Аци киунугæй ерун мæ фидæ
Тамати Азийхани — 1941 анзи
Сурх Фсези Паради архайæг,
Фидибæсти Устур тугьди
уонæхсар, Прохоровки бунмæ
тохи бæгьатæри рохс ном æ
райгурди 100 анзей бонмæ.

ТАМАТИ ТАЙМУРАЗ
ДУДЗИГЪÆР

Р е д а к т о р:
Скодтати Эльбрус, Уæрæсей Федераций
Финсгути цæдеси Правлений иуонг
В настоящий сборник вошли рассказы, миниатюры, этюды, народные сказания
и предания, а также материалы из устного народного творчества. Автор приурочил
книгу к 100-летнему юбилею своего отца Тамаева Азийхана Алихановича - вете-
рана ВОВ, участника парада на Красной площади в 1941 г., участника битв под
Москвой и Прохоровкой.
Книга рассчитана на широкий круг читателей.
©ТаматиТ., 2019

ТАУÆРÆХЪТÆ
УАСГЕРГИ
Уасгерги Устур Хуцауæй берæ хуарздзийнæдтæ ра-
курдта æма сæ мæгур адæнбæл байуаруни фæндæ искод-
та. Æ фæндæ æнхæст кæнун райдæдта æртæ æнсувæре-
мæй. Сæ хестæри син иссердта æма ин загъта:
— Мæ бон дин, Хуцауи фæрци, ести хуарздзийнадæ ис-
кæнун æй, æма дæ æхсидзгæ ци гъæуй?
Æнсувæрти хестæр минкъий расагъæс кодта æма загъта:
— Кæд гæнæн ес, уæд мин берæ фонс радтæ.
Уасгерги ин фонс балæвар кодта æма уоййадæбæл æн-
сувæрти хестæр фонси куст кæнуни тонхи бацудæй.
Дуггаг æнсувæри хæццæ Уасгерги ку фембалдæй, уæд
уомæн дæр загъта:
— Мæ бон дин ести хуарздзийнадæ исканун æй, æма дæ
ци гъæуй?
Е дæр расагъæс кодта æма загъта:
— Кæд дæ бон æй, уæд мин хуар-тиллæг радтæ.
Уасгерги ин исæнхæст кодта æ курдиадæ æма дуггаг
æнсувæр хуари куст кæнун æнтæстгунæй райдæдта.
Æртиггаг æнсувæри дæр Уасгерги бабæрæг кодта, æма
уомæн дæр загъта:
— Мæ бон дин ести хуарздзийнадæ искæнун æй, æма
дæ ци гъæуй?
Æртиггаг æнсувæр ку расагъæс кодта удта Уасгер-
гийæн уотæ:
— Минкъий мæ бахезæ. Мæ мади æнсувæр хæстæг цæ-
руй æма уой рафæрсон.
5

Уасгерги ба ин уотæ:
— Рафæрсæ. Хестæри бафæрсун ходуйнаг нæ ’й. Æн-
гъæл дæмæ кæсун.
Æртиггаг æнсувæр æ мади æнсувæрæн гъудтаг ку балæ-
дæрун кодта, уæд æй е ба æ хестар æнсувæрмæ рарвиста.
Кæстæр æнсувæр æ мади хестæр æнсувæри бабæрæг код-
та. Гъудтаг ин ку балæдæрун кодта, уæд æй е ба сæ муг-
гаги хестæрмæ рарвиста. Кæд æнафонæ адтæй, уæддæр
æртиггаг æнсувæр æ мади æрваддæлти хестæри дуар ба-
хуста. Дуар бахуайæгмæ хæдзари æфсийнæ ракастæй æма
сæ хуæрифурти медæмæ бахудта. Æфсийнæ иуазæги æр-
бацуди сæр ку базудта, уæд æ лæги райгъал кодта æма ин
гъудтаг балæдæрун кодта. Хæдзари хецау æ хуссæнæй
раистадæй æма æ хуæрифурти бафарста:
— Лæмбунæг мæмæ æрбакæсай. Еунæг уорс халæ дæр
мæбæл уинис?
Иуазæг хестæрмæ лæмбунæг бакастæй æма ин уотæ
зæгъуй:
— Уартæ дæбæл еунæг уорс æрдо уинун.
Хæдзари хецау ба иуазæгæн уотæ:
— Еци уорс æрдо мæбæл нур фæззиндтæй. Æнафони
удта мæ æнæнгъæлæги ке райгъал кодтайтæ, æвæдзи, уой
фæдбæл.
Иуазæг хестæрæй хатир ку ракурдта, уæд ин хестæр
загъта:
— Хуарздзийнæдтæ иуарæгæй бийнойнаги хуарздзий-
надæ ракорæ.
Æртиггаг æнсувæр Уасгергийæн æ курдиадæ ку балæ-
дæрун кодта, уæд ин Уасгерги ба уотæ:
— Мадта ацибон еу хуарз силгоймаг гъæздуг лæгмæ
цæуй. Киндзæхсæвæри фингæбæл си хестæрæн мæхуæ-
дæг баддзæнæн æма мæ хæццæ рацо. Фиццаг кувди фæ-
сте уотæ ку зæгъон, сиахс, ковæггаг исахуадæ, зæгъгæ,
уæд дæхе фæрразæй кæндзæнæ æма ковæггаг исахуад-
дзæнæ.
6

Киндзæхсæвæри финги хестæр — Уасгерги ку ракувта
æма ковæггаг æнæзонгæ иуазæг ку исахуста, уæд фингæ-
бæл бадт адæн ниххæлхъойтæ æнцæ. Финги хестар адæни’
басабур кодта. Дууæ уосгоремæ фæдздзурдта æма син
уотæ зæгъуй:
— Мæнæ уин фæйнæ лæдзæги дæдтун. Лæдзгутæ фæт-
къу бæласи къалеутæй конд æнцæ. Фунуки сæ баниуæр-
детæ æма тала, дзæгæрæг удта рæзæ ке лæдзæгбæл раз-
дæр фæззинна, уой фæууæд и дзубандиаг ностæ.
Дууæ уосгори сæ лæдзгутæ фунуки баниуæрстонцæ.
Иуазæг уосгори лæдзæгбæл уайтагъд тала, дзæгæрæг удта
фæткъутæ фæззиндтæй æма и хуарз бийнойнаг Уасгергий
æнбалæн байзадæй.
Дзæвгарæ рæстæг ку рацудæй, уæд Уасгерги исфæндæ
кодта, адæн ин æ хуарздзийнæдтæй куд пайда кæнунцæ,
уой исбæлвурд кæнун.
Уасгерги хестæр æнсувæри — берæ фонси хецауи ис-
сердта æма ин бонхуарз загъта. Фонси хецау ин, æгас
нæмæ цо, зæгъгæ, ку загъта, уæд ин Уасгерги ба уотæ:
— Кæд ди ададзуй, уæд мин дæ берæ фонсæй еу ко-
сæрттаг балæвар кæнæ.
Фонси хецау ба ин уотæ:
— Хуарз лæг, аллибон мæ цорти ци берæ бæлццæнттæ
фæццæуй, уонæн алкæмæн дæр косæрттæгтæ ку дæдтон,
уæд ма мæ берæ фонсæй ци байзайдзæнæй?
Уæхæн дзуапп фегъосгæй, Уасгерги и берæ фонси бæр-
цæ дзæвгарæ фæмминкъийдæр кодта.
Дуггаг æнсувæри дæр Уасгерги бабæрæг кодта. Кæрæдзе-
мæн бонхуарз ку загътонцæ, уæд Уасгерги фусунæн загъта:
— Фæндаггон дæн æма мин мæ бæхæн дæ берæ хуарæй
еу минкъий сайæйнаг ку радтисæ.
Фусун ба бæлццонæн уотæ:
— Абæлти дæу хузæн бæхгинтæ цæйбæрцæ цæуй, æма
си алкæмæн дæр мæ хуарæй сайæнтæ ку дæдтон, уæд ма
мæ берæ хуарæй ци байзайдзæнæй?
7

Уæхæн «цæлæмбуд» дзуапп фегъосгæй, Уасгерги дуг-
гаг æнсувæри хуар исфедуйун кодта.
Уасгерги кæстæр æнсувæри дæр бабæрæг кодта. Сæ
дуар син ку бахуаста, уæд имæ хæдзари æфсийнæ рака-
стæй.
Кæрæдземæн бонхуарз ку загътонцæ, уæд Уасгерги
æфсийнæн уотæ зæгъуй:
— Фæндаггон дæн æма хъæбæр исæдонуг дæн æма кæд
гæнæн ес, уæд мин дони хупп исаггаг кæнæ.
— Иуазæг Хуцауи иуазæг æй æма нæмæ, табуафси, ме-
дæмæ рацо.
Уасгерги медæмæ бахизтæй. Æфсийнæ ин фингæ рай-
вардта, æхуæдæгка æ минкъий биццеуи цормæ бацудæй.
Мадæ æ сувæллонмæ ку никкастæй, уæд æ цæститæ дони
разилдæнцæ. Иуазæг æфсийни бафарста, цæбæл хъурмæ
кæнис, зæгъгæ, æма ин е ба уотæ зæгъуй:
— Нæ лæг аци сувæллони туххæй дæснимæ рандæй,
æма цума æ цуд фæдздзæгъæл æй...
Уасгерги фингæй фæггæпп кодта. Уайтагъд Алаурдий
цори балæудтæй æма ин уотæ зæгъуй:
— Ма бавгъау кæнæ. Дæ уæритæй мин сæ тæккæ уор-
сдæр радтæ.
Алаурди Уасгергийæн уорс уæр равардта. Уасгерги ца-
линмæ æртиггаг æнсувæри хæдзарæмæ цудæй, уæдмæ су-
вæллон æ уасæ иссердта — æрæскъиттæй.
Хæдзари хецау ку фæззиндтæй, уæд гъудтæгтæ базудта
æма Алаурдий лæвар — уорс уæр ракосарт кодта.
Фусунтæ сæ иуæзæгæн рæсугъд фингæ исаразтонцæ.
Финги уæлгъос фусунтæ сæ хъазар иуазæгæн зæрдиуагæ
арфитæ фæккондтонцæ.
Аци тауæрæхъ фегьустон 86 анздзуд, Салсегати Эль-
брусæй.
8

УАЗАЙ «КИЗГУТТÆ»
Раги, кæддæр, Къумбулти гъæуи цæрæг бийнонтæ хуасй
куст кодтонцæ. Хуасдзаутæн рæфтад гьæуама ностæ исцæт-
тæ кодтайдæ æма син æй игуæрдæнмæ дæр фæххастайдæ.
Ностæ рæфтад исцæттæ кодта. Хæрæгбæл саргъ исæ-
вардта. Саргъбæл ба — дууæ тæскъи. Сæ еуеми хуасдзау-
тæн дон, хуæрдæ æма ниуæзтæ ниввардта, иннеми ба — æ
фазон дууæ минкъий кизги (сувæллæнттæ хæдзари ке
барæ ниууагътайдæ, уæхæн на ’дтæй), уотемæй хуасдзау-
тæмæ рараст æй.
Уазай цъопп

Æндæфцæги игуæрдæнмæ нæма исхъæрттæй, уотемæй,
æнæнгъæлæги, зелгæ дунгæ ци сау мегътæ æрбатардта, етæ
ин æ над нихгæдтонцæ. Бæстæ ниттар æй. Арв æма зæнхæ
кæрæдзей хуастонцæ. Арвæй зæнхæмæ ци ехи къæрттитæ
æрхауидæ, етæ дæр талинги сау ехау зиндтæнцæ.
Сувæллæнтти мадæ æ катаййи, фазæнттæ ци тæскъи
адтæнцæ, уой æ къохтæмæ райста. Тæскъæ æ сæрмæ бæр-
зонд исиста, æ уæргутæбæл æрбадтæй æма æ гъæлæсидзаг
нидздзиназта:
— Уа, Устур Хуцау! Мæ сабийтæ де’уазæг. Ма мин сæ
фæддæлзæнхæ кæнæ. Уæлæбæл мин сæ ниууадзæ.
Еци рæстæг арв ниннæрдта, карз дунгæ æрбакодта æма
кадæр мади къохтæй тæскъæ рарæмугъта.
Бæстæ ку басабур æй æма хор нæуæгæй ку ракастæй,
уæд хуасдзаутæ Уазай хонхи галеу усхъæбæл фæууидтон-
цæ дууæ фазон кизги цавддортау лæугæ. Уæдæй абони
уæнгæ Уазай фазон кизгуттæ циртдзæвæнтау лæуунцæ.
Сæ буни син дунгæ ци сау мегътæ расор-басор фæккæнуй,
уонæй ба сæ мади «фæндонмæ» гæсгæ алкæддæр æдас фæ-
уунцæ.
Уазай хопхи цавддортæбæл цалдæр тауæрæхьи ес.
Аци тауæрæхъ цæмæдессагдæр ке æй, уомæ гæсгæ æв-
зурст æрцудæй. Тауæрæхъ кæмæй фегъустон, уонæй сæ
еу адтæй 91 анздзуд Бæзити Олъгæ.
10

ÆХСАРГАРДИ ЦÆФ ÆМА
МУДЗУРАЙ РÆТЪУЗТ
Уасгергийæн хонхи цъаси адтæй цæнхистойнæ. Цæнхæ
гæзæмæ ке адтæй, удта арæх балций ке уидæ, уомæ гæсгæ
ин гъæуайгæстæ ниввардта. Еу бон Уасгерги æ бæхбæл
рабадтæй æма идард балций рандæй. Изæдтæй Уасгергий
хæццæ гириз дæр ка ракæнидæ, е ин æ балций хабар ку
базудта, уæд ин, куйи хузи, æ цæнхистойнæмæ бацудæй
Æхсаргарди цæф хонх
11

æма цæнхæ радавта. Уасгерги балцийæй ку æрбаздахтæй
æма цæхнæ æ бунати ку нæ фæууидта, уæд æ гæстæн,
усхъæзæй, загъта:
— Ци ма гъæуай кæнетæ, уæ цæнхæ уин ку фæххастон-
цæ, уæд?
— Цæнхæ неке радавта, уотемæй цидæр фæцæй.
— Зæгъайтæ мин, ардæмæ уæмæ еске æрбацудæй?
— Еу геруз куййæй уæлдай, неке æрбацудæй.
Уасгерги гъудтаг балæдæрдтæй æма æ гæстæн уотæ
загъта:
— Куййи хузи уæбæл ка æрбацудæй, уой ами ку æрбай-
йафтайнæ, уæд ин цитæ бакодтайнæ, уой зонетæ?
— Цитæ ин бакодтайсæ? — зæгъгæ æй бафарстонцæ
гæстæ.
Мæнæ атитæ, зæгъгæ, æма Уасгерги е ’хсаргард бæр-
зонд исиста æма си хонхи рагъ æркарста, удта æ мудзу-
райæй ба и хонхи барæхуста.
Феппайуйнаг. Уасгергий æхсаргарди цæф сема му-
дзурай рæтъузт Задæлески гъæумæ бæлвурд зиннун-
цсе.
ХОРИ МАДÆ
Хорæн æ тухæ ку исфедудæй, уæд ин цæмæй æ бæдолæ
е ’хæстæ дзæбæх æнхæст кодтайдæ, уомæ гæсгæ уотæ
ниффæдзахста:
— Мæ зæрддаг! Æз бауæгæ дæн æма мæ бартæ дæумæ
дæдтун. Талингæ æма уазал ка лæдæруй, етæ дин дæ
гъар æма рохс сугъзæрийнæ тунтæмæ бæлдзæнæнцæ æма
син сæ макæд бавгъау кæнæ. Уæд дин алкæддæр дæ ху-
арзи кой кæндзæнцæ. Дæ фудкой ба дин фæсаууонмæ
дæр неке ракæндзæй. Нур ба цæун берæ мæ ка уарзта
æма мин мæ уиндмæ кæми бæлдтæнцæ, еци бæстæмæ.
12

