, таралсын ул хэбэр, мин узем шуны телэгэн идем. Г. Минский. Мыек астыннан гына келеп тик йерим, эйдэ, дан китсен, дим. Ф. Хесни. II Кемгэ дэ булса кинэш итеп яки тынычландыру ечен эйткэндэ кулланыла. Сагынмас кешелэр булмас, Сагынсац да туз эйдэ. Жыр.
ЭЙДЭКЛЭУ ф. диал. 1. Бик нык эйдэу, куалау. Мин атымны эйдэклэдем. малайлар эткэли-терт-кэли башладылар. К, Гыйлэжев.
2. к. эйдэу (2 мэгъ.). Айлар-еллар буе улын укырга эйдэклэп йереэ дэ, аерылыр минутлар atqum-кэч, Майибэдэрнец бу асы ерылды. А. Гыйлэжев.
ЭЙДЭЛЭУ ф. к. эйдэу (2 мэгъ.).
ЭЙДЭУ ф. 1. Кемне дэ булса узен белэи чакыру яки ияртеп алып киту. [Сэлим] Мэрдэнша бабай белэн саубуллашты да, Акбузне эйдэп, турыдан--
урманга таба йегерде. Г. Гобэй. УДилтерэтеп. эйдэп, .Москвич’ына Алып керде Боэн;ан егетне. Ш. Медэррис. II Куып алып бару, ашыктырып куу. Дурт егет ат эйдэп, бер буш аргамакны ияртеп, якты ай яктысында киц дала буенча китэлэр. Г. ИбраЬимов. Юлга чыкканнан соц ул, атны юыр-тырга эйдэмичэ. уз э/даена куйды. Ш. Камал.
2. ©идэу, нииди дэ булса эшкэ, максатка чакыру. Ике колхоз, елдан-ел дуслаша барып, берсен-берсе алга эйдилэр. Г. Бэширов. Яндыц, шагыйрь, Эдирне алга, Яктылыкка эйдэу ечен. Сов. эд. II куч. Алга омтылдыру, дэртлэндеру. д тамырлар бурткэн: кан куп бездэ, Кеч куп бездэ, эйди ашкыну. Ф. Кэрим. Еллар буе безне эйдэгэн. УДицулэрнец серен билэгэн ---Tahup исэн, безнец башчыбыз! Ф. Бурнаш.
ЭЙДЭУЧЕ и. 1. Кетуне яки берэр хайванны куып, эйдэп баручы, куучы. дле ерактан у к балта тавышлары, тракторларныц гулэве, ат эйдэучелэрнец йай-Нулары ишетелэ. Г. Эпсэлэмов.
2. Берэр нэрсэгэ юнэлеш куреэтуче, кинэш бируче. Павел Иванович узенец тышкы кыяфэте белэн бетенлэй башка кеше булса да, Газинурныц беренче эйдэучесе, беренче укытучысы Гали абзыйга охшаган сыйфатлары куп. Г. Эпсэлэмов.
3. Берэр терле жыелыш, сейлэшугэ чакырып йеруче.
ЭЙДУК (ЭЙДУГЕГЕЗ) ы. сейл. Ихтирам белэи .рэхим итегез!" дип чакыруны белдерэ. — дйдук. Нургали абый, хуш килэсез! Э. Еники. [Зифа:] дйдук, Гелбикэ эби! М. Фэйзи.
ЭЙДУКЛЭУ: эйдуклэп каршылау— бик ачык чырай белэн, телэп, уз итеп каршы алу, якты йез белэи каршылау.
ЭЙЕ 1. Ризалыкны белдереп, раслауны белдереп жавап биргэндэ кулланыла; киресе'. юк. Зиннэт, узенец бэхэслэшуен онытып, идэнгэ караган килеш башын ия-ия: — Дерес, дерес... эйе!— дип пышылдады. Г. Эпсэлэмов. — Сез станция начальни-гы буласызмы?— Эйе. Ш. Усманов. || Нинди дэ булса алдан эйтелгэн фикерне катгый рэвештэ кабатлап раслаганда кулланыла. [Фазылг] Ицдересе — китэргэ. Эйе, китэргэ! Китэргэ! Р. Ишморат. Бэхетсезлеккэ каршы, эйе, бэхетсезлеккэ каршы дим мин, кыз ha-ман шунда---койма буендагы таш естендэ утыра
иде. А. Шамов.
2.	Нэреэ турында да булса уйлаиулариын иэтижэ-сен белдереп хнкэялэгэндэ кулланыла. дйе, денья
матур, чиксез матур!.. М. Эмир. дйе. Ьэркайда егет-лек кирэк! 3. Майсур.
3.	Алдагы сейлэшудэ онытылып калган фикер кинэт искэ тешкэндэ кулланыла. д-э, эйе. тагын бер нэрсэне — энисенец кайда эшлэвен белмичэ оялуын хэтер-лэде Менирэ. Г. Минский.
4.	Ышанмау, кирелэну, каршы килу h. б. ларны белдеру ечен кулланыла. [Шэйхаттар бабай:] Берэр минут ял иттер, арыгандыр. — дйе, арыган сица... Г. Гобэй. II Copay жемлэ ахырында сейлэшучене жавап бирергэ тарту яки уз фнкерен раслату, хупла-ту максаты белэн кулланыла. [Лалэ, куанып:] Шулай итэрбез. Бик куцелле булыр. дйе? М.. Фэйзи. Геллэр чэчтем, энкэй, матур геллэр, Алар усэр. эйе, усэр бит? h. Такташ. || Аваз биругэ, эндэшугэ жавап буларак кулланыла (гадэттэ телефон аша сейлэшкэи-дэ). [Мершидэ трубканы алып:] дйе, тыцлыйм. Р. Ишморат.
ЭЙЛЕ-ШЭЙЛЕ рэв. 1. Нэреэ эшлэргэ белми апты-рап, нкелэнеп. [Зиннэт:] дйле-шэйлерэк булып торам: госпитальдэн чыкканнан соц кая барыйм икэн? Г. Бэширов. Рэшат, эйле-шэйле бераз торганнан соц, пенснесен уцайлап куйды да сейлэргэ тотынды. Ф. Эмирхан. II Тегелэй-болай, кирле-мырлы, сэер, шикле. дйле-шэйле сейлэу. Узецне эйле-шэйле тоту.
2.	Кунел салмыйча, аннан-моннан. Башта эйле-шэйле генэ эшлэп йергэн Каюм ага-----хезмэт ар-
миясенец чыныккан бер солдатына эверелэ. М. Шабай.
ЭЙЛЭН-БЭЙЛЭН и. Тугэрэклэнеп, кулга-кул то-тынышып, жырлап, эйлэнеп уйнала торган кумэк уеи. дйлэн-бэйлэн уйный яшь балалар, Герлэп тора йэр кен may яны. Жыр. Кайчандыр бу урыннарда яшьлэр эйлэн-бэйлэн уйныйлар. эцырлыйлар, биилэр иде. А. Гыйлэжев.
ЭЙЛЭНГЕЧ с. к. эйлэнеч. Нэфисэ,-----бераз ир-
кенлэбрэк йереп кайту уе белэн, яр кырыеннан ук уза торган эйлэнгеч сукмакка борылды. Г. Бэширов.
ЭЙЛЭНДЕРГЕЧ и. Тотып эйлэндерэ торган сап, тотка (мэсэлэн. тегу машииасыида).
ЭЙЛЭНДЕРУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса уз кучэре тирэсендэ хэрэкэткэ китеру. Тауга менгэн саен, эцил, усаллана барып, may башындагы тегермэннэрнец авыр канат арын эйлэндерэ. И. Гази. Зэйнэпнец апайлары кичлэр утырып, эцитенне кабага элеп орчык эйлэндерэ, эуеп Эрли башладылар. Дэрдмэнд. Ул кузлеген киеп ала да, бекрэя тешеп, аягы белэн бер машинаны эйлэндерэ башлый. Э. Еники. II Кемне яки нэрсэне дэ булса терле якка бору, боргалау. дтилэре кулында пэкесен эйлэндерэ башлады. Д. Аппакова. Кызлар Фэридэнец зур курчагын эйлэндерэ-эйлэндерэ карадыЛар. А. Эхмэт.
2.	Кемне яки нэрсэне дэ булса бер яктан икенче якка бору, башка якка каратып кую. Халык чыгып бетугэ, авыруны, кулмэклэрен кутэреп, йезе белэн уземэ эйлэндереп, карарга тотындым. Г. Кутуй. II Нэреэнен дэ булса астын ескэ каратып кую, астын ескэ чыгару, тунтэру. Чулмэкне эйлэндеру. Печэн эйлэндеру. □ Ул эцэемгэ келтэ тезешэ, бер кат тэпэчлэп чыккач, келтэлэрне эйлэндерергэ булыша. Г. Гобэй. Нина элек матур алсу кэгазьне эйлэндереп карады. Г. ИбраЬимов.
3.	Эйбернен сул ягыи ун нтеп янартып тегу. Пальто эйлэндеру. □ Эйлэндереп теккэн иске солдат бушлатын,-----гардеробка тапшырып, вестибюльдэ
як-ягына карангач, Исхак чамасыз каушау тойды. А. Гыйлэжев. II Киемнен эчен тышкы, еске якка чыгару. уДицне эйлэндеру. Тунны эйлэндереп кию.
4.	Кемне яки нэрсэне дэ булса уратып, камап алу, уртада калдыру. Кибэнне киртэ белэн эйлэндеру.
43*
эйл
676
ЭЙЛ
□ Без дэ, ашъяулык тирэсен эйлэндереп, чирэм естенэ утырыштык. М. Эмир.
5.	Кемне дэ булса берэр урында йертеп чыгу, уратып йерту. Урам эйлэндеру. ШэЬэр эйлэндеру. □ [Атны] сикереп чаптырып базарны бер эйлэндереп килде дэ: — Мица ошамый,— ди бит Зэйнагыт-дин. М. Гали.
6.	Кыяфэтен, тышкы куренешен, формасын h. б. узгэртеп, башка тергэ, хэлгэ яки башка нэрсэгэ эверелдеру. Парга эйлэндеру. Балавызга эйлэндеру. Бакчага эйлэндеру. □ Бу кез Вэли абзыйны тэмам чирлэшкэгэ эйлэндерде. Э. Фэйзи. II Берэр нэрсэгэ нинди дэ булса узгэрешлэр кертеп, башка юнэлеш биру, икенче иэрсэ ечен файдалану. Госпитальгэ эйлэндеру. Мэктэпкэ эйлэндеру. □ Колчакчылар Фэттах байныц таш магазин подвалын да термэгэ эйлэндергэннэр. Г. Гали. II Нэрсэнен дэ булса эчтэлеген, характерын узгэртеп, башка нэрсэгэ бору, икенче терле мэгънэ биру, башка терле итеп курсэту. Келкегэ эйлэндеру. Шаяртуга эйлэндеру. II Бер нэрсэ кыйммэтен шуна бэрабэр икенче нэрсэ кыйммэте белэн алмаштыру. — Арзан булса да, товарны акчага эйлэндерсеннэр. Ш. Мехэммэдев.—Барлык мал-мел-кэтне алтынга эйлэндереп, революция э^иле тиз генэ барып эцитмэслек урынга кучерергэ кирэк. К. Нэжми.
7.	Экият йэм ышануларда: тылсым ярдэмендэ нинди дэ булса кыяфэткэ, тескэ керту, кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса эверелдеру. ШэЬэремне буага, утрауларым-ны тауларга, э шэЬэр кешелэремне терле тестэге балыкларга эйлэндерде [хатыным]. Экият.
8.	Бер ук нэрсэне кат-кат эйту, жырлау h. б. турында. Скрипкачы Вэли эйлэндерэ иде дэ: .Байлар-байлар бал эчэ, урта байлар сыра эчэ', — дип м$ыр-лый иде. Г. Толымбай.
9.	куч. сейл. Бер телдэн икенче телгэ тэржемэ иту. Якуб, русча укып, татарчага эйлэндерэ барды. И. Гази. Мин аца кайбер сузлэрне эйлэндереп бирэм. Н. Фэттах.
10.	куч. Эшне оста, шома алып бару, хэл иту, булдыру турында. Армиягэ киткэнче басынкы гына малай иде,---э хэзер чарланган. Эшне ничек эйлэндерэ! Р. Ишморат. [Ифрат],---Казанга китеп, ел-
кэ комитеты аша эшен ике кен дигэндэ эйлэндереп кайтты. А. Расих.
Эйлэндереп алу—1) уртага алу, як-яктан камап, чолгап алу. Разведчиклар башта аптырап калдылар, аннары Нэбиуллинны эйлэндереп алдылар. А. Эхмэт; 2) нэрсэнен дэ булса тирэсенэ берэр нэрсэ тоту; тирэлэп, уратып алу. Аэродромныц тирэсен тимер рэ-шэткэ белэн эйлэндереп алганнар. А. Алиш.
0 Эйлэндереп салу—1) аяктан егу (мэсэлэн, ке-рэшкэндэ). Зыя тотып та елгермэде, тубэн оч ма-лае тегене эйлэндереп салды. М. Гали; 2) тебенэ хэтле эчеп бетеру (сет, су, эчемлек h. б. турында). Тик дуртенче чокыр [сетне] эйлэндереп салганда гына бераз тынычлана тештем. А. Шамов.
ЭЙЛЭНЕЧ с. Эйлэнеп йери торган, туры булмаган (юл турында). Шулай. бэгърем, безнец солдат юлы Эйлэнеч Ьэм тоташ ут икэн. Ш. Маннур. Дерес, ул эйлэнечен эйлэнечрэк, аныц каравы, минемчэ, иц ышанычлы юл. А. Шамов. | и. мэгъ. }Дитмэсэ тагы ул, кыска юлны озын итеп, эйлэнеч ясап йери. Г. Галиев.
ЭЙЛЭНЕШ и. 1. Берэр нэрсэ тирэсендэ яки йомык эйлэнэ буенча булган хэрэкэт. Ж,ирнец Кояш тирэсендэ эйлэнеше. Кан эйлэнешенец зур тугэрэге. Самолет авыл естендэ еч эйлэнеш ясады. II Кая да булса барып кире килу хэрэкэте (берэр эш башкарган-да, Йегеру, йезу ярышларында h. б. ш.). Бер эйлэну
15 минут, терэн алымы 1 метр, йеру икенче тиз-лектэ. Шуннан кабатлап чыгаргач,-----син сменада
---утыз дурт эйлэнеш ясарга тиешеец. Ф. Хесни.
2. Нинди дэ булса процесста кабатлана торган тулы цикл. Капитал эйлэнеше. Товар эйлэнеше. II с. мэгъ. Эйлэнештэ булган. Эйлэнеш чыгымнары. Эйлэ-неш фонды. II махе. Нэрсэне дэ булса файдалаиуда: тулы цикл тэшкил итэ торган эшлэр, операциялэр жыелмасы, йэм шуна киткэн вакыт. Суднолар эйлэнеше. Вагоннар эйлэнеше. □ Яца бишъеллыкта илебездэ тагын ун мец километр юл электрлаша, йек эйлэнешен арттырырга зур мемкинлеклэр ача. Ж. Тэржеманов.
3. Сэудэ, коммерция операциялэре нэтижэсе буларак тупланган акча суммасы. Еллык эйлэнеш.
ЭЙЛЭНЕШЛЕ с. к. эйлэнмэле.
ЭЙЛЭНМЭ I с. 1. Эйлэнугэ бэйлэнешле, эйлэнугэ менэсэбэтле; эйлэнэ торган. Эйлэнмэ очыш. Эйлэнмэ хэрэкэт. □ Сафин,-----эцицел плащын салып, поч-
мактагы эйлэнмэ элгечкэ элде. С. Рафиков.
2. к. эйлэнеч. Эйлэнмэ юллардан бару. II и. мэгъ. Эйлэнеч жир. Алмагачтан алма алдым, Эйлэнмэдэн юл салдым. Жыр.
3. Жепселлэре борылып-борылып ускэн (агач турында). Менэ бу каен келе белэн эйлэнмэ агачныц келен кушып-----ясалган дару. Г. Гали.
ЭЙЛЭНМЭ II и. лингв. Узара снитаксик яки семантик бэйлэнешле сузлэр тезмэсе. Хэл эйлэнмэсе. Фразеология эйлэнмэ.
ЭЙЛЭНМЭЛЕ с. 1. Спираль рэвешендэге, уралма рэвешендэге. Чуп улэннэренэ ут тертеп эцибэрде-лэр, саргылт тетен. эйлэнмэле дулкыннары белэн atqup естенэ орына-орына. киц агым булып, урман буена таба сузыла. Г. Бэширов.
2.	Эйлэнэ торган. Эйлэнмэле сэхнэ. Эйлэнмэле уенчык.
ЭЙЛЭНЧЕК и. 1. сейл. к. карусель. Телэсэ, аца энкэсе кемеш йегэнле ат алып кайтып бирэ, телэсэ, ул Ташаякта туйганчы эйлэнчектэ эйлэнэ. Э. Фэйзи.
2.	Хайваннарда, бигрэк тэ сарык йэм кэжэлэрдэ баш миенэ тасма суалчаннар керудэи була торган авыру (улэр алдыннан хайван гел эйлэнмэ хэрэкэтлэр ясап тора). Сарыкка эйлэнчек булу.
3.	с. мэгъ. к. эйлэнеч. Эйлэнчек юллардан йеру.
4.	бот. к. дунгэлэк. Бурек кадэр булып, башка-лардан бетенлэй аерым урында эйлэнчек атлы улэн урнашкан иде. Г. Галиев.
Эйлэнчек коцгызлар—су естендэ эйлэнеп йезугэ сэлэтле ерткыч коцгызлар; русчасы'. вертячки.
ЭЙЛЭНЭ и. I. геом. Ьэр ноктасы яссылыктагы бер ноктадан тигез ераклыкта торган йомык кэкре сызык. Эйлэнэнец барлык нокталары узэктэн бер ук ераклыкта яталар. Геометрия. II Нэрсэнен дэ булса аны эйлэндереп алган чите, кырые. [Фуражканыц] есте яшел, эйлэнэсе кызыл, козырегы елтыр кара. Г. Гобэй. Тугэрэк тэ куак. эче кул. Эйлэнэсе аныц кызыл гел. Г. Тукай.
2.	Кем яки нэрсэ дэ булса тирэсендэге, берэр нэрсэ белэн курше булган урын; тирэ-юнь. Эйлэнэцаэ нэни балаларыц Кацгылдашып бергэ йерерлэр. Ш. Ба-бнч. дйтерсец бу бер улек ара, ник бер эуан эсэре сизелсен, хэтта эйлэнэдэге табигать тэ, коты алын-гандай, тып-тын утыра. Э. Еники. Сй эйлэнэсендэге агач ботакларына бурек-бурек карлар эленгэн. Г. Бэширов.
3.	Тирэ-як, мохит. Эйлэнэмдэ булган бетен нэрсэ Тик сызлата йерэк ярамны. Ш. Маннур. дйлэнэцне курмэс ечен кузлэрец йомдыцмы син? Н. Исэнбэт.
эйл
677
ЭЙТ
4.	бэйл. функ. „Ел", „тэулек" сузлэре белэн килеп, „башыннан ахырына кадэр", „буена" дигэн мэгънэне анлата. Тэулек эйлэнэсе. □ Бу йаеада бер генэ кен ял иту ел эйлэнэсенэ дэртлэнеп эшлэрлек энергия бирэ., М. Эмир.
ЭЙЛЭНЭЛИ рэв. сейл. Берэр нэрсэ тирэсендэ, тугэрэклэп, тирэли. Эйлэнэли казу, Эйлэнэли типчу. □ Малайлар учак эйлэнэли тезелешеп утырганнар. Г. Гобэй.
ЭЙЛЭНЭ-ТИРЭ и. 1. Тнрэ-як, тнрэ-юнь. Кур, эй-лэнэ-тирэдэ нинди матурлык! К. Нэжми. Тауныц эй-лэнэ-тирэсен каплап алган куе чытырманлык, текэ may кабыргасында теш-теш булып чыгып торган очлы таулар [куренэ иде]. Г. Рэхим.
2.	сейл. Тирэлек, мохит. [Кадрия:] Дерес, Солтан, эш кенэ кешелэрнец деньяга карашларын узгэртеп, эйлэнэ-тирэдэге вакыйгаларны дерес ацларга ярдэм итэ икэн. Т. Гыйззэт.
ЭЙЛЭНУ ф. 1. Уз кучэре тирэсендэ борылу; эйлэнэ буенча хэрэкэт иту. Тэгэрмэч эйлэну. Сэгать теле эйлэну. □ Еракта кара эн;ир белэн зэцгэр кук килеп тоташкан урында жил тегермэненец канатлары экрен генэ эйлэнэ. И. Гази. II Берэр нэрсэ тирэли йереп чыгу. Бер эйлэндем тракторны, ике эй-лэндем, тешендем бит ни булганын. Р. Ишморат. [Сэхипэ^амал] естэлне эйлэнэ, урын тапмагач, [тэ-линкэне] икенче естэлгэ куеп чыгып китэ. А. Эхмэт. II куч. Кайда да булса яки кем янында да булса даими рэвештэ йеру, булу, бетерелу. Язучылар янында эйлэну. Галим халык тирэсендэ эйлэну. □ Прис-таньнан кайтмый. кен-тен шунда эйлэнэ. М. Гали. Ниндидер бер яшь егет баядан бирле минем тирэдэ кыюсыз гына эйлэнэ иде. А. Шамов. — Син ни ечен йаман кармаклар тирэсендэ эйлэнэсец? Г. Тукай. II куч. Нинди дэ булса эш белэн мэшгуль булу, ыгы-зыгы килу. Кен буе кухняда эйлэну. || куч. Ьаман бер ук нэрсэ кунелдэ, истэ h. б. тору, борчып тору. Телемдэ нандидер сузлэр эйлэнэ. Р. Ишморат. Шул сузлэр хэзер Давытныц миендэ тимерле кадлк булып туктаусыз эйлэнэ. Г. Ибрайимов.
2.	Бер яктан икенче якка борылу. Колач сала-сала белэклэр аргач, сырт естенэ эйлэндек. М. Эмир. Талип иц элек акрын гына чалкан эйлэнде, аннан терсэгенэ таянып кына башын калкыта башлады. 9. Еники. II Нэрсэнен дэ булса аскы ягы ескэ карау. ЖДмыяк эйлэнеп капланды, эцилэк суы, сары man булып, эскэтергэ эцэелде. И. Гази. || Берэр нэрсэгэ таба йез белэн борылу. Гомэр бер укчэсе естендэ генэ террасага таба эйлэнэ дэ Рокыя белэн Селэйман янына китэ. Ф. Эмирхан.
3.	Берэр нэрсэ естендэ очып тугэрэк ясау (самолет, кошлар h. б. турында). [Самолет] бер эйлэнэ, бозга шактый якын килэ, .инде тешэм" дигэндэ генэ кире кутэрелэ. А. Алиш. Чия чэчэгедэй ак кубэ-лэк Баш естемдэ очып эйлэнэ. Ф. Кэрим. || Очу, бетерелу (йавадагы кар бертеклэре, тузан h. б. турында).
4.	Кая да булса барып, кире борылып кайту. Ни-замыйлар безне куп озатмады. беренче тыкрыкны борылуга ук, кире эйлэнде. М. Эмир. Ул чанасына барысыннан да кубрэк салды, басудан барысыннан да тизрэк эйлэнде. Г. Гобэй.
5.	Урал йеру, урап чыгу; йереп килу, йереп кайту. Урам эйлэну. Авыл эйлэну. □ Берэр мэртэбэ бак-чаны ялгызым эйлэндем. Ш. Камал. Бер эйлэндем урамнарны. ике эйлэндем. э вакыт бик акрын -уза. М. Хэсэнов.
6.	Бетенлэй башкага эверелу, башка хэлгэ кучу, бетенлэй башка куреиеш, тес алу. Келгэ эйлэну. Суга эйлэну. □ Ул тегермэндэ арыш-бодайлар онга
эйлэнэлэр. А. Алиш. Йерэгем ялкынланып ызланды, елавым инде акыруга эйлэнде. Ф. Эмирхан. Матурлык ул шулай, Кызда булса, Ж,ыерчыклы йезгэ эйлэнэ. Ь. Такташ.
* 7. Экият йэм ышануларда: тылсым ярдэмендэ нинди дэ булса кыяфэткэ, тескэ керу, кемгэ яки иэрсэгэ дэ булса эверелу. Хатын буадан эз генэ су ала да сихерли, аннан соц кире буага тугэ. Шунда ук ба-лыклар сикерешергэ тотыналар кэм кешегэ эйлэнэлэр. Экият.
8. Барып чыгу, барып килу, килеп киту. Кысма кузец. белэм узем — Эйлэнермен кичрэк. Жыр. — Хуш. жицги, безнец якка да эйлэн эле. К. Нэжми.
9. куч. Берэр нэрсэгэ артыграк игътибар иту, кубрэк шуна тукталу, шуннан читкэ чыкмау турында. Яшьлэрдэге бугенге лирика артык эчке .уткен хислэр" тирэсендэ эйлэнэ. Ь. Такташ. [/С. Нэщминец] темалары куп, лэкин кубрэк ул Кызыл Армия йэм аныц керэше тирэсендэ эйлэнэ. Г. Нигъмэти.
Эйлэиеп кайту—1) к. эйлэну (5 мэгъ.). Без Кэри чу лла абзый белэн бер эциллэнеп, басу кицлеклэ-рен эйлэнеп кайтырга булдык. М. Хэсэиов; 2) бер ук фикерне, теманы кайта-кайта искэ тешереп сейлэу турында. Ул яцадан элекке сузенэ эйлэнеп кайтты. Сейл. Эйлэиу кучэре физ. — жисем эйлэнэ торган туры сызык. Эйлэну периоды физ. — бер эйлэнеш ясау вакыты.
О Эйлэиеп тешу — егылу. Эйлэнеп чыга алмас-сыц_бИк куп булмэле жийазлары куп булган, гомумэн хужалыгы яхшы куелган йорт турында. Аныц ишек алдына килеп керсэц, эйлэнеп чыга алмассыц. Н. Фэттах. Эйлэнеп чыгу — артыгы белэи житу. Бу азык сица эйлэнеп чыккан. Сейл.
ЭЙЛЭНУЛЕ с. Эйлэнэ торган, эйлэнмэле.
ЭЙЛЭНУ-ТУЛГАНУ ф. Кайда да булса яки кем янында да булса даими рэвештэ йеру, булу, бетерелу. дйлэнэсец-тулганасыц, дйтер сузец бар мэллэ? Жыр. II куч. Нинди дэ булса эш белэн мэшгуль булу, ыгы-зыгы килу. Кене буе ейдэ эйлэну-тулгану.
ЭЙЛЭУ ф. иск. к. иту. Тамаша эйлэу. Хезмэт эйлэу. □ Гомерлеккэ башыц эйлэндерер ул, Ирек-сез эйлэр ул, бэйлэндерер ул. Г. Тукай.
ЭЙРЭН и. 1. Катыкны суга болгатып ясалган эчемлек. [}Дэмилэ эби:] Тукта, тукта, эчми тор, эле генэ баздан алып менгэн салкын катыгым бар. эйрэн ясап эчерим узецэ... Г. Бэширов.
2. Май язгач аерылган а к су. Бер кеше дэ уз эй-рэнен ачы димэс. Эйтем. [Ул] зур савыт белэн ачы эйрэн сыеклатып эчте. Г. Ибрайимов.
О Эйрэн баш —«ангыра кеше турында эйтелэ.
ЭЙРЭНЛЭНУ ф. Май язганда эйрэн буленеп чыга башлау.
ЭЙТЕЛЕШ и. лингв. Сейлэм авазларынын йэм суз-лэрнен эйтелу рэвеше, характеры; фонетик янгыраш. Ачык эйтелеш. □ Фонетика сейлэм телендэге авазларны йэм аларныц дерес эйтелешен. хэрефлэрне йэм аларныц дерес язылышын ейрэтэ. В. Хаигилдии.
ЭЙТЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. эйту. Бу сузлэрнец узенэ терттереп эйтелуен председатель яхшы ац-лый. А. Эхмэт.
2. Тасвир ителу, белдерелу, язылу. [Шигырьнец] икенче юлында чэчуне мрщеп чыгу эйтелэ. М. Жэлил.
3. Исемлэну, аталу.---[Кенэгэ, кэгазь бэйлэм-
нэренэ] .архив" дип эйтелэ икэн. Ш. Камал.
ЭЙТЕМ и. Нииди дэ булса тормыш куренешенэ гадэттэ читлэтеп, образлы итеп бэя биргэндэ кулланыла торган, бер бетеи жемлэ тэшкил итмэве белэн
эйт
678
ЭЙТ
мэкальлэрдэн аерылып торган тотрыклы суз эйлэимэ-се. Мэкаль булса. ул гомуми бер хекем, уртак бер тешенчэ була. эйтем булса. ул хосусый бер нэрсэ-нец билгеле бер ягын эйту генэ була. Н. Исэнбэт.
ЭЙТЕРЛЕК с. 1. Гацэттэгедэн аерылып тормаган нэреэлэр турында: артык, искитэрлек. Эйтерлек матур тугел. дйтерлек кызык тугел. □ дйтерлек биек булмаса да. шактый текэ торган тугай тавын ку-тэрелгэндэ, кызлар арасында кычкыру тавышлары ишетелгэли башлады. М. Эмир. II Исэпкэ алырлык, телгэ алып сейлэрлек. дйтерлек хэстэлегем юк. Г. ИбраЬимов. — Савыт-саба ягы ничектер, анысын белмим. Нэгыйм курше, эмма эйтерлек тугел, — диде Халикъ. Ш. Камал.
2. „Дип* белэн килеп, узеннэн алдагы суз белдер-гэи предметка чагыштырып эйтуне яки кулэме, саны ягыниаи якын булуны, чама белэн эйтуне анлата. Йорт саен дип эйтерлек тэрэзэлэрдэн, капкалардан аларны карап калдылар. М. Гали. Узе кала егете, ----курми-нитми. авыл кызы дип эйтерлек бер казны ала. М. Фэйзи. Капкадан кердек, каршыдагы ишектэ комган хэтле дип эйтерлек йозак тора. К. Нэжми.
ЭЙТЕРСЕЦ (ЛЭ) чаг. терк. Рэвеш иярчен жемлэне баш жемлэгэ теркэу ечен кулланыла: гуя, гуя ки. Кыр буйлап эцэяуле буран себерелэ, эйтерсец куренми чапкан аргамакныц яллары дулкынлана. Г. Эпсэлэмов. Денья тып-тын: яфрак та калтыра-мый. эйтерсец лэ бетен тирэ-юньдэ бер эк;ан эсэре юк. И. Гази. II Шартлы-чамалаулы чагыштыруны белдеру ечеи кулланыла. дйтерсец ул хэзер менэ баш-тубэн тирэн бер бушлыкка егылырга тиеш. Э. Еники. дйтерсец лэ йерэк сызды кейрэп. Б. Рэхмэт.
ЭЙТЕШУ ф. 1. Бер-беренэ эйту; берничэ суз эйтеп алу. [Газинур] ботаклар кочаклап килгэн чая кызларга шаян сузлэр кычкыра, атта эшлэучелэр, трактористлар яки бурэнэ еючелэр белэн эйтешеп ала. Г. Эпсэлэмов. Баш янында болар икэу тора куркып, дйтешэлэр бер-берсенэ: син тот, мин тот. Г. Тукай.
2. Кумэк уениарда, мэжлеслэрдэ Ь. 6. ирыш тесен-дэ кара-каршы жырлар жырлау, табышмак Ь. б. эйту. Бэет эйтешу. Такмак эйтешу. □ Тагын бер сары чэчле хатын белэн бер егет каршы-каршыга торып, „Башмагым’ны эйтештелэр. Ш. Камал.
ЭЙТИК кер. суз. „Мисал ечен", „мэсэлэн* дигэн мэгънэдэ килеп, нэреэ турыида да булса белдеруне яки сейлэм башлаиуны анлата.— Эйтик, кунак кинэт авырып китэ, я аныц атыныц аягына су тешэ йэм йери алмас булып кала, э?! Э. Фэйзи. Бик куплэрнец, эйтик. кемлеклэрен Еллар буе белми барасыц. h. Такташ.
ЭЙТКЭЛЭШУ ф. Жинелчэ ызгышып алу, бераз тиргэшу. Урынсыз тэнкыйть ечен эйткэлэшеп алу. □ Ихтимал, бу эйткэлэшу тагын байтакка сузыл-ган булыр иде, эмма шул вакыт тышта автомобиль фырылдаганы ишетелде. Г. Бэширов. Алар кемнедер орышалар. узара эйткэлэшеп алалар. Г. Гобэй.
ЭЙТКЭНЧЭ рэв. 1. Кушканча, ейрэткэнчэ. Эйткэнчэ тегу. Эйткэнчэ ясау. □ Бер кат син эйткэнчэ эшлэдем. Б. Рэхмэт.
2. Эйтелгэн фикернен чыганагына менэсэбэт белдерэ торгаи кереш жемлэ составында кулланыла. Тормыш елларыныц зур елеше. эни эйткэнчэ, зур бэхет-сезлек эчендэ утте. М. Гали.
ЭЙТМЕШЛИ рэв. к. эйткэнчэ (2 мэгъ.). Авыл Советы председателенец шундый булуы, ягъни, узе эйтмешли, „берэунец дэ авызын тота алмавы" начар иде. элбэттэ. М. Эмир. [Куяновныц] сузлэренэ
телэктэшлек куреэтеэц, халык мэкале эйтмешли, кузлэрецне бэйл» дэ урманга кач! Ш. Камал.
ЭЙТТЕРЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. эйттеру.
2.	куч. Ярэшелу. [Карлыгач:] Яшь ярымда чагымда -----Сарыбайныц энесенэ эйттерелгэнмен. Г. ИбраЬимов.
ЭЙТТЕРУ I ф. Йекл. юн. к. эйту (1, 3, 5, 6). Кеше аркылы эйттеру. Серне эйттеру. □ Шундый зур бэрелешлэр кетелгэн вакытта. моны [акларныц ялганын] уз авызларыннан эйттеру бик шэп бу. Г. Бэширов.
ЭЙТТЕРУ II ф. сейл. Кэеф-сафа серу, кунел ачу, типтеру. Иртэдэн кичкэ кадэр эйттереп утыру. □ И кая ул кен, ки бездэ шэп торулар бар иде, Ду китереп деньясын тик эйттерулэр бар иде. Ш. Бабич.
ЭЙТУ ф. 1. Нинди дэ булса фикерне, уйны телдэн белдеру, хэбэр иту; нэреэ дэ булса сейлэу. Гайшэгэ Фэхри узенец дус кешесе булганын эйтте. Г. ИбраЬимов. Врач [Нээципнец] упкэлэре шешкэнлекне эйтте. Г. Гобэй. II Басма яки язма рэвештэ хикэялэу, хэбэр иту, сейлэу. Г. Камал узенец башлап язучы-лыкка омтылуы турында бер истэлегендэ тубэндэ-гелэрне эйтэ. М. Гали. Зур бер фикерне массага ац-ларлык бер телдэ эйтэ алу ул бик м;ицел эйбер тугел. h. Такташ. II Сэлам, утенеч Ь. б. тапшыру, хэбэр иту. Мифтах Хэлимнец кулын тотты:—[дни-гэ\ эйт... бер дэ азапланмады, диген. Кинэт улде. диген. А. Шамов.
2.	Нэреэ турында да булса анлату, ейрэту. Бу хакта фэн болай дип эйтэ: сетле сыер устерэсец килсэ, бозауга яшь чагында мемкин хэтле куп итеп куе сет эчерт, ди. Э. Еники. II Берэр нэрсэне ачык-ларга, анларга, хэл итэргэ мемкинлек биру турында. Тикшеру нэтим;эсе нэреэ эйтер. 600 метрдан~чыккан ташлар ни эйтер инде? А. Эхмэт.
3.	куч. Кейлэп уку, жырлау. Бэет эйту. □ [Жэгъ-фэр] Сэхэбигэ бэйлэнергэ тотынды: менээцэпгне сез бик шэп эйтэсез инде, суз юк. Э. Фэйзи. Д^ырныц такмагын эйткэндэ туктап торып баш иялэр. М. Фэйзи.
4.	-ка, -га формалы фигыльлэр белэн килгэндэ: нэреэ дэ булса эшлэргэ омтылыш ясау. Сугарга эйтэ. Тешэргэ эйтэ. □ Яшь хатын, иркэлэнеп, [Садыйк-ныц] авызын капларга, сейлэтмэскэ эйтэ. Г. ИбраЬимов.
5.	Суз житкеру, тапшыру; элэклэу. — Син инде, эни, моны этигэ эйтмэ, — диде Фэрит пышылдап кына. А. Шамов. — Димэк, безнец уз арабыздан кемдер Мортазага барып эйткэн. — диде Вафа. 9. Фэйзи. '
6.	сейл. Юн. килешендэге кайбер исемнэр янында: чакыру, дэшу. Ж,ыелышка эйтеп йеру. Кунакка эйту. Эшкэ эйтеп килу.
7.	Гадэттэ куплектэ кнлеп, „хэбэрлэр йери“, „сей-лилэр" мэгънэсен анлата. Аны усал дип эйтэлэр. Акча була дип эйтэлэр.
8.	Тэнкыйтьлэу, шелтэлэу турында. — Сэлим абый турында да бик кискен итеп эйтэчэкмен. Р. Ишморат.
9.	кер. суз. функ. эйтэм. к. эйтэм аны. — Эйтэм, бетен вагонны яцгыратып эцырлыйсыц. Тешергэнсец бит, кайэр! Г. Эпсэлэмов.
О Эйтеп бетергесез, эйтеп биргесез — нэреэнен дэ булса артык дэрэжэдэ булуын белдерэ. Китап мица эйтеп бетергесез сеенеч, лэззэт бирде. Г. Кутуй. Эйтеп биру — к. эйтеп салу. Аныц упкэлэмэслегенэ ышангач, эйтеп бирде. А. Шамов. Эйтеп салу (ташлау, жибэру) — 1) кунелдэ булганны, уйлаганиы тиз
эки
679
экэ
геиэ, хнсэк кенэ эйту; туп-туры эйту. Ьэм канат, (каян килэ аца бу батырлык!) эйтеп сала:—дгэр мин сезне яратсам? И. Гази. Кузне кузгэ терэп купме торганбыз. бер чакны бу. верна дэ булмаган тесле, уен-келке белэн кушып эйтеп тэ ташлый. Ф. Хесни; 2) уйламыйча эйту; тиешсез сузне эйту, ялгыш сейлэп кую. Я^итмэсэ тагы [кыз га], ялганлап .заводка эшлим" дип эйтеп салдым. Г. Минский. Эйтергэ генэ ансат — берэр иэрсэиен авырлыгы, катлаулылы-гы h. б. турында суз баргаида эйтелэ. — Эйтергэ генэ ансат бит: биш балам бар, олысына унике генэ яшь тула. М. Гали. Эйтмэ (дэ) инде! — сейлэуче белэн тулысынча килешуне, ризалашуны белдерэ. Эйтмэ дэ инде, бигрэк ускэн. Эйтмэ инде, бигрэк уцган. Эйттен суз—ииндн дэ булса фикер, суз белэи ки-лешмэуне, кире кагуны анлата. Мостафин:—Син яра-тырсыц да бит, хайван сине яратырмы икэн соц? — Эйттец суз!— диде Нажия, —-----узебезнец сыер-
ны гел мин сава торган идем эле. Э. Еники. Эйттем исэ кайттым — ниндн дэ булса сузне каршы як ошат-маганда, шул сузеннэн кире кайтуны белдеру ечен кулланыла. \}К,амали:} Эйттем исэ кайттым. Ярый, эцибэрмэссец. А. Эхмэт. Эйтэм аны — берэр нэрсэ белэн килешкэндэ, эшнен иэрсэдэ икэнен анлаганда h. б. эйтелэ. — Эйтэм аны. турыларыннан уза баш-ладыцмы, тэрэзэ кагалар, кул болгыйлар. Т. Гыйззэт. Эйтэм бнт (эйттем бит) — эйтелгэн фикерне раслау, кечэйту, узеннен куптэннэн шул фикердэ булуынны белдеру ечеи кулланыла. Эйтэм жирле —1) к. эйтэм аиы; 2) берэр нэрсэгэ каршы ирония белэн эйтуне белдерэ. [Майруй:] Гали мулла эцир йота дип кур-кыта, да. Эйтэм эцирле, йотты менэ. М. Фэйзи.
ЭКИЯТ а. 1. Гадэттэ тылсымлы кечлэр, сихерчелэр катнашында баргаи уйланма вакыйгалар турында халык арасында сейлэнэ торган мавыктыргыч хикэялэу эсэре; хикэят. Бабай сейлэгэн экиятлэрнец берсе хэйлэкэр аучы турындагы экият иде. Г. Галиев. II Нинди дэ булса гажэеп, искиткеч, гадэти булмаган иэрсэ турында эйтелэ. Кадыйр бай белэн бэрелешлэр, бер сугыш кебек. калада экият итеп сейлэнэ башлаган иде. Г. Ибрайимов.
2.	сейл. Юк суз, уйдырма. Минем турында эллэ нинди экиятлэр чыгарып бетерделэр монда. И. Гази. — Гаяз сейлэгэн хэбэр Шэфыйк экиятеннэн кызыг-рак булыр. М. Эмнр.
ЭКИЯТЧЕ а. Экият сейлэуче, экият сейлэргэ оста кеше; экият чыгаручы. К. Тинчурин----искиткеч
оста экиятче иде. X. Сэлимжанов.
ЭКИЯТТЭГЕДЭЙ, ЭКИЯТТЭГЕЧЭ с. Экиятлэрдэ генэ була торган, экиятлэрдэ сурэтлэнэ торган, экият-тэге кебек. Экияттэгедэй матур бакча. дкияттэ-гечэ йортлар. | рэв. мэгъ. Экияттэгедэй яшэу. Экияттэгедэй эшлэну. дкияттэгечэ ясалу.
ЭКРЕН рэв. 1. Хэрэкэт тизлеге зур булмау, гадэти тнзлектэи тубэн булу турында. Экрен бару. Экрен эшлэу. □ Ташбака тесле, вагон экрен килэ. Г. Тукай. Безнец тегермэн канатлары да----экрен генэ
эйлэнэлэр. Г. Гобэй. II Гадэттэ „генэ" кисэкчэсе белэн килеп: салмак, ашыкмыйча. Экрен генэ пэрдэ ачылу. □ Экрен генэ атлап кайтып барам. Ф. Хесни. Бак тыгызланып оешкан сыерлар, сарыклар теркеме крен генэ кузгала. М. Гали. II Тыиыч; жинелчэ. Тополь яфраклары — экрен генэ шыбырдаша. Ш. Усманов. Кеймэ бэйлэнгэн эцирендэ экрен генэ чайками! тора. Ш. Камал. II с. мэгъ. Салмак, талгын. дкрен адымнар белэн. Экрен йереш. □ Спасе сырты ягыннан искэн тенге экрен эцил авылга болын пе-иннэренец хуш ислэрен алып килэ. Г. Эпсэлэмов.
2.	Саклык белэн, сак кына. Иргала куреэтелгэн ишекне экрен генэ шакыды. Э. Фэйзи. Ике куллап
алды ул тэлинкэне йэм экрен генэ уз алдына китереп куйды. Г. Гобэй.
3.	Тавышиы кутэрмичэ, ишетелер-ишетелмэс. Экрен сейлэшу. Экрен генэ эцырлау. □ Тимербулат---эк-
рен генэ гармонь уйный башлады. К. Нэжми. Шофер экрен генэ келеп куйды. Г. Эпсэлэмов. || с. мэгъ. Зэгыйфь, кечсез янгырый, ишетелэ торган. Ж,итмэ-сэ Зоя ясалма экрен тавыш белэн котыртып та куйды. М. Эмир. Кемдер---экрен. лэкан куркынган
тавыш белэн кычкырды. Ш. Усмаиов. II Тыиыч, тавышсыз, тавыш чыгармыйча; шау-шусыз. Экрен басып кил яныма, Каршы чыгып алырмын. Жыр. Экрен генэ ачып ишекне, Экрен генэ ябып капканы,---Бак-
ча якка Бибкэй атлады. Ш. Маннур.
4.	Озак, кеттереп (вакыт, гомер узу турыида). Э сэгать эчпошыргыч экрен йерде, вакыт бак экрен утте. Г. Гобэй.
5.	Экренлэп, ашыкмыйча (вакыт уткэи саеи эзлек-ле рэвештэ арта яки кими барган куренеш турында). Узэннэр, кырлар буенча Кез килэ экрен генэ. С. Хэким. Экрен генэ ал тац ата. Н. Баяи.
6.	ы. функ. Нинди дэ булса эштэн тыю, сак булырга чакыру сузе. Кодрэтле эцил! Экрен, исми тор! Ш. Бабич. Бер-ике атлауга Алмас колхозчыларга борылып:— Тсс, экрен!—ди. А. Эхмэт.
ЭКРЕНЛЕК и. Экрен булу сыйфаты. Авырлык йэм экренлек белэн генэ карацгылык пэрдэсе тешэ иде. Ш. Камал. Хэрэкэтлэрендэ экренлек пэйда булды. Ш. Усманов.
ЭКРЕНЛЭНУ ф. к. экреиэю.
ЭКРЕНЛЭП рэв. Экрен геиэ, ашыкмыйча; экрен-экрен. Ул экренлэп ишек тебенэ. безнец тирэгэ дэ килеп эцитте. М. Гафури. Кеймэ инде экренлэп кы-рыйга якынлаша иде. Ш. Камал. || Вакыт узу турыида. Безнец кеннэр берсе арты берсе экренлэп утэ баралар. М. Гали.
ЭКРЕНЛЭТУ ф. к. экренэйту. [Сандугач]тавышын экренлэтеп----сайрарга тырыша иде. Г. Тукай.
ЭКРЕНЛЭУ ф. к. экренэю.
ЭКРЕНЭЙТУ ф. 1. Тнзлегеи, темпын кнмету, тагы да экрен иту. Купер тебенэ ядитэрэк. шофер маши-наныц йерешен экренэйтте. А. Шамов. Без баруы-бызны экренэйтэ тештек. М. Гафури.
2. Нэрсэнен дэ булса кечен, тавышын h. б. киме-ту. Галэви гармоней экренэйтте. М. Галн. — Белэсец-ме, нэрсэ, Сеембикэ! — диде ул. сер эйткэндэй тавышын экренэйтэ тешеп. Э. Еинки.
ЭКРЕНЭЮ ф. 1. Берэр эш якн хэрэкэтиен тизлеге, темпы киму. Пароходныц барышы экренэйдв. К. Нэжми. Йегеру ечен ифрат дэрээцэдэ уцайсыз булган ташлыкка кергэч тэ'экренэймэдек. М. Эмнр.
2. Берэр нэрсэнен кече, тавышы h. б. басылу, ты-нычлаиу, кими тешу. Шау-шу экренэю. Мотор гулэ-ее экренэю. □ Буран чак кына басыла, эцил чак кына экренэя тешкэн кебек. Г. Эпсэлэмов.
ЭКЭМ-Т6КЭМ и. зоол. 1. Бик экрен хэрэкэт итэ торган каты кабырчыклы моллюск; русчасы'. улитка. [Рэшитнец] бер кулында чэчэклэр, бер кулында экэм-текэмнэр, бака кабырчыклары. Р. Ишморат. Ул. ка-быгындагы экэм-текэм кебек, башын гурнэчэдэн тышка сузып, озак уйланып ятты. Г. Гобэй.
2. анат. Эчке колакта тавыш кабул нту аппараты урнашкан елеш. Экэм-текэмнэн тыш эчке колакта ---ярым тугэрэк каналлар бар. Анатомия.
ЭКЭМЭТ и. сейл. 1. Мона кадэр булмаган, курел-мэгэи, гадэттэи тыш нэрсэ, искиткеч хэл. Бу экэмэт-не [мэзинне кыйнауны] карарга бетен авыл мдыелды. К. Нэжми. Башкача тугел, Фэритнец Госман абыйсы тагын берэр экэмэт уйлап чыгарган!.. Г. Гобэй.
ЭЛБ
680
ЭЛИ
II Мэзэк, келкеле хэл. Терле экэмэтлэр сейлэп кел-деру.
2. с. мэгъ. Сэер, гадэти булмаган. [Хатын-кызлар-ныц} бер олтырактан гына торган экэмэт туфли-лэре [Наэцияне] кенлэшеп уйланырга мээцбур итэ. Э. Еники. II Мэзэкчэн, гажэеп.—Яшьрэк чагында шундый экэмэт кеше иде инде ул Мицнулла абзагыз. И. Гази.
3. рэв. мэгъ. сейл. Бик, артык, гадэттэн тыш. Экэмэт зур. Экэмэт куп. О Якимныц хатыны экэмэт кенче икэн. Э. Касыймов.
ЭЛБЭ и. махе. Талкан сыман татлы чэй ашы. Кош теле, юача. элбэ, савыт белэн кэрэзле бал йэм башка терле сыйлар килеп чыкты. М. Гали.
ЭЛБЭТ кер. суз. иск. к. элбэттэ. Кил1 дигэч, кил-мимме соц, элбэт, килэм. элбэт, килэм! Ш. Бабич.
ЭЛБЭТТЭ кер. суз. Кистереп, икелэнергэ, шебйэ-лэнергэ урын калдырмаслык итеп эйткэндэ кулланыла; йнчшиксез. Ул, элбэттэ, бу хэллэр белэн таныш иде. М. Эмир. Тыйнаклык — куркэм сыйфат, элбэттэ. Г. Гобэй.
ЭЛЕ I рэв. 1. Хэзер, шушы вакытта. Эле сезнец ечен кызыклы эш тэ булмас. Э. Еники. || „Генэ“ кисэкчэсе белэн кнлеп, „яна гына”, „куптэн тугел” дигэн мэгънэне анлата. — Мин эле генэ каладан кайттым. Р. Ишморат. Фатыйманы эле генэ борчыган уйлар берьюлы таралдылар. Г. Минский.
2. Шушы вакытка кадэр, мона кадэр, хэзергэ. Шэ-риф эле кайтканы юк. М. Гафури. — Эле бер малай-ныц да бу тикле эчкэ керергэ батырлыгы эциткэне юк иде, — диде [Ибрай Ильяска]. М. Эмнр.
3. Элегэ; йаман да (дэвамлы эш-процесс турыида). Агачлар арасында эле рэтлэп кар да эреп бетмэгэн, э инде нихэтле чэчэклэр, нихэтле улэн. И. Гази. Мэдинэ эцавап бирергэ ашыкмады. Ул эле эйлэнэ-тирэсен тутырып-----чыцлаган авазлар тээсирендэ
иде. Ш. Хесэенов.
ЭЛЕ II кис. 1. Боеру, утену сузлэре яки боерык фигыль янында килеп, аларнын мэгънэлэренэ кннэш, утену, телэк якн карар кылу тесмере ести. Мэ эле. Эйдэ эле. Кычкырма эле. □ Шул турыдан аз гына, биш-алты суз сейлим эле, Гадэтемчэ аз гына эцырлыйм эле, кейлим эле. Г. Тукай. — Мэрьям, азрак гитара уйна эле, — диде Габдулла. Ш. Камал.
2.	Хэзерге, килэчэк заманнар йэм юклык форма-сындагы уткэн заман хикэя фигыльлэр белэн килеп, эшнен дэвамлылыгын, тэмамланмавын яки килэчэктэ утэлу нхтималын куреэтэ. Укыйм эле. Йоклыйм эле. Эш бетмэде эле. Усэр эле. О Курэмсец куктэ бер болыт, Явар рэхмэт, явар эле. Г. Тукай. Агыйдел-лэр киц эле, Акса тараер эле. Жыр. II Уткэн замай хикэя фигыльнен барлык формасы янында кнлеп, эшнен кетелмэгэнрэк булуын яки яца хэбэр итеп эйте-луен белдерэ. Кичэ яцгыр яуды эле. □ Редакциядэ Эхмэтне дежурный Шакиров каршы алды:—Кичэдэ булмадыцмыни?— Шуннан килэм. яца эш чыкты эле. Г. Минский. II Килэчэк заман хикэя фигыльлэр янында нэрсэгэ булса да искитмэу яки салкын карау тес-мереи белдеру ечен кулланыла. Алтын сэгать чыл-бырларын Без дэ тагарбыз эле: Соцгысы тугел. бер дигэн Ярлар табарбыз эле. Жыр.
3.	Уткэн заман хикэя фигыль янында кнлеп, ап-тырау, гажиз булу тесмерен кечэйтэ. Тагын нэрсэ булды соц эле? Ф. Хесни. Их-их. нигэ болай булды соц эле бу? Э. Еники.
4.	Вакытны белдергэн рэвешлэр алдында килеп, шул сузнен мэгънэсен кечэйтэ. Эле кичэ генэ шушын-да икэу йергэннэр иде бит алар. И. Гази. Эле шушы арада гына укудан кайткан тракторчы кыз Гелеем дэ килгэн. Г. Бэширов.
5.	Гадэттэ „бит* кисэкчэсе янында жемлэдэге бил-гесезлек, икелэну-шебйэлэну тесмерен кечэйту ечен кулланыла. Тагын кайчан курермен бит эле. Сейл. Нэрсэ эйтерлэр бит эле. Сейл.
6.	Бар, юк модаль сузлэре йэм вакыт рэвешлэре янында килгэндэ, вакыт ягыннан чиклэу якн, киресенчэ, дэвамлылык тесмерен белдерэ. Вакыт юк эле. Борчылырга иртэрэк эле. Соц тугел эле. □ Урып-эцыюга вакыт бар эле. Т. Гыйззэт.
7.	Эйтелэ торгаи фикернен тээсирлелеген арттыру ечен яки нинди дэ булса билгене, фактны ассызым-лау ечен кулланыла. [Нэм;ип:\ Кара, бу чыгым тай да тэртэгэ кердемени инде? Хэлим елмаеп куйды: — Ничек кенэ эле. Г. Гобэй. Шуныц естенэ эле тагын. як-якка казыклар утыртып, кесэ фонарьлары элдек. М. Хэсэнов.
8.	терк. функ. Тезмэ кушма жемлэлэр яки тнндэш кисэклэр алдыннан кабатланып, вакыйгаларнын, ку-ренешлэрнен бер-берсен алмаштырып, чиратлашып килуен белдерэ. Эле тачанкага утырган аяксыз пуле метчы, эле Лениннан килгэн матрос куз алдына килеп баса. Г. Эпсэлэмов. Исмаев, баскан саен тозлы суны шапырдатып, эле бер взводка. эле икенче-сенэ сугылды. Г. Бэширов. Эле кузгэ тертеэц курен-мэслек карацгы. эле ялтырап ай чыга. Сов. эд.
Эле (дэ) ярый — нэрсэнен дэ булса утэлуенэ яки утэлми калуына сейлэученен канэгатьлэну хисен анлата. Эле ярый килеп эциткэнмен. Эле дэ ярый яцгыр яумады. Сейл.
ЭЛЕГЕ с. 1. сир. сейл. Хэзер булып торган, шушы. Элеге вакытта. Элеге моментта.
2. Шул; искэ алынган. Ат сорап йергэндэ элеге Галиуллинны очраттым. Г. Кутуй. — Бетен авыл сейлэмэс! — диде кырт кисеп элеге copay бируче кыз. Э. Еники.
О Элеге дэ баягы — йаман да шул. Элеге дэ бая-гы йаман бер Хафиз. Р. Ишморат.
ЭЛЕГЕДЭЙ рэв. Хэзер генэ, эле генэ булган кебек. длегедэй хэтеремдэ. урын хастасы булгачыннан, бэхиллэшергэ чакырды. Г. Бэширов.
ЭЛЕГЭ рэв. Хэзергэ; вакытлыча. Захаров элегэ эйлэнеп кайтып эцитмэгэн иде. А. Шамов. Абзар янындагы баганага элегэ эшкэ китми калган дурт ат бэйлэнгэн. Г. Эпсэлэмов. II Мона кадэр. Бераз эзлэп йергэннэн соц, ул бер кабыргада элегэ бер дэ кеше кулы тимэгэн эцилэклек тапты. М. Гали.
ЭЛЕГЭЧЭ рэв. Хэзергэ кадэр, мона кадэр, буген-гэ кадэр. \Тайир:\ А. гелкэеи, рэхмэт — бу кечлэр-не кетми идем синнэн элегэчэ. Ф. Бурнаш.
Э ЛЕД ЭН-ЭЛЕ рэв. 1. Нэрсэнен дэ булса билгеле бер вакыт у/кэн саен кабатланып торуы турында. Ераклаша баручы кеймэлэр естендэ эледэн-эле аларныц тавышлары яцгырап торды. К. Нэжми.
2. Торган саен. Кызныц куцеле эледэн-эле яца уйлар, яца хислэр белэн тула. Р. Ишморат.
ЭЛЕПБИ и. иск. к. элнфба (1 мэгъ.). Кайбер яшь балаларга .элепби’дэн сабак бирергэ яки сабакла-рын белмэгэн балаларныц сабакларын ейрэтергэ дэ куша башладылар. М. Гафури. Ничек кенэ итеп ул узенец----беренче элепби ейрэткэн укытучысын опы-
та алды соц?! Г. Минский.
ЭЛИФ и. иск. Гарэп элифбасында беренче хэреф. Элиф, би, ти----дип, [абыстай] мица сабак бирер-
гэ кереште. М. Гали.
О Элифне таяк дип белми — грамотасыз, укы-мышсыз, надан. Атасыныц акчасына табадыр ул урынны. длифне таяк дип белмэсэ дэ. кутэрэдер бо-рынны. Ш. Мехэммэдев. Элифтэи башлау — берэр эшие ин баштан, ер-янадан башлау.
эли
681
элс
ЭЛИФБА и. 1. иск. Нннди дэ булса язунын кабул ителгэн тэртиптэ урнашкан хэрефлэр жыелмасы; алфавит.
2. Уку-язуга ейрэту ечен булган китап. вр-яца дэфтэрлэр, вр-яца элифба, Канат ул, бэхет ул Нарасый халыкка. 3. Мансур.
3. куч. Нэреэнен дэ булса ннгезе, теп башлангычы; ин гади ейрэтмэлэр. [Л"ыз] II—12 яшьлэрмдэ генэ булуына карамастан, кыланчыклык элифбасын тэмам узлэштереп елгергэн. Г. Гобэй. Студия м;ыр-чыларыныц музыка элифбасыннан башлап owpa эк;ырчылыгына кадэр уткэн юллары менэ шундый-шундый дэверлэрне кичте. М. Жэлил.
ЭЛЛИ-БЭЛЛИ ы. Бала йоклатканда эйтелэ; бишек жырынын кушымтасы. Элли-бэлли, бэбкэем, хэзер кайтыр эткэец. Жыр.
ЭЛЛЭ кис. 1. Copay жемлэлэрдэ сораунын катгый-лыгын йомшарту ечен кулланыла. Уйлыйсыц, яман-сулыйсыц, ярыцнан калдыцмы эллэ? Ш. Камал. II Рн-торнк copay жемлэлэрдэ copay тешенчэсен кечэйтэ. Эллэ безне ачуландырмас ечен юри эйтэлэр? М. Фэйзн.
2.	Copay алмашлыклары белэн килеп, бнлгесезлек алмашлыклары ясый: эллэ кайда, эллэ кайчан, эллэ кем. эллэ нэреэ, эллэ ничек h. б.
3.	терк. функ. Тезмэ кушма жемлэлэрдэ яки тин-дэш кисэклэр янында кабатланып кнлеп, жемлэ эчтэ-легенэ шебЬэлэну, икелэну тесмере ести. Эллэ купкэ, эллэ бик озакка, Ахры. мэцге оныта алма чын. h. Такташ. дллэ этисе эйтте бу сузне, эллэ бабасы. А. Эхмэт.
4.	Сорауга жавап буларак эйтелгэндэ, берэр нэреэ турында белмэуне, ачык жавап бирэ алмауны анлата: кем белсен, билгесез. Кайчан кайтасыц?—Эллэ.
5.	кер. суз. функ. Ихтимал, бэлки мэгънэсендэ кулланыла. — Эллэ, аныц сузлэре куцеленэ эз салыр иде. М. Фэйзи.
Эллэ кай — 1) к. эллэ кайсы. Шулай да Нэфисэ [Наташаныц] келэч кузлэрен'Ц эллэ кай тешендэ генэ бераз пошыну кулэгэсе дэ куреп калды. Г. Бэшнров; 2) гадэттэ куплектэ килеп, „бик ерак", „билгесез урыннар* дигэн мэгънэне анлата. дгэр кыз белэн малай аерылышмаска суз куешкан булсалар, тоттырмас ечен эллэ кайларга кадэр чабалар. И. Гази. Эллэ кайда — 1) кайдадыр, билгесез урында. Шул арада Майи эбине эллэ кайда югалттык. М. Гали; 2) бнк ерак. Эллэ кайдан (каян) — 1) ерактан ук. Зур сакал эллэ кайдан кузгэ бэрелеп тора. Ш. Усманов. Куптэн тугел пожар булганлыгы эллэ каян беленеп тора. А. Алиш; 2) билгесез урыннан, кай-дандыр. дллэ кайдан тирэннэн, керсез йерэктэн чыккан тесле булып ишетелде ул рэхмэт. М. Эмир. Эллэ кайсы — кайсыдыр, кайсы нкэне билгесез, кемдер. дллэ кайсы тэрэз тебендэ Ачы сызгырды. М. Жэлнл. Эллэ кайчан — бик куптэн. — Менэ, рэхим итегез, эгэр сезнеке икэнен белгэн булсак, эллэ кайчан кертеп биргэн булыр идек, — дидг [энисе]. А. Шамов. Эллэ кая — 1) кая да булса бер жиргэ, билгесез урынга. Ж,ил агач башларын дулкынлата-дулкынлата урман естеннэн эллэ кая ашыга. h. Такташ; 2) сак-лык, ензгерлек турында кнеэту ясаганда эйтелэ. дллэ кая эшне бозып ташламасын. Кара, эллэ кая эйтеп салмасын. Эллэ кем —1) кемдер, кем икэнлеге ачык билгесез. Денъяда эллэ кемнэр була. М. Гафури; 2) ирон, зур кеше, игътнбарга лаеклы кеше турында. — Син аларны эллэ кем дип белдецмени? Г. Колэхметов. Эллэ ии — 1) к. эллэ нэреэ. Дересен генэ эйткэндэ, эллэ ни эшлэдем мин. Ф. Хесни; 2) гажэп нэреэ, нскитэрлек эш. Бу шэйэрдэ эллэ ни юк. Сейл.
Бугенгэ эллэ ни куренми эле. Сейл.;3) бик авыр эш. Бер юл су кит'-руне эллэ нигэ санау; 4) ..бнк* мэгънэсендэ. Зачирныц-----эллэ ни исе кит чи кебек.
М. Жэлнл. Эллэ ник — никтер, ни ечен, ни еэбэп-тэндер. Эллэ никт -р. мин сеям. ah, Ил кызын, ил йолдызын. Н. Исэнбэт. Эллэ никадэр—1) никадэрдер, никадэр нкэне билгесез; 2) бик куп. Ул узе белэн бергэ ике машинага теяп естэллэр, урындыклар йэм эллэ никадэр китаплар алып килде. А. Шамов. Эллэ нинди, эллэ ниткэн — 1) ниндидер, нинди икэне билгесез. дллэ нинди каршылыклы. тынгысыз хис билэп ала аны. Э. Еннки; 2) куч. кечле, гадэттэн тыш булган. дллэ нинди м;ил-давылларга да бир-шмэгэн юан-юан агачларны егып баручы урман кисучелэр килде. Г. Эпсэлэмов. Эллэ ничаклы (нихэтле) — к. эллэ никадэр. дллэ ничаклы халык м;ыелып елг^рд'. М. Гафури. Эллэ ничек — ничектер. Аныц кузлэре мица эллэ ничек моца -п йэм оялып карадылар. Ф. Эмнрхан. Эллэ ничэ — к. эллэ никадэр. Эби эллэ ничэ эк;и-ренэ ямаулар салып бетергэн кечкенэ генэ самовар колагына барып тотына Г. Галн. Эллэ нэреэ — нэрсэдер, нэреэ нкэне ачык билгесез. Эч поша, поша... дллэ нэреэ эцитми. нид>р тулмый. Г. ИбраЬимов.
О Эллэ кем булу — бик масаюны, эрелэнеп китуне анлата. Эллэ кем булып йеру. Эллэ кем тугел — искитэрлек (кеше) тугел. — Узлэре дэ эллэ кем тугел эле. Г. Камал. Эллэ ии тора — 1) бнк кадерле, бик кыйммэт. — Белэсец бит, хэзер бер минуты да эллэ ни тора. Г. Бэшнров; 2) авыр, мэшэкатьле эш турында. Олы кеш°гэ утын кайтаруы эллэ ни тора. Эллэ ни тугел — 1) артык меЬим нэреэ тугел, артык яхшы тугел. Мат°риясе эллэ ни тугел. Кичэге суз эллэ ни тугел ид?; 2) бнк кыен (авыр, мэшэкатьле) тугел. Анда бару эллэ ни тугел. Эллэ нигэ (нидэ) бер — сирэк кенэ, онытыл ганда бер. 3ahud-----эллэ нигэ
бер булса да бильярд уйнап алырга да вакыт таба иде. А. Расих. Эллэ тагын — белмэу мэгънэсендэ кулланыла: белмим, кем белсеЪ. [Кабанов:] Бэйлэнчек хатын? Исеме ничек икэн? [Вэли;] дллэ тагын. Т. Гыйззэт.
ЭЛЛЭ-ЛЭ ы. 1. Берэр урынны кинэт кенэ авырт-тырганда эйтелэ. Сугыш кызды. Арадан бер малай: — дллэ-лэ-лэ! — дип, эрнуле бер тавыш белэн еларга кереште. М. Гафури.
2. Берэр нэреэнен шэплегенэ, эйбэтлегенэ ис китеп эйтелэ. Манаралары кай таба, мин сицайтим, эллэ-лэ-лэ! 9. Фэйзи. — Нинди зур ускэн ул, эллэ-лэ, чэчургечец матур икэн, кызым. этиец алып бирде-мени? М. Эмир.
3. к. эллэ-ли. [Гэрэй:] Эллэ-лэ. шапмы мацгайга. М. Фэйзн.
ЭЛЛЭ-ЛИ ы. Берэр нэрсэгэ кызыктырып, уртэп, мактанып эйтелэ (бигрэк тэ балалар телендэ). — Эллэ-ли. эллэ-ли, безне тота алмыйсыц. кене-тене йок-лыйсыц да йоклыйсыц. — дип, песи баласыннан кел-гэннэр [тычканнар]. А. Алиш.
ЭЛЛЭЛЕКИ ы. к. эллэ-ли. Син генэ абый тугел, мин дэ апа, эллэлеки, мин — апа! Г. Гобэй.
ЭЛЛ¥-БЭЛЛ¥ ы. к. элли-бэлли. Эллу-бэллу итэр бу, Мэдрэсэгэ китэр бу. Г. Тукай.
ЭЛСЕРЭТУ ф. Хэлдэн тайдыру. Аны бер атнадан артык отпуск артыннан йертеп элсерэттелэр. К. Нэжми. Таш причаллардан бэреп торган кызулык пассажирларны да, озата килучелэрне дэ тэмам элсерэткэн. С. Сабиров.
ЭЛСЕРЭУ ф. 1. Арып, тирлэп хэлдэн таю. Без, кояштан, су саудан квеп, Ьаман арба асларында эл-серэп ятабыз. Г. ИбраЬимов. — Эмма каты йегерэ-сез икэн соц. Хэят, сезнец арттан йегереп элсерэ-
элм
682
ЭММ
дем, шулай да ж;итэ алмадым,— диде [Михаил]. Ф. Эмирхан.
2. Эсседэн яки арудан авызларын ачып, теллэрен чыгарып сулау (хайваннар турында). Тэмам элсерэ-гэн иде эт, гарьлегеннэн ярсып чиный иде. Г. Гобэй.
3. куч. Артык эсседэн сулу, шину (усемлеклэр турында). Улэннэр, элсерэп. башларын иделэр. Г. ИбраЬимов. Тлэннэр ни вчендер артык яшел, артык симез: кояшта элсерэп, яфракларын салганнар. И. Гази.	’
ЭЛМЭШЛЭНУ ф. диал. Эвэрэ ‘булу. Балаларныц да, уенга элмэшлэнеп, кузенэ ак-кара куренми баш-лаганнары гына [калды тауда]. Г. Бэшнров.
ЭЛХАСЫЙЛЬ кер. суз. Озын сузнен кыскасы, жыеп эйткэндэ, нэтнжэдэ, бер суз белэн эйткэндэ. [Йортныц] урыны-ж^ире дэ бик матур, бик иркен, элхасыйль, килмэгэн ж;ире юк моныц. Э. Еники. Элхасыйль, иц дересе — кэммэсе диярлек -эчтэн аны соя иделэр. Ш. Камал.
ЭЛ-ХЭЛ и. к. кеч-хэл. [Галимэ тути]------куе
итеп чэй эчеп карады, лэкин, башка вакыттагы кебек, аннан да эл-хэл таба алмады."*Ф. Хесни.
ЭЛХЭМ и. дини. Коръэннен беренче сурэсе, алланы мактау, аллага дан жырлау сурэсе. —Элхэмне, ясинны, тэбарэкне, эфтияк ахырындагьГвак сурэлэр-не эле дэ курми укыйм мин. М. Гали. 1
ЭЛХЭМДЕЛИЛЛА кер. суз. дини. Аллага дан бул-сыи, аллага шекер. [Бэдага:] Элхэмделилла. яучы булып бирдергэн кызларым бары да ал да гел булып гомер итэлэр. М. Фэйзи.
ЭЛЧЕ и. диал. Кузна уенында бэрелгэн кузнаныц кырын ятуы. Кулыцдагы бэрэ торган авыр аткы-ларны чеясец эле: ничек тешэ, элчеме. чекме, эллэ таугамы? Э. Фэйзи.
ЭЛЭК и. 1. Берэуне нэрсэ ечен дэ булса гаепле санап, еш кына яла ягып, анын естеннэн власть вэкнл-лэренэ яки башлыкларга h. б. жнткерелгэн яшертен суз, хэбэр; донос. Тыштан куркып, эчтэн ничек бе-терергэ белми йергэн ике полицейский аныц естенэ ялган элэк бирделэр. Г. ИбраЬимов. Берэунец элэге-нэ таянып кына кешегэ шундый коточкыч гаеп тагу — бу бит эллэ нэрсэ. Э. Еники.
2. Берэр нэрсэ яки нинди дэ булса эш турында кемгэ дэ булса жнткерелгэн суз. Элэк кеше утерер. Мэкаль.
ЭЛЭКЛЭШУ ф. 1. к. элэклэу. Кыз эбисенэ элэк-лэшкэн.
2. Бер-берсен элэклэу. — Элэклэшеп торырга ба-ла-чагамы эллэ мин? Р. Ишморат.
ЭЛЭКЛЭУ ф. 1. Кеше естенэ яшертен сейлэу, яла ягу; донос ясау. [Билал:] Инде, райкомга элэклэп, партия кандидатлыгыннан чыгартсац, ансын инде бэхилли алмам! К. Тинчурин. — Сезнец естэн ул чакта кайберэулэр элэклэп яздылар. Лэкин мин---сез-
дэн шиклэнмэдем. Г. Эпсэлэмов.
2. Берэр нэрсэ якн нинди дэ булса эш турында кемгэ дэ булса жнткеру, эйту; фаш иту. [Марат] конфет турында абыйсына элэклэмэде. Г. Гобэй. Бэм-мэсен дэ----кибэн хэтле купертеп, [Нэфисэнец]
каенанасына кайтып элэклилэр. Г. Бэшнров.
ЭЛЭК-ЧАЛАК эцый. и. сейл. Терле элэклэулэр; элэк, яла, гайбэт Ь. б. Хэкимэ карчык исэ, болай аца яхшы куз белэн караса да, кайчагында, элэк-чалакка бирелеп,----кузлэреннэн яшьлэр чыкканчы аны би-
тэрлэргэ-тиргэргэ тотына иде. Ш. Еннкеев.
ЭЛЭКЧЕ и. Кеше естенэ сейлэуче, элэклэуче, элэк белэн шегыльлэнуче. Элэкче, кеше естеннэн элэклим дип, узен элэклэгэн. Мэкаль. Бэлачегэ бер таяк, элэк-чегэ мец таяк. Мэкаль.
ЭЛЭКЧЕЛ с. Элэклэучэн, кеше естеиэ сейлэучэн. Элэкчел бала.
ЭЛЭКЧЕЛЕК и. Элэкче булу. [Байтирэк:] Хэзер ейгэ кайтам да хэзрэтне китерэм. [Исэнбай:] Кирэк-ми, элэкчелек була бит. Т. Гыйззэт.
ЭЛ ЭМ и. иск. к. байрак. Батыр егет кысып тоткан алсу элэмен. Э. Ерикэй. Бетен эцире-----терле
тестэге элэмнэр белэн бизэлгэн------пристань узе
дэ безнец пароход шикелле кечкенэ, нэфис кэм куцелле иде. Ф. Эмирхан.
ЭЛЭН-ШЭЛЭН рэв. сейл. Аннан-моннан, ялкаула-нып. Секретарь кемнэрнедер,-----элэн-шэлэн эшлэу-
челэрне телгэ алды. А. Шамов.
ЭЛУ и. к. элучэ.
Г Элу’кагы— элучэ жимешеннэн коелган как. Тэбэ-нэк Ьей урынында уалган мич ташлары, элу кагы шикелле каралган киез кисэклэре торып калган. Ф. Сэйфи-Казанлы.
» ЭЛУН: элун кагы сейл. — к. элу кагы. Элун кагы, балан кагы Тэмле була чэйлэргэ. Жыр.
ЭЛУЧЭ и. бот. 1. Кеньякта усэ торган жимеш агачы, сливаныц бер тере; русчасы: алыча.
2. Шул агачнын жимеше. II с. мэгъ. Шундый жи-мештэн ясалган. Элучэ кагы.
ЭЛУЭН и. диал. к. элучэ.
ЭЛЖЕ-МвЛЖЕ: элще-мелще килу — кузнен ачык курмэве, куз аллары томалану, куз алдында эллэ нэрсэ хэрэкэтлэнгэн шикелле курену. Куз алларым элэнде-мелм;е килэ. Г. Эпсэлэмов. Кен шактый карацгылан-ды, эшлэучелэрнец кузлэре дэ эллде-мелэце килэ башлады. М. Гали.
ЭМАН и. иск. 1. Куркынычсызлык, иминлек, тынычлык. Кошлар оча алмый, маллар йерэк бэгырьлэренэ ярып тешкэн бу салкыннан кайда эман табарга аптырап, абзар ышыкларына сыеналар. Г. ИбраЬимов. Эгэр дэ булса бик бай, Эчкэне булыр яхшы чэй, Бу-рычтан булыр эман, Шулай кирэк бэдэвам. Ш. Мехэммэдев.
2. хэб. функ. Гафу, мэрхэмэт сорап эйтелэ: котка-рыгыз, гафу итегез. Эман, падишакым, балама тимэ, минем баламдыр. К. Насыйри.
3. Сак бул. Эман, серецне халыкка фаш итмэ. Ф. Эмирхан.
ЭМАНЭТ и. Кичшиксез, хыянэтсез тапшырылырга тиешле эйбер якн суз-сэлам, йомыш. — [Габсаттарга] бер йомыш бар иде, узенэ генэ тапшырасы бер эма-нэт тэ бар иде. Г. Камал. Эманэт эцан саклар. Эйтем.
ЭМЕР и. 1. Катгый кушу, боерык, приказ. Эмерегез эциренэ эциткерелде. □ Фрунзе аныц эмерен кетеп тын калган штаб башлыгына кэм бутэн командир-ларга таба борьрлды. Г. Бэшнров. Отрядныц командиры Блюхер батальон ечен кирэкле эмерлэрне бирде. Ш. Усманов.
2. иск. Язмыш (алла) боеруы, кушуы турында. Алла эмере белэн.
ЭМИР и. 1. кит. Боеручы.
2. Берэр елкэ (якн дэулэт) башлыгы. Бохара эмире Мирсэет Габделэзэт бакадирны бик мактаган. Э. Фэйзи. Хэер, ул узе дэ эмир ялчылары тарафыннан аркасына йез таяк алган кеше. Каз. утл.
ЭММА терк. 1. Тезмэ кушма жемлэ составыидагы каршылык менэсэбэтен белдергэн жемлэлэрне яки шундый менэсэбэттэге аерым жемлэ кисэклэрен тер-кэу ечен кулланыла. вчиленец табигате матур, эмма кешелэре кырыс иде. Э. Фэйзи. Билгеле, минем йез сум акчам юк, эмма бик якын ике дусым бар иде. А. Шамов. II Жемлэ башында кнлеп, анын эчтэлеге алдагы жемлэдэ яки жемлэлэрдэ эйтелгэн фикергэ каршы булуыи белдерэ. Эмма бэхэс озакка бармады. Г. Минский.

ЭМЭ	683	ЭП
2. кеч. кис. Узе бэйлэнгэн сузнен мэгънэсен кечэйту ечеи кулланыла: утэ, бик. — Эмма тупас кеше I да соц син. Фэйзи! Ш. Камал. Эмма яратам соц уп-I кэлэгэн кешене мыскыл итэргэ. Г. Колэхметов. Эмма I лэззэтле дэ соц яшерен газап. яшерен яну. Г. Тукай.
Эмма лэкин — к. эмма 1. Денья гизеп кайда гына J йергэнем юк, Эмма лэкин Гузэллеккэ боларга тиц I кургэнем юк. 3. Мансур.
ЭМЭК: Эмэк белэн Жэмэк яки Эмэк белэн Шэ-I мэк — аерылмас дуслар турында.
ЭМЭЛ и. Нинди дэ булса эшне башкару ечен ки-1 рэк булган мемкинлек, жай, чара. Бу хайванны белер-I гэ соц кешедэ бер эмэл бармы? М. Гафури. Аныц I авыруын бетеру-имлэу турысында Гыйльми карчык I терле эмэллэр ейрэтэ иде. М. Гали.
О Эмэлен куру — чарасын куру. Квартир табу эмэлен куру. Эмэлен табу — чарасын, жаен, хэйлэсен табу. Алексей Гаврилович белэн кицэшеп карарга I кирэк, Гэрэйне коткарырлык эмэл тапмасмы? К. Нэж-’ ми. Коралын тапкан — таш кискэн, эмэлен тапкан 1 — су кичкэн. Мэкаль.
ЭМЭЛЛЕ с. Ьэрвакыт юлын, жаен таба торган (кеше турында).
ЭМЭЛЛЭУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса берэр нинди юл белэн булдыру, юллап чыгу, рэтлэу. Акча эмэллэу. Кием эмэллэу. □ — Я ничек, документ эмэлли ал-I дыцмы? — диде Нэби. К. Тинчурин.
2. Аннан-моннан гына оештырып, тиз генэ эшлэп кую, этмэллэу. Мин арыш урагын эмэллэдем дэ, I — МиЬриэцамалны алып, кире калага киттем. М. Гали. Кепшэне казып алып кайтты да керосин белэн чистартты, приклад эмэллэп куйды. Г. Гобэй. II Вакыт яки эйберлэр житэрлек булмаганда, жннел-I чэ генэ ашарга эзерлэу, аннан-моннан гына берэр 1 нэрсэ эзерлэу турында. [Бабасы Илсеяргэ:] Ят, йок-I ла, э мин ашарга берэр нэрсэ эмэллэп алыйм. Г. Гобэй. Кендезен инде. Рэхим эштэ чакта, балалар Мэрвэрит эмэллэгэн белэн туеналар. А. Расих.
ЭМЭЛ-Ч6МЭЛ: эмэл-чемэл китеру —хэйлэ белэн I берэр нэрсэ эшлэу; эмэллэу.
ЭНГЕРЭК: энгерэк уты диал. — к. елан улэне.
ЭНДРИ: эндри казнасы сейл. — сарыф итэргэ мемкин булган бетмэс-текэнмэс, исэпсез байлык, мелкэт. — Бурыч естенэ бурыч ж;ибэреп торырга безнец монда эндри казнасы юк. Э. Фэйзи. Эидри эбэте сейл. — иртэнге ашау белэи тешке аш арасында була торган ашау (кайбер урыннарда тешкелектэн сон кичке ашка кадэргесенэ эйтэлэр).
ЭНЕЧ и. бот. сейл. к. эннс (2 мэгъ). Бер кызыл | энечне шатырдатып ашап та эцибэрде Хэлим. И. Гази.
ЭНИ и. 1. Узеннэн туган балаларга карата ана менэсэбэтендэге хатын. Хэйринец энисе башына бэйлэгэн ак яулыгыныц очы белэн кузлэрен сертэ-сертэ елый. Ш. Камал.
2. Анага мерэжэгать нткэндэ яки анын турында сейлэгэндэ эйтелэ. [Балалар] янына сагынып эти-энилэре килэ Ьэм безнец нэнилэр ерактан ук: „эни" ... ди-ди аналарын каршылап кочакларына ташла-налар. Г. Минский. Барып эциткэнче эни сица бер суз дэ эндэшмэде. М. Гали. II Куп урында каенанага карата да эйтелэ. II тарт. форм, энисе. Ирнен ха-тынына карата мерэжэгать сузе. Булмэмэ ашыгып хатыным килеп керде, кулында телеграмма. — Ни булды, Хэдичэ? Ни булды, энисе? А. Гыйлэжев.
3. Узенен балаларына карата аиа менэсэбэтендэге хайван. Энисеннэн ялатуны хэзер тээцрибэ иялэре дэ, фэн кешелэре дэ бозау ечен файдалы дип таба-лар. Э. Еники.
ЭНИС и. бот. 1. Зонт чэчэклелэр семьялыгына керэ торган усемлек, шулай ук анын течкелтрэк кискен исле орлыклары; русчасы: анис. Ишекне ачып эцибэру-гэ, энис, борыч салынган тэмле уха исе кешелэрнец борын юлларын кытыклап сулышларга керде. С. Рафиков.
2. Алмагачнын бер тере Ьэм анын эчкелтем-тече алмалары. Ал энис. Буй-буй энис.
Энис алма — к. энис (2 мэгъ.). Энис мае — энис (1 мэгъ.) орлыкларыннан сыгып эшлэнэ торган хуш исле май (даруга китэ).
ЭНКЭ и. 1. к. ана (1 мэгъ.). || тарт. форм, эн-кэсе. Ирнен хатынына эндэшу, мерэжэгать иту сузе.
2. с. мэгъ. к. ана (2 мэгъ.). Энкэ эт. Энкэ мэче. □ Без икэу эткэ куян, энкэ куян. Г. Тукай.
ЭНКЭЙ и. к. эни 1, 2.—Кайчагында эткэй энкэй-не иркэлэгэндэ, ай ачуым килэ бит. Ш. Камал. [Сол-тан:] Эйе, энкэй, хэзерлэнеп торырга куштылар. Т. Гыйззэт.
ЭНЧЕК и. 1. Ана эт.
2. Кечкенэ эт. Койма буйларында эсседэн элсерэп яткан энчеклэр минем кыяфэтемне куреп алдылар, артымнан ереп чаба башладылар. Э. Айдар. [Авыл ягында] бер энчек кенэ шыцшып-шыцшып ергэлэде дэ ул да тынып калды. А. Расих.
3. куч. гади с. Ирлэр тирэсендэ чытлыкланып йеруче хатын-кыз турында.
ЭНЧЕКЛЭНУ ф. гади с. Чытлыклану, кыланчык-лану (хатын-кыз турында).
ЭНЭ курс. а. 1. Ерактагы, читтэге нэрсэгэ тебэп курсэткэндэ эйтелэ. Энэ еракта-еракта Аланлы кул читеннэн тац сызылып килэ. Г. Минский. Энэ кара каргалар кетулэре белэн оча. Г. Эпсэлэмов.
2. Башка алмашлыклар йэм рэвешлэр белэн килеп, ачыклау мэгънэсен белдерэ. Энэ шундый уйлар белэн капитан конвертны кемгэ бирергэ белмичэ кулында тотты. А. Эхмэт. Энэ теге кенне, окопта эцырлап утырганда, безнец беренче килеп тешу кеннэре иде. Э. Айдар. f
3. Берэр нэрсэ турында басым ясап эйткэндэ, мэгънэгэ кечэйту тесмере биру ечен кулланыла. Ала-фузовта энэ эшчелэр забастовка ясаганнар. Э. Фэйзи. Энэ бит Мирсэет белэн укытучы Зелфия бер дэ естэл сугып тормадылар, э халык ничек кутэрелде. Р. Ишморат.
ЭНЭЧЭ и. 1. сир. к. туп.
2. Жэяр ечен хэзерлэнеп куелган тугэрэк камыр. Кактеш дигэннэре шул: эувэл камырны басалар, йомырка, сет, май белэн катнаштырып, ул камырны вак итеп энэчэ ясыйлар. К. Насыйри.
ЭП: эп иту—1) шаяртып яки балалар телендэ убугэ карата эйтелэ. [Мэхмут Фэхриягэ:] Я зле, беркенге тесле матур гына эп итеп ал эле. Ш. Камал; 2) егылу, егылып тешу (балалар турында).
ЭПЕН-ТвПЕН рэв. сейл. 1. Абына-сертенэ, ашыгып. Эпен-тепен чабу. Эпен-тепен йеру.
2. Аннан-моннан, ашык-пошык. Эпен-тепен эшлэу. Эпен-тепен ашау. Эпен-тепен тегу.
ЭПЕ-ЧвПЕ: эпе-чепе килу сейл.— к. ээк;е-гем;е.
ЭППЭР и. сейл. Элегрэк диндар гаилэлэрдэ: балалар телендэ амин тотуны анлата.
Эппэр иту — ашап туйгач бит сыйпап кую (амин тоту).
ЭПСЕ: эпсе ашау, эпсе тибу диал.— улэр алдыннан тэн кугэру.
ЭПЧИ: эпчи карчык (карчыгы) — куп сейлэучэн хатын-кызга карата эйтелэ.
ЭП-ЭЧЕ с. Арт. дэр. к. эче. Эп-эче алма.
ЭП-ЭШЭКЕ с. Арт. дэр. к. эшэке.
ЭРБ
684
ЭРМ
ЭР и. 1. Тиргэу, ачулану; орыш. Звлэйха абыстай да хэзрэтнец эрлэреннэн бераз гына тынды. Г. ИбраЬимов. Председательнец эше эцицелме эллэ? Аныц узенэ дэ атлаган саен эр ишеттерэлэрдер. А. Гыйлэжев.
2. Кимсену, хурлану тойгысы; гарь. Кыш буе шэ-кертлэрн 'ц эчлэренэ м;ыелган эр, каргыш, нужа, кимсену йэм эрнулэр ниндидер кара твер булып кук-рэклэиенэ тыгылган. 9. Фэйзи.
ЭРБЭ и. Сугылган башак, башаклы салам.— Синец бу тартма [баш сеяге] эчендэ акылмы, эллэ эрбэме. Петрусь? Г. Бэширов.
ЭРБЭ ТЕК и. Ындырда башак йэм кнбэк салыр ечен читэннэн якн тактадан ясалган эвеслек. Безнец эрбэ-лек тулы башагыбыз бар. И. Гази. [Рэуфэ:] Яулыгым калган,— дип ашыгып, эрбэлеккэ кереп китте. А. Шамов.
ЭРВАХ и. дини. Улгэн кешелэр йэм аларныц жаны, рухы турында эйтелэ.— Хэзрэт, эрвахлар рухына берэр аять рэхим итегез. М. Гафури. Без.----зия-
ратка барып, эрвахларга, мэгтлэргэ коръэн укып багышладык. М. Гали. II Мэетнен ерэге. [Звлэйха абыстай] уз? „эрвах" вэ кулэгэ кебек сак кына йери. Г. Ибрайимов.
ЭРГЭЗЕМБАИ и. к. эргэзембай. Эргэзембай— яз курке. Эйтем.
ЭРГЭН и. иск. сейл. 1. к. орган. Тимери--эргэн
уйнагандай шыцгырдатып суга торган алтын битле стена сэгатен дэ Кремль сэгате белэн генэ дереслэп э^ибэрэ иде. Г. Бэширов.
2. Гармонь. [Мвршидэ:] Мирвэли абыйлардагы эргэн икэн. Т. Гыйззэт.
ЭРГЭНЧЕ и. иск. 1. Органда уйнаучы.
_ 2. Гармоньчы. [Гээиулла гармоньчыга:] Эргэнче. эйдэ уйна биюне! Т. Гыйззэт.
ЭРДЭНЭ и. 1. Билгеле бер озынлыкта кисеп, ярып эзерлэнгэн утын. Эрдэнэ ееме. □ Терле авыллардан килгэн крестьяннар егермелэп олауда, м;эен кискэн эрдэнэлэрне теяп. урманнан чыгып килэлэр. Т. Гыйззэт. II Шундый утыннын тигез ееме. Кыз ике яртыны тагы урталай ярды йэм дуртесен-----шактый биек
эрдэнэгэ китереп салды. Г. Гобэй. [Газинур] кышлык-ка утынын кисеп, ярып эрдэнэгэ ееп куйды. Г. Эпсэлэмов.
2. Нэреэнен дэ булса тигезлэп еелгэн рэте (тезу матерналлары й. б.).
ЭРДЭНЭЛЕК и. 1. Эрдэнэлэп утын еелгэн урын.
2. с. мэгъ. Ягар ечен генэ, утынга яраклы. Эрдэ-нэлек агач.
ЭРЛЭНЭЛЭ¥ ф. Утынны эрдэнэгэ кую, ею.
ЭРДЭНЭЛЭП рэв. Рэт-рэт тнгез нтеп нэрсэне дэ булса ею турында. Эрдэнэлэп еелгэн он капчыклары куренеп тора. И. Гази. [Рэуфэлэрнец] берничэ елдан бирле сакланып килгэн койма буена эрдэнэлэп ейгэн бер ун сажинлап утыннары бар иде барын. А. Шамов.
ЭРЕКМЭН и. бот. Орлык тартмасы чэнечкеле, зур, кин, салынкы яфраклы усемлек. Бер заман шул эрекмэн сабакка котыра, тигэнэклэрен елгертэ. А. Гыйлэжев. Бетен эйлэнэ-тирэдэ котырып ускэн алабута. кычыткан, эрекмэн, шайтан таяклары... Э. Еникн.
ЭРЕКМЭНЛЕК и. Эрекмэн (куп) ускэн урын. Бакча артындагы эрекмэнлекне чабу.
ЭРЕМ и. бот. Бик кечле исле чуп улэне яки ярым куак (медицинада кулланыла); русчасы: полынь. Кара эрем. Тау эреме. О Эче эрем исе борынны ярып керэ. И. Гази. [Газинурныц] борынына юкэ, сирень чэ-чэклэренец нечкэ хуш исе белэн бергэ ак эремнец ямьсез исе килеп бэрелэ. Г. Эпсэлэмов.
Эрем геле бот.— яфраклары эремнекенэ охшаган гел.— Моны эрем геле дип атыйлар. Лэкин эрем кебек эче исле тугел. Яфраклары эремгэ охшаганга шулай дип исем биргэннэрдер. Г. Галиев.
О Эрем тел — кешегэ каты бэрелучэн, усал телле кеше турында. [Сабираны] исеме белэн атамыйлар, эрем тел дип, эрем тел Сабира дип йертэлэр. Г. Ибрайимов.
ЭРЕМЛЕК и. Эрем куп ускэн урын. Бакча артындагы эремлек.
ЭРЕПЛЭШУ ф. сейл. Кара-каршы суз кайтару; бэ-хэслэшу.— Ярар, тик торганда эреплэшмик. Э. Касыймов. Мондый эреплэшугэ кунегеп беткэн Асия аларга борылып та карамады. С. Сабиров.
ЭРЛЕ с. 1. Оялчан. Эрле эрлэнгэнче, эрсез ашап туйган. Эйтем.
2. Гарьлэнучэн, хэтере калучан; тэкэббер. Ярлыба-шым—эрле башым. Эйтем. Эрленец йерэге эрем. Эйтем.
ЭРЛЕ-БИРЛЕ рэв. 1. Эле бер, эле икенче юнэлештэ, бер ары, бер бире; арлы-бирле. Хэзер элеге начальник торган ишек тебендэ эрле-бирле йергэн часовойны юк итэргэ калды. Э. Айдар. Вакытларын ничек уз-дырырга белмичэ, зал буйлап эрле-бирле йеруче кешелэр дэ бик сурэн. А. Шамов. II Терле якка, тегелэй дэ болай. Бэркем эштэн туктап, эрле-бирле селкеп. талган кулларын яздылар. М. Гафурн. [Архипов] естэлдэге звонокны эрле-бирле боргалап, чылтыра-тып эцибэрде. Ш. Камал.
2. Эз-мэз, тегеннэн-моннан; естэн-естэн генэ. [Мэ-динэ:] Баланы мэктэпкэ озатып. ейне эрле-бирле генэ эцыештырган идем. Ш. Камал. [Сэгыйдэ] корзинная Рестэмнец капюшонын алып эрле-бирле тузаннарын селеккэли дэ кезге алдына барып киеп карый. h. Такташ.
Эрле-бирле сугылу — нишлэргэ белмичэ аптырап йеру, эч пошып йеру. Рэбига яралы улын ей эргэсенэ, кояшта эк;ылынган тушэккэ яткырды да, эрле-бирле сугылгалап, яулык бвркэнергэ дэ онытып урамга чыкты. К. Нэжми.
ЭРЛЭН и. зоол. Оннэрдэ яши торган кимеруче хайван (кыр йэм бакча культураларына зыян сала). Балаларныц кубесе башак естеннэн утыз-кырык адым читтэ бер эрлэн куреп шаулаша башладылар. Г. Гобэй.
Эрлэн туфрагы — астан казылып чыккан туфрак, ярмалы туфрак.
ЭРЛЭНУ ф. к. гарьлэну. Мэдинэ, елап эцибэрудэн эрлэнеп. сбордан чыгып йегерде. Ш. Хесэенов. Элеге тэлинкэсе тартып алынган мулла, узен кимсетергэ эзерлэнуче куренмэгэч, эрлэнмэде, хурланмады. М. Галэу. '
ЭРЛЭШ и. Ызгыш, талаш. Узара эрлэш башлану.
ЭРЛЭШУ ф. Бер-беренне эрлэу; ызгышу, тиргэшу. [Газинур] Сэлимнец авызын капларлык кына суз тап-кан булыр иде, лэкин буген аныц йич тэ эрлэшэсе килми иде. Г. Эпсэлэмов. [Олы килен], эшкэ осталыгы булса да, эче сузе, каршы эрлэшуе белэн каенананыц эк;анына тоз сала торды. Г. Ибрайимов.
ЭРЛЭУ ф. Орышу, ачулану, тиргэу. [Дэулэтшинны] полковник тотып эрли: „Андый кыланышларыц турында икенче ишетэсе булмыйм",— ди. И. Гази.
ЭРМЭК и. Йоннан сугылган юка тышлы кием; чик-мэн. Колгаларда балтырга чорный торган ыиипырлар, иске чикмэн кисэклэре,------бер карау белэн нэреэ
икэнлеген аерып булмый торган эрмэклэр асылынып тора. Ф. Хесни.
ЭРМЭН и. Эрмэнстанда яшэуче теп халык атамасы йэм шул халыкнын бер кешесе. II с. мэгъ. Эрмэн хал-кына бэйлэнешле, шул халыкка менэсэбэтле. Эрмэн
ЭРН
685
ЭРЭ
теле. Эрмэн эдэбияты. О [Григорьян Газинурга:] Мин сезне разведкага билгелэдзм,— диде ул узенец эрмэн акценты белэн. Г. Эпсэлэмов.
ЭРНЕТКЕЧ с. 1. Ачытып Ьэм эрнетеп авырттыра торган. Эрнеткеч дару.
2. куч. Тнрэн рухи газапка сала торган, бик газап-лы булган. [Рэйханэнец] моца кадэр кызына сокланып караган Ьэм шатлык белэн тулган кузлэрендэ эрнеткеч сагыш билгесе генэ чагылып китте. А. Расих. Семья югалтуныц сугыш калдырган яралардан иц эрнеткече булуын кем ацламас. Г. Минский.
9PHETY ф. 1. Ачытып авырттыру, сызлату. Прага су тиеп эрнету.
2. куч. Рэнжету, рухи газапка салу.— [Уткэннэр] белэн мине эрнетмэ син, Гвлчирэ. Т. Гыйззэт.
ЭРНЕШУ ф. 1. Тузэ алмаслык булып эрнеп авырту. Яралар эрнешу. II Эрнеп авыртудан азаплану, интегу, тынычлык таба алмау. [Мэдинэ:] Мин бармак Ьэм тезем белэн эрнешеп тора идем. Ш. Камал.
2. Рухи газап кичеру; ачыну. Хатын-кызлар, кар-чыклар эрнешеп елыйлар. Э. Айдар. || Кемнен дэ булса берэрсенен хэленэ кереп, бик нык борчылу, кайгыру. Туганнар ечен эрнешу.
ЭРНУ ф. 1. Ачытып, чемердэтеп авырту. Тырнал-ган битем эчетэ, тез башым эрни. Й. Газн. Мин кечсез Ьэм хэлсез ята идем, Эрни иде ярам туктаусыз. 3. Мансур. | рэв. мэгъ. Бернэрсэ тешенмичэ, бик озак эрнеп, сызланып яттым. А. Шамов.
2. Рухи газап кичеру, рэнжу, ачыну. Ата белэн уги ана бик эрнеделэр. Г. ИбраЬимов. Фэтхинец, кичэ биргэн вэгъдэсен бозып, Мэдинэне алдавына аныц йерэге чиксез эцэберсенэ, эрни иде. Ш. Камал. | рэв. мэгъ. Ачынып, эрнеп куцел сыкрады. М. Жэлил.
ЭРНУЛЕ с. 1. Эрнеп авырта торган, ачытып авырта торган. Эрнуле зцэрэхэт. Эрнуле яра.
2. Эрну чагылган, рэнжуле. Ананыц эрнуле йезен-нэн эчке сыкрану билгелэре йегереп утте. А. Шамов.
ЭРСЕЗ с. 1. Тыйнаксыз, оялмый торган. Эрсез дип эйтмэсеннэр ечен, [Габдулла] Мирхэйдэр абзыйларга сирэк йерергэ тырышты. Э. Фэйзи. Артыкбикэнец — ярым упкэлэгэн тесле итеп орышуы эрсез ма-лайларны да оялтты. М. Эмир.
2. Тартынусыз, тблэсэ кая, телэсэ пиндн эшкэ барып тыгыла торган, узен тэкэллефсез тотучы.— Эухэдиевне белэсец бит, эрсез кеше. Г. Эпсэлэмов. Кайвакыт белмэгэн башы белэн командирлар эшенэ дэ борынын тыккалаучы эрсез егетне Пахомов-----енэп бетерми
иде. Г. Бэширов. || Бер нэрсэгэ дэ карамастан, нее китмичэ, уз дигэнен эшлэуне дэвам иттеруче.— Бик куп санда хатлар язган эрсез егет мин булам. Т. Гыйззэт.
3. Бнк чыдам, тузем. Ат мескен болай да бик эрсез нэмэреэ ул, егылганчы эшл[и]. Г. Гобэй. II Телэсэ нинди шартларда усэ ала торган, куп булып Ьэм тиз урчи торган. Эрсез чуп улэн. Эрсез гел. □ Ни бар бездэ — гузэл шунысы: Иркен чулем, эрсез саксавылым, Кара-Комныц кучмэ барханы. Ш. Медэррис. Тау естендэге эцирне----алабуталар, эрсез эремнэр басып
киткэн. А. Гыйлэжев. II Талымсыз, нэзберек булмаган. Ашау га эрсез. □ Мица ярый бу су да, мин бит эрсез. М. Гафури.
О Эрсез алабай — эрсез (1, 2 мэгъ.) кеше. Эрсез-гэ кия торгаи — сакламыйча, кен дэ кия торган (ес киеме, аяк киеме турында).
ЭРСЕЗЛЕК и. Эрсез булу. Ж,ицгэсенец эрсезлеге Нэфисэ нец ачуын чыгарды. Г. Бэширов.
ЭРСЕЗЛЭНУ ф. Эрсезгэ эйлэну (1, 2 мэгъ.). Кызлар белэн очрашканда каушау тугел, киресенчэ, куп вакытта эрсезлэнеп китэ торган----------Гаяз да
---таянычсыз хэлдэ калды. М. Эмир. | рэв. мэгъ. [Шэмсетдинне] м;эмэгать эцыеннарына да чакырмый-лар, эрсезлэнеп узе барганда да урыны ишек тебендэ иде. Г. Бэшнров.
ЭРТИЛ и. сейл. к. артель.— Сезгэ, атсыз малай-ларга, алайса. эртил тезергэ кирэк. h. Такташ. — Тик эртил булып эшлэргэ кирэк. Ш. Камал.
ЭРЧЕГЕЧ и. Чистарта, эрчн торган корал. Бэрэцге эрчегеч.
ЭРЧЕЛУ ф. Теш. юн. к. эрчу. Кабыгы эрчелгэн чыбык юешлэнгэн, .тайгак" булып тора. Ф. Эмирхан. Бер сэгать эчендэ арттан килуче поезд ярдэме белэн юл эрчелде. Ш. Усманов.
ЭРЧУ ф. 1. Нэрсэнен дэ булса кабыгын, тышчасын алып ташлау, чистарту, салдыру. Бэрэцге эрчу. Суган эрчу. □ Балалар шунда ук. Маратны кызыктырып, кукэйлэрен эрчи башладылар. Г. Гобэй.
2.	Чуп, пычрак Ь. б. ш. дан чистарту, арындыру. — Син хэзер энэ теге зур савыттан кара эцимеш белэн йеземне эрчи тор. Э. Фэйзи. Кайберэулэре, вак балчык тулган чабаталарын чишеп, аларны кагып, ес-башларын тузаннан эрчергэ керештелэр. М. Гафури.
3.	Агач-куакларны тамырлары белэн куптарып, берэр нинди урынны чистарту. АДир эрчу. Чэчулек эрчу. □ Иц элек урман арасыннан юл эрчилэр. Ак юл. II и. мэгъ. Урманда агач Ьэм куаклардан чнетартылган ачыклык. Энэ агачлар арасыннан яктысы куренгэн алан — Моратай эрчуе инде ул. Г. Бэшнров.
4.	куч. Нинди дэ булса урынны, нлне, коллективны азат иту, чистарту, куу (дошманнан, чит, зарарлы элементлардан Ь. б.). Ничек кенэ булса да Олы Шир-мэ авылын аклардан эрчергэ! h. Такташ. Гаскэр чыккан бу деньяга---эцир йезеннэн эрчеп чын вэхшэт-
не .Хакыйкать" нец нурын чэчэргэ. М. Жэлил.
5.	куч. Зур чыгымга дучар иту, тотып, файдаланып бетеру- Бу гайбэтчелэр кесэлэрне эрчилэр, лэкин узлэре .чибэр". Г. Камал. Болай да инде без арчи кызлары нэурэбегезне бетенлэй эрчеп китэбез. Ф. Бурнаш. || куч. Берни дэ калдырмый алып чыгу, урлау. Ойне эрчеп чыкканнар. II Берни калдырмый оту (нинди дэ булса отышлы уенда).
ЭРЭ: эрэ корт и. диал.— к. соры корт.
ЭРЭМ с. 1. Бушка, файдасызга киткэн, исраф ителгэн, тотылган. Эрэм акча. Эрэм кеч. Эрэм хезмэт. II рэв. мэгъ. Бушка, файдасызга, максатсыз. Вакытны эрэм уткэру. □ Сабырлыгым эцитмэде, шундый куцелле, матур минутларда аныц йоклап ятуын эрэм санадым да уяттым. М. Эмир.
2. хэб. функ. Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса лаек булмауны анлата. Ата исеме, up исеме эрэм, .иптэш" сузе хэрэм ацарга! Эг. Мансур.— Дицгезче исеме эрэм сезгэ:— [диде механик]. М. Юные. Укыту эрэм, йе-руец эрэм, акчац эрэм сез[нец] ечен! Г. ИбраЬимов.
Эрэм булу—1) кирэкмэгэн жиргэ, файдасызга тотылу, исраф булу. Акча эрэм булу: 2) нэтижэсез рэвештэ югалу, юкка чыгу. Яхшы эш, хезмэт бер-кайчан да эрэм булмый ул. Д. Аппакова; 3) тиешсез, тин булмаган кешегэ туры килу турында. Их, Мэгъ-сум, апац шэп иде бит, малай,---эрэм булды, ятка
китте. М. Гали; 4) берэрсенен вакытсыз улеме турында кызганып эйтуне белдерэ. Сузлэр кубрэк Тех-фэтнец вакытсыз эрэм булуы--------тирэлэрендэ эй-
лэнде. Ш. Камал; 5) мал-туар кырылып, улеп яки азык-телек бозылып зыян килу турында. Энэ анда кен саен никадэр ат кырыла, никадэр терлек-туар эрэм була Ь. б. Г. Бэширов. Эрэм иту—1) нэрсэне дэ булса кирэкмэгэнгэ тоту, юкка сарыф иту, исраф иту. [Рабига] бай табигатьле кыз, лэкин бетен рух[ан]и байлыгын ваклап эрэм итэ. Й. Газн.— Сэмига белэн
ЭРЭ
686
эсэ
Медэррис кен саен Энвэрнец буен улчилэр—<бер кэ-тук э^ебемне эрэм итеп бетерделэр [дип язды Миц-нурый]. Г. Эпсэлэмов; 2) кемне дэ булса хаксыз, сэбэпсез юк иту, харап нту. Бетсен сугыш! Бетсен юк урынга кан тугеп, Кешелэрне эрэм итулэр! М. Гафури. Эрэм(гэ) киту — к. эрэм булу (1—3 мэгъ.). Безнец ике авыл арасында кыш буенча кицэшеп йе-рулэребез эрэм китмэде. К. Нэжми. Эрэм яту — тиешенчэ якн гомумэн файдаланылмау турында. Зур дачаларныц кэрберсендэ диярлек узлэренэ- аерым во-докачкалар бар.---Берсен безгэ бируегезне сорыйбыз.
Ченки алар анда барыбер эрэм яталар. Ш. Камал. [Ибрай:\ Белэсезме сез, безнец Агыйдел буенда никадэр эцимеш, никадэр яшелчэ бирерлек экрзрлэр эрэм ята? М. Эмир.
ЭРЭМТАМАК и. Бушка ашап ятучы, бернэрсэ дэ эшлэмичэ ашап кына ятучы; кеше исэбенэ яшэуче. — Эрэмтамак син, юкка ашап ятасыц.— дип, [кар-чыкны килене] каман эрли, талый икэн. Г. Ибра Кимов. [Абый белэн э/сицгине] мин яман яктан искэ алмам: какмадылар. сукмадылар, эрэмтамак диеп кыерсытмадылар. Г. Галиев.
ЭРЭМ-ШЭРЭМ: эрэм-шэрэм булу — юкка-барга тотылу, туздырылу, кирэксезгэ тотылу. Кэгазь эрэм-шэрэм булу. Эрэм-шэрэм иту—юкка-барга тоту, туз-дыру, исраф иту, кнрэксезгэ тоту. Яшелчэнец берте-ген дэ Иттермэбез эрэм-шэрэм. 3. Мансур.— Мал-туарларны, барлык эциказларны исэпкэ алыгыз, бер генэ шырпысын да эрэм-шэрэм итэргэ ирек бирмэгез. Т. Гыйззэт.
ЭРЭМЭ и. Яланда, кубесенчэ су буйларында, уйсу жирлэрдэ ускэн вак куаклык. Бары---Урге эрэмэнец
инеше буйларында улэн яхшы усте. Ш. Камал. Эрэ-мэлэр арасында Сайрый тургай баласы. Э. Ернкэй.
ЭРЭМЭЛЕ с. Эрэмэсе булган, эрэмэ ускэн. Авылныц тагын бер ягында эрэмэле болынлык, сазлык. Г. Толымбай.
ЭРЭМЭЛЕК и. Эрэмэ (куп) ускэн урын.— Юллар бозылып елгергэнЧе, иптэшлэр, безгэ бу сазлыклар-дан, эрэмэлеклэрдэн чыгарга кирэк. Г. Эпсэлэмов. Текэ тауга кутэрелунец авырлыгы бик нык сизелмэ-де сизелуен. Агыйдел тугаендагы эрэмэлекне уйнап кына уттек. М. Эмир.
ЭРЭТЭ и. 1. Умарта оясында кэрэз жимерелеп тешмэсен ечен куела торган аркылы агач.
2. Тарантасный арт кучэреннэн ал кучэре терэккэ (мендэргэ) тоташтырылган колга сыман аскы агач.
ЭРЖЭ и. 1. Нэрсэне дэ булса урнаштыру, салу ечен булган дурт почмаклы агач тартма; русчасы: ящик. Сембел м;ырлый-эн;ырлый эрэцэлэрдэн бодай тутыра башлады. Г. Бэширов. Эрм;элэрдэ берсеннэн-берсе кызыл алмалар. Ф. Хесни.
2. сир. к. кузов. Гэукэрия кызлары эк;экэт кенэ машина эрэфлэрен чистарталар. А. Гыйлэжев. Теге вакытта минем янга килгэндэ [Фоат] моны эйт-мэгэн иде,---шул корама эрэцэсенэ запчастьлар
эзлэп йергэн. Ф. Хесни.
ЭРЖЭЛЕ с. к. кузовлы. Мансурга Иске Ка-расуга барырга куштылар, кэм ул----иртэгесен, кен-
дезге аштан соц ук, эрэмэле машинада шунда юнэлде. А. Расих.
ЭРЖЭЛЕК с. 1. Эржэ ясарга житэрлек. Бер эрэщэ-лек такта.
2. Эржэ ясау ечен кирэк булган, шуна яраклы.
ЭСАРЭТ и. иск. Эсирлек, тоткынлык, коллык. Теште куллардан, аяклардан эсарэт чылбыры. М. Гафури.
ЭСАС и. иск. кит. Нигез, теп, фундамент; база. Иске терек шагыйре Гали Ширнэван узе белгэн еч
телне — кинд, терек, фарсы теллэрен деньядагы мецнэрчэ узе белмэгэн, ишетмэгэн теллэргэ эсас итеп куя. Ж- Вэлидн. Миллэтебезнец халык эцыр-ларындагы теп акэц, кайгы, хэсрэт, аеыр моц акэце Г. Тукайныц шигырьлэрендэ дэ теп кей, эсас иде. Ф. Эмирхан.
ЭСАСЛЫ с. иск. кит. Нигезле, тепле.
ЭСАСЫЙ с. иск. кит. Теп, нигез. Бу — мэсьэлэнец эсасый ягы. Ф. Эмирхан.
ЭСАСЭН рэв. Нигездэ, тептэ, асылда.— Мин синец крестьян булуыца эсасэн каршы бармыйм. Г. Ибрайимов.
ЭСБАП и. 1. Нинди дэ булса эш ечен кирэкле нэрсэлэр, приборлар, жийазлар. &стэл естендэ кэгазьлэр, кара савыты, звонок кэм башка язу эс-баплары куелган. Г. Камал, встэлдэ химия эсбапла-ры: пробирка, шешэлэр. Ш. Камал.
2. иск. кит. Йорт жийазы, мебель й. б.; дирбия.
ЭСИР и. 1. Сугышта дошман кулына тешкэн кеше. Эсирлэр лагеренда бер иптэшем белэн фаэкрггале очрашуга карата язылган бу шигырьне куп эсирлэр узлэренец дэфтэрлэренэ кучереп алганнар иде. А. Алиш. Эсирлэрне. атларны авылга алып кайтып киттелэр. А. Шамов.
2. куч. кит. Нинди дэ булса хискэ дучар булган кеше. Табигый иде бу хэл аныц ечен кэм ул ансат кына ачу тойгысыныц кечсез эсире булып калды. Э. Еники. Матур да соц [мэхэббэт ялкыны белэн} яну! Бигрэк тэ чын мэхэббэт белэн янсац. Эйе, чын мэхэббэтнец эсире булсац. Г. Минский.
Эсир иту — 1) эсирлеккэ алу; 2) нэрсэ белэи дэ булса эсэрлэндеру, узенэ жэлеп иту, карату. Бу кыз аны бер кичтэ тэмам эсир итэ. И. Гази. Китап Габдулланыц бетен тойгыларын билэп алды, аны баштанаяк узенэ эсир итте. Э. Фэйзи.
ЭСИРЛЕК и. 1. Эснр булу; эсир булу хэле, тоткынлык. Эсирлектэ яшэу. □ Муса эсирлек лагерьларын-да язган шигырен укыды. Ш. Маннур.
2. Изелеп яшэу. Залим Романовлар тэхете зир-зебэр китерелу аркасында, татар миллэте дэ гомумэн эсирлек, коллык богауларыннан котылды. Ш. Камал.
ЭСПЕ и. 1. Тэнгэ кызыл таплар чыгудан гыйбарэт йогышлы балалар авыруы; русчасы: краснуха.
2. бот. Лалэ чэчэклелэр семьялыгына керэ торган беленер-беленмэс тэнкэ тешкэн юка яфраклы улэн усемлек; русчасы: спаржа.
ЭССЭЛАМЕГАЛЭЙКЕМ ы. иск. Исэнлэшу сузе буларак кулланыла: сезгэ тынычлык булсын! — Синмена эле бу Гафият дус? Эссэламегалэйкем!—диде Миц-нулла. М. Гали. — Эссэламегалэйкем, абзыйлар! Ш. Усманов.^
ЭСТЭГЪФИРУЛЛА ы. дини. 1. „Алла ярлыкасын* дигэн мэгънэне анлата. [Искэндэр:] Эстэгъфирулла диген, кызым. Ул ни дигэн суз? М. Фэйзи. Хэят, одеялы белэн качынып:— Эстэгъфирулла. илаки, узец сакла!—дип. тагы аллага сыенды. Ф. Эмирхан.
2. Гажэплэнуне, кинэт булган эшкэ хэйран калуны белдерэ. [Мэхуп:] Себханалла, эстэгъфирулла. Г. Камал. [Бакчаныц] эченэ керсэц, тэубэ. эстэгъфирулла, ом;мах дип уйларсыц. Г. Ибрайимов.
3. „Нэрсэ дэ булса эшлэячэкмен, эшлэмимме сои, шуны да булдыра алмагач" дигэн мэгънэдэ ант сузе буларак кулланыла.— Тэубэ, эстэгъфирулла, эгэр бе-рэрсе сица эрэмтамак яки инвалид дип кимсетеп карый икэн, мин узем ул кешене... [ди Ишнияз]. Р. Ишморат.
ЭСЭР I и. Нинди дэ булса елкэдэ (фэн, матур эдэбият, музыка, сэнгатьтэ) берэунен ижади хезмэте,
эсэ
687
эта
ижат жимеше. .Табигать балалары’ тибындагы эсэрлэре эченэ тагын Г. ИбраЬимовныц .Яз башы’. „Алмачуар" хикэялэре дэ керэ. Г. Нигъмэти. Э кич-лэрен балалары ечен Шекспир эсэрлэрен,-------кат-
кат укып чыгарга вакыт тапкан. Г. Камал. Сузле музыкалардан тыш. мдыентык ахырында фортепиа-нода башкару ечен еч инструментале эсэр бирелде. М. Жэлил.
ЭСЭР II и. 1. тарт. форм, гына кулланыла. Нэрсэне дэ булса билгелэргэ, ачыкларга мемкинлек бнрэ торган курсэткеч, эз, билге. Шау-шулы вэ мэшэкатьле кенне уткэреп. тын тенгэ якынаю эсэре бетен тирэ-якны каплаган иде. Г. ИбраЬимов. || Нэреэнен дэ булса бик эз чагылышы, бнлгесе. Йезгэ ризасызлык эсэре чыгу. □ Гавизэнец чыраенда чак сизелерлек елмаю эсэре куренэ иде. Ш. Камал.
2. Теп билгелэре гомумн булган жанлы Ьэм жансыз предметлар теркеме (гадэттэ инкярны, юклыкны белдергэн жемлэлэрдэ шул тешенчэне кечэйту ечен кул-лаиыла); зат(ы). Урамда кеше эсэре калмау. □ Авылда да ут эсэре калмады. Т. Гыйззэт. haeada болыт-ныц эсэре дэ юк. М. Гали. Баягы куцелсезлекнец инде эсэре дэ калмады. А. Шамов. || „Тереклек", „жан" сузлэре янында: зат(ы), ия(се). Тирэ-якта бер эк;ан эсэре куренмэу. Далада тереклекнец эсэре юк.
ЭСЭР III и. иск. кит. Тээсир, йогынты. [ШаЬбаз] узен-узе суга ташламагай иде. дип кайгырышкан бу-лалар. Мица бу бик каты эсэр итте. Г. ИбраЬимов. [Эти-энинец] бу орышлары зэЬэрле, йерэк эрнетэ торган эсэр калдырмый торган иде. М. Гафури.
ЭСЭРЕНКЕ с. сир. Нэреэ белэн дэ булса бик эсэр-лэнгэн, тээсирлэнгэн. Саммерныц йезе утэ ждитди. узе эсэренкв бер хэлдэ иде. А. Расих.
ЭСЭРЕНУ ф. 1. Куркынып, аптырап киту, берэр терле тээсиргэ бирелу. €>й янындагы агачка бэйлэнгэн берничэ иярле ат. туп тавышларына эсэренеп. ара-тирэ колакларын уйнатып. хужсалары чыкканны ке-тэлэр. Г. Бэширов. Нэсимэ эсэренеп хатка сузылды. К. Нэжми.
2. Тээснрлэну, дулкынлану. Курэм, мин укый башлагач, узе дэ эсэренде карт! Н. Исэнбэт.
ЭСЭР/Щ I с. Нинди дэ булса урын тоткан, эЬэми-яткэ ия, эЬэмиятле. Рус ж^ирендэ без эсэрле, эзле без. Г. Тукай.
ЭСЭРЛЕ II с. 1. Тээсирле, кунелне нечкэртерлек. Бабайныц сейлэгэн сузлэре сугышка китуче меселман солдатларына шулкадэр эсэрле, шулкадэр ягымлы булды. Ш. Мехэммэдев.
2. Тээсирлэнучэн, нечкэ кунелле. Фэхри хэзрэт - - - Ьэрнэрсэдэн хэбэрле. бик эсэрле бер зат иде. 3. Ьади.
ЭСЭРЛЭНДЕРУ ф. 1. Кемгэ дэ булса берэр ничек тээсир итеп кунелен нечкэрту, тээсирлэндеру.
2. Артык нык дулкынландыру.
ЭСЭР ЛЭНУ ф. 1. Бнк нык тээсирлэну, берэр нэреэнен тээснреннэн кунел нечкэру. Туган-ускэн ж^ирем исе-мэ твшеэ. мин эллэ нишлэп, эсэрлэнеп китам. И. I ази. | рэв. мэгъ. Габдулла Сэфэрнец сейлэгэнен шулкадэр бирелеп, эсэрлэнеп тыцлады. хэтта шул узколагы белэн ишеткэндай кашларын жсыерып куйды. Э. Фэйзи. Ж,ыр дэвам итэ; Хэмдия эсэрлэнеп тыцлый. М. Фэйзн.
2. Артык нык дулкынлану. Уткэн кез. Казанга китэр алдыннан. Хэят белэн ахыргы курешуендэ. Ми-х<1ил^3^. аЧламый торган бер тойгыдан эсэрлэнгэн иде. Ф. Эмирхан. | рэв. мэгъ. [Ул], йерэгенецуч тебендэге кош баласы кебек талпынып тибуенэ эсэрлэнеп, палубага чыкты. К. Нажми
3. Аптырап киту; гажэплэну. Солдат, малайныц тавышына бик эсэрлэнеп. экрен генэ борылып карады. Г. Гобэй.
ЭСЭРУ ф. Каушап, куркынып калу, аптырап киту; гажэплэну.— Бу ни тагы?—дип уклады Хисам, шактый эсэреп. А. Расих. Ишвктэн эсэргэн йэм аптыра-ган кыяфэттэ Хэлим керэ. М. Галэу.
ЭТИ и. 1. Узенен балаларына карата ата менэсэбэ-тендэге ир. Хэйринец этисе тиз ук тагын чыгып китте. Ш. Камал. Этисе елмая да Дилэрэнец кола-гына пышылдап ж$авап бирэ. А. Эхмэт.
2. Атага мерэжэгать нткэндэ яки балалар анын турында сейлэгэндэ эйтелэ.— Эти. карале!—Хэлим ботактагы яшел алмаларга тертеп куреэтте. И. Гази. II Киленнэр тарафыннан каенатага карата эйтелэ. II тарт. форм, этисе. Хатыннын иренэ эндэшу, мерэжэгать нту сузе.
ЭТИ-ЭНИ ж^ый. и. к. ата-ана. Дерес, эти-энисен-нэн, абыйсы Мисбахтан [Газинурга] хатлар килгэли. Г. Эпсэлэмов. Габделхэй дэ эти-энисеннэн калмаска тырыша. М. Гали.
ЭТИ-ЭНИЛЕ с. Ата-анасы булган. ‘
ЭТКЭ и. 1. к. ата (1 мэгъ.). II тарт. форм, эткэсе. Хатыннын иренэ эндэшу, мерэжэгать иту сузе.
2. с. мэгъ. к. ата (4 мэгъ.). Без икэу эткэ куян, энкэ куян. Яшь куянчыклар янэ бездэн туган. Г. Тукай.
ЭТКЭЙ и. к. эти (1, 2 мэгъ.). Соцгы квннэрдэ эткэй белэн бик нык бэрелешу булып алды. Г. ИбраЬимов. Шул арада Эхмэтнец кечкенэ кызы кереп: — Эткэй. су алып кайттык. Эйдэ. юын инде,— диде. Ш. Камал.
ЭТМЭЛЛЭУ ф. сейл. Ничек житте шулай, тегеи-нэн-моинан гына рэтлэу, оештыру; эмэллэу. Бу ми-нутта----трактор Имэлинец------юкагач белэн бал-
чыктан гына этмэллэп ясалган еенэ Нежсум итэ иде. М. Эмир. Тегеннэн такта йолкып, моннан чаршау табып. сэхнэ этмэллэргэ. кешелэрне оештырырга кирэк. Ф. Хесни.
ЭТРАФ и. иск. кит. Тирэ-як, эйлэнэ-тирэ. Кен аяз, ж$ылы, этрафта вак-вак таулар, сирэк кенэ агачлар калалар. Ф. Эмирхан. Бетен этрафны нурга тереп, салават купере калыкты. С. Рафиков.
ЭТРАФЛЫ с. иск. кит. Купьяклы, купкырлы, жентекле. [Зур фикерне ж^ицел рэвештэ эйтэ алу] шагыарьнец таланты булуын, эйтергэ телэгэн фикерен этрафлы рэвештэ белуен Ьэм ялангач формага тугел. бугенге телэклэргэ хезмэт итэргэ телэвен куреэтэ. Ь. Такташ. Без дэ. мэсьэлэне бик этрафлы тикшереп петиция яздык. А. Расих.
ЭТРЭК рэв. сейл. Сэлэмэ, юка; фэкыйрь. Агай безне баштанаяк сезеп карап алды да:—Бишмэтлэрегез бик этрэк куренэ. haea салкынча. туцарсыз бит! — диде. М. Галэу. х
ЭТРЭК-ЭЛЭМ и. сейл. Дэрэжэсез, булдыксыз, аб-руйсыз, ярлы, мескен кеше.— Курыкмагыз, ул бер юньсез этрэк-элэм. Н. Исэнбэт. Шэмси,-куп еллар
буе читтэ этрэк-элэм булып. кыдырып йергэннэн соц. кире кайткан бер кеше иде. А. Расих.
ЭТТЭХИЯТ и. иск. кит. Намазда тезлэнеп утырып укый торган дога. [Баязит] эттэхият вакытында утырган килеш йоклап кала. Г. ИбраЬимов. Терле авылда терле эттэхият. Мэкаль.
Эттэхият укыту— кирэген биру, арт сабагын укыту. [Селэйман улына:] Барыбер табып эттэхиятецне укытырмын, сица бер генэ юл бар: нинди эшэке эш эшлэвецне ацла да яцадан килгэн жеирецэ марш! Г. Эпсэлэмов.
ЭТЭЛГЕ и. зоол. 1. Зур беркетнен бер тере; русчасы: балабан. Этэлге шоцкар булмас. Мэкаль.
2. тирг. Ахмак, юньсез (кеше турында).
эта
688
эхв
ЭТЭЛЭНУ ф. диал. Яхшы атлы булырга тырышу, ярарга тырышу. [Кызлар] нигэ бу хэтле этэлэнэлэр, нигэ бик ягымлы сузлэр эйтэлэр? Г. Бэширов. II Ашы-гу, кабалану. Спорт ярышларына астыбызга су кергэч кенэ этэлэнергэ тотынабыз. Г. Ахунов. Аныц кайтуына аш елгергэн дигэн булып этэлэнмим. М. Галэу.
ЭТЭМБИ и. диал. 1. Коелган орлыклар, шул орлык-лардан ускэн иген. Язын икмэк икмэгэн этэмбигэ моц булыр. Мэкаль.
2. диал. к. дуа да к.
Этэмби бэрэн диал.— кез туган бэрэн.
ЭТЭЧ и. 1. Тавыклар семьялыгыннан озын, урак сыман койрыклы, башында зур кызыл кикриге, аяк-ларында типкелэре (шпорлары) булган ата женестэге кош. Куршелэрнец кызгылт этэче, читэн башына шап-шоп сугып, бугазын киереп кычкырды. И. Гази.
2. куч. Юк-бар сэбэптэн кызып кнтэргэ, сугышыр-га эзер торучы кеше.
Этэч гембэсе бот,— кызгылт сары тестэге, тигез-сез читлэре кайтарылып тора торган бурэнкэ сыман гембэ; русчасы: лисички. Калку урыннарда сары башлы этэч гвмбэлэре усэ. Азат хатын. Этэч кикриге бот.— формасы белэн лимон сары яки кызгылт сары мэржэнгэ, лншайннк шикелле тармакланган куакчыкка охшаган гембэ; латинчасы: клавария.
ОЭтэч(лэр) белэн — бик иртэ. [Зайирэ:] Юк, абый, син мине моннан чыгар. иртэгэ этэчлэр белэн бергэ килермен. К. Тинчурин. Этэч булып кычкыру — кулдагы берэр нэрсэне (акча, эйбер) саклый алмау, тотарга яки кешегэ бнрергэ эзер тору турында. Этэч гомере — кыска гомерле булу турында. Этэч жибэру — к. Кызыл этэч жнбэру.— Эти Себердэ. Бояр йортына этэч эцибэргэн ечен катыр китте. Г. Гобэй.
ЭТЭЧЛЕК и. сейл. Урынсыз бэйлэнчеклек, кызып китучэнлек.
ЭГЭЧЛЭНУ ф. Гайрэтлэну, кэпрэю. Габдулла, этисенец этэчлэнеп кенэ калуын йэм тэрэзэне вата алмавын куреп. башын яцадан энисгнец алдына куйды. Э. Фэйзи. Ярулла Сирайны тэгэрэтеп эцибэрэ, ул тагы торып этэчлэнеп килеп ябыша. М. Фэйзи. f ЭФЛИСУН и. 1. Кеньякта усэ торган мэнге яшел цитрус (жимеш) агачы; русчасы: апельсин. Кызык:may башларында кар, тубэндэ виноградлар, эфлисуннар усэ. Г. Эпсэлэмов.
2. Шул агачнын калын кабыклы, елешлэрдэн торган сусыл эчле тугэрэк яки озынча формадагы жимеше.
Эфлисун тесендэге — эфлисунга охшаш тес; русчасы: оранжевый. Эфлисун тесендэге кулмэк.
ЭФСЕН и. миф. Сихер; ешкеру, тылсымлы дога. — Энэ-э^ептэн хэзер чыккан чалбар сатам; Эфсен укыйм, тешлэр юрыйм. фаллар ачам. Ф. Бурнаш. Эгэр нинди дэ булса бер тылсымлы эфсен белэн гомер юлын кире борып эцибэрергэ мемкинлек туса, [Нуруллин], йич икелэнмичэ, яцадан шул юл буйлап ки-тэр----иде. А. Шамов.
Эфсен укып (ереп)—1) сихер кече белэн. Эфсен укып йоклату; 2) бнк жинел эшлэу турында. Ишнияз бабай эйтэ: .Экияттэге Эбугалисина сыман эфсен укып кына [молотилканы тезэтте]",— ди. Р. Ишморат.
ЭФСЕНЛЭУ ф. 1. Эфсен белэн нэрсэгэ дэ яки кемгэ дэ булса тээсио итэргэ тырышу.
2. Пышылдап кына эфсен, дога укып, берэр эштэ ярдэмгэ нлайи кеч чакыру.
3. куч. Берэр нэрсэне озак тотып бнру, тиз генэ кулга бирмэу.
ЭФСЕН-ТвФСЕН эфш. и. бшкергэндэ, эфсен укы-ганда эйтелэ торган суз.
ЭФСЕНЧЕ и. Эфсен укучы, сихерче.
ЭФТИЯК и. иск. 1. Жидедэн бер елеш.
2. дини. Коръэннен жидедэн бер елеше, аерым кнтап рэвешендэ кечкенэ форматта теплэнеп йертелэ. Хэсэн тегелэй эфтияклэр дэ коръэннэр укыштырган да бит. файдага ашмаган, курэсец. Ш. Камал.
Эфтияк калынлыгы— бик юка. Эфтияк ижеге— иске ысул белэн укыганда, хэреф танып бетергэч тэ баш-лана торган дэрес. Гайшэ--берничэ еллар буенча
абыстайга сабакка йергэн иде. Лэкин эфтияк им;е-геннэн утэ алмады. Г. Ибрайимов. Эфтиян сурэсе — эфтиякне ижек белэн уткэч башланган ижексез уку.
ЭФЬЮН и. ©лгереп житмэгэн мэкнен сет сыман сыгынтысыннан киптереп ясалган кечле наркотик матдэ; русчасы: опиум (терле дарулар эшлэу ечен файдаланыла).— Белэсецме? Мэдрэсэдэ торган чагында син мица менэ шуныц кадэр генэ, ясмык кадэр генэ эфьюн каптырып чэй эчерткэн идгц. Г. Камал. [Хэзрэтнгц] куен кесэсендэ кечкенэ генэ тимер савытка салынган эфьюн да бар икэн,---лэкин те-
лэгэн микъдарда исерэ алмый икэн. Ф. Эмирхан.
ЭФЫОНЛЫ с. Составында эфьюн булган. Эфьюнлы дару.
ЭФЬЮНЧЫ и. 1. Эфьюнны бик куп кулланучы кеше; наркоман. Эфьюнчы Кэбир дигэн хэлфэ ишек-тэрэзэне биклэтэ, каравыл куйдыра. Г. Ибрайимов.
2. Эфьюн белэн сату итуче.
ЭФЬЮНЧЫЛЫК и. Эфьюн куллану белэн мавыгу. Эфьюнчылык.----будэнэ. кучкар сугыштырмак
беренче йенэрдэн саналадыр. Ш. Мехэммэдев.
ЭФЭЛЭМ: эфэлэм терле диал.— эллэ ниидн, бик катлаулы. Урманнан чыгар, сырты чуар, эфэлэм терле, алтын сырлы. Табышмак.
ЭФЭНД1Е и. Революциягэ кадэр: югарырак, куре-некле, естен катлаудан булган кешенен исеменэ яки дэрэжэсенэ хермэт йезеннэн кушылып эйтелэ торган суз (хэзерге вакытта — башка дэулэтлэрнен рэсми вэ-кнллэренэ якн гражданнарына карата кулланыла). — Гафу итегез, профессор эфэнде,— диде Габденна-сыйр бераз уцайсызланган кыяфэт белэн. М. Гали. .дфэнде" сузе кешелэрнг бер-берсеннэн ераграк тота. Эфэнделэр гадэттэ дэу, могтэбэр кешелэр була тор-ганнар иде. Э. Еники. II купл. Шундый кешелэр тер-кеменэ мерэжэгать иту формасы. Эфэнделэр, тынлык! || купл. ирон, (гадэттэ курсэту алмашлыгы белэн янэшэ килэ). Ихтнрамга лаек булмаган якн узлэренец эшлэре белэн нэфрэт уята торган кешелэргэ карата кулланыла.
ЭХ ы. 1. Рэхэтлек, лэззэт тоюны белдерэ. Эх, кояш ничек кыздыра. Сейл. Эх, нинди эцылы яцгыр! Сейл.
2.	Ис киту, гажэплэну, соклану й. б. хислэрне белдеру ечен кулланыла.— Эх. куцелле, дуслар, Рэхэт тэ соц Уз кошларыц канат астында! Ш. Маннур.
3.	Укену, ач^1ну, шелтэлэу, гарьлэну й. б. хислэрне белдеру ечен кулланыла.— Эх, эгэр саулыгым булса, хэзер белер идем мин нишлэргэ. А. Шамов.— Эх сине, Бибисара, хур иттец бит мине! Г. Минский.
4.	Кызыгу, кенлэшеп карау й. б. ш. ларны белдеру ечен кулланыла.— Эх. шунда юынырга. Г. Ибрайимов. Э читтэн карап торган кечкенэ малайлар:— Эх, безгэ дэ [аныц кебек сабан] серергэ,— дип кенлэшеп куйдылар. Г. Гобэй.
ЭХБАР и. иск. кит. „Хэбэр“нен купл. форм.: хэбэрлэр. .Эхбар" газетасы .Эльислах" ныц 32 нче номерындагы мэкалэгэ озын бер тэнкыйть яза. Ф. Эмирхан.
ЭХВЭЛ и. „Хэл“нец куплек формасы: хэллэр.— Барып курешергэ, [ Тулгырныц] эхвэлен сорашырга кирэк булыр. Ш. Камал. [Хэсби эби улы турында сейлэп] зур хэсрэт вакытларында гадэттэ була торган эх-вэлне бетенлэй куз алдына китерэ. М. Гафури.
эх л
689
эшн
ЭХЛАК и. Кешелэрнеи бер-берсенэ Ьэм жэмгыятькэ карата менэсэбэтлэр нормасы Ьэм принциплар жыелмасы. Революция ул узенец яца кешесен. эд эбен, эх-лагын тудыра. А. Шамов. | с. мэгк. дхлак тэрбиясе. дхлак нормалары.
ЭХЛАКЛЫ с. Эхлак ягыннан тотанаклы; тэрбияле, эдэпле.— Эхлаклы булган булып азапланасызмыни инде? Ф. Эмирхан. Социализм ечен керэш процессын-да без яца эхлаклы кешелэр тудырабыз. М. Жэлил.
ЭХЛАКЛЫЛЫК и. Эхлаклы кешегэ хас сыйфатлар.
ЭХЛАКСЫЗ с. Эхлак ягыннан тотнаксыз; тэртипсез, эдэпсез. Аныц барган кияве эхлаксызларныц берсе булганга курэ, аз гына нэрсэ ечен дэ Зэйнэпкэ эт кенен куреэтэ. М. Гафури. Закирныц бу эхлаксыз-лыклары, бу тэрбиясезлеклэре — бар да Жэмилэ абыстайдан, бар да аныц бала тэрбия кыла алма-выннан. Г. Камал.
ЭХЛАКСЫЗЛАНУ ф. Эхлаксызга эйлэну.
ЭХЛАКСЫЗЛЫК и. Эхлаксыз кешегэ хас сыйфатлар. Ченки кешелэрнец бозык елешендэ булган эхлак-сызлык— аларны ялганларга ейрэтэ. Г. Кутуй.
ЭХЛАКЧЫ и. Эхлакка ейрэтуче; эхлак турында сейлэуче, вэгазьче. Татарныцулчордагы язучыларын-нан Муса Акъегетзадэ, Закир Бигиев-кэм башка-
лар кебек Г. Камал вэгазьче, эхлакчы язучы тугел. М. Гали.
ЭХЛАКЧЫЛЫК и. Эхлакка ейрэту, вэгазьчелек.
ЭХЛАКЫЙ с. Эхлакка караган, эхлакка менэсэбэтле. дллэ нинди фэлеэфи вэ эхлакый ноктадан карап тугел, тик узенец табигате, [характеры} белэн ук Сабир боларныц берен дэ булдыра алмый. Г. ИбраЬимов. Ул анда, семьялы кеше була торып, эхлакый яктан тотнаксызлык куреэтэ. С. Рафиков.
ЭЧЕ с. к. ачы. Эче язмыш. дче алма. Эче куз яше. □ Аргы якныц аланы. Эче була баланы. Жыр. Бернинг паровоз, эче тавыш белэн кычкыртып, узлэренэ юл сорыйлар иде. III. Усманов. Пуля яуган Сугыш кырларында Эче газлар иснэп устек без. Ф. Кэрим. Туры сузгэ эче булса да упкэлэп булмый. Р. Ишморат.
Эче бал — к. ачы бал. Эче бал белэн аракы тел-лэрне ачып эцибэрде. И. Гази. Эче какы — к. ачы какы. Эче камыр—чупрэ салып ачытылган камыр. [дема} чытырдап торган кызган табага эче камырны салып мрбэрде. Э. Айдар.
О Эче су — к. ачы су. Соцгы баруында Мирхэйдэр абзый [Габдулланы} „эче су' белэн сыйлап щибэрде. Э. Фэйзи. Эче тел(ле) — к. ачы телле. [Мицнурый} бе-рэудэн дэ тартынмый. берэугэ дэ баш бирми. эче, чэнечкеле телле кэм кыю иде. Г. Эпсэлэмов. Салих никадэр генэ сер бирмэскэ телэсэ дэ. Идрис картныц эче теле бэгырен телемли, курэсец. Г. Минский.
ЭЧЕЛЕК I и. к. ачылык II. Алманыц эчелеге.
ЭЧЕЛЕК П и. иск. 1. Мэдрэсэлэрдэ аяк киемнэрен салып калдыра торган Ьэм комганнар тора торган урын. Эчелек чабата, агач башмак кэм комганнар белэн тулган иде. М. Гали.— Берквн мэдрэсэгэ кергэч тэ, эчелектэге башмакларга свртенеп, лаканга егыл-ган идем. Г. Камал.
2.	Бэдрэф. [Элек солдатларны] ата-ана белэн сугу дэ калмады, яцаклау да, эчелек туктеру дэ. Г. Бэширов.
ЭЧЕЛЕШЛЕ: эчелешле булу — к. ачылышлы: ачы-лышлы булу. Эйткэнец берэугэ ошар, берэугэ ошамас та. каршы твшэр. шулай итеп агай-эне белэн эчелешле булып китуец бар. М. Эмнр.
ЭЧЕТКЕ и. сейл. к. ачыткы.
ЭЧЕТКЕЛЕК и. к. ачыткы. II с. Эчетке ечен кал-дырылган. Эчеткелек камыр.
ЭЧЕТКЕЧ и. к. эчетке.
ЭЧЕТМЭ и. к. эчетке.
ЭЧЕТТЕРУ ф. к. ачыттыру. Сул белэгемне.-нэр-
сэдер эчеттерэ. Э. Айдар. [Урамныц} эле кузне эчет-терэ торган тузаны да сурелмэгэн. Кету инде аб-зарда. М. Жэлил.
ЭЧЕ-Т6ЧЕ с. Терле ислэр Ьэм тэмнэр катнашкан. Ишекне ачып керугэ — эче-тече ислэр борыннарына килеп керде. М. Галн.
О Эчесен-течесен тату — терле хэллэр кичеру, бнк куп авырлыклар куру. [Ул] деньяныц эчесен-течесен куп татыган, уцган егет иде... М. Гафури.
94ETY I ф. к. ачыту I. Муены. аркасы чеметтереп эчетэ башлады. М. Гали.— Тырналган битем эчетэ, тез башым эрни. И. Газн.
ЭЧЕТУ II ф. к. ачыту II. [Илдар}, кузла башыннан тагын Маратка таба ава тешеп. естэп куйды:— Бал эчеттем, энекэш. кэйбэ-эт. Г. Гобэй. Гелэцамал иртэнге чэйгэ кайнар сумса елгертер ечен бераз вакыт кухняда----камыр эчетеп кую шикелле эш-
лэр белэн маташты. Ш. Камал.
Э ЧЕШУ ф. к. эчу. Эчешу процессында органик матдэлэрнец таркалуы кислород катнашуыннан башка бара. Биология.
ЭЧКЕЛТ, ЭЧКЕЛТЕМ с. Ким. дэр. к. ачы (1—3 мэгъ.). Эчкелтем ис. □ Икэулэп----эчкелт тэмэ-
кене иркенлэп. тэмлэп суыра-суыра гэп сата башла-дык. Э. Айдар. Алманыц эчкелтем татлы суы ма-лайныц тел естенэ, тамак тебенэ йегерде. И. Гази.
ЭЧКЕЛТЕМ-теЧКЕЛТЕМ с. Терле ислэр Ьэм тэмнэр катнашкан. Мэдинэ--эчкелтем-течкелтем кава
эченнэн естэл кырындагы урындыкларга-------таба
атлады. К. Нэжми. [Чаяяая] эчкелтем-течкелтем сасыган балык ислэре куерып чыга иде. Ш. Камал.
ЭЧМУХА и. сейл. Кадакнын сигездэн бер елеше, 50 грамм; русчасы: осьмушка. Бер селге, бер пар чынаяк, эчмуха чэй, бер чирек чамасында шикэр салын-ды. М. Гафури. Чилэккэ тиз генэ бер эчмуха чэйне тондырдык та. суынмасын ечен, естенэ селге каплап куйдык. Э. Еннки.
ЭЧТЕК-П6ЧТЕК рэв. сейл. Бик эз генэ, аннан-моннан гына. дчтек-печтек ашау. дчтек-печтек эшлэу.
ЭЧЭЧ ы. сейл. Гажэплэнуне яки аптырауны анлата. [Мэхмузэ:} дчэч, званым, ниткэн акт ул! Р. Ишморат.— дчэч, нигэ мица, нигэ аца тугел? К. Тинчурин.
ЭЧУ ф. к. ачу III.— Озак торгач, бал да чымыр-дап эчи. Г. Камал.
ЭШГАР и. иск. кит. „Шигырь'нен куплек формасы: шнгырьлэр. дшгаремне кич тэ дерес басмыйлар, дип, Бер шагыйрь хэсрэтеннэн вафат булган! Ш. Бабич.
ЭШЕР-6ШЕР рэв^.диал. к. эштер-ештер. Сэрвэр, ---эшен эшер-ешер генэ китергэлэп, тизрэк авылдан э/Qude километрдагы урманчылыкка чаба торган булып китте. Р. Техфэтуллин.
ЭШКАРЭ с. иск. кит. Ачык, ачыктан-ачык, яшер-мэстэн, куз алдында; Ьэркемгэ (халыкка, жэмэгатьче-леккэ) билгеле булу. Олуг вэ кечек, яшерен вэ эшкарэ кылган генакларымнан кэммэсеннэн тэубэ кылдым. Ш. Камал.
ЭШКЭРТУ ф. диал. Белдеру, хэбэр иту.— Мин нишлэдем? Минем язмышым эшкэртмэде мица берни дэ, Куцлем минем шомлы бернэрсэ дэ сиздермэде мица. Э. Фэйзи.
ЭШНЭ и. 1. Иптэш, дус. Каенана Казанга баручы бер эшнэсе аркылы Илдар белэн Саниягэ дэ эйтеп эцибэрде. Г. Гобэй. [Абаев} Гыйльмановныц эшнэсе иде бугай. Ш. Камал.
2. Агай-эне, кода-кодагый.
44 А-562
эшн
690
Э¥К
ЭШНЭЛЕК и. 1. Дуслык, иптэшлек. [Фэттах белэн Шэпеш арасындагы якынлык] зурлар арасында була торган эшнэлеккэ---эверелде. 9. Фэйзи. | с.
мэгъ. дшнэлек бэйлэнешлэре.
2.	Агай-энелек, кода-кодагыйлык.
ЭШНЭЛЭНУ ф. Дуслашу, якынаю; эшнэлэр булып киту.
ЭШНЭЛЭ'РЧЭ рэв. 1. Дусларча, якын итеп. дшнэ-лэрчэ кицэш иту.
2.	Агай-энелэрчэ, кода-кодагыйларча. | с. мэгъ. дш-нэлэрчэ менэсэбэт.
ЭШНЭЧЕЛЕК и. к. эшнэлек (2 мэгъ.). [Мортаза:] дшнэчелек нигезендэ курше фабрикага эцибэрелгэн ике вагон пиломатериал... Бу нэреэ дигэн суз? Р. Ишморат. | с. мэгъ. дшнэчелек эцеплэре езелу.
ЭШТЕР-МвШТЕР рэв. к. эштер-ештер.
ЭШТЕР-вШТЕР рэв. сейл. Аннан-моннан, ашык-пошык, жиренэ житкермичэ. Идэнне эштер-ештер юу. □ Эштер-ештер генэ китереп ясалган ике бул-мэнец берсендэ Наэция дэ йокларга ятты. Н. Дэули. Нэсимэ апа тавыкны эштер-ештер генэ йолкып бирде. Н. Фэттах.
ЭШЭКЕ с. 1. Начар, ямьсез. дшэке haea. дшэке киемнэр. □ [Вагоннар] Мэскэу-Рига вагоннарыннан узлэренец эшэкерэк булулары белэн аерылалар. М. Гали. II Ямьсез, шыксыз (йез, кыяфэт турында). дшэке кеше. II Сасы, бик начар. дллэ ниткэн эшэке ис бар дип, Ьаман Син тецкэмэ тия идец минем тэмам. 3. Мансур.
2.	Явыз, тубэн; нэфрэт уята торган; усал, бик начар холыклы (кеше Ьэм хайван турында). Азгын кеше, эшэке кеше булып чыкты [Сэйфи]. Г. Бэшнров. Уз генаЬын башкалар естенэ аудару — иц мордар. иц эшэке кешелэрнец эше. Дэрдмэнд. дшэке эцанлы еч куркак бэндэ генэ--тэкъдимгэ каршы чыктылар. К. Нэжми.
3.	Начар, тупас, сугенуле (сузлэр турында). Ул эллэ нинди эшэке сузлэр белэн сугенеп бераз торды да китте. Г. Камал. Лэкин Имэли йомшармады, шул ук кутэренке тавыш белэн, шундый ук эшэке сузлэрен кыстыра-кыстыра, безгэ бэйлэнде. М. Эмир. || Яман-лый, хурлый, мыскыл итэ торган (сузлэр турында). Мостафин узе [ул сузлэрне] ишетмэде, Ьэм без аныц андый эшэке гайбэтне ишетмэвен телэр идек. 9. Еники. Каенана булган Мэликэсе [Рэуфэ турында] таратмаган эшэке сузлэрне калдырмый. А. Шамов.
4.	Начар, явыз; начарлык, явызлык, усаллык эшлэу хисе белэн сугарылган (уй, ният, телэк h. б. ш. турында). Аныц башында бик эшэке уйлар айкалуын берэу дэ белми. Г. Эпсэлэмов. дшэке нияттэ булма-са, ул буржуазия дэ булмас иде. И. Гази.
5.	и. мэгъ. куч. Шакшы (4 мэгъ.). [Сестра], бер Караганда, синец астагы эшэкелэрне эцыючы, тышка чыкканда чилэк тотып торучы булып кына куренэ. А. Шамов.
ЭШЭКЕЛЕК и. Эшэке (1, 3, 4 мэгъ.) булу; эшэке (2 мэгъ.) кешегэ хас сыйфатлар. Нэфисэ дпипэнец эшэкелеклэрен алай бик тиз онытып бетеруне ошат-мый иде. Г. Бэширов. Салават та Хасиятнец тубэн-леген, эшэкелеген яратмады. А. Шамов.
ЭШЭКЕЛЭНУ ф. 1. Эшэкегэ (1, 2 мэгъ.) эйлэну, эшэке (1 мэгъ.) хэлгэ кнлу.
2. Холык, узен тотыш ягыннан начарлану. дпипэнец ире югында эшэкелэнеп китуе, каралтыларныц яртысын сатып бетеруе исенэ тешкэн, Хэдичэ бетенлэй каушап теште. Г. Бэширов.
3. Бозылу, начарлану. Юллар эшэкелэну. Идэн эшэкелэну. Кеннэр эшэкелэну.
ЭШЭКЕЛЭУ ф. 1. Пычрату, бозу. Идэнне эшэкелэу.
2. Бозу, сыйфат ягыннан начарлату. Юлны эшэке-лэп бетеру. Буяуны эшэкелэу.
3. куч. Начарга эйлэндеру, ямьсезлэу. Тормышны эшэкелэу.
ЗУ ы. Кемнен дэ булса эндэшуенэ жавап биргэндэ эйтелэ. Бакчадан йомшак кына,--яшь кенэ тавыш:
— ду-у!..— дип эцавап бирде. Ф. Эмирхан. „дти“ дип дэшкэнгэ „ду, улым",— дип эцавап кайтарган--ке-
шене ул белэ: Кырлай Сэгъдие. 9. Фэйзи.
Э¥ВЭЛ рэв. 1. Купмедер вакыт элек. Сузне башлап китэм шул урамда Моннан бер ел эувэл кургэн ба-ладан. h. Такташ. Утыз ел эувэл булып уткэн эшне бугенгедэй куз алдыбызда куреп гыйбрэтлэндек. Ш. Мехэммэдев. II Элек, элекке заманда. дувэл бит, безнец заманнарда балаларны иэц к белэн аптыра-талар иде. Ф. Эмирхан. II с. мэгъ. Эувэлге, элеккеге, борынгы. дувэл-эувэл заманда, ди, Бохари шэрифтэ, булган бер егет. Ш. Камал.
2. Башта, нинди дэ булса бер эштэн элек. [Гыйла-эци] Сэйфулланыц, ике белэгеннэн тотып, эувэл йезенэ, кукрэгенэ, аякларына карады. 9. Еники. Кешенец ест ндэге киеме иц эувэл кузгэ чалына. Г. ИбраЬимов.
3. Беренче (тапкыр). Бу тойгыны Хэят узендэ эувэл мэртэбэ сизэ иде. Ф. Эмирхан. II Беренче булып, башлап. Кем кутэрер калын пэрдэлэрне, Узем эувэл барып тотмасам? М. Гафури. II с. мэгъ. Беренче, баштагы, башлангыч. Кари эфэнде сэгатен карады, икенденец эувэл вакыты инде кергэн иде. Ф. Эмирхан.
ЭУВЭЛГЕ с. 1. Баштагы, элекке. Артыкбикэнец эувэлге шаян чырае кайтты. М. Эмир. | и. мэгъ. купл. дувэлгелэр белэн булган барлык менэсэбэтлэрне еэ-гэч, бик озак йокыдан, нийаясез озын теннэн яца уйганган кебек бер халэт хис иттем. Ф. Эмирхан. II Беренче, алдагы, баштагы. Майныц эувэлге ике атнасы болытлы. яцгырлы булды. Г. ИбраЬимов.
2. Борынгы, бик куптэнге. дувэлге заманда. □ Без икебез дэ хэзер, бэрфараз, эувэлге меэмин меселман халык арасында тугел. Ф. Эмирхан.
ЭУВЭЛГЕДЭЙ рэв. к. эувэлгечэ. Син кайт, балам! Син кайт безнец янга, дувэлгедэй сине сеярбез. h. Такташ.
ЭУВЭЛГЕЧЭ рэв. Элеккечэ, искечэ, баштагыча. дувэлгечэ гузэл бу урманнар, Сэлам сезгэ, алтын наратлар! Ш. Маннур. Гали абзыйныц----соры куз-
лэре эувэлгечэ куцелле Ьэм еметле карыйлар. Г. Эпсэлэмов.
ЭУВЭЛГЕСЕ-АКТЫГЫ и. к. эувэле-ахыры. [Нэфисэ Йезлебикэгэ:] Зиннэткэ эйт, эувэлгесе-актыгы шул булсын! Г. Бэширов.
ЭУВЭЛДЭН рэв. Бик куптэннэн, элек-электэн. дувэлдэн белу, дувэлдэн ук ишетеп белу. □ Бу кешенец партия комитеты секретаре Аязгулов икэн-леге мица эувэлдэн ук билгеле иде. М. Эмир.
ЭУВЭЛЕ рэв. сейл. к. эувэл.— Терелергэ кирэк сица эувэле,— дид: Якуб [Мицнуллага]. И. Гази.— Иц эувэле сездэн алган акчаларныц хисабын бирим эле. Т. Гыйззэт.
ЭУВЭЛЕ-АХЫРЫ и. Нэреэнен дэ булса беренчесе Ьэм сонгысы, башы Ьэм ахыры. [Жомабикэ:] Ярый, эувэле-ахыры хэерле булсын. Т. Гыйззэт.
ЭУВЭЛТЕН рэв. сейл. к. эувэлдэн. Жырлыйк эле, сузыйк эле, Сузыйк эле, сызыйк эле дувэлтеннэн килгэн моцны. Ш. Маннур.
ЭУВЭЛ-ЭУВЭЛДЭН рэв. Гомер-гомергэ, элек-электэн, бик борынгыдан. [Кандала] эувэл-эувэлдэн эцийан корткыч нэсел. LI I. Бабич.
ЭУКАТ и. иск. кит. Байлык, ризык, мал. дукате бар кеше телэгэн вакытында ашар. К. Насыйри.
avK
691
ЭБЭ
ЭУКАТЛЕ с. Бай, ризыклы, маллы. дукат лене тешли алмый салкын-суык. Мэкаль.— Борай оны яисэ акча алып кил, сез бит эукатле кешелэр. Т. Гыйззэт.
ЭУКАТЛЕЛЕК и. иск. кит. Эукатле булу.
ЭУКЭЛЭУ ф. диал. к. эвэлэу 3. Ниса авызына капкан папиросын утсыз килеш эукэли иде. А. Гыйлэжев.
ЭУЛА рэв. Артыграк, естенрэк, алдынгырак, ях-шырак.— Болай сайрау кавышканнан соц булыр эула. М. Гафури.
ЭУЛИЯ и. дини. 1. Изге кеше, длбэттэ, куцелгэ терле уйлар килэ, ихтимал, эшендэ кимчелеклэр дэ бардыр, ул эулия тугел. Г. Эпсэлэмов. || Нэрсэ була-сып алдан куреп эйтеп бнруче. [Ишан] хакында электэн ук .эулия икэн, кешенец куцелендэ ни барын белэ икэн---’ дип сейлилэр иде. Г. Ибрайимов.
2. Ин яхшы, гадел, кешелекле кеше турында. Кыз баланыц эулиясы Сейгэн ярын ташламый. М. Фэйзи. — Их, эулия кеше бит син, Шэфигулла абзый1 9. Фэйзи.
ЭУЛИЯЛАНУ ф. Яхшы, изге кеше булып кылану.
ЭУЛИЯЛЫК и. Эулияга хас сыйфат. [дптерэш Ба-тырханга:] ддэмнец куцелендэ эулиялык бар дилэр, балам. Г. Ибрайимов.
аУМаКЛЭНУ ф. Аунау, тэгэрэу. [Эт белэн мэче] эумэклэнэ торгач, сугышныц очы чыга. А. Алиш.
ЭУМЭКЛЭШУ ф. Барысы бергэ буталып аунашу, тэгэрэшу, кермэклэшу. Кайчакны балалыкка бирелеп, уенга мавыгып китэлэр дэ э/gup естендэ эумэклэшеп керэшэ башлыйлар. Г. Бэширов. Тузанга батып эу-мэклэшкэн сугыш чукмарларын кургэч, [пионерлар], ядырларын экренэйтэ тешеп, бер-берсенэ карашып келешеп алдылар. Г. Гобэй.
ЭУМЭКЛЭУ ф. Аунату, тэгэрэту. [Балаларныц берсе дэ] патша буласы килми, ченки белэлэр: пат-шаны .тешереп', карда эумэклэп тецкэсен корытып бетерэчэклэр. И. Гази.
ЭУМаланДЕРУ ф. Тэгэрэту; эвэлэп бетеру.
ЭУМЭЛЭШ и. Буталып аунашу, тэгэрэшу. дз генэ вакыт дэвам иткэн буталыш, чуалыш йэм эумэлэш ябырылып кеше кыйнауга эверелде. М. Галэу.
аумалашу ф. к. эумэклэшу. [Сафия белэн Зариф] аз гына вакыт ядирдэ тэгэри-тэгэри эумэлэшэлэр. Ш. Камал.
ЭУМЭЛУ ф. диал. Аву, жимерелеп тешу. Эумэлеп китте читэн дэ. Мин дэ йезтубэн киттем. Н. Исэнбэт.
ЭЖЕ-Г6ЖЕ, Э ГЕ-Ж© ГЕ: эже-геще (эге-щеге) килу — геж килу, бик озаклап дусларча сейлэшу. Иб-райим кайтты исэ, шуныц белэн чекер-чекер чекер-дэшэлэр; тезгэ-тез куешып утыралар да эяде-геяде килэлэр. Г. Камал.
ЭЖЕР и. Берэр нинди эш яки яхшылыкка каршы жавап итеп эшлэнгэн нэрсэ; тулэу.— Менэ хэзер ядицгэй кайтыр, чэй куеп ядибэрер.— дип дэвам итте Жэббар абзый.— Хафиз байга эядер сорап китте эле ул. Э. Фэйзи.— Туры хезмэтемнец эядере шушы бул-дымы, э? Т. Гыйззэт. II сейл. к. гонорар.— Эядерен кэгазь башыннан тулэрбез. К. Нэжми.
2. к. савап.— Бик эйбэт, бик саваплы эш, Нэсимэ ядицги, кыямэттэ эядерен курерсец. Ш. Камал.
ЭЖЕРЛЕ с. 1. Тулэуле. дядерле эш.
2. к. саваплы.
ЭЖНЭБИ с. иск. 1. Чит кеше, ят кеше (башка женес кешесенэ карата эйтелэ).
2. Чит илдэи кергэн, килгэн. Эяднэби теллэреннэн алынган сузлэрне, тэгълиф иткэн словарьны тотып утырганда, уйладым:— Эзрэк фалланыйм эле, нэрсэлэр чыгар икэн? — дидем. Г. Тукай.
ЭЖЭЛ и. Улем; улем вакыты. Имештер, мин бер дэ кирэкмэскэ эядэлнец кузенэ барып керэм. Ф. Хесни. дядэлгэ дару юк. Эйтем.
Эжэл булу — бик авыр, жэфалы, катлаулы булу. Эш естендэ авылда мица атна-ун кенне уздыруы эядэл булды. М. Гали. Эжэл даруы — 1) хорафатлар буенча, улемнэн алып кала торган дару, яшэтэ торган дару; 2) куч. бик сирэк очрый торган; бердэнбер. Эжэл зэхмэте — дэвалап булмый дип уйланган авыру. Эжэл килу — улем килу. Эжэл тагарагы— бик начар, тотрыксыз, кечкенэ кеймэ турында эйтелэ. Эжэл хас-тасы — улемгэ китерэ торган авыру. Эжэл житу — улем вакыты житу. Эядэл ядитсэ, кеше тушэгендэ яткан кеенчэ дэ у лэ. М. Гафури.
ЭЖЭТ и. к. бурыч (1 мэгъ.). Кайтыйк та ейдэге-лэр белэн кицэшеп, уйлашып килик: кем купме бодай эядэткэ биреп тора ала? Г. Бэширов. Эядэткэ алу — килэчэгецне ашау ул. М. Юные.
ЭЖЭТЛЕ с. к. бурычлы. Андый чакларда Абдул узе дэ эядэтле булып калмый. Ф. Хесни.
ажаТХАНЭ и. сейл. 1. Бэдрэф, хажэтханэ; шакшы жир.
2. Хурлап эйтелэ торган суз. [Гелядийан:] Ай, эядэтханэ, шулмыни? Сираядины башларына чэйнэп япсыннар. Г. Камал.
ЭЦГЭМЭ и. Эш турында яки дусларча гына сейлэшеп утыру; фикер алышу, гэплэшу. Майор белэн картлар арасында кызу эцгэмэ башланды. А. Шамов. дцгэмэнец бэхэскэ эйлэнеп китуеннэн куркып булырга кирэк, ул сузен тиз генэ шуныц белэн бетерергэ карар итте. 9. Фэйзи.
Эцгэмэ кору — к. энгэмэ сугу. Остэл артында болай гына эцгэмэ корып утырабыз. М. Хэсэнов. Эцгэмэ сугу — гэплэшу, сейлэшу. Урамдагы елкэн ейдэ ирлэр эцгэмэ сугып утыралар булса кирэк. Г. Ибрайимов.
ЭЦГЭМЭЧЕ и. Берэр кеше белэн сейлэшуче, фикер алышучы. Фэнияр узендэге ашкынуны, тынгысызлык-ны эцгэмэчесенэ дэ йоктыра. Ф. Яруллин.
ЭБЕЛ и. 1. Нинди дэ булса катлау, оешма, эшчэнлек елкэсенэ караган кешелэр теркеменен берсе, вэ-киле.— Минемчэ, медицина эйеллэре, картларны яшэрту проблемасыннан да бигрэк, яшьлэрне кар-тайтмау проблемасы турында уйларга тиешлэр. Р. Ишморат.
2. иск. Бер эшкэ карата яраклылык, аны башкара алучылык. Сузгэ эйел булмаганга суз сейлэмэк— Кумер саткан базарда ядэуйэр сатмак. М. Гафури.
ЭЬЭ ы. 1. Берэунен унышсызлыгына, кайгысына й. б. куану, сеену, канэгатьлэнуне белдеру ечеи кулланыла.— Эйэ! Шулаймы? Бии башладыцмы?—дип уйлап куйды [Нэфисэ]. Г. Бэширов.— Эйэ! Элэктецме. бозаулар патшасы! 9. Айдар.
2. Нэрсэгэ дэ булса тешенуне, нэрсэне дэ булса белеп алуны ацлата. Эйэ... Менэ кем икэн ул явыз карак, Сет, каймакныц башына ядитуче. h. Такташ. Эйэ. син эле судан коры чыкмакчы буласыц икэн! Юк инде, Гафият dycl И. Гази.
ЭЬЭМИЯТ и. 1. Кирэклек, зарурлык, мейимлек. Тарихи эйэмият. Деньякулэм эйэмияте булу. □ Якуб оешканлыкныц эйэмияте турында, унбиш-егерче таркау кешегэ Караганда, дурт-биш оешкан кешенец кечлерэк булуы турында эйтте. И. Гази.
2. Нэреэнец дэ булса ижтимагый роле, тоткан урыны; бэясе.— Илне саклау эшендэ промышленностьныц эйэмияте эйтеп бетергесез зур. Ш. Камал. Докладчы ---урман эшенец халык хуядалыгында тоткан эйэ-мияте,---урман кисучелэр алдында торган зур бу-
рычлар турында сейлэде. Г. Эпсэлэмов. Аннан соц
44*
энэ
692
эьэ
газетамызныц мехбире Мебарэкша Халилов бу м;ые-лышныц эйэмиятен сейлэде. К. Нэжми.
3. МеЬимлек; мэгъиэ, бэя. Ватан язмышы хэл ителэ торган чакларда шэхси тормыш тынычлы-гына чумып кала торган булсак, ике арадагы коры мэхэббэтебезнец нинди эИэмияте калыр иде икэн? Т. Гыйззэт. Башта ук Фэхринец утеручелэре кем булганлыгы эйтеп бирелсэ, укучы ечен шуннан соц китерелэчэк куп куренешлэрне укып белунец эйэ-мияте калмас иде. Г. Нигъмэти.
ЭЬэмият биру (иту)—игътибар иту, дикъкать иту. Лэкин балалар ятим кошчыклар белэн шулкадэр мавыктылар, дкбэрнец сузенэ эйэмият бирмэделэр. Г. Гобэй. Дерес, башта ул бу мэсьэлэгэ эйэмият бирмэскэ тырышты, булмас нэрсэ турында нигэ баш ватарга, дип кул да селтэмэкче булды. 9. Еники. [Закир белэн Галимэне чыбык белэн суктыру] йезлэренэ корым буяп урамда йертунец мэгънэсен Иэм кискенлеген киметэ. Соцгысына кубрэк эйэмият итэргэ кирэк. М. Жэлил.
ЭЬЭМИЯТЛЕ с. 1. Кирэкле, зарури, нгътибарга лаек.— Эгэр дэ — бармакныц эйэмиятле берэр тамыры езелгэн булса, ул чагында бармак ни артка, ни алга бегелмэс. Ш. Камал. Идрис уткен кузлэре белэн газетаны аркылыга-буйга улчэп чыкты да узен-
чэ иц эНэмиятле дип санаган сузлэрне генэ чуплэргэ тотынды. К. Нэжми.
2. ЭЬэмияте ягыннан нинди дэ булса урын тоткан, меЬим. Бик эИэмиятле бер задание белэн алгы сызык-ка китэргэ куштылар. М. Жэлил. Ул кенне безнец частьлар эИэмиятле бер биеклекне сугышып алгач, анда яхшылап урнашырга да елгермэделэр, фашист-лар бер-бер артлы контратакага ташландылар. А. Эхмэт. [ хэб. функ. Хэзер, менэ бу минутта [Рабиганыц\ ат естендэ ничек утыруы, ничек баруы эйэмиятле, ченки энэ анда эскадрон йерешен кызу-лата теште, хэтта сикереп чаба да башладылар. А. Шамов.
ЭЬЭМИЯТЛЕЛЕК и. ЭЬэмиятле булу. Эшнец эйэ-миятлелеген ацлау.
ЭЬЭМИЯТСЕЗ с. 1. ЭЬэмияте булмаган, мейим булмаган. [Хэлим белэн сестра] сейлэшкэндэ дэ ку-целлэрендэге нэрсэлэр турында тугел, э теллэренэ туры килгэн вак. эйэмиятсез нэрсэлэр турында гына сейлэшэлэр. А. Шамов.
2. Артык бэясе булмаган, кирэксез. Ак бандитларга каршы сугышып, аларныц келлэрен куккэ очыру эйэ-миятсез эшмени? Ш. Камал.
ЭЬЭМИЯТСЕЗЛЕК и. ЭЬэмиятсез булу сыйфаты. Сузнец эйэмиятсезлеге. Эшнец эйэмиятсезлеге.
в — Татар алфавитында утыз дуртенче хэреф. вГЕ-ЖвГЕ рэв. Герлэшеп, тату. бге-эцеге яшэу. 6ЕЛМЭ и. Туфракны, ком-ташны ееп ясаган кал-кулык; дамба. Зэки тимер юлы еелмэсе буйлап бер-ике чакрым баргач та, уцга борылып, тимер юл купере астыннан узды. X. Межэй.
©ЕЛ¥ ф. 1. Теш юн. к. ею. Машинаныц астына коелган башаклар, кибэклэр дэ шунда ук чыгарылып аерым еемнэргэ еелэ бара. М. Гали. Дивар буена таба бик пехтэлэп — тушэк-ястык Ьэм чибэр мендэрлэр еелгэн булуы да аерым бер тулылык бирэ. Г. Ибрайимов.
2.	©емнэр барлыкка килу, еем-еем булып тору. Кар еелгэн may булып, туцган бетен шэфкать суы! Ш. Бабич. Ындырларда чабагач тавышлары ишетелэ, сары саламнар еелеп тора. И. Гази.
3.	сейл. Бер урынга куплэп туплану, бергэ жыелу. Кызлар бер эциргэ еелэлэр, узлэре чырык-чырык келэлэр. М. Фэйзи. Залга сыймаганнар тышкы яктан тэрэзэлэргэ еелгэннэр иде. Г. Бэширов. || рэв. мэгъ. еелеп. Бер урында куплэп, еем-еем булып. Кич булса, кулнец кайбер урыннарында еелеп-еелеп ускэн камышлар арасында терле су кошлары терле тавышлар белэн кычкырып тирэ-якны яцгыратып торалар. М. Гафури.
4.	сейл. Куп булу, берсе естенэ икенчесе естэлеп тору (эш турында). Эш белу. □ Вакыт уткэн саен, Гелбэдэргэ Торды Ьаман эшлэре еелеп. Ш. Маннур.
6ЕМ и. 1. Берэр урынга калку итеп ееп куелган яки берэр урында калку хасил иткэн нэреэ. Ирлэр лобогрейкадан тешкэн еемнэрне, сэнэклэр белэн кутэреп алып. чумэлэлэргэ ееп торалар иде. Ш. Камал. || Тэртипсез рэвештэ еелеп яткан нэреэ. Шулар арасында ватык кирпеч еемнэре. кара кисэулэр, ялгыз моцаеп утырган морэцалар,---тагын эллэ ни-
лэр. 9. Еники.
2.	Берсе естенэ икенчесе куп итеп, тэртип белэн ееп куелган нэреэлэр. [Сэлим] кирпеч еемнэренец артларын йегереп утте. Г. Гобэй. Ул арада безнец янга, тэлинкэлэр ееме кутэреп. эцитез хэрэкэтле бер яшь хатын чыкты. М. Эмир.
3.	Киптеру ечен жиргэ утыртылып, естеннэн кел-тэ белэн каплап куелган берничэ келтэ. Уракчылар, кул асларына алган кишэрлеклэрен биш-алты таяк буе урып, берничэшэр еем куйгач, Габделкаюм да кеч-хэл белэн беренче келтэне бэйлэп-----эциргэ
утырткан иде. М. Гали. Дерес. ул ицкелне хэзер чумэлэлэр. келтэ еемнэре каплап тора, моннан фэкать аргы яктагы яшел урман гына куренэ. Г. Бэширов.
4.	сейл. Теркем, кешелэр теркеме. Кешелэр ееме. □ Картлары. яшьлэре, ирлэре, хатын-кызлары, бала-чагалары еем-еем булып — ахун хэзрэт йор-
тына таба агылалар. М. Гафури. Бары узлэренец, ягъни бер еем генэ сорыкортларныц корсак инте-реслары ечен генэ файдаланалар. Урал.
©ЕМ-вЕМ с. 1. Берничэ еем хасил иткэн. Тау еслэрендэ еем-еем ташлар аунап ята. А. Эхмэт.
2.	куч. Бик куп, бик куп итеп. Губернатор бу кетелмэгэн хэлдэн аптырап, еем-еем сораулар яудырды. К. Нэжми.
©ем болытлар махе. — тугэрэк-тугэрэк, катлы-катлы ак болытлар. Ж,эй кене Ьэм кез кене еем болытлар дип йертелэ торган болытларны курергэ мемкин. Физ. геогр.
©ЕР и. 1. Гадэттэ бер айгыр тирэсендэ тупланып йергэн атлар кетуе, бер кету булып йергэн атлар. Арыслан ат ееренэ баш булса. арыслан вере булыр. Мэкаль. Тай дулап еереннэн чыкмас. Мэкаль. Дшьрэге. атын чаптырып, сыртны аша теште дэ егерме-утыз атлык кечкенэ бер еерне болай каулый башлады. Г. Ибрайимов.
2.	Этлэр яки бурелэр кетуе. Бурелэр вере. О Безнец Селэйманов та, естенэ кинэт этлэр ее ре килеп чыкканда.----деньяда тагын кеше чэйни торган
этлэр дэ бардыр дип уйлаудан бик ерак иде. И. Гази. II Теркем, кету (кошлар, балыклар, бежэклэр й. б. ш.). Чыпчыклар пырылдашып кутэрелделэр дэ еерлэре белэн бакчадагы тирескэ барып ябырылды-лар. И. Гази.
3.	сейл. хупл. Теркем, кешелэр теркеме. хК,итеш~ теру средстволарыныц хэлиткеч елеше аз санлы мо-нополистлар вере кулында туплана. Политэкономия. Аныц артыннан еерлэре белэн надзирательлэр Ьэм следователь кузгалды. Г. Гобэй. Турэлэр бетен вере белэн берьюлы килделэр. М. Галэу.
4.	куч. сейл. Явыз макгатлардан чыгып нинди дэ булса теркемгэ оешкан кешелэр; банда, шайка. Фа-шистлар вере. □ Кутэрел, ил, дошман ееренэ. Соцгы керэш, сонгы давылга! М. Жэлил. [Буржуйлар] сица вере белэн шпионнар эцибэрэ, ут тертэ. кеше-лэребезне утертэ. Г. Бэширов.
©ЕР-вЕР с. 1. Теркем-теркем, теркемнэрдэн гыйбарэт. Тепсез тесле зэцгэр кук йезен тутырып еер-еер ак болыт кисэклэре йезэлэр. Г. Рэхим.
2.	рэв. мэгъ. Теркем булып, теркемнэр тэшкил итеп. [Кешелэр] коридор буйлап еер-еер йерилэр. — тэмэке тарталар. сейлэшэлэр, нэрсэдер кетэ-лэр. И. Гази.
вер айгыры — атлар кетуенен башында торган айгыр.
©EPEJ1Y ф. 1. ©ермэ рэвешендэ кутэрел у, хэрэкэт иту (буран, тузан й. б. ш.). Куктэ. соргылт-ку-гелэцем пэрдэ ертылып, куе кара болытлар еерелэ башлады. Э. Айдар. Дала кары кинэт кузгала, еерелэ Ьэм авыраеп эциргэ салынып килгэн болытларга
©ЕР
694
©ЗЕ
уралып тузгый башлый. Куз ачкысыз буран кутэ-релэ. И. Салахов.
2-	сейл. Бер урынга куплэп туплану, жыелу. Агач ышыгына сарыклар еерелгэн. □ Тау башыннан зур еермэлэр куба. Ажоайалар еерелеп куккэ чыга. Ш. Бабич. [Солдатлар] Гэрэев белэн минем янга еерелделэр. А. Тайиров.
3.	диал. Кузгэ нинди дэ булса чуп кергэндэге кебек авырту барлыкка килу, куздэ шундый тойгы сизу. Куз еерелу.
4.	рэв. мэгъ. сейл. еерелеп. Ябырылып, куплэп, зур теркем хасил итеп. Иптэшлэре м;авап бирмэгэч. Хэлии тагын эндэшеп карады йэм, артыннан еерелеп кереп килуче халы :ны ерып-ерып, киредэн вагон тамбурына чыкты Г. Гобэй. Икенче палаталардан еерелеп чыккан, чиксез курку га бирелгэн яралылар белэн коридор тулган иде инде. А. Шамов.
©Е	РЛЕ с. 1. вер булып берлэшкэн, еердэ йергэн.
2.	диал. Теркем булып торган, теркемнэр хасил иткэн. Кайбер урыннарда еерле таллар арасында кечерэк кенэ камышлы куллэр дэ куренеп алалар. М. Гали.
©ЕРЛ9У ф. диал. веру, бер урынга туплау (хай-ваннарны). Бэбкэлэрне [ул] м;илтерэтеп чиннеккэ еерлэде. А. Гыйлэжев.
©ЕРМЭ и. 1. Багана хасил итеп, жил бетереп йерткэн кар, тузаи h. б. Артларында эцил-давыл тузгып кала, Зур еермэ бетерелеп. сузылып бара. Ш. Бабич. Кинэт алда, кара багана булып, еермэ кутэрелде йэм юлчылар яныннан гына тузгып утеп китте. 9. Фэйзи.
2. куч. Бик тиз хэрэкэт итэ торган берэр масса, зур теркем турында. Аныц кузенэ, чиксез дицгез булып, халык еермэсе ташланды. М. Жэлил. II Берэр бик куп нэрсэ турында. Сузлэр еермэсе.
3. куч. сейл. Бик каты бэхэс, талаш. Ызгыш бик кызып, чак сугышка эверелми калды.--------Баягы
еермэдэн соц тынган Низами тагын м;анланды. Г. ИбраЬимов.
©ЕРМЭЛЕ с. сейл. Зур, киеренке вакыйгаларга бай булган, гадэттэн тыш тынгысыз. Ьаман-йаман ерак-лаша бара Сермэле сугыш еллары. 9. Ерикэй.
©ЕРМЭЛЭНДЕРУ ф. вермэ рэвеше биру; еермэ вакытындагы кебек иту, дулкынландыру. Самолет тагын эйлэнде, тагын арыш естен еермэлэндереп, улап, э^ирне гаять зур тегу машинасында теккэн-дэй. тырылдап узды. 9. Еники.
©ЕРМ9ЛЭНУ ф. 1. 6ермэ булып бетерелу, еермэ кебек бетерелу. Шулкадэр кыздыра, шулкадэр кыз-дыра, баш тубэсендэ ялкыннар еермэлэнэ. М. Эмир.
2. рэв. мэгъ. еермэлэнеп. Бик тиз, бик кечле, ярсып, ашкынып (хэрэкэт нту). Житез йегерек ат-ларга атланган кавалеристларныц каядыр еермэлэнеп ашкынуы да ишетелгэн шикелле булды. А. Шамов.
©ЕРТУ ф. 1. сейл. к. ееру (1 мэгъ.).
2. рэв. мэгъ. еертеп. Бер еер ясап, барысын бергэ. [Габдулла] кээцэлэрне себерке белэн еертеп куып чыгарды. 9. Фэйзи.
©ЕРУ ф. 1. Тузгыту, бетеру (карны, тузанны, чуп-чарны Ь. б. ш.). Жепшек карларны еереп дула-ган щилгэ пароход каршы тора алмый, бетен ян-тавына авышып, нык кына чайкала. К. Нэжми. Кыш иртэнге м;иле белэн Карны еерэ эщицел генэ. М. Жэлил.
2. Бер еергэ туплау, бергэ туплау (хайваннарны).
3. куч. гади с. Ашау. версэ, синекен еерэмени, ееннэн килгэн ярты ипиен еерэ. Мэзэк.
63ГЕЧ и. 1. махе. Электр чылбырында токныц утуен туктатып тору жайланмасы.
2. Кайбер тезмэлэрнен икенче компоненты булып килэ: жан езгеч, эч езгеч. Узэк езгеч аваз, йерэклэ-ребезне кисеп. яцадан кабатланды. М. Эмир. Ишет-тем мин: кичэ ул эцырлады Йерэк езгеч матур моцлы эк;ыр. 9. Ерикэй.
©ЗГ9Л9ГЕЧ и. махе. к. езгеч (1 мэгъ.); русчасы: прерыватель. Йодрыкчалы езгэлэгеч. Маятниклы езгэлэгеч. Терекемешле езгэлэгеч.
©ЗГЭЛ9НУ ф. 1. Ертылу, ертылып бету; аерым кисэклэргэ булгэлэну (кием Ь. б. ш.). Аныц йезе ту-занга баткан. кулмэклэре езгэлэнгэн. h. Такташ. Аннан соц Габдулланыц бишмэт эче езгэлэнгэн икэнлеге билгеле булды. 9. Фэйзи.
2. Нэрсэдэ дэ булса ачык аралар, ачыклыклар барлыкка килу; ертылган, теткэлэнгэн кебек булып курену. взгэлэнгэн калын соры болытла агыла. Г. Эпсэлэмов.
3. куч. Бик нык борчылу, ачыргалану, газаплану. Нэгыймэ аныц саен езгэлэнэ. куз яше аша эрнеп сейли иде. Г. ИбраЬимов.
©ЗГЭЛЭУ ф. 1. Каб. дэр. к. езу. Йезлебикэ утырган урынында селкенгэлэп куйды. улэн сабагы алып, аны езгэлэргэ тотынды. Г. Бэширов.
2. Ерту, ертып бетеру; кисэклэргэ аеру. Аннан Марат каршысына чугэлэде дэ аныц учындагы эт езгэлэп бетергэн колбасаны алып ташлады. Г. Гобэй. || Бик нык жэрэхэтлэу, тэннэрен умырып-умырып алу. [Буре] урманныц аулак почмагына кереп. мес-кен Куйны ертып. езгэлэп. узенец табигый ачкуз-леге илэ ашый башлады. Г. Тукай. Кем белсен, бэл-ки шул вакыт Якубны этлэр езгэлэп ташлаган булыр иде. И. Гази. [Газизов:] Кендэшемне езгэлэп ташларлык булып. ишекне кискен генэ ачтым. А. Шамов.
©ЗДЕРТУ ф. 1. Йекл. юн. к. ездеру (1 мэгъ.).
2. сейл. к. ездеру (2 мэгъ.). Сызгырт. курай, уткэн кайгыларны ездерт, курай. Ш. Бабич.
©ЗДЕРУ ф. 1. Йекл. юн. к. езу. Гыйззэт абый— шушы кеннэрдэ генэ Ватан сугышыннан кулын ездереп кайткан кеше. Г. Гобэй.
2.	куч. Музыка коралында бик матур, тээсирле, оста итеп уйнау. Мандолинада ездереп уйнау. □ 6з-дерэ, йэй, берсе бигрэк сыздырып гармун белэн. Н. Исэнбэт.
3.	куч. Нэрсэ дэ булса,бик;авыр тээсир иту, рухи газаплау (жан, бэгырь, кунел Ь. б. ш. сузлэр белэн килэ). Ник кайтмый соц аныц Искэндэре? Нигэ шулай озак кеттерэ? Ана^бэгърен нигэ ездерэ. Ш. Ман-НУР-
4.	рэв. мэгъ. ездереп. 1) тэмам езеп, кисеп; берэр катгый карарга килеп. [Газинур:] Алай ук ездереп сейлэшмэгэн идек сейлэшуен дэ, эшлэр шуца таба бара иде. Г. Эпсэлэмов; 2) тээснрле итеп, бик текэлеп. Бу сейкемле егетнец болай йерэккэ утэр-лек итеп ездереп каравы аца явымлы кеннэрдэ кинэт балкып чыккан кояш нуры кебек тоелды. Г. Бэшнров; 3) кискен, каты; бик нык, узэккэ утеп. вздереп искэн салкын эцил.
©ЗЕК I с. 1. взелгэн; езеп алынган. Берэу Кэрим-нец бер кылы езек гитарасына кыл куеп, кейгэ китереп азаплана. Ф. Эмирхан. [Атп]. кешни-кешни, езек нуктасын естерэп, кавалеристлар артыннан куып м;итте. А. Шамов.
2.	сейл. к. езек-езек (2 мэгъ.). Тик соцгы суз урынында тагы берничэ езек фикерлэр генэ эйтеп китэргэ кирэк. Г. Гали.
3.	сейл. к. езек-езек (1 мэгъ.). Ишектэн кергэн ке-шелэрнец берсе, башка иптэшлэреннэн алгарак килеп.
63Е
695
езЕ
езек йэм калтыравыклы тавыш белэн: .Хэзрэт, эш зур!..‘—диде. М. Гафури.
4.	куч. сейл. Кискен, езеп-езеп эйтелгэн. [УДэлэл] санап чыгарылган кебек езек, исэпле сузлэр вэ кискен тавыш илэ ялчыга эмерлэр бирэ башлады. Г. Ибрайимов.
взек вакыт — 1) юл езелгэн вакыт: ни арба, ни чана вакыт (язын яки кезен); 2) электэ: иске беткэн, яца елгермэгэн вакыт; ашарга беткэн вакыт. взек ел — ачлык ел.
вЗЕК И и. 1. Нинди дэ булса эсэр, китап текстын-нан алынган зур булмаган бер елеш, текст кисэге. Аныц----беренче ишгырьлэреннэн .Приказчик дигэн
шигыренец кайбер езеклэре генэ сакланып калган. М. Гали. Хэмит----- Такташ томыннан бер езек
укый. Р. Ишморат.
2. Нинди дэ булса бер бетеннен елеше булган нэрсэ, кисэк. Шуныц белэн бергэ, аерым керэш моментларын, аерым тормыш езеклэрен бирудэ аныц бик кечле язылган урыннары да бар. Г. Нигъмэти.
вЗЕКЛЕ с. диал. Кискен, катгый эйтелгэн. Бу юлы шушындый езекле тэкъдимнец Халикътан чы-гуына Нэгыйм эчтэн хурланып куйды. Ш. Камал.
вЗЕКЛЕК и. 1. ©зек I (1, 2, 4 мэгъ.) булу, езелгэн булу. Бауныц езеклеге.
2. Билгелэнгэн срокка планны, заданнене утэмэу; нинди дэ булса эштэ бик нык артка калу', взеклек ул э^ицелу тугел. Лэкин Ул туктата эн;ицу усешен. h. Такташ. Эсэрне куюда-----бригаданы езеклеккэ
илткэн яшертен сэбэплэрне терле каршылыклар белэн биру куздэ тотылган. М. Жэлил. II сейл. Жи-тешмэу, житешмэучэнлек. [Хэерниса:] Алар бу тимерче езеклегеннэн чыга алмыйлар. Т. Гыйззэт.
3. Фронтнын Ьежум итуче гаскэрлэр, частьлар взгэн урыны. Без исэ алдагы частьларга башта флангтан ярдэм итэчэкбез. аннары, фронт езелгэч, ачык капкага кергэн кебек. шул езеклеккэ кереп китэчэкбез. И. Гази.
вЗЕКЛЭП рэв. мэгъ. Аерым езеклэргэ булеп яки взеге белэн, езек-езек II (1 мэгъ.). Ул — теннэрдэ татлы йокысын ташлап. Ленинны укый иэ% к-им;ек-лэп. Э шулай да инде куп эцирлэрен Биклэп алган езек-езеклэп. Ш. Маннур.
вЗЕКСЕЗ с. сейл. к. езлексез. Кем келэ. кем кычкыра, йичбер езексез шау да шау. Г. Тукай. Ул колагымда езексез чыцлавыклар чыцлыйлар. Н. Исэнбэт.
вЗЕК-вЗЕК с. 1. Кетелмэгэн паузалар белэн бу-ленгэн, кинэт езелеп, тукталып кала торган. Галимэ апа,----елавы йаман бетмэгэнгэ.----езек-езек та-
вышлар чыгара. М. Гафури. Селэйман абзыйныц калтырануыннан, аныц езек-езек тавыш белэн ела-выцнан ук мин бу кайэр суккан мэгънэне ацлаган идем. Ф. Эмирхан. | рэв. мэгъ. Тимербулат----суз
саен езек-езек тын алып эйтте. К. Нэжми.
2. Тулы булмаган, аерым елешлэрдэи генэ гыйбарэт; аз бэйлэнешле. Тирэ-ягымда яраланучыларныц, улгэннэрнец егылып калу лары гына езек-езек булып куз алдым да тора. Э. Айдар. | рэв. мэгъ. Кушлавыч-та, туган авылында, Шэрифэ исемле бер ярлы кар-чыкта торуын эллэ кайчан кургэн илэмсез теш шикелле езек-езек хэтерлэсэ дэ. ул аны ha чан опыта алмый. Э. Фэйзи.
3. бзеп-езеп, басым ясап эйтелгэн. Мансурозниц кабинеттан ишетелгэн салмак йэм нык тавышында. коцгырт чэчле кызныц талчыккан йезендэ. теле-фонга эйткэн езек-езек кискен сузлэрендэ. — бе-тенесендэ сугышныц авырлыгын, хэллэрнец эцит-дилеген искэртеп, узенэ курэ бер кырыслык бэреп
тора иде. Г. Бэширов. Алар бары иц кирэк нэрсэлэр турында гына, анда да мемкин булган кадэр кыска итеп, езек-езек сузлэр белэн генэ сейлэштелэр. А. Шамов.
вЗЕЛМЭУ ф. сейл. Даими рэвештэ булу, Ьэрва-выт булу; бетмэу. [Сафаныц] табакларында шурпа, ит бер дэ езелми. Г. Тукай. — Безнец авылныкылар езелми аннан. М. Эмир.
вЗЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. езу (7 мэгъ.). Дошман-ныц фронты да шунда езелэчэк. И. Гази.
2.	Тарту-тартылудан аерым кисэклэргэ булену, аерылу (бау, жеп Ь. б. ш. турында). Бик каты суз-сац. м;еп тэ езелэ. Мэкаль. Пычрак, тайгак, купер-лэр бозык, юл саен диярлек камыт бавы, тээце езелеп. арба ватылып тецкэне корыта. Г. ИбраЬимов. II Берэр нэрсэдэн аерылып тешу, ертылып, кисе-леп аерылу. Мисбах та аныц янында сэке кырыенда утыра йэм шуышып йергэндэ езелеп тешкэн теймэ-сен тага иде. Г. Эпсэлэмов. бстендэ бер м;ице езелеп тешкэн кыска пиджак. А. Шамов.
3.	куч. Туктау, бету (берэр терле эш-хэрэкэт). Хэрэкэт езелу. □ Консерваториядэ татар студиясе бетерелгэннэн соц, театр ечен солистлар хэзерлэу эше езелде диярлек. М. Жэлил. Мэрхум белэн соцгы кат саубуллашулар кен буе езелмэде. Г. Минский. II Кинэт тукталу, тукталып калу (тавыш, авазлар Ь. б. ш.). Эдэби фраза бетчичэ, музыкаль фраза езелеп калган урыннар бар. М. Жэлил. Радионыц морзе белэн сейлэве бердэн езелде. Э. Айдар. || Бету, юкка чыгу, яраксыз хэлгэ килу. Авылныц кыюрак кешелэре юл езелгэнче дип алпавыт урманына чыгып киттелэр. И. Гази. Шушы тешенке киртлэч Урге эрэмэлеккэ хэтле езелми. Ш. Камал.
4.	куч. сейл. Тукталу, бету (менэсэбэт-бэйлэнеш-лэр). Дуслык езелу. □ [Хафиз:] Ацарчы, бэлки, куз алдыннан югалып торгач, Кэримнец дэ еметлэре езелер. Г. Камал. Беренче мэхэббэт, эгэр дэ ул ниндидер бер фаэцига я бэхетсезлеккэ очрап езелеп кала икэн, артык кабатланмый дип тэ сейлилэр. Г. Минский. II Араларны бозу, узара менэсэбэтлэрне бетеру; аерылу. [Селэйман:] Э уземнец бер тиен акчам юк. Атай белэн езелгэнбез. Г. ИбраЬимов.
5.	куч. сейл. Борчылу, сагышлану, борчылу хисе кичеру. Длварасыц. борыласыц, Тилмерэсец, езелэ-сец, Аккан суга куз тегеп. Дэрдмэнд. Якында гына тугел, юк еракта туганкаем диеп езелгэн. Жыр. Кыз ейдэ юк шул, менэ нэрсэгэ езелэ ул. Э. Фэйзи. П Бик тирэн хис белэн жырлау, сейлэу Ь. б. ш. турында. взелеп такмак эйтмэс идем. Уз халкымны сеймэсэм. Жыр. [Батырэцан:] Эйттем бит буген Селэйманова эцырлар дип. — ишетэсецме ничек езелэ. Ф. Бурнаш.
6.	„Йерэк,* ^жаи*. „узэк" кебек сузлэрдэн сон килеп, тирэн хислэр кичеруне белдергэн фразеологии берэмлеклэр барлыкка китерэ. Узэк езелу. □ Зэйнэп моны кургэч, м;аны езелэ язып, куцелсезлекнец сэ-бэбен сорады. М. Гафури.
7.	диал. куч. Улу, жан биру. Иртэнге якта езелде.
8.	рэв. мэгъ. куч. сейл. езелеп. 1) бик нык, бик тирэн хислэр кичереп. Ул гына да тугел, узе езелеп яраткан хэлдэ, бер генэ тапкыр булсын „яратам" дигэн сузне эйтергэ кыюлыгы мртмэде. Ш. Камал. Йек ташучы таза егетне Идел йаман езелеп сагы-на. С. Хэким; 2) сагынып. Минем дустым армиядэ, хатлар язган езелеп. Жыр.
О взелеп тору (кем дип, кем ечен) — кемгэ дэ булса бик яхшы менэсэбэт курсэту, анын ечен Ьэртерле яхшылыклар эшлэргэ эзер тору.
63Е
696
6И
63ЕМТЭ и. Нинди дэ булса тексттан сузгэ-суз кнтерелгэн кисэк, езек. Китерелгэн еземтэлэр эсэрнец ни дэрээ^эдэ реаль картиналарда бирелуен ачу ечен м;итсэ кирэк. Г. Нигъмэти. Эдэбият тарихы ечен эйэмиятле булганлыктан, бу урында ул мэкалэдэн аерым еземтэлэр китереп узабыз. М. Гали.
63ЕП-63ЕП рэв. мэгъ. сейл. Паузалар белэн кинэт булгэлэп, булеп-булеп, кистереп. Пахомов ро-таны тыгызлап дуртэр кешедэн тезде дэ езеп-езеп кенэ бер-ике суз эйтте. Г. Бэширов. [Хэлил езеп-езеп кенэ:} Инде улсэм дэ... укенмим. М. Фэйзи. Физик безгэ------ езеп-езеп кенэ сейлэп бирде.
М. Жэлнл. II Кисэктэн туктап-туктап, езек-езек итеп. [Самолет] йомшак кына камыл теплэренэ пулемет-тан езеп-езеп кенэ тыр-р-тыр-р иттереп эре пуля тезеп китте. 9. Еники. Кайдадыр игеннэр арасында езеп-езеп бер тартар кычкыра. А. Шамов.
©ЗЕШ и. сейл. Гауга, узара тиргэш.
вЗЕШУ ф. 1. Урт. юн. к. езу (1—5 мэгъ.). Бу ике дус инде, Дэгъвалашып. судка йермэсен. бйлэренэ кайтып, Ничек кирэк, Озешсеннэр шулай араны. 3. Мансур.
2. сейл. Тиргэшу, тиргэшеп нэреэ дэ булса талэп иту. [Рамазан:] Инде килеп яцадан аца мич бирэлэр, ул, юк, тагын Тимергалиев белэн езешэ! Н. Исэнбэт.
вЗЛЕГУ ф. 1. Нинди дэ булса авырудан, чнрдэн сэламэтлэнеп килгэндэ .яки сэламэтлэнеп житкэндэ яцадан авырып кнту. Йомшаклык белэн генэ. ацар куп сейлэргэ ярамаганлыгын, куп сейлэсэ. езлегу ихтималы барлыгын белдерделэр. Ф. Эмирхан. [Хэнифэ:] Тик кара аны, салкын тидереп, езлегеп китэ курмэ. Р. Ишморат.
2. диал. Берэр нэреэнен хэрэкэте туктау, тукталып тору. Пароходлар бер дэ езлегеп тормый.
©ЗЛЕКСЕЗ с. 1. Туктаусыз дэвам иткэн, даими рэвештэ бара торган, Ьэрвакыт башкарыла торган. Куп елларга сузылган езлексез керэштэ Агыйдел [ярны] бик куп кимергэн. М. Эмир. &злексез хезмэт Нэм мэшэкать эчендэ [Галиулланыц] гомере утте дэ китте. И. Гази. II рэв. мэгъ. Даими рэвештэ, туктаусыз, бер дэ тукталмыйча. Перекоп ягында орудие-лэр езлексез герселди. Г. Бэширов. бзлексез йереп торган автомобильлэр, автобуслар, трамвайлар шырпы тартмалары шикелле кечкенэ генэ булып куренэлэр. А. Шамов.
2. бзеге, арасы булмаган; бербетен буй булып сузылган. Алтышар ат эк;иккэн авыр туплар езлексез конвейер белэн вокзалга агылды. Ш. Усманов.
бзлексез вакланма мат. — санаучысына Ьэм вак-лаучысына чиксез рэвештэ вакланмалар кушыла торган вакланма. Ьэрбер езлексез вакланманы гади вакланмага эйлэндерергэ мемкин. Алгебра.
©ЗМИ-КУЙМЫЙ рэв. к. езми дэ куймый. Болында тегермэн суында бер дэ езми-куймый парлашып кычкыра ике бака. М. Гали.
63ЭЛЭНУ ф. сейл. Бик нык борчылу, кайгыру; ачыргалану, газаплану.
63ЭН и. диал. к. ызан. Инеш буендагы сезэк урынныц Сакмарга табангы елеше берникадэр езэннэр белэн буленгэн. Ш. Камал.
63ЭРЭМ: езэрэм вакыт диал. — ашарга азык беткэн вакыт, нэрсэгэ дэ булса кытлык булган вакыт.
63ЭЦГЕ и. 1. Атка атланучы, жайдак аягын куй-сын ечен, иярнен ике ягындагы каеш очына тагылган атлама, жайланма. Кырыс айгыр, артык кеч биреп, кетучене ярым еккан, лэкин аякларын------езэцге-
дэн чыгарып тешерэ алмаган иде. Г. ИбраЬимов. Командир команда бирер ечен, езэцгелэренэ басып, кутэрелэ теште. А. Шамов.
2. сейл. Тугымныц езек жирен беркетеп кую ечен тимер атлама.
бзэцге бавы (каешы) — езэнге тагу ечен ияргэ асылган бау, каеш. бзэцге бавы озын булса да эциргэ щитмэс. эне яхшы булса да олы абзыйга щитмэс. Мэкаль.
©3Y ф. 1. Бауны, жепне Ь. б. ш. бик нык тартып, сузып, бетенлеген юкка чыгару, икегэ аеру. Жепне езу. □ Сине бэйлэп тоткан нык богауны Бик тиз генэ езэ алмассыц. Ш. Бабич. || Кисеп чыгарып икегэ аеру. [Габиш] бэйлэнгэн талны керэк белэн генэ бэреп езде. Ф. Кэрим. Ерткыч поручикныц барма-гын тешлэп езгэннэн соц инде. аныц [Сафияныц] алдагы усеш юлы нык билгелэнеп куела. Г. Нигъмэти.
2.	Усеп утырган берэр нэрсэне тартып сабагыи-нан, ботагыннан, тамырыннан аеру, аерып алу. Тариф, Зарифка карап: .Эйдэ, иптэш, бу агачтан чиклэвек езикГ [диде]. Г. Тукай. Кызлар сузылып-сузылып алма езэлэр, моцлы итеп э^ырлыйлар. И. Гази. Газиз, — бер чэчэкне езеп, фуражкасына кыстырып куя. А. Эхмэт.
3.	Берэр беркетелгэн нэрсэне каерып, тартып, йолкып алу, аерып чыгару. — Зур балык ескэ килеп чыкты да кармакны езеп ычкынды. Т. Гыйззэт. Бер тимер юл станциясендэ ниндидер бер шадра солдат аныц ялтырап торган куркэм погоннарын шатыр-датып езеп алды. Ш. Камал.
4.	куч. Нинди дэ булса эш-хэрэкэтнец, сузнец барышын туктату. Эшнец болай тирэнгэ керэ баруы-на борчылган Мицсылу тузмэде. ул бу сейлэшулэрне шушы минутта езэргэ телэде. Г. Минский. Хатныц калган влешен Нэсимэ, йичбер езмичэ, арта барган кызыксыну белэн укыды. К. Нэжми.
5.	куч. Нинди дэ булса узара менэсэбэтне туктату, бетеру. Арадагы бэйлэнешне езмичэ, йаман хат язышып торсак шэп булыр иде. М. Жэлил. Г. Камал шул ук вакытта театр йэм драмтугэрэклэр белэн дэ узенец бэйлэнешен езми. М. Гали.
6.	куч. Берэр мэсьэлэне хэл иту, берэр эшне тэ-мамлау. Ир мэсьэлэне тиз езде: мин ацлап та бе-терэ алмадым. Г. ИбраЬИМов. Килуче кеше белэн эшне тизрэк езэргэ йэм ашыгырга туры килде. А. Шамов.
7.	Каршылыкны жинеп, фронт, оборона аша уту. Оборонаны езу. □ — Аклар фронтын езеп чыгып, бер кызыл батальонга кушылдык. Г. Гобэй.
8.	Каршы якныц тоткарлыксыз йеру мемкинлеген бетереп, юлнын, коммуникациянен бер елешен кулга тешеру. Фашист этлэр уйлаганнар анда башкалага юлны езэргэ. Э. Исхак.
9.	Составында „йерэк", „жан", „узэк* кебек сузлэр булган кайбер фразеологии берэмлеклэрнен нкен-че компоненты булып килеп, „борчу", „газаплау", „дулкынла1ТДыру“ мэгънэсен белдерэ. Тимербулат-ныц узэген шушы Фэйрузэ езэ. М. Жэлил. [Даку;] Йерэкне езэ торган моцлы кей. Р. Ишморат.
10.	рэв. мэгъ. езеп. Ачык, катгый итеп, кнееп; ныклы бер карарга килеп. Лэкин Фатыйма езеп м;авап кайтарырга ашыкмады. И. Гази. Сабир абзыйга Сэйфулланыц капчыкны тебеннэн тотып се-лекмэве йэм шул ук вакытта езеп, кыю гына otfaean бируе ошый иде. 9. Еники.
<> ©зми дэ куймый — езлексез, туктаусыз, эчпо-шыргыч берэр нэреэ хакында сейлэу Ь. б. ш. турында. Шунда берсе тыя: ,ЖитэР, кызлар, э^итэр. езмисез дэ куймыйсыз. Бигрэк куп сейлисез'. Э. Ерикэй.
©Й и. 1. Яшэу-тору ечен салынган бнна, корылма. Ике киез ейдэн гыйбарэт шул казакъ авылына еченчегэ
ей	697
вйл
мица махсус чатыр тегелде. Г. Тукай. Тышта эле карацгы тешеп щитмэгэн булуга карамастан. ейдэ асылмалы лампага ут алынган, алты тэрэзэнец дэ зур, авыр пэрдэлэре тешерелгэн иде. М. Эмир. II Тора торган урын, яши торган урын. Куянныц ее — урманда. мэченецее — ейдэ. Эйтем. Эштэн кай-тышлый бал корты шепшэнец еенэ кергэн, дусты-ныц хэлен белгэн. А. Алиш. || с. мэгъ. Ойгэ, ей ху-жалыгына бэйлэнешле; ей хужалыгына караган. Шуннан соц Газизэ апа байбикэнец еендэ тегу-чигу эшлэрен эшлэп, туры килгэндэ ей эшлэрен башка-рып йерде. Э. Фэйзи. [Хермэтулла:] Мин бетен ей эуийазларын, иген коралларын сатып алдым. Т. Гыйззэт.
2.	Берэр учреждение h. б. ш. урнашкан бина, корылма. Уку еендэ эшли башлаганнан бирле, алар Айсылу белэн бетен кеннэрен кырда уздыра торган булып киттелэр. Г. Бэширов. II Аерым ихтыяжлар ечен, мэсэлэн, хужалык максатлары ечен махсус салынган корылма яки бина. Каравыл ее. Мал ее.
3.	куч. сейл. Бер ейдэ яшэуче гаилэ яки бер ейдэ булган кешелэр. Булмэдэ гомуми сейлэш, шаулаш, герлэш. Бетен ей ду килэ. Ф. Эмирхан.
4.	рэв. мэгъ. ейдэ. 1) узенен еендэ, узе торган урында (завод-фабрикада тугел). Эйдэ эшлэуче. Эйдэ эуитештеру; 2) уз урынында, читтэ тугел. [Артамонов:] Почта атлары ейдэ, мин хэзер килеп щитэр-мен. Т. Гыйззэт.
6й алды — к. ишегалды. Ул ейнец читэннэн уреп ясалган кечкенэ генэ бер ей алдысы, иннек капкасыннан башка бернэрсэсе дэ юк. М. Гали. 6й башы диал. — к. ей тубэсе. 6й иясе — хорафат карашлар буенча: ейдэ яшэуче Ьэм аны саклаучы, табигатьтэн естен, мифик зат. 6й куяны — к. йорт куяны. Пионерлар бик куп эшлэгэннэр. Утиль-сырье бик куп щыйганнар. Бик куп ей куяны устергэннэр, Кырда мецлэп йомран буганнар. h. Такташ. 6й кыегы — к. ей тубэсе. Эй кыекларыннан тамчы тама. Н. Баян. 6й кутэру — эзерлэнгэн бураны янадан сутеп муклэп салу. 6й тараканы — к. кызыл таракан. 6й туе — яна ейгэ, яна квартирга кучу унае белэн оештырыла торган кунак мэжлесе. Ой тумасы — уз йортында туган терлек, сатып алынмаган терлек. Ой тубэсе — ейнен явым-тешемнэн саклый торган ин еске, кыеклап ябылган елеше. Эй тубэсе дыран-ча, дыранчасын м;ил ача. Жыр. [Гелйезем эби:] Ка-расана, зинйар, Дэулилэрнец ей тубэсеннэн берке-леп кара тетен чыкты. М. Гали. Ой хущасы — ку-иакларга, килучелэргэ Ь. б. карата гаилэнен, ейнен башлыгы. Эй хуэщасы [эйткэч], чар-начар Фэссах кари----чыгып китте. Г. Тукай. Ой чикерткэсе —
турыканатлылар семьялыгыннан канатларын аякларына ышкып тавыш чыгара торган чикерткэ. Ой эше — 1) ейне жыештыруга, тэртипкэ китеругэ бэйлэнгэн эш; 2) мэктэптэи, уку йортыннан укучыга ейдэ эшлэп килергэ бирелгэн бирем, кунегу. вйгэ эш — к. ей эше (2 мэгъ.).
О Ой борыича — йорт саен, йорттан йортка, йорт саен кереп. Ой тавыгы — беркая да бармыйча ейдэ утырырга яратучы кеше. Шушылай ей тавыгы булып утырырга туры килерме икэнни? М. Галэу. Ой тубэсенэ менеп тешу—башка сугу, башка тондыру. [Крестьяннар] инде [становойныц] ей тубэсенэ менеп тешэлэр-----дип торабыз. X. Кэрим. Ой эче —
бер ганлэ булып яшэуче кешелэр яки бер ейдэ булган кешелэр. — Семьялылар бетен ей эчлэре белэн килэ. Р. Техфэтуллин. Бетен ей эче герлэп келэргэ тотынды. Г. Бэширов. вйгэ йокмау—ейгэ кайтып кермэу, ейгэ кайтмыйча йеру.
еЙАЛДЫ и. 0йнен яши торган елеше белэи тышкы ишеге арасындагы елеше, шул арадагы корылма, ейгэ кушып салынган салкын каралты. Эйалдына кую. □ Эйалды ишеген ачкач, аныц битенэ салкын эцил килеп бэрелде. А. Шамов. II Шулай ук кайбер башка терле корылмаларнын теп елеше белэи тышкы ишеге арасындагы елеше. [Хэлим] колагын бэрэцге бакчасы ягына сузып тыцлап торды да мунча ей-алдына керде. Г. Гобэй.
еЙГЕЧ и. диал. к. кумгеч.
вЙГЭ-ЧвЙГЭ: ейгэ-чейгэ китеру — нормаль хэлгэ китеру, рэткэ салу. [Хэмзэ:] Ничэ елдан бирле ейрэ-теп тэ, ейгэ-чейгэ китерер хэл юк, йэр кен шулай башымны катырып бетерэлэр. Г. Камал.
вЙДЭШ и. Квартирга, ейгэ кереп хужа гаилэсе белэи бер ейдэ яшэуче, бер квартирда, ейдэ торучы кеше. Шэриф Жэмилэне ейдэш итеп кертуне мэгъ-куль курмэде. М. Гафури. Шуца карамастан, [бу гаилэ] ярдэмчесез калган бер хатынны да ейдэш итеп кер-тэ. Г. Нигъмэти.
вйдэш керту (керу) — квартирга торырга керту (керу). Эйдэш керткэнче. кендэш керт. Мэкаль. Иделгэ беренче пароход тешу белэн, Тимери Хэдичэ белэн кечкенэсен берэугэ ейдэш кертт: дэ ---Астрахань ягына крушник булып китте. Г. Бэширов. [Усман белэн Гелйезем] ейлэнешкэч ук узлэре кебек бер ярлыга ейдэш керделэр. Г. ИбраЬимов.
вй ДЭШ ЛЕК и. ейдэш булу, кем белэн дэ булса бер квартирда яшэу.
вЙ-КАРАЛТЫ эцый. и. 6й Ьэм анын янындагы хужалык корылмалары. Котула хан узе[нэ] ей-ка-ралты кебек нэрсэлэр ясап тормый. Ак юл.
вЙКЭЛУ ф. диал. Тетрэну, езелу. Йерэк ейкэлу.
6ЙЛЕК с. 1. 6й салырга яраклы. || Бер ейгэ жи-тэрлек, бер ей салырга житэрлек. вйлек бурэнэ алдыру. II и. мэгъ. 6й салырга яраклы агач. вйлек дип чейлек алган. Эйтем. II и. мэгъ. Бер ей салырга жнтэр-лек агач (бурэнэ).
2. ейдэ кия торган, ейдэ кию ечен билгелэнгэн. || и. мэгъ. бйдэ кия торган кием. вйлеге юк кеше-леген кияр, кешелеге юк кешенекен кияр. Эйтем.
6ЙЛЭ и. 1. сейл. Теш вакыты, кен уртасы. [Кэ-бир:] Бикташев китте дэмени? [Шэцгэрэй:] вйлэдэ у к ычкынды инде ул. А. Гыйлэжев. [Шэмгун:] Буген ейлэдэн соц гына Камали Шэйхулласы килгэн иде. А. Шамов.
2. дини. к. ейлэ намазы, [дхмэтсафа:] Мэкэрэцэ алдыннан сэудэгэрнец эше-шегыле куп буладыр. Шуныц сэбэпле ейлэгэ кичэ кереп булмады. Ш. Мехэммэдев. — Башкалар буген ейлэ укыгач та сэфэргэ чыкмакчылар. Г. ИбраЬимов.
вйлэ ашы теш вакытында ашала торган аш. [Алар] ейлэ ашын ашыйлар. 1'. Минский, вйлэ вакыты— теш вакыты, кен уртасы. [Мостафа:] вйлэ вакытында килсэц, [эти] булмас. Г. Колэхметов. [Габделбасыйр:] Бер сэгать-сэгать ярымлык дэресне ейлэ вакытына кадэр сузар инде. Ф. Эмирхан. вйлэ намазы дини.—меселманнарда теш уткэч тэ укыла торган намаз. [Шэкертлэр] ейлэ намазын укыр ечен мэчеткэ чыгып киттелэр. М. Гафури.
вЙЛЭНДЕРУ ф. Егетне, ир кешене берэр хатын-кыз белэн никахка керту, аны жэмэгатьлэндеру. Алар ечен буген Ипай белэн Гелгенэне, Мехэммэт-ша белэн Машаны ейлэндеру теп мэсьэлэ булып тора. М. Жэлил. [Касыймхан:] Менэ нэрсэ, Бикти-мер абзый, Нургалине ейлэндергэндэ кибеттэн бу-рычка эйберлэр алган идегез. Т. Гыйззэт.
ейл
698
ейр
ейлэнЕШУ ф. Бер-берсенэ карата берсе ир, икенчесе хатын менэсэбэтенэ керу; никахлану; ир белэн хатын булып бергэ тора башлау. Бик кечкенэ чактан ук Бергэ бэрэн кеткэннэр. Аннан усеп м;ит-кэннэр дэ Икэу ейлэнешкэннэр. М. Жэлил. Болар бик яшьли яратыштылар, бик иртэ ейлэнештелэр. Г. ИбраЬимов.
©ЙЛЭНУ ф. Ниндн дэ булса хатын-кызны ха-тынлыкка алу, анын белэн никахка керу (ир кеше турында). Мостафин моннан еч ел элек Байгузин-нарныц бердэнбер кызларына ейлэнде. Э. Еники.
©ИМЭКЛЭШУ ф. сейл. Бер теркемгэ жыелу, туплану. бймэклэшеп сугышу.
вИРЭ и. Гадэттэ ярма салып пешерелгэн сыек аш. Деге ейрэсе. Карабодай ейрэсе. Бэрэцге ейрэсе. □ бендэ ейрэ пешерэ белмэгэн, кешегэ килеп ботка пешерэ. Мэкаль. Ботка ашаганныц буыны нык, ейрэ ашаганныц буыны сыек. Мэкаль. Авылда торганда гел токмач та борай ейрэсе, бэрэцге генэ ашап ейрэнгэнлектэн, аларныц кайберлэренэ бу ашлар ят тоелды. М. Гали. Буген балык та шактый мул пешкэн. башка кенге кебек сыек ейрэ генэ булмыйча. ике табакта ботка кебек еелгэн килеш естэлнец ике башына куелган. Ш. Камал.
вИРЭЛЕК с. 1. ©йрэ (1 мэгъ.) пешеру ечен хэзер-лэнгэн, ейрэ ечен билгелэнгэн. [Шэмгун карт:} Менэ бусы ейрэлек тары ярмасы. Кара эле син, нинди эре, алтын бертеклэре диярсец. А. Шамов.
2. и. мэгъ. Бер тапкыр ейрэ пешерергэ житэрлек. Боткалык дип торган идем, ейрэлек тэ калмады. Эйтем.
©ИРЭГЕ и. диал. Кибэндэ печэн черемэсен ечен анын эчендэ агачлардан ясап калдырылган куыш. бйрэге кую.
вЙРЭНГЕЧ с. сейл. к. ейрэнчек 2. вйрэнгеч эш\
©ЙРЭНЧЕК и. 1. Кемдэ яки кайда да булса берэр белгечлеккэ ейрэнуче, эш-Ьенэр кунекмэсе алучы кеше, вйрэнчек остадан узган. Мэкаль. Унбиш яшьлек Мохтарны курше фатирда торучы слесарь Иванов ейрэнчек итеп бер тимерче мастерскоена урнаштырды. Ш. Камал. Бенэрче мастерныц берничэ ярдэмчесе йэм ейрэнчеклэре булган. Политэкономия. | с. жэга. Шэйэрдэге бурек тегучелэрнец берсенэ ейрэнчек малай булып кердем. Г. Толымбай.
2. с. мэгъ. Нэрсэгэ дэ булса ейрэну йезеннэн башкарылган яки эшлэнгэн. бйрэнчек эш.
3. с. мэгъ. Узлегеннэн берэр эшкэ ейрэнуче, шул эш юлында кеч сынап караучы. Менэ шул вакытларда [Г. Камал] ейрэнчек язучы сыйфатында, терле жанрларда язып, узенец калэмен сынап карый. М. Гали. Балет цехы, аз сандагы солистлардан тыш. байтак кына ейрэнчек яшь кечлэрне берлэш-терэ. М. Жэлил.
©ЙРЭНЧЕКЛЕК и. ©йрэнчек булып квалифика-цняле хезмэткэ ейрэну эше. Фабрика-завод ейрэнчек-леге мэктэбе.
©ЙРЭНУ ф. 1. Берэр эшне башкарырга, эшлэргэ кунекмэ алу. Куп еллар буенча авыр эш белэн каткан бармаклар калэм йенэренэ авыр ейрэнделэр. Г. ИбраЬимов. — Сэлимэ туташ эле йаман Астрахань чиклэвеген минем шикелле итеп ватарга ейрэнэ алмаган. Ф. Эмирхан.
2.	Берэр терле Ьенэрне, белгечлекне узлэштеру, шуна ия булу. [Петрова:] Тимерче табып эшли башлау белэн, уз яшьлэрегездэн берничэ таза егет-не беркетегез. Тимерчелек йенэренэ еирэзсеннэр. Т. Гыйззэт. Ул Газинурдан биргэн вэгъдэсен оныт-
маска, укырга, берэр йенэргэ ейрэнуен утенгэн. Г. Эпсэлэмов.
3.	Берэр нэрсэне укып, анын белэн танышып тиешле белемнэргэ ия булу, тиешле мэгълумат алу. Географияне ейрэну. □ [Нэфисэ:] Теннэр буе агротехника ейрэндек. Г. Бэширов.
4.	Ия булу, узлэштеру (башка бер телне). Кил, ейрэн, эй туган, бер башка телне, Бутэн теллэр белу яхшы йенэрдер. Дэрдмэнд. Рус телен ейрэнудэ Хэлимгэ госпитальнец повары Алексей дэдэ бик куп ярдэм итте. Г. Гобэй.
5.	Кемнэн дэ булса берэр терле белем Ьэм ку-некмэлэрне ижади узлэштеру. Бетен СССР халык-лары эдэбияты эченэ керерлек м;эуйэрлэр ижат итуендэ Ill. Камал беек рус классиклары А. П. Чехов йэм М. Горькийдан ейрэнде. М. Жэлил.
6.	Фэнии-тикшеру юлы белэн ачыклау, белу. [Александра Андреевна:] Татар этнографиясен ейрэнэ башлаган, мица да анда картлар. карчыклар арасында йергэлэргэ кирэк булыр эле. М. Гали. Фольклорга мерэжэгать иту, аны ейрэну йэм аннан файдалану, югарыда кургэнебезчэ, Тукайга да уцышлы йогынты ясады. Г. Нигъмэти.
7.	Нэрсэне дэ булса ачыклау ечен бик жентеклэп карап чыгу, тикшеру. Полк командиры, тынып, эй-лэнэ-тирэне жентеклэп ейрэнергэ тотынды. А. Шамов.
8.	Нинди дэ булса шартларга, хэлгэ кунегу, ия-лэшу. [Сэгыйтовны] бу ел килгэн яшь солдатлар гына тугел, уткэн елда килеп, казарма тормышына ейрэнеп беткэн карт солдатлар да ярата башладылар. М. Гафури. Авырлыкка хэзер ейрэнегез, Чын сугышлар булган чагында----Авыррак булыр тагын
да. h. Такташ. Тик ятарга ейрэнгэн кешегэ эшли башлавы никадэр читен булса, эшлэп ейрэнгэн кешегэ тик яту да шулкадэр ук кыен икэн. Г. Гобэй.
9.	Жнгеп яки атланып йерергэ кунектерелу. Лэкин ейрэнмэгэн ала айгырга бергэ бару да кыен иде. Г. ИбраЬимов.
вЙРЭНУЧЕ и. Нэрсэне дэ булса ейрэну эше белэн шегыльлэнуче кеше, вйрэнучелэр йэркайсы аерым стойкалардагы винтовкаларны алмага тезэп куйганнан соц, Мостафа чиратлап аларны карап утэ. Ш. Камал.
©ЙРЭТЕЛГЭН с. Билгеле бер эш-хэрэкэт ясарга кунектерелгэн (хайваннар турында). вйрэтелгэн эт. Ойрэтелгэн аю.
©ЙРЭТКЕЧ и. сейл. Берэр эшкэ ейрэтэ торган нэрсэ (мэсэлэн, кулланма, китап).
©ЙРЭТМЭ и. Берэр фэнни юнэлешнен яки зур галнмнен, акыл иясенен карашлары, шул карашлар-нын системасы; тэгълимат. В. И. Ленин ейрэтмэсе.
©ЙРЭТУ 'ф. 1. Берэр эшне башкарырга, утэргэ, эшлэргэ куиекмэ биру. Петя----Габделкаюмны, кул-
ларына яткырып, йезэргэ ейрэтэ башлады. М. Гали. — Ул егетне рояльдэ уйнарга иц элек мин ейрэт-тем. Ф. Бурнаш.
2.	Берэр терле Ьенэргэ, белгечлеккэ ия булырга, аны узлэштерергэ ярдэм иту; шул Ьеиэр, белгечлек кунекмэлэрен биру. — Безне монда куп кенэ йенэргэ ейрэттелэр. Мин итек тегэргэ ейрэндем. А. Шамов.
3.	Нинди дэ булса белем биру; нэрсэне дэ булса анлату. Кушу гамэлен ейрэту. □ Костя аца рус теленец грамматикасын. имла кагыйдэлэрен ейрэтте. диктант яздырды. Г. Эпсэлэмов.
4-	Узлэштерергэ, ейрэнергэ ярдэм иту, булышу (башка бер телне). Чит телне ейрэту.
екЕ
699
елг
5.	Сейлэп, анлатып кинэшлэр биру, нинди дэ булса акыл биру- Узец тепле белмичэ. кешене^ей-рэтмэ. Мэкаль. [Солдат], узенец табигый хэлен бер дэ узгэртмэскэ тырышып. хатынына денья кету юлларын ейрэтэ. М. Гафури. днисе аца бик файдалы кицэшлэр, хэйлэле юллар ейрэткэн дэ икенче кенне тагын да ауга киткэн. А. Алиш.
6.	Берэр нэрсэне анларга, тешенергэ ярдэм иту, мэжбур иту. Денья дигэнец ейрэтэ бит адэм бала-ларын: элгэре кызыл чэчэклэр естендэ очынып кына йери торган ак кубэлэклэр кебек матур, лэкин лди-цел холыклы бер туташ иде бу. Г. Ибрайимов.
7.	Нинди дэ булса кунекмэ биру, кунектеру. [Вэли:] Тэрбиялэргэ. дисциплинага ейрэтергэ заводка эцибэрэлэр, имеш. К. Тинчурин.
8.	Жигеп якн менеп йерергэ кунектеру. УДигэргэ ейрэтелгэн кысыр сыерлар бар иде. шуларны сндигеп орлык ташырга булдык. Г. Бэширов. || Хайваннарны билгеле бер эш-хэрэкэтлэр ясарга кунектеру, кунек-мэлэр булдыру. Аюны биергэ ейрэту.
9.	Сейлэп анлату; курсэту (юлны h. б. ш.). Хулда хатынныц ейрэтуе буенча. артка. бэрэцге бакчасына чыгып. аннан чиялеклэр эченэ кердек. 9. Айдар. Кучэрбайныц ейрэтулэре естенэ, лдомга кенгэ дэ туры килу, берэугэ дэ сиздермичэ. Тэкъва Сэхэунец кунак еенэ утеп керергэ зур лдицеллек ясады. М. Эмир.
10.	Котырту, котыртып начар кинэш биру. Элбэт-тэ, аца алдан ейрэтеп куйганнар, шулай дип эйт. дигэннэр. Г. Ибрайимов. [Мирзахан:] Бу эштэ мин сезне гаеплэмим. сезне алдаганнар, кемнэрдер ейрэтеп лдибэргэннэр. Т. Гыйззэт.
И. куч. сейл. Нинди дэ булса яман эшлэрне ки-сэту йезеннэн жэзалау. [А'дн:] Ничек батырчылык иткэн ул? Ярар. Мин ейрэтим эле ул кечекне. М. Жэлил.
вКЕ и. диал. Мэче башлы ябалак. вке — йоны белэн. былбыл~ене белэн. Эйтем.
©КЕ-ТвКЕ рэв. диал. Ачлы-туклы, аз-маз. [Карт юлчыг] Киленебез эшлэгэндэ, еке-теке булса да туена идек. И. Туктар.
вЛГЕ I и. 1. иск. Урнэк. Бу хэлнец гарнизондагы башка частьларга елге булуы мемкин. К. Нэжми. [}Цийанша], Тайирмдан хэлфэдэн елге алып. Бохарага барып кайтканга. авыл халкы Ж,ийаншаны куркэм холыклы, галим вэ белекле бер зат дип белэлэр. 3. Ьади.
2. 6с яки аяк киемнэренен аерым елешлэрен кисеп эзерлэу ечен урнэк; шаблон. Низами карт узе сэке туренэ. тэрэзэ яктысына аяк беклэп утырып. иске киемнэрне турап. сэкегэ кэгазь елге салып тэвэккэл бу рек тышлыгы кисэ. М. Гали.
3. Тэрэзэнен бер елешен тэшкнл иткэн аерым бер рамдагы пыяласы; булкэ. Без калага кергэндэ, эре елгеле тэрэзэлэр аша яктылыкныц урамнарга сирпелгэн вакыты иде. X. Кэрим. Тэрэзэнец бер елгесе ватылды. Г. Ибрайимов.
вЛГЕ II и. диал. Чнккэн эйбер. Пианино белэн диван естендэ пехтэ итеп чигелгэн елгелэр тора. Г. Ахунов.
0ЛГЕЛЕК с. 1. блге 1 (2 мэгъ.) ечен билгелэнгэн, елгегэ ярарлык. влгелек материал. || и. мэгъ. блге ечен билгелэнгэн материал, елгегэ ярарлык материал.
2. диал. Гыйбрэт, урнэк. Кешедэн елгелек алырга кирэк. Ж- Вэлидн.
ОЛГЕЛЭУ ф. сейл. Нннди дэ булса материалдан к якн аяк киеме ечеи елге буенча анын аерым елешлэрен кису, эзерлэу.
вЛГЕР с. Житез, унган, булдыклы. Шэйэр кеше-Лэре арасыннан аерата елгер булганнары товар алып кайту ечен ерак чит иллэргэ узлэре йери башлаганнар. Урта гас. тарихы. [Ояларга] сыерчык-лар килгэнче, елгер чыпчыклар оялап алган. Г. Гобэй. [Сыйдыкый:] Кыз чакта шулай елгер буласыц инде аны. М. Фэйзи.
©ЛГЕРГЭНЛЕК и. 1. блгергэн, житлеккэн булу, пешкэн булу. Виноградныц елгергэнлеге.
2. куч. Усешнен югары дэрэжэсе, берэр нэреэнен камиллеге. Казанныц Зур драма театры да. Казан-да беренче тапкыр буларак .Ленин" эсэрен куеп, узенец ускэнлеген куреэтте. елгергэнлеккэ имтихан тотты. М. Жэлил.
блгергэнлек аттестаты — гомуми белем бирэ торган урта мэктэпне (революциягэ кадэр—гимназия-ие) тэмамлау турыида таныклык. Буген мэктэпне тэмамлау кичэсе. буген елгергэнлек аттестаты бирэчэклэр. С. Сабиров.
6ЛГЕРЕШ и. 1. Укучыларныц белемнэрне узлэштеру дэрэжэсе. Искэндэр, эледэн-эле техникумга шалтыратып, Маратныц елгереше, дисциплинасы турында белешеп торды. Г. Гобэй. [Мирсэет:] Безнец мэктэп турында райком бюросы нэреэ эйтте? [Зелфия:] блгереш ягыннан да. балаларны тэрбия-лэу ягыннан да яхшы. диделэр. Р. Ишморат.
2. блгеру, пешу дэрэжэсе (игеннэр, яшелчэлэр, жимешлэр турында). Балавызсыман елгереш. Катык-сыман елгереш.
6ЛГЕРЕШЛЕ: иртэ елгерешле а.-х.— иртэ елге-рэ (пешэ) торган. Иртэ елг'ерешле помидор. Соч елгерешле а.-х. — сон елгерэ (пешэ) торган. Соц елгерешле бэрэцге.
©ЛГЕРЕШЛЕЛЕК и. блгереш дэрэжэсе, елгеру-пешу дэрэжэсе. Бер-берсеннэн тиз елгерешлелеге йэм озак сакларга мемкинлеге, чи йэм тозланган хэлдэ кулланылырга яраклы булулары белэн аерыла торган ак йэм кызыл башлы кэбестэнец бик куп сортлары бар. Биология.
6ЛГЕРЕШТЭН рэв. диал. Бер-берсен уздырырга тырышып, ашыгып. Баштан уткэннэрне бер-бере-безне булеп, елгерештэн сейли идек. Ш. Камал.
©ЛГЕРЛЕК и. блгер булу; унган-житез булу. Узенэ курэ бу бик мэшэкатьле эш. бик куп вакыт йэм елгерлек, эсдитезлек талэп итэ торган эш иде. Ш. Еникеев.
©ЛГЕРЛЭНУ ф. блгергэ эйлэну, унганга-житезгэ эйлэну.
вЛГЕРМЭУЧЕ и. мэгъ. Мэктэптэ яки уку йортында начар билгесенэ укучы, артта калучы укучы. блгермэучелэр белэн естэмэ эш алып бару.
вЛГЕРТУ ф. 1. Билгеле бер вакытка ясап, эшлэп житештеру, хэзерлэу. [Селэйманов:] Бу Садыйк аб-зыйны эйтэм, я$гы чэчугэ бетен эш коралларын елгертеп куйды бит. 9. Еники. [Гайниямал:] Биялэй бэйлисем бар, бикэ килэсе мдомгага елгертергэ кушты. М. Фэйзи. II Билгеле бер вакытта тезеп бетеру, салып бетеру. [Идият абзый:] Тэвэккэллэп то-тынганда, эллэ кая китми, бер ядэйдэ елгертеп була [ейне]. 9. Еники. || Билгеле бер вакыт эчендэ хэзерлэу, хэзерлэп, тэмамлап биру (отчетны, эсэрне й. б. ш.). Бер-ике атна тыныч, ирекле иэцат эше булса, мин бер унлап эсэрне елгертеп тапшыра алам. М. Жэлил. [Мершидэ:] Син [материалны] иртэгэ елгерт. Р. Ишморат.
2. Ашау-эчу ечен хэзерлэу, эзер хэлгэ китеру. [Салихэ:] Энэ, чыгып, анаца булыш, ашны тизрэк елгертерсез. Ф. Эмирхан. [Шэмсинур:] Ашыкмагыз, хэзер чэй дэ елгертэм. Г. Эпсэлэмов.
елг
700
елЕ
3. Кая да булса тиешле вакытына алып барып житкеру- [Шэйхаттар бабай:] Ашыгыгыз. \Кичке пассажирскийга елгертик. Г. Гобэй.
ОЛГЕРУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса уз вакытында эшли алу, башкарып чыгу. Эдэбият укытучыбызныц дэресне куцелле итеп алып баруы аркасында куп кенэ эсэрлэр белэн танышырга влгергэн идем. Г. Кутуй. [Тэмэкенец] яртысын да тартып елгерэ алмадылар, председатель булмэсенец ишеге ачылды. И. Газн. Бала-чагаларныц уянганнары мич астына качып влгерделэр. h. Такташ. || Кая да булса билгеле бер вакытка барып житу, килеп житу. Жыелышка влгеру. □ [Малайлар:] Мэктэпкэ елгерсэк кенэ ярар иде. Г. Гобэй.
2.	Усеп утыргаи игеннэр, яшелчэ, жилэк-жнмеш турында: ашамлык итеп эзерлэрлек хэлгэ жнту, пешу; ашарлык хэлгэ килу. [Телке] анда елгереп эциткэн йезем эцимешлэрен курде. Г. Тукай. Беседка янында, чынлап та, аныц елгереп эциткэн кыярлары бар булып чыкты. М. Эмнр.
3.	Пешерелеп, кыздырылып яки кайнатылып ашау-эчу ечен эзер хэлгэ килу. Ул арада пилмэн дэ елгерде, май да язылып бетте. Г. Эпсэлэмов. Мэу-лиханыц боткасы да пеште, чэе дэ елгерде. Г. Бэширов. || Куллану, файдалану ечен эзер хэлгэ килу. [Нэгыймэ], дару елгергэндер дип сискэнеп китте дэ, сикереп, урыныннан кузгалды. Г. Ибрайимов. II Эчету, хэзерлэу процессында кирэкле сыйфатны алу. Бал елгеру. Камыр елгеру.
4.	Эзер булу, эшлэнеп бету. Кулмэк елгеру. □ — Инде язгы ташкынга хэтле Кандырныц яца буасы елгергэн булыр. К. Тинчурин.
5.	Теге яки бу дэрэжэдэ унышлы уку, дэреслэрне тиешле дэрэжэдэ узлэштереп бару. Алгебрадан елгеру.
6.	Кайбер хэл фигыльлэрдэн сон килеп, шул хэл фигыль белдергэн узенчэлекле узлеккэ ия булуны яисэ эш-хэрэкэтнен билгеле бер вакыт эчендэ тулысынча башкарылуын, утэлуен белдерэ. [Искэндэрев], хуэцаларныц эчке тормышларына беркадэр узлэшеп елгергэч. Хэбибуллин белэн Хэнифэ ханымга кызык-сынып карый алды. 9. Еники. Бер сэгать тэ утмэ-гэндер, Светлана Фатыймага иялэшеп елгерде. Г. Минский. Бер тен эчендэ бу хэбэр инде бетен авылга таралып елгерэ. М. Жэлил.
7.	куч. Усешнен югары дэрэжэсенэ житу, югары формасына ирешу. Социализм коммунистик форма-циянец тубэн фазасы, г коммунизм бу формациянец елгергэн, югары фазасы ул. Политэкономия. II Ан-белем ягыннан, рухи яктан югары усеш алу, камил хэлгэ житу (кеше турында). Килэчэккэ емит зур. Менэ тиздэн гали мэгълуматлы кешелэребез елге-рэчэк. Г. Тукай.
ОЛГЕРУЧЕ и. Мэктэптэ яки башка тер уку йортында теге яки бу дэрэжэдэ уныш белэн укучы, елгереше начар булмаган укучы.
ОЛГЕРУЧЭН: иртэ елгеручэн — иртэ елгерешле. Соц елгеручэи — сон елгерешле (к. елгерешле).
ОЛГЭШУ ф. диал. влгеру (1, 5 мэгъ.).
ОЛ	ЕНГЕ и. 1. иск. Урнэк. Язу язган егетлэргэ бугенге язу улчэр ечен булсын еленге. Дэрдмэнд.
2.	диал. Тэрэзэ пэрдэсе. Ул инде тэрэзэнец еленгесен беразга кутэреп яисэ читен генэ ачып, бер кузе белэн генэ. чак кына карар. Г. Толымбай.
3.	тар. Хатын-кызлар бнтенэ яба торган юка гына пэрдэ. Элек хатын-кызлар кунакка-фэлэнгэ барганда еленге кору бар иде. Ж. Вэлиди.
4.	диал. Мунча кергэндэ гаурэтне яшерер ечен куелган пэрдэ.
в	ЛЕШ и. 1. Нииди дэ Гбулса бер бетеннен аерым кисэге. Бу уйлар секундныц ниндидер бер бик аз елешендэ----шаулап узып киттелэр аныц башын-
нан. Г. Минский. Гафиятулла абзый авыл халкы-ныц бер елеше белэн Бегелмэ районына кучэргэ ризалыгын белдерэ. Г. Эпсэлэмов.
2.	свил. Кемгэ дэ булса билгелэнгэн ашамлык яки эчемлек. днинец минем елешкэ калдырган бер м;а-маяк бэрэцгесе илэ бер телем икмэген ашый идем. Г. Тукай. Хэким.----башын чееп, эчеп эцибэрде.
Аннан Талип уз елешен алды. 9. Еиики.
3.	сейл. Кем ечен дэ булса тормыш шартлары китереп чыгарган хэл; язмыш. влешецэ тигэн ке-мешец. Эйтем. Аннан соц Я^эудэт Мансуров партия оешмаларында куп еллар эшлэде, уз буыны елешенэ туры килгэн йэммэ политик керэшлэрнец эчендэ кайнады. Г. Бэширов.
4.	Уртак бер эшкэ ана катнашучы тарафыннан кертелгэн акча яки хезмэт. Слеше барныц емств бар. Мэкаль. Антонинаныц эцитештерггн ит йэм сеттэ тыйнак елеше бар диясе килэ. Соц. Тат.
5.	Берэр нэрсэнен билгеле бер микъдары, билгеле бер микъдардагы состав кисэге. 10 елеш суга 1 елеш буяу кушу.
6.	Мэртэбэ, тапкыр.— Без югары сыйфатлы продукциям ике елеш арттыруны куздэ тоткан яца бер тэкъдим кутэреп чыгарга э^ыенабыз. Р. Ишморат. [Мэрьям:] Атац картаеп otgumme; агаларыц хэсрэте, алар тыцлаусызлыгы белэн, бер картаясы урынга ике елеш картайды. Ф. Эмирхан.
7.	Берэр эсэрнен композицион яктан бер бетен булган булеге. Пьесаныц соцгы елеше менэ шул кумж хужалыкка оешкан совет крестьяннарыныц бэхетле тормышын куреэтэ. М. Жэлил.
8.	мат. Математикада: бер зурлыкны икенче зур-лыкка булудэн килеп чыккан нэтижэ. Сумманы никои дэ булса санга булу ечен, йэр кушылучыны аерым-аерым бу санга булу йэм чыккан елешлэрне кушу эцитэ. Арифметика.
Олеш алу — 1) электэ: ишаннардан фатиха яки сабак алу; 2) керэшеннэрдэ: причащение йоласын башкару, шул йолага дучар ителу. Олеш саиы лингв., мат.— берэмлеклэрнен аерым бер елешлэреннэн торган сан. Слеш саннары да мэгънэ йэм составлары буенча микъдар саннарына карыйлар. Д. Тумашева. Олеш чыгару—нэрсэнен дэ булса берэр кисэген, елешен булеп биру. —днэ Сеембикэ сецелкэш узенец яшелчэ бакчасыннан йэр кез диярлек безгэ елеш чыгарып килэ. 9. Еники. Олеш чыгу (тию)—1) нэрсэдэн дэ булса берэр кешегэ анын бер кисэге, елеше булеп бирелу турында. [дпипэ:] Безгэ дэ елеш тияр дип, калжрл исен сизгэн эттэй. шуцармы эцыелды-гыз. Г. Бэширов; 2) гомуми берэр эштэн, йомыштан нинди дэ булса эш булеп бирелу турында. Утын керту, бэрэцге эрчу, су китеру, ипи-кумэч алып кайту куптэн инде Илдар белэн Сания зше иде. Марат килгэч, ацар да елеш чыкты. Г. Гобэй.
ОЛЕШЛЭУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса аерым елеш-лэргэ булу, кисэклэргэ булу. Пешкэн итне елешлэу.
2. Нинди дэ булса ашамлыкны елешлэргэ (2 мэгъ.) булу, аерым кешелэргэ булеп бнру. Курше урамда кооператив бар. Ул ара-тирэ елешлзп икмэк та-раткалый. Г. Ибрайимов.
ОЛЕШСЕЗ с. иск. 1. Фэкыйрь, ярлы. Гомер-гомергэ узен мацгай тире белэн сугарып эшкэртуче крестьян-ны елешеез, ризыксыз калдырып килгэн м;иР мэсьэлэсе хэзер тарихныц иц тирэн катлавы эченнэн тормыш естенэ калкып чыкты. К. Нэжми. Колхоз хэзер ике елешеезне бэхетле йэм матур тормышлы кер кеше
елЕ
701
елФ
иткэн. М. Жалил. | и. мэгъ.~ Карт — елешсезлэр, фэкыйрьлэрнец юлдашы иде. Ф. Бурнаш.
2. купл. бот. елешсезлэр. Орлыклары булмаган чэчэксез усемлеклэр (мук, абага, гембэ, суусемнэр).
0 влешсез калдыру—1) кемгэ дэ булса ашамлык бирми калдыру; гомумэн берэр нэрсэ бирми калдыру. [Хатыны] уз балаларына ашарга биргэндэ, моны влешсез калдыра икэн. Г. ИбраЬимов; 2) куч. нинди дэ булса гомуми эшкэ катнаштырмау. [Гали:] Мица мец ярым тэцкэ налог салганнар. [Мулла:] Мине дэ влешсез калдырмаганнар. h. Такташ. влешсез калу— 1) кемгэ дэ булса башкалар белэн беррэттэн берэр нэрсэ бирелмэу. [Булат:] Матур кызларга, якын дусларга, Син дэ, кодача. влешсез калма. К. Тинчурин; 2) башкалар белэн беррэттэн нинди дэ булса гомуми эшкэ катнашмау. [Хатын-кызлар] ирлэренец яки балала-рыныц тесе итеп саклаган иц кадерле, иц кыйммэтле эйберлэрен фронт фондына китереп бирэлэр. Безнец эти белэн эни дэ влешсез калмадылар. Г. Эпсэлэмов.
вЛЕШСЕЗЛЕК и. иск. Фэкыйрьлек, ярлылык.
вЛЕШТЭН: елештэн эшлэу — жир белэн файда-ланган ечен жир хужасына унышнын зур елешен биреп эшлэу. Луизиана штатында елештэн эшлэуче негр гаилэсендэ туган Джесси яшь вакытыннан ук — авыр хезмэтне татый. Соц. Тат.
вЛЕШТЭШ и. махе. Нинди дэ булса берэр эштэ яки предприятиедэ елеше (4 мэгъ.) булган кеше, пайчы.
вЛЕШЧЕ I и. 1. Табында ашамлыкны (гадэттэ итне) булеп елэшуче кеше, влешчегэ вч урдэк, елэшэ белмэсэц, берэу дэ юк. Мэкаль.
2. к. елештэш. Бигрэк тэ Гроссман. Пауль оеш-тырган корыч кою фирмасыныц бер влешчесе булып алгач. эсирлэр коменданты йэм офицер киеменэ киенгэн капиталистныц нэфесе чамасыз усте. Н. Дэули.
6ЛЕШЧЕК и. Берэр нэреэнец кечкенэ кисэге, елеше.
вЛЕШЧЭ с. Тулы булмаган, берэр нэрсэнен аерым елешенэ генэ караган. влешчэ эшсезлек шартла-рцнда зшче — эш квненец яки эш атнасыныц бер влешендэ генэ эцитештерудэ эшли. Политэкономия. Совет хекумэте 1928 елда влешчэ коралсызлану турында икенче тэкъдим кертте. КПСС тарихы.
вЛКЭ и. 1. Илнен бер елеше. Поезд Германия белэн Франция арасында э^энэ^аллы калоша булган Эльзас-Лотарингия елкэсенэ таба йвгерэ. Г. Гали. /Нилла елкэлэрдэ барлык яки барлык диярлек дэулэт хезмэте урыннарында рус чиновниклары утыр-дылар. М. Жэлил.
2.	СССРда эре админнстратив-территориаль берэмлек. Сугышка кадэр Харисов Оренбург елкэсендэ эшлэгэн иде. А. Эхмэт. Сэйфулла башта Москва влкэсендэге бер хэрби мэктэптэ укыды. Э. Еннки. Нс. мэгъ. влкэгэ караган, елкэгэ бэйлэнешле. (Мостафин] ахырда влкэ комитетыннан узен икенче бер районга кучерулэрен сорады. Э. Еникн. II сейл. Шул админнстратив-территориаль берэмлекнен узэк шэЬэре Ьэм андагы житэкче оешмалар турында. — Ничек булды, Мария Максимовна, Нэрсэ дилэр анда, елкэдэ? Ш. Маннур. II Революциягэ кадэрге Россиядэ: илнен читендэге, узенен зурлыгы ягыннан губернага тип булган кайбер административ-терри-ториаль берэмлеклэрнен исеме. Якутия елкэсе. □ —Урал ягына эцэяулэп, поход белэн барырга туры килэ. Болар естенэ кенчыгышта икмэкле Тургай елкэсе ята. Ш. Усманов.
3.	Белемнэрнен яки эшчэнлекнен аерым бер тар-магы, аерым бер елеше. Аныц иэн;аты матбугат
влкэсендэге актив, оештыручанлык хезмэте белэн бергэ бэйлэнеп усте. М. Жэлил. Публицистика йэм журналистика елкэсендэ Г. Камалныц хезнэтлэре аерата зур. М. Гали. Кызныц авыл хуэк;алыгы ел-кэсендэге эшлэрен, уцышларын сейлэп тэ бетерэ алмадылар. А. Шамов.
4.	Нинди дэ булса куренеш таралган район, урын, узенчэлекле пространство. Океанныц эк;ылы сулы елкэсе.
6ЛКЭН с. 1. Яше башкаларныкына Караганда олы-рак булган, яше зур булган. Торып эйтэ шул арада елкэн буре, Картайган йэм куп эшлэрне уткэн буре. Г. Тукай. Селэйман Уразметовныц елкэн улы басып тора иде. Г. Эпсэлэмов.
2.	и. мэгъ. купл. Олылар, олы кешелэр; киресе: балалар, яшьлэр. —Олкэннэр сейлэшкэн чагында бала-чага тыгылмый. Ш. Камал. II иск. Берэр ыруг-ныц, кабилэнец олы яшьтэге мехтэрэм кешелэре. Карлыгачныц туе щитеп килэ, аца чыгыш булыр, илнец елкэннэре, булышлык кылып уткэрэбез, дилэр. Г. ИбраЬимов.
3.	Нинди дэ булса кешелэр теркеменэ житэкчелек итуче, теркемпен башлыгы. Олкэн ат караучы. □ .Олкэн савучы итеп Гелнарны, тавык багарга Медэррис картныц Нэсимэсен куярга", — дип карар чыгардык без. Э. Айдар.
4.	Званиесе, чины яки эш урыны буеича узеннэн тубэннэргэ Караганда югары торган яисэ югары булган. Олкэн офицерлар. Олкэн сержант. □ Минем балалык иптэшем Исмэгыйль—хэзер гвардия елкэн лейтенанты. Г. Гали.
5.	Уку йортын, мэктэпне Ь. б. ш. тэмамлау алдында торган; югары класста (курста) укучы. Олкэн укучылар. □ Калын китап кутэргэн елкэн ике шэкерт керэ. Н. Исэнбэт.
6.	диал. Зур. Бу иртэнец м;ылы тынлыгы, урманныц елкэн гамьсезлеге каядыр якында гына мэрхэ-мэтсез сугыш, кан йэм улемнец барлыгын онытып торырга мээ^бур итэ. Э. Еники.
влкэинэр советы—конференциялэрнен, съездлар-нын, сессиялэрнен делегация, депутатлар вэкиллэрен-нэн гыйбарэт Ьэм оештыру мэсьэлэлэре белэн шегыльлэнэ торган органы.
вЛКЭНЛЕК и. влкэн (1, 4 мэгъ.) булу. [Степаныч:] Баман-йаман шул сакалга бэйлэнэсез. Акыл-лылык, елкэнлек билгесе бит ул. А. Шамов.
вЛКЭНЭЮ ф. Олыгаю, яше зураю, олы яшьтэге кешегэ эйлэну. [Я^аббар:] Юкка чабата туздырып йерудэн файда юк. Яшегез елкэнэйгэн, акчагыз юк. Г. ИбраЬимов. [Ишмай] революция елларында. яше шактый елкэнэюгэ карамастан. киресенчэ.---усал-
ланып----китте. Ш. Камал.
вЛКЭР и. сейл. Угез Бозау йолдызлыгындагы Илэк йолдыз теркеменен халыкча исеме. влкэр бат-ты — ж;ир катты. Эйтем. Олкэр эциргэ тешкэндэ, сыер суга тешэр. Эйтем.
вЛКЭЧЕЛЕК и. 1. тар. Революциягэ кадэрге Россиядэ: узенен елкэсендэ культура Ьэм экономика ягыннан местэкыйльлеккэ омтылган буржуаз-либераль ижтимагый агым. влкэчелек тарафдары.
2. Узенен жирле интересларын башкаларныкыннан югары кую, бары уз файдасы турында гына кайгыр-ту. влкэчелек тенденциялэре.
вЛТЕРЭК с. диал. влтерэп торган, кечелекле булган. влтерэк ир олтырак булыр. Эйтем.
вЛТЕРЭП: елтерэп тору — бик кунакчыл булу, кечелекле булу; нэрсэ дэ булса эшлэргэ эзер тору. Хатыны аша-аша дип елтерэп тора ди. Экнят.
в Л ФЭТ и. иск. 1. Дуслык, дус булу. влфэт илэ без дэ итик елфэт. Г. Тукай.
©лэ
702
©me
2. Бергэлек, бердэмлек. Дуслык вэ карендэшлек елфэткэ, вэ елфэт куэткэ сэбэптер. К. Насыйри. [Кызныц] куцелендэ озын гына буйлы, ак чырайлы, кара гына кашлы, йомшак сузле бер сурэт урнашкан. вэ ул [хыялда] сурэт белэн тэмам елфэт хасил иткэн иде. М. Гафури.
©ЛЭШТЕРУ ф. лингв. Кайбер сейлэшлэрдэ суддэге „у“ авазы урынына „е“ эйту; мэсэлэн: куцел — кецел, тугел — тегел.
©ЛЭШ¥ ф. Нэрсэне дэ булса берничэ кешегэ яки куплэргэ булеп биру. Слэшэ белгэнгэ—еч урдэк, белмэгэнгэ — будэнэ. Мэкаль. Дз кене алпавыт м;ир-лэрен елэшкэч, бик сеенгэн иде [Гафият]. И. Гази. [Нуретдин:] Колхозныц----май заводы, колбаса
фабрикасы бар ди аныц, йез мецнэрчэ доход ала да. колхозчыларына итен, сетен мул итеп биру генэ тугел. акчалата да елэшэ икэн. Э. Еники. II Тарату, таратып биру. Политрук Исмаев ей саен кереп Октябрьныц ечьеллыгы белэн котлап йерде, сугышчыларга тылдан килгэн булэклэрне елэште. Г. Бэширов. Газет йэм хат елэшергэ Булат кырга ашыга. М. Жэлил.
©ЛЭШУЧЕ и. Берэр нэрсэне таратучы, биреп торучы. Скупщик аларга билгеле бер хакка чимал, мэсэлэн, туку ечен щеп елэшкэн йэм шулай итеп елэшучегэ эверелгэн. Политэкономия.
©МЕТ и. 1. Берэр телэгэн нэреэнен килэ-чэктэ булуына ышанып, аны кету хэле; ышаныч. Омет белэц яшэу. □ Шундый якты уйлар, якын еметлэр эчендэ яшэп, дминэ сугыш елларын уздырып та щибэрде. Г. Минский. || сейл. Хыял. Шул еметлэр атлаган саен кырыла бара, лэкин бетми яшь рух. беткэн йэрбер емет урынына яцадан-яца йэм йэрберсе нийаясез матурлык вэ нур белэн тулган еметлэр тудыра тора. Г. Ибрайимов.
2. сейл. Нинди дэ булса яхшылык, файда кетелгэн нэреэ; ышаныч багланган кеше. Аныц смете—китап.
©мет иту — еметлэну, нэрсэгэ дэ булса ышану. Шепшэ белэн бал корты иц соцгылар булып эшкэ керешкэннэр, беренчелекне алырга емет иткэннэр. А. Алиш.
О ©мет баглау иск.— к. емет иту. [Искэндэр] ма-лаен ФЗбгэ бирде дэ, шуны кеше итугэ емет баглап, шуцардан эз булса да юаныч табып, тыйнак кына тормыш белэн яши башлады. Г. Гобэй. ©мет йол-Дызы шигъ.— к. емет 2: Солдат бит ул: салкын окопларда Утырса да шулай ялгызы. Куцелендэ аныц — сееклесе, Юаныч йэм емет йолдызы. Ш. Маннур.— Газинур бэгърем, емет йолдызым, кайт инде тизрэк. Г. Эпсэлэмов. ©мет киселу— ышаныч бету, емет бету, емет юкка чыгу. Этилэр белэн кире кайтырга да емет киселми иде. X. Кэрим. ©мет(не) кису — к. емет(не) езу. Эби белэн бабай инде мине шэйэргэ щибэрудэн емет кисеп. кайда булса да бер чит авылга асрарга бирергэ уйлашканнар. Г. Тукай. Д^ийанша хэзрэт Фэхрелбанаттан еметне кисмэде. 3. Ьади. ©мет(не) сузу — еметлэну (гадэттэ булмас-тай, тимэстэй нэрсэгэ). вметец сузып. егетем, уз тицецнэн буш калма. Жыр. ©мет тоту — нэрсэгэ дэ булса еметлэну, еметлэнеп йеру. ©мет езелу — нэрсэгэ дэ булса ышаныч юкка чыгу. Сугыш куркыныч-лары хакында йерэклэрне калтырата торган хэбэрлэр таралып, сугышка китучелэрнец исэн кайту-ларыннан еметлэр езелде. М. Гафури. ©мет(не) езу — нэрсэгэ дэ булса ышаныч бету, килэчэктэ берэр нэреэнен булуына ышанмый башлау. Бэхет табудан емет езмэгэн эшче, приискаларда .ярты сэламэт-леген калдырып", башка берэр щирдэ эш табарга дип чыгып китэ. Г. Нигъмэти. Нэсимэ карчык, нэреэ
булса да алудан емет езеп, кул "селтэп кай ткан иде. А. Шамов.
©МЕТДАР с. иск. ©метлэнуче, еметлэнеп торучы. Кичэ кендез еметдармын сица. Сак белэн Соклар кебек зармын сица. Дэрдмэнд.
©МЕТЛЕ с. 1. ©мет тудыра торган, еметлэндерэ торган, ышанычлы. Шуныц белэн бергэ эллэ нинди еметле хэбэрлэр дэ сейлэнэ башлады. Г. Ибрайимов. II ©мет белэн сугарылган. 6 метле караш. □ [Болар] килэчэккэ еметле уйлар уятты. Ь. Такташ. | рэв. мэгъ. Гали абзыйныц болай да чандыр йезе тагын да ябыккан, кылыч борыны да юкара тешкэн кебек, эмма йомшак соры кузлэре эувэлгечэ куцелле йэм еметле карыйлар. Г. Эпсэлэмов. [Айтуган:] Бик еметле эйтэ икэн алайса, бэрэкалла, бик ышанычлы эйтэ икэн. Г. Бэширов.
2. Эшчэнлекнен нинди дэ булса елкэсендэ килэчэктэ зур унышлар кетэргэ мемкинлек бирэ торган. вметле инженер. | рэв. мэгъ. [Габдулла:] Русча укырга кирэк. Болай синец калэмец еметле генэ куренэ. М. Гали.
3. Килэчэктэ нинди дэ булса унай нэтижэ бирэ торган, килэчэге нинди дэ булса уныш белэн бэйлэнгэн. [Егет:] Мин, Гомэр абзый. бу турыда эти белэн кицэш-табыш итеп карыйм эле. ДСалованьены азсынырлар азсынуын да инде, эш еметле дигэч, тагы ни эйтерлэр. Ф. Эмирхан. [Хэлиуллин:] Менэ, нефтьнец хэлен белим дип кергэн идем. Я. Степан Андрееч, бугенге породалар ни сейлилэр, емет-леме? А. Эхмэт.
©МЕТЛЕЛЕК и. ©метле булу, емет белэн сугарылган булу. „Кенчыгышныц яца баласы’ дигэн ши-гырендэ Туфан еметлелек ноталарын тагын да кутэрэ тешеп: ,Ж,ырлап усик".— дип куя. Г. Нигъмэти.
©МЕТЛЭНДЕРУ ф. 1. ©мет (1 мэгъ.) уяту, емет барлыкка китеру. Чынлап та. сары мыеклы дйзадул-ланыц дэвалау системасы еметлэндерерлек иде. Ш. Камал. Бу хэбэр, эувэлгелэре шикелле таратылу белэн ук ялганга чыгарылмаганлыктан йэм берничэ кеше тарафыннан тэкрарланганлыктан, бетен ха-лыкны еметлэндерде. Ш. Усманов. [Звлэйха:] Менэ сица кирэк булса... Бер вэгъдэ бирде, кешене еметлэндерде. М. Фэйзи.
2-	Килэчэктэ унышлар кетэргэ мемкинлек биру. [Бу ике постановка театрныц] килэчэктэ куп нэреэ еметлэндерэ торган яшь, талантлы кечлэргэ ия булганын куреэтэ. М. Жэлил.
©МЕТЛЭНУ ф. Нэрсэне дэ булса ышанып кету, нэрсэгэ дэ булса ышанып тору; емет иту. [Гриша:] Аныц акыллы кузлэрен йэм тэрэзэ пыяласына язган хэрефен тагын да курермен дип еметлэнгэн идем. К. Нэжми. [Мостафин] сайлауларны кетэргэ булды: ихтимал, шул чакта щэнщалсыз гына тешеп калыр-мын дип еметлэнеп торды. 9. Еники.
©МЕТСЕЗ с. 1. Берэр эш-хэлнен ахыры уныш вэгъдэ итми торган, яхшыру кетелми торгаи. Мин, Сэгыйтьнец йезенэ карагач ук, эшнец еметсез икэнен тешенеп алдым. А. Шамов. Шушындый еметсез. куркынычлы хэлдэ булса да, елан авызына ке-ругэ бер генэ минут яки секунд калса да, хан кызы узенец кайарманлыгын югалтмады. Ш. Мехэммэдев.
| рэв. мэгъ.— Ситдыйк агай, хэллэр бетенлэй ук еметсез куренми эле. К. Тинчурин.
2.	Дэвалап булмый торган, улугэ йез тоткан (авыру кеше турында). Энинец бетенлэй еметсез бер хэлгэ тешуе мине дэ ейгэ кайтырга мэщбур итте. М. Гафури.
3.	©мет булмауны белдергэн, емет чагылмый торган. Сметсез караш. □ Селэйман абзыйныц бу
оме
703
ен
кыска сузе узенец еметсез яцгырашы i белзн мине аптыратып калдырды. Ф. Эмирхан. | рэв. мэгъ. Петров еметсез генэ кулын селекте. Ш. Усманов.
4.	Нэрсэгэ дэ булса бетенлэй еметен югалткан, емете калмаган. [Айсылу:] Соц, ишеттец бит, еметсез кеше шушылай дип язамыни? Г. Бэширов. [Гали:] Гашыйк идем, эмма читтэн гашыйк, еметсез бер гашыйк идем мин. Н. Исэнбэт. || Килэчэктэ унышлар вэгъдэ итми торган, килэчэге унышлы булмаган. вметсез инженер.
5.	куч. гади сейл. .Начар", .юньсез* мэгънэсеидэ тиргэу сузе буларак кулланыла. [Бэлия:] вметсез! Шулкадэр иткэн яхшылыкларныц кадерен белми, нинди явызлыклар эшлэп йери. М. Фэйзи. [Габдел-мэн:] Угезне асам, вметсез! Кире беткэн нэрсэ. Тэртэне сындырды. Р. Ишморат.
О вметсез — шайтан ди — нинди авыр хэллэргэ тешкэндэ дэ еметне езэргэ ярамауиы белдерэ. [Хэ-лиулла:] Туктагыз. нишлэп бик тиз щебеп калдыгыз эле? вметсез — шайтан ди. А. Эхмэт.
вМЕТСЕЗЛЕК и. 1. Яхшы килэчэккэ ышанмау, тирэ-яктагы бетен нэрсэие иачар дип куру; шундый халэт. 1905 елгы революция бастырылганнан соц башланган кара реакция кайбер катлауларда, бигрэк тэ вак буржуа интеллигенциясе арасында еметсезлек тудырды. М. Жэлил. Иптэшлэр арасында Баязитныц соцгы заманда гадэттэн тыш емет-сезлеккэ, пессимизмга чумуы билгеле иде. Г. Ибрайимов.
2. Берэр эш-хэрэкэтнен унышлы чыгуына емет булмау. Закир----еметсезлек белэн урындыкка
килеп утыра. Г. Камал. Начальник еметсезлек белдергэн бер хэрэкэт ясады. Ш. Усмаиов. Ул минут-та Гаязныц йезенэ чыккан еметсезлек, таянычсыз-лыкка карап. елыйсым килэ иде минем. М. Эмир.
вМЕТСЕЗЛЭНДЕРУ ф. Кемнен дэ булса еметен юкка чыгару, еметеи езу. Син чын ихласыц илэ бер эшне мэйданга чыгармакчы булсац, сине терле ма-нигълар илэ куркытып еметсезлэндерэлэр. Г. Тукай. Балыкныц аз булуы аларны [балыкчыларны] емет-сезлэндермэде. Ш. Камал.
вМЕТСЕЗЛЭНУ ф. вметне югалту, емет итми башлау. [Хэсэн] кулындагы китабын, еметсезлэнеп, естэл естенэ ташлады. Ф. Эмирхаи. [Эхмэт:] Тукта эле, мин ни ечен бу кадэр еметсезлэнэм, ни ечен бу кадэр кайгырам? Г. Камал.
вМЕТЧЭН с. вмет белэи караучан, оптимист.
0МЕТЧЭНЛЕК и. вметчэи булу, оптимизм.
вМИТ и. иск. к. емет. вмит берлэн карый баш-лыйм булачакка. Г. Тукай.
вММЕЛХЭБАИС и. иск. куч. Аракы, исерткеч эчемлек (гарэпчэ .эшэкелеклэрнен анасы" дигэн суз).
вММИ с. иск. Укый-яза белми торган, надан.
вММЭТ и. иск. 1. Нинди дэ булса бер дин тарафдары, бер пэйгамбэр ендэгэн диндэ булган кеше. [Ишан:] Хозыр галэййи эссэлам чыкты да, яшел таягын сица таба кутэреп: .Эй син, алла бэндэсе, Мехэммэт еммэте Ж,иканша". — диде. К. Тинчурин. II Бер динне тоткан халык, бер динцэге халык. Арт-тырырга ул [карт] тиеш лэ хак пэйгамбэр еммэтен! Н. Исэнбэт. [Мулла:] Без, меселманнар, барымыз да бер еммэт кешелэремез. И. Гази.
2. Миллэт. Кавемнэрне вэ еммэтлэрне гыйлемле вэ гузэл кылган нэрсэ—дарелфенуннэр вэ гали мэк-тэплэр. Шура. Газетага тубэндэге сузлэр генэ урнаштырылган иде: .Шэригать буенча меселман-нарныц Нэрберсе — бер еммэт'. К. Нэжми.
вМСЕНДЕРУ ф. диал. к. ымсындыру.
вМСЕНУ ф. диал. к. ымсыну.
вмэ и. Берэр'аерым хужалык яки кеше ечен кумэк кеч сорый торган нинди дэ булса бер эшне ирекле рэвештэ жыелып кумэклэп, тулэусез башкару. Каз емэсе. Ой емэсе. Печэн емэсе. □ ,вй кутэрэм, емэгэ!' — дигэн чакырылу ишетелу белэн, дхмэдилэр, Шэяхмэтлэр, Шэцгэрэйлэр, Ситдыйклар, И^ийанша бабайлар э^ыелып килделэр дэ, иртэнчэк кояш белэн бергэ тотынып. теш авуга ейне аякка бастырдылар. Г. Ибрайимов. || Жэмгыять яки берэр ижтимагый оешма ечен башкарыла торган шундый ук эш. Якшэмбе кен пионерлар, укытучылар ж;итэкчелегендэ, зур хэзерлек белэн емэ оештырдылар. Г. Гобэй. [Маликов:] Колхозчыларыгыз емэдэ, зур тырышлык курсэтеп, бердэм эшлэделэр. А. Эхмэт. II куч. сейл. бмэдэ катнашучы кешелэр. [Гатау:] Буген [дпрэу-гэ] емэ таралгач, соцлабрак килергэ куштым. М. Фэйзи.
вмэ иту — берэр эшне емэ белэн кумэк башкару, емэ жыеп берэр эш эшлэу.
вМЭЛЭП рэв. вмэ белэн, емэ оештырып. вмэлэп ей кутэру.
вМЭЧЕ и. вмэгз чыгучы кеше, емэдэ катнашучы кеше. Уцган емэчелэр. □ вмэчелэр эштэн кояш баер алдыннан гына туктадылар. И. Салахов.
вН I и. Чынбарлык, реальлек; теш тугел, хыял тугел, саташу тугел. Мин матурлыкныц нэрсэ икэнен бары хыялда гына куреп, экиятлэрдэн генэ ишетеп килгэн ятимэ бер кыз, кинэт енемдэ чын матурлык дицгезенэ чумдым, шатлык дулкыннарын-да йезэ башладым. Г. Кутуй. Шунда инде мин, бэ-хетсезлеккэ каршы, моныц теш тугел, э чын ен икэненэ тэмам ышандым. А. Шамов. Тешендэ дэ йаман шул енендэге нэрсэлэрне курде. М. Гафури.
О вйгэ килу — нинди дэ булса кечле тээсирдэн сон бераз вакыт уткэч тирэ-юньне абайлый башлау; айну. Бераздан соц ененэ килгэн кеше шикелле, [ул] ак чэчлэрен эчкэ тыгып, яулыгын рэтлэп бэйлэ[де]. М. Гали, внме, тешме? виемме, тешемме?— бик нык гажэплэнгэн яки бер дэ кетелмэгэн хэл булган вакытта эйтелэ.— Бу ни хэл бу, Солтан абый? Бу енме. тешме, без эллэ барыбыз да саташабызмы? Г. Ибрайимов. [Зейрэ:] Тукта! Мин соц монда нишлэп йерим? Тукта, енемме бу, тешемме? Ф. Бурнаш.
вН II и. Жирдэ хайван узенэ яшэу-тору ечен казып ясаган чокыр, оя. Эрлэн вне. □ Бер енгэ ике аю сыймас. Мэкаль. Корткыч енендэ икэн. Елгадан су алып килеп салулары булды, запас ишектэн са-лам, улэннэрне мыеклы танавы белэн сезеп ялт килеп чыкты. Г. Гобэй. II куч. сейл. Дошман тер-риторнясе; дошман ныгытмасы. Кайткан идек тар-мар итеп Дошманны уз енендэ. Э. Исхак. Ташкын булып бара безцец йеэк^ум. Актарыла фашист еннэ-ре. Ш. Маннур.
вН III и. Нинди дэ булса тавыш, аваз. Телке — ти-ресе белэн, Былбыл вне белэн кадерле. Мэкаль. Беренче вне, беренче сузлэре белэн Майирэ мине ничектер еркетеп елгергэн иде. Ф. Хесни. Ишетелде haeada аккош вне. Дэрдмэнд.
О вне качу (алыну) — бнк нык куркудан тавышсыз калу, сейлэшэ алмый башлау. [Тимер:] алай бик енец алынмасын, мин юлбасар тугел. М. Хэсэнов. вне киселу — тавышы бету. Шуныц аркасында аклар батареясыныц вне киселде. К. Нэжми. вне кысылу — к. ене качу. Ж,емэдил-эувэл шулай гына эйткэн иде, Сэфэрнец ене кысылды! Ник бер генэ суз эйтсен. Ш. Камал, вие тыгылгыры таре.— елаган балага яки тавышланган берэр кешегэ карата эйтелэ. виен (дэ) чыкмасын! — „дэшмэ, тик тор" мэгънэсеидэ. вине (еиен)алу— бик нык куркытып, телсез иту, тавышсыз
ОН
704
GPE
калдыру, сейлэшудэн туктату. вннэн язу — 1) тавыш бету; 2) бнк нык куркудан телсез, тавышсыз калу.
GH IV а. иск. 1. Тиренен йон тебе, жнрлеге. Ай-гыр куйсац внледэн куй. кучкар куйсац йонлыдан. куй. Мэкаль.
2. Тэн тиресендэге тишек.
вНДЭМСЕЗ рэв. иск. Кушмыйча, ендэмичэ. Кун-дэм ендэмсез эшлэр. Мэкаль.
вНДЭМЭ а. 1. Халык массаларына телдэн яки язма рэвештэ мерэжэгать. Солдат безгэ Петроград болыиевикларыныц конференциясендэ кабул ителгэн ендэмэне укып курсэтте. К. Нэжми.
2. Нинди дэ булса бер житэкче идеяне. политик талэпне белдергэн, бик кыска формадагы мерэжэгать, лозунг. Партиянец Беренче май ендгмэлэре.
6НДЭ¥ I ф. 1. Кемгэ бэ булса берэр эш-хэрэкэт башкарырга тэкъднм иту, угетлэу, чакыру. днэ шул яца тормыш ниндидер зур эш башкарырга ендэп, куцелне кытыклый, ашкындырып тора иде. Г. Бэширов. Кайтып китэргэ э^ыенганыбызны сизгэч, [Низамыйлар] безне кунарга енди башладылар. М. Эмир. II Нинди дэ булса мейим бер эш башкарырга, берэр рэсми оешмага керергэ тэкъдим иту. Килеп басты ил естенэ зур куркыныч! Яуга енди Ватан-ана уз улларын. Э. Исхак. Пионерлар---Иб-
райны пионерга керергэ ендилэр. Г. Гобэй. || Берэр динне кабул итэргэ тэкъдим иту. Шуннан соц, Нух, бик каты кычкырып, Кешелэрне дингэ ендэгэн. М. Гафури.
2. Узеннэн алда килгэн исемнен мэгънэсенэ бэйлэнешле рэвештэ, кемгэ дэ булса тегелэй яки болай эш итэргэ кушу, тэкъдим иту. Тынычлыкка ендэу. □ Председатель халыкны тэртипкэ енди башлаган иде. М. Гали.— Кешелэрне изгелеккэ ендэп тэ, узе-гезне онытасызмы? Г. Тукай.
3. Кая да булса чакыру. [Майруй:] Буген гимназия-дэн чыкканнан бирле менэ Галиев белэн кунак ендэп йерибез. Ф. Эмирхан. Звонок, озын коридорны яцгы-ратып, укучыларны класска ендэде. А. Эхмэт.
вндэу билгесе лингв.— ендэу жемлэдэн яки ым-лыктан сон куела торган тыныш билгесе (!). вндэу э^емлэ ахырында ендэу билгесе куела. В. Хангил-дин. вндэу интоиациясе — кечле хисне, тойгыны, дулкынлануны белдергэн интонация, видэу кэгазе (хаты) — чакыру кэгазе (хаты). Нэгыймэ карчык---
Габдулланыц дус-ишлэрен чэй мээ^Лесенэ чакырырга кирэк тапты. Уннан артык ендэу кэгазьлэре язылды. Ш. Камал. [Абелкарип:] Миртимер, Исэнбай, без буген Тулбай шэкертлэреннэн моназарага ча-кырып ендэу хаты алган идек,* Т. Гыйззэт. видэу Жемлэ лингв.— кечле хисне, тойгыны белдергэн жемлэ. Ж,емлэлэр хикэя эцемлэ, copay э^емлэ, ендэу э^емлэ дигэн терлэргэ буленэлэр. В. Хангилдин.
вНДЭУ II и. иск. к. ендэуче. [Габденнасыйр^ Гади эк;ыен кунаклары гына тугел, алдан ук ендэу эцибэрелеп чакырып куелган, э^ыенныц турендэ утыра торган теп кодалары инде болар. М. Гали. Акча алынды, мэКэр килешенде, шимбэ кен туйга килергэ дип, бу яктан ендэулэр барып кайтты. Г. Ибрайимов.
вНДЭУЛЕ с. Чакырулы, чакырылган, чакырылып килгэн. вндэуле кунак мендэрле. Мэкаль. Ондэулегэ ике мендэр, ендэусезгэ боты мендэр. Мэкаль.
вНДЭУСЕЗ с. Чакырылмаган, чакырусыз килгэн. Ондэусез кунак енэмсез. Мэкаль.
вНДЭУЧЕ и. 1. Жыелышка, кунакка h. б. ш. ча-кыручы кеше. Камэретдин юбилей дэгъвэтнамэсен ендэуче Сафадан вакытында тараттырды. К. Тнн-чурии. Авазныц беренче дулкыны урамнарга сыеша алмыйча авыл естендэ чарпышып барганда, йомшак
Наваны тетрэтеп, ендэученец соцгы сузлэре~шыц-гырдап куйды: .Бэй, э^ыенга!' Г. Бэширов.
2-	этн. Кияуне кыз куенына керергэ чакырырга жибэрелгэн кеше. Кичлэрдэн бер кичне билгелэп, фэлэн кич кияу рэхим итсен дип, кыз тарафыннан егеткэ ендэуче килэ. К. Насыйри.
вННЕК и. диал. Йомран яки эрлэннен оясыннан туп-туры жир естенэ чыга торган запас юл.
вНСЕЗ с. Тавышсыз, тавыш-тынсыз. внсез кеше. □ Ашаганда телсез бул, эшлэгэндэ енсез бул-. Мэкаль* [Дэмин] телсез иде ул бу минутта. Юк, алай гына да тугел, енсез иде. Б. Камалов.
вНЭМЛЕ с. иск. Ягымлы, кунелгэ ятышлы. Сей-гэн ярныц вне енэмле. Эйтем.
вНЭМЭУ ф. 1. юклык формасында кулланыла. Кемне якн нэрсэне дэ булса яратмау яки яратып бе-термэу; кемгэ яки нэрсэгэ карата булса да кире менэсэбэттэ булу. Габдулла аныц эцгэмэсен енэмэде. Э. Фэйзи. Кайбер ораторларны енэми сызгырып-сызгырып куалар, кайберлэрен эцыр йэм ура белэн алкышлап каршы алалар. Г. Камай. Белмим ни сэ-бэптэндер, булмэдэш иптэшлэрем Бари абыйны енэ-мэделэр. С. Сабиров.
2.	Нэрсэне дэ булса талымлау, яратып бетермэу (мэсэлэн, нннди дэ булса бер ашамлыкны). Аннары Марат ул кэбестэ шулпасын бик ук енэп тэ бетерми. Г. Гобэй.
3.	диал. Нинди дэ булса авырудан сон сэламэт-лэнмэу яки сэламэтлэнеп житмэу.
4.	диал. Кайда да булса нигезлэнеп яшэп китэ алмау.
©НЭУ ф. диал. Сизу, тану, белу. Атласов рай-башкарма комитеты председателе Фэрит Яйудин икэнен шунда ук енэп алды. С. Рафиков.
вР-кас. Кайбер сыйфатларнын йэм рэвешлэрнец алдында килеп, „бик”, „утэ“ дигэи мэгънэне белдерэ, артыклык дэрэжэсе ясый. Ор-яца машина. □ [Алар] бу тормышны ер-яцадан корырга кирэк дилэр. И. Гази.
вРГЕЧ и. сейл. Курек, йава ердеру жайланмасы (мэсэлэн, тимерчелектэ). вргеч ердергэн саен, ут гелт итэ. Н. Исэнбэт.
вРДЕРГЕЧ с. тех. Ьава яки газ ердерэ торгаи. врдергеч кепшэ.
вРДЕРУ I ф. Йекл. юн. к. еру I. Кету-кету этлэрне ердереп,----авыл читендэге кечкенэ бер
ейгэ барып туктадык. Г. Ибрайимов.
вРДЕРУ II ф. 1. Курек яки башка берэр иэрсэ ярдэмендэ йава еру, йава агынтысы юнэлту. Бабай, эцирдэн икенче бер озынча тимер алып, мичкэ ку-мер салды да мех белэн ердерэ башлады. Г. Гобэй.
2. с. мэгъ. тех. Ьава ердереп чистарта торган. Ордеру клапаны. Ордеру краны.
вРЕ и. 1. Итле аш естенэ чыккан май. Шулпаныц ересе. □ Упкэне купме кайнатсац да, ересе чыкмас. Мэкаль.— Шулпаныц ересен, шикэрнец эресен момент курэ. К. Нэжми.
2. диал. Кайнап торган аш шулпасы естеиэ чык-каи кубек. Шул казаннарныц янында, йэммэсе кулларын сызганып, зурлы-кечеле шэкертлэр кайнаша: кем бэрэцге турый, кем токмач сала, кем ашыныц тозын карый, ересен тугэ. Г. Ибрайимов.
О вресен щыю — хезмэттэ катнашмыйча, нэрсэнен дэ булса узенэ ин яхшысын алу.
вРЕК и. 1. Гелчэчэклэр семьялыгыннан кеньякта усэ торган жнмеш агачы; русчасы: абрикос. II Шул агачнын каты тешле сусыл жимеше.
2. Шул агачнын тешлэре алынмыйча киптерелгэн жимеше. Базардагы сэудэгэрлэр еллар буенча сатыл-мыйча яткан чапаннарын, ереклэрен берничэ кен
0РЁ
705
©рт
эчендэ сатып, бетгрделэр. Ш. Усманов. Атланмай, бал, эйбэт бодай икмэге, сельпо кибетеннэн алдырган ерек, хэтта телемлэп кисеп куйган сыр да бар иде. 9. Еники.
©рек агачы—к. врек (1 мэгъ.). Госпиталь бакча-сында усеп утырган ерек, чия агачлары ап-ак чэчэккэ кумелгэн. Э. Айдар.
©РЕЛЕ с. Шулпасына ересе (1 мэгъ.) чыккан, ересе булган (итле аш турында). Каракуз, озын сап-лы аш чумечен сап-сары ереле ашка батырып. бол-гап эцибэрде. И. Салахов. Тэмле исле, куе ереле, токмачлы аш белэн тулган табаклар, кисэр карасы булмаган елкы итл.ре------хэзрэтнец тешенэ генэ
керерлэр. С. Рафиков.
©РЕЛМЭЛЕ с. лингв. Сейлэм органнары арасында ясалган ярыкка Ьава ышкылудан барлыкка кнлгэн; фрикатив. врелмэле тартыклар. □ Л фонемасы ерелмэле аваз дип характерлана. Р. Шакирова.
6РЕЛМЭЛЕЛЕК и. лингв, врелмэле булу, фрика-тивлык. Авазныц ерелмэлелеге.
6РЕЛ¥ 1. Теш. юн. к. еру II (2—4 мэгъ.).
2. Ьава тулып кабару (куык, шар хасил булу турында). Рус мэулуде утеп китте, кеннэр суык, Ко-лакларда, борыннарда ерелэ куык. Г. Тукай.
3. сейл. Кабару, кабарып кулэмеи зурайту, кулэ-ме зураю. Ата куркэ кабарынып, ерелеп пух-пух итте дэ .голдыр-голдыр" дип кычкырды. Ак юл. Бака купме ерелсэ дэ, угез булалмый. Мэкаль. II Тулып пешу, тулышу. Кояш астында кызарып, янып утырган тэмле чиялэр хэзер ерелеп каралып бара-лзр. Г. ИбраЬимов.
©РЕНДЕ и. диал. к. уренте. Хатын-кызларныц кайб рлэре кэбестэ, помидор ерендглэре утырта, кайберэулэре сезгечлэр. чилэклэр белэн инеш кулен-нэн су ташып, яца утыртылган аренде ояларына су сибэлэр. Ш. Камал.
вРЕТЕЛУ ф. сейл. к. ертелу. Шул арада эцицел-чэ зэцгэр томан белэн еретелгэн алдагы ицкелгэ нидер булды. Г. Бэширов.
©PETY ф. сейл. к. ерту. [дфэнде:] дгэр херрэ булсагыз, туташ. сезнец муеннарыгыз. чэчлэрегез, бигрэк тэ колакларыгыз йэммэсе гаурэт була. Бу кадэр ирлэр арасына ничек оялмыйча сез бу otqup-лэрегезне еретмичэ килэсез? Ф. Эмирхан.
вРКЕЛУ ф. диал. Ургылу, ургылып-ургылып хэрэкэт иту (болыт, тетен Ь. б. ш.). Бик еракта кукри кук. яшьни яшен — яцгыр килэ-, Кыйбла яктан эцил исэ, зур-зур болытлар еркелэ. М. Гафури.
вРКЕНЕЧ с. диал. Куркыныч.
©PKEHY ф. диал. ©рку, курку. Иясе белэн булган бу хэлдэн еркенгэн ат, чит чнэрне аударып-тап-тап, икенче якка ыргылды. Г. Минский.
©PKETY ф. 1. Куркыту, куркытып кая да булса читкэ тайпылдыру (атларны, ханваннарны). Килде чыкты бер заманны Чын буре, куй еркетеп. Н. Исэнбэт.
2. сейл. Куркыту, курку хисе уяту. Никадэр генэ каты эйтмэс ’Н, никадэр генэ усал телле булмасын, аны Йезлебикэ еркетми. Г. Бэширов. Шулай да бу аны [Мусаны] бик ук еркетмэде, сагайтты гына. Ш. Маннур.
6РКЭК с. 1. Курка торган, еркэ торган (атлар турында). [LUuhan:] Менэ шулай кирэк. Нигэ еркэк ат кебек, ирлэрдэн еркеп, урамныц икенче ягыннан китэргэ. М. Гафури.
2. сейл. Курка торган, куркак табигатьле, курку хисе кичерэ торган; батыр, кыю тугел. вркэк кешелэр. и и. мэгъ. Шундый кеше турында. [Майибэдэр:] Син Ьаман да шул еркэк икэнсец эле. А. Гыйлэжев.
0РКЭКЛЕК и. ©ркэк булу. Атныц еркэклеге.
45 А-ЕИ
□ Буржуазиянсц азатлык ечен керэше еркэклек, эзлексезлек. ярым-йортылык белэн аерылып тора. В. И. Ленин.
©РКЭЧ и. 1. Кайбер хайваннарнын аркасында май туплана торган бер яки ике зур оры (мэсэлэн, деядэ, зебуда). Бер деядэ ике еркэч, бере шилсэ, беренец кече юк. Мэкаль. Ике капчыкны [кыйммэтле ташлар белэн] тутыргач, бай аларны деянец еркэчлэ-ренэ урнаштырган. А. Алиш.
2. сейл. Тау естендэге текэ калкулык. Еракка, бик еракка чаклы сузылган ул тауларныц эреле-ваклы еркэчлэре арасыннан, яртылаш элсерэгэндэй булып, тенге агачлар сузылып калалар. Ф. Хеснн.
©РКЭЧ-6РКЭЧ рэв. ©ркэчлэр (2 мэгъ.) хасил итеп, текэ калкулыклар булып. Безнец каршыда еркэч-еркэч кутэрелгэн таулар. текэ таш кыялар тез '.эсе. С. Сабиров.
6РКЭЧЛЕ с. ©ркэче булган. [Краснов:] дгэр алай-болай булса, атып сигнал бирегез. Без энэ теге еркэчл сопкага чигенербез. Г. Эпсэлэмов.
©PKY ф. 1. Кинэт килеп чыккан берэр нэрсэдэн яки нинди дэ булса тавыштан куркып киту, куркып читкэ тайпылу; чабып киту, чыгымчылый башлау Ь. б. (атлар турында). Кинэт эрэмэлектэ шау-шу купты: атлар еркеп бер якка сугылдылар, кешелэр куркып кычкырып эцибэрделэр. А. Шамов. Комбат-ныц колоннага орыныр-орынмас барган аты, нидэн-дер еркеп. читкэ тайпылды. Г. Бэширов. || Курку, куркып китеп берэр хэрэкэт ясау (хайваннар турында). Куйлар еркеп урыннарыннан кузгалдылар. Г. ИбраЬимов.
2. сейл. Нэрсэдэн дэ булса курку, каушау. Искэ тешэ: Колчак гаскэренец вркеп качулары Себергэ. М. Гафури. [Якуб:] Егетлэрнец иц [шэплэрен] эк;ый. Хэтэр минутта еркеп кала торган булмасыннар. И. Гази.
©РЛЕК и. 1. Идэнне, тушэмне Ь. б. ш. кутэреп тору ечен. очлары ике як стенага якн нигезгэ беркетелгэн агач, тимер яки бетон борыс. врлексез ей салмыйлар. Мэкаль. Ата—йортныц матчасы, Ана— йортныц ерл. ге. Балалар—стенасы. Эйтем. Себер калка тайга тебеннэн. врлек салып бетон, тимер-дэн. Ш. Маннур.
2. Корылманын атламасын (кайчысын) тотып тора торган аркылы борыс. [Мершидэ:] Сыерлар абзары-ныц ерлеге сыгылган, эчтэн берэр терэу кисэге са-лырсыц. Т. Гыйззэт.
©РЛЕКЛЕ: ерлекле купер—ерлеклэргэ салынган купер. Англиядэ тарихка кадэрге бер купер табылган. Бу—безнец ерлекле куперлэр^безнец борынгы „бабасы". Табиг. буйс. юл.
©РПЕ и. диал. Жилен. Каты ерпеле сыер.
О врпесе каты—узсузле, усал кеше турыида эйтелэ.
©РПЭЙТУ ф. диал. Кабарту, тырпайту. Мыек-ларны ерпэйту.
вРПЭК и. 1. иск. ©чпочмаклы яулык. Башындагы кызыл ерпэген арттан бэйлэгэн чандыр гына бер кыз алгы машинадан э^итез генэ сикереп тешеп шлагбаумны ачмакчы булган иде, Шэрипов аны коры гына кисэтеп куйды. С. Рафиков.
2. диал. Яулык (гомумэн). [Булж итеп] карчыг-рак хатыннарга ерпэк бирэлэр. К. Насыйри.
врпэк сару—башка ерпэк бэйлэу.
вРПЭЮ ф. диал. Кабару, тырпаю.
©РТЕЛУ ф. 1. Берэр иэрсэ белэн каплану. Картонная кисеп, кызыл белэн ертелгэн биш чачаклы йолдыз. тушэмнец нэкъ уртасына кызыл щеплэр белэн асылып, тирэлэй нурлар чэчеп торган бер
©PT
706
GC
рэвешкэ кертелгэн. M. Фэйзи. Агачтан эшлэнгэн .Фока’ белэн корычка ертелгэн .Челюскин"ны тиц-лэштерегез. А. Алиш. || Каплану, томалану (мэсэлэн, томан белэн). Кабан куле ак томан белэн ертелгэн иде. А. Расих. II куч. сейл. Киеиу. Асыл киемнэргэ ертелу.
2.	куч. Йездэ, чырайда нинди дэ булса хис-тойгы чагылу турында. Мондый минутларда аныц ачык матур йезенэ борчулы сагыш пэрдэсе ертелэ. С. Сабиров. Ниндидер бер эцансыз эн;итдилек белэн катып калган йезе аз гына сагыш белэн ертелгэн. 9. Еники.
3.	куч. диал. Яшерену, качып котылу. [Мавия:] Мин монда вакытлыча кеше сузеннэн ертелеп то-рыр ечен генэ килгэн идем. М. Фэйзи.
GPTEHY ф. Узенэ иэрсэ дэ булса каплау; киену. вртенэ белми ертенгэн. оят эцирлэре куренгэн. Мэкаль. Пакь кием берлэн киенде. яхшылап ертенде ул. Ак юл.
GPTKE4 и. Каплавыч. Яфрактан тегелгэн гаурэт ерткечлэрен табып алып кигэндерме. юктырмы. анысы коръэндэ эйтелмэгэн. Г. Гобэй.
GPTY ф. Нэрсэ дэ булса каплау, естенэ ябу. Чыдамсыз бер кием ул УДанны ерткэн! Г. Тукай. Кар чикмэне хэзер э«;итми Кырныц коцгырт кара тэнен ертергэ. М. Жэлил.
GPTYJ1E с. Капланган, есте каплап алынган; нэрсэ белэн булса да ертелгэн. Сыек кына томан белэн ертуле дицгез естендэ очынып йергэн акчарлаклар-ныц гыйгылдап келгэн шикелле уткен йэм куцелне кытыкландыра торган тавышлары--------эллэ нинди
тылсымлы сарайдан ишетелгэн шатлыклы шаркыл-дауларга охшый иделэр. Ш. Камал. Яшел яфрак белэн ертуле чыршылар, каеннар да Торалар тик кенэ. М. Гафури.
GPTYCE3 с. Капланмаган, есте ачык; ялангач. вртусез пакь, ак йезеннэн ай убэ. нурлар тама. Н. Думави.
©РФИЯ и. Карават естенэ жэеп кую ечен бик юка, утэ куренмэле челтэр тукымадан, тюльдэн h. б. ш. ясалган япма. Карават естенэ ерфия ябу. □ Йокыдан уянып эцитмэгэн Казан естенэ, эйтерсец, утэ куренмэле алсу ерфия каплаганнар. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. Челтэрле итеп бэйлэнгэн; челтэрдэн ясалган; бик нечкэ. брфия шэл.
вРЭК и. 1. Хорафат карашлар буенча: улгэн кешенен башкаларга куренэ торгаи рухы, чалымы. Ьич ерэк, албасты булган сахралар, кырлар да юк. Г. Тукай. Болардан башка, пэрцлэрнец, эценнгрнец терле теслэргэ керулэре, убырлар, ерэклэр хакында халык арасында йергэн экиятлэр------сей-
лэнде. М. Гафури. [Карт]. саташкан сыман итеп, уз пулатына бичура иялэнгэнлеген, кече атна кен-нэрендэ кызы Эсманыц ерэге, кабереннэн чыгып, тэ-рэзэлэрне шакылдатып, ишек алдында йергэнлэген сейли башлады. Ф. Эмирхан.
2. куч. кимс. Артык ябык яки ямьсез кеше турында. [Алар] немецко энэ очы кадэр дэ ышанмыйлар, ченки бу ерэкнец кирэксэ шушы минутта ук пуля эцибэрэ алачагын белеп торалар. 9. Еники. [Зелсэ-гыйдэ:] Эткэй, менэ бу ерэгец куземэ тертте. Т. Гыйззэт.
вРЭНГЕ и. 1. Киртле кин яфраклы агач; чагаи. Берсеннэн-берсе уздырышып ускэн имэн, юкэ. ерэцге, элмэ агачларыныц яца гына юындырылган яшь геллэр тесле саф. иркэ яфраклары безне салкынча урман йавасы белэн коендырдылар. М. Эмир. Кезнец беренче атналарында алтыннан койган шикелле оры яфраклары белэн шыбырдап утырган ак каен
нар, кызгылт яфраклы усаклар, ерэцгелэр хэзер кеннэн-кен шэрэлэнэ баралар. Г. Эпсэлэмов.
2. с. мэгъ. Шул агачтан ясалгаи. врэцге естэл. □ Талип абзый, эйткэннэрнец буш суз тугеллегенэ начальникам ышандырасы килеп, чукмарлы ерэцге таягын йавада чайкады. Г. Гобэй.
GPY I ф. 1. ©зек-езек тавышлар чыгару (эт, телке турында). Эт ерер, буре йерер. Мэкаль. Бэла-дэн котылдым дип уйлап та елгермэдем, койма буйларында эсседэн иренеп. элсерэп яткан энчеклэр минем кыяфэтемне куреп алдылар, артымнан ерэ башладылар. Э. Айдар.
2. куч. гади с. Тиргэшу, эрлэшу, орышу; эшэке сузлэр эйту. Дошманнар, никадэр ерсэлэр дэ. укуны туктата алмадылар. Шура. [Насрый Садрыйга:] Эле йаман да ереп торасыцмы? Курсэтермен мин сица. Ш. Камал.
GPY II ф. 1. Ьава агымын куу, куып кучеру, ha-ваны хэрэкэткэ китеру (жил турында). Зифа эби кичкэ каршы тэцкэ-тэцкэ кар явып. эз генэ эк;ил ереп, буран кузгалырга чамалый торган чакта туры шуныц еенэ барып теште. Г. Ибрайимов. Моц гына сызгырып, кезге э^ил ерэ. А. Шамов. II Кая да булса салкын йава керу, утэлн жил барлыкка килу турында. Алганда аныц стеналарыннан э^ил ереп, тубэсеннэн яцгыр утеп торса да, Гыйльмиса э^ицги ---[ейне] тубэсенэ балчык ееп яхшы гына ныгыт-кан иде. М. Галн.
2.	Авыздан кечле Ьава агынтысы чыгару. [Эбуга-лисина:] Гарифулла лампаны ереп сундермэкче булган иде. Г. Минский. II Авыздан йава агынтысы чыгарып, берэр жинел нэрсэне тарату, таратып жибэру яки шулай таратып жибэреп аны чистарту. Зариф, кесэсеннэн бер шикэр кисэге чыгарып. тузанын ер-гэлэп, балага тоттырды. Э. Еники. Кояш нурлары [болытларны] утэдэн-утэ яктырткан. алар шундый эцицел сыман, ерсэц, тузганак кебек. очып китэр-лэр тесле. Г. Эпсэлэмов. II Ьава агынтысы барлыкка китереп, нэрсэнен дэ булса януын кечэйту. Кэли -----болай да шэп янган учакка тырыша-тырыша ергэлэргэ тотынды. Г. Гобэй.
3.	Ьава тутыру, эченэ Ьава агынтысы жибэреп кабарту. Куык еру. □ Унбиш минуттан соц без, елгага тешеп. [резин] кеймэне ереп тутырдык. Э. Айдар.
4.	Тынлы музыка коралында тавыш барлыкка китеру ечен авыздан ана Ьава агынтысы керту. Быр-гысына ул бер ерсэ, элегэ беркайда да ишетелмэгэн, элегэ беркем дэ белмэгэн моцлы йэм дэртле кейне уйнап эцибэрэ, ди. А. Алиш.
О Open чыгару—эштэн куып чыгару; ейдэн куып чыгару. [Сиращетдин:] Тизрэк зшлэрем генэ бетсен. аннан ары мин сезнец барыгызны да ничек итеп ереп чыгарырга белермен. Г. Камал, брмэгэи жиргэ утыртмау—кемне дэ булса бик нык кадерлэу, кемгэ дэ булса бик зур кадер-хермэт курсэту. Эбисе белэн бабасы аны ермэгэн урынга утыртмадылар, ине атна буенча---гарык иткэнче сыйладылар. 9. Ени-
ки. [Вахитныц] эллэ кайда, йичбер белмэгэн, исемен дэ ишетмэгэн э^ирлэргэ китуен уйлап, ермэгэн э^иргэ утыртмадылар. М. Гафури. врсэн очып ки-тэрлек—бик ябык Ьэм арык кеше турында.
ОС, GCTE и. 1. Нэрсэнен дэ булса еслеге. Агыйдел естенец пыяла тигезлеге челпэрэмэ килде. М. Эмир. Хэлим-----аяклары каезланмыйча, есте
ышкыламыйча ясалган тэбэнэк естэл курде. Г. Гобэй. Мин. уйланып утыра-утыра, естэлгэ эцэелгэн кэгазь естен .Искэндэр", .Искэндэрем"-шикелле
сузлэр белэн тутырганмын. Г. Кутуй.
©с
707
©с
2.	Нэрсэнен дэ булса югарыгы елеше. Юл буйлап есте ачык автомобиль э^илеп килэ иде. Г. Эпсэлэмов. [Булмэ] ишеклэренец еслэренэ тактага эре итеп ул булмэдэ тора торган атныц. сыерныц яше, караучысыныц йэм савучысыныц исеме язылган. М. Гали. || с. мэгъ. веке, югарыгы. Афишалар зур хэрефлэр белэн ес яктан кызыл. астан яшел буяу белэн басылган булып, афишаларныц урта бер эцирендэ ике буяу салават купере теслэре шикелле бергэ кушылып киткэн иделэр. Ш. Камал.
3.	Сетнен югарыгы елешендэ жыела торган куе Ьэм майлы утырмасы. Иртэ белэн малларга бирэ торган каткан, кугэргэн икмэк сыныклары белэн естен алган зэцгэр сет, я сыек эйрэн эчереп эцибэ-рэ. М. Гали. Гайшэнец ничэ елга бер килгэн энкэсен сыйларга каты арыш икмэге белэн есте алынган кук сеттэн башка эйбере дэ юк иде. Г. ИбраЬимов.
4.	Капкач. [Сыра сатучы:] Нэфсем тешеп, калын бер мичкэнец Остен ачып эчтем чумечлэп. М. Жэлил.
5.	Нэрсэдэн дэ булса югары урнашкан пространство, ара. днэ [пароходлар] инде узып та киттелэр, аларныц берсе кычкыртып э^ибэрде дэ бетен Идел естен яцгыратты. Ф. Эмирхан. Самолет тэ-рэзэсеннэн карап барган Гелсем апага тенлэ Мэс-кэу естен каплап алачак haea шарлары куренеп калды. Г. Гобэй.
6.	Берэр предметный тышкы ягы, тышкы елеше. Салкын э^илле кен булуга карамастан, атлар бик нык тирлэгэн. авызлары кубеклэнгэн, еслэреннэн бу кутэрелэ. А. Шамов. Тик ул кеннэрдэ платфор-маларда еслэренэ брезент япкан танклар, туплар, борыннарын куккэ чееп торган зенит пулеметлары иде. Г. Минский.
7.	Кием кия торган тышкы як, гэудэ. Башына шактый иске кара зшлэпэ, естенэ кыска пиджак кигэн, яланаяклы, урта буйлы бу карт безне, узе белэн ияртеп. авыл читенэ алып китте. А. Шамов. Атна буена естэн тешмэгэн шинельлэрен салып ташлап, гимнастерка Нэм эчке кулмэклэрдэн генэ калдылар. М. Гали.
8.	Кигэн кием, кигэн кием-салым. Данилов еслэ-рен каккалап торып утырды да авызын ерып тагын учеклэргэ тотынды. Г. Бэширов. Гайнищамал, естен тиз генэ чишенеп, йорт эшлэре карарга кереште. Ф. Эмирхан.
9.	Кайбер авыл хужалыгы эшлэрен белдерэ торган сузлэрдэн сон килеп, „вакыт" мэгънэсен бирэ. Печэн есте. Урак есте. □ Бер э^эйне аларныц карт ялчылары эш естендэ бик каты авырый башлады. Г. ИбраЬимов.	*
10.	бэйл. функ. естендэ. 1) эш-хэрэкэт узеннэн югарыда яки естэ башкарыла торган предметны, затны, урынны белдеру ечен кулланыла. Алман may естендэ. еракта, ай кутэрелэ. Н. Исэнбэт. Финляндия естендэ очкан самолет тавышлары-------Европа
иллэренэ барып ишетелэ. Т. Гыйззэт; 2) эш-хэрэкэт анын еслегендэ, еске ягында башкарыла торган предметны белдеру ечен кулланыла. вйнец тубэнге катында естэл естендэ кызгылт абажурлы лампа яна. Ш. Камал. Кыз бер ук вакытта биология фа-культетында да, балет мэктэбендэ дэ укый, ат естендэ йерергэ ейрэнэ, парашют белэн дэ сикерэ. И. Гази; 3) нинди дэ булса вазифа, жаваплылык Ь. б. ш. йеклэнгэн яки тешкэн затны яки коллективны белдеру ечен кулланыла. Мэктэптэн кайткач, ашарга пешеру, ей эшлэрен карау-----ДСеня естен-
дэ икэн. Г. Гобэй; 4) эш-хэрэкэт бара торган яки баргаи шартларны, обстановканы белдеру ечен кулланыла. Ж,эмилгнец таза белэге, Эш естендэ чыны-
гып. дан'ала. М. Жэлил; 5) нинди дэ булса эшчэи-лек юнэлгэн, тебэлгэн предметны белдеру ечен кулланыла. Кыен мэсьэлэ естендэ эшлэу.
11.	бэйл. функ. естендэге. к. естендэ. [Мэрхэбэ:] .Мин анда аш-су эчендэ кайнаштым",—диде дэ ху-эща хатын естендэге мэшэкатьлэрнец яртысын уз эцилкэсенэ кутэрде. Г. ИбраЬимов.
12.	бэйл. функ. естеннэн. 1) эш-хэрэкэт узеннэн югарыда яки естэ башкарыла торгаи предметны, затны, урынны белдеру ечен кулланыла. Аныц пуля-лары разведчикларныц баш естеннэн сызгырып ут-телэр. А. Эхмэт; 2) эш-хэрэкэт анын еслеге буенча башкарыла торган предметны, урынны белдеру ечен кулланыла. Машина асфальт естеннэн тугел, э текэ ярлы елга естеннэн бара кебек тоела. Г. Эпсэлэмов; 3) еске, тышкы ягыннан нэрсэ дэ булса киелэ, бэй-лэнэ яки ябыла торган предметны белдеру ечен кулланыла. Сырма естеннэн ак халат кигэн еч хатын киц авызлы, есте ябык чилэклэрдэ иртэнге сетлэрен ферма еенэ китерэлэр. Э. Еники; 4) еслегенпэн, тышкы ягыннан яисэ узеннэн аерыла яки тешэ торган предметны, затны белдеру ечен кулланыла. Де-сятниклар безне кырыкмышларыбыз естеннэн те-шерделэр. М. Гали. Парижда аптыраган змигрант-лар биек куперлэр естеннэн Сена суына чумалар икэн. Г. Гали; 5) хэрэкэт анын аша юнэлтелэ торган предметны белдеру ечен кулланыла. Отдел башлыгы. естэлдэге заявлениене яцадан кулына алып, кузлек естеннэн Эхмэткэ карады. Ш. Камал. Разия узенэ каршы торып сейлэшэ торган иптэш кызыныц иц-башлары естеннэн генэ кузлэрен мица тешереп алды. Ф. Эмирхан; 6) нинди дэ булса эшчэнлек юнэл-телгэп, тебэлгэн берэр нэрсэне, затны белдеру ечен кулланыла. —Халыкларныц керэшеп килгэн эше: Ьич кичекмэстэн демократии солых тэкъдим иту. э^иргэ алпавытчылык милкен бетеру, [житештеру] естеннэн контроль кую. Советлар хекумэтен тезу эше тэзмин ителде. Т. Гыйззэт. || Зарланунын, элэклэунен Ь. б. ш. объекты буларак берэр затны яки предметны белдеру ечен кулланыла. —Син бит водниклар естеннэн охранкага донослар ясап торгансыц. К. Нэжми.
II Берэр предмет яки зат карамагындагы, анын хаким-леге астындагы нннди дэ булса затны, предметны Ь. б. ш. белдеру ечен кулланыла. Без. узара бик артык якынаеп киткэч, авыл малайлары естеннэн бетенлэй башлык кебек булдык. Г. ИбраЬимов; 7) сейл. кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса естэп, алардан башка тагын, алардан тыш. [Ибрайим:] Мин ир естеннэн ир тоткан кеше белэн ничек итеп то-рыйм! Г. Камал. || Игьтибар итмнчэ, исэпкэ алмыйча; булуга карамастан, була торып. [Морат:] Ой тулы хатын-кыз естеннэн егет башыц б лэн су ташып йер инде. Т. Гыйззэт. [Гелядамал эби:] Карап торган ике улымны----никадэр бала естеннэн алдылар да
куйдылар. М. Галн.
13.	бэйл. функ. естенэ. 1) эш-хэрэкэт анын еслегендэ, еске ягында башкарыла торгаи предметны белдеру ечен кулланыла. Олаулар естенэ кызыл галетуклы пионерлар утырган. Г. Гобэй. [Иванов], трактор естенэ менеп. кулы белэн тирэ-якка кур-сэтэ-курсэтэ нидер эйтте. Г. Эпсэлэмов; 2) нинди дэ булса эш-хэрэкэтнен юнэлу ноктасын, хэрэкэт максатын тэгъбнр итэ торган предметны яки затны белдеру ечен кулланыла. Егетлэр естенэ чэчэклэр сибэлэр. М. Фэйзи. Безнец яктан кайтып килуче ике немец самолетыныц берсе болар естенэ борылды. Э. Еники; 3) кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса естэп, алардан башка тагын, алардан тыш. Эби белэн бабай тен буе кицэшэ торгач, Тариф картка ике хатын естенэ Зэйнэпне бирмэкче булдылар. М. Гафури;
45*
6с
7D8
gcr
4) узенэ нэреэ дэ булса естэлэ, кушыла торган предметны, куренешне, эш-хэлне белдеру ечен, кулланыла. Бу Попов шмилиял егет. немец телен яхшы белу естенэ. хэйлэкэр дэ. гайрэтле дэ, э^итез дэ иде. Э. Айдар.
©с киеме—кигэн кием; еске кием. Без башта ее киемнэрен салмыйча гына утырмакчы булган идек, ул безне, кунаксыткан рэвештэ, чишенергэ кыстады. Ш. Камал, вс киемендэге узгэреш шактый зур булса да, йезендэ артык зур узгэреш курмэдем. М. Эмир.
О ©с (есте) бетен, еслэре бетен—„тиешле кием-нэре бар, киемнэре житэрлек" дигэн мэгънэне белдерэ. [Фатыйма:] Бутэн малайларныц аларныц нэреэ: тамаклары тук, еслэре бетен. И. Гази.—Тамагы тук, есте бетен, укырга гына кирэк бит инде аца. А. Эхмэт. ©ска (естенэ) алу—1) берэр вазифа-ны, бурычны, йеклэмэне утэргэ риза булу, шуларны узенэ йеклэмэ итеп алу. [Айсылу:] Сез социалистик ярыш байрагын беренче булып кутэрдегез, естегезгэ бик зур йеклэмэлэр алдыгыз. Г. Бэшнров. [Артамонов:] Ул чагында. димэк, беренче тэкъдимгэ кушы-лып, тормышка ашыруны естегезгэ аласыз. Т. Гыйззэт; 2) берэр нэреэ ечен жаваплылыкны узенэ. алу. [Мария Николаевна:] Эле бит ул сэламэтлэнеп экрстмэгэн.--Яхшы, мин каршы тугел. Сез уз
естегезгэ аласыз икэн, мин риза. 9. Айдар. [Миронов:] Сез хэтта аныц гаебен уз естегезгэ алудан да тартынмадыгыз. Р. Ишморат. ©скэ (естенэ) ау-дару—берэр гаепне, жаваплылыкны h. б. ш. башкаларга кайтарып калдыру, башкаларга сылтау.’ [Нур-гали] гаепне [Селэйманов] естенэ аударып карады. Э. Еники. [Мэдинэ:] Нэгыйм абзый [Нокта Вэлине утерунё] курэлэтэ башкалар естенэ аударырга тырышып маташа. LU. Камал, ©скэ (естенэ) барып (килеп) чыгу—нинди дэ булса эш-хэрэкэт вакытында кем яки нэреэ янына барып (килеп) чыгу, аларныц алдында булып чыгу. Кызылармеецлар-----йегереп
ермакны уттелэр, атлар естенэ барып чыктылар. А. Шамов. Бандитларныц hap минут ескэ килеп чыгу куркынычы тугач, кинэт [начхоз] никтер [солдатларныц] сугыша алу сэлэтлелеклэре турында шиклэнэ башлады. А. Шамов, ©скэ (естенэ) пычрак ыргыту — берэр яла ягу, нахак сейлэуне белдерэ. —Мин кеше естенэ нахакка пычрак ыргытырга телэ-мим. Р. Ишморат. ©скэ ташлану—кемгэ дэ булса Ьежум иту, ташлану. —Минем шул суземнэн соц ул мица котырган эт кебек эцикеренеп ескэ ташланды. М. Гафури. ©скэ тешу—хорафат карашлар буеича: алланыц, берэр изге затнын Ьэм гомумэн кемнен дэ булса ачуыннан, каЬэреннэи берэр <сешегэ авырлык килу. [ЗаЬидулла хэзрэт:] АллаЬе тэгалэнец какэрле ачуы безнец ескэ тешэ курмэсен. К. Нэжми. ©скэ чыгару—к. естен чыгару. Кайсы узенеке ечен, кайсы агай-энесе. дус-ише, кода-фэлэне ечен. кайсы уз сузен ескэ чыгару ечен тынычсызлана. М. Гали, ©скэ чыгу—1) спорт керэшендэ жину, икенче бер керэш-чене аста калдыру. Батыр ега. батыр ескэ чыга, Я\ицучелэр булэк алалар. Э. Ерикэй; 2) жину. Белэм, хаклык чыгар ескэ. М. Жэлил; 3) мона кадэр билгеле булмаган берэр куренеш якн нэреэ ачыклану, билгеле булу. Ж,еназа еэбэбеннэн тышкы ягы кап-ланган дошманлыклар Ьэммэсе бэреп ескэ чыкты. Г. ИбраЬимов. ©стенда тору—кемнен дэ булса эш-хэрэкэтен кузэтеп, тикшереп тору. Дамир син сейлэ-гэннэрн: бик тиз тешенэ, лэкин кузлэре гел урамда. ест ндэ тормасац, дэреслэрен бар дип тэ белми. Г. Эпсэлэмов. ©стеидэ тоту—жинаять, начар эш эшлэгэн урында тоту, элэктеру. [Байтирэк:] Менэ шулай. эшлэгэндэ каракны естендэ тоткан буласыз. Т. Гыйззэт ©стеинэн ашау, ашап яту (кем яки нэр-
еэ естеннэн)—кем якн нэреэнен дэ булса исэбенэ ашау, ашап яту; кемнекен дэ булса ашау. вченчелэр авылга солдат килеп тулачак икэн, йорт саен ур-нашачак икэн, авыл естеннэн ашап ятачак икэн дип сейлилэр. И. Гази, ©стеннэн кош та очырмау— к. жил-янгыр тидермэу. ©стеиэ басу—берэр эйткэн суз, фикер дерес булып чыгу. [Сэгъдетдин:] встенэ бастыц,----шунда бер читкэ безнец исемне дэ тер-
теп куйчы. А. Гыйлэжев. ©стеиэ (еслэренэ) йек-лэу—нинди дэ булса эш, вазнфа, бурыч Ь. б. ш. йеклэу, шуларны башкарырга кушу. Хэзерге кендэ ТГАТныц художество э^итэкчелеге аныц естенэ йеклэнде, Нэм ул аны зур энтузиазм белэн башкара. М. Жэлнл. —Сезнец отряд естенэ тылны саклау вазифасы йеклэтелде. Ш. Усманов, ©стеиэ (ескэ) чыгу—кемнен дэ булса жаваплылыгында булган акча яки башка мелкэт житмэу; русчасы: растрата. Сату-чыныц естенэ чыккан. ©ста калмау—1) бурыч калмау, бурыч тулэнеп бету. [Хафиз:] Менэ тирелэрне генэ тапшырып кайтыйм, барыгызга да тулэрмен. Минем естэ калмас. Э. Фэйзи; 2) нинди до булса эйтелэсе суз-фикер эйтелу, житкерелу турында. Минем естэ калмасын—эйтим: Ковнога тукталып, вокзал площадкасына тешкэч, без аныц белэн тагын очраштык. Г. Гали.
©С-БАШ эк;ый. и. ©скэ кигэн кием, ес киеме (баш Ьэм аяк киеме белэн бергэ). Булат шунда ук яше-ренгэн ж;ир ?ннэн ес-башын алмаштырып чыга. Г. ИбраЬимов. Политрук Исмаев еченче взвод су-гышчыларыныц ес-башларын тикшереп чыгып килэ иде. Г. Бэширов.
©СЙвЗ и. мат. иск.— к. мэйдан.
©СКЕ с. ,1. Югарыга урнашкан, югарыда булгаи. Поручик, еске палубада тезелеп торучы матрос-ларны куреп, каушап калды. К. Нэжми. [Шоферныц] ярадан соц ерыкланып калган еске ирене сейлэш-кэндэ бик мэзэк селкенеп тора. Г. Эпсэлэмов.
2.	Кулмэк естеннэн киелэ торган, эчке кием естеннэн киелэ торган. Алсу, булмэсенэ керу белэн, веке киемен алып ташлады. h. Такташ.
О веке як—узеннэн алда килгэн саннан югары яшьне, шуннан узган яшьне белдерэ. [Тимери:] Белем ягы да бик сай инде минем, яшем дэ алты дистэнец еске ягына менеп бара. Г. Бэширов.
©СКОРМА и. Жэмгыятьнен билгеле бер экономик тезелеше—базис тарафыннан барлыкка китерелгэи политик, хокукый, дини, философик, художество карашлары Ьэм шуларга туры килэ торган политик, хокукый Ьэм башка шундый учреждениелэр.
©СКУЙМА и. неол. Берэр предметный естенэ беркетеп куелган нэреэ.
©СКЭ рэв. 1. Нинди дэ булса предметный югары елешенэ. —Кайсы эйтэ. Казанка елгасы белэн ескэ таба менэбез, ди. Д. Аппакова. || Нэреэнен дэ булса еслегенэ, тышкы ягына. Ялган ескэ йезеп, калкып чыкты. Г. Тукай. II сейл. Югары катка, югары кат-ларга. Беркенне Габдулла мэктЭптэн кайтып ниндидер йомыш белэн ескэ менде. Э. Фэйзи.
2.	Югарыга, югарыга таба. Шуца курэ Ьаман ескэ генэ карады. Г. Эпсэлэмов. Картныц сохари тоткан куллары ескэ кутэрелделэр. А. Эхмэт.
3.	бэйл. функ. Нинди дэ булса Ьежумгэ дучар ителэ яки узенэ карата берэр терле эш-хэрэкэт ясала торган предметны яисэ затны, коллективны белдеру ечен кулланыла. —Сезнец ескэ казачий кавалерия Ьеэцум итэргэ тиеш. Ш. Усманов.
4.	бэйл. функ. Нинди дэ булса авырлыкка, кайгы-га Ь. б. ш. дучар ителгэи затны яки коллективны белдеру ечеи кулланыла. —Н^ицелунец авырлыгы иц
есл
709
©СТ
беренче нэубэттэ колонизациялэнгэн халыклар естенэ тешэчэк. Э. Фэйзи. Хэлим, ейгэ кереп, семья естенэ тешкэн бэхетсезлек турында этисенэ Ьэм исэн калган абыйсына хатлар язды. Г. Гобэй.
5.	бэйл. функ. Нинди дэ булса эш, вази а, жавап-лылык h. б. ш. йеклэтелгэн яки йеклэтелэ торган, яисэ шуларны узенэ ала торган затны яисэ коллективны белдерэ. [Шэйхаттар:] Кешелек деньясын Ьэлакэттэн коткару вазифасы безнец ескэ йеклэтелгэн. Т. Гыйззэт. [Айсылу:] Узебезнец ескэ теш-кэнне ничек тэ э^ицеп чыгарбыз. Г. Бэширов.
©СЛЕК и. Кулэмле нэрсэлэрнен тышкы ягы. Жир шарыныц еслеге. □ Уенчык haea шарын ереп ту-тырсац, аныц еслеге Ьэм кулэме зурая, э суруе юкара. Алгебра. II мат. Геометрнк жисемне тышкы пространство дан яки башка жисемнэн аерып тора торган чик. Жисемнец чиге еслек була. Геометрия.
©СЛЕ-вСЛЕ рэв. Берсе естенэ икеичесе, бер-берсе естенэ. всле-есле еелгэн капчыклар.
©СЛЭП бэйл. сейл. ©стеннэн (к. ©с 12). Яр буйла-та бару бик кыенайгач, аска тешеп, боз еслэп бар-макчы булдылар. И. Газн. Боларга, елга буйлап бер чакрым чамасы баргач, уцга таба may еслэп китэргэ кирэк иде. М. Гали.
©С Л ЭТУ ф. к. естеру. Эткэ еслэтергэ этец булсын. Мэкаль. [Бай улы] мине тертеп екты, шуннан соц этлэрен еслэтеп минем ескэ эцибэрде. М. Гафури. [Батырша:] Безне авылыбызда Ьаман эле тамырлары, калдыклары йолкынып бетмэгэн паразит-лар бетен гомер буенча бер-беребезгэ каршы еслэтеп килделэр. К. Нэжми.
©СЛЭУ ф. сейл. к. еслэту. [Кэрим:] Син монда эт шикелле ереп торма эле. Гэрэй еслэп эцибэрдеме эллэ сине монда? Ш. Камал.
©СЛУП и. иск. кит. Стиль, сейлэу-язу рэвеше. Мэгълум ки, эдэбият кануннары буенча эсэрне тикшергэндэ безгэ маузуг. мендэриэцэ, тел-еслуп, план, теп фикердэн гыйбарэт биш нэрсэгэ аеруча дикъкать итэргэ кицэш бирэлэр. Г. ИбраЬимов. Бу кеше, узе гаскэри булмаса да, аныц торыш-килбэтендэ, хэрэ-кэтлэрендэ, сейлэу еслубендэ гаскэрилэргэ хас булган бик куп уртак алымнарны куреп була иде. К. Тинчурин.
©СС, ©ССИ ы. Этне жэнлеккэ естергэндэ Ь. б. ш. вакытта кулланыла торган суз. Эткэ—есси, куянга— кач! Мэкаль.
©СТЕН с. 1. Хакимлек итуче, власть башында торучы. бетен катлау. □ Асылда бу—естен сыйныф-ларныц изелеп яшэуче хезмэт иялэре белэн ерткыч-ларча эш итулэренец нэтиэцэсе. М. Жэлил.
2. рэв. мэгъ. Кайсы ягы белэн дэ булса берэр ке-шедэн яки нэрсэдэн югары, яхшырак (башкалардан югары итеп куюны яки югары якка аерылып торуны белдерэ). Тезмэ сузче Кавигэ Караганда, чэчмэ сузче Кави естенрэк тэ, куцеллерэк тэ. Г. Нигъмэти. —Синец убуец шул минутта бар нэрсэдэн дэ естен иде. Г. Кутуй.
О ©стен булу—берэр узлек, сыйфат белэи югары, яхшырак булу, берэр югары сыйфатка,. узлеккэ ия булу турында. —Галиябану тес белэн дэ авылда бер иде, акыл белэн дэ естен булып чыкты. М. Фэйзи. Нэсимовныц актыкта естен булып калуы, бигрэк тэ аныц соцгы чыгышы Бикмехэммэтевнец хеббе нэфе-сенэ бэрелде. Ш. Камал, ©стеи калу иск. сейл.—жину, жинеп чыгу. Ул — сабантуйларда Ьэрвакыт ке-рэшэ Ьэм Ьэрвакыт естен кала торган булган. Ак юл. ©стеи тору—к. естен булу. Культурада естен торган иэцтимагый сыйныфлар культурасы артта, тубэндэрэк калган теркем. сыйныфлар культурасына йогынты ясавы мемкин, ди Плеханов. Г. Нигъмэ
ти. ©стен тоту—узеи эре тоту, Ьавалы тоту, горур тоту. [Жэлэл] Ьэммэ мегамэлэсендэ узен булган мэр-тэбэсеннэн естен тота. Г. ИбраЬимов. ©стен чыгару—нэрсэнен дэ булса жинуен тээмин иту, нэреэие дэ булса унышка ирештеру. Гаяз узенец хата фикерен минем дерес фикеремнэн естен чыгара алды. М. Эмир, ©стен чыгу—жину, жинеп чыгу; унышка ирешу. [Зиннэт] буйга э^итэр-эн;итмэс, якын тирэ-дэге гармоньчыларныц Ьэммэсеннэн естен чыгып, клуб сэхнэлэрендэ узе генэ уйный башлады. Г. Бэширов.
©СТЕНГЕ с. иск. 1. Жинуче, жинеп чыккан.
2. Югары торган, югары булган. [Феодализм эцэмгыятендэ] эщир милекчелэренец иц естенгелэре корольлэр булган. Политэкономия.
©СТЕНЛЕК и. 1. Кемне яки нэрсэне дэ булса берэр унай яктан аерып тора торган сыйфат, узлек. Агроном аца тарыныц естенлеклэре турында бик озак итеп сейлэде. Г. Гобэй. Малайларныц русча белу естен-леге Габдуллада кызыгу, кенлэу тойгысы белэн бергэ. кимсену тойгысы да тудырды. Э. Фэйзи. Яца шартларда социалистик хуэцалык иту системасы-ныц естенлеклэре тулырак ачылачак. Соц. Тат. II Югарылык, башкалардан югары булу, естен булу. [Т/Салал] канында зурлык, тирэ-яктан естенлек Ьэ-вэсе уйный. Г. ИбраЬимов.
2.	Берэр куренешнен яки предметный башка куренеш яки предмет белэн чагыштырганда артык булуы, куп булуы, естен булуы. Лэкин [ул мотивлар] Ш. Камал иэцатында естенлек алып китэ алмый-лар иде. Г. Нигъмэти. Монда--аптырашта калган
яралыларны буйсындырырлык, аларны бергэ туплар-лык кеч юк, паника естенлек алып бара. А. Шамов.
3.	Берэр предмет яки зат ирешкэн яисэ аларга бирелэ торган узенэ бер аерым хокук; башкалардан алариы югары куя торган хокук. Австриялелэр поляк алпавытларын узлэренэ якынлаштыралар. алар ярдэмендэ Галициядэге украиннарны Ьэм поляк хезмэт иялэрен изу ечен, аларга естенлеклэр бирэлэр. Яна тарих.
4.	Хакимлек, хакимлек иту. Социализм системасы хосусый милек естенлеген эцимерде. М. Жэлил.
О ©стеилек алу—к. естен чыгу. Илсеярнец миен-дэ капма-каршы бу ике хиснец эле берсе естенлек итте, эле икенчесе естенлек алды. Г. Гобэй. ©стен-лек иту (кылу)—1) хакимлек иту; идарэ иту, жи-тэкчелек иту. Франция Англиянец Мисырда естенлек итуен таный. Яна тарих: 2) теп урынны алып тору, естен тору. Бу заман татар эдэбиятында естенлек кылган стиль-----романтизм мотивлары,
романтизм фикер тойгылары белэн сугарылган иде. Г. Нигъмэти. ©стен лек хокукы—естенлек (3 мэгъ.) бирэ торган хокук.
©СТЕНЛЕКЛЕ с. Башкаларга Караганда кубрэк, артыграк булган, башкаларга Караганда естен булган. Нефть Ьэм газ промышленностеныц естенлекле усеше.
©СТЕРЭЛЧЕК и. гади с. Очраган бер кеше белэи уйнашлык итуче кеше, уйнашчы. [Касыймхан:] Теге естерэлчекне шэЬэргэ алып китэм. Т. Гыйззэт. [Шэй-мэрдэн:] Синец кук уйнашчылар безгэ кирэк тугел. Синец кебек естерэлчеклэрне без... К. Нэжми. II с. мэгъ. Уйнашлык итуче, кем белэн дэ булса йеруче. —Теге естерэлчек немка, минем хатыным, сеяркэлэ-ренец ярдэме белэн патшалыгымны тартып алгач, уземне ябып куйдылар. М. Галэу.
©СТЕРЭЛУ ф. 1. Нэрсэнен дэ булса еслегеннэн аерылмыйча хэрэкэт иту, нэрсэнен дэ булса естеннэн тартылып, сейрэлеп бару. Чыбыркы естерэлу. □ Егет, аякларын кеч-хэл белэн кузгатып, муеныма асылын-ган килеш встерэлеп бара. А. Шамов.
ест
710
ест
2.	Бик акрын Ьэм кыенлык белэн бару (килу). [Галиулла] атныц, улагына башак болгатты да, эллэ нихэтле эш башкарган кеше кебек. тэмам арып, эче авыртып. ейгэ кечкэ естерэлеп керде. И. Гази. II сейл. Кем артыннан да булса ияру, ияреп бару, тагылып йеру. Татар буржуасы сыйнфый фай-дасы ечен чех, Колчак артыннан естерэлгэн кебек, татар-башкорт ярлылары да узлэренец икътисади азатлыкларын саклауда рус йэм башка пролетариат-ныц ярдэменэ таяна, алар белэн кулга-кул бара. Г. ИбраЬимов.
3.	сейл. Берэр урыннан икенче урынга кучеп йеру, бушка йеру, нэтижэсез йеру.—Син кая бар-макчыбуласыц? Бу денья буенча естерэлеп йерудэ ни файда бар? Г. Тукай.—Пашпортыца .забастовщик’ дип пичэт сугалар да, син шуныц белен шайтан каргаган кебек йерисец шэйэрдэн шэйэргэ, за-водтан заводка естерэлеп. Э. Фэйзи.
4.	куч. гади. с. Уйнашлык иту, кем артыннан булса да йеру. [Сафа:] Тагын кемнэр белэн генэ есте-рэлмэдец икэн син! А. Шамов. —Соц сез нигэ кайт-тыгыз, эчэргэ кайттыгызмы. мегаллимэбез артыннан естерэлергэ кайттыгызмы? М. Эмир.
ОСТЕРЭУ ф. 1. Нэрсэнен дэ булса еслегеннэн аермыйча берэр предметка тагып яки кул белэн тартып бару, сейрэу. Теге батыр тавышлы бик зур паровоз, озын бер эшелон естерэп, кара тетеннэрен беркеп, инде китеп тэ бара. Г. Гобэй. II Кеч куеп узе яки узлэре артыннан кая да булса тарту, кая да булса тартып алып бару. Менэ бер заман мужиклар, чирэмне ашатыр ечен муенына жеп бэйлэп, сыерны мунча тубэсенэ естерилэр. Г. Тукай. Бер теркем халык туп естерэп чыгара. Ш. Усманов.
2.	сейл. Кая да булса илту, кутэреп алып бару (килу, киту). Нэрнэрсэне естерисец Эрлэн булып уз ягыца. 3. Мансур. Кыш килер дэ, К\ил еракларга барып, Зур болытларны авылга естерэр. h. Такташ. II Кемне дэ булса берэр урынга барырга ендэу яки барырга мэжбур иту. Шуца курэ тецкэсе корган карчыклар [кечкенэ балаларны] узлэре белэн бергэ монастырьга естерилэр. К. Нэжми.
3.	сейл. Иске яки зур ес яисэ аяк киемен кию, киеп йеру турында. Узенец ж^плэр белэн бэйлэнеп беткэн казакисен естерэп килгэн [егет]. Г. ИбраЬимов. [Шэйхи:] Дуслар, Сез каласыз, э без, Без китэбез, чикмэн естерэп. М. Жэлил.
4.	куч. сейл. ендэп, угетлэп Ь. б. ш. юллар белэн нинди дэ булса хэлгэ тарту (дучар иту); берэр ка-рашка, уй-фикергэ китеру турында. [Нургали:] Бэр-бер башбаштаклык илне бэхетсезлеккэ естери. Т. Гыйззэт. Монда.~ Ризаэтдин эфэнденец башка эсэрлэрендэге шикелле, бик куп жиРлэрдэ шэрыкныц эувэлге халэтенэ естерэргэ тырышу куренэ. Ф. Эмирхан.
5.	сейл. Нинди дэ булса авыр вазифаны утэу, кыен эшне башкару. [Сестра] революцией сугышныц авыр камытын естери. А. Шамов. Чувашларныц хатыннары шушы кадэр тупас булган авыр хезмэт-лэргэ жигелеп естерэсэлэр дэ, тиз картаймыйлар. 3. Бэшири.
©СТЕРУ ф. 1. Ьежум итэргэ, эзэрлеклэргэ кушу (эткэ яки этлэргэ). Каравылчы, сизеп алып, малай-ларныц еслэренэ бозаудай этлэр естереп жибэргэн иде. И. Гази.
2. куч. сейл. Кемгэ дэ булса каршы нинди дэ булса хэрэкэт ясарга котырту, берэр кешегэ яки халыкка каршы котырту. [Гелзэбэр] Уинстон Черчилльнец гражданнар сугышы вакытында Советлар иле естенэ империализмныц бетен кара кечен естереп жибэ-руче цц явыз, цц кацечкеч революция дошманы бу-
луын искэ алмый торгандыр. Г. Бэширов. Бер-берсенэ естерэсец син [буржуаз журналист] денья ха-лыкларын. 3. Мансур.
©СТЕ-вСТЕНЭ рэв. 1. Берсен икенчесе естенэ салып, берсе естенэ икенчесен куеп. Бу----есте-
естенэ куп кенэ шартлы билгелэр ясау аркасында танырлыгы калмаган, кайбер жирлэре тишелеп чыккан карта иде. Г. Гобэй.
2. куч. Бер-бер артлы, туктаусыз, берсенэ икенчесе естэлеп. [Начхоз]. тешенеп житмэгэн тавыш белэн пышылдап. есте-естенэ copay бирэ башлады. А. Шамов, Осте-естенэ чыгып торган сузлэргэ, куцелле келулэргэ мавыгып, тагын [чэйне] эчкэне-безне сизми дэ калдык. М. Эмир.
вСТЭ рэв. 1. Югарыда, биектэ; югары, биек урында. Газинур биек урынга басып эшлэуне аеруча ярата иде. Эскерт куйганда да, богыл салганда да, каралты тубэлэрен япканда да ул йэр вакыт естэ эшлэргэ тырыша. Г. Эпсэлэмов.
2. сейл. веке катта, югары катта. [Габдулла:] встэ чагында атна саен мин лампаларныц филтэ-лэрен кисеп, куыкларын тазарта идем. Э. Фэйзи.
3. бэйл. функ. Нинди дэ булса жаваплылык, ва-зифа Ь. б. йеклэнэ торган яки йеклэнгэн затны яисэ коллективны белдеру ечен кулланыла. —Нефть белэн керосин ечен жаваплылык синец естэ. И. Гази.—Шул чэчэклэрне кыраудан саклап, тэрбиялэп устеру бурычы безнец естэ. Д. Аппакова. II Тулисе бурычы Ь. б. ш. булган берэр затны яки оешманы белдерэ. [Шэмгун:] Акчасын да вакытында тулэп барабыз. Минем естэ бер тиен дэ юк кебек. А. Шамов.
©СТЭВЕНЭ рэв. сейл. 1. встэмэ рэвештэ, теге яки бу нэрсэгэ естэмэ итеп. Остэвенэ чэй янына каймак та китереп куйды. М. Фэйзи.
2.	Шунын естенэ, шуна естэп, шулай ук, тагы. Ул—мирза, естэвенэ бай да. Г. ИбраЬимов. Ансы Житми, естэвенэ Кучеры да тын тагын. Н. Исэнбэт.
©СТЭГЕ с. Югарыдагы. Остэге палубадан башлап, барлык каюталарга, салонга, аскы катныц барлык булеклэренэ юлчылар теялгэн. К. Нэжми.
вСТЭЛ и. 1. естенэ нэрсэ дэ булса кую яки анда эшлэу, ашау-эчу ечен бер яки берничэ аякка берэр терле яссы еслек беркетелгэн мебельнен бер тере (кайберлэрепен тартмалары, тумбочкалары да була). Эш естэле. Аш естэле. Операция естэле. Тугэрэк естэл. ГДэелмэ естэл. □ встэл уртасында берничэ савыт белэн тозлы кэбестэсе, кыяры, куе каймагы йэм чибэр ваза белэн аксыл юкэ балы тора. Э. Еники. Бик куп тартмалы язу естэле йэм аныц янына кызыл сэхтиян белэн тышланган йомшак кресло куелган бу булмэ Габденнасыйрга элек тэ таныш иде. М. Гали.
2.	куч. Шундый мебель естенэ куела торган ашам-лыклар; табын. бйдэ безне искиткеч бай естэл кар-шылады. М. Эмир. [ГДэЛэл:] дйдэгез. хажи эфэнде, естэл хэзер булгач та хэбэр бирерлэр. Ш. Камал.
3.	иск. Революциягэ кадэрге Россиядэ: учрежде-ниедэге бер булек яки учреждение узе. II Хэзерге кендэ кайбер учреждениелэр исеменен состав кисэге булып килэ. Адреслар естэле. Табылдыклар естэле. □ Коммуналь хужолык булеге медире Зэйнетдинов Хэкимовныц милиция булегенец паспорт естэлендэ эшлэуче хатынына тел-теш тидерергэ базмады булса кирэк. М. Хэсэнов. Яшелчэ-жимеш бакчасына материаль естэлгэ бухгалтер кирэк. Соц. Тат.
4.	тех. Кайбер механизмнарныц берэр нэрсэ куя яки сала торган яссы бер жайланмасы. Эре-эре авыр башакларныц барабан алдындагы естэлгэ бакыр сы-
ест
711
ест
ман чыкылдап бэрелулэрен ишетеп, [Нэфисэ] тагын эцанланып китэ. Г. Бэширов.
бстэл башы иск. —элек мэдрэсэлэрдэ: шэкертнен дэрэжэсенэ карап билгелэнгэн урыннын берсе.
6СТЭЛДЭШ и. Бер естэлгэ утырып тукланучы, кем белэн булса да бергэ ашаучы. Кулларын бутый-бутый встэлдэшенэ узенец дуслыгын изкар кыйлучы-лар да юк. К. Тинчурин.
6СТЭЛМЭ с. к. естэмэ (1 мэгъ.). Сабактан усеп киткэн тамырларны естэлмэ тамырлар дип атый-лар. Ботаника.
есТЭЛУ ф. 1. Теш. юн. к. естэу. Либреттист-ныц узеннэн естэлгэн шигырь улчэвендэ[ге] — суз-лэрнец байтак кына елеше шактый унышсыз. М. Жэлил.
2.	Нэреэ дэ булса арту, мона кадэрге булганга иш ителу, кушылу. —Су шушылай езлексез естэлеп торганда, Сивашны атлылар кичэ алырлармы икэн дигэн шигем бар. Г. Бэширов. Гаяз белэн бергэ баш-ланган изге эшне тормышка ашыру омтылышы естенэ иц якын иптэшемнец каны ечен уч алу тойгысы да килеп естэлгэч, мин бетенлэй икенче кешегэ эверелдем. М. Эмир.
еСТЭМЭ с. 1. Нэрсэгэ дэ булса естэлэ торган, берэр яктан арттырыла торган, мона кадэр булганга иш итеп естэлэ торган. Бу хэл оборонада торучы дошманныц позициясен, элбэттэ, кечэйтэ, э йеэцум итучелэр ечен естэмэ кыенлыклар тудыра. И. Гази. Мирхэйдэр абзыйга ейалдын икенче кат такта белэн эйлэндереп, ике такта арасына пычкы вагы тутырып. естэмэ булмэ ясарга туры килде. Э. Фэйзи. II Берэр1 нэрсэгэ янадан естэп оештырылган яки оештырыла торган. Хэлим беркен, естэмэ дэрестэн кайтып килгэндэ, Ибрайларныц лапас асларында ут куреп, койма ярыкларыннан карады. Г. Гобэй. встэмэ тукландыру ечен терле минераль ашлама-лардан файдаланалар. Ботаника. || и. мэгъ. Нэрсэгэ дэ булса естэлгэн яки естэлэ торган нэреэ. Барлык дизель йэм автомобиль майлары эцитештерудэ нэ-тиэцэле естэмэлэр кулланырга! Соц. Тат.
2.	естэп эйтелгэн яки язылган. [Мэдинэ:] бстэмэ суз: комму нага керуемэ бик шатланам. Ш. Камал. II и. мэгъ. ©стэп эйтелгэн яки язылган суз яки сузлэр. Исмэгыйльнец бу естэмэлэре барысы да дерес булганга, мин аларны бер дэ узгэртмичэ язып куй-дым. Г. Гали.
3.	Нинди дэ булса тулэугэ, тапшырыла яки тара-тыла торган нэрсэгэ естэп бирелгэн, естэп бирелэ торган. —Хэзер фронт фондына естэмэ ашлык та-шыйбыз. Г. Эпсэлэмов. [Хермэтулла:] Георгиевский кавалер булу сыйфатым белэн. естэмэ урман сорар-га килдем. Т. Гыйззэт. II и? мэгъ. сейл. Нинди дэ булса тулэугэ естэп бирелэ торган ашлык яки акча. [Бикбулат карт Нэфисэгэ:] бстэмэгэ тигэн бодаец белэн ейне сиплэтербез. бик искергэн! Г. Бэширов.
4.	и. мэгъ. Фронттагы гаскэрлэргэ ярдэм иту яки кушу ечен жибэрелэ торган хэрби часть, подразделение. Землянкада бер атна ятканнан соц, 8 нче ротага естэмэ килеп, аларны — яцадан беренче линия окопларга эцибэрделэр. М. Гали. Тагын яца естэмэлэр килде, Окоплар да бетте казылып. Э. Исхак.
бстэмэ азык, естэмэ ашлама а.-х. —усемлеклэр усеп утырганда туфракка кертелэ торган ашлама. бстэмэ доклад — теп докладнын аерым мэсьэлэлэре буенча ясала торган зур булмаган доклад, естэмэ докладчы—естэмэ доклад белэн чыгыш ясаучы. бстэмэ кыйммэт экон, —капиталистик жэмгыятьтэ житештерелэ торган товарлар кыйммэтенец, яллы эшчелэр белэн тудырылып, капиталист тарафыннан
тулэнмэгэн елеше. бстэмэ кыйммэт эшченец ту-лэнмэгэн хезмэте нэтиэцэсе булып тора. Политэкономия. естэмэ продукт—1) экон, капиталистик жэмгыятьтэ: яллы эшченен эш кеченэ тулэудэн кала Ьэм капиталист тарафыннан узлэштерелэ торган продукт. Капиталистик эцитештерунец даими максаты аванс-ланган бик аз гына капитал белэн бик куп естэмэ кыйммэт яки естэмэ продукт эцитештерудэн гыйбарэт. К. Маркс; 2) теп продукция житештеру про-цессында алына торган икенче бер продукт, бстэмэ суз лингв. —синтаксиста: узеннэн элек торган аерыл-мыш белэн килештэ ярашып, исем белэн тэгъбир ителгэн аергыч. бстэмэ сурэтлэр махе.— оптика приборларында предметларнын теп сурэт кырында барлыкка килэ торган икенчел сурэтлэр. бстэмэ хезмэт экон.— естэмэ продукт житештеругэ китэ торган хезмэт. Капиталистик предприятиедэ яллы эшченец хезмэте — зарур йэм естэмэ хезмэткэ бу-ленэ. Политэкономия, бстэмэ итеп, естэмэ рэвештэ— 1) кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса естэп. Алачыкны эшлэу ечен, Мостафага естэмэ итеп, Халикъ белэн Ишмайны, яшьлэрдэн Габделхэйне билгелэделэр. Ш. Камал; 2) янадан, мона кадэр булганнардан тыш. — Разведканы икенче участокка кучеру турында естэмэ рэвештэ куреэтмэ бирелер. А. Эхмэт.
6СТЭН рэв. 1. Югарыдан аска таба, югарыдан тубэнгэ таба. Эчпошыргыч юеш вак яцгырлар бстэн бэреп ява шыбырдап. Ф. Бурнаш. бстэн, may башын-дагы ялгыз карт имэннэн, корышып беткэн соцгы яфраклар тэгэрэп тешэ. Г. Гобэй. Лампа аша естэн }1\ийаншага Куз тешереп ала кайберсе. Ф. Кэрим.
2.	Кемнэн яки нэрсэдэн дэ булса югарыда, Ьавада. бстэн, Идел буйларын шаулатып, бик куп самолет-лар узып бара иде. Г. Бэширов.
3.	Югары ягыннан; нэреэнен дэ булса еске еле-шеннэн. бстэн ябу. I I —Аннары бер базга таш-лаячаклар, естэн туц кантарлар каплаячаклар. Г. Эпсэлэмов.
4.	Нэреэнен дэ булса еске елешеннэн, югары елешеннэн. [Нурмехэммэт] мыегын астан да, естэн дэ тиз-тиз генэ тезэтеп эшен бетерде дэ буреген, кара тышлы тунын. кыска яца киез катасын киеп йортка чыкты. Г. ИбраЬимов. Агач йортныц стена-лары естэн такта белэн капланып, яхшы гына ремонт ясалган. Ш. Камал.
5.	сейл. Югары органнардан, житэкче оешмалардан. бстэн шундый куреэтмэ бирелгэн.
6.	куч. Эшнец асылына тешенмичэ, эшнец асылына кагылмыйча; бары бер гомуми танышу белэн генэ чиклэнеп. бстэн уйлау. □ [Селэйманов] иц элек ферма медиренец бугенге эцаваплы эцыелышка бик естэн генэ хэзерлэнеп килуен зур бер гаеп итеп теркэп узды. Э. Еники. Монда эшчелэр тормышы да естэн генэ булса да куреэтелэ. Г. Нигъмэти.
7.	бэйл. функ. Узенэ карата нинди дэ булса менэсэбэт куреэтелэ торган, эш эшлэнэ торган предметны яки затны белдерэ. [Рэйян:] Сез йэрвакытта минем естэн шулай келэсез! Г. Колэхметов. —Ул малайлар минем естэн дэ судка биреп маташалар бит эле. М. Эмир. —Бетенлэй юк нэреэлэр ечен минем естэн язып бирэ икэн. Ф. Хесни.
8.	бэйл. функ. Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса естэп, алардан башка тагын, алардаи тыш, кем яки нэреэ була торып. [Мэликэ:] Минем естэн курше авыл самогончы хатыннары белэн йеруец генэ эцитмэгэн. А. Шамов.—Син минем естэн йерисец курше егете белэн! Н. Исэнбэт.
О бстэн йезу—берэр эш-хэлнен асылын анламау; гомуми бер танышу белэн генэ чиклэну. Бу .идея-
©ст
712
©те
сезлек" бугенге тормыш куйган тематикадан читкэ китудэ генэ тугел, бэлки бугенге тематикадан алып та. аны тирэнэйтми бирудэ. естэн йезудэ, укучы массага бер яца фикер бирмэудэ. h. Такташ. Тэнкыйтьчелэр актуаль проблемаларны аз кутэреп чыгалар, бик естэн йезэлэр. К. Фасеев, встэн карау—1) берэр нэрсэгэ бик жинел карау, житди ка-рамау. [Лутов:] Гафу итэсез, иптэш Николаев, сез мэсъэлэгэ естэнрэк карыйсыз. Ш. Камал. Бездэ эле идеология мэсьэлэсенэ естэн генэ карап, теп игъти-барны формага биручелэр байтак кына. М. Жэлил; 2) эшнец асылына кереп тормау, эшнен асылына ка-гылмау; бары гомуми бер танышу белэн чиклэну-бстэн Караганда, бу вак эш Парижда да шулай тесле. Г. Гали, бстэн Караганда, чынлап тикшер-мэгэндэ, матур гына бер моназара хасил булган иде. М. Гафури. ©стон (естеннэн) ... тешеру (алып ташлау)—л. естэн (естеннэн) ...тешу. [Хесэен:] Менэ бу э/дэмгыять тэ шул фарызны естэн тешерер ечен кирэк. Ф. Эмирхан. встэн (естеннэн)... тешу—нинди дэ булса кыенлыктан, кунелсез нэрсэдэн, авыр вази-фадан Ь. б. ш. котылу турында (бу тезмэ кубрэк авыр йек. may кебек сузлэр белэн килэ). Шэцгэрэйнец естеннэн авыр шебйэ теште. Г. ИбраЬимов.
©СТЭН-вСТЭН рэв. Аннан-моннан, жинелчэ; нечкэлэп, тепченеп тормыйча. —бстэн-естэн генэ эшлэп биру ничектер килешми. Р. Ишморат. Пристав, бер жандарм, ике пунэтэй—шулай дуртэулэп керделэр, аннан-моннан. естэн-естэн генэ тентеделэр. Г. ИбраЬимов. II Очраклы фактларга гына таянып, эшнен асылына кереп тормыйча, нечкэлеклэренэ тукталып тормыйча, бик гомуми рэвештэ генэ. Миртимер белэн Исэнбай—куп куренулэренэ карамастан, естэн-естэн генэ эшлэнгэн эпизодик, ендансыз типлар. М. Жэлил. Эсэрнец зурлыгына, теренэ карап, алар шушы кеенчэ яки естэн-естэн элэктереп алынып курсэтелгэн булулары мемкин. Г. Нигъмэти.
©СТЭУ ф. 1. Мона кадэр булганга, берэр нэрсэгэ янадан кушу, салу Ь. б. ш. Ашка тоз естэу. □ [Газинур] абзарга кереп, атларга печэн естэп чыкты да кычкырып эцырлый-эцырлыц. кайтып китте. Г. Эпсэлэмов. Фатыйма шарт-шарт янган учакка чыбык-чабык естэде дэ токмач турарга тотынды. И. Гази.
2.	Арттыру (кечен, кулэмен, тизлеген, сыйфатын Ь. б. ш.). Исмэгыйльнец сузлэре мица кеч йэм ба-тырлык естэде лэр. Г. Гали. Яцгыр яуды, Яца шатлык естэп куцелгэ. 3. Мансур.
3.	Мона кадэр эйтелгэн яки язылганнарга кушып, берэр суз, фикер эйту яисэ язу. бстэп язу. □ Мы-гырданып кына тагын боларга багланышсызрик, чуалчык-кына берничэ суз естэдем. Ф. Эмирхан.
4.	и. мэгъ. Сату-алмашу вакытында берэр н реэгэ кушып бирелгэн нэрсэ, естэмэ. бстэу биреп алмашу.
©СТЭУЛЕ: естэуле кием (мал) булсын—киемнец (эйбернен) Ьэрвакыт ишэеп торуын телэп эйтелэ торган, яна киемне (эйберне) котлау сузе.
©СЬЯЗМА и. махе. Нинди дэ булса каты материала чокып, кисеп язылган борынгы язу, текст. Енисей есьязмалары. Борынгы Мисыр есьязчалары.
©СЭК и. Келэттэ ашлык, он Ь. б. ш. салып саклау ечен такта белэн булеп ясалган урын яки зур эржэ; ашлык бурасы. Кырдагы—кырныкы, есэктэге— кесэдэ. Мэкаль. беэккэ кермэсэ, исэпкэ кермэс. Мэкаль.
©С-вС ы. к. есс. Эхмэт: .Актырнак. ес-ес!‘ — дип еслэтеп тэ карый. М. Гафури.
©ТЕ и. диал. к. утук.
©ТЕК I. с. 1. Салэмэ, тузган, ерткаланган (берэр кием Ь. б. ш. турында). [Габдулла], култык астына
етек кенэ мендэрен„йэм езгэлэнеп беткэн кечкенэ юрганын кыстырып, мэдрэсэгэ кучеп китте. Э. Фэйзи. Эгэр аклар Кырымга кереп биклэнэлэр икэн, бу бит адде шушы етек ес-баш, шушы тишек ботинка-лар белэн тагын кыш буе Кырым капкасы тебендэ таптанырга, кыш буе сугышырга кирэк дигэн суз. Г. Бэширов.
2.	сейл. Арык Ьэм кечкенэ; арык кыяфэтле. Исеме Фриц иде аныц. Узе дэ эллэ кем тугел иде. Ни буе, ни сыны, дигэндэй, курер кузгэ етек бернэрсэ шунда. М. Шабай. [Малай:] Абау, бигрэк етек куян-нар. А. Эхмэт. || и. мэгъ. Ямьсез Ьэм шыксыз кешегэ карата эйтелэ. Бибиэцамал апа: .Алай бик кадерле кешец булсам, шушы етеккэ алыштырмас идец эле’,—дип уйлап, улына карады. Ш. Хесэенов.
3.	куч. сейл. Кимчелекле, тулы булмаган, житеш-сезлеклэре булган. Эгэр либераллар патша монар-хиясе сакланган шартларда етек конституция телэу белэн чиклэнгэн булсалар, эшчелэр партиясе массаларны патша самодержавиесен бэреп тешерергэ чакырды. КПСС тарихы.
4.	диал. Кыска. втек койрык. бтек пальто.
5.	и. мэгъ. гади с. Бер нэрсэсе дэ булмаган кеше, ярлы, фэкыйрь кеше. —Фэхри кебек бер етеккэ бэй-лэнмэсэц. сица уз тицец табылмас дип белдецмени? Г. ИбраЬимов. [Мэликэ:] Нэрсэ хэзерлэгэн дип белэ-лэр икэн алар. Каткан ипи белэн сыек чэйдер эле шунда... Нэрсэсе булсын ул етекнец. А. Шамов.
©ТЕКИ: етек тэме (исе)—берэр нэрсэне еткэндэ, кейдергэндэ барлыкка кнлэ торган тэм (ис.).
©Т	ЕКЛЭНУ ф. 1. ©тек (1 мэгъ.) хэлгэ килу, тузу, сэлэмэлэну.
2. Фэкыйрьлэну, ярлылаиу.
©ТЕКЛЭУ ф. ©тек хэлгэ китеру; кыскарту. Мэсэлэн, шагыйрьнец Сафа-Гэрэйгэ мерээцэгать иткэн сузлэрен етеклэп бирунец хаклыгын мин берни-чек тэ ацламадым. М. Госманов.
©ТЕЛЭНУ ф. ©теклэну, шыксызлану. Нади----сай-
лаудан тешеп калгач, суга баткан чебеш шикелле етелэнеп китте. Г. Тукай.
©ТЕЛЭУ ф. диал. Утуклэу. Казакины чистар-тырга, эцитмэсэ тагын етелэргэ кушу Бибисара апада терле шиклэрне кузгаткан иде кузгатуын. Г. Минский. Берсе самовар куя, бутэннэре юл ки-рэклэре эзерли. кием-салымын рэтли, кулмэклэрен етели. Г. Бэширов.
©ТЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. ету (1, 5 мэгъ.). Авыл ейлэренец мормдаларыннан чыккан бетен тетен баганалары — мичлэрдэ етелгэн мал баш-аягы ислэре белэн бергэ кушылып йавага кутэрелделэр. С. Рафиков. Иц тэмлесе, элбэттэ, етелгэн йэм пешерелгэн аяклар булды. Э. Фэйзи.
2. Яну, чит-читлэре кею. Киемнэре етелэ башлаган Газинур белэн Нашим башкалар артыннан йегереп чыгуга, тубэ ишелеп тэ теште. Г. Эпсэлэмов. Чэчлэре етелеп, куллары пешкэн хэлдэ ярым э/димерек ейгэ кайтуына. атасы--шул ук фикерне
кабатлады. К. Нэжми.
3. куч. гади с. Ярлылану, фэкыйрьлэну; йолкыш-лану. Гыймуш зимагурлыкта йереп тэмам етелеп кайткан. Н. Исэнбэт.
©ТЕР и. 1. Тиндэш яки аерымланган жемлэ кисэк-лэрен, жемлэлэрне Ь. б. аера торган тыныш билгеге (,). Финанс комиссариатыныц касса заведующие иптэш Кузьмичов ассигновка кэгазендэ бер етерне узенец урынына тешеп эцитмэгэн дип таба. Ш. Камал. Рецензия яза куркэ бер романга: Сала тетеп, Китерэ ул мисал итеп Урынсызга куелуын бер ноктаныц, 6ч етернец. 3. Мансур.
©те
713
еч
2. Гарэп элифбасы белэн язылган язуда: тартык авазны белдерэ торган хэреф .естенэ куелса, шул хэ-рефтэн сон ,о“ яки „е“ авазы, сузык авазны белдергэн хэреф естенэ куелса, шул хэреф узе „о“ яки „е“ авазы итеп укылырга тиешлеген белдерэ торган диакритик билге.
3. иск. купл. Куш жэялэр, куш тырнаклар. Нади Максуда эфэнде узенец яца чыккан .Терки нэху"-ендэ болай дип эйтэ: етерлэр, кубесенчэ, мэшйур затлар исемнэренец hap ике ягына куелалар: .Йол-дыз" газетасы Казан шэкэренда чыга, кеби. Г. Тукай.
еТЕРГЕ и. Балта остасы инструменты: тирэн булмаган уемнар Ьэм тишеклэр чокып ясау, шулай ук тигезсезлеклэрне кистереп алдыру ечен, сапка утыр-тылган, бер башы уткен корыч пластинкадан гыйбарэт. Шулай да Габделкаюмныц бик талчыгып кит-кэнен кургэч, ул, аныц кулына ышкы белэн етерге тоттырып, такта йэм тэрэзэ рамнары ышкылатып я тиштереп. эшне беразрак терлэндереп эцибэрде. М. Гали.—Минем пычкыларым, етергелэрем, ышкы-ларым кул тидеру белэн узлэре йереп торырлар. Г. ИбраЬимов.
©ТЕРГЕЛЭУ ф. етерге белэн тишу.
©ТЕРЛЕ с. 1. ©тер (1 мэгъ.) куелган, стер белэи аерылган.
2. иск. ©стенз етер (2 мэгъ.) куелган. втерле элифба.
©терле тертке иск. —к. нокталы етер.
©ТЕРМЭ, ©ТЕРМЭН и. гади с. к. термэ. [Абдул:] встемнэн кэгазь яздылар. Чут-чут кенэ етермэнгэ эцибэрмэделэр. С. Рафиков. [Мехэммэтгали:] Халык хэзерге заманда тэмам шашынды. УКэкэннэмнэн ерекми, етермэдэн курыкмый. И. Гази.
©ТКЕЧ и. 1. Агач еслеген яндырып билге яки бизэк ясау коралы; русчасы: выжигалка.
2. диал. Бик усал Ьэм бэйлэнчек кеше турында.
©ТЭЛЭНУ I ф. 1. Ничек ярарга белмэу, илтифат курсэтергэ эзер тору. .Бер дэ онытмадым, Гап-трахман абый эцаным", —дип етэлэнде Ишбулдин. Ш. Маннур. Элбэттэ. бу ризасызлыкны аныц ечен етэлэнеп торган хуэцаларга сиздерергэ ярамый иде. 9. Еники.
2. Ашыгу, эрле-бирле килу; ашыгудан, ыгы-зыгы-дан нишлэргэ белмэу. Ризванов, эле генэ .эшем куп" дип етэлэнгэн кеше, бер нэрсэ дэ эшлэмичэ тэмам оеп калган иде. Ф. Хесни. [Артур] тэмам чыгырыннан чыгып дулаган бит. чын-чынлап рэнэци, утлы табага баскандай етэлэнэ. Б. Камалов.
©ТЭЛЭНУ II ф. диал. ©телу; сэлэмэлэну; начар кыяфэткэ керу. [Ул] етэлэнгэн эцице белэн борынын сертеп алды. Ф. Эсгать. Каткан, туцган, етэлэнгэн сугыш чукмарлары ничек табан ялтыраталар. Г. Эпсэлэмов.
©ТЭСЛЭУ ф. 1. Тетен белэн эшкэрту; тетен жибэру (мэсэлэн, умартага).
2.	диал. к. ету (I мэгъ.).
©ТУ ф. 1. Ут белэн яндырып, ут естендэ тотып йонын, каурыйларын Ь. б. ш. яндыру, чистарту. Каз ету. Дуцгыз ету. □ [Мицлениса;] Бозау аякларын мунча мичендэ генэ етэрсец. С. Рафиков.
2.	Яндыру (гомумэн). [Хэйдэр:] Бернинди станица яндырмадык. Тик бер станица янындагы кибэннэрне генэ етеп уткэн идек. HI. Усманов.
3.	Тэн пешкэн, янган вакыттагы кебек тээсир иту, шундый тойгы барлыкка китеру, чеметтеру. Борын-нарны етеп ала торган чатлама суык иде бу. Ш. Бикчурин.
4.	ьуч. Бик нык тээсир иту (суз, караш Ь. б. ш.). Газеталарныц башындагы^ялкынлы сузлэр етеп ала
торганнар иде. Г. Бэширов. Хэлим бу агайныц кузлэрендэ кешене етеп ала торган дошманлык сизэ иде. И. Гази.
с5. куч. сейл. Талау. втэргэ дип барды, етелеп кайтты. Эйтем. —И етелгэн халык! }К,ир бирелсэ. элгэредэн куп мэртэбэ фэкыйрь булмакыгыз ихтимал. Г. Тукай.
©ТУЧЕ и. махе. Кайбер житештеру тармакларын-да: берэр нэрсэне етеп (2 мэгъ.), яндырып эшкэрту белэн шегыльлэнуче эшче. Тукымалар етуче.
©Ф, ©Ф-©Ф аваз ияр. Берэр нэрсэгэ ергэндэ (мэсэлэн, ут сундергэн, кайнар чэй эчкэн Ь. б. ш. вакытларда) барлыкка килэ торган тавышны белдерэ. Кэбабен- шэрабен — еф-еф, Исэбсн-хисабын — ах- вах. Эйтем.
О ©ф итеп, еф-еф итеп—I) бик кадерлэп. Су-гышка кадэр бетэйтелгэн ей эциЬазлары, кием-салым йэм савыт-саба барысы да базарга чыкты. Нэубэт Бибиэцамал апаныц------еф итеп кенэ сак-
лап тоткан иц кадерле ядкарьлэренэ эцитте. Ш. Хесэенов; 2) артык иркэлэп, назлап. Соцрак, еф-еф итеп. бик саклап, бик кадерлэп йермэгэч. яраланган кулы да шактый ярыйсы хэрэкэтлэнэ башлады. М. Хэсэнов.
©ф иту—еру, еф дип еру.
©ФЕЛДЭТЕП рэв. мэгъ. сейл. Бик кадерлэп, саклап. бфелдэтеп кенэ устерелгэн купшы сакал-мыек-лы фырт кавалерлар бакча аллеяларын тутырып гер килеп йерилэр. А. Расих.
©ФЕРТУ ф. 1. Йекл. юн. к. сферу.
2. куч. сейл. Куу, эштэн куу, эштэн куып чыгару. Хэлим — агач эцанлы терле чиновникларны аппа-раттан .ефертергэ" кирэген эйтте. И. Гази.
3. куч. гади. с. Урлау, урлап киту, дйберлэрне оферту.
©ФЕРУ сейл. ф. 1. ©ру, еф дип еру.
2.	Кайгыру-борчылунын чагылышы буларак авыр сулау; уфыру. Кеше бер эссегэ еферэ, бер суыкка еферэ. Эйтем.
3.	куч. Куу, куып чыгару; оферту.
4.	куч. ©шкеру, им-том иту. Гасырлар кичте Мэрзия ^авыруларны] ефермэклэ, текермэклэ. Г. Тукай.
©Ф	ЛЭУ ф. 1. сейл. к. еферу (1 мэгъ.).
2.	Артык иркэлэу, назлау.
©Ф-Т©Ф и. сейл. Им-том.
©ф-теф иту—ешкеру.
©Ф-©ФЛЭП рэв. Берэр кайнар нэрсэгэ ереп. Менэ хэзер дэ ул. иптэшлэре хуш исле кайнар чэйне вф-вфлэп эчеп утырган чагында,---узе генэ белгэн
кейгэ шаян эцырларын сиптерэ башлады. Э. Касыймов. II куч. Бик кадерлэп саклап. Баланы еф-ефлэп устеру.
©Ч сан 1. 3 санын Ьэм цифрын белдергэн суз. бчкэ ечне кушеац алты, ечне ечкэ тапкырласац тугыз була. II Купкыйммэтле Ьэм вакланма саннар составында килэ: илле еч, кырык еч. || 3 микъдарлы, микъдары 3 булган. Галиулла моннан еч ел элек, авыл егетлэре белэн бергэ, эшкэ дип, Урал ягына чыгып китте. А. Шамов. Безнец авылныц каравыл еендэ искереп б ткэн бер насос, ике мичкэ, еч багор. биш-алты керэк. бер-ике балтадан башка бернэрсэ дэ юк. М. Гали. Ни эшлэргэ кирэк, итекче итекне 3 тэцкэгэ булса да бирде. Г. Тукай. [Галимэ:] Тимерчегэ еч пот бэрэцге, бер пот ярма эци-бэрелде. Т. Гыйззэт.
2.	сейл. к. ечле (2 мэгъ.). бчкэ уку.
©ч айлык—I) еч ай буена дэвам итэ торган, еч айга сузыла торган яки сузылган. 6ч айлык ял;
еч
714
©ЧЕ
2) тууына еч ай булган. бч айлык бала, ©ч атналык—1) еч атна дэвам итэ торган, еч атнага сузила торган. 6ч атналык кампания: 2) тууына еч атна булган. 6ч атналык бозау. ©ч басу, еч басу эйлэ-неше а.-х. —чэчу эйлэнешенен иске системасы: игелэ торган жир еч басуга буленэ, шуларнын Ьэрберсенэ чиратлаштырып башта ужым, аннан сабан ашлыгы чэчелэ, еченче елда парга калдырыла. Мин вч басу-дан куп басуга кучтем. Г. ИбраЬимов. ©ч басулы— еч басуга нигезлэнгэн. Игенчелектэ вч басулы система йаман ешрак кулланыла башлый. СССР тарихы. ©ч булекле—еч булектэн гыйбарэт. [бстэмэлэр] барлыгы вч булекле аерым сюита твсе алалар. М. Жэлил. ©ч дюймлы—1) еч дюйм зурлыгында, ка-лынлыгында, юанлыгында, озынлыгында 71. б. 6ч дюймлы кадак; 2) калибры еч дюйм булган. 6ч дюймлы орудие, ©ч еллык—1) еч ел дэвам иткэн яки итэ торган, еч елга сузылган. 6ч еллык сугыш: 2) еч ел элек булып уткэн яисэ башланган нэреэнен еллыгы, шуны искэ алу кене. Политрук Исмаев ей саен кереп Октябрьныц вч еллыгы белэн котлап йврде, су-гышчыларга тылдан килгэн булэклэрне влэште. Г. Бэширов. ©ч илле—еч бармак калынлыгы. Мае вч илле булды. ©ч кара—еч кара тестэге жепкэ башка тестэге 2 яки 4 жеп атып суккан алача. Йорт-та тотар ечен вч карадан ашъяулык сугарсыц. М. Гали, ©ч катлы—еч каттан (этаждан) гыйбарэт. [Шэйдук] вч катлы йортныц ytn куренгэн тэрэзэ-лэренэ куз йвртеп чыкты. К. Нэжми. Илсвяр ак-шары кубып, пычранып беткэн вч катлы йорт встендэге зур хэрефлэр белэн язылган вывесканы укы-ды. Г. Гобэй. ©ч кенлек—1) еч кен дэвам итэ торган, еч кенгэ сузыла торган. [Сенгать:] Менэ курер-сец, вч кенлек юлга чыгармын. М. Фэйзи; 2) и. мэгъ. дини.— к. ечесе II. Баязитныц вч квнлеге уцае белэн яшьлэрне----эцыеп, кайбер турыда, бэлки,
ацлашып та утэргэ булыр дип вметлэнгэннэр иде. Г. ИбраЬимов. ©ч кепчэкле—еч кепчэккэ утыртыл-ган. Шулар арасында вч кепчэкле велосипедлар бу-талып йврилэр. Г. Гали, ©ч процентлы—1) еч процент табыш бирэ торган. 6ч процентлы заем: 2) махе, нинди дэ булса матдэнен еч процентын уз эченэ алган. 6ч процентлы йод эремэсе. ©ч пэрдэ-лек—еч пэрдэдэн гыйбарэт. 6ч пэрдэлек драма, ©ч серияле—еч сериядэн гыйбарэт. .Спид" исемле вч сериале картинаны мактадым. М. Эмир, ©ч сум-лык—1) кыйммэте еч сум дип билгелэнгэн яки бэясе еч сум торган. 6ч сумлык акча. 6ч сумлык яулык; 2) свйл. кыйммэте еч сум булган акча. Аныц вч сум-лыклары куп. ©ч сэгатьлек—еч сэгать дэвам итэ TOpfaH, еч сэгатькэ сузыла торган. 6ч сэгатьлек эш. ©ч тиенлек—1) кыйммэте еч тиен дип билгелэнгэн яки бэясе еч тиен торган. Анда--узенец пачкасы
вч тиенлек папиросын кабызып эцибэрде. Г. Тукай. [Малайлар} вч тиенлек бакырларны чэлдереп чаба-лар. Ф. Хесни; 2) сейл. кыйммэте еч тиен булган вак акча. 6ч тиенлеклэрец бармы? 3) сейл. бик ар-зан, бик очсыз. 6ч тиенлек булэк. ©ч тер ярыш— спортныц еч тереннэн яисэ еч терле упражне-ниедэн гыйбарэт спорт ярышы. ©ч яфрак бот.—яфраклары еч аерчадан гыйбарэт кайбер усемлеклэрнен исеме; русчасы: трилистник, ©ч яшьлек — еч яшьтэ булган. 6ч яшьлек бала. □ — Аксак Тимер--узенец
квчен куреэтер ечен вч яшьлек айгырны арт аякла-рыннан тотып чиркэу манарасына ыргытып эцибэр-гэн. Ш. Камал.