Дæуæй ба корун æма мин мæ уазал фæрстæ æмхузон
тавдзæнæ, — зæгъгæ.
Еци нистауæни фæсте хорæн æ тъупп Уазай хонхмæ’
хæстæг фæццудæй. Хори уæзæй зæнхи гæппæл æ буни еу
20 метри бунмæ рансуфтæй æма тæрхæгауæй байзадæй.
Зæронд хор куддæр уазал зæнхæбæл исæнбалдæй, уотæ,
дууæ дехи фæууогæй, цавддор фестадæй. Дорæн æ еу æр-
дæг хорискæсæн æрдæмæ кæсуй, иннæ ба — хорнигулæн-
мæ. Уæдæй абони уæнгæ хори бæдолæ æ мадæн сæумæй
рæфтæмæ æ раз гъар кæнуй, рæфтæй изæрмæ ба — æ
фæсонтæ. Гъеууотемæй æгас дуйне дæр æ гъар тунтæй
хайгин æй. Адæн ба ин æ искастмæ бæллунцæ æма ин æхе
Хори Мади дор
13

Хори Мади дор
æнгæс — тумбул сугъзæринхуз къеретæ дæр тæвдæ цæ-
хæрбæл искæнунцæ.
Феппайуйнаг. Хори Мадæн æ бæдоли бунат æцæг
зæнæгдони хузæн æй. Гъе, уомæ гæсгæ нæ ездон рагфид-
дæлтæ аци æрдзон бæстихаййи Хори Мадæн сæрмагонд
ковæндонæ не у саразтонцæ.
ÆРТÆ УОСГОРИ
Кæддæр Донифарси зилди Къумбулти гъæуи цардæй
лæг æма уосæ. Адтæнцæ сæхе хъаурæй, рæстæмбес цæрæг
бийнонтæ. Устур Хуцау син мулкæй ке нæ балæвар кодта,
уой ба син уæлдайгунтæй равардта зунд, рисхъæ æма нив-
тæ иуаргæй. Исгъонбæл кодтонцæ лæгигъæдгун æртæ
14

фурти. Бийнонти фидæ зумæги дуармæ адзали сæйгæ æр-
цæй. Фæдздзурдта е ’ртæ фуртемæ æма син загъта: — Уæ
мадæ — Сугъзæри хæццæ, нæ бон æма равгæ ци адтæй;
уой уин некæд бавгъау кодтан. Амудтан уин цард æма нæ
дигорон æгъдауи фæткитæ. Абонæй фæстæмæ си базоне-
тæ пайда кæнун. Æз уин ку нæбал уон, уæд афæйгæнди
фæсте æрхæссинайтæ уæхе агкаг царди ’мбæлттæ.
Хъиамæтгун фидæ аци уосиати фæсте æ уод исиста.
Анзæи æ нимайгæ бæнттæ уайтагъд æрбалæудтæнцæ.
Æртæ фурти сæ фидæн анзи садахъа искодтонцæ. Садахъ-
ай рæстæги адтæй бæхти догъ, хъабагъ æхсун æма ком-
гъæдæбæл бурун дæр.
Бæнттæ цудæнцæ. Еу бон Сугъзæр фуртти зæрди
æрæфтудта, сæ фиди уосиат æнхæст кæнгæ ке ’й, уой.
Æма уомæ гæсгæ, цалдæр боней фæсте, Сугъзæр æртæ
бæхгин — бæлццони рафæндараст кодта æ тургъæй. Бæлц-
цæнттæ се ’ргом исаразтонцæ Устур — Дигори коммæ.
Æхсæуæй ку исевгъудæнцæ, уæд сæ еу фæдагорæгæнæг
бæхгин исæййафта. Фæндаггонтæ кæрæдземæн салам ра-
вардтонцæ. Уой фæсте æнæзонгæ фæндаггон бафарста
æнсувæрти:
— Силгоймаг цæуæг нæ фæййидтайтæ?
Æнсувæрти хестæр ин загъта:
— Уингæ нæ фæккодтан, фал еу силгоймаг нæ разæй
фæццæуй.
Астæугкаг æнсувæр ба ма æ хестæри загъдбæл бафтудта:
— Силгоймаг еунæг нæй, æ хæццæ ма минкъий биццеу
дæр ес.
Кæстæр æнсувæр ба ма загъта:
— Раст зæгъунцæ мæ хестæртæ, фал ма цума и силгой-
маг бостæй дæр цæуй, уотæ мæмæ кæсуй.
Фæдесон лæг е ’рфгутæ фæгъгъунтъуз кодта æма сæ
усхъæзгомау гъæлæсæй бафарста:
— Кæд æй уингæ нæ фæккодтайтæ, уæд ин æ бæргутæ
ци лæмбунæг зонетæ?
15

Хестæр æнсувæр балæдæрун кодта, нæлгоймаг æма
силгоймаги къахи фæдтæ нæуæг уард метбæл æнцонæй
базонун ке ’нгъезуй, уой.
Астæугкаг æнсувæр ба ин, е ’хси кæронæй ку бавдиста
фæснадмæ — силгоймаг сувæллони дони хулуй кæнунмæ
кæми радардта, уордæмæ, уæд уой дзубандитæбæл дæр бау-
уæндтæй. Кæстæрмæ ба е ’ргом разилдта æма ’й бафарста:
— Тæргай уоси къахи фæдтæбæл ба, иннæ уостити фæд-
тæй, уæлдай, бæрæггæнæнтæ ес?
Кæстæр æнсувæр нидæнгомау гъæлæсæй дзуапп ра-
вардта:
— Тæргай ке фæцæй, е бæрæг æй уомæй, æма надæн æ
бæрзонддæр рауæнтæй æхе фæстæмæ разелуй æма æ зæр-
дæ даруй, еске æ фæсте æнæмæнгæ ке рацæудзæй, уобæл.
Еци дзуапи фæсте фæдесон раарфæ кодта æнсувæртæн
æма син загъта:
— Æз цæрун Устур — Дигори, мæ ном ба хуннуй Цæрай
æма уæ есгæд мæ сæр ку багъæуа, уæд, табуафси. Нур ба
мин устур хатир никкæнтæ, аци силгоймаг мæнбæл æ зæр-
дæ даруй, зæгъгæ, æма æ бæх нæуæг уард метбæл фæдтæ-
фæдтæ догъи рауагъта.
Рæфтæмæ хæстæг æнсувæртæ исхъæрттæнцæ Устур-
Дигорæмæ. Рафестæг уогæй сæ бæхтæй, бацудæнцæ ни-
хæсмæ. Нихæси адæнæн æнсувæртæ равардтонцæ агкаг
салам.
Уосгор лæхъуæнтæ нихæси хестæрти фарстатæбæл дзу-
æппитæ дæтгæй, балæдæрун кодтонцæ, гъæуи син хæстæг,
кенæ зонгæ фусун ке нæййес, уой. Нихæси хестæртæ æн-
сувæрти бахонун кодтонцæ Цæраййи тургъæмæ. Цæрай
«зонгæ» иуазгутæ ку фæууидта, уæд сæбæл æ мади хæц-
цæ хъæбæр бацийнæ кодтонцæ. Загътонцæ син, иуазæг,
дан, Хуцауи иуазæг æй, фарнæ ба æ хæццæ хæссуй, зæгъ-
гæ, æма сæ бахудтонцæ медæмæ.
Иуазæг куд цæттæ фæууй, фусун, дан, уотæ цæттæ нæ
фæууй, зæгъгæй си, Цæраййи мадæ хатир ракурдта æма
16

сæмæ рæвдзæ фæрзеу ци адтæй, уомæй сæ зæрдæхæла-
рæй барæвдудта. Изæрæрдæмæ Цæрай æма æнсувæрти
кæстæр бæхтæ æма хæдзари фонси гъудтæ бакодтонцæ’.
Уой фæсте ба фусунтæ, куд æмбæлуй уотæ, се ’уазгутæн
сæрмагондæй косарт никкодтонцæ.
Мадæ цалинмæ къеретæ кодта, уæдмæ ин Цæрай лæм-
бунæг радзурдта, æнсувæрти хæццæ куд æма ци уавæри
базонгæ ’й, уой. Æхсæвæр афони фусунтæ бæркадгин
фингæ искодтонцæ иуазгутæн. Бадти рæстæги фусунтæ
æма иуазгутæ кæрæдзей хуæздæр æма хæстæгдæр базуд-
тонцæ. Фусунтæ ба ма базудтонцæ æнсувæрти балци сæр-
магонд ихæстæ дæр.
Финги бадти кæронмæ Цæрай тургъæмæ цæмæдæр
гæсгæ рацудæй. Уатмæ, фæстæмæ бацæунмæ куд гъавта,
уотæ æ гъостæбæл æруадæй, иуазгутæ ин æ кой ке кæнун-
цæ, е æма сæмæ дуари зихъирæй сæсæгкити байгъуста.
Еци рæстæг æнсувæртæй еу дзоруй:
— Нæ фусунтæ хæларзæрдæ æма иуазæгуарзон адæн
æнцæ. Фал нин ци косарт никкодтонцæ, уомæ ба цума
куййи тог хъæрттæй. Æ билтæ æгæр арæх стардта æ нив-
гарсти размæ.
Дуггаг æнсувæр ба загъта:
— Мадта ци æхцинтæ хуæрæн, етæ ба мардæсмаг кæ-
нунцæ.
Уæд æртиггаг æнсувæр ба зæгъуй:
— Абони фарсбæл ци хузæ фæууидтан, Цæрай æ фидæ
ке хонуй, уой хæццæ имæ еумæйагæй æппундæр неци ес,
æма цума æ фидæ нæй, уотæ мæмæ кæсуй.
Еци дзубандитæ фегъосгæй, Цæрай куддæр фæкъкъех
æй æма ’й æ къæхтæ нæбал бахастонцæ финги бадтмæ.
Æма, æцæгæйдæр, Цæраййи уавæр еци рæстæг хиццаг нæ
адтæй. Еуемæй, æнæнгъæлæги уæхæн адæмæй дессаги
цау — хабæрттæ фегъуста, иннемæй ба си нæма феронх
æй æ сæумон «фембæлди» æнсувæрти раст гъудий дзуæп-
питæ. Æ уоди цидæр æнахур тарст бацудæй. Тарстæй, ами
2 Тамати Т.
17

дæр бабæй æнсувæртæ раст ку разиннонцæ, уомæй. Уæ-
хæн гъудити ранигъулгæй æй æ къæхтæ бахастонцæ æ
зæронд мади размæ. Фурт æ мадæй ракурдта устур хатир,
уæдта ин корæгау загъта:
— Цæмæйти дæ бафæрсон, уонæбæл мин раст дзуапп
ратдзæнæ!
Мадæ сирейæй фестадæй, хæстæгдæр бацудæй æ фур-
тмæ æма имæ дзоруй:
— Мадта ма, мæ къона, мæ еунæг, дæуæй уæлдай а дуй-
небæл кæмæн ратдзæнæн раст дзуапп.
Цæрай, æ дзурдтæ дæргъвæтен ивазгæй, æ мадæмæ
дзоруй:
— Не ’уазгутæй сæ еу уотæ зæгъуй, цума, дан, нæ ко-
сæрттагмæ куййи тог хъæрттæй.
Мадæ арф ниууолæфгæй дзуапп равардта:
— Не ’уазæг, æвæдзи, раст æй. Еци фусæн æ мадæ за-
йгæ — зайун ниммардæй æма нин уомæ гæсгæ седзæр —
дарæгой адтæй. Æма седзæр куд фæууй, уотæ æ губун
нецæмæй æфсастæй. Минкъий уæр уогæй ба, къæбисти
хæццæ арæх гъазидæ тургъи. Берæ хæттити ба къæбисти
хæццæ сæ гацца мади дæр бадæидæ.
— Мадта нæ къеретæ ба мардæсмаг цæмæ кæнунцæ, —
бафарста бабæй фурт æ мади.
— Не ’уазæг ами дæр раст æй. Къеретæ конд æнцæ,
уæлмæрдти рази нин ци хумæ ес, уой хуари инсадæй.
— Мадта нæ фарсбæл ци хузæ ес, е, дан, мæн фидæ
нæй ку зæгъунцæ, æма е ба куд æй, — бафарста фурт ком-
коммæ æ мади. Мадæ бакатай кодта, уæдта загъта:
— Циуавæр адæм æнцæ? Хуцау си ку не сарази уидæ, —
уæдта æ фурти къох æ реумæ балхъевгæй, загъта:
— Аци гъудтаг а дуйнебæл зудта айдагъдæр æртæ лæги.
Уодæгас ма си дæн еунæг æз. Нур мæ мæ фадуат нæбал
уадзуй æ сосæг кæнун æма ин æнæ зæгъæн нæбал ес. Дæ
фидæн зæнæг на ’дтæй æма хъæбæр тухстæй. Курдта ми,
мæ хæдзарæ æма мин мæ муггаг бун кæнун ма бауадзæ,
18

ести, дан, æргъуди кæнæ, зæгъгæ. Емини дзамани фæсте
ма уæ устур муггагæй байзадæй æрмæстдæр дæ фидæ.
Æма, дæ фиди унафæ æма нæ еумæйаг фæндонмæ гæсгæ,
нæ зилди кадгиндæр æма нимаддæр лæгтæй дин еуей рав-
зурстан «фидæн». Гъеууотемæй де ’схæссæг фидæн исæн-
хæст кодтон æ курдиадæ. Уæ муггаги къабазæ ба нæ фе-
савдæй.
Мадæ ’ма бæдолæ кæрæдзей балæдæрдтæнцæ æма бау-
нафæ кодтонцæ. Не ’уазгутæ, дан, хумæтæги иуазгутæ нæ
’нцæ, фал æцæгæйдæр фарнæ рæстдзийнади хæццæ ка
тауй, уæхæнттæ, æма син исаразæн устур гъæугувд. Æма
кæд не ’уазгутæй алкедæр равзаридæ æхе агкаг цардæнба-
лæн киндздзон кизгæ. Мах ба син, хуарз фусунтау, ху-
æрзгæнгути æнхус бакæнианæ.
Дуггаг бон гъæуи цæрæг адæм æрбацудæнцæ Цæраййи
тургъæмæ, е ’уазгути кувдмæ. Каргун адæм, хестæргай,
идзаг фингитæбæл æрбадтæнцæ. Кæстæртæ ба игъæлдзæг
гъазт исаразтонцæ. Кафгæ ка нæ кодта, еци фæсевæд ба
сувæллæнтти хæццæ тъæпæнсæр уæлиндзитæй кастæнцæ
фæсевæди кæфтитæмæ.
Иуазæг — лæхъуæнтæ сæ рæсугъд кæфтитæ æма зартæй
сæхемæ æркæсун кодтонцæ сауæнгæ ма фингæбæл бадт хе-
стæрти дæр. Уæлдай дессагдæр ба адтæй е, æма нæртон
симди райдайæни æртæ æнсувæри симди кафтмæ ку рахуд-
тонцæ æртæ хуæрей. Даргъ симдæн æ кæронмæ нæдæр æн-
сувæрти, нæдæр хуæрти неке раййивта. Уотемæй, гъазти
медæг æртæ æнкъаййи кæрæдзей зæрдитæмæ фæццудæн-
цæ. Фæццудæнцæ кувдмæ æрбацæуæг адæни зæрдитæмæ
дæр. Æнсувæртæ иссæнцæ æгас гъæуи уарзон иуазгутæ,
æгас гъæу син иуазæги кадæ æма æгъдау лæвардта. Еци
рæстæг #ъумбултæй дæр æнсувæрти хæстæгутæй еу къуар
исхъæрттæй. Аци къуари хæццæ æнсувæртæ дзубандигонд
адтæнцæ, дууæ бонемæ, дан, ку нæ разиннæн, уæд нæ бай-
агордзинайтæ, зæгъгæ. Æнсувæрти æмбæлттæ ку базудтон-
цæ хабæрттæ, уæд Цæраййæн загътонцæ:
19