О ©ч аяклап—бик тиз, бик шэп, бар кечкэ (бик тиз чабу, йегеру турында). [Х'есэен:} 6ч аяклап йвгерде малаец. М. Фэйзи. ©ч борынга салу гади с.— еч кеше бергэ катнашып бер шешэ аракы алып эчу.
©ЧАЯК и. 1. Ашамлык эзерлэу ечен еч тимер аякка ябыштырып беркетелгэн казаннан гыйбарэт жайланма. II Ашамлык эзерлэгэндэ чуен, таба яки казан утырту ечен кулланыла торган, тимер аякка беркетелгэн божра.
2. Берэр нэрсэне беркету, асу Ь. б. ш. ечен югары очлары бергэ тоташтырылган еч таяк. Фотоаппарат вчаягы.
©ЧБАРМАК и. зоол. Тропикларда Ьэм субтропик-ларда яши Ьэм тышкы кыяфэте белэн будэнэне хэтерлэтэ торган кош.
©ЧБУЫН мат. Бербуын дип аталган еч алгебраик анлатманын суммасы. Аргументныц вчбуынны нульгэ эйлэндерэ торган кыйммэтлэре бу вчбуынныц та-мырлары дип атала. Алгебра.
©ЧБУЫНЛЫ с. 1. 6ч кисэктэн, еч элементтан, еч буыннан гыйбарэт. бчбуынлы ракета.
2. мат. 6ч буыннан торган, еч буыннан гыйбарэт. бчбуынлы тигезлэмэ.
©Ч-ДУРТ Чама саны. 6ч яки дурт, берничэ. [Нэгыйм], вч-дурт пэрэмэч ашап, бер стгкан чэй эчкэннэн соц, эцитди тон белэн эйтэ. Ш. Камал. — Мин аны кургэнем юкка еч-дурт ел бар бит инде. Ф. Эмирхан.
©ЧЕ и. диал. сейл. к. ечесе II. Мэрхумнец ечен билгелэп уту.
©ЧЕН бэйл. 1. Эш-хэрэкэтнен максатын белдер-гэндэ кулланыла. Коммунизм ечен зур кврэшкэ йэр сэгать, йэр минут безхэзер. h. Такташ. Взвод, патруль твркемнэренэ буленеп. тынычлык йэм тэртип кузэту ечен шэйэргэ чыгып китте. Г. Минский.
2.	Эш-хэрэкэтнен кем яки нэреэ ечен билгелэнуен белдерэ. —Дуцгызлар ечен абзарны юлныц аръягына, may итэгенэ чыгарып салдырырга кирэк булыр. Э. Еники. Яца туган бозаулар йэм тайлар ечен махсус мичле эцылы абзарлар ясалган. М. Гали.
3.	Эш-хэрэкэтнен еэбэбен, башкарылуыныц ниге-зен белдеру ечен кулланыла. Казандагы .Шэрык клубы"на бу хезмэте ечен миллэт исеменнэн рэхмэт укымаска мемкин тугелдер. Г. Тукай. Мали-новканы фашистлар кулыннан азат итуе ечен, ул авылныц колхозына .Комиссар Акбитов" исемен бирделэр. Г. Бэширов.
4.	Теге якн бу хэлнен, предметный, сыйфатнын берэр зат Ьэм предмет ечен берэр терле менэсэбэте, эЬэмияте, кече булу-булмавын белдерэ. Минем бу сузлэрем Гаяз ечен бетенлэй квтелмэгэн булып чыкты. М. Эмир. Бусы инде Нэгыймэ ечен бетенлэй зур, авыр кайгы булып эверелде. Г. ИбраЬимов. II Нинди дэ булса куренешнен, вакыйганыц берэр затка яки нэрсэгэ туры килу-килмэвен белдерэ. Тыныч тормыш вакыты ечен ул картиналар ярап бетми. Г. Нигъмэти.
5.	Эш-хэрэкэтнен кемдер яки нэрсэдер файдасына башкарылуын белдерэ. Кем кызганыр изге квчен ка-дерле Ватан ечен. Э. Ерикэй. Ил каршында тиздэн ант итэр ул Халкы ечен утка керергэ. Э. Исхак. —Безгэ миллэтебез ечен файдалы эш куреэтергэ кирэк. Э. Фэйзи.
6.	Хэле яки халэте нинди дэ булса хис, борчылу барлыкка китерэ торган затны яки предметны белдерэ. Туганнар бу хэбэрне икесе дэ эшлэре ечен сее-неп, узлэре ечен кеенеп каршы алдылар. Г. Гобэй.
7.	Берэр эш-хэрэкэтне, вазифаны алыштыра торган затны яки предметны белдерэ. Аныц ечен эшлэу. □ Буген Стариков диктант ечен икенче бер эйбер хэзерлэп куйган иде. Г. Эпсэлэмов.
8.	Эш-хэрэкэтнен кем яки нэреэ хермэтенэ, хакына башкарылуын белдерэ.	абзый:} Анысы
инде аныц болай гына, дуслык ечен генэ булгандыр.
ОЧЕ
715
ечл
А. Шамов. —Ходай ечен мине болай йедэтмэ, Биб-кэй абыстай. М. Фэйзи.
9.	Кайбер менэсэбэтле сузлэр составында килэ, мэсэлэн: ии ечен, шуныц ечен. Шуныц ечен мин бу кыска хатта Зур фикерлэр алга куймадым. h. Такташ. Кайвакытларда алар узлэренец ни ечен болай бик мескен хэлдэ калулары турында да сораш-тыргалый торган иделэр. М. Гали.
ЭЧЕНЧЕ сан 1. Тэрт. саны. к. еч. Беренче отряд-тан соц икенче, еченче, дуртенче отрядлар кузгала. И. Газн. Шинельле кеше Хэлимне исемлеккэ еченче кеше итеп язып куйды. Г. Гобэй.
2.	ЭЬэмияте белэн теп урынны, беренче урынны альт тормаган, тубэн (дэрэжэдэге). [Л-. Нээцми} куп еакыт эсэрен бер кучэргэ ияртэсе килми, эсэрлэ-рендэ, теп мендэриэцэ белэн берлектэ, икенче, еченче дэрээ^эдэге мвндэриэцэлэрнец беренчелек алып киткэн вакытлары куп була. Г. Нигъмэти. II Тубэн, соцгы (берэр нэрсэнен тубэн разряды, сорты турында). вченче сорт чэй. □ вченче класс билетлары кассасы тэрэзэ тебендэ нийаять дэрээцэдэ бер кысынкылык [барлыкка килде}. Ф. Эмирхан. Урыным еченче класста иде. Г. Тукай.
3.	и. мэгъ. Табынга еченче блюдо итеп бнрелэ торган тече ашамлык. вченчегэ чия суы иде. Г. ИбраЬимов.
4.	кер. суз функ. сейл. вченчедэн. [Шакиров:} Бугенге эцыелышныц кен тэртибендэ беренче—кан-j тон вэкиленец кулланмалары, икенче—волость баш-кармасы янындагы мэгариф инструкторыныц доклады, еченче—волостьта яцадан сайлаулар турында Рэхимовныц доклады торганлыктан,--------партия,
комсомол эгъзаларыныц хэзер ук эцыелышка килу-лэре мэтлуп. Ф. Бурнаш.
вченче буын—берэр кешенен баласынын балала-ры, оныклар. вченче булек тар. —патша Россиясен-дэ: дэулэт политик полициясепен югары идарэсе (Николай I заманында тезелэ). Николай ! император канцеляриясенец махсус .вченче булеге" дигэн нэрсэне оештырган. СССР тарихы. вченче ел—еч ел моннан элек. Нээцип бу вакытта еченче ел сэхнэ артында кетуче малай турында укыгандагы кебек ярсу иде. Г. Гобэй. вченче звонок—1) транспортный (мэсэлэн, поезднын, пароходный) китуен белдеру ечен бирелэ торган сонгы сигнал; 2) театр тамаша-сынын, киносеансныц башлануын белдеру ечен бирелэ торган сонгы сигнал, вченче звонок булды. Утлар сунде, шау-шу басылды. Ш. Камал, вченче свисток— транспорт (мэсэлэн, поезд, пароход) кузгалып китэр алдыннан кычкырта торган сонгы свисток. Шул арада пароходныц еченче свисток биргэн тавышы ишетелде. Ш. Мехэммэдев. вченче сословие тар.— феодаль Франциядэ: налог тулэуче, бернинди дэ при-I вилегиясе булмаган катлау (дворяннардан, руханилар-I дан аермалы буларак, крестьяннарны Ьэм шэЬэрдэ I яшэучелэрие шулай атаганнар).
<> вченче этэчкэ (этэчлэргэ) кадэр—танга ка-I дэр, тац вакытына чаклы, бик тэ сонга калып. [Са-бир бабай:} вченче этэчлэргэ кадэр сайрашмаганда I да ярый торгандыр бит! Г. Эпсэлэмов. вченче этэчтэи (этэчлэрдэн) соц—тан аткан вакытта, тац атар алдыннан. [Байтирэк:} Ярый инде, хэерле булсын, еченче этэчтэн соц килерсез. Т. Гыйззэт.
©ЧЕНЧЕДЭН кер. суз. Нэрсэне дэ булса (мэсэлэн, фикер, суз тэртибен) санаганда еченче пунктны белдеру ечен кулланыла. вченчедэн. либереттодагы I образларныц бер ишелэре ацлашылмый, бер ишелэре 1 устерелмэгэн. М. Жэлил. Бердэн, иэцтимагый тор-мытныц кайарманнары—кешелэр: икенче яктан, шул тормышныц узе, уз куренешлэре; еченчедэн.
шул тормышны уратып алган табигать йэм аныц куренешлэре—менэ бу еч нэрсэ эдэби эсэрнец теп сурэтлэре итеп алыналар. Г. Нигъмэти.
вЧЕНЧЕКвН рэв. Ике кен моннан элек. Каюм, узе утырган урындыкныц арт ягына кучеп. еченче-кен йэм кичэ язган конспектларын кукрэк кесэсеннэн ашыкмыйча гына чыгарды. III. Камал.
вЧЕНЧЕЛ с. 1. Нэрсэнен дэ булса еченче стадия-се, баскычы, еченче чагылышы булган.
2. геол. Кайнозой эрасынын беренче чоры белэн бэйлэнгэн, шул чорга караган. вченчел чор.
3. Кайбер тезмэ терминнарнын бер кисэге итеп кулланыла. Эгэр водородныц еч атомы да металлга алмашынган булса, тоз нормаль яки вченчел фосфат дип атала. Химия.
вЧЕНЧЕЛЭЙ кер. суз. сейл. к. еченчедэн.
вЧЕСЕ 1. эцыю саны. Нинди дэ булса бер иштэн булган предметлардан яки бертер затлардан еч предмет яки еч зат. Каралучы шэкертлэрдэн дэ ечесе кереп, икесе алынып, берсе калып чыкты. Г. ИбраЬимов. [Ибрай:} Алты пар чынаягыбыз бар, кунаклар. Гаеп итмэгез инде. Аныц да икесе кешенеке, ечесе куршенеке дигэндэй, еч пары гына уземнеке. М. Эмир.
2. и. этн. Берэр кеше улгэннэн сон еч кен ут-кэч, аны искэ алу йезеннэн уткэрелэ торган йола. вчесен уткэру.
вЧКЕЛЛЭП рэв. вчпочмак ясап, ечпочмак рэвешендэ. Ак яулыкларын ечкеллэп бэйлэгэн авыл кызлары, капчыклы, кун итекле, кырыс йезле авыл агайлары—барысы да бергэ буталып, чуар булып кузгэ ташландылар. Г. Ахунов.
вЧЛЕ с. 1. вч шэм яктылыгы бирэ торган (лампа турында). вчле лампа туктаусыз, куцелсез генэ ну-рын чэчэ. М. Гафури. дй, бабай. бабай, синец бала-лык кеннэрец корым белэн тулган карацгы ейлэр-дэ—каен чырасы яктысында уткэн. Калган гомерец-нец кичлэре ечле керосин лампасы яктысында узган. Г. Гали. II Гомумэн нэрсэнен дэ булса еч саны белэн белдерелгэн улчэуле булуын, шул зурлыкта булуын белдерэ. вчле галош, вчле филтэ.
2. и. мэгъ. влгерешне биш балл белэн бэялэу системасында бер билге: „канэгатьлэнерлек" дигэн мэгънэне белдерэ. [Солтан:} Мегаен, биш алгандыр. вчле алган кенне ул песи шикелле тып-тын гына утеп китэ торган иде. А. Эхмэт.
3. и. мэгъ. вч куздэн (очкодан) гыйбарэт уен картасы яки бер ягында еч кузе (очкосы) булган домино. [Дуртенчесе:} Каплагыз, зинйар. шуныц ечле-сен, ул вчлегэ уйный. Г. Камал.
вЧЛЕК и. 1. Кыйммэте еч тэнкэ булган кэгазь акча, еч тэнкэлек. Ул тэрэзэдэн кэгазь ечлек суза. Н. Баян.
2.	с. мэгъ. вч дэулэт яки эшлекле узара килешеп ясаган, еч дэулэт кул куйган. 1882 нче елда Германия. Австро-Венгрия, Италия арасында хэрби союз тезелэ йэи ул ечлек союзы дигэн исем ала. Яна тарих. Властьны уз кулына алу ечен Цезарьныц да, Помпейныц да, Крассныц да ялгыз гына кечлэре эцитэрлек булмаган. Алар .триумвират", ягъни .ечлек союзы" дигэн яшерен союз тезегэннэр. Бор. зам. тарихы.
3.	вч кешедэн гыйбарэт комиссия, тройка.
4.	к. ечле. [Домино уйнаганда дуртенчесе икен-чегэ:] Ачасыцмы ечлекне? Г. Камал.
вчлек кагыйдэсе мат. —бирелгэн еч саннан дуртенче пропорциональ санны табу’кагыйдэсе.
вЧЛЕЛЕК и. вч элементтан, еч кнсэктэн, еч ме-нэсэбэттэн гыйбарэт булу.
6ЧЛ
716
ешк
©ЧЛЭП Бул. саны. свил, ©чэрлэп, ечэр-ечэр итеп (мэсэлэн, тезу). II ©чесен бергэ. вчлэп эциккэн тэц-кэ чуар атлар. кучерныц егет сыман тавышы астында, сикеренеп кузгалып киттелэр. Ф. Эмирхан.
©ЧЛЭТЭ рэв. 1. ©ч мэртэбэ артык, еч мэртэбэ артык микъдарда. вчлэтэ артык тулэу.
2.	диал. Бер эшне еч мэртэбэ, еч тапкыр башкару турында. Бер эшне вчлэтэ башкару.
©ЧЛЭТУ ф. 1. ©ч катлы иту, еч катлау, ечэрлэу (мэсэлэн, бауны, жепне); ечесен бергэ тоташтыру. Ж,епне вчлэту.
2. ©ч мэртэбэ арттыру, зурайту. Капиталны вчлэту.
©ЧЛЭУ ф. 1. к. ечлэту 1. Озын коцгырт толым-нары, вчлэп урелгэн ефэк баудай булып, кровать кырыеннан салынып тешкэн. А. Шамов.
2. жарг. ©ч кешегэ бер шешэ аракы алып аяк есте генэ эчу.
©ЧПОЧМАК и. 1. ©ч эчке почмак ясап кисешкэн еч туры, белэн чиклэнгэн геометрик фигура. Туры-почмаклы вчпочмак. Кысынкы почмаклы вчпочмак. Камаулы ' вчпочмак. □ вчпочмак аныц тубэлэре янына куелган вч баш хэреф белэн билгелэнэ. Геометрия.
2.	Сызым эшендэ кулланыла торган шундый фор-мадагы улчэу эсбабы. вчпочмак белэн сызым сызу.
3.	Шундый формадагы берэр фигура яки предмет. Биектэ-биектэ киек казлар отряды, вчпочмак булып тезелеп. квнчыгышка таба утеп бара. И. Гази. Квннэрдэн берквнне петлицаларына икешэр вчпочмак таккан командир кереп исемлеккэ карап торды. Г. Гобэй. II сейл. Шундый формадагы хат. Авыр ми-нутларында йвзен мендэренэ каплап укседе, сагын-ган чакларында Фэритнец фронттан язган .вчпоч-макларын" кабат-кабат укыды. Г. Минский. II сейл. Шундый формадагы жир улчэу таягы. вчпочмак белэн эцир улчэу.
4.	Камырдан ечпочмак рэвешендэ ясалып, эченэ ит йэм бэрэнге салып пешерелэ торган ашамлык. вчпочмакныц тышы гадэттэ эче камырдан ясала. Ю. Эхмэтжанов.
5.	Предприятиедэге яки учреждениедэге еч житэк-ченен: директорнын, партоешма секретаренын, профсоюз оешмасы председателенен—гомуми атамасы. [Чугунов Марухлинга:] вчпочмакныц карары синдэ-ме? Р. Ильяс. II Уку йортларында студентлар группа-сынын житэкчелэре: комсорг, профорг Ьэм староста. Гвлнур — бу турыда группада вчпочмак кицэшмэ-сен уздырырга. группа белэн бергэлэп Тайирга гае-бен ацлатып бирергэ куцеленэ беркетте. Г. Ахунов.
6.	свил. Башка ябына торган ечпочмаклы яулык; косынка.
©ЧПОЧМАКЛАУ ф. Нэрсэгэ дэ булса ечпочмаклы форма биру, нэрсэне дэ булса ечпочмаклы иту. Хэлим хатны вчпочмаклады да адресын язды. Г. Гобэй.
©ЧПОЧМАКЛЫ с. ©ч почмагы булган, ечпочмак-лап ясалган. вчпочмаклы Фигура. I I Газинур аца ечпочмаклы хат бирде. Г. Эпсэлэмов.
©ЧТОМЛЫК и. ©ч томнан гыйбарэт эсэр, жыен-тык яки сузлек. Н. Исэнбэтнец бу вчтомлыкка биргэн суз башы фольклорчылар ечен генэ булмыйча. тарихчылар йэм лингвистларга, эдэбият теоретик-ларына да кулланча булып хезмэт итэ. М. МэЬдиев.
©ЧУРЫНЛЫ с. мат. ©ч билгедэн (тамгадан, цифрдан) гыйбарэт. вчурынлы сан.
©ЧЬЕЛЛЫК д. ©ч елга дип исэплэнгэн, еч ел буена дэвам итэ торган. Безнец вчьеллык планыбыз бар, партиянец шул планны утэу ечен безгэ сызып биргэн юлы бар. Э. Еники.
©ЧЬЯКЛЫ с. мат. ©ч ягы булган, еч яктан гыйбарэт. вчьяклы фигура.
©ЧЭМ и. Биш таш уенында еч таш куеп ату куренеше.
©ЧЭР Бул. саны. к. еч. Икешэр. вчэр, берэр ат эциккэн дурт-биш чана, кар бураны туздырып. аллы-артлы чабышып, йортка килеп тэ керделэр. Г. ИбраЬимов. Ьаман да итеклэрне вчэр тэцкэдэн сатар-га туры килэ. Г. Тукай.
©ЧЭРЛЕ с. 1. ©ч кат ителгэн, еч катланган (мэсэлэн, жеп). вчэрле ефэк вч мыскал. вслэрендэ булыр теене; Кем эчлэрендэген кем белсен, Кукрэ-гендэ. булыр кыены. Жыр.
2. ©ч бертерле кисэк бергэтоташкан, бергэ тота-шып ускэн.; [Кузаклыларныц] яфраклары каурый сыман катлаулы, вчэрле яки бармак сыман катлаулы. Ботаника.
©ЧЭРЛЭГГ £>ул. саны, ©ч заттан яки предметтан гыйбарэт теркемнэр белэн, шундый теркемнэр хасил итеп. [Предметларны] еш кына вчэрлэп тэ саный-лар. Арифметика. [Эшчелэр] икешэрлэп, вчэрлэп казармадан чыгып эшкэ таралдылар. М. Гафури.
©ЧЭРЛЭУ ф. 1. ©ч кат иту, еч катлау (мэсэлэн, жепне, бауны). вчэрлэгэн взелмэс. Эйтем.
2. сейл. ©чэр-ечэр итеп аерым теркемнэргэ булу.
3. а.-х. ©ч кат серу (берьюлы). вчэрлэгэн эцирдэн зур уцыш алу.
©ЧЭУ Я\ыю саны. Ниндн дэ булса бер теркемдэ еч предмет яки зат булуын белдерэ. Бу вчэу йэр-берсе дэ уз тормышыннан зарлана. Г. Тукай, вчэве-без бер суздэ булып, кышны монда уткэрергэ илэплэ-дек. Ш. Камал. Аныц артыннан тагын вчэу керделэр. И. Гази. II Санаганда микъдар саны мэгънэсендэ кулланыла.—Берэу, икэу, вчэу, дуртэу. бишэу-тэ-рэзэлэрнец очына чыга алмассыц. А. Алиш. Берэу, икэу, вчэу, дуртэу, бишэу, алтау, эциде эцицгэм бар минем. М. Фэйзи. II рэв. мэгъ. ©ч кеше бергэлэп, ечэулэп.—Шулай итеп. аныц янына без вчэу генэ киттек. А. Шамов.
©ЧЭУЛЭП рэв. ©ч кеше бергэлэп, ечесе бергэ. Болай эцыелып, капка тебендэ ечэулэп сейлэшеп тору куркынычсыз тугел иде. Г. ИбраЬимов. Тац атуга, Салих. Газыйм йэм Бикташ бабай. ечэулэп. Рэуф турында берэр хэбэр ишету ечен волость юлына таба тешеп киткэннэр иде. Г. Минский.
©ЧЭУЛЭШЕП рэв. к. ечэулэп. Сэйфулланы вчэу-лэшеп кыстап, тургэ, стена буена утырттылар. Э. Еники.
©ШЕМТЭЛ с. диал. Салкынга, суыкка чыдамсыз (кайбер хайваннар турында).
©IIIETTEPY ф. з-сыз. сейл. Салкыннын, суык-нын зарарлы тээсир итуе; анын тэндэ ешу тойгысы барлыкка китеруе турында.
©ШЕТУ ф. 1. Тундыру, салкын тидеру. Ж,итмэсэ тагын, кайтканда Гелэндэм борынын вшетте. Р. Ишморат.
2. сейл. з-сыз. к. ешеттеру. Буген нишлэптер вшетэ.
3. сейл. Берэр дару ярдэмендэ тэнне сизмэслек хэлгэ китеру, тундыру (операция вакытында).
©ШКЕРТУ ф. Хорафат карашлар буенча: кемнэн дэ булса сихри ' кечкэ ия булган сузлэр эйттереп Ьэм текертеп, авыруны дэвалаганда куллану ечен берэр нэрсэне шифалы иттеру. Кара мулладан вшкер-теп алган агач маен ул эссе мунчада йэм мунчадан соц да кабат-кабат свртте. Ш. Камал. Эллэ нэрсэлэр вшкертеп, шуларны [Галимэ апага] кечлэп эчерту кебек эшлэрнец берсе дэ калмады. М. Гафури. || Берэр авыруны кемнэн дэ булса сихри кечкэ
эшк
Я?
©ян
ия булган сузлэр эйттереп Ьэм текертеп дэвалау. — Сулышы бик шифалы. ешкерткэн кеше бер дэ сэ-ламэтлэнми калмый, ди. Г. Камал.
©ШКЕРУ ф. 1. Хорафат карашлар буенча: сихрй кечкэ ия булган сузлэр эйтеп йэм текереп, авыруны дэвалаганда куллану ечен берэр иэрсэне шифалы иту. Хэзрэт килгэч. сары майга ешкереп, шул еш-кергэн. майны Галиэкбэр агайныц куз тебенэ. ти-шелгэн эциренэ ябып чупрэк берлэн бэйлэделэр. Ш. Мехэммэдев.—Сыерыбыз чирлэде. эцэй буе сет бирмэде. менэ шушы печэнгэ ишан ешкерсэ иде. К. Тинчурин. II Берэр авыруны сихри кечкэ ия булган сузлэр эйтеп йэм текереп дэвалау. Былтыр Камчылы ишан узенец хэстэ асравын ешкереп, кэрамэте вэ шифалы текереге белэн мискинэне сэламэтлэндерде. Г. Тукай. [дхтэри:\ Менэ Шэулихан абзыйны хэз-рэтлэр, тур идэненэ салып. ешкерэ генэ башлаган-нар идг. сикереп торды да терлесен терле якка бэргэлэп чыгып йегерде. Т. Гыйззэт.
2.	куч. гади с. Арт сабагын укыту, ейрэту. [Z>y-лс.т:\ Минем кулыма элэксэ, ешкерермен мин аны. К. Тинчурин. [Сафа Галимэцанга:] Бераз ешкерэ теш узен! Дулаган атны да туктаталар. Ф. Бурнаш.
©ШКЕРУ-Т©КЕРУ ф. хупл. к. ешкеру (1 мэгъ.). Мэгъри карчык---булмаган авыруларны бар итеп.
аларны ешкереп-текереп. имлэп яки башкача ,дэ-валап" йери. М. Гали.
©ШКЕРУЧЕ и. ©шкеру (1 мэгъ.) эшен башкару-чы, ешкеру эше белэн шегыльлэнуче. вшкеручелэр-нгц текереклэре турыдан-туры аныц бит-башына тияргэ тиеш булгангамы, эллэ бутэн берэр еэбэп белэнме. Галимэ апаныц башын яшереп, битлэрен ябып куюы боларга ошамады. М. Гафури. вшкеруче, багучылар. хэйлэ белэн баючылар--кайната кан-
и рымны. Н. Исэнбэт.
©ШКЕРУЧЕ-ТвКЕРУЧЕ ф. хупл. к. ешкеруче. вшкеруче-текеруче, теш юраучы Сэрви карчыклар да абыстайныц хэлен белергэ килэдер. Ш. Мехэммэдев.
©ШКЕРУЧЕЛЕК и. кит. ©шкеру (1 мэгъ.) эше. 0ШКЭ и. Тугэрэк етерге.
©ШЭЛЭК I и. диал. Кар эченэ ясалган куян ене. ©ШЭЛЭК II с. диал. к. ешучэн.
©ШЭЛЭУ ф. диал. Бик тиз генэ, аннан-моннан гына эшлэп алу.
©Ш9НГ9НЛЕК и. Хэлсезлек, арыклык, йончыган-лык. дни кешедэ картлык. ешэнгэнлек тэ бик сизе-лэ иде. Ф. Хесни.
©ШЭНДЕРГЕЧ с. ©шэндерэ, хэлсезлэидерэ торган; йончыта торган (мэсэлэн, авыр эш).
©ШЭНДЕРУ ф. 1. Хэлсезлэндеру. талчыктыру, арыкландыру, йончыту, хэлдэн тайдыру (кубрэк атлар турында). Бертерлерэк атлылар ечен тацда чыгып. чакырылган вакытка----килеп эциту авыррак та.
атны да бик ешэндерэ. Г. Ибрайимов.
2. диал. Мэшэкатьлэу, борчу.
©Ш9НЕЧ и. диал. Авыр эш, мэшэкатьле эш.
©ШЭНЧЕК и. Княугэ чыга торган кыз тарафыннан кулдаи эзерлэнэ торган бирнэ (мэсэлэн, чаршау, ашъяулык, селге й. б. ш.). Элек кыз артыннан иргэ кучэ торган бирнэ. ешэнчек маллары турында да эйтелгэн. Н. Исэнбэт. [Хеббениса:] Энэ пьянино алып бирдек. вшэнчегеннэн дэ аллага шекер дигэн-дэй. Ата-бабадан калган йола инде ул. кияугэ бирнэ биру. Р. Батуллин.
©ШЭНУ ф. 1. Хэлсезлэну, арыклаиу; йоичу, хэлдэн таю (кубрэк атлар турында). вшэнгэн атлар. □ Терлеклэрнец иц ешэнгэн вакыты, шунлыктан
аларныц бу кыяфэтлэренэ артык ис китэргэ ярамый торгандыр. 9. Еники.
2. диал. Мэшэкатьлэну, борчылу.
©ШУ ф. 1. Салкынны, суыкны начар кичеру, сал-кын-суык зарарлы тээсир иту; салкын-суыктан эдэфа-лану. Кул ешу. Аяк ешу.Г~1 Бичара яшь егетнец. гаять ешегэнлектэн вэ салкын узэккэ уткэнлектэн. ихтыярсыз кузлэреннэн яшьлэре атылып чыкты. Г. Тукай.
2.	Салкыннан, суыктан йэлак булу, туцып йэлак булу, улу. Колхоз идарэсе онытмасын: быел кышкы салкыннарда ешегэннэре урынына яшь алмагач утыр-тырга кирэк булыр. Г. Бэширов. II Туну, дни башыма карлы чупрэк китереп куйды. бер эцамаяк ешегэн милэш китереп бирде. А. Шамов. [ Тимербай:} днэ борыннарыц. битлэрец агарган. мегаен. ешегэндер. М. Гали.
© ©шегэн авыз—юньсез, булдыксыз кеше турында; тиргэу сузе буларак та кулланыла. [ГелэциЬан:} Бирермен, ешегэн авыз сица й змышыцны. Кузец чыккан нэреэ! Г. Камал, ©шегэн куркэ—к. ешегэн авыз. —Син. ешегэн куркэ, анда коръэн укыган булып гылдырама. X. Кэрим.
©ШУЧЭН с. Салкынга, суыкка чыдамсыз, тиз еши торган.
©Ю ф. 1. Бик куп предметларны бергэ жыеп, аерым бер тэртиптэ, берсе естенэ икенчесен салып урнаштыру. Гайшэ менэ шуннан тигэн бурэнэлэрне каезлап. киптереп ейде. Г. Ибрайимов. Шул ук кенне дурт пионер кечкенэ арбаларга урманнан коры ботаклар теяп кайтып, карчыкларныц лапас асла-рына кертеп ейделэр. Г. Гобэй. II Бер урынга, бергэ китереп. берсе естенэ икенчесен куплэп салу, кую. Тотындылар шунда минем нарга Терле-терле булэк еяргэ. Ш. Маннур. Аныц эченэ. кара мунчадагы кебек итеп. таштан ееп тэбэнэк кенэ бер мин, салып куйганнар. М. Гали.
2.	сейл. Салу, тезу (ейне). Зецдэ балац булмаса, ей ейгэннэн ни мэгънэ. Мэкаль. вен яхшы еймэгэн-нец ее башына ишелер. Мэкаль. II Салу, кую (мэсэлэн, кибэнне, чумэлэне). Кибэн ею. □ Бу яктан маши-надан чыккан саламнарны чумэлэ-чумэлэ ея торалар. Г. Ибрайимов.
3.	©ем ясау, еем барлыкка китеру. Габделнасыйр яшь алмагачларны бэйлэп, теплэренэ тирес ееп Ьэм умарталарны карап, кышка эзерлэргэ ашыкты. М. Гали. Немецлар чокыр естенэ бурэнэлэр салалар, ком еялэр. Г. Гобэй.
4.	Усемлек тебендэге туфракны йомшартып, анын сабагы тирэли еем ясау. Бэрэцге тебен ею.
5.	куч. Бер кешегэ бик куп вазифа йеклэу. Шулай булмый ничек булсын. вйгэч барлык йекне эцыеп Бер ук эцилкэгэ Ьаман. 3. Мансур.
©ЯЗ и. тар. Революциягэ кадэрге Россиядэ йэм 1929 елга кадэр СССРда: губернанын бер состав елеше булган административ-территориаль берэмлек. Майпэрвэз узе еяз шэЬэрендэ зур гына байныц кызы булып, кече яшьтэн энисеннэн калган. 9. Еники. Ул да тугел, Якуб барачак еяз шэЬэрлэре дэ дошман кулына элэкте. И. Гази. II Бер еяздэ яшэуче кешелэр. Бетен еяз хэрэкэткэ килэ.
©ЯЛЭП рэв. диал. Жэелеп, зур ябалдаш ясап. Нарат тез карап усэр. еянке еялэп усэр. Мэкаль.
©ЯН и. диал. Ишиас; бил сызлау.
©ЯНКЕ и. Таллар семьялыгыннан карасу-соры кабыклы, озын тар яфраклы, зур булып усэ торган агач; русчасы: ветла, вянке, тал агачлары белэн куерып утырган елга буенда ындырлар сузылып китэ. С. Рафиков. Анда биек-биек еянкелэр усеп утыралар. тын гына су ага. Ф. Хесни.
6ЯН
718
©НУ
©ЯЧКЕЛЕК и. ©янкелэр куп усеп утыра торган урын, еянке агачлыгы. Кул яры тоташ еянкелек. И. Рэмиев.
©ЯЧЭК и. 1. Нинди дэ булса авырунын, чирнен кинэт кечэеп китуе; авырунын, чирнен вакыт-вакыт була торган кечэеп китуе. Бизгэк еянэге. □ днинец йерэк еянэге кузгала. Г. Мехэммэтшин. II Баш сызлау авыруы, мигрень авыруы. [Габделмэн:] Тешем сыз-лый, еянэгем дэ кузгалам-кузгалам дип кенэ тора. Р. Ишморат. —вянэгем кузгаламы дип торам. X. Кэрим.
2. Ниндн дэ булса бер хэлнен, халэтнен h. б. ш. кабатлану куренеше. Юные Вэлишинныц моца чаклы бер кабынып, бер сурелеп килгэн эч пошу тойгысы бу хаттан соц тенлэ йокыдан сискэндереп уятучы еянэккэ эверелде. К. Нэжми. Эпипэнец э^ыелыш
саен шундый бер еянэге килэ, берэр кире суз эйтми-чэ куцеле тынмый иде. Г. Бэширов.
3. сейл. Бума, бума чире, зыяндаш авыруы, эпилепсия. вянж авырулы. г~| [Ул] нидер эйтергэ те-лэде, лэкин, еянэге тоткан кебек, авызыннан бер суз дэ чыгара алмады. Г. Эпсэлэмов.
©ЧЕЛУ ф. диал. Туфрагы юылып, ашалып h. б. ш. юллар белэн жирдэ чокыр яки куыш урын барлыкка килу. }1\ир ецелу. □ [Варя:] Биредэге тишеклэр ецелеп баралар инде. М. Шабай.
©ЧЕР и. диал. Кукрэк есте, муеннын алгы елеше. вцере ачык, шарф урамаган.
©ЧУ ф. диал. Туфракны юып алып, ашап h. б. ш. юллар белэн жирдэ чокыр яки куыш урын барлыкка китеру; ишеп тешеру. Элекке дегет базын язгы сулар ецгэн. Н. Исэнбэт.
Y Татар алфавитында утыз бишенче хэреф.
УБЕШ и. Убешу фигыленнэн исем. Кил, эцанашым, кил бирс таба, кукрэгемдэ тибрэн. кил. Убеш белэн бизэклэнсен чын вэгъдэлэр биргэн кен. М. Фэйзи.
УБЕШУ ф. Бер-береиие убу. Ьэр тарафтан, ко-чаклашып, шатлыктан елашу. убешу. келешу, сейлэшу ишетелмэктэ иде. Ш. Мехэммэдев. Ялкыннарын бер-кеп торган Паровозга барып сеялдек. Кочаклашып, кысып убештек тэ Кызыл вагоннарга теялдек. Ф. Кэрим.
УБУ ф. Мэхэббэт, дуслык, ихтирам билгесе итеп, шулай ук очрашканда, саубуллашканда иреннэрне берэрсенен иреннэренэ (битенэ, кулына) яки пред-метка тидеру, тидереп алу. Байракны убу. □ Сагына энкэц, Ямансу синсез. Курэсе килэ, Сенсе килэ, Аркацнан кагып, Убэсе килэ. 3. Мансур. [Нэфисэ], аш еенэ кереп, йоклап яткан сабыйларныц кайсын упте, кайсын сееп узды. | и. мэгъ. [Егет] хатынныц кочагына ташлана, биленнэн, муеныннан куллары белэн кысып ала да туктаусыз ялкынлы убулэр утында югала. Г. Ибрайимов.
УБУ-КОЧУ ф. Убеп, кочаклап иркэлэу, сею. —Син белмисец бит. карчык, яшьлэрнец хэлен, убеп-кочып туя алмый, бичара. М. Фэйзи. Фэрит, сагы-нып кеткэн анасын убэ-коча, балаларча бэйлэнешсез итеп. кургэн-белгэннэрен сейлэргэ тотынды. Г. Минский.
УГЕЗ и. Мегезле эре йорт хайваны, сыернын иркэге. Нэселле угез. Еллаган угез. □ [Мансуров] Нэфисэ яныннан кузгалып китугэ, Байтирэктэн килэ торган юлда угезлэр йэм сыерлар эциккэн бер теркем куренде. Г. Бэширов. || Кайбер мегезле кыргый эре терлекнен иркэге. Чик сызыгы булып ага елга, Ярны астан ашый упкыннар, Кыр угезе кебек сырт торгызып, Укерешеп йери дулкыннар. Ф. Кэрим.
Угез бозау—иркэк бозау. Иртэ белэн------угез
бозау ны, районга алып барып тапшырган идем. Э. Айдар. Угез кузе бот.— сары чэчэк ата торган озын улэн усемлек (медицинада файдаланыла); русчасы: арника.
О Угез кебек кире — узсузле, холыксыз, утэ кире кеше турында. Угез кебек (шикелле, тесле) — сэла-мэтлеге яхшы булган, кечле, таза кеше турында. Угез тесле улларустердец, Узец йаман кеше эшендэ. Каенана булып утырыр идец. Ефэк булыр иде ес-тецдэ! М. Жэлил. Угезне мегезеииэн элэктеру— нэкъ кирэкле урыныннан тотып бик тиз эш итэ башлау. Бер заман кайтып теште бу [егет], дип ялгап алып китте Хэйбуш, угезне мегезеннэн элэктереп. Ф. Хесни.
УГЕТ и. Берэуне изге ният, унай телэк белэн яхшы эшлэргэ ендэп яки начар эшлэрне ташларга димлэп сейлэнгэн сузлэр; кинэш, нэсихэт.— Кешенец
эче пошып торганда, бу да узенец угете белэн тыгыла тагын. Д. Аппакова.
О Угет биру — к. угетлэу.— Кицэшемне эйттем. Узем белгэнчэ угет бирдем, аргы ягын узец белэ-сец. М. Фэйзи.
УГЕТЛЭУ ф. Берэуне изге ният, унай телэк белэн яхшы эшлэргэ ендэу яки начар эшлэрдэн кайтырга димлэу, кинэш биру. [дни]. мэптеккэ зуррак булгач йерерсец,---энкэц эйткэнне тыцла, быелга мэзин
абыстаена гына йереп тор дип, мине бик озак угет-лэде. М. Гали. Кинэт бэреп чыккан эрну [Мицнурга] карчыгыныц угетлэвен, аныц, ялынып-ялварып, аларны тынычландырырга чакыруын да ишеттермэде. А. Шамов. || Чакыру, кыстау. [Мансур Гарэфине] шул минутта у к узе эшлэгэн мастерскойга керергэ угетли башлады. А. Расих.
УГЕТ-НЭСИХЭТ и. Ьэртерле угет, кинэш.— дгэр еемдэ генэ ятсам. начар эшлэргэ катышмаган бул-сам. атам-анамныц биргэн угет-нэсихэтлэрен тот-сам, мондый бэлалэргэ дучар булмаган булыр, идем. Г. Камал. [Илдус Айдарга:] Угет-нэсихэтлэрецне калдырып тор. Я\иденчедэ укыйм. Син белгэннэрне куптэн белеп оныткан мин. Д. Аппакова.
УГИ с. 1. Уз кардэшен, уз канын булмаган, эмма кардэшлеккэ кергэн (кеше турында эйтелэ). Уги ата. Уги кыз. Уги малай. □ Анац уги булса, атац да узецнеке тугел. Мэкаль. Яцадан уги эбисе кулына. зур семъялы ач ейгэ, алты кугэрчен арасына эци-денче чэукэ булып кайту Габдулланы шатландыр-мый. Э. Фэйзи.
2.	куч. Чит, ят. [Тулэк:] Туган илне илем дисэм. Ул да мица уги икэн. Н. Исэнбэт. Ул ацлады изу деньясында Шигъриятнец уги булуын. Э. Исхак.
Уги ана яфрагы (улэие) — аскы яктан аксыл кы-тыршы, еске яктан шома булган эре салкын яфраклы, сары чэчэкле улэн усемлек; русчасы: мать-и-мачеха. Жэйге челлэлэрдэ [елга] бетенлэй кибэ, елга тебен уги ана яфрагы, бака яфрагы, каз улэне баса. Р. Техфэтуллин. Уги ботак бот.— усемлекнен кирэкмэгэн урынында, кырыйга карап чыккан ботак; русчасы: волчок, пасынок.
О Уги иту (куру) — к. угисету. Юк. телэмим мин бу .исэнлекне", Йерэк минем моца учекмэс. Кешеме мин, илем уги иткэч. Я\ирдэ мица эчэр су беткэч?! М. Жэлил. Якты бирдец. [электр фонаре], йэр кешене игез куреп. Бай, фэкыйръне уги курми, тигез куреп. М. Гафури.
УГИЛЕК и. Уги булу хэле. Сем дэ юк, сейгэн кызым да юк Угилектэ ускэн авылымда. д шулай да сагынып бер кайтасыц. Еллар канатында тагын да. Ш. Маннур.
УГИСЕТУ ф. Чит, ят куру, читкэ тибу, кагу. [Хэй—карчыкларга:] Бетен матур сыйфатларны узенэ
УГЭ
720
УГЭ
жыйган коммунизм сезнец куцелегез белзн бертуган бит ул. Сез аны ацлап бетмэгэнгэ курэ генэ угисе-теп йврисездер эле, э? М. Фэйзи.
угэй с. диал. к. уги.—Мин барыгызга да ана. Картаймыш кенемдэ генэ угэй итэсез. А. Гыйлэжев.
УГЭЙСЕТУ ф. диал. к. угисету. Халисэ--брига-
дирныц да. председательнец дэ тавыклар фермасына угэйсетеп карауларын свйлэде. С. Рафиков. [Нэфисэ], Габдулланыц бабасына кереп, Габдулланыц керэк белэн яралануын Ьэм. гомумэн, ЗеЬрэнец аны угэй-сетуен сейлэп бирде. Э. Фэйзи.
¥3 а. 1. Узенэ караган, узенеке булган. [Нэгыймэ], кешелэрне ерып, тыгызлана-тыгызлана барып, уз урындыгына эуитте. Г. Ибрайимов. Хэрэкэтен жуй-еан кузлэренэ Сибелеп китте улем салкыны. Ул кузлэрдэ, лэкин, мэцге калды Уз Ватанын сею ял-кыны. Ш. Маннур. || Местэкыйль рэвештэ, узен тарафыннан барлыкка китерелгэн, табылган, эшлэнгэн, ижат ителгэн. [Шэрифулла]. мичнец бетен эшен тэмам иткэннэн соц, бер читкэрэк китеп, уз эшенэ узе сокланып карап торды. А. Шамов. Хэмзэ бай тибы— ул Г. Камалныц уз эсэрлэрендэ генэ тугел. бэлки бетен татар эдэбиятыноа художество ягыннан гаэ^эп зур остался белэн эшлэнгэн классик тип. М. Гали. || Шэхси милек саналган. Узегез белэсез, район э^ирендэ куп кешелэр уз йортлары белэн торалар. Э. Еники.— Янып улгэн!.. Яндырып утер-гэнсез аны!..— Ни сейлисец син. Ярулла абзый! Мин аны уз атым кебек карап бардым. Ф. Бурнаш.
2.	Шушы кешегэ яки предметка гына хас булган, узенчэлекле. Мине авылда уз исемем белэн берэу дэ атамый иде. Бар да .Бозау Харрас" кына дип йер-тэлэр иде. Э. Айдар. Бакча эче дымлы Ьэм карацгы: елга естендэ тугэрэк ай йезэ; аръяктагы болынлыкта бытбылдык уз телендэ нэрсэдер сейли. И. Гази.
3.	Нэрсэгэ дэ булса билгелэнгэн; туры килгэн. Уз бэясенэ сату. □ Бэр эшнец уз вакыты бар. Мэкаль. —Уйлаганэшемуз ноктасынажитмэгэнме? Т. Гыйззэт. Ьэрбер чэчэк матур уз урынында, Урманга ямь бирэ Ьэр агач. Ф. Кэрим.
4.	Кардэшлек яки якын менэсэбэтлэр белэн, бер-гэлек эш, караш h. б. ш. белэн бэйле булган. Бу минутта Шэйхаттар бабай Хэлимгэ уз бабасы. атасы шикелле ук якын иде. уз иде. Г. Гобэй. II Яраткан, уз кургэн. Егет эйтэ кыз булсын, Кызлар эйтэ уз булсын. Жыр.
О Уз авыруы — к. эпилепсия. [Кэлимэ]. уз авыруы тоткан кебек. уксепеларга тотынды. Ш. Эхмэдиев. Уз акылы узендэ — анлый алырлык, житлеккэн, балигъ булган, уз эшенэ узе жавап бирерлек. Каен-атац да эйтэ: .Яшьлэрнец уз акылы узендэ, гомер буе синец белэн мине саклап ятмас инде ул',— ди. Г. Бэширов. Уз акылында (булу) — сэламэт акыллы, психик яктан нормаль хэлдэ (булу). Уз аршыныиа улчэу — кем яки нэрсэ турында да булса берьяклы гына, уз фикерлэве, субъектив фикер буенча гына хекем иту. Уз аягы белэи — 1) узе йери ала торган сэламэт кеше турында эйтелэ. [Хэйруллин] безгэ уз аягы белэн килде. Терсэктэн югары сул кулыныц йомшак итен пуля тишеп уткэн иде. Э. Айдар; 2) узе телэп, йпчкем мэжбур итмичэ, кумыйча яки чакырмыйча. Айсылу уз аягы белэн монда килеп кергэн --бу малайны уткэрерлегрэк итеп .кыздыру'
ягында иде. Г. Бэширов; 3) кетмэгэндэ, уйламаганда, артыннан эзлэп йермичэ, узе килу турында (мэсэлэн, бэхет, байлык h. б.). Уз башына—1) узе генэ, аерым, башкалар белэн аралашмыйча. Ялгыз китап укып кына уз башыца гомер итэ алмассыц. Син аларны укы, укы да, купне белеп. купне ацлап.
ялгыз килеш калырга тырышма. Г. Колэхметов; 2) местэкыйль рэвештэ. Хэзер бездэ уз башына аерым оригинал----жыРЛ&Р туды. М. Жэлил. Безнец анда
булмэлэребез куп, син бетенлэй уз башыца кен курерсец. Ф. Эмирхан; 3) узенэ зарарга, зыяига. Керенский хекумэтенец сугышны туктатмавы уз башына булачак, тиздэн аны тэгэрэтэчэклэр. Ш. Камал. Уз башыннан чыгару— узен уйлап чыгару, нигезсез, дэлилсез сейлэу.—Син, уз башыцнан чыгарып, безгэ юк-бар гаеплэр такма. Р. Ишморат. Уз белдеге белэн — 1) берэрсенен нинди дэ булса эшне, хэлне узенчэ, узе анлаганча, местэкыйль башкаруы турында.— Безгэ [австралияле солдатлар белэн оус-лашырга] берэу дэ ейрэтмэде, берэу дэ кушмады, узебезнец живап бирэсебезне бик яхшы белеп, без моны уз белдегебез, уз башыбыз белэн эшлэдек. М. Гали; 2) рехсэтсез, кицэшсез, эшне белер-белмэс кеенчэ. [Газиз] уз белдеге белэн генэ ейлэнеп, кур-мэгэн-белмэгэн, нэсел-нэсэбе таныш булмаган эллэ нинди бер нечкэ сыйракны житэклэп кайтса да, берни эшлэр хэлец юк. Г. Бэширов; 3) эрсезлэнеп, тиешле булмаган килеш. Кайчандыр, кем тарафын-нандыр чэчелеп тэ, инде уз белдеге белэн читэн буен сарып ала торган эрсез колмак [Йвзлекэй карчыкныц] сагышларын кечэйтеп жибэрде. Г. Ахунов. Уз дигэне — 1) яраткан кеше. Уз дигэнецэ ей-лэну; 2) узенчэ, узе телэгэнчэ. Бу мэсьэлэдэ Сэгыйдэ уз дигэнен эшлэде булып чыкты. Г. Ахунов. Уз дигэнендэ тору — уз фикерендэ нык тору, карашын-нан чигенмэу, ваз кичмэу. Илдар уз дигэнендэ торды. Сания белэн бергэ [Маратны] бетен кечкэ Жилтерэтеп ейгэ алып кайтып киттелэр. Г. Гобэй. Уз иркеиэ кую — берэр нэрсэне ничек тели, шулай башкарырга, булдырырга, эшлэргэ мемкинлек биру; комачауламау. [Бэдри:] Шайтан тигере, бу байга кыз биру дэ жицел эш тугел икэн. [Галимэ:] Шуныц ечен дэ [кияунец купме мэЬэр бируен] уз иркенэ генэ куйыйк дим мин. М. Фэйзи. Уз иту (куру) — якын иту, туган куру, ярату; кем белэн дэ булса яхшы меиэсэбэттэ булу. Бала ШаЬидэне беренче курудэ ук уз иткэн иде. А. Расих. Син аны [Маратны], эгэр бала яратучан кеше булсац, бер карауда уз курэ башлыйсыц. Г. Гобэй. Уз кайгысы кайгы — уз эшлэре белэн генэ мавыгып, башка нэрсэлэргэ игътибар итмэучегэ карата эйтелэ. Ьэркемнец дэ уз кайгысы кайгы. Кайсы елый, кайсы шатлана, д кай-сылар урталыкта йери, Кайсы сугенэ, кайсы макта-на. Ш. Маннур. Уз каны (сеяге) — узенец кардэше, туганы (кубрэк узенец баласы булу турында). — Блама, кызым, елама, син бит безнец кадерле кызыбыз, без сине андый начар кешегэ man булырсыц дип устермэдек, безнец уз сеягебез узебездэн авыр тугел. Г. Камал. Уз кеше — фикердэш, дус яки туганлык менэсэбэтендэ булган кеше турында. днэ .слесарь Данил, кызмый сейлэшсэ дэ, эчкэ жылы, якын уй сала'. Ул, димэк, тегелэрнец киресенчэ, эшчелэрнец уз кешесе. Г. Нигъмэти. — Эйе, хажи эфэнде, Ьэммэсе дэ узебезнец якын кешелэр, чит кеше берэу дэ юк. Кайсы кияу, кайсы туган, кайсы тегелэй-болай — бар да уз кешелэр. Ш. Камал. Уз колагын белэн, уз кузен белэн — кеше аркылы тугел, турыдан-туры узец (белу, куру, ишету турында). Хэерчелэрне. ачларны. ялангачларны уз кузец белэн кургэч, Париж белэн хэерчелек арасында взелмэслек багланыш барлыгы ачык ацлашыла. Г. Гали. Габдулла Сэфэрнец свйлэгэнен шулкадэр бирелеп, эсэрлэнеп тыцлады, хэтта, шул сузне узе уз колагы белэн ишеткэндэй. кашларын жыерып куйды. Э. Фэйзи. Уз колагына (уз кузецэ) узец ышанмау — ишеткэн хэбэрне, кургэн хэлне бик

УГЭ 721 УЗА
гажэпсенеп, кетелмэгэн итеп кабул иткэидэ эйтелэ. Хэйдэр уз колазына Ьэм кузлэренэ ышанмыйча, хэйран калып, Нэфисэнец оулкынланган йезенэ, сер-мэле кузлэренэ текэлде. Г. Бэширов. ж¥з кулына алу — 1) нэрсэгэ дэ булса хужа булу, узеиеке иту. — Килер бер кен: Германия эшчелэре, коралланган килеш, дошманнарга ут ачарлар, властьны уз кул-ларына алырлар. А. Алиш; 2) житэкчелекне, жаваплылыкны уз естенэ алу турында. Башка алачыклар-дан да кешелэр, винтовкалар тотып, ыргылып чыктылар. Фэтхи шунда ук команда эшен уз кулына алды. Ш. Камал. Уз кене — шэхеи, местэкыйль тормыш турында.— Карыным тук булса да, ач булса да, уз кенем. Ф. Бурнаш.— Нигэ, гаепмени? Уз конец ечен генэ терлек асрауны закон тыймый лабаса! Э. Еники. Уз кечендэ калу — гамэлдэ калу (мэсэлэн, закон); эЬэмиятеи, кечен югалтмау. Уз кеченэ керу— гамэлгэ керу (мэсэлэн, яна закон турында). Уз мана-расыииан торып сейлэу — берэр нэреэ турында узенек тар, субъектив карашыннан чыгып хекем йерту. — Аларга ни? Алар уз манараларыннан торып сей-млэр. И. Гази. Уз сузе суз, уз бер тиеие (бер) тиен, уз кырыгы кырык, уз туксаны туксан — узеузле, кире, ужэт кеше турында.— д менэ аларныц уз сузлэре суз. Мин эйтэм, сезнец [начар эшли дип ачуланырга] хакыгыз юк, дим. Р. Ишморат. [Арсланов] тыцлаучы булса да, булмаса да, уз бер тиенен бер тиен дип кабатлый бирэ. Ф. Хесни. [Нэфисэ:] Соц бит, комиссия сугып Караганда, гектарына йез кырык бишэр пот [бодай] чыкты ич! Шул бер ук м;ирнец бодав бит инде ул! [Сэйфи:] Ah алла! Ьаман гз туксаны туксан! Комиссия, комиссия имеш! Г. Бэширов. Уз сузен иту — узенек телэгэнеи башкару, узенчэ эшлэу. Улэрмен. иллэ мэгэр, уз суземне шпэрмен. Ш. Камал. Уз сузец белэн (сейлэу) — укыганча яки ишеткэнчэ ятлап алган сузлэрне эйт-мичэ, фикерне, эчтэлекне узен ацлаганча гади итеп (сейлэу). Уз сузецдэ тору — 1) вэгъдэле булу, сей-лэшенгэнчэ эшлэу. Габдулла Саматовныц уз сузендэ тормавы----Мохтарныц эчен пошырган--------иде.
Ш. Камал; 2) местэкыйль фикердэ калу, башка, узгэ фикерлэрне кабул итмэу, аларга иярмэу, кушылмау, тыкламау. Ул: .Мин хат алмадым. Хатынымныц кайдалыгын белмэдем",— дип акланып маташты. Инде минем кесэдэн дэ хат килеп чыкмагач, уз сузендэ ныграк тора башлады. Г. Минский. Уз урынына кую (утырту) — узе турында бик югары фикердэ булган, эрелэнучэн кешегэ чынлыкта анык кем булуына ишарэ иту. Уз урынында—1) элеккечэ, шул килеш. [Тормыш] Ьаман уз агымы белэн бара. Эш, уен-келке, чэчэклэр. семья---барысы да уз
урынында. Р. Ишморат; 2) кирэкле моментта, тиешле жирдэ. Уз урынында эйту. Уз хокукына керу — 1) узенэ хас эшне башкару. Вакыт килде, табигать уз хокукына керде. Г. ИбраЬимов; 2) к. уз кеченэ керу. Уз хэле хэл — уз эшлэре, хэле бик ук эйбэт тугел; башка кешелэр, нэреэлэр турында кайгырыр-лык хэлдэ тугел. Аныц уз хэле хэл, бик ашыйсы килэ икэн. А. Алиш. Уз хэлен узе генэ ацлау — хэлнен бик начар булуы турында. Тансык буген, бер седан соц, тагын килде: .Кетелмэгэн авыр хэлдэ кандым мин. ди. Уз хэлемне узем генэ ацлыйм мин", ди. 3. Мансур. Уз чиратында (нэубэтендэ) — 1) узе кгыннан жавап итеп.— Син энэ кодацныц якасына кбыша тор, синнэн качып энэ ул кая посып утырган, дип, Мицнулла уз чиратында кара сакаллы кодага бик каты итеп тертте. И. Гази. Ана уз нэубэтендэ кызына ихтирам тулы кузлэре белэн кара[ды]. Э. Еники; 2) вакыты житкэч, мемкинлек булгач. Уз нэубэтендэ эшлэту. Уз чире — к. эпилеп-
сия. Уз чире тоту — еянэге тоту, эпилепсия. Уз эчен-иэи—ойтмичэ, сиздермичэ, узе генэ. Тикшеруче уз эченнэн: .Бэлки, елгерермен'. дип уйлады. Г. ИбраЬимов. Уз эше — башкаларнык катнашы талэп ител-мэуне, кешенен уз ирегендэ булуын белдергэндэ кулланыла. [Мохтар:] Габдулла кайткачтын мица барып чыксын дип эйтегез, а пай, яме? [Хеснетдин:] Апаец эйтерме, юкмы, анысы уз эше, э мин тизрэк эйтеп елгерермен. Ш. Камал. Уз эшендэ булу—бер эшне дэвам иттеру, башкага игътибар итмэу.— Рэхмэт, эбекэй, энием югалткандыр мине, борчыла торгандыр,— дип тэ карады Рифгать. Лэкин эби уз эшендэ иде.---Житеш, менэ итлэрен аша,— дип.
эби Сибгатьне кыстый-кыстый сыйлады. А. Эхмэт. Уз юлында (йеру) — узе телэгэичэ яшэу (кубрэк начар эшлэр артыннан йеру турында); буйсынмау, йегэнсезлек курсэту.— Син бер дэ хафалан ia, эйдэ. безгэ кайтып йер. [Ирец] уз юлында йерсен, телэсэ шул юлында йереп чэнчелеп китсен. Г. Камал. Уз ягыиа аудару — кемне дэ булса узенек фикердэше иту, уз юлынык дереслегенэ ышандыру. Батырша, халыкны уз ягына аударыр ечен,----советка каршы
агитация ясаган. К. Нэжми. Уз естеиэ — узенэ каршы, уз зарарына.— Сез уз естегезгэ ялган сей-лисез бит! Г. Колэхметов. Уз улеме белэн улу — табигый улем белэн улу, вакыты житеп улу. Уз жае белэн — акрынлап, табигый рэвештэ. [Фатыйма бикэ]. кызым башта калага барсын, аннан соц башкалары уз э^ае белэн булыр. дип юана иде. Г. ИбраЬимов. Уз жаеиа кую — к. уз иркенэ кую. Юлга чыкканнан соц [Мостафа] атны юыртырга эйдэмичэ, уз эцаена куйды. Ш. Камал. Уз жилкэсендэ алып бару — эшнен бетен авырлыгын, жаваплылыгын узе кутэру турында. Уз эцилкэлэрендэ иц зур авырлыкны, эн;а-ваплылыкны коммунистлар алып баралар. Р. Ишморат. Уз жилкэсендэ йерту—нинди дэ булса яла, хурлык, гаеп Ьэрвакыт кунелдэ булу, шуна тузу. Сафа ул келкене, ул хурлыкны узенец эн;илкэсендэ ике елга якын йертте. А. Шамов. Уз жилкэсендэ тату — нинди дэ булса бер авыр хэлне узе куру, уз башыннан кичеру.— Дин сереме бездэ кайберэулэрнец эле шушы кенгэ кадэр куз алларын томалап тора. Мин моны уз э^илкэмдэ татыдым. Г. Бэширов.
У’ЗАГАЧ и. Агач кэусэсенен яки куакнын теп елеше — кайры белэн узэк арасында булган каты матдэ (тукымалар системасы). Карагай ныклыгы белэн аерыла торган кыйммэтле узагач бирэ: ул черугэ бирешми. География. Узагачта ботаклар никадэр азрак булса, узагачныц кыйммэте шулкадэр югарырак икэн. Г. Эпсэлэмов.
УЗ АГЫМ и. Нинди дэ булса эшиен плансыз, жи-тэкчесез баруы, нэреэнен дэ булса стихияле рэвештэ башкарылуы. Эре социалистик предприятие буларак. совхозлар Ьэм колхозлар узагымнарына бирв-леп усэ алмыйлар. Политэкономия.
УЗАЛДЫНА рэв. 1. Нинди дэ булса еэбэплэргэ, тирэ-юиь тээсиренэ бэйлэнешеез рэвештэ, узеннэи-узе. Колын, колын, колынкай, Аяклары озынкай. — Кара, ничек итенэ! Узалдына сикерэ. Н. Исэнбэт. Мэхэббэтле, весе, кечле кан бар синдэ, Узалдына очып торган э^ан бар синдэ. Ш. Бабич.
2. Уз-узеиэ генэ, узе генэ, энгэмэдэшеез генэ. бзлексез, сузып кына шаулаган [телеграф чыбыгы] тавышы узалдына уйланып барган Сабир абзыйга эллэ ничек кенэ тээсир итте. Э. Еники. Сираэ^и ---узалдына эллэ нэреэлэр хисаплый, эллэ нэреэлэр чутка сала. Г. Камал.
3. Местэкыйль рэвештэ. Нэфисэ иреннэн аерылып, узалдына кен курэ алырлык ханым [була]. Г. Нигъмэти.
46 A-MI
УЗА
722
УЗД
У'ЗАРА рэв. Бер-берсе белэн, бер-берсенэ меиэсэ-бэтле рэвештэ. Балалар узара сейлэшкэлэп, башта кыймыйча, соцыннан батырланып,---агач ботакла-
рына менеп атланалар. Д. Аппакова. Уракчылар зур дэрт белэн узара ярышып ура башладылар. М. Гафури || сир. Билгеле бер даирэ, бериш кешелэр турында. Госман узарада укымышлыларныц алдынгысы булып санала. Г. ИбраЬимов.
Узара гыиа эйткэндэ — башка кешелэргэ ишет-термичэ, сейлэшучелэр генэ белергэ тиешле иэрсэ турында сейлэшкэндэ эйтелэ.— Белэсецме, узара %ына эйткэндэ. ничектер шундый бер чын куцелдэн димме. иркенлэп димме, бер сейлэшэсе килэ иде, йэммэсен уртага салып. Г. Бэширов. Узара тэн-кыйть — берэр эштэ алга китешне тоткарлаучы сэбэплэрие бер-беренэ кыю рэвештэ курсэтеп бару. Узара тэнкыйть массаларны партиянец теп линиясе ечен керэшкэ политик туплау чарасы булып хезмэт итте. КПСС тарихы.
УЗАРАЛАЙ рэв. сейл. к. узара^ [Авылдашлар] чышын-пышын гына узаралаи сейлэшэлэр иде. А. Гыйлэжев.
УЗАЦ и. к. узанлылык. Пролетариатныц сыйн-фый узацы.
УЗАЦЛЫЛЫК и. кит. Уз шэхесеннен асылыи, узеннен характерлы сыйфатларыниы, тормышта, жэмгыятьтэ уз роление ачык анлау хэле. Халыкныц милли узацлылыгы усу.
УЗБАШ рэв. 1. Аерым, местэкыйль рэвештэ. [Габдуллаэцанныц] елмайган чагында да кечкенэ генэ кузлэре--ачуланалар----кебек иде. Эйтер-
сец лэ бу Габдуллаэцан абзыйныц йезе узенэ бер автономия, э кузлэре узенэ бер автономия булып узбашка яшилэр! А. Расих. [Нурулла] уникедэ, узбаш ат жигеп, олауга йери башлады. А. Гыйлэжев.
2. с. мэгъ. Местэкыйль башкарыла торган. Укучы-ларныц узбаш эшлэре.
УЗБЕЛДЕКЛЕ с. Узенчэ эш итэ торган, узенэ артык ышана торгаи.— Мица ошамый сезнец бу шэ-кертегез. Бик узбелдекле булып кылана. Ирек куйсац, алла сакласын, эллэ ни эшлэргэ барып м;итэр. Э. Фэйзи.
УЗБЕЛДЕКЛЕЛЕК и. Узбелдекле кешегэ хас сыйфат.
УЗБЕЛДЕКЛЕЛЭНУ ф. Уз дигэиенчэ эш иту, башкалариын кинэшеи тынламау, узенчэ эшлэу.
УЗБИЛГЕЛЭНЕШ и. Халыкнын милли Ьэм дэулэт тезелешенэ карата уз ихтыярын белдеруе. Демократии язучылар ана телен татар культурасыныц милли узбилгелэнеше ечен кирэкле иц эйэмиятле чараларныц берсе итеп куз алдына китерделэр. Г. Халит.
УЗБИЛГЕЛЭНУ ф. к. узбилгелэнеш. Октябрь рево-люциясе----миллэтлэрнец узбилгелэну хокукын--
тээмин итте. КПСС Программасы.
УЗБУШАТКЫЧ а. Йек машинасынын механик рэвештэ аударыла торгаи кузовы; шулай ук шундый кузовлы автомобиль.
УЗБЭК и. Узбэкстаи ССРда яшэуче теп халык атамасы Ьэм шул халыкнын аерым бер кешесе. Эчке Россия белэн Идел, Урал йэм Сибириядэ — татарлар, башкортлар, ---- Урта Азиядэ узбэклэр—
йэммэсе матди туфрак естендэ узлэренец башка-лардан аерым тормышларын тезеделэр. Г. ИбраЬимов. || с. мэгъ. Шул халыкка менэсэбэтле. Узбэк теле. Узбэк культурасы.
УЗБЭ’КЧЭ рэв. I. Узбэк телендэ. [Кибеттэ] русча. татарча, узбэкчэ дэшэлэр, чакыралар, кызыктыра-лар. а. Фэйзи.
2. Узбэклэр кебек. Узбэкчэ киену. Узбэкчэ бию.
УЗГЭ с. Башкаларга охшамаган, алардаи аерылып торгаи; гадэти булмаган. Кинэт ул узенец бетенлэй энкэсен кетмэвен,-----куцелен бетенлэй башка
кеше, узгэ уйлар тетрэтеп торуын ацлады. А. Гыйлэжев. Кеше гашыйк кара кузгэ. Минем телэклэрем узгэ. Минем телэгэнем — мэгънэ, Кешелэр алдана сузгэ. Г. Камал. | и. мэгъ. Эшлэр эш куп, берсе тэмам булса, Кузгэ карый текэп узгэсе. Ш. Медэррис. Узгэлэр дип езгэлэнмим, сейгэнем синсец, Лалэм! М. Фэйзи.
УЗГЭЛЕК а. Аермалык, башкалык. Барлык тер-леклэрнец йэм кошларныц аш кайнлту юлы [бер] схемага туры килэ. Лэкин туры гына килэ шул. Ченки эцентеклэбрэк тикшерсэц. йэрберсендэ узенэ бертерле узгэлек табыла. А. Расих. Абай белэн Рэмиев шигырьлэренец схемалары бер ук кебек. Шулай да алар яцгырашында узгэлек сизелэ. X. Госман.
УЗГЭЛЭНУ ф. Узгэ, башка тес алу, узгэру.
УЗГЭЛЭУ ф. Башка, чит итеп сизу, сайлау. [Зака/».'] Йоклап булмыймы? Урын узгэлисец икэн. А. Гыйлэжев.
УЗГЭРЕШ и. 1. Бер хэлдэн икенче хэлгэ кучеш, янарыш, эверелеш. [Рахмановныц] ес киемендэге узгэреш шактый зур булса да, йезендэ артык зур узгэреш курмэдем мин аныц. М. Эмир. Бала чагын-нан якын булган бу э^ирлэрдэ байтак узгэреш курэ [Саматов]. Пейзаж тагы да ямьлэнэ, жинлана тешкэн. Г. Минский. II Алга китеш, усеш. [Гелчирэ Мирзаханга:] Революция-----беек эшкэ халыкны
туплады. Эмма сезнец эшегездэ бернинди дэ узгэреш куренми. Т. Гыйззэт.
2. иск. лингв. Терлэнеш. Зат белэн узгэреш.
УЗГЭРЕШЛЕ с. Узгэреп тора торган. Узгэрешле хэрэкэт. Узгэрешле зурлыклар. □ Физик яктан узгэрешле йолдызларны периодик узгэрешле йэм тэртипсез узгэрешле йолдызлар дип икегэ булэргэ була. Астрономия.
УЗГЭРМЭ с. Узгэрэ торган. Капиталныц даими йэм узгэрмэ елешлэргэ буленуен беренче тапкыр Маркс билгелэгэн. Политэкономия.
УЗГЭРМЭС с. Даими, тотрыклы. Узгэрмэс характер. □ Мицнур картныц чырае-------еш кына узгэреп торуына карамастан, ----------куз карашында,
бетен торышында, хэтта шул у к артсыз эскэмиядэ утырышында да бер узгэрмэс нэрсэ бар иде. Ул — ---канэгатьлэну. А. Шамов.
УЗГЭРТУ ф. Икенче рэвешкэ керту, бер хэлдэн икенче хэлгэ кучеру; башкаландыру, янарту. ЭткэИ [ейне] куп узгэртергэ телэмэде: тубэсенэ ускэн озын эрем, алабуталарны йолкып ташлады, — ятарга урын ясады да. без шунда тора башладык. Г. ИбраЬимов.— Эгэр мин узем сэбэплэрен ачмасам, температураны узгэртмэсэм. бэлки эле хэзергпэ брак чыгарып килгэн булыр идек. Р. Ишморат.
УЗГЭРУ ф. Икенче рэвешкэ керу, бер хэлдэн икенче хэлгэ кучу; башкалану, янару. Мансур казак-ныц курыккан кузлэренэ туры карады. Тегенец кузлэрендэ улем куркынычы куренэ. Кыяфэте бетенлэй узгэргэн. Ш. Усманов. Кичкэ таба йава узгэрде. Э. Айдар. Адрес узгэрсэ. шунда язарсыз. М. Жэлил.
УЗДИСЦИПЛИ'НА а. Уз-узенне тота белу, эшлэ-ренне аерым тэртипкэ, принципларга буйсындыра белу хэле. Партия гражданнарныц ацлы уздисциплинасы-ныц коммунистик тормыштагы теп кагыйдэлэрш беркетугэ йэм устеругэ алып баручы барлык фор-маларын алга серэчэк. КПСС Программасы.
УЗЕ
723
УЗЕ
УЗЕ а. 1. Исем яки зат алмашлыгы янында килеп, башкарыла торган эштэ турыдаи-туры катнашучы (анын чыгыш ноктасы яки объекты булып торучы) затка яки предметка ишарэ итэ.— Киц колхоз кыр-лары буйлап тракторны йерткэндэ мин уземне иц бэхетле кешелэрдэн саный идем. Р. Ишморат. Само-летлар узлэре куренми, тик ямьсез укерулэре генз ишетелеп тора. Г. Гобэй. II Узеииэи-узе. Нечкэ хис-лэргэ бирелмэскэ димлзгзн сузлэр Мздинзне узлэре шуцар бирелергэ тарталар. Ш. Камал. Силосы да, печзне дз Узе чабылсын иде! Узе чабылсын иде дэ Узе ташылсын иде. 3. Мансур. || Местэкыйль кулла-нылышта исемне яки зат алмашлыгыи алмаштырып килэ. [Берэу:] Официант! Чыгарма боларны, хозяин килсен! [Фатих:] Бер дэ синнэн куркып чыкмыйбыз, узебез чыгабыз. Г. Камал.— Без кызыбызныц те Лэ еенэ каршы килмибез. Узлэре табышкан, узлэре вэгъдэ куешкан. М. Фэйзи. II Эш яки хэлнен аерым затка, предметка да каравын белдерэ: шулай ук.— Унике шжертне куып чыгаруга минем уземнец дэ званым эрни. Г. Ибрайимов.
2.	Нинди дэ булса затнын, предметный мейимле-ген ассызыклау ечен кулланыла. Донья алмашынды. Хэзер йэркем Телэгэн э^иргэ узенец тавышын Ишет-терз ала... Бу — могжиза Булмаса да, гаэцэп, узе чын. Хэзер моца каршы тора алмас „Нух пэйгамбэр' узе килсэ дэ. М. Гафури.— Машиналар профес-соры буген узе бездэ, МТС жибэрде. Р. Ишморат.
3.	Сыйфатны, узенчэлекле белдерэ торган исемнэр янында: чын, нэкъ. Сэламэтлек — узе бер бэхет. Эйтем. .
4.	Тиндэш сыйфатлар алдыннан кабатланып килеп, мэгънэне кечэйту ечен кулланыла.— Хафиз абыйла-рыцныц Саниясе сица пар булыр иде, узе яшь. узе укыган, узе тагы холык ягыннан да эйбэт. Т. Гыйззэт.— д, исэнмесез, менэ монда рэхим итегез, бик шэп кабинет, узе яхшы, узеаулак. Г. Камал. || Капма-каршы мэгънэле сыйфатларны бергэ туплап эйткэндэ кулланыла. Яшь чагымда мин дэ бик куп йердем, Тугайларда, зэцгэр болында, Жырлый-жырлый узе газаплы йэм Узе тэмле сею турында. М. Жэлнл.
5.	иск. Хатыннын уз иренэ мерэжэгать иту сузе. [дсхзпэ^амал:] Я. атасы да курешеп чыксын инде. (Ишеккэ бара.) Узе! Узе! Кил, кызыц белэн курешеп чык. М. Фэйзи.
Узеннэн аталану (узеннэн серкэлэну) бот.— к. серкэлэну.
О Узе баш, узе туш — бетен нэрсэгэ хужа булган кеше турында эйтелэ. [Шэвзли — хатынына:] Син биздердец балаларяы.---Тормаган кая, синец
яныцда тормагайлары — ж;аны телэгэнчэ яши ул каласында, узе баш, уэе туш! Г. Ахунов. Узе дэ йезе — „нэрсэгэ дэ булса узе шайит, узе эйтеп тора” дигэн мэгънэне анлата. Чэчэк киемнэрен киенгэндэ гелэуимеш шул хэтле матур була, сандугач аца сокланып туя алмый: алай да ул аца ничек кунсын? Аныц узе дэ йезе: кунмам дигэн сузе бар. куцелендэ кинэсе бар, гелэцимеш сабагында энэсе бар. Н. Исэнбэт. Узе кугаи — бэрэнгедэи, ашлыктан й. б. ш. ейдэ гади ысул белэн куып хэзерлэнгэн спиртлы эчемлек. Узен узе белештермичэ — берэр эшне нидэн дэ булса бик нык тээсирлэнудэн, уз ирегеннэн тыш, уйламыйча-нитмичэ башкару турында. Бер минут эчендэ станица у рамы узен узе белештермичэ качып барган халык белэн тулып калды. Бэрбер кеше узенец жанын коткаруны уйлап йегерде. Ш. Усманов. Уземне узем белештермичэ, бик озак ярсып (Ладим. Ш. Камал. Узенэ аерым — 1) махсус. Габ-делвэли узенэ аерым русча-терекчэ легать дэфтэре ясады йэм Габдулладан русча ейрэнергэ тотынды.
Э. Фэйзи; 2) к. узенэ башка. Узенэ башка — 1) ялгыз, узе генэ. Ничек яшэр инде ул узенэ башка. Э. Фэйзи; 2) узенчэлекле, аерылып торгаи, узгэ. Хэзерге ке-рэшнец узенэ башка методлары бар. Бу керэштэ йэртерле мвмкинлектэн файдаланалар. Г. Нигъмэти. Узенэ курэ — билгеле бер дэрэжэдэ, чамада. [Урманов] --акыллы, тэрбияле, узенэ курэ укымышы да
бар. длбэттэ. [Нэфисэ] бэхетле булырга--тиешле
иде. Г. Ибрайимов. Узенэ курэ тугел — булган мем-кинлеклэр белэи исэплэшмичэ, зуррак иэрсэлэргэ тотынган, узе турында югары фикердэ булган кешегэ карата эйтелэ.— Ай-яй, малай. син дэ. узецэ курэ тугел. эфисэр бармакларыннан [папирос турында] гына ж;ибэрэсец, безнец эчкэ килешсэ ярар иде бу. М. Гали. Узец эйткэндэй — фикер узенеке геиэ бул-мауга, энгэмэдэше кайчан да булса эйткэн фикер икэненэ басым ясагаида кулланыла.— Ай-яй. Кэрим абзый. узец эйткэндэй, бу кошларны каян жыеп бетердец? Т. Гыйззэт. Узец эйтмешли — к. узен эйткэндэй. Галдэп кеше икэнсец. Чынлап та. узец эйтмешли, тойгыларыцныц рэте-чираты чамалырак бугай. Ш. Камал. Узецэ кара — телэсэн ни эшлэ, уз унаенча эшлэ. Узецэ курэ — берэрсеиэ нинди дэ булса яхшылыкиы аны якын куреп, ихлас кунелдэн, бик телэп башкарганда эйтелэ. [Карак сэгатьне Сэ-лимгэ сузил;] Мэ. ал, рэхэтен кур,---минем ечен
берни тугел, жэл тугел, узецэ курэ. Г. Гобэй.
УЗЕМЧЕ и. сир. к. эгоист. Уземче кеше улемнэн куркыр. Мэкаль.
УЗЕНЕКЕ а. Кемнен яки нэрсэнен дэ булса берэу-иен узенэ караганыи белдерэ. Коммуна, совет дигэн нэрсэлэр ярлы халыкныц узенеке, уз куцеленеке. М. Фэйзи. Бик тиз килеп алыгыз. Килеп алмасагыз, [бумажник] уземнеке була. А. Шамов.
О Узенеке тоту — к. эпилепсия. Узенекен иту — бернинди каршылыкларга, телэклэргэ карамыйча, узенчэ эшлэу, уз телэгэнен башкару. Деньяны дер селкетеп йерергэ иде хэзер Биктайирга... Лэкин бик дер селкетеп булмый шул инде. Картлык узенекен итэ. Житмэсэ колаклары да начар ишетэ башлады. И. Гази.
УЗЕННЭН-УЗЕ рэв. Узалдына, тышкы сэбэплэрдэн башка. Артык кызуга китсэ, бу лампочкалар узеннэн-узе сунэ. А. Алиш. Атныц буе озынча, зурлыгы уртача, чем-караял, койрык келтэдэй дулкынланып узеннэн-узе бетэрлэнеп уйнап тора. Г. Ибрайимов.
О Узеннэн-узе ацлашыла (билгеле) — элбэттэ, шулай, ап-ачык.— дйдэ. ярар, [тары] куршелэргэ була бирсен. Без, ботка исе чыккан саен, зур кашык-ларыбызны кутэреп буген берсенэ, иртэгэ икенчесенэ кунакка йерербез, шулай ич, Гаврила?..— Анысы узеннэн-узе билгеле. Г. Гобэй.
УЗЕНЧЭ рэв. 1. Узе телэгэнчэ. Лэкин эченнэн генэ [Мостафин] узен Андреевтан бэйсез тотарга, узенчэрэк яшэп, узе белгэнчэрэк эшлэргэ булды. Э. Еники. Кияугэ чыккач та, ВУЗда укыйм, уземчэ яшим дип, кен-твн чабарга тела икэн, бигайбэ,---
анысына юл куя алмабыз. Р. Ишморат.
2.	Узенэ генэ хас сыйфат белэи. Нэфисэ йэркайсы узенчэ куанычын уртаклашырга ашыккан иптэшлэ-ренэ, гуя аларныц шундыйлыгын менэ хэзер генэ кургэндэй, сокланып карый. Г. Бэширов. [Гелсем] бар да бер терле, йэркайсы узенчэ матур ейлэргэ ------карады. Г. Гобэй.
3.	Билгеле бер дэрэжэдэ; узе уйлаганча, узе анла-ганча, узе булдыра алгаича. Дэулэтшин Разияга узенчэ тормыш кицэшлэре бирэ. И. Гази.
4.	сейл. Уз телендэ яки узе анлата алганча. Йоткан саен тернэклэнэ барды [Марат], э эчеп бетергэч,
46*
УЗЕ
724
УЗЛ
канэгатьлэнеп, узенчэ яыгырданып куйды. Г. Гобэй. [Сыерныц] шулай мегрэвеннэн эсэрлэнгэн Сеембикэ: —Теле генэюк малкаемныц, эллэ ни зйтер иде,—дип куйды.— Узенчэ эйтэ инде ул, Свембикз,— диде Гал-лэм абзый.. —^Аптырама, й врзгендзген ацлата белэ ул. Э. Еиики.
УЗЕНЧЭЛЕК и. Кемнен яки иэрсэнен дэ булса характерлы сыйфаты, билгесе, узлеге. Шагыйрь дз, тзнкыйтьче дз эсэрнец жанрын аныц-----men узен-
чэлеклэреннзн чыгып билгелзргз тиеш. Н. Юзиев. Эле килэчэктэ дз [Г. Камалныц] ижиты естендэ зшлзргэ жирлек бик киц. Аныц ижатыныц ачылып Житмэгэн узенчэлеклэре Ьаман да бик куп кала. М. Гали. Татар музыкасыныц узенчэлеген саклаган хэлдэ, аны югары техникага ия иту, аны устеру — шактый авыр бурыч. М. Жэлил.
УЗЕНЧЭЛЕКЛЕ с. Узенчэлеккэ ия булган. Узенчэлекле куренеш. Узенчэлекле тикшерену.
УЗЕШЧЗН с. 1. Профессиясе буенча сэнгатьче булмаган, эмма сэнгать эсэрлэре ижат итэ торган. Арада узешчзн композиторлар яки башлап язучы-лар язган жыР текстларыныц да уцышлылары очрый. Н. Юзиев.
2. Узешчэи сэнгать тугэрэклэрендэ катнашучы. Был-тыр Казаннан узешчзн егет килгзн иде, бер кашык су белзн йотарлык егет. Ябеште бит Ззйтунзгз, .алып китзм дз алып китэм, театрда жырлатам', имеш. Э. Фэйзи. | и. мэгъ. Узешчзннзр концерты.
УЗЕШЧЭНЛЕК и. 1. Нииди дэ булса эштэ шэхеи инициатива, ижади башлангыч, активлык, местэкыйль-лек. Партия узара менэсэбэтлэрнец шундый форма-ларын зшлзде ка, алар дэулэт власте органнары булган Советларныц узешчзнлегенз киц мзйдан бир-делзр. КПСС тарихы.
2. Профессиялэре буенча сэнгатьче булмаган кеше-лэриен музыкада, театрда, хореографиядэ ижат эшчэнлеге.
УЗИДАРЭ и. 1. Нинди дэ булса оешманын, жэм-гыятьнен Ь. б. ш. эчке эшлэр белэи местэкыйль идарэ иту хокукы. Социалистик демократия шарт-ларында дзулзт власте органнарыныц акрынлап жэмэгать узидарзсе органнарына зверелз баруы. □ Селэйманов житэкчелегендэ Тирсз волостенда оештырылган крестьяннарныц узидарзсе 1773 елныц декабреннан 1774 елныц маена кадзр----яши. Сов.
мэк.
2. Нииди дэ булса дэулэт берэмлегенец эчке эшлэр белэн местэкыйль идарэ иту хокукы. Колония-лзрнец узидарз ечен керзшлзре.
УЗИНДУ'КЦИЯ и. физ. Электр тогынын зурлыгы узгэргэндэ уткэргечтэ шул узгэрешкэ каршы торучы кечиен барлыкка килуе. Электромагнитик индукция куренешлзренец бер тере булган узиндукциянец бик зур практик эНэмияте бар. Физика.
У13Й0РЕШЛЕ с. Уз тарту кече (двигателе) белэн хэрэкэт итэ торган. Узйерешле комбайн. Узйерешле кран. Узйерешле баржа.
УЗКЫЙММЭТ и. Теге яки бу товар берэмлеген житештеругэ предприятие тоткан чыгымнар (житештеру средстволары Ьэм эш хакы). — Мария Левченко белзн Григорий Мухановларныц Ьэр операциядз зйбернец узкыйммэтен арзанайтырга дигзн тэкъ-димнзрен [безнец цех эшчелэре] тормышка ашыра. Р. Ишморат.
УЗЛЕ с. Ябышучан, сыланучан, сузылучан. Узле кызыл балчык. □ Атлар узле пычракны изз-изз атлый башладылар. Г. Гобэй.
УЗЛЕГЕННЭН рэв. 1. Узениэн-узе, тышкы еэбэп-лэрдэн тыш. Сугышчылар кайта. Бэммэсендэ Орден,
медаль тора ялтырап, Узлегеннэн шунда бзхзе китте:— Кайсы як шэп, кайда яхшырак? Ш. Маннур. [Шагыйрьнец бу шигырендз] дз капитализмныц узлегеннзн генз, актив кечсез улуен кету курен[э]. Г. Нигъмэти.
2. Местэкыйль рэвештэ. Укучы балага ейгз эш узлегеннэн эшлэу ечен бирелз. Йорт эшлэре.
Узлегеннэн уку (белем алу, ейрэну) — белем-нэрне мэктэптэн тыш, укытучы ярдэменнэн башка узлэштеру. Мин инде зз-мэз узлегемнэн укыдым. Р. Ишморат. Кембриджныц ташлап диварларын, Узлегемнэн белем алдым мин. д. Исхак. Фэйзулла Туишев узлегеннэн ейрзнгзн гарьмоньчы. М. Жэлил.
УЗЛЕК и. Кемнен яки нэреэнен дэ булса ин теп сыйфаты, асылы. Суныц химик узлеге. Матдэлэрнец химик узлеклэре. □ [Борынгы бабаларыбыз] табигать зйберлэренец яцада-яца узлеклэрен ача барган-нар. Биология. Бич тотар хэл юк куцелнец тезге-нен. Бич белер хэл юк фикернец тезлеген, Бер минутта мец тугел, миллион телэк. Бич белэ алмыйм кай телэкнец узлеген. Ш. Бабич.
УЗ ЛЕЛЕК и. Узле булу сыйфаты. Балчыкныц узлелеге.
УЗЛЕЛЭНУ ф. к. узлэну I.
УЗЛЭНУ I ф. Узле хэлгэ килу. Май Ьэм йомыр-каны он белэн кушып, тэмам узлэнгзнче, бик каты итмичэ. камыр басарга [кирэк]. Йорт эшлэре.
УЗЛЭНУ II ф. к. узлэшу. Мэрьям исэ шул зиннэт, шул бай тормыш эчендэ туды,-----шуларга иялэ-
шеп, шуларга ейрзнде, узлэнде. Г. ИбраЬимов.
УЗЛЭШТЕРУ ф. 1. Башка кешенен берэр нэрсэсен узеннеке иту, уз мил кенэ эйлэндеру. Кеше кечен узлэштеру. □ Шэмгун гомерендэ барысы да булды. Ул ятимнзрнец жирлэрен дз узлэштердв. улэргэ ята торган карт-карчыкларныц баш асларындагн мендэрлзрен дэ тартып алып чыкты. А. Шамов. Эшчелэрнец хезмэт нэтижэлэрен капиталистлар узлэштерз. КПСС Программасы.
2.	Берэр яна узенчэлекне, куреиешне, гадэтне узендэ булдыру, узеннен гадэтенэ керту. Начар гадэт узлэштеру. □ Хэсэн ул, куп еллар читтэ рус арасында йереп сэудэ иткэнлектэн. рус халкыныц йоласын, гореф-гадэтен узлэштергэн иде. М. Гали. Тзрззздэ, 11—12 яшьлэрендэ генэ булуына карамастан, кыланчыклык элифбасын тэмам узлэштереп елгергэн, яулыгын арттан бэйлэгэн, бит алмала-рына куп итеп иннек, кершэн серткзн бер кыз бала куренде. Г. Гобэй.
3.	Узеннен хужалык эшчэнлеген эченэ алу, фай-далана башлау. Казахстанда, Алтай краенда — 36 миллион гектар чирэм жир узлэштерелде. СССР тарихы.
4.	Нэрсэне дэ булса файдалануга тапшыру, экс-плуатациялэу. Промышленность та яца предприя-тиелэрне узлэштеру бурычы куелу.
5.	Нэрсэне дэ булса кирэгенчэ анлап, тешенеп, ейрэнеп белу, хэтердэ нык калдыру. Син инде, улым, уз сабагыцны гына эшлз, кешенекен тыцлап торма!— диде [балага] атасы Нэм аца сабагын узлэштерергэ азрак булышты. М. Гали.
6.	физиол. Ашказанынын ашагаи азыкны эшкэртуе, сендеруе турында эйтелэ.
УЗЛЭШУ ф. 1. Таныш булмаган мохитка, халэткэ Ь. б. ш. кунегу, кайда да булса узенне иркен, яхшы хис иту. Безгэ тэмам узлэшеп житкэн Артыкбикэ Кезне уз яныннан] тиз генэ жибэрергэ телзмэде.
. Эмир.— Ильяс абзый, ничек: кенэ булса да. мин авыл белэн узлзшэ алмыйм. М. Фэйзи.
2. Рухка, жанга якын булу, анлаешлы булу, узеннеке кебек булып киту. Д,зхи бар башка туфракта
Y3M
725
УЗЭ
туып та, бездэ уз эдэби малыбыз кабиленнэн булып киткэн эсэрлэр.---Болар бездэ массаныц кыйм-
мэтле м$ан азыгы — узлэшкэн эсэрлэре булганга. элбэттэ, шул вакытныц тарихын тулы белу ечен бездэ ейрэн лергэ тиешлэр. Г. ИбраЬимов.
Y3MAKCAT и. кит. Гомуми максатка ирешуне куздэ тотмый торган тар, чиклэнгэн максат. Элбэттэ, чыгышларда тэнкыйтькэ урын бирелергэ тиеш. Лэкин ул узмаксатка эйлэнмэсен. Соц. Тат.
Y3CEHY ф. к. уз иту. Эйтте Бэдэр. карап орлыкларга: .Безнец кырны бар да узсенер! Колхо-зыбыз хэзер шушылардан Гулэп яткан урман усте-. рер". Ш. Маннур.
2. Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса иялэну, кунегу, якыиаю. Авыл тормышын узе ну. □ Шунда ук бу егет мица бик узсенеп китте: икенче кеннэн ук идарэханэгэ уз булмэсе кебек итеп килеп керэ, минем урыннарга утыра вэ ята башлады. Ак юл.
Y3CY3J1E с. 1. Дерес Ьэм кирэкле фикергэ каршы килеп, уз сузен генэ уткэрергэ тырышучы; кире, тискэре. Сабир, Ж,эл ш кебек ук, узсузле Лэм башкалар каршында гади, кирэкле дип табылган эшлэргэ каршы чыгучы бер кеше. Г. Нигъмэти. Эйттем, йермэ, дип, ни булды, кара! Кирэген алды узсузле бала! 3. Мансур.
2.	Уз сузендэ нык торучан, уз дигэнен эшлэучэн, булдыручан. Нэкъ менэ шул елларда инде аны .узсузле усал татар’ дип йертэ башладылар. Ул чакта бу сузлэр бетен эн;ирдэ хермэт Кэм соклану белэн эйтелэлэр иде. Г. Эпсэлэмов.
Y3CY3ЛЕЛЕК и. Узсузле кешегэ хас сыйфатлар. .Беренче театр’ комедиясендэ иц узэк образлардан берсе — бетен искелекне, кирелекне, узеузлелекне, минбелэмлекне узендэ гэудэлэндергэн карт Хэмзэ бай. М. Гали.
УЗСУЗЛЕЛЭНУ ф. Узсузлелек курсэту, кирелэну. [Мицниса эцицгинец] бу тертмэле сузлэре баягыча кечле басым ясау телэге белэн тугел, бэлки, соцгы суз минеке булсын, дигэн сыман узеузлелэнеп эйтелгэн кечсез каршылык кына иде. Э. Фэйзи.
УЗУЦАЧА рэв. диал. Аерым-аерым. Кодалар югары ейгэ. кодагый белэн кодачалар узуцача утырышып кына бетугэ, капка тебеннэн сэлам биргэн тавыш ишетелде. Г. Бэширов. Дию кызларны узуцача яба. Экият.
УЗЬЯШЭЕШЛЕ с. Башкалардан табигый узенчэ-леклэр белэн аерылып торган, бернинди тээсирлэргэ бэйле булмаган, аерым бер терле.
УЗЬЯШЭЕШЛЕК, УЗЬЯШЭЕШЛЕЛЕК с. Узья-шэешле булу сыйфаты. Археологии тикшеренулэр безгэ болгарларда туку эшенец алга киткэн булуы турында сейли. Туку эшенец техникасы Кэм корал-ларына караган атамаларныц — терминологиянец бик эценпи клэп эшлэнгэн булуы да моныц тамыры бик ерактан килуен Кэм местэкыйль рэвештэ усуен, узьяшэешлелеген раслый. Каз. утл.
УЗХЭРЭКЭТ и. филос. Капма-каршылыкларны жннеп чыгу Ьэм капма-каршылыклар керэше процес-сына бэйле рэвештэ бара торган мэнгелек усеш, хэрэкэт.
УЗХЭРЭКЭТЛЕ с. Узеннэн-узе мэнге хэрэкэттэ булган. Башы Кэм ахыры булмаган мэцгелек коча-гында узхэрэкэтле материянец беек юлы-----рево-
люция рухы белэн ялкынланган зиКеннэргэ яца азык бирде. X. Госман.
УЗЭК и. 1. мат., физ. Фигурада иинди дэ булса кучэрлэр, сызыклар кисешкэн нокта, берэр эйбердэ нинди дэ булса узенчэлеклэр тупланган иокта. Эйлэ-нэнец узэге. Басым узэге. II с. мэгъ. Нэкъ уртага
туры килгэн. Узэк нурлар. Узэк нокта. Узэк симметрия.
2.	Нэрсэнен дэ булса уртасы, эчке, урта елеше. Тирэннэн ук, узэгеннэн чыгып эцирнец, Ташкынланып. безнец Шегер нефте ага. 9. Исхак. Томаланып эцитмэгэн кибэннэрнец узэгенэ су утэ. А. Шамов. II сейл. Торак пунктнын административ биналар, теп сэудэ, банк учреждениелэре урнашкан елеше (гадэттэ анын урта елеше). днэ шундый яца ел каршылау кеннэренец берсендэ шэКэр узэгеннэн завод районына баручы троллейбуска ике кеше менде. Г. Минский. Авылныц нэкъ узэгенэ урнашып, ерактан куренгэн бу кызыл тубэле йортларныц берсе узган ел салынып беткэн эцидееллык мэктэп. икенчесе яца салынып бетеп бара торган клуб булып чыкты. М. Эмир. II с. мэгъ. Нэрсэнен дэ булса уртасына урнашкан. Узэк Азия. Узэк район. □ Карп Васильевич белэн Газинур делянканыц менэ шушы узэк мэйданында эшлилэр. Г. Эпсэлэмов. ШэКэрнец узэк тебэгендэ электр утларыныц аксыл шэулэлэре куе карацгылык дицгезен кечлек белэн югары таба этеп торган шикелле куренэ. Ш. Камал.
3.	Нинди дэ булса урын, ил Ь. б. ш. ечен административ, промышленность, культура ягыннан эЬэмияте булган шэЬэр, эре торак пункт. Республиканыц промышленность узэклэре. □ Иртэгэ Хэкимэк;ан белэн Кэрим тора торган район узэгенэ бетен авыллар килэчэк. А. Эхмэт. II с. мэгъ. Шундый урын, пункт дип саналган. Узэк калалардан бик ерак урнашкан Эдрэс авылында Шуберт симфониясе аеруча матур яцгырый. Г. Кутуй.
4.	куч. Нинди дэ булса эшчэнлек, нэрсэгэ дэ булса житэкчелек иту эшлэре тупланган урын. Сормово заводлары кеймэлэр ясау узэге булып танылган иде. Г. Нигъмэти. Элек вакытта революцияче эмиграция узэге булган---Сен-Мишель Кэм Монпарнас буль-
варлары хэзер рус контрреволюциясе почмагына эйлэнгэннэр. М. Гали. || Ин теп, ин меЬим саналган Ьэм калган бетен нэрсэ анын тирэсенэ тупланган зат яки эйбер. Бу озын-озак суз эчендэ Разия узен узэк итеп сизенде. Г. ИбраЬимов. II с. мэгъ Ин теп, эЬэмиятле. Сюжетныц узэк каКарманы булып Давыт Урманов тора. Г. Нигъмэти.
5.	Нинди дэ булса эшчэнлек белэн житэкчелек итунен югары органы (органнары). [Гаязныц утерелу вакыйгасы], тиз арада волость, кантон оешмаларын утеп, узэккэ ишетелде. М. Эмир. Мин иртэгэ кир-печ заводына барам,------андагы иптэшлэрне дэ.
сезнекелэрне дэ бер узэккэ буйсындырырга кирэк булыр.----Барлык э^еплэр аныц кулына эцыелыр.
И. Гази. || Нэрсэ белэн дэ булса житэкчелек итэ торган кайбер учреждениелэр яки булеклэрнен ата-малары составында килэ. Телевизион узэк. □ Ключарев шул ук вакытта Казан радио узэгенэ колхоз темасына 2 актлы опера язып тапшырды. М. Жэлил. II с. мэгъ. Житэкче, баш, югары. Узэк власть. Профсоюзларныц узэк комитеты. □ СССР Узэк Башкарма Комитеты карары буенча .Кызыл йол-дыз' колхозына Ленин ордены бирелгэн. К. Тинчурин. Жирле Кэм узэк наркоматлар тарафыннан чыгарылган карарларны. инструкциялэрне актарыр-га---туры килде. А. Шамов. [Василий Петрович]
кичэ Мэскэугэ, Узэк Контроль Комиссиясе плену-мына китте. Г. ИбраЬимов. II Югары, житэкче оеш-малар тарафыннан башкарылган, шулардан чыккан. Узэк матбугат. □ Кара чэчле егет [эшчелэр] янына килде дэ .Эшче’ газетасыныц татар телендэ бердэнбер узэк эшчелэр газетасы булуын сейлэде. М. Жэлил.
УЗЭ
726
YKE
6.	физиол. Оргаиизмнын теге яки бу функциясенэ житэкчелек итеп, регулирлап тора торган нерв кузэ-нэклэре группасы. Тын алу узэге.
7.	тех. Станокта эшкэрту ечен детальне урнаш-тыра торган кучэр.
8.	куч. Ж,ан, йерэк, куцел мэгънэсеидэ. Узецнеке узэктэ, кешенеке кештэктэ. Эйтем. Сыйфатыцны тэусыйф итэм, бммегелсем. Узэгецэ былбыл кергэн тере гелсец, Кечле йерэк сине курсен, ямьгэ чум-сын. Туземсезлэр улгэн хэлдэ эцанга керсен. Ш. Бабич.
Y33K нерв системасы физиол.— Нерв системасы-нын баш Ьэм арка миеннэи торган теп елеше. Узэк тамыр бот.— усемлекнен уртадагы ин теп, юан тамыры. Ике елешле усемлеклэрнец купчелеге, мэсэлэн, фасоль, борчак. кишер йэм тузганак узэк тамырлы була. Ботаника. Узэккэ омтылучы физ.— хэрэкэт вакытында узэккэ таба юнэлуче. Узэккэ омтылу кече физ.— хэрэкэт вакытында узэккэ таба юнэлуче кеч. Узэктэи куу кече физ.— хэрэкэт вакытында узэктэи читкэ таба омтылучы кеч. Узэктэн читкэ омтылучы (качучы) физ.—хэрэкэт вакытында узэктэи читкэ таба юнэлуче.
О Узэк езгеч—1) газаплы, тетрэтэ торган, авыр. Узэк езгеч аваз, йерэклэребезне кисеп. яцадан ка-батланды:—Коткарыгыз!.. М. Эмир; 2) бик тээсир-ле, монлы. И узэк езгеч тавышлы. моцлы, зарлы мандолин, Килче, моцланчы езеп бер, мин дэ тыцлап моцланыйм. Ш. Бабич. Узэк езелу — газаплы сагыш-лану, кайгы-хэсрэтне бик авыр кичеру, тетрэиу. Сибелэ чэчэк эциллэр искэндэ, взелэ узэк ислэремэ теш ндэ. Жыр. Узэкне езу — тирэи кичерешкэ, газаплы сагышка дучар иту. Гыйшык уты, ж;ан кисэгем, бзэ икэн узэкне. Э. Айдар. Узэккэ уту — 1) бик нык интектеру, жэфалау, газаплау. Ачлык узэккэ уту. Баш авырту узэккэ уту. □ Йегеручелэр узэклэренэ уткэч эйткэннэрдер инде: .Беренче кило-метрлар алай тугел. эмма актык метрларны уту бик читен*. Г. Гобэй. Салкын яцгыр астында без тагын бер сэгать чамасы утырдык, — суык узэккэ утте. Э. Айдар; 2) аптырату, бик нык йедэту.
УЗЭКЛЭНУ ф. 1. Сабакка утыру (ашлык турында). 2. Шешиец уртасында каты елеше барлыкка килу. Узэклэнеп агу —*• уртадаи гына агу (елга турында). УЗЭКЛЭШТЕРЁЛГЭН с. Дэулэт, житэкче орган кул астына берлэштерелгэн, бер узэккэ буйсынды-рылган. Профсоюзларныц узэклзштерелгэн оешмасы.
УЗЭКЛЭШТЕРУ ф. 1. Бер житэкче кул астына берл эштеру, бер узэккэ буйсындыру. Дэулэтне узэклэштеру. Район авыл хумдалыгы техникасы белэн идарэ итуне узэклэштеру.
2. Бергэ кушу, туплау. Акчишмэ суы белэн Кан-дыр суын тоташтырганда, Кандыр суы ел эйлэнэ-сенд, дурт метрга кутэрелэчэк, тирэнэячэк. Шуны узэклэштеру ечен Кандырныц ярлары бик уцайлы. К< Тинчурин.
УЗЭКЛЭШУ ф. Бер узэккэ туплану, берлэшу, бер узэккэ буйсындырылу. Капиталныц концентрация-лэшу йэм узэклэшу процессы — капиталны чит иллэргэ чыгару ныц кечэюенэ китерде. КПСС Программам.
УЗЭКТЭШ с. Узэклэре уртак булган. Узэктэш тугэрэклэр.
УЗЭН и. 1. Елга яры буендагы уйсу жир. Тиздэн f-зэннэрдэ, елгаларда Герлэр яз эцыры. Г. Хужи. Кояшныц] беренче нурлары урлэргэ, томанлы узэн-нэргэ. куллэргэ теште. Г. Эпсэлэмов. II Таулар яки калкулыклар арасындагы озынча жир. Кереп киттек таулар арасына, Кергэн саен, узэн тарах. Ш. Маииур.
Авыл яныннан башланып. калкулыкныц уц ягыннан узып киткэн узэнне [Нуруллин] бик эцентеклэп ике мэртэбэ карап чыкты. А. Шамов.
2. Су юлы, су аккан эз. Йомшак йонлы кара пустау киеп Ята эле чиксез басулар, Узэннэрдэ эле, шау-гер килеп, Жемелдилэр язгы ташулар. 9. Исхак.
¥ЗЭНЛЕК и. 1. Узэне булган урын, тубэнлек, ицкулек жир. Казанка узэнлегендэ, Идел буйларында, Аккош урманнарында, кеннэрнец озакка утыруын белдереп, иртэ-кич ж;ицел ак томан йезэ. Г. Эпсэлэмов. Яшьлэр, парлашып. ындырлар артына — елга буена. узэнлеккэ тешеп китэлэр. Э. Айдар.
2. Дымны яцгыр Ьэм кар суларыннаи гына алучы сусыз болыи, ицкулек. днэ, урманнан ерак тугел, эн;эелеп киткэн киц узэнлектэ тигез генэ урамнары, ферма каралтылары белэн зур гына авыл-----куре-
нэ. Г. Минский.
УЗЭНЛЭНУ ф. геогр. Тубэнлеккэ, ицкулеккэ, болыига эйлэну.
УЗЭНСУ: узэнсу жир — тубэнлек, ицкулек, уйсу урый. [Гелсем] бодай эцирен, кузгэ чалынырдай йэр узэнсу урынына, йэр калкуына кадэр, ж;ентеклэп куздэн кичерде. Г. Бэширов.
У’З-УЗЕН а. Эш яки хэлнен шул эшне яки хэлне башкаручыга караганлыгын белдерэ.— Син, энкэй. уз-узецне бетермэ. Т. Гыйззэт. Уз-узен белми иде бу бакчада йергэн кеше, дйлэнеп чыкмаска уйлый монда бер кергэн кеше. М. Гафури.
У'З-УЗЕНЭ а. Эш яки хэлнен шул эшне яки хэлне башкаручыга юнэлуен белдерэ. Уз-узенэ ышану.
УК I кис. к. ук III. Усемлеклэрнец ешеп юкка чыгу куркынычы бар. Буген ук, хэзерге минуттан ук чаралар курергэ кирэк. А. Алиш. Бикташ карт бу сузлэрнец мэгънэсен бик ук тегэл ацлап бетермэсэ дэ, сузнец нэрсэ турында баруын бак тиз тешенде. Г. Минский.
УК II а. Узэк Комитет.
УКЕНЕЧ и. Берэр югалган, эшлэнми калган, бер-кайчан да кире кайту мемкинлеге булмаган Ь. б. ш. нэрсэлэр турында тирэн кайгыру, борчылу, кызгану хисе. дтисен озата алмавы, аныц кузлэренэ карап соцгы тапкыр елмая алмавы [Чулпанга] гомерлек укенеч булды. М. Жэлил. [Жэмилэ Закир турында:] Минем ечен дэ, атасы ечен дэ укенечкэ туган бер бала инде бу. Г. Камал.
О Укенечкэ каршы — берэр куцелсез хэлгэ дучар булу унае белэн укену, борчылу белдергэндэ кулланыла. Буген, укенечкэ каршы, бик ару аркасында. [ялчылар] уяна алмадылар. карарга чыкмадылар, еч сарык бэрэнлэгэн, яца бэрэннэрнец берсе иртэнгэчэ туцып улгэн. Г. ИбраЬимов. Укенечен (укенечкэ) калдырмау — мемкин булганнын, булдыра алганнын бетеиесен эшлэу. Кияугэ бик яшьлэй чыксам да, мин узем дэ укенечтэ калдырмадым. Мутландым да, гыйшык та тотэпым. Г. Бэширов.
УКЕНУ ф. 1. Эш уткэч, узениен гаебецне, кимче-легецие яки хатациы ацлап, танып кайгыру. Сугыш беткэч. Малиновкага кереп, эгэр исэн булса, Андрей дусны курэсем йэм аца уземнец дэ яшь чагымдагы юлэрлегем ечен укенгэнлегемне эйтэсем килэ. А. Шамов.— Барыбер син [Габдуллага] барган булсац да, бик тиз ул эшецэ укенгэн булыр идец. Ф. Эмирхан.
2. Берэр телэгэн эшецнен барып чыкмавы ечен борчылу. Асрауны ейгэ э^ибэруем дэ [шул егет] белэн курешер ечен иде. Хэзер дэ курешмэгэнгэ укенеп кайтадыр идем. Ш. Камал. Бу адэмнэр — узлэренец наданлыкларына укенэлэр. 3. Нади.
YKE
727
УЛЕ
YKEPY ф. 1. Сузып, каты итеп кычкыру, акыру (кайбер эре хайваннар турында). Ике угез укерэ-укерэ Куккэ менэ. Жиргэ сикерэ. Н. Исэнбэт. Арыслан кинэт туктаган, коточкыч кечле итеп укереп ядибзргзн: таулар дер селкенеп киткзннэр, йавадагы кошлар мдиргэ твшкэннзр, башка ерткычлар кайсы кая качып беткзннзр. А. Алиш. II Хайваинарнын кычкыру-акыруына охшаш авазлар чыгару. Бандит ыцгырашып, ерткыч кебек укереп. [Хэлимнец] вин-товкасын каерырга, йолкырга тотынды. А. Шамов. Егетлэрнец эн;иргз сецулэре булды, арыш естен шаулатып кечле эн;ил исеп китте йэм яман укереп зур кара кулэгэ [самолет] шуып узды. Э. Еники. Агыйдел, нзрсзгздер каты ачуланган тесле, укереп ага. М. Эмир.
2. сейл. Бнк каты кычкырып елау. д бер чакны минем атым улде, Карчык елый, карчык укерз. h. Такташ.
О Укереп усу (уку) — берэр усемлекнен бик эйбэт, тнз усуе турыида. Я^ирецз без анда бик тук улэн чэчтек, Улэн арты — хэйран укереп ашлык уцды. М. Жэлил.
УКЕРТЕП рэв. Бик шэп нтеп, герлэтеп. [Сэхэу] укертеп сэудэ иткзн улларына акыл йэм фатиха биреп кенз ята торган булып калган. М. Эмир. Акбитнекелэр элек-электзн, ззергз хззер булып, кеше авызына карап торган нзсел тугел. Кирэк икэн, укертеп эшли белгзн, кирзк икэн, сугышкан. Г. Бэширов.
О Укертеп талау — ачыктан-ачык, рэхимсез рэвештэ талау.
УКСЕЗ с. 1. Анасыннан яки атасыннан яисэ ике-сеинэн дэ ятим калган бала, яшусмер. Минем этине алпавыт ашлыгын саклаганда кырда яшен сугып утергэн. Сигез яшькэ эциткэндэ эни дэулде. Шуннан мин, уксез бала булып, ейдзн ейгэ йереп бала кара-дым. Т. Гыйззэт,
2. Чит, ят, кадерсез. Туган илем, уксез улыц булып, Улэм инде читтэ тилмереп. М. Жэлил. Яр башы буш йэм куренми анда бер йорт, бер койма: Читтзрэк, уксез кебек, тик бер куцелсез ей тора. Н. Исэнбэт.
УКСЕЗЛЕК и. Уксез булу. [Майпэрвэз] уксезлек-нец ачы куз яшен дз эчкэн, кеше ипиенец никадэр зче булуын да белгзн. Э. Еники. Мин оныттым куп-тэн уксезлекне, Югалтсам да туган энине. Бар нэрсэдэн якын йэм свекле Туган илем — хэзер энием. М. Жэлил.
УКСЭ: уксэ утлылар бот.— яшел паразит усемлеклэр семьялыгынын атамасы; русчасы: ремиецвет-ные.
Уксэ уты бот. — башка агачларда паразит булып усэ торган мэнге яшел яфраклы йэм ябышкак ак жимешле куак усемлек; русчасы: омела.
УИСУ ф. Ела ганда Ьаваны калтыратып чыгарып, езек-езек сулау. Кузлэрен бер ноктага текэп, та-вышсыз-тынсы} гына елаган карчык бетен тэне белэн калтырарга, яшенэ буыла-буыла уксергз ке-реште. К. Шамов. Берэр малай кыйнап кайтарса яки энисеннэн нахакка элэксэ, Хэлим ике йорт арасындагы коймага башын куя иде дэ уксеп елый иде. Г. Гобэй/
УКЧЭ и. 1. Аяк табанынын арткы елеше. Илсеяр [кеймэдэге] тишеккэ тиз генэ ялан укчэсе белэн басты. Г. Гобэй. || Оек яки оекбашнын аякнын шул урынын каплый торган елеше. Оек укчэсе тишелу.
2. Аяк киеме табанынын укчэ астындагы каты куи, резина яки каучук кисэге.— Итекнец укчэсе тузып килэ.---тишелеп чыкканчы теп салдырып алырга
кирзк. Э. Фэйзи.
О Укчэ кутэру (ялтырату) — тиз генэ качып киту, бетенлэй киту. Башыцны исэн-сау алып китуец ечен рэхмэт эйт тэ укчэц кутзр! И. Гази. Укчэ щиргэ тимэу — к. аяк жиргэ тимэу. Ну. шулай да икенче тац белзн Врангельнец бирдек кирэген! Шуннан китте, шуннан китте инде, Укчэсе дэ эциргэ тимзде. Ш. Маннур. Укчэгэ басу—берэрсе белэн ике арадагы юлны, берэр эштэге аерманы кыскартып, азайтып барып, куып житу. [Мансур] тыныч яшэуне ярата торган кеше булып чыкты, ---алга сикереп чыксац, укчзцз басулары ихтимал, э уртада тыныч: м;ил дэ ерми, яцгыр да тими, И. Гази. [Немец солдаты:] Чабабыз, чабабыз. Руслар укчэгэ басып килэлэр. Н. Дэули.
УКЧЭЛЕ с. Биегэйтелгэн укчэсе булган (аяк киеме турында).— Минем уз приказчикларымныц берсе. элеге узебезнец читек-кэвешне яратмыйча, укчэле читек белэн резинка галуштан чиерттерэ башлаган. Ш. Камал.
УКЧЭСЕЗ с. Гадэти биеклектэге геиэ укчэсе булган, биегэйтелгэн укчэ куелмаган (аяк киеме турында). Укчэсез читек.
УКЭЛЧЭ и. диал. Торак пунктнын кырые, чите; басу киртэсе. Васильевка авылы укэлчэсе буенда снарядлар гына тугел. ярыла торган пуляларныц да тавышлары, чытырдаулары ишетелэ башлады. X. Meжэй.
УЛЕ с. 1. Улгэн, яшэудэн туктаган, тереклеге беткэн; жансыз; киресе: тере. Закир Галимэнец уле гэудэсен куреп елый. М. Жэлил. [Кзэ^э] таллар кимергзн чагында, кусэк белэн аныц биленз суккан-нар — ул уле бэтилэр тудырды. Ш. Камал. || Кипкэн, корыган, шингэн (усемлеклэр турында).
2. Улгэн кешенеке тесле, тереклеге чак кына беленгэн. [Сэхипнец] йезендэ, ничектер, тереклек твсе беткэн кебек куренэ, иреннэре, кузлэре узлэренец селкенми, кузгалмый, ничект р, катып калган, уле, кара саргылтлыклары белэн гур-кабер туфрагы кебек куркыталар. Г. ИбраЬимов.
3. куч. Тереклек билгелэре булмаган. Бары тик бистэ большевиклары тирэсенэ тупланган эшчелэр белэн солдатлар гына Казан каласын мец еллык тузан астындагы борынгы уле шзйэр тесле кел ееменэ эйлэнудэн саклап калдылар. К. Нэжми. II Хэрэкэтсез, енсез. Дулкыннарныц актык сугылуына мол чыдамады. Ьэм, ж;ансыз булып, дицгез тебенэ, уле дулкыннар катына шаулап тешеп китте. Г. Колэхметов.
4. куч. Нэтижэ бирми торган; нэтижэсез, файда-сыз (эш Ь. б. ш. турында). Эдэбият шул безнец беек идеалларыбыз ечен булган керэшебезгэ ярдэм итэ алса гына, э^анлы, безгэ кирэкле эдэбият итеп та-ныйбыз. Киресе булса, без ул эдэбиятны уле бер форма----итеп карыйбыз. h. Такташ.
О Уле капитал фин.— 1) доход китерми торган кыйммэтлэр, байлыклар; 2) файдаланылмый, эшкэ ярамый, кулланылмый торган (идеялэр, фикерлэр, белемнэр Ь. б. ш. турында). Уле пространство — снарядлар (пулялар) белэн зарарланмый торган яшерелгэн нокта, мишеиь. Уле сезон — сэудэдэ, про-мышленностьта (капиталистик иллэрдэ) тукталыш, тынлык вакыты. Уле суы — утерэ торган агулы су. Бер зур йортка барып эцитэрсец. Ул йорт астыннан ике чишмз чыгар, аныц берсе уле суы, берсе тере суы булыр. Экият. Уле табигать — терек булмаган денья; туфрак Ьэм Ьэртерле тау-таш токымнары; жансыз табигать. Уле тел — язма истэлеклэрдэ генэ саклангаи, инде беркем дэ сейлэшми торгаи тел, мэсэлэн, санскрит, латин теллэре. Уде
УЛЕ
728
УЛЕ
тынлык — к. улем тынлыгы. &й ачен тагын уле тынлык басты. Мансур никадэр генэ тэрэзэдэн тэ-рэвэгэ йегереп дебероэтмэсен. аца э^авап бируче булмады. А. Расих. Уле хэбэре — кемнен дэ булса улуе турындагы хэбэр (документ).— Энецнец уле хэбэре дерескэ чыктымы? И, бичара! И. Гази. Уле жаннар — чынлыкта улгэн, лэкин ялган рэвештэ бар дип саналган эш кешелэре турында (ике перепись арасында улгэн, лэкин ревизия язмаларыида бар дип саналган крепостнойлар).
УЛЕК I и. 1. Улгэн кеше, мэет. [Дошман] сугыш мэйданында узенец мецнэрчэ улеклэрен, техникасын калдырып кача. Э. Айдар. Имеяр, пуммЁтка бэй-лэнгэн умклэрне курмэс ечен, Агыйделгэ арты белэн борылып естерэде. Г. Гобэй.
2. куч. Кунелсез, эчпошыргыч, жансыз, рухсыз булу хэле. [Сабир], гомергэ улек булган бу йортка тик Камилэ аркасында гына эн;ан керде, — дип уйлый. Г. Ибрайимов. II куч. Хэрэкэтсез, жансыз нэрсэ. Дулкыннар, кукрэклэрен алга терэп, молга килеп бэрелделэр йэм улек булып кире кайттылар. Г. Колэхметов.
3. с. мэгъ. Улгэи, тереклеге беткэн, жансыз. Лэкин була шундый минутлар, Мостафин улек Мэрьямне тугел, э тере Мэрьямне бетен барлыгы белэн сагынып юксына иде. Э. Еники. II куч. Тонык, тээсирсез, хэлсез. Ж,ийангир эллэ нинди ят. улек тавыш белэн сейлэп бирде. Г. Ибрайимов.
О Улек кебек йоклау — бик каты йоклау, тирэи йокыда булу. Бик нык арыганлыктан, яцгырга-нигэ карамый, [солдатлар] кайсы кайда агач теплэренэ ятып. иртэнгэ кадэр улек кебек йокладылар. М. Гали. Улек тесе(нэ) керу — агарыну, тессезлэну. [Хэмидэ эби] бер тен ачендэ бетенлэй узгэргэн, йезе улек тесенэ кергэн, кузлэре шешенеп беткэн иде. М. Гафури. Улек чыккан (кебек, шикелле) — кунелсез, кайгылы, бик тыныч. Хафизулла байныц йорты тирэсендэ генэ ниндидер ямьсез тынлык сизелэ иде. Аныц йорты улек чыккан ейгэ охшап калды. Г. Минский, дни дэ уфлап куя. Шулай итеп безнец ей аче, яца гына улек чыккан кебек, хэсрэт-кэ эйлэнде. М. Гафури.
УЛЕК II и. к. эрен (1 мэгъ.). Шешнец улеген кысып чыгару.
УЛЕКЛЕ с. Улеге (II мэгъ.) булган. Улекле шеш.
УЛЕКЛЭУ ф. Улек (II мэгъ.) жыю. Яра улеклэу.
УЛЕМ а. 1. биол. Оргаиизмнын эшчэнлеге тукталу йэм анын йэлак булуы; организмда яки анын бер елешендэ матдэлэрнен биологик алмашынуы тукталу хэле. Физиологик улем. Усемлек улеме. Табигый умм.
2. Кеше яки хайваннын яшэудэн тукталу хэле. Улем турында уйлама, илец турында уйла. Ф. Кэрим. [Яшь гвардиячелэрнец] шундый саф йерэкле, кыю булулары. туган илебез ечен курыкмыйча улемгэ барулары мине тетрэтте. Р. Ишморат. || Утеру, хекем ниТезеидэ утеру жэзасы. Улемгэ хекем иту. □ — [Бу солдатлар], бетен хокукларыннан мэхрум ителу естенэ, иц зур згсэза булган улем ядэзасына хекем ителделэр. М. Гафури. II куч. Нэрсэнен дэ булса йэлак булу, юкка чыгу куренеше. Капиталга умм алып килгэн Кен билгесе булып тац ата. п. Такташ.
3. хэб. функ. Начар нэрсэ, кайгы, бэла. Чигену — хурлыклы улем. Эйтем.
О Улем авызыииан тартып алу—улем, йэлакэт, куркыныч алдында торучыиы коткару. Юлбашчыныц беек акылы Азатлыкка мохтаэц угилэрне, Камчы астында мэцге изелгэнне Тартып ала черу базын-нан, Тартып ала улем авызыннан. д. Ерикэй. Улем
аклыгы — курку якн авырудан йезнен агарып китуе турында. [Фазыйлныц] алектэ дэ аксыл йезе хэзер, нияектер. улем аклыгы белэн капланып эчкэ суы-рылган. Г. Ибрайимов. Улем белэн тартышу (яка-лашу) — бик авыр хэлдэ, улем алдында булу (авыру кеше турында). Улем исереклеге — улэр алдыннан булган ангы-мингелек. Улем ноктасы тех.—механизм буыннарынын бер тигезлектэ торгаи моменты. Улем тынлыгы — тулы тынлык, шылт иткэн тавыш та булмау хэле. Эчпошыргыч умм тынлыгы эчендэ йаман басып тору солдатларны бик ялыктырды. М. Гали. Улем тушэгендэ (бусагасында) яту (тору)— улэрлек дэрэжэдэ каты авыру хэлендэ булу. дгэр Дэулэтшин шул вакыт Разияныц улем тушэгендэ ятуын, аныц гомере кыл естендэ генэ торуын бел-гэн булса, аца яшэу тагын да кыенрак булган булыр иде. И. Гази. Ацына килеп. бераз хэл керэ башлауга, [Тимера] узенец эм генэ улем бусагасында торуын, кен-тен улем белэн якалашуын шунда ук онытты. Г. Бэширов. Улем хэбэре—к. уле хэбэре. Думбрам да буген, ак тац беленеп кайгылы кара улем хэбэре йерэгемне яралаганнан бирле. телдэн туктады. Г. Ибрайимов. Улем элмэге — 1) тартылган саен кысыла торган элмэк. Калтырана Мюллер баш естендэ Дар агачы, улем элмэге. Ф. Кэрим; 2) югары пилотажда бер фигура (вертикаль яссылыкта йомык кэкре сызык буенча очу). Улемгэ бару—тормыш ечен куркыныч эшкэ ризалашу, шундый эшкэ алыну.— Кайгырмагыз, туганнар, без — яшь кешелэр, ---берни тугел... Сугышка бару, улемгэ бару безнец ише халыкка яца эш тугел инде ул. Ф. Бурнаш.
УЛЕМДАР и. Улемгэ хекем ителгэн кеше. Гус-тавныц. куцелегезне тешермэгез, дигэн сузлэренэ унике уммдар ачы итеп кеммсерэделэр генэ. Г. Эпсэлэмов.
УЛЕМ-КИТЕМ эцый. а. Улу, йэлак булу кебек хэллэр. Аннары [Зайид], эдэп саклап, керсенеп, соцгы вакытларда узе ишеткэн улем-китемн р турында сейлэп алды. А. Расих.
УЛЕМСЕЗ с. 1. Мэнге яши торган, беркайчан да юкка чыкмый торгаи. Тац сызылган илдэ тудыц аш, Син улемсез, комсомол. Жыр. Улемнэргэ каршы керэшэм мин. Мин бит улемсезлэр сафында. Э. Ерикэй.
2. Кешелэр хэтерендэ мэнгегэ кала торгаи, оиы-тылмый торган. Бары куренэ ныклап караучыга Таш койманыц дицгез ягында----Уммсез суз:—Яшэсен
коммуна! Н. Исэнбэт.
УЛЕМСЕЗЛЕК и. Улемсез булу сыйфаты. [Совет] солдаты улем белэн уммсезмк арасын утэ, — гади совет кешесе---мгендалар итеп сейлэрмк,
эцырларда ж;ырланачак батырлык эшли цде. Г. Эпсэлэмов. Буген бу батырларныц исемнэре, улемсез-леккэ эйлэнеп, денья халыкларыныц мэхэббэтлэ-рендэ яшилэр. Г. Минский.
УЛЕМТЕК и. этн. Мэетне куму йоласы ечен кирэк булган кием-салым, кэфенлек п. б. [Патша солдат-лары] хэтта эбилэрнец улемтеклэренэ саклый торган яцарак кыекчаларына да------игътибарларын
юнэлдерделэр. X. Кэрим.
УЛЕ-МЭЛЕ рэв. Бик каты, тирэн, изелеп, изрэп (йоклау турында). Ул арада инде егет ум-мэле йокыга киткэн. Экият. II Бик каты,- тэмам хэлдэн тайгаичы. [Илнур] тыны беткэнче ум-мэле чабып йер[еде]. Э. Касыймов.
УЛЕМ-ЖИТЕМ, УЛЕМ-ЖЕТЕМ Тэ^ый. и. к. улем-китем.— Улем-эк;итем бар бит, сакал агарды. Газ-раил дэ ерак йермидер. Г. Ибрайимов. [дхмэди] озак йерудэн читлэре киселэ башлаган сары конвертны
УЛЕ
729
УЛЧ
кабаланыгГ ачарга тотынды.-----„Нарез яздылар
икэн? Улем-эцитем юкмы икэн?" Г. Бэширов.
УЛЕП рэв. Бик нык, чиксез. Фэтхи унсигез яшендэ чагында Мэдинэне улеп яратканлыгын Нэм узенец яшьлек тээк;рибэсезлеге аркасында бик квенечле хэлдэ Мэдинэдэн ераклашуын свйлэде. Ш. Камал. Кырларны бит улеп сея идец, Син кайтырсыц кебек авылга. 3. Мансур.
О Улеп йоклау — бик тирэн йокыда булу. Улеп тору — берэрсен бик нык яратып, анын ечен бетен нэреэие эшлэргэ эзер булып тору.— Рестэм Дон-басста менэ дигэн эшче булып саналадыр иде. Бетен шахтерлар узе ечен улеп торалар иде. h. Такташ.
УЛЕШ и. Куплэп улу хэле, кырылыш. [Япониягэ каршы сугышка баручы солдатлар:] Патша ечен улешкэ барабыз без сугышка. Ш. Мехэммэдев.
УЛЕШ-КЫРЫЛЫШ эн;ый. и. Сугыш Ьэм куплэп улеш, кырылыш.
УЛМЭ с. диал. Авыр, улэргэ якын булган. [Бала] ечен [эбилэр] икеяклап тырышалар. Энэ берсе улмэ хэлендэ ерак юлга сэфэр китте, икенчесе янда гына, — кирэк икэн, хэзер кереп эн;итэчэк ул. Н. Фэттах.
УЛМЭС: улмэс гел бот.— коры, шинми торган чэчэкле улэн усемлеклэр атамасы; русчасы: бессмертник, сухоцвет.
УЛЧЭВЕЧ и. к. улчэгеч.
УЛЧЭГЕЧ и. 1. Улчэу ечен кулланыла торган прибор, корал. Ашны тэмле итэсегез килсэ, аца азыкларны чама белэн генэ салыгыз. Моныц ечен махсус стакан, кашык Кэм башка улчэгечлэр бул-дырыгыз. Хал. ашлары.
2. Башкарыла торган эшнен кулэмен йэм сыйфатын билгели торган куреэткеч. [Г. Камалныц] Себер бае тибын уцай тип дип ацларга Кич ярамый.---Аца
тик Казанныц феодаль Кэм либерале буржуазиясе-нец культура дэрээцэсен чагыштыру ечен алынган масштаб яки улчэгеч тип дип кенэ карарга туры килэ. М. Гали.
УЛЧЭМ и. 1. Нэреэнен дэ булса зурлыгы, кулэме, габариты. Безне тирэ-юньдэге предметларныц---
формалары яка улчэмнэре кызыксындырачак. Геометрия.
2. Шигырьдэ закончалыклы рэвештэ кабатлана торган теге яки бу элементлар (басымлы йэм басым-сыз, озын йэм кыска ижеклэр й. б. ш.) комбинациясе. Мэкаль халыкныц-----ритмик улчэмдэ эшлэнгэн
шигъри эсэре булганга, аныц----узгэрулэре бик
авырлык белэн бара. Н. Исэнбэт.
УЛЧЭНЕШ и. 1. Улчэну нэтижэсе. Нуль улчэнеш.
2.	мат. Улчэиэ торган зурлык, ара, участок. Улчэнешлэре тигез булган турыпочмаклы паралл ле-пип длар. Арыш басуыныц мэйдан улчэнешен билгелэу.
УЛЧЭНЕШЛЕ с. Улчэнэ ала торган. Улчэнешле микъдар.
УЛЧЭНЕШУк. улчэшу 1.
УЛЧЭНУ ф. Нинди дэ булса улчэгеч чара белэи билгелэиу.— Яшьлек яшь б лэн тугел, дэртле йерэк белэн улчэнэ бездэ. Р. Ишморат. Тук мещан каршында' адэмнец кыйммэте — кесэсендэге акча белэн улчэнэ. Г. Ибрайимов. Эш улчэнэ процент белэн. Ф. Кэрим.
УЛЧЭШУ ф. 1. Кем белэн дэ булса буйларны, авырлыкны чагыштыру, улчэу.
2.	Ярышу, сынашу.— Акылларныулчэшеп вакытны уздырмыйк, туганкай. --- я, эшебездэ булыйк.
Г. Бэширов. Бэбкэлэр тэмам урдэк булдылар, элек-кечэ Каман судан туймыйлар.-----~Их_син, чу ар
тавык. бичара, балаларыц белэн улчэшеп кара1 А. Алиш.
УЛЧЭУ I ф. I. Нинди дэ булса улчэгеч корал, прибор белэн кемнен яки нэреэнен дэ булса зурлы-гын, кулэмен билгелэу. Температураны улчэу. Кул-нец тирэнлеген улчэу. Агачныц юанлыгын улчэу. Жилнец кечен улчэу. Керэшченец авырлыгын улчэу. □ Жиде тапкыр улчэ, бер тапкыр «ис. Мэкаль. Менэ хэзер [Зэйтунэнец] этисе, Тимербулат куреэткэн э^ирлэрне озын колга белэн улчэп. бетен кырны яцгыратып кычкыра торгандыр. К. Нэжми.
2.	куч. Арлы-бирле атлау, йеру турында. Мансур, кырынуын онытып, сакалына сабын серткэн килеш. салон буйлап зур-зур атлап йери.---Берничэ мэр-
тэбэ залны улчэп чыккач. ул почмакта басып торган Фатих янында тукталды. Ш. Усманов.
3.	Нэреэнен дэ булса урынын, эйэмиятлелеген билгелэу, кузаллау, бэялэу. Утыз ел да яши алмаган дип, Шагыйрь гомерен ялгыш улчэмэ. 3. Мансур.—Бетен авыл агып китмэсме икэн, дим. Сезгэ акыл ейрэ-туем тугел.----Сез бит инде ул якларын улчэ-
гэнсез, уйлагансыз. К. Тинчурин.
4.	Жентеклэп карау, кузэту. Идрис уткен кузлэре белэн газетаны буйга-аркылыга улчэп чыкты да узенчэ иц эКэмиятле дип санаган сузлэрне генэ чуп-лэргэ тотынды. К. Нэжми. Григорьян урыныннан торды да карчыганыкы тесле уткен кузлэре белэн егетлэрне баштанаяк улчэп алды. аннары аларга якын ук килде Кэм йезлэренэ текэлде Г. Эпсэлэмов.
Улчэу алу — улчэмне билгелэу. Улчэу берэмлеге— узе белэн бер ук тердэге зурлыкларны улчи торган берэмлек. Улчэу берэмлеген ничек алуыбызга карап, шкалада бер ук булемтекнец кыйммэте терле булырга мемкин. Алгебра.
.0 Улчэве житми (тулмый) — акылы тулы тугел, зэгыйфь акыллы. Улчэп сейлэу — тиешлесен генэ, сак кына сейлэу, эдэпле сейлэу. Акыллы кеше бит ул сузне улчэп, мыскалга салып сейли торган була. Эше куп, сузе аз. Р. Ишморат. Улчэугэ салу — нэрсэне дэ булса хэл иту, билгелэу. Гайшэ, бу уен башлану белэн, узен югалта. дйтерсец аныц язмы-шын улчэугэ салдылар. Г. Ибрайимов.
УЛЧЭУ II и. 1. Авырлыкны, зурлыкны улчэу жайланмасы. [Галиулла] инде арышлы капчыклар ара-сыннан узенекен эзлэп тапкан. Кутэреп, улчэу янына алып бара. И. Гази.
2. Авырлык яки кулэм. Яулык чибэр Кэм улчэве дэ яхшы. III. Камал.
3. куч. Чама. Улчэуне онытырга ярамый. Сейл.
УЛЧЭУЛЕ с. 1. Улчэп сатыла яки алына торган. Улчэуле товарлар. Улчэуле чэй.
2. Аз, чамалы гына. Байбикэлэр бик куп йерде, Киеп каракул саклар, Икмэк улчэулегэ -калгач, Шицде бирэн корсаклар. Г. Камал.
3. Салмак, тигез, акрын. Укытучы салмак, улчэуле адымнар белэн класс буенча йери. А. Эхмэт.
УЛЧЭУЛЕЛЕК и. Чамалылык. [Мостафа] тесе-башы белэн ярыйсы гына чибэр, шуныц естенэ, кыланыш Кэм уз-узен тоту ягыннан да улчэулелек чигеннэн чыкмый. ни юк-барны куп сейлэп тормый. Ш. Камал.
УЛЧЭУСЕЗ с. I. Улчэмичэ, улчэп тормыйча. Игенне ындырдан улчэусез эн;ибэру.
2. куч. Зур кулэмдэ, бик куп. Минем башымда улчэусез хыял булган шикелле, эчемдэ „тик тормас" дип аталырлык бер эн;ен, бер шайтан бар. Г. Ибрайимов.
3. куч. Чаманы белми торган, тотнаксыз. Тупас шелтэм. шиксез. йерэгендэ Теер булып озак кал-гандыр. Нэреэ белэн юыйм, эйтче, Рауза, Улчэусез тел эйткэн ялганны?! М. Жэлил.
УЛЧ
730
УПК
УЛЧЭУЧЕ а. Нэрсэне дэ булса улчэу эше белэи шегыльлэнуче яки улчэу процессын кузэтеп торучы. [Кызлар] эцырлый-эцырлый алма ташыйлар. Улчэуче Гыймади алар китергэн алмаларны улчэп. кабул итеп тора. М. Жэлнл. [Хэлим]. йегереп килеп, улчэуче малайныц кулындагы цифрларны узе санап чыкты. Г. Гобэй.
УЛЭКСЭ а. 1. Хайван мэете. Кусе улэксэсе. □ Мэетлэрне инде кумгзннэр. тик ат улэксэлэре генэ, козгыннарга азык булып. кырда сибелеп яталар иде. Ш. Усманов.
2. гади с. тирг. Ябык кеше турында.
Улэксэ чокыры — улэксэлэрне кумэ торган чокыр.
УЛЭКСЭЛЕК и. Улэксэлэрне ташлый торган махсус урын (чокыр).
УЛЭМЭТ и. сир. Кечсез, хэлсез, зэгыйфь.— Аныц ише улэмэт. Чирлэп ята энэ. Н. Фэттах.
УЛЭН и. Йомшак яшел сабаклы берьеллык усемлек. Чатыр-чотыр итеп кук кукрэде: агачлар кал-тыранып куйды: ниндидер кош, таш кебек атылып, улэн арасына сыенды. И. Гази. Кулэгэдэ озын булып ускэн улэннэр,---аякка уралып, бераз комачаулык
ясыйлар. Ш. Камал.
Улэи басулы чэчу эйлэнеше — жирнен ундырыш-лылыгын саклау ечен, басуларда авыл хужалыгы культуралары белэн улэнне перноднк рэвештэ чнрат-лаштырып чэчу ысулы (системасы). Улэн бете — усемлеклэрнен сыекчасы белэн туена торган бежэк, геблэ; русчасы: тля. Мэктэп участокларында улэн бетлэре----белэн керэшу ечен беркегечне еш кул-
ланалар. Зоология. Улэн чэе — улэннэрнен кайбер терлэреннэн ясалган чэй (мэсэлэн, мэтрушкэдэн, жилэк яфракларыннан h. б. ш.).— Улэн чэе эчеп ейрэнеп беткэн идек. Хэзер бу чэйлэр дэ чыга башлады инде.----Тесе ук башка шул. М. Гафурн.
О Улэн астыннан ут йерту — берэр эшне астыр-тын, яшерен рэвештэ башкару турында.— Фэтхигэ акча терткэн булмасагыз, ул сезне бик тыныч тотмас. Аждайа шикелле ул, алар улэн астыннан ут йертэ торган халык. Г. Камал.
У Л ЭН ЛЕК а. Улэн усэ торган ачык жир; болын. [Хэлим], авылга эцитэрэк бер урында туктап, чэчэклэр белэн тулган яшел улэнлеккэ чалкан ятты. И. Гази.— Менэ бусы безнец тавыклар,--улэнлеккэ
чыгып йерилэр, ояларына кереп йомырка салалар. А. Алнш.
УЛЭНЧЕЛ с. Улэн саналган, улэннэн торган. Yлэнчел усемлеклэр арасында берьеллык йэм икеел-лык усемлеклэрне очратырга мемкин. Ботаника.
УЛЭТ и. Куплэп улу, кизу, эпидемия. Хайваннар арасына улэт керде, Бер ходай аларга да бэла бирде. Тиз кендэ ошбу улэт тиз таралып, Хисапсыз куп хайваннарны утерде. М. Гафурн.
Улэт чокыры — к. улэксэ чокыры.
О Улэт кыргыры — ачуланганда каргап эйтелэ торган суз.
УЛЭН а. Казакъларга йэм татарларнын кайбер этник группаларыиа хас фольклор жанры (башлыча сюжетлы жыр). Жэгъфэр тиз арада думбрада уйнарга ейрэнэ йэм улэц эйтэ башлый. Сов. эд. Яше, карты, буз баласы, с ылу кызлары зцыелып, улэц, зцыр эйтеп, думбра чиертеп, ат уйнатып, ике ыруг кодалыкка кул бирештелэр. Г. Ибранимов.
УЛЭНЧЕ а. Улэн чыгарып жырлаучы. ’ Улэцче акын.
УЛУ ф. 1. Яшэудэн туктау, тереклек нтудэн туктау. Анда бер бай тутыра корсак терле тэмле аш белэн, Монда ерак тар урамда ярлылар ачтан улэ. Г. Камал. Тэгэрмэче ядырлап кен-тенен, Я'омер
утте, аты егылып улде [крестьянныц]. Ш. Маннур. II Нэрсэне дэ булса яклау юлында йэлак булу, корбан булу, башны салу.— Сез бу кайгы турында уйлаганда менэ нэрсэне онытмагыз: сезнец этиегез сугыш кы-рында, изге керэш юлында улде. Г. Гобэй. Эгэр дошман кулын сузса Таларга аны [илне], Искэ тешер шул ил ечен Улгэн анацны. Э. Исхак.
2. куч. Эзсез югалу, юкка чыгу. Хислэр улу. □ Иске тэртипнец йаман да эле улэсе килми. Урал. Кичэге матурлык буген улсэ, Иртэн туа аныц яцасы. h. Такташ. II куч. Тынып калу, хэрэкэтсез калу, суну. Куп яшь дулкыннар кукрэклэрен молга бэреп улделэр. Г. Колэхметов. Улгэн иллэр яцадан тере-лер. Коллык зынэцырлары езелер. М. Гафури.
Улгэн хэбэре — к. уле хэбэре. Егет солдатка китеп барды. Бер ел да утмэде, улгэн хэбэре килеп теште. к. Шамов.
О Улгэн йерэк — хнссез, тойгысыз, бнтараф кеше турында. Йерэк сызламаса мескен вэ мазлумнарны кургэндэ, Хакыйкатэн дэ, улгэн бер йерэктер мон-даен бэндэ. М. Гафурн. Улгэндэ дэ, улсэ дэ — йич-кайчан, беркайчан да.— Улгэндэ дэ онытмам. Мыл-тыгыцны сатып алып биргэнсец бит син [Хэлим] мица теге вакытта алмаларны. Г. Гобэй. Мэдинэ ---йерэгендэге мэхэббэте турында [этилэренэ] улсэ дэ эйтеп бирэ алмас иде. Г. Минский.
УП: уп иту сейл. — бала сикергэндэ яки егылган-да эйтэлэр.
УПКЭ I и. Кеше йэм умырткалы хайваннарнын кукрэк куышлыгында урнашкан сулыш органы. Куз-лэргэ ял бирэ торган матурлар алар [чэчэклэр]. упкэлэргэ рэхэтлек бирэ торган зцицел, саф исле-лэр. Г. Гобэй. Салкын, саф haea упкэлэргэ кереп кукрэкне, мине рэхэтлэндерэ иде. Ш. Камал.
Упкэ ярысы анат.— упкэ йэм кукрэк куышлыгын корсак куышлыгыннан аерып тора торган яры; русчасы: плевра.
УПКЭ II и. Кемгэ дэ булса анын гаделсезлеге, хаксызга рэнжетуе ечен яки шулай дип уйлаудан туган рэнжу- Мостафинныц йерэген фэкать кеч-сезлек билгелэре булган упкэ йэм ачу гына тутыр-ган иде. Г. Эпсэлэмов. Урам буйлап мец терле уй уйлап барды [Салих]. Кемгэдер нэфрэт, кемгэдер ачу, кемгэдер упкэ кечэйде ацарда. Г. Минский.
Упкэ тоту (саклау)—кемгэ дэ булса упкэлэу, упкэлэп йеру. [Хэдичэ] бер куанды, бер уцайсызла-нып китте. Карасана, [Нэфисэ] упкэ сакламый икэн бит, менэ рэхмэт тешкере! Г. Бэширов.
УПКЭ-КИНЭ зцый. и. Терле упкэлэр, хэтер калулар. [Сандугачныц] бетен эче [Гелэ^имеш-кэ] каршы упкэ-кинэ белэн тулып калган. Н. Исэнбэт.
УПКЭ-БАВЫР эцый. и. Суелган хайваннарнын ашарга яраклы эчке органнары (упкэ, бавыр, эчэк йэм йерэк). Куырылган балык, упкэ-бавыр сатучы хатын-кызлар. шау-гер килеп. Якубка----узлэренец
товарларын тэкъдим итэлэр. И. Газн.
УПКЭЛЭТУ ф. Кемнен дэ булса хэтерен калдыру, ачуландыру. Мицкамал абыстай ул — киц куцелле кеше, берэуне дэ упкэлэтергэ, рэнядетергэ телэми. А. Шамов.
УПКЭЛЭШУ ф. Бер-беренэ, узара упкэлэу. Егерме ел бергэ гомер иттек нинди акыллы!.. Егерме ел бер суз эйтешмэдек, упкэлэшмэдек. М. Жэлнл. Агалы-энеле----куп вакытта аралары бозылып.
упкэлэшеп йери иделэр. Ш. Камал.
УПКЭЛЭУ ф. Хэтер калу, нэрсэдэн дэ булса канэ-гать булмау, ачулану. Бер дэ кирэкмэгэнгэ упкэлэп, Бибисара апаныц кеннэр буе сейлэшмичэ кэпрэеп утырган вакытлары да булды. Г. Минский. Мэрфуга
УПК
731
YPE
килен эшлэп кинэндерми. кее килгэндэ, бик эйбэтлэп булышкалый. бер нэрсэ ярамаса, хэзер, -- - уп-кэлэп, эче теллэнэ башлый. Г. ИбраЬимов.
УПКЭ-САПКА эцый. и. Ьэртерле упкэлэр, хэтер калулар. Кая ул ачулану, кая ул упкэ-сапка! Бете-несе уйылдый, келэ. Г. Бэшнров.
УПКЭЧЕЛ с. Бик тиз хэтере калучан, кнрэкмэ-гэнгэ дэ кэефе кырылучан. Фронттагы ярадан соц ерыкланып калган еске ирене сейлэшкэндэ бик мэзэк селкенеп тора йэм [Петушковны] упкэчел бер ма-лайга охшата иде. Г. Эпсэлэмов. Балалар кебек упкэчел бит ул [Гэрэй]. А. Гыйлэжев.
УПКЭЧЭН с. к. упкэчел. Гарифэ кодагый [та-бында] тубэнгэ кала курмэсен. Бик упкэчэн. бик гаепчэн кеше. Г. Камал. Упкэчэннец упкэсе усэр. Мэкаль.
YP и. 1. Эйлэнэ-тирэ белэн чагыштырганда би-егрэк булган, сезэклэнеп яки текэрэк менгэн урын, калкулык. Ур естенэ кутэрелгэн чакта, якты бо-лытлар эцирлегендэ, [сугышчыларныц] шэулэлэре куренеп кала да, ицкелгэ тешкэч, тагын куренмэс булалар. Г. Бэшнров. Эби белэн [Рифгать] чананы эцилтерэтеп алып киттелэр. Бары тик ургэ менеп эциткэч кенэ туктадылар. А. Эхмэт.
2.	Нэрсэнен дэ булса югарыгы ягы. [Зыя белэн Гелсем] киенеп чыктылар да урам буйлап ургэ таба менеп киттелэр. Г. ИбраЬимов. Су ургэ акмас. Мэкаль. II Гомумэн еске, югарыгы як. [Шэрэф] артына эйлэнеп карамый, куктэн килгэн тавышны тыцла-гандай, башын ургэ кутэрэ. М. Фэйзи.
3.	куч. Ниндн дэ булса эштэ кутэрелеш, усеш, уныш. Икмэк фронтында яца урлэр яулау. □ Эшец бер ургэ китсэ, анда инде бетенесе синец ечен, синец файдаца эшли. Ф. Хесни.
4.	диал. куч. рэв. мэгъ. ургэ. Артык озынга. Фэтхулла агай аныц сузен ургэ эцибэрмэде, йомшак ата тавышы белэн [кире какты]. Ш. Камал.
Yp куяны — кышын да, жэен дэ йоны соры тестэ була торган куян; русчасы: русак.— Шамин эк;иде кат тирегезне салдырып алгач белерсез эле. Ур куяннары кебек арыклангач, абзагызга ялынып ки-лерсез. А. Гыйлэжев. Yp мену — ургэ, тауга кутэ-релу. [Арба], дебердэп. Ташкичу аркылы салынган агач купер аркылы чыкты да ур менэ башлады. Г. Бакиров. Yp тешу — аска, таудан тубэнгэ юнэлу. Машина ургэ таба бераз менугэ, яцадан ур тешэ башлый, тагын ургэ кутэрелэ. Р. Техфэтуллин.
УРГЕ с. Берэр нэрсэ белэн чагыштырганда юга-рырак булган яки гомумэн югарыда, урдэ булган. Ж,эй кене урге эрэмэдэ уткэргэн вакытлар Мэдинэ ечен хэзер куцелле, матур теш шикелле булып ’ калдылар. Ш. Камал.— Менэ урге оч Байау байныц Хафизы китте. М. Гафурн.
УРГЕЛЕК а. биол. Урчету ечен кулланыла торган ботак; бере ботак. Жилэк-эцимеш устеручелэр усемлеклэрне еш кына аларныц елешлэрен тамырландыру -юлы белэн урчетэлэр. мэсэлэн,---м;ир эцилэгенец
тушэлеп усэ торган бэбэген, крыжовникныц ургелеген---тамырландыралар. Биология.
УРГЕМЛЕ с. диал. к. урчемле 2. Кумж эш ур-( гемле була. Эйтем.
УРГЕН а. биол. к. уренте 2. Еш кына киселгэн агач тебеннэн йэм тамыр ургеннэреннэн яшь усемлек усеп чыга. Биология. Алой ургеннэрдэн м;ицел урче-телэ. Йорт эшлэре.
УРГЕЧ U. Чэчкэ кушып урелэ якн чэчкэ бэйлэп куя торган тасма яки тукыма кисэге.
УРГУ ф. к. урчу 2.
УРДЕРУ ф. Шыттыру, борынларга шартлар тудыру. Инде тагын бертек азыкларны витаминнарга
баетырга була. Болай итэлэр: бурттереп урдерэ-лэр. А. Расих.
УРД ЭК и. Кин яссы томшыклы, кыска муенлы Ьэм бер-берсеннэн шактый ерак урнашкан кыска аяклы су кошы. Землемер узе аткан ике урдэкне икесен дэ [егеткэ] биреп. ашка боларга килергэ суз куйды. Ш. Камал. Мин йокы арасында березлексез сыерлар мегрэгэн, сарыклар кычкырган, казлар кый-гаклаган, урдэклэр бакылдаган ---- тавышларны
ишетеп, шулар белэн саташып ятам. М. Гали.
О Урдэк очыру — 1) ялган хэбэр тарату; 2) качу, шылу. Чигенэ башладык. Селэйман: .Давай, урдэк очырыйк',— диде. Мин ачык итеп: . Укчэ кутэрергэ кирэк',— дидем. А. Тайиров. Урдэк хэбэрлэр — уй-дырма хэбэрлэр. Сугыш башланганнан бирле берничэ мэртэбэ андый урдэк хэбэрлэр таратылган булган-лыктан, аларга ышаныч куптэн беткэн иде. Ш. Усманов.
УРДЭКБОРЫН I и. Урдэкнеке шикелле кин яссы томшыклы, йомырка салучы нмезуче хайван (Австра-лнядэ Ьэм Тасманиядэ яши). Урджборын кечерэк елга ярларында яши йэм гомеренец кубрэк елешен суда уткэрэ. Зоология.
УРДЭКБОРЫН II и. Яссы кыстыргычлы келэшчэ.
УРДЭКЧЭЛЭР а. зоол. Урдэк, каз, аккош Ь. б.ны берлэштергэн кошлар семьялыгы атамасы.
УРЕЛУ I ф. 1. Теш. юн. к. уру I. Начальник Илсеяр каршысына тал чыбыктан урелгэн креслога утырды. Г. Гобэй. [Кызныц] озын коцгырт толым-нары. ечлэп урелгэн ефэк баудай булып, кровать кырыеннан салынып тешкэн. А. Шамов.
2. куч. Бергэ бэйлэнгэн булу, бергэ бару. [Нэфи-сэнец] тавышы йомшак, ягымлы. эйткэннэре бер-берсенэ бик ятышлы килеп, м;анлы гына урелеп баралар. Г. Бэширов. Ломоносовныц фэнни эшендэ теория белэн практика тыгыз урелеп бара. СССР тарихы.
УРЕЛУ II ф. 1. Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса кул-ларны, башны сузу, берэр нэрсэ юнэлешенэ бетен гэудэн белэн тартылу, омтылу. Габдулла верстак естенэ менеп басты йэм исурлеккэ урелде. Э. Фэйзи. Мортазин чемоданын урелеп алды да машинадан теште. Г. Эпсэлэмов.
2. Ускэндэ берэр юнэлештэ сузылу, омтылу (усемлеклэр турында). Яз кене эцылы туфракны тишеп чыккан яшь бодайлар нэрсэ эзли? Нигэ алар, бер-берсен узышып, кен-тен усэлэр, кояшка урелэлэр? Г. Эпсэлэмов. Мэйабэт зэцгэр кыяда, Белэм мин, курэм йаман: Карама усеп утыра, Урелеп куккэ табан. 3. Мансур.
3. куч. Тннлэшергэ омтылу, тырышу. Кубесенчэ [Закир Разияга] яхшы рэсемгэ яисэ матур чэчэккэ караган кебек кенэ карый. Куцеле шуннан арыга урелми. И. Гази.— Каян шулкадэр осталык, каян шундый кеч [<5"у художникларда]! Кая эле мица аларга урелергэ! Г. Бэшнров.
YPEM и. 1. Урелгэн чэч; толым. Ачуымны китер-сэ. чэч уременнэн тартырмын эле. Ф. Кэрим. Ак йолдызлар белэн бизэклэнгэн Синец чэч уремецдэ бетеркэц. Э. Ерикэй.
2. куч. Усеп утырган агачтагы нечкэ, асылынып торган ботаклар турында. Каеннарныц шэлбер урем-нэре Бэс чэчэклэр белэн урелгэн. Ш. Маннур.
УРЕМЛЭУ ф. сейл. к. уру I (1 мэгъ.). Чэчне бер-дэн уремлэу.
УРЕНТЕ (УРЕНДЕ) и. 1. Соныннан ачык туфракка кучереп утырту ечен парникларда якн махсус тутэл-лэрдэ устерелэ торган усемлек. Ике эрэ^эгэ кабак утырталар.----Инде уренте кеткэндэ генэ (менэ
YPK
732
YPH
сица кирэк булса!), эрэцэлэрне тутырып. кычыткан борнап чыга. Г. Гобэй. Кэбестэ урентесен---куче-
реп утыртканда, теп тамырныц очын взэлэр. Ботаника.
2. Усемлекиен орлыктан, тамырдан h. б. ш. ин беренче шытып чыккан сабагы. Карт еянке ауган, явыз куллар вянкене кисеп ташлаган. Лэкин еянке-нец тамыры тирэн, Уренделэр усэ башлаган. 9. Ерикэй.
УРКЭЧ и. к. еркэч. Алты почмаклы йортныц тубэсе урта бер лдиреннэн ицеп, дея уркэченэ ох-шап калды. Г. Ахунов.
YPJIE с. Урлэрдэн торган, урлэр еш очрый торган. Без алга урле юллардан барабыз. Г. Эпсэлэмов.
YPJIE-КЫРЛЫ: урле-кырлы сикеру — 1) тоташтан терлечэ сикерену. Тэгэрмэчлэр тигэн эциргэ тия, тимэгэн эциргэ юк, тачанка, авыр орудиелэрнец туц эзлэренэ бер тешеп, бер менеп, урле-кырлы сикерэ. Г. Бэширов; 2) куч. нэрсэгэ дэ булса нык борчылып якн шатланып урсэлэну, нишлэргэ белмэу. д бер чакны минем атым улде. Карчык елый, карчык укерэ, Атсыз нишлэрбез, ди, чэчен йолкый, Урле-кырлы, малай, сикерэ. h. Такташ.
УРЛЭТУ ф. 1. Йекл. юн. к. урлэу 1. Илтче мине, эцырым. еракларга, Су буйлатып, урлэр урлэтеп. 9. Ерикэй.
2. куч. Якын жибэру, якынаерга мемкинлек биру. —Пычрак хэйлэлэрегез белэн бик матур гына йезту-бэн капланырсыз. Мин тэхетемэ сез еланнарны урлэтмэм. М. Фэйзи.
3. Ут кабызу, яндырып жибэру. [ Тэмэке] урлэтеп, рэхэтлэнеп тетен суырып лсибэргэч. суз денья хэл-лэренэ кучте. И. Газн. Нэсимэ карчык самоварын урлэтеп эцибэрде. А. Шамов.
УРЛЭШУ ф. к. урлэу 1. Нэбиулла кайткач, Иш-май кунак абзасы хермэтенэ тур сэкесен бушатып, узе мич башына урлэште. Ш. Камал.
УРЛЭУ ф. 1. Кая да булса югарыга мену, кутэрелу. Нишлэп буген бик соцга калганнар?----Кояш
бик урлэде тугелме инде? М. Фэйзи. Без биек тау-ларга мендек. Без югары урлэдек. 9. Ерикэй. II Гомумэн алга киту, алга бару, хэрэкэт нту. Тик су аркылы уту ечен басма да. купер-фэлэн дэ куренми. ---Без Наман, су буйлатып, алга таба урлибез. Ф. Хесни.
2.	Берэр нэрсэгэ кабынып яна башлау, берэр нэрсэ буенча яиып жэелу (ут, ялкын турында). Ялкын урли ескэ, биеккэ. Тетен тетелеп чыга тэрэзэдэн, Аннан бии менеп кыекка. М. Жэлил.
3.	куч. Югарырак дэрэжэгэ ирешу, югарырак сый-фатка ия булу; усу. Уцган буласыц икэн, телэгэн мэктэпне бетереп чыгарга, эллэ кайда югары ур-лэргэ мемкин. М. Гафурн. Табигатьне ейрэну фэн-нэре урлэгэннэр, алга барганнар. А. Раснх.
4.	Ирексездэн башка килу, узен сиздеру (уй-фнкер, шом, курку h. б. ш.). .Эйфель манарасын комму-нарларга пэйкэл итэргэ кирэк!..’ Куцелгэ шундый фикерлэр урлилэр. Г. Гали.
УРМЭ с. 1. Уреп эшлэнгэн. Урмэ читэн. Урмэ каеш.
2.	Урмэлэп усэ торган. Урмэ усемлеклэрнец---
терле эцайланмалары була, шулар аркасында аларныц сабаклары югарыга кутэрелэ. Ботаника.
Урмэ гел — к. урмэле гел. Аерырга кирэк, курэ-сезме? Бадъянга урелэ урмэ гел. Н. Исэнбэт.
УРМЭКУЧ и. Узе ашый торган бежэклэрне аулау ечен пэрэвез кора торган буынтык аяклы хайван. Урмэкуч пэрэвезен сузган, чебенне шунда элэктереп алган йэм канын эчэргэ тотынган. А. Алиш.
Урмэкуч авы (оясы) — урмэкучнен чебеннэр, ?бе-
жэклэр элэктерэ торган йэм узе урмэлэп йери торган челтэр сыман жеплэре. Галимэ апа. нэкъ урмэкуч авына чорналган чебен кебек, кысылып бераз торды да---ишеккэ таба бара башлады. М. Гафури.
Садыйкныц сул як мацгаенда бармак сыярлык яра иде. Кан шарлап акты. Урмэкуч оясы капладык — басылмады. Г. Ибрайимов.
УРМЭКУЧКАЧ и. Бертекле ашлыклар ечен куркы-нычлы корткыч — ашлык конгызы; русчасы: кузька.
УРМЭКУЧСЫМАННАР и. зоол. Буынтык аяклы хайваннар классынын атамасы.
УРМЭЛЕ с. к. урмэ 2. Урмэле клевер.
Урмэле гел — нэрсэгэ дэ булса (жепкэ, коймага) урмэлэп усэ торган гел. Без кен саен урмэле гел кебек Кутэрелдек Наман югары! Ш. Маннур.
УРМЭЛЭЧ и. Чыпчыклар отрядыннан агач буйлап аска йэм ескэ бнк яхшы урмэли торган кечкенэ кош-чык, урман чыпчыгы; русчасы: поползень.
УРМЭЛЭУ ф. 1. Яссылык естендэ бетен Гэудэ белэн хэрэкэт иту, кучеп йеру (сейрэлучелэр турында). Улэн арасыннан мыштым гына, берэугэ дэ сиз-дерми. тын гына урмэли торган кара елан урле-кырлы сикерде. А. Алиш. II Гадэттэ бик куп аяклылар (бежэклэр йэм кайбер башка хайваннар) хэрэкэте турында. Ниндидер бер кызыл канатлы беэцэк ]Вил-данныц] сирэк сакалы аша иреннэренэ таба урмэли. Ш. Усманов. II Хэрэкэт итулэре белэн сейрэлучелэрне хэтерлэтэ торган эйберлэр турында. Танклар урмэ-лэу. □ Истребитгльлэр бомба ташларга чамалап Ил-2 естенэ урмэлэгэн Мессершмидтны куып алып киттелэр. Г. Гобэй.
2.	Нинди дэ булса еслеккэ гэудэ белэн орынып, куллар йэм аяклар, тезлэр белэн тиеп хэрэкэт иту, шуышу (кеше турында). Рота, сирэк кенбагыш сабаклары арасыннан посынгалап, алга урмэли башлады. Г. Бэширов. II Куллар, аяклар белэн ябышып югарыга мену. Экияттэге ике бала кебек, Каен баш-ларына урмэлэп, Ике штансыз малай денья белэн Танышып йергэн идек бергэлэп. h. Такташ. Егетлэр винтовкаларын кепчэк араларына тыгарга, броневик естенэ урмэлэп менэргэ тотындылар. А. Шамов.
3.	Нэрсэгэ дэ булса ябышып, уралып усу (усемлеклэр турында). Кабакныц коймага урмэлэп усуе. II Бнегэю, кутэрелу, усу. Зур салам зскертлэре бас-кыч-баскыч булып куккэ таба урмэлилэр, озыная-лар, кицэялэр, биегэя баралар. Г. Ибрайимов.
4.	куч. Югарырак дэрэжэгэ ирешу.— Ишеттегез-ме? [Сэйфулла] инспектор бу лам дигэн була,-кая
урмэли. Т. Гыйззэт.— Зтиец м;илкэсенэ басып югары урмэлэргэ телисец икэн, сузем юк. Тик егылып те-шэргэ туры килсэ, кара, ул вакыт аяк астында минем эцилкэм булмас. Ф. Бурнаш.
5.	куч. Нинди дэ булса бер юнэлештэ экренлэп бару. Вафа малае Сафа белэн волостька таба урмэлэргэ суз куешкан идек. X. Кэрим. [Галлэм], боз аркылы кучеп. may сукмагы белэн шэйэр ягына ур-мэлэде. Ш. Камал.
6.	куч. Акрынлап килеп, нэрсэнен дэ булса естен каплап, томалап алу, жэелу. Ялкын югарыга урмэлэп, егетлэрне чолгап алган иде. 9. Айдар. II Кучу, жэелу, таралу. Бу кенгэ кадэр без Россия олуг рево-люциясенец шэрыкка урмэлэвендэ Мулланурнмц кулэгэсен курэбез. Ф. Эмирхан.
7.	куч. Узеннэн-узе, кетмэгэндэ барлыкка килу йэм билэп алу (аерым хне, уй-фикер турында). [Рэхимов], куцеленэ урмэлэгэн шул сагышны куарга телэгэндэй, башын селкеп куйды. А. Шамов.
УРНЭК и. 1. Бер нэрсэне шуна карап яки улчэп эшлэу ечен булган елге. Башмагымныц чэмчэлэре Урнэк итеп чигэрлек. Т. Гыйззэт. Студиягэ кадэр
YPC
733
УРЭ
татар эдэбиятында опера либреттосы язу. классик музыка текстын тэрэ^емэ итунец кечкенэ генэ бер урнэге дэ юк иде. М. Жэлнл. II Мнсал. Бер ук уцыш-лылык, осталык белэн [Туфан] эш кэм техника сурэтлэулэрен дэ куллана белэ. Менэ кайбер урнэк-лэр[ен китерэм]. Г. Нигъмэти.
2.	Узенэ охшаган, уз нше булган башка эйберлэр турында чагыштырып кузалларга мемкинлек бирэ торган эйбер. Тау токымнары урнэклэре. □ Коча-гына терле игеннэрнец урнэген эк;ыеп, эк;ырлый-эк;ыр-лый йергэн шат йезле Газиз [Нэфисэнец] куз алдына килде. Г. Бэширов. || Берэр нэреэнен. схемасы, тэртибе. Мин эшемнец йэр урнэген язып тордым ацарга. М. Жэлнл.
3.	Нэреэнен дэ булса ачык мнеалы, типик чагылышы булган зат, предмет яки эш. Ж^м-э^ем иткэн шома, яшел яфрак. Чуклы-чуклы ап-ак багана... Ьэм шуца да ямьгэ. матурлыкка Урнэк булып каен санала. Ш. Маннур. [Илдар] куреэтте чиксез батыр-лыкныц, Чын дуслыкныц матур урнэген. М. Жэлнл.
4.	Башкаларга гыйбрэт була алырлык, башкалар иярэ алырлык, кучергеч була алырлык зат яки эш. Гелнар моаный. елкэн савучы булган кеннэн ук. сыер сага белмэуче хатыннарга урнэк булды. 9. Айдар. — Батыршалар халыкны болгатып йермэсэлэр. мин уземнец хуэцалыкны барысына да урнэк булырлык итеп куяр идем. К. Нэжми.
УРСЭЛЭНУ ф. 1. Хэсрэтлэнеп, ни эшлэргэ дэ белмичэ борчылу, пошыну. [Шэвэли абзый] инде эувэлгечэ MQup э^имертеп эшли алмый. эшли алмавы ечен уреэлэнэ. Г. Ахунов. [Фэттах] иптэшлэренэ сый оештырырга вэгъдэ итте. Лэкин .сый" булмый калды. Аныц урынына Фэттахка башка терле .сый" турында уйлап. уреэлэнеп йегереп йерергэ туры килде. 9. Фэйзн.
2. куч. Берэр яраткан кешесен курудэн якн башка терле шатлыктан терлечэ кылану, сикергэлэу. [Балалар]. пристаньга мин дэ барам.-----дип. куанышып
уреэлэнергэ тотындылар. С. Сабиров.
YPT а. 1. иск. Яз кене кар астыннан чыккан ко-рыган улэнгэ урлэтелгэн ут. Улэнле эцирне урт алмас. Мэкаль. Су эчендэ урт булмас. Мэкаль.
2. диал. Корылмаларны, мал-мелкэтне, яна торган бетен нэрсэне ялмап алып, юкка чыгара торган ялкын.
УРТЭЛЭНУ ф. Кайт. юн. к. уртэлу.
УРТЭЛЭУ ф. к. уртэу. Ник, машинист, экрен барасыц?! Бетен парыц биреп омтыл алга, Уртэлэмэ йерэк ярасын. Ф. Кэрим.
УРТЭЛУ ф. Берэр укенечле хэлдэн уфтану, эрну, кэефсезлэну. Тормыш юлдашыбыз кетэ безне, Анда аныц экраны уртэлэ: Аныц йомшак чэч толымын таптап. Фашист итеклэре утэлэр. Э. Ерикэй. Тэнэ-фестэн соц инде сыйныфта бары еч-дурт бала гына калган, башкалары. хэлфэдэн сорамый, ейлэренэ кайтып киткэннэр иде.------Габдулла сыйныфтан
уртэлеп, ватылып чыкты. 9. Фэйзн. || Ярсу, нэф-рэтлэну. Яшъ наратлар мица текэлгэннэр. Мин. каскамны бераз кутэреп, Дулкынланган зэцгэр томан аша Кенбатышка карыйм уртэлеп. Ф. Кэрим.
УРТЭНУ ф. к. уртэлу. Бэдерниса апа ей тулы баласы белэн, ире улеп киткэч, колхоз булмаса кишлэр иде?----3, менэ белмисеэ шул,— диде егет
уртэнеп. А. Расих.— Ичмасам, шунда уз ячейкабыз да ныклабрак эйтеп эцибэрэ белмэде,— ди [Гаяз] уртэнеп. М. Эмир.
УРТЭШУ ф. Урт. юн. к. уртэу 1. [Мицсылу белэн Хэйринец] дуслыклары кубрэк каз кеткэндэ чыбыклашулардан, - - - тел тидерешеп уртэшулэрдэн торды. Г. Минский.
УРТЭУ ф. 1. Юри ярсытып, берэрсендэ ачу тудыру; келу, мыскыл иту; котырту. Ж,ырчы егет, Зкбэревне уртэп. такмак эйтергэ кереште. А. Эхмэт. Кайсыбер усалрак кызлар „елак малой" дип мине уртэргэ керештелэр. М. Галн. Шул уйларны хатынга да эйтмэкче идем дэ, уртэр дип курыктым. Г. Толымбай.
2. диал. Ут хекеменэ тапшырып, янарга, кейрэргэ мэжбур иту. .Дэрьяны уртим!"— дигэн чыпчык сыман. Буш куык холкыцны ацкытма, исэр! Ш. Бабич.
УРЧЕМ а. Тере организм яки усемлеклэр кубэеп, ншэеп барлыкка килгэн затлар, усентелэр. Нэр са-рыктан икешэр урчем алу.
УРЧЕМЛЕ с. 1. Урчеме куп булган, тиз уРчи торган. Бик урчемле корткыч бит ул [эрлэн]. Бер па-рыннан ел эйлэнэсендэ утыз-кырык эрлэн урчуе мемкин. Г. Гобэй.
2. куч. Жннел башкарыла торган, бнк тиз алга китэ, арта торган (эш турында).— Без Ьаман шулай бергэлэп эшлик. ярыймы? Шулай куцелле дэ, урчемле дэ була ул. М. Фэйзн. [Сэйдэшевнец] байтак елларга сузылган урчемле хезмэте татар совет музыкасыныц усешендэ тулы гына бер дэвер булып санала ала. М. Жэлнл.
УРЧЕТКЕЧ а. 1. Яшь усемлеклэрне тэрбиялэп устерэ торган урын; питомник.
2. Нэрсэне дэ булса таратучы, арттыручы чыганак. Кыйммэтле урчеткечлэрне бик яхшы файдалану ечен хайваннарны ясалма орлыкландыру кулланыла. Биология. II с. мэгъ. Шундый чыганак булып саналган. Тарыны он итеп тарттырсац,-------терлеклэр ечен
дэ шэп азык. Бигрэк тэ урчеткеч тэкэлэр, урчеткеч угезлэр ечен эйбэт ул. А. Расих.
УРЧЕТУ ф. 1. Хайваннарны йэм усемлеклэрне тэрбнялэу, аларны устеру, нэселен арттыру белэи шегыльлэну. [Нечкэбил:] Узлэренэ файда китереэц, кешелэр агу лап та утермилэр, кумеп тэ бетерми-лэр. Ж,ылы ей ясап урчетэлэр, [бал кортларын] тэмле ширбэт эчертеп устерэлэр. А. Алиш.
2. куч. Берэр эшне бик тиз алга жнбэреп, нэрсэне дэ булса арттыру, ишэйту. Ул [керэш] бара беек халыкныц Бэхетен хуш иту ечен. Социалисток хум;алыкныц Кечен урчету ечен. 9. Ерикэй.
УРЧУ ф. 1. Бнк куп булып туу, арту, нэселе арту. Безнец^ колхозчы хэзер югары агротехника белэн эш итэ. Йез иллешэр пот уцыш алалар! Нэселле хайван да куп. кош-корт та шэп урчи. Г. Бэширов. Урчу— барлык терек организмнарныц узлеге. Биология.
2. Нэреэ дэ булса кубэю, ишэю. Нэрбер яца башак ил вез^даны, Совет кешесенец усуе. Коммунизм тезучелэр даны, Илебездэ байлык урчуе. 9. Ерикэй. II Саны, кече арту. Без искелек улем исен беркеп, Теш ыржайткан саен урчибез. М. Жэлил.
УРЭ рэв. Вертикаль, перпендикуляр, текэ (торыш). Урэ басу.
Урэ кисем иск. мат.—перпендикуляр сызык.
О Урэ карау—1) югарыга таба карап, алдында, аяк астында нэреэ барын курмн торган, кузе начар курэ торган кеше турында; 2) аяк астына карамыйча, башын югары тотып йеру; 3) чэчнен тырпаеп басып торуы турында. Солдат чэче урэ карый, Кен саен майлап тарый. Ш. Маннур. Урэ(гэ) кату — 1) кнере-леп, сынны катырып тоту. Теге кеше немецча нэрсэдер эйткэч. часовой урэ катты. А. Эхмэт; 2) куч. эшсез, тнк йеру турында; нелеп-бегелеп эшлэугэ гадэтлэнмэу, ялкау булу.— [Яыз], шэм шикелле, иелми-бегелми торган, урэгэ каткан нэреэ булгач, [безгэ] бер дэ мэгъкуль кеше тугел икэн. Г. Камал. Урэ енкеру — 1) югарыга таба сикеру. Сыртына
YP9
734
YCT
адэм атланганын сизу белэн, [ат]---алгы аяклары
белэн гуя куккэ омтылып. урэ сикерэ. дулый башлады. Г. ИбраЬимов; 2) куч. к. урле-кырлы: УРле" кырлы сикеру. Моны ишетеп э^енле Гитлер урэ сикерэ. Н. Исэнбэт. Урэ тору —1) арт аякларга басу. Ат бик каты тыпырчынып тартылды, аяклары белэн Эдирне казыды, урэ торды, хэтта нуктасын да езде. А. Шамов; 2) тырпаю, басу (чэч, йон Ь. б. ш. турында). Эт колак йоннарын урэ торгызып ереп л^ибэрде. h. Такташ; 3) туры, тез итеп аякка басу, бегелмичэ тез тору. Курыкты [немец] узе куреп, аяксыз да Минем урэ торып басканны. М. Жэлил.
УРЭЧЭ а. Арба яки чананын як-ягында буйга сузылып, аларнын кинлеген арттырып тора торган ин. тышкы агач. Арбаныц ике урэчэсен» нык тотынып утырмасац, арбадан сикереп тешеп калуыц да бик мемкин. М. Гали. Чана уц як урэчэсе белэн теп-текэ югары кутэрелеп бераз баргач, ат, узенец гаебен сизгэн тесле, шып туктады. Ш. Камал.
Урэчэле чана — урэчэсе булган чана. Машиналар-дан соц [кемнэрдер] урэчэле чаналарда уткэннэр. Г. Эпсэлэмов.
YPY I ф. 1. Буй-буй сузылган сыгылмалы нэрсэлэрне берничэ елешкэ булгэлэп, шул булемнэрне аралаштырып, чалыштырып, ншеп бер нту, шул рэ-вешле нинди дэ булса эйбер (бау, толым Ь. б. ш.) ясау. Бригадир, дулкынланып, толым очын урергэ тотынды. Г. Бэширов. || Шул юл белэн савыт, оя, чабата Ь. б. ш. нэрсэлэр ясау. Читэн уру. □ Без, оя уруче кошлар кебек, гел хэрэкэттэ. Э. Еники. Бергэ чабаталар уреп йергэн чакта, Син остарак миннэн урэ идец. h. Такташ.
2. куч. Каплап алу. Белмисезме. йерэгемдэ куптэн инде яз килгэн; Анда минем йерэгемне матур чэчэклэр ургэн. Э. Ерикэй.
YPY II ф. Борнау, шыту, уренте чыгару. Бэрэцге уру. □ Урман янындагы борчакны матур кеннэрдэ, яшел дип, эцыеп алмаганнар иде, хэзер кузакларын эк;эеп урэ дэ башлаган. А. Шамов.
YCEM а. Сан яки микъдар ягыннан арту, кубэю, ишэю хэле. Халык усеме. ^Цитештерудэн килгэн керемнец усеме. Уцыш усеме.
УСЕМЛЕК и. Ьавадагы Ьэмтуфрактагы терек булмаган матдэлэр белэн туклана, органик булмаган матдэлэрдэн органик матдэлэр эшлэп чыгара, гадэттэ узе яшэгэн урынга берегеп усэ торган организм. Тац иртэдэн башлап тешкэ хэтле, тешке аштан соц карацгы кичкэ хэтле тутэллэргэ су сибу, усемлеклэрне утау, сирэклэндеру эше езлексез кайнап тора. Ш. Камал. Усемлеккэ кояш нурлары ничаклы кирэк булса, балага ана мэхэббэте. ана иркэлэве шул чаклы ук кирэк. Г. Гобэй. Тишеклэр аркылы туфрак эченэ haea утэ ала. Ул haea белэн усемлек-лэрнец тамырлары сулу ала. А. Алиш.
УСЕМЛЕКЧЕЛЕК и. Авыл хужалыгынын усемлеклэр устеру белэн шегыльлэнэ торган тармагы. Усемлекчелекнец теп продукциясе, Ьичшиксез, аерым культуралар (бодай, арпа, солы, карабодай) буенча исэпкэ алына.---- Усемлекчелекнец тулай продук-
циясе составына эшкэрту продуктларын (он, ярма, тозланган яшелчэлэр h. б. ш.) кертергэ ярамый. Соц. Тат.
УСЕНДЕРУ ф. Иркэлэп яки мактап кешенен куне-лен кутэреп жнбэру. [Габдулла:] Шэймэрдэн, м;ырла эле тагы [эцырыцны], ул синец бик шэп чыга, дип усендерэ, тегесе. бу сузне чынга алып, иренми яцадан эцырлап бирэ иде. Э. Фэйзи. II Ьаваландыру, масайту. Мэдрэсэдэ миннэн дэ шэп, миннэн дэ куп укыган кеше булмаганга курэ, — бетен балаларныц естеннэн карау — минем кулда иде. Бу эш мине
усендереп э^ибэрде булса кирэк, мин уземне эрерэк тота башладым. Ф. Эмирхан.
УСЕНТЕ и. 1. Жнр естен каплап алган яки ,агач, тубэ Ь. б. ш. естенэ чыккан вак улэн яки агач усемлеклэр.
2. Усемлекнен сабактан якн тамырдан чыккан яна яралгысы. Питомниктан эллэ никадэр усенте алып кайтасы, аларны утыртасы бар иде. Г. Бэшнров. Яца борнап килгэн бу яшь усенте тузэр-тузэр дэ, иртэ килгэн салкын кыраудан шицеп калган гелчэ-чэктэй, беркен дэррэу сулып тешэр кебек иде. Г. Гобэй.
YCEHY ф. Кунел кутэрелу, нинди дэ булса шат-лыклы хэлдэн сон канэгатьлек хисе тою. ДДирэн бай усенеп китте:—Афэрин, нэни абый! Менэ моныц белэн ядэдитлэрнец авызын яптыц болай булса. 9. Фэйзи. II Ьавалану, масаю, эрелэну. Мин яхшы укыйм дип усену. Бай баласы булганга усену.
УСЕШ и. 1. Организм тукымаларынын сыйфат ягыннан узгэреше. Организмныц усуе йэм усеше узара тыгыз бэйлэнгэн булсалар да, икесе—ике нэрсэ. Биология.
2. Кутэрелеш, алга китеш. Беренче рус револю-циясе илебезнец усешендэ бетен бер тарихи полоса булып тора. М. Гали. Татар музыкасыныц чын-чын-лап усеше Октябрь революциясеннэн соц гына баш-лана. М. Жэлил. II Рухи елгереш, рухи Ьэм акыл сэлэтлэренен ачылышы. [Чулпаниныц] гарэп шигырь теориясе Габдулланы ялгыш эз белэн алып китте. Габдулланыц усеше ечен гаять зур роль уйнаган йэм уйнаячак халык эдэбияты-----кинэт кирэксез
эйбер булып калды. 9. Фэйзи.
3. филос. Янарыш, узгэреш. Игенченец фикер усешендэ икенче баскыч рэхэт кен кургэн кешелэрнец --барлыгын тешенудэн гыйбарэт. Г. Нигъмэти.
[Бер] теркем язучылар уз иж;атларыныц язмышын татар реакцион буржуазиясе язмышы белэн бергэ бэйлэделэр. Ьэм бу эдэбиятныц логик усеше аларны контрреволюциягэ, кара реакциягэ китереп тоташ-тырды. М. Жэлил.
УСКЭНЕМ и. Узеннэн кече кешегэ иркэлэп эндэ-шу сузе. Япь-яшь башыц белэн нинди мактаулы эшлэр эшлэгэнсец, ускэнем. Г. Гобэй.
УСМЕР и. 12 дэн 16—17 яшькэ кадэр булган бала, яшусмер. Усмер йерэгенэ ут иртэ кагылды. Нилэр генэ уйлап бетермэде ул! А. Гыйлэжев. | с. мэгъ. Усмер чаклар. Усмер балалар.
УСМЕРЛЕК с. Балалыктан яшьлеккэ кадэр булган. Усмерлек чоры. □ Уйлар еракка-еракка, соры тау-лар артына, малайлык, аннары усмерлек елларына китэлэр. Ф. Хесни.
УСТЕРУ ф. 1. Тэрбиялэп яшэту, урчету (усемлеклэр турында). Чын урманчы----урманны кису ту-
рында гына тугел, аны устеру турында да кайгыр-тырга тиеш. Г. Эпсэлэмов. Китерегез мица гелчэ-чэклэр! Мин аларны куз алдымда эк;эелгэн киц кырларга сибэрмен, шул кырларда мин аларны назлап, иркэлэп устерермен. Ф. Эмнрхан.
2.	Усэргэ мемкинлек биру, усешендэ ниидн дэ булса зурлыкка жнтуенэ ирешу (чэч, сакал, мыек турында). Монгол икэнен бары чем-кара кузлэре генэ сиздергэн лейтенант Дугаров, олы куренергэ тырышып, мыек устереп азапланган сержант Шакиров йэм мин----фронтныц сул флангысына ба-
рырга булдык. А. Шамов. [Байлар] мыекны такыр кыралар, устерэлэр сакалны, Кеше курмэстэй бул-ганда ялтыраталар бокалны. Ш. Мехэммэдев.
3.	Карап, тэрбиялэп, кемнен дэ булса усуен, ел-гергэилек яшенэ житуен тээмин иту.— Син бит
YCY
735
YTE
минем кадерле кызым идец, мин дэ, анац да сине тэрбиялэп устердек. Г. Камал. Асылда Сэйфулланы башыннан сыйпап устергэн. укыткан. аца мемкин кадэр дерес, яхшы тэрбия бирергэ тырышкан кеше Сабир абзый булды. Э. Еннкн.
4.	Нэрсэгэ дэ булса елгерергэ, тиешле нэтижэгэ ирешергэ, ныгырга булышу. [Зиннэткэ:] Синец та-лантыц йомылып ята, аны устерергэ кирэк, синнэн зур артист чыгуы мемкин, дилэр. Г. Бэширов. Аныц иэцат активлыгы музыка белемен устеру, техни-каны арттыру белэн бергэ бэйлэнде. М. Жэлил.
5.	Нэрсэнен. дэ булса билгеле бер дэрэжэгэ, кечкэ, югарырак баскычка кутэрелуен тээмин иту. Беек Октябрь социалистик революциясеннэн соц Г. Камал узенец бетен кечен йэм талантын совет культура-сын устеругэ багышлады. М. Гали. Кур, ничек дэртлэнеп. йэм сееп Устерэ уз илен халкыбыз! Э. Исхак.
6.	Эдэбнят-сэнгать эсэрлэрендэ эчтэлекне тирэ-нэйту, кннэйту, баету. Нэрбер сэхнэ эсэрендэ вакый-ганы устерэ торган эчке керэш булырга тиеш. М. Жэлнл.
7.	Кнскенрэк, бнлгелерэк нту; рухландыру, кечэй" ту. Атаклы разведчикныц куцелен кутэрерлек, дэр-тен устерерлек хат язучысы булмавын уйлап. [ Таня] аны кызганып куйды. А. Эхмэт. [Рэхилэ] инде хэзер ананыц сузлэрен тыцлый алмый. ул сузлэрнец йэртерле мэгънэсе югалды, тик, утлы кумергэ акрын гына ергэн м;ил шикелле, йерэгенец чыдамаслык эрнуен генэ устерэ, кечэйтэ. Э. Еники.
8.	Арттыру, кутэру (бэялэр турында). Ягулык эйберлэренэ бэялэрне устеру.
YCY ф. 1. Яшэу процессы нэтижэсендэ зураю, бнегрэк, озынрак, авыррак h. б. ш. хэлгэ килу; микъ-дары арту (кеше, хайван, усемлек h. б. ш. турында). Бу хатын кен-тен тегу тегэ икэн, ди. 3 кыз кен саен усэ дэ усэ икэн. Р. Ишморат. Тэрэзэ теплэрендэ чулмэклэрдэ утыртылган геллэр усеп утыра. Г. Эпсэлэмов.
2.	Олылану, зур кеше булу. Газыйм да, Разия да бу минутларда узлэрен ничектер бердэн усеп, эцит-дилэнеп киткэн тесле сизделэр. Г. Минский.— Их, тизрэк усэсе, тизрэк эткэйгэ эшлэшэсе иде дэ, бу тирес оясыннан шул авыл уртасына — оста Зариф-лар тирэсенэ кучэсе иде! Г. Ибрайимов. II Кайда да булса, нинди дэ булса шартларда узеннен беренче елларынны, балалык чорын уткэру. Сахрада туып, сахрада ускэн кетуче ечен, кук кояшы булганда, алтын сэгатьнец кыйммэте юк. М. Фэйзи.
3.	Нинди' дэ булса озынлыкка житу (чэч, сакал, мыек турында). Сакал усеп билгэ эциткэн чакларда да Сабыйлыктан кайберэулэр чыкмый кала. 3. Мансур. Кадермэтев-----чытырманланып ускэн сары
мыегын кабартып вре генэ [сейли иде]. К. Нэжми.
4.	Булу, яшэу (усемлеклэрнен таралу районы турында сейлэгэндэ кулланыла). Усэр чулдэ мамык, виноград. Саран сахра ямьгэ теренер! Ш. Маннур. Кая хэзер комсыз кузен ташлау Кипарислар ускэн якларга, Оясында урын тапмый фриц Кара канлы эцанын сакларга. Ф. Кэрим.
5.	Сан йэм кулэм ягыннан зураю, арту, кубэю. Без курэбез: яца йортлар, яца заводлар туа. мэк-тэплэр усэ, клублар... Наданлык артка шуа. Э. Ерн-кэй. Бодай кешеле ускэннэн-усэ бара, кешел кутэ-релгэн саен, Нэфисэнекелэрнец йезе яктыра бара иде. Г. Бэширов. II Кутэрелу, арту (бэя турында). Эйберлэргэ бэялэр усу.
6.	Зураеп, кинэеп, эйэмияте, кече арту, кин колач алу. Бишьеллыкныц беек гигантлары йаман усэ, Ьаман куккэ таба урелэ. h. Такташ.
7.	куч. Камиллэшу, яхшыру, ныгу. Усэ-усэ генэ музыка узенец югары формасына ирешэ ала. М. Жэлнл. Бу революция культура йэм иэцат кечлэренец усуенэ дэ этэргеч булды. М. Галн. II Рухи баю, жит-легу, елгеру. Балаларныц эчке деньясы килэчэкнец якын емете белэн, изге тойгылары, яхшы уйлары белэн нурланып уссен. Г. Бэшнров. II Нинди дэ булса узлеклэрнен, сыйфатларнын тууы, кечэюе. Тукайда демократчылык карашлары усэ бара. Г. Нигъмэти.
8.	куч. Дэрэжэсе, абруе арту, кутэрелу. Гайшэ апа белэн балалар да [Габдуллага] бик тиз иялэш-телэр. Башта кечкенэ гэудэле куренгэн гади генэ малай алар кузендэ бик тиз усеп китте. Э. Фэйзи.
9.	Усену, шатлану, горурлану. Шатлыктан усеп киту.
10.	Ачыграк, бнлгелерэк була бару; кечэю. Куце-лендэ, кара еландай, шик уяна егетнец. Шик усэ: йерэген, акылын билэп ала. И. Газн. Бетен тойгы-ларыбыз устелэр: кукрэклэребез иркен сулый, тавы-шыбыз иркен булып чыга, колакларыбыз иркен ишетэ,----кузлэребез иркен курэ. М. Эмир.
11.	филос. Янару, узгэру. УДэмгыятьнец усуе.
YT и. 1. Бавырдан эчэклэргэ буленеп чыга торган сарылы-яшелле куе ачы сыеклык.
2. куч. Ачу, эчке ачу; зэйэр. Ул арада ефрейтор Гарячныц кайтып килуе куренде. Карт солдат, эчендэге бетен утен аныц естенэ сытарга телэгэн-дэй, аны ачуланып каршы алды. Ф. Хесни.
Yt куыгы — бавырдан буленеп чыккан ут жыела торган куык.
О Уткэ тию — бнк нык ачуны китеру.
YTEM и. Сатылу дэрэжэсе. Товарныц утеме.
YTEMJIE с. 1. сейл. Барыннан да ныграк сорала торган, тиз сатыла торган (товар турында). [Вэли:] Бер-ике пот киндер сусе бар, йез метрлап ишкэн бау бирермен. [Нэбиулла:] Товарлары утемле товарлар икэн. Т. Гыйззэт.
2. Тээсир итэ торган, игътнбарга алына -торган, нэтнжэле. [Публицист язучылар] ечен эдэби эсэр аша уз сыйнфый карашларын тулырак, утемлерэк итеп биру беренче бурыч булып тора. Г. Нигъмэти. Зиннэт Хэйдэрнец шундый утемле сузлэре йэм кечле дэлиллэре белэн узен эцицэ башлавын [тоя]. Г. Бэшнров.
YTEHE4 и. Берэрсеннэн нинди дэ булса сорауны, телэкне канэгатьлэндерергэ, утэргэ соралган эш, йомыш.— Давыт, синнэн аерым бер утенечем: энкэй белэн сецлем Саэцидэне юатырга тырыш! Хуш! Г. Ибрайимов. Хатларда бик тулы итеп хэлемне йэм утенечлэремне, телэклэремне яздым. М. Жэлил. II сейл. Берэр нэрсэ сорап, утенеп язылган рэсми язу, гариза. [Нэфисэ:] Котла мине, гелкэем, бик нык итеп кулымны кыс — мин эле генэ партиягэ керергэ утенеч язып бирдем. Г. Бэшнров.
YTEHY ф. Кемгэ дэ булса берэр эшне башкаруиы сорап мерэжэгать иту. Тукай белэн танышасым бик килгэнгэ, алып барып таныштыруны [Харистан] утенергэ туры килде. М. Гали.— Мицзифа иптэш, безнец коллектив йэм публика Сездэн берэр нэрсэ эцырлавыгызны утенэ. Ш. Камал. II Берэр нэрсэ эшлэргэ тэкъдим иту. [Геллэр] Газинурдан----берэр
йенэргэ ейрэнуен утенгэн. Г. Эпсэлэмов. Мица [Фазыйлларны] тыцлау куцелсез, шулай да чыдыйм. Утыруларын утендем. Г. Ибрайимов.
YTEn-CYTEIl: утеп-сутеп йеру (тору) — ара-тирэ йэм березлексез ары-бире утеп йеру, арлы-бирле йергэлэу. Дошманныц утеп-сутеп торуын сизеп, [егетлэр юлдан] читкэ тайпылырга мээцбур булды-
YTE
736
YTK
лар. Э. Еннкн. [Бай малае] ахырда утеп-сутеп йеру белэн генэ куймый. уткэн вакытта, бик килешсез булса да, [Зэйнэпкэ] ишарэ кылып утеп китте. М. Гафурн.
УТЕРГЕЧ с. куч. 1. Бик каты, аяусыз, авыр тээсир итэ торган. Бабайныц утергеч сузлэреннэн соц. элеге тавык кушаматлы кеше белэн бэхэскэ керунец мэгъ-нэсе калмады. Г. Эпсэлэмов.
2.	Жннелугэ, юкка чыгуга, Ьэлакэткэ китерэ торган. Пролетариат самодержавиегэ утергеч удар ясаячак. СССР тарихы.
УТЕРЕШ и. Узара куплэп утерешу, кырылыш. [Кызыл каЬарман], озак баргач, алда курде сугыш. Анда яман сугыш. куркыныч! Туплар атып. куклэр калтыратып, Анда утереш, суеш, бетереш. М. Жэлил.
YTEPY ф. 1. Кемнен яки нэреэнен дэ булса терек-леген бетеру, яшэудэн туктату, улек хэлгэ кнтеру; Ьэлак иту.— Жэгъфэров иптэш акларга пленга элэккэн иде. аны шунда бик каты газаплап утергэннэр. А. Шамов. Усал идем, Карчык-корчыкларга Бик куп бэла-каза китердем, Бакчабызга кергэн урдэклэрен Таяк белэн кыйнап утердем. h. Такташ. Иртэ чэчу Чуп улэнен утерэ. Ф. Кэрим.
2.	мед. Берэр терле чара белэн ензмн, тоймый торган хэлгэ китеру. Тешнец нервысын утеру.
3.	куч. Юкка чыгару. [Гала] ни эйтергэ, бу хак-сызлыкны ни белэн утерергэ бер секунд аптырап калды. Г. ИбраЬимов. Ирексезлек. тарлык йврэктэге Бар еметне, дэртне утерде. М. Жэлнл.
4.	куч. Бик нык аптырату, авыр, газаплы хэлгэ калдыру. Бу Гелнар мине кайтып лдиткэнче узенец тел, белэн утерэ инде. Э. Айдар. [Разияныц бу сузлэре] Закирны тэмам утерэ. И. Газн. II куч. рэв. мэгъ. утереп. Бнк нык. Ymepen мактау. □ Уц аягым бик каты сызлый, башым утереп чатный, аягымны кузгатырга телам, кузгата алмыйм. Э. Айдар.
YTEPY4E и. Кемне дэ булса утергэн, шул эшне башкарган жинаятьче. [Илсеяргэ] твркем арасыннан бабасын утеручене эзлэп табасы да нэни кул-Лары белэн кукрэген кыйный-кыйный слыйсы иде. Г. Гобэй. Золым юлын алган кеше Кешелэргэ ничек ышансын? Эзен яшеру ечен утеруче Ж,инаятьтэн кайчан бушансын? Н. Исэнбэт.
УТЕЧ а. свйл. к. бурыч, эжэт.— Утечкэ берэр умачлык оныц табылыр эле. Р. Ишморат.
YTELUJIE с. свйл. к. утемле. Утешле товар.
УТЕШЛИ рэв. Утеп барганда, бер унайдан. Авы-лыца утешли тия кур. h. Такташ. [Фэхри], Теньяк фронтка утешли. юл уцаенда бер тенгэ Гайшэгэ кунакка кайт[ты]. Г. ИбраЬимов.
УТИ-УТИ аваз ияр. Урдэклэр чакырганда эйтелэ. Ути-ути урдэклэрем, Урдэклэрем. дудэклэрем, Тал-пына йврэклэрем. Н. Арсланов.
УТКЕЛ и. 1. Тау араларындагы тар юл.— Тянь-Шань тауларыныц тар гына бер уткелендэге чик сакчылары аларны [яшьлэрне] бик яхшылап тенти-лэр. 3. Бэшири.
2.	Елга кнчуе. Уткелсез булса. Судан биз. Эйтем. Урал суын урап чыктым. Тирэн аныц уткеле; Урал буйларында усэ Егет-кызныц уткене. М. Фэйзи.
УТКЕН с. 1. Бик яхшы чэнчэ яки яхшы кисэ торган кырыйлы, нечкэ яки юка йезле; яхшы чэнчеп яки кисеп була торган. Уткен пэке. Уткен кылыч. О Гафиятнец башында йез терле уй, лэкин аца карап уткен чалгысы тукталып тормый аныц: чаж-чыж Ьаман чаба да чаба ул. И. Гази, встенэ тигез итеп тирес лдэелгэн мдирне уткен сабан калагы
кисеп алып, бер якка каерып сала башлады. Г. Гобэй. II куч. Арык; очлаеп торган. Биясенец уткен сыртына бер капчык чэчулек салып. иц койрыкта Мицнулла кача иде: ул аты яныннан тырык-тырык йвгерэ, минут саен капчыгын твзэтэ, теш аралаш сугенэ, мыгырдый. И. Газн. Биек may тора, э биек may естендэ уткен кыялы таш тора, ди, э таш естендэ. агуларын чэчеп. э/gude башлы аждаЬа басып тора икэн, ди. А. Эхмэт.
2.	куч. Яхшы, зирэк. [Г. Гыйззэтнец теп герое— Байтирэк], Ьичшиксез, уткен акыллы. оста телле. шаян ялчы егетне — халык вэкилен эцанлы итеп куз алдына китерэ. М. Жэлил. Кузе утк н икэн, [Рэхмэтуллин] башлап мине танып алды:—Мицле-бай абый бит син?—ди. М. Гали.
3.	Утэ булдыклы, елгыр. Кайда булсац да син, Як-ягыца яхшы карап йер, Уткен чекист тесле, бер карауда, Дус-дошманны ачык аера бел! Ш. Маннур.— Уткен кызлар сейгэненец сизэр аяк басуын. М. Фэйзн. II рэв. мэгъ. Тээсирле Ьэм бик ачык ан-ларлык итеп. Куцел азыгы да кирэклеге турында сез дерес Ьэм бик уткен эйттегез. Ф. Хесни.
4.	куч. Кечэнешле, кнеренке. Дшьлэрдэге бугенге лирика артык эчке уткен хислэр тирэсендэ эйлэнэ. h. Такташ. [Фэхри] моцарчы бик уткен интерес белэн бу ярым грузинча, ярым Казан татарынча киенеп йергэн киц ждилкэле, каты басымлы, чандыр йезле эшче егетнец эшлэрен кузэтеп килэ. Г. ИбраЬимов.
5.	куч. Кечле, утемле, тээсирле. М. Гафури узенец уткен ишгырьлэре аша эчке дошманнарны, контр-революцион миллэтчелэрне, кулак калдыкларын шулай у к рэхимсез фаш итте. М. Жэлнл. Бу ши-гырьлэрнец эчтэлеклэре пролетариат революциясе дошманнарына карата ачы Ьэм уткен сатира белэн сугарылган. М. Гали.
6.	Бнк кечле, кискен, узэккэ утэ торган (жнл, янгыр, салкын турында). [Тариф] барактан чыккач, уткен ж;ил улавы арасыннан, дицгез герлэулэре белэн бергэ, неводчыларныц hay-hy тавышлары ише-телеп, аныц куцелен эллэ нишлэтеп, борчып :ндибэр-делэр. Ш. Камал. Жил тэмам шашына башлады: эле тертеп егарга телэгэндэй, барлык кече белэн ескэ ташлана, эле уткен яцгыр тамчылары белэн биткэ, кузгэ китереп бэрэ. И. Гази. II Бик кискен. Безнец келулэргэ эцавап урынында, зур бакчаныц чиксез тирэнлегенэ кумелеп югалган куе шомырт куаклары арасыннан, уткен булып, кызлар келуе ишетелде. М. Эмир. Уткен бер сызгыру тавышы белэн нечкэ генэ каЬкаЬэлэп келу тавышлары ишетелэ. Ш. Камал.
7.	куч. Алга килеп баскан, елгергэн, кичекмэстэн чишуне кетэ торган (эш яки мэсьэлэ турында). Совет язучысыныц иэ/дады — нинди изцади юнэлештэ ба-рырга тиешлеге — хэзер аерым уткен мэсьэлэ. М. Жэлил. Горький, крестьяндагы вак милекчелек 'ерткычлыгын, аныц тормышында патриархатлык-ныц алама калдыкларын куреп, шуны уткен ягы белэн укучылар алдына китереп бастыра. Г. Нигъмэти.
УТКЕНЛЕК и. Уткен булу сыйфаты, хэле.— Теш-лэрецнец уткенлеген Кудрявцев та оныта алмый булыр. Ш. Камал. Куп денья курмэгэн пассажирлар яшь кенэ малайныц Ьэммэсен белеп йеруенэ, аныц зирэклегенэ, уткенлегенэ шаккаталар. М. Гали. Хэзер инде [квнлэшу тойгысыннан] уткенлеге югалган, шулай да картыныц кузлэренэ Караганда Ольга Аяександровнаныц уца башлаган зэцгэр кузлэрендэ эле дэ нур кабынып китэ, яцакларына аз гына алсу-лык та йегерэ. Г. Эпсэлэмов.
YTK
737
YTK
УТКЕНЛЭНУ ф. 1. Теш. юн. к. уткенлэу.
2.	Яхшыру, камиллэшу, знрэклэну. Хэйдэрнец зиЬене иц дэртле. иц кэефле вакытлардагыча уткен-лэнеп, уйлары узеннэн-узе юлбашчыныц тирэн фи-керлэренэ урелеп бара иде. Г. "Бэширов.
3.	куч. Чаялану, жнтезлэну, усаллану. Уткенлэн-гэн сыйнфый дошманныц сугышы [Фазыл белэн] безне ут белэн су кебек каршы куйды. Г. ИбраЬимов.
4.	куч. Киеренкерэк, бнлгелерэк була бару. [Хэй-дэр] биш бармагы белэн куе чэчен аралаштырып, | тойгылары уткенлэнгэн хэлдэ. бетен илнец йерэк тибешен тыцларга телэгэндэй, туктап кала. Г. Бэширов.
5.	куч. Остару, тээсирлерэк булу. Хэзер-ка-
лэмнец шомаруы, уткенлэнуе, кечэюе. ныгуы ечен керэшергэ кирэк. М. Жалил.
УТКЕНЛЭШУ ф. к. уткенлэну 2. Тойгылар уткен-лэшэ, куцел узеннэн-узе романтикага бирелэ. М. Эмир.
УТКЕНЛЭУ ф. Кадый, чэичэ яки кнсэ торган нэрсэлэрне кайрап тагын да уткенрэк хэлгэ кнтеру, уткенэйту.
УТКЕНЭЮ ф. к. уткенлэну. Элек ел буе чирдэн айнымый торган йомшак кына кеше иде, хэзер энэ арка-эцилкэгэ дэ кицэеп. куз карашлары да утке-нэйгэн кебек куренэ. Г. Бэшнров.
УТКЕР с. к. уткен. Атым ярсыган, Кылычым уткер. Син, ярсу атым. дйдэ. утка кер. Ф. Кэрим. [Кыз] шулай у к ишеттеме икэнни? Шыпырт кына эйткэн идем лэбаса!---Колаклар уткер икэн узендэ
дэ! Ш. Камал. Шагыйрьнец бу хактагы фикерлэренец дэ оригинальлеге. уткер куелышы, эк;итдилеге кузгэ тертелеп торганын курми киту мемкин тугел. Г. Нигъмэти.
УТКЕРЛЕК и. к. уткенлек. [Галиябану] алдана торган бала тугел, тесен, буен, акылын, фигылен, белемен, эк;итезлеген, уткерлеген ходай .мэ сица!" дип биргэн дэ куйган инде. М. Фэйзн. [Илсеярнец] Актушкэ карап торган кузлэре экрен-экрен уткер-леклэрен югалтр. бардылар. йомылдылар. Г. Гобэй.
УТКЕРЛЭНУ ф. к. уткенлэну. [Сираэ^етдинныц] сандыгы тебеннэн [полицейскийлар] майлы кара чупрэк эченэ терелгэн йэм бик нык уткерлэнгэн .шикле" пэке таптылар. 9. Фэйзн.
УТКЕРЛЭУ ф. к. уткенлэу. Пычак уткерлэу. □ — Менэ [кискечне] эйбэт итеп уткерлэргэ кирэк. А. Раснх.
УТКЭЗУ ф. к. уткэру (1, 2, 5, 10 мэгъ). [Ж,амали] инэгэ бик озын &$еп саплап ала, теймэнец сукыр кузеннэн бер генэ кат уткэзэ, теенлэп, э^епне езэ. Г. ИбраЬимов.— [Лэбибэ] сменасында Гелсинэ ме-тодын уткэзергэ тырыша, минемчэ. Р. Ишморат. — Карагыз эле, сецелем,— дидем мин, мемкин чаклы йомшак итеп Ьэм бер ук вакытта уткэзергэ дэ тырышып,-------узебезне [э/ситди] эшкэ бара торган
кешелэр итеп карыйк. Ф. Хеснн.
УТКЭРГЕЧ и. 1. Электр энергиясен уткэру, сигнализация Ьэм элемтэ снстемалары ечен, шулай ук электр машиналарында, аппаратларда Ьэм приборлар-да магнит кырлары барлыкка китеру ечен кулланыла торган металл чыбык.
2. Жылылыкны, тавышны, электр тогын узе аша яхшы уткэрэ торган матдэ. Электр энергиясенец уткэргечтэ турыдан-туры эцылылыкка эверелуе.
УТКЭРУ ф. 1. Юл биреп яки юнэлеш, юл курсэтеп, алга таба хэрэкэт нтэргэ якн берэр нэрсэ аша, нинди дэ булса каршылыклар аша утэргэ мемкинлек биру, ярдэм иту. Зал чыннан да шыгрым тулган иде. Кызларны, юл биреп, алга уткэрделэр. Г. Эпсэ-
47 а-м»
лэмов. Тимерюлчылар Корниловныц контрреволюцией гаскэрлэре теялгэн поездларны уткэрмилэр. И. Гази.
2.	Нэрсэне дэ булса берэр эйбер аша чыгару, шул юл белэн чистарту. Кешелне икенче якка кучереп карыйбыз. Алай да рэте юк. Булмаса, ейгэ алып кайткач, [арышны] илэк аркылы уткэреп карарбыз инде, дибез. М. Гали.— Борчакныц чубе бетеп эцит-мэгэн.--- Тагын бер кат машинадан уткэрергэ
кирэк иде, мин эйтэм. Р. Ишморат. II Кндеру, тагу. Газинур [атныц] тимер чылбырыннан элэктереп елгерде Ьэм чылбырны алка аркылы уткэреп, ике кулы белэн аца асылды. Г. Эпсэлэмов. II Аркылы чыгару (кагып, сугып, тншеп). Кадакны тактаныц икенче ягына уткэру. II к. уту I (4 мэгъ.). Плащ су уткэрми.
3.	куч. Сызу, билгелэу. Туры сызык уткэру.
4.	куч. Нннди дэ булса озын нэрсэне бнлгеле бер урын аша сузу. Максудов уртадагы естэл естенэ асылмалы лампа куяр еч н электр чыбыклары уткэрэ. Р. Ишморат. [Килен] тагы эцеплэр уткэрде, шулай ейнец бетен ялангач стеналарын ким; ле селгелэр, чигуле намазлыклар белэн бизэп бетерде. Г. ИбраЬимов. || Челтэргэ тоташтыру. Радио уткэру. I I Элемтэчелэр, Алмалыга телефон уткэрергэ дип, юл буена баганалар ташлап киткэннэр икэн. А. Гыйлэжев. Бетен авылны яктыртып, электр уткэрделэр. 9. Исхак.
5.	Нэрсэнен дэ булса бнк тээсирле булуы турында. Каты эцил эллэ кайдан салкын су бертеклэре чэчэ, биткэ бэрэ, эчкэ, йерэккэ, эцилеккэ уткэрэ иде. Ш. Камал. [Рэуфэлэр] шундый яцгырлы елак кеннэрнец берендэ, тамырларга кадэр юеш уткэреп, арып кайткач, кичке табынга эцыелып утырдылар. А. Шамов.
6.	куч. Тэкъднм иту, курсэту, чагылдыру. Ул субъектив фикерлэрне эсэрдэ уткэругэ, тенденцияле эсэрлэр язуга каршы. Лэкин [Чехов] бу принцибында да озак кала алмый. Г. Нигъмэти. .Хуэца Насрет-дин" пьесасыныц уцышлы яклары шулардан гыйбарэт: беренчедэн, автор пьесада оста рэвештэ бер билгеле, ачык идея уткэрэ. М. Жэлил. || Нэрсэне дэ булса тормышка ашыру, законлаштыру. Патша хеку-мэте милли культураныц Ьэртерле куренешен буар-га [телэде], рус булмаган миллэтлэрне кечлэп .руслаштыру" политикасы уткэрде. М. Галн II Нэрсэнен дэ булса кабул нтелуенэ, раслануына, тормышка ашырылуына ирешу. Якуб уз тэкъдимен уткэрэ алды: президиум биш кешедэн сайланды, аларныц ечесе большевик иде. И. Газн.— Без забастовкасыз, яхшылык белэн дэ акрынлап уз телэгебезне уткэрэ килдек. Ш. Камал.
7.	куч. Нэрсэне дэ булса башкару, булдыру, ясау. —Уземнец ейдэге кабинетта химия тээ^рибэлэре ут-кэрэм. Ш. Камал. Партсекретарь, бетен цехны м;ыеп, Кыска гына эцыелыш уткэрде. Ш. Маннур. Эш биредэ тац белэн башлана, беренче савуны дурт белэн биш арасында ук уткэрэлэр. 9. Еникн.
8.	куч. Купмедер вакыт кайда да булса якн ннчек тэ булса яшэу. Хэзер надан уткэргэн гомеремне жэллэп кен. званым эрни. М. Эмир. Шундагы куак-лар арасында кенне уткэрдек. 9. Айдар.
9.	Нэрсэ дэ булса (берэр авыр хэл, авыру, кайгы, кунелсезлек) кнчеру. Мондый фаэцигане уз башын-нан уткэргэн Чулпан кунагыныц хэлен уткен рэвештэ йерэгеннэн кичерде. Г. ИбраЬимов. Озатырга сестра да чыккан иде.---Ул Хэлим белэн а рылы-
шуны бик авыр уткэрэ иде. А. Шамов. || Игътибар итмэу, кнчеру. Авыр сузлэр ишетсэгез, уткэреп mqu-бэрегез. Жыр.
УТЛ
738
YTY
10.	куч. Бнк нык тээсир иту, аиларлык нту. [Ямала/,] э^ырлый-э/^ырлый эрэцэлэрдэн бодай тутыра башлады[лар\.----Эпипэ, утырган эцирендэ тынып,
м;иргэ текэлде. .he! Сица да уткэрделэрмени?'— дип уйлады Мэулиха тути. Г. Бэширов.
11.	куч. Сата алу, реалнзацнялэу. Кризис башла-ныр алдыннан м;итештеру иц югары дэрээцэгэ лдитэ, лэкин [товарны} уткэру мемкинлеклэре тагын да зуррак кебек тоела. Политэкономия.
УТЛ ЭТУ ф. Артык куп яки артык майлы нэрсэлэр ашау сэбэпле, маемлау, кунел болгану. Ул кадэр баллы нэрсэ булгач, бик твче нэрсэ булып, безне бетенлэй утлэтеп бетермэсэ ярар иде дип куркам. Г. Камал.
УТЛЭШУ ф. 1. Узлэштерелу, сену (азык турында). Май бик тизлек белэн чебеннец вченэ утлэште.-----
[Чебеннец вче] май белэн тулды. Ак юл.
2. Гадэттэ эч, йерэк, узэк, эцан сузлэре янында: утеп керу, бнк каты тээсир нту. Шул вакытта эллэ кайдан ерактан э^анга утлэшэ торган моцлы кей [ишетелэ}. Г. Рэхим. Салкын йаман сизелеп бара. Карт чикмэннэн эчкэ утлэшэ. Ш. Маннур.
УТЛЭУ ф. к. маемлау.
УТМЭС с. 1. Житэрлек кадэр чарланмаган, кай* ралмаган, кнсэргэ, кадарга h. б. ш. авыр булган, тупас. Аерылу кайгысы утмэс пычак булып Фэйзук-нец йерэген телгэлэде. Ф. Хесни.
2. Соралмый торган. Шундый утмэс малны сатар-га яки йич булмаса-----башка нэрсэгэ алышырга
янэ приказчиклар кирэк буладыр. Ш. Мехэммэдев.
О Утмэс товар — берэугэ дэ кнрэкмэс кеше турында.
УТМЭСЛЭНУ ф. Утмэс хэлгэ килу, кыршылу, тупаслану.— Фэйзулла абзый, ясленец пычаклары бик утмэслэнде, бераз чарлап бирмэссец микэн? Г. Галиев.
УТМЭСЛЭУ ф. 1. Утмэс хэлгэ китеру, тупаслан-дыру.
2. куч. Томаландыру, вак-теяк нэрсэлэр белэн генэ шегыльлэнергэ мэжбур иту. Бу тар миллэтчелек йэм пантюркизм изелуче миллэт халкыныц сыйнфый ацын утмэслэу, аны шулай революцион хэрэкэттэн аерып алу[ны[ куздэ тотты. М. Жэлил.
УТЭ рэв. 1. Нэрсэнен дэ булса бетен калынлыгы аша утеп. Утэ курену. Утэ чыгу. □ Кояш нурлары ---казарманыц тузанлы тэрэзэлэре утэ каршы стенага теш[элэр}. М. Гафури. .Суык йерэк', .чал-дун" малайлары Бигрэк чая булып усэлэр, Хэзердэн ук инде моцнар белэн Тайгаларны утэ кисэлэр. Ш. Маннур.
2. Бик, артык, чиктэн ашып. Утэ таныш йэм якын йорт иде бу. 9. Фэйзи. Шул утэ юка йэм утэ э^ицел зэцгэрсу пэрдэ астыннан анда-санда илэк йолдызлар тонык кына эк;емелди. Г. Эпсэлэмов.
О Утэ кызыл — бнк анлы, алдынгы фикерле булып кылана торган. Утэ кызыл тиз уца. Мэкаль. Узец тегелэй бигрэк тэ утэ кызыл булып киттец. кордаш.----Кайчан гына мэчет карты булып йери
идец эле. Р. Ишморат. Утэ куренмэле — 1) якты-лыкны бик яхшы уткэруче. Утэ куренмэле юка чынаяк китегенец нэфис бизэклэре естенэ оста куллар, бик килештереп, алтын белэн нэрсэдер язган булган. Г. Гобэй; 2) юка, ябык (арыклык турында).
УТЭДЭН-УТЭ рэв. Нэрсэнен дэ булса бетен калынлыгы аша, бер ягыннан икенче ягына. Утэдэн-утэ тишеп чыгу. □ Узе класста булса да. Наил кар-шыдагы механика мастерскоеныц эчен утэдэн-утэ курэ. А. Эхмэт. Утэдэн-утэ чыландык, яцгыр узэккэ утте. Э. Айдар. || с. мэгъ. Нэрсэнен дэ булса бетен калынлыгы аша, бер ягыннан икенче ягына утеп чыга 'торган. Утэдэн-утэ яра.
УТЭЛЕШ и. Тормышка ашырылу, башкарылу дэрэжэсе. [Докладчы] партия йэм хекумэт тарафыннан тоткан планныц ничек утэлеше--------турында
сейлэде. Г. Эпсэлэмов. Ярыш договорыныц утэлеше ---тикшерелеп, м;ицгэн якныц кызыл почма-
гына колхоз бер репродуктор булэк итэ. Г. Гобэй.
УТЭЛИ рэв. сейл. к. утэдэн-утэ. Утэли куреэтэ торган ал пэрдэ----вченнэн гаять нурлы кузлэр,
гаять гузэл кыяфэт вэ сыннар куренэлэр. Ф. Эмнр-хаи.
О Утэли жил — кайда да булса (мэсэлэн, бннада, булмэдэ h. б.) капма-каршы урнашкан ачыклыклар-нын, ярыкларнын берсеннэн кереп, икенчесеннэн утеп чыга торган жнл.— Ктиали эк;ил йери. Сица салкындыр.— Утэли м;илдэн курыкмыйм мин. Сал-кыннан да. А. Гыйлэжев.
УТЭЛУ ф. 1. Тормышка ашу, гамэлгэ ашу. Пади-шайым, солтаным, телэгегез утэлде. М. Жэлил. Утэлми калмас синец эйткэнец. 3. Мансур.
2. Тегэл башкарылу, эшлэиу. Теге наказ ник утэлмэде? И. Гази. Бик зур бурыч утэлгэн. Э. Ерикэй.
УТЭУ ф. 1. Башкару, тормышка ашыру. Бары тик [атларныц} уз араларыннан иц сылу, иц йеге-рек, иц ж;итез м;ирэн кашка гына кетуче хезмэтен ути икэн. А. Алиш. Мэдрэсэдэ олырак шэкертлэр-дэн кунып уку талэп ителгэнгэ, Габдуллага да бу шартны утэргэ туры килде. 9. Фэйзи.
2. Тутыру, тулысынча башкару (бирелгэн эшне, планны). Сет сату планын икелэнмичэ утэячэкбез. Ни эйтеэц дэ. быел кездэн хэл бутэнчэ. Б. Камалов.
3. Канэгатьлэндеру. Соравын утэу. Талэпнеутэу.
YTY I ф. 1. Узу, кичу (жэяу, атта, машинада h. б. ш.). Гомер уза, Лэкин авылыбыздан Тагын бер кат эле утэрмен. h. Такташ.— Ташу тубэн оч купе-рен агызып киткэн, кечкэ уттем. К. Тинчурин.
II куч. Нинди дэ булса юлны, зур араны йереп чыгу. Утеп озак авыр юлларны, Ялга су сап, гэудэ ары-ганда, Кайгыртучан эк;ылы карашыц Дэртлэндерде алга йаман да. 9. Исхак. [Сэйфулланыц} аягындагы кун итеклэре. буген генэ унбиш километр юл утугэ карамастан, ялт итеп торалар. 9. Еники. II куч. Нэрсэ дэ булса куз алдында барган, кучкэи сыман булу. Илсеярнец куз алдыннан энисенец кара яз-мышы тезелеп утте. Г. Гобэй.
2.	Кемнен яки нэрсэнен дэ булса яныннан киту. Яныннан энисе утеп китэ башласа, Хэмит тиз генэ кузен йома, аны ул керфек араларыннан гына карап озата. А. Эхмэт. [Гелсем апа} кубесенчэ мэк-тэпкэ тимерчелек, ферма, силос башнялары яныннан утеп йерде. Г. Гобэй. II Хэрэкэт нтеп, кая да булса юнэлеп, артында калдыру. Зифа эбилэр кечкенэ бер авылны уттелэр. Г. Ибрайимов.
3.	Берэр нэрсэ аша керу яки чыгу. [Сэмигуллин-нар} арбадан тештелэр. Икесе берьюлы ишектэн утеп. ей хуж;асыныц алдына килеп бастылар. Г. Минский. Энэ шул тишеклэр аркылы туфрак вченэ йава утэ ала. Ул йава белэн усемлеклэрнец тамырлары сулу ала. А. Алиш.
4.	Утэдэн-утэ агып, саркып чыгу (сыеклык турында). Томаланып житмэгэн кибэннэрнец узэгенэ су утэ. А. Шамов. [Габденнасыйр}. яцгыр утмэсен ечен, умарталарныц башларына юан агач кабыгы ябып, — бастырып чыкты. М. Галн. II Тишеп керу. Менэ берэусе Килде, екты мине аягымнан, Бик ти-рэнгэ уткэн пулясы. М. Жэлил.
5.	куч. махе. Берэр нэрсэ катламын тишеп, чокып бару, (берэр казылма участогын) эшкэрту. [Нефтьче-лэр буровойда] айдан артык — тирэн жир катламын
YTY
739
Y4
утеп, нефть тапканчыга тикле тордылар. Э. Касыймов.
6.	Берэр нэреэ буенча' еракка сузылу, урнашу. Сукмак каланча яныннан утэ дэ урман кырыендагы олы юлга барып чыга. Г. Гобэй.
7.	Тавышка кую, сайлау h. б. ш. нэтижэсендэ кабул ителу, алыну, раслану. .Комитет' рэшлегенэ эсер Нэм меныиевиклар шэНэр башлыгы эсер Бара-новскийны тэкъдим итеэлэр дэ, ул утми, кадет адвокат Кулаков сайлана. Ш. Камал. Якуб председатель булып утте. И. Гази.
8.	куч. Нэрсэгэ дэ булса дучар булу, нэреэ дэ булса кичеру. Аларныц куз алдында-----[солдат]
улем белэн улемсезлек арасын утэ. Г. Эпсэлэмов. .Бу мрглкэдэн нилэр генэ утмэде! Р. Техфэтуллин. U Тнкшеругэ, регистрациям, контрольгэ Ь. б. ш. дучар ителу. Прокуратурага редакциядэн кэгазьлэр килэ торуы бик дерес. Болар Нэммэсе минем аркылы утэргэ тиешле иде. Г. ИбраЬимов.
9.	Артта калу, кичу (вакыт, вакыйгалар h. б. ш турында). Данлы елга! Синец ярларыцда Утте минем яшьлек кеннэрем. Э. Исхак. Э буген артка, узган кеннэргэ эйлэнеп карагач, эйтерсец, ул кичэ генэ булып уткэн. А. Шамов. II Нинди дэ булса бер чикнен икенче ягына чыгу (чор, вакыт турында). — Галигэ ейлэнергэ бик вакыт. Егерме бишлэрдэн утеп бара инде. Г. Колэхметов.— Инде кунаклык срогыц утте, артыгын кетмэ. 9. Айдар.
10.	куч. Нинди дэ булса курены (укуны, дэвала-иуиы h. б. ш.) тэмамлау; шундый эш-хэлне утэу. Хэрби хезмэт уту. Практика уту. || куч. сейл. Нэрсэне дэ булса ейрэну. Мэктэптэ физика, химия предметларын уту. □ Жырчылар музыка Нэм вокаль буенча махсус дэреслэрне аерым педагоглар-ныц классларында уттелэр. М. Жэлнл.
11.	Булып узу, туктау. Янгыр уткэч, нурга талды Нэм яшэрде эк;ир йезе. М. Гафури. || сейл. Авыртудан туктау. Аякныц сызлавы уту. □ [Техфэт:] Кул сыз-лый, туган. Тецкэ корды. [Мохтар:] Бичнэрсэ булмас. Утэр лэ... эшлэп авырсындыргансыц. Ш. Камал.
12.	куч. Тээсир иту. Бер моцаеп, бер елап, бер ниНаясез югарыга ашкынып килмэктэ булган музыка эле дэ рухыма утэ---кеби тоела. Г. ИбраЬимов.
13.	Рнзык кабул ителу, ашалу-эчелу турында. Май белэн иске чабата да утэ. Мэкаль. Хэдичэ тутинец кен буе тамагыннан ризык утмэде. Г. Бэширов. Шэрифэ сузлэре белэн кушылган чэй лимонлы чэйдэн дэ, баллы чэйдэн дэ тэмле булып утте. М. Эмир.
14	Yлу.— Бик мрщел утте мэрхум.------Яхшы
карт иде. А. Шамов.
15.	Юкл. форм. Уздыра, арттыра алмау, нэреэ белэн дэ булса чиклэну турында. Танышлыклары исэнлэшудэн утмэу. Ярдэм коры вэгъдэдэн утмэу. Ш — Бик тырышып карадым караеын да... Юкэ камыт баудан утеп булмады. h. Такташ. Берничэ ел мэктэпкэ йереп тэ иж;ек таный алмый, .Бэфтияк" укудан утэ алмый, мэктэпне ташлап чыгучылар [йд бар иде]. М. Гафури.
16.	рэв. мэгъ. утеп. Алданрак, тыйнаксызлык кур-сэтеп. Олы кешедэн утеп суз эйтмэу.
17.	с. мэгъ. уткэи. Мона кадэр булган, булып узган, узгандагы. Уткэн вш уткэн, естенэ улэн ускэн. Эйтем. Уткэн лсомгада да Хэким-----кене
буе вшлэде. М. Фэйзи.
18.	бэйл. функ. утеп. Кала, сон, башка, тыш. Ж,епнец очы волбашкармаба эшлэуче бер егеткэ барып тоташты. Ацардан утеп, .Трактор' исемен-дэге зур товар-машина ишркэтенец секретаре да капты. Г. ИбраЬимов.
19.	ярд. функ. Берэр терле эш барышында яки суз унаенда шуна бэйлэнешле икенче бер эшне баш-карып алуны, утэуне белдерэ. Класс ж;итэкчесе бер дэрестэ булган куцелсез вакыйганы сейлэп утте. А. Эхмэт.
Утеп керу — 1) утэдэн-утэ сарку, саркып чыгу. Тубэ калае купкан булса кирэк, тушэмнэн яцгыр утеп кереп мичне саргайткан. Г. Гобэй; 2) хэйлэ, мэкер белэн килу. Кайвакытта дошман агентлары Утеп кереп безнец арага, Сейли терле ялган хэбэр-лэрне, Эйлэндереп акны карага. 9. Исхак; 3) тээсир нту, тиешле максатына ирешу. Син, дустым, [уйна бу кейне]. йерэккэ утеп керсен. Г. Эпсэлэмов. Утеп киту—1) янэшэдэн узу. Мэликэ. мич буена баскан килеш. [Рэуфэнец] утеп киткэнен саклап тора иде. А. Шамов; 2) куч. артта калу, узу. Яшьлек утеп киту. □ Узенец ыгы-зыгы мэшэкатьлэре белэн сигез ел гомер утеп китте. Г. Гобэй.
О Уткэн эш — эЬэмияте югалган нэреэ турында. Я. уткэн эшне сузма. М. Фэйзи. Уткэндэге суткэн— к. уткэн эш. Уткэндэге суткэн — естенэ улэн ускэн. Мэкаль.
YTY II ф. Сатылу. Базарда мрглэк-эцимешлэр яхшы уту.
YTY III ф. Уткен булу (кнекеч кораллар турында). Ак атласы м э^итмэде. Алмаз кайчым утмэде. М. Фэйзи. Вакытны куп уткэреэц. [печэнгэ] чалгы утми башлый бит аннан соц. Ш. Камал.
YTYK и. Кием-салым эйберлэрен Ьэм Ьэртерле юылган керлэрне тнгезлэу, утуклэу ечен кулланыла торган хужалык приборы. Электр утуге. Кумер утуге. □ [Жамали] киемнэрнец якаларыннан, кесэ теплэреннэн, кукрэклэреннэн кызган киц утук белэн бер ышкып эцибэрэ, иценнэн буена тагын бер йереп чыга. Г. ИбраЬимов. Кышкы кеннэрдэ кайнар кер суы парыннан тэрэзэлэр елый, чатлыклар юешлэнэ, ---сода, сабын, утук исеннэн баш чатный. А. Шамов.
УТУКЛЭУ ф. Эссе утук белэн ышкып тигезлэу, шомарту.— Бир, узем утуклэп бирим керлэрецне. Ш. Камал. [Жамали] иске киемнэрне ямый, ер-яца кебек иткэнче утукли дэ йэр атнаныц якшэмбе базарына сатарга алып чыга иде. Г. ИбраЬимов.
YTYT хэб. суз. Берэр нэреэнен була алмый якн кемгэ дэ булса элэкмн калуын белдерэ. [Эхмэт:] Ул егет, канатлы айгырына атланып, айга очып мен-мэкче була. Айдагы кызны алып тешмэкче булып йери. [Шэйхулла:] Зейрэ кыз утут инде. Хэзер ул Шэйхулла байныц сараенда чиклэвек ярып утыра. Д. Аппакова.
УЧ и. I. Кайчандыр бер хурлыкка тешергэн, жэ-берлэгэн, кыерсыткан ечен жавап итеп алдан уйлап эшлэнгэн явызлык, ачу. Эдошманнан аласы уч Бездэ бик зур, шиксез. Ул уч—эйтеп бетергесез, ул уч — иксез-чиксез. 9. Исхак. Йерэклэрдэ безнец давылдай уч. Ул уч сезгэ гайрэт китерсен. Ш. Маннур. II с. мэгъ. Ачулы, упкэле, кннэле. Уз-узецэ син уч икэн. М. Жэлнл.
2. сейл. Берэр нэрсэне яратучан булу турында. Бэрэцгегэ уч булу.
О Уч алу (кайтару) — башкаларга начарлык, явызлык эшлэучегэ шунын белэн ук жавап биру. Гаяз белэн бергэ башланган изге эшне тормышка ашыру омтылышы естенэ, иц якын иптэшемнец каны ечен уч алу тойгысы да килеп естэл[де]. М. Эмир. Изелу йэм мыскыл ителунец коточкыч факторла-рын куреп, [халыкта] уч ялкыны кабина йэм ул дошманнан тиешенчэ уч кайтара. М. Жэлил. Уч итеп — нэрсэгэ дэ булса жавап итеп, ачудан.— Эллэ шул Хэбирэцэ уч итеп, чэчецэ чал кергэнче ейлэнми
47*
Y4E
740
УВД
йерергэ булдыцмы? А. Шамов. Уч иткэндэй — бер* бер артлы кетелмэгэн унайсызлыклар кнлеп чыкканда эйтелэ. Ж,итмэсэ, уч иткэндэй, шушындый кенне партоешма секретаре Дускаевны да район узэгенэ. ниндидер кицэшмэгэ чакыртып алганнар. Э. Еннкн. Уч иткэн кебек (тесле, шикелле h. б. ш.) — к. уч иткэндэй. Яткач та эллэ ничаклы вакыт [Нэгыйм] йоклый алмады. Шуныц естэвенэ Мицсылу да, уч иткэн тесле, бер дэ кирэкмэгэндэ, аныц куцеленэ эллэ ниткэн шик тешереп куйган иде. Ш. Камал. Уч иткэн кебек, тагы Йосыфяданныц Баязит карый-ны хекемгэчэ [термэдэн] чыгарту ечен алты йез сум акча бирергэ вэгъдэ кылуы эллэ кайдан барып Кадыйр байныц колагына элэккэн иде. Г. Ибрайимов. Уч кану (кайту) — явызлыкка каршы явызлык эшлэп, канэгатьлек сизу, ул кешегэ карата уч хисе бету. Дошманым дип син хэзер чэнчеп утергэн бэндэ кем? Кукрэгеннэн кан агып, алдыцда яткан гэудэ кем? — Утереп уч кандымы? М. Гафури. Уч саклау (тоту) — берэрсенэ каршы усал уй белэн йеру.
УЧЕГУ ф. 1. Берэрсенэ каршы усал уйлар белэи йеру, ачу саклау. — [Ялган хатлар язучы] син икэнне белгэч, дпрэу учегер инде, малай. М. Фэйзн. Дошман гаскэренец эцицуенэ куанучылар арасында патша хекумэтенэ учегу кеннэн-кен арта барды. К. Тни-чурин. II Ачулану, упкэлэу. Мэдинэ хэзер [Фэтхигэ] учегэ. аныц турында уйламаска тели. лэкин булдыра алмый. Ш. Камал.
2. Каныгу. д мин шул Раузага, оялмыйча. [ал чэчэкле кулмэк кигэн ечен] .Мещанка' дип Ьаман учектем. М. Жэлил.
УЧЕКЛЭУ ф. Юриярсыту, ачуын китеру, котырту, уртэу. дгэр Хэйдэр ялгышмаган булса, бу кыргыйныц озын керфеклэре артында учеклэу очкыны да чэчрэп китмэде микэн эле! Г. Бэшнров. Гармоньчы егет инде иптэшлэрен учекли башлады: — Кул юк бездэ. тел генэ бар.-----Андый салам сыйраклар элек
безнец авылга утыз теш белэн килсэлэр, егерме биш теш белэн кайтып китэ торганнар иде. Ф. Хесни. II Кешене мыскыллап, котыртып, ачуын китереп, анын шикелле кылану (сузлэрне бозып яки кабатлап, тавышны узгэртеп эйту, йезнен берэр жирен кылан-дырып, ямьсезлэндереп курсэту). Сания, песи теле кебек кечкенэ тел очын чыгарып, абыйсын учеклэп алды да. иркэлэнеп, энисенэ сыенды. Г. Гобэй. Мэр-фуга апаныц матур тавышы мица бу юлы шундый ямьсез, шундый начар булып ишетелде ки, мин эчем-нэн генэ аны да учеклэдем:— Вэ-вэ-вэ, Г-г-гомэр. вэ-вэ-вэ... Ф. Эмнрхан. II Нинди дэ булса хэтер кал-дырырлык кушама-т белэн атау.
УЧЕКТЕРУ ф. к. учеклэу. Сандугач, [гвлм;имешне] учектергэн кебек: .Хэзер менэ кич була, син тенец-не йоклап уздырырсыц, чэчэкле киемнэн коры ка-лырсыц, э мин твнемне сайрый-сайрый. уяу торып уткэрермен дэ. купшы кием минеке булыр',— дигэн. Н. Исэнбэт.
УЧЕРГЕЧ и. бот. к. шомбиа.
УЧЕРУ ф. иск. Юкка чыгару, бетеру. Су утны учерер. Мэкаль.
УЧ ЛЕ с. Берэрсенэ каршы усал уйлы, ачу саклый торган, кинэле. Уникенче елны белэсездер, Уникенче елны кем белми? Соц ул кеннэр учле йерэклэрдэ Бик тиз генэ щуелыр кенмени? М. Жэлил. Алтын бул син дусларга. Каты бул син дошманга. Учле бул Ьэм эчле бул, Дошманыцнан кечле бул. Ш. Маннур.
УЧЛЕК и. Усаллык, явызлык. Шэкертлэрнец ку-бесе Галимэ апаны кызганып, аны яклап сейлэделэр, теге егетлэрнец бу эшне учлек белэн эшлэулэрен хекем шптелэр. М. Гафурн. Ник икэн соц адэм
шулай була? Ул соц эле- туган тугелме? д мин аца учлек телэмэдем, Тик якладым аннан уземне, Илемне! Н. Исэнбэт.
УЧЛЕКЛЕ с. к. учле.
УЧ ЛЕЛЕК и. Учле булу хэле.
УЧЛЭНУ ф. к. учегу. [Шэмси мулла:] Менэ минем Ьичкемнэн аласы учем юк. — [Крестьян:] Ындыр тулы иске кибэннэребез утырса, без дэ уч-лэнмэс идек. М. Галэу.
УЧТЕКИ ы. сейл. Балаларны сикертеп сейгэндэ эйтэлэр. Узем Сэлимне убэм, учтеки итэм. Ьавага ыргытып, тотып алам. Ул кычкырып келэ, тушэмгэ сикерэ, очып китэргэ итэ. М. Эмнр.
УЧТИ-УЧТИ ы. к. учтеки.— днэ, улым, ыггы, абый килгэн, учти-учти, малай актыгы...— Саубул-лашып чыгып кайтып килэм, Менэ, димен, кеше шатлыгы. Г. Афзал.
УЧУ ф. иск. 1. Улу, бету, югалу. Вэт тэгэрэп учкере, нэгълэт, ботын сугып сындырырмын [тана-яыч]. Шура.
2. Белу, белеп бету, белгенлеккэ тешу, хэерчелэну.
УШЭН с. Ялкау йэм тынламый, кирелэнэ торган, сулпэн (жнгелэ торган хайван турында). Ушэн ат. II Иренчэк, авыр табигатьле (кеше турында). Ж,и-тезгэ — йез елеш, ушэнгэ—бер. Мэкаль.
УШЭНЛЕК и. Ушэн булу сыйфаты.
УШЭНЛЭНУ ф. Ушэнгэ эйлэну. Ушэнлэнде дала-ныц тулпар аты—Урал шоцкарыныц сынды канаты. Дэрдмэнд. [Гайэ^ан], бугенге кендезге сменада тракторчы Хэйдэрев сереп киткэн участок башына килеп туктагач,---ушэнлэнеп калды.Ф. Хесни.
УЖЭТ с. Узенчэ, уз дигэненчэ эшлэргэ омтылу-чан, тиешле булганга каршы килеп эш итуче, узсузле. длеге кире беткэн ум;эт кысла яр астыннан экрен генэ менгэн дэ кыскычлары белэн кинэт кенэ куянныц койрыгыннан каптырып алган. Н. Исэнбэт. II Тынламаучан, кире. Бетен ачуын уц кулыннан. аныц нечкэ тойгыларын ацларга телэмэгэн шушы сансыз, уэцэт бармакларыннан алырга телэгэндэй, Зиннэт аларны терлечэ эцэзаларга тотынды. Г. Бэшнров. | и. мэгъ. Умдэт—атлыга юл, мдэяулегэ суз бирмэс. Мэкаль.
УЖЭТЛЕК и. Ужэт булу сыйфаты. [Лэйлэнец] кузлэрендэ уэцэтлек чагылып китте. Ул утыргы-чыннан сикереп теште дэ телевизор торган якка чыгып чапты. А. Расих.
УЖЭТЛЭНУ ф. 1. Кирелэну, тиешле булганга каршы килеп эш иту. [Гелеем:] Ьичбер эш волоки-тасыз гына булмый.— Болай дигэч, медир дэ уэ^эт-лэнде:—дйе, булмый. Г. Гобэй. Колхозчы агайлар да, председатель сузлэреннэн соц, аларга ихтирая белэн куз ташладылар, андый чакта ничек кирле-мырлы суз сейлэп, уэк;этлэнеп маташасыц, юк инде, булмый инде. Г. Ахунов.
2. Уз днгэнен булдырырга тырышу. Таш теяргэ килгэн саен, Хэдичэ аныц эшлэвенэ сокланып карый, э Мансур бары янып, уэцэтлэн п эшлэвен генэ белэ. А. Расих.
УЦГЭРУ ф. диал. 1. к. уну И. Салам тубэле Кэлимэт артыннан бер канаты китек ай карый, кук йезендэге буяулар уцгэрэ башлый. Г. Ахунов.
2. к. узгэру. Явым белэн м;ир кугэрер, акча белэн ир уцгэрер. Мэкаль.
УЦЭЧ и. Кеше йэм хайваннарда аш кайнату трак-тынын йоткылык белэн ашказанын тоташтыручы кепшэ формасындагы бер елеше. Тавык уцэче. ГП Дару яки су эчертергэ дэ ярамый. ченки ацы киткэн кеше йоту сэлэтен югалта, Ьэм сыек эйбер, уцэчкэ кит-мичэ. сулыш юлына агып керергэ мемкин. Йорт эшлэре.
Ж татар алфавитында утыз алтынчы хэреф.
ЖАВАП и. 1. Бирелгэн copay буенча нэрсэне дэ булса анлату, раслау яки инкярлау тэртибендэ эй-телгэи суз. Тагын берничэ copay биреп, шундый у к кыска ядаваплар алгач, икесе дэ тынып калдылар. И. Гази.— Мин синнэн сорыйм, нигэ ядавап бирмисец? Т. Гыйззэт. II Дэрестэ куелган copay якн бнрем буенча укучынын укытучы йэм класс алдында сейлэве. Яшь медэррис [шэкертлэрнец] ядаваплары белэн канэ-гатьлэнмэде. Э. Фэйзи.
2.	Узеннен барлыгынны, кайда булуынны й. б. белдеру ечен аваз салу, эндэшу.— Шакыйм. ядавап юк, мин тагы да ныграк шакылдатам. Э. Айдар. Малай .эби, эби!’ дип никадэр кычкырса да. ядавап ишетелмэде. М. Галн.
3.	Башкалар сузенэ, энгэмэдэ каралган мэсьэлэгэ узеннен фикеренне, менэсэбэтенне белдереп эйтелгэн суз. Сафин, Мохтарга илтифат итмичэ генэ, Хес-нетдин сузенэ ядавап итеп:—Социализмны ацлап житмисец эле син!—диде. Ш. Камал. II Шундый мэсьэлэгэ узеннен менэсэбэтенне белдеру, снздеру турында (сузсез генэ). Нуруллин моца елмаю белэн генэ ядавап бирде. А. Шамов.
4.	Нинди дэ булса эшкэ, хэрэкэткэ яки талэпкэ каршы буларак эшлэнгэн эш турында. Аларныц янау-ларына ядавап итеп, бистэ эшчелэре кораллы дру-жиналарга язылдылар. К. Нэжми. Фабрикант Шабанов, эшчелэрнец каты талэплэренэ ядавап итеп, еч маетерскоен япкан, ике мец эшчене урамга куып чыгарган. И. Гази. II Нинди дэ булса эшкэ, талэпкэ торырлык, тин булырлык итеп башкарылган эш. Поезд чаба. киц-киц сулыш белэн Ж,ил канатын каерып йрваныц,— Союздагы юллар ярышына Маши-нистныц шушы ядавабы! Ш. Маннур.
5.	Хатка каршы язылган хат турында.— Монысын миннэн алыгыз, кош теледэй ядавап языгыз. Т. Гыйззэт. Жавап язсац, берничэ ядыр яз син, Ж,ыр емет-не яцарта. Ф. Кэрим. II Жыр якн тапкыр сузлэр эйтешу, ярышып капма-каршы жырлау турында. Мэяд-леслэр---уткен сузлэр. тапкыр ядаваплар керэ-
шенэ эйлэнде. Г. Ибрайимов.
6.	Нинди дэ булса талэп, copay якн утенечкэ карата рнзалык биру-бирмэу, килешу якн кнлешмэу сузе. Алай да ядавапны кистереп эйтэ алмады ул. Ш. Камал.— Ни булса да булыр, иртэгэ сица актык ядавабымны ядибэрермен. Г. Колэхметов.
7.	Рнзалашмау, карышу, каршы суз эйту; жавап-лашу. [Байлар алдында] баш и, тик тор, ядавапка хаклы булма... М. Гафурн.
8.	Гаеп эш, жннаять ечен жэзага тартылу, хекем алдына басу. Ул ядавапта, суд алдында тора. 3. Мансур.— Юк, Дэулзтбаев. гаеплэрегез ечен яда-ваптан котыла алмыйсыз сез! Р. Ишморат. Госман, авыр ядаваптан, гаепле хэлдэн котылырга ашыккан
бала кебек. естенэ киенми генэ утынга чыгып кит-те. А. Шамов.
9.	Гаеплэнуче йэм шайнтлардан copay алу эше, допрос. Хэбиб Мансуровны мылтыклы, кылычлы ике каравыл астында охранкага ядавапка алып киттелэр. Г. Ибрайимов. || Допрос вакытында сейлэгэн суз, куреэтмэ. Комсомолларныц ядаваплары ечесенеке дэ бертесле булып, Нэгыймнец ядавабы тегелэрнекенэ капма-каршы иде. Ш. Камал.
10.	Кунелне борчыган, уйланырга мэжбур иткэн кайбер сорауларны ачыклау, чынбарлыктагы куре-нешлэрне анлау, тешеиу. Шушы сорауларга ядавап табарга телэп, алга — давылныц зченэ атылдым. М. Эмир. Лэкин аныц байлыгы каян килгэн, моныц ядавабын игенче таба алмый. Г. Нигъмэти.
11.	Математик мэсьэлэ якн мнеалнын чншелеш нэтнжэсе. Мэсьэлэнец ядавабы: бер малай басуда 40 сукыр тычкан утергэн-------булып чыккан иде.
Г. Гобэй.
Жавап алу — жинаятьне тикшеру максаты белэн copay алу, допрос. Фэхрине утеруендэ шик тотып, Садыйктан ядавап алалар. Г. Нигъмэти. Жавап алучы— допросчы, copay алучы кеше. Йерэгендэ [Ж,и-йаншаныц] ядыелыш бара: Узе судья, Л<,авап алучы. Узе кешелэр. Узе гаепленец Бетен гаебен ачып са-лучы. Ф. Кэрим. Жавап биру — 1) куелган сорауны канэгатьлэндерерлек суз эйту, жавап (1 мэгъ.) сузе эйту.— Бу кем? дилэр, д мин ядавап бирэм: матур кыз, дим... h. Такташ; 2) дэрестэ укытучы куйган copay буенча, узеннен эзерлегенне белдереп, сейлэу, анлату; 3) янгыраш тудыру, кайтаваз барлыкка китеру. ]Мэктэп]. Шаулап келеэц, яцгырап ядавап бирэ. Уз иткэнгэ курэ баласын. М. Жэлил; 4) нинди дэ булса хис, менэсэбэткэ карата узеннен карашынны белдеру. Курэсецме, алар, мэхэббэткэ каршы шундый ук тирэн, саф, намуслы мэхэббэт белэн ядавап бирергэ телэп, синец кузлэрецэ сееп, бирелеп ка-рыйлар. Э. Еники; 5) ннндн дэ булса эш, хэрэкэткэ каршы шуна торырлык, талэпне канэгатьлэндерерлек эш башкару.— Неядум була калса, тиешенчэ ядавап бируегезгз ышанып калам. Ш. Усманов; 6) нинди дэ булса утенечне канэгатьлэндеру.— Лэкин кире ядавап бирэ курмэ, яме! Г. Латыйп; 7) нинди дэ булса бер эш буенча жаваплы булу.— Атлар ечен, бабай, син ядавап бирэсец. Р. Ишморат; 8) гаебе ечен тиешле жэзаны алу.— Ж,авап бирер конец ядитте, сасы ке-ээн! К. Нэжми; 9) сорауларга анлатмалар биру. Тан-гатаров----конспирация мэктэбен утмэгэн. элэк-
кэндэ ничек тоту, ничек ядавап биру турында собак алмаган кеше иде. Г. Ибрайимов; 10) туры килу, талэпне канэгатьлэндеру. Эсэр бик тубэн сыйфатлы йэм чорга ядавап бирми. М. Жэлил; 11) эйэмияте, кулэме ягыннан тэнгэл, тин булу турында. Бабайлар эйтмешли, иген зшенец кайбер кене елга ядавап
ЖАВ
742
ЖАЙ
бирэ. Ш. Камал. Жавап итеп — сорауга, нинди дэ булса эш, хэрэкэткэ жавап формасында.— Туры сорауга туры мдавап итеп шуны эйтэ алам: этиегез-нец бу эштэ гаебе бармы, юкмы, ул сезнец комсомол булуыгызга — комачаулык итмэс, минемчэ. Р. Ишморат. Сэлим ждавап итеп аныц башыннан сыйпады. Г. Гобэй. Жавап кайтару — к. жавап биру (1, 3, 4, 5 мэгъ.). Ибрай, юрамалый аны тынычлан-оырырга телэгэн тесле, экрен тавыш белэн эндавап кайтарды. М. Эмир. Тау естендэ урнашкан батарея тигез интервал белэн тыныч йэм ышанычлы мдавап кайтара иде. А. Шамов. Жавапка тарту (тарттыру)— жинаятьче дип судка биру.— Гаеплэре бар икэн, :нда-вапка тартырлар. Т. Гыйззэт.— Ярар, лэкин [водо-качканы] тиешенчэ файдаланмасагыз, йэммэгезне эндавапка тарттырырмын, сезгэ моныц ечен бик нык мдавап бирергэ туры килер. Ш. Камал.
ЖАВАПЛАНУ ф. Кемнен дэ булса сузенэ, сора-вына жавап нтеп сузлэр эйту. Юлчылар озайтмыйча гына мдаваплана йэм узлэре дэ карттан тирэ-як вэ юллар турында сораша иделэр. Ш. Камал. [Карт] акрын гына. лэкин ачык кына: .Юк эле!" — дип мда-вапланды. Г. Тукай.
ЖАВАПЛАУ ф. сир. Жавап биру, жавап кайтару. Насос э/данланып тавыш бирде, вибраторлар шатлыклы тырылдап сндавапладылар. А. Гыйлэжев. Ва-гоннардан эндаваплыйлар:— Кэрим. Хэдичэгэ сэлам эйт! А. ТаЬиров.
ЖАВАПЛАШУ ф. 1. Сейлэшу, сорау-жавап тэртибендэ энгэмэ алып бару. Мохтар бу сузен Шэрэфи картка юнэлтсэ дэ. тебендэ ул Газизэ белэн э/да-ваплашуны йэм Газизэнец хиссиятен сынауны куздэ тота иде. Ш. Камал. || Кара-каршы жыр эйтешу, жыр якн шигырь эйтешеп сейлэшу. [£>у мдыентыкта] аныц бер акын кыз белэн тезмэ табышмак эйтеше йэм кызныц тезмэ шдаваплашуы бар. Н. Исэнбэт.
2. Рнзасызлык белдереп суз эйту. Жаваплашмакчы булсац: .Молчать! Селкенмэгез!..'— дип, [староста белэн становой] акыралар. Г. Тукай. Алар белэн мдаваплашырга юлыц юк инде. Узецне саткансыц: бар, буйсын. Г. ИбраЬимов. II Кара-каршы эйтешу, тиргэшу, талашу. Малайлар, элбэттэ, аныц белэн эцаваплашып тормадылар. Н. Фэттах.
ЖАВАПЛЫ с. 1. Эшнен нинди дэ булса бер тере белэн житэкчелек нтэ, шул эшнен унышлы утэлешен тээмин итэ торган (кеше).— Шэмсетдин абый, син ашлык ждилгэругэ мдаваплы булырсыц, ярыймы? Г. Бэшнров. || Ае,рым административ булек яки хужа-лыкнын бер тармагы белэн житэкчелек итэ торган (эш, вазифа турында).— Партия тарафыннан otgaean-лы эшкэ куелган кеше булгач, гэрчэ ул партиясез булса да, мин аца бик нык ышана идем. Р. Ишморат. Хэтта Госман, белгеч булып, мдаваплы урында эшли башлагач та, [анасы], гадэт буенча, тирэ-кур-шедэ тора торган семьясыз кешелэрнец керлэрен югалап биргэли иде. А. Шамов. II Шундый жнтэкче урында эшлэуче, партия якн совет эшчесе булган. Предприятиенец лдаваплы кешесе------зур шатлык
белэн — акча алырга йегерде. Ш. Камал.
2. МеЬим, эКэмиятле (эш, бурыч). Опера театры-ныц репертуарын тезу эше — иц мдитди йэм ядавап-лы бурычларныц берсе. М. Жэлил. Ул иц элек ферма  мвдиренец бугенге мдаваплы мдыелышка бик естэн генэ хэзерлэнеп килуен зур бер гаеп итеп теркэп узды. Э. Еники. II Эшнен унышлы чыгуын, алга таба барышын, усешен билгели торган; хэлиткеч. Безне — коммунистларны — иц мдаваплы участокларга бер-кеттелэр. Г. Эпсэлэмов. Иц мдаваплы йэм бик кирэкле бервакытта безнец кулга офицер .теле"  элэкте, А. Эхмэт.
3. Берэр терле гаеп, кимчелек, унышсызлык ечен жавап бнрергэ тиешле, гаепле. | рэв. мэгъ. Шат, ге-найсыз балалар алдында, бетен тормыш авырлыгын уз сндилкэсенэ алып калган ана каршында без икебез дэ узебезне беркадэр гаепле йэм мдаваплы сизэ идек. А. Шамов.
ЖАВАПЛЫЛЫК и. 1. Жаваплы булу хисе, эшкэ житди караш.— Инженерлар йэм цех начальникла-рыныц мдаваплылыгын кутэру турында кайбер фи-керлэрем дэ бар. Р. Ишморат. II Нэрсэгэ дэ булса тулы хужа булу, барлык хокуклардан файдалану Ьэм бурычларны утэу уз естендэ булу. Г. Камал газета-ны, бетенлэй уз мдаваплылыгына алып, .Азат халык" исеме белэн чыгара башлый. М. Галн.
2. МеЬнм булу; хэлиткеч булу. Рус Хэрби-поли-тик узэге кораллы восстаниене кичекмэстэн башлау мэсьэлэсен бетен мдитдилеге йэм мдаваплылыгы белэн Интернациональ узэк алдына куярга булды. Г. Эпсэлэмов.
О Жаваплылыкка тарту — к. жавапка тарту. — Без — фабрика мдитэкчелэре — суд сндаваплылыгына тартылабыз икэн, иц элек безгэ, яцадан брак чыга-руны булдырмас ечен нинди чара курдегез, дигэн сорауны куячаклар. Ш. Камал.
ЖАВАПСЫЗ с. Жавап табылмаган, ачыкланмагаи. — Ни бар икэн? Сиражди нигэ чакырды икэн? Нигэ сейлэшми чыгып китте икэн? Шул мдавапсыз уй белэн ейгэ кайтты [Жамали]. Г. ИбраЬимов.
Жавапсыз калу — 1) дэшмэу, бер суз дэ кайтар-мау. Фэхри бабай тагын мдавапсыз калды. М. Гафури; 2) эш бер яктан гыиа эшлэнеп (эйтелгэн суз, хат Ь. б.), ана жавап булмау турында. Ул мдавапсыз калган сора вы н кабатлады. А. Шамов. Беренче, икенче телеграммалар бетенлэй мдавапсыз калды. Г. ИбраЬимов. Жавапсыз карау—гамьсезлек курсэту, жаваплылык сизмэу, житди карамау. Суз биредэ сезнец гамьсезлегегез, эшкэ мдавапсыз каравыгыз турында бара. Р. Ишморат.
ЖАВАПСЫЗЛЫК и. Эшкэ салкын караш, узенне шул эш нэтижэсе ечен жаваплы дип тоймау, гамьсезлек. [Нургали] йэртерле мдебегэнлекне, салкын-лыкны, мдавапсызлыкны кызган тимер белэн кейде-рэчэк. Э. Еники. [Кригер:] Юлларыгыз тезэтелмэгэн, пожар сарайларыгыз каралмаган, — бу нинди мда-вапсызлык?! Т. Гыйззэт.
ЖАВАПЧЫ и. сир. Жавап бируче, гаепле дип жд-вапка тартылган кеше. Нинди батырлыклар мдавап-чыдан Бу гаепне хэзер китэрэ. Ф. Бурнаш.
ЖАГАЛАУ ф. этн. иск. Туку эшендэ: озатылган буйлык жепне станга урнаштыру — кередэн, кылыч-тан уткэреп сугу ечен эзер хэлгэ китеру.— Нэгыймэ аулак ей дип бик иркенлэп утырмасын, сугуларын суксын, суга башлаганы бетсэ, яцадан мдагаласын. М. Гали.
ЖАЗИБЭ и. иск. Кешенен кунелен узенэ тарта, жэлеп нтэ, эсир итэ торган сыйфат, сихри кеч.— Сез узегезнец бик матур кузлэрегезнец сндазибэлэренэ ышанган шикелле, мин дэ уземнец мэхэббэтле егет булучылыгымныц кеченэ ышанам. Ф. Эмирхан.
ЖАЗИБЭЛЕ с. иск. Узенэ тарта, жэлеп итэ торган; мелаем, ягымлы. Келемсерэгэн чагында да бит кырыйларыныц уелып китуе, кузлэренец мдазибэле рэвештэ балкуы минем эчемне езэ иде. Ш. Камал. Мага ханым лдазибэле караш белэн [Искэндэргэ эн-дэште]. Ш. Маннур.
ЖАЙ I. и. 1. Эйбернен, эшнен, хэлнен утэлеш. тэр-тнбе, узенэ генэ. хас яшэеш, барыш узенчэлеге. — Вэрнэрсэнец эсдае бар, вакыты бар. Ф. Бурнаш. — Кодагый бик мэнле, бик йэйбэт кеше, эшнец мдаен бик белэ торган кеше. Г. Камал. Ничектер, сузнец
ЖАЙ
743
ЖАЙ
да ядае езелгэн иде. Г. ИбраЬимов. II хаб. функ. Тэртип белэн генэ бара, унай, жайлы. Бакча бар, умарта шап. эшлэр ядайда: Бакчада чэчэк баллы — яхшы файда. Ш. Бабич. Тэядрибэ да куб рак. кеч та кубрак Ьэм тормышыбыз да ядайрак. 3. Ерикэй. II юн. килеш форм, жаена. Кемнен дэ булса мэнфэгатен кузэту, ул днгэнчэ генэ эш иту, ана каршы килмэуне белдеру ечен кулланыла.— Без. ди, [мулла]. халык ядаенарак карыйк, юкса суз уткареп булмый. Г. Иб-раЬнмов.
2. Узеинэн алдагы суз белэн бергэ нинди дэ булса эшне башкарудагы теп юлны, ысулны белдерэ. Халык хуядалыгын хэрби ядайга узгэртеп кору планы.
3. Ип, унай; осталык. Юнарга, балта чабарга Бик иртэ тотынган ул, Кул ядаен сынап караган дувэл уз йортыннан ул. С. Хэким.
• 4. Мемкинлек. Сабир, кесэлэрен актара башлап: — Акча ядаеничегрэк икэн?—диде. М. Галэу. Аца сейлэргэ ядай бирмэделэр, барысы берьюлы эчэргэ кыс-тый башладылар. Г. ИбраЬимов. || Исэп, чама, ният турында. [Бэдига:] дниецнэр ничек. кунэргэ ядайлары бармы? М. Фэйзи. || Форсат, унай момент.— Ьаман кызны урларга ядай юк бит. А. Шамов. Гел барырга дип ядыена, эмма ядае, ничектер, туры килми: эле тегесе, эле монысы килеп чыга да, кала бирэ. Г. 9п-сэлэмов.
5.	Нинди дэ булса мэсьэлэ, шул мэсьэлэнец торы-шы. Патша урынына патша булачагын сейлэдегез, эмма лэкин ядир-су ядаен сейлэмэдегез. X. Кэрим.
6.	Авыр хэлдэн котылу юлы. Алай-болай... Табал-масак ядаен, Узебезгэ— актык гранат. Ш. Маннур. — 6ч кенэ бертек булсак та. ядыелып кицэшик, бер ядаен табыйк. Г. Бэширов. II Ниндн дэ булса эшне башкару ысулы, эмэл.— Яхшы эйтеп ацламаса, ка-рарбыз башка ядайны. Ш. Камал.— Синец улларыц денья курмэгэн егетлэр тугел. иншалла. ядаен та-барлар эле. Т. Гыйззэт.
7.	с. мэгъ. к. жайлы. Елан. козгыннар, Жай урын табып, Мэлгунь фашистка Ачканнар тэмуг. Ф. Кэрим. Хисами ечен бик ядай вакыт иде бу. шуца курэ ул карчыкныц сузлэрен езеп алгандай итеп булде дэ эйтэсе фикерен ялгап китте. Г. Минский.
8.	с. мэгъ. Ашыгырга, кабаланырга яратмаучан, экрен генэ, уз кеенэ генэ, иплэп кенэ хэрэкэт итучэн (кеше). Матур, уткен, ачы телле шаян дусы хэзер----дэртсез, ядай бер казакъ хатыны булып
эверелгэн иде. Г. ИбраЬимов. II рэв. мэгъ. Жайлап, иплэп, ашыкмыйча, уз кее белэн генэ. Дусыца ат бирмэ. бирсэц, ядай йер димэ. Мэкаль. || рэе. мэгъ. Экрен, эзлекле рэвештэ, сак. Баланы ядай бексэц — кундерерсец, кинэт бексэц — сындырырсыц. Мэкаль.
О Жае белэн — 1) бер кейгэ, иплэп кенэ. Ферма эше. бер дэ туктый белмэгэн сэгать шикелле, уз ядае белэн барып кына тора. 9. Еннки; 2) элекке хэленчэ, уз тэртибе белэн, рэте белэн, хэлен узгэрт-ми, бозмый. Ул Ьэртерле галстук Ьэм яулыкларны. ядае белэн генэ алып, икенче кырыйга кучереп куйды. Г. Бэшнров; 3) жай туры килгэндэ, мемкинлек туганда.— Ярый, балам, уз ядаец белэн кайтырсыц. Р. Ишморат. Юлэрдэн сорама, ядае белэн узе эйтер. Мэкаль; 4) жайлап кына, вакытын Ьэм урынын белеп. — Мин эйткэннэрне ядае белэн син аца ацлат. Ш. Камал. Жаен карау — узеннэн алдагы суз белдергэн эшне утэргэ тырышу, шуны утэу ечен бетен мемкинлеклэрдэн файдалану, унышлы вариантны сайлау турында.— Ничек кенэ булса да Идел буйлап пароходта йеру ядаен карарга кирэк. К. Нэжми. Хэмидэ эби аны [Галимэне] киендеру ядаен карый. М. Гафури. Жаен китеру (табу) — форсаттан, унай моменттан файдалану, вакытын туры китеру турында.
Кала килмешэгенец авыл матурларына кагылуын авыл яшьлэре. элбэттэ, кутэрмэслэр. бер ядаен та-барлар да аныц кабыргаларын санарлар. Г. ИбраЬимов.— Шулай да, ядаен китереп. куктэн дэ нык кына файдаланып алган чаклар булгалый,— дип, Нэфисэ ничек эшлэулэрен сейлэп китте. Г. Бэширов. Жаен тартып карау — к. кылын тартып карау.— Иц эувэл ничек итеп булса да синец белэн белешлэн-дем, аннан соц бу арен ярата микэн. юк микэн дип, синец яда°цны тартып карадым. Г. Камал. (Уз) жаена кую — 1) ашыктырмау, кумау (хайван, мал яки машина турында). Юлга чыкканнан соц ул атны юыртырга эйдэмичэ. уз ядаена куйды. Ш. Камал; 2) узе дигэнчэ яшэргэ, эшлэргэ ирек биру, кысмау (кеше турында); 3) эшнен плансыз, оешмаган тестэ баруы турында; уз агымына кую. Жаена (жаеннан) тору — кемгэ яки нэрсэгэ карата бик сак эш иту; ул дигэнчэ генэ булу, каршы килмэу. Рэйхан [Вэдут-нец] кэефен кырмаска телэп, ядаена торып кына ядавап кайтарды. Б. Камалов. [Хэлим конюхныц] фронттагы энелэре турында сорашты, ацар ярарга тырышып, экдаеннан гына торды. Г. Гобэй. Жаеныц жеенэ туры китеру — 1) форсатын табу, унайлы моментына туры китеру, унайлы моменттан файда-лаиу; 2) суз жаена кыстыру. Жаеныц ядеенэ туры китереп, шаяртып эйтелгэн булса да. А. Петро-вичныц сузлэре дерес. М. Шабай. Жай белэн — 1) аркылы-торкылы китермичэ, нэрсэгэ дэ булса яхшы урнашырлык итеп, тэртип белэн (салу, кую); 2) жай, мемкинлек туры килгэндэ, унайлы моментын туры китереп, обстановкага карап. дйтер сузен эйтэ алмады, дйтер эле ядай белэн. Жыр; 3) жаеннан торып, яраклашып.— Без яшик эмэлен белеп, Жай белэн, хэйлэ белэн. Ш. Галиев. Жай гына — 1) ашык-мый, кабаланмый, салмак кына. Ул. карт телке, бик ук алга да узмыйча. бик ук артка да калмыйча, аякларын ядай гына салып барганлыктан. кечен саклый алган. Г. Бэширов; 2) экрен генэ, уз унае белэн. Эшлэр шулай ядай гына барганда------Менэ
сица, кетмэгэндэ. колак тебецэ шалт Мехэммэт-ядан. Н. Исэнбэт. Жай килгэндэ (чыккаида) — унай вакыт, форсат булганда. Хэзер инде ядай килгэндэ Шаян теллэр сейлилэр:—Аныц тагын бер йолдызга Чамасы бардыр,— дилэр. 9. Исхак. Жай чыкканда шулар турында ядэелеп сейлэшергэ яраталар иде. 9. Еники. Жай туры килгэндэ — к. жай килгэндэ. Ул махсус рэвештэ кунакка йерергэ яратмаса да, ядае туры килгэндэ бер-ике чынаяк чэй эчудэн Ьич-кайчан баш тартмый иде. Г. Эпсэлэмов. Жай га атлау — ашыкмыйча гына, уз жаена бару турында. Атладым ядайга, янда ат, Арсац атта барасы. С. Хэким. Жайга килу — 1) жайга салыну, тэртипкэ керу, рэтлэну. Хэдичэ группасыныц эше дэ тиз генэ ядайга килмэде. М. Хэсэнов; 2) кирелеге бету, йом-шау, карышмый башлау. Жайга салу (китеру) — рэтлэу, юлга салып жибэру, тиешле тэртипкэ китеру (эшне).— Аны^ничек итеп булса да ядайга китереп буладыр иде. Г. Камал. Жайга тэгэрэу (салыну) — тэртипкэ салыну, уз эзенэ тешеп, тоткарлыксыз, шома гына бару. Нэфисэ эшенец беренче кенне ук шулай ядайга салынып ядитэчэгенэ ышанып бетмэгэн иде. Г. Бэширов.— Бэхет басып, эш ядайга тэгэрэсэ, бэлки, кич белэн яисэ тенлэ белэн без аныц анысын да бетереп3куярбыз. И. Газн.
ЖАЙ II и. иск. Урын, теш, тебэк. Болар кен киттелэр, ай киттелэр Йэм бик матур ядайга барып ядиттелэр. Бу матур ядайныц суы йомшак, Ьавасы мелаем, куренеше гузэл икэн. К. Насыйри.
ЖАЙДАКи. 1. Атка атланган кеше, ат менгэн кеше, дна ул [Хэйдэр] юлдан барган ядайдаккц
ЖАЙ	744	ЖАЙ
-----------------------------*---------------------------------------
нигэдер кулын изэде. Г. Бэшнров. Ике э^айдак бар кечкэ сикереп чабучы кызу атларны кинэт туктат-ты. К. Нэжми. II с. л/aza. Жигу ечеи тугел, атланып йеру ечен генэ файдаланыла торган. /Дайдак аты.
2.	зоол. Личинкасы башка бежэклэр тэнендэ паразит булып яшн торгаи вак бежэк; русчасы: наездник. Безелдэп, ждайдак дигэн нечкэ билле бер чебен зур гына корт тирэсендэ бетерелэ. Э. Баянов.
ЖАЙДАКЛАП рэв. Ат менеп, атка атланып, атка атланган хэлдэ.— Райузэккэ барырга чыктым мин мдайдаклап. Тауга каршы барам атныц уз кеенэ генэ. С. Рафиков.
ЖАЙЛАНМА и. Нинди дэ булса эшне башкарганда кулланыла торган механик корылма, махсус жнИаз, прибор, механизм. Былтыр ул Иван Кузьмичныц ждайланмасын Ленинградка махсус кеше эцибэреп алып кайтартты. Г. Эпсэлэмов. Мансур еч кеннэн бирле инде яца бер ждайланма ясый иде. А. Расих.
ЖАЙЛАНУ ф. 1. Тэртипкэ керу, рэтлэну, жайга салыну, кейлэну; уз жае белэн бара башлау.— Син. Наждия, бер дэ борчылма, бар да мдайланыр, бар да узенец эзенэ тешэр. Э. Еники. Ж,айланып килэ торган эш белэн канатланган укытучыны кинэт шик-лэну, курку чолгап алды. Э. Фэйзи. II Билгеле бер тэртип, эзлеклелек белэн бару. Суз эллэ ничек ждай-ланып китми иде. Башка вакытта шулкадэр сузчэн Михаилныц хэзер генэ шулай суз таба алмый уты-руы Хэятка сизелми калмады. Ф. Эмирхан.
2.	Жайлы, унай торыш алу. Ул кайсыныц кырын ятып. кайсыныц утырып, э^айланып бетуен кетте. Г. Бэширов. II Эшлэу ечен жайлы, унай хэлгэ килу, иплэну (мэсэлэн, эш коралы); жайга тешу, остару (мэсэлэн, куллар).
3.	Яхшыру; яхшы, канэгатьлэнерлек хэлгэ килу. Чэй эчеп ждибэргэч, хэллэр тэмам ждайланды. М. Эмир.— Колхозга кергэч, менэ эш тэ кубэйде, тормыш та э/дайланды, карчык та рэтлэнде. Ф. Буриаш.
4.	Жайга килу, йомшау, каршылыгы киму, кнре-леге бету.— Минем тарафтан шул яшенэ ждиткэнгэ кадэр ата-анасыннан да итетмэгэн тэмле, татлы сузлэрне ишеткэч кенэ бераз ждайланды. Г. Камал. II Менэсэбэтлэрдэ салкынлык, киеренкелек киму, бету турында. Отделение командиры белэн аралар соцгы вакытта шактый ждайлана теште. Э. Маликов.
5.	Нииди дэ булса бер хэлгэ, обстановкага яраклы итеп эшлэну. Ченки ейлэр тормыш ечен тугел, Жайланылган сугышка. Ф. Кэрим. II Нинди дэ булса бер эш ечен жийаз, жайланма итеп эшлэну; кейлэну. Энэ Илгизэр белэн берничэ малай, тракторга ждай-ланган тырмалар теркеме купергэ сыймаганлык-тан. кичудэн чыгып яталар. Г. Бэширов.
6.	к. жайлашу (2 мэгъ.). Без ждыенныц башыннан ахырына кадэр элекке тормышныц авырлыгы астында сыкрану йэм, шулай мдайланып. кайгыларны та-ратырга тырышу настроениесен сизэбез. М. Жэлил.
ЖАЙЛАНЫШ и. Жайлашу, жайлашкан булу хэле. Табигый сайланыш----тернец тирэлеккэ бик яхшы
ждайланышын белдерэ. Биология.
ЖАЙЛАУ ф. 1. Нинди дэ булса эш ечен жайлы, унай хэлгэ китеру, жайлы итеп урнаштыру, эзерлэп кую. Бал корты очып китэргэ дип канатларын ждай-лады. А. Алиш. Гарэфи абзый баш астына салган котомкасын ждайлый да буленгэн сузен дэвам итэ. Г. Эпсэлэмов. Теп эш йаман да биналарны производство шартларына яраклаштырып э/дайлауга------
кайтып кала иде. М. Эмнр. II рэв. мэгъ. жайлап. Унайлы, жайлы итеп, унай хэлгэ китереп (кую, кутэру h. б.). Бикмуш бабай Илсеярне ждайлап кутэр-де дэ. алпан-тилпэн атлап, будкага таба китте.
Г. Гобэй. Егет, кулларын у гола п, винтовкасын иц-башына мдайлабрак элде дэ тагын да кызурак ат-ларга тотынды. Г. Бэширов.
2.	Билгеле бер тэртипкэ китеру, тэртипкэ керту, рэткэ салу, кейлэу (эш, тормыш h. б. ш. турында). — Бераз тормышыцны ждайлагач,-----яшь бикэчкэ
ейлэнэсец. Т. Гыйззэт. [Яучы:] Эшне ждайламый торып, килудэн туктамам, алла боерса. Ш. Камал. II куч. Жайга салу, нэрсэне дэ булса эшлэунен эмэлен, чарасын табу. Василийга эшне мдайларга кирэк иде, немецны йич ярсытырга ярамый. Э. Еники. II рэв. мэгъ. жайлап. Билгеле бер тэртип белэн. Ошбу уйны ждайлап уйлар ечен Беркен алган эшен таш-лады. М. Гафури. УДайлап кына сораштыра башлый Кургэннэрне — фронт хэллэрен. Э. Исхак. II Ашыкмыйча, экрен генэ.— Дворкага ждитик инде, аннан мдайлап кына барырбыз. Ш. Камал.
3.	Билгеле шартларга туры китеру, шул шартлар талэбенэ буйсындыру. Без дэ уз эшебезне--сугыш
шартларына ждайлап корырга тырыштык. М. Эмир.
4.	Билгеле шартлар тудырып, нинди дэ булса эш-хэлгэ, максатка ирешу. Аца гамдэплэнеп тукталып калырга ярамый. УДантимерне маеыктырып, пас-портсыз ике шэкертнец чыгып китуен ждайларга кирэк. Э. Фэйзи. II рэв. мэгъ. жайлап. Кешенен кэе-фенэ туры китереп, йомшак кына, эдэпле генэ итеп (эйту, сейлэу). Курэсец, Тимери бик тиз сурелэ торган кеше иде булса кирэк, Хэерниса ждайлап эйтугэ, ул бераз йомшара теште. Г. Бэширов.— Яхшылап карасана, зинйар,— дип ждайлап кына сорый ул. Д. Аппакова.
5.	Берэр механизмны нинди дэ булса эшне башкару ечен кейлэу, жайланма хэленэ китеру. [.Каз-маш" заводы] С-80 тракторына ждайлап йертелэ торган куак кискечлэр, тракторга запас частьлар эшлэп чыгарган. Г. Эпсэлэмов.
6.	куч. Сузлэрне нинди дэ булса кейгэ туры китеру, кейгэ салу. [Закир], кыска гына такмак кеенэ ждайлап, узе язган шушы куплетларны эйтергэ кере ште. Ш. Камал.
7.	куч. Нинди дэ булса максат белэн берэр кешенен кэефен табу, ике арада унай менэсэбэт урнаштыру. Начальникларны ждайлау. Майлап ждайлау.
ЖАЙЛАШТЫРУ ф. 1. Нинди дэ булса бер_ эш ечеи яраклаштыру, жайлау, кейлэу. Куз ачып йом-ганчы чемоданная аш естэле ждайлаштырылды. Г. Минский.
2.	Жайлы нтеп урнаштыру. [Илгизэр], кеймэсенец ишкэклэрен ждайлаштырып, яр буенда торган мдиц-гэсенэ кутэрелеп карады. Г. Бэширов.
3.	Тэртипкэ китеру, жайга салу. Хумдалыкны планлы мдайлаштыруныц бу чаралары социалистик иллэрдэге халык хуждалыгын планлаштырудан та-мырыннан аерыла. Политэкономия.
4.	куч. Кеен табу, кунелен табып тынычландыру; кая да булса урнаштыру. Байларны ждайлаштыра оа узе ейгэ кереп китэ. Д. Аппакова.
ЖАЙЛАШУ ф. 1. Уриашу, урнашып алу, теплэну. Агыйдел, Дим. Ашказарларныц буенда жушлашып, Ямьле ждэйне уткэрэлэр ж; эй буенча сайрашып. М. Гафурн. II Урнашу, утыру. Саба курсэтелгэн урынга ждайлашты. К. Насыйри.
2. Табигый шартларга яраклашу, шул шартларда яшэргэ куиегу турында. [Кешелэрнец] мондагы кы-рыс, ждэберле тормышка ждайлаша алганы исэн калган, :ндайлаша алмаганы башын ждуйган. Э. Маликов. Хайваннар да йэм, алар белэн беррэттэн, усемлеклэр дэ тирэлек шартларына ждайлашканнар, — бу ждайлашу нэселдэн нэселгэ бирелеп килгэн. А. Ти-мергалин. II куч. Берэр терле эш. хэл якн менэсэбэткэ
745
ЖАН
ЖАЙ
' ©
яраклашу турыида. Нигэ, имеш. бераз э/дайлашмый-сыз Аркан исэ торган мдиллэргэ. Р. Гэрэй.
ЖАЙЛЫ с. 1. Файдалану ечен унай, нэрсэгэ дэ булса яраклы, нпле. Жайлырак урын эзли торгач. кинэт Фатыйма бер ят кешене курде. Г. Минский. Атлар кузгалып китеп бераз баргач кына, мин узем утырган повозканыц никадэр дэ уцайлы вэ юл йерер ечен никадэр дэ ждайлы икэнлеген сизэ башладым. Ф. Эмирхан. Щаилырак булмэ туры килсэ, чыгасыц да китэсец. Ш. Камал.
2. Ннндн дэ булса эшне утэу ечен яхшы, унайлы шартлар туган, ин кулай (чак, вакыт турында). Ул Нэфисэдэн нидер кетэ, ниндидер сер эйтэсе бар кебек, :ндайлы вакытны чамалап йери. Г. Бэширов. [Буре] уз-узенэ: .Боларныц сарыкларын барып ашап кайтырга иц ждайлы чак икэн",— дигэн. А. Алиш. 'II хэб. функ. Бик кулай туры килу, телэгэнчэ булу турында.— Иртэгэ ишмбэ булу бик ждайлы. Г. Гобэй.
3. рэв. мэгъ. Жай белэи, каршылыксыз, шома. Фэтхинец эшне ждайлы алып барганлыгы куренэ иде. Ш. Камал.— Элегэ эшлэр ждайлы гына тэгэри бит. И. Гази. || Яхшы, унай, жинел.— Алай икэн, болай булса, эшлэр ждайлы куренэ эле. егетлэр.— дип куйды ул. М. Гали. Шулай да таш кладовойда яту бик ук ждайлы тугел икэн. Ф. Хесни.
ЖАЙЛЫЛАНУ ф. Унайлану, жайлы, унай хэлгэ килу. Эш ждайлылану.
ЖАЙЛЫЛЫК и. Жайлы, унай булу хэле. Урын-ныц ждайлылыгы.
ЖАЙЛЫ-ЖАЙСЫЗ рэв. Уз жае, уз вакыты жит-мичэ, телэсэ нинди вакытта. Жайлы-ждайсыз килеп йеру.
О Жайлы-жайсыз яткан — уз урынында булмаган, телэсэ кайда аунаган. Элэктереп китэр ечен э/дайлы-ждайсыз яткан нэреэлэр юкмы икэн дип ча-малыйлар. Г. Бэшнров.
ЖАЙНАУ ф. иск. Ялтырау, ялт-йолт уйнап тору турында (мэсэлэн, ай, кылыч, сенге h. б.). Майи [кук-кэ каравында дэвам итеп]: Ничек ждайнап тора, бакчы. матур ай! М. Фэйзи. Яугер ирлэребез ничэ заман Ак тирмэдэ кылыч кайрады, Шалтыр-шолтыр чыцлап савыт-сайман. встебездэ сенге жайнады. Ш. Бабич.
ЖАЙСЫЗ с. 1. Ипсез, унайсыз.— Гафия. кунак кызларыныц урыннары ждайсыз булмасын! М. Фэйзи. Яткан урыны да, кигэн киеме дэ ждайсыз кебек тоелды ацар. Г. Гобэй. | рэв. мэгъ. [Хэйдэр] уц аягы-ныц э/дайсыз баскан саен авырттырып алуын да сиз-мэстэн. авыз эченнэн нидер кейли-кейли э/дицелэеп атлый. Г. Бэширов.
2.	Кыен, авыр, мэшэкатьле.— Юллар ждайсыз булып, бик туцмадыцмы? А. Шамов. Монда кузгэ куренеп торган эш кирэк. Менэ шуца курэ дэ тыкшынмый ул мондый ждайсыз ендиргэ. Э. Баянов. | хэб. функ. Тора-бара эт болай яшэунец ждайсыз икэнлеген тешенгэн. А. Алиш. Ах, юлэр маэмай! Тырыш яшь л эй, зурайгач ждайсыз ул: Картаеп каткая буыннар. эш белу уцайсыз ул! Г. Тукай.
3.	Урыны яки вакыты унайсыз булган.— Жайсыз-рак мдиргэ свидание билгелэгэнсез. Ш. Камал II рэв. мэгъ. Урынсыз, вакытсыз. Куп суздэн соц, бер уцай табып, аныц ждырлавын утенгэн идем. Ахры, ждайсыз рак кагылдым:—Юк,—ди. Г. ИбраЬимов. | хэб. функ.— Жалованье сейлэшермен дигэн дэ, -- - буген ул турыда суз кузгату ждайсыз. Ш. Мехэммэдев.
4.	Кунелсез, кэефкэ начар тээсир итэ торган; унай-сызландыра торган.— Жайсыз хэлдэн котылу ечен, гафу утендем. К. Нэжми. || рэв. мэгъ. Унайсыз, оят.
— Башлап та очларга елгермэсэк. мдайсыз булыр. М. Эмир.
О Жайсызга килу — авыр, кыен булу, азапланырга туры килу. Атлар кузгалып киткэч тэ, Фэтхигэ бераз вакытлар эш ждайсызга килде. Ш. Камал.
ЖАЙСЫЗЛАНУ ф. Унайсызлану, кыен хэлдэ калу. [Председатель сузеннэн] дмэт ждайсызланып калды. Б. Камалов.
ЖАЙСЫЗЛАУ ф. Унайсызлау, комачаулау. Газинур тэрэзэ тебендэге тамчылы гелне бер читкэрэк этеп куйды: ул аца карарга ждайсызлый иде. Г. Эпсэлэмов. [Кулак:] Комсомоллар Тагын поход ясый-лар: Тагын мица сндайсызлыйлар, Карт башымны ашыйлар. М. Жэлил.
ЖАЙСЫЗЛЫК и. Жайсыз, унайсыз булу, кыенлык. Жайсызлыкларга артык игътибар итмэу. □ Тик бер ждайсызлык килеп чыккан: кунакларга кечкенэ балкашыклар гына биргэннэр. Мэзэк.
ЖАЙ-ЭМЭЛ ждый. и. Нинди дэ булса эшнен жае, башкару, утэу ысулы, эмэле. Бетен ждаен-эмэлен белеп бетереп тотынсак. бу хэлгэ буген ук калмый-дыр идек. Р. Техфэтуллин.
ЖАЛПАЮ ф. диал. 1. Тернэклэну, керэеп, таза-рып киту. Кыз яхшы ждиргэ тешсэ — ждалпая. яман ждиргэ тешсэ — картая. Мэкаль. II Яшэру, яхшырак усэ башлау (усемлеклэр). Яцгырдан соц улэннэр яшэ-реп, ждалпаеп киттелэр. Сейл.
2.	Эше уну, алга киту; яхшыру, эйбэтлэну. Яхшыга ияреэц — э/далпаерсыц, яманга ияреэц — картаер-сыц. Мэкаль.
ЖАМ и. иск. к. жамаяк. Сезнец ждамнар эчендэ дэ балкый Энждедэй ширбэт. Н. Арсланов.
ЖАМАЯК и. Терле зурлыктагы тирэн савыт, кэн-ди. Энинец минем елешкэ калдырган бер ждамаяк бэрэцгесе илэ бер телем икмэген ашый идем. Г. Тукай. Шул арада Гелбайар абыстай, булмэ тактасын шакылдатып. зур агач ждамаяк белэн эчегэн бал сузды. М. Галн.
ЖАН и. 1. Идеалистнк, дини карашлар буенча: тэнгэ тереклек бирэ Ьэм тэннэн башка да яши ала дип каралгаи, тереклек иясенен психик пронессларын чагылдырган мэнгелек башлангыч. [Элекке] заманда рэсем ясый башласац: .Бу рэсем теге денъяда син-нэн ждан сорар, бирерлек жданыц булмагач, ул синец уз жданыцны алыр...‘ — дип куркытканнар. Г. Кутуй. Чак торып калган аларныц тэннэрендэ жданнары. М. Гафури.
2.	Кешенен эчке деньясы: анын табигате, кичереш-лэре, хислэре, уй-фикере, омтылышлары. Яшь ягыннан — ярым сабый, Жан ягыннан — Данко ул. 3. Ман-суо. Ул заман кешесенец шуныц [милек] белэн бетен мие, каны, жданы агуланып калган. Г. Бэширов. II Кунел. Кайный-кайный тулсын шэраб. Иркэлэсен жданнарны. Э. Ерикэй. Аныц ждан сызлавы тэн эр-нуеннэн мец кат квчлерэк. Г. Эпсэлэмов.
3.	Тереклек иясе, жан иясе. Уйлана куз: .Ул да мэхлук. ул да ждан, Аллага ул да кит°ргэндер иман". Ш. Бабич. Кошы-корты, бетен жданнар, Йери кырда бары уйнап. М. Гафури. II Кеше турында келеп яки жирэнеп эйтелэ. Имэн урындык куп курде ждэфа, Алты потлы ждан утырган чакта. Н. Дэули. Узып бара иде шул вакытта-----Кеше сынлы, лэкин ерт-
кыч бер лдан, Автоматын тотып кулына. Э. Исхак.
4.	Кеше. Жан башыннан булешу. □ Ярлылар да, бай кебек, рэхэт телэуче ждандыр ич. Ш. Бабич. II Баш (кешелэр саныи белдергэндэ кулланыла). Мин тугыз ждан менэ, атым да бар, Тырмашып та ка-рыйм туктаусыз. Ш. Маннур.— Хатыны, дурт баласы, узе — барысы алты ждан,— диде бармаклары белэн санап Тимербай. М. Гали.
ЖАН
746
ЖАН
5.	Ин якын, кадерле кеше турында.— Бала дип, otgan дип, куцел шатлыгы белен устерэбез дэ, кеннец берендэ аерылып калабыз. Г. ИбраЬимов. II с. мэгъ. Якын, яраткан. Алыштырмам, ди ул, беркемгэ дэ званым колхозны. М. Жэлил. И бэрэцге! Син бэрэцге! Кил, бэрэцге, ждан ашым. Г. Тукай. II Иркэлэп мерэжэгать иту сузе. Укси-укси, Мэйсэрэ м;ан. Яшь урнына тукмэ кан. К. Тинчурин.— дйдэ, Сэрби званым. бэгър°м, китик моннан. Г. Камал.
6.	куч. Кешенен тормышы, гомере. Жан кыйбат-мы. мал кыйбатмы? Эйтем. Кызыл гаскэр ждицу белэн Исэн калды ничэ мец з/дан. М. Гали.
7.	куч. Дэрт, рух, илЬам; жанлылык. Лэкин ха-лыкта кичэге нэшат \шатлык]. кичэге з/дан калмаган иде: буген тын, басынкы авыл. Г. ИбраЬимов.
8.	куч. Кот, ямь; жэлеп иту кече, матурлык. Имэн баганада имэн кояш, Шул кояшта ямь, ждан бар. Р. Харисов.
9.	куч. Нинди дэ булса эштэ оештыручы, илЬам, кеч биреп торучы кеше. Ил----буген бэйрэм итэ.
Ил з<даны — эшче вэ ярлы — барысы йезлэр балкыта. М. Жэлил. Сэхнэдэ— .артист' кушаматлы, идарэ-нец узешчэн сэнгать коллективыныц жданы — электрик Борис Андреев. М. Хэсэнов.
10.	куч. Нэрсэнен дэ булса асылы, нигезе (жансыз предметлар турында). ддэби эсэрнец, шигырьнец яшэ-туче жданы, конкрет бер теп идеясе булу кирэк. h. Такташ. Килсэ дэ ул гади избач булып, Карт авылныц эцанын яшэрткэн. Ш. Маннур.
О Жан азыгы — 1) кунел рэхэтлеге, канэгатьлэну хисе. Ж эй кен°ндэ бергэ печэн чабабыз. Кумж эштэ зкдан азыгы табабыз. Э. Ерикэй. Яхшы суз — з/дан азыгы, Яман суз—баш казыгы. Мэкаль; 2) рухи азык, рухи як — ан-белем, психиканы тэрбияли торган куренеш. [Халык] узлэренэ з^ан азыгы табарга клубка теркем-теркем агыла. Татар театры. Жан(ын) алу — 1) утеру. Син з/даныем белэн кавышмасам, Ж,анна-рымны алсын газраил. Жыр; 2) жанга тию, аптыра-тып, интектереп бетеру.— дле дэ: ни эшлэп болай соцга калдыц, дип. жданымны алыр. Г. ИбраЬимов. Жан алучы— 1)жан ала, утерэ торган зат — газраил; 2) палач, жэллад. Казаматныц ишеге Тар лэхеттэн тар икэн, Казаматныц эчендэ Ж,ан алучы бар икэн. Г. Тукай. Жан асрап тору, жан асрау — тереклек иту, авыр хэлдэ яшэу, кен куру; улэр-улмэс яшэу. [Бай] кене буена аишрга ечебезгэ ярты икмэк бирэ, иртэдэн кичкэ кадэр аныц белэн ничек ждан асрап тормак кирэк. М. Гали. Жан ату—1) узен узе кыз-ганмый керэшу, жанын аямау. Татар бэхете ечен мин з^ан атармын. Г. Тукай. Туры юлдан бардым ат уйнатып, Хакыйкатьлэр ечен эцан атып. М. Гафури; 2) гомумэн тырышу-тырмашу, тырышып эшлэу. [Элекке заман кетучесе турында:] Аягында чабата, Кургэне юк киез ката: Кене-тене звдан ата, Ьаман э/дитми тидия. М. Крыймов. Жан атып тору (йеру)— 1) бернэрсэ дэ кызганмау, аямау, берэр кеше якн берэр нэрсэ ечен бик нык тырышу. Бердэнбер кызларын биргэн ата-аналар кияу ечен йэрвакыт-та шулай з/дан атып торучан булалар. 9. Еники; 2) ашкыну, атлыгып тору, туземсезлэну. Мэрьям аны бер куру ечен з/дан атып йери. Г. ИбраЬимов. Элек апайныц килуен з/дан атып кетеп тора торган идем. М. Фэйзи. Жан ачу — к. жан эрну. Мондый кепэ-кендезге алдануларга безнец энданыбыз ачыган-га, игълан итэбез... Г. Тукай. Жан ачуы белэн — кечле ачу белэн, ярсып, шашынып. Жан ачуы белэн аныц естенэ гранатаны томырдым. Ф. Хесни. Жан ачуы кузгалу (чыгу) — бик нык ачу килу, ачудаи ярсып киту. Мэдинэнец ждан ачулары кузгалды йэм. соцгы чара итеп, кулындагы тал чыбыгы белэн бар
кеченэ селтэнде. Г. Минский. Жан ачып, жан ачысы белэн (илэн)—1) к. жан ачуы белэн.— Без кешенец кулларына, рухына йэм бэхетенэ яцадан богау са-лырга телэуче явыз кечлэргэ каршы ждан ачысы белэн керэшергэ тиешбез. И. Гази; 2) ачыргаланып, езгэлэнеп. Илсеяр, зндан ачысы белэн кычкырган тавышлар ишетеп, термэнец ватык тэрэзэлэренэ карады. Г. Гобэй. Хан кызыныц иц тирэн, иц саф калебеннэн з/дан ачысы илэ чыккан сузлэре, ялвару-лары бар да ждилгэ китте. Ш. Мехэммэдев. Кола-гыц сал з/даным ачып э/дырлавыма. Ш. Бабнч. Жан аямау (кызганмау) — берэр нэрсэ яки кеше ечен тормышын бирергэ эзер тору, берэр эшне башкару, утэу, берэр терле максатка нрешу ечен узен узе аямау. — Без сейгэн кызыбыз ечен э/дан аямыйбыз, эмма кечлэп сейдерер ечен телке тиресе ябынмыйбыз. М. Фэйзи. Жанын кызганмаганнарга куаныч бу. Э. Ерикэй. Жан башына — Ьэр кешегэ; кеше саны буенча. Жирлэре ждан башына бер дисэтинэдэн дэ тимидер. Г. Тукай. Жан башына узенэ тигэн имана 3tgupeH генэ чэчеп килде ул. М. Галн. Жан белэи — бирелеп, чын йерэктэн. Боларда ждан белэн. эчке кичеру белэн уйнау ждитешми. М. Жэлил. Жан биз-дергеч — узеннэн бнздерэ, жнрэну, нэфрэт хисе тудыра торган, кунел кайтаргыч. Кезге кен кебек э/дан биздергеч тормыш белэн талашып-тартышып, илле ел гомер итте ул. И. Гази. Жан бизу — бизу, тую, кунел кайту, курэсе килмэу. Кузгалмадык почмак-лардан Ж,аннар бик куптэн бизсэ дэ. Г. Тукай. Жан бирердэй булу, жан бирергэ эзер булу (тору) — 1) кем яки нэрсэ ечен узенне аямау. Яшэу кыйбат минем ечен Ьэм мин моны яшермим: Лэкин дуслар гомере ечен }Цан бирергэ эзер мин. 9. Ерикэй; 2) бик саран булу, калтырап тору, аз гына да кешегэ бирмэу. Ьэр тиенгэ зндан бирердэй булып, Калтырап кына чишэм янчыкны. Ш. Маннур. Жан биру — 1) улу. [Патша] узе, алтын тэхетенэ утырып, шул еч мескеннец дарга асылган килеш тыпырчынып-ты-пырчынып ждан бирулэрен рэхэтлэнеп, эче катканчы келеп карап торды. А. Алиш; 2) тереклек биру, яшэу чыганагы булу. Тормышка зндан биргэн кояш нуры. Ш. Маннур; 3) ямь биру, матурлык керту. Тор-мышыца синец з:дан бирэ ул [сею хисе], Син узец дэ аны тоймыйсыц. М. Жэлил. Синец рухыц гына наз геллэргэ Жан бирэдер, дустым, белэмен. Ф. Бурнаш; 4) рух еру, яшэргэ, усэргэ мемкинлек тудыру. Мин халыкныц вэ бер кавемнец з/данын тергезу, йерэгенэ з<дан биру бу икедэн [рэсем сэнгате йэм музыкадан] башка мемкин була дип ышанмыйм. Г. ИбраЬимов;
5) илЬам биру, дэртлэндеру.— Жырыц белэн мица зндан бируче син узец бит!—димэкче булган икэн дэ, тик кыюлыгы гына ждитеп бетмэгэн. Д. Аппакова; 6) бик ярату, берэр нэрсэ белэн артык мавыгу турында. Китап курсэ, з/данын бирэ. Сейл. Жан вату — борчылу, тынычсызлану; кайгыру. [Ибэт:] Юкка знданыц-ны ватма, кордаш. Ядкэребезнец [егет исеме] юньле йеруенэ иманым камил. Ю. Эминев. Жан газабы — 1) улем алды газабы, улу, жан биру белэн бэйлэнгэн газап. Тырнак теплэреннэн башлана торган бу эрен-ле шеш — ждан газабы курсэтерлек чирлэрнец берсе. Г. Минский; 2) веждан газаплану, укену белэн бэйлэнгэн рухи кичерешлэр. Э менэ ждан газабына ту-зеп булмый. Г. Гобэй. Жан газаплану — кечле рухи кичерешлэр уткэру, веждан газабы кнчеру.— Шуим телэклэремне булдыра алмауга жданым газаплана. Ш. Камал. Жандусты — 1) ин якын дус. Лэкин берэу дэ, шул исэптэн Матвейныц ждан дуслары да, моца ышанмадылар. Г. Эпсэлэмов; 2) сейгэн яр. Уйладыц-мы тацда озатканыц Жан дустыццы Кызыл флотка? Ш. Маннур. Жан изгеч—изэ, бетен барлыкны
ЖАН
747
ЖАН
арыта, алжыта торган. Шакир яткан ядиреннэн чалкан эйлэнде дэ шул бушлык кэм барыберлек эчендэ гаять авыр вэ ядан изгеч бер онытылуга чумды. Ф. Змнрхан. Жан иркеилеге — кунел рэхэтлеге, кунел бушаиу (терле кайгы-хэсрэт, авыр уйлардан). дллэ нинди ядан иркенлеге, шатлыкка якын бернэрсэ аныц йокысын качырган иде. Ш. Камал. Жан исэбе арттыру (тутыру) — 1) кеше санын арттыру, файдасыз кешелэр исэбенэ теркемне, коллективны зурайту турында. Жыелышта ядан исэбен арттыру ечен генэ утыру; 2) бала тудыру, халык санын арттыру. Хэер. ядан исэбен арттыру ечен эллэ ни зур акыл кирэкми. Денья яралганнан бирле шулай килгэн— яратышканнар, кавышканнар,-------урчи &3 тор-
ганнар. Ф. Хесни. Жан исэбен алу — кеше яки мал-нын санын белу ечен йэркайсын язуга, исемлеккэ теркэу. [Крестьяннарны] байларга кол итэлэр. имеш: ядан исэбен алу шуныц ечен кирэк, имеш. X. Кэрим. Жан иясе — 1) тереклек иясе, жир йезендэге йэр тере нэрсэ. Кешедэн дэ зирггрэк. кешедэн дэ беегрэк ядан иясе юк бит инде деньяда. И. Гази; 2) кеше, берэу, кем дэ булса берэу. Quda миннэн башка бер ядан иясе дэ юк. Г. Камал. Жан кайгысы—улем янап торганда исэн калырга тырышу, уз башын, уз тормышын саклап калырга тырышу турында. Берэу-дэ—мал кайгысы, берэудэ— ядан кайгысы. Мэкаль. Жан кардэше — 1) жай дусты, якын дус; 2) туган. Жан кардэше мал кардэше тугел. Мэкаль. Жан кебек куру — бик якын иту, уз иту. Жан кебек курэ бо-лар [ярлы лар] берсен берсе. М. Гафури. Жан кебек (тесле) саклау — бик кадерлэп тоту, саклау турында. Эт талап, еслэргэ таш яуганда да. Тартылып. хэл-лэрем китеп ауганда да Сакладым бэгърем кисэген ядан кебек. Ф. Бурнаш. Минем язган хатларымны Жаныц тесле сакларсыц. 3. Ерикэй. Жан керле булу — вежданы пакь, саф булмау; кайчан да булса на-чарлык, жинаять эшлэгэн булу.— Керле кеше мин,— диде ул сузенец азагында.— Жаным керле минем, иптэш командир. Г. Гобэй. Жан керту — 1) тормыш биру, жанландырып жибэру. Устереп яшел игеннэр. Улэннэр. хуш исле геллэр. Ж,ан кертербез комлы чуллэргэ. Э. Исхак; 2) дэртлэндереп жибэру, хэрэ-кэтчэнрэк, дэртлерэк эшлэргэ мэжбур иту.— Унлап кызга бер егет инде, аны, ачуым килмэгэе, ешкер-гэлэп тэ ядан кертербез. Г. Бэширов. Жан керу — 1) сэламэт кеше тесе керу.— Сабирымныц сары йезенэ ядан керде. Н. Исэнбэт; 2) курку, кету кебек киеренке хэлдэн чыгу, тынычлану. Лэкин егетнец кем икэнен белгэч, бераз гына ядан керде. Г. Ибрайимов; 3) дэртлэнеп киту, шатлану, хислэр ташу. Моны кургэч, хэзрэткэ ядан кереп китте, ченки бу комган аца таныш иде. Ф. Эмирхан; 4) кызурак эшли, кызурак хэрэкэт итэ башлау, кызып киту. Скрипкалар уз темаларын яцадан кутэреп чыктылар. Флейта кэм кларнетларга яцадан ядан керде. Ш. Хесэенов; 5) эшли, хэрэкэт итэ башлау (жансыз эйберлэр, мэсэлэн, машина турында). — Улядирен болай итегез, бу ядирен тегелэй итегез.— диде, шуннан машинага ядан керде бит. Р. Ишморат; 6) жан-ланып киту, тереклек тесе керу (табигать йэм анын аерым елешлэре: кыр, урман, авыл й. б. турында). Киц басуларга ядан керэ. Э. Ерикэй. Шул вакыт авылга бераз ядан кергэн кебек була. М. Гали. Жан кисэгем — иркэлэп, яратып мерэжэгать нту сузе. — Исэн-сау эйлэнеп кайттыгызмы, ядан кисэклэрем? И. Гази. Кыюлык юк миндэ. дйтэ алмыйм сузем, Иркэм, ядан кисэгем. Бел инде узец! Жыр. Жан(ны) корбаи иту (кылу) —кем яки нэрсэ ечен, берэр эш, идея хакына жанны да аямау, улемгэ эзер тору турында. Бэркайсы дин юлында, акча хермэтенэ яда-
ныбызны корбан кылабыз, дилэр. Ш. Мехэммэдев. Кызганмады малларын, Корбан кылды яданнарын. Г. Тукай. Жан кую (жую) — узен кызганмау, тормышын, гомерен кызганмау. Жан кыл естендэ тору (калу, булу)—куркыныч хэлдэ калу, йэлакэт, хэвеф алдында тору. Жаннары кыл естендэ торуын бетенлэй онытканнар. И. Гази. Ничэлэрнец яданнары кыл естендэ калып, бик зур бэхет илэ генэ котыл-дылар. Г. Ибрайимов. Жан кыю (кису) — 1) йэлак иту, утеру. Алдылар уч. хер фикерлэрне богаулап, ядан кыеп. Н. Исэнбэт; 2) узэккэ уту, тенкэгэ тию, йедэтеп бетеру. Кил, кабат кил, шул ук шигърец белэн Жаннарын кый, туйдыр — эш беткэн! Тэрэзэ-дэн килеп кер син. эгэр Чыгарсалар куып ишектэн. 3. Мансур. Жан кееге — 1) кунелгэ авыр тээсир итэ, эч пошыра, тынычлык бирми торган кеше яки берэр нэрсэ.— Жан кееге генэ ул, укыган саен йерэкне генэ телгэли. Ф. Хесни.— Ул Исмэгыйль дэ бер ядан кееге булды мица. М. Фэйзи; 2) мыскыллап, кимсе-теп эйтелэ торган суз: имгэк. дниец сине тапкач сея-сея Ап-ак билэулэргэ билэгэн, Такмазалар язып йеруче бер Жан кееге булыр димэгэн. Б. Рэхмэт. Жан кейдеру — 1) ачуны китеру, эч пошыру. Жит-мэсэ тагын: ачуланма инде, Солтан абзый.---дип
сейлэнеп ядан кейдерэлэр. Г. Ибрайимов; 2) зур хэсрэт, жан тынычсызлыгы китеру, кайгы салу. Яр булырга гына яралмаган, Жан кейдерер ечен яралган. Жыр. Жан кече белэн — барлык кечкэ, сонгы кечен жыйнап. [Фэтхетдин] ядан кече белэн .уф" дип кулын селтэп ядибэрде. X. Кэрим. Жан кею — к. жан эрну. Аныц мичкэ кыршавы шикелле кабыргаларын куреп, яданы кея. куцеле сыза, тик яхшы ат алырга кулыннан гына килми. И. Гази. Жан куккэ ашу — улу.— Мэрхумнец яданы куккэ ашты,— диде ул. А. Шамов. Жан куру — ярату, якын нту.— Кара, ничек сине ядан курэ ул. Э. Фэйзи. Жан кунелдэн — к. чын кунелдэн. Бу вакытта ул Хэсэнне ядан ку-целеннэн дошман курэ иде. Ш. Усманов. Жан па-рэсе — ин кадерле, газиз кеше (гадэттэ уз баласы турында). Балаларым. ядан парэлэрем. Жан рэнже-ту — жанга, тенкэгэ тию, рухи яктан газаплау. Безнец бигрэк яданыбызны рэнядеткэн нэрсэ: алар [без будэнэлэрне] чапан ядиценнэн чыгарып, алдыбызга юри биш-алты бертек арпа яки тары салып, ага-знелэребез илэ канга батканчы сугыштырып, узлэре кэеф кылып, кул чабып, келешеп торалар. Ш. Мехэммэдев. Жан рэхэте — рухи канэгатьлэну, кунеллелек, бэхетлелек хисе. Бэлки ул [абыйсы] халыкка хезмэт итунец мэцге онытылмый торган бер ядан рэхэте, изге хезмэт булуын эйтергэ телэгэндер. Г. Бэширов. [Халыкны] ядан рэхэте булган музыка-лар илэ дэртлэндерик. Г. Тукай. Жан рэхэтлэну — рухи канэгатьлэну табу, кунел хушлану.— Тик менэ син кайчан узебезнец кейлэрне уйныйсыц: .Су есте". .Кара урман", .Ончы Фэхри",------яданым рэхэт-
лэнэ тыцлап. Ф. Бурнаш. Жан саклап (коткарып) калу — исэн калу, улмэу.— Йорт саклау тугел, ядан саклау кеннэре хэзер, карчыгым. Г. Минский.— Исэн-сау булуы зур шатлык! Мондый заманда яданны коткарып калу узе генэ дэ ни тора. Ш. Камал. Жан саклап тору — улмэу, исэн булу. Салкын окопларда кене буе ядан саклап тору да бик читенгэ калды. М. Галн. Жан сакчысы — монарх, хэрби начальник й. б. ш. югары дэрэжэле кешене саклап йеруче солдат, шэхси сакчы.— Офицерны кертеп ядибэругэ без-дэн сорый бу: .Жан сакчыларымы сез прапорщик Гатин эфэнденец?" К. Нэжми. Жан салкыны — кунел бушлыгы, кунелдэ дэрт, омтылыш юклыгы, яшэу Дэртенен юкка чыгуы. [Газинур] кышкы салкыннан гына тугел, ядан саЛкыныннан туцучы фрицны исенэ
ЖАН
748
ЖАН
тешереп. экдирэнеп келеп куйды. Г. Эпсэлэмов. Жан сату — 1) кемгэ дэ булса буйсыиып, анын турылыклы хезмэтчесенэ эверелу, сатылу. д морзаныц шымчы-лары— Жднын саткан ялчылары, Нык сагалап йереп барын, Юл чыгасын сизеп аныц, Эзен басып бар-ганнар. Ш. Маннур; 2) оятсыз рэвештэ ялганлау, у3 ялганынны дерес итеп курсэтергэ тырышу. [Нигъ-мэт:] Казый абзый, менэ бу аксак шайтан пэкемне урлаган. [Вэли:] Жиныц сатма, чэкушкэ танау!.. Мин аны ашханэ идэненнэн таптым. Т. Гыйззэт; 3) намусына, вежданына каршы эш эшлэу, намуссыз-лык курсэту. Алар мещаннарга, обывательлэргэ хас булган тар эгоистлык, карунлык, мал ечен э<дан сатарга хэзер торучанлык сыйфатларыннан азат-лар. М. Жэлил. Жан сердэше — сердэш дус, эчке серлэрне уртаклашып, жан тынычлыгы китерэ торган дус (кеше яки эйбер). Син минем э/дан сердэшем, мандолин! Ш. Бабич. Жан copay — улем китеру, улемгэ нлту. Кайсы юллар, Нинди упкын Тарта безне Жан сорап?! Дэрдмэнд. Биш-алты тапкыр коры гына, кискен генэ булып, ждан сорап винтовка шарт-лады. А. Шамов. Жан сулышы — сонгы сулыш, улем сулышы. Гасйифэ ике мэртэбэ ждан сулышын эчкэ чикте, йэм дэ куз кабаклары тешэ башлады. Ш. Камал. Жан сейгэн — 1) яраткан, узе гашыйк булган. Беркен килде дэ ул узенец ждан сейгэн ярын, гомер-лек газиз мэгъшукын тегермэн ташы белэн езгэлэн-гэн хэлдэ тапты. Г. ИбраЬимов; 2) яр, яраткан кеше. Чибэр дэ куп, уцган да куп, Жан сейгэнем бер генэ. Жыр. Жан табан астына (укчэгэ) тешу (киту, качу) — бик нык курку. Шуннан котлары чыга, жданнары табан асларына тешэ бит! Г. Бэширов. Бэркемнец экраны табаны астына качкан. Г. Минский. дбинец укчэсенэ китте жданы, Басып тора хэрэкэтсез. Г. Афзал. Жан тарту—1) кунелгэ ошау. — Жаныгыз тартса. ашагыз алайса! М. Гали; 2) ту-ганлык менэсэбэтлэре естенлек алу, уз иту.— Авылы-бызныкы иде ул. Кайткан, лданы тарткан, курэсец. А. Шамов; 3) диал. тын алу, хэл алу. Байдек, мес-кен, мичкэ эчендэ тэгэрэп бара-бара, мие тунеп, бераз ядан тарткач, кесэсеннэн пэкесен чыгарып, мичкэне пэке белэн уя-уя кул сыярлык тишек ясады. К. Насыйри. Жан телгэлэиу — к. жан тетрэу. Инде бу хэлне куреп тагын жданым телгэлэнде. М. Фэйзи. Жан телэгэн — кунелгэ ошаган, кунел телэгэи, яраткан. Алданрак барсац, ждан телэгэн товарны да сайлап аласыц. Т. Гыйззэт.— Тукта, баланыц куцеле тешмэсен, тукта, баланыц кэефе кырылмасын дип, жданы т°лэгэн нэрсэлэрен алып ашасын дип, атасына белгертмичэ акчалар бирэдер идем. Г. Камал. Жан телэгэн жирдэн — телэсэ кайдан (сайларга тулы мемкинлек булу турында).— Карагыз, унбиш чакрымлык сызык буена сузылганбыз. дгэр казак бераз гына кв-чен ждыеп Кеждум итсэ, ядан телэгэн ждирдэн безне кискэлэячэк. Ш. Усманов. Жан телэгэичэ, жан телэгэн кадэр (хэтле) — кунелен купме тели, купме кирэк, шунын кадэр (кулэм муллыгы турында). — Ми-немчэ, ул [шан] файдалырак.----Суны барыбер шу-
лай ук э/даныц телэгэн хэтле бирэ ала. Ш. Камал. Жан терэк — теп терэк, кемнен якн нэреэнен дэ булса яшэве ечен теп кеч. Кечле кул, киц кукрэк,— Дошманга бездэ уч; Эшлибез иртэ-кич. Илгэ без — ждан терэк. X. Кэрим. Жан тетрэу (тетрэну) — берэр вакыйга, фажигане гаять авыр кичеру, бик каты йерэк эрну. Бу фаждигане уз куз алдында уздырып э/даны тетрэгэн, йерэге телгэлэнгэн Хэдичэ солдат артыннан йегерде. Г. Бэширов. Жан тиргэ бату — нинди дэ булса зур эштэн якн эчке газаптан нык тирлэу, тиргэ бату, тэмам йончу. Ябынып толып якасын. Мин дэ белэм ятасын, Лэкин тыныч йоклап
булмый, Ж,ан тирлэргэ батасыц. Г. Камал. Жан тире белэи — тырышып-тырмашып, зур кеч куеп. Жпн тире белэн табылган мал. О Син монда улэ-рец белми ждан тирец белэн эшлисец, ядыен херэсэн, ждыен эрэмтамак анда синец каныца тоз салып ята. Г. Бэширов. Жан тирлэре чыгу — 1) бик нык тырышу, бетен кечне кую.— Нигэ соц [муллалар] капиталистлар файдасы ечен булган сугышны ждан тирлэре чыгып яклыйлар? М. Гафури; 2) хэлдэн таю, интегеп бету. Бикмуш бабай белэн Илсеярнец лдан тирлэрен чыгарган нэреэ — череп, каралып беткэн — имэн тебе иде. Г. Гобэй. Жан туздырып — Ьэр-нэреэне пыран-заран китереп, ду кубып (сугышу, даулашу, талашу). Булгалый умартадай шаулашкан ел.---Зык кубып, ждан туздырып даулашкан ел.
Ш. Бабич. Жай туну — 1) артык нык туну- Мин тик йерим хэзер урамнарда, Кышкы тендэ, салкын бу-ранда; Драным туца, дер-дер калтырыйм мин,— Сем юк шул минем кунарга. h. Такташ; 2) дэрт бету, суну. Бар хэятым салкыныннан туцды э/дан, катты куцел. Г. Тукай. Жан тыныч булу (калу) — к. жан тынычлану.— дгэр минем шушы еч сеалемэ .эйе!" дип эцавап биреэц, э/даным тыныч булыр. Г. Колэхметов. Жан тынычлану (тыну) — 1) терле кайгы, шик-шебЬэлэр бету, кунел тынычлап калу, борчулар-дан арыну. Бер хатлары килэ, аны укып та э<даныц тынычланмый, аны язганнан бирле алар инде куптэн улгэннэрдер кебек тия. М. Гали.— Ничек итеп жданым тындырыйм! Н. Исэнбэт; 2) канэгатьлек хисе кичеру.— Ярый инде, телэгегезгэ э/диттегез. жданы-гыз тынычлансын. М. Фэйзи. Шуны бетерми торып, ждан да тынмас, денья да тезэлмэс, ахры. Г. ИбраЬимов. Жан тынычлыгы — жаннын, кунелнен нормаль, тыныч хэле, борчулар, кайгылар булмау, кайгы-хэсрэттэн имин булу. Шулай да ул ждан тынычлыгын ждуйды. Э. Еники. Жан тэслим кылу — улу, вафат булу. Бу хэлне куреп торган шайзадэ дэ, тебеннэн кискэн агач кебек, шул торган ждирендэ егылып, ждан тэслим кылды. Ш. Мехэммэдев. Жан тузмэу—тыныч, битараф кала алмау; сабырлык бету, сабырлык житмэу. Юл авыр булды, шулай да— Тик ятып ждан тузмэде. М. Гафури. Намаз булмэсендэ бер ялгызы утырып калган Солтангэрэевнец дэ жданы тузмэде. Урыныннан кузгалмый гына яца хэ-бэрлэргэ колак салды. К. Нэжми. Жан урынында булмау — тынычсызлану, борчылу, кунел тынычлыгы югалу.— Чу, тимэ эле, тукта эле, кичэге кеннэн бирле жданым бер дэ урынында тугел эле. Г. Камал. Жай уч тебенэ (бармак очына, авызга, бугазга) килу — к. жан табан астына тешу. Гуя ейдэ, йэркем-нец котын очырып, жданын бармак очына китергэн, катылыгы, суыклыгы белэн йерэклэрне туцдырган бер явыз куэт, бер кара кеч хекем серэ иде. Г. ИбраЬимов. Бер шытырдауны ишетеэм, авызыма жданым килэ. Г. Тукай. Моны куру белэн куркуымнан жданым бугазыма килгэн иде. X. Кэрим. Жан фида (иту, кылу) — узен аямау, корбан итэргэ эзер тору турында. Арабызда туган ждиребез ечен жданын фида кы-лучылар бармы? Ш. Мехэммэдев. Атам-анам йорты ечен Булсын мец жданым фида. Дэрдмэнд. Жан чиш-мэсе — тереклек чыганагы. Бар галэмнец ждан чиш-мэсе — кояш. Ш. Маннур. Жан чыгу — 1) улу, яшэу-дэи туктау. Жэмилэнец сулуы, тын алуы авыраеп, ждан чыгар вакыты ждиткэч. Бэдри: .дллэ у лэ инде, син, кара эле, ясин да чыгар кеше булмады",— ди иде. М. Гафури; 2) нэрсэне дэ булса башкара, вшли алмыйча интегеп бету. Айныталмый кичэ бер юанны Тэкать корды, тэмам ждан чыкты. М. Жэлнл. Жан шикелле кургэн — бик кадерле, газиз.— Яз, яз: жданым шикелле кургэн, свекле бэгърем Зэйнэпкэ, диген.
ЖАН
749
ЖАН
Г. Камал. Жан эремэу — гафу итэ алмау, рэнжу, ачу тээсирендэ булу.— Бу хэсрэттэн балама да эре-мэс яданым. Ф. Бурнаш. Жан эретерлек—кунелдэге барлык ачу, салкынлыкны бетерэ торган, мелаем (суз, караш). Разияныц очраган саен елмаеп у ту лэ ре яка яданны эретерлек итеп эйткэн ягымлы сузлэре Дэу-лэтшинны тэмам тилертэлэр. И. Газн. Жан эру — упкэ-ачулар онытылып, кунел йомшау. Яхшы сузгэ ядан эра, яман суздэн кан ката. Мэкаль. Жан юл-дашы— аерылмас дус, Ьэрвакыт бергэ булган дус. Кызыл кврэшче. син ат естендэ, Очкан коштай синец туры атыц, Керэш кырларында ядан юлдашыц, Хыянэтсез дустыц, канатыц. h. Такташ. Жан яртысы — жан парэсе, ин якын, газиз кеше. Йерэгендэ сею яктысы Йолдыз кебек янып торганга, Ж,ан яртысы— Корбан [исем] булганга, Сурелмэгэн емет ялкыны. Ш. Маннур. Жан эриеткеч (сыкраткыч, авырттыргыч)—газаплы, йерэккэ тия, йерэкне авырт-тыра, узэкне езэ торган. Ул кай минутларда ядан эрнеткеч тавыш белэн экрен генэ шытырдап тора. А. Шамов. Моныц куркынычлыгы эллэ нинди йерэк сызлаткыч. ждан авырттыргыч иде ки. мин ихтыяр-сыз чытайдым. Ф. Эмирхан. Жан эрну (авырту, эчету, сызлау, сыкрау) — кызгану Ь. б. ш. хислэр-дэн эчке эрну барлыкка килу, рухн газаплану. Шушы эшкэ яданым эрнеп, беренче куз яшем тамды. М. Гафури.— Анасы,— диде,— бала мица да бик газиз, бала ечен минем дэ яданым эчетэ. Г. Бэширов. Бер сагыш, кочаклап, сызлата жданымны. Н. Исэнбэт. Жан эсэре — жан иясе, тереклек иясенен бар-лыгы, эзе; жанлылык билгесе. Денья тып-тын: яфрак та калтырамый. эйтерсец лэ бетен тирэ-юньдэ бер ядан эсэре юк. И. Газн. Жан езгеч — жайга, йерэккэ кечле тээсир итэ торган. Жан езгеч фаждигалэр мэйданы булып китте бу якты офыкларга сузылган юллар. Э. Еники. Жай езелу—1) улу, жан биру. Тугелэ каным, езелэ яданым, Яраланып ятам мин, Кулымны да, телемне дэ Кечкэ кыймылдатам мин. Э. Ерикэй; 2) к. узэк езелу. Абыстай бик кызганыч, бичара, болай да юк-бардан янып-кееп, балаларым, । балаларым дип ждан езелеп йери торган кеше, ар-I тык сейгэн Зыясы алынгач, бигрэк тэ хафалана 1 инде. Г. ИбраЬимов. Сейгэнецне курсэц иде Жаныц i езелгэн чакта. Жыр. Жан(ны) езу — йерэккэ, рухка тээсир иту, хислэндеру, тээсирлэндеру. [Скрипка] бер । елап, бер моцланып, бер сызгырып ждан ездерэ.
Ш. Бабич. Сэйдэш кеен уйнап ядибэр Жиннарын бер езэргэ. Н. Исэнбэт. Жан еру — к. жан керту.— Эйэ, килеп капкан икэн безнец чибэр егет! Ычкындыр-। магыз инде узен. Жин ерегез узенэ! Терелтеп яди-бэрегез, яшэртеп. Г. Бэширов. Нэкъ улэр чакта I яцадан брде соц кем ждан сица? М. Гафури. Жан ешеткеч — кунелгэ иачар тээсир итэ, чиркандыра торган; кунелсез. ви эчендэ мэет чыкканнан соц I була торган ждан ешеткеч бер бушлык та сагышлы | тынлык кына иде. Г. Бэширов. Жан ешу — 1) чиркану, I жирэну кебек ямьсез, кунелсез хис барлыкка килу. I Очар тесле булып канатланам, д карасам менэ I моцарга: Жаным гына еши, куцел генэ Чумып кала I шомлы уйларга. 3. Мансур; 2) тэмам тую, кунел кай-I ту, курэсе килмэу. Безнец иске алпавытлардан да энданыбыз бик ешегэн. Г. ИбраЬимов. Жан уртэлу — жан эрну, сыкрау, рухи газап кичеру. Тормыш юл-дашыбыз кетэ безне, Анда аныц жданы уртэлэ; Аныц йомшак чэч толымын таптап. Фашист итеклэре утэлэр. 9. Ерикэй. Жан жылысы— йерэк хисе, ярату, уз иту хисе. Алар юкны-барны сейлэшеп уты-I ралар. Лэкин ул ,юк-барда‘ никадэр мэгънэ, никадэр ждан ждылысы, никадэр яшьлек сафлыгы була. I И. Газн. Жайга авыр булу — йерэкне авырттыру,
кунелне, бетен барлыкны басып, кунелсезлэндереп тору. Балкондагы биш минутлык сэяхэтем эчке бул-мэсеннэн алып чыккан, яданга авыр булып йери торган хислэрне ядуйды. Ф. Эмирхан. Жанга дэрман (дару, им) — авыр хислэрне баса, тарата торган, терле борчулардан арындыра торган чара. Яшьтэн бирле бик куп газапланган Жинга дэрман табам ацарда. Ф. Буриаш. Мандолин! Сергэ беткэн, моцга беткэн зарлы тавышыц яданга им. Ш. Бабич. Жанга йомшак (ягымлы, жылы) — кунелне нркэлн торган, йерэккэ, кунелгэ тынычлану бирэ торган. Куренэ бал-кынып ак ефэктэй жданга йомшак шэулэсе, Шундый якты, санки бер нурдан яралган гэудэсе. Н. Исэнбэт. днэ гомерлэрендэ жданга ягымлы ждылы суз ишетмэгэн йэм ждылы караш курмэгэн боек асрау-лар, малайлар й. б. ш. М. Галн. Нинди генэ сорау-лар биреп караса да, ничек кенэ итеп тепчесэ дэ, башка жданга ждылы суз ишетэ алмады. Г. Гобэй. Жайга кефу — жанга якын, кунелгэ ята торган, яраклы. Кеннэрем ямьсез, мохитем булмады ядангь кефу. Ш. Бабич. Жайга кеч (килу)—1) тормышына янау; 2) узенэ авырга килу. Каты торсац— яданга кеч, йомшак торсац — чинга кеч. Мэкаль. Жанга лэззэт алу (табу) — лэззэтлэну, рэхэтлек, канэгать-лек хис иту. Бергэ-бергэ эшлэу ядицел безгэ. Без керэштэ яданга лэззэт алабыз. Э. Ерикэй. Жанга рэхэт — жан рэхэте, кунел хушлыгы бирэ торган. Килеп бэрде биткэ сэер саф ядил, Жанга рэхэт жди-лэс дымлы ядил! Ш. Медэррис. Жанга тию—1) ап-тыратып, йедэтеп бетеру.— Сезнец ечен кантрибут тулэтеп яданга тиделэр. Т. Гыйззэт; 2) ин авыр ки-черэ торган мэсьэлэне искэ алу.— Эмма яданыма тимэ син минем, куцелем ярасына кагылма! Г. Бэширов. Жанга тоз сибу — бимазалап ачу китеру, тенкэгэ тию; нервыда уйнау. Сэясинец йэммэсе дэ бер тугел. кайберэулэре актык сулышларында да прокурорныц яданнарына тоз сибэргэ маташалар. Г. ИбраЬимов. Жанга якын — уз итеп кабул ителэ торган. Укыймы ул шулай Мичуринныц Жанга якын гади сузлэрен, Я булмаса .Ана’ романына Текэгэн-ме икэн кузлэрен? 3. Мансур. Бу ей аныц яданына якын. Э. Фэйзи. Жанга яту — ошау,— [Ж^р] эллэ бик яданыца яттымы? М. Фэйзи. Жанга жим юк — жан азыгы, рухн азык житмэу. Сусаганда су юк, яданга ядим юк... Кул сузалмый шунда алласы. Ф. Бурнаш.Жанга жинел булу —кунел тынычлану, авыр кайгыдан, борчулардан арыну. Моныц соцы нэрсэ белэн бетэчэге билгесез булса да, карар кабул ителгэч, ничектер яданга ядицел булып китте. И. Гази. Жанга жылы биру—кунелне иркэлэу, тынычландыру. Синец матур чэчлэрец, ачык, килешле мацгаец минем кузлэремэ рэхэт, яданыма ждылы бирэ. Ш. Камал. Жаниан артык (кадерле) — бнк кадерле, бик газиз. АЛ, шул кузлэр мица яданнан артык, Бэхет табам карап торыштан. Ш. Бабич. [Хэдичэ тута], улыныц яданнан кадерле тансык сузлэрен тыцларга бетен куцеле белэн омтылып, яулыкларын тезэтэ-тезэтэ естэл башына кереп утырды. Г. Бэширов. Жаннан бизу — улэсе килу, улем эзлэу. Мондый вакыт узенец газиз яданыннан кем бизеп йерсен! А. Шамов. Жаннан язу (кичу, Жвда булу) — улу, жан биру турында.— Шул хол-кыца була малыцнан да, яданыцнан да яздыц инде син. Ш. Маннур. Авыр булса да. керэш йэм чыда, Дошманнар булсын яданыннан ядеда. Г. Камал. Га-шыйк булу ансат тугел, газиз яданнан кичмиенчэ. Жыр. Жанны алу — аптыратып бетеру, тэмам туй-дыру.— Корбангали абзагыз тиргэп жданымны алды. Ш. Камал. Уземне бит зур-зур ядыелышларда Мак-тый-мактый яданны алдылар. Ш. Маннур. Жанны
ЖАН
750
ЖАН
борча ашау — нинди дэ булса уй-фикернен Ьэрвакыт борчып торуы турында.— Башка Ьичбер кешенец дэ зцаннарын борча ашамый. Г. Камал. Жанны борчу — тынгысызлау, борчып тору, тынычланырга ирек бнр-мэу. Куцел кутэренке, тик кайбер дус-ишлэребезнец янда булмавы з^анны борчып тора. И. Гази. Жаниы ицрэту (талау) — рухи газаплау, жайга тию. Елак кылларны тибрэтмэ, Фэкыйрълэр з^анын ицрэтмэ! Н. Исэнбэт. ШэЬэрчекнец кайсы почмагындадыр бер эт э^анны талап улый да улый. X. Камалов. Жанны кая куярга белмэу — чиктэн тыш борчылып, аптырап калу, нишлэргэ белмэу. вйдэгелэр бар да, моны сизеп, куркудан з^аннарын кая куярга белмилэр. Г. ИбраЬимов. Жанны ком иту — к. жайга тию. Апам: .Зинйар, туганым, зцанымны ком итмэ. минем болай да хэсрэтем куп!..’ — ди торган иде. М. Гафурн. Жанны кызганмау (жэллэмэу) — к. жан аямау.— Улларым минем шушы колхоз ечен зцанна-рын да кызганмадылар. А. Шамов. Шау-шуда мин дан да эзлэмэдем. Тик вез^даным кушкан бу эшне Утэдем мин, званым жэллэмэдем, Утэдем мин ничек тиешле. Ш. Маннур. Жанны кыйнау (изу, кису) — тенкэгэ тию, интектеру.— Житмэсэ зле сей-лэшми йергэн булып зцанымны кыйныйсыц. Р. Ишморат. Тик ошатмыйм мин аныц }Цанны кискэн бер ягын: Йери энэ Ьэмишэ, Кицэшемэ кермичэ. Ф. Бурнаш. Жанны тырнау (авырттыру)—Ьэрвакыт борчып, бимазалап тору. Уйный быргы, Ьичбер вакыт туктап тормый, Мескен шагыйрьнец кукрэг н, званый тырный. Г. Тукай. Эшлзп тапкан барлы-юклы акчасын эрэм итуе аларныц эцаннарын авырттыра иде. Ш. Камал. Жанны ярып бирергэ эзер тору — бернэреэне дэ кызганмау. Рэуфз аца Ьич тэ кызган-мый з^анын ярып бирер иде. А. Шамов. Жанны жылыту — тынычландыру, еметлэндеру. Бу эш, зур бер бэхет шикелле. аныц з^анын зцылытты. Ф. Эмирхан. Жаны бар—1) тере булу, жанлы булу. Бу [таш] кызныц зцаны бар тесле. М. Гафури; 2) улмэ-гэн, исэн булу.— Клиникага салдым. Жаны бар эле. Ш. Камал. Жаны гына юк — бик яхшы эшлэнгэн, югары сыйфатлы булуны белдеру ечен кулланыла (мэсэлэн, берэр терле машина, уенчык, рэсем Ь. б.). Алтын тесле ялтырый ул, балкып тора, Жаны гына юк эчендэ! Лэкин бозык. 3. Мансур. Жаны юк — 1) кешелексез, шэфкатьсез, кансыз; 2) хнелэр-нен йездэ чагылмавын, хнссез булуны анлата. [Хэй-дэр] элеге .кызыйга’ тагын бер куз салды:—Ичмаса йезендэ бер генэ ягымлы шэулэ, бер генэ сейкемле бизэк булсачы? Жаны юк моныц. ташкурчак бу,— диде. Г. Бэшнров. Жанын картага куеп — к. жанын учына йомарлап. Бары да, саф булып, дошманга таба Китте сугышка зцаннарын куеп Эшче ирке ечен ба-рысын картага. Г. Камал. (Уз) жанын коткару — гадэттэ башкалар иеэбенэ узе нсэн калу, узен саклау турында. Ьэрбер кеше узенец зцанын коткаруны уйлап йегерде. Ш. Усманов. Жанын мамыкка ураган — Ьич пошынмый, борчылмый торган, Ьэрнэрсэгэ битараф (кеше турында).— Эйттем, ахирэт!.. Кола-гына да элми ичмасам. Бар икэн бер зцанын мамыкка ураган кеше! К. Нэжмн. Жанын учына йомарлап (тотып, салып) — улем куркынычы астында тэвэккэллэп. Синец янга берэу газиз зцанын учына салып килгэн, э син, ашыгам дип, ташлап китмэкче буласыц. Ф. Сэйфн-Казанлы. Селэйман, эшнец зцитди бер ноктага килеп терэлгэнлеген ацлап, зцанын уч тебенэ йомарлап, башын блиндаждан чыгарды. К. Тинчурин. Жанын жэЬэннэмгэ жнбэру — утеру. — Таптырыгыз моцардан Иргалине, аннан соц званый зцэЬэннэмгэ з^ибэрегез. Ф. Бурнаш. Жаныц ни (нэрсэ) тели — кирэкле эйберлэрнен барысы да булу,
муллык, байлык турыида.— Теге деньяда... алтын сарайлар, татлы эчемлеклэр, чибэр кызлар... Нэрсэ генэ зщаныц тели диген. Ш. Камал.
ЖАНАГА(Й) и. диал. Каене, иренен энесе.— Ж^ц-гэлэренэ ейлэнгэн з^анагалар иц бэхетле ирлэрдэн санала. Т. Гыйззэт. Жан сейгэнем зщанагай, Ярты званым аныкы. Мэкаль.
ЖАНАН и. иск. к. жанаш. Куз яшем сертергэ гуя назлы зщананым килэ. Г. Тукай.
ЖАНАШ и. Сейгэн яр.— Юлларыц уц булсын, зцанашым, Ж^ЦУ булсын якын юлдашыц. Ш. Маннур. Кетеп курэлмэсэ зцан зк;анашын, Хэсрэт баса ата баласын. Жыр. II Свекле хатыны мэгънэсеидэ. Миколаныц з^анашы Батька Железняк кебек Бер баЬадир тудырган. М. Жэлил. [Иртэн] чэй хэзер-лэргэ тора торган з^анашыц буген эллэ ни эшлэп, эндэшмичэ ачуланып ятсын имеш. Г. Иделле.
ЖАНВАР и. 1. Кыргый хайван, жэнлек. Урман-дагы бар зцанварлар: Аю, тиен Ьэм куяннар Жые~ лып килгэннэр. Э. Исхак. II Гомумэн хайван. Бу узэк езгеч зарлы ицрэу кешелэргэ генэ тугел. зцанварга да тээсир итте булса кирэк. оясында яткан Ак-тырнак уларга тотынды. Э. Фэйзн.
2. куч. сейл. Кеше (кимсетеп эйтелэ). Каенлык авы-зында аларны-----озын, чандыр немец офицеры кар-
шы алды. Бу кечкенэ зцанвардан булмаска тиеш иде. 9. Еннкн. Паровоз фронтка выж итеп барып кер-сен эле бер, ялкынын куругэ, бетле зцанвар — немец куркып качарлык булсын. Г. Гобэй. II Тере булмаган эйбер, абстракт тешенчэ турында.— Алай булганда, ул мэхэббэт дигэн з^анварныц нэрсэ икэнен, бэлки, ишетеп тэ, куреп тэ дигэндэй, белэ торгансыц. Г. Бэшнров.
3. куч. сейл. Бет, борча, кандала кебек хэшэрэт бежэклэр турында. Сакаллы солдат, аларныц сузлэрен булдереп, кашына-кашына. мич янына барып кулмэген салды да з^анварлар ауларга тотынды. М. Гали.— д юк. болай гына, менэ баш кычыта, ахрысы теге бэдбэхет з^анварлар бардыр дим. Ш. Камал.
ЖАНИ и. иск. к. жннаятьче. ГенаЬлылар, з^ани-лэр деньясы бу [байлар деньясы]. М. Гафури. __
ЖАНКАЙ и. Сейгэн яр, жан дус. Су буенда салкын з^ил, Туцам, зцанкай, туныц бир. Жыр.— Их. зцанкай, белмисец бит син минем йерэктэ нинди утлар янганын! — диде дэ тэрэзэгэ борылды. Г. ИбраЬимов.
ЖАНКАЧ, ЖАНКАШ и. к. жанкай. Тукмэ яшец, ЗеЬрэм, з^анкачым. Ф. Бурнаш.
ЖАНКИСЭК и. к. жанкай. Гомерем булса, таш басмаса. Ташламам, зк;анкисэгем. Жыр- II Яратып, уз итеп мерэжэгать нту сузе.— Икеле булыр ди шул, з^анкисэгем, врачлар сул кулыныц бармаклары язы-лыр дип кистереп эйтэ алмыйлар ди. Г. Бэшнров.
ЖАНКИСЭР и. Утеруче, жан кыючы, палач. — Бармы синдэ зэррэ кадэр Мэрхэмэт, эй з^анкисэр! Н. Исэнбэт.
ЖАНЛАНДЫРУ ф. 1. Тыи яткан урынга жанлы-лык керту, шаулап торган урынга эйлэндеру; тормыш, кунеллелек биру. [Яыз] узенец саф кемеш тавышы белэн бетен бакчаны зцанландырып келэ иде. Г. ИбраЬимов. Курай, зн;ыр безнец палатка тирэсен зцанландырып з^ибэрде. М. Гафури. II Жанлы итеп курсэту. Дулкыннар тирбэнуе наратларныц суда ча-гылган кызыл алтын кэусэлэрен зцанландырган сыман итэ. Г. Эпсэлэмов.
2.	Дэртлэндеру, дэрт, нлЬам биру. Тацныц нурлы-лыгы, свекле гел чэчэгенец матурлыгы сандугачны шулкадэр з^анландырган иде ки, ул узе белгэн кей-лэрнец иц матурларын сайрый------иде. Ф. Эмирхан.
ЖАН
751
ЖАН
Аныц саф. яцгыравык тавышы яралылар терке-мен кинэт эцанландырып, канатландырып эцибэрэ. А. Шамов.
3.	Нинди дэ булса бер эшне кечэйтеп, устереп жибэру- [Г. Камал] бетен кечен татар театрын эцанландыруга бирде. М. Гали.— Кулакны админи-стратив тэртиптэ кысуны------туктатып. аца кар-
шы керэшне авылда совет эшлэрен эцанландыру юлы белэн алып бару тэртибенэ кучкэч, кайбер ярлылар нишлэде диген? М. Эмир.
4.	Узган-булганны янадан куз алдына китеру; фактлар белэн ачыклау. Талгын гына йомып кузлэ-ремне. Щанландырам сине уемда. Ф. Кэрнм. Татар большевикларыныц 1905 ел хэрэкэтенэ ничек, ни рэ-вешле катнашуларыныц формаларын, детальлэрен ------эцанландыра торган куп документларга очра-дым. Г. ИбраЬимов.
5.	Тормышны, чынбарлыкны эдэби эсэрлэрдэ ча-гылдыру, сурэтлэу. Ш. Камал революциядэн соцгы эсэрлэрендэ дэ, реализмны дэвам итеп Кэм аны югары социалистик тескэ кутэреп, безнец эцэмгыять-нец алга усешен матур эцанландырды. М. Жэлнл. дсэрнец эчендэге сюжет эцебенэ тезелгэн конкрет материаллар шул эсэрнец идеясен эцанландыруга яраклы материаллар булсыннар. h. Такташ.
6.	эд. Жансыз предметларны жанлы итеп чагыл-дыру, кешелэндеру; антропоморфизм. Зыр-зырбану дигэн---суз белэн ачкыч эцанландырылган, кеше-
лэндерелгэн. Н. Исэнбэт.
ЖАНЛАНУ ф. 1. Жан керу; жанлы, тере, актив хэлгэ килу. [Рэуфэ:] Балам эцанланган, эни. А. Шамов. || куч. Барлыкка килу, яшэу хокукы алу. Безнец ирек энэ шунда туган, Яца тормыш шунда эцанлан-ган. Кояшлы кен, якты кичлэр Мирас булып калган бабамнан. 3. Мансур. II Жанлы, жаны бар кебек ку-рену. Ул иске мылтыкны, эцилтерэтеп тартып алып. эциргэ бэреп сындырды да кечле куллары белэн читкэ — эцанланып, тирбэлеп торган тесле куренгэн ком дулкыннары зченэ ыргытты. М. Галэу.
2.	Нннди дэ булса сэбэптэн усуе тоткарланып торган, сулган, шннгэн хэлдэн чыгу, кинэт усеп кнту (усемлеклэр турында). Яцгыр уткэч. тагын эцанла-налар Сулган геллэр, сулган далалар. Э. Ерикэй. Яцгыр яуса, барлык игеннэребез эцанланып китеп, пешеп. башакланып елгерерлэр иде. Г. Иделле.
3.	Тын яткан, тормыш эсэре сизелмэгэн урынга жан керу, шунда шаулап торган тормыш башлану. Ындыр табагы берьюлы эцанланып китте. Г. Бэширов.
4.	Шау-шу кубу, хэрэкэт кечэю. Хатын эцавап бирергэ елгермэде, чугэлэп утыручылар эцанлана башладылар. А. Шамов. Палата бердэм эцанланып китте. Э. Айдар. Иртэ. Денья эцанлана... Г. Тукай.
5.	Нннди дэ булса хислэр чагылу (куздэ, чырайда). Теге сары чэчле малайныц кузлэре эцанланып кит-кэндэй булды. А. Эхмэт. Хэтта аз сузле, Кэрвакыт карацгы чырайлы Газзэннец дэ йезендэ ниндидер эцанлану сизелде. Г. Эпсэлэмов. || Дэртлэнеп, кунел кутэрелеп киту. Эш тансыклаганга ахрысы, ул бу кеннэрдэ аеруча эцанланып. канатланып китэ. Э. Еннки. [Серебряков] бик эцанланып, бик телэп сейлэште. И. Гази.
6.	Актнвлашу, эшне актив алып бару, кечэйту. Житмэсэ тагы, элеге хэбэрлэр тарала башлауга, Хафизулла ишелэр йэм аларныц куштаннары---------
бердэн эцанланып киттелэр. Г. Минский. 1908— 1910 еллар реакциясеннэн соц Россия иэцтимагый тормышында сыйныфлар керэшендэ нык эцанлану башлана. Г. Нигъмэти.
7.	Эдэби эсэрлэрдэ, образларда чынбарлык яки нинди дэ булса фнкер, идея тормыштагыча чагылу.
Эсэрнец эченэ эцыелган материаллар------эсэрнец
теп идеясен ачуга ярдэм материаллары булып алын-салар гына, язучы алдына куелган идея эцанлана. h. Такташ.
ЖАНЛАНЫШ и. 1. Шау-шулы, ыгы-зыгылы хэрэкэт. Яцгыр тавышыннан бетен тирэ-як эцанланган кебек булды, карацгылык хэрэкэткэ килде, бу узгэреш, эцанланыш----шатлык ести иде. А. Гыйлэжев.
2. Эшнен актнвлашып киту куренеше, кутэрелеш. Бу дэвер иэцтимагый хэрэкэтендэге эцанланыш-----
энэ шулай бара. Г. Ннгъмэтн.
ЖАНЛЫ с. 1. Жаны бар, тере, исэн, улмэгэн. Жанлы бэндэ гафил ятып ничек йоклар! М. Гафурн. Авыл янындагы may естендэ ике эцил тегермэнв бик ерактан куренэ... Мица алар эцанлы кебек тоела иде. Ш. Камал. II и. мэгъ. Жан иясе, тереклек нясе булган зат. ЖиР— йэр эцанлыларныц ризык биручесе йэм анасыдыр. Г. Тукай.
2.	куч. Тере, хэрэкэтчэн; эштэ, хэрэкэттэ житез, эш белэн янып яши торган.— Ул тере булсын, артык эцанлы булсын. мин узем дэ авыр, басынкы кеше. Г. Ибрайимов. Ьэр авылга олуг мэктэп салмак кирэк, Укытырга эцанлы хэлфэ алмак кирэк. Г. Камал. II Эчке деньясы, кечле хислэре чагылып торган (кузлэр турында). Ул узенец кечкенэ йэм яданлы кузлэре белэн сугышчыларга, аннары ап-ак агачларга, зэп-зэцгэр куккэ карап алды. Г. Эпсэлэмов. дфганлылар ------эцанлы кузлэре белэн тирэ-якларына карап торалар иде. Ш. Усманов.
3.	куч. Тээснр итучэн, уй-фнкер уята, башкаларны тарта, активлаштыра торган. Без шагыйрьлэрдэн менэ шул идеялэребез ечен булган керэштэ аерым бер хезмэтне ути ала торган эцанлы шигырьлэр сорый-быз. h. Такташ. | рэв. мэгъ.— Владимир Ильич,— диде Хэсэн,— гади, лэкин эцанлы, ялкынлы итеп сейлэде. К. Нэжмн. II Бнк куплэрнен актив катнашы белэн, интенсив йэм кызыклы барган (эш, вакыйга турында). Эшчелэр аныц шушындый кыска, эцанлы эцгэмэлэрен яраталар. Г. Эпсэлэмов. | рэв. мэгъ. Икенче пэрдэ беренчесенэ Караганда да эцанлырак дэвам итте. М. Эмир. Габдулланыц сейлэвенэ курэ, казармада эцыелыш ярыйсы гына эцанлы уткэрелгэн. Ш. Камал.
4.	куч. Ясалма тугел, табигый, чын. Май аенда тагын эцыйналырбыз.-----встэл тулар эцанлы чэ-
чэк белэн. М. Жалил. Тешми мэллэ бер дэ кузлэрец Сузылып торган эцанлы геллэргэ. Э. Исхак. II рэв. мэгъ. Чынбарлыктагыча, дерес нтеп, ясалмалык керт-мичэ.— Хэбэрне дэ эцанлы яза идец ич син,— диде Шакиров,— э бу хэбэрец, эйтерсец лэ, Рамазанова-ныц узен курмичэ язылган. Г. Минский.
5.	Тасвирлы, образлы. [Г. Камал], ул дэвердэге татар буржуазиясенец театрга-------каршы булган
керэшен эцанлы картиналар аша гэудэлэндереп, узенец шушы классик комедиясен яза. М. Гали.
6.	куч. Тереклек дэвам иткэн, тормыш, яшэеш булган, хайваннары булган йэм усемлеклэр герлэп ускэн. Жанлы иген кыры хэзер корыган, кипкэн, шыксызланган иде. Г. Бэширов.
7.	куч. Шау-шулы хэрэкэткэ бай, герлэп торган. — д бит эцир естенец эцанлы тормышын сундер-мэкче булганнар иде. Э. Еннки. | рэв. мэгъ. Бугенге тац вчтирэктэ башка кеннэрдэгедэн эцанлырак йэм хэрэкэткэ бай булып атты. Г. Минский.
8.	Кайбер нсемнэрдэн сон кнлеп, шул нсем анлат-кан нэрсэне яратуны, шуна бирелгэн булуны белдерэ. Гаилэ эцанлы. Бала эцанлы. □ Арадан утэ сизгер бер музыка эцанлысы килеп чыга да... менэ яца кей! дип каршы ала. Г. Ибрайимов.
9.	Узеннэн алдагы суз белэн бергэ шул суз белдергэн сыйфатка ня булуны анлата. Куркак эцанлы.
ЖАН
752
ЖАН
Вак ясаклы. Олуг жанлы. □ Мен» бшп нинди беек жанлы, нинди саф вежданлы кеше иде ул Газиз! Г. Бэширов.
О Жанлы божра (стена) — янэшэ баскан кешелэр теркеменнэн барлыкка килеп, тоткарлый, утэргэ мемкинлек бирмн торгаи киртэ. Эгэр аларныц солдат-лары кубрэк булып, жанлы божра тыгызрак кы-сылган булса, кем белсен, бэлки Неплюйко белэн Селэйманов та хэзер инде кара жир куенында бу-лырлар иде. И. Газн. ШэЬэр белэн бистэ арасындагы Жанлы стеналарныц беренче рэтен ярып эчкэ уткэн халык агымы адым саен усэ барды. К. Нэжми. Жанлы булып калу—югалмау, яшэудэ дэвам нту, саклану. Узем улгэчтен дэ хезмэтлэрем Жанлы булып калсын иде дим. Ф. Кэрнм. Жанлы газета — хэбэрлэр ташучы, Ьэртерле гайбэтлэрне, яналыкларны тарату-чы кеше. Жанлы корал — карусыз, башка кешелэр ихтыярына буйсынып хезмэт итуче кешелэр турында. Ьэммэ эшне солдатлардан яшереп йерткэн, тик аларны жанлы корал итеп тотарга ейрэткэн баш-лыклар бу юлы да буген нэрсэ буласы, солдатларны кайда алып барулары хакында лэм-мим суз эйтмэ-делэр. М. Гафурн. Жанлы курчак — бер нэрсэгэ дэ хокукы булмаган, уз телэге белэн берни дэ эшли алмый торган кеше турында. Шул вакыт Фэхри кайтып, узенец гадэтенчэ, мине жанлы курчак кебек шаярта башла[ды]. Г. ИбраЬимов. Жанлы кеч — кешелэр Ьэм эш хайваннары (техника Ьэм механик кеч-лэргэ каршы куела). Дивизиябезнец бер полкы-----
[дошманныц] ут нокталарын барларга, жанлы квч-лэрен аныкларга приказ алды. Э. Айдар. Жанлы кусэк — берни дэ белми, эшли алмый торган, надан Ьэм булдыксыз кеше турында. [Дыз] укымаган да булса,----жанлы кусэк димэк тэ мемкиндер. 3. Бэ-
ширн. Жанлы мал — мал-туар (акча, эйбер байлыгы-на каршы куела). Бер терле кавем иген чэчэ, сука-лый, тырмалый, жанлы мал кетэ, жимешлэр м;ыя йэм гайрелэр. Г. Тукай. Жанлы машина — эшне механик рэвештэ башкаручы кеше. Шул кыска эсэрдэ дэ эшченец капитализм шартларында жанлы маши-нага эйлэнуе---оста гэудэлэндерелеп курсэтелгэн.
Г. Нигъмэти. Жанлы мисал — нинди дэ булса фи-керие, хэлне ачыктан-ачык нсбатлый, курсэтэ торган факт. Без кеннэн-кен буржуа укымышлылары арасындагы иц яхшы кечлэрнец пролетариат ягына чыга барганын курэбез. Ромен Роллан----Л. б. менэ
шуныц жанлы мисаллары. М. Жэлил. Жанлы мэет (улек, щеназа) — 1) улэргэ хекем ителгэн, улэргэ тиешле кеше. [Кара кареталардагы кешелэрнец} шушы тен эчендэ жиргэ кумелэчэк жанлы мэетлэр булганын сизеп, [солдатлар] алга сикереп чыгардай булдылар. М. Гафури; 2) улугэ, бетугэ йез тоткан куренеш, хэл турында. Искелек —жанлы улек. h. Такташ; 3) ярым улгэн, дэртсез, рухсыз, сулпэн кеше турында. Гурстандай гамьле авылларда Кыбырдаша жанлы мэетлэр. Ш. Бабич Мехэррирлэребез арасыннан ---.жанлы женаза" кеби рухсыз кешелэр
чыгарылуы .дин вэ эдэп" жэйэтеннэн мэгъкульдер. Г. Тукай. Жанлы рэвештэ — нэкъ булганча, чынбар-лыктагыча. Шэрэфи картныц кызы Газизэ ягымлы кыланышы, уйчан карашлары белэн Хэлимэне жанлы рэвештэ гэудэлэндереп, аныц исенэ тешерэ иде. Ш. Камал. Жанлы тарих—1) к. жанлы шаЬит (1 мэгъ.); 2) чынбарлыктагы, чын, булган хэллэр. Сабит Жумакаевич бик саклык белэн генэ калын дэф-тэр битлэрен актара. Дэфтэр тугел. жанлы тарих битлэре. Э. Маликов. Жанлы тел — халыкнын сейлэшу теле. Китап теле белэн жанлы тел арасындагы аерма бетен халыкларга хас булган дияргэ мемкин. С. Фэйзуллин. Жанлы хэсрэт — тиргэу,
ачулану сузе: нмгэк. Анда бар бер жанлы хэсрэт, канлы лэгънэт кыйссасы. Г. Тукай. Жанлы шаЬит — 1) нэрсэне дэ булса (берэр жинаятьне, вакыйганы) уз кузе белэн кургэн, узе яхшы белгэн кеше; 2) к. жанлы мнсал. Кайбер кешелэр татар совет операсын тезу эшен .барып чыкмый торган эш’ итеп курсэ-тергэ тырыштылар. Опера репертуарын хэзерлэу эшенэ каршы тудырылган киртэлэр Л. б. моныц Жанлы шаЬитлары. М. Жэлил.
ЖАНЛЫКЛЫ с. сейл. 1. к. жанлы (2 мэгъ.). [Иш-моратныц кук биясе] Матур булган, яхшы булган Ьэм жанлыклы, Шэплектэ еяздэ бер Ьэм данлыклы. Антология.
2. к. жанжылымлы. Кызлары бик жанлыклы. Сейл.
ЖАНЛЫЛЫК и. 1. Жанлы, тере, нсэн булу. Бармак тамыр езелудэн, иц кубесендэ, алты сэгатьтэн соц жанлылык тесен югалта башларга тиеш иде. Ш. Камал. II Жанлы эйбергэ охшау, жанлы эйбер кебек булу сыйфаты. [Кызыл флаг], кечле кулларныц алга алып килулэре аркасында, жилфердэп, жанлылык курсэтэ иде. М. Гафури.
2.	Хэрэкэтчэнлек, актив эшчэнлек; киресе: сулпэн-лек. Куцел берлэн сеям бэхтен татарныц, Курергэ жанлылык вакытын татарныц. Г. Тукай
3.	Чын, тормыштагыча булу хэле, табигыйлек. Мэ-жит Гафури-----эсэрлэрендэ [эчтэлекнец] байлыгын
Ьэм форманыц жанлылыгын курэбез. М. Жэлил.
4.	Шау-шу, ыгы-зыгы, хэрэкэт. Чын бэйрэм куа-нычы белэн рэхэтлэнеп келешэлэр — Ьэр жирдэ жанлылык, Ьэр жирдэ хэят вэ бэйрэм. Г. ИбраЬимов. Ул жирнец карбыз кебек тугэрэк икэнен эйту белэн. сыйныфта жанлылык башланды. Э. Фэйзн.
ЖАНЛЫ-ЖАНСЫЗ с. Жир йезендэге барлык нэрсэлэр, тере Ьэм тере булмаган табигать турында. [Кояш:] Нурымнан жанлы-жансыз файда кургэн. Г. Тукай. Тимер юл буендагы башка жанлы-жансыз нэрсэлэр аныц куз алдыннан бер-бер артлы тэгэрэп, егылып киткэн шикелле булалар. Ш. Камал.
ЖАНСЫЗ с. 1. Тереклек нясе булмаган, жаиы булмаган, тере булмаган. Без, эйтерсец, жансыз таш кисэге. К. Нэжми. Су акылсыз Ьэм жансыз булса да, тама-тама нинди нык ташларны да тишеп узенэ юл таба. Г. Колэхметов.
2.	куч. Дэрт, нлЬам белэн яшэми торган, керэш уты белэн янмый торган, сулпэн. Гомум хэрэкэтнец дулкыны безнец жансыз миллэтебезне дэ элэктереп селкеткэн вакытларында----мэгариф эшлэре ха-
кында да эллэ нинди жэмгыятьлэр, съездлар — була. Ф. Эмнрхан. II Дэрт, емет, ышаныч Ь. б. ш. хислэрне чагылдырмый торган (чырай, куз турында). [Мицнулла], жансыз кузлэрен кара, жимерек идэнгэ куцелсез генэ текэп, бишмэтенэ теренэ-теренэ, туцган шикелле калтыранып [сузен] дэвам итте. А. Шамов. Аныц ниндидер бер жансыз жит^илек белэн катып калган йезе аз гына сагыш белэн ер-телгэн. Э. Еники. II эд. Эсэрдэ эчке деньясы ачып бирелми торган, нсеме Ьэм тышкы куренеше белэи генэ чагылдырылган (образ). Миртимер белэн Исэн-бай, куп куренулэренэ карамастан, естэн-естэн генэ эшлэнгэн эпизодик, жансыз типлар. М. Жэлил.
3.	куч. Тээснр нтмн торган, кечсез, буш (суз, чыгыш, энгэмэ, эсэр Ь. б.). Ул .пафослы" сузлэр билгеле бер фикерне, идеяне жанландыруга хезмэт ит-мэулэре сэбэпле. буш, жансыз, нэфрэтлэндерерлек дэрэжэдэ эшсез----сузлэр генэ булып калалар.
h. Такташ.
4.	куч. Тереклек булмаган. [Дез] яца деньялар ачарбыз, жансыз планеталарда гелбакчалар усте-рербез. М. Шабаев. II Тормыш эсэре чагылмаган, тын
ЖАН
753
ЖЕБ
торган (урын). Тайга белэн сахра кул биреште, Жансыз яткан дала яданланды. Э. Ерикэй. II Кешелэр булмаган, булса да хэрэкэт снзелмэгэн. Тыныч урамнарга баксам, мдансыз ейлэр. Н. Исэнбэт. Бу свальне---ждансыз карьялэрдэ дэ ишетмэк мем-
кин. Г. Тукай.
5.	хэб. функ. Хэрэкэтсез, эшсез булу, тик тору турында (машина, механизм).— Сез. Гали абый, тизрэк нефть бирегез. Ансыз — танклар ядансыз. А. Эхмэт.
6.	куч. Улгэн; уле. Жансыз гэудэм шушы телэк-лэргэ Азык булып ядирдэ ятачак. h. Такташ. Иртэн ядансыз Актырнакны чылбыры янында---------яткан
хэлдэ курделэр. Э. Фэйзи.
7.	куч. Рэхимсез, мэрхэмэтсез, кешелексез, каты кунелле. Зиннэт узен гаеплэрлек берни дэ тапмаган иде кебек. Сэер. нигэ кансыз да, нигэ ядансыз булсын икэн ул? Бер кызны онытып, икенчесен сейгэн еченме? Г. Бэширов.
О Жансыз мал — терлектэн башка булган байлык (кыйммэтле металлар, асылташлар, акча, кнем Ь. б.). Кайчан син бу ядансыз малныц куэтен бетгреп, бетен деньяга гаделлек чэчэрсец икэн?! Г. Колэхметов. Жансыз тынлык — улем тынлыгы, бернинди тавыш Ьэм хэрэкэт булмау, тулы тынлык. Бетен тирэ-якта сэер. ят бушлык Кэм ядансыз тынлык хекем еерэ. Э. Еники. Жансыз шаЬит — берэр вакыйга вакытында булган жансыз эйберлэр, табигать. Элекке заманда ничэ буын яшьлэрнец гыйшык-мэхэббэтенэ ядансыз шайит булып килгэн инеш буендагы карт еянкелэр урынына бу яца авыл кешелэре парк ясаганнар. Г. Бэширов.
ЖАНСЫЗЛЫК и. 1. Тынлык, хэрэкэтсезлек. Жит-мэсэ аныц „авыллыгы", тынлыгы, ядансызлыгы мин°м — шау-шу яратучылыгымны, галэбэлек, керэш сею-челегемне учеклэгэн кеби булды. Г. Тукай.
2. Сулпэнлек,	ашыкмаучанлык.— Недоимкалар
ядыюда ядансызлык курсэтэсез. Т. Гыйззэт.
ЖАН-ТЭН и. Кешенен бетен барлыгы, рухы Ьэм тэне; кеше узе тулысынча.— Эй, егетлэрнец хыялы — яданлы тылсымнар! — дидем.— Сез дигэндэ, ядан-тэ-нем корбанга торсыннар!—дидем. Ш. Бабич. Юк, аныц бетен яданы-тэне моца каршы тора, болай улуне аныц акылы сыйдыра алмый иде. Г. Бэширов.
О Жан-тэн белэн — 1) бетен барлыгы белэн, бик тырышып. Мин, вагоннан тешеп калыр сыман, Крантз н белэн сица тартылдым. Ш. Маннур; 2) чын кунелдэн, бнрелеп. Тормышны яданы-тэне белэн яраткан Газинур моцарчы узе дэ улемнэн котылган кешелэрне бэхетле итеп саный иде. Г. Эпсэлэмов.
ЖАН-ФЭРМАН(ГА) рэв. Бетен кечкэ, бар кече белэн; тырышып. Карацгыга хэтле шулай ядан-фэр-манга эшлэделэр-эшлэделэр дэ, карацгы тешугэ, егылып йокыга киттелэр. И. Газн. Яца хуядалар узлэренчэ ядан-фэрман тырышкан булалар. А. Алиш.
ЖАНЫЙ и. сейл. Сейгэн яр; жанаш, жанкай. Жаныц бирми яданый юк. Мэкаль. Бар хэсрэтем тара-ладыр. Жаныем килеп кочканда. Ф. Бурнаш. II сейл. Яратып, иркэлэп, уз нтеп эндэшу сузе.— Минем яди-рем кибэ башлар, Гелсем яданыем. Г. Бэшнров. — Апа яданый, вечерга барырга рехеэтне этидэн син сорарсыц инде?! Ф. Эмирхан.
ЖАНЖЫЛЫЛЫ с. к. жанжылымлы. Морзахан абзый эдэплерэк, йомшаграк, яданядылылы итеп сейлэшу ягын карады. Б. Камалов.
ЖАНЖЫЛЫМЛЫ с. Ягымлы, узенэ тартып, жэлеп нтеп тора торган. Хэзер аца яданядылымлы Нэфисэ-дэн бозлы суык бэрелэ тесле. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ЖАП-ЖАЙЛЫ с. Артык. дэр. к. жайлы. Ике кат укып чыксац, хэтердэ кала, ядап-ядайлы эсэрлэр бит! Ф. Яруллин.
ЖАРИЯ и. Гаремнарда яшэуче яшь кол хатын, кэ-низэк. Бу мэмлэкэтнец падишайчыгы узенэ курэ тугел: аныц да министрлары да, гаскэрлэре, хэтта ядариялэре дэ бардыр. Г. Тукай. Аныц тирэсендэ— кунак сыйлаучы ядариялэр, сарай хэдимнэре. Ф. Бурнаш.
ЖАСУС и. иск. к. шымчы. [Шэфи] миллэтнец сэяси хадиме булып киткэч, ядасуссыз яшэу булма-вын ацлап алды. Ш. Маннур.— Бер генэ теш белэн котылуыца нэзер сэдакасы бир, ядасус! Э. Фэйзн.
ЖАЬИЛ с. 1. Надан, укымаган, томана.— Менэ моныц кебек ядайил кешегэ сейлэсэц дэ ацлый алмый. Г. Колэхметов. Галиэкбэр агай никадэр бай булса да, шулкадэр ядайил бер адэмдер. Ш. Мехэммэдев.
2. Икейезле, монафикъ.— Ничек авыз суларын ко-рытып, эчкэ керерлек булып сейлэшкэн була. Жайил икэн. С. Рафиков. || Хыянэтче, сатлык жан.
ЖАЬИЛЛЕК и. 1. ЖаЬил, надан кешегэ хас сый-фатлар.— Хуядац белэн бэхэс итмэк — ядайиллек га-лэмэте. Т. Гыйззэт.
2. Икейезлелек, эчкерлелек, монафикълык.— [Ру-сановныц] шулай кычкырып ядырлаган йэм курыкмый сейлэшкэн булуы да, бэлки, сезнец ише беркатлы тинтэклэрне фаш иту ечендер?.. Ах, егетлэр, деньяда шушындый ядайиллек-----булуы мемкинме?..
Ш. Маннур.
ЖАЬИЛЛЭНУ ф. Ялагайлану, икейезлелэнеп ярарга тырышу. Сэлмэн карт ядэмэгать ядыенында, Старостины, аныц салымнардан кергэн акчаны узлэш-теруен акларга тырышып. бик тече теллэнеп, ядайиллэнеп сейли. Ф. Хесни.
ЖЕБЕГЭН с. Кулыннан эш килми торган, булдык-сыз, унмаган, эшлексез.— Тукта эле, ул кемнедер ядебегэн дип орышты бит. Г. Гобэй. Разведчиклар куреэлэр, узецнэн ядебегэн дип келэрлэр. Э. Айдар. II Елак, юкка да кэефе кырылып, елый торган.— Менэ эйттем ич, пионерга ядебегэн булырга ярамый дип, син бэлеш тебе кейгэнгэ дэ елый башлыйсыц. А. Эхмэт.
О Жебегэн авыз — 1) к. жебегэн. [Факийэ:] Би, ацгыра! Жебегэн авыз! Мин сица шулай дип эйтергэ куштыммыни? Г. Камал; 2) игътибарсыз, ваемсыз кеше; ачык авыз.— дллэ кайчангы идэн асты кешесе дилэр. ядебегэн авыз икэн. Г. ИбраЬимов; 3) кимсету, мыскыллау сузе: селэгэй. дллэ нинди ядебегэн авыз, Егет саен кочтыра. М. Фэйзи. Жебегэн арыш сал-масы (боламыгы) — к. арыш боламыгы. [Гелбану— ире турында:] Жебегэн арыш салмасы! Мин соц ан-дыйларга бирешэмме? Ул еланны [яшь хатынлыкка] алып кына карасын. Мин аны гомерем буена рэхэт яшэтмэм. Г. Камал.
ЖЕБЕГЭНЛЕК и. Жебегэн булу, булдыксызлык, эшлексезлек. [Нургали] йэртерле ядебегэнлекне, сал-кынлыкны, ядавапсызлыкны кызган тимер белэн кей-дерэчэк. Э. Еники. || Жебеп тешу, ни эшлэргэ белми аптырап калу сыйфаты. Кемнэр алар, нинди алар ул дошманнар? Куркаклык!.. Икенчесе — сугыш кыен-лыгы. Аннары ядебегэнлек. ацсызлык, ваемсызлык. Г. Бэширов. II Ачык авызлык, игътибарсызлык, ваемсызлык. Йозакка кул тидергэн генэ иде, йозак уз-узеннэн ачылды да китте. Мондый ядебегэнлекне куреп кэефе китте Гарифулланыц. Бэм ул, хатыны белэн кызын эрли-эрли, ачмакчы булып ишекне тартты. Г. Минский.
ЖЕБЕК с. сейл. 1. к. жебегэн. [Вил:] Эх, егет, егет... Егет тугел син. ядебек... Р. Ишморат.
2. Боек, тешен ке (кунел турында). Вилоанныц куцеле ядебек булган кебек. ес-башы да ядебенде. Г. Толымбай.
48 Д-562
Ясеб
754
ЖЕк
ЖЕБЕКЛЭНУ ф. сир. Жебегэнлек курсэту, жебеп калу, жебеп тешу.
ЖЕБЕКТЕРУ ф. диал. 1. к. жепкерту. Купкэ китсэ, майлы Сотка да жебектерэ. Сейл.
2. куч. Тэмам туйдыру, курэсе кнлмэу; тецкэгэ тню. Кен дэ ызгыш, ялан эр Жебектерде инде э^а-нымны. Я- Емельянов.
ЖЕБЕН с. сейл. к. жебегэн. | и. мэгъ. Бер тамчы суга Сатып чебен улэр, бер стакан аракыга*батып Жвбен улэр. Мэкаль. Музыка жебенне баЬадирлан-дырыр, саранны юмартЛандырыр. Мэкаль.
ЖЕБЕНЛЕК и. сейл. к. жебегэнлек. Жебенлек белэн саранлык — яман холык ирлэргэ. Мэкаль.
ЖЕБЕНУ ф. Суга яки янгырга тэмам чылану. вйгэ кергэч тэ Мэдинэ, бирге булмэдэ генэ туктап, Га-тауллага жебенеп беткэн саргылт конверт тертте. К. Нэжми. Явымнар белэн эцебенеп, кояшка ашалып, теслэрен югалткан палаткалар да нурны шуннан [электромагистральдэн] алалар. М. Хесэен.
ЖЕБЕТУ ф. 1. Каткан, кипкэн эйберне суга якн башка сыеклыкка салып йомшату. Кизил мулласы хезмэткэ 12 яшьлек ятим кызларны алып. ечэр кен ач тотып, кугэргэн икмэкне суга э^ебетеп ашата вэ идэнен яхшы юмаса — куып чыгара. дип язалар. Ш. Мехэммэдев. II махе. Тире, сус h. б. ш. нэрсэлэрне эшкэрту алдыннан билгеле бер вакытка суда тотып йомшарту. Жэйгэ чыксац. баса жебетергэ, элитен чылатырга тилмереп торасыц. су табып булмый. И. Гази. Игэу кагылган такта кисэген тез естенэ куеп утырасыц да кайнатып жебетелгэн элитен уремнэрен игэудэ ышкый-ышкый йомшартып тетэ башлыйсыц. Г. Минский,
2. Чылату; юешлэндеру.— Энэ анда кыйбладан болыт кузгалды, болай. зарланып утыра торгач. без арышны жебетмик, чэчэрсец аннары.— дип. кулына керэк алып, [Сафа] арышны суыра башлады. М. Галн.
3. з.-сыз. Тун жир эреп, юл, аяк асты пычрак хэлгэ килу турында. Кен урталары якынайдымы, аяк астын тагын э<дебетеп эцибэрэ, яшь боз эреп юк була. Г. Бэширов. II Жылыту, кар эри башлау турында. Кыш утеп, кеннэр э^ебетэ башлагач, мине язгы чэчу кампаниясе буенча авылга эцибэрделэр. М. Эмир.