— Саг фæрæтмæ æрцудæй, Цæрай, æма кæд хуæрзгæ-
нæги симди бацудтæ, уæд дæ кафт кæронмæ кæнæ, æрд-
зæф ба — махбæл.
Гъæубæсти хестæртæ, Цæраййи фæндонмæ гæсгæ,
исарази ’нцæ Саламани хæдзарæмæ минæвæрттæ барве-
тун, е ’уазгути номæй. Цæраййи фæндонæн Саламан ара-
зий дзуапп равардта. Устур Дигорæ æма Къумбулти гъæ-
ути цæргутæ сæхе уалдзæги æрцудмæ цæттæ кодтонцæ.
Фиццæгтæ — кизгæрвистмæ, дуггæгтæ ба — киндзæхсæ-
вæрмæ.
Еу уалдзигон бон Саламани хæдзари устур цийни фæд-
бæл иуазгути хæццæ исæмбалдæнцæ:
Лæгти изæд — Уасгерги;
Уасгергий — æмтæхинæ — Никкола æма Мадæ-Май-
рæн.
Зæлдагæ базур æма цилле рехгун сугъзæрийнæ Уасгер-
ги загъта:
— Æз къохбæл хуæцгутæн байанхус кæндзæнæн.
Уазай дæлбазур — Парой хонхи изæд — Бæрзонд Ник-
кола ба загъта:
— Æз ба еугур киндзхон — бæлццæнтти фарсмæ балæ-
удзæнæн.
Мадæ-Майрæн ба ма æ фæлмæн гъæлæсæй бафтудта:
— Æз ба киндзитæн уосæ — æндзиуаргинеуæг бакæндзæ-
нæн.
Устур-Дигорæ се ’уазгутæн устур æгъдау лæвардтонцæ.
Цийнæдзийнадæ бунтон иситинг æй. И кафун, зарун æма
фæндури рæсугъд зæлтæ Хæреси коми уæнгæ и хуæнхтæ
зæлланг — дудзигъæрæй фæнзтонцæ. Сæ рæсугъд игъæлд-
зæгдзийнадæмæ сирдтæ дæр æма мæргътæ дæр цæмæде-
сæй кастæнцæ æма игъустонцæ айнæг хуæнхти тæрхæгу-
тæй.
Иуазгутæн устур æгъдау ратгæй, гъæубæсти хестæртæ
Саламани тургъæй рафæндараст кодтонцæ æртæ хуæрей
галуæрдуни. Киндзхонти разæй устур дууæ цъæх бæхе-
20

бæл цудæнцæ рæстфæндаггæнгутæ: Уасгерги æма Ник-
кола.
Мадæ-Майрæн ба рæсугъд фæлуст арæзт уæрдуни —
киндзити хæццæ.
Уæдæй фæстæмæ нæ хестæртæ кизгæрвисти райдæд-
тонцæ ковун: ...Мадæ-Майрæн дин амонæг — æнхусгæнæг
уæд! Киндзхонтæн ба сугъзæрийнæ Уасгерги æма бæр-
зонд Никкола байанхус кæнæнтæ, зæгъгæ. Къохбæлхуæ-
цæги æмбæлттæ ба ма аци кувд — фæдзæхст, киндзæ
хæдзарæй рахонгæй, сæ зарти дæр фæккæнунцæ.
Аци тæуæрæхъ фегьустон мсе фидсе Азийханæй.
Азийхан ба ’й фегъуста 30-аг æнзти, Къумбулти гъæуи
цсерсег, 80-анздзуд Батоти Туйгъансей.
АФÆЙ БАЛЦИ
Еу хуæнхаг лæг балци цудæй. Балций размæ ба æ хе-
стæр æнсувæрæн ниффæдзахста:
— Мæ бийнонтæ гъæуаггин нецæмæй æнцæ, фал сæмæ
уæддæр де ’нгæс ба дардзæнæ, — зæгъгæ.
Бæлццон балци рандæй. Цалдæр боней фæсте — еу
изæр бæлццони æнсувæр æ хæстæгути бабæрæг кодта.
Иуазæг æма фусунтæ кæрæдзебæл ку бацийнитæ кодтон-
цæ, уæд ностæ æ теуæн æртикъахуг фингæбæл изæрхуар
æрæвардта. Фингæбæл карз ниуæзтæ дæр ниввардта.
Иуазæг, куд æмбæлуй, уотæ финги æгъдау рахаста. Са-
бийти финги бæркадæй фегъæстæ кодта. Фингесæггаг
дæр ниууагъта фингæбæл. Рæстæг цудæй. Иуазæг ба фин-
ги уæлгъосæй нæ истадæй. Сабийти кæстæртæ хæдзари
къумти рæхцунтæ райдæдтонцæ. Иуазæг син сæ мадæмæ
дзоруй:
— Æнафонæ æй. Сабийтæмæ хуссун цæуй æма син сæ
кой бакæнæ.
21

Ностæ ба æ теуæн уотæ:
— Неци син æй. Æхсæвæ даргъ æй æма хуссæгæй баф-
сæддзæнцæ.
Кæд фингæбæл алцидæр адтæй, уæддæр иуазæг хуæр-
гæ дæр нæбал кодта æма ниуазгæ дæр. Ности ба фæндæ
адтæй, цæмæй иуазæг сæхемæ рандæ адтайдæ æма сабий-
ти кой бакодтайдæ. Сæхемæ цæмæннæ цæуй? — зæгъгæ,
уæхæн фарстай хæццæ ностæ æ синхон зæронд уосæмæ
бауадæй. Зæронд уосæ ностæн уотæ зæгъуй:
— Де ’уазæг бæркад загъта? Ниуæзтæ ма фингæбæл ес?
Ностæ ба ин уотæ:
— Бæркад дæр загъта, ниуæзтæ дæр ма си ес, е ’мбес
дæр ин нæ баниуазта.
— Æ фингæ ин æ разæй раеуварс кодтай?
— Нæхъ.
— Мадта бацо æма ин æ фингæ æ разæй раеуварс кæнæ.
Ностæ сæхемæ бауадæй. Иуазæги разæй фингæ райста.
Иуазæг æ ходæ æ уæраги сæрæй исиста, æ сæрбæл æй
æркодта, фал уæддæр æ бунатæй ба нæ фестадæй. Ностæ
бабæй æ синхонти уосæмæ бауадæй æма ин уотæ:
— Фингæ раеуварс кодтон, фал уæддæр иуазæг сæхемæ
нæ цæуй. Ци ма кæнон, нæ зонун.
— Фингæ ку райстай, уæд ин æ бунат цъилинæй расæр-
фтай?
— Нæхъ.
— Мадта цъилин райсæ æма, фингæй ци мортæ æрхауд-
тæй, уони тергадигай пеци æрдæмæ расæрфæ.
Ностæ сæхемæ бауадæй. Куддæр фингæвæрди бунат
цъилинæй расæрфта, уотæ иуазæг æ бунатæй фæггæпп
кодта. Бийнонтæн хуæрзæхсæвæ загъта æма сæхемæ ран-
дæй.
Аци тауæрсехъ фегъустон мæ фиди мадсе Самæтисей.
22

ТÆРИОН ТУЛАБЕГ
Тулабег цардæй Донифарси зилди. Æ рæстæги уомæй
лæгигъæдгундæр, нифсхастдæр æма амалгундæр лæг Ди-
горгоми зин иссерæн адтæй. Тулабег фæдеси алкæддæр
фиццæгти хæццæ уидæ. Е «знæгтæ»-æй цæсгонæй нæ
фæсмардтонцæ æма ’й фæсаууонмæ сæ сайтани хай худ-
тонцæ.
Тулабеги зæрдæмæ нæ цудæй, Тъæпæн Дигорæ æма
Донифарси зилди гъæутæ кæрæдземæ ци зæрдæ дардтон-
цæ, е. Кæрæдземæ æвзистонцæ, кæрæдземæй фонс дав-
тонцæ, се ’хсæн буцæутæ дæр рауаидæ. Нихмæлæудт
фæллæмæгъдæр кæнуни мадзæлттæ æма равгитæ дæр
агурдта. Данцæн æрхæссæн Тулабеги туххæй дууæ тауæ-
рæхъи. Тауæрæхътæ фегъустон Донифарси цæргутæй:
Хъамболти Хизир æма Хъозити Хаджимурзæй. Сæ дууæ
дæр адтæнцæ Фидибæсти устур тугъди ветерантæ.
* * *
Тулабег базудта, Хъубадти Тазретæн фурт ке райгур-
дæй æма ’й Нигколтæмæ енцеги ке лæвардтонцæ, уой.
Æхе мæгур-дивил арæзтитæ искодта æма Фæснæли Хъу-
бадти бæрæгбони балæудтæй. Цæсгонæй æй ке нæ зуд-
тонцæ, уомæ гæсгæ æхе уæллагкоймаг исхудта. Адæни æ
гъæла миутæй ходæгæй мардта. Кафгæ дæр кодта æма
гъæзтити дæр архайдта. Бæрæгбони фæдбæл рæсугъд
фæлуст, бæрзонд ауигъд гинкъос æртонун дæр ин бантæ-
стæй. Енцегмæ æнгæсдарæг силгоймæгти ба æхебæл
æрæууæндун кодта.
Силгоймæгтæ Хъубадти Тазрети фурт Дохчихъой Ниг-
колтæмæ ку рахастонцæ, уæд син Тулабег æхе анхосгæ-
нæг искодта. Изæрдалинги, иуазгутæ Нигколтæмæ ку æр-
хæстæг æдцæ, уæд син Тулабег сæ къохтæй сувæллони
раскъафта. Цалинмæ анæн сæ тухсти ракæнæ-бакæнæ
23

кодтонцæ, уæдмæ Тулабег сабиййи Донифарси исмедæг
кодта æма æй Надити Гæдауи дзедзей æхсирæй фегъæстæ
кодта.
Сувæллон Донифарси берæ нæ фæцæй. Тъæпæн Ди-
гори минæвæрттæ æй Нигколтæбæл исæмбæлун код-
тонцæ.
Рæстæг рацудæй. Дохчихъо ралæг æй. Баделиати ез-
дæнттæн се ’хсаргиндæр разамонæг-раздзæуæг иссæй.
Уæхæн раздзæуæги фæрци тухгин æлдæрттæ сæ кæнон
æнтæстгунæй кодтонцæ.
Дохчихъо Донифæрсаг силгоймаги æхсирæй ке фегъæ-
стæ æй, уомæ гæсгæ (æгъдауи фæткæ уотæ адтæй) ин до-
нифæрсæгти нихмæ буцæути архайун не ’нгъизтæй.
Дохчихъойæй иронх на ’дтæй, æ фидæ фæдонтæн ци
уосиат ниууагъта, е. Тазрет æ уосиати фæдзахста:
— Нæ ахилæй лæгдæр ка разинна, е, дан, Хъанухъти
Есей мæсуги æфсæн дуари æфсæйнагæй æ бæхæн цæф-
хæдтæ искæнæд.
Еу хатт Дохчихъо Донифарси æ кæнгæ хæстæгутæмæ
адтæй æма Есей мæсуги æфсæн дуарæй еу цæфхати зæ-
гæлти фагæ гæппæл ратудта. Еци зæгæлтæй æ бæхбæл
цæфхат ку бахудта, уæд æ фиди цирт бахуаста æма загъ-
та: «Дæ уосиат дин исæнхæст кодтон æма дин нур дзенет-
мæ фæндаг байгон уæд».
* * *
Еу бон Тулабег цауæни адтæй æма Дæллаггъæди буни
бафеппайдта лæгти къуар бæттæнтæй арæзт, рæстæгмæ
хедбæл Ирæфи сæрти куд æрбахизтæнцæ, уой. Тулабег
сæмæ æхе хæстæг нилласта. Базонун æй фæндæ адтæй —
ка ’нцæ, кумæ æма цæмæ цæунцæ, уой.
Уалинмæ и лæгтæй еу æ размæ æрбацудæй æма ин со-
сæГкити уотæ:
24

— Фæрсæгтæн фегъосун кæнæ. Исон лæгадæн Никко-
лай кувдмæ ку рандæуонцæ, уæд уин аци адæн уæ фонс
фæттæрдзæнцæ.
Æнæзонгæ лæг æхе Тулабегæн нæ байамудта, уотемæй,
æнæнгъæлæги, куд фæззиндтæй, исæфгæ дæр уотæ æрба-
кодта.
Тулабег хабар ку базудта, уæд гъæумæ фæдеси нæ ран-
дæй. Æхе пихси бафæсфæд кодта æма сæмæ е ’нгæс дард-
та. Къæрнихти къуар æхсæвæр ку искодтонцæ, уæд сæхе
нимæтти батухтонцæ æма къæдзæхи тæрхæгау билæбæл
ниххустæнцæ. Фунæй къæрнихтæмæ Тулабег багъузтæй.
Кæронгкаги фарсмæ «æрхустæй» æма æй билæй рагæл-
ста. Уой фæсте дуггаги, æртиггаги æма у.и.
Тулабег ма къæрнихтæй еунæг ниууагъта. Ку æрбон
æй, уæд ин Тулабег е ’мбæлтти хабар радзурдта. Æхецæн
ба ин загъта:
— Дæхе байамонæ, æма зæгъæ уæ къуари æрбацуди сæр
Донифарси зæнхитæмæ.
Æцæгæлон иуазæг Тулабегæн загъта:
— Æз дæн Абисалтæй. Устур фæндтæ нæмæ адтæй æма
нин сæ фехалдтай.
— Нур цо, кæцæй æрбацудтæ, уордæмæ, æма син фегъ-
осун кæнæ де ’мбæлтти хабар.
Иуазæг Ирæфи сæрти рæстæгмæ хедбæл бахизтæй.
Хеди бæттæнтæ кардæй фæллух кодта æма уордæгæй Ту-
лабегмæ, æ кардæй æвзедгæй, гъæр кæнуй:
— Еу бон дæбæл мæгур бон кæндзæнæй. Мæнæ аци
кардæй дæ мæкъурæй æвгарст уодзæнæ!
Уæдæй фæстæмæ Абисалтæн федис кæнун райдæд-
тонцæ:
— Даргъæхсарæ æма цубур къохтæ æнцæ, зæгъгæ.
Феппайуйнаг. Тулабегæп тогæй хæстсег фæдонтæ
байзадсей — Уæдатсе сема Хъулчитсе. Æвседзи, Тамати
25

Бсебе Хъулчити хусерифурт ке адтæй, уомæ гсесгæ
ибæл æруадæй Тæриати бунтæй хай — игуæрдæн. Игу-
æрдæн æй Кьумбултæмæ хæстæг. Хуцаузæнги ковæн-
донæй 400 м уæлдæр. Абони дæр ма еци игуæрдæн хо-
нунцæ Тæриати. Ами Таматæ хуасæ карстонцæ,
цалинмæ будурмæ нæ фæллигъдæнцæ, уæдмæ.
«МÆНГÆ» АРД
Куд Дигоргоми гъæути, уотæ Донифарси зилди гъæути
дæр адæн берæ фонс дардтонцæ. Зумæги дæргъци сæ фонси
сæйрагдæр хуаллаг адтæй хуасæ. Сæрди сæ фонс, уæлдай-
дæр листфонс, фæттæриуонцæ Тæторси хезнитæмæ. Тæ-
торсмæ сæ хуасæ никкæрдуни агъонмæ тардтонцæ, цæмæй
игуæрдæнтæмæ фонси къах мабал хъæрттайдæ æма си зу-
мæгмæ сæ берæ фонсæн фагæ хуасæ исцæттæ кодтайуонцæ.
Тæторс айдагъ Донифарси нæ адтæй. Æхсæуæн дæр си ад-
тæй еу къум, удта Ассийæн дæр еу фусти дзоги бунат.
Ассийæгтæ сæ бунатмæ ахид ке нæ цудæнцæ, уомæ
гæсгæ си Донифæрсæгтæ пайда кодтонцæ. Еу рæстæги
син и фусти дзоги бунат исдзурдтаг æй. Æссæнттæ ’й сæхе
худтонцæ, Донифæрсæгтæ дæр æй сæхе хонун райдæд-
тонцæ.
Бунатбæл бафедауни амал ку нæбал адтæй, уæд Æс-
сæнттæ Донифæрсæгтæн уотæ зæгъунцæ:
— Кæд сумах зæнхæ æй, уæд ибæл æвдесæнти рази ард
бахуæрун уæ бон æй, æви нæ?
Донифæрсæгтæ радзубанди кодтонцæ, æма исарази
æнцæ ард бахуæрунбæл.
Ами зæгъун гъæуй уой, æма нæ фиддæлтæмæ ард баху-
æруни хъаурæ закъонæй уæлдæр æма тухгиндæр æвæрд
адтæй. Зудтонцæ уой дæр, æма мæнгæ ард ка бахуæридæ,
е ба аллирдигæй дæр æнæуагæ æфхуæрд æрцæуидæ, сау-
æйгæ ма ибæл хъоди дæр бакæниуонцæ.
26