ЖЕБУ ф. 1. Юешлэну, чылану.— Йермэ. кызым, пычрак таптап, Буялып, жебеп,— диде [эни]. 3. Нури. Бишмэт шактый жебегэн, азрак [кибэ] тешеен----дип уйладым. Ш. Камал. || Шэбэру, тэ-
мам чылану, жебену.— Ишетэсецме? Кемдер шул бозлы яцгыр астында, ике аягын укмаштырган да, кушегеп, жебеп тора. Г. Бэширов. Яцгыр астында адашкан бозау кебек жебегэн бу ялгыз машина аца ---мескен булып куренде. Г. Эпсэлэмов.
2.	Су яки жылылык тээсирендэ йомшау, йомшак яки сыек хэлгэ килу (каты, тунгаи яки кипкэн эйбер турында). Аяк асты жебу. □ Ул кызганда, дускай, Карап торсац читтэн. Таш булсац да Жебеп эрер-сец. М. Жэлил. II куч. Йомшау, нервлар киеренкелеге бету. Бер-ике сэгатьтэн соц апам тэмам жебеп. тирлэп-пешеп. бик канэгатьлэнеп ейдэн чыкты, тешкэн урынына кайтып китте. А. Шамов.
3.	куч. Йомшау, ныклыгын, керлеген югалту (кунел, йерэк, хис Ь. б.). Жебемэгэн дэртле йерэклэре, Кене буе туцып, чыланып. М. Жэлил. II Ихтыяр кечен югалту, елап жибэру. Куцеле нечкэреп, жебеп китудэн ул хэтта узе дэ уцайсызланып куйды. И. Гази.
4.	куч. Нинди дэ булса эштэ аптырап калу, ни эшлэргэ белмэу, булдыксызлык курсэту.— Э сез, ужым бозаулары, жебеп йери торгач, муенга атландыра-сыз бит дию пэриен. К. Нэжми. [Кадыйров] пошына
башласа, башын тубэн исэ, бетте инде, жеби дэ тешэ. Г. Эпсэлэмов.
5.	куч. сейл. Исеру, нсерек хэлгэ килу. Жебуе житкэн кайэрнец, шаркылдап келэ генэ. Ф. Хесни.
ЖЕГЕРЛЭГЕЧ и. сейл. Жеп эрли торган кул ма-шннасы. Бэлэкэй булмэчектэ йокы китерэ торган тавыш белэн жегерлэгеч безли. Ш. Камал.
ЖЕГЕРЛЭУ ф. сейл. к. эрлэу. Хатыннар тезе-леп жеп жегерлэп утыралар. Ф. Бурнаш.
ЖЕГЭР и. к. егэр. Бульдозерларныц жегэренэ, аларны идарэ итуче егетлэрнец гайрэтлэренэ хэйран калды ул. А. Гыйлэжев.— Бер эцирем авыртмый минем. Жен кебек дияр идем, тик менэ буыннарым-ныц гына жегэре юк. Г. Бэширов. Туксан яшьтэ булуына карамастан, Динмехэммэт карт узенец Жегэрендэ иде эле. М. Галн.
ЖЕГЭРЛЕ с. к. егэрле. Артында — егетлэр. Тип-сэ тимер езэрлеклэр. жегэрле егетлэр. Г. Хэсэнов. Бау уткэргэнче жегэрле генэ, житез генэ кыланган идек, соцра гайрэтебез шицде дэ куйды. А. Гыйлэжев.
ЖЕГЭРЛЕК и. 1. к. егэрлек (2 мэгъ.).— Бик ку-рыктым, Бер дэ котым-коным калмады, бетенлэй. бер дэ хэлем юк, аякларымныц тэмам жегэрлеге бетте, тез буыннарым калтырап тора. Г. Камал. Сизэ ул тэнендэ Шулкадэр жегэрлек— Тагын бер Гомэргэ Гомергэ житэрлек. Ш. Галиев.
2. к. егэрлелек. Халык уеннары [балаларда] ирек-ле ярыш рухы, иэцади тапкырлык. уткенлек. жегэр-лек рухы кабыза. Н. Исэнбэт.
ЖЕГЭРЛЕКЛЕ с. Тээсир кече зур булган; кечле. Язучылар аеруча мейим курснешлэргэ тукталырга, Жегэрлекле, саллы мэгънэле художество чараларын сайлап алырга----яраталар. Ф. Хатнпов.
ЖЕГЭРЛЕЛЕК и. к. егэрлелек. [Гасыймныц], купце кургэн булу естенэ, жегэрлелеге, батырлыгы да бар. X. Садрый.
ЖЕГЭРЛЭНУ ф. 1. Жегэр, хэл керу, кеч жыю, егэрлэну. Дымсу салкынча haea битемне юып алган-дай булды. Ж,ицелэеп. жегэрлэнеп киттем. И. Салахов. II Гайрэт керу; дэрт, емет белэн бэйле рэвештэ кеч кереп киту, гайрэт арту. Бара-бара [Габделбэр-нец] буыннары ныгып життеме шунда, жегэрлэнэ теште, бер заман хэтта изулэрен дэ чишеп жибэр-де. М. Шабай. Уеннан соц балаларныц кузе-йезе кабынып, узлэре жегэрлэнеп, тапкырланып китэлэр. Н. Исэнбэт.
2. куч. Жегэрлегэ эйлэну, ныгу. [Яшь урмэлэч-лэр] дэ тиздэн жегэрлэнэчэк, аналарыннан ейрэнеп, агач кэусэсе буйлап урмэлэячэк. Г. Хэсэнов. Совет чорында ул [татар эдэбияты] бик каты жегэрлэ-неп, деньядагы алдынгы теллэрдэн Ьич калышмас дэрэжэгэ басты. X. Сарьян.
ЖЕК I и. 1. Такта Ь. б. ш. эйберлэрдэ ярык кал-дырмыйча бер-беренэ тоташып, кереп торсыи ечен махсус ясалган уенты, ырмау. [Пыялачы], чалбар кесэсеннэн етерге сыман эйбер чыгарып. рам жегенэ кысылышып торган пыяла кисэклэрен кырып тешерде. А. Гыйлэжев.
2. Берничэ кисэкне ялгап эшлэнгэн эйберлэрдэ тоташкан урын Ьэм шул урында барлыкка кнлгэи ярык. Бурэнэ жеклэре ак балчык белэн сыланган алтыпочмаклы ейнец зэцгэр буяулы тэрэзэлэре биек Кэм зур иде. Г. Ахунов.
3. Сеяклэр бер-берсенэ тоташкаи урын, буыи. Аныц эллэ нинди тамырлары езелеп, арка жеклэре имгэнеп, аяк-кулы хэрэкэтлэнмэс булган иде. М. Галэу.
О Же ген табу — йомшак жирен табу, куцеленэ хуш нэрсэне белу Ьэм шунын аша кешегэ якын килу,
ЖЕК 755 ЖЕМ
анын ышанычына керу.— Бай, бу поляк картлары!.. Чей сугардай ядайлы ядеген кичбер табалмассыц!... Шундый сак кыланалар. Ш. Маннур. Жегенэ щитке-реп, же ген щеккэ кнтереп — бик тегэл итеп, жиренэ житкереп, жентеклэп (эшлэу). Жегенэ ядиткереп эшлэргэ ярату. □ Бэрнэрсэнец ядебен ядепкэ, ядеген ядеккэ китеру сорала, ченки затлы нэрсэ гена — хаклы нэрсэ. Б. Камалов.
ЖЕК II и. иск. Бер, ялгыз, берузе генэ. Юлга чыкканда ядеккэ йермэ. Мэкаль.
О Же к тиен дэ — бетенлэй, аз гына да, йич тэ. Мостафа эйтэ: эштэ ул. ягъни син, ядек тиен дэ белми, ди. Г. Кутуй.— Деньяда кеше ечен кэсеп-сез яшэудэн дэ зур кимчелек булмас. бигрэк тэ синец шикелле кулында ядек тиенлек кенэр дэ булма-са. К. Тинчурин.
ЖЕКЛЕ с. 1. Бер-берсен тоташтыргаи жеклэре булган; буынтыклы. [Кэрам абый] сеякне кулына алып. аныц бер ягындагы ядекле-ядекле чыгынтылар-га курсэтте. М. Госманов.
2. куч. Кечле, буыннары нык, энергияле (кеше турында). Дмьсез кеше иде ул МДэпчэй]. эмма галэмэт ядегэрле, ядекле кеше иде. М. Шабаев.
ЖЕЛЕК и. Сеяк эчендэге куышлыкны тутырган йомшак тукыма. Бура торып калган бернэрсэсвэ. Иэкъ эцелеген алган ку сеяк. М. Гафури.
О Желеген суыру (сыгу, киптеру)— 1) барлык кеч-энергиясенэ эшлэтеп хэлдэн тайдыру, жегэрен алу, эшкэ яраксыз хэлгэ китеру. Сабын-шэм кайнату заеодлары, Алафузовныц ядитен эрлэу фабрикала-ры — хуядаларыныц кесэсенэ езлексез байлык китереп торган шушы талау учаклары эшчелэрнец яделеген суырып. ядиде кат тиресен тунаганнар. Г. Ахунов. — Желеген суырып бетергэннэр басуларныц. яделеген. Р. Техфэтуллин [Муса:] Безнец ишелэр ничэмэ мецнэр!.. Аларныц яделеген ачлык суыра, тэннэрен бет талый. Ш. Маннур; 2) бер нэрсэсез калдыру, сонгы эйберен тартып алу, талау.— Я. кара: бер пот онга бер йорт! Кем ишеткэн, кем кургэн? Сеяклэ-ремнэн яделегемне суыра ул. Н. Исэнбэт; 3) к. тен-кэгэ тию. [Дошман] ядирдэн килсэ — ядилкэсенэ бэр-гэч, Куктэн килеп. яделек киптерэ. Ш. Маннур. [Машинадан] колхоз председателе белэн эшлэпэле бер егет тештелэр. Болары инде тэмам яделекне суырдылар, естэвенэ кызларныц да тавышы хэзер усалрак, талэпчэнрэк яцгырый башлады. Э. Касыймов. Желегенэ кереп утырган (сенгэн) — уз сыйфаты, гадэте булып эверелгэн; каныиа сенгэн. Эгэр нэсвлдэн килэ торган авырудан, яшь чагыннан ук канына, бетен яделегенэ кереп утырган ул комсыз-лык чиреннэн узе генэ котыла алмый икэн, аца Нэфисэлэр ярдэм итэргэ тиеш тугел идеме соц? Г. Бэшнров. Желегенэ уткэру (сендеру)— нинди дэ булса бер фикерне кешенен анына сендеру, шуна тэмам ышандыру. Башта ул элеге яшь кызны чакыртып алып, яделегенэ сецдергэнче ачуланды. Г. Гобэй. Желек кибу — 1) артык эсседэн тэндэге сыекчаны югалту, тэмам кнбу.— Ай-kau эссе,— бабай тирен сертэ.— Ничек кипми, кэбэм, яде леклэр. Ш. Медэррис; 2) нинди дэ булса эштэн аптырап, йедэп, жэфаланып бету. — Сэйлуннэрнец этле капкаларын Кага-кага яделек кипте инде. Ш. Маннур. Желек сеяген сындырыр-лык — бик кечле.— Э абый. сукса, яделек сеягецне сындырырлык егет иде. Э. Айдар. Желеккэ уту — 1) тэмам тундыру, калтырату. Ачы шималь ядиле кэм зэкэр суыкныц куэте яделеклэргэ утэ китэ. Г. ИбраЬимов; 2) аптыратып, йедэтеп бетеру, тенкэгэ тию. [дни] кен саен: „Йомышка йеруецне ташла, таш-м,— дип, яделеклэремэ утэ. Ю. Эминов; 3) узэккэ
уту, тэмам алжыту.— Гел шулай [эчеп исерэ ул], газабы тэмам яделеклэребезгэ утте инде. Г. Иделле.
ЖЕЛЕКЛЕ с. Желеге булган, эчендэ желеге бар. Итлэре узлэре кашыкка кереп торалар, сеяклэре дэ яделекле. Г. Толымбай.
ЖЕЛТЕР с. Желт-желт итеп торган, гере, елтыр. Желтер кузле кыз бала.
ЖЕЛТЕРЭТУ ф. Желт-желт уйнату, желт-желт елтырату (кузне). Ул. кечкенэ кузлэрен яделтерэтеп, ишек тебендэ, чишенергэме, чишенмэскэме дигэндэй' басып калды. М. Мэйднев.
ЖЕЛТ-ЖЕЛТ обр. ияр. 1. Тнз-тиз ача-йома уйнап торган тере кузлэр турында. Читлектэн кеше естенэ караган маймыл кук, кузлэрен яделт-яделт иттереп карады. Г. Газиз.
2.	Жинел йэм вак адымнар белэн; кэс-кэс. [Ул], сынын яшьлэрчэ туры тотып, яделт-яделт атлап урамга чыкты. Г. Мехэммэтшин. Тесе-бите дисецме, буе-сыны дисецме, биегэн шикелле яделт-яделт атлап баруы дисецме — бары да килгэн инде менэ. А. Шамов.
ЖЕМ: жем тору — дэшмэу, авыз йому. [Марьям:] Сузец алтын, узец бакыр. вндэмэ, ядем тор. К. Тин-чурии.
ЖЕМЕЛДЕК с. к. жемелдэвек(ле). Карасу кук йезе иценкэн-иценэ ядемелдек йолдызлар белэн капланган. Г. Эпсэлэмов. Яфраклар очында ядемелдек тамчылар эленеп тора. Г. Бэширов. || и. мэгъ. Же-мелдэп торгаи эйбер; жемелдэу куреиеше. Кар есте ---эцемелди. атлаган саен як-ягында шул ядемел-деккец искелэре сунеп. яцалары кабынып тора. Н. Исэнбэт.
ЖЕМЕЛДЭВЕК(ЛЕ) с. Жем-жем иткэн, жемелдэп торгаи. Алечканыц ефэк шарф астыннан бераз туз-гыбрак чыгып тора торган ядемелдэвекле кара мац-гай чаче минем кузлэрем турысында. Ф. Эмирхан. Бу табигать балаларыныц узара чебердэшулэрек ян тэрэзэдэн эцемелдэвек йолдызлар карап торды. Г. Ахунов. | и. мэгъ. Кен яктысы арта барган саен. аныц нуры кимеде. ахырда ул беркемгэ дэ кирэксез ядемелдэвек булып калды. Г. Эпсэлэмов.
ЖЕМЕЛДЭШУ ф. к. жемелдэу. [Кояшныц] беренче нурлары дицгезнец кугелядем дулкынчыкларында эняде бертеклэре кебек ядемелдэшэлэр. Г. Минский. Курде кинэт: Каршында да аныц Жемелдэшеп утлар яналар. 3. Мансур.
ЖЕМЕЛДЭУ ф. взек-езек якты нур чэчу. Болыт-лардан арынып калган кук йезендэ йолдызлар яде-мелдэде. Г. Гобэй. Карацгы тешеп. кар эченэ поскан ейлэрнец тэрэзэЛэрендэ утлар ядемелди башлагач кына. телэр-телэмэс кенэ таралыштылар алар. И. Гази. II Яктылык нурларында ялтырау; нурларнын уйнавы. Иртэнге кояшныц беренче нурлары агачлар арасыннан утеп. яфракларындагы чык тамчыларында ядемелди башлауга. зур ейнец ишеклэреннэн, шау-гер килеп, нэнилэр йегерешеп чыгалар. Г. Минский. Алар may башыннан ядемелдэп куренгэн уядымнар турында сейлэшэлэр. А. Шамов. II Кара, тессез эйберлэр арасыннан ялтырап курену. Тынгысыз уткен кузлэр, чэчендэ анда-санда ядемелдэгэн ак бер-теклэр — узе эйтмешенчэ. окопта узган озак еллар истэлеге — менэ шундый иде. Г. Бэширов.
ЖЕМЕЛ-ЖЕМЕЛ к. жем-жем I. Ул арада-------ак
кар естендэ эллэ нинди кара кулэгэлэр, ядемел-яде-мел килгэн утлар куренеп китте. М. Гали.
ЖЕМИЕП рэв. Ягымлы йэм тыйнак кыиа, уз итеп ел маю турында. Алдагысыныц кабинасында ядемиеп кенэ келеп Корякин утыра иде. А. Гыйлэжев.— Узеннэн серыйлар аны!—диде Жы*нша абый да ядемиеп кенэ. Ш. Маннур.
48*
ЖЕМ	756	ЖЕН
ЖЕМ-ЖЕМ I с. Жем-жем килеп, жемелдэп торган, жемелдэвек. Килсэц. нинди шатлык: убэрмен мин. Ж,ем-эк;ем чэчлэрецнэн сеярмен. Ф. Бурнаш. Зэцгэр кулнец буе эцем-мдем чэчэк. Арасында сары андыз бар. Н. Исэнбэт.
Жем-щем иту (кнл у) — к. жемелдэу. Дэртлэндереп нечкэ куцеллэрне, }Дем-эн;ем итеп балкый йолдызлар. Р. Ишморат. Станокта корыч кырам. Очкыннар эцем-эцем килэ. 3. Мансур. Жем-щем кара — чем-кара, жемелдэп торган кара. Я<,ем-эцем кара чэч-лэремне Сутсэм, урэ алмам инде. Жыр. Жем-щем уйнаклау — эле бер, эле икенче урында жемелдэу, жемелдэвеклэр уйнау. Тау бите, пыяла вагы сибел-гэндэй, куз явын алып. бертуктаусыз эк;ем-эцем уйнаклап тора. 9. Еннки.
ЖЕМ-ЖЕМ II рэв. 1. Дусларча, экрен йэм ба-сынкы гына сейлэшу турында. Егет килэ, тургэ. ике тэрэзэ арасына менеп утыра. Чэй эчэ башлыйлар э^ем-эцем сейлэшеп кенэ. Экият.
2.	куч. к. жемиеп. Гуя [геллэр] шунда м;анланды-лар. нурлар чэчеп ж.ем-эцем келделэр. М. Гафури.
ЖЕН I а. 1. миф. Хорафатлар буенча: кешелэргэ явызлык эшлэуче, узе яратканнарга ярдэм итуче, та-бигатьтэп естен явыз зат. [Хеше]. опералар тыцлап. хыял галэм нэ кучэ, шайтаннар, эценнэр, фэрештэ-лэр двньясында буладыр. Ф. Эмирхан. Бер абзый кен саен кич курка теннэн. Кара тен шайтаны — иблис вэ эценнэн. Н. Исэнбэт.
2.	куч. Нэрсэ белэн дэ булса алдый, мавыктыра торган эйбер, кеч, хне символы. Шундый бер эцене бар язныц:-----узецэ дэ сиздермичэ, сине кинэт
исертеп ташлый. Ф. Хесни. Госман аца куцелендэге эцен [фэнни проблема] хакында эйтмичэ булдыра алмады. Э. Касыймов.
3.	куч. Кунел, рухи денья, рух. УДененэ ошау. УДененэ каршы килеп булса да ризалашу. II Хне. [Сэ-гыйтьнец] котырыну эцене бар булганын билэп алган, уэцэтлек соц чигенэ эциткэн. тэмам тартыша. М. Шабаев. II Узеннэн алдагы исем белдергэн эш, хэл белэн артык мавыгу турында. [Хэтирэ апа ире турында:] Артистлык эцене бар иде узендэ. Асиям да этисенэ охшаган. Г. Эпсэлэмов.
4.	куч. Ачулану, тнргэу сузе. [Кадрия:] УК,ен. эн-дэшмэм дигэн идем. Тэмле теле белэн эретте. Т. Гыйззэт.
О Жен алгыры (оргыры) — 1) берэр нэрсэ яки анын нсеме нскэ тешмн торганда эйтелэ; 2) тиргэу, орышу сузе.— Эх, эцен алгыры! Ничек тизрэк утеп китэргэ?! М. Жэлнл. Шул мэкаль монда дерес шул. ах, аны, эцен оргыры! Г. Тукай. Жен алмаштыр-ган — 1) бик ямьсез кеше турында; 2) кешегэ охша-маган, кешелек сыйфатларын югалткан кеше турында. УК,ил----эле ыжгырынып буре улаган тавышлар
чыгара, эле эцен алмаиипырган бала шикелле елый да тагы укерэ, тагы сызгыра, тагы ыжгыра башлый иде. Ф. Эмнрхан. Жен ачуы чыгу (кузгалу) — бнк нык ачулану. Фэйрузэнец----йортка кеше кертуенэ
[аныц] эцен ачулары чыга. Г. Ахунов. Офицерныц безнекелэргэ вакыты-вакыты белэн эцен ачулары куз-галып китэ иде ахрысы, тик торганнан яцак сеяклэ-рен кыймылдата башлый ул. Э. Еникн. Жен белсен — 1) белмэвен Ьэм белергэ дэ телэмэвен, кызыксынмавын курсэту ечен кулланыла; 2) ризасызлыкиы, ачулануиы белдерэ. ¥ч иткэн кук, сэгате Кая чаба — эцен белсен... М. Жэлил. Жен дэ юк — берэу дэ, бернинди жан иясе дэ булмаганны белдеру ечен кулланыла. Патша да юк монда, эцен дэ юк. h. Такташ. Жен зэхмэте кагылу — хорафатлар буенча: женнэриен явызлыгыннан нинди дэ булса чир кнлу, яман авыру
йогу, зэхмэт кагылу.— Авырыйсыцмы эллэ? дллэ эцен зэхмэте-фэлэн кагылдымы? Им-том итеп карарга. кирэк иде. А. Шамов. Жен качыру — жен зэхмэте кагылган дип уйланылган кешене им-том иту, ешке-ру. Урыны килсэ. авыруларга табип та бу: Авыру-ларга бирэ икэн терле дару: Тоз ешкерэ, эцен ка-чыра... М. Гафури. Жен кебек (шикелле, тесле) — 1) тупас йэм зур гэудэле кеше турында. Кызлары эцен кебек, гыйфрит кебек бер нэрсэ. Сейл.; 2) бнк таза йэм кечле булу турында. Бер кеше янына килеп чыктык. Кып-кызыл битле, эцен кебек таза кеше. И. Газн; 3) кеше хэленнэн килмэстэй, мемкин булмаган эшлэрне дэ башкара алу турында. УДен кебек йезеп чыктым мин УДэйэннэм елгаларын. Э. Ерикэй; 4) бнк куп ашау турында. Ашауга таза, эцен кебек. Жен кече — артык зур кеч, кешелэрдэ булмый торган, табигый булмаган зур кеч.— УК,ен кечлэре бар икэн узецдэ, эй! М. Эмир. Жен ору (сугу, егу) — женнен кайэренэ очрау, нннди дэ булса берэр казага очрау, зарар куру.— дле берегез шэригатькэ каршы йергэн ечен йезе кара булып эцен сукты бит! М. Гафури.— Теге эцен еккан нэрсэ, мец-мец лэгънэт тешкере. Галлэм боларга урынын куреэтте. Ш. Камал. Жен теле — берэугэ дэ анлашылмый торган итеп сейлэу турында келеп эйтелэ. УК,ен теле тесле ят теллэр илэ менбэргэ менеп эцырлауны изге эш дип карамаска кирэктер. Г. Тукай. Жен туе — еермэ. Гер дэ гер ком буран Килде дэ, берьюлы Капланды зур урам, Купты бер эцен туе. Н. Исэнбэт. Жен шикелле куру — бер дэ яратмау, ошатмау.— УК,ен шикелле курэм шуны. Г. Камал. Жен шулпасы гади с.— самогон. [Аракы] урынына эцен шулпасы — самогон ясый башладылар. А. Тайиров. Жене кагылу — узеннэн алдагы суз белдергэн эйбер белэн артык мавыгуны, шуна бнрелеп китуне чагылдыра. Бикмуш бабай эйтмешли, пулемет эцене кагылган вметбаевка йокы кермэде. Г. Гобэй.— дн-кэй бер келэ, бер ачулана: .Сица, ахры, ат эцене кагылгандыр, торсац — шул, ятсац — шул, бар бел-гэнец шул булды",— ди. Г. Ибрайимов. Жене кату — бик нык упкэлэу, ачулану, гафу нтэ алмау. Тэкый абзыйныц яшьлэрнец картлар кицэшен тотмыйча, астыртын гына язылышып куюларына бик эцене каткая икэн. Р. Техфэтуллин. Жене котыру (кубу, кузгалу) — бик нык ачулану, ачудан нишлэргэ белмэу. Гайбэтченец гайбэтенэ илтифат итми йереэц, эцене котыра. Мэкаль. Фаишстныц эн;ене купты, сул кулы белэн Зиннэтнец кузен сугып чыгара язды. Ш. Маннур. .Син авыру, фэлэн-тегэн’.— дип эйтэ башласалар, эценнэрем кузгала иде минем. Г. Эпсэлэмов. Жене сеймэу (яратмау) — йнч тэ яратмау; курэлмау.— Язгач-язгач, дересне язарга кирэк, ял-ганны эценем сейми минем. А. Шамов.— УДенем яратмый [Гэрэйне]. Хэтта курэсем дэ килми. Ш. Камал. Жене чыгу—1) к. жене котыру. Берэу булса, безнец ише ябышкак малайларныц езлексез итэккэ тагылып йеруенэ эцене чыгар----------иде.
Ф. Хесни; 2) тэмам интегеп бету, жаны чыга язу. [Закир], битенэ берчек-берчек чыккан тирнг- эцице белэн еертеп алгач:—Ясенем чыга язды бит, малай,— дип, уз-узенэ зарланып куйды. Ф. Сэйфи-Казанлы. Жене щибэру — ачуы басылу, тынычлаиу; кнрелеге бету.— Укырга барырга ничэмэ-ничэ эйтеп карадылар. Кирелэндец. кеец килмэде ул чакта. — Бу юлы ничек эценец э^ибэрде, мин эйтэм? С. Рафиков. Женен котырту — ачуын китеру, бик нык уртэу. Барыннан да бигрэк, шушы алсу битле, угез кебек таза херэсэннец уз-узен шундый тыныч, шундый гаепсез тотуы [аныц] оценен котыртты. Н. Фэттах. Женен чыгару (алу)—1) бик каты ачуын китеру;
ЖЕН
757
ЖЕН
2) нннди дэ булса авыр эшне кызу Ьэм жиренэ жнт-кереп башкару, утап чыгу турында.— Карт тугел зле син, Кыям. Бер суксац, тимернец оценен чыга-расыц. Ф. Сэйфи-Казанлы. Жененэ килешу (ярау) — уртак тел табу, кемгэ дэ булса ярау, ошау. Митрофан Панасович----Лотфулла абзыйныц оценена ки-
лешэ иде. Г. Ахунов.— Поликарповичныц оценено ярый алмадым мин. Б. Камалов.
ЖЕН II и. диал. Унэч, азык юлы.
Жен кору — унэчтэ рак авыруы.— Тамактан ут-мэй. кызым. Аш утмэй,-----эцен кору зэхмэте ди-
лэр, кызым. Н. Фэттах.
О Женен езу (чэйнэу)—1) кешене буып яки суеп утеру; 2) гомумэн утеру, кыру. Фашистларныц оценен чзйнэу: 3) юк иту, бетеру. [Машина] Чуп-чар-ларныц оценен езеп. та ырын кырып, Ж,ир башына еем-еем ташлап китэ. М. Гафурн; 4) бик кызу, ут уйиатып эшлэу турында. Менэвзрз акрын кыймылдый торганнардан тугел, эшнец оценен езэр, ут кебек ялт итеп торыр. Ш. Рэкыйпов.
ЖЕНАЗА и. 1. Улгэн кешене, мэетне ислам дине кушканча куму йоласы.— Эйтерсец, без мулласыз улэ,', оценазасыз кумелэ белмибез. к. Шамов. II Улгэн кешене кабергэ алып бара торган кешелэр теркеме, мэетне озату процессиясе. ЖиКангир башын югалта, оятны сизми, елап-елап, Мицлекэйнец оценазасы артыннан йегерз. Г. Ибрайимов. II Улем-жетем, кеше улу.— Женаза-фэлэн юк шикелле, балага да исем бирэсе юк. Ш. Камал.
2. Уле гэудэ, мэет. [Галиябану:] Хуш, оцаным, Галиябануыца кавышу шатлыгы урынына синец оце-назац естендэ елап утырырга туры килэ инде. М. Фэйзн.
Женаза агачы (кабыгы) — улгэн кешене кутэреп зиратка илту ечен махсус жайланма. Бер абый мэ-четтэн оценаза кабыгы кутэреп килде. Ш. Маннур. Женаза кую—кемне дэ булса ислам дине йоласы буенча куму, жнрлэу. [Деникин Колчакка:] Армиясез мин — генерал, син — флотсыз адмирал. Ах, читен хэл! Инде улгэндэ эценазац кем куяр? Ф. Бурнаш. Женаза намазы — улгэн кешене кумэр алдыннан анын генайын кичеруне алладан сорап укыла торган намаз. Авыл читенэ чыккач, язгы кояш нурлары белэн ачылган чирэм эциргэ туктатып оценаза намазы
ыганнан соц, зиратлыкка карап юнэлделэр. М. Гафурн. Женаза уку—1) женаза намазын уку. Улсэц, эценазацны укымам, дип, Мулласы да кичэ тертен-де. М. Жэлнл; 2) куч. нэреэнен дэ булса бетуендэ, юкка чыгуында шайит булу, аны сонгы тапкыр куреп калу. Мэрхум Думаныц оценазасын укырга депутат булып барган Хэйрулла исэн-сау кайтты. Ш. Мехэммэдев.
ЖЕНЕС и. 1. Организмнын урчугэ менэсэбэтле, аталык-аналыкны аерырга ярдэм итэ торган билгелэре жыелмасы. Болар Кэммэсе дэ адэмнец ике эценескэ: хатыннарга Кэм ирлэргэ буленгэнлек хикмэте. Г. Газиз.— Куыгыз моннан хатын-кыз эценесен! Н. Исэнбэт. II Теге я бу женескэ караган кеше.— Хэтта мэхэббэт тэ тугел, э бары ике эценеснец бер-берсенэ тартылулары гына. Р. Ишморат.
[2. Кабнлэ. ыру. Кадимнэн бу оцирлэрдэ [Себердэ] ханнар булган, Терле эценес халыклары монда тулган. М. Гафури. II [Кешелек] деньясы, кеше заты. Припевтагы .Бетен кешелек оценесе Интернационал белэн кузгалыр' дигэн сузлэр .Интернационалны байрак итеп кутэр" дип татарчалаштырылган. М. Жэлнл.
3. Хайваннарда тер, ыру. [Ау«.'] Сез узегезнец хэлегезне генэ бэян кылыгыз, алай башка эценес хайваннарга суз тидермэгез, рехсэт юк. Ш. Мехэм
мэдев. Мээцлескэ узенец якын кургэн Аю эценесен генэ хасламаенча, кузенэ кем куренеп, куцеленэ кем килгэннэрнец берсен дэ калдырмыйча чакырды. Г. Тукай.
ЖЕНЕСЛЕ: женесле буын — споралар ярдэмендэ дэ урчи ала торган куп кузэнэкле усемлеклэрдэ (мук, абага й.б.) усеш цнклында женессез буын (споралы усеш) белэн чиратлашып килэ торган буын, женесле урчу буыны (гаметофит). Женессез буын (спорофит) белэн эценесле буын (гаметофитныц) алмашынуы барлык куп кузэнэкле усемлеклэрдэге индивиду аль усешнец гомуми закончалыгы булып тора. Биология. Женесле урчу — женес кузэнэклэре ярдэмендэ урчу.
ЖЕНЕСЛЕК и. Аерым бер женескэ (1 мэгъ.) карау хэле. Юк, Володя! Сею — улем тугел, ул тик бары Женеслекнец канда уйнавы. Б. Такташ.
ЖЕНЕСТЭШ и. Бер женестэн булган кеше (яки хайван). [Бытбылдык:] Мин Бохарадан Теркстандагы уземнец эценестэшлэрем будэнэлэр тарафыннан вэ-кил булып саналам. Ш. Мехэммэдев.
ЖЕНЛЕ с. сейл. 1. Женлэнгэн, акылдан язган, психик авырулы.
2. Дорфа холыклы, кызып китучэн. Женлегэ якын торма. Мэкаль.
ЖЕНЛЭНДЕРУ ф. Ярсыту, ачуын кабарту. Кыэ-ныц Хэлимне санга сукмавы. Анатолийныц гына сузлэрен эцеплэп, Хэлимнекелэрн? бетенл и эцавапсыз калдыруы малайны эценлэндерэ башлады. И. Гази.
ЖЕНЛЭНУ ф. сейл. 1. Ярсу, кызып киту; холык-сызлану. Габдулла, забастовкачылар белэн булып алган суз керэштерудэн эценлэнеп, кабинетына кер-гэч тэ тиз генэ басыла алмады. Г. Минский.— Нэрсэгэ эценлэнеп кайттыц? Т. Гыйззэт. II Котырыну, узен артык иркен тотып шашыну. Лэкин буржуазия купме генэ эценлэнмэсен. кене санаулы аныц. К. Нэжми. II Табигать котырынуы, шашынуы турында. Давылланып ничек эценлэнсэ дэ, — чигенде, Жи-целде Ангара! М. Хесэен.— Апрель бер эценлэнмичэ калмый ул,— диде Хэдичэ эби. Э. Касыймов. II Шау-гер килу, пыр тузу. Малайлар узара оценлэн п уйнап йергэндэ, бездэн кече булса да, Гайния дэ Каман шунда безнец тирэдэ урала иде. Г. Ибрайимов.
2. куч. Нэреэ белэн дэ булса артык мавыгу. Мондый кешелэр----узлэренец ниндидер .изге‘ дип сана-
ган эшлэре белэн эценлэнеп гомерлэрен уздыралар. А. Расих.— Сэудэ дип эценлэнгэн бер кеше инде ул шунда.----Жицги улгэннэн бирле бигрэк шул сэудэ,
яца сэудэ дип шашты инде. Ф. Эмирхан. II Гел бер ук нэрсэне уйлау, ендэ дэ, тештэ дэ шул ук нэреэ белэн саташу, хыяллану. . Женлэнеп ята торгач, йо-кыга киткэнмен. Ф. Хесни.— Ялкау аю кебек ятып торасыц-торасыц да эллэ ниткэн манифестлар белэн эценлэнэсец. Ш. Камал.
3. куч. Акылдан язу, юлэрлэну.—Жснлэнмэсэм генэ ярар иде. Г. Колэхметов. Галимэ эценлэнгэн имеш. М. Гафури.
ЖЕН-ПЭРИ эцый. и. миф. Кешене аздыра яки ана башкача каза китерэ торган йэртерле явыз кара кеч: женнэр йэм пэрнлэр. Нэгърэ орды сур кебек бер торбадан, Жен-пэрилэр чыкты сикереп морэцадан. Ш. Бабич. Бик куе булганга. монда [урманда] эцен-пэрилэр бар, дилэр. Г. Тукай.
ЖЕНСИ с. Женескэ менэсэбэтле. Женси хислэр. Женси тотнаксызлык. □ Лэкин эценси мэсьэлэдэге бетен эшэкелек. тубэнчелек югалачак. А. Шамов.
Женси елгеру — женес бнзлэре житлегеп, орга-ннзмнын урчу сэлэтенэ ня булуы.
ЖЕНТЕКЛЕ рэв. Барлык вак-теяклэре белэн, жен-теклэп. Жентекле вйрэну. □ .Татар хатыны ни-лэр курми“ повестеныц еченче басмасында авыл
ЖЕН
7И
ЖЕП
кулаклары, байларныц бэтен тормыш-канкуреШе Ьэм обстановкалары эндентекле бирелгэн. Г. Нигъмэти.
ЖЕНТЕКЛЭУ ф. 1. Нэрсэне дэ булса белерге, тв-шенергэ тырышып, тэфснллэп, ваклыкларына кадэр ейрэну, тнкшеру.— Сейлэшу генэ шдит’ми, — иц элек ул зэЬэрле чуп улэннэрнец тамырлары ничек. кайларга таралганны экдентеклэргэ кирэк. Ш. Камал. II Нинди дэ булса эйбернен ваклыкларын, нечкэлек-лэрен белергэ тырышу, тепчену. Вэли бабай, белэм. бик усал карт, Тубэн сыйфат — аныц дошманы: Ул эндентеклэр, улчэр yHatguoe кат. Тик шуннан соц безгэ ышаныр. М. Жэлил.
2. Игътнбар белэн кузэту, кызыксынып карау. Ба-лалыктан яца гына аерылып килгэн бу кызныц тере кузлэре сабыйларча кызыксыну белэн безне эсдентек-лилэр иде. М. Эмир. Аныц хэзер инде Асияныц матур кузлэренэ туры карыйсы, йозен-кузен рэтлэп a/дентеклисе килде. Г. Иделле.
3. рэе. мэгъ. жентеклэп. Бик яхшылап, жиренэ житкереп. Туфанныц иц эндентеклэп, оста итеп язган каЬарманнары— сезонлы эшчелэр. Г. Нигъмэти. [Егет] аякларын одеялы белэн бик э/дентеклэп то-малады. А. Шамов. II Тэфснллэп, ваклыкларына кадэр игътнбар итеп, тепченеп. Сэбэбен э/дентеклэбрэк тикшерергэ. ничектер, башына килмэгэн иде. Г. Бэширов. Хэлим лдентеклэбрэк караган иде, кергэн шэпкэ шалашныц тур стенасы булып куренгэн каен тармаклары артында — тэбэнэк естэл курде. Г. Гобэй. || Карап, кузэтеп, тикшереп. Солдатлар. — бетен хэрэкэтлэрен тикшереп. мдентеклэп торучы шымчыларныц барлыгына карамастан, уз араларын-да булып уткэн хэллэр хакцнда сейлэшергэ кереш-телэр. М. Гафури.
ЖЕН-ШАЙТАН э/дый. и. миф. к. жен-пэри. Диде ул [мулла]: .Бу пароход ничек бара?.. Сихер белэн э/ден-шайтаннар сейрэп бара". М. Гафури.
ЖЕП и. 1. Ион, мамык, ефэк, жнтен h. б. жеп-селлэрен бер-берсенэ кушып бетеру юлы белэн эзерлэнгэн Ьэм туку, бэйлэу кебек эшлэргэ китэ торган материал, эрлэнмэ. Менэ э^итеннэн atgen, мдептэн киндер ясалганны Зэйнэп уз кузе белэн куреп белде. Дэрдмэнд.— Щебемне. бер тормастан утырып, куптэн тугел генэ эрлэп бетердем. М. Фэйзи. II с. мэгъ. Мамык якн чубек жебеннэн бэйлэнгэн яки тукылган. Аныц естендэ терсэклэре сизри башлаган кыска пальто, аягында эндеп оек белэн шактый туэа тешкэн кара ботинка. А. Шамов. Кулындагы соры atgen перчатка тишекле булып, баш Ьэм урта бармакла-рыныц очлары перчатка тишегеннэн куренеп тора иделэр. Ш. Камал. II Берничэ жепне катып эшлэнгэн бнк нечкэ бау (берэр эйбернен аерым елеше, кисэге). — Бик зур бер э>дэен элэккэн иде, мдебем чыдама-ды — кармакны езеп алып китте. Г. ИбраЬимов. Парашют эцеплэреннэн бушануга, автоматны тотып, ул кар естеннэн йегерэ. И. Гази.
2.	куч. Кешелэр арасындагы якыи менэсэбэт, бэй-лэнеш. Якташлык э/дебен тиз ялгады ул. 9. Айдар. [6й салганда] Идият абзый бетен осталыгын эдикте, хуэндалык оешмаларында. колхозларда булган барлык эшнэлек эндеплэрен хэрэкэткэ кагперде. 9. Еннкн. Бала белэн ата-ана арасындагы дуслыкныц аталык Ьэм балалык экдеплэре белэн генэ бэйлэнеп тормавын ул менэ шунда бик ачык сизде. Г. Бэширов. II Кешелэрнец кунеллэрен бэйли торган уз иту, ярату хисе. Шул ашлык сукканда эскерт башыннан кочаклашып бергэ егылганнан бирле, безнец арада ниндидер бер нечкэ м;еп сузылган кебек булды. Бу эндеп квннэн-кен калыная бара, кыскара бара, безне Ьаман-Ьаман бер-беребезгэ якынрак-якынрак тартып
китерэ, баглый бара кебек иде. Г. ИбраЬимов.— Яра-тышучыларныц берсе ямансулый яки сагышлана башласа. йержлэрдэн-йерэклэргэ сузылган, кузгэ ку-ренми торган э/деплэр, скрипка кыллары кебек, чыц-лый, моцлана башлыйлар, узэкне взэлэр, куцелсез-лэндерэлэр. Г. Эпсэлэмов.
3.	куч. Берсе нигезендэ икенчесе туу, усу рэве-шеидэге эзлекле бэйлэнеш; сэбэпле бэйлэнеш. Гали-эсгар Камалны, Каюм Насыйридан кала, татар милли культурасыныц тарих эндебе барып бэйлэнгэн теп багана дип атарга туры килэ. М. Гали. .Кыю кызлар‘ны сэхнэгэ куючы режиссер Вэлиев-Сульва эсэрнец тематик эндеплэрен нык тотып ала. тама-шачыларныц игътибарын шуца юнэлтэ. М. Жэлил. II Эзлекле агылыш, билгеле бер тэртип (уй, фикер Ь. б. да).— Минем фикер мдебемне югалтмыйсыцмы? А. Тимергалин. Э балыклар. чирткэн булып, Уй эиде-бен тартып взэ. 9. Ерикэй. Ахры сутелде суземнец мдеплэре. Ф. Бурнаш.
4.	Организмда жепсел (2 мэгъ.) рэвешендэге тукыма.— Докторлар эйтэ: бугаз эндеплэрец шешкэн. чи йомырка белэн дэваланмасац. мегаен. тавышсыз каласыц, ди. Г. Бэширов.
5.	Пэрэвезнен аерым жепселлэре. Пэрэвез мдеплэ-ре. I I Агачлар арасыннан уткэндэ. йезне мдицелчэ кытыклап, биткэ тоэ/дым эндеплэре сырышты. Г. Эпсэлэмов. II куч. Гомумэн жепкэ, жепселгэ охшаш куренеш турында. Ак кояш нур эндеплэрен сузган да. Жиргэ нур сибэ. Ш. Бабич.
6.	диал. к. бау. [Ул], мич янындагы эндепкэ элен-гэн намазлыкны сэке естенэ мдэеп. ейлэ намазын укырга кереште. Г. Иделле. Аныц башында чите ка-малы мескен бурек. естендэ эндилэн, билендэ atgen, аягында чабата. Г. ИбраЬимов.
Жеп ашлау— жепне (яки кнндерне) махсус эзерлэнгэн жеп ашына манып агарту. Жеп ашы — жепне (яки кнндерне) агарту, йомшарту Ьэм ана ныклык биру ечен махсус эзерлэнгэн жилем сыман сыекча. Жеп баскыч — стена яки кыяларга мену ечен баудаи ясалган баскыч. Ярый эле мдеп баскычлар бар, алар булмаса. ничек менэр идец бу таш стенага. И. Гази. Жеп елаи — жепкэ, чэчкэ охшаган, суда яши торгаи паразит корт; русчасы: волосатик. Жеп кату — ике яки берничэ жепне бергэ кушып бетеру. Жеп оза-ту — киндер, тула, палас Ь. б. ны сугу ечен буйлык жепне туку станогына урнаштыру.— Шулай гомерец буена баш калкытмыйча эндеп озат та киндер тукы. Н. Исэнбэт. Жеп очы — 1) киндер, палас Ь. б. ш. эйберлэр сукканда аларныц баш-башларында чыгып калган буй жеплэр, кайчакта чачак формасында махсус калдырыла. Фэрихэ селге очындагы эндеп очларын оетерэ-бетерэ. алдына караган килеш: .Белмим шул...* — диде. Ш. Камал; 2) итек, чнтек Ь. б. ш. ны теккэндэ без тишкэн тншеккэ энэсез дэ керерлек итеп башы балавыз якн сумала белэн катырып ясалган калын жеп. Югары шурлектэ этисе аныц ечен калыпка тартып куйган читек башы тора. — Без белэн тишэсе дэ atgen очын тыгып, выжт-выжт. тартып чыгарасы. Э. Фэйзи. Башта ул аца итек ямау ечен ничек итеп atgen очы ясарга кирэклеген ацлатты. Ш. Еникеев; 3) куч. нинди дэ булса эш, хэл, вакыйгаиын башы, анын килеп чыгуында теп са-бэпче, гаепле кеше. Гайбэт килэбенец иц куп елеше Юные Сафин тирэсенэ уралулы булган хэлдэ, эндеп-нец очы кайда икэнлек Ьичкемгэ, хэтта Нэгыймэ карчыкка да мэгълум булмады. Ш. Камал. Жеп сап-лау — энэ кузена жеп кертеп, тегэрлек хэлгэ китеру, энэ кузлэу. Ак atgen саплап энэгэ, Тектем ике ке-нэгэ. 3. Нури. Жеп сару— жепне кнлэпкэ салу, ки-лэп сару. Ачык тэрэзэдэн аларныц кул станында
ЖЕП
759
ЖЕП
пустау сугулары, щеп эрлэу йэм щеп сарулары курене п тора. М. Гали. Жеп суалчан — йомры суал-чаннар классыннан кеше Ьэм хайван организмында яшн торган паразит корт; суалчан; русчасы: нитчатка. Жеп чабата — калын жептэн, баудан уреп ясалган чабата, аяк киеме. Галиулла шахтерлар кия торган щеп чабаталарын чишеп ташлады да сэке естенэ сузылып ятты. И. Газн.
О Жебен тарту (тартып карау) — к. кылын тартып (чиертеп) карау.— Читлэп булса да щеплэрен тартып карарга кирэк, аннан соц гына берэр суз эйтермен. дип уйлады ул. Г. ИбраЬимов. Мин аларныц бетен щеплэрен тарттым. бетен щэтмэлэрен суттердем. Ф. Бурнаш. Жеп бертеклэп — жентеклэп, тэфсиллэп. [Алар бригаданыц] бетен тезелешкэ урнэк курсэтеп баруын иренмичэ, щеп бертеклэп сейлэп. Мирсэет абзыйга дэрт естэп киттелэр. Г. Ахунов. Жеп очы ычкыну — 1) к. жеп очын югалту (жую); 2) нинди дэ булса эшне эшлэу яки фикеренне эйту ечен булган мемкинлектэн, форсаттан файдалана алмый калу. Чыкты бит щай — менэ сора инде. Акыллырак итеп сора... Акыллысын кетеп торсац, щеп очы ычкынмагае дип, Фэез турыдан китте. 9. Баянов. Жеп очын табу — 1) ннндн дэ булса эшкэ, вакыйгага тешену; 2) жннаятьне ачу, жина-ятьчене табу. [Самсонов:] Безгэ щепнец очын табарга кирэк, кемнэн башлыйбыз? [Эхтэри:] Минемчэ, Зэм-зэмбанудан сорарга кирэк. Т. Гыйззэт. Жеп очын югалту (жую)—1) вакыйгалар барышын тешенми башлау, адашу, буталу. Лагерь тулы шымчылар. пу-нэтэйлэр. провокаторлар, элжчелэр. Мондый хэл-лэрдэ щеп очын югалту. перспективаны кыек кез-гедэ куру куркынычы бик зур иде. Г. Эпсэлэмов; 2) кешенен ни эйткэнен Ьэм эйтергэ телэгэнен анла-мау, фикер агышын тешенмэу. Ж,еп очын щуймас-лык дэрэщэдэ генэ тыцлау: 3) к. жеп очын яшеру. Жеп очын яшеру (курсэтмэу) — гаепне снздермэслек Ьэм гаепле кешене тапмаслык итеп эзне яшеру. Хэ-бибуллин эченнэн, лэкин артык сер сынатып таш-ламас ечен, сакланып. щеп очын яшеребрэк щавап бирэ. 9. Еники.— Иллэ мэгэр, щепнец очы куренмэ-сен йэм судка элэгерлек булмасын. Ш. Камал. Жеп сыйрак — ябык, нечкэ балтырлы кешегэ карата ке-леп эйтелэ.— Камали Майирэседер. ул шэп уйный дилэр.— Шулдыр, щеп сыйрак, шулдыр. Ф. Бурнаш. Жеп езэрлек тэ хэл (кеч, дэрман) калмау — бетенлэй хэлсезлэну, кечсезлэну. [Ул] еш кына эштэн м;еп езэрлек тэ дэрманы калмыйча, узен-узе курэсе килмэслек булып арып кайтты. Ш. Хесэенов. Жепкэ тезу — 1) билгеле бер тэртипкэ китеру, туплау (уй, фикер Ь. б. ш. ны). дйтерсец ул уйга чумып, Уйла-рын щепкэ тезэ. Э. Ерикэй.— Эшем бар, мица фи-керлэремне бер щепкэ тезэргэ кирэк! Р. Ишморат; 2) берлэштеру, бер сафка тезу, бердэм иту,— Ул анда меселманнарны фетнэгэ иярудэн кисэтеп, аларныц йэммэсен бер щепкэ тезелергэ чакыра. Э. Фэйзи.
ЖЕП-Б0РТЕК: жеп бертеккэ кадэр, жеп-бертек-сез булып (чылану) — бер коры жир дэ калмыйча, лычма су булып чылану, тэмам шэбэру турында. Бик кечле яцгырга злэктек, — щеп-бертеклэребезгэ кадэр чыландык. Р. Техфэтуллин. Анда исэ щеп-бер-тексез булып чыланган бу кешелэрне щылы ейлэре кетэ иде. Ф. Хесни.
ЖЕПЕЛДЭТУ ф. Чепелдэту, чепелт-чепелт китеру. Кузлэрне щепелдэтеп утыру. □ Без керфеклэрне генэ щепелдэттек. М. Госманов.
ХЖЕПКЕРТ¥ ф. диал. Туйдыру, кунел кайтару; маемлату. Тэмле азык гадэттэ щепкертми, ягъни аппетитны кайтармый, аны ашаган саен ашыйсы килэ. А. Расих.
ЖЕПСЕЛ и. 1. Кайбер усемлеклэрдэн алына яки синтетик юл белэн ясала торган сусчел массада аерым бер бертек; гадэттэ шул бертеклэрдэн жеп эрлэнэ. II Кайбер усемлеклэрдэ (кыяк) яфракларны узара якн орлыкны тепсэгэ тоташтырган бик нечкэ сусчэлэр. Тузгакбашныц щилдэй щицел мамык щепселлэре бетерелеп очып китте. Р. Техфэтуллин.
2. Хайван Ьэм усемлеклэрнен озынча кузэнэклэр-дэн торган тукымасында нечкэ Ьэм озын сус сыман бер бертек. Гембэ щепселлэре. □ Пешкэн итне шулпадан алып суыталар йэм аны юка гына, щеп-селлэренэ аркылы итеп турыйлар. Хал. ашлары.
2. Урмэкуч Ь. б. бежэклэр чыгарган махсус сыек-чадан барлыкка килгэн, бик нечкэ жепкэ охшаш су-зылмалар, болардан пэрэвез хасил була. Ж,ылы тын haeada пэрэвез щепселлэре оча. М. Хэбнбуллин.
ЖЕПСЕЛЛЕ с. Жепселлэрдэн торган. Сибелучэн йэм щепселле щисемнэрнец авырлыкларын кулэмчэ авырлыктан чыгып табалар. Физика. Бетен деньяга танылган озын щепселле мамык — Суданныц теп культурасы. Соц. Тат.
ЖЕПСЕЛЛЭНУ ф. Жепселлэргэ аерылу, чубек-лэну.
ЖЕПСЕЛЛЭ¥ ф. Аерым жепселлэргэ аеру, телгэ-лэу. | куч. Эллэ укереп еладым, эллэ тораташ кук тик катып утырдым — менэ хэзер хэтерлэремне щепселлэп актарсам да эйтэ алмыйм. Р. Техфэ-туллнн.
ЖЕПСЭ а. 1. Сосада шурене урнаштыра торган таякчык; шуре кучэре. II диал. Тэгэрмэч теше, кнгн. Тэгэрмэчнец щепсэлэре коелу.
2. сейл. ©й яки каралты кыегында тубэ тактала-рын беркету ечен бэпкэлэргэ аркылы кагылган агач. II Гомумэн берничэ тактадан ясалган эйбердэ (койма, капка Ь. б.) такталарны беркету ечен аркылы сугыл-ган агач. II Чыбыкларны тезеп урмэ читэн ясау ечен аркылы киртэ, колга. Читэн щепсэсе.
3. Пыяла, такта кебек нэрсэлэрне беркету, урнаштыру ечен рамга ясалган уем, ырмау (мэсэлэн, сэке такталары башыи кую ечен йезлек уентысы, тэрэзэ рамында пыяланы беркету ечен уенты, матчанын тушэм такталарын беркеткэн уемы Ь. б.). [Гриша] эшлэгэн рамнар----пехтэрэк тэ, ныграк та. Почмак-
ларда, щепсэлэрдэ бер ярык юк, ябышып торалар. И. Салахов.
ЖЕПСЭЛЕК с. Жепсэ (2 мэгъ.) ечен яраклы. Жепсэлек агач. | и. мэгъ. Бер кайтуында ул машина-сына сеян салып кайта, икенче карасац, щепсэлеген, ишек-тэрэзэ яцагына ярарлык агачын теяп кайта. Каз. утл.
ЖЕПШЕК с. 1. Бераз эреп, кепшэклеген югалткан, юеш (кар турында). Щепшек карныц сансыз бертеклэре, Елтыраган яшьле кузлэрен Мица текэп. гуя моцаялар. Ф. Кэрим. Менэ хэзер яшь гимназист егет.---встендэге керэн шинельдэн Кага-кага яз-
ныц щепшек карын, Кайтып керер кебек тоела. Г. Хужнев. || Пычрак, жебегэн, сыекланган карлы, юеш (жир есте, юл турында). Энэ шул якты кыр естеннэн соры тасмадай боргаланып узган язгы щепшек юл белэн озакламыйча аларныц бригадирлары кай-тырга тиеш. Г. Бэшнров.
2. Дымык, юеш (Ьава, кеннэр турында). Щепшек haea. □ Хэлимнэр дэ бит шундый щепшек кеннэрдэ мэктэптэн урамга йегереп чыгалар иде дэ, берэр атлы узып барганны курсэлэр, ацар кар атып кала-лар иде. Г. Гобэй. II Юеш Ьава якн яигыр белэн бераз чыланган, дымланган. Нэгыйм Нокта Вэлине карац-гыда чак кына капшап карады. Аныц есте щепшек. узе, салкыннан берешкэн эт тесле, катламага бе-решеп ята иде. Ш. Камал.
ЖЕП
760
ЖИБ
ЖЕПШЕКЛЕК и. Жепшек булу, жепшегэн, дымлы булу хэле. Навага жепшеклек исе ацкып, борыннарга йэм бетен вежудкэ язныц якынлашканын белдерэ башлады. Ф. Эмирхан.
ЖЕПШЕКЛЭНУ ф. Жепшеккэ эйлэну; жепшеп, аяк асты сулану, пычрану. II Жепшек ha вада чылану.
ЖЕПШЕКЛЭТУ ф. з-сыз. Кеннэр жылыньш, карлар бераз эру, юешлэну, жнр есте жепшеккэ эйлэну турыида. [Декабрьда], март килгэндэй, йомшартып, Жепшеклэтеп жибэрде. Г. Хэсэнов.
ЖЕП ШЕНУ ф. Бераз гына жепшу, эри, сулана башлау (мэсэлэи, туи ит).
ЖЕПШЕТУ ф. з-сыз. Кояш жылысыннан карлар эри башлап, аяк асты жепшек хэлгэ килу, кенне жы-лытып жибэру турында. Кен урталарында жепшетэ башлады шул инде. Ш. Камал.
ЖЕПШУ ф. 1. Бераз эреп юешлэну, эри тешу (мэсэлэн, кар якн тунган эйбер). Кояшныц нуры торган саен кечэя барды, ейнец тубэсеннэн тамчылар тамып. карлар жепши башлады. М. Гафури. || Карлар эрудэн аяк асты пычракка, баткакка эйлэну, жепшек хэлгэ кнлу. Юллар жепшу.
2.	Чылану, дымлану, жепшек Ьавадан, томаннан чык тешу.
ЖЕРЛЭУ ф. сейл. к. эрлэу. Пэри кузлэредэй шэм астында Тен буенча жеплэр эцерлэдем. Ф. Бурнаш.
ЖЕТЕ I с. 1. Яхшы курэ торган, уткен. [Мэулихэ тути] тирес ееме кебек кенэ булып куренгэн тэбэнэк солы чумэлэлэренэ курсэтте:— Энэ курэсецме аларны? Минем кузлэре м у л-хэтле жете тугел ту-гелен. алай да курэм. Г. Бэширов. II рэв. мэгъ. Яхшы, ачык итеп (куру, ишету турында). Жете куру. II рэв. мэгъ. Аилы, аек рэвештэ, зур игътибар белэн, сизгер (карау, кузэту турында). Фажигагэ юлыкмыйк дисэк, Иц яхшысы: буген ук Деньяга. тирэ-юньгэ эцетерэк карыйк. Р. Фэйзуллин.
2.	куч. Уткен, кечле. Яца кутэрелеп бара торган кояшныц келэт ярыгыннан утеп чыбылдык аша кергэн жете нурлары аныц кузлэренэ тешэ башла-ганнар иде. М. Гали. || Уткер, житез (кеше турында). Жете кеше эцитэр эциренэ житми кайтмас. Мэкаль.
ЖЕТЕ II с. 1. Ачык, кузгэ бэрелеп тора торган; киресе: тонык. Менирэ янына Лэлэ белэн Ьаэцэр килде. Лэлэнец естендэ жете бизэкле маркизет кулмэк. Г. Эпсэлэмов. Чалт аяз кук йезендэ------
кайсылары эцетерэк. э кайсылары тоныграк булып йолдызлар кабына башладылар. Ф. Хесни.
2.	кис. функ. Теп тесне анлаткан сыйфатларда шул теснен узе генэ Ьэм бик ачык булуын, башка теслэр катнашмавын белдереп, артыклык дэрэжэсе ясый: бик, ачык, утэ, саф. [Илдарныц] башында кечкенэ козыреклы кепка булып, читеннэн карга канаты кебек жете кара чэче чыгып тора. Г. Гобэй. Кук йезе жете зэцгэр. Г. Ахунов.
3.	куч. Артык, кечле. Буген кен артык эцете кояшлы тугел, сурэнрэк. X. Камалов. [Зэйнэпбану] торып басуына----кинэт каушады, йезе Сембелнец
галстугыннан да эцетерэк булып кызарды. Г. Бэширов. II рэв. мэгъ. Бик нык, кирэгеннэн артык. Жете тозланган кыяр.
4.	с. сейл. Ачылыгы, тозлылыгы нык снзелеп торган (ашамлык турында). Жете азыклар ярату. Жете аш тэмлэткечлэр.
О Жете кызыллану, жете кызыл булып кылану— узен артык прогрессив, нинди дэ булса эштэ актив, унган, булдыклы итеп курсэтергэ тырышу. — длхасыйл, бигрэк жете кызыл меэмин булып кы-лана. Г. Тукай.— Белэсецме, Хэйрулла, беренче курудэ ук яраттым мин сине. Куренергэ, кузгэ ча-
гылырга тырышмавыц ечен, жете кызылланып бугаз киермэвец ечен яраттым. М. Хэсэнов.
ЖЕТЕЛЕК I и. Жете I (1 мэгъ.) булу сыйфаты, уткенлек. [Фираныц] кузлэре болганчыкланган кебек, Жетелеген эцуйган иде. X. Камалов.
ЖЕТЕЛЕК II и. Тозлылык, ачылык куэте сизелеп тору.
ЖЕТЕЛЭНУ I ф. Жетегэ I (1 мэгъ.) эйлэну, уг-кенгэ эйлэну, яхшы, ачык курэ яки ишетэ башлау турында.
ЖЕТЕЛЭНУ II ф. 1. Жете II (1 мэгъ.) ачык тескэ керу, тесе аермачык булып курену, ачыклану. Ьэртерле эцилэк яфраклары яшэрэ, эцетелэнэ барды-лар. Г. Хэсэнов. Сакал баскан бите уртасында ак тешлэре эцетелэнеп куренде. X. Камалов.
2. Артык тозлы яки ачы булып киту, жетелеге (И) арту (мэсэлэн, тозлаган кыярнын).
ЖЕТЕМ и. иск. Бету, югалу; улу; к. улем-жетем. Фани деньяныц улеме бар. жетеме бар. Эйтем.
ЖЕТЕРУ ф. иск. Башына житу, бетеру. Юнь юнец-не эцетерер. Мэкаль.
ЖЕТУ ф. иск. Бету, югалуга бару. Ябыгып, эце-теп йергэндэ Жыр ачадыр куцелемне. Жыр.
ЖЕФЕТ и. иск. Ир хатыны, кемнен дэ булса ни-кахлы хатыны. Булмадыц ярым вэ булмассыц. белэм, эцефетем минем. Г. Тукай.— Шуныц белэн сузебез бетте, хатыбыз сезнец янга китте. хэлэл эцефетец Галимэ дип белэсец. Г. Бэширов. || Хатын ире, кемнен дэ булса никахлы ире.— Монысы, хаэци эфэнде, узе-безнец кияу тиешле кеше, елкэн сецелебезнец хэлэл эцефете. Ш. Камал.
ЖЕФЕТЛЕК и. иск. Жефет булу хэле. Ник уз кы-зын узе эцефетлеккэ алсын дип сукрана башладылар. Ф. Эмирхан.— Тик мин сездэн шуны сорарга тиеш: сез чынлап та хэлэл эцефетлеккэ дисезме. я бул-маса, алай-болай куцел ачарга гына уйлыйсызмы? Т. Гыйззэт.
ЖИБЕР и. диал. бер, кету. Эт эцибере. □ Аларныц эцибер шикелле бер-бер артлы тупырдаган адэм актыгы кызларына кияу чыксын да, синец бердэнбер алма шикелле газиз балаца кияу чыкмасын имеш. Г. Камал.
ЖИБРИЛ и. дини. Кешелэргэ яхшылык эшли торган фэрештэ нсеме. Газраилдэн туйган инде, йэр кеше Жибрил кетэ. Ш. Бабич. II куч. Изге кеше. Укып рухыцны гали эйлэсэц. Жибрил бу гу мемкин. Г. Тукай.
ЖИБЭРЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. жибэру (1—10, 12—15, 17—19, 22—23, 25 мэгъ.). МТСныц никадэр тракторы фронтка эцибэрелде. Г. Гобэй. Житу чэч шома таралып артка жибэрелгэн. Г. ИбраЬимов.
2. Уз-узенэ контрольне югалту, уз-узен тыймау, йегэнсезлэну, артык иркенэю. „Авызыцны жыеп сей-лэш" [мэкален] артык жибэрелеп сейлэшкэнгэ эйтэлэр. Н. Исэнбэт. Бетенлэй жибэрелгэн, кызганнар, ди, Биилэр, жырлашалар, тузганнар, ди... Ш. Бабич. II рэв. мэгъ. жибэрелеп. Иркенлэп, рэхэтлэнеп, узенне бик иркен тотып. [Хэлим:] Мин берэу дэ юк дип жибэрелеп утырам тагы, карт юлэр. Э. Фэйзи.
3. Артык кысып буган яки тартылып торган бау езелеп яки чишелеп киту. Ул нечкэ тармак та [ку-тэреп торган бау] авырлыкка чыдамый, бушый, жи-бэрелэ бара. Ш. Камал.
ЖИБЭРУ ф. 1. Билгеле бер урынга берэр йомыш яки максат белэн кемне дэ булса озату.— Мине Ризван казый хат белэн жибэргэн иде. Т. Гыйззэт. II Юнэлеш биру, билгеле бер юнэлеш буенча озату. Зэйнагетдинне чикмэннэрг белэн атка менгереп ат-ландырдык та, кулына чыбыркы тоттырып, базар уртасыннан жибэрдек. М. Галн. Теркемне икегэ
ЖИБ
761
ЖИБ
аердым да, узем немецларныц чигену юлында калып, бер теркемне бэрэцге бакчалары аркылы авылныц икенче башына эцибэрдем. Э. Айдар. II Нинди дэ булса эшкэ билгелэу, шул эш ечен жаваплы кеше итеп озату. Партия, аны кайда эцибэрмэсен. Шул влкэдэ квчен бирде ул. Ш. Маннур. [Я\амали:] Мине сезнец район газетасына эшлэргэ эцибэрделэр. А. Эхмэт.
2.	Китэргэ мэжбур иту, куу. Теге татар кызын эцибэрэ алмыйча гаэциз булдым. Ф. Эмирхан.— Син ул буржуины, эйтик, боз дицгезе буенда двмбэслэп эцибэрэсец, э ул. канлы танавын сузып, я Каспий ягыннан, я Афган чигеннэн килеп тыкшына. Г. Бэ-ишров. II иск. Аеру, йорттан куу (хатынны). Сираэцет-диннец идеалы — хатынын эцибэреп яшь хатын алу. М. Гази. II Билгеле бер яшэу урыныннан, илдэн еракка куу, серу. Патшага, алпавытларга каршы кутэрелгэн кешелэрне бирегэ сергенгэ эцибэргэннэр. Г. Эпсэлэмов. Сыйнфый дошманныц эле эцибэреп беги релмэгэннэре дэ бар икэн. Ф. Хесни.
3.	Нэрсэне дэ булса, ерак урындагы кешегэ тапшыру ечен, кеше белэн яки почта аша озату. Минем иркэм хат эцибэргэн Мэскэу калаларыннан. Жыр. Кадерле сугышчы итеп, мамык перчаткалар эцибэ-рэм узецэ, кулларыцны эцылытсын. Ф. Кэрим. II Хэбэр, телэк, суз h. б. турында.— Иртэгэ сица актык эцавабымны ж;ибэрермен. Г. Колэхметов. Энебез ку-накка чакырып куптэн суз эцибэрэ иде. С. Рафиков. — Ичмасам, килмэулэре турында хэбэр эцибэрсеннэр иде. Ш. Камал.
4.	Иреккэ, узе йереп ашарга куу (малны). Мин [Кучэрбайныц] хэзерге кендэ кемдэ дэ булса ялчылык итуен йэм бу минутта хуэцасыныц атларын кырга эцибэреп кайтып килуен бик тиз ацладым. М. Эмир. Басуларга эк;ибэр акбуз атыц, Курпы башкайларын чуплэсен. Жыр.
5.	Китэргэ ирек биру, тотмау, тоткарламау. Кара сакаллы кеше-----узе кебек ук котырынган кеше-
лэргэ: — Ку ала! Тот! Щибэрмэ!—дип акыра иде. Г. Бэширов.— Щибэр мине, нигэ тотасыц? Т. Гыйззэт. II Тыеп тотмау, хэрэкэткэ тулы ирек биру, уз ир-кенэ кую.— [Атлар чабышына] чыккач та [атны] бетенлэй ук эцибэрмэ, эзрэк кешедэн каларак бар-сац да ярар, ярты юлга эцитэрэк эцибэрерсец. М. Гали. II Кул белэн тоткан эйбердэн кулны алу, кулдан ычкындыру. Бикмуш бабай, кулы авыртса да, тезгенне эцибэрмэде. Г. Гобэй. [/был] Хэлимнец кулын эцибэрсп, йомшак кына итеп аны бер читкэ зтеп куйды. А. Шамов.
6.	Кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса якын ук килергэ ирек кую, якынаерга мемкинлек биру. Кызыл тасма уреп салдым Менгэн атым ялына. Дошманнарны эцибэрмэбез Чиклэребез янына. Жыр. Егет узе дэ, ананы аяк тирэсенэ эцибэрмэс ечен сагалап утырган кызылармеец та берни эшлэргэ елгермэде. А. Шамов. II Кая яки кем янына да булса уздыру, керту.— Бе-рэуне дэ эцибэрэсе булма. Ш. Усманов.— Берсен дэ яннарына щибэрмэ. Т. Гыйззэт. II Вакытлыча торырга яки кунып чыгарга керту (ейгэ).— дби. фатирга эци-бэреэнэ. Чэй генэ эчеп чыгыйк! Экият.— Ят кешелэрне кунарга эцибэргэн ечен чираттан тыш ике наряд узецэ! —ди Дэулэтишн. И. Гази.
7.	Тоткыннан азат иту, иреккэ чыгару. Ул аца бераз карап торды да солдатларга Сэгыйдэнец ата-сын эцибэрергэ кушты. К. Такташ.— Миндэ хаталык булган, эцибэр ргэ кирэк. — диде дэ ялчыныц кулларын чишэ башлады. Г. Ибрайимов.
8.	Хезмэттэн чыгару, эштэн азат иту.— Элекке технорукны ник эцибэрдец? Ш. Камал.
9.	Ычкындыру, чншу (элэктергэн сэдэфне, тейнэ-гэн теенне h. б.). Аннан соц ул [Малик], счет алып,
изулэрен эцибэреп, бик озак нэрсэдер исэплэп утырды. И. Гази. [Сэлим] урыныннан торып, бишмэт теймэлэрен эцибэреп. ары-бире йергэндэ, Хэдичэ абыстай илэ Гайшэ кунактан кайттылар. 3. Ьади.
II Кысып бэйлэгэнне яки кыска итеп, киереп тотканны бушайта тешу, иркенэйту. Госман капрон эцепне аз гына эцибэрэ теште. Э. Касыймов. II Язу, жэю (кысып йомарланган йодрык турында). [Шакиров] естэлгэ кулларын салды да, йодрыкларын бер кысып, бер эцибэреп, сузен дэвам итте. С. Рафиков.
10.	Еру (буаны), буылып торган суны билгеле бер юнэлештэ агызу. Председатель вакытында кешелэрне булеп куйган булса, кулне эцибэрми саклап калырга мемкин иде. Г. Ахунов.
11.	Авырту кимеп, авыру кешенен хэле жинелэю, кризис уту. Беркенне урыныннан соцланып. сеяклэре ватылып уянды ул. Башы да авырта, йерэге дэ на-чаррак тибэ тесле. Сет салып каты чэй эчеп карады, лэкин башы барыбер эцибэрмэде. Каз. утл. || Билгеле бер халэттэн, авырудан, рухи кечтэн котылу. Йокы бетен тэнне — кысып алган, эцибэрергэ те-лэми. Ш. Усманов.
12.	Хэрэкэткэ китеру, эшлэтэ башлау (механнзм-ны). Моторны эцибэру. Сэгатьне эцибэру. □ — Гелеем. эцибэр машинацны! Г. Бэширов.
13.	Эйберне берэр юнэлештэ хэрэкэт иттеру, бнл-геле бер юнэлештэ очырту, агызу, тэгэрэту яки чап-тыру. [Малайлар] урамда ага торган герлэвектэ йомычкалар агызып. кеймэлэр эцибэреп уйнарга [ке-рештелэр]. М. Гафури. Балалар эцибэргэн кэгазь очырткыч югары йавадан эцирдэн аз гына кутэрелеп очкан кубэлэкне кур[де]. Г. Тукай. Я без батып улик, я аларны батырыйк дип уйлап. пароходны нэкъ алар кеймэсе естенэ эцибэреп, алар кеймэсенец бер ягына башы белэн илтеп суктырттым. Ф. Эмирхан. II Билгеле бер якка юнэлтеп кую, шул юнэлештэ урнаштыру. Ег т узенец коцгырт чэчен артка эци-бэргэн. М. Гали. [Ул], тамырлары буртеп чыгып торган киц кулы белэн кырпулы буреген артка таба эцибэрсп, председательнец сузен бик зур игътибар белэн тыцларга кереште. А. Шамов.
14.	Хэрэкэтнен юнэлешен, урынын яки тизлеген узгэрту, элеккеге хэлеинэн кучеру.— Кайэр суккан-нар, сэгатьлэрен юри алга эцибэреп куйганнар. Г. Камал. II куч. Башка якка бору, башка юиэлеш биру, башка темага кучеру (фикер, суз, энгэмэ бары-шын узгэрту турында). [дкбэр:] .1 нче сорт. 2 нче номер, печате генэ юк",— дип келкегэ эцибэрэ башлаган иде. укытучы булдерде. Г. Гобэй. [Хэдичэ] бераз тынычланган кебек булса да, ындыр артында упкэлэп калган Газизе куз алдына килде дэ, уйла-рын яцадан элекке эзгэ борып эцибэрде. Г. Бэширов.
15.	Билгеле бер юнэлештэ ыргыту, ташлау. Таш бетенлэй генайсыз кешегэ элэккэн икэн, чамала-мыйрак эцибэргэнмен. Ф. Хесни. Сакчылар яныннан сиздермичэ генэ утеп, тэрэзэлэренэ таш эцибэрэ. Г. Эпсэлэмов. II Ату. Штаб алдындагы бу туп Балык базарына таба тагы берничэ ядрэ эцибэрде. К. Тинчурин. Гаврилов соцгы пуляны уз кукрэгенэ эцибэ-рергэ елгермичэ кала, каземат та граната шартлый, йэм майор ацын югалта. Э. Касыймов.
16.	гади с. Сугу; нык итеп бэру.— Алай-болай булса, камчы белэн авызына гына эцибэр. М. Гали. — Я\иб-бэр балта белэн мацгаена! И. Гази.
17.	Икенче бер урынга урнаштыру, кучеру h. 6. ечен эйбер (кубесенчэ товар) озату. Складтан товар эцибэру. Ындырдан ашлык эцибэру. О Кибэн куйганда ул кубэ эцибэреп торды. М. Гафури. II Ваклап сату. Ул кеннэрдэ Габдрахман эченнэн ут йотып
ЖИБ
762
ЖИГ
йерде. Кибеткэ килучелэргэ эйбер эцибэргэндэ кул-лары [калтырады]. С. Рафиков.
18.	Берэр нэрсэ ечен акча булеп биру, ассигиа-циялэу. Хекумэтебез халык сэламэтлеген саклауны яхшырту максатларына йаман кубрэк акча эцибэрэ. Соц. Тат. II Нэрсэ белэн дэ булса тээмин иту, кирэк-яраклариы биреп тору.— Бет°н кирэкле товарларны [хэрби] ведомство эцибэреп торган. Т. Гыйззэт.
19.	Узеннэи алдагы суз белдергэн предмет белэи тээмин иту.— Каюм энэ шунда тубэндэ кэбестэлэргэ су эцибэрэ булыр. Ш. Камал. || Билгеле бер максат белэн нинди дэ булса эйбер составына икенче бер эйберие керту, кушу. Кырмыскалар еланны аныц саен катырак тешлэделэр, узлэрендэге кислотаны аныц тэненэ эцибэрделэр. А. Алиш.— [Доктор]. элек уртларыгызга кокаин эцибэреп, бернэрсэ сизмэслек хэлгэ китерэ. К. Нэжми. II Пространствога яки нинди дэ булса юнэлештэ тарату, керту, агызу (газ, тетен, су, пар h. б. ш. ны). дбелхарис, ишек тебенэ салам ягып. булмэ эченэ тетен эцибэрэ башлады. К. Насыйри. Коры кызу мунчага пар э^ибэрделэр. Экият.
20.	Узеннэи алдагы суз белдергэн (унай) узлекие бетеру, юкка чыгару, китэру. Ул, Сэлим, уткэн мээц-лестэге кебек, тавыш-гауга чыгарып, туйныц ямен эцибэрер дип курка иде. Г. Эпсэлэмов. Милли байла-рыбызны хурлап, мээцлеснец кэефен эцибэрэ башла-гач, прапорщик Саттар эфэнде Гатин мээцлесне ябык дип игълан кылды. К. Нэжми.
21.	Чыгару (тамыр, бере, уренте h. б. ш. турыида). Берелэр эцибэргэн инде Койма буйларында каен. С. Хэким. Кайчандыр монда пыяла тубэ аркылы тешкэн кояш нурлары астында кэбестэлэр беренче яфрак эцибэргэннэр, чегендерлэр баш терткэннэр. помидорлар тишелгэн. Г. Галнев. II Устеру (чэч, мыек, сакал турында). Шэкертлэр бер-бер артлы чэч эци-бэрергэ тотындылар. Э. Фэйзи.
22.	Ашыгычлык, нгътибарсызлык, уйлап жнткермэу аркасында иннди дэ булса ялгышлык эшлэп ташлау турында. Вэлиев язгы чэчугэ чыгу ныц беренче кенендэ ук тупас ялгыш эцибэруен ацлап алды. С. Рафиков. [Автор] шигырендэ дэ шундый ук куп кенэ те-гэлсезлеклэр эцибэргэн. Г. Хужнев.
23.	Нинди дэ булса бер эшкэ сарыф иту, файдалану. Поп-----бетен ораторлык куэтен эк;ибэреп
сейли башлады. Ш. Усмаиов. [Егет] узенец вакытын, эллэ ничэ елларны эрэмгэ эцибэруен курде. Л. Гыйльми.
24.	сейл. Узен естен тотып, эрелэнеп сейлэшу яки артык уйлап тормастан нэрсэ дэ булса эйтеп ташлау. .Моцарчы да яшь гомер тирес арасында эрэм узган’,— дип кенэ эцибэрэ ул. Г. Бэширов.
25.	гади с. Куп итеп Ьэм комсызланып тиз-тнз ашау турында. [Гали] шунда ук чэй китерде, вак бэлешлэре белэн барын бергэ эцибэрэ башладым. Г. Ибрайимов. || Исерткеч эчемлек эчу турында.— Мин дэ хэзер эчэ алмыйм. бер-ике рюмка эцибэругэ исе-рэм. Т. Гыйззэт.— Менэ бу шэп нэрсэне берэрне эк;и-бэрик эле. Г. Камал.
26.	Ут, очкын h. б. ш. сузлэр янында яндыру мэгънэсен анлата. [Егет] Сайлый очкын эцибэрергэ уцайлы урын. Ф. Кэрим. Аклар полковнигы — сакчы солдатка ашыгып кына келэткэ ут эцибэрергэ куш-ты. Ь. Такташ.
27.	рэв. мэгъ. жибэреп. Узеннэн алдагы суз ан-латкаи кадэр ара калдырып, шулкадэр эйбер аркылы дигэн мэгънэне белдерэ. Мицсылу белэн Нэгыйм. алардан бер эскэмия эцибэреп. артта урнашкан иделэр. Ш. Камал.
28.	ярд. ф. функ. 1) тезу, салу, ясау h. б. ш. мэгънэ лэрне белдергэн сузлэр янында: эшнен тнз тегэл-
лэиуен Ьэм тэмам эшлэиеп бетуен белдерэ. Шэп-шэрэ урынга тормыш корып эцибэруе бик авырга килсэ дэ, Тимери рэнэцемэде. Г. Бэшнров; 2) кайбер фигыльлэр яиыида: кннэтлекне, тиз башлауны белдерэ. Гармо-нецны уйнап эцибэр, кызлар эцырлыйбыз дилэр. Жыр. Атныц берсе пошкырып эцибэрде. Ш. Мехэммэдев. Алар хэлне ацлап алып-----кычкырып эцибэрделэр.
Э. Исхак; 3) башлану тешенчэсен белдергэн фигыльлэр янында: башлану хэлеинэи дэвамлылык хэленэ кучуне белдерэ. Саклык ечен уз араларыннан часо-войлар куеп, ишек алдында митинг ачып эцибэрделэр. К. Нэжми.— Авылдашлар! Д^ы^лышыбызны башлап эцибэрергэ рехсэт итегез. Т. Гыйззэт; 4) динамик хэрэкэтие белдергэн фигыльлэр янында: нэрсэнен дэ булса субъекттаи читкэ юиэлдерелуен анлата. Юан корсаклы адэм чал сакаллыны тертеп эцибэрде. Ш. Мехэммэдев. Хатны------естэлнец икенче читенэ
этеп эцибэрдем. Ш. Камал; 5) фигыль белдергэн эш-хэлгэ тулылык, бетен кечкэ яки максималь утэлу тесмерен естн. Мин, тешлэремне кысып, селтэнеп эцибэрдем. Ф. Хесни; 6) хэрэкэт ннтенсивлыгын бел-дергэи кайбер фигыльлэргэ кечэйту, куэтлэу тесмере естн. Май забастовкасы бу хэрэкэтне кыздырып эци-бэрэ. Г. Нигъмэти. Кайберэулэр. поэманы укыгач, — шагыйрь арттырыбрак эцибэргэн шикелле, дию-лэре мемкин. Н. Исэнбэт; 7) эш-хэлнен, процессный ннтенсивлыгын белдерэ.— Тамырларны айкап эцибэр-де. М. Жэлил.— Алма кагы белэн чэй эчеп эцибэрэсе иде хэзер. И. Гази; 8) фигыль белдергэн эшкэ сок-лану, канэгатьлек тесмерен естн.— Их, мин эйтэм, бу эйберлэрне ак ейгэ куеп эцибэрсэц. Т. Гыйззэт.
ЖИГЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. жигу. Иделне чыгуга. читэнле тарантаска эцигелгэн ак аргамак кузгэ ташланды. М. Эмир. Дурт чана, алдагысына очлап ике ат эцигелгэн. Г. ИбраЬимов. II Кайт. юн. к. жигу (1 мэгъ.). Арбаиы яки чананы кеше тарту турыида. Эгэр кирэк булса. ул ат урынына узе эцигелеп сука-ларга риза булыр иде. И. Гази.
2. куч. Эшкэ тотыну, иыклап эшли башлау. [Хо-тулев] иц авыр эшкэ башлап узе эцигелэ, урнэк курсэтеп. узе алдан атлый. М. Хесэен. Этисе улгэч, аца ныклабрак эшкэ эцигелергэ туры килде. М. Гали. II Ял итми авыр эш эшлэу турыида. Сезгэ нэрсэ! Кен дэ бэйрэм.---сезгэ кен дэ тик тору: Ярлылар кен-
тен эцигелгэн, сезгэ кен-тен типтеру. Ш. Бабич. II рэв. мэгъ. жигелеп. Бик нык, тулы кечкэ. }Дигелеп эшлэгэн акылы бераздан бу ике куренешне [йолдыз атылу белэн арыш камчылавын] бергэ китлреп бэй-лэде. Г. Ахунов.
ЖИГЕМ и. Бергэ жигелгэн берничэ ат; русчасы: упряжка.
Жигем аты — арба яки чанага жигелэ торган ат, эш аты; жигэргэ яраклы ат (жнгелмэгэн яшь тай Ьэм чабыш атына каршы куеп эйтелэ).
ЖИГУ ф. 1. Арба, чана, сабан Ь. б. ш. хужалык эйберлэрен, тартып барырлык нтеп, ат, угез, сыер кебек тарту кечлэренэ махсус дирбиялэр белэи беркету.— Кызыл бия белэн кук алашаны теге зур чанага эцигэрсец. И. Гази. Тимери аца келтэ ташырга сыерларны эцигэргэ, машинада эшлэуче атларны ешрак алмаштырып, ай яктысында урырга кушты. Г. Бэширов. || Арба, чана, сабан, тырма п. б. ларны, тарту кечлэренэ беркетеп, юлга чыгарлык яки эш башларлык хэлгэ китеру. Ул яца торгандыр, Чэчлэ-рен ургэндер. Ургычын эциккэн дэ Басуга килгэндер. М. Жэлил. Аннан соц. арбагызны эцигеп. сезгэ печэн ташырга гына эш кала. h. Такташ.
2. Нинди дэ булса кечне (жил, электр, техника Ь. б.) берэр эш башкару ечен файдалану турында.
ЖИГ
763
жид
Техниканы вшкэ жигу. Г~1 — Энэ, курасецме, жил-кэнгэ жилне ничек жиккэннар! А. Алиш. II куч. Нииди дэ булса ысулдаи, методтан файдалану, берэр нэрсэне узеннен эшенне аклау яки билгеле бер максатка нрешу ечен таяныч итеп алу. Сэйфи куп тапкырлар сыналган бу коралны [юма теллелек Яам куштан-лыкны] тагын бер мартаба вшка жигеп карамакчы булды. Г. Бэширов.
3. куч. Нинди дэ булса бер иачар иият белэн яки уз файдасы ечен генэ кешелэрдэи максималь файдалану. Контр буржуалар узлэренец бу вшлэрена кайбер ал-данган ярлыларны да жигэлэр иде. Г. ИбраЬимов. II Кеч, куэт, акылны туплау, аларны тулы файдалану турында. Берничэ секунд ул бетен акылын жигеп уйланды. 9. Еники.— Жицу хэзер якын. лэкин аны яулап алу ечен кечлэрне тагы да кубрэк жигэргэ кирэк, бетен тылныц уз-узен аямыйча эшлэве, фронтта Кызыл Армиянец оста Нам кискен хэрэкэтлэре кирэк. Г. Эпсэлэмов. II Авыр эш кушу, телэ-геиэ каршы булса да, шул эшие башкарырга мэжбур иту. [Нэфисэ апа] идэн северу, утын керту кебек вак-теяк вшлэргэ дэ мине жигэргэ остарган иде. Ф. Хесни.— Аннан кооперативно ревизиягэ щикте-лэр. Г. ИбраЬимов.
ЖИГУЛЕ с. Арба, чаиа Ь. б. ш. хужалык эйбер-лэренэ жигелгэи. Фронтка туплар, танклар, жигуле атлар бара. С. Хэкнм. II Нинди дэ булса эшкэ эзер, жигеп куелган. Баскыч тебендэ безне жигуле ат кетэ иде. Ф. Хесни. И бай улы, бай улы, Яка-лары каюлы, Чыксац — атыц жигуле, Ятсац — уры-ныц жэюле. Г. Камал.
ЖИДЕ сан. 1. Алтыдан сон килэ торгаи бетен сан, анын исеме Ьэм шул санны курсэткэн цифр. II Шул сан белдергэн микъдар. Мин авылдан кит-кэндэ диварга кадап калдырган Ленин рэсемен энкэй Жиде ел саклаган Нэм, узенчэ аны матурларга тырышып, кызыл селге белэн урап куйган. h. Такташ. Дэулэтьяров президиумны жиде кешедэн сайларга тэкъдим итте. И. Гази.
2. сейл. Бик куп, эллэ ничэ.— Жиде илгэ даныц дан булсын. Н. Исэибэт.— Алай да эле твненэ жиде уяна. А. Алнш.
3. и. мэгъ. тарт. форм, жидесе иск. дини. Кеше улгэииэн сон жидеиче кендэ уткэрелэ торган искэ алу йоласы. Жидесен уткэру.
Жиде азан дини — авыруны терелту якн хэлеи яхшырту ечеи дип, жиде тапкыр укыла торган ясии. — дллэ зыяндаш зэхмэте микэн дип, мэдрэсэдэн жиде шэкерт чакырып жиде азан да кычкырттык. М. Гали.— дле Ситдыка эби: „Ж,иде азан белэн еш-кертегез",— дигэнгэ курэ, сезгэ килэ идем. X. Кэрим. Жиде айлык — житлекми тугаи, карында жнде ай гына йергэн (бала). Жиде айлык житез була. Мэкаль.
О Жиде бабадан килгэн — бик куптэнге, бик борынгы; борынгыдаи мирас булып калган. Кулны аны Нэркем куя ала, мин аца жиде бабадан килгэн йезек кашындагы печатемне басамын. Т. Гыйззэт. Жиде бабасын таныту—к. арт сабагыи укыту. Мин аны куып житэрмен дэ жиде бабасын танытырмын. Т. Гыйззэт. Жиде бабасына житу — 1) ямьсез, тупас сузлэр белэн бик нык сугу. [Назимов] Поцелуйкин-ныц жиде бабасына житеп сугенеп алды. Г. Эпсэлэмов; 2) к. жиде бабасын таныту. Малайлар, мин алма бирмэгэч, жиде бабайга житэргэ вэгъдэ биреп. — капка тебеннэн китеп бардылар. Г. Гобэй. Жиде башлы аждаЬа (дию) — экнятлэрдэге куркыныч, табигатьтэн естен явыз кеч. Агуларын чэчеп. Жиде башлы ТаждаЯа басып тора икэн. А. Эхмэт. Ул^да булмады,. [йезлэгэн. мецлэгэн танклар жиде башлы диюлэр сыман укереп жибэрде. Г. Эпсэлэмов
Жиде буынга житу—1) к. жиде бабасын таныту; 2) узеннэи генэ тугел, туган-тумачаларыннан да уч алу. Шундый итеп куркытырбыз. жиде буыннарына барып житэрбез. К. Тинчурин. Жиде йозак белэи биклэу — бик нык яки бик еракка яшеру.— Курсэм, холкын да бел'-р идем дисецме? Ул индг аны жиде йозак белэн биклЗп куеп, синец алдыцда мемкин кадэр елтырарга тырышыр иде. М. Фэйзи. Жиде кат тиресен тунау (салдыру) — 1) талау, бар иэрсэсен алып бетеру; 2) бик каты кыйнау.— Шаярып, сугы-шып ятканыцны ишетсэм, рэхим-шэфкать кетмэ: жиде кат тирецне туныйм, жиде кат... Г. Гобэй. Жиде кат улчэу — бик нык уйлау, терле яктаи тикшереп карау. Бетенесе дэ жиде кат улчэнеп. юлга гына чыгып китэсе калгач, карацгы теннэрнец бе-рендэ алар фронт сызыгын кичтелэр. И. Гази. Жиде кат улчэ, бер тапкыр кис. Мэкаль. Жиде кат жир астын куру — бик зирэк, уткен булу.— Эйе. эйе. Имэли хэзер жиде кат жир астын да, жиде кат жир естен дэ курэ белэ. М. Эмир. Жиде кат жир астыннан табу—берэр кешене яки берэр нэрсэие ничек кенэ булса да (эзлэп) табу, булдыра алу (ут-кенлек турында).— Жиде кат жир астына керсэ дэ эзлэп табармын. Т. Гыйззэт. Жиде кат жэЬэннэм тебе—дни буенча: жэЬэннэмнен ин куркыныч урыны (каргау, орышу сузе буларак кулланыла).— Мине болай рисвай. бу рэвештэ харап иткэн ечен аллаЯ тэгалэ ул йезе караныц урынын жиде кат ж>Яэн-нэм тебендэ кылсын! Г. Камал. Жиде тен уртасыи-да — 1) теннен узэгендэ, йокынын ин каты вакытында. — Жиде тен уртасында уятып сора, анда да„эйтеп бирэм мин аны. Г. Бэширов; 2) вакытсыз, йоклый торган вакытта. Шундый буранлы тендэ--------жиде
тен уртасында куып чыгарып жибэр имеш. А. Шамов. Жиде юл чаты — 1) терле якка киткэи юллар тоташкан урын (кайсы якка китэргэ белми аптырап калу мэгънэсендэ кулланыла). Менэ бу бабай жиде юл чатында батырларга очрап юл ейрэтэ, серле яулыклар, тылсымлы таяклар бирэ торган мэрхэ-мэтле аксакалдыр кебек. Г. Бэширов; 2) кеше куп йери торган урын, аяк асты.— Я алла, кем кулына твштем, кепэ-кендеэ жиде юл чатында акыртып адэм суя бит! Н. Исэибэт. Жиде якка ут (агу) чэчу — тирэ-ягындагыларны бик нык куркытып тору турында. НиЯаять. бер тенне ул жиде якка агу чэчеп, сызгырып торучы аждаЯаны кургэн ди. А. Эхмэт. Жиде ямаулы — тузган, ямаулар белэн капла-нып беткэн, алама (кием турында). вслэрендэ жиде ямаулы кулмэк була иде. Г. Гобэй. Жиде ят — бетенлэй таныш булмаган, чит, ят кеше. Син дэ кермэ^ мин дэ кермим Жиде ят кочагына. Жыр. [Йезлекэй карчык] хужалык тезгенен каяндыр килгэн сипкел битле. нечкэ сыйраклы жид: ят кулына бирергэ телэмэде. Г. Ахунов. Жиде жанын суырып алу — газаплап утеру.— Без аны [бурене] жиде кат жир астыннан казып чыгарып, жиде жинын суырып алырбыз. Г. Бэширов. Жиде жэннэт ишеген ачу — 1) дини ышану буеича: алланын мэрхэмэтенэ туры килеп, берсеииэн-берсе яхшы булган жиде жэннэт-нен дэ рэхэтенэ тап булу.— [Хода] денья ахирэт тынычлык биреп. жиде жэннэт ишеклэрен ачып куй-сын. Т. Гыйззэт; 2) яхшы тормышка ия булу, рэхэт яши башлау. Жидегэ беклэп салу (тыгу)—1) ке-рэштэ егу, сугышта жину. Жидегэ беклэп салачак [ул] кабер эченэ. Ф. Кэрим; 2) бэхэстэ, суз керэште-рудэ жину, естен чыгу.
ЖИДЕГЭН: жидегэн йолдыз астр.— теньякта зур чумечкэ охшап урнашкан Ьэм ел буена куренэ торган жиде йолдыздан гыйбарэт йолдызлар теркеме; русчасы:. Большая Медведица. Жидегэн йолдыз инде
ЖИД
764
ЖИК
вакытныц тен уртасы чамасы булганлыгын курсэтеп тора икэн. Г. Гали. /Дидегэн йолдызныц кой-рыгы тацга таба эйлэнгэн. М. Фэйзи.
ЖИД ЕЕ Л ЛЫК; жндееллык белем — жиде класс тэмамлап алган тулы булмаган урта белем. Куп кенэ яшь кызларныц эцидееллык белемнэре бар. Э. Еники. Жидееллык мэктэп— жиде класс программасына ни-гезлэигэн тулы булмаган урта мэктэп. Курше Алан-баш авылында эцидееллык мэктэпне тэмамлап чыкса да, сугыш башлану аркасында, Карлыгач укырга китэ алмый калды. Г. Бэширов.
ЖИДЕКЫРЛЫК и. махе. Жиде кырлы геометрик фигура; русчасы: семигранник.
ЖИДЕЛЕ с. 1. Жидене белдергэн. Ике эциделе цифр, ыргаклары белэн Хэлимнец куз кабакларына асылынып, башын аска естерэделэр. Г. Гобэй.
2. Аяк киемендэ аныц зурлыгын белдерэ торган номер. Жиделе галош.
3. Лампа филтэсенен киилеге белэн бэйле бер тере. II Шуидый филтэ белэн эшли торган лампа тере. Жидел лампа якты яна Х\идетвн уртасында. Жыр. Асылмалы эциделе лампаныц нык чистартылган пыяла эчендэ янып торган саргылт уты карацгыдан кергэн кешелэрнец кузлэрен чагылдыра теште. Ш. Камал.
ЖИДЕЛЕК и. Жиделе цифры.
ЖИДЕЛЭП Чама саны. к. жиде. Ж,иделэп кеше килу.
ЖИДЕЛЭТЭ рэв. Жиде тапкыр арттырып. %,'ыде-лэтэ тулэту.
ЖИДЕЛЭТУ ф. Жиде тапкырга арттыру. Утмэс пычак, яман ат икелэтте м;эфамны: Яман хатын, яшь бала эциделэтте эцэфамны. Мэкаль.
ЖИДЕНЧЕ Тэрт. саны. к. жиде. Ярлы гаилэнец эциденче улы — эцитез егетне очраттылар, ди, министр йэм солдатлар. А. Алиш. Гимназиянец эци-денче классын тэмам кылган вакытта атасы бичара Муса агай деньядан кучте. Ш. Мехэммэдев.
О Жиденче кат куктэ тою (хис иту) — узен артык бэхетле санау, куану, шатлану. Габдулла узен эциденче кат куктэ тоя. Э. Фэйзи. дгэр Мэдинэ ялгыш кына якты чырай куреэтеэ дэ, Хэбир узен кукнец эциденче катына менгэн кеше кебек хис итте. Ш. Хесэенов.
ЖИДЕНЧЕДЭН кер. суз. Фикер якн дэлиллэрне санаганда кулланыла.
ЖИДЕПОЧМАК и. махе. Жиде почмактаи торгаи геометрик фигура, куппочмак; русчасы: семиугольник.
ЖИДЕ-СИГЕЗ Чама саны. Жиде яки сигез чама-сында. Жиде-сигез яшендэге кыз бала, яцгырдан бур-теп авырайган капканы кеч-хэл белэн этеп ачты да, урамга чыкты. Г. Минский. Сэлим. эциде-сигез адым ара калдырып, аныц каршысында туктап калды. Г. Гобэй.
ЖИДЕШЭР Бул. саны. к. жиде. Дэфтэрлэрне эцидешэр итеп булешу.
ЖИДЭУ Ж,ыю саны. к. жиде. Жыелдык дигэч тэ, эллэ ни куп тугел — эцидэу генэ, эциде якын дус кына. А. Шамов. Безнец ейдэ без эцидэу: безнец песи эциденчесе. Г. Тукай.
ЖИЗ и. Бакырга цннк кушып яки кайвакытта башка металлар (кургаш, аккургаш, тимер h. б.) естэп коелган эретмэ. Самовар---инде утырган эци-
реннэн бер якка кыйшаеп тешкэн. соры эциз ниндидер кукле-яш-лле тескэ кергэн. 3. Фэйзи. II с. мэгъ. Шундый эретмэдэн эшлэнгэн, ясалган. Пэрдэ ачыл-ганда Бибкэй эцырлый-мдырлый эциз поднос чистар-та. Т. Гыйззэт. Яца. эциз самовар да табынга килеп утырды. М. Гали. II с. мэгъ. Жнз тесендэге, сары (чэч, сакал h. б.). Даниловныц---алгарак чыгып
торган куш ияген бетенлэе белэн диярлек эциз сакал басып килэ. Г. Бэширов. Жил тибрэткэн сары эциз башаклар эциргэ яттылар. М. Жэлил.
Жнз елан — к. жизбаш.
ЖИЗБАШ и. зоол. Тузбашлар семьялыгыннан ба-кыр тесендэге чакмый торган елан; русчасы: медянка. Бакыр еланнар да бар эле, ягъни аяксыз кэлтэлэр. Аларны эцизбаш елан дип атыйлар, ченки еслэре бакыр тесендэ. башлары йэм яннары — кызгылт эциз тесле. Г. Хэсэнов.
ЖИЗЛЕ с. Жиздэн эшлэнгэн яки жиз эйберлэр (тэнкэ h. б.) куйган, жиз белэн бизэгэн. Яшел, кызыл чуклар салындырып, эцизле камыт. шлеялар ки-гезеп. чыпталы чанага мичэп эциккэн кечерэк кенэ ике туры ат ишек алды уртасына килеп туктаган-нар иде. М. Гали.
ЖИЗЛЭУ ф. Жиз йегерту яки жиз тэнкэлэр белэн бизэу. Камытны эцизлэу. □ Аягымдагы кэве-шем укчэлэре эцизлэгэн. Жыр.
ЖИЗНИ, ЖИЗНЭЙ и. Узеннэн зур кыз туганнын ире. Апам белэн эцизни беренче рэт кунакка килделэр. М. Гафури. Габдулланыц эцизнэсенэ хат язасы бар иде. Э. Фэйзи.
ЖИК: к. жык. Жицгилэр. апалар да арыганнар. Кене буе аш-чэй хэзерлэп, идэн-кер юып, бала аша-тып, бала киендереп, тагын эллэ никадэр вак-теяк эшлэп эцик булганнар. Г. Мехэммэтшин.— Бу асрау-лар да эцик куреэттелэр. Г. Камал.— дй улым. улым, ---[исерек] этиецнэн дэ эцик куреп беткэн идем инде,— дип. улына бераз упкэлэп алды [энисе]. М. Гали.
ЖИКЕРЕНУ ф. к. жикеру. Полицмейстер белэн офицерныц эцикеренулэренэ карамастан, ул тукта-мады. К. Нэжми. Лабазныц аръягыннан эллэ нинди сейкемсез эцикеренулэр, кабердэн чыккан тавыш-лар шикелле авыр ыцгырашулар ишетелэ башлады. Ш. Камал.
ЖИКЕРУ ф. Кемгэ дэ булса ачуланып кычкыру. [Мулла] — Ни кирэк?—дип, бер эцикергэч, торды мескен [хатын] тотлыгып. М. Гафури. Акырды да эцикерде, Морза шулай итенде, Калай этэч шикелле. Ш. Маннур.
ЖИКМЭ с. Жигэ торган, жигугэ яраклы.— Килэсе язга ул [тай] да эцикмэ ат булачак лабаса. М. Галэу.
ЖИКСЕНУ ф. 1. Тэмам тую, йедэп бету. Жаек казакларыныц сакалларын кечлэп, ирексезлэп китэр-гэнгэ курэ, бик гаэциз булып, эциксенеп торган за-маннары икэн. К. Насыйри.
2.	сейл. Авырыксыиу, телэмэу.— Килен энэтерэк, сыер караудан эциксенеп, иптэш кызлары янына [тулай] торакка китеп барган булды. Г. Ахунов.
3.	Яратмау, енэмэу, тую. Кара ипине эциксенсэц, кара кенгэ калырсыц. Мэкаль.
4.	диал. Чит куру, ят куру, ят иту, яратмау. Апа ята башын шэлгэ чорнап, Жиксенмэде мине, сей-лэде. X. Камалов.
ЖИКСЕТУ ф. Тэмам туйдыру; йедэтеп бетеру. II Туйдыру, курэсе килмэу. Эш бэрэцге ашау тугел, кайчак бэрэцге дэ эциксетэ. Эйтем.
ЖИКСУ ф. Эч пошу, башынны кая куярга белми ярсу, узенэ урын таба алмау. бзгэлэнэ бэгырь, тел-гэлэнэ, Аерылудан хэтэр эциксисец, Каютага кереп, естэлгэ капланып Бер тавышсыз гына уксисец. X. Камалов.
ЖИКЭН и. Жикэнлелэр семьялыгыннан кул читендэ, сазлык урыннарда усэ торгаи, ана чэчэклэр теркемеииэн гыйбарэт кара чэкэи башлы, камышка охшаш усемлек (яфраклары терле эйберлэр уреп ясауга, тамыры мал азыгына файдаланыла); русчасы: рогоз. ЖиРле— эцирендэ, эцикэн — кулендэ. Мэкаль,
Ж.ИК
765
ЖИЛ
Су читендэ тростник, камыш, эцикэн, укъяфрак йэм башка яр буе усемлеклэре усэ. Биология.
ЖИКЭНБАШ и. к. жикэн. Биредэ ул [ондатра} узенэ кирэкле азыкны таба: эцикэнбаш, тенбоек, камыш тамырчаларын кэм сабакларын--------ашый.
Зоология.
ЖИКЭН-КАМЫШ и. к. жикэн. Вазада э^икэн-ка-мыш. Р. Файзуллин. Сандугачлар сица кей биргэн-нэр, Ж,икэн-камыш сица буй биргэн. Гэр. Рэхим.
ЖИКЭНЛЕ с. 1. Жикэи ускэн, жикэн белэн капланган. Сейгэнемне кургэн идем Жикэнле кул буенда. Жыр.
2.	и. мэгъ. купл. здикэнлелэр. Жикэн йэм шуна охшаш усемлеклэр керэ торган семьялык.
ЖИЛ и. 1. Ьава агымынын горизонталь юнэлештэге хэрэкэте. Чыкты эциллэр, купты дулкын — Ил корабын эцил еерэ. Дэрдмэнд. Бар нэрсэдэн кеч йэм куэт алыйк: Куктэн, эцирдэн, елга суларыннан, Искэн эцилдэн, кояш нурларыннан. Э. Исхак. II Нэрсэ-иен дэ булса тиз хэрэкэте белэн барлыкка кнлгэн йава дулкыннары.— дллэ ишетмисецме. скорый [поезд] ич. эциле белэн дэ капландыра ул сине. Г. Гобэй. Ат м;иленнэн Даниловныц шлем колаклары эцилферди. Г. Бэширов. Тик чыжлый камчы эциле. М. Жэлил. II Шул Ьава дулкыннарынын кече. Кош—канат эциле белэн, хатын — ире белэн мактана. Мэкаль.
2.	Нэрсэнен дэ булса тээсире, йогынтысы. Шигы-ремэ безнец .ШурэЛ1 нец /Диле китеэ тиеп. Бел: туган илне, Тукайны Бу малай сагына диеп. С. Хэким. П Нэрсэнен дэ булса шаукымы, зарары. [Смэн-.ц] эциле Ибрай энисенэ дэ — Ибрайны Тимур команда-сына еноэп йергэндэ, улын яклап калган анага да килеп бэрелде. Г. Гобэй.
3.	Нинди дэ булса хэлнен, зур вакыйгаиын баш-лангыч билгелэре, анын килэсен, буласын сиздереп торган галэмэт, шунын башлангыч хэле.— Барлык мал-мелкэтне алтынга эйлэндереп, революция эциле тиз генэ барып эцитмэслек урынга кучерергэ кирэк. К. Нэжми. Капитал коллыгы кайтып, Кысанлык эциллэре исте. Г. Камал.
4.	Тормышнын, чынбарлыкнын кешеие узенэ буй-сындыра, узенэ ияртэ, узе телэгэнчэ яшэтэ торган кече. Нэфисэнец бэгыре туреннэн тамган ачы куз яшьлэре алай бик тиз оча торган булмады. Шулай да тормыш эциле белэн яшьлек азлап-азлап аныц яшен дэ киптерде. Г. Бэширов. Кинэт кенэ ачы яз-мыш эциле Аера сине якын дустыцнан. М. Жэлил.
Жил двигателе — жил кече белэн хэрэкэткэ ки-терелэ торган двигатель.— днэ шул may башына эцил двигателе куйсак. кэрбер абзарыгызга су труба буенча гына агып торачак. Г. Эпсэлэмов. Жил капка — аркылы торыклардан киртэ формасыида гыиа эшлэнгэн капка. Ж,ил капканы эциллэр ачса, Юлларда буран уйный. 9. Маликов. Жил капкада эцил тор-мый. Мэкаль. Жил куреэткеч — жилиен юнэлешен билгели торган махсус прибор; флюгер. Озакламый алты почмаклы яца ей йэм шуннан ерак тугел салмак кына тирбэлеп эцил куреэткеч куренде. С. Рафиков. Жил тегермэне — 1) жил кече белэн эшли торган тегермэн.— Жил тегермэне икэнен белэм, суы кайдан килэ соц аныц? — дип эйткэн ди бер бэндэ. Г. Гобэй.— Болай, эцил тегермэне кебек, кулларыцны болгап йеру килешми сица. Г. Иделле; 2) к. жил куреэткеч. Жил чэчэк — чэчэк авыруына охшап, жинел-чэрэк утэ торган йогышлы авыру. Жил улэн — к. дунгэлэк. Сызгыра кырда эцил улэн, Каргалар ка-рылдаша. X. Туфан.
О Жил алгандай — кинэт юкка чыгу турында. Жил алу — 1) жил белэн чыгу, киту, югалу (жылы-лык бету, суыну турында).— вйнец эцылысын эцил
алды, ахры, туцып торам. И. Гази; 2) жил унаена очып киту (жинел эйберлэр турында). Кулымдагы кулъяулыгым эцил алды Кармасанга. Г. Тукай. Жил асты — жил исэ торган як. [Яца чыккан борчакны салкыннан саклау ечен] эцил астына олаудагы тирес бушатылды. Бэр ике тирес ееме саен кулына шырпы тоткан бер кеше билгелэнде. А. Алиш. Жил баш — акылсыз, юлэр, ахмак (ачулану сузе). [Шэйхи Нурга-лигэ:] Сессиядэ кара янып, кем сейлэсэ, шуца када-лып утыруыц нэрсэ иде ул — агайларга рэхмэт эйту идеме эллэ? Жил баш син- Э. Еники. Жил белэн симерту— ач тоту, ашатмыйча тотарга тырышу. — Куркэлэрне эцил белэн симерткэн кебек, халыкны речь белэн туйдырырга уйлыйлар [бу турэлэр]. Т. Гыйззэт. Жил (дэ) тидермэу — бик нык саклау, яклау; канат астына алу. .Вакыт’ мехэррире — тычканнарга м;ил дэ тиерттерми.-----Хэтта шу-
ларны [яклаган] мэкалэсенэ чын уз имзасын куя. Г. Тукай. Жил кебек (шикелле, сыман)—1) жинел гэудэле, жинел сеякле кеше турында; 2) бик тиз, бик шэп, кызу, житез (йеру, хэрэкэт иту турында). [Атлар] уйнаклап килделэр дэ, эк;ил кебек утеп, икенче якка чаптылар. Г. Ибрайимов. Жил кису — баш естендэ, бушлыкта (кул, кылыч, чыбык h. б. ш. белэн) болгау, кискен хэрэкэтлэр ясау. днэ йодрыклар эцил кисэлэр, буреклэр кавага очалар. X. Кэрим. Жил куу — 1) бушка эшсез йеру. Фарукныц эцил куарга вакыты юк, хода бэндэлэре. Алма елгергэн чак бит, аны эцыясы бар, кышлык итеп эцайлап куясы бар. Б. Камалов; 2) булмастай эш артыннан йеру, юкка тырышу. Шул хэлдэ эцил куып, йавадагы торнаны тотарга йергэнче. андый хыялларны ташларга да урнаша башларга. Г. Ибрайимов. Жил куучы — эшсез йеруче, бушка, тик йереп вакыт уздыручы.— Кем икэнлеклэре куренеп тора: акча тапсалар — тук, тапмасалар — эцил куучылар,— дидем. А. Тайиров. Жил кызы — артык жинел гэудэле йэм жинел хэрэкэтле кешегэ карата эйтелэ. Дуслары Лэлэгэ тикмэгэ генэ эцил кызы дип исем бирмэгэннэр икэн. Унынчы класска эцитуенэ карамастан, ул йаман да эле кубэ-лэк кебек эцилбэзэк. Г. Эпсэлэмов. Жил сызгыртып йеру — к. жил куу (1 мэгъ.). [Шеэцаг:] Мин моннан соц доверенный булачак. д син, син? Моннан соц урам буенча эцил сызгыртып йериячэк. Г. Камал. Жнл ташлау — кубесенчэ нинди, ничек, кайдан сузлэре белэн бергэ, кетелмэгэндэ килеп чыккан кешегэ карата кулланыла.— Ник язмадыц. кайда яраландыц, нинди эцил монда китереп ташлады? И. Гази.— Саулыкмы? Ничек бу якларга м;ил ташлады. кордаш? Г. Гобэй. Жил тию—салкын тию, салкын тиеп чирлэу. Аны узем берлэ бергэ озын-озын сэерлэргэ алып чыгыйм дисэм, мондый салкын haeada эк;ил тияр-фэлэн дип куркам. Г. Тукай. Жил тутырган — буш, эчендэ эйбере юк, бернэрсэсез, коры. Юк, туганнар, Сез шэкерттэн келмэгез, чит курмэгез! Сез аны бер эцил тутырган Буш тубал дип белмэгез. Н. Исэнбэт. Жил уйнату — житез, кызу хэрэкэт иту, эшлэу турында. Су буйлатып, эцил уйнатып Тик ялгыз кайта чаптар ат, эцан тиргэ батып. 9. Ерикэй. Егет ничек кергэн булса, шулай эцил уйнатып чыгып китте. М. Хэсэнов. Жил уцаена бару — тормышта каршылыксыз, унай юл сайлау, каршылыклардан качу. Юк, эцил уцаена гына бара торган кешелэр тугел иде болар. Л. Их-санова. Жил ягына (уцаена) авучан — аумакай, тотрыксыз, ышанычсыз. Жилгэ киту (очу) — 1) шартлап, жимерелеп юк булу, юкка чыгу.— Ул чак бетен цех эцилгэ очкан булыр иде. Р. Ишморат; 2) эрэм булу, файдасызга тотылу, сарыф ителу. Хэзер сизэ эшче булган кече [элек] экрен-экрен щилгэ очканын.
жил
766
ЖИЛ
М. Гафури. Берсенец ике пулясы да экдилгэ китте. И. Гази; 3) тормышка ашмау, юкка чыгу. Жилгэ очты бетен телэгем. М. Жэлил. [Шакир мэхдум-нец] корган планнары м;илгэ очты. 3. Ьади. Жилгэ очыру (жибэру, ыргыту, туздыру, сибу) —1) жил унаена, жилгэ ияртеп жибэру, жил белэн бергэ китэргэ ирек кую. Ак эшлэпэмне сндилгэ очырдым. Бэет; 2) юкка эрэм-шэрэм иту, файдасызга тоту, сарыф иту. — Комсомол сине, колхоз ечен файдалы кеше булсын дип. укырга жибэрде, э син анда. гыйшык тотып, колхоз биргэн акчаларны сндилгэ очырасыц. Э. Айдар. [Эшче] эцилгэ эцибэрмэгэн кечлэрен. М. Гафурн; 3) юкка чыгару, гамэлгэ, тормышка ашыр-мау, тормышка ашарга мемкинлек бирмэу.— Солтан, син бу адымыц белэн минем тормышымны эцимереп, тэмле хыялларымны эцилгэ очырдыц. Т. Гыйззэт. — Анысы. бу эйтуем дэ алай экдилгэ ыргыткан суз генэ булып калмады калуын. Каз. утл. Жилгэ тоту — к. жилгэру (2 мэгъ.). Жилгэ жиленлэп, бозга бо-заулап йеру — юк-бар, файдасыз эш артыннан чабу, кирэкмэгэн эшкэ тыкшыну турында.— Аша да ят инде пенсияцне, деньяцныц бекресен син генэ тезэ-терсец... Жилгэ эциленлэп. бозга бозаулап гомерец утэ. Б. Камалов. Жилдэн килгэн — бушка, кеч тук-мичэ генэ тапкан эйбер турында. Жилдэн килгэн ядилгэ киткэн. Мэкаль. Жилдэн туган (тапкан) бала — рэсми иикахы булмаган анадан тугаи бала. [Хэмдия] бары узенец эцилдэн тапкан бала белэн кайтуын гына белэ иде. йэм аныц барлык ихтыяры ---кешелэрдэн шуны яшеругэ генэ юнэлтелгэн иде. Н. Фэттах. Жиле кагылу — к. жене кагылу.— Эйдэ, шэкерт! Бик ошады. ахры. [тез атарга ейрэну]. Шулай ул. бер эциле кагылса. тынгы кетмэ. X. Камалов. Жиллэр ису — 1) к. жиллэр уйнау. Кесэлэрен карый капшап — Анда да мдиллэр исэ. Г. Камал; 2) кем якн нэреэнен дэ булса кинэт юкка чыгуы турында (чыгыш килешендэге исемне талэп итэ). Штаб, гаскэр туплап. Мироедовка ярдэмгэ килеп эцит-кэндэ, пароходтан да, партизаннардан да эциллэр искэн иде инде. Г. Гобэй. Жиллэр уйиау (сызгы-ру) — буш, бернэреэ дэ булмау, бету, юкка чыгу турында. Кесэдэ эциллэр уйный. Г. ИбраЬимов.— Ва-кыйган.— диде Фазлуллин.— соц вакытларда ашлык базарында эциллэр сызгыра. Ш. Камал.
ЖИЛБЕРДЭУ ф. к. жилфердэу. Жилбердэтеп эцитен чэчлэрен умырзая безгэ елмая. М. Жэлил. Командирныц уткен кузлэре картныц естендэге эцилбердэп торган сэлэмэ киемнэренэ------теште.
А. Эхмэт.
ЖИЛБЕРЭУ ф. к. жилфердэу. Жилбери кандай флаглар, Ялтырый ут, геж килэ. Н. Исэибэт. Алтын алдым. кемеш салдым, Жил^ерэгэн камышка. Бэет.
ЖИЛБЕР-ЖИЛБЕР аваз ияр. к. жилфер-жилфер. Кендез генэ эцилбер-мдилбер Жилгэ шаулап утырган Аккаеннар бар да тып-тын. М. Жэлил.
ЖИЛБИЗЭК и. к. жилбэзэк II. Кар есте вак-вак кына эцилбизэк сипкэн кебек эцемелди. Н. Исэибэт.
ЖИЛ-БУРАН эцый. и. Жил Ьэм буран. Туган ил чакырды улларын Жил-буран уйнаган кырларга. М. Жэлнл. Менэ бервакыт эцил-буран кузгала. Г. ИбраЬимов.
ЖИЛБЭГЭЙ: жилбэгэй плащ — теймэлэмичэ генэ киелэ торган жинелчэ ес киеме. Жилбэгэй (гэ) жибэру — киемнен сэдэфлэреи элэктермичэ, чабуларын ачып, жил нркенэ жибэру. Егет тэ, чикмэнен ядил-бэгэй экдибэреп.--чана башына менеп. аякларын
салындырып утырды. М. Гали. Сэйфи. эндилбэгэй жди-бэргэн кыска бишмэте астына кулларын яшергэн
килеш. акрын гына атлап, Карлыгач белэн Сембел-нец бодай тутыруларын карап узды. Г. Бэширов.
ЖИЛБЭЗЭК 1с. 1. Жинел, жил кебек житез хэрэкэтлэнучэи яки жил белэн оча торган эйбер турында. Жилбэзэк кулмэк. □ Сэлам, эндилбэзэк куяннар. Сэлам, эцитез боланнар. М. Хесэеи. II Жил тээсиренэ бирелэ торган, жилгэ жилферди, селкенэ торган. Мэйабэт имэннэр, сылу каеннар, ядилбэзэк усаклар, купим юкэлэр, сабыр ерэцгелэр буген барысы да, кеяз яшь-эцилкенчэк кебек. шэл-яулыкла-рын терлэндереп эцибэргэннэр. Г. Эпсэлэмов.
2. куч. Жинел холыклы, Ьэриэрсэгэ дэ жинел, естэн генэ карый торгаи (кеше турыида).— Берэр ядил-бэзэк нэреэ булсац. бу нишлэвец инде тагын, дими калмас идем, элбэттэ. Г. Гобэй. Эмма шул ук вакытта берни белми. берни уйламый торган ендилбэ-зэк хатын белэн адэм келкесенэ калыр йэм тирэн бэхетсезлеккэ тешэр шикелле. Э. Еники. II Очынып тора торган, ашкынучан (кунел турында). Нык кына бэйлэп тотыйм бу жилбэзэк куцел ?мне дип, Юк кына эш берлэ тып-тын уздырыйм гомеремне дип. Бар хыялдан, ярсынудан мэцге яшеренмэк бу лам. Ш. Бабич. Минем ечен тыныч бул син, куцелем мдилбэзэк тугел. Э. Ерикэй.
ЖИЛБЭЗЭК II и. Ялтыравык тэнкэчек. Жилбэзэк-лэр белэн бизэу. | куч. Кышкы кояш узенец кечсез нурларын карга ташлый. Ярма кебек кар естендэ эцилбэзэклэр ялтырый. Э. Ерикэй.
ЖИЛБЭЗЭКЛЕК и. Жилбэзэк I (2 мэгъ.) кешегэ хас сыйфатлар.— Эйдэ, танцага!—диде [Ида], ясалма эцилбэзэклек белэн. А. Гыйлэжев. Табигатенэ хас эцилбэзэклек. гамьсезлек аца бу юлы да кайгылы уйларга тирэн батарга ирек бирмэде. М. Галэу.
ЖИЛБЭЗЭКЛЭНУ ф. Узен жнлбэзэклэрчэ I (2 мэгъ.) тоту; жилбэзэк кеше нтеп курсэту.— Берэу сузендэ тора алмаган икэн, бу бит мица зцилбэзэк-лэнеп йеру хокукы бирми. Азат хатын. Жилбэзэклэ-неп, кыланып тугел. узенец сыгылмалы биллэренец. калку кукрэклэренец бэясен, дэрэжэссн белеп кенэ бии ул. А. Гыйлэжев. II Уйламыйча ии дэ булса (яра-маганны) эшлэп ташлау.— Мин дэ, мдилбэзэклэнеп, уз бэхетемне узем чак кына харап итми калган едем. С. Сабиров.
ЖИЛБЭЗЭКЛЭУ ф. Жилбэзэклэр (II) белэн бизэу, ялтыравык зиннэт эйберлэре тагу. Жилбэзэклэп тек-кэн зэцгэр бэрхет [кулмэк] Зифа буйга бигрэк ки-лешкэн. Ш. Бабич.
ЖИЛБУЛЭР и. махе. Теп жил юнэлешлэре аерыла торган жир; русчасы: ветрораздел.
ЖИЛГЭРГЕЧ и. 1. а.-х. Сугылган ашлыкны чуп-тэн аеру ечен кулланыла торган авыл хужалыгы машинасы. Ындыр табагындагы мдилгэргечлэр,----аш-
лык теягечлэр хэрэкэткэ килде. И. Салахов.
2. к. вентилятор. [Барда] беркем дэ юк, зцилгэр-геч салкынча haea ереп тора. Р. Мостафин.
ЖИЛГЭРУ ф. 1. Ашлыкны жилгэргечтэн уткэру, чуп-чарлардан чистарту.— Шэмсетдин абый. син ашлык эцилгэругэ эцаваплы булырсыц, ярыймы? Г. Бэширов. Ура да, суга да ул, Жилгэрэ дэ комбайн. Ш. Маннур.
2. Жилгэ тоту, ашлыкны жил астында тотып, жинел чуп-чарларны жилгэ очырып чистарту. Жилбер-эцилбер жил искэндэ, дисэнэ, Егет бодай мдилгэрэ, дисэнэ... М. Жэлил. Бер кеше ашлык суга, ындыр табагын селкетэ: Ашлыгын суккан да инде, Жилгэ-рергэ ждил кетэ. Ш. Бабич.
ЖИЛД и. иск. к. том I. [Мэкалэлэрен] аерым э/дилд китаплар рэвешендэ эцыеп бастырырга ул [М. Горький] 1898 елда гына иреште. Г. Нигъмэти.
ЖИЛ
767
ЖИЛ
ЖИЛ-ДАВЫЛ и. 1. Кечле жил, давыл. Бу музы-када сагыну моцы да, ярату-яратмау тавышы да, эцил-давыл да бар. Г. Кутуй. Артларында эцил-давыл тузгып кала, Зур еермэ бетерелеп, сузылып бара. Ш. Бабич.
2. куч. Тормышнын, чынбарлыкнын даулы, шау-шулы, ин кыен вакыты. Гармонем, синец белэн без Уттек эцил-давыл аша. Э. Ерикэй.
ЖИЛДЕРТУ ф. 1. Бик тигез Ьэм кызу хэрэкэт нту, бик шэп бару (атлар турыида). Яз эциткэн бу-луга карамастан, суыкта аяк асты коп-коры, айгыр эцилдертэ, аягы эциргэ таяр-тимэс оча. И. Гази. II Атка атлаиып яки утырып чабу, яхшы атта йеру. Ул, чынлыгында, эле дэ теге лихачта эцилдертэ торган .кызыл купец'ка — Караганда баерак. Ф. Эмирхан.
2. куч. Эшне яхшы, тиз йэм нэтижэле алып бару турында. Тоякка да узенец хуэцалык эшлэрен эцил-дертеп алып барырга вакыт иде инде. И. Салахов.
ЖИЛДЕРУ I ф. 1. к. жилдерту. Атлары да кер икэн, тигез эциргэ чыккач, эх-х, эцилдерэлэр генэ, агай. М. Шабай. Министр йэм аныц солдатлары — атларын искэн эцилдэй эцилдереп алга чапты-лар, ди. А. Алиш.
2. куч. Ялганлап, арттырып сейлэу, кушып сейлэу. Ж,ийанша хэзрэт, аллайе тэгалэ сеймэгэн адэ-менэ барча телэгэн нэрсэлэрен деньяда бирер, дип кенэ щилдерэ. 3. Нади.
ЖИЛ ДЕРУ II и. диал. 1. Кайнар суда пешеклэу; йомшарту яки дезинфекция ечен жинелчэ геиэ кай-иатып алу. Эчэклэрне эцилдеру. Кыярны эцилдереп тозлау.
2. Итне жил яки кояшта тотып жиллэту, жилек-теру. Казны эцилдереп каклау.
ЖИЛДЭЙ рэв. Жил кебек, бик тиз, кызу; житез. Ул ейгэ эцилдэй кайтып керде. Г. Хужиев. Кузгалып китте вагон, эцилдэй бара. Г. Тукай, дгэр шушы еермэдэй килеп, эцилдэй юкка чыгучы егет--------
элеге безнец Закир Дэулэтшин булса, ни эйтерсец? И. Гази.
“ЖИЛДЭК и. бот. Аксыл сары чэчэк ата йэм чэчэге бик тиз коела торган иртэ яз усемлеге, сары умырзая; русчасы: ветреница. Тамырчалы усемлек-лэрдэн эцилдэк, — ландышны алырга мемкин. Ботаника.
ЖИЛЕ и. махе. Килэптэге жепне чуалтмас ечен куела торган бау, ул жеплэрнен чатлашып килгэн урынына бэйлэнэ. II Туку станында кере артыиа ур-наштырылган, шул ук хезмэтне ути торган таяк (жеп-лэр берсе таяктан аста, берсе естэ булып чиратлаша-лар, таяк тешеп китмэсен ечен, баш-башлары бау белэн беркетелэ).
ЖИЛЕГУ ф. 1. Тэмам тую, утлэу, бутэи ашыйсы килмэу. Тэулектэн артык теге мактаулы ландрин белэн тукланып тэмам эцилеккэнбез икэн. Ф. Хесни.
2. куч. Тую, гарык булу, курэсе килмэу. Бер алып барды бу, ике алып барды... Ж,илеккэндер инде, мэрхум. [Ахырда:] .Инде узец чамала',— ди бу. Каз. утл.
ЖИЛЕК и. к. желек. Ул сеякне тешлэре белэн кисэк-кисэк итеп ватты да эченнэн тэмле эцилек табып ашады. Г. Тукай.
ЖИЛЕКТЕРУ I ф. 1. Туйдыру, кунел кайтару (ашамлык турында). Я\ир алмасы [бэрэцге] эцилек-терми. Мэкаль.
2. куч. Ялыктыру, туйдырып бетеру. Яхшы атта эцицел генэ барсак та, шактый эцилектерде. Э. Еники.
ЖИЛЕКТЕРУ II ф. Жилдэ тотын киптеру. Ж,и-лэк-эцимешлэрне эцэен эцаенда эцыеп. эцылы зцилдэ эцептэ эцилектерергэ кирэк. Тиз эйткеч.
ЖИЛЕМ и. 1. Эйберлэрне ябыштыру ечен кулланыла торган ябышкак куе сыекча. дгэр эцилем булса, бер-ике сэгать эчендэ игэ кертеп булыр иде. А. Шамов.
2. Хайван сеягеннэн яки тиресениэи ясалып, жылы суда койка сыман ашамлык эзерлэудэ кулланыла торган аксым матдэсе; желатин.— БламанжиларЫ оешмагандыр эле. Я эцилемен аз салганнардЫр. Г. Камал.
3. куч. Сейлэгэндэ тукталып, тертелеп тормау, сузлэрнен берсеинэн сон икенчесе урынлы килу, матур янгырашлы йэм стилистик ятышлы булу. Жырлар язам: емит мица куллар бирсэ, Ьэр эцирдэ суз эци-леме уцай килсэ. М. Укмасый. Кыюлык керде, сузнец эцилеме табылды. Г. Галиев. II Суз таба алмый тор-гаида паузаны тутыру ечеи кулланыла торган мэгъ-иэсез сузлэр. [Мохтар] еш-еш кына взелеп барган эцвмлэлэрен .ммм, так что, но что ли, все' шикелле эцилемнэр белэн шактый кечлэнеп ялгый бара торган иде. Ш. Камал.
Жилем басма — к. гектограф. Баязит карыйдан эцилем басма ейрэнгэн идем, беркен тоттым да шуны биклэнеп баса башладым. Г. Ибрайимов. Кайчан ул [Габдулла] Казанга барып чыгар, андагы эдэбият тугэрэклэрендэ эцилем басмалы газеталар чыгара торган яшерен оешмаларда болгана, кайный башлар? Э. Фэйзи. Жилем улэн — канэфер чэчэклелэр семьялыгыннан саба гы ябышучаи, куе ал чэчэк ата торган тугай усемлеге; русчасы: смолевка.
ЖИЛЕМБАЛЫК и. Карплар семьялыгыннан тече суларда еер булып яшэуче вак балык (нте ашауга, э тэнкэсе ясалма энже эзерлэугэ китэ); русчасы: уклейка.
ЖИЛЕМЛЭУ ф. 1. Эйберне жилем ярдэмендэ ябыштыру, жилем еертеп ябыштыру.
2. куч. Бер-берсенэ бэйлэу, аермау.— Сез икегез ике караш кешелэре булгансыз. Ахмакларча туган трагедия генэ сезне вакытлыча эцилемлэп торган. Б. Камалов.
3. куч. Эзлекле сейлэу (яки язу), сузлэрне берсен икенчесенэ ялгап, урынлы куллану турында. Суз сорап ----берэу алгарак чыкты, — салмак кына.
сузне сузгэ эцилемлэп кенэ [сейлэргэ] тотынды ул. И. Гази.
ЖИЛЕМСЕЗ с. Бер-берсенэ ялганмый торган, езек-езек йэм мэгънэсез (суз, сейлэм турында). Мэгъ-нэсез йэм дэ эцилемсез сузлэрем. Ченки анда уй, фикер йэм кузлэрем. М. Гафури.
О Жилемсез ялгану—бернинди тырышусыз, узеннэи-узе эзлекле йэм бэйлэнешле агу (суз, фикер турында). Сузлэре шома булып, берсенэ-берсе эци-лемсез ялганып, Рахмановныц исен китэрерлек акыллы булып чыга иде. М. Эмир.
ЖИЛЕМСЭ и. махе. Ашлык бертегендэ була торган аксым матдэсе, усемлек аксымы; русчасы: клейковина.
ЖИЛЕН и. Имезуче хайваннарда сет бизлэреииэн йэм имчэклэрдэн торган имезу органы. Фатыйма карчык аны бер яктан куса, мут бозау икенче яктан килеп тотына, авызыннан ак кубеклэр агызып, эциленне суыра. С. Рафиков. Кэримэ Алманыц [сыер исеме] ботларын. койрыгын, эциленен эцылы су белэн юган. Э. Еники.
Жилен башлау — к. жиленлэу. Сыер эцилен башлаган.
ЖИЛЕНЛЭУ ф. Буаз хайваннарда сет бизлэреиец эшли башлавы, жиленнен калынаеп, тулышып китуе.
ЖИЛЕШ и. Жилдереп чабу, кызу йэм тигез йеру; чабыш. [Ал>] башын чайкый-чайкый чаба башлады.
ЖИЛ
768
ЖИЛ
Тояк аны тартып туктатты. эцицел э^илешкэ тешерде. И. Салахов. Щил-э^ил килеп без йерибез. Жилешебез калсын бу эцирдэ. Жыр.
ЖИЛ КЕН ДЕРУ ф. Дэрт биру, ашкындыру. Алда яткан яшерен килэчэклэр Ж,илкендерде безнец кунелне. Ш. Маннур. Катя узенец сораулары белэн аныц яшь куцелен эцилкендереп эцибэрде. Г. Эпсэлэмов.
ЖИЛКЕНЧЭК с. 1. Ашкынып, жилкенеп торган. Аланбашта укып йергэн эцилкенчэк вакытлар, кай-ларга очтыц син, балачак! Г. Баширов. Мица керэш кирэк иде, тыныч тормышта оерга минем эцилкен-чэк йерэгем риза тугел иде. М. Максуд.
2.	Ярсу, тиз кабынып китучэн, жинел табигатьле. Киленегез бик яшь икэн, эцилкенчэк тэ тугелме? Сейл.
ЖИЛКЕНУ ф. 1. Дэрт керу, дэртлэну, очыну, аш-кыну, кунел тынычлыгын югалту. Иркен кырга барып чыгу белэн Сунгэн йерэк тагын м;илкенде. М. Гафури. Яшь йерэк куп эцилкенде, кубэлэк куцел куп чэчэклэр тирэсендэ очынды, лэкин Баэцэр килде — шуныц белэн башкалар йэммэсе югалды. Г. ИбраЬимов. || Нинди дэ булса бер эшкэ омтылу, нэрсэ дэ булса эшлэргэ ашкынып, ярсып тору, Э дошманнар, Ачу белэн ярсып, Жимерергэ аны м;илкенэ. Э. Исхак. Бармыймын хэтта Микитин циркына, Шул дию башына куцлем эцилкенэ. Г. Тукай.
2.	Талпыну, жил пену, канатларын кагып ташлану. Бэбкэлэрен саклап, ак ана каз Мица таба килэ, эцилкенэ. h. Такташ. II куч. Кулларын бутап, очынып-очынып сейлэу турында. Бит урталарына кызыл таплар чыккан бер чандыр кеше, кепкасын учына йомарлап. трибуна естендэ озак м;илкенде. И. Гази.
3.	(Алга) омтылу, талпыиу. Яр буйлап отряд бара, алга эцилкенэ. М. Жэлил. || Бар кечка тырышу, сонгы кечие жыеп талпыиу.— Юк!— диде Хэлим. лэкин узе соцгы кече белэн эцилкенэ иде инде. И. Гази.
4.	Дэрт, емет уяну, кунел кутэрелеп киту. Ринат эцилкенеп ук китте. Минем белэн куптэнге таны-шы кук сейлэшэ башлады. Г. Бакиров. II рэв. мэгъ. жилкенеп. Дэрт белэн, кунел кутэренкелеге белэн. Жилкенеп. уйнап, сееп эшли Мицнурый. Г. Эпсэлэмов.
5.	Ашыгып, уйлап-нитеп тормастан эшлэп ташлау. Ул хэтта бервакытны, м;илкенеп китеп, Казанда ба-сылган теркичэ география китабы да алган иде. Ш. Мехэммэдев. II Ярсу, тынычсызлану. бшкеручелэр Галимэ апаныц битенэ япкан юрганын тартып ач-тылар. Шуннан соц Галимэ апа тагын эцилкенэ башлады. М. Гафури.
ЖИЛКЕТУ ф. 1. к. жилкеидеру. Жилкетеп ку-целлэрне. Чыцлый гармонь теллэре. Э. Исхак. Бу бабайныц сузлэре куптэн инде минем йерэгемне эцилкеткэн иде. Т. Гыйззэт.
2. Ярсыту; сулпэнлек, тик тору хэленнэи чыгару. Яичек итеп халыкны кузгатырга. ничек аны эцил-кетеп эцибэрергэ?! Г. БэШнров.— Мулла, сине бит сыйпап, кертлек маена манып эцыйган байлык эн;ил-кетэ. X. Кэрим. || Котырту, иинди дэ булса эшкэ эйдэу.— Бэлки. ярлылыгыннан аптырагач. шайтан эцилкеткэндер инде. Г. Камал.
ЖИЛКУАР и. 1. Тепле фикере, эше Ьэм яшэу урыны булмаган, Ьэрнэрсэгэ дэ жинел, естэн геиэ караучы кеше. Аннан Антонио билгесез эцилкуар бер егеткэ чын да якын сецелесен телэп бирмэс бит! М. Жэлил. Андый эк;илкуарларныц бэхетле гаилэ тормышына ышанмаулары мемкин. Г. Бэширов.
2. Жинел холыклы, жилбэзэк I (2 мэгъ.) кеше турында. Сабыр табигатьле, тыйнак холыклы Габдел-бэр авылга кайтып эциткэндэ инде ниндидер бер эцилкуаррак кешегэ охшап калды. М. Шабай.
ЖИЛКЭ и. 1. Муен тебенен арткы елеше. [5ай] кып-кызыл, симез эцилкэсен. муеннарын селге белэн сертте дэ кунакныц уц ягыннан тургэ аяк беклэп утырды. Г. ИбраЬимов. Бу куркыныч кешелэрнец-------
эцилкэлэренэ кадэр тешкэн аксыл сары чэчлэре безгэ ап-ачык куренэ башлады. Ф. Эмирхан. || Муен белэн кулбаш арасы, инбаш. [Селэйманов] естендэге яшел гимнастеркасын, эцилкэсендэге погоннарын. аягын-дагы авыр итеклэрен онытты. И. Гази. Суз башлар-дан элек мица карап Иплэп куйды кулсыз эцилкэсен. Д. Фэтхи.
2.	Гэудэдэ арканын ин югарыгы елеше, ике кулбаш арасы. Менэ беренче рэттэге урындыкта, ак мамык шэлен эцилкэсенэ салып, мээцлесне чэчэктэй бизэп, бригадир Хэдичэ утыра. А. Шамов. [Кэрим-нец] эцилкэсе киц, белэгендэге мускуллар ничек ка-барып торалар. А. Эхмэт.
3.	Арка, сырт (хайваннарда). Батыр егет. атыц эцилкэсендэ Кеннэр буе инде килэсец. h. Такташ. Энэ кайбер кошлар инде симез кортларны. эцилкэлэ-реннэн тешлэп. ояларында чыр-чу килгэн зур авыз-лы, ялангач башлы чебилэренэ ташыйлар. Э Еники.
4.	куч. Авырлык кутэру, мэшэкатьлэр чигу турында. Мэдрэсэ дип, нэрсэдер асрый агайлар эцилкэсе. Г. Тукай. Язмыш мине кая чеерсэ дэ, Нинди генэ хикмэт курсэм дэ. Мин укенмим. дуслар, еелсэ дэ Сугыш йеге солдат эцилкэмдэ. Ш. Маннур. | хэб. функ. Бетен эш эшче кортлар эцилкэсендэ. А. Алиш. II Кемне дэ булса тэрбиялэу, карап устеру турында. Эгэр эцилкэмдэ биш кешелек семья булмаса, мин дэ утырып китэр идем. Ш. Усманов.
5.	куч. Терэк, булышлык, таяныч символы.— Этиец эцилкэсенэ басып югары урмэлэргэ телисец икэн, сузем юк. Ф. Бурнаш. [Майпэрвэз} Идиятне ярат-маган да, яратырга тырышып та карамаган. Аца бары Идиятнец эцилкэсе кирэк булган. Э. Еннки.
6.	куч. Нинди дэ булса эш белэн уткэн тормыш юлы. д бит аларныц эцилкэсендэ яртышар гасырдан артык авыл хуэцалыгы эше тээцрибэсе бар. М. Жалил. дхми абзый. Синец м;илкэдэ Унбиш еллык хезмэт стажы. М. Крыймов.
Жилкэ киергеч — киемне, беклэмичэ Ьэм термнчэ, кеше естендэге кебек итеп саклау ечен махсус элгеч. \Tahup] Айратныц уз палыпосы ечен махсус эзерлэ-гэн эцилкэ киергечен шкаф естенэ алып атты. Г. Ахунов. Жилкэ тамыры—1) баштан гэудэгэ жилкэ аша уза торган калын нерв тамыры. Карт исерек вакытта, тимер аршын белэн сугып, Хэли-мэнец эцилкэ тамырын езгэн. Ш. Камал; 2) муен, муеннын арка ягы. Батыргали агай-------йегереп ба-
рып, бичара зэгыйфь бэдэнле англичанныц эцилкэ тамырыннан сул кулы белэн кысып тотып, аягын эциргэ тигезмэстэн, эцилтерэтеп естерэп алып барды. Ш. Мехэммэдев.
О Жилкэ биетеп йеру — эшсез тик йеру яки, авыр кутэрмичэ, аяк естендэ жинел генэ эш башкару турында. Хэзер кешелэр эцилкэ биетеп йереп тэ алтмыш тэцкэне алалар. Ф. Яруллин. Жилкэ кашу — 1) эш, хэл пачарланудан нишлэргэ белмэу, аптырашта калу^ Яше унэцидегэ эциткэч, [бай улы] биллиард уйный башлыйдыр, Бер-ике йез сум от-тыргач, эцилкэсене кашыйдыр. Ш. Мехэммэдев; 2) бернэрсэсез калу, коры, буш калу. Бу буре нэкъ дурт сарыкны алды, урынына ташып. Бу кету кет-кэн малай да калды эк;илкэсен кашып. Н. Исэибэт; 3) бэргэлэп алу, кыйнау. Ул чыккан арада, Фэтхет-дин шэкерт. шурлектэн тал чыбыгы алып, шаярып утырган малайларныц м;илкэлэрен дэ кашып алды. М. Гали. Жилка кашырлык (кашытырлык) — эш-хэлнен бик начар булуы турында. д хэле аныц
жил
769
жил
[Мостафинныц]----жилк» кашытырлык! Энэ купме
укылмаган журнал еелде. Э. Еиикн. Жилка симер-ту — эшлэмичэ тик яту, эшлэмичэ ашау. Жилкэгэ (менеп) атлану—1) кемне да булса узенэ буйсынды-рып, ничек телэсэ, шулай яшэту, эшлэту.. духэдиее-лэрдэн курыксац, жилкэцэ менеп атланыр алар. Г. Эпсэлэмов; 2) нинди дэ булса бер хэлгэ калу, дучар булу турында. Эйлэнеп карарга елгермисец, картлык жилкэгэ менеп тэ атлана. И. Гази; 3) кем-иен дэ булса хезмэтеннэн, байлыгыннан файдалану, соры корт булып яшэу. Уксез каенише эйтерсец аныц менэ шул кэефлэнеп яшэвен тартып алырга. аныц жилкэсенэ менеп атланырга дип килэ. 9. Фэйзи. Жилкэгэ тешу — берэр терле эш, бурыч кемнен дэ булса жаваплылыгына, карамагына калу, кучу турында. Сугыш вакытында яраланган иптэшлэребез озак вакытлар хезмэткэ ярамаслык булып калган-нар. боларныц Ьэммэсе ечен эшлэу сау калганнары-быз жилкэсенэ тешэ аде. Ф. Эмирхан. Житмэсэ терлек-туар артыннан йеру дэ аныц жилкэсенэ тешэ иде. Г. Иделле. Жилкэдэ тору — утэлергэ тиешле эш, бурыч булып тору, кемнен дэ булса жавап-лылыгында калу. Жилкэдэн тау тешу — бик авыр, жаваплы, зур эштэн котылу. Авыр, юеш капчыклар-ны салып ташлагач, жилкэлэреннэн may тешкэн кебек. рэхэтлэнеп калдылар. И. Газн. Жилкэсе калын— 1) бай, материаль хэле яхшы.— Хекумэт ту-зэр эле, аныц жилкэсе калын, юкка газаплыйсыц,— дип куйды [Садыйк бай]. А. Алиш; 2) Ьичнэрсэгэ исе китми торган, ваемсыз кеше турыида. Жилкэ(се) чокырлы — ялганчы, ялганларга, алдарга яратучан (кеше).— Искэндэр, диец, колхоз эшенэ бай эше итеп карый, диец. Нормасы тулмый, сергэне дэ сай була, чи калдыра, диец... Шундый жилкэсе чокырлы бэн-дэлэрне яз син, Расих энем, хикэяг». Г. Мехэм-мэтшии. Жилкэсен кнмеру (сую) — кемие дэ булса эксплуатациялэп яшэу, анын хисабына туену, паразит тормыш алып бару.— Халык жилкэсен кимереп, си-мереп ятучы кооператив куселэренец бугазыннан алырга команда 6upl М. Эмир. Жилкэ(сен)дэ утыру— кемнен дэ булса хисабына яшэу.— Элек безнец Жилкэдэ уз алпавытларыбыз белэн уз чиновникла-рыбыз гына утыралар иде. А. Шамов. Жилкэсенэ салыну — кеше, халык, башкалар h. б. ш. сузлэр янында килеп, шул кеше хисабына яшэу, барлык авырлыкны ана салырга тырышу мэгънэсен белдерэ. [Эмирхан:] Юк инде, уз кесэцнэн чыгар. Ялан да ялан кеше жилкэсенэ салынма. Т. Гыйззэт. Жилкэсенэ (берне) тамызу (кундыру, биру) гади с.— кыйнау, тукмау. Яшь медэррис. янындагы таякны алып, тегенец жилкэсенэ берне тамызып алмасын-мы! 9. Фэйзи. [Ире хатынга:] — Эйдэ, кайт.— дип, яхшылап кундырды берне жилкэгэ. М. Гафури.
ЖИЛКЭЛЕК и. 1. Камыт агачын югарыдан, жилкэ естеннэн беркеткэи бау.
2. Камытнын эчке ягындагы киез аслык.
3. диал. Тэнкэлэр белэн бизэп эшлэнгэн, ике чэч толымын тебеннэн бергэ жыйнап тоту ечен хезмэт нтэ торган бизэу эйбере.
ЖИЛКЭЛЭУ: жилкэлэп чыгару (озату)—кыйнап, тупас рэвештэ куып чыгару, чыгарга, китэргэ мэжбур иту. [Камали] берсен жилкэлэп------ишектэн
тертеп чыгара. Ф. Буриаш. Кунак артык узсенсэ, Жилкэлэп озаталар. Мэкаль.
ЖИЛКЭН и. 1. Кеймэне (элек судноны да) жнл кече белэн хэрэкэткэ китеру ечен мачтага беркетелэ торган махсус формалы тыгыз тукыма. Алар may башына менеп житкэндэ дэ ак жилкэннец Идел естендэ жилфердэп барганы Ьаман куренэ иде эле. М. Галн. Каекчы жилкэнне рэтли. М. Жэлнл.
II с. мэгъ. к. жилкэнле. Пароходлар йезэ, баржалар, Аккош кебек жилкэн кеймэлэр. 9. Исхак.
2. Жнл кэнле кеймэ.— Каекчы карт, тыцла сузем-не, Жилкэн белэн озат кызымны. М. Жэлил.
3. куч. Нинди дэ булса эш ечен дэрт, кеч, канат. Дулкын ярып йезэр ечен Жилкэн биргэн ул [жир-ана] мица. Э. Ерикэй.
Жилкэн киеру (кору) — жнлкэнне жил унаена туры китереп кутэру. Шаулый дицгез... Жил ерэ-дер... Жилкэнен киергэн кораб. Дэрдмэнд. Шул арада кеймэгэ утырып, ак жилкэн корып,--------[алар]
да урыннарыннан кузгалдылар. М. Гали.
ЖИЛКЭНЛЕ с. Жилкэн куелган, жил кече белэн хэрэкэткэ китерелэ торган. Алар Мансур белэн Казанка елгасына жилкэнле кеймэдэ йерергэ теште-лэр. Г. Эпсэлэмов.
ЖИЛКЭНЛЕК и. Калын киндернен бер тере (па-латкалар, чемодан тышлыклары, эш киемиэре тегу ечен кулланыла); русчасы: парусина.
ЖИЛКЭНЧЕ и. Жилкэнле кеймэлэрдэ жилкэн белэн идарэ итуче кеше.
ЖИЛ ЛЕ с. 1. Жил исеп торган, жил кечле булган. Жилле кендэ кумер тузаны куз ачкысыз булып кутэрелэ, кыш кене кар басып китэ. Г. Иделле. Тайга, тайга1 Жилле вакытларда Хэтэр монда урман тавышы. Ш. Медэррис. || Кечле жнл белэн бер ук вакытта була торгаи (явым-тешем турында). Яви тышта кезге жилле яцгыр. Г. Хужиев. Хатыц килсэ, жилле яцгырда да Минем йерэгемдэ кен аяз. Э. Ерикэй.
2.	куч. Житез, хэрэкэтчэн, елдам; унган, булган. Жилле идем, житез идем. Жиде кендэ бер ыштан — Тегэм дэ атам, тегэм дэ атам, Жицги чэнчэ, мин тартам. Эйтем.— Иртэн берэр жийлы участок сай-лап бирсен узлэренэ йэм жиллерэк кадровик беркет-сен. Г. Гобэй. II Яхшы эшли торгаи, эштэ тоткарлык курсэтми торгаи.— Мица житмеш яшь... Иерэк жилле. минем йерэк жилле. Р. Ишморат. II рэв. мэгъ. Кызу, тиз, житез (эшлэу, хэрэкэт иту). [Габитов:] Бетен бригада ис меннэн мин буген суз бирэм: ки-лэсеннэн башлап без тагын да жиллерэк. тагын да остарак эшлэрбез. И. Гази. [Розалия], бу бусаганы бик куп таптаган кеше кебек. бик жилле. бик кыю керде. М. Хэсэнов.
3.	куч. Шэп, яхшы, менэ дигэн.— Юньсез, кайда йери анда... д мин аца Шундый жилле урын тап-тым. М. Жэлил. Ул Ибрай кадэр ук кечле тугел, лэкин аты жиллерэк. Г. Гобэй.
4.	куч. Нинди дэ булса эштэ оста булу, кулы ятып тору турында. дхмэтшаныц ат тирэсендэ кулы жилле аныц. Атны жайларга, очындырырга дисецме. вакыты-вакыты белэн иркэлэргэ дисецме — ул барын да булдыра. Г. Толымбай. || рэв. мэгъ. Шэп, бик оста, менэ дигэн итеп. Неплюйко, барлык кешелэр кебек, сейлэшэ дэ, келешэ дэ, туры килгэндэ. ж*лле генэ сугыша да белэ иде. И. Гази. [Бэдри:] Кара, кара, нинди жилле кундырды. М. Фэйзи.
5.	куч. Кечле, гайрэтле, нык тээсир итучэи.— Балы да бик жилле икэн, икешэр тустаган кутэргэч ук теллэре чишелде. Г. Бэширов. Казакъныц кымызы Жилле иде. А. Расих.
ЖИЛЛЕК и. 1. Жил йерту яки жнл тудыру ечен махсус ясалган жайланма (мэсэлэн, жилгэргечтэ). II Жил керсен ечен калдырылган тишек, ачыклык.
2. Чорма тэрэзэсе; чормадагы уем.— Кара аны. ачып карыйсы булма, мин жиллектэн карап торыр-мын.— ди кыз. Жиллеккэ яулык менгереп элэ. Экият.
ЖИЛЛЭВЕЧ и. сир. к. жиллэткеч. Йота-йота кургаш тузаннарын, Жиллэвечлэр выжлап эйлэнэ. М. Крыймов.
49	A-56J
жил
770
ЖИЛ
ЖИЛЛЭНДЕРУ ф. 1. к. жиллэту. [7>з««ра] кар суы тоту. чэчулек орлыкларын ждиллэндеру. сабан серэчэк атларны ялга кую кебек вшлэрне кайгыр-тып йерде. Ф. Хесни.
2. к. жил кендеру.— Куцелемне ждиллэндергэч кенэ. бер дэ кирэкмэгэн мэкэрждэлэр, асрау аякларын язып, миннэн келгэнсец. Ш. Камал.
ЖИЛЛЭНУ ф. 1. Жил чыгу, жил исеп тору. Атна буе э/диллэнеп, шактый кар яуганнан соц кинэт суы-тып ждибэрдв. Сейл.
2.	Кэгазь, яулык, кул кебек яссы эйберлэрне тиз-тиз селкеп, уз янында аз гына жил хасил иту, йаваны жилэслэидеру. Асия, кулъяулыгы белэн ждиллэнэ-ждиллэнэ, елмаеп. минем янга килеп баскач кына. бераз иркен сулу алдым. А. Шамов. || Гомумэн, жилдэ торып, тирлэгэнне бетеру, суыну. Сэлим ике-еч минут буенча лдиллэнеп торды да. иптэшлэренец узеннэн экрен генэ квлулэрен кургэч. яцадан мич каршына китте йэм яцадан папирос кабызды. Г. Эпсэлэмов. II куч. Кимчелеклэрдэн арыну, сафлану. Мортазинны Узэк Комитетка йэм министрлыкка .чакырдылар". ....Катып калганеыц. масаясыц йэм тупас кыланасыц",— диделэр. бик нык экдиллэнергэ куштылар. Г. Эпсэлэмов.
3.	Жил тээсирендэ уйиау, селкеиу. Башындагы чите камалы тирэн буреге, майланып беткэн каза-кие туктаусыз ждиллэнгэн килеш. калын кулларын бутый-бутый, акырырга тотынды. Г. Ибрайимов. Мин урманны куптэн кургэнем юк. Ул ждиллэнеп шаулый торгандыр. М. Жэлил. II Жил тээсирендэ очу, тузгу (кар бертеклэре турында). [Кар] бер кен яуды — туктауны белмэде, атна буе яуды—отыры кечэйде, ждиллэнеп ява башлады. Г. Хэсэнов. II Жилгэ жилфердэу. Шул авылныц мэчет гембэзендэ Алсу байрак буген ждиллэрдэ .Эйдэ, дуслар. беек комму-нагаГ Дигэн кебек булып э/диллэнэ. Н. Баян. Телефон аппарату расы теялгэн йек машинасы куренде. Кузовтагы солдатлар аныц естен юлда барышлый брезент белэн каплыйлар, э брезент ждиллэнеп оча. С. Баттал.
4.	Кызу-кызу хэрэкэтлэну. Наборларга куе буяу салып, Барабаннар йегерэ сызгырып; Зур кепчэклэр. авыр-авыр сулап. хДиллэнэлэр тузан туздырып. М. Крыймов. II рэв. мэгъ. щиллэнеп. Жил кебек, жил-жил, бик тиз хэрэкэт итеп.— Бу Гайрэтулла чуар йерэккэ ни ждитмэгэн тагын? Сэлам дэ бирмичэ. кая 6i лай ждиллэнеп чаба? Ф. Хесни. Соня. Стрельцовка утырып торырга кушып. узе ждиллэнеп кул юарга чыгып китте. И. Гази.
5.	куч. Жилкену, ашкыну, ярсу, нинди дэ булса бер вшне ярсып башкару.— Тимбиков. мин синец ждиллэнеп тотыну гадэтлэрецне яхшы белэм. Г. Ахунов.
6.	куч. Гайрэт ору, этэчлэну. Фетнэдэ башлык кылган теге кукрэк калайлы Хэйрулла староста узалдына ждиллэнде:—Ат. атсац ami Улсэм. шэйит китэрмен. Г. Ибрайимов.— Бу генерал зерэ тецкэгэ тиде. Ну. мин эйтэм. бик ждиллэнэсез. генерал, без ждиллэнэ башласак, нишлэрсец икэн. Г. Эпсэлэмов.
ЖИЛЛЭТКЕЧ и. Ьава алмаштыру жайланмасы, вентилятор. Аныц каютасында ниндидер кнопкалар. пультлар. релелэр тулып ята. Шулар белэн ул, урыныннан тормыйча гына, утны. радианы, ядил-лэткечне кабыза яки сундерэ ала. Р. Мостафин.
ЖИЛЛЭТУ ф. 1. Жил керту, жил кертеп йавасын алмаштыру, сафландыру. Ул элек-электэн мэчетне карап, э/дэйлэрендэ ждиллэтеп, кышларында мичлэрен ягып берузе мэчет йортында яшэде. Г. Минский. Баваныц составын нормаль хэлдэ тоту ечен. мэктэп биналарыныц ждиллэтелуен кузэтеп торырга кирэк. Анатомия.
2.	Ясалма жил тудырып жилэслэидеру, тирне кип-теру турында. }Дилпэзэ белэн битне. кукрэкне ждил-лэту.
3.	к. жилгэру (2 мэгъ.). Йерэк аша уткэн вакый-галарныц — кирэкмэстэйлэре, орлык ждиллэткэн-дэ очкан кибэк кебек, барыбер онытылып бетэ. Каз. утл.
4.	Жилдэ тоту, жилдэ, кояшта тотып киптеру. Кендез ейдэ бер ялгызы гына калганнан соц, ул [Хэдичэ тути], Газизе турында уйланып. кулына бер эш тота алмыйча йерде дэ, тур яктагы зур сан-дыкны ачып, Газизнец киемнэрен ждиллэтергэ булды. Г. Бэширов. || куч. Нэрсэне дэ булса кетеп тышта (жил йэм салкында) озак торырга мэжбур иту турында. Поезд кетэм. Бик артык мдиллэтте инде бу станса. Л. Гумеров.
ЖИЛЛЭУ ф. 1. Жил чыгу, кечле жил ису. Буген дэ ждилли, давыллый. йавада циклон бугай. X. Туфан. Яцгыр, чынлап та, яварлык тугел иде, ниндидер кы-сыр, лэкин шулай да кечле. тыелгысыз экдиллэу генэ иде бу. Н. Фэттах. II Кечэю (жил турында). Ж,ил ждил-лэми томан ачылмый. Бер ждырламый куцел басыл-мый. Жыр.
2.	Жилдэ кибу, кипшену.— Сереп ташлаган ждир чэчелми ждиллэп ята торгандыр. Р. Ишморат. [Ур-маннан чыккач] юл да бераз ждиллэгэн булыр. Г. Бэширов.
3.	к. жиллэту (2 мэгъ.). [Зариф] ике куллап би-тен-кукрэген кат-кат ждиллэде дэ суынган чэенэ урелде. Э. Еники. }Цэйгэ чыксац, ждиллэр ечен Ж,эй келэткэ урныцны. Жыр. II куч. Иркенгэ, хозурга чыгу, кэеф ачу. Галиэкбэр агайныц конторщиклары йэм приказчиклары эчендэ: .Эйдэ, бераз куцел ачып. ждиллэп кайтыйк эле",— диючелэр бу ладыр иде. Ш. Мехэммэдев.
4.	рэв. мэгъ. щиллэп. Жил кебек, жил-жил, бик тиз генэ.— днэ. тагы берсе ждиллэп килэ. Д. Аппакова.
5.	Жилгэ селкену, жилгэ жилфердэу. Бакча ар-тындагы may башында Жиллэп утыра ап-ак кыл-ганнар. Г. Рэхим.
О Жиллэп тору — кен жилле булу, кечле жил ису турында. Кене буран, ждиллэп тора, ескэ карлар сылана. Бэет. [/few] салкынчарак булып, ждиллэп торганга, бишмэтемне дэ бирде. Г. Бэширов. Жиллэп яву — кар яки янгыр яуганда кечле жил ису турында. д далада-----Учаклар янмый — Жиллэп
яуган кезге яцгыр Сундереп уткэн. Г. Хужиев.
ЖИЛПЕНУ ф. 1. Канат кагу, канатларны жэеп, очып китэргэ омтылу (кошлар турында). Ара-тирэ аларныц берсе. яныма тешеп. эйлэнэмдэ канатлары белэн мдилпенеп оча. Э. Еники. Менэ ул ждилпенеп торды, ждилпенэ-ждилпенэ: .Кик-ри-кук1 Кик-ри-кук! Уяныгыз хэзер у к!"—дип кычкырды. Ж- Тэржеманов.
2.	Гэудэне житез генэ сикертеп, кошлар жилпе-нуенэ охшаш хэрэкэт ясап кую. [Айдар], ядицел генэ ждилпенеп, толыбын коде. Ф. Хесни.
3.	к. жиллэну (2 мэгъ.). Кулъяулык белэн ждилпенеп утыру. II Кулларны ашкынып-ашкынып болгау, куллар белэн терле кискен хэрэкэтлэр ясау. Оркестр каршында дирижер, аныц агарып килэ торган башы, туры аркасы, ждилпенеп-ждилпенеп киткэн куллары — безнец Закирныц илэс-милэс кузлэренэ чалын-ган нэрсэлэр шулар була. И. Гази.
4.	Жилдэ салмак кына селкену, тибрэну. Бакча-дагы яфраклар да. йомшак ждал тэзеире белэн ждилпенеп, гуя экрен генэ сейлэшэлэр. Ш. Камал.
5.	куч. Талпынып алу, нинди дэ булса эшне ак-тиврак, интенсиврак башкару. Э фронт бер канаты
ЖИЛ
771
ЖИЛ
белэн эцилпендеме. аныц икенче канаты да селкен-мичэ калмый. Г. Эпсэлэмов.
6.	куч. Жилкену, очыну, ашкыну (кунел турында). Бервакыт мине лэтыйф бер еермэ сарып алган иде. Ул минем-----бетен ввэцудемне эллэ нинди бер лэз-
зэт белэн эцилпендерэ, очыра, келдерэ, елата иде. Ш. Камал. Уйный гармонь, бии бармак, эцилпенэ куцел. Э. Юные.
ЖИЛПЕР с. к. жилфердек. Майланып беткэн эци-лэнле.---эцилпер сакаллы карт Афзал хэлфэ шу-
лай у к мендэр естендэ утыра. Ш. Маннур.
ЖИЛПУЧ и. 1. Тегермэндэ ташларны эйлэндереп алган стена.
2. Уртасы тагарак сыман бераз колашаландырып эшлэнгэн, он салу ечен хезмэт итэ торган жэенке агач савыт. Бервакыт энигэ ипи изэргэ эцилпуч тутырып он илэп куйганымны да хэтерлим. Ф. Хесни. [Гами-лэ:\ Мортазага ни булган, койрыгы кейгэн мэче кебек чыгып китте. Чак-чак кына эцилпучымны бэреп онымны тукмэде. Т. Гыйззэт.
ЖИЛПУЧЛАНУ ф. Колашалану, жилпуч, колаша рэвешенэ кереп ину, чокыраю (мэ элэн, янгыр астында калган куна тактасы жилпучлана).
ЖИЛПЭВЕЧ и. 1. к. жилпэзэ (1 мэгъ.). [Ата кертлек] зэцгэрсу-кара койрыкларын эцилпэвечтэй тырпайтып. ескэ тараттыра. Г. Хэсэнов.
2. к. жиллэткеч. Типография залы уртасында басу машинасыннан бер-бер артлы, эцилпзвеч канатлары-дай булып, яца елныц беренче кене газеталары чыгып тора. Г. Минский.
ЖИЛПЭГЕЧ и. к. жилпэзэ (1 мэгъ.). [Кешелэр] еш-еш сулыйлар, кулъяулыкларын эцилпэгеч итеп, кызарган йезлэренэ haea .сибэлэр". М. Шэрифуллин.
ЖИЛПЭЗЭ и. 1. Жэйгэч ярымтугэрэк ясап, ясалма жил булдыру, жиллэту ечен кулланыла торган жайланма— зиннэт эйбере; русчасы: веер. Менэ шушы Бухенвальдта бит инде комендант хатыны Эльза Кох кеше тиресеннэн куплэп абажурлар, сумкалар, эцилпэзэлэр ясатып. сэудэ оештырган. Г. Эпсэлэмов. [Хэмдия] бер креслога кибаранэ генэ утырган. Ку-лында эцилпэзэ. Калфакчан. М. Фэйзи. || с. мэгъ. Жил-пэзэгэ охшаш, ярым тугэрэк рэвешендэге. [Кэккук] кечкенэ башлы, эцилпэзэ койрыклы---бер кош икэн.
Э. Еники.
2. Каурый сабынын бер ягына рэттэн урнашкан йоннар. Контур каурыйларда сап, аныц ике ягында эцилпэзэ була. Сабы белэн бергэ эцилпэзэ эцицел эластик пластинка тези. Зоология.
3. бот. Кайбер усемлек орлыкларында очып тарала торган жинел канатчыклар. Ике эцэпле эцил-пэзэсенэ ябышып, ерэцге орлыклары очып йери. М. МэЬдиев.
ЖИЛПЭЗЭЛЕ с. Жилпэзэ (1 мэгъ.) формасындагы, тезелеше белэн жилпэзэгэ охшаш. Тагын да эчтэрэк, еч-дурт метр озынлыкка сикереп, эцилпэзэле камыш эцэелэ. М. Хэсэнов.
ЖИЛП¥ ф. 1. (Канатны) кагып, селкеп алу (кошлар турында). Урдэклэр шулай уйга чумганда, кук-тэн бик эцитез итеп канат эцилпегэн тавыш ишетелде. А. Алиш. Энэ ничек ак каз, кац-кац-------
итеп, канатларын эцилпеп кагына. М. Гафури.
2.	Жиллэну (2 мэгъ.), жилпену (3 мэгъ.). Ул кеше — кояш эссесеннэн кызарып, борчак тирлэр чыккан битен эцилпи-эцилпи:—Сезнец монда куренеш бик матур икэн, дача алырга буламы моннан?— диде. М. Гали. II Ьаваны жилэслэндеру ечен кулга тоткан эйберне селку. Узем ечен генэ булса. кереп тэ тормас идем,— диде Гарэфи, пар беркегэн башына буреген эцилпи-эцилпи. А. Расих.
3.	Жилгэ тоту, жилгэру, югары чееп, ашлыкнын чуп-чарын жилгэ очыру. Тузаннан, терле чуп-чар-дан, буш бертеклэрдэн чистарту ечен. карабодайны эцилпучка салып эцилпилэр. Хал. ашлары. Сэйфи, иелэ тешеп. Мэулиха белэн дпипэ арасында торган юкэ кисмэктэн бер уч бодай алды. Аны учында эцил-пергэ тотынды. Г. Бэширов.
4.	Жилфердэту, селкету. Пэрдэлэрне эцилпеп-эцил-пеп, Тэрэзэдэн эцил бэрэ. Ф. Кэрим. II Селку. Нарат-лар ваемсыз йезеп йергэн болытларга яулык эцилпилэр сыман. М. Госмаиов.
5.	куч. Ыргыту, ату, томыру. [Шэкур] еелеп яткан тимерлэр эченнэн берсен элэктереп алды да куз иярмэслек эцитезлек белэн дуцгыз тарафына эцилпеде. М. Эмир. Куккэ эцилпербез тэнецне кел итеп, Моннары йереэц аны мыскыл итеп. Ш. Бабич.
ЖИЛСЕЗ с. 1. Жил исми торган, тыныч, тымызык. Ьава салкын тугел. эцилсез, кук йезе болытсыз. Ш. Камал. Жилсез тацда яуган йомшак кар кук, Шомырт чэчэк коя чэчецэ. Ф. Кэрим.
2. Жил йерми торган, ышык. д алмагач эцилсез урынны ярата. Г. Эпсэлэмов. Якуб бер эцилсез поч-макка сыенды да шул ерак утка карап тора башлады. И. Гази.
ЖИЛСЕНДЕРУ ф. к. жиллэту. [Хэйри] бераз ты-нычлана, изуен чишеп, эцилсендерэ, мацгай тирлэрен сорта. Г. ИбраЬимов.
ЖИЛСЕНУ ф. 1. Аз гына шешену. [Алмаевныц] битлэре сарырак, куз кабаклары эцилсенгэн, эцыер-чыклар да куренэ. И. Гази. Каты эцилдэн сугышчы-ларныц битлэре, куллары ярылып бетте, куз кабаклары эцилсенде. Г. Бэширов.
2. мед. Ялкынсынып шешу. Жилсену процессы. □ —Буген тендэ этиегез денья куйган. Упкэсе эцилсенуеннэн. Д. Вэлиев.
3. Артык кызып киту, ярсу. Жирдэ уксеп яткан Гелсемгэ Аяк белэн терта офицер:—Ник елыйсыц, ташла, я. эцитэр, Кутэр башыц, артык эцилсенмэ. Ф. Кэрим.
ЖИЛСЕТУ ф. 1. Аз гына шешендеру.
2. Жил кету, жил кен деру, ашкындыру. днэ шул эцир таплары Нургалинец куцелен эцилсетеп куйды. Тиздэн, тиздэн ул таплар зураер, may бите тоташ ачылыр, беренче улэн тертеп чыгар. Э. Еники.
ЖИЛТЕРЭТУ ф. 1. Тарткалап-йолыккалап, эткэ-лэп-терткэлэп, ашыктырып ни дэ булса эшлэту, эшлэргэ мэжбур иту. Мин аныц ай-ваена карамадым. эцилтерэтеп сэхнэгэ алып мендем. М. Эмир.— Хэзер ук барып эцилтерэтеп алып килэм мин аны. Г. Эпсэлэмов.
2. Селкетеп, сикертеп, дебердэтеп алып бару турында. ЖиЛтеР^теп чыбык тарантасны. Жирэн кашка алга ашкына. Ш. Медэррис.
3. рэв. мэгъ. щилтерэтеп. Тиз-тиз генэ, жэЬэт кенэ, житез генэ. днэ бер ак эцицсэлесе, башын кал-кытмыйча гына, учмаларын эцилтерэтеп кутэреп сала. И. Гази. Хэзрэтне ларкылдатып кэнэфигэ утыртты да эцилтерэтеп башындагы чалмасын элеп куйды. Ф. Эмирхан. II Шау-гер килеп. Жилтерэтеп кенэ бер кул чабып алдылар. Г. Бэширов.
О Жилтерэтеп чыгару — жэЬэт кенэ куып чыгару, жнлкэлэп чыгару.— Кичэ ТаИирны эцилтерэтеп чыгарганыцны кургэч, исем-акылым китте. Э. Айдар.
ЖИЛТЕРЭУ ф. 1. Жинелэеп киту, жил кебек очу. Аягым, тоялмый ничек тэ, Узеннэн атлады ишеккэ; Мин очам, мин барам, эцилтерим, Колакта бер аваз — тим-трим. Н. Исэнбэт.
2. рэв. мэгъ. жилтерэп. ЖэЬэт кенэ, ашыгып, бик тиз. Ул яцадан коридорга борылып чыкты йэм эцилтерэп кереп килуче Васильев белэн кара-каршы
49*
жил
772
ЖИЛ
очрашты. И. Гази. Хатын, уз оясын йежумнэн сак-лаучы урман кошы кебек, жилтерэп, солдатлар естенэ ыргылды. К. Нэжми.
ЖИЛТЕР-ЖИЛТЕР рэв. к. жил-жил. Зелхэбирэ, жилтер-жилтер атлап, клубтан чыгып китте. Р. Техфэтуллин.
ЖИЛТ-ЖИЛТ рэв. к. жил-жил. Сэмигулла абзый. Жилт-жилт атлап, урам аша чыкты. М. Шэрифуллин. Мортаза боларныц сейлэшулэрен ишетеп алды бугай, жилт-жилт атлап килде дэ Гыйззэтулла ба-байны узенэ таба сейри башлады. Г. Иделле.
ЖИЛФЕРДЕК с. Жилфердэп торган. Хэзер инде яшел эшлэпэле геологлар, жилфердек палаткалар белэн — берэуне дэ тац калдыра алмыйсыц. Р. Техфэтуллин.
ЖИЛФЕРДЭТУ ф. Жилфер-жилфер китеру, тиб-рэндеру. Жиллэр исэ тал тибрэтеп, Байракларны Жилфердэтеп. Э. Ерикэй. Жилфердэтеп жилгэ галс-тугын, Саф алдыннан атлый вожатый. Г. Хужиев. Якубныц уц ягыннан, буш жицен жилфердэтеп, Серебряков бара, сул ягыннан жицел свякле Васильев атлый. И. Гази.
ЖИЛФЕРДЭШУ ф. Жилфер-жилфер кнлеп тору, жилфердэп бер-берсенэ бэрелу (агач яфраклары турында). Яца гына узалдына жилфердэшеп торган нэфис яфракларын ачкан яшел каенныц очына ул килеп кунды. Э. Еники. Ак пэрдэлэр жилфердэшкэн тэрэзэ эченнэн яцгыраган — дэртле тавышларын, шат келулэрен сеенэ-сеенэ тыцлый идек. Э. Еиики.
ЖИЛФЕРДЭУ ф. Жил искэнгэ селкену, жилфер-жилфер килу. Искэн жил белэн аныц чал сакалы жилферди. Э. Айдар. Казан кремленец куп катлы манарасында Советларныц ялкын тесле ал байрагы Жилферди. К. Нэжми. [Пионерларныц] галстукла-ры жвйге кояшта ялкын теллэредэй жилферди-V. Гобэй.
ЖИЛФЕР-ЖИЛФЕР аваз ияр. Жинел яссы эйбер жил белэн еш-еш селкенгэндэ, тибрэнгэндэ чыккан тавышны белдерэ. Тирэдэге агач яфраклары акрын гына искэн жил белэн ни нэреэ хакындадыр жилфер-жилфер сейлэшэлэр. Г. ИбраЬимов.
Жилфер-щилфер иту (килу) — жилгэ селкену, жилфердэу. Челтэр элдем читэнгэ, Жилфер-жилфер итэргэ. Жыр. Кызыл галстугы Жилфер-жилфер килэ Жиллэрдэ. Г. Хужиев.
О Жилфер-щилфер йеру — жил-жил йеру, ашыгып, кызу-кызу Ьэм жинел атлап йеру. Жилфер-жил-фер йермэс идем. Жил тавышын сизмэсэм. Жыр. Жилфер-жилфер дэ генэй, ай, йергэндэ Жил ачадыр минем куенымны. Жыр.
ЖИЛЬЯК с. сейл. Бернэрсэ турында да тептэн уйламый, Ьэрнэрсэгэ естэн генэ карый торган, жинел табигатьле (кеше турында).— Энисе, авызы суздэн бушамас, бик жильяк хатын, жае килсэ-килмэсэ, сейлэп йери. Р. Техфэтуллин. Мица,---жильяк
малайга. нэкъ энэ шундый кисэту сузе житми иде булса кирэк. Ф. Хесни. || Узенен тепле фикере булмаган, аумакай. Мингаян кебек жильяграк хатыннар, председательнец эйбэт сыйфатларын телгэ менге-реп: .Кее килгэндэ менэ дигэн кеше ул’, дип мактап йерделэр. С. Рафиков.
ЖИЛЬЯКЛАНУ ф. Узен жильяк кешелэрчэ тоту, жилбэзэклэну. Шулай хэвефлэну катнаш жильяк-ланып чабып йергэндэ, хоп элеге вакыйга. Ф. Хесни. Аныц----уз чамасын белмичэ. жильякланып эчуенэ.
акылын жуйганчы зчуенэ куцелендэ рэнжу уянды. Г. Ахунов.
ЖИЛ-ЯЦГЫР жый- и. Жил Ьэм янгыр, жиллэп яуган кечле янгыр. Жилле кенне юлчыларны Имэн
саклый жил-яцгырдан. М. Жэлил. Жил-яцгырданмы яисэ башка берэр еэбэптэнме кызарган кузлэре белэн ара-тирэ яшь егеткэ мыскыллап караштырга-лап ала да йезен чыта. А. Шамов.
ф Жил-яцгыр тидермэу — бик нык саклау, иркэ-лэу; яклау.— [Кызыгызны] йич жил-яцгыр тидерми иркэлэп устердегез дэ. инде узегезне гомерлеккэ оятка калдырганда да суз эйтергэ котыгыз чыгып тора. М. Фэйзи. Жил-яцгырдан саклау — бэла-каза, терле авырлык яки гаеплэнудэн саклап, канат астына алу. Нэгыйм. кулакларны жил-яцгырдан саклар ечен. бандитны утереп ташлый. Ш. Камал.
ЖИЛ ЭК и. 1. Итлэч вак жимеш бирэ торган кайбер улэн яки куак усемлеклэрнен атамасы составында килэ: каен жилэге, мук жилэге, кура жилэге, нарат жилэге, буре жилэге Ь. б.
2. Розачалар семьялыгыннан тамырдан чыккан мы-екчалар ярдэмендэ урчи Ьэм вак орлыклар белэн кап-ланган татлы, итлэч кызыл жимеш бирэ торган улэн усемлек; жир жилэге; русчасы: клубника. Чикерткэ-микерткэ жилэк яфрагына менеп утырды. озын аяк-ларын жяйларга тотынды. А. Алиш. II Шул усемлек-нен ашарга яраклы татлы жимеше.— Жилэк жык> сылтавы белэн килгэн мирза кызы Хэмдия белэн ка-вышуыца комачаулыйммы? М. Фэйзи.— Менэ бу кып-кызыл. эп-эре. иц тэмле жилжлэрне этиемэ дип калдырдым. А. Эхмэт. II с. мэгъ. Шул жилэктэн ясалган. Жилэк вареньесы. □ [дна], тастымалга урап. жилэк каклары куйды. М. Гафури.
3. тарт. форм, жилэгем. Яратып, иркэлэп мерэжэгать иту сузе. Кайт, чэчэгем. кайт, жилэгем, Сагына сине иллэрец. Ф. Бурнаш. Яраларым кечле, кил, жилэгем, Йерэк дэваларын биреэнэ! М. Жэлил.
Жилэк суы — жилэк-жимешне кайнатып ясалган татлы салкын эчемлек, ширбэт суы (аш мэжлесендэ ин азактан китерелэ). Жилэк суына тотындылар. Курманаев, салкын су эчкэн кебек, башын артка ташлап, колт-колт эчэ башлады. И. Гази. Жилэк чыпчыгы — милэш чыпчыгы семьялыгыннан сыек сары тестэге кечкенэ сайрар кош; русчасы: малиновка.
О Жилэк кебек (кук, шикелле) — 1) кып-кызыл. Жилэк кебек ирененнэн Суырып упеэц — бал тома. Жыр; 2) бик чибэр, таза Ьэм тулы (гадэттэ яшь кызлар турында).— Бик эйбэт, бик уцган, жилэк шикелле бер кыз. Г. Камал.
ЖИЛЭКЛЕ с. 1. Жилэк тутырылган, жилэк салынган. [ЗеЛрэ] жилэкле савытын кыйшайтып ку-тэргэн килеш чыга башлый. А. Эхмэт.
2. Жилэк куп усэ торган. [Галлэм абзый тешендэ} кызыл чикмэн жвйгэн кебек жилэкле жиргэ оч-рауларын. Вахитнец дэ, кызыгып, шуларны жы%Рга керешуен кургэн имеш. М. Гафури.
ЖИЛЭКЛЕК и. Жилэк куп ускэн жир, жилэк куп булган урын. Бераз эзлэп йергэннэн соц, ул кабыр-гада элегэ бер дэ кеше кулы тимэгэн жилэклек тапты. М. Гали. Шул жилэклеккэ атылдым мин чабып, Бетте кеч... яндым... егылдым капланып. Ф. Бурнаш.
ЖИЛЭКЛЭНУ ф. Жилэк усемлеклэрендэ, чэчэк-лэре коелып, орлык тартмачыклары — жилэклэр барлыкка килу. [Мэдинэ] жилжлэнеп килгэн карлыган куаклары, кыяр йэм суган тутэллэре арасында илэс-лэнеп йерде. III. Хесэенов.
ЖИЛЭКЧЕ с. Жилэк жыярга Ьэвэс, жилэккэ йеру белэн мавыгучы. Аны ЖиЬан эби дип, балалар жилжче эби дип йертэлэр иде. Г. ИбраЬимов. Ан. мэгъ.— Гали, энэ курэсецме жилжчелэрне?
. Аппакова. II Жилэк сатучы.— Энкэй, жилжче хатын килгэн. Т. Гыйззэт.
жил
773
жим
ЖИЛЭКЧЕЛЕК и. Хужалыкныц жилэк устеру белэн шегыльлэнэ торган тармагы. Жилэкчелекне устеру. и,с. мэгъ. Жилэк устеру, урчету белэн шегыльлэнэ торган. Ж,илзкчелек совхозы.
ЖИЛЭК-ЖИМЕШ эн;ый. и. Ьэртерле жилэклэр Ьэм жимешлэр.— Син бит белмисец эле минем нинди планнар белэн йергэнне: бакчаны &силэк-эк;имеш белэн кумэргэ уйлыйм мин. И. Гази. Берэр атна уту-гэ, узе алып кайткан э^илэк-э^имеш орлыкларын шыттырды да, узе карап торып, балаларыннан ту-тэллэргэ утырттырды. Г. Гобэй.
ЖИЛЭк-ЖИМЕШЛЕ с. Жилэк-жимешкэ бай. Безнец лэ ящрлэр, эй, билгеле. Матур гелбакчалар шикелле; Сулары ла тэмле бал-шикэрдэй, Урманнары эцилэк-эк;имешле. Жыр.
ЖИЛЭН и. Эченэ мамык куймый гына киц итеп теккэн элекке милли ес киеме (хэзерге жэйге паль-тога бераз охшаган). Сафиулла дигэне — салынкы гына зур борынлы, естенэ кук пустау эцилэн, башына кара чуклы кызыл фэс кигэн, хэлфэ сыман кеше. Э. Фэйзи. [Шэкертлэрнец] естендэ бер кат эщилэн. аякларында табансыз читек. Т. Гыйззэт.
Жилэи пальто — эчсез юка пальто.
ЖИЛЭС с. 1. Бераз гына жил исеп торган, берку булмаган (урын). Ак каенныц ж;илэс кулэгэсе. Кулэ-гэдэ, иркэм, мин дэ син. Ф. Кэрнм. | и. мэгъ. Чэйдэн соц ейалдына щилэскэ чыгып утыр[дык]. С. Сабиров.
2. Салкынча. Килеп бэрде биткэ сэер саф эн;ил. Жанга рэхэт м;илэс, дымлы ул. Ш. Медэррис. Кичке эцилэс эн;ил исэ, Йерэкне сагыш кисэ. Э. Исхак. | хэб. функ. вйдэ бераз беркурэк иде, кул буенда эцилэс икэн. Г. Эпсэлэмов.
ЖИЛЭСЛЕК и. Жилэс булу хэле. [Кичен] йэр э^ирдэ тынычлык хекем еерэ башлап, рэхэт щилэс-лек була, вэ йэркем кендезге мэшэкать вэ хезмэт-лэрдэн ял итэргэ ашыга. Ф. Эмирхан.
ЖИЛЭСЛЭНУ ф. 1. Жилэс, салкынча булып киту, эссе, берку хэлдэн соц бераз салкынчаланып киту. Кен щилэслэнеп, болытлап, бозылырга торган тесле. М. Гали.
2. Жилэс урында яки жилпэзэ, кулъяулык h. б. белэн жилпенеп хэл алу; жиллэну. Кара фикер (эк;и-лэслэнеп): Уц якта торма, бэндэнец уц ягы минем як ул. Г. Колэхметов.
ЖИЛЭСЛЭТУ ф. 1. Жилэс иту, жилэс ясау. Бул-мэне ясилэслэту.
2. з-сыз. Жилэс, салкынча булып киту турында. — Эйдэгез, керик.---Жилэслэтеп тэ тора, тирлэ-
гэн килеш салкын алмасын. М. Госманов.
ЖИЛЭСЛЭУ ф. 1. з-сыз. к. жилэслэту (2 мэгъ.). Кен эцилэслэп тора.
2.	Жиллэну, жилэслэну (2 мэгъ.). Фойеда ясилэслэп йеру.
ЖИЛ ЭТУ ф. диал. Туйдыру, тэмам биздеру. Гел бер ипи генэ ашасац, ул да ясилэтэ. Мэкаль. Тиздэн романнар да эк;илэтэ башлады. Н. Фэттах.
ЖИЛЭУ ф. Ялыгу, туеп бету, кунел бизу, башка курэсе килмэу. [Тэуфыйк кыздан] туйган, ж;илэгэн. Ялыккан. Кен саен куркэ ите дэ туйдыра. А. Гыйлэжев. Агыйделнец буенда усэ кура эщилэге, Чит ясирлэрдэ йери-йери. куцеллэрем ясилэде. Жыр.
ЖИЛУ ф. к. жилдерту (1 мэгъ.). Житкэн егеткэ ни кирэк — менеп ясилэр ат кирэк. Мэкаль. Очыра-очыра юлныц тузаннарын, Жалвп. барды м;ицел машина. Ш. Медэррис. Надя артыннан нибары ун-унбер адымнар гына артка калып, кыска аксыл чэчле бер кыз ж;илеп бара. Г. Эпсэлэмов.
ЖИЛ-ЖИЛ рэв. Жил кебек, бик кызу, тиз-тиз (бару, йеру турында).[ Кадрия] малцйны ядэйэт кенэ
кулыннан элэктереп торгызды да я^ил-ядил капкага таба йегерде. Э. Касыймов.
О Жил-жил килеп — кызулап, ашыгып. Пристань юлында ж;ил-эе;ил килеп м;эйэт атлаган бер кеше куренде. Г. Бэширов. Яруллин — кулын селтэде дэ м;ил-м;ил килеп чыгып китте. М. Хэсэнов.
ЖИ П-ЖИ ПЭС(ЛЕ) с. Житез, тере, хэрэкэтчэн. Жил-эк;илэс\ле\ бала. □ Булсын алар [уракчылар] Жил-м;илэсле эцилдэй Ж,анга рэхэт алып килерлек. Каз. утл.
ЖИМ и. 1. Кош-корт — тавыклар Ьэм казлар ечен махсус эзерлэнгэн азык: керпэ, ярма кебек нэрсэлэрне болгатып ясалган ботка сыман масса. Балалы каз-га м;им тимэс. Мэкаль. Тавык ясиме кутэреп Сэмигулла абзый чыкты. М. Шэрифуллин. II Кош-кортка сибэ торган ярма, бертек. Фэгыйлэ эби, чебилэргэ м;им сибэ-сибэ, узенец ике улы турында сейли. X. Садрый.— Бу айда син бары яситмеш килограмм ясим алдыц, анда да синец тавыклар кер. Э. Айдар. II Усемлек орлыгы — кош-корт ечен азык. Юл кырыен-дагы чирэмлектэ эцим чуплэуче тавыклар, куркудан кытаклашып, як-якка сибелделэр. К. Нэжми.
2.	сейл. Азык, ризык.— Атка я$им мэсьэлэсе нш* чегрэк? Ш. Камал.— ЖимеЧ ясирдэ икэн, куктэ купме генэ эйлэнмэ. тешэсец инде. Б. Камалов. II Ашамлык, ашый торган нэрсэ. вйдэ зэррэ кадэр булсын ясим дэ юк. М. Гафури. || куч. Кунелне, жанны рухи канэгатьлэндерэ торгаи нэрсэ. Сусаганда су юк, яранга м;им юк; КуЛ сузалмый шунда алласы. Ф. Бурнаш.
3.	Балык тотканда кармакка кндерелэ торган суалчан, чебен, корт кебек алдавыч. Жим утыртылган кармак серле тирэнлеккэ тешеп тэ китте. М. Хэсэнов. II «уч. Узенэ тарта, жэлеп итэ торган кеч, сэбэп. Шушы яшь кыз белэн сейлэшу аныц ечен Ефим поп йортына тарта торган бер я$им иде. М. Галэу.
4.	куч. Нэрсэнен дэ булса асылы, теп мэгънэсе, ин кирэклесе. [Нэфуш], сузнец знамен чамалап алып, келеп куйды. Г. Ахунов.
ЖИМБАЛЫК и. махе. Эрерэк ерткыч балыкларны кармак белэн тотканда жим итеп кулланыла торган вак тере балык.
ЖИМЕРГЕЧ с. Юкка чыгара, бетерэ, жимерэ торган. Килегез. ясыйбыз дошманга Жимергеч, бетер-геч ударлар! Э. Ерикэй. 1943 елныц 26 январенда ---немец фашист армиясенэ эцимергеч ут ачты-лар. Ж. Тэржеманов.
ЖИМЕРЕК с. 1. Жимерелгэн, жимерелеп, ишелеп тешкэн. Хэзер монда Жимерек биналар урынында Гузэл шэйэрлэр тора. Э. Исхак. Урамда я^имерек каралтылар, усеп торган агачлар арасына йекле атлар туктаган. А. Шамов. II Ватылган, сынган яки кителгэн, ватык. ЖимеРек бер балканы Тезэтергэ теште яшь егет. Ф. Кэрим.
2.	Ватык, эшкэ яраксыз хэлгэ килгэн, эшлэми торган. Уцда да, сулда да э^имерек автомашиналар. И. Газн. Иске сабан, ватык агач тырма, ясимерек арба,----арык атлары. М. Гафури.
3.	куч. Таркалган, бету хэленэ килгэн. [М. Гафури] ясимерек хуясалыкны тезэту йэм аны яцабаштан кору нигезендэ илебездэ социализм тезу процессла-рын курде йэм шуца актив катнашты. М. Жэлил.
4.	куч. Жимерелгэи, карацгы, бозык (чырай, каш-куз турында). [Старшинаныц] чырае бик я^имерек иде. X. Камалов.
5.	и. мэгъ. к. жимереклек. [Дошман утте] Тыныч илгэ бэла-каза сибец, Онпщлмаслык эщимерек кал-дырып. Э. Ерикэй.
жим
774
ЖИМ
ЖИМЕРЕКЛЕК а. 1. Жимерелгэн, ватылган корылманын калдыклары, корылмалары жимерелгэн урын, хэрабэлек.
2. Тормышта, хужалыкта булган таркалыш, бел-генлек. Беренче бетенденья йэм гражданнар сугышы елларында жимереклеккэ, ачлыкка----дучар ител-
гэн Россия чиксез зур авырлыклар кичерде. Д. Вэ-лиев. ЖимерекЛекне, бвлгенлекне инде жицэбез! М. Жалил. II Эштэ унышсызлык. житешсезлек. Чын дус алга киткэн якны курсэ, Йезе китэ айдай ачылып. Житешсезлек, жимереклекне курсэ, Тэнкыйть итэ, эчтэн ачынып. М. Гафури.
ЖИМЕРЕЛМЭС с. к. жимерелмэслек. Ялкынланып бердэм хис белэн, Жимерелмэс ныклы кеч белэн... Саклый алар шулай узлэренец Ерактагы туган ил-Лэрен. Э. Исхак.
ЖИМЕРЕЛМЭСЛЕК с. 1. Ныклы, жимерелми, ва-тылмый торган. У ль ба суын ярып кап уртага Жимерелмэслек кыршау суктылар. Э. Ерикэй.
2. Нык, какшамас, кечле. Без сугышны узебез те-лэмибез; Була икэн, Каршы тору юлын белербез. Фронтларга кечле — жимерелмэслек, Корыч колон-налар бирербез. h. Такташ.— Серец эчецдэ торса, йортыц тыныч булыр, жимерелмэслек нык булыр. А. Алиш.
ЖИМЕРЕЛУ ф. 1. Ватылып, ишелеп тешу, аву (йорт, каралты Ь. б. турында). Имэли. жице белэн мацгай тирлэрен сертэ-сертэ, жимерелгэн еенэ карап тора. М. Эмир. Йортлар жимерелгэн, ишек аллары, бакчалары тетелгэн иде. А. Шамов. II Хэра-бэлеккэ эверелу, жимереклеккэ эйлэну. Унар-унике-шэр йортлы кечерэк, кубесенчэ жимерелеп беткэн авыллар барысы да кар астында калганнар. Г. Эп-селэмов. Учен алды халык улы. Учен алды изге жир-лэрнец, Жимерелгэн шэйэр. авылларныц, Утерелгэн хатын, ирлэрнец. Э. Исхак.
2.	Убылу, ишелу, астагы бушлыкны каплау. Шах-таныц жимерелуен хэбэр иттелэр. М. Гафури. Бу бушлык зурайгач, уз естендэге ес катын кутэрэ алмаганлыктан, каты жимерелеп тешэ. Ф. Эмирхан.
3.	Ватылу, ватык хэлгэ килу, эшкэ ярамау. Иц турдэ дерелдэп жимерелергэ торган иске агач кровать, аннан почмакка таба агач жимерек естэл, аныц янында артсыз ике урындык. Г. ИбраЬимов.— [ Трактор} керосинны бик куп эчэ, имеш, жи-мерелгэч тезэтеп булмый. имеш, дигэн булалар. Ш. Камал.
4.	куч. Яхшы гына, унышлы гына бара торган жирдэн кинэт начараеп киту (хэл, эш, тормыш-кен-куреш Ь. б. турында).'—Ачлык елны жимерелгэн тормышны да рэтлэми ярамый. Ф. Бурнаш. Кенку-реше жимерелгэн йэркемнец кузе шул яца чыгачак кечлэргэ юнэлде. М. Гафури. II Нинди дэ булса хэлнен юкка чыгуы турында. Бу-----тынлык уйлама-
ганнан гына ишек янында ишетелгэн тупас тавыш-лар тарафыннан жимерелде. М. Эмир.
5.	Таркалу, таралу, яшэудэн туктау. Жимерелгэн Алтын Урда дэулэтеннэн аерылып, Идел буена килеп, ханлык торгызучы Казан ханыныц----баскын-
чылык итуе — бик табигый хэл. М. Жэлил. Вэли-шиннец куп кенэ компаньоннары. Корнилов фетнэсе Жимерелу белэн ук, э кайберлэре элегрэк тэ, Кавказ, Дон йэм Себергэ кученэ башладылар. К. Нэжми. II Бету, нигездэн узгэру. Бакырганидэн алып Тукай аркылы хэзергэ кадэр биш йезлэрчэ шагыйрьлэр тарафыннан сузылып килгэн татарныц иске шигъри еслубе жимерелергэ тиеш. h. Такташ.
6.	Тормышка ашмау, утэлмэу (план, хыял, эш Ь. б. турында). [Ш. Камал эсэрлэрендэ] *матур, тэмле
хыял йэм еметлэр йэрвакыт жимерелеп, алар уры-нын эчпошыргыч, куцелне сыкраткыч, омтылышлар-ны буучан чынбарлык ала. Г. Нигъмэти. Жайланып килэ торган эш белэн канатланган укытучыны кинэт шиклэну, курку чолгап алды: эллэ тагын жиме-релэме минем эш? Э. Фэйзи.
7.	куч. Бозылу, карангылану (чырай, каш-куз турында). Аларныц авыз-борын салынган, каш-куз жимерелгэн, [эчтэн] коеп йерилэр. Ф. Эмирхан. Коц-гырт куе кашлары бер жимерелеп, бер кутэрелеп, чыраен тиз алмаштыралар. М. Эмир.
8.	куч. Артык ару, ватылу, талчыгу. Жир астыннан жимерелеп чыгасыц да, чак-чак тамак ялгап, сигез-тугыз сэгать изелеп йоклыйсыц. Ш. Камал.
О Жимерелеп агу — актарылып, кечле ташкын булып агу (болыт, язгы ташуда бозлар Ь. б. турында). Жир, кук — йэммэсе, югарыда жиллэнеп. дул-кынланып, тау-тау жимерелеп аккан болытлар белэн карацгы тескэ чумдылар. Г. ИбраЬимов. Жимерелеп уну (усу) — иген яки яшелчэ-жимешнен бик мул уныш бируе турында. Зур болытлар кук йезен каплап килэ тау-тау булып, Жимерелеп ускэн иген-нэргэ карап, зур яу булып. М. Гафури. Жимерелеп эшлэу — барлык кечне куеп, узенне аямыйча эшлэу. — дллэ мин каторжникмы жимерелеп эшлэргэ! Ш. Камал.
ЖИМЕРТТЕРУ ф. к. жимерту (2—3 мэгъ.).— Бил-лэйи, уземэ тапшырыгыз, узем жимерттереп эшлим моны. Г. Минский.— Нэрсэ жимерттереп ятасыц? Ф. Бурнаш.
ЖИМЕРТУ ф. 1. к. жимеру (1 мэгъ.). Урамна-рында буйдан-буйга туплар герселди, бетен нэрсэне сытып, жимертеп, укерэ-укерэ танклар йери. Г. Бэширов. Дошман сафын шулай жимертеп Бара тор-сын батыр уз юлында. Э. Исхак.
2. сейл. Зур эшлэр башкару.— Я. ни эш жимертеп йерисец, Егор кордаш? Г. Гобэй.
3. рэв. мэгъ. куч. щимертеп. Нинди дэ булса эшне яхшы, менэ дигэн итеп башкару турында. Ирлэр белэн бергэ жимертеп печэн дэ чапты, келтэ дэ кертте ул. Н. Фэттах. Уйныйк эле, келик эле, Шат-ланып йерик эле; Эштэ дэ без сынатмыйбыз, Жимертеп биик эле. Ш. Маннур.
о Жимертеп йеру — таза, сэламэт булу турында. — Шуннан соц Эхмэтжаным кеннэн-кен терелэ барды. Хэзер, узец белэсец, нинди жимертеп йери. тимер шикелле таза. А. Шамов.
ЖИМЕРУ ф. 1. Ватып, ишеп тешеру (йорт, каралты Ь. б. ш. корылмаларны). Мин килеп житкэндэ, ул [трактор] кемнецдер кара мунчасын жимереп утеп,----Имэли каралтылары естенэ килэ иде.
М. Эмир.— Теге аклар жимереп киткэн куперне те-зэтер ечен таш чыгара идек. Г. ИбраЬимов. || Ватып, кырып, хэрабэлэр хэленэ китеру.— [Дошман] данлы Сталинград шэйэрен жимерэ. Р. Ишморат. Кайсы якка гына колак салма, герс тэ герс жир селкетеп. [дошман] химаясез шэйэрлэрне жимерде. Э. Еники.
2.	Нэрсэне дэ булса вату, бетенлеген, тезеклеген бетеру.— Беркен килеп, келэт ишегемне жимереп киттелэр, рэтлэп куя алмыйм шуны: кадак юк. И. Гази.
3.	куч. Жэмгыятьне, нинди дэ булса оешма, идарэ системасын Ь. б. ш. нигездэн юкка чыгару, башкача узгэртеп кору. Капитализмны жимеру. □ 6ч йез еллык династияне. патша монархиясен жимеру ечен революция жиленец бер исуе житте ич. К. Нэжми.
II Юкка чыгарырга омтылу, таркату, корткычлык эшлэу. Хэзер ул, безнец арага кереп, тыштан колхоз яклы булган булып, эчтэн бетен кече белэн колхоз-ны жимерергэ маташа. Г. Эпсэлэмов. Син, хамелеон,
жим
775
ЖИМ
тесец алмаштырып, Безнец арабызда калганеыц, Ку-лакларны яклап, Бэр эшецдэ Жимеру юлын алып баргансыц. h. Такташ.
4.	куч. Тэртипкэ кергэн, урнашкан, у3 агымы белэн бара торган эшне, хэлне бозу.— Солтан, син бу адымыц белэн минем тормышымны эк;имереп, тэмле хыялларымны эн;илгэ очырдыц. Т. Гыйззэт. Оттоныц да бу законны эщимерэсе килмэде. А. Алиш. Ага белзн сецел йерэгендэ туган нечкэ хислэрне тупас рэвештэ щимермэс ечен, Кучэрбайга шаярып суз кушкан булдым. М. Эмир. II Нинди дэ булса эш, хэлне юкка чыгару.— дткэсе бик борчыла — гомерем буенча саклап килгэн абруемны щимерэсез. ди. Г. Ибрайимов.— Жимерделэр тынычлыгын авылныц, эк;имерде-лэр. Ф. Бурнаш.
5.	куч. Утэргэ, башкарырга, тормышка ашырырга ирек бирмэу (уй, план h. б. турында). Бу эш, бер яктан, безне тергезеп Ьэм гайрэтлэндереп эк;ибэрде, икенче яктан. дошманныц куцелен тешереп, еметен эуимерде. Ф. Эмирхан. Бирелергэ лэкин уйламыйлар Илен сейгэн батыр испаннар; Фашистларныц уен эпимер ргэ Окопларга килеп басканнар. Э. Исхак.
6.	Жыеру, гадэттэге торышын бозу, чыту (чырай, йез, каш, куз турында). Сэйфетдин карт почмакта посып торган карчыгына. кашын э^имереп, кырыс кына эмер бирде. Г. Бэширов. Ул, кашларын эк;име-реп. явыз, усал итеп, тубэн карап йери башлады. А. Шамов.
7.	сейл. к. жимерту (2—3 мэгъ.).— Я. нэреэ эпимере п ятасыц, курше? дллэ кайларда йереп тэ кайт-тыц бугай. Ф. Бурнаш. Башта моца пыр тузынган-нар иде дэ, лэкин эллэ ни м;имерэ алмадылар. Г. Иделле. Кен буена туктамый щимереп эшлисец. Г. Ибрайимов.
8.	куч. Жину (каршылык, киртэ, авырлык й. б. лар-ны).— Буген безнец актык киртэне дэ э^имереп уткэн кенебез. М. Фэйзи. Юлда булган авырлыкны эцимереп, Коммунизм тезеп барабыз. Жыр.
О Жимеру эше — корткычлык, диверсия. Чит ил-лэрдэ эпимеру эше алып баруга китэ торган чыгым-нар да шуца керэ. Политэкономия.
ЖИМЕТ и. иск. Азык, жим, ашамлык. Жиметенэ карама, егетенэ кара. Мэкаль.
ЖИМЕШ и. 1. Орлыктаи урчи торган усемлеклэрнен чэчэген койганнан сон барлыкка килэ торган орлыгы яки орлыклыгынын гомуми атамасы. Ул киткэндэ чэчжлэрем Яца бередэ иде, Хэзер алар чэчэклэнеп, Жимеш бирделэр инде. М. Жэлил. Чэчэк коела эуимеш бирер ечен, Кен батса да, тагын тац ата. Э. Ерикэй.
2. Кайбер агач йэм куак усемлеклэрнен ашарга яраклы сусыл, итлэч орлык тышчасы. Агач м;имеше белэн, адэм эше белэн [дан ала]. Мэкаль. [Яшьлэр] м;ырлый-эм;ырлый бакчага таралалар, эцрмешлэр ж^ыялар. Ф. Бурнаш. Кайчандыр, эле бетенлэй сабый чакта, Якуб чиянец-----каралып пешкэн тугэрэк
эцимешлэрен авызы белэн эцыярга ярата торган иде. И. Гази. || Кайбер шундый жимешлэрнен атамасы составында килэ. Кара щимеш. Йезем эуимеше. □ Хермэ э^имеше турарга Кемеш пэкелэр кирэк. Н. Исэнбэт.
3. куч. Нинди дэ булса тирэлек, шартлар тээсирендэ яки тэрбия нэтижэсе буларак барлыкка килгэн куренеш турында. Капиталистик системаныц зэЬэрле эцимешлэреннэн берсе ул [кешегэ карата тупас-лык]. Ш. Камал. Безнец муллалар — Бохара эн;имеш-лэре. Г. Тукай. II Казаныш, уныш. Бакчы, дошман улмэгэн, ул кузгала, Херрият эк;имешен халыктан кызгана: Акрын-акрын канлы кылычын кулга ала. М. Гафури. Килмешэклэр килгэн талар ечен Беек
Октябрьныц эцимешен. Э. Ерикэй. || Тырыш хезмэт-нен нэтижэсе. Каюм абзый хезмэтенец щимешлэрен узе татый алмыйча улде. Э. Фэйзи. Бу экрярлар барысы да — безнец икебезнец---езлексез бергэ эшлэ-
вебез щимеше. М. Жэлил.
Жимеш суы — к. жнлэк суы. [Сый] артыннан Фэтхия карчыкныц кеяз кодалар, кодагыйлар алдында мактанычлы эн;имеш суы бирелде. Г. Ибра-йнмов.
ЖИМЕШЛЕ с. 1. Жимешкэ бай, мул унышлы. Язлар чэчэкле булсалар, Кезлэр щимешле була. М. Жэлил. Бакчаларда ченки агачныц Жимешлесен генэ селкэлэр. 3. Нури.
2. куч. Нэтижэле, унай куреэткечлэргэ бай. Утел-гэн юл ерак булмаса да, Эшлэнгэн эш безнец эк;и-мешле. М. Крыймов.
ЖИМЕШЛЕК и. 1. бот. Чэчэк узэге, чэчэкнен аналык органы (жимешлек тебеннэн жимеш усеп китэ); русчасы: пестик. Чэчэкнец нэкъ узэгендэ ж;и-мешлек урнашкан. Ботаника.
2. Жимеш бакчасы, жимеш агачлары ускэн урын.
ЖИМЕШЛЕКЛЕ с. Жимеш барлыкка кнлэ торган, жимеш бнрэ торган. Жимешлэр бары тик эщимеш-лекле чэчэклэрдэн, ягъни щимшэне булган чэчэклэрдэн генэ барлыкка килэлэр. Ботаника.
ЖИМЕШЛЕЛЕК и. Жимешле булу, жимеш уны-шын мул биру сэлэте. Агачныц эцимешлелеге.
ЖИМЕШЛЭНУ ф. 1. Жимеш барлыкка килу. Жи-мешлэнгэн гелнец чэчэклэре Коелып калган тесле тугайда, Яшьлек чагым калды бу кырларда Онтыл-мас эн;ыр булып тыцларга. М. Жэлил. Сайраганнар терле кошлар, ЖимешлзнгэннэР агачлар. 9. Исхак. II Жимеш булып елгереп житу, ашарлык хэлгэ килу. [Алма агачы м;илэккэ:] Ике-еч айда эцимешлэнсэц, синец бэхетец дэ еч кенлек. М. Гафури. Зефэр бак-часыныц кеннэн-кен кечлерэк м;имсшлэнэ. пешэ, ац-кый торган чагы эциткэн хэзер. Э. Еники.
2. куч. влгеру, житешу, нинди дэ булса эш-хэл-иен усешнен ин югары ноктасына житуе. Сугарылып халкым назы белэн Жимешлэнеп эн;ырым м;итеште. М. Жэлил.
ЖИМЕШЧЕ и. Жимеш устеру остасы, жимеш устеруче. Ашлыкчы Ьэм эуимешчелэребез безгэ ашлык вэ эк;имеш э^итештерэлэр. Ф. Эмирхан.
ЖИМЕШЧЕЛЕК и. Жимеш устеру белэн шегыльлэну, жимеш устеру хужалыгы. Жимешчелекне кутэру. II с. мэгъ. Жимеш устеругэ менэсэбэтле, жимеш устерэ торган. Жимешчелек совхозы.
ЖИМЛЕ с. 1. Жиме булган, азыклы, тук. Жимле ш;ан м;ир китэр. Мэкаль.
2. Туклыклы, калорияле.— Вахтасына барган чакта ризыкныц щимлерэген тереп сал. Г. Ахунов.
ЖИМЛЕК и. Кошларга, хайваннарга азык-жим салу ечеи сай эржэ формасындагы махсус жайланма, кечкенэ тагарак. Кызларны барысы да — чебилэр ечен эзерлэнгэн бина да, андагы чисталык та, кечкенэ тагаракларга охшатып ясалган м^имлеклэр дэ Ьэм махсус су эчергечлэр дэ кызыксындырды.~ Каз. утл. [Кошлар ечен] агач ; имл ".лэр ясадым, ей буендагы агачларга элэ башладым. Г. Хэсэнов.
ЖИМЛЕЛЕК и. Калорияле, туклыклы булу дэрэжэсе. Азыкныц щимлелеген тикшеру.
ЖИМШЭН и. Жимешлек тебе (аталанып чэчэген койгач, шуннан жимеш усеп китэ). Вэр кешегэ Ьэр-чак щимеш биргэн Бизэктэге геллэр эцимшэне. Р. Харис. Жиргэ минераль ашламаларны [усемлек] чэчэк атканнан соц. эцимшэннэр ныгыганда керту яхшырак. Йорт эшлэре.
ЖИМШЭУЛЕК и. сир. к. жимешлек (2 мэгъ.). [Фэсхи] бетен деньяны эцимшэулеккэ эйлэндерергэ.
жин
776
ЖИР
ядир йезен шау чэчэк белэн капларга хыяллана аде. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ЖИНАЯТЬ и. 1. Жэмгыятьтэ кешелэр ечен куркыныч тудыру белэн бэйлэнгэн, закон тарафыннан тыела торган гамэл, эш. Халыкта таянычлары булмаган бу бер теркем пычрак яданнар коточыргыч ядинаятькэ хэзерлэнэлэр. М. Жэлил. Егет ниндидер бу пычрак ядинаятьтэ гаеплэнэ — аталар. Г. ИбраЬимов. II Хыянэт, политикага яки халыкка каршы эшлэнгэн зарарлы чыгыш, эш. Кадет, эсер, меньшевик Ьэм миллэтчелэрдэн торган шэЬэр Думаем, бу яди-наятьнец тамырларын каплап калдыру нияте белэн, эшчелэрне гаеплэп карар чыгарды. К. Нэжми.— [Шэ-Ьэрне] калдырып киту революциягэ каршы ядинаять була. Ш. Усманов.
2. Гаеп эш, ярамаган эш, эдэпсезлек.— Эйе, мондый эйбэт дуслар ечен тост кутэрмэу ядинаять булыр иде. Г. Минский.— Мондый яхшы иртэдэ йоклап яту — ядинаять, Гаяз. тор. М. Эмир. II сейл. Алла, дин, шэригатькэ каршы эшлэнгэн эш, генаЬ. — Ни ечен сез алла каршында шундый ядинаятьлэр эшлэп, та кыямэт генаЬлы булдыгыз? Т. Гыйззэт. — ГенаЬым нидер. нинди ядинаятем ечен газап чи-гэмдер. тэцре мине шул бэхетлелэрдэн кылмаган. Г. ИбраЬимов.
Жинаять иту (кылу) — жинаять дип бэялэнэ торган эш эшлэу. [Бу солдатлар], власть тарафыннан куелган эшлэргэ баш ими. мэмлэкэткэ ядинаять иту,----мэмлэкэттэ бунт чыгарырга тырышуда
гаеплэнеп,----улем ядэзасына хекем ителделэр.
М. Гафури. Жинаять естендэ тоту — жинаять эшлэ-гэиен куру, жинаять эшлэгэн вакытында килеп чыгып тоту. Ж,инаять естендэ тотылган симез кеше, башына сугып мицгерэтелгэн сыман, бернэрсэ дэ ац-ламаган кузлэре белэн безгэ караган килеш, шул хэлендэ калды. М. Эмир. Жинаять(не) ачу — жина-ятьтэ теп гаеплене табу, жинаять барышын тикшереп белу. Уз гомерендэ эллэ никадэр, эллэ ни терле ядинаятьлэр ачкан зур тэядрибэле милиционер да шаккатып, гел башын чайкап торды. Г. Гобэй.
ЖИНАЯТЬЛЕ с. Жинаять белэн бэйлэнгэн, жи-наятьтэн гыйбарэт.— Кен тэртибендэ, иптэшлэр, ---соцгы кеннэрдэ булган ядинаятьле вакыйгага ячейканыц нинди карашта булганлыгын кискен итеп эйту — мэсьэлэсе. Ш. Камал. Кесэлэрне капшап, Ьэртерле кэгазьлэрне, хэтер дэфтэрлэрен ядыялар. Болар тагын исемлэнэ, аерым бэйлэнэ дэ ядинаятьле тергэклэр сафына тезелэлэр. Г. ИбраЬимов.
ЖИНАЯТЬЧЕ и. Жинаять эшлэуче, жинаять эштэ катнашучы кеше. Халык ядинаятьчелэрне езгэлэп ташларга ядитеп ярсыды. Г. Гобэй. Ике тапкыр эйткэннец соцында да селкенмэгэнен кургэч, уз-уземне тыя алмадым. бетен кечемне аягыма биреп, ядина-ятьченец уц як кулбашына типтем. М. Эмир.
О Жинаятьчелэр урындыгына (эскэмнясенэ) элэгу — жавапка тартылу; гаепле саналып, судка бн-релу. Кайбер алама эшлэр эшлэгэн кешелэр гадэттэ ---ядинаятьчелэр эскэмиясенэ элэгэлэр. Э. Еннки.
ЖИНАЯТЬЧЕЛ с. Жинаятькэ нигезлэнгэн, асылы жинаятькэ кайтып кала торган. Миллионлаган Солдатлар, бу ядинаятьчел сугышны туктатуны сорап, окопларда, казармаларда митинглар ясап торганда, Вакытлы хекумэтнец сатлык генераллары солдат-ларны Ьеядумгэ алып китэлэр. Т. Гыйззэт.
ЖИНАЯТЬЧЕЛЕК и. 1. Жинаять эш. Ж.инаятьче-лек белэн шегыльлэну.
2.	Жинаятьче булу хэле. Жииаятьчелеген ачУ-ЖИП-ЖИЦЕЛ Артык. дэр. к. жинел. Тын алулар ядип-ядицеЛ. М. Гафури.
ЖИР и. 1. Уз кучэрендэ Ьэм Кояш тирэсендэ эйлэнэ торган, тереклек деньясы булган планета. Космостан Караганда кечкенэ генэ кугелядем шар булып куренэ торган ЖиР планетасында яшэучелэр бэхетле булырга тиеш. М. Максуд. Жэгърэфиядэн ул Жирнец карбыз кебек тугэрэк икэнен эйту белэн, сыйныфта яданлылык башланды. Э. Фэйзи.
2.	Тереклек булган, кешелэр яши торган жир йезе. Кояш янэ кук читеннэн кутэрелеп, узенец квндэге эшенэ — ядирне пешерергэ кереште. Ш. Усманов. II Бетен денья. Брянскийныц кара урманнары... ЖиР~ дэ юктыр бер дэ охшашы. Ш. Медэррис.
3.	Жир есте; жирнен Ьава, атмосфера белэн чик-лэнгэн еслеге. Еракта, кара ядир белэн зэцгэр кук килеп тоташкан урында, ядил тегермэненец канатлары экрен генэ эйлэнэ. И. Гази. ЖаР яшэрмэс, гел ачылмас твшми яцгыр тамчысы. Г. Тукай. II Аяк асты, басып йери торган жир, юл. Озакламас, Матур кошлар килер, Шатлык квен безгэ сызарлар: Жирлэр кибэр, Ерак киц кырларга Сабанчылар эшкэ чыгарлар. Ш. Маннур. ЖиР корысын, юллар теш-сен дэ, Ат белэн кайт. М. Жэлил. II Гомумэн аяк асты (жир, идэн Ь. б.). Пулат квзгесе пыяла, Жиргэ тешсэ, уала. Н. Исэнбэт. II юн. килеш форм, жиргэ. Тубэнгэ таба, аска. Хэзергэ кадэр ядиргэ карап килгэн Хэят кутэрелеп Михаилныц йезенэ карады. Ф. Эмирхан. Юан койрыгын ядиргэ чэнечте эт. Г. Гобэй.
4.	Жир шарынын еске катлавы, усемлеклэр усэ, усемлек тамырлары азык ала торган катлау, туфрак. Дцгырый мотор ядырлары, Купертэ ядирне сабан. 3. Мансур. Йереп, бер-бер карап чык Ьэр каберне, Алып туфракны учка, иснэ ядирне. Дэрдмэнд. Ж,ир туцган, окоп казып булмый, югалтулар бик зур. Г. Бэширов.
5.	Иген устерелэ торган басу, чэчулек кырлар. Ач улудэн котылу ечен. Бигрэк безгэ ядир кирэк: Аны сугышып алу ечен, Арыслан йерэкле ир кирэк. Ш. Мехэммэдев. || Басунын аерым бер елеше; билгеле бер иген усэ торган басу. Арыш ядире. Солы ядире. □ Зэп-зэцгэр булып чэчэктэ утырган ядитен яди-рен уза башладылар. И. Гази. Ике ядир арасыннан зэцгэр чэчэклэр ядыйгач, инде эзрэк урманга кереп мэтрушкэ дэ ядыеп чыгыйк дип, шушы Тугэрэк алан тирэсенэ килгэн идек. М. Гали. II Аерым хужалыкка бирелгэн участок. Председатель каралты тирэсе ядирлэрен колхозчылар исемлеге буенча тикшереп бара иде. А. Шамов. II Басуда эшкэртергэ булеп алынган кишэрлек, участок. Курше ядирдэге хатыннар да, уруларыннан туктап, тыцлап тора башладылар. И. Гази. Жирнец икенче ягына эйлэнергэ бо-рылгач, Фэтхи Мостафага кычкырды. Ш. Камал.
6.	Коры жир, материк, утрау (дингез-океаннарга каршы куеп эйтелэ). Африка ядире. □ 1912 елны ук Франс-Иосиф ядире Россиянец котып тикшеручесе Седовны узенэ тарта. А. Алиш.
7.	Билгеле бер халык, ил билэмэсе булган территория турында. Рус ядирендэ без эсэрле. эзле без. Г. Тукай. Аларныц берсе ерак Гарэбстан илендэ Ал-ясир ядирендэ яши. Г. Минский. II Жир йезенен берэр яктан характерлы кисэге, урыны. Апельсиннар чэчэк аткан ядирдэ, Коралымны тотып кулыма,--------Хез-
мэт сейгэн беек халыкны Ерткыч фашистлардан саклыймын. Э. Исхак. Абый эйтэ: без солдатта хезмэт иткэн ядирдэ. ди, киндер бер дэ юк, ди. Г. Камал.
8.	Туып-ускэн ил, туган ил. Жирем минем — алтын тэхет, ядирем 'минем—гелбостан. Э. Ернкэй. Жиребезне безнец кел итэргэ. Кол итэргэ азат
ЖИР
777
жир
халыкны, Хыяллана фашист этлэреннэн~Талатырга безнец байлыкны. М. Жэлил.
9.	Халыкнын тормышы, кенкуреше яки тарихи вакыйгалар барышы белэн характерлы булган урын, чагыштырмача зур булмаган, гадэттэ административ территория.— Шулай да шэйэр энрирендэ бер кешенец дэ ачтан улгэнен эйтмилэр. Г. Камал.— Безнец авыл энрирендэ ни булсын. менэ шэйэрдэн кайт-кан кешелэрдэн кетэбез инде яца хэбэрлэр. М. Эмир.
10.	Кемнен дэ булса билэмэсе, аерым кеше яки оешма, коллектив хужалыгындагы урман, болын, чэчулек. Дэулэт энрире. Колхоз энрирлэре. □ Безнец мулла бояр энриренэ ниндидер кезге энрыелышка хэтле кагылмаска кушты. К. Нэжми.— Волостыпагы алпа-выт. чиркэу. монастырь энрирлэрен бугеннэн бетен халыкныкы дип игълан итэбез. Т. Гыйззэт.
11.	Жир естендэ аерым тебэк, урын.— Тау белэн Агыйделнец бэрелешкэн энрирендэ туктадык. М. Эмир. Башта. дилэр, Иделне man. Чабаксардан тубэн ак. — Кама койган энрирне man! Н. Исэнбэт. Алар юлныц икегэ аерылган энриренэ килеп энриттелэр. Э. Еиики.
12.	Эйбернен нинди дэ булса бер елеше, урыны, кисэге. Алты почмаклы йортныц тубэсе. урта бер энриреннэн ицеп, дея уркэченэ охшап калды. Г. Ахунов. Шигырьнец Хабул агай нотыгын китергэн энрир-лэре гаэ^эп осталык белэн язылганнар. Г. Нигъмэти. II Кешенен нинди дэ булса бер органы, кеше гэудэ-сенен, тэненен бер елеше. Илдар уз этилэренец кулы да, бер энрире дэ имгэнми кайтуын телэде. Г. Гобэй.— Сезнец госпитальдэ дэваланучы фэлэн кызныц кай энрире яралы: кулымы, аягымы, башымы. куземе яисэ башка берэр энриреме? И. Гази. II Вакытка бэйле эш-хэлдэ билгеле бер мизгелдэ утелгэн елеш. Уенныц иц матур э^иренэ энриткэндэ генэ. Низамыйныц баягы хэрэкэтен искэ тешерергэ туры килде. М. Эмир. Хэмзэ белэн Рэхмэт парлап э^ыр-лыйлар. Шэми кайсы энрирлэрдэ сызгырып кушылга-лап алды. М. Фэйзи. Фэтхулла хэзрэт йокысыннан уянды, теш иц дэртле энрирендэ буленеп калды. Ф. Эмирхаи.
13.	Ара (гадэттэ ераклык берэмлеклэре янында килэ). Григорьевка белэн Кигэвенле арасы бары ике чакрыМ- энрир. Ш. Камал. Нэсимэне эшкэ озатып шактый энрир киткэч, Саимэ кинэт кенэ артына эйлэнеп кул изэде. К. Нэжми.
14.	Нэрсэ дэ булса урнашкан (басып, утырып, ятып торган) теш, урын. Утырыр энрир тапмау. □ [Егетлэрнец] кубесе яткан энрирлэрендэ йокыга киткэн. Ш. Усманов.— Хэерчегэ энрил каршы дигэндэй, юып элгэн щирдэн аны да курше Гайфулла бозавы чэйнэп, эштэн чыгарган. Т. Гыйззэт.
15.	Аерым бер хужалык; гаилэ.— Кыз яхшы энрир-гэ тешсэ — энралпая, яман энриргэ тешсэ — картая, дигэннэр борынгылар. А. Шамов, бс-башны бик тешлэр. бай энрирдэн кыз эзлилэр. Ш. Мехэммэдев. II Кеше Ьэм анын ее, гаилэсе турында. д узлэре ике здирдэ—райисполком председателендэ йэм проку-рорда кунакта булдылар. Э. Еники.
16.	иск. Чэчулек жир мэйданын улчэу берэмлеге: 2 дисэтинэ, ягъни буе 80, ине 60 сажиннан гыйбарэт мэйдан. Билчэн белэн зт эчэгесе баскан энрир ярым тары, бетенлэй бакра каплаган ике дисэтинэ бодай, тагын солымы, бораймы икэне аерылмаслык бер энрир эйбер — менэ бетен байлык шул иде. Г. ИбраЬимов.
17.	куч. Жир есте, денья, яшэу, тереклек иту урыны (кабергэ, улемгэ каршы куела).— Вакыт инде ггрне кайгыртырга, Мин килмэгэн эуиргэ гомергэ. М. Жэлил. || Жир естендэге барлык тереклек. Нурдан
туфан мэйданнарга ташланган, энрир у янган. h. Такташ. II с. мэгъ. Деньяда булган, тереклек ечен хас („теге денья'га, жэннэт-жэйэннэмгэ каршы куела). Мин энрырлармын сица энрир энрырларын, Илйам алып зштэн туп-туры. М. Гафури.— Эйе... энрэннэт кошы тугел мин, Бервакыт энрир кызы идем мин. Ф. Бурнаш.
18.	к. жирлек (3 мэгъ.). Быел теккэн кулмэгем-нец бизэге кук. энрире ак. Жыр.
19.	куч. Кешедэге билгеле бер узенчэлек, ана хас сыйфат. [Закир:] Гайни, зинйар. эйтсэнэ, минем кай энриремне килештермисец? Г. Камал. Добренцов. кай энрире белэндер, Ватан сугышында йэлак булган Фэ-ритне дэ хэтерлэтте. Г. Минский.
20.	куч. Кешенен жэмгыятьтэге урыны, дэрэжэсе, эше, хэле турында. Эшлэгэн энрирецдэ эшли бир. Ире нинди энрирдэ эшли? □ — Бэйрэмнец еченчесе ни ди-сэк. ул Илфарныц ташчылар бригадасы башлыгы булган энриреннэн прораб итеп билгелэну. Б. Камалов.
21.	куч. Кирэк, хажэт.— Ал, берэр энрирецэ ярап куяр. Т. Гыйззэт. Миллионерлардан алган акча энрит-мэгэн энрирлэргэ дхмэт бай биргэн булырга кирэк. Ф. Эмирхан.
22.	куч. Хэл, мемкинлек; берэр нэрсэнен булу, башкарылу ихтималы. Тузэр энрирем калмады. Кай энриренэ йоклыйдыр. □ Бер дэ табар энрирем юк. М. Гафури.
23.	рэв. мэгъ. у.-вак. килеш. форм. вейл. жирдэ. Тапкыр, мэртэбэ (саннарны тапкырлаганда кулланыла). вч энрирдэ ечец — тугыз.
24.	рэв. мэгъ. у.-вак. килеш. форм, щирендэ. Уз урынында, нормаль; житэрлек, канэгатьлэнерлек. Та-залыгы энрирендэ булгач, [дндэрне] солдатка алган-нар. Г. Толымбай. Узенец гайрэте йаман да энрирендэ эле. 3. Бэшири. Вэрбер гэудэм энрирендэ. лэкин хэзер башым гына урынында тугел. Г. Камал. II Урынлы, нинди дэ булса эшнен вакытлы Ьэм кирэкле булуы турында. Лэйлэгэ гыйшык тотып йерсэц дэ энрирендэ булган, ичмасам. Ш. Хесэенов.
25.	бэйл. функ. у.-вак. килеш. форм. сейл. жирдэ. Шарт, вакыт мэгънэсен белдергэн иярчен жемлэне баш жемлэгэ бэйлэу функциясен ути. Тракторлар энритешмэгэн энрирдэ Бетен эшлэр атка туктала. М. Гафури.
26.	бэйл. функ. чыг. килеш. форм, жирдэн, жи-реннэн. Нинди дэ булса эш яки хэл башкарылганда икенче эшне утэуне яки башка халэткэ кучуне белдеру ечен кулланыла: хэлдэ, килеш. Китеп барган энриреннэн ул, артына борылып:—Кара эле. Сатта-рыч!—дип кычкырды. И. Гази. Кояш яктырып торган энриреннэн кинэт, мае беткэн филтэ шикелле, кызыл кумер булып яна башлый. Э. Фэйзи. [Илсеяр], тугэм дип, чилэккэ урелгэн энриреннэн туктап калды: аныц кузлэре соры шинельлегэ теште. Г. Гобэй. II Уткэн заман сыйфат фигыль янында вакьп тешен-чэсен анлата. Уйламаган энрирдэн син килдец дэ Ут салдыц йерэгемэ. Э. Ерикэй.— Йоклаган энрирдэн че-метэлэрмени кешене, саташкан бэрэч! Ш. Камал.
II Каршы кую ечен кулланыла: „телэмэсэ дэ“ мэгънэсен анлата. Ашамас мрирецнэн ашарсыц. Келмэс энрирдэн келэрсец. □ Карамас энриреннэн карады кы-зыц. Ф. Хесни.
27.	терк. функ.-асы жирдэ. Кетелгэннен киресе
башкарылуны белдергэндэ кулланыла, „тиеш булып та“ мэгънэсендэ: -асы урында. Башын иеп кенэ дэшми утырасы энрирдэ, беренче булып ул кычкыра. Сейл. Эдип, Волга куренешлэрен бирэсе энрирдэ, Казан яки Болгар хэрабэлэренэ карата озын тарихи фэлсэфэлэр китерэ. Г. Нигъмэти.
ЖИР
778
ЖИР
Ж«р алмасы диал.— бэрэнге. Чуваш авылында да сейлэп тордылар бит эле, кечлэп мдир алмасын утырттырган ечен ничэ авыл бунт кутэрде дип. М. Гали. Жир асты — 1) жирнен еске катлавыннан тубэнге елеше, эче; шахта. Забойда озак эшлэгэн шахтерлар мдир астыннан шулай тамгаланып чыга-лар да бит. Г. Бэширов. Жир асларында да эшлэ-дек. М. Гафури; 2) жир астындагы, жир эченэ урнашкан. Монда, фонтан кебек, кенгэ уннарча мец пот эндир асты байлыклары атып торган нефть вышкалары. мецнэрчэ тонна кумер биреп торган шахталар да юк. М. Гали; 3) жир эчендэ була торган, шунда барлыкка килгэн. Жир асты бэремнэре Кенчыгыш Себер тауларында------булгалый. СССР
физ. геогр; 4) куч. кабер. Жир астына кумелгэненэ дэ байтак инде. Сейл. Жир асты еланы — югарыгы катлау туфрак астында яши торган зур булмаган елан (тропик якларда яши); русчасы: слепун. Жир асты казылмалары — 1) жир катламнары астыннан алына торган файдалы казылмалар (мэсэлэн: тимер, кумер, алтын h. б. ш.); 2) бик борынгы чорда яшэп, жир катламнары эчендэ калган борынгы хайван, усемлек калдыклары яки шул чорнын характерлы билгелэре сакланган башка эйберлэр. Жир асты куышы — 1) тау куышы, мэгарэ; 2) жирне казып ясалган ей, землянка. Бу вакыт Галинец эндир асты куышында китап язып утырган дбугалисина, нэрсэдер сизенгэн кебек, тора да кибет алдына чыгып баса. Н. Исэнбэт. Жир бнлэуче (хужасы, милекчесе) — зур чэчу-лек жирлэргэ хужа булган кеше; алпавыт. Ирекле крестьяннар белэн эре мдир милекчелэре арасында сыйнфый каршылыклар кискенлэшкэн. Политэкономия. Патшаныц олуг князьлэрдэн, эре эндир хуэнда-ларыннан, миллионерлардан сайлап кына куйган ха-кимнэренэ нигэ ул чаклы итагать итэргэ? М. Гафури. Жир билэучелек — чэчулек жирлэрнен аерым шэхеслэр кулында булуы, жиргэ хосусый милекчелек. Жир буе — 1) иск. 80 сажинга тэнгэл озынлык улчэу берэмлеге. [Госм.ан] бездэн бер эндир буе дип эйтерлек алда бара. Ф. Хесни; 2) куз куреме жир. Жир гру-шасы—оешма чэчэклелэр семьялыгыннан яфрак йэм чэчэклэре кенбагышка охшаган, ашарга яраклы бул-белэре булган улэн усемлек; топинамбур. Жир кабыгы— Жир шарынын тышкы каты катламы. Жир корты — 1) май конгызынын корты, личинкасы; 2) кечкенэ балаларга шаяртып, келеп эйтелэ торган суз; 3) куч. югары идеялэр, рухи омтылышлар белэн ян-мыйча, тормыш ваклыкларына кереп баткан, уз ху-жалыгына ябышып яткан кеше турында. Жир нумере сейл.—к. ташкумер. Дизель моторлары чыгып, э^ир кумереннэн нефтькэ кучу э^ицелэйгэч, Англия капи-талистлары-----Мексика нефть санаигына барып
тыкшыну юлын тапты. Ф. Эмирхан. Жир кучэре — жирнен узэге аша утеп, ике полюсны тоташтырган уйланма туры сызык. Жир мае — 1) бот. сасы исле, куе майлы сыекчага бай булган, йомшагы юка элпэ белэн капланган иртэ яз усемлеге, гембэнен бер тере; русчасы: вонючий сморчок. Жир маеныц лайласы эндиде терле сызлауга шифа. Мэкаль. Жир мае дип аталган сасы исле агулы гембэдэн — башка берни дэ тапмадык. А. Гыйлэжев; 2) сейл. нефть. Ул еец-не эндылытуы дисецме, яктырту ы дисецме — бар да шул эндир мае белэн газыныц кодрэте икэн. Р. Техфэтуллин. Жир рентасы — антагонистик жэмгыятьтэ жирне эшкэртучелэр хезмэтен эксплуатациялэу ниге-зендэ барлыкка килгэн йэм жир билэуче файдасына китэ торган естэмэ продукт,' естэмэ табыш. Чынлык-та исэ, эндир рентасыныц бердэнбер чыганагы — естэмэ хезмэт, естэмэ кыйммэт. Политэкономия. Жир тетрэу — жир эчендэ бара торгаи процесслар,
вулканнар й. б. ш. сэбэплэр аркасында жир кабы-гыида барлыкка килгэн кечле селкену. Советлар Союзында эндир тетрэулэр------Карпатта ешрак
була. СССР физ. геогр. Жир тезу(челек) — жирдэн файдалануны тэртипкэ салу чаралары системасы. Жир тезуче — жирдэн файдалануны тэртипкэ салу буенча белгеч. Ул узенэ эндир тезучелэр, агрономнар йэм мелиораторлар ияртэ дэ кеннэр буе кырларда, ур-маннарда, болын буйларында йери. Г. Бэширов. Жир чиклэвеге — 1) кузаклылар семьялыгыннан саба клары жиргэ ятып усэ, 2—3 чиклэвекле кузагы туфрак астында елгерэ торган кеньяк усемлеге; 2) шул усемлекнен ашарга яраклы чиклэвеге; русчасы: арахис. Жир шары — к. жир (1—2 мэгъ.). Болытлар, мине дэ утыртып, Эйлэнеп чыгыгыз Жир ш'грын. Э. Исхак; 2) кешелек деньясы. Эх, без эндыр-лыйбыз шатлык эндырларын. Тацга калдырып бетен Жир шарын! Э. Ерикэй. Жир эйлэнэ (тирэли) сэя-хэт — бер генэ якка хэрэкэт итеп, киткэн урынга эйлэнеп кайтудан гыйбарэт булган сэяхэт. Магеллан-ныц эндир эйлэнэ сэяхэте. ЖиР тирэли сэяхэткэ чыгу. Жир ей — к. землянка.— Аларныц бит мунча кебек эндир ейлэреннэн башка бернэрсэлэре дэ юк,— дибез. Г. Гали. Кучеп килгэндэ, мин эйтэм, йэммэсе диярлек эндир ейдэлэр, балчык ейдэлэр иде. Г. Ибрайимов. Жир есте—1) жирнен еске катлавы, туфрак. Егерме гектарны, сезэккэ аркылы китереп, йэйбэт-лэп йомшарттылар, дурт эздэн тырмаладылар. трактор белэн чэчтелэр. ЖиР есте мамыктай ку-переп калды. Г. Бэширов; 2) атмосферанын жир белэн чиклэнгэн елеше; усемлеклэр усэ, кеше, хайваннар йери торган урын. Мин бэхетле идем, мин шат идем, мин эндир естендэ йермим, э ак болытлар естендэ оча идем. А. Шамов; 3) басуда эш урыны. Жир естенэ барып эндиткэч тэ, юл кырыена уты-рып, читеген салдырам, тегецэ чабата-оек кидерэм, кулына урак тотарга, арыш учмаларга ейрэтэм. М. Гали. Жир жилэге — 1) к. жилэк (2 мэгъ.). Чэчэк ата эндир эндилэк. Берлегэнгэ сер сейлэп. Э. Ерикэй. Кырда ускэн гел тирэк, Эйлэнэсе эндир э/дилэк. Н. Исэнбэт. Ул кечкенэ кулына берничэ бертек эндир эндилэге учлаган. Э. Еники.
О Жир алу сейл.— улу. Энкэсен аныц эндир алды. М. Жэлил. Жир асты кладовойлары — жир астындагы файдалы казылмалар, жир асты казылмалары куп булган урын. Бу бирчэйгэн куллар табигатьнец э>дир асты кладовойларында купме may токымнары актарганнар. Ш. Хесэенов. Жир астына керу (кумелу, кереп яту) — улу. Мец кэррэ артык — э/да-ныц чыгып, эндир астына кереп ятмак. М. Гафури. — Абыем эндир астына кумелу белэн, аныц дошман-нарына шатланырга урын калдырмыйк. h. Такташ. Жир астында яту (йоклау) — улеп кумелгэн булу. Безнец эндиргэ аяк баскан йэрбер дошман ЖиР астында уянмаслык булып йоклар. Э. Ерикэй. Тартты аны алга шул изге эндир. — Мэцге куз алдыннан ( китми торган. Жир астында яткан энкэсе. М. Гафури. Жир астыннан калыккандай — кинэт, кетмэ- ( гэндэ барлыкка килу, пэйда булу турында. ЖиР астыннан калкып чыккандай, каяндыр бик ашыгып	}
килуче атлы солдат кинэт кенэ аца кычкырды.	(
К. Нэжми. Жир ачылу — яз кене карлар эреп, кара • t жир куренэ башлау. Менэ may битлэрендэ эндир ачы-	j
луга иц беренче булып калка торган бутэкэ улэне	;
черегэн улэннэр астыннан калкып чыга. Э. Еники.	(
Жир баласы (угылы) — кеше. Жир балалары йерер-	с
лэр шул урамнарга тулып. h. Такташ. Жир башы — чэчулек участокнын чиге, ызаны. ЖиР башына басып t карап торам Жийаншаныц сабан сергэнен. Ф. Кэ-	у
рим. Жир белэн тигезлэу — жир естендэ булган	;
ЖИР
779
ЖИР
нэрсэлэрне (торак пунктларны, урманнарны Ь. б.) юкка чыгару, кыру. Немец авиациясе--------тыныч
кына яшэгэн шэйэр не ярты сэгать эчендэ ядир белэн тигезлэде дэ куйды. Э. Еники. Жир бит — оятсыз, намуссыз. [Мэрвэр:] Газиз балацны ташлап йерисец, оятсыз, ядир бит. Ш. Хесэенов. Жир ертып — бетен кечкэ. Абзар ватып чыкты угезец, Жирлэр ертып айкый мегезен. Н. Исэнбэт. Жир йоту (убу) — 1) дини ышану буенча: генаЬы зур булган кешелэргэ алла биргэн жэза — жир убылып, жир астында калып улу- Шундый изге айларда да Имамнарны оныткач, Сезнец кебек динсезлэрне Ничек инде ядир йотмас! М. Жэлил; 2) сизмэстэн, кинэт юкка чыгу, бету. ЖиР йотамы аныц игеннэрен, дллэ яденнэр урлап кача-мы? М. Гафури; 3) ачулану, сугу, лэгънэтлэу сузе. — Шул ядир йотасы Хаядиныц сузенэ алдандым шул. Ш. Мехэммэдев; 4) ант иту, ышандыру сузе.— Вал-лайи, ядир йотсын эгэр, телэмим. Ш. Камал. Жир упсын дим, менэ, эшлэр иде,----Балта, чукеч тота
, белсэ тик. Б. Рэхмэт. Жир йезе — 1) жирнен халык ' яши, усемлеклэр усэ торган, тереклек булган урыны.
Шундый шомлык, шундый дэйшэт, Кып-кызыл кан ядир йезе. Н. Исэнбэт; 2) жир естендэге тереклек, жан иялэре Ьэм усемлеклэр. [Кояш], ядир йезен татлы йокысыннан уятыр ечен, алтын кебек сары якты нурларын таратып, терле якларга ядибэрде. Дэрд-иэнд; 3) кешелек деньясы, жирдэге барлык кешелэр. Ишетэдер буген безнец сузне Бер сез тугел, бетен ядир йезе. М. Гафури. Жир йезеннэи себереп тугу , (ташлау) — бетенлэйгэ юк иту.— Вакыт килер: безгэ улем, хэсрэт алып килгэн фашист ерткычларны ядир йезеннэн себереп тугэрбез. Р. Ишморат. Жир кешесе — гади эш кешесе, яшэу, тереклек иту гамен уз естендэ алып баручы кеше. Синец апацнарга ку-накка барабыз дип Госманга эйтеп караган идем, 4 ул риза булмады: .Ни атна. ни шимбэ. килешми 1 ул, без ядир кешесе',— дигэн була. Ф. Хесни. Жир корткыч — кешелекнен дошманы булган кеше (ачулану, тиргэу сузе булып йери). [Кулакларныц] бете-несен тотып атарга кирэк, ядир корткычларныц.
I Илдэн серергэ кирэк! Г. Бэширов. Жир куены — Жир асты, жирнец эче. Жир куенында, яшерен юллар | буйлап, Киртлэчлэнеп яткан колчедан: Киртлэч колчеданнар актарганда. Мин нигэдер эзрэк талчы-(гам. Ш. Маннур. Жир куеиына керу (кереп яту) — к. жир астына керу. Жир куенына тапшыру — к. жиргэ биру. Хатынын ядир куенына тапшырып кайт-кан кешенец ядир турында сейлэве куцелгэ авыр тээсир ясый иде. М. МэЬдиев. Жир. кутэрэ алмас-(лык) — 1) авыр, гаять зур (генаЬ, жинаять Ь. б.);
2) бик авыр, газаплы, кеше тузэ алмаслык.— Нинди генайларым ечен бирдец син мица ядир кутэрэ ал-маслык бу ядэзацны.? Ф. Бурнаш. Жир серу (сукалау)— жир эшкэрту, игенчелек белэн шегыльлэну. Хар сермисец. куп кеч тукмисец дип, Куцелемэ, дустым, кагылма, Сабанчыдан артык арый шагыйрь Акыллы ядыр язган чагында. 3. Мансур.— Ата-ба-басы ядир сукалап гомер иткэн. И. Гази. Жир тет-рэтеп (селкетеп) — 1) жир тетрэгэндэге кебек, жир естендэ кечле тибрэну тудырып, селкену барлыкка . китереп. Жир тетрэтеп килгэн герелдэу шундый ' коточыргыч дэйшэт белэн якынлаша ки. тиздэн менэ аларны бетенлэй йотар, юк итэр кебек иде.
Э. Еники; 2) нык, каты итеп; ышанычлы адымнар белэн. Бара торган юллар киц булгачтан, ЖиР селкетеп, бердэн нык басыйк. М. Гафури; 3) кечле рэвештэ, бик яхшы итеп (нинди дэ булса процессный  интенсивлыгы турында). Кечлелэр безнец егетлэр, Кызлар да бик кечлелэр; Кечлелеген шуннан белэм, Щир~тетрэтеп эшлилэр. Э. Ерикэй. Сараемда ми
нем кайарманнар Жир селкетеп бэйрэм итэлэр' Ф. Бурнаш. Жир тишегендэ — бик еракта, табылмас. куренмэс жирдэ булу турында. дллэ кайда, ядир тишегендэ тугел бит эле: ындыр артында гына сугы-шалар. И. Гази. Жир тишегенэ (ярыгына, астына), жиргэ керерлек булу — бик оялу, ояттан, хурлык-тан ни эшлэргэ белмэу.—Гарифэдэн шулкадэр оял-дым, бетенлэй менэ ядир тишегенэ керерлек бул-дым. Г. Камал.— Буген тирече Мехэммэтядан абзый белэн кумэчче Хэйретдин килеп шуны сейлэгэч, ядир ярылса — ядиргэ керерлек булдым. Ф. Эмирхан. Жир тырмашу (тырнау) — бетен кечкэ тырышу, актык кечне жыеп нэрсэгэ дэ булса омтылу.— Сугышка чаклы сезне устерэбез дип ядир тырмаштык бит. Г. Ахунов. Житэ алмаган ядир тырнар. Мэкаль. Жир тебе — жирнец югарыгы катламнары асты, жирнен эче. Шаулап усэ байлык ядир ест ндэ, Байлык чыга ядирнец тебеннэн. Э. Исхак. Жир фэрештэ-се — чибэр Ьэм саф (кызлар турында).— Сезнец кебек ядир фэрештэсенэ иткэн ядинаятемнец ядэзасын ку-рергэ телим. М. Фэйзи. Жир чите (кырые) — бик ерак жир, ерак (чит) ил.— Барам, мин эйтэм, барам, яданый. синец белэн булса, ядирнец читенэ дэ барам. Э. Айдар.— Сез арысланнарны тудырган аналар, тэрбия кылып устергэн аталар ядир кырыена, Мо-хит дицгезе янына, ят падишай ядиренэ сугышка киткэнегезне куреп никадэр шатлансалар да, хак-лары бардыр. Ш. Мехэммэдев. Жир чэчу — иген устеру.— Утте гомерлэр, кеше тесле ядир чэчеп, уз икмэгемне ашап, атлы-тунлы булып гомер итэ ал-мадым. М. Гали. Жир ярылса да (упса да) — берэр эшне телэсэ нинди шартларда утэу, башкару яки берэр нэрсэне булдыру турында. Ни булса да. хыт ядир ярылса да, Алырмын ат, мэйтэм, алырмын. Ш. Маннур. Жир укеру — 1) кычкырып елау, илеру; 2) бик нык ыцгырашу турында.— Саусыз узе, кен азрак болытлап китсэ, теннэрен, аягым дип ядир укереп, сызланып чыга. Ф. Хесни. Жир жимереп (жимертеп) йеру — 1) таза, сэламэтлеге нык булу. Аныц замандашлары Гафият белэн Малик эле ядир ядимереп йерилэр. И. Гази; 2) деньянын шау-геренэ катнашу, актив эшчэнлек курсэту.— Их, ядир яди-мертеп йергэн куцелле чаклар бар иде двньясында. Г. Мехэммэтшин. Жир жимерердэй булып — зур кеч белэн. [Арттан] ечэр ат ядигелгэн еч кеймэ килэ, ядирне ядимерердэй булып шэп килэлэр иде. М. Гафури. Жир жимертеп эшлэу (яшэу) — зур эшлэрне башкару, эштэ, тормышта узенне житез, актив тоту. Фэйрузэнец яшь йэм сэламэт тэне ядир ядимертеп эшлэрдэй авыр физик эш сорый. Г. Ахунов. Болай онга буялган таракан булып тугел, ядир ядимертеп яшэр иде ул. И. Гази. Жиргэ биру — куму, улгэнне жирлэу. Кыска буйлы, озын чэчле север малае юк инде. Без аны ядиргэ бирэбез. X. Межэй. Жиргэ карап йеру—кунелсез булу, кайгыдан, уйдан башны иеп йеру. Жиргэ карап йери-йери. эвене янган кеше шикелле, Кырыкмаса кырык кырландырам йаман да шул бер ук фикерне. Ш. Маннур. Жиргэ килу (аяк басу) — туу, деньяга килу. Без кайчан да ядицелэ белмэбез, Без ядицэргэ ядиргэ килгэнбез. М. Жэлнл. — Минем бу ядиргэ аяк басуыма ядитмеш елдан ар-тып китте инде. Г. Бэширов. Жиргэ салмау — кире какмау, кабул иту; утэу (утенеч, сорауны канэгать-лэндеру турында). дллэ нидэ бер соравымны да ядиргэ салмачы! Г. Тукай. Жиргэ салу — 1) кутэреп бэру, егу (керэштэ жину). hy-лэ, лэ-лэ, йу-лэ-лэ-лэ! Ал кутэреп, сал ядиргэ. Н. Исэнбэт; 2) юкка чыгару. Изге уйларымны ядиргэ салды, Намусымны алып таптады. М. Жэлил. Жиргэ салыну—„кул“, „баш“ сузлэре янында: тешенкелеккэ бирелу, емет езу. Бу
ЖИР
780
ЖИР
куллар мэцге, дам, жиргэ салынмас. Г. Тукай. Жиргэ сецу — жиргэ ятып яшерену, посу. Егетлэр-нец жиргэ сецулэре булды, арыш естен шаулатып зур кара кулэгэ шуып узды. Э. Еники. Мин, ниндидер дэйшэтле хэлн'ц барлыгын сизеп алып. шунда у к Жиргэ сецдем йэм. кабаланып, мылтыгымны яныма тартып куйдым. А. Шамов. Жиргэ чуккэн (сец-гэн) — бик кечкенэ, тэбэнэк. Жиргэ сецгэн ейлэр. I I Аягы балта Сабыдай, Сакалы бар камылдай. Узе бекре, жиргэ чуккэн. Узе кечкэ кыймылдый. Н. Исэнбэт. Жиргэ жим булу — улу, улеп жиргэ кумелу. Бураннарда туцып торганда да Ышандык без жылы кеннэргэ, Сукранмадык кара теннэргэ. Жим булма-дык эциргэ анда да. М. Жэлил. Жирдэ калмау — тормышка ашу, канэгатьлэндерелу (суз, утенеч турында).— Эйдэгез, егетлэр. матур кызларныц сузлэре Жирдэ калмасын. Г. Камал. Жирдэ (аунап) ятмау — 1) яхшы эйбернен кайчан да Ьэм кайда да кадере булу, кулланылышта йеруе турында. ЖаУ^эр жирдэ ятмас. Мэкаль; 2) сирэк очрау, аз Ьэм кадерле булу турында.— Кем белсен инде аны хэзер. Матур кыз Жирдэ аунап ятмыйдыр. И. Гази. Жирдэн калкы-ну — усу, гэудэгэ зураю. Малайлар да жирдэн кал-кыналар: Олысы ярый хэзер тырмага. Ш. Маннур. Жирдэн калыккандай (калыккан шикелле) булу — кетмэгэндэ килеп чыгу, кинэт алга килеп басу турында. Аныц алдында----апасы Хэлимэ. жирдэн ка-
лыккан шикелле, басып тора иде. Э. Еники. Жирен жиргэ житкереп (китереп) — к. жиренэ житкереп. Ул нинди генэ эшне булса да яхшы, пехтэ итеп. Жирен жиренэ китереп эшлэргэ куша торган иде. Г. Гали. Жиренэ житкереп — 1) яхшы, тегэл итеп; пехтэ итеп.— Ул аларын узе дэ жиренэ житкереп эшлэргэ тырышыр инде. М. Фэйзи. Сакал-мыегы монда килер алдыннан гына бик тэ жиренэ житке-реп тезэтелгэн иде. Г. Гобэй; 2) жентеклэп, ачык, анлаеш.яы итеп. Нечкэбил жиренэ житкереп сейлэп тора, э ул, явыз. тир исен сизэ дэ сыза. А. Алиш. Жиренэ житкеру — тиешенчэ итеп башкару, тегэл утэу. Анасы яца иренец бо°рыкларын жиренэ эцит-керудэн бушамады, шуца курэ баласы янына еш керэ алмады. Э. Фэйзи. Жиренэ житу (килу) — тулысынча утэлу. Дэулэтшин белэн безнец хыял жиренэ Житмэде. И. Гази. Менэ Гелжийанныц йэр эше тэмам жиренэ килде. Шикэре белэн бергэ кушып, ик-мэкне дэ ашап бетереп торып китте. М. Гафури. Жирнен кеидеге — жэмгыятьтэ теп кеч. Тик без генэ юкка алданмыйбыз. Тик без генэ эцирнец кендеге1 Ш. Маннур.
ЖИР-АН А и. ишгъ. Жирнен якын, изге булуына басым ясый. Алар бит изге эцир-ананыц Свекле кызлары, уллары. М. Жэлил. Нык аякларны басып Кан-лы кукрэк естецэ, Ишетэсецме, эй эцир-ана, Антлар орам мин сица. Н. Исэнбэт.
ЖИРГИЗЭР и. Яна жирлэр ачучы, кеше аягы бас-магаи жирлэргэ барып чыгучы кеше; русчасы: землепроходец. Жиргизэрлэр йаман туа тора, Яца жир-лэр бик тиз ясалмый: Ачылмаганнарын ачып була, Ачылганын йэркем ачалмый. Каз. утл.
ЖИРЛЭШ и. 1. Туып-ускэн жирлэре бер булган, бер як кешелэре; якташ. Безнец----кардэшлэребез,
Жирдэшлзребез. актык тамчы каннары калганчы япон дигэн дошман илэ сугышып, кырылышып ята-лар. Ш. Мехэммэдев. II Ватандаш, илдэш, бер ил кешелэре. Шуныц ечен бетен эцирдэшлэрдэн Рэхмэтем дэ сица. М. Жэлил.
2. Чэчулек жирлэре, иген басулары бер, уртак яки янэшэ булган, ызаидаш кеше. Еашкортларныц - - - авыл башлары, юк бэйагэ сатып, кем чакырып Сер кэррэ сыйласа, аца жир биреп. типтэрлэрне вэ
Казан татарларыны узлэренэ жирдэш итеп, — Жирлэрен узлэренэ дэ аз калдырмыш'лардыр. 3. Ьади.
ЖИР-КвН жы&- и. Билэмэсендэ булган жир йэм мал-мелкэт. Иске зур имениелэр, .чия бакчалары' Сатылып, аларныц элекке хужалары жир-кеннэрен-нэн яза башладылар. Г. Нигъмэти.
ЖИР-KYK жый. и. Жир есте йэм йава, бетен денья, барлык табигать. Йоклый алла, йоклый жир-кук. Бар табигать йоклаган. h. Такташ. Геллэр ел-майган, кырлар нурланган, Бетен жире-куге нурга чорналган. Ш. Бабич.
О Жир-кук бетереп эзлэу — бик нык эзлэу, ка-рамаган жирие калдырмау. Эбелхарис дигэн бер хакам ----жир-кук бетереп эзли безнец арттан.
Н. Исэнбэт. Жире-куге белэн шатлану—шатлыкнын чиге булмау, бик нык шатлану, сеену. Жирен-кугеи онытып — бетенлэй онытылып, йэрнэрсэгэ кул сел-тэп, бетеи деиьясын онытып. Хатын, жирен-куген онытып, ескэ — авыру баласы янына очты. Г. Ибрайимов.
ЖИР ЛЕ 1с. 1. Жиргэ ня булган, чэчулеге булган.— Жирсезне жирле иткэн кебек, атсызны атлы итэргэ кирэк. И. Гази.
2. Шул жирдэ туып ускэн; киресе: читтэи килгэн. Оркестр, башлыча, Казанда филармониядэ йэм башка предприятиелэрдэ эшлэгэн жирле музыкантлар-дан-----оешкан. М. Жэлил. Аныц хатыны жирле
байныц кызы. X. Кэрим. II Читтэн китерелмэгэн, шул урында табылган яки эшлэнгэн. Жирле материал-лар. Жирле ягулык. Жирле чимал. || Шул жир, шул урынчылык ечен хас, диалекталь. Газинур аца бу чэ-чэклэрнец жирле мэзэк исемнэрен эйтэ: монысы бэр-хет геле, монысы келэч гел. Г. Эпсэлэмов.
3. Ил кулэмендэ, дэулэт кулэмендэ булмаган, аерым урын, административ территориягэ генэ караган; урындагы. Жирле Советларга сайлаулар. Жирле оешмалар. □ Аныц ечен жирле йэм узэк наркомат-лар тарафыннан чыгарылган карарларны, инструк-циялэрне актарырга----туры килде. А. Шамов.
Жирле вакыт — аерым бер урында, аерым бер географик меридианда кояш вакыты. Кояш вакыты жирнец терле меридианнарында яткан урыннар ечен терлечэ була. шунлыктан ул жирле вакыт дип атала. Астрономия. Жирле кадр — шул урыннан, халык арасыннан, шул миллэттэн кутэрелгэн кадр. Жирле сейлэш — билгеле бер территориядэ таралган сейлэш. Жирле халык — 1) гадэттэ, колониаль иллэр-нен теп халкы (Европадан килгэн халыкка каршы куела). Империалистлар сугышы вакытында Терк-станныц жирле халыкларыннан лашманчылар алын-[ган]. М. Гафури; 2) билгеле бер урын халкы, авыл халкы (читтэн килгэн кешелэргэ каршы куела). Жирле I халыктан талап алынган атлар, угезлэр далага качтылар. И. Гази.
ЖИРЛЕ II кер. суз. сейл. Кубесенчэ „эйтэм* сузе белэн килеп, кинэт кенэ нэрсэне дэ булса сизену, сэбэбенэ тешеиуне анлата. Жирле, бер дэ ашыкмый-сыц, иртэ икэн эле. Сейл. Кунаклары да берсеннэн-берсе чибэрлэр икэн, эйтэм жирле, арчи кызлары урле-кырлы сикерэлэр. Ф. Бурнаш.
ЖИРЛЕК и. 1. Жир булу сыйфаты; туфракнын ундырышлылыгы. Басуныц жирлеген югалту.
2.	Усеп утырган яки басып торган эйбер астында гы жир. \Элеге тубэдэ ускэн улэннец} жирлеге бик бэлэкэй — бер учка сыярлык туфрак кына. Г. Галиев.
3.	Башка теслэр, бизэклэр аерылып торган теп, нигез тес; фон.— Пестэ чиклэвеге тесле яшькелт Жирлеккэ ак борчак тешкэн штапель кулмэк. керэн жирлеккэ аклы-сарылы чэчэклэр тешкэн бер
ЖИРТ
781
жир
крепдешин кулмэк кэм башка юк та инде. Ш. Хе« сэенов.— Ак ядирлек естенэ зэцгэр белэн, кызыл белэн вшлэнгэннэре юкмы? Г. ИбраЬимов. II Нинди дэ булса бер эйбер яки куренешнен тирэ-ягы, анын эйлэнэ-тирэсендэге яки артындагы башка эйберлэр, куренешлэр. Тоташ бер генэ пыялалы тэрэзэлэр, .барокко" стилендэге орнаментлар ядирлегендэ, йортка аерым бер горурлык биреп торалар. Ш. Камал.
4.	Нэреэнен дэ булса барлыкка килуендэ теп нигез, чыганак. Денья эдэбиятыныц ин яхшы кэм кыйммэтле урнэклэре халык иядаты ядирлегендэ туганнар. Г. Халит. Элекке Казан губернасы ядирлегендэ Татарстан Автономияле Совет Социалистик Рес-публикасы оешты. Г. Бэширов.
5.	Нинди дэ булса бер эш, вакыйга ечен кирэкле шартлар, мемкинлеклэр. Бары социализм илендэ генэ чын культураныц усешенэ ядирлек бар. М. Жалил. Тик бер илдэ шундый ирек бар — Иядат ечен анда мдирлек бар. Э. Исхак. II сейл. Сэбэп. Ачуланырга, упкэлэргэ кич тэ ядирлек юк. Сейл.
6.	сейл. Туган жире, чыгышы турында.— Ни ядирлек, кай ыру баласы? М. Галэу.— Авылда туганмы, шэкэрдэ туганмы сез дигэндэй, ядирлегегез кайдан? Г. Галиев.
ЖИРЛЕКЛЭНУ ф. сир. к. жирлэшу (3 мэгъ.). Бер парашют елтыр-елтыр Тешеп килэ ядилфер-ядилфер: Зурая----кэм инде энэ Ул тешеп тэ ядирлеклэнэ
Нэкъ Илдуслар турысына. Тат. яшь.
ЖИРЛЕ-СУЛЫ с. Жир-суга хужа, жире Ьэм суы булган; жир-суга бай.— дгэр ядирле-сулы булырга телибез икэн, бетен авыл белэн кузгалып узебезгэ тотынырга кирэк. И. Гази.
ЖИРЛЕ-ЖИРЕНЭ рэв. сейл. Ьэркем уз урынына (утырышу, урнашу). Хакимнэр ядирле-ядиренэ ур-нашкач ук, кайдандыр бер койрыксыз Кусе килеп чыгып хекем итэ башлады. Г. Тукай.
ЖИРЛЕ-ЖИРСЕЗ рэв. сейл. к. урынлы-урынсыз. Ж,ирле-ядирсез суз кату.
ЖИРЛЭШУ ф. 1. Нииди дэ булса бер урынга урнашу, утыру. Хан тэхете тирэли би-вэзирлэр — ждирлэшкэн. Экият. Сйкереп мендек тэ вагон ишеге тебендэ ядирлэштек. Г. ИбраЬимов.
2. Нинди дэ булса бер урынга урнашып яши башлау, теплэну. Бер заманнар бу буйлар ядэелеп яткан зур куллэре, яшеллек вэ терле агачлары белэн борынгы бабайларны кызыктырып, монда ядирлэш-тереэлэр дэ, заман уткэн саен табигать хэле алы-шына вэ борынгы лэтафэт югала барып, хэзер бу ядирлэр бик ялангач вэ тесмерсез булып калган иде. Ш. Камал. Ул Гобэйдуллин дигэн байда----Уральск
шкэрендэ сэудэ йертеп баеган кэм шунда ядирлэшеп калган. 3. Бэшири.
3.. Ьавадан жиргэ тешу, жир естенэ тешеп утыру. haeada снаряд тиеп самолет тузгыгач, Новичков та парашютын ачкан. Нормаль тешеп ядирлэшкэн Ьэм мине байтак эзлэп йергэн. С. Баттал.
ЖИРЛЭУ ф. 1. Улгэн кешене куму. Авылдашла-। ры, курше авылныкылар, волостьтан килучелэр [аны] акыл артындагы калкулыкка ядирлэделэр. Г. Минский. Нэфисэне мин кайтканчы ел ярым элек ядир-игэннэр икэн. А. Шамов.
2. Электр тогыннан саклау ечен машина, прибор h. б. ш. ны электр уткэргечлэре аша жир белэн то-гаштыру. Антеннаны беренче мэртэбэ А. С. Попов уйлап тапкан. Радиотапшыру кэм радиоалу эшендэ мдирлэуне дэ беренче мэртэбэ ул кулланган. Физика.
ЖИРСЕЗ с. Чэчулек жире булмаган яки бик аз булган (крестьян, авыл ярлысы). Кая барсац да, без-нщ кебек эндирсез, иленнэн, авыр тормышыннан зар булып чыгып киткэн мецэр-мецэр татар, рус егет-
Лэре очрыйлар [иде]. Г. ИбраЬимов. | и.мэгъ. Илнец ярлылары, ядирсезлэре, сусызлары, хокуксызлары, изелучелэре, интегучелэре, капкорсакларга каршы ут ачыйк! А. Алиш.
ЖИРСЕЗЛЕК и. Жирсез булу, уз жире, чэчулеге булмау яки бик аз булу.— [Ул] боярныц 14 мец дисэ-тинэ мдире булган, э халык ядирсезлектэн тилмер-гэн, ачлыктан кырылган,— диде Газинур ачу белэн. Г. Эпсэлэмов. ЖиР естендэ яшэп, ядирсезлектэн Чигэ идек газап элек без. Э. Исхак.
ЖИРСЕЗ-СУСЫЗ с. Жире-суы булмаган. Без хо-куксыз идек, Жирсез-сусыз идек. Читлэттелэр тор-мыштан. Э. Ерикэй.
ЖИРСЕНУ ф. диал. к. жирсу. [Аныц] Монда да туган илне сагынуы, ядирсенуе басылмады. Каз. утл. Кара биям узалдына дэртлэнеп, пошкырып куйды, башын чайкый-чайкый барды да, гайрэтлэнеп, ядир-сенеп, бер кешнэп ядибэрде. Г. Бэширов.
ЖИРСЕТУ ф. 1. Ярсыту, жирсендеру, тэмам ярсыган хэлгэ житкеру. Соцра кеттереп халыкны. мдир-сетеп, [Иблис сейлэде] кулда шэрабен куреэтеп. Ш. Бабич.
2. з-сыз. Жирсу (1 мэгъ.) хисе барлыкка килу турында. Монда каллам ядирсетэ, илемэ кайтсам— кем кетэ?1 Жыр.
ЖИР-СУ ядый. и. 1. Жир Ьэм су; тамак туйдыру, яшэу чыганагы буларак, чэчулек жирлэр Ьэм шул жирлэр янындагы сулыклар, елгалар, куллэр. ЖиР~ суга артык муллык булмаганлыктан, элек-электэн ук Югары Шырдан халкы кубрэк ямщик чабып я читтэ йереп кэсеплэнеп килгэннэр. М. Гали. Жирен-суын сатып, кэсеп эзлэп, Читтэ кен итэргэ уклады. М. Гафури.
2. с. мэгъ. Жирдэ дэ, суда да яшэу ечен жайлаш-кан. Жир-су хайваннары.
ЖИРСЭУ ф. диал. к. жирсу (1 мэгъ.). Туган ил-кэйне ждиреэп елыйм Чит иллэрдэ йергэн лэ чаклар-да. Жыр. [Мэрьямнец] кинэт куцеле ждиреэп куйды, ---зарыккан йерэге сулкылдап сызланып тибэргэ тотынды. Н. Фэттах.
ЖИРСУ ф. 1. Туган илне сагыну. [Дэуран:] Юк, Халидэ, арымадым... Сез янымда торсагыз. туган илемне сагынып мдирсуемне онытам. Т. Гыйззэт. Чит ядирдэ мал да экдирси. Мэкаль.
2. Ярсу, ярсып киту. [Кызларныц язга таба] ку-целлэре экдирси, йерэклэре кымырядый, кузлэрендэ ут кечлерэк яна. А. Гыйлэжев.
ЖИРЧЭ рэв. сейл. Жир кешелэречэ, жир кешесе буларак. Чын бэхет бит кешегэ ядирдэ яшэп, ЖаРча яшэп кенэ бирелэ. Г. Зэйнашева.
ЖИРЭН с. 1. Кызгылт-сары (тес). [Кузлекле кеше], ядирэн кун саквояясын кеймэ утыргычы астына кыс-тырып, югарырак урлэде. К. Нэжми. Талип, намазга оеган меселман шикелле, кулларын кендеге естенэ куеп, ядирэн керфеклэрен ядиргэ терэп, тик кенэ тора. Э. Еники. II Шундый чэчле (кеше). Жирэн ма~ лайныц кармагын бер чабак эйлэндерэ. А. Эхмэт. Ахырында ядирэн кеше рэшэткэгэ менеп басты. 9. Фэйзи.
2. Кызгылт-керэн (ат, сыер тесе). Жирэн биянец аяклары тезэлеп ядитмэде. Ш. Камал. Жирэн айгыр, башын кыцгырайтып, колакларын шомартып, бу нинди экэмэт мал икэн дигэн сыман, угезгэ карап тора. Э. Айдар. „Кук сыерны’ бабай куптэн суйган, Кайчан алыныр. белмим, ядирэне. С. Хэким.
Жирэн гембэ — кояш нурына бай ылыслы урман-нарда усэ торган, узэктэн таралган дулкын сыман кызгылт-жирэн эшлэпэле, тозлагач ашарга бик тэмле, куе жирэн сетчел гембэ; русчасы: рыжик. Жирэн
ЖИР
782
жит
гембэ чыршы тирэсендэ усэ. Ботаника. Жирэн кашка — мангаенда ак табы булган жирэн ат.— дйдэ, кызым, уз кузен белэн барып кур эле ядир эн кашканы. Р. Ишморат.
ЖИРЭНГЕЧ с. Кунелдэ жнрэну хисе унта торгаи. [У. Гыйззэт .Кыю кызлар’ны] мэдрэсэдэге йэм хэзрэт семьясындагы ядирэнгеч якларны сатира уты аша кейдерергэ юнэлдергэн. М. Жэлил. Малахай бу-реклэрен салып ядибэрэлэр дэ, эченнэн чэчсез, яди-рэнгеч ак баш чыга. Ф. Эмирхан. II и. мэгъ. Ачулану, тиргэу сузе.— Тфу, ядирэнгеч, эле ярый, башка киткэн вакыт булмады. Г. Камал.
ЖИРЭНДЕРГЕЧ с. к. жирэнгеч. .Мин-мин’ диеп йергэн халыклар Ж,ирэндергеч булып куренделэр, Агуланган тэмле аш кебек. М. Гафури.
ЖИРЭНДЕРУ ф. Жирэну хисе уяту. [Бибкэй:] дй, калдыр эле, ядирэндерэсец. Т. Гыйззэт.
ЖИРЭНЕЧ с. к. жирэнгеч. [Мещанка!] Синец яшэу исерек йокы тесле Ж,ирэнеч йэм келке, оятлы. М. Жэлил.
ЖИРЭНКЕЛ с. диал. к. жирэнсу. Карасу-керэн чэчен ниндидер эмэллэр белэн ядирэнкел тескэ кер-тэ алган чибэр кыз Асиягэ куз ата-ата келешкэн эшчелэр яныннан [бригадир] эйлэнеп килде. Э. Касыймов.
ЖИРЭНЛЭНУ ф. Жирэн тескэ керу.
ЖИРЭНЛЭТУ ф. Жирэн тескэ керту, жирэн тес биру; жирэи итеп курсэту. Абзый, тэмэке тетене ядирэнлэткэн мыек очларын чэйнэштергэлэп. хатны йез дэ беренче мэртэбэ укып калды. Б. Камалов.
ЖИРЭНСУ с. Аз гына жирэнрэк, жирэн гэ тартым (нинди дэ булса бер тестэ жирэн тесмере булу турында). Туры гына атныц, ай, яллары Жиллэр ш-кэндэ лэй ядирэнсу. Жыр.
ЖИРЭНЧЭ I с. к. жирэнсу. Щирэнчэ атым ядик-кэнгэ, Егылып калдым чанадан. Бэет. Щирэнчэкэй атныц, ай, ялларын Кыйблалардан искэн ядил та-рый. Жыр.
ЖИРЭНЧЭ II и. диал. Тиредэ жинелчэ генэ кызарып, чабырткылар хасил булудан гыйбарэт тиз утэ торган авыру; буре уы; русчасы: крапивница.
ЖИРЭНЧЭК с. Бик тиз жирэнэ торган, юк нэрсэдэн дэ жирэну гадэте булган (кеше). | и. мэгъ. Жи-рэнчэк аш ядимэс. Мэкаль. Куцелчэк белэн ядирэн-чэк кен курэ алмас. Мэкаль.
ЖИРЭНУ ф. 1. Пычрак, сасы h. б. ш. эйберне курудэн кунел болгану, хэтта косасы килу хисе уяну. [Яучы:] Ничек ядирэнмичэ ашыйсыз? Г. Камал. Ул, улэксэгэ карагач кичерелэ торглн бер ядирэну белэн, карт фашистка карап уйга калды. А. Эхмэт.
2. куч. Дошман куру, яратмау.— Аксеяк булып. кечсезлэрне елатып йеручелэрдэн мин ядирэнэм. М. Фэйзи.— Инде хэзер пычрак ниятле уегызга яди-рэнеп караучы кызларны да ябарга керештегезмени? Т. Гыйззэт. II Нэфрэтлэну, нэфрэт саклау. Без улемгэ ядирэнеп карыйбыз. М. Жэлил. [Газинур] кышкы салкыннан тугел, ядан салкыныннан туцучы фрицны исенэ тешереп, ядирэнеп келеп куйды. Г. Эпсэлэмов.
ЖИСЕМ и. физ. 1. Пространствонын билгеле бер елешен билэп торган матдэ, материя; пространство-дагы аерым бер предмет. Газ сыман ядисем. Сыек ядисемнэр. □ Термометрныц тезелеше ядисемнэр-нец ядылылыктан кицэюенэ нигезлэнгэн. Физика. II Аерым планета яки галэмдэ билгеле бер юнэлештэ хэрэкэт итэ торган эйбер. днэ Кабан куле буендагы бакчада бер кошчык уянды, ядир йезенэ тереклек китеруче кук ядисеменец [кояшныц] чыгуын тэбрик-лэп сайрап ядибэрде. Ш. Хесэенов.
k 2. Пространствонын терле яктан чиклэп алынган елеше. Геометрик ядисем.
" 3. Кем якн нэреэнец дэ булса асылы, нигезе, эчтэ-леге.— Исемец колхозчы, ядисемец аерым хуядалык дигэн суз бит бу. Р. Ишморат. Исеме бар. ядисеме юк. Эйтем. Эле кайчан гына анда карацгыга чумган Караваево авылы, исеме ук ядисемен курсэтеп торган Кэядэ бистэсе ядэелеп ята иде. Г. Эпсэлэмов.
ЖИСЕМЛЕ с. Предметлы; жисеме булган. Жисем-ле куру. Жисемле почмак.
ЖИСМАНИ с. иск. к. жисми. Минемчэ. сица аны ядисмани вэ рухани тарафларыннан тэрбия итэргэ кирэк. Г. Тукай.
ЖИСМИ с. 1. Жисемгэ, предметка менэсэбэтле. Жисми кулэм. Жисми зурлык.
2. иск. филос. Матди (рух, идея Ьэм фикергэ каршы куела). Жисми денья безнец терле теслэрдэге кузаллавыбыз белэн [эдэби эсэрдэ] яданланып, хэрэ-кэтлэнеп. яшэп китэ. Шуца курэ дэ иядат дигэн тешенчэ — ядисми деньяда булган нэрсэлэрне чагылдыру гына тугел, э куренешлэрне узецнец шэхси тоемнарыц белэн сугара белу, аны шул илэк аша уткэру. Р. Мостафин.
3. Жисемгэ, тэнгэ караган. II рэв. мэгъ. Тэн ягыннан, тэне, гэудэсе белэн. Жисми усу. □ — дбузэр Гиреевич кебек кешелэр----ядисми бетеэлэр дэ, эш-
лэгэн эшлэре яши. Г. Эпсэлэмов.
ЖИТДИ с. 1. Тормышта, эштэ узен тепле, акыллы тота торган, Ьэркайчан уйлап эш итучэн; киресе: жилбэзэк, жилкуар.— Узебезгэ калса, олырак. ядит-дирэк кеше булып куренэсебез килгэндерме, тартырга тэкъдим итуче булганда, кире какмый идек. М. Эмир. Шэмсекамэр — колхозчы кыз, соцыннан буровой эшчесе, комсомолка, матур, ядитди, горур. А. Эхмэт. II Эшкэ жаваплы карый торган, эшенэ Ьэм уз-узенэ талэпчэн (кеше), эшне булдырырлык (кеше). Эштэ ядитди кемеэ тапмый, Инде гаядиз калдылар. М. Гафури. Менэ бу ядитди мехэррирнец ядитди тэнкыйте. Ф. Эмирхан.
2.	Ин меЬим, эЬэмияте ягыннан аерылып торган. — Тимерче мэсьэлэсе — хэзер колхозларда иц ядитди йэм авыр мэсьэлэ. Т. Гыйззэт. Каршыбызда зур, чиксез ядаваплы, ядитди, катлаулы бурычлар торган-лыгын белдек без. М. Эмир. II Узеиен катлаулылыгы, зурлыгы белэн аерылып торган Ьэм аеруча жаваплы-лыкны талэп иткэн.— Дерес. семья кору — бик ядитди мэсьэлэ. Э. Еннки. Айсылуны, тышкы кыяфэтенэ карап. берэу дэ авыл Советы председателе яисэ партия оешмасы секретаре кебек аеруча ядитди йэм ядаваплы эш алып баручы димэс. Г. Бэширов. II Тема Ьэм эчтэлеге ягыннан катлаулы, тезелеше, барышы белэн зур игътнбар талэп итэ торган, келдеру, кунел ачуны максат итеп куймаган. Аныц тезмэ эсэрлэре арасында — йичкемгэ иярми язылган ядитди лирик ишгырьлэрне дэ табарга мемкин. М. Гали. Туфан-ныц эшчелэр тормышыннан алып язган бу беренче ядитди эсэренец кыскача [эчтэлеге шул]. Г. Нигъмэти.
3.	Куркынычлы, катлаулы булуы яки эЬэмияте ягыннан аеруча игътибарны талэп итэ торган, хэлит-кеч. Житди операция. О Зур ядитди йеядум ал-дындагы партия ядыелышына аныц беренче катна-шуы иде. Г. Эпсэлэмов. II Хэтэр, куркыныч (эш, хэл). — Эшлэр ядитди, егетлэр. Ш. Усманов. Укучылар, ниндидер ядитди вакыйга буласын сизгэн кебек, укы-тучыга карадылар. А. Эхмэт. II Куркыныч, улем белэн бетэргэ мемкин булган (авыру). Бэрхэлдэ, Техфэтнец авыруы ядитди икэнлек билгеле иде. Ш. Камал.
4.	Зур кеч, зур эш талэп итэ торган. Хэзерге заман армиясе ечен алар ядитди тоткарлык тугел. И. Гази.— Карагыз, ядитди авырлыкларга очравыгыз да мемкин, отрядыгыз сынатырлык булмасын.
ЖИТ
783
ЖИТ
М. Эмир. || Шактый зур булган, уйланырга мэжбур нтэ торган. Житди житешсезлек. □ Либреттоны тыцлаган вакытта берничэ житди кимчелеге сизел-де. 1А. Жэлил. II Урынлы, нигезле, зур.— дни ечен иц элек Шэйхи абзыйны курергэ дэ, аннан соц гына, кирэк булса, Дускаев белэн сейлэшергэ?—Моныц да уз нэубэтендэ сэбэплэре, Нургали уйлаганча, шактый житди сэбэплэре бар иде. Э. Еники.
5.	Шаянлык, шуклык, шаярту катнашмаган, эш йэм талэпчэнлек сизелеп торган (тон, караш, чырай, тавыш h. б.). Язган хатлары, сугышныц авыр йэм хэ-вефле айлары тээсиренэ бирелудэндер инде, житди йэм кыска булдылар. Г. Минский. Фэхри йаман jfQumdu тон белэн [сузен кабатлады\. Ш. Камал. — Юк, Нашим,— диде ул кинэт житди тавыш белэн,— мин шаярмыйча сорыйм бит. Г. Эпсэлэмов. II Борчылу, кайгыру сизелеп торган. Аныц чырае Житди, ул нидэндер канэгать тугел иде. Г. Бэширов. Барысыныц да йезлэре житди, хэрэкэтлэре кискен. И. Гази. || рэв. мэгъ. Борчулы рэвештэ, кайгы-рып. Эхмэт бу хатыннарныц житди сейлэшеп уты-руларына игътпбар итте. Ф. Эмирхан. II рэв. мэгъ. Зур талэпчэнлек белэн, Ьэр ягын уйлап, тикшереп. — Кицэш бирэм, иптэш Тимергалин, Эйберлэргэ житди карарга! Ш. Медэррис.
6.	Жентекле, нигезле (эшнец башкарылыш сыйфаты турында). Минем эйтергэ телэгэнем бигрэк тэ эдэбиятны житди тикшерудэ нинди ысул тоту мэсьэлэсендэдер. Г. ИбраЬимов.— Эш интересы ечен мица якын иптэшлэремнэн дэ, хэтта элек уземнец остазым булган кешелэрдэн дэ житди эш талэп итэргэ туры килэ. Р. Ишморат. IIрэв. мэгъ. Чынлап, чын мэгънэсеидэ. Сэрвинец Аннушка белэн болай Житди кызыксынуы Габдуллада рэхэт бер гаэцэпсену тудырды. Э. Фэйзи.
7.	Кискен, катгый. Э кайбер бюро членнарыныц андый .танышу"лардан житди нэтижэ ясарга те-лэулэре сизелэ. Ш. Камал.
О Житди тескэ керу (тес алу) — 1) узен зур эш башкарган, катлаулы мэсьэлэлэрне хэл итэ торган кешелэрчэ тота башлау, олысымаклану. Шунда ук Житди тескэ керде ул, ачкычларны бумажнигына салып. эчке кесэсенэ тыгып куйды. Г. Гобэй. Ак са-каллы бабай житди тес алды. А. Алиш; 2) зурга киту, катлаулылану, четерекле мэсьэлэгэ эверелу. Эш Житди тес алды. М. Гали.
ЖИТДИЛЕК и. 1. Житди булу, теплелек, тептэн уйлап эш нтучэнлек; олысымаклылык, акыллылык. Аныц зур да, кечкенэ дэ булмаган борыны, акыллы-лыкны. эцитдилекне курсэтеп торган киц мацгае, куе кара кашлары, эцэя шикелле сызылып килгэн иреннэре аеруча килешле иде. А. Шамов. Йезендэге сызыклары тирэнэ[еп], аныц яшь чыраена житдилек биреп торалар. И. Гази.
2.	Житди тес, житди кешегэ охшашлык, житди булып курену.- Элекке иркэ, матур йездэ хэзер бик аз гына житдилек куренэ. Г. ИбраЬимов. Зэвык белэн тегелгэн костюмныц кукрэк турысыннан ак ефэк кофточка естеннэн сузылып тешкэн кызыл галстук кызныц курекле йезенэ матур житдилек биргэн. К. Тинчурин.
3.	Житди караш, мэсьэлэгэ житди менэсэбэт курсэту. Низамыйныц куз карашында ясалма житдилек сизелде. М. Эмир. II Шаярусыз, шаярту катнашмаган, житди тон. Мээцлес буласы кен Нэгыймэ карчык иртэдэн ук, бик зур эш алдында торган тесле, Житдилек катыш тынычсызлану куреэтэ башлады. Ш. Камал. Бу сузлэрне ул шундый житдилек белэн эйтте, хэтта Фатыйма узен бу кешенец беренче
мэртэбэ .дускай' дип атавын да сизмичэ калды. Г. Минский.
4.	МеЬимлек, зур эЬэмияткэ ия булу. Шагыйрьнец бу хактагы фикерлэренец дэ оригинальлеген, уткер куелышын, житдилеген----курми киту мемкин ту-
гел. Г. Нигъмэти. || Хэтэр, куркыныч булу. Маякчы кызы этисе естенэ килгэн куркынычныц бетен эцит-дилеген белми иде эле. Г. Гобэй.
5.	Кырыслык, салкынлык; рэсмилек. Ул пакетны ачып житди тес белэн укый башласа да, бу эцит-дилек хатныц ахырында ягымлылыкка эйлэнде. Э. Айдар. Аныц эцитдилеге кайчак каты куцелле-леккэ кадэр барып эцитэ торгандыр. А. Шамов.
ЖИТДИЛЭНУ ф. 1. Балалыктан чыгу, нэрсэне дэ булса житди, олыларча хэл итэрлек дэрэжэгэ житу. Газыйм да, Разия да бу минутларда узлэрен ничек-тер бердэн усеп, эцитдилэнеп киткэн тесле сизде-лэр. Г. Минский. Кичке мэктэптэ-----укучылар —
егетлэр-кызлар — инде житдилэнэ башлаган халык. артык шаярып бимазаламыйлар. Э. Касыймов. II Гомумэн, мэсьэлэгэ житди карый башлау, уйлап эш иту. — Шэйхаттар куптэн тугел генэ шаян бер малай иде, хэзер нинди узгэргэн, нинди жатдилэнгэн. Т. Гыйззэт. Мин бит бу тормышны тазартырга Ча-кырылган кеше деньяга, Шуца йаман житдилэнэ барам. Гэр. Рэхим.
2. Житди (5 мэгъ.) тес алу, уйга бату. [Искэндэр абый], чынаяк китеген кургэч, кинэт бик эцитдилэ-неп, эсэрлэнеп китте. Г. Гобэй. II Куз, караш, чырай, тавыш Ь. б. ш. да житдилек (1 мэгъ.) сизелу турында. Илгизэр. сер сейлэгэндэй, сагая теште, зур кузлэре житдилэнделэр. Г. Бэширов. Аныц йезе жит-дилэнгэн, караим батыр. Э. Айдар. Тавышы инде тынычланган, эцитдилэнгэн иде. А. Шамов.
3. к. житдилэшу (2 мэгъ.). Хэл эцитдилэну.
ЖИТДИЛЭТУ ф. к. житдилэштеру. Нийаять, директор узен кулга алды. Тавышын яцадан эцитди-лэтте. М. Эмир.
ЖИТДИЛЭШТЕРУ ф. 1. Житди тес биру, кырыс-лату. Доктор йезен эцитдилэштерде, сугыш турында сейлэшмэскэ кицэш бирэ башлады. А. Тайиров.
2. Житди булырга, уйлап эш итэргэ мэжбур иту, шаянлык, жилбэзэклекне оныттыру. Разведчиклар китергэн бу хэбэр батальонныц настроениесен яхшы ук житдилэштерде. Ш. Усманов.
ЖИТДИЛЭШУ ф. 1. Житди (1 мэгъ.) тес алу, житдигэ (1 мэгъ.) эйлэну.
2. Кискенлэшу, куркыныч туу, хэлиткеч момент житу. Хэл житдилэшу. II Зурга киту, катлаулану. — Димэк, мэсьэлэ житдилэшэ бара. Г. Иделле.
ЖИТДИЯТ и. иск. к. житдилек. Аныц йезенэ тагын да житдият йэм ачу галэмэтлэре чыкты. М. Гафури. Бер житдият йэм бер кутэренкелек белэн ул сейлэргэ тотынды. Ф. Эмирхан.
ЖИТЕЗ с. 1. Эшне тиз башкаручан, елгер, бул-дыклы, булган, унган (кеше).— Галиябану житез кыз ул, узе дэ, бэлки, эйткэндер эле дим. М. Фэйзи. — }Дитезрэк кызлар димлэштереп кара эле. Ш. Камал. II Жинел хэрэкэтле, хэрэкэтчэн. Ж,итез колын кешни-кешни яннан йегерэ. Ш. Медэррис. Кызыл батыр житез ат естендэ Яшен кебек алга атылыр. М. Гафури. Житез тургай куккэ кутэрелде Тук басу лар ж;ырын ясырларга. М. Жэлил.
2. Тиз Ьэм жинел башкарылган, тиз йэм оста, пехтэ утэлгэн (хэрэкэт, караш Ь. б.). Почта йертуче кыз зэцгэр конвертны командирга сузды йэм узе Житез адымнар белэн чыгып та китте. А. Эхмэт. И рэв. мэгъ. Тиз Ьэм оста, шома (итеп).— Карыйм, кызыйныц кулы я^итез йери. Р. Ишморат.
ЖИТ
784
жит
3. куч. Яхшы ишетэ яки курэ торган. Сафа, сузгэ саран булса да, колакка бик экрзтез иде. А. Шамов.
ЖИТЕЗЛЕК и. Житез булу сыйфаты. Эсманыц Нэгыймэгэ Караганда эцитезлеге эллэ кайдан куренеп тора иде. М. Гали.— Ул алдата торган бала тугел: тесен, буен, акылын. фигылен, белемен. эци-тезлеген. уткерлеген ходай .мэ сица!' дип биргэн дэ куйган инде. М. Фэйзи. || Хэрэкэт тизлеге. Ул. узе сизмэстэн. гуя аларныц елдамлыгын. мрмпезлеген сынап Карагандой, уц кулыныц бармакларын кый-мылдатып ала. Г. Бэширов.
ЖИТЕЗЛЭНУ ф. 1. Житез, елдам кешегэ эверелу, житез хэрэкэтлэнэ башлау. Ьэммэсе дэ, меким бер эш булган кебек, эн;итезлэнгэннэр. М. Гафури. II рэв. мэгъ. житезлэнеп. Житез генэ, тиз-тиз генэ. Ул [ана] яшэрде кебек шатлыгыннан. Ж,итезлэнеп, чэен яцартты. Н. Баян.
2. Уйнаклау, житез хэрэкэтлэр ясап уйнау. Безнец маэмай рэхэт тора, сафа серэ, Ж,итезлэнэ, уйный каман, йегерэ, ерэ. Г. Тукай.
ЖИТЕЗ-ЖИТЕЗ рэв. Тиз-тиз генэ, бик тиз, кызу, жэйэт кенэ. Чилэктэге керлэрне алып м;итез-м;итез чайкарга кэм. су буен яцгыратып, бэлэк белэн ча-барга тотындылар. А. Шамов. Газизэ апа, эн;итез-эцитез генэ су кайнатып, ейгэ камфара, скипидар ислэре чыгарып, Вэли абзыймы дэвалап йерде. Э. Фэйзи.
ЖИТЕЗ-ЖЭБЭТ рэв. к. житез-житез. Ул, эцитез-эцэкэт хэрэкэтлэнеп. шунда дебаркадерда торган ике хатын-кыз янына килеп келеп-елмаеп, палубада калган этисенэ кул болгый башлады. М. Хэсэнов.
ЖИТЕН и. 1. Сабагыннан сус, орлыгыннан май алу ечен игелэ торган берьеллык улэн усемлек. [Игекче] чэчкэн терле-терле игеннэр: Тары, кара-бодай. солы. борчак кэм дэ ясмык белэн эн;итеннэр. М. Гафури. Зэп-зэцгэр булып чэчэктэ утырган элитен э/fupeH уза башладылар. И. Гази.
2. Шул усемлек сабагыннан алынган сус. Туку фабрикаларына Колхоз эцитен китерер... Йомшак кына мситеннэн Нечкэ эк;еплэр эрлэрлэр. Э. Ерикэй. Зэйнэпнец апайлары, кичлэр утырып, эцитенне ка-бага элеп орчык эйлэндерэ. м;еп эрли башладылар. Дэрдмэнд. II с. мэгъ. Шул сустэн эрлэигэн. Кар агарт-кан эцитен эцебен кызлар. >Кыеп алып килэп-килэп-лэп, Чайкадылар кемеш чишмэлэрдэ. Ак бэлэклэр белэн бэлэклэп. Ш. Маннур. II Житен сусеннэн эрлэп тукылган. УКитен кулмэкне эцил ала. Илтеп дэрья-га сала. Жыр.— Ул гына тугел эле, эцитен киндерен чуарлап суга торган эцирлэр дэ бар икэн. Г. Камал.
3. с. мэгъ. куч. Агарган, чал кергэн (чэч, сакал). Ж,итен чэчлэр белэн, Кемеш кашлар белэн кайтам мин. Б. Рэхмэт. Энэ, эцитен сакалын эцилдэ эцил-фердэтеп, бер карт алга чыга башлады. X. Кэрим.
Житен чэчэге диал.— к. кетуче сумкасы.
ЖИТЕНКЕ с. Житкэн, ускэн, житу хэлендэ (чэч, сакал-мыек турында). Арнаутовныц сакал-мыек эци-тенке. Ф. Хесни.
ЖИТЕНКЕРЭМЭУ ф. Бераз гына житеп бетмэу, житэр-житмэс булу.— дтием, сары эцебем аз гына эцитенкерэми. А. Эхмэт. Эсэрнец музыкаль драма-тургиясе таркаурак булуын, характерларныц музыкаль усешендэ эзлеклелек экртенкерэмэвен курделэр. Ш. Хесэенов. II Житэрлек тугел, начар булу.— Тик менэ мескенемнец саулыгы гына эцитенкерэмп шул. А. Шамов.— Эмма минем дэрман эцитенкерэми, оланнар. Г. Бэширов. II эвф. сейл. Акылга сай, юлэр булу турында.
ЖИТЕН ЧЕ с. Житен устеруче, житенчелектэ эшлэуче.
ЖИТЕН ЧЕЛЕК и. Житен устеру эше. Ж,итенче-лектэ эшлэу. II с. мэгъ. Житен устеру белэн шегыль-лэнэ торган. Ж,итенчелек районы, Х^итенчелек ху-эцалыгы.
ЖИТЕШ с. 1. Ьэрнэрсэсе дэ булган, тормыш ки-рэк-яраклары житэрлек, мул, бай. Бетен килеш-кил-бэтеннэн. торыш-кыланышларыннан, шулай ук шактый фасонча киенгэн ес-башыннан аныц эцитеш тормышта, оста кулда пешеп эциткэн кыз булуы эллэ кайдан кузгэ бэрелеп тора иде. Э. Еники. Хэзер без крестьяннарныц иц зур купчелеген эпитет тормышлы колхозчы итеп кенэ курэ алабыз. М. Жэлил. II рэв. мэгъ. Ьэрнэрсэсе дэ житкэн хэлдэ, мул, бай тормыш белэн. Энисе Эхмэт ечен шатланып туя алмый. Тату, м;ит ш яишлэр. М. Насыйбуллии.
2.	Житкелекле, житэрлек (кирэк эйберлэрнен барысы да булу турында).— Эле беркен генэ кэммэ нэреэ эпитет инде дип торадыр идец. М. Фэйзи. — Юк, иптэш, булганда инде кэммэсе эцитеш бул-ганы яхшы. Ш. Камал. || Тулы комплектлы булу турында. Ж,из теймэлэр э^итеш тугел. малайларныц кэркайсында икешэр генэ. Г. Гобэй.
3.	©лгергэн, тулысынча эзерлекле. Эсэрлэрендэ терле катлау халык тормышын куреэткэн язучы-ларыбыз да усеп килэ. Болар — коммунист, комсомол шагыйрь. эдиплэрнец тотнаклы. хэзерлекл • кэм шуныц естенэ эдэби э^итеш булганнары. Г. Нигъмэти.
4.	куч. Унышлы, унай (як). [ Тэнкыйтьче] эсэрнец э^итеш кэм эцит шеез дип тапкан урыннарын бик м;ентеклэп куреэтеп бара. М. Гали.
ЖИТЕШЛЕ с. 1. к. житеш (1, 2 мэгъ.). Х^итешле тормыш. | рэв. мэгъ. Щитешле яшилэр колхозчылар биредэ. М. Хэбибуллин. Кезгэ таба [чебилэрнец] баг рысына да каурый-йон усэр. Тик еитаминлы азык эцитешле булсын. С. Рафиков.
2. Анга, зийенгэ барып житэ торган, аилаешлы. — Никадэр гадирэк сейлэсэгез. шулкадэр эцитешле-рэк булыр. М. Хэсэнов.
3. Тин, охшаш (узеннэн алдагы суз белдергэн дэрэжэгэ житкэн булуны анлата). Лэкин безнец урдэк-лэргэ эцитешлесе куземэ чалынмады. Б. Камалов.
ЖИТЕШЛЕК и. Бай тормыш, муллык. Килешм киену ечен зэвык кына эцитми, экрмпешлек тэ кирэк. И. Рэмиев. Бик эуитешлек кэм пехтэлек белэн эшлэнгэнлеге куренеп тора торган бу йортныц хэзерге кыяфэте-----минем эчемне пошыра иде.
Ф. Эмирхан.
ЖИТЕШМЭГЭНЛЕК и. сейл. 1. Кимчелек, житешсезлек. Хэзрэт кэм ишаннарыбызда эцитешмэгэнлек-лэр куренеп тора. 3. Ьади.
2. Берэр нэреэнен булмавы, житмэве; хэерчелек. Лампа булмаганлык аларга эцитешмэгэнлек булып та куренми башлаган. М. Гафури.
ЖИТЕШМЭУ и. к. житмэучелек. Май заеодында ревизор, Санап бакса—эцитешм у зур. Ш. Галиев.
ЖИТЕШСЕЗ: житешеез як — к. житешсезлек. Бу иптэшлэрнец эсэрлэрен тикшереп чыкканда, безнец эдэбиятыбызда булган бик куп авыру кэм эцитешеез якларны курергэ була. Ь. Такташ.
ЖИТЕШСЕЗЛЕК и. Эйбердэ яки эштэ булган тискэре яклар, кимчелек.— Безнец бетен дикъкатеби щитешеезлеклэрне бетеру. уцышларны ныгытуга юнэлдерелергэ тиеш. Ш. Камал. [Чын дус] Житешсезлек, эцимереклекне куреэ. Тэнкыйть итэ, эчтэн ачынып. М. Гафури.
ЖИТЕШТЕРУ ф. 1. Жэмгыять яшэеше ечен кирэк булган материаль байлыкларны тудыру, продукция, товар эшлэп чыгару. Куплэп эцитештеру. Кабат эцитештеру. □ [Зсвод] тракторларга кэм элегрэк
ЖИт
785
ЖЙТ
узе эшлэп чыгарган дизель электростанциялэргэ за-пас частьлар житештерэ. Г. Эпсэлэмов.
2.	Нэрсэне дэ булса житэрлек кулэмдэ эзерлэу, ясап биру. Су кече белэн эшли торган бу такта яр-гычы колхозниц бетен тезу эшлэренэ кирэкле так-таны эцитештереп тора икэн. М. Гали. Цехларга чимал житештеру эше ифрат читенлэшкэн. Ш. Камал. II Булдыру, эзерлэу (ашамлык турында). Зур авырлык белэн эцитештергэн нэрсэлэрен ул аца аша-тырга тырыша. А. Шамов.— Сый житештердем, бик куп пешердем. А. Алиш.
3.	Устеру; устереп елгерту (ашлык, яшелчэ, жилэк-жимеш турында). Игенче Ьэм эцимешчелэребез безгэ ашлык Ьэм эцимеш эцитештерэлэр. Ф. Эмирхан. Башка кешелэрдэ эле кыяр чэчэк атарга да ел-гермэгэндэ, [Имэлинец] шундый кыярлар эцитеште-руенэ гаэк;эплэнгэнебезне белдердек. М. Эмир.
4.	куч. Терле профессия буенча белгечлэр, кадрлар хэзерлэу, булдыру турында. Театр э^итэкчеле-генец Ьэм Сэнгать эшлэре идарэсенец теп бурыч-ларыннан берсе — опера ечен милли художество кадрларын эцитештерудэн гыйбарэт. М. Жэлил. вч буын квалификацияле эшчелэр эцитештергэн Бондюг социализм ярышына чыга. Ш. Камал.
5.	Тезу, житкеру, нинди дэ булса зур тезелешлэр барлыкка китеру. Колхозга яхшы каралтылар жи~ тештерделэр. Г. Бэширов.
6.	диал. куч. Житкеру, кемгэ дэ булса барып эйту. — Без бу эшлэрне никадэр яшерен итэргэ тырышсак та, барыбер аца моны житештерерлэр. Ф. Бурнаш.
Житештеру бэясе — товарны житештергэндэге чы-гымнар белэн табыш суммасы; товар бэясе. Житештеру вакыты — капиталныц житештеру сферасында булган вакыты. Житештеру кораллары — житештеру процессында файдаланыла торган инструментлар Ьэм Ьэртерле жайланмалар. Житештеру менэсэбэтлэре — кешелэрнен материаль байлык житештеру процес-сындагы ижтимагый менэсэбэтлэре. Житештеру сред-стволары — житештеру процессыныц материаль нигезе— хезмэт предметлары Ьэм житештеру кораллары бергэ. Житештеру фондлары — социалистик пред-приятиелэрдэ халык хужалыгыныц житештеру сред-стволарына (чимал, материал, машина, завод-фабрика биналары, ягулык Ь. б.) тотыла торгаи елеше, фонды. Житештеру циклы—хезмэт предметларыныц (чимал Ьэм материалларныц) товар булып чыкканга кадэрге житештеру процессында булу чоры. Житештеру ысулы— жэмгыять усешенец билгеле бер баскычында житештеруче кечлэр белэн житештеру менэсэбэтлэре бердэмлеге.
ЖИТЕШТЕРУЧЕ и. Нэрсэне дэ булса житештерудэ (1—2 мэгъ.), эзерлэудэ, булдыруда катнашучы кеше. Товар житештеруче.
Житештеруче капитал—житештеру процессында естэмэ кыйммэт тудыру максатында кулланылган капитал. Капитал хэрэкэтендэ икенче стадия житештеруче капиталныц товар капиталына эверелуеннэн гыйбарэт. Политэкономия. Житештеруче кечлэр — материаль байлыклар житештеру эшендэ катнашучы кешелэр Ьэм шул кешелэр тарафыннан хэрэкэткэ ки-терелэ торган житештеру кораллары.
ЖИТЕШТЕРУЧЭН с. Нэтижэле, нинди дэ булса кыйммэт эшлэп чыгара торган, файда китерэ торган. Югары дэрэжэдэ житештеручэн хезмэт.
ЖИТЕШТЕРУЧЭНЛЕК и. Житештеру дэрэжэсе. Хезмэтнец житештеручэнлеген кутэру.
ЖИТЕШУ ф. 1. ©лгеру, усеп житу (усемлек турында). Алар артыннан кыяр, кишер, кавын шикелле кадерлерэк яшелчэлэр житешэ. М. Эмир. Шалкан Житешкэч, аюга эйтэ карт: — Ничек булэбез? Экият.
50 А'БвЗ
II Балалыктан чыгу, усеп житу, балигъ булу.— Шуны эйтэм эле, безнец мужик кешесенэ, дим, каЛадагы-лар белэн куп чуалырга ярамый икэн, дим. безгэ шул узебезнец салада житешкэннэр ук таманга килэ икэн, дим. М. Гали.— Шул заман эчендэ егетем камил ир булып житешкэн. Г. ИбраЬимов. II куч. Барлыкка килу, ижат ителу. Сугарылып халкым назы белэн Щимешлэнеп жыРым житеште. М. Жэлил.
2.	куч. Билгеле бер профессия буенча белгеч кадр булып елгеру. Буген татар кызыл взводларын, да кызыл командирлар житештелэр. Ф. Эмирхан. [Л4. Горькийныц} эдип булып житешкэн дэвере шу-лар [босяклар] арасында утуе аца боларны жанЛы Ьэм реаль итеп биругэ мемкинлек ачкан. Г. Нигъмэти.
3.	юкл. форм, житешмэу. Берн и кадэр житмэу, кирэк кадэрле булмау, житэрлек булмау.— Транспорт Житешми бит, иптэш Вахитов. Р. Ишморат.— Мец укытучы житешми, мец! Республиканыц барлык пед-институтлары, училищелары быел нибары 300 кеше бирде. Г. Гобэй.
4.	юкл. форм, житешмэу. Житмэучелек булу, естенэ чыгу; тикшеру вакытында материал яки акча тиешле кулэмдэ булмау.— Кайчак анда егерме мич-кэлэп спирт житешми. Т. Гыйззэт.
5.	Килеп (барып) елгеру, вакытында килу, кичек-мэу. Аныц эле кырынасы, киенэсе Ьэм кичэгэ жите-шэсе бар. Г. Минский. Ул Якубныц соцгы сузлэренэ генэ житеште. И. Гази.
6.	©лгеру, барын да эшлэп бетеру, срогына ел-гертэ алу. Кайсына гына барсац да:—Эш бик куп. Ьич житешеп булмый,— дип зарланалар. Г. Камал. — Эш бик кызу. Ничек житешерсец? Ш. Медэррис. II Барысына да елгеру, кул житу турында.— Ж.амали абзый энэ тимер-томырын да ала. куян-муянын да. Барысына да житешэ. А. Эхмэт. || Нинди дэ булса кешегэ чират житу, кул житу (жэза бирелу турыида). Комиссиядэге бер кеше келде-келде дэ эйтеп куйды:— Болай кеше жилкэсенэ ышанып яшэсэц. ул су-кыр тычкан синец узецэ дэ житешер эле.— диде. Г. Гобэй.
7.	Барып житу, тапшырылу, ирешу (сэлам, телэк, дога Ь. б.).— Узецэ хэер-догасы булып житешер. Дин, денья ейрэтергэ безгэ мэктэп ачып бир. Г. ИбраЬимов.
8.	боерык ф. форм, житеш(егез). Сыйлау, ашарга кыстау, ашамлыкны алырга утену сузе буларак кулланыла. [Газизэ апа} Ж,эгьфэр абзыйны кыстады:— Д\шпешегез эле, кода, бары белэн! Э. Фэйзи.— дйдэ, житешегез эле, кунаклар!—дип, Александра Андреевна Тимербай белэн Габделкаюмныц алларына [ашам-лыклар] китереп куйды. М. Гали.
9.	ярд. ф. функ. -рга, -ргэ беткэн фигыльлэрдэи соц килеп, шул фигыль белдергэн эшнец утэлу дэрэжэсенэ килуен, сон чиккэ житуен анлата. Тубэн оч-щагы бер этнец кемнедер езгэлэп ташларга жите-шеп ергэн тавышы ишетелэ. X. Садрый. Зелэйха, тузынырга житешеп. иренэ карады. Г. Минский. Сецелесе атылып килеп керде дэ, кузлэре чыгарга житешкэн хэлдэ, буыла-буыла сейлэргэ тотынды. Г. ИбраЬимов.
О Житешмэгэн жир (як, урын) — 1) кимчелек. Буенда, кыяфэтендэ, йереш-торышында Ьич килмэ-гэн, житешмэгэн жире юк иде. Ш. Мехэммэдев; 2) житмэучелек, мохтажлык. Хэтта инде ул вакытта бер дэ житешмэгэн жир булмый, бар сэгадэт безне каршы алырга гына кетэ. Ш. Камал.
ЖИТКЕЗУ ф. сейл. к. житкеру.— дллэ житкезеп яза белмилэр шунда. Г. Колэхметов.— Минем малны алып кайтып житкезсен. Э. Фэйзи.— [Сэлимов] быел
Жит
786
ЖИТ
гына Идел буенда мена дигэн бер дача да экдиткезеп куйган. С. Сабиров.
ЖИТКЕЛЕКЛЕ с. Житеш, йэрнэрсэсе дэ житэр-лек булган; мул, бай. Житкелекле монда барсы да: Телевизор, затлы шифоньер. Биек кезге тора кар-шыда. Э. Маликов. II рэв. мэгъ. Житэрлек итеп.— Ма-териалны лдиткелекле эндибэрмилэр. Э. Баянов.
ЖИТКЕРУ ф. 1. Нинди дэ булса бер чиккэ якы-найту, шул чиккэ кадэр сузу (озынча эйбернен бер башы турында). Халим, Нээкдипнец станциядэ аерыл-ганнан бирле хатсез ускэн, аяк йезларенэ экдиткереп тегелгэн шинеле белэн тагын да озынрак булып ку-ренгэн гэудэсенэ карап,----тыцлап торды. Г. Го-
бэй. Нургали хэзер терсаген тешлэр иде дэ, авызга эциткереп кара син аны! Э. Еники. II Билгеле бер кулэмгэ тутыру.— Заданиемне буген йез иллегэ мдит-керермен, аны белеп тор! М. Жэлил. II Нннди дэ булса бер халэткэ китеру, кетелмэгэн кунелсез хэлгэ кую, авыр кичерешлэргэ дучар иту.— Уф, улэр хэле-мэ эциткердец бит! Д. Аппакова. Мине тэмам сел-кенмэслек хэлгэ эциткергэч, ул э/дэйэт кенэ итеп Иделбаевага борылды. М. Эмир.
2.	Билгеле бер срокка сузу, бетерми саклап тоту. — Солдат башына яртышар кадак сохари бирделэр, иртэ белэнгэ кадэр шуны эциткерэсез. М. Гали. Аца кеннекен кенгэ экдиткерер ечен эллэ нилэр уйлап табарга, тормЫшны хэйлэлэргэ туры килде. Э. Фэйзи. || Житэрлек кулэмдэ итеп эзерлэу, житэрлек иту, булдыру. Шушы бер-ике атна эчендэ Тимеринец ждитмэгэн орлыкны мдиткереп. атларга азык табып, байтак эшлэрне мдайга сала башлавын кургэч, бераз тынычлана теште ул. Г. Бэширов. Шэйэрдэ сатыл-маган йэм модадан чыккан товарны байлар. Мэскэу бирэчэклэренэ тулэргэ акча эциткерэ алмый башла-гач, сатарга еязлэргэ [илтэ] башлыйлар. Ш. Мехэммэдев.
3.	Нннди дэ булса бер вакытка кадэр тузу, нннди дэ булса эшнец вакытын билгеле бер чиккэ кадэр сузу турында. Бик озаклап йэм терле мэсьэлэлэр тугрысында сейлэп, тэмам тенге уникене мдиткер-дек. Г. Тукай. Гарифулласы турында берэр мдылы хэбэр ишету емете белэн кичне дэ эциткерде. Г. Минский. II Билгеле бер хэлне, шул хэл белэн бэйле вакытны якынайту турында. [Нэсимэ]. шул кенне тизрэк мдиткерергэ ашыккандай, ждил-ждил атлап фабрика тыкрыгына борылды. К. Нэжми.
4.	Артыннан куып житэргэ ирек биру, куучыдан акрынрак хэрэкэт иту.— Немецны ждиткерэмме соц мин артымнан! Г. Гобэй. Болай иткэндэ, Фэрит хэтта деньядагы иц яхшы шуучы малайга да ждит-кермэс. А. Шамов.
5.	Тапшыру, ирештеру, суз белэн эйтеп анлату (кемнен дэ булса сэламен, хислэрен й. б.). Щилгэ сэлам эйтер идем. Сейгэнемэ э/диткерсэ. М. Жэлил. — Син [минем сузлэрне] ту ташка ждиткерергэ есте-цэ алсац, мэ йезекне! М. Фэйзи. || Ишеткэн сузне, кургэн-белгэнне башкаларга барып сейлэу, хэбэр иту, аларны да таныштыру. Бэр кузэтче узе кургэн ждитешсезлеклэр турында --- ячейкага ждиткерэ. А. Алиш. Кузэтулэрен иптэшлэренэ ждиткеру нияте белэн тау битеннэн тешеп килгэндэ, иптэшлэре узлэре аныц каршысына килеп чыктылар. И. Гази. II сейл. Китеру; ияртеп килу, алып килу.— Подполковник эфэнде узе боерды. ацына килсэ, [эсирне] мица ждиткерерсез. виде. Каз. утл.
6.	Элэклэу, чагу; берэр кеше яки начар эш турында хэбэр иту.— Авыл Советына милиция килгэн, сине ждиткерделэр микэн эллэ? А. Эхмэт. Хэйри узе ул чакта яшьлэр арасында булмаса да, аца мактан-
чык байбэтчэнец сузлэрен бик тиз ждиткергэннэр. Г. Минский.
7.	Нинди дэ булса хис, фнкерне берэр терле чара белэн белдеру, анлату. LU. Камалныц 30 еллык юби-леен — зур иждатныц сокландыргыч тэлдрибэлэрен туплау, аларны киц язучылар катлавына мдиткеру ------чарасына эйлэндерергэ кирэк. М. Жэлил. II рэв. мэгъ. Тэмам тешендереп, ацлатып. Житкереп сейлэу. Житкереп язу.
8.	Тезу, салу, кору (йорт, каралты кебек нэрсэлэрне). Ул [бу йортны] тире ждыючы агент булып эшлэгэндэ ядиткергэн иде шикелле. Г. Бэширов. — Хэзер узе монда [бу йортта] тормый, кайда булса да яцаны ждиткереп кергэн. Г. Гобэй.
9.	сейл. Эзерлэу, эзерлэп ел герту. [МаЛай] кече якта аш ждиткереп йергэн эбисе янына сыенды. Л. Ихсанова.
10.	Устеру (чэч, сакал, мыек турында). Хэзрэтнец улы чэч ждиткергэн, штиблет кигэн дип яманлап карау юк. Э. Фэйзи. Бай мужик кыяфэтендэ киен-гэн, сакалын ждиткереп, мыегын кыскарткан адэмне куругэ, ул бер секунд кына аптырап калды. Г. Ибрайимов.
11.	Яхшы итеп утэу, тиешле дэрэжэдэ тегэл башкару. Балаларныц тэрбиясен ждиткереп булмый башлады. М. Гали.
12.	ярд. ф. функ. Хэзерге заман хэл фигыль янында: 1) билгеле бер чиккэ, ноктага китеруне анлата: бетеру. Ул икенче бер партизанныц урманда ашап утырганда кашыгын авызы янына китереп ждиткер-мичэ йокыга китэ башлавы турында сейлэде. Г. Гобэй. Э кайчак [бала], анасын кетеп эциткерэ алмыйча, утырган лдирендэ ук авып йокыга чума иде. Г. Минский; 2) елгерту, билгеле бер срокка утэу. — Кара аны, Зэкия, Хэмит абыецны самовар кай-наганчы кайтарып ждиткерэ торган бул, ярыймы? Р. Ишморат. Шимбэгэ китереп лдиткер, дип суз ал-дылар. Г. Ибрайимов; 3) узе янындагы суз белдергэн эшнец тулысынча утэлуен анлата.— Мин пароходны яр янына китереп ждиткердем. Ф. Эмирхан. Яшьлэр бернэрсэ дэ ишетмилэрме, эллэ ишетеп тэ ацлап мдиткермилэрме, башларын да кутэрмичэ эшли бирэлэр. И. Гази.
ЖИТЛЕГУ ф. 1. ©лгеру, житу; пешеп, елгереп житу (ашлык, усемлек, яшелчэ-жимеш турында). Саматов ждитлегеп килгэн бодай басуларына----карап
тора. Г. Минский.
2.	Усеп житу, местэкыйль яши, эшли алырлык хэлгэ килу. Жауба/п, еермэгэ юлыгучы ждитлекмэгэн кош баласыдай, революция давылы эченэ бик яшьлэй килеп керде. Г. Бэширов. || Балигъ булу (кеше турында).
3.	Карында нормаль усеп житу. Житлегеп тУУ-II куч. Нинди дэ булса хэлиткеч вакыйганыц билгеле шартлар нэтижэсендэ туып елгеруе, зарури хэлгэ ки-луе турында.
4.	куч. Барлыкка килу, туу, формалашу (фикер, ният, план й. б. турында). Бу атна эчендэ — Хи-саминыц башында бер мэкерле фикер-----ждитлеккэн
иде. Г. Минский.
5.	куч. Нинди дэ булса эш ечен тулысынча эзерлэнгэн, елгергэн булу. Политик ждитлегу. '□ [Са-ниянец] докладными. игътибар белэн тыцлавында да ------ниндидер яцалык, дересрэге, тэ:ндрибэлелек, ждит-леккэнлек бар иде. Г. Эпсэлэмов. [Башка бригадалар белэн аралашу] бригаданыц ацы усуен, ждитлегуен, нэрсэнец нэрсэгэ яраганын яки ярамаганын ацлауны тизлэтте. Г. Ахунов.
О Житлекми туган — 1) карында яки йомыркада усу срогын тутырмыйча, зэгыйфь туган; 2) тиешле
ЖИТ
787
жит
тэрбия, тэжрибэ алып елгермэгэн, эзерлексез. Юнкер-лар Нэм меселман хэрби шурасыныц эцитлекми туган прапорщиклары, бу куперне узларенец-соцгы ны-гытмалары итеп сайлагандай, Кремль бульварындагы орудиелэрдэн---езлексез атып тордылар. К. Нэж-
ми; 3) „жебегэн”, „булдыксыз” мэгънэсендэ ачулану, хурлау сузе. Атларныц шулай терлеча тартулары аркасында сабан буразнадан чыгып кита да, чи кала. Шундый вакытта Хэйри бабай:—Ай пешмэган нэреэ, эцитлекми туган! — дип кычкыра. М. Гафури.
ЖИТЛЕКЛЕ с. диал. к. житеш (1—2 мэгъ.). Житлекле тормышта усу. Азыкны эцитлекле итеп эзерлэу.
Житлекле балалылар зоол.— балалары йомырка-дан чыгу белэн анасы артыннан йегерэ, оча яки йе-зеп китэ, ягъни местэкыйль хэлдэ яши ала торган кошлар турында (мэсэлэн: тавык, урдэк, каз h. б.); русчасы: выводковые птицы.
ЖИТЛЕКСЕЗ: житлексез балалылар зоол.— балалары йомыркадан чыкканда зэгыйфь, йоисыз, ояда шактый вакытлар ана канаты астында яши торган кошлар турында (мэсэлэн: сыерчык, чыпчык, кугэр-чен, тукран, куке Ь. б); русчасы: птенцовые птицы.
ЖИТЛЕКТЕРУ ф. Устеру, камиллэштеру. Шушы башлангыч хэлдэн язма поэзия усеше барышында алар терки халыкларныц шагыйрьлэре тарафыннан бик нык устерелэ, камиллэштерелэ Нам эн;итлекте-релэлэр, классик шигырьнец гаять зур нэфислек бай-лыгына эйлэнэлэр. X. Госман.
ЖИТМЕШ сан. 1. Житмеш (жиде дистэ) санын Ьэм микъдарын белдерэ. Шэриф бу кен эцитмеш тиен акча алып кайтты. М. Гафури.— Менэ мин дэ эцитмеш еллык гомеремнец илле елын сездэ уздыр-ган идем. Т. Гыйззэт.
2. Бик куп, эллэ ничэ.— Житмеш кабат кулмэк аркылы тэннэре куренеп тора ди бит. Ш. Камал. Житмеш терле халык Чын дус булып, Туган булып бергэ яшибез. Ш. Маннур.
3. „Яшь* сузе янында килгэндэ бик карт булуга басым ясый.— Житмеш яшьлек карт-карчыклар тырышып эшлэп йергэндэ, эштэн качып ятарга ничек оялмыйсыц? Р. Ишморат. Житмеш яшькэ эциткэн картлар кебек, Авар-аумас тора йортлары. М. Гафури. Жиде яшьтэн алып Житмешкэчэ картлар, яшьлэр, нэни балалар. Тик бер телэк белэн яналар. h. Такташ.
О Житмеш жиде терле — бик куп терле. [Дару-ныц] анысын ишан хэзрэт узе эцитмеш эк;иде терле шифалы нэрсэлэрдэн ясата. Г. Камал.
ЖИТМЕШЕНЧЕ Тэрт. саны. к. житмеш.
ЖИТМЕШЛЭП Чама саны. к. житмеш. Паровоз - - - эцитмешлэп вагонлы составны-туктата ал-
мыйча узып китте. Ш. Усманов
ЖИТМЕШЭР Бул. саны. к. житмеш.
ЖИТМЭС и. сейл. Акылга сай, юлэр кеше. Жат~ мэскэ сузец эциткэнче, гургэ узец э^итэсец. Мэкаль. УДитмэснец узенэ^дэ эцитмэс. Мэкаль.
О Житмэс жир—мохтажлык, житешсезлек. [Картныц] эцитмэс лдире, мохтаэцлыгы юк. Аныц канэ-гатьлеген куру генэ дэ тормышыцныц эцитмэс м;ирлэрен, кайгы-хэсрэтлэрен юып тешерерлек иде. Каз. утл.
ЖИТМЭСЛЕК с. Узеннэн алдагы исем (буй, акыл, куз, куз куреме, кеч, хэл h. б.) белэн бергэ предмет-тагы теге яки бу сыйфатныц (кулэме, дэрэжэсе, урыны h. б.) артыклыгын, ана ирешеп (ацлап, житеп, башкарып h. б.) булмауны анлата. Акыл лситмэслек эшлэр. □ Икенче ягында — куз куреме эцитмэслек еракларга сузылган карбыз басуы. Г. Бэширов. Ке
чем эцитмэслек бэлагэ тарсам, Хэбэр итеп кемеш угымны атармын. М. Жэлил.
ЖИТМЭСЭ кер. суз. Шуныц естенэ, естэвенэ. Житмэсэ, терлек-туар артыннан йеру дэ аныц эн;илкэсенэ тешэ иде. Г. Иделле. Житмэсэ. тагын миннэн кычкырып-кычкырып келэлэр. Г. Тукай.
ЖИТМЭУ и. к. житмэучелек. Каяндыр, ниндидер документлар, актлар табып чыгардылар, шуныц белэн еслэренэ чыккан м;итмэуне киметэ алдылар. Э ики
ЖИТМЭУЧЕЛЕК и. 1. Алу-биру, сату иту h. б. материаль байлыклар белэн бэйлэнгэн эштэ керемгэ Караганда чыгымнын артып китуе, ялгышлык я урлау еэбэпле акча яки материалныц житмэве. Элбэттэ, вак-теяк растрата, эцитмэучелеклэр генэ аны [Зе-фэрне] куркытмый. Э. Еникн.
2. сейл. к. житешмэгэнлек (2 мэгъ.). Тормыштагы эн;итмэучелек.
ЖИТЭК и. 1. Кулыннан яки хайванны тезгенен-нэн, муенчагыннаи тотып алып бару хэле. [Баланыц] берсе итэктэн эцитэккэ кучкэнче, икенчесе итэккэ менеп утыра. Мэкаль. \Жаддакныц\ артында эци-тэктэ эн;ирэн кашка килэ. Ул эцайдаксыз. М. Гос-манов. II куч. Местэкыйль яшэу, эшлэу сэлэте булмау, башкалар ярдэмеиэ салыну турында. Бала э^итмештэ дэ эцитэктэ. Мэкаль.
2. сир. к. житэкчелек. Драма эдэбиятыбызны да ул уз йогынтысы, уз эцитэге астына алды. Тат. театры.
О Житэк белэн тотак — Ьэрвакыт бергэ йеруче дус кешелэр турында; агылый белэн тагылый. Свекле Иван абыебыз!.. Нинди ягымлы, нинди уенчак кеше иде ул. Безне эк;итэк белэн тотак дип учеклэу дисецме, - - - берсе дэ калмады аннан. Р. Фэизов. Жи-тэккэ калу — местэкыйль йеру, хэрэкэтлэнэ алу сэлэтен югалту, авыру яки картлык еэбэпле узен узе йертэ алмау.
ЖИТЭКЛЭШУ ф. Бер-берсенец кулыннан тотып бару яки тору, бер-берсен житэклэу. Энвэр белэн Бэдэр, эцитэклэшеп, Борылдылар тубэн болынга. Ш. Медэррис. Солдат яр читендэ э^итжлэшеп торган балаларга борылып карады. Г. Гобэй. II куч. Бер-берсенэ ярдэм нтешу, эшне бергэлэп башкару турыида. Безнец илнец кече----хезмэт иялэренец бергэ,
бер максатка оешуында, берсен-берсе тэнкыйть ите-шеп, берсен-берсе эцитэклэшеп, берсен-берсе туты-рышып баруында. М. Эмир. || куч. Бергэлэп, бергэ. Шушы елда. дустым, эцитэклэшеп, Кайтсак иде туган йортларга. М. Жэлил.
ЖИТЭКЛЭУ ф. 1. Кемне дэ булса кулыннан тотып алып бару. Алар артыннан бала кутэргэн, бала м;и-тэклэгэн бер теркем хатын-кызлар да йегерешеп капка янына бардылар. М. Гали. Ул кезге алдына басып матурланды да, кызын э^итэклэп, халык дэрьясына атылды. Г. Минский. II Иярту, узе белэн алу, кая да булса ияртеп бару. Ж,эй буена бер тапкыр самовар кутэреп, балалар эцитэклэп Бакал-тайга чыгып кереэк тэ, тубэбез куккэ тия иде. Т. Гыйззэт.— Уз белдеге белэн генэ ейлэнеп, курмэ-гэн-белмэгэн, нэсел-нэсэбе таныш булмаган эллэ нинди нечкэ бер сыйракны эцитэклэп кайтса да, берни эшлэр хэлец юк. Г. Бэширов. II Хэле авыр кешене яки кечкенэ баланы култыклап алып бару, ана барырга ярдэм иту. Яралыны торгыздылар да м;и-тэклэп алып киттелэр. И. Гази. Ике кеше Мэхмут-не эцитэклэп чыгалар,-------Мэхмут ыцгыраша.
Ш. Камал.
2. Хайванны тезгененнэн, муенчагыннан яки башка жайланмадан тотып алып бару. Атын эцитэклэп ---Бара яшь юлчы, Зур уйлар уйлап. 3. Мансур. Ул ни ечендер бер кулына чулмэк тоткан, икенче
50*
ЖЙТ
788
Жйт
кулы белэн болан сымак бер хайван э^шпэклэгэн. Ф. Эмирхан.
3. куч. Нинди дэ булса зур эштэ житэкче, эшне оештыручы булу; житэкчелек иту.— Шушындый бер заманда, ут астындагы. тетен эчендэге хэтэр юл-лардан безнец барыбызны да житэклэп барырга тапканнар бит кешесен. К. Нэжми. || Житэкче, медир, башлык булып эшлэу. Зур заводны житэклэу. Сек-торны житэклэу. II Алга алып бару; эйдэу. Житэк-лэде егет батальонны. Атакага каршы торганда. Ш. Маннур.— Корабыгызны, эцатэклэуне мица тап-шырмассызмы икэн? А. Алиш. II Хужалык h. б. ны алып бару, идарэ иту. Колхозны халык ечен янып йеруче бик нык коммунистлар эцитэкли иде. Г. Бэширов. Житэкли. Ул Россияне Партия кулы белэн. Г. Хужиев. || Алга, прогресска барырга, усэргэ ярдэм иту. Халыкларны бэхеткэ эцитэклэгэн, Тынычлык сейгэн фэнне яклагыз. Жыр. Сею аны алга м;итэк-лэде, Ярасыннан канын киптерде. М. Жэлил.
ЖИТЭКЧЕ и. 1. Нинди дэ булса коллективный, оешманыц башлыгы, аныц теп оештыру эшен алып баручы кеше. Класс эцйтэкчесе. I I Сезне комсомол-ныц эцитэкчесе итеп танып, фикер алышырга. ки-цэшергэ килдек. М. Эмир. Байракны тотып торучы икенче бригада м;итэкчесенец кулын каты итеп кыс-ты ул. Г. Эпсэлэмов. || Фэнни хезмэт (диплом, диссертация) язганда юнэлеш биреп, эшне кузэтеп торган кеше, фэнни житэкче. II Аерым бер оешманыц яки хужалыкныц билгеле бер тармагы ечен жаваплы кеше. Татар дэулэт опера театрыныц художество жи-тэкчесе Ьэм баш дирижеры С. С. Бергольцны аерым искэ алып утэргэ кирэк. М. Жэлил. Хэзер Моста-фаныц сак эшлэре житэкчесе итеп сайлануына аныц каршы килуе дэ башлыча шунлыктан булды. Ш. Камал.
2. Идарэ органнарында эшлэуче жаваплы кеше; партия Ьэм халык хужалыгы хезмэткэре. Мин сай-лауга барам, дуслар, буген, Ж,итэкчелэр илгэ сай-ларга! Ш. Маннур. Без барабыз узэккэ, Житэкчелэр янына. Ф. Бурнаш. | с. мэгъ. Ул чакларда житэкче кешелэр. кирэк булса да, булмаса да, кичлэрен эшлэгэн эцирлэренэ барып утыралар иде. Э. Еники. II с. мэгъ. Идарэ итэ торган, идарэ итугэ менэсэбэтле. — Энэ Казанда бер у к вакытта бетен Россия ме-селманнарыныц икенче съездларын уздырып. бетен эцитэкче аппаратларга татар буржуа балаларын сайлап куйдылар. Т. Гыйззэт. [Сэйдби] хэзер, житэкче оешмаларда эшлэуче жаваплы unnt и гэргэ охшарга телэп. яшел гимнастерка белэн чалбар кигэн. Г. Бэширов.
3. Нинди дэ булса вакыйгада, эштэ теп роль уй-научы, алып баручы кеше. Бугенге кичэнец житэкчесе — узенэ курэ режиссеры булуым мине беразга айнытты. М. Эмир. | с. мэгъ. Революциянец алдынгы теп нигез житэкче кече — тик эшче сыйныф кына Ьэм аныц партиясе большевиклар гына дигэн ижтимагый мэгънэ — автор ечен нигез фикер. Г. ИбраЬимов. II с. мэгъ. ЭЬэмияте, роле буенча теп, беренче дэрэжэдэге. .Яшь гомер’гэ, бигрэк тэ эсэрнец житэкче образлары булган Вэли, Иосыфларга, политик иц уткер булган икенче пэрдэсенэ шундый дерес бэя биру Г. Камалныц ул чордагы деньяга карашын билгели. М. Гали.
ЖИТЭКЧЕЛ с. Житэкчелэргэ хас. Этисе, сузенец бэясен яхшы белгэн житэкч гл тонда, естэлгэ киц учын куеп, Mehep сукты:— Шэп булыр! Э. Касыймов.
ЖИТЭКЧЕЛЕК и. 1. Оештыру, юнэлеш биру эшчэнлеге; кем яки нэрсэ белэн дэ булса идарэ иту эше. .Оператив булса житэкчелек. контролебез яхшы куелса..."—Алкин сейли йаман... Ш. Медэр-
рис. Массага житэкчелек йомшак алып барыла. Ш. Камал.
2. Житэкче орган, ндарэ иту органы. Бу эшлэрнец барысында да театр житэкчелегенэ йэм коллекти-вына Татарстан партия елкэ комитеты йэм Татарстан хекумэте бик нык ярдэм итте. М. Жэлил.
3. тарт. форм, у.-вак. килеш. житэкчелегендэ. Узеннэн алдагы суз белдергэн кеше яки Оешманыц житэкче роль уйнавыи, оештыручы булуыи анлата. Авылга кучкэннэн соц да ячейка секретаре житэк-челегендэ коллектив членнарыныц узара жыелыш-лары, кицэшмэлэре уткэрелэ. Ш. Камал.
Житэкчелеге астында — к. житэкчелек (3 мэгъ.). — Татар хезмэт иялэре фэкать безнец большевиклар партиясе житэкчелеге астында гына, башка изелгэн миллэтлэр белэн берлектэ, узенец милли автономияле республикасын тезиячэк. Т. Гыйззэт. Житэкчелек иту — 1) нинди дэ булса эшне оештыру, анын житэкчесе булу. Ул хэзер зэпкэ серу белэн житэкчелек итэ. Р. Ишморат. Сугыш хэрэкэтлэре белэн .Ватан" ягыннан Хэлим житэкчелек итэ. Г. Гобэй; 2) идарэ иту. Мондый район белэн житэкчелек итэр ечен тэжрибэ генэ житми, теориядэн дэ кечле булырга кирэк. Э. Еники.
ЖИТЭРЛЕК рэв. 1. Кирэк кулэмдэ, кирэк кадэр, тиешенчэ, канэгатьлэнерлек. д менэ эшнец сыйфаты турында житэрлек уйламады ул. Г. Гобэй.— дгэр куэтем житэрлек булса иде!.. Г. Колэхметов. | с. мэгъ. Ул [студия] опера актерлары булу ечен житэрлек белемнэре, вокаль культуралары булмаган безнец жырчыларга системалы махсус белем бирергэ-----
тиеш иде. М. Жэлил. | хэб. функ.— Йорт-жир житэрлек, бай булмасам да, ярлы ук та тугел. Ф. Бурнаш.
2.	(Эш, хэл) куп тапкырлар кабатлану турында. — Элек басканнары да житэрлек булды. Т. Гыйззэт. — Мин алданасын алданган инде, житэрлек алдан-ган. Г. Камал. || Мул, бай.— Монда сый-хермэт житэрлек куренэ. Р. Ишморат.
ЖИТЭР-ЖИТМЭС рэв. 1. Житэрлек тугел, аз, кирэк кадэрле тугел.— Икмэк узебезгэ дэ житэр-житмэс кенэ. Ш. Камал. Чэй эчкэндэ житэр-житмэс булып калды. М. Гафури.
2.	Нинди дэ булса вакыт яки урын чигенэ жит-кэнче ук. [Зиннэт], буйга житэр-житмэс, якын-ти-рэдэге гармоньчыларныц йэммэсеннэн естен чыгып. клуб сэхнэлэрендэ узе генэ уйный башлады. Г. Бэширов. Килеп житэр-житмэс алар взводка ата башладылар. М. Гали. || Сан янында якынчалык тешенчэ-сен белдерэ. Ике йез мецгэ житэр-житмэс бурлар [Африкадагы халык] деньяда иц бай, иц йенэрле ике йез миллионная артык халыкка хекем кылып торган инглизлэр илэ еч елга [якын] ут ягып сугышты-лар. Ш. Мехэммэдев.
ЖИТУ I ф. 1. Нинди дэ булса бер урынга яки берэр эйбер янына килу, аныц белэн тигезлэну. днэ яшен кебек атылган атлар тиз арада чатка жит-те. Г. ИбраЬимов. Килучелэр минем янга житеп туктадылар. Г. Минский. II Эйбернен озынлыгы (яки кинлеге) берэр нэрсэгэ кадэр сузылуны, башы, очы шул эйбер белэн тигезлэнуне анлата. Ул, жилэнен салып, камзулдан утырган, озын ак буз кулмэге тезлэренэ хэтле житкэн. Ф. Эмирхан. Сакалы би-ленэ житкэн иренец солдатлар арасында йеруен — уйлап, [Хэмидэнец] куцеле нечкэрде. М. Гафури. Да-лаларныц тоташ ачык сырты Каспийга житкэн. Ш. Медэррис.
2.	Хэрэкэттэге кеше яки эйбернен артыннан куып барып тоту яисэ куып килеп тигезлэну.— Кичэ моннан качкач. куып карасалар да, житэ алмадылар.
ЖИТ
789
ЖИТ
Т. Гыйззэт. Хэким белэн Талип та, артларыннан эцитеп сукканны кеткэндэй, эцилкэлэрен энрлерып аныц артыннан йегерделэр. Э. Еники. || Билгеле бер вакытка тиешле урынга килеп яки барып елгеру. Теш вакытларында китсэц дэ бик вакытлы щитэ-сец ич. Ш. Камал.
3.	Якынлашу, килу, башлану (вакыт турында). — Тац беленер чак та эк;итэ бугай, мич тэ елгерде. Г. Бэширов. Кич була, кояш байый, эцгер-мецгер эцитэ. М. Гали.
4.	Кулэме, саны буенча билгеле бер чиккэ, дэрэжэгэ кадэр усу, арту, максимум зурлыкка ирешу. — Биредэ болытныц калынлыгы еч-дурт километрга эцитэ иде. Г. Гобэй.— Сез ала торган сэйлун чэенец шыры 102 сумга эцитте. Г. Камал. || Яшь турында. Егермегэ э^итеп, башыца акыл кермэгэн. Г. ИбраЬимов. Вэт,— мин эйтэм,— кырык бишкэ э^иткэч, Шэкерт булды синец атац да. Ш. Маннур. || Алдагы исем фигыль белдергэн хиснен, халэтнен нн югары ноктага менуе. Гарьлэнуе эциткэн иде булса кирэк. Салих дэшмэде. Г. Минский.—	э^иткэн, ка-
йэрнец. Шаркылдап келэ генэ. Ф. Хесни.
5.	Усунен югары стадиясендэ булу, елгеру. Менэ эк;илэк эк;итэ. Яланга, урманга, тауга э^илэккэ йерилэр. Г. ИбраЬимов. Ашлык энраткэн яланда. Баг-лар ускэн аланда. Безне кетэ эш анда. М. Жэлил. II Балигъ булу, балалыктан чыгу. Эхмэтядан исемле бер агам бар иде... Ул эк;итеп, солдат эшенэ куе-лырга кирэк булды. Г. Газиз.— Менэ хэзер кызыбыз эн;иткэн, сандык эйбере эзерлэр хэл юк. М. Гали. II Озын булып усу (чэч, сакал Ь. б. ш. турында). Ба-ланыц чэче эциткэн, алдырырга кирэк. Сейл. [Малай-ныц] тырнаклары экратеп, тэннэренэ кисеп кергэн. Э. Фэйзи.
6.	Билгеле бер вакытка кадэр сузылу, бетмэу. — Яцага э^итмэс,— диде Мицнулла. И. Гази. || Югал-мау, онытылмау. Еллар бер-бер артлы уткэн булыр, Исмем сезгэ экратмэс — онытылыр. h. Такташ.
7.	Анлашылу, ирешу. Бу фикер халыкка бик тиз барып wQumme. Г. Эпсэлэмов.
8.	Кемгэ дэ булса билгеле булу, эйтелу, тапшы-рылу (хэбэр турында).— Чекага хэбэр экрипсэ. бары-бер теге сыпырып ала. Ш. Камал. Жратэ декрет йэрбер йортка, Смет йэм тормыш булып. Г. Ху-жиев. Язган сэламнэрем эмратми, Кшптец ерак экрар-лэргэ. Жыр.
9.	Берэр гозер, утенеч белэн бик куп урынга мерэжэгать итуне яки гомумэн куп урында булуны белдерэ.— Аршыны дурт тэцкэгэ икебезгэ пар тирэкле асыл алган идек, шуны тектеру ечен бер кен эчендэ биш эцейчегэ экраттек. Г. Камал. II Гозер, утенеч Ь. б. белэн ин ерак, ин югары жирлэргэ, ягъни сонгы чнк-тэ генэ мерэжэгать итэ торган урыннарга барып чыгу турында.— Монда сейлэп кенэ туктап калмам, Ми-нистрга кадэр эцитэрмен. 3. Мансур.
10.	юкл. форм, житмэу. Тикшеру вакытында эй-бер-товар яки акча тиешле микъдарда чыкмау, жит-мэучелек булу. Мец сумлык товар мртмэу. □ — Биерсец! Теге энрипмэгэн бодайны да таптырыр-быз эле синнэн. Г. Бэширов.
11.	Кирэк чаклы булу; кирэк чаклы тию. Ялланды бер кешегэ Су ташырга. ченки акча Я^итми кенку-решенэ. М. Жэлил.— Узецэ дэ, балаларыца да берэр катка [киемгэ] иркен эцитэр. Г. ИбраЬимов.— Тэр-бия wpimen бетмэгэн кее никадэр [сет] биргэн, тэр-биясе мратсэ, тагын купме арттырмас иде ул! Э. Еники. II хэб. функ. Артыгы кирэкмэуне, булганына канэгатьлекне белдергэндэ кулланыла.— Сица аныц берсе дэ бик эн;иткэн. И. Гази.— Иргннэрне кыамыл-датып. битецне сыйпап куйсац, э^иткэн. А. Эхмэт.
12.	юкл. форм, житмэгэн. Узеннэн алдагы сузлэр ацлаткан билге яки эш, хэл естенэ тагы башкалары да булуны белдергэндэ (гадэттэ ризасызлык тесмере белэи) кулланыла.— Иремне читтэ аздыру гына э^ит-мэгэн икэн, тагы монда, ейгэ килеп тэ аздыра баш-ладыгызмыни инде. Г. Камал. (Ана кызы на:] Агала-рыцныц безне елатканнары эцитмэгэн иде. син дэ, башбаштакланып йереп, безне адэм келкесенэ кал-дыр инде. Ф. Эмирхан.
13.	юкл. форм, житмэу. Житэрлек кадэр, житэрлек кулэмдэ булмауны анлата. Лэкин ике кунакка урын эмрипми калды. М. Эмир. Юк. кече эцитми, селкенэ алмый. Хэле бик авыр, ул яхшы ацлый. 3. Мансур. II Кирэк булуны, мохтажлыкны анлата. — дйтче, зинйар. сица нэрсэ мратми?! Г. Бэширов. II Юнэлеш килешендэге исем янында: шул исем белдергэн эйбернен естенрэк, яхшырак булуын анлата. — Винтовкага эцитми инде ул. Ш. Камал. УЦитэлми, дуслар, экрипэлми яратып сейгэн ярга. Жыр.
14.	сейл. эвф. юкл. форм, житмэу. Юлэр, акыл-сыз булу.— дллэ экранами микэн моныц? — диде ул. Г. Гобэй.
15.	.Телэк”, „максат* Ь. б. ш. сузлэр янында: ирешу.— Куп эк;эбер курсэц дэ. куп мэшэкатьлэргэ те-рэлсэц дэ, телэгэнецне булдырырга тырыш, тырыш-сац. морадыца экрипэрсец. Г. Колэхметов. Мин бары-бер телэгемэ экратэрмен. М. Жэлил. Тич аныц шул „идеясенэ" э^иту юлы гына бераз башкачарак. М. Гали.
16.	боерык ф. форм. Сыйлау, кыстау сузе буларак кулланыла: к. житешу (8 мэгъ.).— Ашка да экратегез, балакай, тарсынмый гына ашап-эчегез! III. Камал.
17.	ы. функ. житте, житэр. Нинди дэ булса берэр эшкэ чик куюны, тыюны белдерэ.— Тор, кимсенеп ятма, Тубэнлэндец, э^итэр! h. Такташ.— УЦитте, wqumme, днвэр! Кирэгеннэн артык ацлашылды. Р. Ишморат.
18.	юкл. форм, житмэу. Узеннэн алдагы (кубесенчэ абстракт) исем белэн бергэ шул исем белдергэн узенчэлекнен, сыйфатнын юклыгын, нэрсэне дэ булса башкарырлык хэлдэ булмауны анлата.— Геолог Нар-скийга кыюлык экратми. кыюлык. А. Эхмэт. Аныц янына барасы килэ. лэкин батырчылык эцитми. Ф. Эмирхан.
19.	ярд. ф. функ. 1) эшнен тегэллэнуен белдерэ. Ул арада миче дэ кызып экра.тте. Г. Бэширов. Мин-зэлэдэн бер кешебезнец кайтып экратуен кетэ идек. Э. Еники.— дле Хэмидэнец кодагый булып экраткэне юк. Г. Камал; 2) елгеру (тиз утэлугэ гажэплэнуне белдерэ). Минут эчендэ аныц янына биш-ун солдат эцыелып та энратте. М. Гали. Ни арада тешеп эк;ит-кэндер. сизми дэ калдылар. К. Нэжми; 3) -рга беткэн фигыльлэр янында шул фигыль ацлаткан эшие утэу алдында торуны белдерэ: -рдай булып. (Малай] .Тайларым!" —дип, Улэргэ экратеп тора. Ш. Маннур. Хисами шартларга э^итеп гарьлэнде. Г. Минский.
Житеп килу — 1) якынлашу, ара аз калу, килеп житэ язу. Серле малай йегерэ-йегерэ капкага э/Qumen килэ иде инде. Г. Гобэй; 2) вакыт аз калу, кене, вакыты якынлашу.— Карлыгачныц туе эцитгп килэ, аца чыгым булыр. Г. ИбраЬимов; 3) шактый озынаю, озын булып усу (чэч, сакал-мыек, тырнак турында). [Егет] элитен килгэн кара чэчлэрен кулы белэн сыпырып куя. Г. Эпсэлэмов; 4) куч. житлегу, балигъ булу алдында тору. Ул. узенец лдитеп килэ торган кыз булуын бетенлэй оныткан хэлдэ.-------киц табигать
куренешгнэ хэйран калып, исе китеп карый иде. Г. Бэширов.
О Житеп тору — 1) вакытлыча житу, хэзергэ ка-нэгать булу.— Бугенгэ тыштан гына. карап ките а к
ЖИТ
790
жин
та я^итеп торыр. Г. Эпсэлэмов; 2) а рты гы белэн житу, монысы да житкэн булу.— Коръэн укытырга ике сум да яситеп торыр. Ш. Камал. Житкэн кыз (егет) — усеп елгергэн, балпгъ булган кыз (егет) турында. Кича гена ул бер кызчык иде, Буген аны .эк;иткэн кыз' дилэр. Н. Исэнбэт. Житэ калу — 1) житэрлек, тулысынча канэгатьлэндерерлек булу (аз гына нэреэнен дэ кечле тээсире турында). Тенне тирэн моцеулык кэм куз яше белэн уткэргэннан соц туган кечкенэ шатлык Зифа карчыкны канатланды-рырга яситэ калды. А. Шамов; 2) берэр эшкэ еэбэп-че булу. Бала бишегеннэн ук кеше типкесендэ ускэн боек куцелнец кабынып китуе ечен шул яситэ калды. Г. Бэширов.
ЖИТУ П с. 1. Житкэн, елгергэн, балнгъ булгаи (кыз, егет). Ак эн;ицсэлэр кигэн м;иту кызлар-ак
тырмалар белэн печэн я^ыярлар. Г. ИбраЬимов.
2. Зур ускэн, озын (чэч, сакал-мыек турында). Арада европача киенгэн wpimy чэчле интеллигент-лар да, зур корсаклы, кэлэпушле, казакилы сэудэ-гэрлэр дэ---бар. А. Расих. Ул елмаеп я$иту чэчен
уды, Мацлай тирен сыпырып тешерде. М. Жэлил.
| хэб. функ. Аныц сакал-мыек wpimy, чаче чэбэлэн-гэн. Ш. Камал.
3. Житеш (1—2 мэгъ.). Ж,иту тормышта усу. □ Тормышым турында куп сейлэп тормыйм, йорт-эн;ир дэ эциту, азык-телек ягыннан да зарланырлык тугел. Г. Галиев.
ЖИЮ ф. иск. к. ашау (1 мэгъ.).— Аларныц я$и-гэн ризыклары хэрам. кочкан хатыннары хэрам, бетенесе хэрам. Г. Бэширов.
ЖИЯК и. Киемгэ (бигрэк тэ балалар матроскасы-на) тегеп бизэк тешеру ечен кулланыла торган тар ефэк шнур. [Чапан}, ясилэн шикелле, эчле-тышлы була кэм эдепле була: эйлэнэсенэ эщияк тоталар ефэктэн, ул я$ияк шнур кебек нэрсэдер. К. Насыйри.
ЖИЯН и. иск. Хатын ягы туганнар (кан-кардэшкэ каршы куела). Ж,ицги хатын м;ияннеке (ягъни си-неке тугел, уз кеше булмый — жпцгэсенэ ейлэнгэн нр сузе). Мэкаль. Ж,иян ил [туган, кардэш} булмас, я$илен аш булмас. Мэкаль.
ЖИЦ и. Киемнен кулбаштан белэзеккэ яки тер* сэккэ кадэр кулны каплап торгаи елеше. Тузган нигэ кулмэк-ыштан, Тузган балак, тузган м;иц? Н. Исэнбэт. Акларныц полковнигы эчке кулмэклэреннэн. ши-неленец бер ясицен генэ киеп, келэт янына чабып килде дэ сакчы солдатка ашыгып кына ут я$ибэрер-гэ кушты. Ь. Такташ.
Жин кайтармасы—к. жин очы (1 мэгъ.). Жин очы — 1) жнннен гадэттэ белэзек естендэге тарайтып тегелгэн эдепле башы, манжет; 2) жиннен кул чугы ягындагы елеше. Ул майлы эк;иц очы белэн эледэн-эле мацгай тирен сертеп ала. Г. Иделле. Жин утырту — жиннен кулбашы ягын кием гэудэсенэ беркетеп тегеп кую. [Ул], кузлеген колак астыннан тарттырып кигэн дэ, ашыга-ашыга тунга я<;иц утыр-Ттып маташа. М. Гали.
О Жин сызгану — нннди дэ булса эшкэ эзерлэну, эзер тору турында. Ж,иц сызганып сине без кеттек. Ф. Кэрим. Буржуазия революциям буып ташларга ясиц сызганган вакыт иде. Ш. Усманов. Жин сызганып — барлык кечкэ, кечне кызганмыйча, тырышып (эшлэу турында). Салып шинельлэрне. Сызганып м;иц-нэрне. Без керештек илне тезергэ. LLI. Маннур.
ЖИЦГИ, ЖИЦГЭЙ и. 1. Узеннэн олы ир туган-нын хатынын атау яки ана эндэшу сузе. [Гелчирэ:} дйт инде, эн;ицги, минем дэ белэсем килэ. Т. Гыйззэт. Кич белэн абзыйлар, жрщгилэр утаудан кайтып, умач ашагач, капка тебенэ чыгып утырган
идек. М. Эмир. Ашау турысында ясицгэйгэ ялыныч калмады. М. Гафури.
2. сейл. Узеннэн олы хатын-кызга эндэшу сузе. — Узец белэсец, Сая$идэ ясицги, бозаулар арасында эч киту—еш була торган нэреэ. Э. Еники.
ЖИЦГЭ и. 1. Узеннэн олы абыйнын хатыны. — Абыйларындагы кебек тэмле сезмэ, аныц я^ицгэсе пешергэн кебек кетердэвек коймак бутэн беркемдэ дэ булмый. Г. Бэширов.
2. Туйда кызны егет куенына керу ечен эзерлэуче хатын-кыз. [Артыкбикэ табылмагач], ясицгэлэр арасында, ниндидер шомлы хэл барын сизенеп, борчылу башланган иде инде. М. Эмнр.
ЖИЦГЭЛИ: жингэли килу (бару)—жингэ (2 мэгъ.) булып кызны озата килу, кызны туйга эзерлэуче хез-мэтен утэу. Анда я^ицгэли килгэн хатыннар чыбыл-дыкны корып, киленнец урын-я$ирен ясэеп куялар. С. Сунчэлэй.
ЖИЦГЭЧИ, ЖИЦГЭЧЭЙ и. 1. к. жинги.— )К.иц-гэчи, мин бит [хатынны} бик яратам. Г. ИбраЬимов. УКицгэчэй, синнэн шикэр, миннэн чэй. Эйтем.
2. иск. Революциягэ кадэр: фэхешханэ тотучы. Ж,ицгэчинец тен буе бар кызлары Хая^и байны сый итэлэр терлечэ. Г. Тукай.— Элбэттэ, бер кичтэ йез егерме тэцкэ акча бетереп, ясицгэчилэрдэ-фэлэннэр-дэ естерэлеп йереп син тапкан лэззэтне газета укудан табып булмыйдыр. Ш. Мехэммэдев.
О Жицгэчилэр йорты—к. фэхешханэ. Шундый бичаралар ник туганнарына лэгънэт укый-укый, елый-елый эцицгэчилэр йортына барырга яки уз-уз-лэренэ кул салырга мэя^бур була бит. Г. Эпсэлэмов.
ЖИЦДЕРУ ф. 1. Йекл. юн. к. жину.
2. к. жинелу (1, 2 мэгъ.).— Кемнэн я^ицдергэнсец бит эле, ботыц буе малайдан бит. Г. Гобэй.
ЖИЦЕЛ с. 1. Авырлыгы зур булмаган, авыр тугел, аз улчэуле. Туп бик матур кэм бик м;ицел иде. А. Шамов.— Энэ, Филипп Ивановичны утырт тезе-цэ. ул кечкенэ, ясицел. И. Гази. || Юка, нэфис (материя турында). Тэрэзэ теплэрендэ песи яфрагы, ал кына геллэре, тамчылы геллэр, алар ышыгында я<;и-цел ак пэрдэлэр куренэ. Г. Эпсэлэмов.
2.	Житез хэрэкэт итэ торган; киресе: авыр, салмак. Ул, таза, я<;ицел гэудэсе белэн ансат кына кутэрелеп, зэцгэр читле ак яулыгын чыгарды. кулла-рын сертеп алды. Г. Бэширов.— Сез хэзер ук авылга барып тамак ялгагыз да ясицелрэк бер атны я^игеп китегез. Ш. Камал. II Житез, бернинди тоткарлыксыз, кечэнусез булган. Тарантастан----куе сары чэчле
бер кыз теште дэ эцицел адымнар белэн ашыкмыйча гына кереп китте. Ф. Эмирхан. | рэв. мэгъ. Аныц куллары оста, я$ицел йврилэр. Г. ИбраЬимов.
3.	Куп кеч сорамый торган, сэламэтлеккэ зарар китерми торган, ансат.— Бэлки я^ицелрэк эш табар-га туры килер? И. Газн. Колхозга кергэч. Гафия-тулла бабай берме-икеме я^эй колхоз кетуен кетте дэ, сэламэтлеге начар булганлыктан, правление аны ясицелрэк эшкэ кучерде. Г. Эпсэлэмов. II рэв. мэгъ. Тоткарлык, авырлык курмнчэ.— Тик шулай да. мин я^ицел генэ котыла алмам, ахры. Р. Ишморат. Мак-сатныц ачык булуы нинди авыр юлларны да я^ицел утэрлек, батырларча ядицеп утэрлек кеч бирэ. М. Эмир. II хэб. функ. Зур кеч, акыл талэп итми, ансат. Писан углын алдалау ансат, я^ицел, Ченки ул беркатлы кэм йомшак куцел. Ш. Бабич.
4.	Катлаулы яки четерекле булмаган, гади. дллэ нинди бик ядицел генэ ясемлэлэрне ацлар ечен Хэсэн эллэ ничэшэр кат укып чыгарга мэя^бур булды. Ф. Эмирхан.— Эйтик, шунда. имтиханда, мэсьэлэнец ясицелрэген биреп куйсалар?! Г. Гобэй. II Тиз анла-шыла, тешенелэ торган. Педагогиканыц ,я<;ицелдэн
ЖИЦ
791
ЖИЦ
авырга’ кагыйдэсен бераз игътибарга алып,---авыр-
рак гыйбарэлэр мемкин кадэр арткарак кичекте-релде. Г. Тукай.
5.	Тээсир кече бик аз сизелерлек, йомшак (жил, салкын h. б. турында). Шул тен теслук йомшак, ядицел салкын Исэнлэшеп утэ янымнан. Ш. Маннур. Каршыга искэн ядицел су ядиле Хершитнец — бедрэ чэчлэре белэн уйный башлады. Ф. Эмирхан. II Куру, ишету, сулау h. б. ш. яктан организмны бас-мый, авырайтмын, ана унай тээсир итэ, дэрт кертэ торган. Аца йэрвакыт матур, якты, ядицел Навалы булып куренгэн бу булмэ хэзер ничектер моцсу, ку-целсез иде. А. Шамов. Кен урталарында урман естендэ ядицел зэцгэр нур балкып торды. Г. Гобэй.
6.	Сирэк; куе, тыгыз тезелешле тугел. Жицел томан. □ Кайда, кайчан кургэн иде соц Газинур шундый ак йэм ядицел болытларны? Г. Эпсэлэмов.
7.	Тиз утэ, тиз тезэлэ, артык интектерми торган (авыру, яра, психик кичерешлэр турында).— Хэзер ядицел яра белэн генэ исэплэшэ торган чак тугел. Бар эле бик тиз генэ Ишнияз бабайны алып кил! Р. Ишморат. Ул узенец авыруы ядицел икэнен, тиздэн йериячэген бер-ике суздэ ацлатты. Г. ИбраЬимов.
8.	Иркеп, интекмичэ, бернинди газапсыз башкарыла, кабул ителэ торган. Салкын якты кукнец ту-реннэн, Яшь баланыц ядицел сулышы кук. Тенге haea тып-тын агыла. Ш. Маннур. Урманныц бераз сал-кынчарак ядицел Навасы икебезне дэ яцартып, тагын да яшэртебрэк ядибэрде. Ф. Эмирхан. | хэб. функ. Ченки монда haea яхшы, Сулыш алуы ядицел. Э. Ерикэй.
9.	Мэшэкатьсез, борчусыз, газапсыз, рэхэт (тормыш, яшэу турында). Килэчэкне куру, шуны курэм дип хис иту иц авыр минутларны да ядицел йэм куркэм итэ. Г. Кутуй.
10.	рэв. мэгъ. Аз гына, сизелер-сизелмэс.— Э, дип, нидер исенэ тешкэндэй, ядицел генэ келеп алды Сэ-фэр. Э. Фэйзи. [Делегат], барыбызга да -бер кат куз йегертеп, ядицел генэ тамак кырды да суз башлады. Ш. Маннур.
11.	рэв. мэгъ. куч. Бик тиз.— Кеше сузенэ ядицел ышана имеш/—диде Бидият ядэберлэнгэн тавыш белэн.— Азрак уйлап сейлэшсргэ кирэк! Ш. Камал.
12.	Тиз хэрэкэтлэиэ, бер урынпаи нкенчесенэ тиз генэ кучэ ала торган, авыр кораллар белэн кораллан-маган. Ядицел артиллерия. Ж,ицел крейсерлар. □ Биш ядицел бомбардировщик йеядум иткэн. Э. Айдар.
13.	рэв. мэгъ. к. жинелчэ (3 мэгъ.). [Бакчада] ядицел генэ, матур гына киенгэн егетлэр, тагы эллэ кемнэр. Ф. Эмирхан.
14.	сейл. эвф. Акылсыз, юлэр.— Бу нинди ядицел кеше булды соц? Бер нэрсэ эшлэргэ уйласа, утерсэц дэ ул эшеннэн кайтара алмыйсыц. Т. Гыйззэт. Ул аны [Атабаевны\ эллэ ничек „ядицеллэрдэн" саный иде. Г. Иделле.
Жинел автомобиль (машина, автомашина) — аз санлы пассажирлар йертэ торган кечкенэ автомобиль. Шул арада эллэ каян ыжгырып МТСныц йек йэм ядицел автомобильлэре килеп чыга. М. Гали. Ак йортныц ' капкасы тебенэ бик шэп ядицел машина килеп туктый. Р. Мостафин. Без. чиялеклэрдэн чыгып, стенага сырыша-сырыша, сарай артында торган ядицел автомашина артына яшерендек. Э. Айдар. Жинел арба (чана) — кеше утырып йеру ечен генэ кулланыла торган арба (чана); тарантас. Кешелэр ашап бетугэ, ат белэн ядицел арбада Шахрай килде. Ш. Камал. Идрис ядицел чана кузласында уты-ручы бекре денщикка аулак урамнардан барырга кушты. К. Нэжми. Жинел атлетика — йегеру, снке-ру, йезу, ыргыту Ь. б. ларны эченэ алган спорт тере.
ТДицел атлетика ярышлары. Жинел кавалерия — 1) махсус сайланган йегерек атларда йеруче жннел кора л ланган солдатлардан гыйбарэт гаскэр; 2) куч. неол. сэудэ Ь. 6. ш. совет оешмаларынын эшлэренэ контрольлек итуче комсомол группалары. [Хэлим] комсомоллардан ядицел кавалерия отряды оештыр-ды. И. Гази. Жинел металлар — гадэттэ жинеллек Ьэм ныклык биру ечен башка металларга кушып коела торган металлар (алюминий, магний, кальций, натрий Ь. б. ш). Тесле йэм ядицел металлар про-мышленносте. Жинел пальто — юка пальто, язгы-кезге пальто. Арыганлыктан, аныц естендэге ядицел кезге пальтосы,---хэтта башындагы киц читле
эшлэпэсе—йэммэсе кинэт авыраеп киткэннэр. Ф. Эмирхан. Жинел промышленность — киц кулла-ныш товарлары житештерэ торган промышленность. Эре машина промышленностеныц усеше тарихи яктан ядицел промышленность — усешеннэн башла-нып китэ. Политэкономия. Жинел туфрак — комлы туфрак. Эгэр дэ туфрак — ядицел туфрак булса, орлыкларны тирэнрэк чэчэргэ кирэк. Ботаника.
О Жинел акыллы — 1) жилбэзэк, мэсьэлэгэ ес-тэн-естэн генэ караучы, акылы утырмаган. Энэ ул эле тирэнтен уйланып та ядитмэсен, энэ аннан малай-лык, ядицел акыллылык та чыгып бетмэгэн булсын. Шулай да ул — яца бер уй. Г. Бэшнров; 2) акылсыз, юлэр.— [Кызлары] эллэ нинди ярты акыл, шаркыл-дык, ядицел акыллы бер нэрсэ шунда. Г. ИбраЬимов. Жинел аягы белэн килу — бэхет, шатлык, уцыш алып килу, ул килгэннэн сон тормыш алга киту турында. Башкорт биясе безнец йортка ядицел аягы белэн килде йэм безнец йортка бэрэкэт китерде. Г. ИбраЬимов. Жинел аяклы [куллы] — башлаган эше унышлы тэмамлана торган кеше турында. Жинел аяктан — к. жинел кулдан (1 мэгъ.). Жинел баштан — исерек. бераз эчкэн хэлдэ. Кинэт узенец элеге ни исерек, ни аек тугел чагында ядицел баштан Га-зизэне авылга алып кайту турысында яшелле-кызыл-лы сузлэр сейлэп ташлавы исенэ килде. Ш. Камал. Жинел булып киту — психик киеренкелек йомшару, кунел тынычлану. Кинэт бик ядицел. бик рэхэт булып китте Гелшатка. Д. Аппакова. Жинел жанр — эдэбпятта, сэнгатьтэ житди мэсьэлэлэр кутэрмэгэн, келдеруне, кунел ачуны максат нтеп куйган эсэрлэр. [Татар бурясуа сэнгатенец] борынгы халык музыка-сы байлыгына естэлгэн .яца’ музыкасы .Баламиш-кин", .Дудэк’, .Ижбулдин’ тесле ядицел жанрлы, теме ядицгэчи кейлэреннэн ерак китмэде. М. Жэлил. Жинел карау (уйлау) — берэр мэсьэлэгэ житди ме-нэсэбэт курсэтмэу турында.— Мэхэббэткэ шулай ядицел карарга ярыймы? Т. Гыйззэт.— Инде сез намуслы кеше икэнсез, партия турында алай ядицел уйлама-гыз. Р. Ишморат. Жинел котылу — хэвефле хэтэр эштэн аз гына зыян куру белэн котылу турында. — Патшага каршы баручылар!.. Андыйларны асып утерэлэр. Безнец каенагай ничек ядицел котылган икэн. Т. Гыйззэт. Жинел кул белэн — эшне уцышлы нтеп башлап жибэру турында. Инде ядицел кул белэн башлап, бэла-казага man булмыйча, хэере белэн генэ очлап чыксак иде. Г. Бэширов. Жинел кулдан — 1) к. жинел кул белэн; 2) бер буйдан, бер унайдан, шунда ук (бер эш беткэнче ук икенчесен ялгап эшлэп киту турында). Федор торды да чалт иттереп аныц яцагына кундырды.— Нишлэп миннэн келэсец?—дип, ядицел кулдан икенчесен дэ елгертте. Ш. Камал. Жинел куллы — имеш, ул кеше башлаган эш жинел бара Ьэм унышлы тэмамлаиа дигэн мэгъ-нэне бирэ.— Безнец Сэлимэ бик ядицел куллы, [уру-ны] ул башласын,— ди эни. М. Гафури. Жинел кун итек — юка куннэн (хром Ь. б.) унай шартларда кию
ЖИЦ
792
ЖИЦ
ечен тегелгэн итек (авыр эш итегенэ. кирза итеккэ каршы куела). Кулмэк естеннэн киц соры каеш буыл-ган, аягында эцицел кун итек иде. Г. Гобэй. Жинел кэсеп (Ьенэр)—кеч куймый гына табыш нту.— Ва-кытым эцицел кэсептэн артмый диген. Р. Ишморат. Тапкан бонлар [муллалар] эн;ицел йенэр. Кен дэ ашка бара унар, Ярлы-зарлы димэс, тунар... Г. Тукай. Жинел кей — 1) тиз отып алына торган кей турында; 2) кунелле, кыска кей. Кайдадыр мандолина кылларыныц ниндидер эцицел. шаян бер кейгэ экрен генэ яцгыраганы да ишетелэ. А. Шамов. Жинел мал табучы — артык кеч куймыйча, терле юллар белэн байлык жыючы. Жицел мал тапкучы ишаныбыз бар-дыр. Г. Тукай. Жинел сулап жибэру (кую) — киеренке хэл бету; куркыныч утеп, иркенлэп, тыныч-ланып калу. Дэулэтшин щицел сулап эн;ибэрэ йэм шунда ук хатны ертып ташлый. И. Гази. Жинел сеякле — тиз хэрэкэтлэнучэн, гэудэсен жинел тоту-чан, житез. Барысыныц да йезлэре яна, кузлэре яна, э зифа буйлы, э^ицел сеякле Кэримэ алдан очып кына бара. Э. Еники.— Аучылык дигэннец хикмэт-лэре бик куп аныц. Эт тэ — борзой, кеше дэ бор-зайдан калышмаслык эн;ицел сеякле булу кирэк. Ш. Камал. Жинел тел белэн — гади, анлаешлы итеп. Китапчык м;ицел тел белэн, мэктэп балалары ац-ларлык рэвештэ тээлиф ителгэн. Ф. Эмирхан. Жинел холыклы — 1) юк-барга тиз ярсучан, тиз кабы-нучан; киресе: басынкы табигатьле. Бу инде, элекке кебек, беркемгэ дэ ышанырга йэм ошарга телэмичэ уз идеалына гына табынып ейрэнгэн уз белдекле, эк;ицел холыклы ярым малой, ярым егет тугел. Г. Бэшнров; 2) Ьэрнэрсэгэ жинел карый, уйлап эш итми торган. Денья дигэнец вйрэтэ бит адэм бала-ларын: элгэре кызыл чэчэклэр естендэ очынып кына йери торган ак кубэлэклэр кебек матур, лэкин эк;и-цел холыклы бер кыз иде. Г. Ибрайимов. Жинел яралы (авыру) — ярасы (авыруы) куркыныч булмаган, узен узе йертерлек. Тиз генэ ярамны бэйлэткэч, бу-тэн эмрщел яралылар белэн узебезнец санбатка кит-тем. Э. Айдар. Каты авыруларны Яца Харбиндагы лазаретларга алып киттелэр, эн;ицелрэк авыруларны, санитар арбаларга утыртып, пристаньга озата башладылар. Ш. Мехэммэдев. Жинел жайдан гына — кинэт кенэ, бернинди тоткарлыксыз, узеннэн-узе генэ (башкарылу яки эш-суз башланып киту турында). Д\ицел э^айдан гына суз бэйлэнеп китте. X. Госман. Жицелгэ килу — авыр булмау, жинел булу, борчусыз булу.— Бергэлэп тотынганда [эш] эцицелгэ килер, ди. Г. Бэширов. Жинелгэ жигу — к. жинелчэгэ жигу. [Алмачуарны] эциксэк тэ, бик э^ицелгэ, якынга гына [э«;игэбез]. Г. ИбраЬимов.
ЖИЦЕЛЛЕК и. 1. Жинел булу; киресе: авырлык; кыенлык. Бэр авырлыкныц бер э^ицеллеге бар. Мэкаль. II Авырлык, кыенлыктан котылу, иркен сулу алу; тормыш, яшэу жинелэю.— Илгэ э^ицеллек килсен ечен газиз эцаннарын кызганмый йеручелэр бар, кызым, бу деньяда. Г. Гобэй. Ьэрвакыт: .Юкмы мона-фис?" сузлэре, Тилмерэ эзлэп эцицеллек кузлэре. Г. Тукай.