Ард бахуæруни бон ку æрцудæй, уæд фиййæутти дзу-
бандийаг бадæни æрæмбурд æнцæ — Донифарси фæсевæд
дæр æма Ассий фæсевæд дæр.
Æссæнттæ барæ равардтонцæ мах фæсевæдæн ард ба-
хуæрунмæ. Махæй еу лæхъуæн, куд æмбæлуй, уотæ ард
бахуардта. Ард хуæргæй ба загъта:
— Ци зæнхæбæл лæуун, е нæхе ке ’й, уомæй Хуцауæй
соми кæнун, кæд сайгæ кæнун, удта мæбæл устур Хуцау
æ бæллах ниввæрæд, — зæгъгæ.
Æссæнттæ уой æнгъæл на ’дтæнцæ, фал ард бахуæрди
фæсте ба син загътонцæ:
— Гиауртæ, сумах фæууæд нæ бунат. — Дуггаг бон аци
хабар Донифарси хестæртæ фегъустонцæ æма ард бахуæ-
рæг кæстæртæмæ Нихæсмæ фæдздзурдтонцæ. Хестæртæ
кæстæртæн бауайдзæф кодтонцæ, æнæ мах бафæрсгæ,
мах сæрти рахезгæй, еци минкъий зæнхи гæбази туххæй
мæнгæ ард цæмæ бахуардтайтæ, — зæгъгæ.
Кæстæртæ хестæртæй хатир ракурдтонцæ æма син загъ-
тонцæ:
— Мах мæнгæ ард нæ бахуардтан. Ард ка хуардта, е нæ
лимæн адтæй, Тъæпæн Дигорæй. Ард бахуæруни размæ
ба е ’ркъети хурфи сæхе хумæй сикъит никкодта. Ард ху-
æргæй ба уотæ загъта:
— Ци зæнхæбæл лæуун, е нæхе æй, уобæл соми кæ-
нун, — зæгъгæ.
Æма махмæ уотæ кæсуй, мæнгæ ард нæ бахуардтан,
фал сæбæл хийнæй ба рацудан.
Аци тауæрæхь арæх фегъосинæ Донифарси зилди гъсе-
ути цæрсег хестсертсей.
^&Г

РАДЗУРДТÆ
Алли гъæуи дæр фæууй берæ зундгин, курухон æма
дзурдарæхст лæгтæ. Фал си уæддæр адæн сæ еуети сæ
циргъзунд æма дзурдарæхсти туххæй хуæздæр багъуди
кæнунцæ æма сæ арæх æримисунцæ. Уæхæнтти туххæй
дзордзинан нæ цубур рæдзурдти. Æгас си ка нæбал æй,
уони, ци бæсти æнцæ, уой хуарзæнхæ уæд. Абони ма си
æгас ка ’й, етæ ба нин, дзæбæх æма æнæнез уогæй, хуæрз-
зæрæ кæнæнтæ.
ЗÆРОНД ХÆРÆГ
Мишæн ма æфтаууати еу ласæг байзадæй. Ласæг æрла-
сунмæ зæронд гали хæццæ исефтигъта æвæлтард иуонæ-
ги, уадзæ е ба, дан, æфсойни ахур кæна, зæгъгæ. Æхуæ-
дæгка, æфтаууат идард ке адтæй, уомæ гæсгæ æ зæронд
хæрæгбæл рабадтæй æма галти фæсте хуасæ ласунмæ ра-
раст æй. Ревæд цонæгъ галнадбæл дууæ гали æнцонæй
ластонцæ. Зæронд хæрæгæн ба æ рагъи лæг хæссун берæ
зиндæр адтæй, æвæдзи. Фал, хæрæг æ мæгур бон зудта,
зинтæбæл ба ахур адтæй, уотемæй еу сахатти фæсте ис-
хъæрттæнцæ æфтаууатмæ. Ласæг, куд æмбæлуй, уотæ цо-
нæгъбæл æвæрд æрцудæй. Рæвæйнитæй дæргъæмæ дæр
æма цæхгæрмæ дæр цонæгъбæл æлваст æрцудæй. Мишæ
галти надбæл фæййаразта, æхуæдæгка, хæрæги дзуларæ-
бæл хуæцгæй, сæ фæсте цудæй.
28

Кæд ласæг урдугмæ уотæ зин ласæн на ’дтæй, уæддæр
æвæлтард иуонæг æрдæгнадбæл размæ цæун нæбал кумд-
та — æрбабадидæ. Мишæ ин æнхус дæр кодта, хуасæ дæр
ин бахуæрун кодта, гъæр дæр ибæл кодта, фал æфсойни
буни размæ цæуни бæсти æрбабадидæ. Цæмæй иуонæгæн
æнцондæр адтайдæ, уомæ гæсгæ ’й къолæфсойнæ ефтигъд
дæр искодта, фал уæддæр еу ампъез дæр размæ æфсойни
буни нæбал ракодта. Иуонæг ке фæггобан æй, удта, лæг
амалгун ке ’й, уомæ гæсгæ Мишæ исфæндæ кодта иуонæ-
ги бæсти æфсойни æ зæронд хæрæг исефтиндзун. Хæрæг
кæд нæл адтæй, уæддæр æ хъур гали бæрзæййæй дзæвга-
рæ листæгдæр ке адтæй, уомæ гæсгæ ин ибæл æ къурткæ
дæр истухта æма ’й æфсойни бунмæ бакодта. Тæвгутæ
тæвингбæнстæй балваста. Иуонæги ба бæттæнæй ласæги
фæсте ниббаста. Æ лæдзæг райста æма цæди ефтигъд хæ-
рæг æма галæн загъта «размæ». Зæронд хæрæг бæргæ
равзурста размæ рахуæцун, фал, кæд къолæфсойнæ еф-
тигъд адтæй, уæддæр æй и устур гал æ рахуæсти дудагъ-
æй ласæгбæл балхъивта.
Еци рæстæг син сæ таусмæ гъæуи фусти радон фиййау
Хъазий бацудæй. Иуонæги хуасæ хуæргæ ку фæууидта,
хæрæги ба — æфсойни, уæд уотæ бакодта: «Гъенур аци
зæронд хæрæги хæццæ исæмхузæнттæ ан». Мишæ ба имæ
дзоруй: «Куд исæмхузæнттæ айтæ? Уотæ цæмæ гæсгæ
зæгъис, ду дæр, миййаг ескæд æфсойни адтæ».
— Æфсойни некæд, фал дæ хæрæг дæр мæн хузæн æй,
царди медæгæ зиндзийнадæй бавзарунмæ цидæриддæр ес,
низзайунæй фæстæмæ, уони бавзурста.
РАДИО
Хъазиййи, æ карæмæ гæсгæ, Фидибæсти устур тугъ-
дмæ нæбал ракодтонцæ, фал уæддæр Урали фæскъилдун
косæнуæтти ба архайдта.
29

Нæ бæсти косæг къохтæ ке нæ фагæ кодта, куст ба
берæ ке адтæй, уомæ гæсгæ хецауадæ хуæздæр косгути
разæнгард кодтонцæ аллихузон лæвæрттæй. Смени, сут-
ки, къуæрей, мæйи æма квартæли медæгæ хуæздæр бакос-
гутæн лæвардтонцæ сæрмагонд æхцай премитæ. Хъазий
куд зæгъидæ, уотемæй еци премитæн сæ фиццæгтæ ал-
кæддæр райсидæ. Æ хæдзари дæр æма синхбæсти дæр
косунгъон лæгадæн ке нæбал адтæй, уомæ гæсгæ ба и пре-
митæ сæхемæ æрвиста.
— Мæйæн кенæ квартæлæн ци премитæ райсинæ, —
дзоридæ Хъазий, етæ иннетæй берæ устурдæр уиуонцæ.
Уæхæн устур преми ку исæрветинæ, уæд мæ сæри алли-
хузон гъудитæ æвзуридæ. Кæд нин, миййаг, немуц нæ
Дигоргоми гъæутæ байстонцæ æма си кадæртæ ба нæ
тъæригъоси артмæ сæхе тавунцæ, æз ба син премитæ æр-
ветун...
Тугъди фæсте ку базудта, æ премитæ бийнонтæн дæр
æма гъæубæстæн дæр устур агъаз ке фæцæнцæ, уæд æ
цийнæн кæрон нæбал адтæй.
Тугъди фæсте, еу цалдæр анзи ку рацудæй, уæд Къум-
булти цæргутæ исфæндæ кодтонцæ Донифарсæй радио
исуадзун.
Радиой тели гъæдтæ ба адæн сæхуæдтæ къозæ гъæдæй
гъæуама æрластайуонцæ.
Хъазий кæд алли гъудтаги дæр раззæгти хæццæ уидæ,
уæд ами ба ци 2 гъæди ибæл уадæй, уонæмæ фиццаг бон
цæугæ дæр нæ фæккодта. Ку æй бафарстонцæ, Хъазий,
аци гъудтаг дæ зæрдæмæ нæ цæуй, дæ галтæ гъæдтæ ла-
сунмæ цæмæннæ ефтиндзи, зæгъгæ, уæд син загъта:
«Раст зæгъгæй, еу гъудтагæй уæ фæндæ мæ зæрдæмæ нæ
цæуй. Цæмæннæ, зæгъгæ, уæд уин æй зæгъун. Нæ дуйне
сабур уæд! Фал, зæгъæн, ести æзмæнст ку рауайа, уæд
æзнаг радиой цæгиндзитæмæ гæсгæ нæ сæргъи æрбалæ-
удзæй!»
30

ЗÆРОНД ТИКИС
Боллотæмæ еу нæл тикис адтæй. Ку æрзæронд æй, уæд
ин миститæ ахæссун гъудтагау иссæй æма райдæдта карки
зайæнти рæвдауæн æйкитæ хуæрун. Бийнонтæ уой ку ба-
зудтонцæ, уæд исфæндæ кодтонцæ: марунмæ тæрегъæд
æй, фал цалинмæ карки цъеутæ хуæрун нæма райдæдта,
уæдмæ æй ескумæ — идардмæ фæлласун гъæуй, зæгъгæ.
Æ фæлласун ба сæхе лæг Даукуйбæл бафæдзахстонцæ.
Даукуй уæд ГРП-и машийнæбæл куста. Еу сæумæ Дау-
куй тикиси голлаги ниввардта æма ’й Къумбултæй До-
нифарсмæ ку нихъхъæртун кодта, уæд æй тукани склади
цори ниууагъта, ами кæд æстонгæй нæ ниммæлидæ,
зæгъгæ. Даукуй изæрæй сæхемæ ку иссудæй, уæд æй
бийнонтæ уотæ бафарстонцæ, аци тикис дæ хæццæ цæ-
мæннæ фæлластай, — зæгъгæ.
— Донифарсмæ æй фæлластон. Æвæдзи, идарддæр
ласгæ адтæй.
Дуггаг бон Даукуй тикиси Уасгергий Дори рази рау-
агъта, ами финги уæлдæйттæй, зæгъгæ, æхе естæмæйти
ерхæфссæй. Фал бабæй и зæронд тикис хорæфтудмæ
хæдзари балæудтæй.
Æртиггаг хатт Даукуй тикиси Кæлухи рауагъта æма
бабæй уордæги дæр æрбаздахтæй. Цуппæрæймаг хатт
тикис Чиколай гъæуи сæри уагъд æрцудæй. Аци хатт
тикис æ хæдзарæбæл исæмбалдæй æрмæстдæр 3-аг
бон.
Тикиси хабар Хъазий ку фегъуста, уæд Даукуййæн
загъта: «Даукуй, дæуæн цирки сирдти хæццæ косгæ ’й».
— Уой мин цæмæ гæсгæ зæгъис, Хъазий?
— Уæ тикис ма еу хатт, зæгъæн, ардæги Æрæдонмæ
ку фæлласай, уæд дин горæтмæ цæун дæр базондзæ-
нæй!
31

КЕ ГЪОГ АДТÆЙ?
Донифарси зилди гъæутæ сæ зæнхитæмæ ке неке уагъ-
тонцæ, уой беретæ зонунцæ. Кæсгон æлдари галтæ Хъа-
нухъти Есе гъæугувдæн куд нивгарста, уой дæр нæма фе-
ронх кодтонцæ. Зæнхити хæццæ баст цаутæ ма адтæй
æндæртæ дæр. Æримисæн си еуей.
Революций агъонмæ, хуасæ кæрдуни рæстæг, Къумбул-
ти зæнхитæмæ еу дзæгъæл — адæггаг гъог исæфтудæй. Ке
гъог æй, е ку не ’сбæрæг æй, уæд лæгадæн бадзубанди
кодтонцæ, еу изæр ин гъæубæсти кувди æ фидæй испайда
кæнун. Силгоймæгтæ бæгæни исфунхтонцæ, искодтонцæ
къеретæ дæр. Косарт никкæнуни ихæс ба кæстæртæбæл
бафæдзахстонцæ. Косæрттаг исфицуни ихæс ба кодта
Хъазий. Хъазий фидтæ аги никкалдта æма сæмæ банд-
зарста. Фид ирайун ку райдæдта, уæд æгти размæ æнæ-
зонгæ лæг бацудæй æма салам равардта Хъазиййæн. Куд
æмбæлуй, уотæ Хъазий дæр, æгас цæуай, зæгъгæ, иуазæ-
гæн загъта. Иуазæг Хъазиййæн балæдæрун кодта, æ гъог
ке фесавдæй æма, уой агоргæй æй æ къæхтæ ардæмæ ке
’рбахастонцæ, уой. Хъазий ба сабургай иуазæгмæ дзо-
руй: «Дæ гъог Къумбулти зæнхити агорис, уой ма ескæ-
мæн загътай?»
— Некæмæн. Фиццагдæр дæубæл исæмбалдтæн.
— Мадта игъосæ. Дæ гъог мах зæнхити ке агорис, ай-
дагъ уобæл дæр дæ гъæубæсти адæн æнæуагæ бафхуæрд-
зæнцæ. Æма цалинмæ нæма фæззиндтæнцæ, уæдмæ ку
рандæуисæ, æндæра дæ гъудтаг хуарз нæ уодзæй. Иуазæг
ке дæ, уомæ гæсгæ ба дин мæнæ сосæггити аци æрдæг
фунх фиди хунæ дæдтун. Нур ба мæнæ атæ дон-дон Ма-
цутæрдæмæ дæхе райсæ, е ба æвидбилиз уай.
Гъеууотемæй, гъоги хецауи æхе гъоги фидæй Хъазий
фæххайгин кодта.
32

ХÆЛАРГÆНÆГ
Хъазий кæддæр æ фуртмæ иуазæгуати адтæй Нальчик-
ки. Еу изæр имæ дигорон уоститæ бадзурдтонцæ: «Фин-
гидзаг искодтан зæронд мæрдтæн æма нин сæ ку ниххæлар
кæнисæ», — зæгъгæ. Хъазий æнæзийнадæй синхæнттæмæ
бацудæй. Куддæр хæлар кæнун райдæдта, уотæ хæдзари
æфсийнæ кедæр хæццæ дзубандибæл исхуæстæй. Хæлар-
гæнæг имæ æхе ку разилдта, уæд æфсийнæ фæссабур æй.
Хъазий нæуæгæй хæлар кæнун ку райдæдта, уæд æфсийнæ
дæр æ дзубанди нæуæгæй идарддæр кæнун райдæдта.
Хъазий силгоймагмæ бакастæй æма ин уотæ:
— Еунæг хъипп дæр ма ку искæнай, уæд сæ нæхе мæрд-
тæн ниххæлар кæндзæнæн, æма сумах мæрдтæ ба уæд
исхуæрæнтæ!
Уой адæбæл æфсийнæ æ дзорун ниууагъта æма хæлар-
гæнæгмæ кæронмæ байгъуста.
ДАВÆГОЙ АРС
60-æймаг æнзти ХХ-аг æноси сæрди хонхи хезнитæмæ
будурæй берæ паддзахадон фонс æрбатæриуонцæ. Айдагъ
Донифарси зилди зæнхити уидæ: доцгæ гъоцити 4 ферми;
уæсити 3 устур хъауæни; фусти дзогтæ еу 4...5 — алли
дзоги дæр 2 мин фусей бæрцæ æма бæхæргъæуттæ цал-
дæр.
Доцгæ гъоцити фермитæ ба адтæнцæ надмæ хæстæг,
игуæрдæнти. Се ’хсир 6а син молзаводмæ Донифарсæй
Мæцутæмæ хæтæлтæбæл рауадзиуонцæ.
Еу уæхæн фермæ ба адтæй Сауифцæги дæр. Хуаси
куст гæнгæй, алли бон дæр сæ рæзти цудан. Доцуни рæ-
стæг гъоцитæн сæ еуетæбæл хуæцун дæр гъæуидæ, мед-
бæсти нæ лæудтæнцæ. Æрдоцунмæ ахæссун ке гъæуидæ,
уæхæнттæ дæр си адтæй. Аци куститæ кæнунмæ сæмæ
3 Тамати Т.
зз

сæумон дугъди хуасæ кæрдунмæ цæуæг фæсевæд фæккæ-
сидæ, изæйрон дугъди ба — кустæй цæугутæ.
Еу сæрдигон изæр бабæй гъогдоцгутæмæ фæккастан.
Алке дæр си æ гъоцитæ æрдугъта, фал ма си еу гъог 500
метри дæлдæр бæрзæ къотæрти рази æнæдугъдæй байза-
дæй. Гъогдоцгутæй ке гъог адтæй, е ба нин уотæ:
— Доцгæ бæргæ адтæй, фал гъонгæстæ æгас бон фонси
фæсте бафæллад æнцæ æма базийнадæ кодтонцæ е ’стæ-
рунмæ. Сумах дæр бауолæфетæ, ма иАмæ цотæ. Сæумæ си
2 хатти фулдæр æхсир æрдоцдзæнæн.
Иннæ бон сæ рæзти ку иссудан, уæд нин загътонцæ, и
гъоги æхсæвæ бæлæсти цорæй арс ке фæххаста. Æма
æцæгæй дæр бæрæг адтæй, арф кæрдæги арс гъоги бунла-
сæ гæнгæй ци фæд ниууагъта, е. И фæдбæл рагъмæ ис-
судан. И гъогæн æ гъосбæл ци биркæ адтæй, уой дæр ис-
сердтан, — хæр-хæр ласæ гæнгæй ин æвæдзи естæбæл
фæццæфстæй.
Ферми хецау, Тамати Владемур и биркæ ку фæййидта,
уæд нин æй нæ къохтæй райста æма ибæл бацийнæ кодта.
Махæн ба къанфетти аргъ 50 соми равардта. Мах ин уотæ
ку загътан, къанфеттæн æгæр берæ æнцæ, зæгъгæ, уæд
нин Владемур ба уотæ:
— Мин сомебæл мин ислæудтайдæ мæ гъог, нур ба ’й
цума хуæргæ бакодтан, уотæ «списат» искæндзæнæн.
Арс гъог ку радавта, уобæл еу 2 бони ку рацудæй, уæд
мах саталæ æма уæрдæхтæн бæрзæ естæ кæнунмæ гъæдæ-
мæ цæун багъудæй. Куддæр æхсæрæ гъæди фæммедæг ан,
уотæ раззаг хæргутæ ниххурруттитæ кодтонцæ æма æр-
лæудтæнцæ. Цæмæй фæттарстæнцæ, зæгъгæ, сæ цормæ
ку бацудан, уæд фæууидтан гъоги мард. Арс фермæй ке
радавта, уой пихсæ æма сигитæй æрдæгæмбæрзтæй. Бæ-
рæг адтæй, арс æ хуали нимбæрзунмæ хъæбæр ке архайд-
та, е, фал æнæ къохтæ æма æнæ белæй, зæнхæ ба хъæбæр
æма доргун ке адтæй, уомæ гæсгæ ин æрдæг æмбæрзтæй
байзадæй.
34

Мах зæрди ба æрæфтудæй нæ фиддæлти загъд:
— Арс хом фид, æмбуйун ку райдайуй, уæд фæххуæ-
руй.
КÆЦИТÆ АЙТÆ?
Кобегкати Диги кæд цæстæй хуарз нæбал уидта, уæддæр
æ бийнонти æма синхæгти сæ къахи сæп-сæппæй дæр базо-
нидæ. Гъæуггæгти ба, уæлдайдæр лæг адæни, сæ дзубанди
фегъосгæй. Æ рæзти скъоламæ ци кæстæртæ цæуидæ, уони
ба лæмбунæг бафæрсидæ: ка æнцæ, ке биццеутæ æма киз-
гуттæ æнцæ? Сæ хестæртæбæл дæр сæ хинцфæрсæ кæнидæ.
Еу сæумæ Лезгойраг дууæ биццеуи скъоламæ æрæгæмæ
кодтонцæ. Сæ надбæл Дигий ку фæййидтонцæ, уæд бад-
зубанди кодтонцæ, рафæрсæ-бафæрсæ бабæй нæ кæндзæй
Диги æма цæмæй скъоламæ ма байрæгæмæ кæнæн, уой
туххæй ин нæхе нæ байамондзинан, уотемæй нæ кæд нæ
ниффæстеуат кæнидæ. Биццеутæ Дигий цормæ ку ’рбахъ-
æрттæнцæ, уæд сæмæ Диги дзоруй:
— Уæ сæумæ хуарз! Кæцитæ айте, ке биццеутæ? —
зæгъгæ.
Биццеутæй ин сæ еу дзуапп равардта:
— Магъа, нæ зонæн, — зæгъгæ, æма æ рæзти раевгъу-
дæнцæ.
Диги син сæ къилдунмæ дзоруй:
— А, уæу-ууæй, Лезгорæ! Лезгорæ! Ка уи кæмæй игурд
æй, уой дæр ку нæбал зонетæ!
КИНДЗÆ
Донифарси зилди еу рабадгæ кизгæ адтæй. Еу уæхæни
имæ Устур-Дигори комæй каргун уосгор æ хуæрзгæнæги
хæццæ фæззиндтæнцæ. Фусунтæ, куд æмбæлуй, уотæ
35

байуазæг кодтонцæ минæвæртти. Уосгор æма киндздзон
кизгæ кæрæдзей ке нæ зудтонцæ, уомæ гæсгæ, иуазгути
фæндонмæ гæсгæ сæмæ фусунтæ гъæуама сæ киндздзон
кизги бавдистайуонцæ. Фусунтæ баевдалдæнцæ, æма, сæ
гъæуи кизгуттæй рæсугьддæр ка адтæй, еу уæхæн 18 ан-
здзуд кизгæ сæмæ бавдистонцæ. Иуазгути зæрдæмæ и кизгæ
хъæбæр фæццудæй, уæлдайдæр ба — уосгори зæрдæмæ.
Хуæрзгæнæг фусунтæн ку балæдæрун кодта, уосгор
æртиггаг хатт гъудтаг кæнуй æма киндзæхсæвæри уотæ
устур гуппитæ нæ уодзæй, зæгъгæ, уæд ин фусунти но-
мæй, финги хестæр Диги загъта: «Мах кизгæ фиццаг хатт
цæуй киндзи æма, куд æмбæлуй, уæхæн гуппитæ си гъæ-
уама уа». Уосгор фæттарстæй, æригон рæсугъд кизгæ ин
ку нæбал радтонцæ æма син уотæ зæгъуй:
— Уодзæй, уодзæй мах æрдæгæй дæр устур гуппитæ.
Æз тугъдон лæг дæн æма гуппитæ кæнун ба мæ бæрагæ
уадзетæ.
Цубур дзурдæй, гъудтæгтæ исрæвдзæ æнцæ. Кинд-
зæхсæвæри устур гуппитæ дæр адтæй. Киндзæхсæвæри
фæсте лæг æ нæуæг уоси ку нæбал бафæсмардта, уæд ин
хъæбæр гъулæг адтæй, фал уæддæр, æгъдаумæ гæсгæ,
сæ цард баеу кодтонцæ æма еумæйаг цард кæнун рай-
дæдтонцæ.
Еу цалдæр анзей фæсте Устур-Дигори коми гъæутæй
еуеми киндзæхсæвæр адтæй. Киндзæхсæвæрмæ хунд æр-
цудæнцæ Донифарси зилди гъæутæй дæр беретæ. Еци
рæстæги Донифарси зилди Устур-Дигори комæй адтæй
12 ности. Киндзæхсæвæри фингæбæл иуазгутæй хестæр-
ти хæццæ финги æгъдау æма карæмæ гæсгæ бадгæ рауа-
дæй Дигийæн. Финги бадт æ тæмæни ку бацудæй, ниуаз-
гæ дæр ку ракодтонцæ, уæд фусунтæй еу Дигийæн уотæ
ку бауайдзæф кæнидæ:
— Донифарс, нæ тугъдон уосгори нин куд басайдтайтæ?
18 анздзуд рæсугъди бæсти ин уæ зæронд «гъæуаггин»
куд равардтайтæ?
36

Диги имæ ку байгъуста, уæд фестадæй æма ин загъта:
— Игъосетæ, кæд сумах еу гъæлайæн нæ фæразетæ,
уæд уин мах уæ 12 гъæлаемæн куд фæразæн? Гæнæн нæй-
йес, бухсун гъæуй.
Аци дзуаппи фæсте фусунтæй кадæртæ Дигий нæмун-
мæ дæр гъавтонцæ, фал ин хестæр æма иуазæги хатир
никкодтонцæ.
ФÆНДАГГАГ
Даукуй ГРП-й машийнæбæл куста æма арæх цæуидæ
хонхæй будурмæ, удта — фæстæмæ. Уæд хонхмæ автобу-
стæ нæма цудæй. ГРП-и шофертæ дæр хуæнхæгтæ адтæн-
цæ æма хуарз зудтонцæ бæлццæнттæн сæхе дæр æма сæ
равгитæ дæр.
Еу бон дин Мæцути цæрæг Сæлих Даукуййæн уотæ
ниффæдзахста:
— Хæстæгдæр рæстæги будурмæ ку цæуай, уæд мæ ма
ниууадзæ, нæхемæ мæбæл фездæхдзæнæ, — зæгъгæ.
Еу дууæ боней фæсте Даукуй сæумæ раги æ машийнæ
Сæлихи дуармæ бауорæдта æма имæ бадзурдта, æз ами
дæн, зæгъгæ. Сæлих ин еблагъуæ загъта. Фингæбæл бад-
ти рæстæг Сæлих Даукуййæн уотæ зæгъуй:
— Даукуй, ду хуæнхæгтæн сæ хонх дæ, нæ зæрдæ ал-
кæддæр дæу хузæнттæбæл фæддарæн. Фал ни ласæггаг
æхца ке нæ фæййесис, е ба раст нæ ’й.
Даукуй ин загъта:
— Сæлих, нур æз дæуæй æхца ци цæсгонæй райсон?
Удта адæн ба ци зæгъдзæнæнцæ?
— Æма мах æнæзонгæ шофертæн ку радтæн, уæд дæу-
æн ба цæмæннæ æнгъезуй, уæлдай æхцатæ дæмæ ес?
— Сæлих, дæумæ дæр уæлдай æхцатæ некуцæй хауй,
еугурей дæр дæхе хъиамæтæй бакосис æма мæ цæсгон нæ
хуæцуй дæу æхцатæй еу капек райсун дæр.
37

Сæлих Даукуймæ лæмбунæг байгъуста, удта ин зæгъ-
уй:
— Кæд гъудтаг уой медæгæ æй, уæд е ба æнцон гæнæн
æй. Кæд мæн æхцатæй нæ есис, уæд мин дæхе æхцатæй
радтæ. Æз ба дин сæ, Чиколамæ ку нихъхъæртæн, уæд
фæстæмæ ратдзæнæн, куд ласæггаг æхца, уотæ. Иннæ
бæлццæнттæ ку фæууинонцæ, æз дин æхца ке равардтон,
уой, уæд дин етæ дæр ратдзæнцæ сæ фæйнæ соми.
Даукуййи дзиппи 1 сом ке нæ разиндтæй, уомæ гæсгæ
ин æнхуæцгæ 5 соми равардта æма сæ фæндаги кой кæнун
райдæдтонцæ.
Чиколай хуæрæндони рази Даукуй машийнæ ку бауо-
рæдта, уæд Сæлих, машийнæй æрфестæг адæнмæ дзоруй:
— Гъæйдæ, аци хатт Даукуййæн дæр нæ фæйнæ соми
радтæн. Изæри æ машийнæ ку ниввæра, уæд си еу бæгæ-
ний къурускæ ку баниуаза, уæд æ губун кæд нæ фæрреси-
дæ, — зæгъгæ. Бæлццæнттæ Сæлихи дзубандитæбæл иса-
рази æнцæ. Кæд, дан, Сæлих дæдтуй æхца, уæд мах ба
цæмæннæ раддзинан, зæгъгæ.
Уалинмæ Сæлих æ дзиппæй Даукуййи 5 соми исласта
æма сæ арфитæ гæнгæй, Даукуймæ бадаргъ кодта:
— Даукуй, нæ еугурей бæсти дæр дин Устур Хуцау
æхуæдæг райарфæ кæнæд. Ду ба изæри, дæ машийнæ ку
ниввæрай, уæд мæнæ аци капеккитæй ниуæзтæ райссæнæ
æма мах туххæй баниуаззæнæ. — Даукуййæй нæ феронх
æй, еци 5 соми æхе ке адтæнцæ, е. Фал уæддæр адæни
æфсæрмæй Сæлихæн уотæ зæгъта:
— Сæлих, дæ арфитæ сæхуæдтæ æхцатæй хъазардæр
æнцæ æма мæмæ уотæ кæсуй, цума нæ гъæунцæ, уæлдай
æнцæ.
Сæлих имæ байгъуста, удта ин уайтагъд дзуапп равардта:
— Нæ гъæунцæ, зæгъис? Гъема, уæд дзæбæх уо, кумæ
цæуис, уордæмæ ба фæндараст кæнæ.
Даукуй адæни рази бафсæрми кодта Сæлихæй æхе 5
соми фæстæмæ райсун æма Сæлихæн байзадæнцæ.
38