2.	Рэхэтлек, кунел кутэренкелеге. Ул Нэфисэ кебек ук бераз дулкынланган, аныц белэн янэшэ кай-туныц лэззэтеннэн узендэ исеругэ якын бер эцицел-лек сизэ иде. Г. Бэширов.
3.	Ял иткэннэн сон була торган кеч, энергия. Ул, бетен гэудэсендэ гаэцэп бер эцицеллек сизеп, Нэси-мэгэ эшлэрен тегэллэште. К. Нэжми. II Житезлек, тиз хэрэкэт нтучэнлек. Сэрви. эллэ каян килгэн эци-целлек белэн, кэрзиннэр тагылган кеянтэне эн;илкэ-сенэ кутэрэ. Э. Фэйзи.
4.	Нинди дэ булса эшне башкаруда уныш, уныш-лык. Кунаклар чэйдэн соц куп утырмады, атларын эциктерделэр дэ, Зыяга бик куп энрщеллеклэр телэп, планнар ейрэтеп, хат язышырга вэгъдэлэр алып, килгэн юлларыннан кире сыздылар. Г. ИбраЬимов.
5.	Жилбэзэклек, жилбэзэк кешегэ хас сыйфат. Зиннэт яланбаш, гимнастерка изуен чишеп э^ибэр-гэн, бетен кыяфэтендэ аца килешеп бетми торган бер э^ицеллек сизелеп тора. Г. Бэширов.
Жинеллек иту (ясау)—1) кемгэ дэ булса ярдэм-лэшу, авыр эшен жинелэйтергэ тырышу. [дхмэдулла] кайчакта Гарифка эцицеллек итеп ташлый, бэгъзе йомышларда Гарифтан элегрэк кузгалып, тиешле эшне эшлэп куя иде. М. Гафури; 2) хэлен жинелэйту, гафу нтеп, жэзасын кимету. Хекем иялэре бу икегэ зур энрщеллек ясар. Г. ИбраЬимов; 3) унайлык тудыру, хэлне жинелэйту турында. Кучэрбайныц ейрэту-лэре естенэ. эк;омга кенгэ дэ туры килу берэугэ дэ сиздермичэ Тэкъвэ Сэхэунец кунак еенэ утеп керергэ зур. э^ицеллек ясады. М. Эмир.
ЖИЦЕЛЛЭНУ ф. к. жинелэю (1 мэгъ.).
ЖИЦЕЛЛЭНДЕРУ ф. к. жинелэйту. Саф, ачык haeada хэрэкэт иту - - - бэдэнен куэтлэндерэдер вэ кукрэген экрацеллэндерэдер. Г. Тукай.
ЖИНЕЛЛЭШУ ф. Жинелэю, унайга эйлэну; жай-ланып киту. Баштарак бу эш [кирпеч сугу] кыен кебек булса да, бара торгач экрщеллэшеп китте. М. Гафури. Умартачы бабай зэцгэр йортныц ишеген кыса тешкэн, моныц белэн Нечкэбилгэ бик зур ярдэм иткэн. Саклау ечен эш э^ицеллэшкэн. А. Алиш.
ЖИНЕЛЧЭ 1. с. Ким. дэр. к. жинел (1—9 мэгъ.). [Яцгыр], йавадагы кызулыкны щицелчэ язгы м;ылы-лык белэн алмаштырып, кенне ямьлелекнец чигенэ ирештергэн иде. Ф. Эмирхан. Шул арада э^ицелчэ зэцгэр томан белэп ертелгэн алдагы ицкелгэ нидер булды. Г. Бэшнров. Эмма бу э^ицелчэ бэхэс озак дэвам итэ алмый, эцилдэй чабып санитар машинасы килеп эн;итэ. Г. Минский.
2. рэв. Сизелер-сизелмэс кенэ, бераз. Лейтенант, комбатныц икеле сейлэвенэ аптыраган сыманрак, щицелчэ елмайган килеш, сораулы карашын ацардан алмады. X. Камалов. Катяныц йезе эцицелчэ кызарып китте. Г. Эпсэлэмов.
3. рэв. Хэрэкэтлэнергэ комачауламый торган жинел киемнэн. Ямьле эн;эйге юл буенча эн;эяулэу эк;ицелчэ киенгэн яшьлэр ечен авыр булмаса да, авылга кайтып эциту белэн буыннарыбызда арыганлык сизелде. М. Эмнр.
О Жинелчэгэ жигу — атны авыр йек тартырга кирэк булмаганда гына файдалану, жинел йек тарту яки кешелэр утыртып йерту ечен генэ жигу.
ЖИЦЕЛЧЭЛЭП рэв. Жинелчэгэ жигу турында. [вченче] яшькэ э^иткэч, тайларны .беренче сабанга керде' дип сейлилэр. Акрынлап, э^ицелчэлэп эк;игэ башлыйлар. Г. ИбраЬимов.
ЖИНЕЛЭЙТУ ф. 1. Жинел иту, авырлыгын кимету. Итеклэрне киптереп м;ицелэйту. И Жинел, рэхэт иту. Кукрэккэ мул булып ургылып кергэн эцилэс саф haea, канны уйнатып, тэнне щицелэйтэ. Г. Бэширов.
2. Жинел, тузэрлек хэлгэ китеру. Уч алу тойгысы Мэдинэнец сагышын бераз э^ицелэйткэндэй була. К. Нэжми.— Деньялыкта тэрбиячем, ахирэттэ до-гачым булган бердэнбер баламныц авыруын щице-лэйт! Т. Гыйззэт.
3. Ансатлаштыру. .Оста аудара безнец Володя" дип уйлап ала Газинур, ченки агачларны бу рэвешчэ аудару бурэнэ сейрэучелэрнец эшен бермэ-бер эцице-лэйтэ hs и тизлэтэ. Г. Эпсэлэмов.
ЖИН
793
ЖИЦ
' ЖИНЕЛЭЮ ф. 1. Авырлыгы, кулэме киму, жинел булып калу. Бу сэгать, — гер чылбыры езелгэч, баулар белэн ялганган кэм. бер гере экргцелэеп, сук-мый башлаган. Ш. Мехэммэдев. Судан чыккач сизде ки, тоз эреп, йек шактый экрщелэйгэн иде. Г. Тукай. II Жинелгэ эйлэнгэн, авырлыгын югалткан кебек тоелу. Якынайган саен аныц канатлары эцицелэеп, куккэ очарга ашкына, дэртен дэ арттыра бара кебек. Г. Ибрайимов.
2.	Авырлык, кыенлык киму (эш, тормыш турында). — Я алла, эшлэр бераз э^ицелэя, иц аеырлары узды. Г. Камал.— Безнец дэ тормышлар эн;ицелэер. Г. Колэхметов. Бик бслэмен: хэреф тезу—кыен бер эш, Кыен эшлэр мрщелэя, булсац тырыш. Ш. Бабич. II Киеренкелек киму, эшнен ин кызу вакыты уту. [Нэгыймнец балык тотуга] сэлэтлелеген искэ алып. чэчу эше мдицелэйгэч, [аца] балык тоту эшен йек-лэделэр. Ш. Камал.
3.	Иркенэю, авыр тээсирен, басып тору кечен югалту (Ьава, сулау турында). Ике-еч сэгатьтэн соц, кояшныц эссесе басылып, haea бераз э^ицелэйгэч, мин тагы бу ейгэ кердем. Ф. Эмнрхан.— Сулыш алуы энргцелэя, карагыз эле, Мария Николаевна! Э. Айдар. II Узендэ жннеллек, рухи кутэренкелек тою, хэл керу. Карт бераз экрщелэеп, тын алды. Г. ИбраЬимов. [Хэйдэр] авыз эченнэн нидер кейли-кейли эцице-лэеп атлый. Г. Бэширов. II луч. Ярсу, кызулану. Ишек-тэн бик эцицелэеп Гайни керэ. Г. Камал.
4.	эвф. Юлэрлэну, акылдан язу. [Галимэ апа] эци-целэеп китте. Ул, башын тубэн иеп, бик нык исэп-лэгэн кеше кебек утыра да, соцра, шатланган сыман булып, кирэкмэс сузлэр эйтэ. М. Гафури.— Намаз-лык естендэ утыра-утыра экрщелэйгэнсец ахры, карт,— ди хатыны. Экият.
„ЖИНЕЛУ ф. 1. Сугышта дошманыц жинеп, ана буйсынырга мэжбур булу. Ченки без килгэнбез бу деньяга Щицелергэ тугел, энрщэргэ! Э. Ерикэй. Адэм баласы экрщелгэн заманда солых яратучан була. Г. Тукай.
2. Керэштэ, ярышта артта калу. Ж,ырлый-эк;ырлый эштэ ярышканда, Жицелгэннэр кала оятка. К. Тинчурин. взеклек ул щицелу тугел, Лэкин ул тукта-та эн;ицу усешен. h. Такташ.
3. Нинди дэ булса кечкэ, хискэ каршы тора алмау, бирелу. Хэтта бу тынлыкка эцицелгэннэр, йок-лаганнар каравылчылар да. М. Гафури,— Нервлар изелгэн булса. эцицелеп куйса — харап бит! Г. ИбраЬимов.— Куз яшьлэре — кечсезлек, э«;ицелу билгесе ул. Р. Ишморат.
ЖИНЕЛ-ЖИЛПЕ с. Жинел, вак-теяк.— Буш ва-кытларыцда ара-тирэ кергэлэрсец. мрщел-эцилпе йо-мышларыбызны утэштергэлэрсец. Ш. Камал. Гомерен эк;ицел-эк}илпе эштэ: я каравыл торып, я бау ишеп, я камыт-ыцгырчак тезэтеп уткэрсэ дэ, сугыш баш-лангач. Чатай бабайга да тепкэ эцигелергэ туры килде. Каз. утл.
ЖИНЕЛ-ЖИНЕЛ рэв. Жинелчэ генэ. Менэ ул иртэнге чэйгэ кадэр ук, гадэтенчэ эк;ицел-эк;ицел атлап, узе белэн бергэ бетен палатага шатлык белэн бэхет алып кергэндэй килеп керде. А. Шамов. Кук-рэген м;ицел-э^ицел генэ кабартып ицдергэн йомшак сулышына-----караган вакытыгызда бер фэрештэ
— дип уйларсыз. Г. Тукай.
ЖИНЕШ и. сир. Жину, уцыш. Яца елда Яца эщи-цулэргэ ирешкэч, Ул эцицешен сейлэр... Ш. Маннур. Озатканда халык комиссары мица эйтэ: колхоз тормышы крестьяннарны белгенлектэн, карацгы-лыктан шатлыклы якты тормышка чыгаручы иц зур э^ицеш ’без, ди. Ф. Бурнаш.
ЖИНЕШЛЕ с. сир. Унышлы. Язлар куп эшле бул-салар, Кезлэр э^ицешле була. М. Жэлил.
ЖИНЕШУ ф. сейл. Суз керэштеру, уз сузен де-рескэ, естен чыгарырга тырышу. Бергулэр [яца шэ-кэрне], Нефтьград дип кушалар икэн, диделэр, икенчелэре, юк, ул эйтергэ авыр. яца каланыц исеме Девонград булачак, дип э^ицеште. Г. Ахунов. Настя эледэн-эле Иван белэн бэхэслэшэ, эщицешэ. аны урти, котырта, шулай да ул малайны ярата. Каз. утл.
ЖИЦЛЕ с. Жине булган (жин белэн дэ, жинсез дэ тегелэ торган кием тере турында). Ул. кыз куенына барган кебек, чэчен алдырып. сакал-мыекларын те-зэтт-’реп. башына бу рек киеп, эщицле камзул естеннэн кызыл пута буып, кулына чыбыркы тотып, ат башына менеп утырды. М. Гали.
ЖИНСЕЗ с. Жин куймыйча яки бик кыска жинле итеп тегелгэн (кием). Аныц естендэ дэ. минеке кебек ук, экргцсез челтэр кулмэк, арзанлы материядэн тегелгэн кара чалбар. М. Эмир. Галэк бабай озын ак кулмэк естеннэн эцицсез казаки кигэн, аягына ка-талар элгэн. башында кырпулы бурек. Г. Эпсэлэмов.
ЖИНСЭ и. 1. Кием жине тузмасын ечен махсус тегеп белэккэ киелэ торган естэмэ жин. Гелбакар абыстай урганда камылга ышкылып кулмэк м;ице тузмасын ечен киндердэн теккэн эцицсэсен киеп, кулына урагын алып, юл кырыеннан урырга да ке-реште. М. Гали. Зэцгэр экргцсэлэр кигэн почта кыз-ларыныц пресслы печатьне шапылдатып конверт естенэ сугулары ишетелэ. Г. Ахунов.
2.	Комбайнда сугылган бертекне бушатканда бер юнэлештэ генэ кою ечен жайлаштырылган жнн сыман улак-торба. II Шланг-торба формасындагы машина детале. Терле эцицсэлэр ясаганда мамык щебеннэн эшлэнгэн тукымалар файдаланыла иде. Хэзер заводта синтетик эк;еп тукымаларын куллану технология-сен узлэштеру бара. Б. Камалов.
3.	анат. Ашказанынын зур булмаган булеге; русчасы: рукав.
4.	анат. Теше хайванда яки хатын-кызда аналык-тан кнлэ торган канал; русчасы: влагалище. [Бозау салырга булса. сыер] борчыла. аналык эцицсэсеннэн канлы сыекча килэ башлый. Сет терлекчелеге.
5.	бот. Кайбер усемлеклэрдэ яфракнын сабакны эйлэндереп тереп алган тубэнге елеше. Жицсэ сабакны тагын да ныграк йэм чыдамлырак итэ, буын араларыныц усэ торган яшь, йомшак елешлэрен за-рарланудан саклый. Ботаника.
ЖИН¥ Ф- 1- Сугышта дошмаи гаскэрен кыру Ьэм жинуче булып чыгу, дошманны буйсынырга мэжбур иту, буйсындыру.— Без, колхозчылар, колхоз милкен эрэм-шэрэм итеп, туздырып бетерсэк, э^ицэ алмаган булыр идек бит без ул бэдбэхет дошманны. А. Шамов. Бичбер дошман э^ицмэс совет халкын, Шундый дуслык бездэ булгачтын. Ш. Маннур.
2.	Ярышта, керэштэ беренчелекне алу, алдынгы булып чыгу. Ярыш договорыныц утэлеше унбишенче сентябрьдэ тикшерелеп, эцицгэн якныц кызыл поч-магына колхоз бер репродуктор булэк итэ. Г. Гобэй. Жзмилэ гел эк;ицэ бэйгедэ. Жэмилэ гел кызыл тактада. М. Жэлил. II ©стен чыгу. Узенец сузе м;иц-сен ечен, Тамак кырган булып аз гына, Кесэсеннэн талер алып сала Каршындагы судья алдына. 3. Мансур. Ул, алдан ук суз керэштерудэ узенец э^ицеп чыгасын сизгэн кебек. симез казахка горур гына карап куйды. Э. Фэйзи. || Булдыра алу, ути алу.— Атлар эщицэ алмаса, [сабанга] сыерлар бар. Без бит бригада саен бишэр сыер э^игэргэ ейрэттек,— дип ычкындырды [Сэйфи]. Г. Бэширов.
жин
794
жот
3.	Кемне яки нэрсэне дэ булса узенэ буйсындыру, узе телэгэнчэ яшэргэ, эшлэргэ мэжбур иту.— Ул ки-ребеткэн угезне я$ицу бала-чага белэн хатын-кыз кулыннан килэ торган эшме соц? Р. Ишморат. II Табигать куренешлэре, стихия белэн керэштэ естен чыгу, табигатьне узенэ буйсындыру. УДицеп барлык чул, комлыкны. Кайнар эщил, корылыкны, Ирешер-без тицсез муллыкка. Э. Исхак. Кешелэр шулай сти-хиялэрне Акыллары белэн эщицэлэр. Ш. Маннур. II Тормыштагы киртэлэр, авырлыклар белэн керэштэ жинелмэу, бирешмэу, чыдау. Син авырлыкларны эн;и-цеп чыга бел! 3. Мансур.
4.	Нинди дэ булса бер хис, сыйфат естенлек алу, икенче хисне, сыйфатны юкка чыгару. Хэмит, апасы кебек. тиз генэ торып, урын-м;ирен ялт иттереп м;ыеп куймакчы иде дэ, элеге дэ баягы, ялкаулык эщицде. А. Эхмэт. Давытныц революционер-лыгы я^ицэ, ул Рауза белэн дэ нык бэйлэнми, Нэфи-сэгэ дэ ейлэнми. Г. Нигъмэти. II Нинди дэ булса бер хэлнен естенлек алуы, уз тээсиренэ буйсындыруы. Куз яшьлэре эщицде аны, Кинэт борылды да Йезен кулы белэн каплады. h. Такташ. дтинец картлыгы я^ицэ башлады, ахры. Г. Ибрайимов.
ЖИЦУЛЕ с. Жинуне белдереп торгаи, жину билгесе булган. Корбангали карт бу сузлэрне тыныч • йэм ясицуле тон белэн сейлэде. Ш. Камал, д белэ-сезме, егетлэр, язны бит бу якларга Сез китердегез данлыклы ясицуле байракларда. М. Жэлил.
ЖИЦУЧЕ и. 1. Сугышта, сыйнфый керэштэ дош-манны жицгэн, буйсындырган кеше, жинеп чыккан як, гаскэр кешесе. д ана баласын Кутэргэн кочак-лап, УДицуче шикелле. Бара ул тез атлап. Э. Исхак. Рэхмэт колхоз тезу фронтында Дошманнарны эцицучелэргэ! М. Гафури.
2.	Ярышта алдынгы, берепчелекне алган кеше. Бэр заеодныц эщицу цехында, Бригадада алар [хатын-кызлар] эщицуче. Н. Баян.
3.	©стен чыгучы, башкаларпы рнза булырга, ки-лешергэ мэжбур итуче. Уземне эк;ицуче хисаплап, кычкырып келдем дэ башлаган сузсмне дэвам иттер-дем. М. Эмир. II Керэштэ батыр калган кеше. Батыр ега, батыр ескэ чыга, УДицучелэр булэк алалар. Э. Ерикэй.
ЖИЦУЧЭН с. Жинэргэ сэлэтле, Ьэрвакыт жицугэ бара торган. Ленинизм идеялэренец ясицучэн кече.
ЖИЬАД и. иск. Изге сугыш.— Бу канонадалар безне бу мекатдэс булган я^ийадка ашыгырга куша. Н. Исэнбэт. II Гомумэн сугыш, кырылыш. Кычкырыйк без берьюлы: Бетсен сугыш... Бетсен мргйад!.. М. Гафури.
ЖИЬАЗ и. 1. Йорт кирэк-ярагы, ей эчендэге Ьэртерле савыт-саба, мебель Ь. б. вйнец эчендэ бар ж;и-йазы — бер кушетка, зур гына бер иске такта естэл, берничэ буялмаган такта урындык. Г. Камал.— Мин договор белэн баринныц узеннэн бетен ей ясийазла-рын, иген коралларын сатып алдым, менэ минем кэ-газем. Т. Гыйззэт.
2.	Берэр эш ечен кирэк булган эйберлэр (машина, прибор Ь. б.), кораллар, эш кирэк-яраклары. Радио м;ийазлары. □ Авыл хуясалыгыбыз йэм транспор-тыбыз да-----техник я^ийазлар белэн тээмин ител-
де. СССР экон, геогр. II Уку-укыту процессында фай-даланыла торган куреэтмэ эсбап, прибор. Физика дэресе ечен эцийазлар эзерлэу.
ЖИЬАЗЛАНДЫРУ ф. Мебельлэр, йорт кирэк-яраклары белэн тээмин иту; кирэкле мебельлэр кую. Ха-физлар еендэ уртача эцийазландырылган булмэ. Р. Ишморат. Башы тушэмгэ тиеп торган нэфис кезге, рояль, радиолар белэн я^ийазллндырылган ]булмэ] аяныч тескэ кергэн. Г. Гобэй. || Кирэкле эй
берлэр (машиналар) белэн тээмин иту турында. Цех-ларны яцача ясийазландыру. □ Бина хайваннарныц ихтыяэн;ларын исэпкэ алып ясийазландырыла. Зоология.
ЖИН АЗ ЛАНУ ф. Теш. юн. к. жиЬазлау. Шэйэрчэ ядийазланган Хаэщия ее эче. Т. Гыйззэт.
ЖИЬАЗЛАУ Ф- к. жийазландыру.
ЖИЬАЗЛЫ с. Йорт кирэк-яраклары житэрлек булган. Тарих белэн ясалып килгэн тормыш кечлэре Гайшэлэрне ейле, я$ийазлы итеп куйдылар. Г. ИбраЬимов.
ЖИЬАН и. иск. к. денья (1 мэгъ.). Чишмэкэй шымды, Бар ясийан тынды. Дэрдмэнд. Нур белэн тулды ясийан. ялт итте м;ир! Ш. Бабич.
ЖИЬАНГИР с. иск. Деньяны яулап алып узенэ буйсындыручы, деньяга хужа (кеше, дэулэт турында). Бетен деньяныц сэяси йэм икътисади власте берничэ олуг мргйангир дэулэтлэр арасында буленеп, [буржуазия] бетен денья естенэ----албасты булып
басып елгергэн иде. Ф. Эмирхан.— дгэр мин э^ийан-гир булсам,----мин эйтер идем: барлык кешелэргэ
дэ сэламэтлек бирэм, [Зил]. Г. Эпсэлэмов.
ЖОМ и. Чегендердэн шикэр житештергэндэ калган сыгынты, чегендер тубе (терлек азыгы итеп фай-даланыла). Хайван симертергэ. ашлыктан тыш, ком-биазык, я$ом, барда йэм башкалар бар бит эле. Г. Бэширов.
ЖОМАК и. диал. Табышмак. УДомак эйту. О Чит иллэрдэ булган, купне кургэн кешелэрнец — сузен эцомак тыцлаган кебек бирелеп тыцлыйсыц. Н. Фэттах.
ЖОМГА и. Атнанын бишенче кене, пэнжешэмбе белэн шнмбэ арасындагы кен. УДомга саен аргы якка урдэккэ баралар алар. М. Фэйзи. Соцгы вакыт ул мэдрэсэгэ ике атнага бер тапкыр йэм, элбэттэ, эцомга кен килеп чыга. Э. Фэйзи. || к. жомга намазы. Ул эн;омгадан кайтуга сарык ите белэн токмач яисэ пилмэн ашый иделэр. Ш. Камал. УДомгага барган вакытта киядер зур чалмйны, Рияланып тэсбих эйтэ, алдамак буладыр алланы. Ш. Мехэммэдев.
Жомга вакыты — жомга намазы укыла торган вакыт — теш вакыты. Жомга намазы — жомга кен укыла торган намаз. Андриан бакчасында укылган м;омга намазыннан соцгы ясыелыш давыллы митингка эй-лэнде. К. Нэжми.
ЖОР с. Шаян, шук; сузгэ оста, шаярып сенлэ-шергэ яратучан. Аныц килене бригадир Йезлебикэ бик тэ я$ор, бик тэ тел бистэсе нэреэ иде. Г. Бэширов. Егет кеше эн;ор булыр. Н. Исэнбэт. II Шаян, шаяртулы. [Дияров] яцадан м;ор сузлэр, ваемсыз келулэр деньясына кайтуына куцеле булып йери. Г. Ахунов.
ЖОРЛАНУ ф. Шаян, шук сузлэр сейлэу, шаярып сейлэшу. Улыц белэн ясорланма, м;орлансац улиц сине елатыр. Мэкаль. Мин эй ясорланып та такылдый бирэм, кызлар бик куцелле келешэлэр. Р- Техфэтуллин.
ЖОР ЛЫК а. Жор, шаян булу, шаярып сейлэшергэ ярату. дгэр яшьлек ташып торган дэрт белэн, эци-целлек, эщорлык белэн улчэнэ икэн,--аныц ул сый-
фатын менэ шушы Салават кебек дэртле егетлэргэ карап билгелилэрдер. Г. Ахунов. II Шаяру, шаярып сейлэшу. Ул шактый ук я^ор телле карт булып чыкты, м;орлыгы вакыт-вакыт ирония белэн дэ ара-лашкалый иде. Ф. Хесни.
ЖОТ и. 1. Жир кинэт туну яки кар белэн кап-лану аркасында малларга тибеп ашарга улэн калмау еэбэпле, аларнын куплэп кырылуы, ачлыктаи мал-лар улу. Гидай казакъларныц ялгыз-ярым маллары
ЖОФ
795
ЖЫЕ
эк;отныц беренче кеннэрендэ ук аякларын суздылар. И. Салахов,
2.	диал. Ашауга комсыз кеше. Ж, от кешегэ кот кунмас. Мэкаль. Ж,от йортсыз калыр. Мэкаль.
Жот килу—ачлыктан маллар куплэп улу. Илгэ ясот килде. тибеп ашарга мемкин булмаганга, малныц бик кубе йэлак булды. Г. ИбраЬимов.
ЖОФАР и. Йомраннар отрядыннан тыныч кулдэ, елга култыкларында яши Ьэм судагы моллюсклар, бе-жэклэр белэн туена торган, матур ялтыравык мехлы ау жэнлеге (анын койрык янында йонын майлау ечен хуш исле сыекча булеп чыгара торган бизе була); русчасы: выхухоль. [Дошман я<;ицсэ], ясиребездэн ка-чар коланнар. Кулебездэн китэр ясофарлар, Безнец естэн китмэс пюманнар. Н. Исэнбэт. }Дофарны яшерсэц. исеннэн беленер, Белемне яшерсэц, телдэн беленер. Мэкаль. II с. мэгъ. Жофар сыекчасыннан эш-лэнгэи. Менэ эйбэт гатырша май, менэ ясофар са-быны. Т. Гыйззэт. [Фэсхигэ] бензин исе м;офар мае исе шикелле тоела башлады. Ф. Сэйфи-Казанлы. II с. мэгъ. Хуш исле. Тургэ утте кереп Ак кояшлы язныц Сирень исле ядофар щиллэре. М. Жэлил.
Жофар геле диал.— к. исле гел.
ЖУА и. диал. к. юа. Бер кету бала болыннан ясу а я$ыеп кайтып килэ иде. Г. Гобэй.
ЖУЕЛУ ф. сейл. Юкка чыгу, бету. Уткэндэ ки-чергэн кайгылар, газаплар Барсы да онытыла, Барсы да ясуела. М. Жэлил. Э яшьлек гомергэ я^уелган, Чэчкэсе коелган улэндэй. Э. Ерикэй. Шэвэли ниге-зенэ салынган хурлыклы тамга алай таз генэ ясуел-мады. Г. Ахунов.
ЖУЕН: жуен булу — жуелу, бету, улу; Ьэлак булу.— Латыйфа апа булса. син бит ата, бала ясуен булмасын, никах укыт! Бернэрсэц дэ, мэйэрец дэ кирэкми, уземнец дэ бар нэрсэм сезгэ булсын. Шура.
ЖУЮ ф. сейл. к. югалту. Улын ясуйган моцлы аналарга Юаныч булып килсен бу сэлам. Ш. Маннур. Шактый кан ясуйганга курэ, улеп эчэселэре килэ иде аларныц. И. Гази. Уйладыцмы: чын золым бит. чын талау бит байлыгыц! Байлыгыц купме фэ-кыйрьнец ясуймагандыр саулыгын. Ш. Бабич.
ЖУЯЛТУ ф. сейл. к. югалту. Ул уз-узенэ кайчандыр бер вакытта бик бэхетле булып та, аннан соц бэхетен ясуялткан шикелле тоелып китэ иде. Ф. Эмирхан.
ЖЫБЫТКЫ и. сейл. 1. Боламык, сыек ботка. Ботка тугел, эцыбыткы. Эйтем.
2.	с. мэгъ. куч. Жебегэн, булдыксыз, эш рэтен белми торган (кеше). Хатыныц я$ыбыткы булса, энэ-зцебецне узец тотарсыц. Мэкаль. [Нэфисэ:] дй я$ы-быткы, туым да бер килмэгэе. }Дилэк кебек егетне Титарай кулына калдырып кайтыр идемме мин! Э. Камал. | и. мэгъ. Барысыннан да мейимрэге— табигать синнэн интеллигент жрябыткысы ясамаган. Г. Ахунов. Ж,ыбыткыныц эше дэ я$ыбыткы. Мэкаль.
ЖБ1ЕЛМА и. 1. Бер тер яки кулланылышлары буенча бер елкэгэ караган эйберлэрнен барысы бергэ. Исле улэннэр ядыелмасы. Майлы буяулар жряелмасы. □ Моцарчы бездэ увертюра дип кейлэр яуяелмасын тапшыра килделэр. М. Жэлил. || с. мэгъ. Ьэртерле башка группалардан, терле урыннан сайлап алынган, жыелган. СССРныц экряелма футбол командасы.
2.	к. жыентык (1 мэгъ.). .Г. Ибрайимов эсэрлэре" тулы ясыелмасыныц бу икенче томына .Казакъ кызы’ романы кертелгэн. Г. Нигъмэти.
3.	Бергэ тупланып бербетен тэшкил иткэн нэрсэ. Законнар ясыелмасы.
4.	Кушылма, сумма. Туры сызыклар я^ыелмасы.
5.	с. мэгъ. Жыела Ьэм турайтыла, жэелэ торган; жыеп, кулэмен кечерэйтеп була торган. Ж,ыелма
естэл. □ [Мицзифа эбигэ] Баламир булмэсендэ. ж;ыелма кровать кертеп, урын ясэеп бирделэр. Г. Эпсэлэмов. [Илфат] кесэсеннэн экряелма метр чыгара. Б. Камалов.
ЖЫЕЛМАЛЫ с. к. жыелма (5 мэгъ.). ЖыеЛЛ1алы шкаф. □ Зэкэрия, узенец ясыелмалы кроватей кул-тык астына кыстырып, матрац йэм одеялын алды да бакчага йокларга чыгып китте. Ф. Яруллин. [Маннур], кесэсеннэн ядыелмалы метр чыгарып, би-доннарныц озынлыгыи, тебенец кицлеген. тоткасы-ныц биеклеген улчэп.---язып алды. М. Хэсэнов.
ЖБ1ЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. жыю (1—14 мэгъ.). }Дыелды зур мрлелышлар. Г. Бэширов. Бер атна чамасы анда эшлэп, сал я$ыелып, бэйлэнеп беткэч. бурлак булып яллана да сал белэн Астраханъга агып китэ. М. Гали.
2.	Куп жан иясенен бер урынга кплуе, туплануы, барысы бергэ бер тирэдэ булу. Авыл кеиселэре — хэзер узлэре бу солдатлар тирэсендэ эщыелалар. Э. Еники. Анда кету м;ыелган була. Г. ИбраЬимов. II Тамып яки терле яктан агып килеп, бер урынга тулу. Тамчыларын коя кезге яцгыр,	су юлга
кул булып. Ф. Кэрнм.— Шулай, днвэр, эшлэр зурга ‘китте. Дицгез ясыела икэн тамчыдан. Ш. Медэррис.
3.	Аз-аздан билгеле бер сумма тэшкил нту, туплану.— Кулыцда барлык су мац ясыеладыр—туксан сигез мец бер йез илле сум. Ш. Мехэммэдев. ^анкта акча куп кенэ я$ыела башлады. М. Гали. II Берсе естенэ берсе естэлеп арту, кубэю. Бу тупас тавыш Йосыфныц-----канын кыздырып, атналар. айлар
буенча эчендэ ясыелып килгэн ачуына ут тертте. К. Нэжми. II Бар ителу, куплэп булдырылу, теге яки бу юл белэн табылу. Шунда мин, элеге пэри чабак-лаган тесле хатынныц талап эщыелган мал-мелкэ-тен сугеп, башымдагы бурегемне салып ясиргэ ыр-гыттым. А. Шамов.
4.	Бергэ, янэшэ булу, бергэ туры килу. Жыелмас бер урынга йичвакыт хаклык белэн алтын. М. Гафури. Бэлеш илэ гыйлем бергэ эцыелмас. Г. Тукай.
5.	Жыеп алыну (басулардагы игеннэр турында). Игеннэр м;ыелганнан соц куцелсезлэнеп калган шэрэ кырлар естендэ — тоя^ымнар очып йери. Г. Бэширов. Иген-тару я^ыелып беткэч, бетен авылны шаулатып туй иттек. Г. ИбраЬимов. II Жыеп алу яки алып икенче урынга кую. Шул ук зал. Залда куп узгэреш юк. бстэллэр ясыелган. Г. Камал. Тэлинкэ-лэр мряелмый калган иде, алар хэзер шул килеш торалар. К. Шамов.
6.	Жыештырылу, тэртипкэ китерелу. Сэлим мир-заныц бай ясийазлар белэн ж;ыелган кунак булмэсе. М. Фэйзи. Пехтэ итеп ясыелган кроватьларда, авыл-да кич утырганнардагыча, спай киенгэн урманчы кызлар бэйлэу бэйлэп, чигу чигеп утыралар. Г. Гобэй.
7.	Жыйналу, жыерылу; жыйнаклану, кечкенэ булып калу. Менэ мэче якын ук килде, бер сикерсэ, кугэрченнэрнец естендэ булачак. Менэ пруясина шикелле я^ыелды, менэ хэзер... Ах, тота бит!.. И. Гази. II сейл. Ябыгу, симезлеген югалту, жыйнаклану. Кызыц шактый я^ыелган, кулмэге дэ бушап калган. Сейл.
8.	куч. Бергэ укмашып, теен хасил итеп юлны томалау, жыйналып тыгылу. [Нэфисэ] бары, тынын буып, тамак тебендэ нидер ясыелып торуын йэм йерэгенец----езлексез эрнуен генэ тоя. Г. Бэширов.
9.	махе. Билгеле бер текст барлыкка китеру ечен тезеп урнаштырылу (типография хэрефлэре турында). Гэрэй эре хэрефлэр белэн эщыелган юлларны ерак-тан у к аермачык курде. К. Нэжми.
ЖЬ1ЕЛЫШ и. 1. Нннди дэ булса оешма, коллектив кешелэренен берэр мэсьэлэгэ багышланган
ЖЫЕ
796
ЖЫЕ
кинэшмэсе Ьэм шул кинэшмэдэге кешелэр. Малик сейлэмэде. Ул узе экряелышта булмаса, балки, аны. да телгэ алган булырлар иде. И. Гази. Реэолюцияне Шахрай тавышка куйды, Нэм экряелыш аны беравыз-дан кабул итте. Ш. Камал.
2. сир. Бергэ жыелу, туплану; берлэшу. Вэхши кешелэрне бер экргргэ экряелып, куэт беректереп торырга мээн;бур итуче — [ихтыялс] Нэм чарасызлык икэн. Аларныц бу эвряелышлары дошманнардан ко-тылырга да уцайлы. азык табарга да бик эк;айлы. Г. Тукай.
ЖЫЕЛЫШУ ф. Бергэ жыелу, бер урынга куплэп туплану. Урам чатларына, капка теплэренэ экряе-лышкан up-ат. хатын-кыз теркемнэре узган бер частьны свеп, якын итеп куздэн уткэрделэр. Г. Бэширов. Минем бэлэкэй чакта, иптэшлэр белэн м;ые-лышып, бер ярга, бер Иделгэ карап бэхэслэшуебез искэ теште. М. Эмир, и рэв. мэгъ. щыелышып. Бергэлэп, кумэклэп. Ялга туктаган бер квнне без аны экряелышып укыдык. А. Шамов.
ЖЫЕМ и. 1. иск. Халыктан мэжбури тэртиптэ жыеп алына торган акча яки эйбер. Ясак экряемнары. □ Ул бер-бер артлы килеп торган салымнарны, экряемнарны да вакытыннан кичектермичэ тули бара иде. Г. Иделле. Куп иллэрдэ бвтгн халык папа фай-дасына аерым экряемнар тулэргэ тиеш булган. Урта гас. тарнхы. II с. мэгъ. Жыемга менэсэбэтле. Ьэрбер йорттан армия ечен ит, май, йомырка энряелырга Нэм энряем пунктларына берсузсез тапшырылырга тиеш иде. Н. Дэули.
2. Хезмэт курсэткэн ечен яки аерым оешманын кереме рэвешендэ жыела яисэ тотып калына торган акча, эйбер. Почта эмряемнары.
3. Иген, яшелчэ Ь. б. ш. унышынын жыеп алынган кулэме турында. Кортларныц бал экряемы. Бо-дайныц тулаем экряемы. Бертекле ашлыкныц еллык уртача экряемы.
ЖЫЕМТА и. 1. Гомуми сумма, барлык кулэм; барысы бергэ. Я\итештеру менэсэбэтлэренец экряем-тасы.
2. Барлык жыелган нэреэ, жыем, табыш. Эшче узенец эш кечен теге яки бу предпринимательгэ сатканчы ук инде экряемта капиталист-----карама-
гында була. Политэкономия.
ЖЫЕ'Н и. иск. 1. Нинди дэ булса мэсьэлэне хэл иту ечен жыйналган жэмэгать жыелышы. Мэчет ал-дындагы кечкенэ мэйданга зур экряен экряелган иде. М. Эмир. Буген экряенда авыл советына сайлаулар буласын, председательнец экряенга бары уз яклы булган кулакларны гына экряюын, башка крестьяннарга хэбэр итмэвен ашыгып кына сейлэде ул. h. Такташ. II иск. Митинг.— Кичэ генэ солдатка Фатыйма мдыенда да чыгып сейлэгэн ди. К. Нэжми.
2. диал. этн. Элек: бер теркем авылларда гадэттэ сабан эшлэре тэмамлангач уткэрелэ торган бэйрэм, ул Ьэр теркем авылда берэр атна булып, айдан артык дэвам иткэн. [Наташа] кыз чагында бер елны Бай-тирэк эвряенында татар егетенэ ябышып чыга язуын сейлэп келдерде. Г. Бэширов. II диал. к. сабан туе. Асыл сеяк чабышчы атлар, уз тирэсендэ исем ка-занган кврэшчелэр, шэп йегеруче егетлэр бу экряен-га йвзэр чакрымнан килэлэр — кеч сынамакчылар. Г. ИбраЬимов.
3. Яшьлэрнен жыелып кунел ачу кичэсе (авылларда жэй кене гадэттэ табигать кочагында — су буенда, тау башында Ь. б. урыннарда, шэЬэрлэрдэ — бакчада яки зуррак йорт залында уткэрелгэн).— Ах. оятсыз карт! Син безнец экряенны эувэлге замандагы авыл кызларыныц аулак ейлэре дип белдецмени?! Ф. Эмир
хан.— Казанда вакытта кызлар экряенына гармонь уйнарга чакыралар иде. Г. Камал.
О Жыен утыру — яшьлэрнен гадэттэ кышкы кич-лэрдэ ейдэ уткэрелэ торган кунел ачу кичэлэре. Мэхэллэлэрдэ экряен утырулар башлана... Турдэ — экряен агасы. уц ягында—уц би, сул ягында — сул би. Г. Минский.
ЖЫ’ЕН а. Ьэртерле, барлык (кимсету, кешегэ яки эйбергэ санамау тесмере белэн кулланыла). — Ышна эц/иребезне алпут талап алды. без шуны да кайтарып ала алмадык. Жуяен ташлык, экряен комлык. экряен алла каргаган экряр бездэ. И. Гази. — Жряен кабахэт, хэшэрэтлэрдэн акча алып, безнец намусыбызны сатарга уйлыйсыц... Т. Гыйззэт. II Барлык, бар.— Мэ бишмэтецне, бай абзый. намусым ку-тэрми, экряен сейлэгэнец ялган. Экият.
ЖЫЕНКЫ с. к. жыйнак (2 мэгъ.). [Мусага да] узен эцыенкырак бер хэлгэ китеру кирэк иде. Ш. Маннур.
ЖЫЕНТЫК и. 1. Аерым текстларны, эсэрлэрне бергэ жыеп бастырган китап. Очерклар экряентыгы. Хикэялэр эцыентыгы. □ Татарстан дэулэт нэш-рияты эцырлар эцыентыгын чыгарды. М. Жэлил. УХыентыкка кергэн мэсэллэрнец бер елеше Тукай-ныц узе язып кушкан мораль нэтиж;э чыгарулары белэн очланганнар. Г. Нигъмэти. II Бергэ тупланган Ьэм аерым китап булып басылган яки теплэнгэн жыелма. Законнар экряентыгы. Мэсьэлэлэр экряенты-гы. Елъязмалар экряентыгы.
2. диал. Берэр нэреэ жыелган, жыелып тулгаи урын. Парадный баскычыннан сикереп ук киткэн идем — ике аяклап. бик нык китереп. нэкъ су экряен-тыгыныц кузенэ тешкэнмен. Ш. Камал.
3. Ьэртерле вак-теяк, чуп-чар нэреэлэрдэн жыелган, берлэштерелгэн жыелма эйбер. Мех кисэклэре экряентыгыннан тегелгэн бурек. II с. мэгъ. Терле урыннан (группалардан) жыйналган, жыелма. Моннан алты ай элек [РКилинскийны] ниндидер экряентык сапер командасына начальник ярдэмчесе итеп куй-ганнар. А. ТаЬиров.
ЖЫЕНУ ф. 1. Кая да булса бару яки берэр эш ечен кирэкле эйберлэрне жыйнау, эзерлек чаралары куру.— Ярый, мин кайтып экряена башлыйм. Т. Гыйззэт. Унбиш минут эчендэ экряенырга, азык-корал алырга боерык бирдем дэ узем резина кеймэне тик-шерергэ тотындым. Э. Айдар.
2. Нэреэ дэ булса эшлэргэ эзерлэну. Карацгылан-гач, Озын Гайсэ. ниндидер яшерен эшкэ экряенган тесле, капкасын биклэде. К. Нэжми. Зэйнэпбану белэн Карлыгач, йэркайсы, пар ат белэн тырмаларга экряендылар. Г. Бэширов. || Нэреэ дэ булса эшлэргэ ниятлэу, уйлау, планлаштыру.— д инде буржуазиянец Петроградны бирергэ экряенуы турындагы хэбэргэ киле эк. дерес хэбэр бу. И. Гази, [деэрдэ] яшь энтузиаст Реваныц уз-узен утерергэ экряенуы йичбер тэнкыйть белэн расланмый. М. Жэлил.
О Жыенып тору — эзер тору, эзер хэлдэ булу. [дни] тепченмэкче булган иде дэ, „Кайткач курер-сец, экряеныбрак торыгыз",— дигэч, узе шуннан ац-лады бугай инде. Ф. Хесни.
ЖЫЕНЧЫ и. Жыенда I (2—3 мэгъ.) катнашучы, жыенга йеруче кеше. Мэхэллэлэрдэ экряен утырулар башлана. Ябалак-ябалак кар яуган кышкы кичлэр-нец берсендэ экряенчылар, кыцгыраулы саратский гармун герлэтеп, Хэйдэрлэр еенэ дэ килеп керэлэр. Г. Минский.
ЖЫ'ЕНЫ а. к. жыенысы. [вйдэгелэр], экряены бергэ чалбарны эцентеклэп карагач, пгз турысында эчлек астыннан ниндидер каты эйбер т гптылар. М. Галэу.
ЖЫ'ЕНЫСЫ а. Барысы, барлыгы. Гвмбэзлэр лряе-нысы бергэ тицдэше булмаган матур, мэйабэт
ЖЫЁ
tel
ЖЬй
бербетен булып торалар. СССР тарихы.— Базар кенне экряенысына еч тиен бер акча бирмэслэр. Г. Гобэй.
ЖЫЕРУ ф. 1. Тигез, шома еслекне жыерчыклан-дыру; бер якка жыеп сырлар ясау, беру, встэл яп-масын экряеру. Тэрэзэ пэрдэсен бер якка э^ыерып кую. II Ачулану, ризасызлык h. б. ш. билгесе итеп йез, каш, чырай, борын яки инбашны жыю, кысу хэрэкэте ясау турында. Фатыйма тегецэр кашларын мряерыбрак карады да якындагы нарат тебенэ барып утырды. Г. Минский. Марат каен тебенэ кутэрелеп карады да ицбашларын энряерып куйды. Г. Гобэй.
2. Бегэрлэу, бегэрлэп тартып китеру. [Тймери карт], килене Нэфисэнец тезлэрен иягенэ кадэр экряе-рып, балаларча берешеп ятуына кузе тешеп. аныц естенэ япты. Г. Бэширов. II Башны яшерергэ тырышып, муенны, жилкэне кечерэйту, жыю хэрэкэте ясау. [Ире] якын килэ башлагач, [хатын]. аныц йод-рыкларыннан сакланырга телэгэндэй, муенын энряе-рып, тал чыбыгы кебек сыгылып тешэ. А. Шамов. Хэким белэн Талап та, артларыннан эцитеп сук-канны кеткэндэй, э^илкэлэрен экряерып, аныц артыннан йегерделэр. Э. Еники.
ЖЫЕРЧА и. Бик вак кына буразналар, жыерчык-лар. Ми мряерчалары.
ЖЫЕРЧЫК и. I. Тире естендэ (бигрэк тэ йездэ) булган вак буразначыклар, сырлар.— Картаеп беткэн инде ул, битлэренэ э^ыерчыклар керэ башлаган инде, бетенлэй теслэрен салган. Г. Камал. Хэзер Мицзифа апаныц куз теплэрендэге эщыерчыклары кими баргандай тоела. К. Нэжми. || с. мэгъ. к. жыер-чыклы. Ак чэчле, эцыерчык битле, кайгылы кузле хатыннар йереп торалар. Г. Ибрайимов.
2. Су естендэ барлыкка килгэи вак дулкыннар. Башта вак эцыерчыклар чыгарган дицгез есте дэ. эцил куэтлэнгэн саен, узенец эфяерчыкларын зурай-та башлады. Ф. Эмирхан. || Тигез еслек жыерылудан барлыкка килгэн вак дулкынчык сыман сырлар. [Хэдичэ тути], ашъяулыкныц экряерчыгын сыйпый-сый-пый, эле генэ ычкындырган авыр сузлэрен аз булса да йомшартырга ашыкты. Г. Бэширов.
ЖЫЕРЧЫКЛАНДЫРУ ф. Йекл. юн. к. жыерчык-лану. Салкын э^иллэр бу таш тауныц йезен ашап, мряерчыкландырып бетергэннэр. Г. Эпсэлэмов.
ЖЫЕРЧЫКЛАНУ ф. Жыерчыклар хасил булу. Битлэре м;ыерчыкланып беткэн карт абыстай колак артына эк;еп белэн тарттырып бэйлэгэн, бер пыяласы ватык кузлеген мацгаена кутэрде. М. Гали. [Кинэт] кезгедэй тыныч елга еслэре экряерчыкланып китэ. А. Эхмэт.
ЖЫЕРЧЫКЛЫ с. Жыерчыкланып беткэн, жыер-1 чыклар белэн капланган, жыерчыклары булган. Матурлык ул шулай: кызда булса. Ж,ыерчыклы йезгэ эйлэнэ. Ирдэ булса, аныц матурлыгы Сакал, мыек белэн бэйлэнэ. h. Такташ. Аныц экряерчыклы мацгаена эре-эре тир тамчылары чыккан, кузлэре хэл-сезлэнгэн. А. Шамов.
ЖЫЕРЫК и. диал. к. жыерчык. Тордык. Гимнастерка экряерыкларын тезэттек. А. Тайиров.
ЖЫЕРЫЛМАЛЫ с. Жыерып вак-вак сырлар ясалган. Карточка шунда гына — ж^ыерылмалы кызыл кэгазь белэн уралган гел чулмэгенэ сеяп бастырган килеш естэлдэ тора икэн. М. Галэу.
ЖЫЕРЫЛУ ф. 1. Жыерчыклану, жыерчыклар хасил булу. Лэкин ул шулкадэр бекрэйгэн. куз теплэре экряерылган, сакалын йэм мыегын танымаслык , рэвештэ чал баскан. Э. Фэйзи. дллэ елыйсы килгэн-гэ, аныц чырае яктырмады, эллэ ничек кызганыч булып экряерылды гына. Г. Бэширов. || Бегэрлэну, тигез-леген югалту (тукыма, калай й. б. ш. юка эйберлэр
турында). встендэге бетен киеменец бертерле куы-рылып, мряерылып торуы сэбэпле, хэзрэтебезнец кыяфэте келдермэслек тугел иде. Ф. Эмирхан.
2. Гэудэне жыю, йомылу. встендэ елан тесле бе-терелеп камчы чыжлады, Илсеяр шряерылып килде. Г. Гобэй. II Бегэрлэну, тезлэрне кукрэккэ таба тартып берешу. [Волков] узенец э^Эйге юка палыпосына те-ренеп, аякларын бегэрлэп, экряерылып ята. Ш. Усманов.
3. Жыелып, кечерэеп калу, берешу. Кукушкин ни-чектер экряерылып, кечерэеп калган сыман куренде. С. Рафиков. [Сыерныц] э^иленнэре бермэле буш ян-чык шикелле экряерылып. кечерэеп калган. Э. Еники.
ЖЫЕРЫНКЫ с. Жыерылып, бегэрлэнеп, тарты-лып торган. Тиренец энряерынкы урыннарын тартып тигезлэу.
ЖЫЕШТЫРУ ф. 1. Таралып яткан эйберлэрне жыйнау, бергэ жыю, бер жиргэ ею, кую. Шадра битле, урта яшьлэрдэге хатын керлэрне тиз генэ экряештырды. К. Нэжми. Кайсы салам жряештыра, кайберлэре сэнэклэр, керэклэр эзерли иде. Г. Бэширов. || Жыйнау, жыеп алу, жыеп алып урнаштыру (иген, яшелчэ унышы турында).— Игеннэрне калдырмый эшкэ кертергэ тырыш, кара сыер акчасы шул игеннэрне экряештырырга экрятэр эле. М. Гафури. II диал. Бер урынга жыйнау, берештереп яки беклэп жыю, йомарлау. Николай Шэрэфи картны, чикмэн итэклэрен аркасына экряештырып, биленнэн тоткан. арлы-бирле чайкап йертэ. Ш. Камал.
2.	Тэртипкэ китеру, тэртипсез яткан нэрсэлэрне тэртип белэн урнаштырып, берэр урынны матурлау, жыю. Зейрэ сандыктан бик матур яулык алып ябына да мрярлый-экрярлый ей экряештыра башлый. А. Эхмэт. Ягеднидэ торганда ук инде аныц балалары энилэрен кен саен табын эк;эеп, кен буена узлэре тузгытып бетергэн ейне экряештырып, хэтта идэнен юып кетэ торган булдылар. Г. Гобэй. II Юып чистарту (идэннэрне юу, тузаннарны сорту й. б.). Гайния килгэн саен безнец эллэ ничаклы эшлэрне башкара. ейне экряештыра, самоварны агарта, карчыкныц гел-лэренэ, экрямешлэренэ, яшелчэлэренэ сулар сибэ иде. Г. Ибрайимов.
3.	Мэетне кумэргэ эзерлэу (юу, киендеру яки кэ-фенгэ теру). Рэуфнец гэудэсен авыл хатыннары куз яшьлэре белэн югандай итеп экряештырдылар, яца кулмэк кидерделэр. табу тын мэктэпкэ куйдылар. Г. Минский. Ата-анасын тирэ-куршелэре экряешты-рып кумэ. Экият.
4.	куч. сейл. Урлау, узлэштеру.— Тиешле-тиешсез яткан эйбер-караларны оста гына экряештырып уза торган гадэте бар аныц. А. Гыйлэжев.
5.	куч. сейл. Утеру, йэлак иту; сиздермичэ генэ юк иту.— [Кулакларныц] Арслановка бик ачулары килэ. Аны экряештырмасыннар, карагыз. Г. Толымбай.
ЖЫЕШТЫРУЧЫ и. Идэннэр юучы, булмэлэрне жыештыру эшен башкаручы; русчасы: уборщица. Ольга А. шэйэр рабфакларыныц берсендэ булмэлэр экряештыручы булып эшли иде. Г. Эпсэлэмов, днием типографиядэ эшли. Ул анда экряештыручы гына булса да, китапны ничек басасын барысын да белэ. Р. Техфэтуллин.
ЖЫЕШТЫРЫНУ ф. Уз еенне, булмэнне яки эш урынынны тэртипкэ китеру, жыештыру.— Чисталык-ка,— пехтэлеккэ исем китте. дллэ кайткач Надя шулай экряештырынды микэн? Р. Техфэтуллин.
ЖЫЙМА с. лингв. Бербетен булып анлашыла торган предметларнын, затларныц жыелмасын белдерэ торган. Ж,ыйма саннар. Жряйма исемнэр.
жый	жыл
ЖЫЙНАК с. 1. Ьэрнэрсэсе — киеме, жиЬазлары пехтэ, матур, урынлы Ьэм зэвыклы булгаи. Хамит та, экдыйнак булыйм дип, сиздерми гена пиджагыныц теймэсен каптырып куймакчы иде да, лакин теймэ-нец тешеп калганын сизгэч, тиз генэ хатка тотынды. А. Эхмэт. Бетен кыяфэте, экдыйнак Нам таза ес-башы бу кешенец тормышыннан узенчэ бер тэм табып. кадерен белеп яшэеен курсэтэлэр иде. Г. Бэширов. II Унайлы, жайлы, эйберлэре тэртипле урнаш-тырылгап. Директор кабинеты. Ул зур тугел, лэкин экдыйнак. Р. Ишморат. Кайчак шулай ашкыну Ьэм дулкынлану белэн уткэн кеннэн соц. эцгер-мецгер вакытларында лдылы, экдыйнак булмэдэ утны ка-бызмыйча тик кенэ ял итеп утыргалыйм мин. Э. Еники.
2. Эшне пехтэ башкара торган, тегэл.— Ул бик эшчэн, бик э/дыйнак, мине бик ярата. Г. ИбраЬимов. II рэв. мэгъ. Пехтэ, матур итеп, таратмыйча. Ж,ый-налган еемнэрне вакытында тешерэ алмау яисэ те-шергэндэ экдыйнак итеп тешерэ алмыйча. чэчелдереп тешеру шикелле уцайсызлыклар аны вакыт-вакыт кабаланырга-----мээкдбур итэ. Ш. Камал. Кайберлэ-
ре тула оеклы. чабаталы, аякларын экдыйнак кына беклэп. алачык буена чугэлэгэннэр. А. Шамов.
3. Кулэме, саны ягыннан зур булмаган; уртача ку-лэмле. Бакчалар эчендэ сыенып утырган экдыйнак кына ап-ак ейлэр мдэйге теннэрдэ генэ була торган матур йэм бер серле тес алганнар. Г. Эпсэлэмов. ШэЬэр урамнары узенец эченэ тирэ-як авыллардан сакаллары усеп килэ торган чабаталы егетлэрне э/дыя да, экдыйнак, э/дитез отрядлар тезеп. керэш мэйданына экдибэрэ. h. Такташ. II Кулэме, эчтэлеге буенча кечкенэ, кыска; таркау тугел. Эсэрне бербе-тен, э/дыйнак сюжетка кору ечен булырга кирэк, автор вакыйганы артык э/дэймэгэн, уз еен „штаб'ка биргэн Ж,амалый бай семьясы эчендэ алып бара. М. Жэлил.
Жыйнак жемлэ — баш кисэклэрдэн (ня белэн хэ-бэрдэн) генэ торган жемлэ.
ЖЫЙНАКЛАНУ ф. Жыйнакка эйлэну, жыйнак хэлгэ килу. Егетнец килеш-килбэте дэ бераз экдый-наклана тешкэн. Г. Бэширов.
ЖБ1ЙНАКЛАУ ф. Жыйнак хэлгэ китеру. Сестра утырган урынында калган чэчэклэрне барып алды Ьэм, тигезлэп. э/дыйнаклап, кукрэгенэ кысып тотты. А. Шамов.
ЖЫЙНАКЛЫ с. сир. к. жыйнак (1 мэгъ.). Килгэн кунакны лдыйнаклы гына булмэгэ кертэлэр иде. Г. Тукай.
ЖЫЙНАКСЫЗ с. 1. Жыйнак (2 мэгъ.) булмаган, таркау, тэртипсез (кеше). [Сара] бик ядыйнаксыз булган. ди. Бер минутта бернэрсэ эшлэсэ, икенче ми-нутта аны оныта икэн. Бервакытта да беркемнец дэ сузен тыцламаган. Д. Аппакова.
2. Тегэл Ьэм пехтэ башкарылмаган, таркау. Тый-наксызныц эше дэ экдыйнаксыз. Мэкаль.
ЖЫЙНАЛУ ф. 1. к. жыелу (1—8 мэгъ.). .Аучыны тизрэк риза итэек'. дип, \экданварлар] Кицэш ечен бер урынга экдыйналдылар. М. Гафури. Клуб янына яшьлэр эадыйналган, уйныйлар. э/дырлыйлар, шаяра-лар. 9. Айдар. || рэв. мэгъ. жыйналып. Барысы бергэ, бергэлэп. Бакчадагы кызлар. егетлэр лдыйналып тыцларга тырышалар. М. Жэлил. Энэ курдец бит, тегендэ алар экдыйналып сейлэшеп тордылар. Ш. Камал. || Барысы бергэ, бер-бер артлы, тэртип белэн. Уем бу тугел, ул э/дыйналып кигми башыма. Ф. Кэрнм.
2. к. жыену. Зур сынау эшенэ китэргэ мдыйнал-ган Экспедиция кешелэрен илнец атаклылары. хезмэт
батырлары, дуслары, туганнары озата килгэннэр. А. Алиш.
3. Жыештырылу, жиЬазлану. ШэЬэрчэ э/дыйналган булмэ. Т. Гыйззэт.
ЖЫЙНАЛЫШ и. диал. к. жыелыш.— Эйдэ, безгэ кайтыйк. Чэй эчеп, буыныцны ныгытып китэрсец. Кенозын экдыйналышта утырып ачыккансыцдыр. С. Рафиков.
ЖЫЙНАУ I ф. к. жыю (1—13 мэгъ.).— Кеннэр буе Идел естендэ очкан акчарлакларны кузэтербез, яр буена тешеп чэчэклэр экдыйнарбыз. Р. Ишморат. Дошман безгэ каршы кечен э/дыйный. h. Такташ. Мэрьямбикэ естэлдэн ашны, савытларны мдыйнап алды. Г. ИбраЬимов.
ЖЫЙНАУ II рэв. сейл. к. жыйнаулашып. [Бу кош-чыклар] купканда экдыйнау кубалар. Бер агачтан икенче агач ботагына дэррэу кучэлэр. Г. Хэсэиов. Без буген килдек э/дыйнау бер кеч булып. Н. Исэнбэт. II и. мэгъ. тарт. форм, жыйнавы. Барысы, бе-тенесе.— Энэ тавыкларныц, э/дыйнавына берэу булса да. уз-узенэ исе китеп йергэн тэкэббер этэчлэре бар. Э. Еники.
ЖЫЙНАУЛАП рэв. к. жыйнаулашып. Шуннан экдыйнаулап карны эвэлэп. Бер кыз сурэте ясап куй-дылар. М. Жэлил.
ЖЫЙНАУЛАШЫП рэв. Барысы бергэ, бергэлэп, дэррэу. Жыйнаулашып Имэлинец махоркасын терэ башладык. М. Эмир.
ЖЫЙНАШТЫРУ ф. 1. Тиз-тиз геиэ жыеп алу, жыештыру.— Хэзер мдыйнаштырырмын мин аларны, эйдэ эчкэрэк уз, менэ урындык. Ш. Камал.
2. Жинелчэ генэ жыйнау; аннан-моннан гына жый-нау. Чуп-чарны э/дыйнаиипыру. II Жыйнаклау, тэртипкэ китеру. Зэйдук билбавын сутеп яцадан бэйлэде, чабу очларын э/дыйнаштырды. Г. Минский.
ЖЫК: жык булу — тэмам туеп, арып бету, гарык булу (нинди дэ булса эштэн, куренештэн).— Тагын шул бандалар, — тагын кан, — туйдырды инде, тэмам экдык булдым. Каз. утл. [дтисе Гузэлгэ:] Синец укытучыларыцны эйтэм,---э/дык булганчы эш-
лэгэннэре дэ билгеле. э менэ нэрсэ ашадылар икэн! Г. Гобэй. Жык кергере (тигере, булгыры) — тиргэу, каргау сузе; к. улэт кыргыры.— Нэрсэ сез балавыз сыгасыз, экдык кергерлэре.— диде Шакир мулла. В. Исхаков. Сыерлар мегрэгэн. бозаулар кычкырган. кээкдэлэр бакырган, .Тугэнэй, кая барасыц. ай. экдык тигере. Жибэрмэ, Галэви" кебек тавышлар ишетелэ башлый. М. Фэйзи. Жык куру — к. жык булу. Тил-гэннэн экдык куру. Жык кебек — эзмэвердэй, зур гэудэле, таза. Счетовод урындыгында чалбар туздырып утыручы э/дык кебек еч егетне курергэ туры килде безгэ. Сов. эд. Жык чыгу — хэлдэн таю, тэмам йе-дэу. Майланмаган арбага теялгэн чи келтэлэрне пычрак басуда сейри-сейри атларныц э/дыгы чыкты. А. Гыйлэжев. Жыкка сабышу — аптырау, йедэу. [Габделбэр:] Без инде монда ике елдан бирле аныц [Л4. Вахитов] белэн э/дыкка сабышкан. Шунсын гына белегез: без монда бик юанып торсак, ул полклар гына тугел, дивизиялэр корып елгерэчэк. Н. Исэнбэт.
ЖЫКЛАНУ ф. Жык булу; интегу, жэфалану. [За-рифлар], сугыш башлангач, эувэлгедэн дэ яхшырак тора башладылар. шулай ук ат белэн мдыкланмый-лар. Г. Гобэй.
ЖБ1ЛБЫР с. Шома, ялтырап торган. [ГелшаЬидэ] караса. мдылбыр энчек ыргылып-ыргылып Гелчэчэк естенэ ташланмакчы була. Г. Эпсэлэмов.
ЖЫЛБЫР-ЖЫЛБЫР: жылбыр-жылбыр иту (килу)—яктылык нурларын кайтарып, ялтырап тору. Су есте экдылбыр-экдылбыр килеп тора. Сейл. Чэчулек
жыл

ЖЫЛ
жирлэренец шактый елеше м;ылбыр-м;ылбыр килеп торган яцгыр сулары астында ята. Г. Эпсэлэмов.
ЖЫЛУ и. Елга яки кулнен кышын да тунмый калган, боз белэн капланмаган елеше. Зур Кышлау ку-лендэ боздан арчылган эн;ылуда улгэн балыклар ескэ кутэрелеп чыкты. Г. Ахунов.
ЖЫЛЫ I и. 1. Кояш нурларьшнан, эйбер янудан, химик реакция вакытында h. б. аерылып чыккан энергия, уз тирэсендоге ha вага таралган жылылык. [Мич], аз-азлап кына булса да, утынны бик куп ашый. э э^ылыны э^итэрлек бирми иде. А. Шамов. || Ьава торышынын чагыштырмача жылы вакыты; елнын кояш туры карый торган, жэй йэм жанга якын айлары, кеннэре. Жылылар башлану. □ Жылы арта, бетэ карлар, Кояш кызуы йаман арта: Ке-рэсе килми ейгэ йич, Матур язны куцел тарта. М. Гафури.
2.	к. жылылык (1 мэгъ.). Химик реакция вакытында барлыкка килгэн эе;ылы.
3.	Жылылык (2 мэгъ.), жылы булу дэрэжэсе. Кырда э^ылыныц улчэвен белгэч.---Чэчтелэр орлык
кечкенэ дуслар. М. Жэлил.
4.	Жылы урын. Песи малайлары кене буе койрык-ларын сецгелэп идэн буйлап шаярып йерилэр-йерилэр дэ, йоклар ечен эк;ылыга, аналары янына, мич башына урмэлэргэ тырышалар. Ь. Такташ. Эй алдына утыр-тылган яшь каеннар да, жылыга, тынычка керергэ телэгэндэй, ялангач ботаклары белэн тэрэзэне ша-кырга тотындылар. А. Шамов.
5.	Тере оргаиизмда матдэлэр алмашы процессында барлыкка килгэн энергия, тэннец уртача температу-расы. [Салкын жил]- кызган битлэргэ бэрелеп, яка-дан, шинель ертыкларыннан кереп, авылдан алып чыккан барлы-юклы м;ылыны сереп чыгара. Г. Бэширов.
6.	куч. Башкаларга карата булган наз, яхшы ме-нэсэбэт, ~уз иту хнслэре турыида. Мамык перчатка эчендэ Йерэгец жылысы бар. Ф. Кэрим. Кырык кул аша утеп, таушалып, буялып. укылып беткэн булса да, ейдэгелэрнец куцел м;ылысын тукми-чэчми китереп э^иткергэн иде [бу хат]. И. Гази.
г_, 7. куч. Нэрсэнен дэ булса дэрт, рух биреп торучы кече. Дуслык эцылысы. □ Мэхэббэт ялкыны уз м;ы-лысыннан мэхрум иткэне юк эле безне. Г. Минский. Яулыкларга чиккэн сэламнэрдэ, Янчыкларга тешкэн бизэктэ — Сецеллэрдэн, езелеп сейгэннэрдэн Жылы килде безнец йерэккэ. Ш. Маннур.
О Жылы алмау — жылынмау. Аяклар м;ылы алмау. Жылы башлау — я гы л га н мунчага беренче булып бару, иц эссе, парлы вакытында керу, днкэсе куршедэге Сэрби карчыкларга мунча яккан икэн, Жийангэрэйне жылы башларга э^ибэрдек. Г. Толым-бай. Жылы биру — 1) жылыту. Белмэдецме: мица тапшырылган Зур бурычны тэмам тутырып Утэ-гэнгэ кадэр нурларыцда Кызынырга хакым юклыгын? Нинди кояш мица жылы бирер... Ж,ицу белэн рапорт бирмэсэм? М. Жэлил; 2) кеч, дэрт биру, рух-ландыру. Безгэ жылы биргэн кузлэрецне Еракларга карап талдырма! Ш. Маннур; 3) мунчанын кызган ташына су сибеп пар чыгару; 4) ягып жылытыла торган эйбер суына башласа, кабат ягып жылыту турында. Самоварга жылы биру. Мунчага жылы биру. Жылы йез (чырай) курсэту — йомшак мегамэлэ иту, дусларча уз итеп карау, читкэ какмау. Ул мица йэр-вакыт жылы йез курсэтэ. М. Гафури. Жылы керу (йегеру) — ,эчкэ“, „йерэккэ", „кунелгэ" сузлэре янында: емет керу, нэрсэгэ дэ булса еметлэнеп, жаны тынычлану. Моны ишеткэч. минем эчкэ жылы керде. Ф. Эмирхан. Зиннэт таякка тагын бер карап алды йэм аныц йерэгенэ жылы кереп китте. А. Ша
мов. Жылы кулдан — онытылганчы, шунда ук, рэт-тэн, шул уцайдан (бер эш артыннан ук тиз генэ икенчесен эшлэу турында). Жылы тотмау — эчтэ (тэндэ, бинада) булган жылыны тышка, тыштагы суыкны эчкэ кертэ торган, яхшы эшлэнмэгэн, жил, салкын уткэрэ торган булу. [Ватык тэрэзэгэ] кендез мендэр тыга-лар, кич куна такта каплыйлар. Лэкич бу жылы тотмый, тик каты э^ил-бураннан гына саклый. Г. Ибрайимов.
ЖЫЛЫ II с. 1. Жылылык (1 мэгъ.) энергиясе бирэ торган. Ул [Ленин] кузгалмый... Тик сузлэре... Жылы кояш кебек — Бетен илгэ чэчэ яктысын. Ш. Маннур. II Кояшта яки утта торып температурасы кутэрел-гэн, жылытылган. Ул узенэ тигэн сыерларныц им-чэклэрен жылы су белэн юып, ап-ак чупрэк белэн корыта, аннан соц аз гына майлап ала да сава башлый. Э. Айдар. || Тундырмый торган, суык булмаган (Ьава торышы турында). Гаэн;эеп аяз кеннец жылы кичен мин бер агач купер естендэ каршы алдым. Ф. Эмирхан. Жылы кеннэр булыр тагын да дип, Бэлки емет иткэндер алар. Ф. Кэрнм.
2.	Салкыннан саклый, салкынны уткэрми торган (кием турында). Бердэнбер жылы кием булган ши-нельлэрнец дэ кубесе эштэн чыккан. Г. Бэширов. Карчыкныц карт кузлэренэ нур кереп китте, куце-ленэ дулкын йегерде, гомерендэ курмэгэн жылы мамык шэлне. балалар кебек шатланып, шунда ук ябы-нып карады. Г. ИбраЬимов.
3.	Ягып жылытылган, салкын кеннэрдэ дэ суыимый торган. Жылы булмэ. Жылы вагон. □ Салкын кеннэрдэ, бураннарда солдатлар. окопны бетенлэй ташлап, кене буе жылы блиндажларда, землянкаларда ята башладылар. М. Гали. II Ягып кыздырылганнан сон суынып бетмэгэн. [Вби] илтеп м;эйде жылы мич башына Иц кадерле йомшак тушэген. М. Жэлил. Йончыла кукрэк эк;ицелчэ моц белэн, Эссесе беткэн жылы мунча сыман. Ш. Бабич.
4.	Узеннэн жылылык бэреп торган, кайнар (тэн турында). Галиулла аныц жылы аркасыннан кочаклап алды. И. Гази. Жылы куллар белэн ул тэнне сарса, Бэхет шул, эзлэмим мин башка нэрсэ. Г. Тукай.
5.	куч. Дуслык, ихлас кунеллелек, уз иту сизелеп торган. Бэрберсенэ жылы хислэр белэн Елмаямын утеп барышлый. Ь. Такташ. [Фашист] Тубэн игэн башын, йезе киткэн, Кешегэ хас жылы караш беткэн, Тич вэхшилек калган канында. Ф. Кэрим. || рэв. мэгъ. Уз нтеп, чын кунелдэн. Без бик жылы итеп курештек. Э. Айдар. Карт, елкэн сержантныц ни сейлэгэнен ацларга телэгэндэй, узенец кысык кара кузлэре белэн аца таба жылы, якын итеп карап тора иде. А. Шамов.
Жылы абзар — терлекне кышлату ечен бурэнэ яки калын тактадан муклэп, сылап, жил утмэслек итеп тезелгэн абзар. [Югары иген уцышы] Хайваныца жылы такта абзар салды, Хайваннарыц таза торды— Бик кер булды. М. Жэлил. Жылы канлылар — кан жылылыгы Ьэрвакыт чагыштырмача югары Ьэм бер дэрэжэдэ булган тереклек иялэре. Жылы як—кень-як. Жылы якка карап кошлар оча, Муеннарын сузып. боргалап. М. Жэлил. Кыр казлары буген жылы яктан Ьава ярып, тезелеп уттелэр. Ь. Такташ.
О Жылы авызыцнан жылы куенына — каргыш сузлэре эйткэн кешегэ жавап итеп кулланыла: янэсе, уз каргышын узенэ тешсен. Жылы аш — пешерелгэн кайнар азык, шулпалы аш яки ботка.— вч кен инде аныц, ейгэ кайтып, жылы аш ашаганы юк. А. Эхмэт. Жылы канлы — кешелекле, йомшак мегамэлэле; киресе: салкын канлы. [Театрда] Усэр яхшылыгыц. син яхшы булсац: Жылы канлы итэр ул, вэхши булсац. Г. Тукай. Жылы караш (мегамэлэ, менэсэбэт) —
ЖЫЛ
800
ЖЫЛ
уз иту, ярату, дуслык хислэренэ нигезлэнгэн менэсэбэт. Иптэшлэрнец шундый эцылы караты 1гэм чын куцелдэн эйтелгэн телэкЛэре мине бик дулкынлан-дырды. М. Жэлил. Безнец арада шактый эцылы бер менэсэбэт урнашкан иде. И. Гази.— Син минем хэ-лемне, авыр кичерешлэремне ацлап, чын дусларча. эцылы мегамэлэ курсэтерсец дип емет иткэн идем. Ш. Камал. Жылы оя (почмак) — тыныч кына яшэу урыны, торак. Узен йэм узе кебек миллионнарны эцылы ояларыннан. газиз кешелэреннэн аерган — дошманга карата булган уч. нэфрэт бу минутларда анда аеруча дерлэп кабынып китте. А. Эхмэт.— Кы-зыцны мица бирсэц. узец дэ миндэ карт кенецдэ эцылы почмак табарсыц. Г. ИбраЬимов. Жылы сет — яна сауган сет. [Фриц] Сауган килеш кенгэ еч тапкыр Жылы сет эчэргэ телэгэн. Ф. Кэрим. Жылы суз — еметлэндерэ, нэрсэдер (яхшылыклар) вэгъдэ итэ, рухландыра торган суз. Вэлитовныц бу изге куцелле яхшы кешегэ бик куп рэхмэтлэр, эцылы сузлэр эйтэсе килде. Г. Бэширов. Жылы тэнецдэ туз-сын — яна киемне котлап эйтелэ торган суз.— Бэй, кулмэгец нинди матур икэн. эцылы тэнецдэ тузсын. кызым. М. Эмир. Жылы тэнкыйть — кимчелеклэрне уз итеп, дусларча гына курсэткэн тэнкыйть. Г. Ка-малныц яза башлаган елларында аныц аерым эсэр-лэренэ карата шундый эцылы тэнкыйтьлэр булга-ласа да, соцрак елларда татар буржуа язучылары арасында аныц эсэрлэрен эштэн чыгарып сугучелэр дэ булды. М. Гали. Жылы урын — табышлы Ьэм яхшы, унайлы эш урыны.— Син аныц [Газзэнец] .эцылы урын’ эзлэгэнен белмисецмени? Г. Эпсэлэмов. Жылы хэбэр—шатлыклы хэбэр, яхшы хэбэр, кунелне тынычландыра торган хэбэр. Мэдинэ Салих-ны очрату телэге белэн, э Зелэйха апа узенец кач-кын карты Гарифулласы турында берэр эцылы. хэбэр ишету емете белэн кичне дэ эциткерделэр. Г. Минский.
ЖБ1ЛЫЛЫК и. 1. Жисемдэ атом, молекулаларнын тэртипсез кызу хэрэкэтеннэн барлыкка килгэн энергия тере. Кояш нуры булсам мин, Жылылык бирер идем. Э. Ерикэй. ЖиР&эге хэят ечен кирэк булган яктылык вэ эцылылыкны Кояш йич мэшэкать вэ ке-чэнусез биреп тора аладыр. Ф. Эмирхан. II Навага таралган шул энергия. Кендез кояш кыздырган эцир, хэзер ягылган мич кебек, рэхэт эцылылык берки. Г. Эпсэлэмов.
2.	Эйбернен кызулык дэрэжэсе, температурасы. Суныц эцылылыгы 18 градус. || Жылы булу хэле. Шэ-рэфи бабайныц тээцрибэсе буенча. суныц эцылылы-гына, акчарлакларныц хэзердэн ук чит буйларда очынып йерулэренэ Караганда, быел да балык куп булырга [тиеш]. Ш. Камал.
3.	Кан йерешендэ снзелэ торган жылы дулкын. Кан тамырларым буенча рэхэт эцылылык йегерде. М. Эмир. Аныц тэненэ моца кадэр хис иткэне булмаган рэхэт эцылылык таралды. Г. Гобэй.
4.	Башкаларга карата жылы караш, якын иту, уз иту хисе. Аналар! Сезнец бит кубегез, исэпсез-хи-сапсыз мэшэкатьлэр куреп устергэн баласы буйга эциткэч, ацарда узегез телэгэн кадэр эцылылык тап-мыйча ачыргалана. Ш. Хесэенов. Аныц карашларында ниндидер аерым бер эцылылык, ягымлылык бар кебек. Г. ИбраЬимов. Аларныц охшашлыгы куз карашларында, ж;анны эретерлек эчке эцылылыкларын-да иде булса кирэк. Л. Ихсанова. II Рэхэтлек, кунелне иркэли торган халэт. Синец белэн курешу эцылылы-гын Йерэгемдэ саклап йереттем. Э. Ерикэй. Ана йомшак кына басып чыгып китэр, булмэ эче. ана куцеленнэн эцэелгэн эцылылыкны сакларга телэгэн-дэй, тын калыр. А. Шамов.
Жылылык микъдары— жылылык кучу процес-сында жисем алган яки биргэн эчке энергия микъдары. дмма жылылыкныц микъдары бетенлэй мегаен гадэд [сан] белэн тэгаен ителэ алмыйдыр. Ф. Эмирхан. Жылылык пояслары — жир естенен жылыну дэрэжэсенэ карап якынча буленгэн пояслары (эссе пояс — экватор тирэсе, 2 салкын пояс — полюска якын урыннар Ьэм 2 уртача пояс — эссе пояс белэн салкын пояс арасы). Жирдэ терле эцылылык поясларыныц булуы Жир шарыныц терле урыннарында Кояшныц биеклеге терлечэ булу белэн ацлатыла. Астрономия.
О Жылылык белэн — яратып, уз итеп; телэп. [Ш. Камал хезмэт иялэре] тормышындагы гади ва-кыйгаларны ала. Шуны узенчэ бер эцылылык белэн кузэтеп, укучы алдына китереп бастыра. Г. Нигъмэти.
ЖЫЛЫЛЫКЛЫ с. Жылылык бирэ торган, жылы чыгара торган. Жылылыклы яктылык чишмэлэре белэн беррэттэн, техникага йэм кендэлек тормышка торган саен кицрэк керэ барган яца тер яктылык чишмэлэре дэ бар. Физика.
ЖЫЛЫМ и. Балык тота торган зур ау, жэтмэ. Ба-лыкчылар эцэтмэ, эцылым карый, Кузгалалар ишкэк, кеймэлэр. Г. Хужиев.	тартыйк эле эцы-
лымны, Авыр эцылым жицел тоелсын. М. Жэлил.
ЖЫЛБ1МСА с. Ким. дэр. к. жылы. Су естеннэн искэн эцылымса эцил Сыйпап утте минем битем-нэн. Э. Исхак. [Арслан] эцир естеннэн кутэрелгэн эцылымса аксыл парга рэхэтлэнеп карый иде. Г. Ахунов.
ЖЫЛЫМЧЫ и. Жылым белэн балык тотучы. Ул кеннэрдэ Идел яры буйларыкда йезлэрчэ эцылымчы-ларныц билдэн су эчендэ. муен тамырлары шарт-ларга эцитеп бурткэнче кечэнэ-кечэнэ эцылым тарту тавышлары ишетелеп тора иде. Г. Минский. Шунда эцылымчылар йери, ат белэн бик зур эцылым сейрэп чыгаралар. Экият.
ЖЫЛЫНУ ф. 1. Янган уттан, кояштан Ь. б. чыккан жылыны узенэ алып яки жылы Ьавалы урында торып, тунган, кушеккэн тэнне жылы хэлгэ китеру. Ашханэ тэрэзэсе тебендэ Актырнак илэ Сарбай кояшка каршы эцылынып яталар иде. Г. Тукай. Утыралар чыгып палубага, Кояшында язныц эцылы-нып. Г. Хужиев. || Ашап, кайнар яки исерткеч эчемлек эчеп, тэнгэ жылы керту, эчтэ жылылык сизу. Спирт белэн эцылынып, бераз капкалап алгач. Селэйманов тацга кадэр ял итэргэ боерды. И. Гази. — Алайса, син эле чэй дэ эчмэгэн, эцылынмагансыц да. А. Шамов. || Жансыз предметлар турында: жылы хэлгэ килу. Мэулихэ тути зур эцэймэлэр естендэ эцылынып яткан бодай катлавын, иркэлэгэндэй. йомшак кына итеп, учы белэн тигезли-тигезли эйлэнеп чыкты. Г. Бэширов.
2.	Ьава торышынын узгэруе, кеннэр жылыга эйлэну. Кар тешеп. бераз вакыт уткэч, кинэт кеннэр эцылынды да, бер кичтэ яцгыр явып китте. Г. ИбраЬимов. Монда йавалар эцылынып, карлар эреп, су-лар ага башлады. Ш. Мехэммэдев.
3.	куч. Ниндн дэ булса хистэн, фикердэн Ь. б. эчке дэрт, энергия туу, емет уяну турында. Буген шундый мэхэббэтец белэн эцылындым. Б. Рэхмэт. Тормышныц тискэре, усал, шакшы яклары белэн ке-рэшкэндэ туцсам, арысам эгэр — шул рэхэт минут-ларны хэтерлэп эцылынам йэм кеч эцыям. Г. Кутуй.
4.	куч. Кемгэ дэ булса елышып, анардан файдалану, аныц канаты астында рэхэт яшэу турында. — Тик энэ теге мошенник Хэсэн аны харап итэ: без социалист-революционер, без фэлэн, без тегэн дигэн булып, Сафин тирэсендэ эцылына, нэгълэт! Ш. Камал.
Жыл
801
ЖЫР
ЖЫЛЫСБ1ЕШЛЫК и. физ. Жисемне бер градуска жылыту ечен кирэк булган жылылык микъдары. Эй-бернец массасы никадэр зур булса. аныц эцылысыеш-лыгы да шулкадэр зур була. Физика.
ЖЫЛЫТКЫЧ и. 1. физ. Жылыта торган прибор. }К,исемне эцылыткан чакта. эцылыткыч биргэн энергия тулысынча файдаланылмый, ягъни м;исемне м;ы-лыту ечен генэ тотылмый. Физика.
2.	мед. Эченэ кайиар су салып, тэннен аерым бер елешен жылыту ечен файдаланыла торган резина капчык; русчасы: грелка. Фельдшер, ниндидер дару-лар биреп. эцылыткыч куярга кушты. Э. Касыймов.
ЖЫЛЫТУ ф. 1. Жылылык энергиясе чыгарып, у3 тирэсендэге эйберлэрне йэм бананы жылы хэлгэ китеру. Ай якты да. мрялытмый. Мэкаль. Юк, дустым. Кояшныц аныц кырларны, игеннэрне. имэннэрне. на-ратларны яктыртасы вэ эцылытасы. бар. Г. Тукай. — днэ теге нефть ялкыннары безнец яца шэйэргэ газ биреп торачаклар. ейлэрне газ эцылытачак. А. Эхмэт. || Уз жылынны биреп, жылыидыру, жылы хэлгэ китеру.— Бик туцам бит, этием, куеныцда эцылытса идец. М. Жэлил.
2.	Утка яки башка жылылык чыганагыпа куеп, нэрсэне дэ булса жылы итеп эзерлэу. Илсеяр. су экрялытып, аныц башына оеш-оеш булып каткан ка-нын юды. Г. Гобэй. встэлдэге гади лампа естенэ. куеп чэй эцылытыр ечен, калай тугэрэклэр берке-телгэн. Э. Фэйзи.
3.	Салкын уткэрми, жылы тота торган иту. вйне сылап эцылыту. вс-башны эк;ылыту.
4.	з.-сыз. Кеннец жылынуы турында. Мартныц 15 ендэ монда тэмам яз булып, эцылыткан иде.' Ш. Мехэммэдев. Тешкэ таба кен бераз эцылыта теште. М. Гафури.
5.	куч. Кеч, дэрт, илйам биру, еметлэндеру. Бу эш, зур бер бэхет шикелле. аныц э^анын эцылытты вэ бер секунд эчендэ куцелле емет белэн каплады. Ф. Эмирхан. дллэ нэрсэ эйтмэде дэ, вэгъдэ дэ итмэ-де, э куцелне. яз кояшы кебек, эн;ылытып китте. Г. Эпсэлэмов.
ЖЫЛЫТУДЫРУЧЫЛЫК и. физ. Бер килограмм ягулык янганда чыккан жылылык микъдары. [Хэзерге ракеталарда] э^ылытудыручылыгы кечкенэ булган дары урынына зур э^ылытудыручылыклы башка ягу-лыклар кулланыла. Физика.
ЖЫЛЫУЗДЫРГЫЧ и. махе. Жылылык станция-сеннэи кайнар су яки пар жибэру ечен хезмэт итэ торган трубалар; русчасы: теплопровод. Чакрымнарга сузылган эцылыуздыргычлар шэйэр читенэ тикле эцир естеннэн килэ икэн дэ, кала сызыгына эципгугэ, эцир астына кереп, бихисап тармакларга аерыла икэн. Б. Камалов.
ЖЫПКЫ и. диал. Агым суды елгаларда сунын тирэн, агым кечле булган урыны, су юлы.— Пароход йери торган эцыпкыга, маяклар белэн билгелэнгэн юнэлешкэ керергэ кирэк. Э. Баянов.
ЖБ1ПТЫ с. диал. Уйсу; инеп, чокыраеп торган. И\ыпты эцирлэрдэ эле кар тирэн иде. шуца курэ су, курэсец. кар астыннан узенэ юл алып китэ алмаган иде. Н. Фэттах.
ЖБ1П-ЖЫЛЫ с. Арт. дэр. к. жылы. Менэ хэзер минем кулымда кемнэндер арткан, ташланган, каткан: икмэк кисэге тугел. э купереп торган, йоп-йом-шак, эн;ып-м;ылы икмэк булса иде. А. Эхмэт. Безнец тормыш кебек матур булып. Ж,ып-м;ылы яз килде тагын да. Э. Ерикэй.
ЖЫР и. 1. Кейгэ салынган шигъри эсэр. Халык эдэбиятыныц зур бер тере булган м;ырларда табигать картиналары бетен терелеге, нечкэлеклэре белэн бирелгэн. Г. Нигъмэти. Бер моцаеп сица м;ыр
51 А-562
эцырладым. Бер утырып сагынып еладым. Ф. Бурнаш. II Шул эсэрне кейлэу, жырлау. Фатыйма гына:— Яхшы кара, Галия, ул синец энрярыца гына гашыйк тугелме?—диде. Г. Кутуй. Ж,ыр, киселгэн шикелле, кинэт туктады. Г. Гобэй.
2.	Жыр тексты, сузлэре. Хатыныц соцгы юлларын эцырлар белэн тутыра. Ф. Кэрим. И\ир сермисец. куп кеч тукмисец, дип Куцелемэ, дустым, кагылма, Сабанчыдан артык арый шагыйрь, Акыллы м;ыр язган чагында. 3. Мансур.
3.	Кей, музыка. Шагыйрьлэрнец текстларына эцырлар язу буенча М. Мозаффаров, А. Ключарев. Ж- Фэйзи /г. б. эшлэп килделэр. М. Жэлил.
4.	куч. шигъ. Сайрау (кошлар турында). Тургай сайрый, мактый-мактый эцырында Игенченец сабан сергэн чакларын. Э. Ернкэй. II Табигатьтэ, эш про-цессында h. б. булган тавышлар, андагы ритмлылык турында. Соц сицамы туктатырга Герлэвекнец эцыр-ларын. Н. Исэнбэт. Моторлар эн;ыры ha вад а яцгырый. А. Алиш.
Жыр башлаучы — 1) кумэк жырда жырны башлап жибэруче; 2) куч. эштэ башлап йеруче, беренче сафта баручы. Уннарча, йезлэрчэ башка энтузиаст-ларны сыйфат ечен керэшнец алгы сафында атлау-чылар дип зур горурлык белэн эйтергэ мемкин. Эйе, алар сафта м;ыр башлаучылар. Мондый энтузиаст-лардан яшьлэр урнэк ала. Б. Камалов.
О Жыр сузу — жырлау. Идел буен яцгыратып, [кызлар} батыр егетлэр турындагы мрярларын суза-лар. К. Нэжми. Жырга салу — 1) эзер текстка, шп-гырьгэ кей, музыка язу; 2) чынбарлыктагы аерым вакынгаларны жырда чагылдыру, шул вакыйгаларга карата жыр язу. Ж,ырга салып хат эцибэрэм. Фа-тыймам, Жыр сеюче дусларым артыннан. М. Эмир. Жырын жырлау — 1) узеннэн алда килгэн суз белдергэн кешелэр файдасына эшлэу, алар политикасын тоту, шулар сузен кабатлау.— Морзалар белэн бер сузле булып. алар эцырын эцырлыйсыц. Ф. Эмирхан; 2) узенне шул кешелэрчэ тоту, шуларга ияру турында. Кем чанасына утырсац. шуныц м;ырын эцырлар-сыц. Мэкаль.
ЖЫР Л АНУ ф. 1. Теш. юн. к. жырлау (1—2 мэгъ.). Тицсез сею эцыры эле йаман ЖыРЛанмаган синец турыцда. Ш. Маннур. Кутэренке кейгэ м;ырлан-ган бу эцырлар йерэклэрне ашкындырдылар. Г. ИбраЬимов.
2. сир. Жырлау, экрен генэ узалдына кейлэу. Араларыннан бер студент зцырлана-э^ырлана керэ. Ф. Эмирхан.
ЖЫРЛАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. жырлау (1—3 мэгъ.). — дтилэрдэн курыкмасам. кешедэн оялмасам, [Хэ-лилне} тэрэзэ тебендэ эцырлатып тен буе утырыр идем. М. Фэйзи. | з.-сыз. Сызылып тацнар аткан чакта эцырлата да елата. Жыр.
2. Шаулату, (самовар) каинату. Мин бит-кул юып чистарынып кергэн арада самоварыцны эцырлатып эцибэрмисецме? И. Гази.
3. рэв. мэгъ. жырлатып. Менэ дигэн нтеп, шэп итеп. Гыймазовныц---эцырлатып эшлэвенэ соклан-
ган Борйан, хэл м;ыярга, тэмэке кейрэтергэ утыр-гач, гаэцэплэнуен тышка чыгармый тузэ алмады. С. Рафиков.
ЖЫРЛАУ ф. 1. Тавыш ярылары ярдэмендэ музыкаль авазлар, мон чыгару, музыкаль эсэр, жыр башкару.	шунда кайберлэре. Искэ алып
туган иллэрен, Кайберлэре — сагынып балаларын. Кайберлэре — узенец сейгэнен. Э. Исхак. Эчем пош-са. эн;ырлый башлыйм: Юанычым эцыр минем. Жыр.
2.	куч. Чынбарлыктагы аерым хэллэрне жырда чагылдыру, шигырьгэ салу, сурэтлэп биру. Эшчелэр
ЖЫР
802
жыю
бездэн узлэренец тормышларын ейрэнуне, узлэренец тормышларын энрярлауны сорыйлар. h. Такташ.
3.	куч. Сайрау (кошлар турында). Назлы аккош мрярлый тугайдагы Тенбоеклы тонык куллэрдэ. Ф. Кэрим. || Кайбер кош Ьэм бежэклэрнен туктаусыз кычкыруы, тавыш чыгаруы турында. [дйдук], бертуктаусыз эцырлап утырган чикерткага эче пошып, аны эзлэп маташты. h. Такташ. Тавыклар да: .Шулай!’ дигэн булып. Куанышып щырлап м;ибэрде. Ш. Маннур.
4.	куч. Машиналарнын эш процессында ритмлы тавыш чыгарып эшлэулэре турында. Пропеллер тыртыр йаман щырлап торды. М. Жэлил. II Табигатьтэге шат, дэртле жанлылык, ямь турында. Дала эцырлый. Дала иркен итеп Сулыш ала. Куреп мул суны. 3. Мансур.
5.	рэв. мэгъ. куч. жырлап. Бик шэп, яхшы итеп, уцышлы рэвештэ. Итекчелэр щырлап кына гомер итэрлэр иде. Г. Тукай. Мехэммэтэцан уцган кеше, Д{,ырлап кына бара эше. Ш. Галиев.
ЖЫРЛАШУ ф. Бергэлэп жырлау. Без шэрабтан тугел, э шатлыктан }Дырлашырбыэ, бэлки, исереп. М. Жэлил. Бетенлэй эцибэрелгэн. кызганнар. ди, Биилэр, экрлрлашалар. тузганнар, ди. Ш. Бабич. II Кара-каршы жырлау, жыр эйтешу.— Син дэ шап э^ырчы. малай. Мин дэ шэп эцырчы, малай; Кайсы-быз кубрэк экряр белер, }Дырлашып карыйк. давай. h. Такташ.
ЖЫРЛЫ с. 1. Жыр белэн башкарыла торган. Ж,ырлы музыка. }Дырлы спектакль.
2. Жыр янгырап торган. Аларныц м;ырлы, йол-дызлы йомшак тенне ташлап керэселэре килми иде. А. Шамов. Тантаналы, мрярлы. мэхэббэтле яз, Чэчэк йэм урман иле син. Ш. Медэррис.
ЖЫРУ и. иск. к. жыр.— Авыл кешесенец юанычы, ни, шул м;ыру инде, белеп сейласез. Э. Еники.
ЖЫРЧАН с. Жырларга ярата торган, жырга йэвэс кеше. [Гайшэ] яшь чагыннан ук бик моцаючан йэм бик эцырчан булган. Г. Ибрайимов.
ЖЫРЧЫ и. Жыр остасы. }Дырла-эн;ырла, дип эй-тэсез, Шэп эцырлаучы мин тугел. Кычкырып м;ыр-лап ж;ибэрсэм, Ж,ырчылардан ким тугел. Жыр. Пэрдэ ачылу белэн сэхнэгэ ике эцырчы, бер гармоньчы килеп чыгалар. h. Такташ. II Шагыйрь. Керэш мине э^ырчы итте, бирде урын, Ьэм керэшче итте мине сейгэн экрярым. Э. Ерикэй. Совет эцэмэгатьчелеге шагыйрь М. Гафурига зур бэя бирэ йэм аны узенец эщырчысы итеп таный. М. Жэлил.
ЖЫРЧЫЛЫК и. Жырчы булу (йенэре); яхшы Жырчы булу, жырларны оста башкаручы булу. Габ-дулланыц жрярчылык даны тиз арада бетен мэдрэ-сэгэ таралып елгерде. Э. Фэйзи.
ЖЫР-ЖЫР аваз ияр. Туктаусыз келуне, йомшак келу тавышын белдерэ. Шофер Галимэ^ан эцыр-эцыр келэ. А. Гыйлэжев.
ЖЫЮ I ф. 1. Кеше яки хайваннарны терле урын» нардан бер жиргэ китеру, туплау. Эминэ ханым,---
яшь кыэларны тирэсенэ э^ыеп, сейкемле келемсерэп. аларга нидер акрын гына сейлэп утыра. Э. Еники. Бетен авыл халкын эцыеп, Мэйдан уртасына куеп, Камчы белэн ярганнар. Ш. Маннур. || Чэчелеп яткан яки таралып урнашкан нэрсэлэрне чуплэп жыйнау, бер савытка тутыру. Шомырт эн;ыюлар бигрэк куцелле иде. М. Гафури. Малайлар. купер салган э^иргэ барып, калдык-постык йомычкалар м;ыеп каитты-лар. Г. Гобэй. II Жыену, алып киту ечен уз эйберлэ-рецне барлау, бер жиргэ туплау, жыйнау. Хатыннар, ашыгып. савыт-сабаны эк;ыя, тутыра башладылар. Г. Ибрайимов. Шэрифулла, аныц сузен тыцлап бетер-
мичэ, коралларын эк;ыйды да, улын ияртеп, ачуланып, каты-каты басып чыгып китте. А. Шамов.
2.	Экренлэп, берэмлэп туплау, булдыру йэм ку-бэйту. Атасыннан яшереп энряйган акчаларны Хэсэн-ша узе телэгэнчэ туздыра башлады. Ш. Л1ехэммэдев. — Бу дэулэтне эн;ыю ечен мин нилэр генэ курмэдем. Г. Ибрайимов. Кэрим инде берничэ кеннэн бирле, кемне курсэ, шуны сыйлап. узенэ ишлэр дэ э^ыя башлаган, ди. Г. Камал. || Экренлэп узендэ булдыру (нииди дэ булса сыйфат турында). Эйтерсец ул бетен дружинаныц елмаюын мряйган узенэ. Г. Хужиев.
3.	Урып, сугып урнаштыру (иген унышы турында). Райздрав уземэ ашлык м;ыю вакытында медицина эшлэрен яхшы куюым ечен патефон булэк итте. Г. Кутуй.— Вакытында энряеп, вакытында эа-даниене тапшыра алсак, бик хуп. Г. Бэширов. || Чабып яки таратып ташлаган нэрсэне (печэн, салам й. б.) бер урынга ею. Тацнан торып печэн эцыям Сугыштагы атларга. Ф. Кэрим. Кыз м;эйэт кенэ иелде дэ сыер аягы астыннан вак саламны кулы белэн сыпырып м;ыя башлады. Э. Еники.
4.	Кинэшмэ, бэйрэм й. б. унае белэн кешелэрне, халыкны билгеле бер урынга китеру, чакыру.— Минем катнашым юк монда, энэ картлар. мряйган эн;ыен, алардан сора. М. Эмир. II Куиакка’ чакыру, дэшу турында. Ул эченнэн уйлый------вй тутырып
кунак энряярга. М. Гафури.
5.	Мобнлизациялэу, запастагыларны хэрби хезмэткэ алу.— Этисе эйтэ, тагын хэбэр килгэн, ди, тагын кешелэрне сугышка эцыеп эцибэрэчэклэр, ди. И. Гази. — Германия безгэ каршы сугыш башлап, безнец гра-ницага басып кергэн бит. Менэ хэзер приказ бар. Фэлэн-фэлэн елгыларны э^ыялар. Э. Айдар.
6.	Мэжбури тулэнергэ тиешле йеклэмэне халыктан алу (салым, налог й. б. ш.), тулэргэ мэжбур иту. Иганэ эн;ыю. □ Европа сугышы елларында [Шэмгун\ авыл халкыннан еч ел буе имана да энряйды. А. Шамов. Иртэдэн бирле авылда салым м;ыялар. Ф. Кэрим.
7.	Аерым кисэклэрне бер-беренэ беркетеп, ялгап, бер бетен (механизм, корылма) хасил иту. Ул пуле* метны сутеп м;ыю ечен тиз генэ м;иргэ тезлэнде. Г. Гобэй.— Э буген мин аца винтовканы ничек тотарга. сутэргэ, ядыярга ейрэттем. А. Шамов.
8.	Жыештыру, тэртипкэ китеру (булмэ й. б. турында). Зэйнэп йэр кен иртэ торгач та ей эчен яхшылап м;ыя да кул эшлэренэ керешэ---------иде.
М. Гафури. Килен бик тиз генэ тур ягын м;ыеп, хэтта юып ук чыгарды. А. Шамов. II Эшлэу, ашау, йоклау урыннарын тэртипкэ китеру турында. Ул ир-тэн----урынын да энряймады, ишек алдына чыкты.
Ф. Кэрим. Табын бик тиз м;ыеп алынды. Г. Минский.
9.	Жыйнакландыру, жыйнак иту, таралып, чэчелеп, бултэеп й. б. торган нэрсэлэрне жыйнак хэлгэ китеру. Наэция кыска жакетын киеп, матур бизэкле ефэк косынкасын башына. чэч бертеклэрен юри м;ый-мыйча калдырып. саксыэ гына бэйлэгэн. Э. Еники. Ьавадагы карга, давылга очраган кубэлэктэй. арлы-бирле талпына да. канатларын энряеп, таш кебек эциргэ омтыла. И. Гази. II Тереп яки беклэп кулэмен кечерэйту. Курэсец. алар тупсалар белэн беркетел-гэннэр, аларны телэсэ кайчан эщыеп алырга, беклэп куярга була. Э. Фэйзи. Галим, мендэр итеп, кукрэ-генэ Ж,ыеп салган шинель итэген. Ф. Кэрим. II Бераз жинелэйту, азайту (зур эш турында). Эшне бераз э^ыйгач, ул, ялчыныц исэп-хисабын езеп, чыгарып эцибэрде. А. Шамов.
10.	Алу, алып кую. Балалар стендлардагы рэсемнэрне эцыярга керештелэр. Г. Гобэй.
жыю
803
ЖЭД
И. Яшеру, куренмэслек, беленмэслек урынга урнаштыру.— Эби, хэзергэ син ул нэрсэлэрне беразга эцыеп куеп тор. Г. Камал.— Артык-портык кэгазьлэрецне йэм бу кенэгэне ераграк м;ыярга кирэк. Ш. Мехэммэдев.
12.	Йоласын китереп куму, жирлэу турында.— Менэ минем дэ Энвэрэ^ан бэбкэем кайсы патшалыкта гур иясе булып ята торгандыр. Бэлки гэудэсен дэ л$ыеп лсирлэуче булмагандыр. Г. Мехэммэтшин.
13.	Узенэ сендеру. Дым л$ыю. Ис л$ыю.
14.	махе. Полиграфия хэрефлэреннэн текст тезу. Кулъязманы лсыярга биру.
15.	диал. Шешу, улеклэу. Бармагым л^ыя башлаган.
16.	диал. к. жию.— Илайым, дим, экрлясы ризык-лары бетеп кенэ кайттымы икэнни соц, дим. Г. ИбраЬимов. Ил кайэре йерсен еслэрендэ. Этлэр эцыйсын алар гэудэсен! Ш. Маннур.
ЖЫЮ 11 и. иск. к. жыем. }Дыю тулэу. / с. мэгъ. Этинец: ,Ж,ыю акчасы тулэсе, недоимка бирэсе бар...' — дип зарланулары эле дэ куз алдымда тора. М. Гафури.
ЖЭББАР и. иск. 1. Кодрэт иясе, алла. Бэлкем, Ходайбиргэн экэ----доганыц, ялваруларыныц беек
л^эббарга ирешуен * - - курергэ тырышадыр. И. Салахов. [Иблис:] Инлсилец, коръэннэрецне тапта-рым,-----Аздырырмын деньяны. бел, лдэббарым.
Ш. Бабич.
2. Жэберлэуче, изуче, залим. Теле, гацылы белэн тэгъбир итеп эк;иткерэ алмаса да, ул эчке бер сизену белэн ире Д^элэлне хаксыз рэвештэ узенэ гомер буенча хулдалык итмэктэ булган бер залим, бер л<;эббар кебек тоя. Г. ИбраЬимов.
ЖЭБЕР и. Изу, золым.— Ии ечен мине бу кадэр лдэбер эчендэ денъяда тотасыц?! Г. Колэхметов. Татып авыр Коллык эцэберен, Инде белдем Тэмен ирекнец. М. Жэлил. || Кыерсыту, кимсету.— Yzu ана-ныц да л<;эберен куп курергэ туры килде мица. Р. Ишморат. Ул, йэрбер л$ан иясе шикелле, л^эбер-лэргэ каршы торырга тели: сукканга суга, чэчен тартканнарныц бармагын тешли, битен тырный иде. Ф. Эмирхан. | с. мэгъ. Этпем---гомере буена
Кеше малый кетеп, Я\эбер суз ишетеп, вид эн ейгэ йереп туенган. Ф. Кэрим.
Жэбер иту (кылу, салу, курсэту) — жэберлэу. Минем беркемгэ л$эбер итэр кечем юк. Дэрдмэнд. Аларга йич л$эбер кылучы, оручы, сугучы юк. Ш. Мехэммэдев. Кешегэ л^эбер салудан да тартын-мый башлый ул. Г. Гобэй. Жэбер куру — 1) жэбер-лэну, изелу.— Бу кадэр л<;эбер кургэнче, улэргэ ра-зыймын. Г. Колэхмэтов; 2) кимсетелу, мыскыл нтелу. Жэберен тидеру (тиеру) — к. жэбер иту. [Икенчесе] йичберэугэ л^эберен тиерми. йичбер хатын-кызны естерэп, зыр-зыр эйлэндерми иде. Ф. Эмирхан.
ЖЭБЕР-ЗОЛЫМ л<;ый. и. Ьэртерле жэбер Ьэм золым.— Yzu ана белэн торганда да л<;эбер-золым-нарны куп чиктем. Д. Аппакова. Нинди генэ эшкэ, нинди генэ мэслихэткэ катышмасын, йэрвакыт уй-лаганы л^эбер-золым, эшлэгэне бозыклык, мордарлык иде. Ш. Мехэммэдев.
ЖЭБЕРЛЕ с. 1. Жэберлэну, рэнжу сизелеп торган. )Дэберле тавыш белэн сейлэу.
2. Жэбер-золым хекем сергэн, жэберли торгаи. }Дэберле тормыш.
ЖЭБЕРЛЕК и. сир. к. жэбер. Ж,эберлеккэ каршы керэш. □ Крестьяннарга гына махсус булган л<;э-берлеклэрнец барысын да иц эувэл бетерергэ кирэк. Урал.
ЖЭБЕРЛЭНУ ф. 1. Жэбер-золым куру, изелу. Ж,эберлэнгэн алар алпавыттан, Термэлэрдэ алар
51*
булганнар. Н. Баян. Болар — найманнан лдэберлэн-гэн, яхшы лдэйлэулэре алынган, юк-бар еэбэп белэн зарар кургэн-----кабилэлэрнец башлыклары — бай-
лары иде. Г. ИбраЬимов.
2. Хурлану, кимсену, рэнжу. Оят, хурлык йэм бик нык л<;эберлэну хисе, ут ялкыны кебек. аныц йерэгенэ йелсум итэ, яндыра иде. Ш. Камал. Солтан шулай л<;эберлэнеп китеп барса, бу хэл куршелэре ечен генэ тугел, бетен Байтирэк ечен бик зур хурлык булачак, гомер буена укендерэчэк иде. Г. Бэширов.
ЖЭБЕРЛЭУ ф. 1. Жэбер-золым курсэту, изу, кы-су.— Моннан 4 ел элек тэ кулаклар этлек эшлэп ята иде. хэзер дэ шулай ук ярлыларны л^эберлилэр. М. Эмир. [Йорт хулдасы] Яманчалов дигэн байныц ---нийаять дэрэлсэдэ комсыз, ярлыларны эцэберлэп, куркытып эшлэтуче бер кеше икэнен сейлэде. М. Гафури. II Жэфалау, кен куреэтмэу.— Yzu эни мине генэ тугел, эти мескенне дэ л<;эберли шул ул. А. Эхмэт.
2. Рэнжету, кимсету.— Ии ечен мин аны шундый начар сузлэр белэн л^эберлэдем? Р. Ишморат. || Яр-сыту, ачуны кабарту. Митричевныц шуны да ацла-мавы аны л$эберли иде. Г. Бэширов.
ЖЭБЕРСЕНУ ф. Упкэлэу, рэнжу. Газизэнец чы-раена чынлап та кэеф киту, л^эберсену кулэгэсе тешкэн. Ш. Камал. Карчык бу сузгэ шактый л<;э-берсенде. Г. Гобэй.
ЖЭБЕРСЕТУ ф. Упкэлэту, кимсету, рэнжету. Бу уз йенэре белэн горурланырга яраткан картны чиксез ачуландырды йэм л<;эберсетте. Г. Эпсэлэмов. Кызлар, леэберсетелгэн балалар кебек, урам уртасында туктап калдылар. Г. Ахунов.
ЖЭБЕР-ЖЭФА лдый. и. Ьэртерле жэбер Ьэм жэфа, золым. Ул кычкырышырга. низаглашырга. адэмнэргэ л^эбер-леэфа салырга бик остарган иде. Ш. Мехэммэдев.
ЖЭБРАИЛ и. иск. дини. к. жибрил. || Илче, хэбэр китеруче.— [Ту таш] каршында суз ачарга батырчылык итэ алмаган гашыйк ечен л^эбраил бул! М. Фэйзи.
ЖЭБРЭН рэв. иск. Ирексезлэп, кечлэп, мэжбури рэвештэ. Галиэсгар эфэндене, эк;эбрэн вэ кайэрэн естерэп, сэхнэ эченэ атып, эллэ ничэ кэррэ куллары-на кутэрделэр. Г. Тукай.
ЖЭГЪРАФИЯ и. иск. к. география. Жртэр инде, куп л<;ырладык .Бакырган", .Йосыф китабым’, ДКэгърафиядэн дэрес алыйк, Укыйк тарих йэм хиса-бын. Ш. Мехэммэдев.
ЖЭДВЭЛ и. иск. 1. Таблица. Тапкырлау лдэдвэле.
2. Эш расписаниесе, план. [Шайтаннар] Узлэре чен тезделэр иц эувэле Мэцгелек тэфеилле .шайтан л<;эдвэле'. Ш. Бабич.
ЖЭДИТ с. иск. 1. Яна, яцача булган. Ж,эдит мэктэплэр.
2. Жэдитчелекне яклаучы, жэдитчелек тарафдары булган. [Атасы] Казандагы лдэдит байларга ияреп, аны Хесэениягэ укырга лсибэрде. К. Нэжми. | и. мэгъ. — Син, кари эфэнде, тэмам л^эдит булып кайткан-сыц икэн. Ф. Эмирхан.
ЖЭДИТЛЕК и. иск. Жэдит булу, жэдитчелекне яклау.— Менэ без синец л^эдитлегецне бирик эле!— дип, Фэрит абыйны бер минут эчендэ чорнап алды-лар. X. Садрый.
ЖЭДИТЛЭНУ ф. иск. Ячару, янага, жэднтчелек-кэ омтылу, иске ысул га узгэреш кертергэ тырышу. Нэтил^эдэ яца илстимагый-фшц и хэрэкэтлэр кузга-ла, терле яктан уянулар, яцару-л^эдитлэнулэр. ре-форматорлыклар башлана. Тат. театры.
ЖЭДИТЧЕ и. иск. Жэдитчелек тарафдары. [деэр-дэ] теп келу объекты итеп шул ук кадимчелэр

804
Ж9Ё
алынса да. лэкин кичэне оештыру мэсьэлэсендэ Г. Камал жэдитчелэрнец узлэреннэп дэ нык келэ. М. Гали.
ЖЭДИТЧЕЛЕК и. иск. XIX йез азагы, XX йез башында мэктэплэргэ реформа кертуие яклап чыккан буржуаз ижтимагый агым. Ж,эоитчелек хэрэкэте. Ж,эдатчелеккэ карим керэш. □ Боларныц жэдитчелек пэрдэсе белэн капланган кузлэре борынгы кадим Кенчыгыш дэверендэ туган эдэби жэуЬэрлэрне курэ алмыйлар. Г. Ибрайимов.
ЖЭДИТЧЭ рэв. иск. Жэдитчелек ннгезендэ, жэ-дитчелек карашларыннан чыгып. Тукайныц поэма-сындагы бу сюжетны эцэдитчэ ацлату ясалма булачак. М. Жэлил.
ЖЭЕЛДЕРУ ф. 1. Устеру, алга жибэру (эшне й. б.). Узара тэнкыйтьне жэелдеру. □ Ул эшне э^эелде-реп э^ибэрергэ елгермэде — чираттагы призыв буенча Кызыл Армия сафларына китеп барды. Г. Иделле.
2.	Тарату. XIII гасырда ислам динен Алтын Орда ханнары кабул итэлэр Ьэм уз кул астындагы otgup-лэргэ эк;эелдерэлэр. СССР тарихы.
ЖЭЕЛЕШ и. Жэелу, усу, усеш. Сюжет эцэеле-ше.
ЖЭЕЛУ ф. 1. Теш. юн. к. жэю. Уткен хэнжэр бирелде аныц кулларына, Хэтфэ палас жэелде аныц юлларына. Ф. Бурнаш. Габдулланы баштанаяк киен-дереп чыгардылар да чанага берничэ катлап эц&ел-гэн Иске юрганнар естенэ утырттылар. Э. Фэйзи. II Осте каплану. Эхмэтэцан, естенэ бернэрсэ дэ Жэелмэгэн Ьэм э^ыелмаган естэл тактасына кул аркасы белэн бэреп. трактирчыны чакырып китер-де. М. Гали.
2.	Кинэю, зур урын алу, агып, саркып куп урынны каплау. Идел суы эллэ кайларга жэелеп. болын-нарны басып китэр дэ. салкын дулкыннар астыннан агачларныц очлары куренеп тора башлар. И. Газн. Шинелендэ кан тимгеле кицрэк жэелгэн саен. аныц винтовкасы авырая барды. Г. Бэширов. II Зур урын билэу, еракларга сузылу. Куз куреме кадэр ерак-еракларга жэелеп киткэн соргылт яшел сахралар караган саен кузлэрне ягымлы гына тибрэтэ. куцел-не - -- ашкындыралар. Ш. Камал. Дача араларында-гы ачыклыклардан. офык сызыкларына хэтле жэелеп, дулкынланып ускэн киц арыш басулары куренеп китэ. А. Шамов. II Яктылык, карацгылык, тетен, ис, серем, нур, томан h. 6. ш. куренешлэрнен зуррак урынны каплап алуы, ераккарак таралуы турында. Кенчыгыштан тац балкышы эцэелэ тирэ-якка. Г. Хужиев. Денья яктырган. кулдэн кутэрелгэн сыек кына ак томан Ьавага эцэелэ. Г. Ибрайимов.
3.	Жыйнаклыгын югалту, кинэеп, жэенкелэнеп киту, як-якка буселу. Аяк киеме жэелу.
4.	Кннэю, кинлеккэ усу; як-якка тармакланып, ябалдашланып усу. Тубэн жэелеп ускэн колачларын карлар баскан чыршы тебендэ ак халатын киеп кеше ята. Ш. Маннур. Лапас тубэсе тесле киц булып жэелгэн карама тебенэ урнаштык. М. Эмир. II Юанаю, симеру (кеше турында). Эсэрдэ тептэн юан чыгып. аркылыга жэелгэн гэудэлэре естенэ кадап куйган кечкенэ генэ йомры [башлы] бай абзый-лар бирелэ. М. Гали.
5.	Жыелып, беклэнеп яки терелеп торган эйбернен кинэеп, ачылып, язылып китуе турында. Бэлэкэй естэл естендэ шул м;ирнец картасы жэелеп ята иде. 9. Айдар. Хэзерлэнеп тацда жэелергэ Нэм хуш исен тизрэк сибэргэ. Усеп утыра идс матур чэчэк... Э. Исхак. II Як-якка жибэрелу, ачылу. Шул вакыт курдек ки, безгэ таба — куллары жэелгэн-----бер
кеше йегереп килэ. Г. Тукай. Михаил, чикмэн чабу-лары ике якка жэелгэн хэлдэ, — су естендэ бик
акрын гына тирбэнеп ята иде. Ш.- Камал. II Таратып ташлану. Ашъяулык естенэ юача, чиклэвек. кенбагыш, чуклы конфетлар жэелде. Э. Фэйзи.
,6. Таралып сыегаю йэм юкка чыгу (болыт, тетен, томан й. б. турында). Кешелэр шалашка килеп м;ит-кэндэ. болыт берникадэр сыегайды Ьэм жэелеп кит-кэндэй булды. Г. Гобэй.
7.	Як-якка сузылу, озынаю; ерылу (авыз турында). Ваня урыныннан торды да. ихтыярсыз жэелеп барган киц авызын тагын да жэя теште. Г. Ибрайимов.
8.	Даны таралу, кайсыдыр бер ягы, сыйфаты белэн халыкка мэгълум булу, билгеле булу. дсэрдэге меньшевик Азаматовлар бездэ киц жэелгэн фигур а-лардан икэне мэгълум. Г. Ибрайимов. || Суз, хэбэр таралу турында.— Галиябануны алам дип йеруем бетен тирэгэ жэелде. IA. Фэйзи. Бу хэбэр. боерык кэ-газьлэреннэн ташып чыгып. урамнарга жэелде. К. Нэжми.
9.	куч. Таралу, чыгу (эчке хиснен чырайга чыгуы, беленуе турында). Менгэн саен тауга. йезлэрендэ }К,эелэ барды бэхет нурлары. Ш. Медэррис. Ара-тирэ йезенэ жэелэ торган тыныч Ьэм горур бер сал-кынлыкка кузе тешеп, [Мансуров] Хэйдэрнец ул вакытта башыннан нилэр узуын--------куз алдына ки-
терде. Г. Бэширов.
10.	куч. Кин кулэмдэ башкарылу, усеп алга киту (эш, хэрэкэт й. б. турында). Ж,ицу дэрте белэн Та-эн;и куз алдында ялтырап. УДэелеп китте бу зур эш. Ф. Кэрим. Колхоз хэрэкэтенец масса кулэмендэ киц жэелгэн чорында кулакныц колхоз э^итэкчеле-генэ узе кереп алып, аны эчтэн эпимеру эше [эсэрдэ] жанлы сурэтлэнгэн. М. Жэлил.
11.	Теп эштэн, темадан читкэ чыгып, иркенлэп, кинэйтеп эшлэу яки сейлэу турында. Газиз абзый куян ату хикэялэре белэн генэ чиклэнми. ул сэясэт Ьэм халыкара хэллэр турында да шактый жэелэ иде. Ш. Камал. II рэв. мэгъ. жэелеп. Рэхэтлэнеп, иркенлэп яки курыкмыйча, тартынмыйча. Юл буе берэу дэ очрамаганга, берэу белэн дэ жэелеп сейлэшергэ туры килмэгэнгэ. аныц бик эче пошкан булган. А. Алиш.
О Жэелеп киту — 1) иркенэеп киту, усу. Хэким-м;ан карт, ачуын басарга, аца жэелеп китэргэ ирек бирмэскэ телэп,-----упкэле тавыш белэн сорады.
А. Шамов; 2) иркенлэп киту; рэхэткэ талып, башка эшлэрне онытып, иркенлеккэ бирелу, Чэйне бик жэе-леп китмичэ. олы сымак бер тынлыкта эчтелэр. Г. Бэширов; 3) тартынмыйча, иркенлэп, жэелеп сейли башлау. [Кимов] бары тик семьясы, балалары турында сейлэгэн чакта гына узе дэ сизмэстэн жэелеп китте. Г. Эпсэлэмов. Жэелеп утыру — 1) куп урын алып утыру турында. Мицнур карт уз янында урын бирде, ул аксак аягын сузып жибэреп, ярты эскэмия-не алып, жэелеп утырды. А. Шамов; 2) тартынмыйча, иркенлэп, ирекле позада утыру турыида.— Уйный белгэн кеше кебек, пианинога жэелеп утырган, илаЬи. Р. Ишморат; 3) узен иркен тоту, телэгэнчэ кылану.— Ник монда кеше куз алдында, залда утыр-дыгыз? Монда бит телэгэнчэ, жэелеп утырып булмый. Г. Камал. Жэелеп эшлэу — эшие узе телэгэнчэ иркенлэп, ашыкмыйча, бетен нгътибарны шуна туп-лап, шуна юнэлтеп башкаруга тулы мемкинлек булу турында. Революциягэ хэтле аца сэнгать фронтын-да — жэелеп эшлэргэ мемкинлеклэр булмады. М. Жэлил. Жэелеп яту — 1) к. жэйрэп яту (1 мэгъ.). Идел бэхетле килэчэгебезгэ алып бара торган киц, якты юл булып аяк астыбызда жэелеп ята. Э. Еники; 2) жыелмаган, еелмэгэн хэлдэ булу, таратылган булу, таралып яту. Салам селкеп бетергэннэребез
ЖЭЕ
805
ЖЭЙ
тырма сырты белэн ындыр табагында эцэелеп яткан арышны кешелгэ еяргэ керешэбез. М. Гали; 3) таркау булу, терлесе терле жирдэ аунау турында. — Бу тирелэр монда э^эелеп ятмасыннар эле. кызым, эцыештырып куй. Д. Аппакова; 4) нркенлэп йоклап яту, гамьсезлек турында. Хэзрэт бик эцэе-леп, бер дэ кайгысыз тесле ята иде. Г. Ибрайимов; 5) жыйнаксыз, ямьсез яту, уз саныниы жыя алмау. — Тиз тор инде. ни бака кебек эк;эелеп ятасыц. М. Фэйзи.
ЖЭЕМ и. 1. Кулдан сугу ечен жэелгэн келтэлэр тезмэсе. Бер эцэем арыш сугу. □ Ул эцэемгэ кел-тэлэр тезешэ. бер кат тэпэчлэп чыккач. келтэлэр-не эйлэндерергэ булыша. И. Гази. Актык э^эемне сугып бетерэбез дэ. кулларга сэнэклэр алып, салам селкергэ керешэбез. М. Гали.
2. к. жэймэ 1 (3 мэгъ.). Бер эцэем токмач белэн туй утми. Мэкаль.
3. Кибэргэ таратып салынган бертекле ашлык турында. Кояш кузенэ таратылган кызгылт-сары бодай щэеме янында Мэулихэ тути белэн Эпипэ бе-рэмлеклэп бодай чуплилэр. Г. Бэширов.
ЖЭЕН I и. Берничэ пар мыеклы, шома тэнле, ел-галарда яшэуче зур ерткыч балык. [Балыклар], кул кебек тыныч, тенбоеклы суга булган мэхэббэтлэре-нэ каршы килэ алмыйча, йезеп китэлэр дэ чоцгыл-да яткан усал эк;эен авызына барып кергэннэрен дэ сизми калалар. М. Эмнр.
ЖЭЕН II рэв. Жэй кенендэ, жэйге вакытта. Жэен тугел, язын кымызга бармакчы булабыз. Г. Тукай. Жэен шулай эшлэсэц. Рэхэт утэр озын кыш. М. Гафури.
ЖЭЕНКЕ с. 1. Кин, зур; иркен. Сулдарак чулмэк тубэле тагын бик куп каралтылар, кирпечтэн салынган биек силос манаралары. киц тэрэзэле эн;эен-ке араннар, водопроводлар башнясы йэм электр станциясе куренэ иде. Г. Бэширов. || Як-якка жэелеп зурайган, кинэйгэн. Эле аныц тез буыннары калтырый. аяклары ачыган йоннан басылган э^эенке киез катаны чак кына естери иде. А. Шамов.
2. Жэелеп торган, жэелгэн, як-якка таралып кинэйгэн, кин ябалдашлы. Жэенке карама. II Кин. Жэенке кашлар. Жэенке мацгайлы. □ Алдарак кына сыер шикелле зур гэудэле, калын э^илкэле. табак шикелле эцэенке, сипкел тешкэн битле бер татарныц басып торуы аермачык куренэ иде. Ф. Эмир-хан.
3. Очлы булмаган, яссы, яссыланып торган. Жэенке may тубэсе. Жэенке башлы туфли. □ Василийныц калын иренле, зур авызлы. эцэенке борынлы чырае чыннан да гаэк;эп иде. Э. Еники.
Жэенке почмак мат.— 90° тан зуррак, 180° тан кимрэк булган почмак. Жэенке почмаклы вчпочмак мат.— бер почмагы 90° тан зур булган вчпочмак. Жэенке почмаклы ечпочмакта бер почмак кына эцэенке, калганнары кысынкы була. Геометрия. Жэенке жемлэ лингв.— баш кисэклэрдэн (ия, хэбэрдэн) тыш иярчен кисэклэре дэ булган жемлэ.
ЖЭЕНКЕЛЕК и. 1. Жэеике булу сыйфаты. Акыллы булу ечен мацгай эцэенкелеге генэ эцитми. Эйтем.
2. Жэелеп яткан урын, кинлек. Бу тармакныц боргаланып аккан урынында берничэ эцэенке култык бар... Куптэн инде, бик куптэн бу м;эенкелеклэр-нец берсендэ ялгыз бер имэн агачы утыра. Г. Минский.
ЖЭЕНКЕЛЭНУ ф. Жэелу, жэенке (1 мэгъ.) хэлгэ килу. Аяк киеме эцэенкелэну.
ЖЭЕНКЕЛЭУ ф. Жэю, жэеике иту, жэенке хэлгэ
китеру, жэенкелэндеру. Болай да эцэенке борынын эщэенкелэп елмайды ул. Ан.
ЖЭЕН-КЫШЫН рэв. Жэй кеннэрендэ дэ, кыш кеннэрендэ дэ, бетен ел буена. Урманнарда мецэр ел-лык карт наратлар. чыршылар, э^эен-кышын яшэ-реп. шаулашып утыралар. Г. Ибрайимов,— Я. эн;эен-кышын бил бегеп, авыл кулакларына кем эшли? А. Шамов.
ЖЭЗА и. 1. Гаеп эш яки жинаять эшлэгэн кешегэ карата кулланыла торган йогынты ясау чарасы. Гаебенэ курэ лдэзасы. Мэкаль. Мин, имеш. азам. Мин, имеш, тузам: Генайым — тузан. Тау кебек эцэзам. Ш. Бабич. || Утеру, улем (жэзасы). Кучэрбай м;эза астына алып барылган кеше тесле тартыл-ды. М. Эмир.
2. Физик газап. Минем эцаным барлык ’кыенлык-ларга, барлык газапларга йэм эцэзаларга тузэ ала-чак. М. Жэлил. Данил, алар кулына элэккэн кеше мец терле эцэзалар белэн утерелэ икэн дип ышан-ганга, бу эшне ацлый алмады. Ш. Усманов.
Жэза биру — жэзалау, гаеп эш ечен жавапка Тарту. [Ибрай], дэрестэн калган, сугышып йергэн ечен шундый-шундый эцэза бирергэ дип протоколны укып, кул куя. Г. Гобэй. Жэза мэйданы — гаеплелэрне утеру яки жэзалау ечен махсус урын. Жэза мэйда-нына чыгарылган генайлыларныц исэбен кем белер. Г. Тукай. Жэза отряды (экспедициялэре) — халык-тагы ризасызлыкны, баш кутэрулэрне бастыру ечен махсус коралланган хэрбн-полицня отряды. Ташкент-та .тэртип урнаштыру" ечен Керенский тарафыннан эщибэрелгэн э^эза отряды-------узе бер армия
булып эверелгэн. К. Нэжми. Вакытлы хекумэт крестьян чы ышларына каршы э^эза экспедициялэре ж;и-бэрде. СССР тарихы.
ЖЭЗАЛАУ ф. 1. Гаеп эш ечен жэзага тарту, жэза биру.— Эувэл сез мине улем эцэзасы белэн э^эза-ламакчы булдыгыз. Г. Тукай.
2. Физик газаплау.— Эйе, фашистлар ерткыч-ларча эцэзалаган вакытта да тузгэн ул батыр кыз. А. Эхмэт. Уч алды халыктан Дошманнар котырып, Тутырып термэгэ. Жэзалап, утереп. Э. Исхак.
3. Бэла-каза жибэру, зарар иту.— Ходай-тэгалэ ни генай-шомлыгыбыз аркасында болай щэзалый торгандыр инде безне?! Ф. Эмирхан.
Жэзалап утеру — улгэнче газаплау, ннтектеру. Интервентлар аларны Ютазы йэм Туймазы стан-циялэре арасындагы кечкенэ бер разъездда ерткыч-ларча э^эзалап утергэннэр. Г. Эпсэлэмов.
ЖЭЗАЧЫ и. Жэза отрядындагы кеше. Юл урта-сын олаулар алган. — юл читеннэнрэк эцэзачылар, карательлэр атлый. Каз. утл.
ЖЭЗБЭ и. иск. к. циркуль. Ул узедэй карт бу кешенец зэцгэрсу кэгазьдэге сызыклар буйлап эле тегелэйгэ. эле болайга м;эзбэ йертуен, нидер сызга-лавын, куцелендэ нидер оештыра баруын — барысын да кузэтеп, белеп утыра кебек. Г. Бэширов. Бер шэкерт кулдан ясаган эцэзбэ белэн шэмаил сыза. М. Галэу.
ЖЭЙ и. Елнын яз фасылыннан сон килэ торган ин жылы вакыты (июнь, июль, август айларына туры килэ). Диде кырмыска: , Эй, ахмак! Йерисец м;эй буе сайрап. Каты салкын килерне белмэдецме м;эй кене азрак?’ М. Гафури. Жэй утте, кез килде. кез утте, кыш килде. кыш та утте, лэкин Габделба-сыйр Газизэбануга чын-чыннан хат яза алмады. Ф. Эмирхан.
Жэйгэ чыгу — жэй житу, жэй килу. Жэйгэ чыккач, буш вакытын гел шунда [бакчада] чокчынып уткэрде ул. И. Гази. Жэйнец жэй буена—бетен жэй буена, жэйнец башыннан ахырынача..' Шулай цтеп,
ЖЭЙ
806
ЖЭЙ
без бабай белэн жэйнец жэй буена кетудэ йердек. М. Галз.
ЖЭЙГЕ с. 1. Жэй кене була торган. Жэйгё~тен-нец гадэтенчэ, тен бераз салкын икэн. Г. Тукай. Ж,эйге яцгыр килэ теньягыннан, Вакыт-вакыт дым-су жил бэрэ. Г. Хужиев.
2. Жэй кене кия торган (кием). [Гелсинэнец] естендэ жэйге кулмэк йэм жакет. Р. Ишморат. [Волков] жэйге юка палыпосына теренеп ята. Ш. Усманов.
Жэйге каникул — мэктэплэрдэ, урта Ьэм югары уку йортларында уку елы тэмамлангач була торган каникул. [Студент Хэйдэр] жэйге каникулга кайтып балыкка тешэргэ дэ елгермэде, комсомол м;ыелы-шы аны клубныц драмтугэрэгенэ режиссер итеп бил-гелэде. Г. Бэширов. Жэйге ей (йорт) — к. жэйлек ей.— Юк. чынлап та эйбэт була бу, еч-дурт кеше кунып-тенеп торырлык матур гына жэйге ей дип эйтерлек була. Ш. Камал.
ЖЭЙГЕЛЕК с. 1. Жэй кене файдалану ечен билгелэнгэн, жэй киелэ торган. Ж,эйгелек кием.
2. рэв. мэгъ. диал. жэйгелектэ. к. жэен II. Ж,ир есте кышын — ак, жэйгелектэ— яшел. Э. Баянов.
ЖЭЙЛЕК с. Жэйгэ житэрлек. Ж,эйлек азык эзерлэу. II к. жэйге. Селэйман эувэл куренудэ жэйлек ак киемнэн, панамадан. Ф. Эмирхан..
Жэйлек ей (йорт) — жэй тору ечен генэ тезелгэн, жылытылмаган ей; дача. Казанка буенда бик эйбэт дачалары бар. Андагы жэйлек ейлэре дэ туплы уй-нарлык. Б. Камалов.
ЖЭЙЛИ рэв. диал. к. жэен II. Шунда бер уцай-дан авылныц жэйли кету сугара торган Биби куле дэ Бикмурзин ягына кереп киткэн. И. Гази.
ЖЭЙЛЭВЕК и. к. жэйлэу I (1, 2 мэгъ.). Энэ теге Идел буеннан куренеп торган яшел болыннар ел-кылар'ечен менэ дигэн жэйлэвек булгандыр. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ЖЭЙЛЭУ I и. 1. иск. Кучмэ халыкларнын жэй уздыру ечен теплэнгэн урыны; жэйге тору урыиы. Бу жэйлэудэ барлыгы унбиш тирмэ бар. Г. ИбраЬимов. }К,эйлэулэрне ташлап, корал алып, Без'китэ-без, без китэбез, менеп лэ атларга. Жыр. II Аерым кабилэ кешелэре тупланып яшн торган урын, авыл. [Либреттода] Тугзак эби э^эйлэвенец Казан ханы тарафыннан туздырылуы [куреэтелэ]. М. Жэлил.
2. Терлеклэрне авылдан читтэ, яшеллек мул булган урында яшэту ечен махсус корылган ферма. Ж,эйлэу авылдан шактый ерак булганга курэ, саву-чы кызлар, узлэренэ эцитешле азык-телек алып, Жэйлэудэ куна-тенэ гомер кичерделэр. С. Рафиков. Мал таптап бетергэн яланда, яландагы жэйлэудэ дэ тавыш-тын юк. Г. Мехэммэтшин. || Болында яки урман аланлыгыида терлеклэрне утлату ечен киртэ белэн эйлэндереп алынган урын. Ж,эйлэулэргэ бардык, биялэр саудык, Баш кунэкэй, баш кунэкэйлэрне лэ кулга алып. Жыр.
3. геогр. Жирдэ есте тигез булган зур яссы кал-кулык; русчасы: плато. [Ай-Петри] Кырым жэйлэве дип йертелэ торган тигезлектэн кутэрелеп тора. Г. Иделле.
ЖЭЙЛЭУ II ф. Жэйне уздыру, жэй буена яшэу. Кайларда кышлады, Кайларда жэйлэде Хыялда сак-ланган теслэрец? С. Селэйманова. Ж,эй жэйлэгэн Тезмэ кыр казлары Ж,ырлап утте Кезлэр житкэ-нен. М. Крыймов. Бэхете барлар кырда жэйли, валлайа. Г. Тукай. II Жэйне табигать кочагында ял итеп уздыру ечен шэЬэрдэн, авылдан читтэ, жэйлек ейлэрдэ, дачаларда яшэу. Атна арасында, тегенди кеннэрдэ сирэк-мирэк эн;эйлэп ятучыларны искэ ал-
маганда, [бу утрауларда] кеше-кара куренми дияр-лек. Э. Касыймов.
ЖЭЙМАН и. диал. Урын, яту урыны, ятак.— Кече улымныц кэлэше бар иде. Аны харап иттелэр. Хэзер мескен балачык тора алмый. м;эйманда ята. X. Госман.
ЖЭЙМЭ I и. 1. Тушэк, матрац естенэ жэелэ торган материя, тушэк япмасы; простыня. Мэгъсум кро-ватенда ак жэймэ естендэ чалкан ята. 3. Ьади. Хэсэн каралган жэймэсенец читлэрен куренмэслек итеп одеял белэн каплады. Ф. Эмирхан.
2.	Ашъяулык, естэл япмасы, эскэтер. Сэкегэ яцадан жэймэ жэелде, чэчэкле ак миски белэн буы чыгып торган, бетен ей эчен тэмле, лэззэтле ис белэн тутырган аш китереп куелды. А. Шамов.
3.	Токмач кису Ь. б. ечен юка итеп жэелгэн камыр. Токмачка жэймэ жэю.
4.	этн. Юка итеп жэеп пешерелгэн камыр ашы. Хчэк;а юри кулын тутырып жэймэ, ит, май йомар-лаган. Г. ИбраЬимов.
О Жэймэ иту — жэймэ кебек жэелдеру, зур ачу (авыз турында). [Кави] урам буйлап. авызын жэймэ итеп, Елый-елый кайтты еенэ. Ь. Такташ.
ЖЭЙМЭ II с. сейл. 1. Жэелгэн, жэенке. Ж,эймэ авыз.
2. куч. Юка, ак жэймэгэ охшаган. Кук йезен э«;эй-мэ-жэймэ ак болытлар каплап алды. Р. Мостафин.
ЖЭЙМЭЛЭНУ ф. сейл. Жэймэ кебек жэелу, жэен-келэну. Авыз жэймэлэну.
ЖЭЙПЭК с. сейл. Жэенке, яссы, жэелгэн; к. жэл-пэк. встэлдэ ниндидер жэйпэк тимер кисэклэре ята. Н. Дэули. Кайсылары, су естен салмаклатып, ярышып, жэйпэк таш аталар. 3. Ярмэки. II Як-як-ка жэелгэн, сузылган, озынчаланган. Эюп узенец Жэйпэк кузлэре белэн туры итеп карады. Ш. Усманов. II Яньчек, яньчелеп жэелгэн. Коймага урмэ-лэгэн жэйпэк борынлы казак---кун пиджаклыныц
тез атылган пулясыннан укереп эк;иргэ ауды. Г. Гобэй.
ЖЭИПЭКЛЭНУ ф. сейл. Жэелу, жэйпэк хэлгэ килу, жэлпэклэну. .Э!" дип кып-кызыл тимергэ (чу-кеч белэн] берне тешергэн иде. алачыкныц эче чэч-рэгэн утлы очкын белэн тулды.— Ж,эйпэклэнэ бит... Ф. Сэйфи-Казанлы. [Шмарь], битен жэйпэклэндереп, борын тишеклэрен дерелдэттерде. Н. Дэули.
ЖЭЙПЭКЛЭУ ф. сейл. Жэю, жэйпэк, яссы хэлгэ китеру.м
ЖЭЙРАН и. Матур сынлы житез кыр кэжэсе. Бу тирэдэ. курэсец, жэйраннар йэм сайгаклар бар иде. Н. Фэттах. Фэттах жэйранга гына хас м;итезлеге белэн башкалардан нык аерылган Торсынбайны туган энесе кебек якын курэ, ярата иде. Ф. Кэрим.
ЖЭЙРЭТУ ф. сейл. Жэю, жэеп кую, жэелдеру. Ул, минем гажэплэнуемне кургэч, кесэсеннэн чаршау хэтле бер газета [чыгарып] жэйрэтте. Ш. Камал.
ЖЭЙРЭУ ф. Жэелу, жэелеп ташу. Иделнец ту-лып, жэйрэп ташыган чагы. Беренче пароходлар теште. Э. Еники.
О Жэйрэп яту—1) зур урынны бнлэп, жэелеп ташу, жэелеп яту турында. Дицгез булып жэйрэп яткан куллэр дэ бер корый икэн. Г. ИбраЬимов; 2) ерактан ук куренеп, кузгэ ташланып, башкалардан аерылып тору турында. [Алда] йортлары, жимеш бакчалары, кызыл кирпечтэн салынган зур колхоз араннары, кызыл элэме жилфердэп куренгэн совет йорты, 'клуб бинасы белэн---Байтирэк узе
жэйрэп ята. Г. Бэширов; 3) тупас рэвештэ жэелеп яту (кеше турында).
ЖЭЛ
807
жэм
ЖЭЛЕП: жэлеп иту (кылу)—1) нинди дэ булса эшкэ тарту, оештыру, туплау.— Мэгариф башлы-гыныц эше укытучыларныц керэшкэ ярдэм итэр-леклэрен Кызыл Армия сафына эк;элеп итудэн гыйбарэт. Ш. Усманов; 2) „игътибар”, „дикъкать" сузлэре янында: узенэ тарту, игътибар бирергэ, кы-зыксынырга мэжбур иту. Гаяз яткан стена буенда ялтырап куренгэн тугэрэк тимер кисэге минем дикъ-катемне эн;элеп итте. М. Эмир.
ЖЭЛЛАД и. Улем жэзасыи башкаручы. Жэллад бугазына киерткэндэ дэ богауны, Егет каушамый, илтифатсыз каршы ала. Г. Камал. }К,эллад Галине чабарга кылычын кутэрэ. Н. Исэнбэт. Ак патша бар. аныц турэлэре бар, турэлэрнец кылычлары, камчылары, эцэлладлары бар. М. Гали. II куч. Кан-ечкеч, мэрхэмэтсез, залнм кеше. Ике тиен дэ тор-маслык э^элладларга [байларга] Башын сатып, тамак туйдырмак була. М. Гафури.
ЖЭЛЛАДЛЫК и. 1. Жэллад вазифасы. Жэллад-лыкка яллану.
2. куч. Рэхимсезлек, мэрхэмэтсезлек. Патшаныц м;элладлыгы. Халыкка э^элладлык кылу.
ЖЭЛПЭЙТУ ф. Жэлпэк хэлгэ китеру, жэлпэклэн-лэндеру. Этнец танавы йодрык белэн дембэслэп эцэлпэйткэн шикелле шекэтсез, ямьсез. М. Юные.
ЖЭЛПЭК с. 1. Башы, очы яссыланып, яньчелеп торган. Жэлпэк борын. I I Ул, каешланып беткэн э^элпэк тубэтэен эле уцга, эле сулга этэ-этэ, эцыен-дагы кебек гайрэтлэнеп сейли торган булган. Г. Эпсэлэмов.
2. Яссы, кин (тугэрэк, йомры тугел). [Врач лар], кесэлэреннэн э^элпэк дару шешэлэре чыгарып, мен-зуркаларга спирт салдылар. Ш. Маннур.
ЖЭЛПЭКЛЭНУ ф. Жэлпэк форма алу, жэлпэк хэлгэ килу.
ЖЭЛПЭК) ф. к. жэлпэклэну.
ЖЭЛТ рэв. Бнк тиз генэ, ялт итеп. Желт кенэ торып утыру. Желт кенэ борылып киту. О Ул м;элт кенэ багана артына посты. А. Гыйлэжев. II Тиз, кызу (эшлэу, башкару). Шулай да мондый эшне эцэлтрзэк тотканыц яхшы. И. Гази.
Жэлт иткэнче — бик тиз, куз ачып йомганчы. [Хезмэтчелэр] ашамлык еелгэн подносларны, жонглер осталыгы белэн тотып, м;элт иткэнче тиешле булмэгэ илтеп тапшыралар. А. Расих.
ЖЭЛТЕН-ЖЭЛТЕН рэв. Тиз-тиз, эле бер ягы, эле икенче ягы белэн ялтырап, жемел-жемел килеп. Фото икесенец дэ кулыннан ычкынды да. м;элтен-м;элтен эйлэнгэлэп, идэнгэ таба очты. М. Эмир.
ЖЭЛТЕРЭП рэв. диал. Тиз генэ, жэлт итеп. [Карт] куе куак тебеннэн э^элтерэп чыкты да, да, егетне кочаклап еларга тотынды, ди. Экият.
ЖЭЛТ-ЖЭЛТ рэв. Жэйэт кенэ, бик тиз, кызу-кы-зу. [Стрельцов] тротуардан эн;элт-эн;элт атлап бара. И. Гази.
ЖЭМАЛ и. иск. Матурлык, гузэллек, йез куркэм-леге. Мэхэббэт э^эмал телэмэс. Мэкаль. Чу. матур кыз, Килмэ. мин куркам, Жэмалыцнан качам. Ал кузецне. Ф. Бурнаш.
ЖЭМГЫ и. иск. Кушу, кушу гамэле. Бу жиде кеше эчендэ. — гыйльме хисаптан дурт гамэлнец э^эмгыдэн башкасын белуче булмаган шикелле, рус-чаны да адрес язу дэрээ^эсеннэн артык белуче юк-тыр. Ш. Мехэммэдев.
Жэмгы булу (улу) иск.— бергэ жыйналу, жыелу. Шунда картлар жэмгы улып кицэштелэр. Г. Тукай. Жэмгы галэмэте иск.— кушу билгесе, плюс. Алды-гызга китерегез — шэкерт [йэм] зыялы. Ике арасына галэмэте эцэмгы куегыз [шэкертзыялы]. Ф. Эмнрхан.
ЖЭМГЫСЫ а. иск. 1. Барысы бергэ, бетенесе. — Хатын да узем. янэ бер кэм;э. Жемгысы еч баш. Г. Бэширов. [Сарымсаков:] Мец сум да ике мец... Егерме елга жемгысы купме була аныц? Г. Ахунов.
2. и. иск. лингв. Куплей (саны).
ЖЭМГЫЯТЬ и. 1. Материаль тормышнын уртак конкрет тарихи шартларында берлэшкэн кешелэр жыелмасы. Кешелек жэмгыяте. Жэмгыять тарихы. Жэмгыять усеше. II Кешелек жэмгыяте усешендэ билгеле бер экономик-политик строй. Капитализм жемгыяте. Социалистик жэмгыять. □ [дгэр кеше] Жэмгыятькэ узеннэн берни дэ естэмичэ.-----дегет
чилэгедэй тагылып кына бара икэн, ул кеше безнец Жэмгыятьнец чын мэгънэсеидэ кыйммэтле кешесе тугел. Г. Бэширов. Бездэн алда булган жэмгыятьнец Тормыш шартларына яраган Вэрбер караш, йэр-бер проблеманы Без тезибез баштан, яцадан. h. Такташ.
2.	Чыгышы, жэмгыятьтэ Тоткан урыны, интересла-ры h. б. уртак булган кешелэр теркеме — жэмгыять-нен (1 мэгъ.) билгеле бер катлавы. Дворяннар м;эм-гыяте. | | Сираэци — буржуа жэмгыяте эчендэге кешелэрнец типик образы ул. М. Галн.
3.	Нинди дэ булса бер максат белэн берлэшкэн оешма. Алар жомга кен приказчиклар залында татарча театр уйнарга жэмгыять ясаганнар, ара-ларында приказчиклар да булган. Ш. Мехэммэдев. ТАПП йэм язучылар жэмгыяте оештырган бу [Донбасс шахталарына] сэяхэт — эдэби кутэрелешебез-нец соцгы еллардагы иц зур адымы. h. Такташ. Кызыл хач жэмгыяте поликлиникасыннан ул доктор чакырды. А. Шамов.
4.	Жыен; митинг. Шэкертлэр тавышыннан шау-гер килеп торган булмэгэ керу белэн, Вэли мулла, ачуланып: .Бу нинди рехсэтсез жэмгыять тагын?!— дип кычкырды. Каз. утл.
5.	сейл. к. жэмэгать (4 мэгъ.). Ул шулай сейлэп килде дэ бетен жэмгыять естенэ акырды. Г. Ибрайимов.
Жэмгыяте хэйрия—ярдэм оешмасы (XX йез башында Казан татар байлары тарафыннан ярлыларга ярдэм ечен дип оештырылган). Гаскэрлэрнец кулла-рында жэмгыяте хэйрия тарафыннан хэзерлэнгэн яшел элэмнэр жилфердилэр. К. Нэжми. Жэмгыяте хэйрия мэктэбе — XX йез башында байлар тарафыннан ачылып, алар хисабына яши йэм уку-укыту эшлэрен дэ алар кушуынча алып бара торган хосусый мэктэп. Яушевлар жэмгыяте хэйрия мэктэбе ачкан-нар. М. Гафури. Жэмгыять кылу — бергэ жыелу, оешу; мэжлес кору. Мондый бэйрэм кеннэрдэ жэм-гыять кылмак бер-беренэ мэхэббэт итешмэгэ йэрбер мэдэни миллэттэ, йэр халыкта булган бер гадэт куркэмлегедер. Ш. Мехэммэдев. Жэмгыять хезмэте (эше) — к. жэмэгать эше.— Хэтта ул аны [л'ызыи] жэмгыять эшенэ, комсомол, партия эшенэ дэ кат-наштырырга телэми. Р. Ишморат.
ЖЭМГЫЯТЬЧЕ и. иск. Жэмэгать эшлэрендэ актив катнашучы, жэмгыять эшлэрен башкаручы. [Сту-диядэ] аларны чын жэмгыятьчелэр итеп чыгарырга тырышыла. Тат. театры.
ЖЭМКИ и. диал. Утлы кумер алу ечен махсус кыскыч.— длэкчегэ каты жэза: борынын жэмки белэн кысабыз. А. Гыйлэжев.
ЖЭМШЭЮ ф. сейл. к. ямьшэю. [Керученец] башында уцып. жэмшэеп беткэн кубанка. Ш. Маннур.
ЖЭМЭГАТЬ и. 1. к. жэмгыять (1 мэгъ.). .Чишмэ'. .Шмидт бабай" кебек щырлар балаларда жэмэгать ечен* файдалы эшкэ дэрт уятуны-----куздэ тота-
лар. М. Жэлил.
ЖЭМ
808
ЖЭМ
2.	к. жэмгыять (2—3 мэгъ.). Театр э^эмэгате. I I Ьэммэсе диярлек начар киенгэн шэкерт эцэмэгате буген эш ташлау алдыннан завод эчендэ кайнаган эшчелэргэ яки бунтка эзерлэнгэн куп солдатлы ка-эармага охшый. Г. ИбраЬимов. || с. мэгъ. Коллектив катнашында яки коллективный аерым вэкиллэре тарафыннан башкарыла торган. }К,эмэгать туклануы-ныц эшлэрен яхшыртуда э^эмэгать контроленец бик зур эйэмияте бар. Политэкономия. || Аерым бер категориягэ, тиргэ, женескэ Ь. б. ш. караган теркем; (шулар) деньясы, заты. [Мулла:] Син йэм бетен хатын-кыз эк;эмэгате гаурэт. Ф. Эмнрхан. Зэйнуллин болай да эт эцэмэгатен ярата иде. С. Жэлэл.
3.	Житештеру средстволарыннан, жирдэн, урман-нан Ь. б. ш. уртак файдалану, кайбер ндарэ мэсьэ-лэлэрен дэ бергэлэп алып бару ечен оештырылган берлэшмэ; русчасы: община. [Ул] килешу ягын тотарга уйлады. Берэр и чана-эк;ир биреп, ей алырга
эзрэк булышса, шунда эцэмэгатьтэн урын сорап, теплэнергэ ниятлэде. Г. ИбраЬимов. Старостаныц эйтуе буенча, ул эцэмэгать каравыл еендэ тора торган бердэнбер атны сатып та эцибэргэн. М. Гали. II с. мэгъ. Аерым шэхеснеке тугел, бэлки барысы ечен дэ уртак булган. Тушэмдэге э^эмэгатъ лам-пасыннан тешкэн яктылыктан файдаланырга туры килэ иде. М. Гафури.
4.	Халык теркеме, кешелэр теркеме, халык. Ж,э-мэгать арасыннан иц элек тэуфыйклырак дигэн берэу, аннан икенче. еченче кешелэр урыннарыннан тордылар. Ш. Камал. || Халыкка, тыцлап торучылар-га мерэжэгать иту сузе.— Я, эйтегез, эцэмэгать. минем ничек ейлэнуемнец кемгэ кирэге бар? А. Шамов.— Жэмэгать. яхшы кешелэр. минем ни генайым бар. намазчмны калдырмыйм, нигэ мине йэлак итэ-сез? h. Такташ.
5.	сир. Аерым бер гаилэ, семья кешелэре. [Гали] кочегар булып хезмэт итеп, э^эмэгатьлэрен тэрбия кыла иде. Ш. Мехэммэдев. Узе канатланган кебек очына, эйтерсец сейгэн егетенэ кияугэ чыккан да. буген башлап аныц йортында, аныц ей эк;эмэгате эчендэ хезмэткэ керешкэн. Г. ИбраЬимов.
6.	Кемнен дэ булса хатыны.— Мица кунакка кил. Хатын сыйлар. Минем эцэмэгать аш-суга бик оста бит. Г. Газиз. Нийаять. фон Менде йэм эн;ирэн Унгляубе да э^эмэгатьлэре белэн парлашып килеп керделэр. Ш. Маннур.— Узец Казаннан дидец бугай эле? Жэмэгатец, бала-чагаларыц бармы соц? С. Рафиков.
О Жэмэгать башлангычы тэртибендэ — уз телэ-ге белэн тулэусез эшлэу, акча алмыйча эшлэу. Жэмэгать гаеплэучесе — судта гаеплэуче буларак катнашучы профсоюз, комсомол яки башка оешма вэкиле. Мица бит судта эцэмэгатъ гаеплэучесе булып чыккан вакытта ул хатны файдаланырга кушып биргэннэр иде. Г. Минский. Жэмэгать милке — жэмэгатькэ, коллективна караган, коллективный барлык членнарыныкы булган милек; киресе: шэхси милек. Колхоз милке ул — э^эмэгать милке, изге милек, аны эрэм-шэрэм иту йич тэ яримый. А. Шамов. [Шэе эли], колхозга кереп, келэте белэн амбарын э^эмэгать милкенэ яздырды. Г. Ахунов. Жэмэгать урыннары — аерым шэхес кенэ тугел, жэмгыятьнен барлык эгъзалары да файда-лана торган урыннар — клуб, театр, магазин, урам Ь. б. Пьесадагы вакыйгалар э^эмэгать урыннарында------
барган шикелле. кайарманнар да ейдэ, гаилэдэ тугел. бэлки эштэ [бирелгэннэр]. Г. Нигъмэти. Жэмэгать фикере — жэмгыятьнен купчелек елеше яклаган, ышанган уй-фикер. Жэмэгать сэкесе иск.— мэдрэсэ-лэрнен шэкертлэрторагында аерым кешегэ генэберке-
телмичэ, барлык шэкертлэр дэ файдалана ала торган урын. Жэмэгать сэкесендэ торганлыктан. утырып язарга урын таба алмаганга курэ, бик куп уцайсыз-лыклар курергэ туры килэ иде. М. Гафури. Жэмэгать эше — коллективный политик, культура, профес-сиональ Ь. б. ихтыяжлары белэн бэйле, теп хезмэттэн тыш тулэусез, ихтыяри рэвештэ алып барыла торган партия, комсомол, профсоюз Ь. б. эше. Казан уни-верситетында укыган чакта, мин эцэмэгать эше буенча Елга аръягы эшчелэре арасында йердем. Г. Кутуй. Шул кеннэрдэн башлап, экряйнак кына гэудэле бу тере кыз авылныц совет йэм эцэмэгать эшлэрендэ иц кирэкле бер кеше булып китте. Г. Бэшнров. Жэмэгать эшчесе — жэмэгать эшлэрендэ актив катнашучы. [Ш. Камал] язучы гына тугел, ул зур э^эмэгать эшчесе дэ. М. Жэлил. Жэмэгать щыены — аерым жэмэгать (3 мэгъ.) кешелэре, авылнын барлык халкы катнашында уткэрелэ торган жыелыш; авыл жыены.— Кырыкмышыцны каравылга куярга риза буласыцмы? Жэмэгать мряенында халык м;эй буе акчалата егерме сум, биш арба ботак утыны, кез-гэ ун пот арыш бирергэ булды. М. Гали.
ЖЭМЭГАТЬЛЕ с. Жэмэгате, хатыны булган, ей-лэнгэи. Арада Корбангали генэ э^эмэгатьле иде. Ш. Камал. Габдулла [абзыйныц гаилэсе] бер хатыны, эцэмэгатьле ике углы вэ бер кызы Менирэдэн гыйбарэт иде. Шура.
ЖЭМЭГАТЬЛЕК и. Берэунец жэмэгате, хатыны булу хэле. Кыз эйтэ: .дгэр кабул итсэц, мин сица эцэмэгатьлеккэ барыр идем, ал син мине",— [да]. Экият.
ЖЭМЭГАТЬЛЭНУ ф. Жэмэгатьле булу, ейлэпу. — Менэ, Мостафа иптэшне м;эмэгатьлэндерэсез булыр, мегаен шулай. Ш. Камал.
ЖЭМЭГАТЬЛЭШТЕРУ ф. 1. Житештеру пронес-сынын куп кенэ вак, таркау терлэрен бер бетен итеп берлэштеру, жнтештеруне ижтимагый формата кору. Житештеруне социалистик э^эмэгатьлэштеругэ эн;итэкчелек иту.
2. Житештеру средстволарын гомум социалистик милеккэ эверелдеру. II Житештеру средстволарын социалистик милек нигезендэ бергэлэп файдалану ечен коллектив хужалык итеп берлэштеру, коллектив хужалык милкенэ эверелдеру. Ж,эмэгатьлэште-релгэн каралтылар энрипэрлек булмаганлыктан, колхозныц куп атлары, сбруйлары колхозчыларныц узлэрендэ саклана иде. Ф. Хесни.
ЖЭМЭГАТЬЛЭШУ ф. Социалистик милеккэ, го-мумхалык милкенэ эверелу.— Кораллар хэзер м;эмэ-гатьлэшкэн, эш малларын эцэмэгатьлэштерэсе бар. А. Тайиров.
ЖЭМЭГАТЬЧЕ с. к. жэмэгать эшчесе.
ЖЭМЭГАТЬЧЕЛ с. 1. Гаилэчел, гаилэ, семья жанлыклы (кеше).
2. Жэмэгатьне, компанияне ярата торган, ачык кунелле. Сэет тырыш, бик куцелле, э^эмэгатьчел кеше икэн. И. Салахов.
ЖЭМЭГАТЬЧЕЛ ЕК и. 1. Жэмгыять кешесе булу, узенне билгеле бер жэмэгать кешесе дин санау хэле. Жэмэгатьчелек хисе.
2. Жэмгыять тормышында актив катнаша Ьэм ижтимагый фикер тудыра торган алдынгы катлау, жэмгыятьнен теп катлавы. Ул вакытта кайбер кешелэр ---татар совет операсыныц эйэмиятен кечерэйтергэ, аца артык игътибар итмэскэ, аныц тирэсенэ киц эн;э-мэгатъчелек сбикерен туплауга уцайсызларга [ты-рыштылар]. М. Жэлил. Ул узен эцэмэгатьчелек агымыннан читтэ калып барган тесле хис итте. К. Тинчурин. II Жэмгыятьнен билгеле бер сыйныфы яки катлавынын теп массдсы. Гамумэн, эсардэ__бур-
ЖЭН
809
жэп
жуа эцэмэгатьчелегендэге бозыклыклар йэм аныц черек яклары бик ачык гэудэлэндсрелэ. М. Гали. II Аерым бер коллективный теп массасы. Селэйман абзый, инде куптэн пенсиягэ чыккан булса да, мэктэп эцэмэ-гатьчелегеннэн аерылмый. М. Эмир. Инде легион эцэ-мэгатьчелеге болай олуглагач,---[ул] барлык ко-
чен сарыф итеп эшлэячэген эйтте. Ш. Маннур.
Жэмэгатьчелек гаеплэучесе — к. жэмэгать гаеп-лэучесе.
ЖЭНАП и. иск. кит. Кемне дэ булса олылап эйтелэ торган суз, олылап мерэжэгать иту сузе. Лев Толстой эцэнаплары — диннэр хакында куп фикер йерткэн галим философларныц зурысыдыр. Ф. Эмнрхан. Муса Акъегетзадэ йэм Зайир Бигиев эцэнапла-ры безгэ милли романнарыбызныц урнэклэрен кур-сэттелэр. Э. Фэйзи.
Жэиабе гали — к. галижэнап.— Сез эцэнабе гали-лэрдэн дэрес алу шэрэфенэ ирешсэм, уземне иц бэхетле коллардан санар идем. Т. Гыйззэт. Мин но-тамны сица [Чемберлен ага], .эцэнабе гали", (Ьэлэн-тегэн дисп башламыйм: Мужик булып язам, Йерэк-тэ дэ Англиягэ ачу сакламыйм. Б. Такташ. Жэнабе хода (хак, тэнре) дини.— алланы олылау сузе. Ул шушы ике сеальгэ эцэнабе хода тарафыннан ничек дип м;авап килэчэген кетэ. Г. Тукай.
ЖЭНЛЕК и. Гадэттэ ите, тиресе, йоны й. б. ечен аулана торган ерткыч хайван. Ямьле Агыйдел буй-ларын, аныц киц кырларын, матур болыннарын, йэртерле эцэнлеккэ бай калын урманнарын алай тиз генэ калдырып китэргэ тллэмэделэр. Г. Гобэй. Нинди мул ел булгандыр ул, белмим— эцэнлеклэр, кош-кортлар шулкадэр куп иде, мылтык астына узлэре килеп керэлэр иде. А. Шамов.
Жэнлек йэвэскэре— аучы, сунарчы, жэнлек ау-лаучы. Ж,энлек йэвэскэрлэре эле йаман сунарга дип аяк атлый алганнары юк. Г. Ибрайимов.
ЖЭНЛЕКЧЕ и. 1. Кыйммэтле мех, мамык й. б. бирэ торган жэнлеклэр урчетуче; шундый хужалыкта эшлэуче. Совет эцэнлекчелэре шиншилланы урчетер-гэ тиз ейрэнделэр. Соц. Тат.
2. Кыргый жэнлеклэр аулаучы, сунарчы.— Аныц бакчасында нинди генэ агач, улэн юк. Шуныц естенэ ул умартачы, ул балыкчы, ул эцэнлекче дэ. Т. Гыйззэт.
ЖЭНЛЕКЧЕЛЕК и. 1. Жэнлек асраучылык, кыйммэтле мех бирэ торган жэнлек урчету хужалыгы. II с. мэгъ. Жэнлек урчету белэи шегыльлэнэ торган. Я^энлекчелек совхозы.
2. Жэнлек аулау шегыле.
ЖЭННЭТ и. к. ожмах. Поп моныц ечен мица теге деньяда эцэннэт вэгъдэ итте. Г. Гобэй. Ул вакытта язылган эсэрлэрнец йэммэсе — хыяллар. могэцизалар, эцэннэт, эцэйэннэмнэр, суфилык, ишан-лыклар белэн сугарылган булганнар. Г. Ибрайимов. II куч. Рэхэт тормыш.— Шулай, энем Насрый, денья йэркайсыбыз ечен дэ эцэннэт тугел. Ш. Камал. Тен уртасы... Эшче уйлап ята Ж,ир естендэ эцэннэт тезергэ. Б. Такташ. II Ин матур урын. Булыр мэктэп кенэ бу кендэ эцэннэт. М. Гафури. Анда [ярлы йортларында] суык, анда тар, Монда [байларда] кицлек, монда эцэннэт, ни кирэклэр бар да бар. Г. Камал.
О Жэннэт кошы — к. ожмах кошы (1—2 мэгъ.). — Зйтмэ дэ инде, Хеббелниса туганкай,— диде теге-се,— гыйфриттэй ире, эцэннэт кошлары кебек ике баласы [бар]. Г. Гобэй. Жэннэт суы — аракы, исерткеч эчемлек. Шешэлэрдэ ялтырап, бокалларда чыж-лап торган .эцэннэт су лары" бик куп нэрсэлэрне оныттыэырга сэлэтле. Ш. Хесэенов. Жэннэт ху-рц — ]) ожмахта була дип уйланган хезмэтче кыз,
хур кызы; 2) чибэр кыз.— Дэрьялардан кицрэк. тау-дан биек Рэхмэт сезгэ, эцэннэт хурлары. Ф. Бурнаш. Жэинэтел фирдэвес — жэннэт бакчасы. Те-шемдэ эцэннэтел фирдэвеснец эчен курдем. Г. Тукай. Ж'ЭНнэтел фирдэвескэ охшап торган эцир [бу]. Ф. Эмирхан.
ЖЭНУБИ с. иск. Кеньякта урнашкан, кеньяктагы, кеньякка караган. Ж,энуби Америка. □ Англичан-нар эцэнуби Африкада Трансвааль хекумэтнец алмаз йэм алтын чыга торган эцирлэренэ тэмгы кылып. йичбер генайлары булмаган бурларга [халык исеме] эцэбер вэ золым белэн сугыш [ачтылар]. Ш. Мехэммэдев.
ЖЭНУП и. иск. Кеньяк. Кошлар эцэнуп ягына — эцылы якка китэ башладылар. М. Гафури. Анато-лйда — госманлылар, Кавказныц эцэнубендэ — азер-байэцаннар. Кара дицгезнец шималында — кырымлы-лар------йэммэсе матди туфрак естендэ узлэренец
башкалардан аерым тормышларын тезеделэр. Г. Ибрайимов.
ЖЭНЖАЛ и. Даулы гауга, кычкырыш-талаш; зур ызгыш. Малайлар — Камали йортындагы эцэнэцал-ны карау ечен базар урамына куыша киттелэр. К. Нэжми. Болай эцэнэцал белэн уткэн хэятныц мэгънэсе нэреэ? М. Гафурн.
О Жэнжал чыгару (кутэру, кузгату, куптару, кубару) — даулаша, кычкырыша башлап, башкалар-ны да шул жэнжалга тарту. Кубарды эцэнм;ал, кызып эциткэч тэмам. Н. Баян.
ЖЭНЖАЛЛАУ ф. Жэнжал чыгару, дау-гауга кубару. Чалыш аякныц денья кутэреп эцэнэцаллавы озакка сузылмады. Ш. Камал.
ЖЭНЖАЛЛАШУ ф. Узара талашу, даулашу.
ЖЭНЖАЛЛЫ с. Жэнжалдан торган, дау-гаугалы, шау-шулы, ызгыш-талашлы. Ж,энм;аллы aiu.EJ—Ки-чэдэн бирле шэйэр советында бик эцэнэцаллы собрание бара дип сейлэделэр. Т. Гыйззэт.
ЖЭНЖАЛСЫЗ рэв. Тавыш-гаугасыз, тыныч. Я(эн-эцалсыз яшэу. □ Ул сайлауларны кетэргэ булды: ихтимал, шул чакта эцэнэцалсыэ гына тешеп ука-лырмын дип еметлэнеп торды. Э. Еники.
ЖЭНЖАЛЧЫ и. Жэнжал чыгарырга яратучы, гаугачыл кеше.— Мин ул хэтле эцэнэцалчы тугел. Ш. Камал. Энэ шундый эцэнэцалчыларны бер образ йезендэ гомумилэштереп. ацлы рэвештэ купертеп бируе белэн [автор] бик яхшы эшлэгэн. Ф. Хесни.
ЖЭП и. 1. Сэнэк, чэнечке, циркуль кебек эйбер-лэрнен бер аерысы, бер саптан буленеп, аерылып киткэн очларынын берсе, теше. Ул биш-ун метр биек-леккэ ыргыта алырлык озын йэм эцицел саплы сэ-нэклэрнец эцэп очларын шомартты. Г. Галиев. Полк командиры циркульнец бер эцэбен картага кадады. А. Шамов.
2.	Агачныц ике яки берничэ ботакка аерылып киткэн елеше — ботак аермасы йэм шундый аермадан киткэн йэр ботак. }К,эплэре тигез юанлыктагы агач сайлау. II Болан яки пошила агач ботаклары кебек тармакланып киткэн мегез йэм анын йэр тармагы. Боланныц яшен мегез жэплэренэ карап билгелэу.
3.	Елан телендэге яки карлыгач койрыгыидагы аерылар. Шэйэр карлыгачыныц узенэ Караганда аныц койрык эцэплэре озынрак. Г. Хэсэнов.
4.	куч. Сэнэк яки агач жэбенэ охшашлы йэртерле аеры, аерылып киткэн тармак. Алты эцэптэн торган пэке.
ЖЭПЛЕ с. 1. Жэплэре булган, жэплэргэ аерыл-ган. [Фэйрузэ] еч эцэпле агач сэнэк белэн кырда эскерт куйды. I'. Ахунов. [Карлыгачларыныц] озын койрыкларына куз салам. Эйэ, рульлэре шул икэн! Н$къ цке эуэцле келтэ сэнэге. Г- Хэсэнов. Кцйццк*
Жэп
810
жэс
ларда куренеп китэ жэпле мегезле пошилар. Уз итэ аларны кешелэр. Ж. Тэржеманов.
2. Жэп кебек аерылып чыккан кисэклэре, елешлэ-ре, тармаклары булган. [Зефэр] сеяк саплы, эллэ ничэ жэпле ер-яца пэке чыгарып сузды. Э. Еники.
ЖЭПЛЭКЭ и. 1. диал. к. жэп. Сэнэге кыйбат тугел, жэплэкэсе кыйбат. Мэкаль.
2. Агачнын ботакларга аерылып киткэн елеше, ботак аермасы. Ж,эплэкэдэн аерылып тешу. II Шундый аермасы булган агач. [Кабакныц] сабагын жил эйлэндереп ташламасын йэм тамырына зарар кил-мэсен ечен, жэплэкэлэр белэн жиргэ беркетэлэр. Жилэк-жимеш... II Гомумэн жэп сыман нэрсэлэр. [Кысланыц] жэплэкэлэрен кисеп ташлагач, гэудэсе бармак башы хэтле генэ кала бит аныц. М. Галэу.
3. с. мэгъ. Жэпле сыман аерылып торган. Ж,эплэ-кэ койрык. □ Кызга [Алишныц] куш ияген матур гына итеп икегэ аерып торган жэплэкэ уентыгы кайчандыр кургэн сыман, ничектер таныш сыман булып тоелды. Ш. Маннур.
ЖЭПЛЭКЭЛЕ с. 1. Жэплэкэлэре булган, жэпле.. Йомшак кар естенэ каз-урдэк тармаклы-жэплэкэ-ле беренче эзлэрен салып киткэн. Г. Бэширов.
2. Шома, тигез тугел, ботак-тармаклары булган. Ж,эплэкэле агач. || куч. Тоткарланып калырга тиешле эйберлэр турында.— Аныц авызында жэплэкэле сузлэр дэ тормый. X. Вахит.— Синец куцелецне анда эш тугел, жэплэкэле тиеннэр емете тарткан икэн. Р. Техфэтуллин.
ЖЭПЛЭНУ ф. Жэплэргэ аерылу, тармаклану. Болан мегезе жэплэнэ башлау. УЦэплэнеп ускэн агач.
ЖЭПТЭШ I с. 1. Эшкэ кулы ята, нинди эшкэ то-тынса да, тиз тешенеп ала Ьэм оста башкара торган, сэлэтле, елгер. Хужалык эшенэ жэптэш булу. □ Тапкыр булган шул ул, авыл хатыны гына булса да. жэптэш нэрсэ булган. Ш. Хесэенов.
2. Нинди дэ булса бер эшкэ йэвэс булу, шунын белэн мавыгу. Биюгэ жэптэш булу. □ вч уксез бала эчендэ укуга эщэптэше Габдулла булып чыга. Г. Халит. Оялчанрак йезле, лэкин сузгэ бик жэптэш бу хатынныц чынлап борчылып килгэнлеген агроном Колесников яхшы ацлый иде. Г. Галиев. II Кулнын эшкэ кунеккэн, оста, соллы булуы турында. Бу куллар балта-пычкы тотарга да бик жэптэш булып чыкты. Р. Техфэтуллин.
ЖЭПТЭШ II с. Жэплэргэ аерылган, жэплэкэле. длбидэ уз наратыныц жэптэш тамырлары арасындагы чокыр урынны хэлсез бармаклары белэн казып утырды. Ш. Маннур.
ЖЭПТЭШЛЕК и. Жэптэш (I) булу сыйфаты. Аны тик тырышлыгы, эшкэ жэптэшлеге, суз тыцлаучан-лыгы ечен генэ „туйдырып‘, .карап" тордылар, э ятимлеге ечен бары тик кактылар-суктылар гына. Н. Фэттах. Арсланда йорт жанлылык дисецме, эшкэ жэптэшлек дисецме, артыгы белэн бар иде. Г. Ахунов. || Осталык, булдыра алу сэлэте. Ул, булган жэптэшлеген куеп, тырышып укыды. Ф. Хесни.
ЖЭПШЭК с. диал. к. жэлпэк. Мин — жэпшэк бо-рынлы, киц мацгайлы малай. Ф. Шэфнгуллин.
ЖЭРЕН и. диал. к. ярен. }К,эен лагерь. Инде шуца курэ Кайтып булмас ейгэ жэренсез. М. Жэлил. Язлар килер, Сикереп агар су лар — Иген яхшы булыр жэренгэ. Г. Афзал.
ЖЭРИДЭ и. иск. Газета. Ул, серле рэвештэ бераз эндэшми торгач: .Хэзрэткэ Кырым йортыннан жэридэ килэ. Без аны икэу укыйбыз",— диде. Ш. Камал. вч жэридэ шэп дилэр: .Йолдыз" вэ .Эльислах’. .Вакыт". Г. Тукай.
ЖЭРЭХЭТ и. 1. Тэндэге яра.— Ж.эрэхэтец ачыл-i-ан бит, }К,омагыл абый- Г. Гобэй. Белмисез лэ.
дуслар, тоткын куцел Кукрэктэге жэрэхэттэн тугел, Канлы учтэн шулай кыза ла! М. Жэлил.
2. куч. Нииди дэ булса авыр кичерештэн калган эз; шул кичерешнен искэ тешеп кунелне, йерэкне авырттырып торуы.— Кая ул онытылу. бэбкэм, йерэккэ жэрэхэт салган еллар онытыламы соц... А. Эхмэт.
3. куч. Жэмгыять тормышынын ямьсез, тнскэре куренешлэре, жэмгыятьнен усешен тоткарлый торган нэрсэлэр. Г. Камал татар буржуа тормышыныц жэ-рэхэтлэренэ каршы керэшэ. Г. Нигъмэти.
Жэрэхэт алу — жэрэхэтлэну, яралану. Ж,иде-си-гез кеше жэрэхэт алган. Ш. Усманов.
О Жэрэхэткэ (жэрэхэт естенэ) тоз салу (сибу, басу) — к. ярага тоз сибу. Куршелэр, [Галимэ апа] хакында берэр куцелсез нэрсэ сейлэп, жэрэхэт естенэ тоз сибэлэр. М. Гафури.
ЖЭРЭХЭТЛЕ с. 1. Жэрэхэте, ярасы булган. Илсеяр аныц жэрэхэтле аягына карап кызганып куйды. Г. Гобэй. II Жэрэхэт алган, яраланган, яра-лы (кеше турында). Исэн калган йэм уз аягында йерерлек жэрэхэтле кызылармеецлар, пулеметла-рын йэм патрон ящикларын кутэреп. Московский урам буйлап чигенэ башладылар. К. Тинчурин. | и. мэгъ. Жэрэхэтлелэрнец ыцгырашканы ишетелэ. Ш. Усманов.
2. куч. Кунелдэ тирэн борчулар, кайгы-хэсрэт, кеенеч булу турында.— Вежудемнэн дэ бигрэк. минем куцелем жимерек, жэрэхэтле. Ш. Камал. Шиксез, аныц жэрэхэтле кукрэгендэ Яшьрен генэ янып яткан хэсрэт тулы. Г. Тукай.
ЖЭРЭХЭТЛЭНУ ф. 1. Жэрэхэт, яра барлыкка килу. Икенчесенец колагы жэрэхэтлэнеп чыккан. М. Гафури. II (Кеше, хайван) яралану, яралыга эйлэну. вч кеше жэрэхэтлэнгэн. Капчыклар жэрэхэт-лэнгэн кешелэргэ тагы да авыррак. Г. Гобэй.
2. куч. Кунелдэ, йерэктэ авыр эз, рэнжуле тойгы калу турында. Авыр хэбэрдэн йерэк жэрэхэтлэну.
3. куч. Ватылу, жимерелу, тезеклеген югалту (жансыз предметлар турында). Хатыны Жрмабикэ абыстай. ----жэрэхэтлэнгэн [савыт-сабаларын]
Жыйнап, кухняга чыгып китте. Ш. Мехэммэдев. Корыч йэм чуен белэн жэрэхэтлэнеп беткэн дала естендэ язгы кояш балкый. И. Гази.
ЖЭРЭХЭТЛЭУ ф. 1. Тэндэ жэрэхэт, яра барлыкка китеру. д иртэсен ямый-ямый яца тунымны. Инэ белэн чэнчеп канга батырып. жэрэхэтлэп беттем кулымны. h. Такташ. || Яралау, кеше яки хайванны яралы иту турында. Ау эшен жинелэйту ечен. хайванны ерактан ук жэрэхэтлэрлек ату коралы кирэк булган. Табнг. буйс. юл.
2. куч. Кунелдэ, йерэктэ авыр эз калдыру турында.— Жэрэхэтлэдец. бала, йерэгемне, жэрэхэтлэ-дец!!. Г. Камал. Тирэ-куршедэн кергэн суз йертуче-лэр----тезэлеп барган куцел яраларын яцадан жэ-
рэхэтлэп чыгып китэлэр. А. Шамов.
3. куч. Вату, жимеру, эйбернен берэр елешен за-рарлау. Аннан башка бер миноносецны йэлак кылып. бер миноносецны жэрэхэтлэгэннэр. Ш. Мехэммэдев.
ЖЭСАРЭТ и. иск. Батырлык, кыюлык, йерэклелек; гайрэт. Чын жэсарэт каршысында нэрсэ бар тез чукмэгэн. М. Гафури.— Чибэр егеткэ бераз жэсарэт бир, ди. Ул, ди. болай гына сине туктатырга кыю-чылык кылмас. Ш. Камал.
Жэсарэт иту (кылу)—батырчылык иту, кыю, базу. Сейлэргэ жэсарэт итэм. Г. Тукай.
ЖЭСАРЭТЛЭНУ ф. к. жэсарэт иту. Ьичбер инсан аца каршы торырга жэсарэтлэнмэс иде. М. Акъ-егетзадэ.
жас
811
жэю
£ЖЭСЭД и. иск. Гэудэ. Улем чупрэгеннэн Уралган эцэсэдем. Ф. Бурнаш.
ЖЭСУР с. иск. Батыр, кыю, гайрэтле. Алар ал-дарлар, алдансац, }1\эсур мвфти дэ юк, дирлэр. Г. Тукай.
ЖЭСУРЛЕК и. иск. Жэсур булу, батырлык. Хан кызы узенен ьайарманлыгын, э^эсурлеген югалтма-ды,----куркып, аптырап, шашып калмады. Ш. Ме-
хэммэдев.
ЖЭТ рэв. сейл. к. жэЬэт I.— Ж,эт кенэ алып калимче. К. Нэжми. Бэдри эцэт кенэ естэл яныннан китэ. М. Фэйзи. [Солдат] м;эт кенэ борылды да, учак алдына килеп, баш киемен салды. Н. Дэули.
ЖЭТМЭ и. 1. Жеп, бау Ь. б. ш. нэреэлэрдэн уреп, аркылы-горкычы итеп тейнэп ясалган челтэр сыман жайланма. Ике карт агачныц урталарына гамак (ятыла торган селкенмэле эцэтмэ) бэйлэп куелган. Ф. Эмирхан. II Жэтмэ, челтэр сыман булып куренгэн эйбер турында. Томан эцэтмэсе аша шэй-лэу. □ Тэгэрмэч каплавычы астыннан пошкырып чы[ккан] бу эцэтмэсе артына ышыкланып, тугэрэк утлар уйныйлар. К. Нэжми.
2. Кош аулау, балык готу, кайбер жэнлеклэрне элэктеру Ь. б. ечен уреп ясалган тозак, ау коралы. Ж,этмэ белэн балык тоту. II куч. Кемне дэ булса кулга тешеру ечеи корылган тозак, хэйлэ. Дошман эцэтмэсенэ элэгу. О — Мин аларныц бетен эцеплэ-рен тарттым, бетен м-этмэлэрен суттердем. Ф. Бурнаш.
Жэтмэ сумка — жеп, бау, тимер чыбык Ь. б. ш. нэреэлэрдэн уреп ясалган хужалык сумкасы; урмэ сумка. Атнабай аца жэтмэ сумка белэн берничэ терле компот, консерв, папирос китергэн. Г. Ахунов. Рая. эченэ юеш тергэк салынган эцэтмэ сум-касын кутэреп, эйлэнеп тэ килде. М. Эмир.
О Жэтмэ уру (салу) — берэр максат белэн хэйлэ кору, тозак кору.— Сез Селэймановны тыцлап кына карагыз! Ничек оста итеп урэ бит ул узенец эцэт-мэсен. бер дэ сикереп сукмый, ерактан сак кына уратып китерэ. Э. Еники.
ЖЭФА и. 1. Газап, авырлык, кыенлык, бэла-каза. Шатлыкта да, эцэфа килгэндэ дэ Туган эцирем белэн бергэ мин. Э. Ернкэй.
2. куч. Золым, изу. Зелэйханыц Мостафадан кургэн эцэфалары монь- хэтердэн чыгармаска тиеш иде. М. Гали. Мескен, бичара хатынга------ерткыч ире-
нец кылган эцэзаларына. эцэфаларына чыдап, газап чигэргэ [туры килэ]. Г. Камал.
3. куч. Авырлык китеруче, имгэк (кешегэ карата). — дй, эцэфа, Галигэ булса, бгр дэ сейлэп торырга кирэк булмас иде. Ф. Эмирхан.
Жэфа иту (кылу) — жэфалчу, иитектеру. Гэрчэ куреэц ата-анадан эцэфалар куп заман, Син эцэфа итмэ аларга, бэлки — хермэт, и углан! Дэрдмэнд. Шулар изде, эцэфа кылды куцлемне. Н. Исэнбэт. Жэфа салу (куреэт у) — к. жэфа иту. Шуннан соц бетен организмга эк,эфа салып торучы азау тешлэрне берэм-берэм касрып ыргитырбыз. К. Нэжми. Жэфа чигу (куру, кичеру)—к. жэфалану.— 6ч йез ел буена Романовлар богаулары астында изелгэн, дурт ел буенча сугышта э;эфа чиккэн-----халыкка
бераз тын алырга бирергэ кирэк. Т. Гыйззэт. Ул, минемчэ, иц изелгэн, куп кыенлык, эцэфа кургэн татар хатыны итеп бирелсен иде. М. Жэлил. Шэкерт куп эцэфа кичергэн яшь йезе белэн, бераз тартына тешеп. елмайдл. Г. ИбраЬимов.
ЖЭФАЛАНУ ф. 1. Иитегу, газаплану, аптырап бету. ~Ул тешлэрендэ сэ ‘шул у к суд белэн эцэфала-нып бетте. А. Алиш.— Булай эцэфаланып торганын
караганчы, атарга кирэк узен [яраланган атны]. Ш. Усманов.
2. Михнэт чигу, авыр тормыш алып бару.— [Иа алла!] безне бу деньяга шул кайгы, эцэфалану ечен генэ эцибэрдец микэнни?! М. Гали. II Золым куру, изелу. Юк интегу, эцэфалану, Елау-зар юк. Э. Ерикэй.
ЖЭФАЛАУ ф. Интектеру, газаплау. Авыруыннан бигрэк, аны эч пошу эцэфалады. Э. Фэйзи.— дй, ул чагында кордашны нахакка эцэфаладылар. Ш. Камал. II Жэзалау, физик газаплау, кыйнау. [Фашист-лар аны] туйганчы эцэфалап, соцыннан ялгыз ак каенга астылар. М. Жэлил. Яшь тоткын зиндан-нарда эйттерер ечен кыйнаулар, эцэфалаулар була икэн дип куп ишеткэн иде. Г. ИбраЬимов.