КЕ ФАРС УОДЗÆНЦÆ?
1941-аг анзи, Фидибæсти Устур тугъд ку райдæдта,
уæд нæ бæсти алли районти, гъæути æма горæтти цæрæг
адæнæн дæр кастæнцæ Сталини фæсседт. Мæхчески рай-
они — уæд Дигоргом хецæн район адтæй — цæрæг адæн
еугурæй дæр æрæмбурд æнцæ Мæхческæмæ.
Адæнæн ку балæдæрун кодтонцæ, Гитлер нин нæ бæ-
стæмæ ке æрбампурста, удта син Сталини седт ку бака-
стæнцæ, уæд седт кæсгути еу зæронд лæг уотæ бафар-
ста:
— Донифарси зилди гъæути цæрæг адæн ке фарс уод-
зæнцæ — Гитлери æви нæхе?
Седт кæсгутæ зæронд лæги фарстайæн равардтонцæ
мæнæ ауæхæн дзуапп:
— Донифæрсæгтæ дæр, æнæмæнгæ, нæхе фарс уодзæ-
нæнцæ, — зæгъгæ.
Зæронд лæг æ фарстайæн аци дзуапп ку фегъуста, уæд
уотæ бакодта:
— Кæд Донифæрсæгтæ дæр нæ хæццæ уодзæнæнцæ,
уæд Гитлерæй æппундæр ма тæрсетæ!
Куд зонетæ, уотемæй зæронд лæги дзурдтæ æцæг раз-
индтæнцæ. Немуцæгтæ Дигори коммæ хъæртгæ дæр нæ
бакодтонцæ.
САБÆТТАГ
Зиани бони сабæттæгтæ финсæгмæ еу лæг бацудæй.
Æ ном загъта æма 2 мини ниффинсун кодта. Æ ном æма
2 мин соми финст ку æрцудæнцæ тетради, уæд финсæгмæ
ба 1 мин балæвардта.
Сабæттæгтæ финсæг имæ дзоруй:
39

— Хуарз лæг, 2 мин соми ку ниффинсун кодтай, дæт-
гæ 6а мæмæ мæнæ аци 1 мин ракодтай, еу мин ма ра-
хæссæ.
— Неци бал дин раддзæнæн! И рохсаггаг ми мин соми
дардта æма сæ нур ку нæ бафеда, уæд ма мин сæ кæд фед-
дзæнæй?
ЗАМАНАЙ КУВД
Абейæн æ арахъи боцикъа исревæд æй æма ’й нæуæ-
гæй байдзаг кæнуни фæндæ искодта. Арахъаг ку исæн-
гъизтæй æма æ рауадзуни рæстæг ку æрхъæрттæй, уæд
Абе æ синхæнтти лæгтæй цалдæремæ фæдздзурдта. Зуд-
та, косгæ си неке кæнуй, раниуазун ба уарзунцæ æма
хъуæцæ ку фæууинонцæ, уæд еугай цæун райдайдзæнцæ
æма мæ æгас бон æгуст фæккæндзæнцæ. Гъе, уомæ гæс-
гæ син фингæ исаразта. Фæдздзурдта сæмæ хæдзарæмæ
æма син загъта:
— Мæ арахъ мин фæййинетæ, уой фæсте мæ сумахмæ
нæбал евдæлдзæй, — зæгъгæ.
Синхæгтæ фингæбæл, Абе сæ хестæр, уотемæй еу сахат
рабадтæнцæ. Арахъ дæр фæууидтонцæ, хуарз ке æй, уой
дæр Абейæн загътонцæ.
Абе сæ хæццæ кæд цалдæр арахъи баниуазта, уæддæр
си иронх на ’дтæй, æгас бон æй арæхътæ уадзун ке гъæуй,
е, æма син бæркади туххæй ракувта.
Аци кувд иуазгути зæрдæмæ уотæ хъæбæр нæ фæццу-
дæй. Сæ еу фингæй исистадæй. Æ къохмæ арахъæй идзаг
цайцумæн райста æма Абемæ дзоруй:
— Бæркади кой бал фæууадзай. Мæ зæрди заманай
кувд æрæфтудæй æма ибæл ку баниуазианæ.
Абе имæ байгъуста, удта ин уотæ зæгъуй:
— Дæ дзæбæх кувд цалинмæ нæма феронх кодтай, уæд-
мæ уæхемæ уайæ æма ’й уæхемæ ракæндзæнæ!
40

ДУУÆ КЪЕРЕЙ
Еу рацæргæ уосæ фæссæйгæ æй. Гъæуи куд фæууй,
уотæ имæ синхæнттæ сæйгæфæрсæг бауайиуонцæ. Нур
и уосæ æ дуйней дæр хъан сæйгæ некæд адтæй æма æхе-
цæй дæр тухсгæ кодта. Арæх æй ка рабæрæг кæнидæ,
уонæмæ ба еуæй-еу хатт æ цæститæ дæр нæ байгон кæ-
нидæ.
Синхбæсти адæн къус-къус дзорæ кæнун райдæдтонцæ:
— Нæ зæронд, дан, æ мæлæти къахбæл ниллæудтæй,
фал мæлун ба нæ фæразуй, — зæгъгæ.
Гъе, уомæ гæсгæ ин æ синхæнттæ исфæндæ кодтонцæ
дууæ къерей искæнун, цæмæй æ уод исеса. Æхуæдæг дæр,
дан, 2-гай къеретæ ракæнидæ, еске ауæхæн уавæри ку
уидæ, уæд.
Синхæнттæ еу бон дууæ къерей æма арахъи цумд агув-
зити хæццæ сæйги рази æртæкъахуг фингæбæл æрæвард-
тонцæ. Синхаг дууæ лæгемæ фæдздзурдтонцæ. Æгъдаумæ
гæсгæ ци зæгъун гъудæй, уой ку загътонцæ, уæд сæ еу
иннемæ дзоруй:
— Фингæ тургъæмæ раесæ æма ’й бæласи буни сатæги
æрæвæрæ.
Нурмæ сæмæ «сæйгæ» цъундæй игъуста. Фал бæласи
бунмæ цæуни хабар ку фегъуста, уæдта сæмæ ракастæй
æма син уотæ зæгъуй:
— Уартæ ма скъаппæй ести хуæруйнæгтæ дæр райсетæ.
Æндæра, уæ 2 уæлвицки ку фæууонцæ, уæд мин мæ лæхæ
исхуæрдзинайтæ,— зæгъгæ.
Еци дзубандитæ фегъосгæй, и дууæ лæги фингæ фæуу-
агътонцæ, æма «æригас æй, æригас æй» дзоргæй, сæхемæ
фæллигъдæнцæ.
41

ИЗÆЙРОН ИУАЗÆГ
Уæлдæр скъола каст ку фæцан, уæд ме ’мбал Бегки
хæццæ еу рауæн косун райдæдтан. Цæргæ ба, Ирон теат-
рмæ хæстæг, фатери, кодтан. Еу фæззигон изæр нæхе те-
атрмæ цæунмæ рæвдзæ кодтан, уотемæй нæмæ æфсæддон
дарæси не ’мбал — е дæр нæ хæццæ ахур кодта — фæмме-
дæг æй. Кæрæдзебæл ку бацийнитæ кодтан, æмбæлæггаг
дæр ин ку равардтан, уæд нин не ’уазæг уотæ зæгъуй:
— Æфсадæй нуртæккæ исхъæрттæн. Автобустæ аци
афони гъæумæ нæбал фæццæунцæ æма æвæдзи ами бай-
зайдзæнæн. Исон ба сæумæ раги нæхемæ рандæ уодзæ-
нæн.
Мах ин æ фæндонбæл бацийнæ кодтан, удта ин загъ-
тан:
— Мах ба театрмæ цæуйнаг адтан, фал нур ба нæбал
цæуæн. Æндæр хатт имæ фæццæудзинан.
Не ’уазæг театри хабар ку фегъуста, уæд зæгъта:
— Æгас анз службæ кодтон æма еунæг дигорон дзурд
дæр нæ фегъустон æма кæд гæнæн ес, уæд театрмæ еумæ
цæуæн.
Мах не ’уазæги фæндонбæл исарази ан. Ниццудан те-
атрмæ. Ци 2 билетти нæмæ адтæй, еци бунæттæмæ хæ-
стæг, къасси билет ке на ’дтæй, уомæ гæсгæ ма еу билет
фæстаг рæнгъæмæ райстан. Спектакльмæ бакæсунмæ ба
уотæ баунаффæ кодтан — спектакли фиццаг æмбеси сал-
дат разæй мæн хæццæ баддзæнæй, дуггаги ба — Бегки
хæццæ.
Театрмæ кæсгутæ сæ бунæтти æрбадтæнцæ. Сцени æм-
бæрзæнтæ байгон æнцæ. Сценæмæ спектакли архайгутæ
ку рахизтæнцæ æма си не ’уазæг æ хæстæг актери ку 6а-
феппайдта, уæд æ бунатæй фестадæй æма имæ, æ къохтæ
телгæй, æ номæй дзурдта. Æз æй басабур кодтон, ходуй-
наг æй, зæгъун, уой фæсте æй фæууиндзæнæ. Ме ’мбал
æгъдаугин адтæй, æма ибæл кæд «æмбæлæггаг» бедун
42

райдæдта, уæддæр мæмæ байгъуста æма спектакли фиц-
цаг æмбесмæ бакастан.
Антракти фæсте — спектакли 2-аг хаййи райдайуни раз-
мæ мæмæ Бег æ къохæй амонуй, салдати, дан, ардæмæ
рарветæ, мæ фарсмæ, дан, еу бунат ес, зæгъгæ. Салдат мæ
разæй фестадæй æма æ нæуæг бунатмæ фæрраст æй. Фæ-
стаг рæнгъæмæ нæма исхъæрттæй, уотæ зали рохситæ
ниххустæнцæ æма спектакль райдæдта. Æз ба урзацауæн
гæнгæ мæ бунатмæ бацудтæн. Спектакль ку фæцæй æма
салдати Бегки рази ку нæ фæууидтон, уæд Бегки бафар-
стон, не ’уазæг ци фæцæй, зæгъгæ.
Бег ба мин уотæ:
— Мæн размæ не ’схъæрттæй. Мæнæй уотæ, дæу хæццæ
байзадæй. Театрæй æндæмæ цæуæг адæни æхсæн агорун
райдæдтан не ’уазæги, фал ибæл нæ цæстæ не ’рхуæстæй.
Гардеробмæ ци къурткæ равардта, е ба æ бунати адтæй, нæ
’й райста. Нæ зæрдæ ма æхсайдта, кæд миййаг æ зонгæ
артистмæ бацудæй æма актерти сæрмагонд дуари размæ ба-
цудан. Актертæ дуарæй æндæмæ хезун ку райдæдтонцæ,
уæд уонæмæ дæр кастан æма уони хæццæ дæр нæ разинд-
тæй. Нæ фатермæ дæр иссудан æма уоми дæр нæ. Телефо-
нæй сæйгæдæнттæ, милицæ æма æрвонггæнæнмæ дæр бад-
зурдтан, кæд миййаг уонæй ескæмæ бахаудтæй, зæгъгæ,
фал уонæмити дæр нæ разиндтæй. Кæсгони загъдау: «Думд
далагъан фæцæй». Гъе, уæхæн агурдтити фæсте æмбесæх-
сæви нæхемæ иссудан. Æд хъæппæлтæ нæхе хуссæнтæбæл
æруагьтан. Рæстæг цудæй, хуссæг ба нæ хуæстæй.
Уæд дин нæмæ еу афони не «сæфт», ходæзмолтæ гæн-
гæй, медæмæ æрбахизтæй.
Махæн æ разиндт хъæбæр æхцæуæн адтæй. Бацийнæ
ибæл кодтан, цума æй рагæй нæбал фæууидтан, уотæ. Нæ
фарсмæ ’й æрбадун кодтан æма æй бафарстан:
— Кæми адтæ? Дæу агорунæй размæ хаугæ ку бацан,
нæ тог нин ку æрлæуун кодтай. — Не ’уазæг арф ниууо-
лæфтæй, бахудтæй æма райдæдта дзорун:
43

— Рохситæ ку ниххустæнцæ, уæд фæстаг рæнгъи ба-
дæнтæмæ нæма исхъæрттæн, уотемæй мæ зæрдæ исхастæй
æма пъадвали пусойнæмæ ниххизтæн. Дон баниуазтон,
мæ цæсгон дæр рахснадтон фал уæддæр мæ уасæ не
’ссирдтон. Ме ’уæнгтæ цидæр æнахур адтæнцæ, æвæдзи,
æнахурæй арахъ ке баниуазтон, уой туххæй. Тамаку ци
хатæни фæддумунцæ, уоми мæхе фарсбæл бауагътон æма
рафунæй дæн. Еу афони æригъал дæн. Мæ цæститæ бай-
гон кæнун æма неци уинун, ба сæ æхгæнун æма бабæй
неци уинун (спектакли фæсте рохситæ ниххуссун кæнун-
цæ. Пъадвалмæ ба къæрæзгитæ нæййес). Кæми адтæн,
уой нæ зудтон. Мæ зæрди æфтаун, фæстагдæр ма кæмити
адтæн, уони — службæй мæ рафæндараст кодтонцæ, фæн-
дагбæл цудтæн... фал нæхемæ ба нæма адтæн. Талинги
мæ рæбун дони сур-сур цудæй, удта урзæй мæ рази фарс
ку басгарстон æма лигъз ку разиндтæй, уæд мæ уоди ци-
дæр тас бацудæй. Уотæ мæмæ кæсун райдæдта, цума
фæндагбæл авари искодтан æма нæ «Æнсувæрон цирти»
байвардтонцæ. Мæ алливарс фæрстæ ба лигъз циртдзæ-
вæни мраморæй æнцæ, дони сур-сур ба зæнхи буни цæуæг
дæнттæй игъусуй. Уотæ мæмæ кæсун райдæдта, цума мæ
æгасæй цирти байвардтонцæ æма мæ ести кæнун гъæуй.
Æз дæр тергадигай, цæмæй «макæбæл» ниххæтон, зæгъ-
гæ, уотæ фæрстæбæл хуæцгæ — мæнæ лæбиринттæй куд
рацæунцæ, уой хузон рахезуни мадзал агорун райдæдтон.
Къæпхæнтæбæл ку исцурæвæрæ дæн, уæд мин еу мин-
къий фенцондæр æй. Фал мæ цийнæ берæ нæ рахаста.
Куддæр театри хурфæй æндæмæ ракастæн æма Къостай
устур циртдзæвæни æндарг, хæдзæртти къæрæзгитæй ци
мæрдрохситæ калдæй, цъилингати хузæн, уони астæу ку
фæууидтон, уæд уотæ рагъуди кодтон — амæн ци устур
циртдзæвæн ниввардтонцæ, æвæдзи, зундгонд лæг ад-
тæй, — æма бабæй ми цидæр тас бацудæй. Фал лæмбу-
нæгдæр мæ фалдзостæмæ ку æркастæн æма ку фæууид-
тон театри устур дуæрттæ, машийнитæ гъæунги цæугæ,
44

уæд æрлæдæрдтæн, ци рауæн дæн, уой. Сагъæс кæнун
райдæдтон, ци амалæй фендæдуар уон, уобæл. Устур авгæ
басæттун мæ нæ фæндæ адтæй. Уæдта мæ, зæгъун, ку
ниййахæссонцæ, уæд, хæдзари нæма уогæй, ести «бæла-
хи» ниххаунæй тарстæн. Гъе, уомæ гæсгæ устур театри
минкъий къæразæ агорун райдæдтон. Мæ къæхтæ мæ ар-
тистити сæрмагонд рахезæни дзатмамæ бахастонцæ. Уоми
ба уинун, æхсæвгæс стъоли уæлгъос фунæй кæнуй, æ рази
ба уруссаг арахъи авгæ — æрдæгниуæзтæй, цихт æма дзо-
ли къæбæр. Æндæмæ рахезæн дуар ба цæгæй æрхугонд
удта бели гъæдæй лæгурмæ æхгæд. Æз сосæггити дуар
байгон кодтон æма рацудтæн. Фал нур ба еу цæбæлдæр
гъуди кæнун, — зæгъта не ’уазæг.
Мах ба имæ дзорæн:
— Ниууадзæ ахсæви гъуди кæнун. Берæ фæгъгъудити-
тæ кодтай æма дин фагæ уæд. Фæйнæ цаййи бацумæн
æма фунæй.
— Æз хъалагъурæн тæрегьæд кæнун. Дуар медæгæй игон-
гонд ке ’рцудæй, уой ку базона, уæд и мæгур зæронд лæг
цæбæлти гъудитæ кæндзæй, — загьта не ’изæйрон иуазæг.
ÆХСÆРДЗАУÆНИ
1971 анзи рухæни мæйи фиццаг хуацубони Донифарси
скъоладзаутæ исфæндæ кодтонцæ æхсæрдзауæни фæццæ-
ун. Сабийти сæ ниййергутæ гъæдæмæ нæ уагътонцæ, сæ
хæццæ хестæртæй ку неке цудайдæ, уæд. Еци хестæри
«халæ», биццеути ардудæй, мæнмæ æрхаудтæй. Нæ фидæ
ку базудта, исарази дæн, уой, уæд ма мин еу ихæс равард-
та — хæрæг исефтиндзæ æма ибæл гъæдæмæ бадгæ фæццо,
фæстæмæ ба ибæл уести уаргъ рахæссæнæ, цæмæй зумæги
дуармæ нæ фонси кæвдæстæ барæвдзитæ кæнæн. Нæ хæц-
цæ ма нæ устур фиййаугуй ракодтан æма игъæлдзæгæй
æхсæрдзауæн кæнунмæ рараст ан.
45

Æхсæрæ гъæдæмæ ку бахъæрттан, уæд сабийтæй еуетæ
æхсæртæ тонун райдæдтонцæ, иннетæ ба мæ хæццæ, ада-
гæмæ хæстæгдæр, сæ цуд кодтонцæ. Уестæ кæнун мæ ке
гъудæй, уомæ гæсгæ агурдтон, лагъз уестæ кæми ракод-
тайнæ, уæхæн рауæн. Надбæл уæхæн рауæн иссердтон.
Хæрæгбæл уæргътæ æвæрунмæ дæр си хуарз фадуат ад-
тæй, удта æ ниббæдтунмæ дæр. Хæрæги хъурбæл бонс
бабастон. Къотæрбæл æй федар баст кæнун райдæдтон.
Мæ къохмæ фæрæт райстон æма мæ кæстæр æнсувæр —
Аликмæ дзорун:
— Уартæ еци æхсæрæ къотæрбæл æставд, дæргъеццон
æхсæртæ зайуй æма цалинмæ иннетæ нинæгътæ æма ли-
скъæфтæ хуæрунцæ, уæдмæ сæ ратонæ.
Къотæри алливарс бæрзонд пурусатæ ке адтæй, уомæ
гæсгæ Алик уордæмæ æ нифс нæ бахаста. Æма фæстæдæр
куд рабæрæг æй, уотемæй раст бакодта.
Кæсун æма нæ куй адагæй фæстæмæ æрбауайуй. Ку-
рæнтти дони ку банадæй æма мах ку нæбал уидта, уæд
нæмæ фæстæмæ дзæлвæй æрбахъæрттæй. Куддæр мæ
размæ æрбацудæй, уотæ æхе ниццагъта æма мин мæ цæс-
гонбæл дони æртæхтæ æрбакалдта. Æз и куйбæл куддæр
фæгъгъæр кодтон, рандæ мæ разæй, — зæгъгæ, уотæ дин
мæ рази æхсæрæ къотæри хурфи арс богъ-богъгæнгæ æ
фæстаг къæхтæбæл ислæудтæй. Абони хузæн ма гъуди
кæнун æ æрттевгæ тар цæститæ, удта лæугæй арс мæнæй
устурдæр ке адтæй, уой.
Хæрæг арсæй фæттарстæй æма, æ бæттæни дæргъцæ
куд амудта, уотæ пихси балæстæй.
Сабийтæ мæн бæрнæхсти ке адтæнцæ, уомæ гæсгæ,
æвæдзи, нæ фæттарстæн æма сæбæл фæгъгъæр кодтон:
— Ледзетæ гъæу æрдæмæ! — зæгъгæ.
Мæхуæдæг фæрæти гъæдæбæл дууæ къохемæй нихху-
æстæн æма ’й бæрзонд, цæвун æрвонг исистон. Мæ сæри
уæхæн гъуди фæззиндтæй:
46

«Æ тæккæ сæри астæу ин фæрæт ниссадзон æма кæд
уотемæй фендзуг уидæ. Æз ба æй еци рæстæг, дæлæмæ,
билæй расхуайдзæнæн. Ка ’й зонуй, билæй нин еумæ х&-
угæ ку рауайа, удта зæгъун, мæ къохтæй пурусатæбæл
дæр фæххуæцдзæнæн æма мæхе бауорамдзæнæн, арс ба
адагæмæ рахаудзæй».
Цæйбæрцæ рæстæг рацудæй еци гъудитæбæл, уой або-
ни дæр нæма зонун. Фал мин мæ пълæнттæ арс æхуæдæг
фехалдта. Æ фæстæгутæбæл лæугæй, фæккиудтæй æма,
куййæрдæмæ рахаугæй, æ къæхтæбæл ислæудтæй.
Фæрæт мæ сæрмæ бæрзонд ке фæххастон, ниццæвон
æй, зæгъгæ, еци фæндон исæнхæст кæнун ба мæ нæбал
бафæндæ адтæй, уомæн æма арсæн æ сæр ниццæвуни фа-
дуат нæбал адтæй. Æ къилдун ниццæвгæй ба нæхецæн
фуддæр адтайдæ.
Арс куййи æрдæмæ ку ракиудтæй, уæд ибæл куй ис-
рæйдтæй. Куййи рæйдт арси зæрдæмæ уотæ нæ фæццу-
дæй æма ’й адагæ æрдæмæ басурдта.
Æз хæрæги пихсæй раласун бавзурстон, фал мин ку нæ
бакумдта, уæд ин æ бæттæн фæрæтæй фæххаун кодтон
æма ’й фæууагътон. Хурдзинтæ æма къæзбитæ куддæр
мæ къохмæ фелвастон, уотæ мæ сæргъи нæхе 13 анздзуд
Амур æрбалæудтæй æма мæмæ дзоруй:
— Ци фæцæй арс? Хæстæгмæ æй æз дæр ку фæййини-
нæ, уотæ мæ хъæбæр фæндуй. — Æз Амури мæ разæй
фæккодтон æма иннæ сабийти хæццæ æндæссар надбæл
гъæуæрдæмæ фæрраст ан. Еу 40 метри ку æрбауадан,
уотæ нæ фæсте цидæр пихсгъæр исигъустæй. Ракастан
фæстæмæ æма фæууидтан дуггаг арс, сæрæй бунмæ, пих-
сити адагæмæ куд ниссуффут кодта, уой. Аци арс, æвæд-
зи, фиццагæн е ’нкъай адтæй.
Æрситæй ку райзол ан, уæд æрлæудтан æма еу устур
дори сæрмæ исхизтан. Кæсæн, æма нæ хæрæг, уасгæй,
нæхе æрдæмæ æрбаледзуй.
47

Нæ зæрдæ ма айдагъдæр и куймæ æхсайдта. Фиццаги-
дæр æй берæ уарзтан, дуггагæй ба нæ арсæй фæййервæ-
зун кодта. Еу сахатти æрдæг ку рацудæй, уæд нæ куй дæр
разиндтæй. Æрситæбæл хъæбæр, идæрдтæбæл æрзелгæй
æй бæрзондмæ исуидтан æма имæ фæдздзурдтан.
Æхсæрдзаути ба кæд арс никъкъулумпи кодта, уæддæр
сæ куст нæ ниууагътонцæ æма æхсæрæйдзаг хурдзинтæ
сæ хæдзæрттæмæ æрбахастонцæ.
АХУРГОНД
Тугъди фæсте еу хуæнхаг лæхъуæн каст фæцæй уæл-
дæр скъола. Райста юристи диплом. Ахур ма ку кодта,
уæд ин æ фидæ зæрдæ байвардта, — институт каст ку фæ-
ууай, уæд дин кувд кæндзæнæн, зæгъгæ. Еу бон хæдзари
бийнонтæ гъæубæсти цæргутæмæ кувдмæ фæдздзурдтон-
цæ. Адæн сæхе сабургай кувдгæнæг хæдзарæмæ ивазун
райдæдтонцæ. Хæдзари хецау медæмæ æ фуртмæ бацу-
дæй æма ’й бафарста:
— Игъосис биццеу! Цæбæл исахур кодтай, уой мин ку
балæдæрун кæнисæ, уотемæй мæ еске ку бафæрса. Æз ай-
дагъдæр зонун, ци æй дохтур, ахургæнæг æма инджилер.
Хæдзари æфсийнæ фидæ æма фурти еумæ ку фæййид-
та, уæд сæмæ дзоруй:
— Цалинмæ адæн нæма æрæмбурд æнцæ, уæдмæ ести-
тæ рахуæретæ, — зæгъгæ, æма син фингæбæл еу карки
мæхъест æрæвардта.
Фурт ба фиди фарстайæн дзуапп равардта:
— Цæбæл исахур кодтон, уобæл берæ дзорун æнгъезуй.
Ду ба æнахургонд ке дæ, уой туххæй ба дин æй цубурæй
лæдæрун кæнун:
— Мæнæ нæ рази фингæбæл ци карк ес, уой дууебæл
нимайун æнгъезуй. Сæ еу, мæнæ ке уинис, е. Иннæ ба, еу
мйнкъий растæг рацæугæй, ка нæбал уодзæй, е.
48

Еци рæстæг кадæр фуртмæ бадзурдта æма имæ тургъæ-
мæ рацудæй.
Фидæ ба æ дустæ бахатта. Карк ракъуæхтæ кодта æма
æй иуонггай хуæруй. Каркæн æ фулдæр æмбес хуæрд ку
фæцæй, уæд фидæмæ е ’фсийнæ дзоруй:
— Еунæгæй ку бахуардтай и карк. Биццеуæн си цæмæн-
нæ фæууагътай?
Фидæ къохмæрзæнæй æ билтæ æма къохтæ расæрфта,
удта е ’фсийнæн загъта:
— Биццеу цидæр дуггаг карки кой кодта æма уой баху-
æрæд. Фондз анзи Уæрæсей дзæгъæли фæййахур кодта!
НÆХЕ АМÆТТАГ
Еу уалдзигон хор бони галтæбæл мæ кæстæр æнсувæр
Созури хæццæ фагус стойнæй хумæмæ ластан. Цалдæр
уæрдуни ку раластан æма фæстæмæ хæдзари тургъæмæ ку
æрбахъæрттан, уæд нæ кæркитæ, нихъхъуæдат кæнгæй,
æмхузонæй дæлбунтæй хурдаст горени сæрти тургъæмæ
истахтæнцæ. Нæ баст куй ба, минкъий ма, уæд æ рæхис
дæр ратудтайдæ, уотæ хъæбæр æхе цæмæдæр тардта.
Ци хабар æй, — зæгъгæ, æз горени сæрти рагæп кодтон
æма уинун — еу устур цæргæс карк зæнхæй æ дзæмбутæй
куд исиста æма ин æ хъури буни фæлмæн зæбæлттæ тæх-
гæ-тæхун æ биринкъæй куд тудта.
Æз устур дор зæнхæй фелвастон æма ибæл æй фехстон,
фал æй нæ раргъавтон. Цæргæс идарддæр кæнун ке рай-
дæдта, уомæ гæсгæ æй минкъийдæр дорæй фехстон. И
дор цæргæсæн æ тæгкæ сæрбæл исуадæй æма карки хæц-
цæ зæнхæмæ æрхаудтæй.
Æз Созурмæ дзорун:
— Кард радавæ, æз ба карк райахæссон æма ’й равгæр-
дæн. — Цæргæси размæ ку нихъхъæрттæн, уæдмæ карк
дзæмбутæй исуæгъдæ æй æма кæд тог калгæ сонт гæппитæ
4 Тамати Т.
49

кодта, уæддæр æй ниййахæстон. Созур кард ку рахаста,
уæд карки нивгарстан æма æй хæдзарæмæ исхастан. Фæ-
сарæфтæ, нæ мадæ кустæй ку иссудæй, уæд ин Созур
уотæ зæгъуй:
— Де ’ссудмæ дин кустаг æрцæттæ кодтан, — æма ин
каркмæ байамудта.
— Аги дзаг си фунх фид ку ес, уæд таунæггор карк
цæмæ нивгарстайтæ? Кæд уæ зæрдæ карки фид агурдта,
уæд и уасæнгитæй нивгарстаййайтæ, — загъта ин Батий.
Созур ин карки хабар ку радзурдта, уæд ни фæббоз æй
æма нин загъта:
— Хъæбæр хуарз! Æгайти ма уæ лæгдзийнади фæрци
нæ карк нæхе амæттаг фæцæй.
АЙУАН
Абе æма Баде синхæгтæ адтæнцæ. Сæ дууæ дæр игъ-
æлдзæг æма гиризгæнагæ адтæнцæ. Уæд еу бон, хуасæ кæр-
дуни рæстæг, Бадей горæтмæ цæун багъудæй. Æхе, куд æм-
бæлуй, уотæ исаразта. Æ туййæвæрд сау къостюмтæ æма æ
уорс хæдонæ галæстугги хæццæ искодта. Æ къахидарæс
дæр цæхæртæ калдта, уотемæй хæдзарæй рараст æй. Гъæу-
гæрон устур надбæл æрлæудтæй æма будурмæ цæуæг ма-
шийнæмæ æнгъæл кастæй. Еци рæстæг æ гъæуггаг хуасдза-
утæ, хæргутæбæл бадгæ, æ размæ æрбахæстæг æнцæ. Баде
хуасдзаути разæй Абей хæрæгбæл бадгæ ку фæййидта, уæд
ибæл раайуан кæнуни фæндæ искодта. Абе æ цормæ куддæр
æрбахъæрттæй, уотæ имæ, æ къох телгæй, дзоруй:
— Дæ фæндæгтæ раст, хуарз лæг! Æз дæр ецирдæмæ
цæун æма мæ дæ хæццæ ку ласисæ.
Абе æ хæрæг бауорæдта. Æ къох фæстæмæ раивазта
æма, æ хæрæги думæг исхъел гæнгæй, Бадемæ дзоруй:
— Куд кæсун, уотемæй устур хецауи хузæн дæ, æма
табуафси, мæнæ медæмæ, къæбинæмæ, бахезæ!
50

БЕРÆГЪТÆ
Мет хуæнхбæсти арæх фæззæги райдайæни рауаруй.
Уотæ адтæй 1972 анзи дæр. Еунæг æхсæвæмæ фадигъоли
уæнгæ мет æруардта. Махæн ба ма æфтаууати еу ласæг
байзадæй. Фæззæги бон ке фæццубур уй, уомæ гæсгæ
имæ сæумæ раги цæун гъудæй, цæмæй бони рохсæй
хæдзари адтаййанæ. Мах дæр уотæ бакодтан. Сæумæ раги
мæ кæстæр æнсувæр Аликки хæццæ — уæд ибæл 12 анзи
цудæй — бæх цонæгъи исефтигътан æма хуасæ ласунмæ
рараст ан. Алик цонæгъи бадтæй, æз ба, бæхи идонæбæл
хуæцгæ, æ разæй цудтæн.
Сауи ’фцæгмæ ку исхъæрттан, уæд рахесæрдæмæ рагъ-
бæл фæууæлæмæ ан. И рагъи буни Дигоргоми цæргутæй
беретæ саудортæ, сæрхитæ æма куройни фидтæ дæр къа-
хиуонцæ.
Куддæр фæууæлбилæ ан, уотæ мæмæ Алик дзоруй:
— Фегъустай адагæй берæгъти къес-къос æма ниудт?
Æз дæр фегъустон, фал цæмæй биццеу ма фæттарстай-
дæ, уомæ гæсгæ ба ин уотæ зæгъун:
— Е цонæгъи хъис-хъис адтæй дортæбæл, удта дæ и
бæх хæрди нæ фæразуй æма гæрæхтæ гæнгæ цæуй.
Фал, куд уæлдæр цудан, уотæ берæгъти стуф гъæрдæр
æма æргомдæрæй игъусун райдæдта. Æз мæ къохмæ са-
гойнæ райстон. Мæ рони фæрæт ниццавтон æма бæхи цуд
фæттагъддæр кæнунбæл архайдтон. Еу 10 минуттей фæ-
сте исхъæрттан æфтаууатмæ. Ласæг, куд æмбæлуй, уотæ
цонæгъбæл æрбастан æма тагъдгомау фæстæмæ рацудан.
Куддæр Сауи ’фцæгмæ æрхъæрттан, уотæ ба кæсæн нæ
фæдтæмæ æма сæбæл, гъæуæрдæмæ, берæгътæ фæццæун-
цæ. Сæ фæдтæмæ гæсгæ адтæнцæ цуппар. Дууæ си бар-
гъон берæгъти фæдтæ адтæнцæ, дууæ ба — бæдæлтти.
Гъæуæрдæмæ надмæ лæмбунæг кæсæн, кæд нæ цонæгъи
фæдбæл гъæумæ ниффардæг æнцæ, зæгъгæ. Фал сæ ку не
’рæстæфтан, уæд нæ цуд фæссабурдæр кодтан. Лæгæтгоми
51