ЖЭФАЛЫ с. Жэфалый, интектерэ торган, газап-лы. Мондый эцэфалы ялгызлыктан котылу юлларын эзли торгач, дминэ шэйэр больницасына, медицина сестрасы булып. кичке сменага эшкэ керде. Г. Минский. II Тынычсыз, куп кеч, энергия талэп итэ торган. Тик эциденчелэр бик тэ э/еэфалы класс икэн. Э. Касыймов.
ЖЭЮ ф. 1. Жыелып, беклэнеп яки йомарланып торган эйберне язып, кинэйтеп жибэру, ачу. Мэдинэ элек яулыкны, ике кырыеннан тотып, эцэеп карады. Ш. Камал. }Дэеп кызыл байракларны, Сафларга баса алар. Г. Хужиев. Яфракларын эцэйгэн тирэклэр. А. Эхмэт.
2.	Нинди дэ булса бер еслеккэ эйберне бетен ине, кннлеге белэн салу. дДырлый-эцырлый эцэеп кип-терэ Кичэ балык тоткан эцылымын. М. Жэлил. Илсеяр кеймэсен шунда борып туктатты да, биш-мэтен кулэгэгэ эцэеп, чалкан сузылып ятты. Г. Гобэй. Киэцеле ашъяулык эцэйгэн естэлдэ, бизэкле поднос естендэ, самовар шаулый. Г. Эпсэлэмов. II Яту якн утыру ечен аска нэрсэ дэ булса тушэу, салу, урын эзерлэу. Без лапас башындагы яшел печэн естенэ эцэеп калдырылган урынга ятып йокыга киткэн вакытта, яца кеннец келэч кояшы чыгып килэ иде инде. М. Эмир.
3.	Бертекле, вак эйберлэрие юка катлам итеп як-якка тарату, еемнэн жэем хасил иту. Нэфисэ, элеге кисмэктэн бер уч бодай алып, уч тебендэ эцэеп курсэтте. Г, Бэширов. II Юка жэймэ хасил иту, еелеп торган тоташ массаны таратып юкарту. Куна такта-ларында чэкчэк турыйлар, гебэдия камырын нэрсэгэ эцэябез? 9. Фэйзи. II куч. Кннэйту, кин алу; читкэ чыгу. деэрне бер бетен, эцыйнак сюжетка кору ечен булырга кирэк, автор вакыйганы артык ж;эй-мэгэн. М. Жэлил.
4.	Тушэу, нинди дэ булса бер еслекпе каплатып тезу, салу. Якуб таш эцэйгэн юл буйлап китеп барды. И. Газн. Асфальт эн;эйгэн вокзал каршында моц-лы гына итеп карап калдыц. Ш. Маннур. Кабергэ кэс эцэеп йергэн кызылармеецлар ташны шактый тирэн тырнап язылган сузлэрне укыдылар. Г. Гобэй.
5.	Ике якка аеру, кин итеп як-якка жибэру (кул, канат, аяк турында). Данилов, башын чайкап. кулларын эцэеп эцибэрде. Г. Бэширов. Хэлим аяк естенэ сикереп торганда, сестра, аякларын эцэеп басып, винтовка тутэсе белэн бандитны йаман кыйный иде. А. Шамов. [Кош] канатларын эцэйгэн дэ. бер ноктада селкенми тора. Г. Гобэй.
6.	куч. Тарату, Ьэркемгэ мэгьлум иту (суз, хэбэр турында). дДийанша хэзрэтнец дэ ни бар кетеп торганы — бетен авылны кулына алмак, исемен эцэймэк. сузене йеретмэк иде. 3. Ьади. Бу шатлык-ны тизрэк эуэймэк була Белгэн-белмэгэннец бары* сына. М. Уцмасый,
жэю
812
жэя
О Жэеп салу — ачып салу, барысын сейлэп анла-тып биру.—Язгы чэчугэ гена твишк, бераз куз-баш алгач та идарэ алдына мин уз планымны эн;эеп салачакмын. Э. Еники. Жэеп жибэру — эшне, ке-рэшне кин нтеп оештырып жибэру, кин колач белэн алып бару турында.— Без икмэк ечен керэшне эцэеп эцибэрэбез. Г. Бэширов. Оештыру эшлэрен эн;эеп эн;ибэргэндэ, [Назимов] кинэт авырып аяктан егыл-ды. Г. Эпсэлэмов.
ЖЭЮЛЕ с. Жэелгэн. Я\эюледер мамык мендэр, тушэклэр анда ятырга. Г. Тукай. Аныц битен, башын серткэлэп, э^эюле урынга салып чыкканда, ат. ей яныннан китеп, бакчаныц капкасына барып тер-телгэн иде. Г. ИбраЬимов.
ЖЭЯ и. 1. Дуга кебек нтеп беккэн сыгылмалы агачнын баш-башыннан тарттырып бэйлэнгэн бауны киеру ярдэмендэ укны еракка аттырып жибэрэ торган борынгы ату коралы. Ж,ик. укны алып, калкурак эциргэ баса да, эцэядэн киереп, хан сарае ягына атып эцибэрэ. М. Жэлил. Мин эцэя йэм укларымны алдым да. бик ашыгып, шунда у к ейгэ кердем. М. Гафури.
2.	Иярнен алгы Ьэм арткы ягында жэя (1 мэгъ.) кебек итеп бегеп эшлэнгэн кырые, ияр очы, ияр ка-шы. Иярнен кемеш белэн уратып алынган биек эцэясе ай яктылыгына каршы-------балкып китте.
Ш. Камал.
3.	лингв. Жэенке кереш сузлэрне, естэмэ суз Ьэм ремаркаларны жемлэнен башка кисэклэреннэн аеру ечен кулланыла торган дуга яки ярым квадрат фор-ма сын да гы тыныш билгесе. Бу тэрэцемэдэ безнец игътибарны тарткан нэреэ — эцэялэр эчендэ [язылган] сузлэр булды. М. Жэлил.
4.	мат. Уз эчендэ терле гамэллэре булган катлаулы санны берлэштереп бирэ торган, ярым дуга, квадрат Ьэм фигура формасындагы математик билге. Гади, квадрат йэм фигуралы э^эялэрдэн торган мисалны чишу.
5.	тех. Йон тету машинасында нык киереп тарт-тырылган баудан гыйбарэт тету жайланмасы. II Пычкы, борау кебеп кайбер эш коралларыпда жэя ( 1 мэгъ.) формасындагы жайланма.
Жэя бавы (кереше, жебе) — жэянен, киереп тартып, укны аттырып жибэрэ торган елеше. Бэркемнец нервлары эцэя бавы кебек киерелгэн. Ш. Хесэенов. Жэя тышына чыгару мат.— жэя эчендэге барлык саннар ечен уртак тапкырлаучыны табып, тапкырлаунын тарату законы нигезендэ, куп-буынны тапкырлашучыларга таркату. Жэягэ (жэя эченэ) алу—1) мат. купбуынлы саннарны чишуне унайлаштыру ечен, кыйммэтлэрен узгэртеп якн чи-шелеш тэртибен куреэтеп, аерым саннарны жэялэр белэн биру; 2) лингв, сейлэмгэ менэсэбэтенне курсэту тамгасы буларак, язуда жэялэрне куллану (иро-нияне биру ечен сузне куш жэялэр эченэ алу, кайбер естэмэ комментарнйларны керту ечен гади жэялэр куллану). Жэялэрне ачу мат.— тапкырлау Ьэм дэрэжэгэ кутэру гамэллэрен эшлэп, купбуынлы ан-латманы жэялэрдэн котылдыру. Алдында минус тамгасы торган эцэялэрне ачу ечен, эцэялэр эчендэге барлык буыннарны капма-каршы тамгалар белэн эн;эялэрсез язарга кирэк. Алгебра.
О Жэя буе — жэя угы очып барып тешкэн кадэр аралык, ераклык. Яманнан эцэя буе кит. Мэкаль. Жэя сон чиккэчэ тартылу — нервлар артык киерен-ке булу, чак тузеп тору турында. Лэкин аны беркем дэ ачуланмады, куреп торалар ич — кешенец эцэясе соц чиккэчэ тартылган. Р. Мостафин. Жэясен тарту (тартып карау) — сынау, чамасын билгелэу; фидерен, уй-пданын белергэ тырышу; к. кцлын тартып
(чиертеп) карау.— Мин бит юра генэ сезнец эцэяне тартып карадым. Рэхмэт, чын-чын революционер икэнсез. К. Тинчурин.
ЖЭ	ЯЛЕ с. 1. Жэя (1 мэгъ.) белэн коралланган. Жэяле сугышчы.
2.	мат. Жэялэр (4 мэгъ.) белэн бирелгэн. Жэяле саннар. Квадрат эцэяле вакланмалар.
3.	тех. Жэя(лэр) (5 мэгъ.) белэн тээмин нтелгэн, жэясе (жэялэре) булган, жэя(лэр) куелган. Жэяле пычкы.
ЖЭЯЛЭНУ ф. Жэя (1 мэгъ.) формасын алу, жэя кебек булу. Артист кешенец ирене акчарлак канаты кебек була, эцэялэнеп тора. Каз. утл.
ЖЭЯУ рэв. Бернинди транспортка утырмыйча, уз аяклары белэн, атлап (бару турында). Якуб арбадан сикереп теште дэ эцэяу китте. И. Гази. Мин куп йердем, авыр юллар буйлап, Мец чакрымнар эцэяу атладым. Э. Ерикэй.— Нигэ эцэяу. нигэ трамвайга утырмадыц? Т. Гыйззэт. || и. мэгъ. Жэяу баручы, жэяуле кеше. Жэяунец сукмагы тар, алай да туры-лыгы бар. Мэкаль.
О Жэяу йеру — жирне себереп ису (жил, буран турында). Колхозчылар яз турында кайгырталар. Буран э^эяу йергэн эцирдэ кар тоталар. Э. Ерикэй. Жэя\'(гэ) калу — 1) атсыз калу, аттан мэхрум булу. Агасыныц йэм гаскэрлэрнец эцэяу калдыкларыны кургэч, бер минут вакыт кичекмэстэн, кыз илэ шайзадэ юлларына киттелэр. Ш. Мехэммэдев; 2) алда барудан, беренчелектэн тешу, естенлекне югалту, жинелу.— Я. кайда син? Батырлыгы белэн дан булган, Мине буген эцэяу калдырган, Аембикэ солтан. кил бирс. Н. Исэнбэт; 3) бернэрсэсез калу, хэерче хэлендэ калу.— Йерерсец, ирецнэн аерылгач, кара эцэяугэ калганыцны сизми дэ калырсыц эле. Г. Камал.
ЖЭЯУЛЕ с. 1. Жэяу йери торган. Ул [куршем] йери матур „Зим'дэ, Мин йерим гомер буена Жэяуле булып эн;ирдэ. Н. Дэули. Хэзер эцэяуле кеше елганы кеймэ белэн кичэ. э атлы бик ерактан, моннан ярты кенлек юлдагы таш купердэн эйлэнеп йери. Г. Гобэй. | и. мэгъ. Жэяулегэ янчык та авыр. Мэкаль. Терле якка машиналар ашыга. Жэяулесе уза, атлысы. С. Хэким.
2. Гаскэрнен жэяу хэрэкэт итэ торган тере турында; пехотага менэсэбэтле. Танклар артыннан десант йэм эн;эяуле гаскэрлэр ябырылды. Э. Айдар. Жан-дармнар----- шэйэрдэн тагын бер рота эцэяу-
ле отряд китерделэр. Г. ИбраЬимов. || и. мэгъ. Жэяуле гаскэр солдаты, жэяуле гаскэрн, пехота солдаты. Юлын булеп дошман танкларыныц Биш эцэяу-ле ятты чокырга. М. Жэлил. Болар арасында куп-челеге эцэяуле, калганнары исэ атлылар, тупчылар, саперлар иде. Г. Бэширов.
3. куч. Нинди дэ булса бер елкэдэ аз белэ, сай йезэ торган, аз-маз гына сукалый торган. Мин эцыр-да, кей бабында зцэяуле тугелм:н. Русныц театрын-да, концертларында, операларында булганым бар. Г. ИбраЬимов.
Жэяуле буран — жирне себерте п исэ торган жил-буран. Кыр буйлап эцэяуле буран себерелэ, эйтерсец кузгэ куренми чапкан ак аргамакныц яллары дул-кынлана. Г. Эпсэлэмов. Урамда эцэяуле буран эле йаман кар себерэ иде. А. Расих. Жэяуле сукмак — жэяулелэр йереп тапталган сукмак, тар сукмак. Тау кырыена барып эциткэч, а^пны юлдан сулга алып кереп. эцэяуле сукмак буенча урманга таба киттек. М. Гали.
О Жэяуле адвокат — берэр кеше яки коллектив йомышы белэн йеруче кеше, юлдаучы; русчасы: ходатай.
Ждя
813

ЖЭЯУЛЕКк. 1. Жэяу йеру, жэяу йерерга калу хэле. Ат аягын кызганган мсэяулектэн котылмас. Мэкаль. Ж3яулек башыца тешкэн, якын щиргэ дэ эн;итэ алмассыц. Мэкаль.
2. с. Жэяу дэ барып житэрлек, бик озын булмаган. Жэяуле к юлга чыксац, аш м;эймэцне калдыр-ма. Мэкаль.
ЖЭЯУЛЭНУ ф. Жэяугэ калу, аттан яки транс-порттан тешу. Кавалеристлар тиз генэ м;эяулэнеп. атларын эцитэклэп, куаклар арасына сабелделэр. Э. Малнков.
ЖЭЯУЛЭТЕП рэв. Жэяу, транспортка утырмыйча яки утыртмыйча. Уз аяклары белэн йери алучылар-ны [э/сицел яралыларны] тезеп, эцэяулэтеп алып киттелэр. А. Тайиров. [Бэдри, балаларныц] зуррак-ларын экряулэтеп, авылына китэ. Г. Нигъмэти.
ЖЭЯУЛЭТЭ рэв. Жэяу, жэяу килеш. Без купер тебеннэн эн;эяулэтэ Бозаулыкка барырга уйлыйбыз. Ш. Усманов.
ЖЭЯУЛЭП рэв. к. жэяу. Кайда ат белэн. кайда э/сэяулэп. ^авылдан авылга бер ун кенлэп йерде ул. И. Гази. Йек артыннан эн;эяулэп баручылар арасында Халикъ белэн Закир да бар иде. Ш. Камал.
ЖЭЯУЛЭУ ф. сейл. Жэяу бару. Ямьле э^эйге юл буенча мсэяулэу эщицелчэ киенгэн яшьлэр ечен авыр булмаса да, авылга кайтып эк;иту белэн, буыннары-бызда арганлык сизелде. М. Эмир, д без икэу, Те-тэс урам буйлап. Жэяулэдек вокзал ягына. X. Ту-фен.
ЖЭУЗА и. иск. Зодиак йолдызлыклары исеменэ ко-рылган язма календарьда бишенче ай — игезэклэр ае, хэзерге май аена туры килэ. Ж3уэа тумый — эцэй булмый. Эйтем.
ЖЭУЬЭР и. 1. Энже, зебэржэт, якут, фирузэ кебек кыйммэтле ташларныц гомуми атамасы; асылташ. [Кызныц] кузлэре фирузэме, зебэрм;ртме, безгэ мэгълум булмаган кыйммэтле м;эуйэрдэн зшлэнеп куелган. 3. Кади. Сузгэ эйел булмаганга суз сейлэ-мэк—кумер саткан базарда м;эуйэр сатмак.М.Уз-фури. II с. мэгъ. ЖэуЬэрдэн эшлэнгэн. [Хан Алтын-чэчкэ] бик кыйммэтле жэуйэр муенса кидерэ. М. Жэлил.
2. куч. Ин кыйммэтле, бик кадерле нэрсэ турында. Аныц да куз карашын, яшереп хыялымда, Жэуйэр итеп саклый алмадым. К. Такташ. II куч. Эдэбият йэм сэнгать эсэрлэре турында: шедевр. Шиллер узенец шигъри м;эуйэрлэрен биредэ [Тюрингиядэ] тудырган. Г. Эпсэлэмов.
ЖЭУКЭРЛЭНУ ф. Асылташлар белэн бизэлу. Жэуйэрлэнгэн тэхет естендэ гузэл кыз ята. К. На-сыйри.
ЖЭУКЭРЛЗУ ф. Асылташлар, жэуйэрлэр белэн бизэу.
ЖЭУКЭРЧЕ и. Асылташлар эшкэртуче, ювелир. ЖзуЬэрнец бэйасын эк;эуйэрче белер. Мэкаль.
ЖЭйАЛЭТ и. иск. Наданлык, ан-белемсезлек. Бу мидэ бардыр м;эйалэт ун вагон. Г. Тукай. [Патша] хекумэте м;эйалэт пэрдэсен корган, Куэт юк моца каршы торырга, .Истибдат чылбырын езэбез' дип, Арыслан егетлэр булды корбан. Ш. Мехэммэдев.
ЖЭйЕД и. иск. Тырышлык, тырышу, куп кеч кую; к. ижтийат. Китмэсен бушка бэнем эн;эйдем вэ мэш-гулиятсм. Г. Тукай.
ЖЭйЕЛ и. иск. к. жэйалэт. Мине баскан м;эйел утын су сибеп сундерсэнэ! Ш. Бабич.
ЖЭЙЭННЭМ и. 1. Утлы тэмуг, генайлы кешелэрне „теге деньяда” газаплау урыны. Генайлы бэндэ эцэйэннэмдэ ята-ята м;эйэннэм газабына да кунэ имеш. Ш. Мехэммэдев. Ж3^9ННЗМНЗН куркып. ом$-
махыца Кызыгып, гамэл кылып йерилэр. М. Гафури.
2. куч. Газаплы авыр тормыш.— Я, сейлэ. иркэм, нинди могэ/сизалар сине ул э^эйэннэмнэн коткарып, бу якты деньяга чыгарды? Г. Ибрайимов. II Дэй-шэт, улем-кырылыштан гыйбарэт хэл. 6ч кен, еч тен бертуктаусыз сугыш м;эйэннэмендэ кайнаган, ахыр чиктэ арыган кызылармеецлар ял итэлэр. I'. Гобэй. || Ыгы-зыгы, шау-шулы хэл. Бер минугй эчендэ бетен йорт э<сэйэннэм рэвешенэ керде. Г. Тукай.
О Жэйэннэм астыннан (тебеннэн) — эллэ кайдан, бик ерак жирдэн, яшерелгэн яки киткэн урыннан.— Кирэк булса, узем барысын да м;эйэннэм астыннан чыгарырмын. Г. Ибрайимов. Жэйэннэм базы— 1) дини. жэйэннэмнен тебе, кешелэр газаплана торган урыны. Шэвэли,----сират куперен чыга ал-
мый эн;эйэннэм базына егылып тешудэн куркып, соцгы елларда намазын калдырмый башлады. А. Расих; 2) ямьсез, карацгы йэм салкын ей (квартира) турында. Иц элек Давыт Урмановныц мсэйэннэм базына барды. Г. Ибрайимов. Жэйэннэм газабы — ин авыр газап. Бу чарасыз адэмне мондый эфэйэннэм газа-быннан коткармак минем естемэ фарыз булды. Ш. Мехэммэдев. Жэйэннэм кисэве — ачулану, сугу сузе: жэйэннэмдэ янарга тиешле кеше. [Сэхэу] кер тавыш белэн каргана башлады:— Тэйарэтемне сындыра яздылар, м;эйэннэм кисэулэре, тфу... М. Эмир. Жэ-йэннэмгэ киту (очу)—1) тар-мар ителу, жицелеп юкка чыгу, улеп бету. ЖЯ&ннэмгэ китэр залимнэр. М. Жэлил. Патшаларын. санатларын, Сындырып ташла канатларын, Жэйэннэм тебенэ китсен, Авы-зыца алма атларын. I'. Камал; 2) юкка чыгу, бету. Жэйэннэмгэ очар эле бервакытлар Барчасы — алтын, кемеш, кыйммэтле тун!.. М. Гафури; 3) каядыр китеп юк булу, олагу.— Кай м;эйэннэмгэ китеп барды шул арада! М. Фэйзи.
ЖЭЙЭННЭМЛЕК с. Жэйэннэмгэ керергэ тиешле, жэйэннэмдэ янарга, газапланырга тиешле. Уземне мэцгелек м;эйэннэмлек генайка чумдырдым. Т. Гыйззэт.— Кем----социалистларныц кайда торганын
жандар хэзрэтлэренэ хэбэр бирсэ. ул кеше деньяда олуг мэртэбэгэ ирешеп, мэцге м;эйэннэмлек булгай. Ш. Мехэммэдев.
ЖЭйЭТ I рэв. 1. Тиз генэ, бик тиз. днвэр шунда э^эйэт кенэ читкэ тайпыла. Ш. Медэррис. Э Сабир абзый э^эйэт кенэ чейдэн кара тунын алып кия башлады. Э. Еники. II Тнз-тиз, кызу-кызу. Ул тешугэ. йорт капкасыннан эн;эйэт атлап берэу чыкты да, атны башыннан алып, ейнец артына таба китте. Г.Мин-ский. Кайтыр алдыннан башаклар чуплэп йергэндэ, м;ил-м;ил килеп м;эйэт атлаган бер кеше куренде. Г. Бэширов. | с. мэгъ. Биби бик киц итеп елмайды йэм, эцэйэт кенэ адымнар белэн, ишек алды турен-дэге бакчаныц челтэрле коймасы янына кил[де]. Ф. Эмирхан.
2. Тиз, шунда ук. Аныц карчыганыкыдай уткен кузлэре .качучыларны" м;эйэт куреп алды. Г. Минский. II с. мэгъ. ©лгер, житез. Ис сизэргэ дигэндэ аннан да эн;эйэт кеше юк инде. Ф. Хесни.
ЖЭйЭТ II и. иск. 1. Пространствода: як, тараф.
2. Нинди дэ булса эш, куренеш яки мэсьэлэнен билгеле бер ягы. .Туган мсиремэ" дигэн шикелле шигырьлэр йэр э^эйэтлэреннэн тэкъдир ителергэ [тиешле]. Ф. Эмирхан. Имлябызныц башлыча ким-челеге дурт э^эйэткэ кайтканлыгын кургэн идек. Г. Ибрайимов.
ЖЭйЭТЛЕК и. Тизлек, житезлек. Ул, егетлэрчэ бер мсэйэтлек белэн, машинасын бистэ ягына борды. Г. Эпсэлэмов.
Ж^К
614
Ж&М
ЖЭЬЭТЛЭНЕП рэв. Ашыгып, тиз-тиз. Ул бик жэ-йэтлэнеп, хэзрэткэ кичбер суз эйтергэ ирек бирмичэ, суз башлап китте. Ф. Эмирхан.
ЖЭЬЭТЛЭТУ ф. Тизлэту, ашыктыру. Салих, ады-мын жэйэтлэтеп,-----алга сикереп э^иргэ ятты.
Ш. Усманов. Татарстан гыйльми узэге,----бетен
авырлыкларга карамыйча, китапны бастыруны э^э-йэтлэтергэ карар бирде. Ж- Вэлиди.
ЖЭЬЭТЛЭУ ф. Тиз-тнз бара башлау, хэрэкэт тнз-леген арттыру, кызулау, ашыгу. Мин жэйэтли баш-ладым, жанландым. Ф. Сэйфн-Казанлы. II рэв. мэгъ. ЖэЬэтлэп. Кызулап, ашыгып, тиз-тиз. Галлэм, хаты-нын алып, э^эйэтлэп китэ. М. Фэйзи.
Ж6ББЭ и. Меселманнарда ирлэр ес киеме — ефэк Ьэм ефэккэ охшаш тукымадан тегелгэн жилэн.— Ни эшлим, чэчне кэлэпуш эченэ тыктым да, ескэ жеб-бэ киеп, .урыс кенэгэ" лэренец барын эн;ыеп, эни хер-мэте ечен, шкаф башына аттым. Г. Ибрайимов.
ЖвГЭРЭ и. Кыяклылар семьялыгыннан кеньякта усэ торган, тарыга охшаш игуле усемлек; русчасы: сорго.
Ж6ДА: жеда булу иск.— аерылу, мэхрум калу. — Тагын бер тавышыцны чыгарсац, иманымнан жв~ да булыйм, узецне Иделгэ ыргытам. Ф. Сэйфи-Казанлы.— Барча иркецнэн вэ циркыцнан жеда Бул-дыц инде, бэс сица миннэн дога. Г. Тукай. Жеда иту (кылу) — аеру, нэрсэдэн дэ булса мэхрум калдыру.— Качкан ечен минем зинданымнан Ж,еда кылыр-мын мин эцаныцнан! Ф. Бурнаш.
Ж©Й и. 1. Тукыма, тире h. б. ш. нэрсэлэрнен ки-сэклэрен бер-беренэ тегеп беркеткэн урын. Ж, ее бе-ленмэслек итеп тегу. □ Яма вы бар, жее юк. Табышмак. || Тегу атламы, эпэне бер чэнчеп алу белэн нкенче чэнчу арасы. Вак жей. Эре эн;ей белэн тегу. □ Бэр чигештэ купме яшь тамчысы, Купме сагыш йэрбер жеендэ!.. М. Жэлил. II Тегу яки чигудэ ат-ламнарны алу характеры, материя естендэ энэ йерту ысулы. Тамбур жее. Ку зла жее. □ Сабак сыман жей белэн гадэттэ чэчэк сабакларын чигэлэр. Йорт эшлэре.
2. Нинди дэ булса эйбернен аерым кисэклэре бе-реккэн урын. Баш сеяге жейлэре беленеп тору. Тру-баныц эретеп ябыштырган м;еен каплату.^ЯА [Мон-тажчылар] металлга ут белэн мэцге сутелмэслек жей салучылар икэн. Б. Камалов. II к. жек (1 мэгъ). Идэннец жейлэрен кысу.
3. Хирургик операциядэ тэн тукымасын ялгау ечен тегелгэн урын.— Узган операцияцдэ дэ син аныц жеен юри начар теккэнсец. Ю. Эминов. II Хирургик тегудэн яки гомумэн ярадан калган эз. Эчке кул-мэгенец ачык якасы астыннан муенындагы яра жее куренэ иде. Г. Эпсэлэмов. Хэлим.-аныц мацгаен-
дагы эзне — колхоз тезу елларыныц истэлеге булган зур жейне куреп, артына чигенде. Г. Гобэй.
Жей тегу (жейлэу)—1) тегучелек эше белэн шегыльлэну, тегу.— Я\ейлэгез жейлэрен, жыегыз ей-лэрен! Ф. Бурнаш. Эбилэрнец уз гомерендэ бик куп эш башкарган, бик куп бала сееп устергэн, жей тегеп бетен семьяны киендергэн эшчэн куллары узлэре йонын эрлэп. узлэре бэйлэгэн йомшак перчатка йэм биялэйлэрне сыйпап куя. Г. Бэширов; 2) ер-тык-сутекне тегу, ямау. I куч. Ошбу миллэт ертыгы-ныц жеен жейлим. Г. Тукан. Жей эше — тегучелек Эше.
О Жеен жейгэ китеру— 1) тигез атламнар, тигез жей белэн тегу турында. [Сугышчыларга кулмэкнё] Мин тегэрмен иплэп, иренмичэ, Ьэрбер жеен жейгэ китереп. Э. Ерикэй; 2) бик пехтэлэп эшлэу яки тэфснллэп сейлэу турында. Жеенэ чей кагу — болай да сутелергэ, таралырга торган эшне таркатып
жибэру. Жей тарту — жэрэхэт тезэлеп, эзе, жее калу, жейлэну. Сугыш яралары куцеллэрдэ жей тарт-са да, жирдэ эзлэре бар эле аларныц. Каз. утл.
Ж©ЙЛЕ с. 1. Тегелгэн, жее булгаи. Ул кернец жейле м;ирлэренэ утюгны артыграк кеч белэн баскан саен, аныц матур иреннзре н мрак кысыла, озын керфеклэре тетри иде. Ш. Камал.
2. Яра, жэрэхэт эзе булгаи. Майор янына килеп туктаган жейле яцаклы бер карт нэрсэдер эйтеп, хэтта аны кочып та алды. А. Шамов.
Жейле чигу — тукыманын жепларсн суырып, шул жирлектэ тишеклэп эшлэнгэн чит у. Жейле чигугэ бетен тер мережкалар. уреп чигу, тесле жеп белэн уру, гипюрлар, жеп тартып чигу йэм куп терле башка катлаулы жейлэр керэ. Йорт эшлэре.
ЖвЙЛЭНУ ф. Ярасы, жэрэхэте тезэлеп, эзе генэ калу. Мэскэугэ кайтып кергэндэ инде [Нуруллин-ныц] кайчандыр эрнуле булган яралары тэмам те-зэлгэн, кукселлэнеп жейлэнгэннэр иде. А. Шамов. | куч. Николайныц хэсрэт эцэрэхэтг. тирэн шадралар калдырып булса да. аьр'лнлап тезэлэ, жей-лэнэ барды. А. Гыйлэжев.
ЖвЙЛЭУ ф. 1. Тегу, кнем тегу. [Апалар да] шулай элеккечэ чигу чигэлэр, тубэтэй сыралар, кулмэк жейлилэр. 3. Бэшири. II Киемнен аерым елешен якн ертыгын-сутеген тегу, ямау. Ж,ицне минем урман ерткан иде. Ул шул т-никэ кузен тешерде: „Жвйли белэм, изуемдэ менэ инэм дэ бар..." — [диде]. X. Туфан. Аклы ситсы кулмэгемнец Якасын жейлэмилэр; Сандугачлар килэ-китэ, Хэллэрец сей-лэмилэр. Жыр.
2. Аерым бер ысул белэн эпэне йертеп жей ясау. Чылбыр ясап жейлэу. Элмэклэп жейлэу. Юллап жейлэу. □ Энэне арттан атлатыпржейлэу тыгыз тукымаларны теккэндэ кулланыла. Йорт эшлэре.
ЖвЙЧЕ с. сейл. Тегуче. Итекче карт, белэн жей-че карчык Кен иткэннэр мочда бер заман. Ш. Маннур. | и. мэгъ.— Жейчелэрнец йичбер буш вакытла-рын табып булмый. Г. Камал.— Данлыклы жейчегез-гэ сабантуйга кулмэк [тегэргэ] илтэм. Ю. Эминов.
ЖвМАДИЭЛАХЫР и. иск. Ай сльшыц алтынчы ае исеме»
жёмЭДИЭЛЭУВЭЛ и. иск. Aii елыпын бишенче ай исеме.
Ж6МИ: жеми эбэте диал,— тешке аш белэн кичке ашау арасында жинелчэ генэ ашап алу Ьэм шул ашау вакыты.
ЖеМЛЭ 1 и. лингв. Тэмамланган фикерне белдерэ торган суз яки сузлэр тезмэсе. Атау жемлэ. Иясез жемлэ. Copay жемлэ. Кушма жемлэ. □ Берэулэр озын йэм тезмэле жемлэлэр кулланалар,--икен-
че берэулэр кыска йэм паузалы жемлэлэр белэн язалар. Г. Нигъмэти. Бер битен укып икенче биткэ кучкэч, Габдулла езелеп калган жемлэне ялгый алмый тынып калды. Э. Фэйзи. II сейл. Суз; сузлэр белэн бирелэ торган уй, фикер. Эхмэт, хэзрэтнец суз ахырын кетмэенчэ:— Эувэлге жемлэцэ ышанам, лэкин ахыргысы яцлыш, алар гыйлемне очсыз итмэ-делэр,— диде. Ф. Эмирхан.
ЖвМЛЭ П иск. 1. а. Барта, барлык. Мин аныц алдында чакта жемлэ хэсрэттэн азат. М. Гафури. II Ьэркайсы, Ьэрберсе. Ул, жил белэн бераз кыегай-ган . _ . чалмасын тезэткэннэн соц, хал лкныц жем-лэсенэ бердэн карап сейлэп китте. Ф. Эмирхан.
2. и. Даирэ, нинди дэ булса зат, тер, шэхеслэр теркеме. Шулай булса да, мин андый Еланнар жем-лэсеннэн тугелмен. Г. Тукай. Ул куп кенэ хатын-кызларга хас булганча, кием-салымга, ей жиЬазла-рына тыныч карый алмый тэрган кешелэр жемлэ-сеннэн иде. М. Эмир.
ж©М
sis
Жур
3. Чыг. килеш. форм, жемлэдэн. Билгеле бер теркем, даирэдэн берсен алып сейлэгэндэ кулланыла: шул исэптэн, шулардан. Сугыш бетуе йэркемнец, шул эцемлэдэн Зефэрнец дэ, язмышын кинэт яшен-дэй урталай ярып узды. Э. Еники.— Мин инде денья-да куп нэреэ курдем, эцемлэдэн бер-ике эшне сейлэп утим эле. М. Гафури.
ЖвМЛЭТЭН рэв. иск. Ьэммэсе, барысы бергэ. Ж,емлэтэн изге икэн ич: инешец, чишмэц, кырыц. Г. Тукай.
ЖвМЬУРИЯТ и. иск. Республика. Шуралар эн;ем-йурияте. □ Яшь Татарстан эн;емйуриятенец беренче авыр тезелеше елларында без бергэ керэштек. Г. Ибрайимов.
ЖвНУН с. иск. Акылдан язган, тилергэн, шашкан. ЖвНУНХАНЭ и. иск. Тилелэр йорты.
Ж©П с. Икегэ калдыксыз буленэ торган; киресе: так. Тискэре тапкырлашучылар саны эцеп булса — тапкырчыгыш алдына плюс тамгасы. тискэре тапкырлашучылар саны так булса — минус тамгасы куела. Алгебра. II иск. Пар. Иц ахырга ике-еч эцеп керэшче кала. Ф. Эмирхан.
Жеп китеру — пар итеп туры китеру, шунын кебек ук ясау, парлау. Табышмакка эцавабында тез-мэлэп, табышмагына эцеп китереп, каплап эйтеп чыгу — бу йэркемнец дэ кулыннан килэ торган эш тугел. Н. Исэнбэт.
ЖвПЛЭУ ф. Кабул куру, яхшы дип табу, хуплау (эшне, сузне). Сабир бабай кордашыныц сузлэрен
эцеплэп, улын хурлашырга телэсэ дэ, Я\ийанша эцизнинец артык кызып китуеннэн курыкты. h. Такташ. || Дереслэу, раслау. Тегесе моныц ялганын бик рэхэтлэнеп эцеплэп торган. Мэзэк. Тимери башын ия-ия аныц сузен эцеплэп торды. Г. Бэширов.
ЖвРЬЭТ и. Тэвэккэллек, кыюлык. Яшерен эшлэр-не ачарга кемдэ эцерьэт бар иде? Г. Тукай. || Батырлык, йерэклелек; гайрэт. Белэгендэ куэт, йерэген-дэ эцерьэт барга хермэт тэ бар. Мэкаль.
Жерьэт иту — батырчылык нту, тэвэккэллэу. Алар армый-талмый кенчыгышка таба барсалар да, олы юлга чыгарга эцерьэт итмэделэр. 9. Еники. Мин энэ шул чакта,----Казан сэхнэлэрендэ Такташ яц-
гыраган чорда, эдэбият мэйданына аяк басарга эцерьэт иттем. Ф. Хесни.
ЖЭрьэтле с. Кыю, тэвэккэл.— Кара, сез нинди эцерьэтле егет икэнсез,— диде олырагы. Ф. Эмирхан.
ЖвРЬЭТЛЕЛЕК и. Тэвэккэллек, кыюлык.
ЖвРЬЭТЛЭНУ ф. к. жерьэт иту.
жея и. иск. Система; логика. Ж,вяле суз эн;еясен табар, эцеясез суз иясен табар. Мэкаль.
ЖУРМЭ и. диал. Уреп эшлэнгэн кыска камчы.
ЖУРМЭУ ф. Тегу, кул белэн тегу. Чалбар эцур-мэп утыручы хатыны аныц нэреэ эйткэнен ацламый калды ахрысы. М. Эмир.
Журмэп тегу—1) тукыманын кырыеннан алды* рып тегу; 2) сыпылмасын ечен, энэне атлатып алды* рып, тукыманын кырыен читлэу.
I
э
3 9
* э
э
*
Ь Татар алфавитыида сонгы, утыз сигезенче хэреф. hA ы. 1. Кетелмэгэн хэлдэн гажэпкэ калуны белде-
ру ечен кулланыла. Ул. Хэбибуллинга сынап карый-сы урында, тэмам исе' китеп, уз кузлэренэ узе ышанмаган бер аптырау'б лэн карап тора башлый: .ha. бу шул кеше бит!" Э. Еники.— ha, нефть баш-
нясы биек була икэн. эй. Ничэ метр икэн бу? А. Эхмэт. || Гажэплэну катыш хуплауны, шатлануны белдеру ечен кулланыла. Бераз алданрак килгэн Гелзэбэр Зиннэтне куругэ кояиипай балкып:—ha. солдат кайткан, солдат!— дип кычкырып м;ибэрде. Г. Бэширов.— ha, Рабига эн;ицгэ— узе безнец ке-беклэрне ейрэтерлек э^ицгэ ул,— диде Им эли. М. Эмир.
2. Игътибарсызлык, ис китмэу яки нэреэ белэн дэ булса рнза булмауны белдеру ечен кулланыла. — ha!— дип келде Муса.— Без инде куптэн таныш. Каз. утл.— ha, алай икэн, эш сизелде, бик шэп акылдан шашкан икэн. Г. Камал.
3. Кычкырып тавыш бнру, мал куу ечен кулланыла. Хэлим.---дулкынлан анын сиздермэскэ тыры-
шып. [атка] эндэште:—ha-a-a, малка-ай! Г. Гобэй. Ниндидер юл аермасын уттек, берэу шунда кинэт кенэ: ,ha!" дип кычкырып эцибэрде. Ф. Хесни.
ЬАВА и. 1. Жир атмосферасында, нигездэ, азот Ьэм кислородтан торган утэ куренмэле газлар кат-нашмасы. Кукрэгемне киереп, кышкы теннец Туял-мыйча сулыйм йавасын. h. Такташ. Печэн базары естендэ болыт-болыт булып торган тузан авыл ha-васына ейрэнгэн упкэлэргэ килешмэде. К. Тинчурин. II с. мэгъ. Шуна менэсэбэтле. haea агымы. haea еаннасы. □ haea дулкыннарына югалып. тургай сайрый. X. Садрый.
2.	Жир естен чолгап алган иркен бушлык. Ут ачыйк дошманнар явына Корыдан, дицгездэн, haea-дан! М. Жэлил. haeada чебен сыман сирэк-сирэк кар очкалый. Э. Фэйзи. Карчыга ла ала, туше кара, йаваларга менеп югала. Жыр. II Кук, кук йезе. haeada, бетен м;ир йезен кочагына алып. салават купере асылынып калды. М. Хэсэнов. Баваларда кара болыт Я вар микэн кар булып. Жыр. II с. мэгъ. Шундый бушлыкта булган, бара торган. haea элемтэ юлы. haea Лелсуле. □ Лейтенант Хесэенов звеносы, haea сугышы уздырып, аэродромга кайтып теште. Г. Кашшаф. II с. мэгъ. Ьавада очуга, авиациягэ менэсэбэтле. haea транспорты, haea корабле, haea десанты. □ Безнец дуслар haea флотынба Карчыга кук батыр очалар. Н. Баян. || куч. Сугыш вакытында: дошман самолетлары якынлашуны кисэту ечен эйтелэ. Команбирныц:—haea!—dun кычкырганы ишетелде. Рота минут эчендэ юлныц ике ягына, агач-дар арасына. яшеренде. Э. Еникн.
3.	Атмосферанын, кеннец билгеле бер урында билгеле бер вакыт эчендэге хэле, торышы (янгыр яву, болытлылык, эссе яки салкын булу h. б.); климат. Кырысланды haea, кен-тен яцгыр ява. Э. Исхак. Бавага карап еец як. Анасына карап кызын бак. Мэкаль.
4.	куч. Эйлэнэ-тнрэдэге хэл, шартлар; эйлэнэ-тирэ, мохит. Ж,эмгыяте хэйриялэрнец эшеезлеклэренэ баш еэбэп—сэяси йаваларныц хэзерге халэте. Ф. Эмир-хап.— Авыл башка хэзер, haea башка, Бетен тормыш Безгэ ят хэзер. Н. Баян.
5.	куч. Юнэлеш, агым; эчтэлек, узенчэлек. XX съезд безнец бетен идеологик эшебезгэ саф haea кертте. КПСС тарихы.
Ьава алмаштыру (алыштыру)—1) саф Ьава керту, жиллэту (булмэне).— Бар. кызым. булмэлэрне кара, бар нэреэ дэ уз урынындамы? Тэрэзэлэрне ачып, haea алыштыр. С. Баттал; 2) куч. к. Ьава алу.— haea алмаштырып кермибезме?—диде Федя. М. Шабай; 3) куч. яшэу, эшлэу урынын, мохитны узгэрту, икенче жиргэ кучу. Ьава корабле — дирижабль яки зур самолет. Ике салонлы haea корабле, эллэ купме яз-мышларны уз канаты астына м;ыеп, Ерак Кенчы-гышка таба оча. Э. Маликов. Ьава кудыргыч — к. жиллэткеч. [Комбайн кабинасы} естенэ беркетелгэн haea кудыргыч талгын гына эн;ил ерэ. М. Хэбибул-лин. Ьава океаны — к. Ьава 2. Лэклэк, киц канат-ларын салмак кына кагып, haea океанын кисеп утте. Соц. Тат. Ьава сигналы (тревогасы)— Ьава-дан Ьежум иту куркынычы, Ьавада дошман самолетлары курену турында белдеру сигналы, haea сигналы ишетелэ. Самолетлар очып килгэн тавыш якы-ная. кечэя бара. Ф. Кэрим.—Ьэркенне берничэ тапкыр haea тревогасы, балалар белэн метрода куна-быз. Т. Гыйззэт. Ьава шары—1) сферик, шар сыман аэростат. Самолет тэрэзэсеннэн карап барган Гел-сем апага тенлэ Мэскэу естен каплап алачак haea шарлары куренеп калды. Г. Гобэй; 2) Ьавадан жинел газ белэн тутырылган бик юка, карындык сыман тышчалы шар (балалар уенчыгы). Ьава упкыны — Ьавада температура, басым узлеге белэн аерылып торган урын (мондый урыннан узганда очкыч аппарат кинэт биеклеген югалта, тубэнгэ уба). Ьава чистарт-кыч—Ьаваны чистарту, сафландыру ечен махсус жайланма, тузан йоткыч. влкэн тракторчы, люкны ачып, шатун болтларын, haea чистарткыч белэн карбюраторны тоташтырган шлангларны карады. Ф. Хесни. Ьава жылыткыч — Ьава жылыту аппараты. Ьава ердергеч (ергеч) — домна миченэ Ьава биреп торучы машина. Тирэн-тирэн сулап, haea ергеч Кара кумерлэрне яндыра. В. Мифтахов,
ЬАВ
817
ЬАЙ
т
с и н
I.
1-
1-
•ч
О Ьава алу — саф Ьавада йеру, ял иту. [Ж,иЬан-гир]. бераз haea алыйм дип, урамга атлады. Г. ИбраЬимов. Ьава ачылу — аязу, Ьава яхшыру. Март, бураны купме дуламасын, Курчг, haea ничек ачыл-ган. Сов. эд. Ьава баганалары — буш, нигезсез, конкрет булмаган нэрсэ турында. БаЬави — haea бага-наларына таянырга белми. Аныц таянычы кузгэ куренеп торсын. А. Расих. Ьава белэн туену (туе-нып тору) — ашамыйча тору, бик аз ашап яшэу. Ьава сугу — кояш нурларыннан башнын артык кы-зуы аркасында, кечле авыру хэле барлыкка килу. Ки м;эй фаслында берэуне haea сукса эсселектэн, Эчзр булса бу чэйне ул, котылыр ул шул афэттэн. Бэет. Ьава утыру — кеннэрнен явым-тешемсез булып китуе турында. Бавалар утыру белэн, фронт тормышы яцадан элеккечэ дэвам итэ башлады. Каз. утл. Ьавага ату—1) юрамалый, куркыту ечен генэ ату; 2) алдан сейлэшу буенча кисэту, сигнал биру ечен ату; 3) тезэгэн ноктага, мишеньгэ тидерэ алмау. Ьавага ашу — 1) биек булып, куккэ кутэрелеп тору. Ерактан ук Ьавага ашкан мэЬабэт таш пу-латлар куренэ башлагач, Мортазин бетен гэудэсе белэн алга таба иелде. Г. Эпсэлэмов; 2) бик нык шатлану, рухлану. Ьавага кутэреп мактау—к. куккэ кутэреп мактау.— Газеталар------аларны [эш ал-
дынгыларын] Ьаваларга кутэреп мактау ечен аллы-гелле сузлэрне кызганмыйлар. Ичмасам, нэниен генэ булса да, безнец ишелэргэ калдырсалар икэн. С. Рафиков. Ьавага кутэру—1) бик нык мактау. дтием, бер Караганда,-----Ьавага кутэрэ. Икенче
Караганда, бетенлэй хурлап ташлап, эн;ирдэ калдыра. Г. Галиев; 2) шартлату, жимеру, юкка чыгару. Эйдэгез, явызлар оясын Кел итеп кутэрик Ьавага. М. Жэлил. Ьавага очу—1) кечле шартлаудан жиме-релеп, кубарылып, югарыга атылу; юкка чыгу. Крепость естенэ бомбалар ява башлый. Йорт тубэлэ-ре, тебе-тамыры белэн юан-юан агачлар. ташлар Ьавага очалар. Э. Касыймов; 2) парга эйлэнеп таралу, юкка чыгу (сыеклыклар турында); 3) юкка чыгу; нэрсэдэн дэ булса арыну, котылу яки мэхрум калу. [Исмаевныц], тэмэке тетене белэн бергэ, нинди борчулары Ьавага оча икэн? Г. Бэширов; 4) файда-сызга, бушка булу; эрэм киту. Иртэгэ туй кунакла-ры килергэ тиеш, иртэгэ никах мээн;лесе, димэк, шулай итеп, Зэйтунэ ечен моца кадэр булганнар барысы да Ьавага оча дигэн суз. Ф. Хесни; 5) хыял i белэн мавыгып, тормыштан аерылу, тирэ-якны кур-мэу, исэпкэ алмау турында.— Канатлану — эйбэт нэрсэ, лэкин,— профессор ике кулын канат сыман итеп селкеп алды,— Ьаваларга очып китмэгез. Г. Эпсэлэмов. Ьавага чыгу — 1) саф Ьавада йеру, I ял иту.— дйдэ, Ьавага чыгыйк, башыц авыртканы да I бетэр шунда. С. Рафиков; 2) эвф. табигый йомыш-ны утэу. Тенлэ бер [офицерны] Ьавага чыккан э/си-реннэн, башына капчык кидереп, урлап алып кит-| кэннэр. Э. Маликов. Ьавага чею — 1) кемне дэ булса, куллар белэн тотып, югарыга ыргыту, чею (мактау, ’соклану, шатлану хислэре белдереп). Боз батырла-ры очучыны кутэреп алдылар, иркэлэп, сееп, Ьавага чеяргэ тотындылар. А. Алиш; 2) артык мактау. Ьавада асылынып (эленеп) калу (тору)— 1) утэлмэу, тормышка ашмау яки ашырылмау. Бюро карары Ьа-taoa асылынып тора. И. Гази. Кайгырту башланды-мы, ул [билгелэнгэн эш] инде Ьавада эленеп кал-мый. С. Рафиков; 2) хэл ителмэу, чишелмэу (язмыш, мэсьэлэ Ь. б.). [Мэхмут Закирга:] Кеше язмышы-ныц Ьавада асылынып торуы бер дэ уйландырмый-мы? Ф. Хесни. Ьавадагы кош — ирекле, уз иркендэ-ге (кеше турында). Фатыйманыц кыз чагы — Ьава-i/агы кош чагы. Г. Тукай. Ьавадагы кош кебек (ши-
152 А-532
келле)— ирекле рэвештэ. Ьавадагы торна — хыял, тормышка ашуы шикле булган нэрсэ; тормышка аш-мый, утэлми торган нэрсэ. Басма газета, ни булса да. Ьавадагы торна иде, аца карап Габдулла кулында-гы чыпчыгын да очырасы килмэде. Э. Фэйзи. Ьава-дан алып сейлэу — к. тушэмнэн алып сейлэу. Ьа-вадан торна санау — мэгънэсез, кирэксез эш белэн шегыльлэну.— Юк инде. Гриша... Син мица Ьавадан торна санарга кушма. Р. Ишморат. Ьавадан теш-кэнне кету — к. куктэн тешкэнне кету. Ьаваны яру (кису)—кечле янгырау турында. Хекем бара. Совет законнары суд залыноа Бава ярып яцгырап китэлэр. h. Такташ. Ьавасы тешу — Ьавалылыгы юкка чыгу, тэкэбберлегеннэн кайту. Ьавасына муафыйк— урынына карап тиешле, ярый торган. Бавасына муафыйк гэплэр сейлэп, Тозак, ау килзштереп кормак кирэк. Акмулла.
ЬАВАЛАНУ ф. Масаю, эрелэну, кэпрэю, тэкэббер-лэну. [Мортазинныц] Ьавалану, масаю, кешелэргэ тупас мегамэлэ курсэту кебек дорфа сыйфатларын бик нык тэнкыйтьлэделэр. Г. Эпсэлэмов. Атасыныц байлыгына Ьаваланып,----Мирза егет чагында да
бас куп кешелэргэ зарар салды. Г. Толымбай.
ЬАВАЛАНУЧАН с. Ьаваланырга, масаерга ярату-чан, узен Ьавалы, тэкэббер тотучан.
ЬАВАЛАУ ф. Канатларын жэйгэн килеш, Ьавада йезу (кайбер кошлар турында). Агыйделкэйлэрнец чыктым, Ьай, буена, Лачын кошым чейдем суерга; Баваламый лачын, типми лдэнлек, Салкын килер кыш ла бу елда. Жыр.
ЬАВАЛЫ с. Тэкэббер, масаюлы; горур, узен бик эре тота торган.— Кызларныц шул булыр инде аларныц, алар Ьэрвакыт шулай Ьавалы булалар. Г. Камал. [Оксана:] Куцелецэ авыр алма. Рабига. малаец Ьавалы. Ш. Бикчурин. | рэв. мэгъ. Авыруны ул те-лэмичэ генэ, эре генэ. Ьавалы гына кыланып карады. Н. Фэттах.
ЬАВАЛЫК, ЬАВАЛЫЛЫК и. Ьавалы кешегэ хас сыйфатлар. Сэкинэ рэсемнец кузлэренэ тутырып карады. Анда Ьавалык та. юксыну да, моц да чагыла кебек. X. Хэйруллин.
<> Ьавалылыгын шиндеру—к. кикриген шинде-РУ-
ЬАВАСЫЗ с. Ьавасы бозылган, тынчу; начар Ьавалы. Ансыз да тыгыз, Ьавасыз мэктэптэ тын алырга эн;ай калмады: тузан кутэрелде, шау-шу кузгалды. Г. ИбраЬимов.
ЬАВАСЫЗЛЫК и. Ьава (1 мэгъ.) булмау хэле. дгэр Ьава булмаса. кешелэр вэ хайваннар Ьавасыз-лык вэ беркулектэн улэрлэр иде. Г. Тукай. Силос ечен Ьавасызлыкныц иц кирэкле бер шарт икэнен белэсец инде. А. Расих.
ЬАЙ ы. 1. Соклану, шатлану яки кечле гажэплэну, курку хислэрен белдеру ечеи кулланыла. Туй уз-ганчы Ьай да Ьай. туй уткэннэн соц вай да вай! Мэкаль.— Бай, Ьай, теле бу кызныц, э?!—диде Хи-сами. Г. Минский. Бай. Ьай, озын бармакларым, Кулларымныц тармаклары. Кети-кети уйнашырга Бигрэк эн;айлы кармакларым. Д. Аппакова. II Кинэт искэ килгэн фикерне эйткэндэ кулланыла.— Бай, онытып торам икэн! Сейл.
2. Укену, ачыну, хэсрэтлэну хислэре белдеру ечен кулланыла. Бай. егетлэр, нишлэдем, дле дэ китэ ислэрем. Н. Исэнбэт. Бай, гомерлэр... утте-китте, Кая китте ул заман. Ш. Бабич.
3. Шиклэну, борчылу хислэрен белдеру ечен кулланыла.— Бай, кызым, ата-анацнан мица суз була курмэсен. Ф. Эмирхан.— Бай, бер-бер хэл булмаса гына ярар иде. А. Эхмэт.
ЬАЙ
818
ЬАП
“4. Бик нык [ачулану хисе’" белдеру Гвчен« тиргэу сузлэре янында,кулланыла.—Jiau мэлгунь! Деньяда синнэн дэ начар, синнэн дэ намуссыз, синнэн дэ йе-{ээксез,: куркак кеше булырмы? Ш. Мехэммэдев. Хэмзэ бай:] Бай ацгыра. эцебегэн нэрсэ! Г. Камал.
5.	Искитмэу яки келеп,кимсетеп карау хислэрен белдеру ечен кулланыла.— Бай, белэм мин аны, кыз-ларныц, .Нургали абый" дип, янында бвтерелеп йергэннэрен бик ярата ул! Э. Еники.— Ьай, Хэмит кебек арысландай егеткэ пуля тияме соц? Р. Ишморат.
6.	Кемгэ дэ булса мерэжэгать иткэндэ яки малларны куганда эндэшу, кычкыру ечен кулланыла. Теге кеше, аца таеыш биреп:—Май, буре дигэн &оан-вар, бу хэтле ашыгып кая чабасыз?—дип сораган. Н. Исэнбэт. Егет тагы:— Ьай! Ьай, малкайлар!— дип, агпларны кузгатты. Г. ИбраЬимов.
7.	Жырларда ялгаучы музыкаль фраза буларак кулланыла. Ир-егеткэйлэргэ лэй, дуслар. Мал ки-рэкми, Иай, кирэкми, Кыйгач кашлы, зифа буйлы. Зифа буйлы яр кирэк. Жыр. Шулай булгач. Иай, сандугач, Чэчлэр чэчкэ ничек бэйлэнсен. Жыр.
ЬАЙДАЛАУ ф. сейл. к. Ьайтлау. Безнец акырып-бакырып Иайдалавыбызга карап, атлар бер генэ ат-лыйлар да таеп тезлэнэлэр, егылалар. Г. ИбраЬимов.
ЬАЙ-ЛИ ы. Татар жырларында ялгаучы музыкаль фраза буларак кулланыла. Бай-ли, Щэмилэ, Ж,эй кеннэре ямьле лэ. Жыр.
НАЙТ ы. 1. Хайваннарны куганда яки жэнлеклэр-не куркытканда кычкыру ечен кулланыла.— Байт!— дип кычкырып эуибэрде [Шэмси]. Куян. терт-терт сикергэлэп, ашыкмыйча гына эремнэр арасына кереп китте. Г. Бэширов.— Ьайт.фью! Акбуз бетен кечен биреп алга ыргылды. Г. Гобэй. II Кемгэ дэ булса мерэжэгать итеп эндэшкэндэ эйтелэ. Гайшэ чабагач кутэргэн, Шакир аны куа, арттан келешкэн та-вышлар килэ: .Байт! Тот! Жибэрмэ!" Ф. Бурнаш. [Гашыйка:] Байт, егет, сиздек эшецне, коярбыз тешецне! А. Эхмэт.
2. Хуплау, дэртлэндеру хислэре белдеру ечен кулланыла. Берсе тыпыр-тыпыр бии башлый, икенчесе экрен генэ: .Байт! Байт! Бас шулай, Найт!"— дип кычкырып тора. X. Садрый.
ЬАЙТЛАУ ф. „Найт, Ьайт* дип кычкыру, шундый тавышлар белэн куу (атны, башка терле малларны Ьэм жэнлеклэрне).
ЬАЙТТИ и. сейл. Атны куалап кычкырганда эйтелэ. Ул чыбыркысын шартлатып куйды.— Байтти! дйдэ, алдырыгыз, арысланнарым!---Байт, хайван-
кайлар. сиптерегез! X. Кэрим.
ЬАЙТ-ЬАЙТЛАУ ф. к. Ьайтлау. Урман авызын-да---пар ат куренде. Кешесе, тарантасныц чума-
нына баскан килеш, болай да лдан-фэрманга чапкан атларга дилбегэ очы белэн селтэнэ-селтэнэ, Иайт-Иайтлап килэ иде. Г. Гобэй.
ЬАЙ-ЬАЙЛАУ ф. ,Ьай, Ьай" дип кычкырып, шат-лаиу, гажэплэну, курку Ь. б. ш. хислэрне белдеру. Мансур----тиле кебек эле кычкырып Иай-Иайлап
келде, эле м;ыр башлады. Г. Эпсэлэмов.
ЬАЙ-ЬАЙЛАШУ ф. к. Ьай-Ьайлау. Вэли бай малай-лары----шатланып. Иай-Иайлашып тордылар. Г. То-
лымбай.
ЬАЙ-ЬАУЛАУ ф. к. Ьай-Ьулау. Без дэ торып бас-тык, атны куарга, Иай-Иаулап кычкырырга тотын-дык. Н. Фэттах. Менэция шуны гына кеткэн иде. Бай-Наулап элеп алды. Б. Камалов.
ЬАЙ-ЬУ ы. 1. Эшкэ, берэр нэрсэгэ эйдэп, дэрт-лэндереп кычкыруны яки малларны кычкырып куу
тавышларыи белдерэ. Ат эйдэучелэрнец Иай-Иулары ишетелу. | | Неводчыларныц Най-hy тавышлары ишетелеп, аныц куцелен эллэ нишлэтеп, борчып э^ибэрделэр. Ш. Камал.
2. и. мэгъ. Терле рухи хислэргэ (шатла ну, борчылу, укену, ачулануга Ь. б.) бэйлэнешле шау-шу, ыгы-зыгыны белдеру ечен кулланыла. Бетен сарай зче тавыш. кычкырыш, Най-hy белэн тулды. К. Насыйри. Бай-Иудан нэрсэ кетмэ, Иц элек орлыкны чэч. М. Гафури.
ЬАЙ-ЬУЙ ы. к. Ьай-Ьу 2. Алып килгэн баллар эчелэ, пешерелгэн ашлар ашала башлады. Бай-Иуй кирэкме, эн;ыр кирэкме, бию кирэкме — берсе дэ калмады. М. Эмир. Ераклашкан ат тоягы, Иай-Иуй тавышлары [ишетелэ]. Н. Исэнбэт.
ЬАЙ-ЬУЛАУ ф. Ьай-Ьу тавышлары чыгарып кычкыру, шаулашу, шау-гер килу. Бурелэр бигрэк тэ яшь колыннарга ябышучан була. Шуца курэ ат саклау-чылар, утлар яндырып, Иай-Иу лап, теннэр буе йокламый йерилэр. Г. Эпсэлэмов. Бай-Иулап арбаны селкетэ, этэ Иэм атны куалый башладык. А. Гыйлэжев.
БАМ аваз ияр. 1. к. hay. Кайдадыр бер ат кеш-нэде, haM-haM дип, кызу гына этлэр ереп алды да, авыл тынды. Г. ИбраЬимов.
2. Нэрсэне дэ булса кинэт капканда, тешлэгэндэ барлыкка килгэн тавышны белдерэ (гадэттэ эт турында). Кечеклэрнец берсе узлэренэ кергэн курше этен узенец энисенэ охшатып йегереп барган иде, теге эт .haMl’ иттереп бер якка чееп ташлады. М. Гафури.
ЬАМАЛАУ ф. сир. Ьам-Ьам дип еру. II рэв. мэгъ. Туктаусыз Ьам-Ьам дип. [Этлэр] Иамалап-Иамалап ерделэр. М. Эмир.
ЬАМАН рэв. 1. Гел, Ьэрвакыт; езлексез, бертуктаусыз. Баман, Йаман майлы ботка булмый. Мэкаль. Кечле дицгезне ярып, кораб Йаман алга бара. А. Алиш. Бишьеллыкныц беек гигантлары Йаман усэ, Баман куккэ таба урелэ. Ь. Такташ.
2. Хэзергэ чаклы, шушы вакытка кадэр, элегэчэ. Кошлар кайта безгэ. син Йаман юк, Син Йаман юк, никтер килмисец. С. Хэким. Аныц — яцагындагы ярасы Йаман тезэлеп, ялганып эцитми. А. Шамов.
3. терк. функ. Барыбер, шуна карамастан. Буре-не купме ашатма, Йаман урманга таба карый. Мэкаль. Бабай бик куп яшь яшэгэн, карт ул узе, Лэкин Йаман сэламэт ул, матур йезе. Г. Тукай.
О Ьаман (да) эле — Ьаман да, шушы кенгэ кадэр. Моннан э/fude ел элек утыртылган Корчаксай урманы Йаман эле бурэнэ бирэ алмый. К. Нэжми. — Кояш нурлары Йаман да эле якты. Р. Ишморат.
ЬАМАЮН и. иск. к. Ьомай. Куктэ очкан кошныц исеме Бамаюнмы, сэмрэу кошмы? Дэшмэвегез эре-лек билгесеме, Онытуыгыз эллэ шушымы? Э. Фэйзи.
ЬАП I ы. 1. к. Ьоп. Кайда соц пескэе? Поскан ул, кур, уйнап, Орчыкта кузкэе, Ыргый ул, ыргый — han! Н. Исэнбэт.
2. «Тукта, житэр, булды" дигэн боеру мэгънэсен белдерэ. [Лоточы:] 32. [Кэрим:] Бап! Фатир булды. Г. Камал.
ЬАП II аваз ияр. Эйберлэр бер-берсенэ бэрелгэндэ, нэрсэгэ дэ булса сукканда яки эйбер ауганда барлыкка килгэн сангырау тавышны белдерэ. [Киндер станында] керелэр парлап биеп тора, .Бап та Иоп" дип, кылыч кул чаба. Ш. Маинур.
ЬАПТЕЧУ аваз ияр. Течкеру тавышын белдерэ. Кочакла да кызны, син эйт имеш: ,Мин...Иаптечу, сине...Иаптечу“. М. Жэлил.
ЬАП
819
НИМ
БАПЫЛДАТУ дб.^Ьап иткэн тавыш ‘ чыгару. Ак-тырнак, тиз генэ икмэккэ сикереп, узенец зур авызын йапылдатып, аны шундук йотып эцибэрде. Ак юл.
БАПЫЛДАУ ф. свйл. han-han дип кычкыру. ha-пылдап, кул сугып бию.
НАУ, ЬАУ-ЬАУ аваз ияр. Эт ергэн тавышны белдерэ. Акбуз, ярым ачулы тавыш белэн:— hayl— диде. Ят кеше лып туктады. Г. Гобэй. .Вау!" да .вау!', .hayl" да .hayl", бертуктамый этлэр врэ. Г. Тукай.
ЬАУЛАУ ф. 1. hay-hay тавышлары чыгару; еру. Артында йез эт hayламаган буре буре буламыни? Мэкаль. Сирэк-сирэк этлэр hay лап ала. Н. Баян.
2. к. Ьау-Ьаулау 2. [Генералныц сэламлэвенэ] безнец рота hay лап эцаваплады. А. ТаЬиров.
3. куч. гади с. Кемне дэ булса бик каты тиргэу, сугу; яманлау. Эт кеби hay лап яманым, куз йома-лар яхшыма. Г. Тукай.
ЬАУЛАШУ ф. Берничэ этнен берьюлы ерулэре турында. Куперне чыккач, бетен урам этлэре, hay-лашып, [тарантасны] озата киттелэр. М. Гали.
ЬАУЫЛДАШУ ф. сир. к. Ьаулашу. Сеям барын: ---Тыныч кичтэ челэн тавышларын, Ьауылдашып этлэр ергэнен. Ш. Медэррис.
ЬАУЫЛДАУ ф. сир. к. Ьаулау 1. Этлэр, бик каты Ьауылдап врэ-ерэ, бурев» ташланваннар. Экият.
ЬАУ-ЬАУЛАУ ф. 1. к. Ьаулау 1. Капка шакыл-даткан тавышка курше-кулэннен этлэре кутэрелделэр. Боларныц hay-hay лап ерулэренэ хуэца узе дэ уянды. Г. ИбраЬимов. hay-hay лап кутэрелгэн кечеклэр озак тынычлана алмадылар. А. Расих.
2. Куп кешелэрнец терле тавышлар белэн (бигрэк тэ анлашылмаган телдэ) кычкырулары турында. Ул арада каршы як окоплардан, hay-hayлап, кешелэр кутэрелеп чыктылар. Ф. Хесни.
3. куч. 'гади с. к. Ьаулау 3.— Ж,айларына торып ансы бик яхшы итэсец,— дип куйды Гвбэдия.— юкса алар хэзер hay-hayxan элеп алырга гына торалар. И. Гази.
ЬАУ-ЬУ ы. к. Ьай-hy. Малайлар,---hay-hy килеп,
сызгыра-сызгыра, яцадан туп артыннан чаптылар. Г. Мехэммэтшин.
ЬАУ-ЬУЛАУ ф. к. Ьай-Ьулау. [Янгынчылар] hay-йулап ни тырыштылар инде, шулай да сигез хуэца-лык урынында кара кумергэ эйлэнгэн баганалар,--
илэмсез зур эцимерек мичлэр генэ велешеп калды. А. Гыйлэжев.
ЬАЧ .аваз ияр. Течкеру тавышын белдерэ. .Яшиным’ дим дэ .йач" дип бер твчкерэм. М. Жэлил.
БАЦ аваз ияр. Аккош кычкырган тавышны белдерэ. Аккош китэ ,йац" итеп, Исэнлэшеп моцлы итеп. М. Укмасый.
ЬА-ЬА, БА-БА-БА аваз ияр. Кычкырып, шаркылдап келу тавышын белдерэ. Кемнэрдер келеп тэ эци-бэрде:— ha-ha-ha! Тэтеми шул1 Калэцасы симез. Г. Бэширов. [Факийэ келеп:] ha-ha-ha! Анда син бар идецмени? Мин белмэдем. Ул кадэр куркыт-маган булыр идем. Г. Камал.
ЬЕ'ы. 1. Гажэплэну, аптырап келу яки мыскыл-лау, шиклэну хислэрен белдеру ечен кулланыла. Ьэдия, зэЬэрлэнеп, башын селкеп куйды.— he, алай икэн! Э. Еники.— he... алай булгач, нишлэргэ соц? Г. Бэширов.
2. Канэгатьлек, жинелчэ горурлык хислэрен белдеру ечен кулланыла.— he, йоклатырсыц Хэйру к аб-зацны [каравылда торганда], мамык тушэктэ генэ йокларга ярата ул. А. Алиш.
НЕЙ ы. к. Ьай.— Ьей, кызлар алар бурэнэ яры-гыннан да келэлэр. Р. Ишморат.— Вей, йокладыц мэллэ!—дип, биясенэ кычкырып эцибэрде Гафият. И. Гази.
ЬЕМ ы. к. he. Ж,эгъфэр .heM" дип ачынып елма-еп куйды, лэкин эцавап кайтармады. А. Расих. — Ьем!.. Эшлэр бер дэ ипкэ килми. Нишлэтергэ инде бу кызны? М. Фэйзи.
hEh ы. к. he.— heh, болар кая баралар икэн?— дип гаэцэпсенеп кычкырып калды ул. улэн арасына кереп яшеренгэн килеш. Г. Галиев.
ЬЕ-ЬЕ аваз ияр. Жинелчэ генэ келеп кую тавышын белдерэ. Идрис, келэсе килмэсэ дэ, he-he-he дип келде, тик тегенец шаярырга исэбе юк иде. А. Гыйлэжев. Экбэр, ялт менеп, бер эрэцэне кутэреп тэ тешэ. Авызы колакларына эциткэн.— .he, he, he... кычыткан ич бу!" Г. Гобэй.
БИ ы. 1. Кетелмэгэн хэлдэн туган гажэплэну, аптырап калу яки соклану, канэгатьлек хислэрен белдеру ечен кулланыла. .hu, еланнар,— дигэн эби карчык,— Сез йерисез икэн монда качып!" Ш. Маннур. .hu, денья бэясе кеше инде бу Нэфисэ! Бер эцирдэ юк инде андый бутэн, кая ул". Г. Бэширов. [Фатиха:] hu, синец естэлец узец шикелле у к ялт итеп тора! А. Эхмэт.
2. Шелтэлэу, ризасызлык хислэре белдерэ.— hu... Синец чыпчык кебек черелдэвецне кем ишетсен,— диде Мицнурый. Г. Эпсэлэмов.— hu, яхшыдан яман туган нэреэ, оятсыз! Г. Камал.
3. Искитмэу, борчылмау хислэрен белдерэ.— Ли, Шакир,— диде ул, кулын селтэп.— сез яшь кешелэр ич! Икэудэн ечэу, ечэудэн дуртэу булырсыз эле. Э. Еники.— hu, аныц нэрсэсе бар?— дип каршы теште Вафа. Э. Фэйзи.— hu-и, безнец ечен бу яцалык тугел. М. МэЬдиев.
ЬИБЭ и. иск. кит. Булэк; бушлай биру, багыш-лау.— Ярый. Мээцит эфэнде, моны бурычтан сана-мыйбыз инде, йибэдэн булыр. 3. Бэшири.
Ьибэ иту (кылу)— 1) булэк итеп биру; 2) багышлау, корбан иту. Атам ул, мал табып, балам дигэн дэ тэрбия кыйлган: Анам ул ниндэен татлы йокыла-рын Ьибэ кыйлган. М. Гафури.
БИЛАЛ и. иск. Яна туган ай, айнын бер чиреге. Куз тегеп баксам эгэр дэ тормышымныц кугенэ, Яшь Ьилал урынында — анда тулган айныц яктысы. Г. Тукай.
БИММЭТ и. кит. 1. Тырышлык, телэккэ омтылу-чанлык. Байлык эле дэ бар... Эш башларга шул эцитэр, тик Ьиммэт кенэ кирэк. Атайдан мал, миннэн гыйлем белэн Ьиммэт! Г. ИбраЬимов. II Кыюлык, егетлек, гайрэт. Сугышта барлык дэрте. Тик эцитмэде (шммэте. X. Кэрим.
2.	Ярдэм, игелеклелек, юмартлык. Бу эшлэр йэм-мэсе дэ сезнец Ьиммэтегез белэн булды. Г. Газиз.
3.	Намус, абруй, дэрэжэ. Ир кешегэ Ьиммэт дигэн нэреэ кыйммэт. М. Гафури. Олылык бишмэт белэн тугел, Ьиммэт белэн. Мэкаль.
4.	Хермэт, игътибарлылык. [Халси:] Вай, рэхмэт синец Ьиммэтецэ. Ш. Камал.
Биммэт иту (кую, кылу)—тырышу, телэккэ, максатка омтылу. Виммэт иткэн тауларны кисэр. М. Гафури. Биммэт иясе—яхшылык телэуче, ярдэм-чел, эчкерсез, юмарт кеше. [Халси эфэнде:] .Вим-мэт иясе" дигэн юмакайлавыцнан тел тебец кая барганлыкны ацлыйм. Ш. Камач.
О Биммэт салу—кыюлык, гайрэт, кеч биру. Хатын бу суз белэн up куцелене алды, Ир куцеле-нэ янэ Ьиммэт салды. Мехэммэдьяр. Биммэтен куру — файдасын, игелеген куру, нэрсэдэн дэ булса тиешенчэ, тулысынча файдалану. Абыстай бар
52*
НИМ
8z0
ЬИЧ
малныц Ьиммэтен курэдер, тора белэдер. Ш. Мехэммэдев.
ЬИММЭТЛЕ и. кит. 1. Кыю, гайрэтле, тырыш. Ьиммэтле ир кукрэк киереп алга барыр. М. Гафурн.
2.	Ярдэмчел, нгелекле, юмарт. Кур, — Аптул. менэ нинди Ьиммэтле кеше синец булачак кодац! Ф. Хесни. Мирза узе дэулэтле, фэкыйрьлэр ечен Ьиммэтле----бер кеше булган. С. Жэлэл.
3.	Намуслы, абруйлы, дэрэжэле. Бервакыт бит — Хафиз да еяздэ, шэЬэрдэ Ьиммэтле сэудэгэрлэр арасында нинди шеЬрэт казанган иде. Г. Гали. II Хермэтчел, нгътибарлы (башкаларга карата). Ьиммэтле кешедэ миннэтлек юк. Н. Исэнбэт.
4.	Файдалы, куркэм, игелекле.— Ьиммэтле эшкэ, бабаларыбыз калдырган васыятьне утэу эшенэ мал тугел. ядан фида! Каз. утл.
ЬИММЭТЛЕЛЕК и. Ьиммэтле булу сыйфаты.
ЬИММЭТЧЕЛ с. к. Ьиммэтле.— Болай Ьиммэтчел кеше инде узе Эхмэдулла. Э. Фэйзи.
ЬИНД и. Ьиндстанда яшэуче теп халыкнын атамасы Ьэм шул халыкнын бер кешесе. Ьиндлар—матур халык. Алар, гадэттэ, зифа буйлы, ачык, ме-лаем йезле, йомшак, нэфис хэрэкэтле. Каз. утл. Кул кысышыйк гарэп чулгндэ, Негрны без, Ьиндны уз курик. М. Хесэен. II с. мэгъ. Ьинд халкына караган, Ьинд халкына менэсэбэтле. Ьинд теллэре. Ьинд биюе. II Ьиндстанда ускэн, житештерелгэн. Ьинд чэе.
Ьинд зэгъфраны бот.— тамырыннан сары буяу Ьэм ачы аштэмлэткеч алына торган улэн усемлек; русчасы: куркума. Ьинд камышы — бамбук. Ьинд сусе — кеньякта усэ Ьэм сусе тупас тукыма хэзерлэу, бау-арканнар ишу ечен кулланыла торган улэн усемлек.
ЬИНД-ЕВРОПА: Ьинд-европа теллэре лингв.— Азия Ьэм Европага таралган хэзерге Ьэм борынгы кардэш теллэр группасынын гомуми атамасы.
ЬИНДИ и. Ьннди телендэ сейлэшуче Ьинд. Нэфи-сэнец тавышында бер аЬэц бар ниндидер; Кенчыгыш-тан килгэн, ахры, чыганагы — Ьиндидер. С. Баттал.
Ьннди теле — Ьиндлелэр сейлэшэ торган эдэби тел. Совет кешесенец Ьинди телендэ сейли алуы делегатларга аеруча ошады. М. Мэхмугов.
ЬИНДЛЫ и. к. Ьинд. Гаурэтлэрен генэ ерткэн елтыр кара тэнле, башларына ак чалма кигэн Ьиндлылар тораклары арасында терле эшлэр белэн мэшгульлэр. Ф. Кэрим.
ЬИНДСТАНЛЫ и. Ьиндстанда туып ускэн, шунда яшэуче; Ьиндстан кешесе.
ЬИНДУ и. Ьинду динен тотучы Ьинд(лы). [ЬияЭ-станда\ текэ тауга чокып казылган мэгарэлэрнец саны утыз дурткэ лдитэ. Аларныц уникесе буддист-Лар, уналтысы Ьиндулар Ьэм алтысы ядайнистлар-ныц гыйбадэтханэлэре Ьэм монастырьлары булган. М. Мэхмутов.
Ьинду дине — брахман Ьэм будда диннэре ниге-зендэ барлыкка килеп, хэзерге Ьиндстанда хакимлек итэ торган дин. Ьинду динен тоту.
ЬИНДУСТАНИ: Ьиндустани теле — XII—XIII га-сырларда Ьиндстанда кин халык массасына беркадэр анлаешлы буларак тезелгэн елкэара тел. Ьиндустани теле нигезендэ ике эдэби тел туа: берсе — ме-селманнар арасында таралган урду, икенчесе — Ьиндлелэр куллана торган Ьинд теле. М. Мэхмутов.
ЬИ'НДЧЭ рэв. Ьиндлелэр кебек. Асия кубрэк чегэнчэ яки Ьиндчэ — муеннарын, ицбашларын уйнатып биеде. Г. Эпсэлэмов. II с. мэгъ. Ьиндлелэрдэ булган, кулланылган. [Кулъязманыц] икенче буле-гендэ саннарныц Ьиндчэ * - - шэкеллэре турында суз бара. Сов. мэк.
ЬИНДЫБА и. бот. Катлаулы чэчэклелэр семьялыгыннан улэн усемлек (тамыры кофега кушу ечен кулланыла); русчасы: цикорий. Бабам, бусында инде зэцгэр Ьиндыбага курсэтеп, чэчэктэн урнэк ал дип, тагын ым кага. Г. Хэсэнов.
ЬИНДЫБАЛЫ с. Ьиндыба катнаштырылган, составында Ьиндыба булган. Ьиндыбалы кофе.
ЬИЧ I рэв. 1. Бетенлэй, бер дэ. Урдэк биргэн каз алыр, Ьич бирмэгэн ни алыр? Мэкаль. Ул алан-ныц тирэ-ягы булган Ьич кеше аягы тимэгэн саз-лык. Э. Исхак. Чацгылар китте, Тубэнгэ шуып. Ьич мемкин тугел Х^итэргэ куып. К. Нэжми. II Бер-кайчан да, Ьнчбер вакытта, мэнге. Купне куган кешенец Ьич эше бетмэс. Мэкаль. Куцелем минем япь-яшь калыр, Ьич картаймас. Г. Тукай.
2. а. мэгъ. Бернинди, бертерле дэ; к. Ьичбер. Оренбургтан киткэнгэ ике ай булса да, кай та-рафларда йергэнецнэн Ьич хэбэребез юк иде. Ш. Мехэммэдев. Ьич эмэллэр таба алмыйм йерэгем яр-суына. Жыр.— Ьич шебЬэ юк, без беек вакыйгалар алдында торабыз. Ш. Усманов.
О Ьич булмаса (булмаганда)— 1) эгэр башка мемкинлек булмаса, сонгы чара рэвешендэ; ахыр чиктэ. Кызганып, Ьич булмаса, кил бер кул бирсэнэ! М. Жэлил. Ул, Ьич булмаганда, моныц белэн туры лдавапны мемкин кадэр сузарга---телэде. Г. Мин-
ский; 2) ичмасам, хэтта. Кен болытлы, Ьич булмаса юк йолдызы. М. Гафурн. Ьич кичекмэстэн ^(кичегу-сез)—бик ашыгыч рэвештэ, тоткарлыксыз.— Йез мец-лэгэн крестьян вэкиллэре Ьич кичекмэстэн солых ясауны талэп иткэндэ, купчеЛ’ге шул у к крестьян балаларыннан торган солдлтларны курэлэтэ улем-гэ алып киттелэр. Т. Гыйззэт.— Ьич кичегусез ата-калагыз,— дип боерды комбриг. Г. Эпсэлэмов. Ьич уйламаганда (кетмэгэндэ)— искэрмэстэн, кинэт. Ьич уйламаганда Гайшэнец анасы — Бэдрия карчык килеп тештг. Г. ИбраЬимов. Чынлап та, Ьич тэ кетмэгэндэ Вэсилэ исеме яцгырап киту бераз исер-теп ташлады мине. Ф. Хесни. Ьич шебЬэсез— к. Ьичшиксез. Улек дисэц — болай улек тугел. Ьич шебЬэсез тере иде ул. М. Гафури. Эгэр ул монда-гы хэлне белсэ, Ьич шебЬэсез. ядэЬэннэм астыннан килеп чыгар иде. Ш. Усманов. Ьич югы(нда)—к. Ьич булмаса. Менэ аныц кемне дэ булса курэсе, кем белэн генэ булса да сейлэшэсе, Ьич югында, бутэн-нэр сейлэшкэнне генэ булса да тыцлыйсы килэ башлады. Г. Бэширов.— Ьич югы, сез тургэрэк уза те-шегез, Экълимэ. Бала-чага кебек, ишек тебендэ таптанып торасыз. Ф. Хесни. Ьич юк — бетенлэй алай тугел. Ьич юкка — бернинди сэбэпсез яки ни-гезсез. Ьич юкка рэнядету.
ЬИЧ- II Кайбер кушма алмашлыкларда инкярны (юклыкны) белдерэ торган беренче кисэк; мэсэлэн: Ьичкем, Ьичкайчан, Ьичкайда, Ьичнинди Ь. б.
ЬИ’ЧБЕР а. 1. Бернинди, бертерле дэ. Якын-ти-рэдэ Ьичбер авыллар, шэЬэрлэр Ьэм кеше йерерлек юллар да юк. М. Гали. Узебездэ таудай кеч тоя-быз, Курыкмыйбыз Ьичбер янаудан. Ш. Маннур. — Кечкенэ бала кеннэремдэ, Ьичбер эшкэ ярамасам да, атам-анам мине киендереп, асрап устерделэр. Дэрдмэнд.
2. Ьич, Ьич кенэ дэ, беркайчан да. Арба эйтэ: „Кене-тене зштэ йерим. Ьичбер лдигелми тормый-мын". Г. Тукай.— Мондый бэхетсезлеклэргэ очрар-мын дип Ьичбер уйламаган идем. Г. Камал.
3. тарт. форм. Ьичбере, Ьичберсе. к. Ьичкем. Ьичберсенец бу турыда башлап суз кузгатасы кил-мэде. сынатасы килмэде. Г. Гобэй. Гасырлар буе бу чулдэн уткэчдер купме кеше! Бер эз дэ лэкин узеннэн калдырмаган Ьичберсе. Э. Исхак. II Арадан
ьич
821
ьиж
берсе дэ. Кечлэремне мин кара кеннэргэ саклый алмадым, Кеннэремнец Ьичберен дэ ченки ак ди алмадым. Г. Тукай. Вагондагы кешелэрнец Ьичберсе аца таныш тугел. Ш. Камал.
Ьичбер вакыт(та), Ьичбер заман(да)—к. Ьич-кайчан. Читен дэ соц артык Ьичбер вакыт Куреш-мэсне сизеп аерылу. -М. Жэлил. Синдэгедэй гади ха-лыкны, синдэгедэй юмарт халыкны очратмадым Ьичбер вакытта. А. Алиш. Булмаган, булмас бу эш Ьичбер заман. М. Гафури. Ьичбер кайда — к. Ьич-кайда. Ул берэр нэрсэ табу омете белэн залга керде, кухняга кереп чыкты, лэкин Ьичбер кайда ут-та янардай нэрсэ таба алмады. Г. Гобэй. Ьичбер кайчан — к. Ьичкайчан. Ьичбер кайчан лэкин иркэ м;ырчы, Ялкаулыкныц дусты булмадым. К. Нэжми. Ьичбер кем — к. Ьичкем.— Карацгы тэн белэн иярле аттан башка безгэ Ьичбер кем ярдэм кылмаса кирэк. Г. ИбраЬимов.— Ьичбер кем дэ минем шикелле ашыкмый. Г. Камал. Ьичбер кеше — к. Ьичкем. Борын-борын заманнарда монда болай бакча булмаган: Ул чагында монда Ьичбер кеше килеп сарайлар да салмаган. Ф. Бурнаш. Ьичбер нинди — к. Ьичнинди. Ьичбер нинди чагыштыруларга карамастан, Искэндэрев ечен „---менэ хэзер минем
алдымда МТС директоры Хэбибуллин утыра" дип ышану — Ьич башка сыярлык тугел. Э. Еники. Ьичбер нэрсэ — к. Ьичнэрсэ.— Миндэ эцитезлек, физик тазалык. Ьичбер нэрсэдэн курыкмаучанлык бар. Т. Гыйззэт. Ьичбер сузсез—бернинди каршылык-сыз, бэхэссез, шунда ук. Аныц пышылдап кына чыккан тавышында кушу Ьэм кушуныц Ьичбер сузсез утэлэчэгенэ ышану тоны бар иде. А. Шамов. Ьичбер терле — к. Ьичнинди. Ьичбер терле кыстау да инде аларга [кунакларга] икенче чынаякны эчертэ алмады. Ф. Эмирхан. Ьичбер хэлдэ — нинди генэ шартларда булмасын, беркайчан да. Марьям Ьичбер хэлдэ аца якынлаша, аныц белэн уйный алмый. Г. ИбраЬимов. Ьичбер жирдэ — к. Ьичкайда. .Ьичбер эцирдэ кайгы вэ хэсрэтлэр ясамыйча, минем суым, саф кемеш кеби, дицгезгэ кадэр тын гына агып барыр иде",— дип сейлэнэ иде [кул]. Г. Тукай.
О Ьичбер шик юк кер. суз.— ап-ачык, бик бнл-геле, бэхэссез. Бу — мэчелэр эше, Ьичбер шик юк, Улэт кенэ тешсен аларга. Ь. Такташ. Ьичбер терле юл белэн — берничек тэ, бернинди чаралар белэн дэ.
ЬИ’ЧБЕРЭУ а. к. Ьичкем. Сорамаска шэфкать Ьичберэудэн, д нык торып керэшеп карарга. Г. Ху-жи.
ЬИ'ЧВАКЫТ(ТА) рэв. Ьичкайчан, бервакытта да. Син Ьичвакыт адашырлык тугел. Э. Ерикэй. Бу егер-ме ел татар сэнгатенэ моцарчы Ьичвакытта ку-релмэгэн искиткеч усу, алга киту Ьэм эцицулэр ки-терде. М. Жэлил.
ЬИ'ЧЗАМАН рэв. сир. к. Ьичкайчан. Туры юлдан адашмас Ьичзаман ул. К. Нэжми.
ЬИ'ЧКАЙДА рэв. Бер жирдэ дэ, беркайда (да). Ьичкайда Ьичбер шикле нэрсэ юк иде. Г. Гобэй.— Алгы аяклары озын булган атныц узганын син Ьичкайда курмэссец. М. Гали.
ЬИ’ЧКАИДАН рэв. Бернинди урыннан да, бер яктан да. Хан кызы актык еметен дэ езде: узенэ Ьич-кайдан ярдэм юклыгын курде. Ш. Мехэммэдев. Квн-нэрнец берендэ чуар тавык каядыр югалды. Эзлэмэ-гэн урынны калдырмадылар,-----Ьичкайдан да таба
алмадылар. А. Алиш.
ЬИ’ЧКАЙСЫ а. Берсе дэ. Ирлэрдэ Ьичкайсында да без уйлаган хэтле мэгънэви матурлык, шигърият булмаса кирэк. Ш. Камал. Сахраларда^ндиллэр'нзел-
мэс, Бакчаларда геллэр езелмэс, Куцеллэрдэ емет янмаса, Ьичкайсы аныц кузгэ куренмэс. Ф. Бурнаш.
ЬИ’ЧКАЙЧАН рэв. Ьичбер вакытта, беркайчан, бервакытта да; бернинди шартларда да. Яулар халык уз иреген, Ьичкайчан башын имэс. Г. Хужи. Ьичкайчан да Ьичбер дошман синец Таптый алмас изге кукрэ-гец. Ш. Маннур. II Мэнге. Бу саубуллашу Газинур-ныц йерэгенз Ьичкайчан онытылмаслык булып урна-шып калды. Г. Эпсэлэмов.
ЬИ’ЧКАЯ рэв. Бернинди урынга да, беркая (да). Моцарчы Ьичкая кузгалмаган Гыйлам;и да аяклан-ды. Г. ИбраЬимов.— Без икэулэп тотынсак, эк;ицу безнец якта булыр, Ьичкая борыла алмас. Ф. Бурнаш.
ЬИ’ЧКЕМ а. Бер кеше дэ, бернинди зат та, бер-кем. Тен йокысы качкан куздэн, Тынгылык юк иде Ьичкемгэ. 3. Мансур. Эйтмим, дустым, Ьичкемгэ дэ: КуцеЛем теште берэугэ. Жыр.
ЬИ’ЧНИ а. к. Ьичнэрсэ. Чулпылар таккан була, Гайбэтлэр саткан була: Ьични белми, Ьич эшлэми, Ирен куркыткан була. Н. Исэнбэт. Мондый чакта ярдэм итми Ьични, Ьичнэрсэ. Э. Баянов.
ЬИ'ЧНИНДИ а. Бертерле дэ, бернинди дэ. Элбэттэ, биредэ Ьичнинди ашлык булуы мемкин тугел иде. Г. Гобэй. Яца колхоз тормышы,---Ьичнинди
кеч-куэт каршы тора алмаслык тау-тау дулкын булып, гайрэтле тестэ алга бара иде. С. Рафиков.
ЬИ'ЧНИЧЕК а. Берничек (тэ), бетенлэй. Y3 илец-нэн качып читкэ киту Ьичничек тэ тугелдер уцай. М. Гафури. Ьадиныц улуенэ Ьичничек ышанасы килми. К. Нэжми.
ЬИ'ЧНЭРСЭ а. Берни, бернэрсэ дэ. Берникадэр вакыт Ьичнэрсэ уйламыйча тик кенэ утырды ул. Э. Еники. Телефонда Ьичнэрсэ ацлый алмаслык шау-шу, ыгы-зыгы чак иде. Г. Бэширов. II Бернинди куренеш, хэл. Фэхри кеше алдында Ьичнэрсэ белэн дэ йезгэ кызыллык китерергэ, узен ким курсэтергэ телами иде. Г. ИбраЬимов.
О Ьичнэрсэдэн хэбэрсез — бернэрсэ белмичэ, ваемсыз рэвештэ. Нэгыйм ейгэ кайткан чакта, Миц-сылу Ьичнэрсэдэн хэбэрсез йоклый иде. Ш. Камал.
ЬИЧСУЗСЕЗ рэв. Каршылыксыз; бернинди каршылык курсэтмичэ, шунда ук; икелэнмичэ.— Аныц Ьэр-бер кушканын Ьичсузсез утэп килдем. Р. Ишморат. — Минемчэ, [кызлар бу эшкэ] Ьичсузсез риза булыр-лар. Т. Гыйззэт.
ЬИЧТУКТАУСЫЗ рэв. ©злексез рэвештэ, бертуктаусыз, березлексез; бер дэ туктап тормыйча. Сэ-гатьлэр буенча Ьичтуктаусыз эшлэп орган белэклэр ял иттеруне кетэлэр. М. Гафури.
ЬИЧТвРЛЕ а. Ьичнинди, Ьичбер терле. Хэзер мин юлдамын — Ьичтерле кеч юлдан чигендгрмэс. Н. Исэнбэт.
ЬИЧШИКСЕЗ рэв. Ьич икелэнеп тормыйча, Ьич шиклэнмичэ; тэгаен. Бу ятимлектэн, бу ялгызлык-тан Ьичшиксез котылырга кирэк иде. Э. Еники. Ул бит аны Ьичшиксез уз анасы дип белер иде. Ycen теле ачыла башлаган та, .энием" дияр иде. Г. Минский. II кер. суз. функ. Элбэттэ, бернинди шебЬэсез. Бу батыр офицер, Ьичшиксез, Мэулиха тутинец Хэйдэр исемле укытучы улы булырга тиеш иде. Г. Бэширов. Крестьяннарныц купчелеге, Ьичшиксез, безнец арттан барачак, ченки эсерлар аларны ал-дадылар: щир бирмэделэр. И. Гази.
ЬИЧвЗЛЕКСЕЗ рэв. к. Ьичтуктаусыз. Ьичезлек-сез ишетелеп торган мылтык тавышы, бер экре-нэеп, бер куэтлэнеп. куркынган куцелне тагын да ныграк куркыта иде. Ш. ..Усманов.
Sfi ЬИЖРИ с. Ьижрэттэн башлап йертелэ торган ел исэбенэ’бэйлэнешле. Ьиядри беренче гасыр азагына
ЬИЖ
822
БУШ
кадэр гарэп иллэрендэ хатын-кыз ядэмгыять зшлэ-рендэ катнашып килэ эле. Г. Гобэй.
ЬИЯ(РЭТ и. иск. 1. Меселманнарда ел исэбе башы (Мехэммэтнен Мэккэдэн Мэдинэгэ кучеп киткэн кене: 622 елнын 16 июле). Бу вакыйга йиядрэтнец икенче елында була. Г. Гобэй. Биядрэттэн унвч га-сыр утеп, мондый кабахэт, чагыр сузле----йичбер
адэм деньяга килгэне юк иде. Ш. Мехэммэдев.
2. к. Ьижрэт иту. Бу пьеса 1918—1919 елларда язылып, аныц тэмам булмаган бер несхэсе .Бияд-рэт" исеме белэн сэхнэгэ куела башлаган иде. Ф. Бурнаш.
Ьижрэт иту (кылу) — кучеп киту, чит илгэ киту; эмиграция. Баядэр туташ куктэн ядиргэ йиядрэт иткэн, Ьиядрэт итеп, матурлыкта хезмэт иткэн. Ш. Бабич. Безнец бэгъзе кардэшлэребез — Китай ядиренэ йиядрэт кыла башладылар. Ш. Мехэммэдев.
ЬИЬЕЛДЭУ ф. Ьи-Ьи дип, йомшак кына, кылан-чыкланып келу. [Разия] йийелдэп келде, ядавап кетеп. егеткэ туры карады. Г. ИбраЬимов.
ЬИ-ЬИ аваз ияр. к. he-he. Хэзрэт келде:— Би, hu-hu. ахмак, сафсата, андый нэфис бармак белэн чиерткэннэн борын шешэме соц! Ф. Эмирхан.
ЬМ ы. к. Ьем. Секретарь турдэн бер эйлэнеп килде дэ:—Бм... Ихтимал, сезне мэктэпкэ алмый-быз дип эйтулэре урынлы булгандыр!—диде. Г. Бэширов.
ЬО ы. к. Ьу. Гэрэй минем мускулларны капшап карады.— Бо! Атна эчендэ никадэр ускэн. Г. Мехэммэтшин.
ЬОМАЙ и. иск. Бэхет кошы (кулэгэсе кемгэ теш-сэ, ана чиксез бэхет китерэ дип йертелгэн мифик кош исеме). Очырдым йомай, ай, кошларын, Таба ал-мадым кунган тешлэрен. Г. Тукай.
ЬОП ы. Сикергэндэ, биегэндэ Ьэм башка терле киеренке эш-хэрэкэтлэр башкарганда хуплау, дэртлэн-деру ечен эйтелэ. Мэйдандагы халыкныц йэммэсе дэ диярлек, куэт биреп, терле яктан кычкыра башлады:— Боп, йоп! Сал инде. Зхэт. сал! Чееп ядибэр! ,Г. Бэширов. Карт озын саплы чукеч белэн ядицелчэ селтэнде дэ бурэнэ башына сукты:— Боп! Курдецме, чукеч бетен йезе белэн ничек тип-тигез килеп тешэ. Г. Эпсэлэмов. Барый ат янына басты. вчэулэ-шеп атны эйдэлэргэ, шауларга тотындык:—Боп лэ! А. Гыйлэжев.
ЬУ ы. 1. Соклану, горурлану, шатлану хислэрен белдеру ечен кулланыла.— Бу-у, нихэл, Ильяс, шэп кайттыцмы?—дип кулын сузды ул. М. Эмир.— Бу, безнец башлыгыбыз ич ул, Антонио. Мин ышанам, ул булдырыр. А. Эхмэт.
2. Гажэплэну, аптырау, курку яки ризасызлык хислэрен белдеру ечен кулланыла.— Бу, сэгать 12 булган! Г. Камал. [Ризван:] Бу-йу, кара син! Бояр да эйтэ — урман минеке ди, син дэ тагы. Каян килгэн кирэкле кишер яфраклары. Н. Исэнбэт.
3. аваз ияр. Урманда Ьэм башка жирдэ ерактан кычкырып эндэшу яки жавап биру тавышын белдерэ. Ул арада карацгылык эченнэн .йу-йу-йуу!‘ дигэн ямьсез тавышлар ишетелэ башлаган. Д. Аппакова.
ЬУН и. IV гасырда Европага Ьэм Азиягэ басып кергэн кучмэ терки кабилэлэрнен атамасы; шул каби-лэлэрнен берсенэ караган кеше. Сейлэ мица уткэн кеннэрне: Чая скифлар ярсу атларда. (Ярсу йуннар аргамакларда Европага'ничек кергэнне. X. Туфан.
ЬУП ы. к. Ьоп. Нэбиуллин, Бэдияне куреп, аны кулына алмыйча тузмэде йэм тушэмгэ чейде:— Буп, йуп, дэу ус, дэу! А. Эхмэт. Син чокырны сикергэнче Алдан кычкыр: .йуп!’ диген. Н. Исэнбэт.— Зй. эй, эй! Знэ чиртэ ич! Тизрэк тарт! Буп! Ш, Камал.
БУШ и. 1. Ан. Буш югалту. Буш ядую. Бушсыз хэлдэ булу. О Зкълимэ-----йушсыз булып ядиргэ егы-
ла. Ь. Такташ.
2. Акыл, уйлау сэлэте. Мин енеез калдым. 3 йу-шым дерес иде. Соц. Тат. Аларныц [бу эшкэ] йушла-ры ядитэрлек. Г. Галиев.
3. диал. Хэтер, зиЬен.
О Буш аву — к. Буш киту 2. Шул матур кыз искэ тешсэ, эрни яданым, йуш ава. Н. Исэнбэт. Буш башка килу—к. Ьушка килу 2. Аракы эчтем — хушландым, Бушым китеп, буш калдым; Бушым башка килгэнче, Эш урынымнан буш калдым. Н. Исэнбэт. Буш киту — 1) Ьушны югалту, Ьушсыз булу; Буш китеп егылу. Шунда куклэр тетрэде куркып, шашып, Ауды кайсы йуш китеп, теслэр качып. Ш. Бабич; 2) ангы-минге хэлдэ булу, нэреэ дэ булса уйларлык, эшлэрлек хэлдэ булмау; зиЬен чуалу. }К,эмилэттэй, шулай бер урында йушы китеп утырды-утырды да, аякларын кечкэ естерэп, тышка чыгып китте. Н. Фэттах; 3) акылдан язу. Эллэ йушы китте инде, [шэкерт] узе елый, узе укерэ, э узе: .Юк, юк, мин бармыйм... мин, бэйлэмэсэлэр, бар-мыйм".— дип акырырга тотынды. Г. ИбраЬимов; 4) бик нык соклану; ис киту, танга калу. Шушымы-ни инде Фирдэвеснец бик йушы китеп сейлэгэне! Ф. Хесни. Буш китэрлек (китмэле)—игътибарны жэлеп итэрлек, бик нык кызыктырырлык, соклан-(дыр)ырлык.— Артымнан йергэн егетлэр куп. арыс-ландай батырлары, йуш китмэле матурлары да бар. Г. Мехэммэтшин. Буш жыю—1) к. Ьушка килу. Фэсхетдин, йушын ядыя алмыйча, тагын егылды. X. Кэрим; 2) хэл алу, берэр терле киеренке хэлдэн сон тынычлану. Ул, мунчадан элсерэп чыккан кеше кебек,----йушын ядыеп утыра иде. Г. Эпсэлэмов.
— Туганнар, бугенгэ ядитэр,— дидем. Артык кечлэ-мэделэр. Алкышлап кутэреп алдылар да су бирделэр. Мин дэ, бераз йушымны ядыеп, як-ягыма каран-дым. Г. ИбраЬимов. Ьушка килу — 1) уз-узенне Ьэм тирэ-якны сиземлэу, анлау хэленэ кайту; киресе: Буш югалту. Габделбэр абзый-----хэзер инде йушына
килде, уз теле белэн сейлэшэ. М. Шабай; 2) берэр терле башкарылган эшнен яки ниятнен ялгышлыгын анлап, аннан кире кайту, аны тезэтергэ омтылу. Бохари муллалар, йушларына килгэч, болай очып йерунец шэригать буенча дересме, тугелмелеген [тикшерергэ] керештелэр. Ф. Эмирхан. Бушсыз калу— к. Ьуштан язу. Асрау хатын кинэт ишек яца-гына сеялде. Бушсыз калды. М. Жэлил. Ьуштан аву — диал. к. Ьуштан язу 3. Зэцгэр олы кузлэрец бер сирпесэц, Бетте инде:---бетен кеше йуштан
ава. Ш. Бабич. Ьуштан (Ьушыннан) язу (таю, киту) — 1) вакытлыча анны югалту, ансыз хэлдэ булу. Мисбах яцадан йушыннан язды йэм шуннан соц нэреэ булганлыгы турында йични белми иде. Г. Эпсэлэмов.— Ул кайтып кереэ, син йуштан таеп егыла-сыц. Ашыгыч ярдэм чакыртырга туры килэчэк. Ш. Бикчурин; 2) акылдан язу. Тегендэ ана йуштан китте, булды дивана: Бердэнбер углын югалту нинди авыр хэсрэт аца. Г. Камал; 3) бик нык соклану, ис киту, танга калу. Арслангэрэй,---керфеклэрен
сирпеп, зур кара кузлэре белэн бер тутырып караса, кызлар йушларыннан яза торган булганнар, ди. А. Эхмэт. Ьушын алу— 1) бик каты куркыту, акылдан язарлык иту. Фэттахныц, сиздермичэ генэ шул юл-барыс, бурсыкларныц арт якларына килт чыгып, йушларын алыр дэрэядэдэ ачы итеп сызгырып ядибэ-рэсе килэ. Ф. Кэрим; 2) ангы-минге хэлгэ калдыру, зиЬенен чуалту. А, бу хэллэр мине авыру итте, ' Телгэлэнде йерэк чарасыз, Бушымны алды минем, мэяднун итте. Ф. Бурнаш; 3) бик нык гажэплэнде-
БУШ
823
НЭЙ
ру. .Энэ, Хэбибрахман тумасы да районда бер егет белэн бик нык бу тала икэн" дип сейлэп, [Мэулийа апа] йушымны алды. А. Гыйлэжев. Ьушын жибэру — нэрсэ белэн дэ булса узенэ бик нык жэлеп иту; сокландыру. Ьушларымны хдибэрэсец, Кузец сирпеп карасац. Жыр. Ьушына киту—кызыклы тоелу, ошау. Солдатныц м^авабы тегелэрнец йушына китте, кузгэ куз карап озак келгэн булдылар. Ш. Камал.
ЬУШЛАНУ ф. Акыл керу, ан дэрэжэсе усу. Бала усэр, тиле йушланмас. Мэкаль.
ЬУШСЫЗЛАНУ ф. Буш югалту, Ьуштан язу. Бушсызланган карт эфэнденец тирэсенэ халык эцы-елды. Ф. Эмирхан.
БУШСЫЗЛЫК и. Ьушсыз булу хэле. Зыя, узенец кайда — кеше еендэ, кешелэр алдында икэнлеген онытып. тирэн бер йушсызлыкка батты. Г. ИбраЬимов.
БЫ ы. Аптырау, гажэплэну, канэгатьсезлек хислэрен белдеру ечен кулланыла. Вэли абзый узенец фикерен очлап бетермэгэн эле. курэсец. ул:-Сэгыйть-эгдан ияре, имеш! Вы!— дип куйды. Э. Фэйзи.— Бы, без монда синнэн элегрэк килдек!—диде Закир, бер дэ исе китмичэ. Н. Фэттах.
ЬЫК аваз ияр. Сулыш кысылып, тын езелгэндэ, очкылык тотканда h. б. ш. барлыкка килгэн бугаз тавышын белдерэ. Асылгэрэй шап иттереп тегенец ицбашына сугып алды... Дэулэтбай, сынына катмаса да, чак калды.— Бык.— диде ул. тыны езелеп. Соц. Тат.
БЫМ ы. к. Ьем. Полицейский, .йым-йым’ дип ачуланып. мыекларын чэйнэп торды да паспортлар-ны иялэренэ кайтарып бирде. Э. Фэйзи.
БЭ ы. к. ha. [Хесэен:] Бэ, бик яхшы бала икэн-сец. мдизнэцне шулай дип сугэ белэсец икэн. Ф. Эмирхан.— Бэ, Садри иптэш. хуш килэсец! Эйдэ газета-ларыцны естэлгэ куй. Ш. Усманов.
ЬЭВЭС и. 1. Телэк, омтылыш. Бэркемдэ язарга йэвэс артып китте; кайсы кейлэп, кайсы кейсез генэ язарга тотындылар. М. Гали. Жэлэш^мулланыц канДнда теге зур бабаларыныц мирасы булган зур-лык йэвэсе йаман кайный. Г. ИбраЬимов.
2. с. мэгъ. Нинди дэ булса эшкэ, Ьенэргэ оста; шул эшне, Ьенэрне яратучаи, шунын белэн нык ма-выгучан. Колак яфрагы йомшак бала гыйлемгэ йэ-вэс. Эйтем. [Айратта] бик куркэм сэлэт барлыгы ачылды: музыкага йэвэс икэн. Э. Касыймов.
Бэвэс иту (кылу)— нэрсэгэ дэ булса омтылу. Мин чит иллэрне гизэргэ Бик йэвэс кылган идем,"Башка деньялар курергэ Бик кызыксынган идем. С. Сунчэ-лэй.
БЭВЭСКЭР и. 1. Нэрсэ белэн дэ булса мавыгучы, кызыксынучы кеше. Шахмат йэвэскэре. Музыка йэм сндыр йэвэскэре. □ Театр сеюче йэвэскэрлэрне, аз булсалар да, йэр шэйэрдэ табарга мемкин иде. Каз. утл. II с. мэгъ. Кызыксынучан, мавыгучан. Маня йэвэскэр кыз. аныц бетен нэрсэне белэсе килэ. Э. Бикчэнтэева.
2. Берэр эшкэ узлегеннэн ейрэнеп, шунын белэн кызыксынып, мавыгып шегыльлэнуче. Радио йэвэскэре. Бэвэскэрлэр концерты. □ Сугышны тэмам ит-кэч тэ. йэвэскэр булып булса да, бакчачылык эшенэ керешэм. Г. Кутуй. Фарая----терле хезмэткэрлэр-
дэн йэм хэрбилэрдэн оешкан йэвэскэрлэр труппа-сында артистка булып та йерде. М. Эмир. II с. мэгъ. Профессиональ булмаган, узлегеннэн ейрэнгэн; Ьэвэс (2 мэгъ.). Бэвэскэр эцырчы. Бэвэскэр музыкант. □ Ул туганда аныц этисе )К,амали ниндидер бер оеш-маныц хезмэтлэре, йэвэскэр артист иде. Г. Эпсэлэмов.
ЬЭВЭСКЭРЛЕК и. 1. Нэрсэ белэн дэ булса Ьэвэс-кэр (2 мэгъ.) буларак шегыльлэну хэле.— Мин сине завуч итеп кутэрдем.---Инде безнец уртак эше-
безгэ комачаулый торган йэвэскэрлеклэрецэ дэ туз-дем. А. Расих.
2. к. Ьэвэслек. Этисе Габделбарый абзыйдан ма-лайга да бик яшьлэй уку йэвэскэрлеге. китап ярату тойгысы кучэ. Каз. утл.
ЬЭВЭСКЭРЛЭ’РЧЭ с., рэв. Бэвэскэрлэр (2 мэгъ.) кебек. Сэнгатькэ йэвэскэрлэрчэ караш.
БЭВЭСЛЕ с. к. Ьэвэс 2. Нэгыйм яшьтэн ук балык тотарга йэвэсле йэм бу эштэ беркадэр сэлэте дэ бар. Ш. Камал. Фатыйма яшь вакытында у к ат менугэ, кылыч тагуга, ауга чыгуга йэвэсле аде. Ш. Мехэммэдев.
БЭВЭСЛЕК и. Бэвэс (2 мэгъ.) булу сыйфаты. Суз-гэ йэвэслек. Аш-суга йэвэслек. □ Рестэмнец музыкага йэвэслеге бик яшьлэй беленэ. йэм, эйтергэ кирэк, ул шактый узенчэлекле. сэер формада чагыла. Каз. утл.
ЬЭВЭСЛЭНУ ф. Нэрсэ белэн дэ булса мавыгу, кызыксыну; нэрсэгэ дэ булса бирелу. Киенергэ-яса-нырга йэвэслэнеп киту. □ Малайлар бик йэвэслэн-гэн аделэр, эшлэрен туктатмадылар. Г. Гобэй.
ЬЭВЭССЕНУ ф. к. Ьэвэслэну. Надяныц бу йэвэс-сенуе куэтлерэк булып чыкты: аца чебешлэр тэр-биялэуне тапшырдылар. М. Шабай.
БЭДИЯ и. иск. Булэк. [Командирлар], ханныц сары алтыннарына, кыйммэтле ялтыравык йэдиялэре-нэ алданып. — хыянэт кылдылар, сатылдылар. Ш. Мехэммэдев.
Бэдия иту (кылу) — булэк итеп биру. Кыз-----
аларга эллэ ничэ баш тэялэр йэдия итмэкче була. Г. Тугай.
БЭЙ ы. к. Ьай.— Бэй, алай гына мин дэ белэм.— дип кычкырды Габдулла. Э. Фэйзи. [Харис:] Бэй, карчык. карчык, чыннан да картаюыц эциткэн шул синец. А. Эхмэт.— Бэй! Бэй! }Дан иялэре! Мал ия-лэре! Бирегэ, бирегэ! Д. Аппакова.
О Бэй ору — хужа булып иркенэеп яшэу, телэгэнчэ эш иту. Галимэ елады:— Шулай инде, син узец генэ йортта йэй орып калырга телисец булыр. Г. Гали.
БЭЙБЭТ с. кит. к. эйбэт. Юл йэйбэт. матур; кен аяз. Г. Кутуй.— Чыкчы тышка, нинди йэйбэт, нинди шэп уйлар заман! Г. Тукай. Эти минем хак-та суз башлады:—Менэ Мэлдит дигэн улым шушы инде.— Бик яхшы. бик яхшы, бик йэйбэт бала куренэ. М. Гафури.
БЭЙБЭТЛЭП рэв. кит. к. эйбэтлэп. Ж,ирне йэй-бэтлэп йомшарту. □ Бердэн, ул сузне бик йэйбэт-лэп, матурлап сейли, икенчедэн, бик ерактагы хэл-лэрне сейли. Ш. Камал. Кунаклар. кереп чишенгэч тэ. бик йэйбэтлэп юындылар. М. Гали.
БЭЙКЭЛ а. 1. Берэр вакыйгага, тарихи шэхескэ багышлап салынган архитектур яки скульптур корылма. Ленин йэйкэле. М. УДэлил йэйкэле. □ Монда-гы йэрбер йорт, йэрбер урам, йэрбер таш тарих сейли.---Менэ асемнэре бетен деньяга таралган
беек кешелэр йэйкэле. Г. Кашшаф. Эйбэт куллар гына ядитми эле Бэйкэллэрне оста куярга: Без яшэгэн илнец матурлыгын Иерэк белэн кирэк тоярга. С. Хэким.
2. Улгэн кешегэ нстэлек итеп, анын кабер естенэ мэрмэр яки граниттан Ь. б. ш. куелган корылма. Кабер есте йэйкэле.
3. куч. Кемнен дэ булса эшлэре, хезмэтлэре Ь. б. турында Ьэрвакыт искэ тешереп торган, берэр эш-хэлнен 4_>канлы курсэткече булган .нэрсэ. Эдэбият
ьэй
824
ьэм
двньясында шундый язучылар була. алар узлэренец иядаты белэн тарихи бер чорны билгелилэр йэм шул чорныц тере йэйкэле булып калалар. Каз. утл. — Яратам мин твзелешне.-------йэрбер тезелеш—
йэйкэл бит ул. М. Хесэен.
* ЬЭЙКЭЛЧЕ а. к. скульптор. Мине йэйкэлче-скульптор дип саныйлар. Б. Урманче.
ЬЭЙТ ы. к. Ьайт. Бакый кетугэ карап чыбыркы-сын шартлата:-— Ьэйт! М. Фэйзи.— Я- Гвлэндэм. [ядырла]. нэубэт синнэн.--Ьэйт, наян, качма, тук-
та! К. Тинчурин.
ЬЭЛАК и. Улем; бету, юкка чыгу.— Моннан да ары кая барыйк? Ьэлак бит! Н. Исэнбэт. длэк тебе— йэлак. Мэкаль.
Ьэлак булу—1) улу, яшэудэн туктау (вакытсыз, фажигале улем турында). Китте сугыш кырларына, йэлак бумы шунда ул. 3. Мансур; 2) куплэп улу, кырылу (хайваннар турында). Каты кышларныц бер-сендэ абзарсыз. шыксыз. печэнсез бозлы далада калган маллар ядот белэн йэлак булдылар. Г. ИбраЬимов; 3) жимерек, яраксыз хэлгэ килу. \Ораторныц\ эйтуенчэ. сигез сэгатьлек эш вакыты кертелсэ. милли промышленность йэлак булачак, сугыш за-казлары утэлмэячэк. И. Гази; 4) бетенлэй юкка чыгу. Азык теялгэн олауларныц кубесе боз астына китеп йэлак булды. Г. Гобэй; 5) зур бэхетсезлеккэ, фажигале хэлгэ дучар булу; кыен хэлгэ калу. На-данлык бик зур зарардыр, наданлык сэбэпле йэлак булабыз. Ш. Мехэммэдев. [Сэрбиядамал елап:} Мин инде шулай йэлак булып деньядан китэрмен микэн-ни?! Г. Камал. Ьэлак иту (кылу)—1) утеру, кыру. [Сэмигуллин коммуначыларга:] Сезнец кулда дошманны йэлак итэ торган кечле корал булырга тиеш. Ш. Камал. Ьэлак итте дошман ил шагыйрен, Зур ядырчысын совет халкыныц. Т. Гыйззэт; 2) жимеру; жимерек, хэрабэ хэленэ китеру. Менэ бетен деньяны йэлак итэм дип кечле давыл кузгала. Г. Колэхметов; 3) бетенлэй юкка чыгару (яндырып, суга батырып h. б.). Японнар , Порт-Артурда-----
безнец иц зур .Петропавловск" исемендэге бронено-сецны йэлак кылганнар. Ш. Мехэммэдев; 4) усудэн, яшэудэн туктату; кыру (усемлеклэр турында). Кырау яца гына тишелеп чыккан игеннэрне. ядимеш агач-ларыныц эле генэ уяна башлаган берелэрен йэлак итэ. Г. Галиев; 5) зур бэхетсезлеккэ, фажигале хэлгэ дучар иту; кыен хэлдэ калдыру.— Кирэгеннэн артык мактау куп кешелэрне йэлак итэ, дилэр бит. Р. Ишморат. Ацсызлык иясен йэлак итэ. Мэкаль.
ЬЭЛАКЛЕК и. сир. к. Ьэлакэт 3. Ьэлаклек юлы-на басу. Ьэлаклек салу.
ЬЭЛАКЭТ а. 1. Улем (вакытсыз, кечлэу юлы белэн Ь. б.) Берегудэ — бэрэкэт, аерылуда — йэлакэт. Мэкаль. Котырынган фашист этлэрен йич котыл-гысыз йэлакэт кетэ. Ш. Камал.
2. Тулы жимерелу, юкка чыгу хэле (кризис, сугыш h. б. ш. хэллэр аркасында).— Шулай, эткэй. кешелек деньясын йэлакэттэн коткару вазифасы безнец ескэ йеклэтелгэн. Т. Гыйззэт. Эшчелэр узлэренец ча-мадан тыш талэплэре белэн промышленностьны йэлакэт алдына куялар, дип кычкыра фабрикант-лар газетасы. И. Гази. II куч. Зур жинелу, уныш-сызлык (бэхэстэ, дискуссиядэ, политикада Ь. б. ш.). Жыелышны Местэкыймов узе ачты. Буген дилбегэне бутэн кеше кулына, бигрэк тэ Арслан Гобэй-дуллинга тапшыруны ул узе ечен йэлакэт дип са-ный иде. Г. Ахунов.
3. Афэт, каза; зур бэхетсезлек, фажигале хэл. Менэ шушыун-унбиш елдан бирле башыбызга зур йэлакэт килэ башлады. Ш. Мехэммэдев. Барысы да йэ-
лакэт" урынына, яралыларга ярдэмгэ ашыктылар. Ш. Усманов.
О Ьэлакэт кузенэ карау—Ьэлак булу, улем куркынычы алдында калу турында. Ьэлакэт упкыны (базы) алдында тору — нинди дэ булса куркыныч-лы, фажигале хэлгэ дучар булу. Ьэлакэт чокырына бару (якынлашу) — жимерелугэ, бетугэ йез тоту, юкка чыгуга таба бару. Ьэлакэткэ салу—фажнга-ле, бэла-казалы хэлгэ калдыру. Карчык аны ишет-кэч:—Хафаланма, кызым. сине болай хафага салган ечен, аныц узеннэн уч алыйк. аны бер йэлакэткэ салыйк,— диде. К. Насыйри.
ЬЭЛАКЭТЛЕ с. Ьэлакэт китерэ торган, Ьэлак итэ торган. Ьэлакэтле сугыш. Ьэлакэтле ядир тетрэу. □ Дошман безнец орудиелэрнец йэлакэтле утына каршы тора алмады. Г. Иделле. Давыл кечле, йэлакэтле булып, яшен гасырлар буенча яшэгэн калын карт имэнне сугып, ваткалап ташлады. Г. Нигъмэти. II Ьэлакэт (1—3 мэгъ.) булган. Кар бураны тугел, дэйшэтле зилзилэ купса да, йэлакэтле урынны эзлэп чыгып китэсец. Р. Техфэтуллин.
ЬЭМ терк. 1. Бер ук вакытта, параллель рэвештэ булган куренеш, эш-хэллэрне белдерэ торган тин-дэш кисэклэрне яки тиндэш жемлэлэрне узара тер-кэу ечен кулланыла. Боз йэм кар эреде. Г. Тукай. Каты ядил исэ. йэм яцгыр узенец тамчыларын ачу белэн тэрэзэгэ китереп бэрэ. Ф. Эмирхан. II Берэр нэрсэне характерлый торган парлы сыйфатлар, рэ-вешлэрне терки Ьэм шул нэрсэгэ хас узенчэлеклэр-нен бер ук вакытта табылуын курсэтэ. Шат йэм ке-лэч булу. Келке йэм оят эш. Бетенлэй йэм тулысынча. Туктаусыз алга йэм артка йеренеп mopy.CJ Намаздан чыккан байларга, картларга. эре йэм вак сэудэгэрлэргэ, алып-сатарларга бу тамаша бик оша-ды. К. Тинчурин.
2.	Бер-берсе белэн эзлекле Ьэм сэбэпле-шартлы бэйлэнештэ булган жемлэлэрне яки жемлэнен фигыль белэн белдерелгэн тиндэш хэбэрлэрен терки. Очыш уцышлы чыкты, йэм аныц зэцгэрсу кузлэре ихтыяр-сыз келэ. Г. Кашшаф. Тышта буран уйный, морядада ядил сызгыра. Мин куркам йэм тагын да катырак елап ядибэрэм. Н. Дэули. II Фикергэ аныклык кертэ, экспрессивлык ести торган „шуна курэ, шунын ечен, ихтимал, менэ, дэ, кебек" алмашлык, бэйлек, кисэкчэ, кереш сузлэр белэн дэ килэ. Шурэле ферьят итэдер. аудан ычкынмак була, Ьэм дэ ычкынган егеткэ бер-бер эш кылмак була. Г. Тукай.— Без, сезнец концертыгызны тыцлап бик шатландык йэм менэ сезне уцышыгыз белэн тэбрик итэргэ кердек. Ф. Хесни.
3.	Жемлэдэ саналып кителгэн Ьэр тиндэш суз алдыннан килеп, аларны берлэштерэ, мэгънэгэ кечэйту тесмере ести. Безнец партиябез гомер-гомергэ нэкъ менэ халыкныц эчке уй-телэклэрен, аныц йэм материаль, йэм рухи ихтыяядларын ейрэнеп, аныц кеченэ таянып эш итте. Г. Галиев.— Ьэм аек. йэм булдыклы кешелэр алар бит алтын, д алтын аяк астында тэгэрэп ятмый. Ш. Камал. II Саналып кителгэн сузлэрнен сонгысы алдыннан гына килеп, тиндэш кисэклэр рэте тэмамланганлыкны белдерэ. Кошлар, кортлар йэм кеше — Ьэркайсы эш башлады. Дэрдмэнд. Бакчада, 'геллэр эчендэ. Тукай йэйкэле торыр, Анда шигырь, ядыр. музыка йэм дан мэйданы булыр. Ш. Маннур.
4.	Эйтелгэн фикерне тулыландыра, ачыклый торган жемлэлэрне яки жемлэ кисэклэрен (естэлмэ кон-струкциялэрне) теркэу ечен кулланыла. Менэ шушы матур урманда Синец белэн бергэ булган чак Куз алдымда тора йаман да. Ьэм ул шулай мэцге тора-чак. К. Нэжми. Без аерылыштык. Яцадан кавыша
ьэм
825
ЬЭР
алмабыз йэм телэмим дз. Г. ИбраЬимов. Ни кола-гым белэн ишетим, бу [кыз] минем рыцарьлыктан баш тарта. Ьэм, эйтергэ кирэк, чын-чынлап. Ф. Хесни.
5.	Жемлэ башында килеп, мэгънэ ягыннан алдагы хикэялэугэ, алда эйтелгэн фикергэ бэйлэнешле жемлэне терки. Ьэм Сания узенец йомшаклыгы турында уйлый башлады. М. Эмир. Тагын еллар уза. Ьэм бервакыт, йич тэ кетмэгэн, уйламаган м;ирдэ, дуслар очрашалар. Н. Дэули.
6.	кис. функ. иск. Узе бэйлэнгэн суз яки суз тез-мэсенен мэгънэсен кечэйту, ассызыклап курсэту ечен кулланыла; синонимы: да. Бу сэфэрдэ йэм гадэтенчэ бер ярты казылыкны кэгазьгэ твреп алып чыккан иде. Ш. Мехэммэдев. Яшь чагында бездэ йэм андый йерулэр бар иде. Дэрдмэнд. Бу хэлгэ тац кала йэм бакчачылар. Ш. Бабич.
ЬЭМЗЭ и. лингв. Гарэп телендэ, шулай ук татар теленэ кергэн гарэп алынмаларында (мэсэлэн, тээмин, тээсир), сирэк кенэ татар сузлэрендэ (мэсэлэн, маэмай, мээмэй иту) йомык шартлаулы, гырылдык тартык аваз; шул авазны белдергэн тамга.
ЬЭМИШЭ рэв. иск. к. Ьаман. Чгй янындагылар-ныц йэмишэ гэплэре ялганып китми. Ф. Сэйфи-Казанлы.— Бар эшлэре — йэмишэ ясану да киену, кунакка йеру дэ кунак сыйлау. Г. Камал.
ЬЭММЭ а. 1. Барлык, барча, бетен; Ьэр, Ьэрбер. вй эчендэ йэммэ кешене куцелсез вэ кэефсез курдем. Г. Тукай. Уракка тешэр алдыннан Тимеригэ эшнец йэммэ ягы да кейлэнгэн кебек иде. Г. Бэширов. Яшь чакта йэммэ нэреэ матур куренэ. Г. Колэхметов. II и. мэгъ. иск. Барлык кеше, барлык нэреэ. Шагыйрь исэ, йэммэдэн алда уянып, Зыяны алкышларга тотынды. Г. ИбраЬимов. Уз-узенэ ия булган йэммэгэ ия булыр. Мэкаль.
2. тарт. форм. Ьэммэсе, -ебез, -егез. Барысы да (берсе дэ калмыйча). Ьэммэсе бодай — без салам, йэммэсе яхшы — без яман. Эйтем. Галимэ апа вакыйгасы йэммэбезне дэ тирэн кайгыга тешерде. М. Гафури. Ой тар булса, Куцеллэр киц безнец, Сыярсыз сез йэммэгез. Ш. Маннур.
Ьэммэ жирдэ — к. Ьэркайда. Ьэммэ лдирдэ кан-га — кан! Н. Исэнбэт.
ЬЭНДЭСЭ и. иск. Геометрия. Ьэндэсэ укылмаган татар мэдрэсэсе аздыр. Г. ИбраЬимов.
ЬЭНУЗ рэв. иск. к. Ьаман 1. Уцга, сулга аумыйм, йэнуз алга барам. Г. Тукан.
ЬЭР а. к. Ьэрбер 1. Ьэр бригаданыц эше белэн танышып чыкканнан соц, Айсылу Нэфисэне читкэ-рэк алып китте. Г. Бэширов. Боек, сулпэн, омты-лышсыз була Хыялсыз кен иткэн йэр кеше. Ф. Кэрим. Ьэр эшнец уз вакыты бар. Эйтем.
Ьэр заман — к. Ьэрвакыт. Лар заманны монда хэллэр шул икэн, Ьэркем уз хэле белэн мэшгуль икэн. Г. Тукай. Ьэр икесе — икесе дэ. Чит-читкэ эцигел-гэн, тепкэ Караганда бераз кайтышрак туп-тугэрэк алашалар пошкырынып вэ йэр икесе башларын купим кэкрэйтеп сикертэлэр иде. Ф. Эмирхан. Ьэр сэгать (минут, секунд)—Ьэрвакыт, телэсэ нинди вакытта. Коммунизм ечен зур кэрэшкэ йэр сэгать, йэр минут без хэзер! Ь. Такташ. Ьэр тараф — к. Ьэрьяк. Ьэр тараф тын. уй мица тик эллэ ни экрярлый, укый. Г. Тукай. Аз булса да йэр тарафка юл ачылды. М. Гафури. Ьэр тармакта — терле елкэ-дэ. Ьэр тармакта э^ицеп чыккан кебек. Эх, лдицэ-се иде улемне. Н. Баян. Ьэр юлы—Ьэр очракта, Ьэрвакыт. Акгвардиячелэр йэр юлы отпорга очрап тордылар. СССР тарихы. Ьэр жир — барлык урын, бетен эйлэнэ-тирэ. Ьэр лдир карланган, Сулар боз-ланган. Г. Тукай. Ьэржирдэ — к. Ьэркайда. Яман
кешенец яманлыгы тияр йэр эцирдэ. Мэкаль. Буген бэйрэм, йэр э^ирдэ ямь, Урамда халык кубэйгэн. Э. Ерикэй. Ьэр жирдэн — к. Ьэркайдан.
О Ьэр бирмеш кен — кен дэ, кен саен.
ЬЭФБЕР а. 1. Бер иш кешелэрнец яки нэреэлэр-нен барысы да аерым-аерым.— Уткэн ел йэрбер кол-хозчы, урта хисап белэн, йез утыз дурт хезмэт кене эшлэгэн. Р. Ишморат. Соцыннан ул дхтэм бабай турындагы истэлекнец йэрбер булеген я укып. я тыцлап барды. Г. Гали. II Телэсэ нинди. Ядицеп була йэрбер явызлыкны, Бердэм генэ кирэк булырга! 3. Мансур. Ьэрбер эшне эн;итез эшли торган Корыч кебек ике улым бар. А. Алиш.
2. тарт. форм. и. мэгъ. Ьэрбере, -без, -гез, -се. Суз барган кешелэрнец барысы да аерым-аерым; Ьэр-кайсы. Ьэрбере бер эш илэ мэшгуль иде. Ш. Мехэммэдев. Кыз эсир тешкэн офицерларныц йэрберсенэ куз йертеп чыкты. Г. Гобэй.
ЬЭФВАКЫТ рэв. ©злексез, даими рэвештэ; телэсэ кайчан. Иц зур балык йэрвакыт тотчач ычкына. Мэкаль. „Ашказар" яки „Сакмар" кейлэрен кейлэп утыручыларныц уртасында йэрвакыт Габдулла булды. Э. Фэйзи. Ул йэрвакыт шулай озак утыра Тын булмэле ялгыз кичлэрдэ. Ш. Маннур.
ЬЭФВАКЫТКЫ с. диал. к. Ьэрвакыттагы. Хэй-булла беркадэр укый-яза белэ. Ул кетепханэнец йэр-вакыткы куна гы. Ш. Камал.
ЬЭФВАКЫТТА рэв. к. Ьэрвакыт. Билгеле, шуклык йэрвакытта да шома гына утеп тормый. М. Эмир. Безгэ ул йэрвакытта акыллы кицэшлэр бирэ. Т. Гыйззэт.
ЬЭФВАКЫТТАГЫ с. Гадэттэге, Ьэрвакыт була торган, даими. Бары бер генэ. бер кечкенэ генэ малай буген безнец шикелле киенмэгэн, узенец йэрва-кыттагы иске киемендэ иде. Ф. Эмнрхан.
ЬЭФВАКЫТТАГЫДАЙ рэв. к. Ьэрвакыттагыча. — Тукта, тукта, килен, ул кадэр чэпчемэ,— диде ул узенец йэрвакыттагыдай тыныч тавышы белэн. А. Шамов.
ЬЭ'РВАКЫТТАГЫЧА рэв. Ьэрвакыт була торган шикелле, гадэттэгечэ; мона кадэр булган кебек. Нэфисэ йэрвакыттагыча тыныч кебек куренсэ дэ, дул-кынлануы сизелеп тора. Г. Бэширов. Гафиятулла бабай,---йэрвакыттагыча узалдына сейлэнэ-сей-
лэнэ, карлыган куаклары теплэрен йомшарта иде. Г. Эпсэлэмов.
ЬЭФДАИМ рэв. иск. к. Ьэрвакыт.— Мэсэ^етне онытма,— диде Минйаэн; абзый,— муллаларга йэр-даим тиешле сэдакасын биреп тор. А. Расих. Горький --татар халкына мэхэббэте, аларныц узен-
чэлекле тормышлары белэн йэрдаим кызыксынуы турында куп тапкырлар язды. Г. Бэширов.
ЬЭФДЭМ рэв. иск. к. Ьэрвакыт. Йврилэр бу кешелэр сейрэлеп йэрдэм бэлешлэргэ. Г. Тукай. Мв-хэммэт----йэрдэм узен эдэп вэ эхлак урнэге итеп,
хэтта узенец шул „эдэплелеклэре" турында масаеп сейли. Г. Гобэй.
ЬЭФКАЙДА рэв. Бетен жирдэ, барлык урында, телэсэ кайда. Кугэрченнец бодае йэркайда. Мэкаль. Ялгыз тугел инде без лдирдэ,— Ирек яулап алган йэр илдэ Октябрьныц байраклары Я^илфердилэр йэркайда. Э. Исхак.
ЬЭФКАИДАН рэв. Терле жирдэи, бетен тирэ-як-тан.— Ишеткэнсездер: хэзер бит безнец гаскэр эченэ йэркайдан эшчелэр йезэрлэп, мецэрлэп агылалар. Г. ИбраЬимов.
ЬЭФКАЙСЫ а. 1. Суз барган, телгэ, искэ алынган кешелэр, затлар барысы да аерым-аерым; Ьэркем. Ьэркайсыбыз ачылып э^иттек, сейлэргэ чират тими
ЬЭР
826
ьен
башлады. М. Эмир.— Бу сузне сез йэркайсыгыз^сер итеп саклагыз. А. Алиш. -j _	”> ч»
2. Телэсэ нинди, Ьэрбер. Йэркайсы ейдэ китаплар бар.\К. Насыйри.
ЬЭ'РКАЙЧАН рэв. к. Ьэрвакыт. Ьэркайчан тик тор. берэр ахмак адэм суз сейлэсэ. Ш. Бабич. Сэлим звеносы----естенэ тешкэн бурычын йэркайчан
намус белэн утэп барды. Г. Гобэй.
ЬЭ’РКАЮСЫ а. иск. к. Ьэркайсы. Хум;а конторга кергэн вакыт йэркаюсы, урыныннан торып, кулын кукрэгенэ куеп. сэлам бирэчэк. Ш. Мехэммэдев. Атау-дан мемкин кадэр ераграк юл тотарга йэм, йэрбер ихтималга каршы. йэркаюсыларыбыз пароходтагы тимер-томыр белэн коралланырга карар бирдек. Ф. Эмирхан.
ЬЭ’РКЕМ а. Ьэрбер кеше, кем генэ булмасын, телэсэ кем. Ьэркемгэ ацлаешлы. Ьэркем алырлык. □ Эх. матур соц тыныч. тыныч тормыш! Ьэркем эчен юл бар, денья — киц. Ш. Медэррис. Куцел биреп эшлэгэнне Бездэ йэркем ярата. Э. Ернкэй.
ЬЭ'РНИ а. сир. к. Ьэрнэрсэ. Хан алдында фида булды Хэзер йэркем дэ йэрни. Г. Тукай. Монда йэр-ни — бар да хэзер акча йэм фэрман белэн. Г. Камал.
ЬЭ’РНИЧЕК рэв. кит. Ничек кенэ булса да, телэсэ ничек, телэсэ нинди юл белэн. Ьэрничек яхшы-ларга юлдаш булып. Бэдбэхет усаллардан кач, зинйар. М. Гафури. Шалкановлар кебек кеше келкесенэ кала курмик. йэрнияек булса да. кузецне ачыбрак. уйлап, гакыл берлэн эш кыла кур. Ш. Мехэммэдев.
ЬЭ’РНЭРСЭ а. Ьэрбер нэрсэ, барлык нэрсэ. Ьэр-нэрсэнец уз урыны бар. Эйтем. Донья матур, лдиргэ карап туя алмыйм,— дллэ нинди сихри ямь бар йэрнэрсэдэ. 3. Мансур. Люция — бар нэрсэне дэ бе-лергэ тырыша, йэрнэрсэ белэн дэ кызыксына торган кыз. А. Алиш.
ЬЭ’РТвРЛЕ а. Терле-терле, телэсэ нинди; барлык. Аннары ул табигатьне улеп яратуын, гомумэн, йэртерле м;ан иясен. йэртерле матурлыкны яратып туя алмавын сейлэп китэ иде. И. Гази. Шакир ту-рындагы йэртерле шикле-микле уйларыныц кайва-кытта нигезсез булуын да---яхшы белэ иде дми-
нэ. Г. Минский.
О Ьэртерле юллар белэн — телэсэ ничек, ничек кенэ булмасын. Без--аца атауны йэртерле юллар
белэн ныгыту эшен тапшырдык. Ф. Эмирхан.
ЬЭ'РТеШТЭ рэв. сейл. к. Ьэркайда.
ЬЭ’РХЭЛДЭ кер. суз. Ничек кенэ булмасын; алай-мы-болаймы, барыбер. Ьэрхэлдэ. ул моцарчы без белгэн Имэли тугел иде инде. М. Эмир. Ьэрхэлдэ, ничек~ кенэ булмасын, ишегецне ачып керучегэ якты чырай курсэту борын-борыннан килгэн эйбэт бер гадэт инде. Р. Ишморат.
ЬЭ'РЧАК(НЫ) рэв. к. Ьэрвакыт. Куцел шатлык белэн тулы, Ж,аным йэрчак шат минем. 3. Мансур. Ьэрчакны аныц естендэ шактый таушалган казаки булыр. Э. Касыймов.
ЬЭ'РЧАКТА рэв. Ьэрвакыт, Ьэрвакытта. И туган ил, и матур ил, Калдыц бездэн еракта, Калсац да бездэн еракта. Куцелдэ син йэрчакта. Г. Кутуй.
ЬЭФЬЯК и. Барлык як, Ьэр тараф, бетен эйлэнэ-тирэ. Ул авылныц, йич онытмыйм, йэрьягы урман иде. Г. Тукай.
О Ьэрьягын уйлау (уйлап карау)—нинди дэ булса мэсьэлэнен, эшнен бетен ягын жентеклэп уйлау, улчэп-чамалап карау.
ЬЭФЬЯКЛАП рэв. 1. Терле яктан, Ьэр тарафтан. }Диллэр сирпи безгэ йэрьяклап Сирень чэчэгенец сафлыгын. Ф. Кэрим. Иртэгесен Казан шэйэрен йэрьяклап камау йэм штурмлау башланды. С. Сабиров.
2. Мемкин булганча, терле чаралар белэн. Ьэрьяклап ярдэм иту. □ Айсылу ‘ йэрьяклап аларныц ку-целен табарга тырыша. Г. Бэширов.
3. Барлык якларын да игътибарга алып, жентеклэп. Йэрьяклап уйлау. Йэрьяклап тикшеру.СД—Мин, уземчэ, йэрьяклап. барын, да исэплэдем шикелле. А. Расих.
Ьэрьяклап белемле (хэзерлекле) — терле елкэ-лэрдэн тирэн белеме булган. йэрьяклап белемле кеше. Ьэрьяклап килгэн — 1) бетен ягы белэн житеш; барысы да жиренэ житкереп эшлэнгэн. Купшылыгы йэрьяклап килгэн бер мишэр чират кетеп утыра иде. Ф. Хесни; 2) булдыклы, унган.
ЬЭФЬЯКТАН рэв. к. Ьэрьяклап 1. Ул узенец йэрьяктан тигез хокуклы икэнен тоеп. шуца горур-ланып яши. М. Эмир.
Ьэрьяктан килгэн (житешле) — к. Ьэрьяклап килгэн. Йэрьяктан э^итешле (килгэн) хум;алык.С2Кияу егете йэрьяктан килгэн. Сейл.
ЬЭС-ЬЭС аваз ияр. Сарык чакырган яки куган тавышны белдерэ. Югары очта сыерлар мегрэшэ, ____йэс-йэс‘ дип эйдэгэн тавышлар ишетелеп топа. А. Тимергалин.
ЬЭФТИЯК и. иск. к. эфтияк. Берничэ ел мэктэп-кэ йереп тэ иэн;ек таный алмый, .Ьэфтияк" уку-дан утэ алмый. мэктэпне ташлап чыгучыларныц проценты 70—80 гэ эцитэ торгандыр дип уйлыйм. М. Гафури.
ЬЭФТЭ а. иск. Атна. Берэр йэфтэ кар яумый торса, ачка улэргэ кирэк. М. Гафури.
ЬЭУ аваз ияр. 1. к. hay. [Кечкенэ эт[. колакларын торгызып. сейлэгэндэй вак тешлэрен курсэтеп. йэу-йэу дип ергэн булды. Г. Мехэммэтшин.
2. ы. Сыерны чакырган, куган, тынычландырган вакытта эйтелэ. Яшь килен .йэу. йэу1" диеп сыерын сава. М. Гафури. Майбэдэр-----аркэлэп, юмалап
кына сыерын чакыра башлый: .Ьэу. йэу. йэу, хайван. йэу...". М. Эмир.
ЬЭ-ЬЭ аваз ияр. к. Ье-Ье. [Гаптерэшит:} Мин бит, туташ... Сезнец колагыгызны тешлэгэнмен. дле ярый езеп чыгармавыма рэхмэт диген. Ьэ-йэ-йэ. М. Фэйзи.
ьедьед а. Жилпэзэ сыман зур бурекле, кэкре томшыклы чуар кош; русчасы: удод. Ул may итэгенэ чабып китте йэм анда йедйедне курде. Ьедйед узенец там;ы белэн уйный: я эм;эеп эцибэрэ, я лдыйнап куя. Нэнилэр китабы. Ьедйед дигэн асыл кош Кош кундырмыйдыр агачка. Жыр.
ьенэр и. 1. Кул кече белэн нинди дэ булса эш-лэнмэлэр ясау, житештеру ечен махсус кунекмэ талэп итэ торган эш, кэсеп. Тимерчелек йенэре. Тегу-челек йенэре. □ Ьенэр ашарга сорамый, узе аша-та. Мэкаль. Габденнасыйр, йенэргэ ейрэнер дип, Габделкаюмны, Казанга илтеп, балтачы Эхмэтэцан-га ейрэнчек малайлыкка бирде. М. Гали. Сез курэ-сез: Хисмэт Кэримовныц Тула баскан икэн атасы. Тик шунысы: ата йенэрендэ Калалмаган аныц баласы. Ш. Маннур. II Нинди дэ булса елкэгэ караган белгечлек, профессия; шегыль. Укытучылык йенэре. Язучылык йенэре. О Теп йенэрем — ветеринар. 3. Мансур. Балага куптерле йенэр эзлэп тэ уйлаш-тылар: музыка остасы. очучы, доктор, балерина, щырчы, тагын шуныц ише бик куп йенэр ейрэтергэ булдылар. Г. Минский.
2. Узенэ хас алым Ьэм методлар системасы булган берэр терле практик эшчэнлек ел кэсе. Бер егерме кен сугыш йенэренэ ейрэнгэч. батальонная ике ротаны сугышка мргбэрделэр. Э. Айдар. Ахрысы, анда эле таш стена аркылы чиертеп сейлэшу йенэренэ ейрэ-
ьен
827
ьеж
неп влгермэгэн берэр яца кеше утырадыр. [ Тангата-ров] иртэ, кич, квндез кат-кат шапылдатып карый, лдавап юк. Г. ИбраЬимов. II Ьэвэскэрлек, нинди дэ булса эшкэ осталык, маЬирлык. Бэркайсы узлэренец йв-нэрлэре йэм уз батырлыклары турында сейлэргэ тотындылар. А. Алиш.— Фатыйма. бэлки, безгэ . уз йвнэрлэреннэн берэр нэрсэ курсэтер иде. Г. 'Эпсэлэмов.
Ьенэр иясе — терле йенэрлэргэ оста кеше; оста Ьенэрче. [Искэндэр Шэмсиягэ:] Теш клиникасыныц докторы Абашев булам.— Бик эйбэт, бик яхшы йе-нэр иясе икэнсез. Т. Гыйззэт. Ьенэр мэктэбе (учи-лищесы)—квалификацияле эшче кадрлар хэзерли торган уку йорты. Ьвнэр мэктэбендэ ицэлек мине слесарь Егоров каршы алды. X. Садрый.
ЬвНЭРДЭШ и. Кем белэн дэ булса бер ук терле Ьенэр белэн шегыльлэнуче кеше. | с. мэгъ. Курэсец, телгэ булган хермэт йенэрдэш иптэшецэ булган хермэткэ Караганда кечлерэктер. Ф. Хесни.
ЬвНЭРЛЕ с. Нинди дэ булса йенэргэ ия булган, Ьенэре булган. Азыклы ат арымас, йвнэрле кол ул-мэс. Мэкаль. Без тракторчылар булып" лдиттек. ---Бенэрле кешелэр булдык. Н. Дэули. | и. мэгъ. Ьвнэрленец кулы — алтын, Акыллыныц акылы — алтын. Мэкаль.
ЬвНЭРЛЕЛЕК и. Ьенарле булу; йенэрле булу сыйфаты.
ЬвНЭРМЭНД и. иск. 1. Ьенэрче.— Вак3йвнэр-мэндлэр вэкиле Хиффэтлдан эфэндегэ суз бирелэ!— дигэн тавыш кына аныц ачуын бераз бетерде. Г. Газиз.
2. с. мэгъ. Ьенэрле, оста, махсус белемле.— Сез бит балагызны мулла ясарга тугел, двньялыкка ярый торган кеше ясарга, укымышлы, йвнэрмэнд кеше ясарга укытасыздыр. Э. Фэйзн.
ЬвНЭРСЕЗ с. 1. Ьенэре булмаган, бертерле йе-нэргэ дэ ия булмаган. Бенэрле улмэс, йвнэрсез кен курмэс. Мэкаль.
2. куч. диал. Гадэтсез, тэртипсез. Мэрфуга апа мине, бигрэк йвнэрсез малай бит бу, дип уйлый торгандыр. Ф. Эмнрхан.
ьенэрхднэ и. иск. Мастерской. Сэйфуллинныц ---Яца бистэдэ уз йорты. Бвнэрханэсе дэ шунда. Ич Рэмиев.
ЬвНЭРЧЕ и. Берэр йенэргэ (1 мэгъ.) ня булган йэм, сатып алучылар заказы буенча, уз еендэ гади житештеру кораллары белэн нинди дэ булса эшлэн-мэлэр ясап сатучы кеше. Бенэрчелэр кооперациясе. □ Бер заман сез, безнец бу урамга килеп, безнец шикелле вак йвнэрчелэрнец вйлэренэ кереп, аларныц эшлэгэннэрен, йорт тормышларын карап, тисше-реп йергэн идегез. IA. Гали. Шэйэрдэ яшэучелэр, йв-нэрчелэр чыгарган экиятлэр дэ бар. Г. Бэширов.
ЬвНЭРЧЕЛ с. Терле йенэрлэргэ оста, майир. Бв-нэрчел кеше. II Ьенэргэ (1 мэгъ.) нигезлэнгэн. Кен-чыгыш белэн культура йэм экономика елкэсендэ бэйлэнешлэр квчэя, йенэрчел э^ит^штеру кицэя. Каз. утл.
ЬвНЭРЧЕЛЕК и. Ьенэр эше, шегыле; йенэр белэн шегыльлэну. Бенэрчелекнец игенчелектэн аеры-луы. □ X—XII йезлэрдэ Болгар дэулэтендэ йвнэр-челек бик нык алга киткэн була. Л. Жэлэй. Хесэен белэ: биредэ ярлы-ябага, бер имана лдирдэ иген игеп интегугэ Караганда, йенэрчелек белэн швгыльлэнуне встенрэк саный. А. Расих.
Ьенэрчелек иту—йенэрчелек белэн шегыльлэну. Р ЬвЖУ и. иск. кит. Сатира. Келкелекне кейдерер-лек булган Кен" эзлим'мин йелду язарга. Ш. Маннур. Эсэр узенэ, курэ'иске динчелэр тормышына йелду рэвешендэ бирелгэн. Г. Нигъмэти.
ЬвЖУИ с. иск. кит. Сатирик. Поэманыц сюжеты— йелдуи эйбер. Бу пародиядэ Тукайныц бетен шигъри йэм йелдуи таланты тупланган. М. Гали.
ЬеЖУМ и. 1. Дошман оборонасын езеп алга бару максаты белэн уткэрелгэн сугыш хэрэкэтлэре. Акларга йелдум булды куктэн. лдирдэн, Бу кеннэн соц йвлдум булыр тагын Судан. Г. Камал. Белдум ун кен дэвам итте.-----Куп авыллар азат ителде,
куп урманнар, елгалар утелде. А. Расих. II Басып алу, жимеру, зур зыян китеру максаты белэн дош-манга каршы кинэт, кетелмэгэн хэрэкэт; атака, удар. Твннэрен хэзер еш кына йава йелдуме булганлык-тан, редакциядэге язу машиналары йэм башка шундый эсбаплар тенгелеккэ----тирэн подвалга теше-
релэ иде. Ш. Маннур. || Дошманнын нинди дэ булса илгэ, - "территориягэ кечлэп басып керуе. Вакыйга Болгар’ ханлыгында. монголлар йелдуме вакытында бара. Н. Исэнбэт. || с. мэгъ. Ьежум иту характерын-дагы. Батальон, йвлдум сугышы башлап, дошман-ныц игътибарын узенэ тартырга--------тиеш иде.
Э. Айдар.
'2. Тиешле максатка ирешу ечен, кемгэ яки нэрсэгэ ' каршы актив эш, хэрэкэт, керэш. Корылыкка каршы йвлдум. □ Татарныц реакцион, феодал сыйнфый вэкиллэре,-----иске системалы эксплуата-
циягэ нигезлэнгэн тезелешлэрен саклап калу ечен, культурага каршы йвлдум ачтылар. М. Жэлил. Белдум кирэк ишаннарга — сорыкорт, гембэ башларга. Г. Тукай.
3.	Кемнен дэ булса тормышына, иминлегенэ зур куркыныч тудыру хэле (талау, утеру максаты белэн). Кичэ директор Ивановка чиркэудэн кайтканда йелдум була. . Г. Ибрайимов. Кичэдэн соц лдинаятьле вакыйга була. Ягъни безнец ячейка члены Мэдинэ иптэш белэн актив комсомолец Сэлэхи иптэшкэ йелдум ясала. Ш. Камал. II Саклану, куркыту, якын жибэрмэс й. б. ечен кемгэ яки нэрсэгэ дэ булса ташлану, ыргылу (жэнлеклэр турында). [Этлэрнец] йе-лдуменнэн кычкыра башлаган идем, капкадан берэу килеп чыкты. М. Гафури. Чуар тавык------оясында-
гы дошманга ташланды. Белдумгэ тузэ алмыйча, оядан нидер атылып чыкты. А. Алиш.
4.	спорт. Футбол, хоккей, баскетбол й. б. ш. кебек уеннарда, зур осталык белэн алга утеп, ыргылып,' каршы якны кысрыклау хэрэкэте.
5.	куч. Нэрсэгэ дэ булса интенсив, бик кечле рэвештэ тээсир иту куренеше (табигать кечлэре турында). Тау, нисадэр генэ кукрэк киереп, Иделнец йе-лдуменэ бетенлэй эйэмият бирмэгэн тесле масаеп утырмасын, барыбер-----чигенмичэ булдыра алмый.
М. Эмир. Бу — лдил белэн котырынып ярсыган диц-гезнец Сиваш сазына тенге йелдуме, Сичаш ицкеле-нэ су тутыруы иде. Г. Бэширов. | Уй, фикер, хислэр турында. Хасиятулла картныц узенэ дэ вакыт-вакыт шактый куцелсез уйлар йвлдум ясаштыра башладылар. Ш. Камал. || Кетелмэгэн бэла-каза, бэхетсезлек.— Мин язмышныц бу йвлдуменнэн дэ сау котылдым. М. Фэйзи.
6.	куч. кит. Кечле тэнкыйть. .Яца Кисекбаш’та ачылып бетмэгэн куп нэрсэлэрне .Безнщ шэйэрнец серлэре’ндэ курэбез.---Лэкин аларныц .йвлдум
объектлары’ бер тугел. М. Гали.
Ьежум иту—1) сугыш хэрэкэтлэре белэн алга бару, дошманны кысрыклау. Э кичкэ таба, Эйдук китергэн планнар буенча, кызыл гаскэрлэр акларга таба йелдум итэ башладылар. Ь. Такташ; 2) кемнен дэ булса яшэвенэ куркыныч тудыру, утерергэ ният-лэу. Ммэ Самсонов пычак белэн Мирвэли абыйга йвлдум иткэн иде, мин ул этне атып утердем. Т. Гыйззэт; 3) берэр терле максат белэн актив
ьеж
828
ьец
эшчэнлек курсэту. Салкын Арктикага йезум иту. Табигатькэ йезум иту: 4) басып кереп корткычлык иту, кыру, Ьэлак иту (ерткычлар, корткыч бежэклэр турында). Ерткычлар терле яктан аучы хуЗалыгина йезум итэлэр. А. Алиш; 5) спорт, футбол, хоккей, баскетбол кебек уеннарда каршы якны кыс-рыклау, уен кырынын ул урнашкан ягына утеп керу; 6) куч. иитенснв, кечле рэвештэ тээсир иту. Ачлык, салкын, ялангачлык—ечесе берьюлы йезум иткэч, адэм тугел, дию дэ чыдамас. Г. Тукай. Бигрэк тэ соцгы еч-дурт кендэ кояш, уч иткэн тесле, шэфкатьсез рэвештэ карларга йезум итэ. Ш. Камал; 7) куч. кемне дэ булса Ьэртерле сораулар, талэплэр, янаулар белэн йедэту, кысу. Газизов аныц сузен туземле рэвештэ тыцлавында, э Закиров аца узенец сораулары белэн йезум итуендэ булды. А. Шамов. — Тирэ-ягымны кайэрле сораулар чолгап алганнар да мица йезум итэлэр. Э. Фэйзи; 8) куч. кемне дэ булса кинэт билэп алу (берэр терле физик яки рухи хэл турында). Хэлим---йезум иткэн йокыны ка-
чыру ечен селкенгэлэп куйды. Г. Гобэй.
О Ьежум астында — туктаусыз Ьежум итеп торганда. Бу — Белореттан — Верх-Уралдан башлап, дурт яктан дошманныц йезуме астында ут ярып бара торган----Блюхер отряды иде. Г. ИбраЬимов.
Ьежум кайтару — дошман Ьежуменнэн унышлы сак-ланып, аны кире чигенергэ мэжбур иту.— Белэсезме, сезгэ каршы еч мецлэп гаскэр йезум итте бит.
Сез йезумне кайтардыгыз гына тугел, зитмэсэ, аларны бик шэплэп кыйнап зибэрдегез. III. Усманов.
ЬвЖУМЧЕ и. спорт. Футбол, хоккей, баскетбол кебек командалы спорт уеинарында Ьежум итучелэр- .f-нен берсе. Казан футболчыларыныц йезумчелэре, йэрвакыт каршы якныц штраф мэйданында уйнаса-лар да, капканы алу ачкычын кач таба алмыйлар.
Соц. Тат.
ЬвЖУМЧаН с. 1. Ьежумгэ (1 мэгъ.) бэйлэнешле, Ьежум иту (1 мэгъ.) характерындагы. Безумчэн сугыш хэрэкэтлэре.
2. Актив, кискен, сугышчан. Безумчэн политика. □ Газетада революцаянец Безумчэн рухын ( раслаучы, алдынгы кечлэргэ дан зырлаучы, яца тормышны раслаучы эсэрлэргэ киц урын бирелэ. Каз. утл. II Кечле тээсир итэ торган, уткен. Безумчэн тэнкыйть.Г~\ ПублицистПкасында йэм тэнкыйть мэкалэлэрендэ ул [Г. Ибрайимов} газэп югары, ча-кыручан, йезумчэн стальдэ яза. М. МэЬдиев.
ЬвЖУМЧЭНЛЕК а. Ьежумчэн булу сыйфаты. Дошман гаскэрлэренец йезумчэнлеге киму. Тэн-кыйтьнец йезумчэнлеге.
ЬвЦГЕР-ЬвЦГЕР рэв. Ынгырашып, борын тартып. Дию пэрие, йецгер-йецгер елап, кешегэ ялына башлаган. Н. Исэнбэт.
естэмэлэр ьэм тезэтмэлэр
Тубэндэ татар халкынын милли культурасына (фольклор, йолалар Ь. б.) караган Ьэм телдэ кулланылган, эмма сузлеккэ кертелми калган кайбер лексик Ьэм фразео-логик-идиоматик берэмлеклэр яки аларнын аерым мэгънэлэре естэлде. Шулай ук анлатмаларда киткэн аерым хаталар да тезэтелде.
АБАГА...
Абага (капка баганасы, эвен моржасы Ь. б.) чэчэк атканда — к. кызыл кар яугач.
АВЫШМА и. геом. 1. Бирелгэн туры яки яссылык белэн кисешкэн Ьэм ана перпендикуляр булмаган туры сызык.
АЕШ и. диал. Нэреэнен дэ булса эчке мэгънэсе, реаль эчтэлеге, асылы. (Нэрсэнец дэ булса) аешына тешену. Суз аешын белеп сейлэу.
АЗАК...
2. рэв. мэгъ. Соныннан, азактан. Азак килгэн элек китэр. Эйтем.
АКЫЛЛАШУ ф. ирон. Бер-беренэ акыл биру, ки-нэшлэшкэн булу. Бу бакалар ярга чыгып акыллаша. Г. Тукай. Акылсызлар акыллашыр. Эйтем.
АЛАФА и. бор. 1. Сугышта, бэрелештэ аеруча батырлык куреэткэн кешегэ бирелгэн материаль булэк
(мэсэлэн, кием-салым, исемле кылыч Ь. б.). Алафасы олы, кабыргасы коры [яраланмаган}. Эйтем.
2. диал. Ташлама, ярдэм. Алданганга (алла) алафа бирэ ди. Эйтем.
АЛАТУБА и. Урман кугэрчене, эберчен; русчасы: вяхирь.
АЛДАК и. Алдау, ялганлау, ялган. Алдакчыныц алдагын тоту. □ Алдакныц аягы кыска. Мэкаль.
АЛДАР...
Алдар белэн Жвплэр — элекке татар фольклор театрында ике клоун.
АЛКЫШ...
2. фольк. Хуплау. ярату хислэрен белдергэн алли-терацион шигырь. Яца туган балага алкыш эйту. □ Сейгэнгэ — алкыш, сеймэгэнгэ — каргыш. Мэкаль.
АРМАЙ и. иск. 1. Коллар якн чура коллар (кре-постнойлар) естеннэн кузэтеп торучы кеше.— Бар
APT
829
КЙМ
халыкны минем янга саклык белзн щыегыз. Шымчы, армайлар сизмзсен. Т. Гыйззэт.
2. Туйда йомыш-юлга йеруче кеше.
АРТАК с. диал. Кыргый, чыгымчы (ат турында). Биек тауга менгэн чакта атыц артак булмасу.н; Аец, конец уртак булсын, ярыц уртак булмасын. Жыр.
АСАУ: асау айгыр (ат) — еерайгыры, мену-жигугэ ейрэтелмэгэн ярым кыргый айгыр (ат). Туры килде атныц ицасавы—Тэвэккэллдп мендем ияргэ. 3. Нури.
АТАЛЫК II и. бор. 1. Хан, би, дворян h. б. лар-нын ир баласын тэрбнялэуче яки, гомумэн, берэр кардэш-танышыныц ир баласын махсус тэрбиягэ алган кеше.
2.	диал. к. кыямэтлек (ата).
•АЯУ...
Аяу атнасы — 1) бэби тапкан хатынны йэртерле эшлэрдэн азат иту Ьэм шунын ечен, ул хатыннын йортына барып, ей эшлэрен эшлэшу атнасы. Аяу атнасына бару, 2) жэйге челлэнен беренче атнасын-да, табигать-ана уныш тудырганда, табнгатьне рэн-жетмэу — агач кисмэу, терлек чалмау h. б. ш. дан гыйбарэт йола.
БАЕК III и. диал. Бик яшьли (кайчакта бэби, на-расый чакта ук) ярэшелгэн кыз яки егет. Баек булсын, бер-берсенэ лаек булсын. Эйтем.
БАЗ II и. фольк. Борынгы байадирларнын керэш алдыннан мактанышу сузе. Баштан баз сейлэмэ. Эйтем. Атасы баз эйткэнгэ угылы кан кояр. Мэкаль.
БАЛБАЛ и. тар. Борынгы кабер естенэ куелган таш сын. Курган естендэгг балбал. □ Гасырлар туреннэн Битараф балбаллар, Чэчэкле аланнар калганнар. Г. Афзал.
БАЛ, БАЛДЫ и. сейл. Ана, эни ягыннан кардэш тиешлелэргэ аныклагыч суз. Балды бабай. □ Дэф-тэр-дэфтэр шигырь алып килде Бал эбинец уги кил.не. С. Селэйманова.— Без туп-туры синец янга килэдерийек, бал абзый. X. Сарьян.
БАЯР и. диал. Алпавы;г; рус алпавыты; бояр. Баярга эшлэу. Баяр эцирлэре. □ Белгэн баяр эчеп улэр. Мэкаль.
БАЯУ и. иск. Утрак тормыш урыны (кучмэчелеккэ яки кучеп йеругэ каршы куела). Даланыц бие бул-ганчы, баяуныц колы бул. Мэкаль.
БЕЛЕМЧЕ и. сейл. Ьэртерле йола, кенкуреш кагыйдэлэрен, сынамышларны, ырымнарны, им-том-нарны куп белуче кеше. Белемче карчык.
БИДЭУ и. 1. иск. Гарэп (бэдэви) аты (бнгрэк тэ анын колынламый торган биясе).
2. с. куч. диал. Бала тапмый торган (хатын). Бэхете яман егеткэ бидэу хатын man булыр. Мэкаль.
БОЗГЫН с. иск. Бозылган, бозык; хаталы (кеше Ьэм анын уй-фикере турында). Бозгын фикер. | и. мэгъ. Азгынга ияргэн азар, бозгынга ияргэн бозы-лыр. Мэкаль.
БОЗЫМ и. диал. Сихер, бозу; сихерлэп бозарга маташу куренеше (ырымы, догасы h. б.). Бозымга юлыгу. Бозым зэхмэте. □ — УДылан кабыгы, чэч-лэр. Бу бит... сихер, бозым! Сине бозарга ниятлэ-гэннэр. А. Гыйлэжев.
БОРЫН I...
7. геогр. Борын формасындарак ачык су эченэ кереп торган коры жир; русчасы: мыс.
БОРЫТ и. диал. Жеп, саламнан, улэннэн й. б. борып, бетереп ясалган бау, жгут. Келтэ борыты. Кушэ борыты. □ Ике мыштыр, ике елтыр, бер торы к, ике борыт. Табышмак.
БЫЛЧЫРАК и. Бик каты юешлэнеп, узле балчык-ка, баткаклыкка эверелгэн жир, пычрак, быкырдык
урын. Былчыракта, яцгыр артыннан балалар йеге-решэ. Г. Тукай. | с. мэгъ. Былчьрак юл.
БЭЛЖЭ и. Аркылы балта, уймыр. Бэлэцэ белэн тагарак юну.
БЭРЧЭ и. Усемлеклэрнен вак кына чэчэклек яисэ орлыклыклардан оешкан югарыгы елеше, себеркэч. Тары бэрчэсе. Кукуруз бэрчэсе.
БОЕ к. Жирдэ яши торган агулы урмэкуч; тарантул. Беедэн куркып деягэ мену. Эйтем.
БУДЭК и. Катмар чэчэклелэр семьялыгыннан тел-гэлэнгэн озынча яфраклы чэнечкеле улэн; русчасы: бодяга.
БУЛЕНДЕК и. Организмнан буленеп чыккан мат-дэлэрнен (тир, текерек h. б.) гомуми атамасы.
ВЭЛИЭХЕТ и. тар. Патшанын, ханнын, солтаннын узеннэн сон патша буласы углы (терки дэулэтлэрдэ ин кече, кенбатыш иллэрендэ йэм Россиядэ ин елкэн углы), кронпринц. Вэлиэхеткэ — тэхет, калганнар-га — бэхет. Мэкаль.
ГАЛИ II: Гали качыры ирон.— бик начар ат. Гали пэкесе — 1) бик уткер пэке. Синец Гали пэкесе ка-рацгыда да ялмап кына алыр эле чэчне. X. Сарьян; 2) ирон, утмэс пэке, балта, пычак турында.
ГРОССМЕ'ЙСТЕР и. спорт. Шахмат яки шашка осталарына бирелэ торган ин югары дэрэжэ йэм шул дэрэжэгэ ия булган кеше.
ДУБАЙ и. 1. Дуга сыман бегелгэн нэреэ (мэсэ-лэн, бнзэк). Тэрэзэ естендэге дугайлар.
2. диал. Тугайларда була торган йэм елганын иске узэнендэ барлыкка килгэн кул. Чыгып кына киттем мин юл буйлап, Юлым китте дугай-кул буйлап. Жыр.
ДЭМЛЭУ ф. диал. Ашамлыкны й. б. томалап, уз парында тотып йомшарту, тэмлелэндеру. Бутканы дэмлэргэ кую. Чэй дэмлэу.
ИЛЭТ и. кит. Билгеле бер илдэ, елкэдэ, тебэктэ яшэп торган барлык кешелэр. Ил — илэте белэн, бай—келэте белэн (кечле). Мэкаль.
ИНЭК и. диал. 1. Теше, ана. Инэк белэн иркэк.
2. Бозаулы яки бозауламаган савым сыер. Инэге булса, [сет саварга] чилэге булыр. Мэкаль.
ИРТЭК и. диал. Экият, легенда; борынгылар турында сейлэк.
ЙОДРЫКЛАНУ ф. Кайт. юн. к. йодрыклау (1 мэгъ.). Куллар йодрыклану.
КАЙТА рэв. к. кайтадан. Кияудэн кайткан кыз яман, кайта килгэн яу яман. Мэкаль.
КАЛАУ и. диал. Костёр, учак. Калавын тапса, кар янар. Мэкаль.
КАЛДЫКСЫЗ: калдыксыз булену мат,— бер саннын икенче санга тегэл буленеп бетуе турында.
КАЛЛАП и. диал. фольк. Кэсебе экият, мэзэк й. б. сейлэу булган кеше, мэзэкче. Халыкта барда каллап ач калмас. Мэкаль.
КЕМ...
Кем дэ кем ... шул (шуца, шуны й. б.) —аергыч жемлэне баш жемлэгэ бэйли торган теркэгеч.— Кем дэ кем кызымны терелтеэ, шуцар ярты патшалы-гымны бирэм. Экият.
КИ...
2. иск. кит. Иярчен жемлэлэрне русча который сузе белэн тезелгэн конструкциялэр тибында баш жемлэгэ бэйли торган кушма теркэгечлэр составына керэ. Каян(дыр) ки... Кайсы(дыр) ки... □ Ул нэ торыр, кемдер ки дурт тырнаклы... Табышмак.
КИМЭЛ и. диал. Сыеклык еейезе житеп торган чик, горизонт; тэнгэл; русчасы: уровень. Елгада су кимэле кутэрелу.
КИР
830
САЛ
КИРМЭН и. тар. Таштан, кнрпечтэн эшлэнгэн ныгытма, кальга. Таш кирмэннец эчендэ Бикэ ялгыз йорт тота. Табышмак.
КИРЭК...
Кирэк кем дэ — Ьэркем дэ.
КИРЭКМЭГЭН с. Мэгънэсез, урынсыз, кирэкмэс. Кирэкмэгэн эйберлэр. Кирэкмэгэн фэлсэфэ. | и. мэгъ-. Кирэкмэгэнне кире сейлэр. Мэкаль.
КИРЭКМЭС с. Ярамаган. Кирэкмэс сузлэр эйту. Кирэкмэс эшкэ керешу.
КОБА II: коба жыр — туй йоласы буенча мактау, макташу жыры. Кодагыйга коба м;ыр. Эйтем.
КУЗЫР и. диал. Кеймэле туй арбасы (мэгэлдэк) яки махсус чана естенэ куелган тубэ.
КУЗЫРЛЫ с. диал. Кузыры булган, узенэ кузыр беркетелгэи. Тимерлекэй чана, ай, кузырлы; Аныц тэртэлэре тубылгы. Жыр.
КУЛА и. Бакырнын утка чыдамлы эретмэсе.
| с. мэгъ. Кула казан. Кула чулмэк. □ К\анкисэгем савыт юадыр, Аныц савытлары куладыр. Жыр.
КУМТА и. диал. Юкэдэн урелгэн яки туздан, сирэгрэк—куннэн, тнредэн тегелгэн капкачлы савыт. Аркага кумта асу.
куян...
Куяи кучтэнэче—кыр-урман эшлэренэ алып барган ашамлыкларнын ашаганнан калган, ейгэ кайткач кечкенэ балаларга бирелэ торган елеше.
КЫЛМЫШ и. иск. Берэр нэрсэне эшлэу; кем дэ булса эшлэгэн, кылган эш. Кылмышына курэ бэйасе. Эйтем. Кыланыштан кылмыш чыга. Эйтем.
КЫРЫГАЛДАР и. Алдарга осталыгы белэн атаклы экият персонажи.
КЫСРАК и. диал. Кысыр калдырылган яки гомумэн колынламый торган бия. | с. мэгъ. Тумаган тай-дан кысрак бия артык. Мэкаль.
КЫШЛАУ ...
Кышлау гел — кышын да усэ торган гел.
КЫЯЛАТУ ф. Яссы эйберне Ьавага очыртып жибэру. Калайны кыялатып эцибэру.
КЫЯЛАУ ф. 1. Канат какмыйча гына эйлэнеп очып йеру, Ьавада йезу, Ьавалау (ерткыч кошлар турында). Беркетлэрнец дала естендэ кыялавы.
2. Ьавада эйлэнеп, кыеклап тешу (яссы эйберлэр турында).
КЭНИКЭ и. бор. к. ханэкэ. Ун бармагы кыналы. Утырган эцире эцофарлы, Кэникэдэй тутайлар Елап калса— шул яман. Бэет.
КЭРЛЭ...
Кэрлэ агач(ы) — ылыссыман вак яфраклы тэбэнэк агач, куак; арчан; русчасы: вереск.
КЭСЕР...
1. мат. иск. Вакланма. Унлы кэсерлэр.
КЭСЭБЭ и. иск. Промысел, предприятие. Яца кэсэбэ ачу. Капиталистик кэсэбэ.
МАЙ I...
Май чабу — башлыча керэшен татарларынын, шулай ук рус, чуваш, мари, удмуртларнын яхшы атлар Жигеп сэйранга чыгу белэн характерлы булган язгы бэйрэмнэре; русчасы: масленица. Базар алды кеннэ-рендэ тарантаска пар ат эциккэн татар сэудэгэр-лэре, баярлар май чабалар иде. А. Тайиров.
МАЛТАБАР и. сейл. Узенец шэхси интересларын-нан чыгып, мал-мелкэт, акча артыннан куучы кеше турында. Малтабар мал диеп юлдан язар. Мэкаль.
МОРЗА...
2. Патша ' Россиясендэ дворян титулын алган татар-башкорт турэсе, алпавыт. Малын аямаганморза булыр, эцанын аямаган мулла булыр. Мэкаль. Мор-заныц улеме марэцадан. Мэкаль.
МЭГЭЛДЭК и. этн. Себер татарларында йэм ми-шэрлэрнец кайбер группаларында махсус туй экипажи — кеймэле арба, чана.
МЭРЭЙ и. 1. Сызык белэн чиклэнгэн тугэрэк мэйданчык (керэшкэн керэшчелэр шуннан чыкмаска, герлэуче шунын эченэ кермэскэ тиеш Ь. б. ш. кагый-дэлэр белэн характерлана).
2. Ук атышлы уенында мишень. Тезэмичэ мэрэйгэ тидерэ алмассыц. Мэкаль.
МЭШКЭ и. 1. Агач гембэсе, ку (кайнатып кипте-релгэне ут кабызу ечен файдаланылган). Чакмадан мэшкэгэ ут кабызу.
2. диал. Гомумэн гембэ. Мэшкэ эцыю. Мэшкэгэ бару.
М6РШИТ и. дики. Мернтнен табынган кешесе, ишан. Меритлэр булса. мершитлэр табыла. Мэкаль.
НАЗ...
3. иск. фольк. Узенне сейдеру максаты белэн жыр-ланган гыйшык жыры. Рекрут назлары. □ Гый-шыктан бака да наз эцырлый, ди. Мэкаль.
НАР ДУГАН и. Жэйге Ьэм кышкы челлэнец беренче атнасында (елына нке тапкыр) уткэрелэ торган бэйрэм: йэртерле сынаулар, тынга йерулэр, кияу юраулар й. б. ш. йолалар белэн характерлы. Нарду-ган уздыру. Нардуган эцырлары.
НАТУРАЛЬ...
Натураль рэт мат.— гадэти бетен саннар теземе-нен (1, 2, 3, 4 Ь. б.) атамасы. Натураль рэттэге саннар.
НЕРГЭ и. дигл. этн. Бирнэгэ каршы кызга бирелэ торган булэк. Бирнэсе булмаса, нергэсе дэ булмый. Мэкаль.
НЭГЭР и. 1. Борынгы терки Ьэм монгол дэулэт-лэрендэ хан гвардиясендэ хезмэт итуче гаскэри, гвардия че. Менэ син бозык нэгэргэ иярт малайны! Н. Исэнбэт.
2. этн. Туйда кияуне саклап, озатып баручы йэм туй мэжлесе белэн житэкчелек итуче кеше.
ОЧКАЛАК: очкалак тиен — тэпилэренэ тоташкан кнц тире элпэдэн файдаланып, бер агачтан икен-чесенэ кыялап кунарга сэлэтле тиен тере (аулак, куе урманнарда яши); русчасы: белка-летяга.
ПА'ТОКА и. Крахмалдан эшлэнэ торган татлы измэ ( конфет Ь. б. ш. ясауга китэ).
ПО'РШЕНЬ и. Газсыман якн сыек массалар белэн эш иткэн терле механизмнарда (двигательлэрдэ, на-сосларда Ь. б.) цилиндр буйлап арлы-бирле йери торган яссы деталь, пешкэк. Дизель поршене. Компрессор поршене.
ПЭКЕЛЕ и. к. пэке кадаш. Бэбкэ улэне естендэ пэкеле уйнап [йергэн] чаклар иде. X. Сарьян.
РОБАГЫЙ и. Шэрык поэзиясендэ дурт юллык шигырь.— Изгелэрдэн калган робагыйларны эцыр дигэн ечен эцир иотар. Г. Камал.
РЭМЕЛ и. иск. 1. Ташлар, ногытлар Ь. б. ярдэмендэ курэзэлэу, „ерактан куру* ысулы. Рэмел тактасы. Рэмел ташлары.
2. эд. Шигырь улчэменен бер тере.
САГАЙДАК, САДАК и. бор. Жэя йэм ук савыты. Сакка [уцга] сагайдак асу. Эйтем.
САГЫЗАК и. 1. Шепшэнен бер тере. Сак, сак, сагызак, мине чакма, кирене чак. Такмаза.
САЙЛАНЧЫК с. 1. Куп сайлана торган. Сайлан-чык кыз.
2.	Нэзберек, аш талымлаучаи. | и. мэгъ. Сайлан-чыкка сай тустак. Эйтем.
САЛАБАШ и. Жебетергэ суга (елга, буа, кулга) салынган юкэ кайрысы (жебенгэч аныц еллык кат-ламнары аерымлана йэм ул мунчалага эшкэртелэ).
CAM
831
>Кой
Салабаш салу. □ Инэцэр буена-----салабаш теше-
рергэ бардык. М. Гафури.
САМАК и. фольк. Туй йолаларында таима клал эйтелэ торган угет-нэсихэт. Яучы самаклары. }Диц-гэчи самагы. Ата-ана самагы.
САРКЫТ и. Эремчек яки сезмэ ясаганда саркыган су; эремчек суы; катык суы. Эркете булгач, саркыты да була. Эйтем. Катыгы-сете мица, сыегы-саркыты сица. Мэкаль.
САРЫЧ, САРЫЧА и. 1. Кара таплар белэн чуар-ланган саргылт-кызгылт тестэге ерткыч кош (карчы-ганыц бер тере); русчасы: сарыч. Урманнан таныш сарыча атыла! Димэк, ул урман шау-шуында да тычкан кыштырдавын ишеткэн. Г. Хэсэнов.
□ 2. диал. Саргылт тестэге ябалак сыман кош.
СЕМЭК и. Борыигы хэрби шлём тубэсендэге очлы чыгынты. Мэйдан уртасында чулмэк— эйтерсец, семэксеэ бакрач [шлём]. Р. Харис.
СЕМЭЮ ф. диал. Берэр унышсызлык яки курку-ерку нэтижэсендэ кунелсезлэнеп, боегып, енсез, сузсез калу. Семэеп калу. Семэеп утыру. ГЙ Арыс-ландай егетлэрне Бу деньялар семэйтэ [йекл. юн.]. Бор. жыр.
СОЛ и. диал. 1. Жай, эмэл, рэт. Солы белэн эшлэу. □ Куп эшлэгэн оста булмас. солын белгэн оста булыр. Мэкаль.
2. Сэлэт, осталык. Аныц балта эшенэ солы бар.
СОЛСЫЗ с. диал. Осталыгы, сэлэте житми торган. Солсыз итекче безгэ сылтар. Мэкаль.
СУКТА и. диал. Тапалган итне ярма катыш эчэккэ тутырып, шулпада пешерелгэн ашамлык, тутырма.
СЫБАЙ и. 1. бор. Атлы гаскэри.
2. с. мэгъ. диал. Атлы, жайдак. Берэр сэгать кет-кэннэн соц еч сыбай кеше килеп, аларныц берсе мине узенец атына менгэштереп, теге якка [елганыц аръягына] алып чыкты. М. Гафури.
' СЫЛА и. Алабугасыманнар семьялыгыннан кубрэк агым суларда яши торган балык, судак. Сыла мае куп авыруга дэва. Сейл.
СЫРАЖ и. Матур чуар яфраклы, лэкин терлек ашамый торган (агулы) улэн; бакча геле итеп тэ устерелэ; русчасы: норичник.
СЫРАЖСЫМАННАР (СЫРАЖЧАЛАР) — сыраж, тэнкэ печэн h. б.лар керэ торган улэнчел усемлеклэр семьялыгы.
СЭВЭТ и. иск. Укый-яза белу, грамоталылык. Кемнец сэвэте бар, шуныц сэлэте бар. Мэкаль.
СЭВЭТЛЕ с. иск. Укый-яза белгэн, укымышлы. Сэвэтле кеше гадэтле (эдэпле). Мэкаль.
СЭНЭГА, СЭНЭГАТЬ и. кит. иск. Промышленность, индустрия. Илнец сэнэгасе алга киту. Сэнэ-гане (сэнэгатьне) устеру.
С6ЕНЧЕ и. Шатлыклы хэбэр китергэн кешегэ бирелэ торган булэк. Сеенчесен алу. □ — Сеен-чегэ ни бирэсец?— Уз колагыц узецэ булыр (алдаш-сац, тартып езэрмен). Мэзэк.
СОЙЛЭК и. фольк. Берэр гыйбрэтле очрак, хэл-эхвэл h. б. турында халык авыз ижатында сейлэнэ торган кыска хнкэя. Сейлэккэ кергэн вакыйга. I I Сейлэсэц, сейлэк. Эйтем.
С6КЭТ и. диал. Тире эченэ салам, мамык h. б. ш. эйберлэр тутырып ясалган сын, чучело.— Аю? Шу-шымы аю? Лэкин бу салам тутырылган буш секэт. Н. Исэнбэт.
селтэр^и. диал. 1. Тэннен черегэннэн калган сеяк-санагы, скелет. Бланка елан селтэре. Эйтем.
2. куч. Тузып, тетелеп беткэн кием-салым, карал-ты-кура h. б. Селтэре генэ калган кулмэк.
3. миф. Улгэннэрнец кабердэн чыгып йергэн шэу-лэсе, ерэге.
СОМ и. 1. Тире (бармак очы h. б.) белэн сизу-тою; тактиль сизем. Сем тою.
; 2. Эдэп-хая.
 ТОРМЫШЛАНУ ф. диал. Иргэ чыгу яисэ ейлэну. Тормышланган — теплэнгэн. Эйтем.
Jj ХАНЭКЭ и. бор. Патша яки хан кызы.
ХЭЛВЭТ и. иск. Калын ефэк тукыма. Хеллэ— хэлвэт. ыштан — бурлат, тебе—кытат. Эйтем.
ЧАВЫШ и. тар. 1. Борынгы Болгар, Казан дэу* лэтлэрендэ кече офицер. Патша бер чавышка шэйэр-нец хэлвэ базарына барып Эбугалисина белэн хэлвэ-фрушне тотып китерергэ кушты. К. Насыйри.
2. куч. Туйда гомуми тэртип саклаучы.
ЧЭМ и. 1. тар. Борынгы терки мэжусилегендэ дошманнарга, явыз рухларга каршы керэшне гэудэ-лэндергэн театраль тамаша.
2. куч. Дэрт, комар, азарт; ачулы ярсу. Этисе яр буена йегереп килде. Тукталып тормады, чэм белэн Габиш артыннан суга ташланды. Ф. Кэрим.
ШАБАЛА и. диал. Сука, сабанны балчыктан тазарта торган кечкенэ керэк, калак; карлау. Тирев, балчыкны кабартыйк, Шабаланы йэм агартыйк, Эйдэ, тартчы, кук алашам. Д. Гобэйди.
ЭРКЕТ и. Эретелгэн май естенэ кутэрелгэн кубек.
ЭЧ и. ...
Эч тешу — берэр эчке органный, урыныннан кузгалып, тубэнрэк тешуе турында.
ЭДЕРНЭ и. тар. Кереше ат белэн тарттырыла торган гаять зур жэя. Эдернэ тарттырып ук ат-маенча, Талды гына минем белэккэем. Бэет.
ЭННЭ и. сейл. Эни (бэбилэр, иарасыйлар телендэ). Ике кызчык----этилэренэ: — Эннэлэр сезне кетэ, —
[диделэр]. М. Гафури.
ЭРБАГЫЙ и. фольк. Гыйшык жыры, серенада; к. робагый. Сейгэн дэ ярыц матур булса, Эрбагыйлар эйтеп сагыныр. Жыр. Йоклар да булсац, уянырсыц Без эрбагый эйткэн тавышка. Жыр.
ЭТТЭ и. сейл. Эти (бэбилэр, иарасыйлар телендэ). Тэттэсе лэ тэттэсе, кая киткэн эттэсе. Такмак.
УТЛЭУ ф. Куп яки ярамаганны ашап, тамакка аш казаны сулары килу. Утмэгэнне ашасац утлэрсец. Мэкаль.
ЖАР и. фольк. Балаларныц кояшка, болытка h. б. табигать куренешлэренэ атап эйтэ торган такмазасы, мэсэлэн: Яцгыр яу, яу. майлы бутка бирермен, тэти кашык бирермен, майлы бутка казанда, тэти кашык базарда h. б.
ЖИЛЕ и. ...
2. Гомумэн терле максатларда кулланыла торган элмэкле, муенчаклы бау, киндерэ. Бозау э^илесе [бозауны h. б. ш. терлекне бэйлэп куя торган бау]. I I УДиледэн атлап узарга ярамый — аяксыз калыр-сыц. Эйтем.
О Жиледэн чыккан — гомуми тэртипкэ буйсынмый торган, юньсез, кире.
ЖОР и. 1. Далаларда яшэгэн мегезле кыргый хайван, антилопаныц бер тере. }Дордай эфуртак, э^ыландай эцылдам бул. Эйтем.