адагæмæ ку æрхæстæг ан, уæд нæмæ адаги уордæг над
хормæ дзæбæх зиндтæй. Нæ цонæгъи фæди рæбунтæ ба
берæгъи фæдтæ нæ зиндтæй. Мæхе меднимæр уотæ рагъ-
уди кодтон, æвæдзи ма берæгътæ адаги æнцæ, кенæ ба
арф лæгæти æрбунат кодтонцæ.
Еу 15 минутти ралæудтан æма ку некæцæй разиндтæн-
цæ, уæд нæхе берæгъти хæццæ «фембæлдмæ» цæттæ кæ-
нун райдæдтан. Ласæги рæвæйнитæ исуæгъдæ кодтон. Æ
сæри устур лæвæрæн ин сагойнæй исхъел кодтон æма си
Аликки бабурун кодтон. Уолæфунмæ ма ин минкъий цъа-
сæ ниууагътон æма ласæг рæвæйнитæй цонæгъмæ нилва-
стон. Æрттæ уорамæг — рагъæлвасæн бæттæн дæр рай-
халдтон. Метбæл урдугмæ ласæг æнцон ласæн ке адтæй,
уомæ гæсгæ илуктæ дæр исуæгъдæ кодтон. Цонæгъ ла-
сунмæ ма ниууагътон, хамут дууæ аремæ ци гæрзитæй
баст фæууй, айдагъдæр уони, цæмæй, берæгътæбæл
исæмбæлгæй, бæх æнцонæй фæууæгъдæ кодтайнæ, уой
туххæй. Еци рæстæг бæхбæл мæ зæрдæ уотæ хъæбæр нæ
тухстæй, фал бæх ефтигъдæй ку фæттарстайдæ, уæд æд
ласæг адагæмæ дæр рахаудтайдæ æма Аликкæн уомæй
тарстæн. Бæх уæгъдæ ку уа, удта, зæгъун, кæд æй устур
берæгътæй еу æ разæй искæнидæ, иннемæн ба мæхуæдæг
ести кодтайнæ. Дууæ къæбиси ба мæмæ нимад дæр на
’дтæнцæ.
Уæхæн гъудитæ гæнгæй, мæ еу къохмæ æфсæйнаг са-
гойнæ райстон, иннемæй ба — бæхи идонæбæл хуæцгæ,
тергадигай лæгæтгоми адагæмæ фæццæуæн. Адагæмæ
ку бацудан, уæд си берæгътæ нæ баййафтан. Сæ фæд-
тæмæ гæсгæ сæ цæстæй райагурдтон æма сæ уæллаг
лæгæти цори рацо-бацо гæнгæ исуидтон. Уæллаг лæ-
гæт нæмæ 700 метремæй идарддæр ке на ’дтæй, уомæ
гæсгæ нæ сабур цуд, нæуæг уард метбæл, тъæбæрттæй
раййивтан.
52

ДУУÆ ЛÆДЗÆГИ
Хонхи гъæути дууæуæладзугон хæдзæрттæ берæ ад-
тæй. Фиццаг адзуги син скъæт уидæ, дуггаги ба — цæрæн
хæдзарæ. Скъæти уæлиндзæ ба син тургъеуæг кодта. Уæ-
хæн хæдзари цардæнцæ Уæдатæ дæр. Еу бон ма хæдзари
байзадæй сæ нана. Сæ баба ба Лезгорæмæ кувдмæ хунд
адтæй. Кæстæртæй ба еуетæ кусти адтæнцæ, иннетæ ба —
ахури. Фæсарæфтæ зæронд уосæ уæситæн дон ку равард-
та, уæд уотæ исфæндæ кодта:
— Аци фæдбæл сæ медæмæ ку бакæнинæ. Æзинæ сæ
афонадæбæл нæ бакодтан æма сæ маддæлти бададтонцæ.
Нана лæдзæг райста æмæ æртæ тæлфагæ уæси стойнæ-
мæ кæнун райдæдта. Еу кенæ си дууæ стойнæмæ ку бакæ-
нидæ æма æртиггагмæ цалинмæ цæуидæ, уæдмæ иннетæ
фендæбилæ уиуонцæ. Рæстæг цудæй. Уæситæ медæмæ нæ
комунцæ, нана ба тингун кодта.
Уалинмæ Лезгорæй баба дæр рахъæрттæй. Тургъæмæ
ку бахизтæй, уæд æ бийнойнаги уæситæ медæмæ кæнгæ
фæййидта. Фæййимæ кæсон, зæгъгæ, æд лæдзæг, сабур-
гай стойнæбæл фæццæуй æ размæ. Зæронд уосæ еци рæ-
стæг æртæ уæсей дæр стойни дуармæ хæстæг æрбатард-
та. Нур имæ баба анхосмæ ке ’рбацудæй, уой ба нæ
зудта.
Уæситæ бабай æд лæдзæг куддæр рауидтонцæ, уотæ
нанай рæзти, гæппитæ гæнгæ, расуффуттитæ кодтонцæ.
Нана, æ къохи ци лæдзæг адтæй, уой сæбæл фехста æма
сæ фæсте гъæрæй ралгъиста:
— Гæцц-гæцц! Еугурæй дæр нæ лæги хисти фæууотæ, —
зæгъгæ.
Баба нанай æлгъист ку фегъуста, уæд ибæл фæсте-
гæй, æ къохи ци лæдзæг адтæй, уой фехста. Зæронд
уосæмæ цæф ку багъардта æма бабай лæдзæг ку фæй-
йидта, уæд нидæнгомау къæндзæстуг гъæлæсæй бабамæ
дзоруй:
53

— Нæ лæг! Æлгъетун мæ зæрди къуми дæр на ’дтæй,
фал уæситæмæ хъæбæр ке исмæстгун дæн, æвæдзи, уомæ
гæсгæ, и дзурдтæ сæхуæдтæ æнæбари мæ цъухæй исер-
вазтæнцæ. — Зæронд лæг æ даргъ бецъой кæрæнттæ раз-
духтитæ кодта удта нанамæ дзоруй:
— Мадта мæн зæрди дæр ку на ’дтæй дæубæл лæдзæг
фехсун, фал мæ лæдзæг дæу лæдзæги тæхгæ куддæр фæ-
ууидта, уотæ æхуæдæг мæ къохтæй ратахтæй! Фал уæси
бæсти дæубæл цæмæ исуадæй, уой ба кæд ду зонис, уæд
æз дæр.
ÆГÆСТÆ ÆМА БУДУРГЪИТÆ
Задæлески Нанай ковæндони азгъунст ку исрæвдзæ
кодтан, уæд, и устур авар ревæд ке адтæй, уомæ гæсгæ си
искодтон тъæригъос. Хонхи гъæути ци рагон хæдзари дза-
умæуттæ иссердтан, уони дæр си ниввардтан. Фал ма
уæддæр ковæндони цидæртæ нæ фагæ кодта, цæмæй
æцæг цæрæн хæдзари хузæн адтайдæ. Гъе, уомæ гæсгæ
мæ зæрди æрæфтудæй Сабийтæ æма си Нанай будургъи-
тæ (фигуритæ) искæнун. Фигуритæ гипсæй скульптор
Бандзеладзе Нодарий хæццæ искодтан. Дигорон рагон
дарæстæ дæр исамал кодтон æма сæбæл сæ искодтон.
Аграрон университеттæй газель ракурдтон æма гипсæй
конд сæртæг фигуритæ машийни медæгæ бадæнтæбæл
федар ниббастон, цæмæй цæугæ-цæун лæгъуз æма идард
надбæл ма басастайуонцæ.
Задæлескæмæ цæугæй нæ надбæл ГАИ-й косгутæ бауо-
рæдтонцæ. Шофери регистраци кæнунмæ будкæмæ бакод-
тонцæ. Æз машийнæй рахизтæн, ести фарстатæ сæмæ ку
уа, уæд син гъуддаг балæдæрун кæндзæнæн, зæгъгæ. Ин-
спектортæй еу машийни къæразæй медæмæ бакастæй æма
баст адæн ку фæууидта, уæд сæ будки дуарæй медæмæ
бадзурдта:
54

— Шофери бауораметæ, æнгъæлдæн, атæ «иннетæй»
æнцæ (90-аг анзти адæн арæх давтонцæ), кедæрти радав-
тонцæ, — зæгъгæ.
Дуггаг инспектор машийнæмæ фæццæуй. Æ сæри ци-
дæр гъудитæ ке фæззиндтæй, уобæл фæггурусхæ дæн æма
æ фæсте машийни хурфæмæ бахизтæн. Инспектор куд-
дæр дуарæй бахизтæй, уотæ «бæлццæнттæмæ» дзоруй:
«Уæ фæндæгтæ раст, хъал фæсевæд», — зæгъгæ.
Бæлццæнттæй ин дзуапп ку неке равардта, æма сæмæ
лæмбунæг ку æркæститæ кодта, уæд имæ дзорун:
— Аци «адæн» мæн бæрнæхсти æнцæ. Ирæфи райони
хестæр кълæсти ахурдзаутæ, зæгъун, «Мертвые души» ке
хонунцæ, еци темæбæл сочинени финсунцæ æма сæ Чико-
ламæ ласун. Зонунади министради косгути уотæ бафæндæ
адтæй, кæд дан, уотемæй аци темæ сабийтæ хуæздæр
багъуди кæниуонцæ.
Инспекторæй ку байруагæс æй, бæлццæнттæ æгæстæ ке
нæ ’нцæ, е, уæд арф ниууолæфтæй æма уотæ бакодта:
— Да-а-а! Учеба требует жертв, — зæгъгæ, æма нин нæ
шофери дæр рауадзун кодта.
Фигуритæ Задæлескæмæ баластан. Цубур рæстæгмæ
сæ ковæндони медæгæ сæ бунæтти æрфедар кодтон — На-
най устур сирей кæронбæл, сундакъæ æлвесгæй. Æ цори
ин еу кизгæ сундакъæ тохунмæ агъаз кæнуй. Дуггаг кизгæ
ба — сирей иннæ кæронбæл бадуй æма æхсинæнтæй цъоп-
пити хæццæ архайуй. Биццеутæй еу асийнæбæл ундугæ-
мæ къæссай зад есуй. Иннæ дууæ биццеуи ба финги уæл-
гъос гæбæтæй къосмæ къæпуй месин уадзунцæ.
Ковæндонæ фигуритæй исфедудта. Æцæг рагон хуæн-
хаг цæрæн хæдзари хузæн иссæй. Ковæндонæмæ цæуæг
адæни бæрцæ берæ фæффулдæр æй.
Мæ зæрди ма ес, Нана сабийти Задæлескæмæ ракæну-
ни размæ ци лæгæти римахста, уой барæсугъд кæнуни
фæндæ. Уомæ гæсгæ, цалдæр анзей размæ еу сæрдигон бон
Морги лæгæт бабæрæг кодтон. Лæгæтмæ ку æркæститæ
55

кодтон, уæд Задæлескæмæ иссудтæн. Нихæси фембалд-
тæн гъæуи хестæр Текъойти Сослæнбегбæл. Кæрæдземæн
бон хуарз ку загътан, уæд мин Сослæнбег уотæ: «Æдосæ
бонмæ цъундæ дæр нæ никкодтон. Дæубæл мæтæ кодтон.
Цума дин тæрхон кодтонцæ, уæхæн фунтæ уингæй цал-
дæр хатти райгъал уинæ».
Æз имæ байгъустон æма ин ходгæй загътон: «Асæги
нæбæл хуарз хабæрттæ цæуæд, лæгъузтæ ба фунти цæу-
æнтæ».
Сослæнбег ба мин уотæ: «Дæумæ ходæг кæсуй, фал
дин æз ба хъæбæр фæттарстæн» — æма мин радзурдта ау-
æхæн хабар.
Æзинæ Хæнæзи Уацеллай кувд адтæй. Табу ин уæд!
Æма кæд Хæнæзи некебал цæруй, уæддæр сæ бæрæгбон-
мæ алкæцæйти берæ адæн æрбацæуй. Дур-дурæй ба кув-
дмæ цæуæг адæни сæрмагонд автобус æрбаласта.
Автобус Задæлескæмæ ку æрбахъæрттæй, уæд Хæнæ-
зæмæ еци лæгъуз надбæл автобуси шофер нæ банифс код-
та исласун æма сæ рахезун кодта. Сæ хæссуйнæгтæ, æнæ-
нади нæдтæбæл цæуæг машинтти ци адæн бадтæй, уонæмæ
равардтонцæ, сæхуæдтæ ба фестæгæй уæлæмæ — Хæнæ-
зæмæ куддæр-муддæрти исхъæрттæнцæ. Уони æхсæн ад-
тæй, раздæр Хæнæзи ка цардæй, уæхæн дууæ уоси дæр.
Æнахурæй, хæрдмæ цæугæй, сæ уæргутæ ке ниффæлад
æнцæ, уомæ гæсгæ Хæнæзи сæ цæрæнуæтти дæр берæ нæ
радзебæл æнцæ, удта финги уæлгъос дæр берæ нæ рабад-
тæнцæ. Рафæндæ кодтонцæ сабургай, дан, автобуси раз-
мæ ниццæуæн æма ма Нанай ковæндонæ дæр аци фæдбæл
фæууинæн, зæгъгæ.
Дууæ зæронд уоси сабургай Задæлескæмæ æрцудæнцæ.
Гъæунги сæбæл ци зонгæ силгоймæгтæ фембалдæй, уони
хæццæ кæрæдзебæл хъæбæр бацийнитæ кодтонцæ удта
ковæндонæмæ сæхе ниййистонцæ. Уоститæй еу ковæндо-
ни рази æ хæстæгутæй кедæр хæццæ расабур æй, иннæ ба
меДæмæ бацудæй. Ковæндони арæзт æма фигуритæмæ
56

лæмбунæг ку æркастæй, уæд сиребæл Нана æма цъоппити
хæццæ ци кизгæ архайуй, уони астæу æрбадтæй æма æ
фæллад уагъта. Дуггаг уосæ æ зонги хæццæ дзубандигонд
ку фæцæй, уæд сабургай ковæндонæмæ бацудæй. Ковæн-
дони медæгæ Нанай ку фæууидта, уæд нидæн гъæлæсæй
уотæ искувта:
— Нæ зæнхон изæд — Задæлески Нана! Табу дин уæд,
нæ кæстæртæ де ’уазæг, — зæгъгæ æма кезугай фигуритæ-
бæл æ къох æвæрун райдæдта.
Æ къох ба æвардта атæ — сæ усхъитæбæл син æ дууæ
къохи æрæвæридæ, мæнæ циртдзæвæнбæл куд байвæрун-
цæ, уотæ, æма син «рохсаг уо», зæгъидæ. Æртæ биццеуе-
бæл æ къохтæ ку байвардта, уæд силгоймæгти размæ æр-
бацудæй. Цъоппити хæццæ ци кизгæ (фигурæ) архайуй,
уой усхъитæбæл æ къохтæ æрæвæрди фæсте рохсаг ку
загъта, уæд, е ’мбалбæл къох байвæруни радæ дæр æр-
хъæрттæй. Е ’мбали радæ адтæй, уомæн æма кизги рази
адтæй, удта будургъити хузæн æнæдзоргзæй æма æнæз-
мæлгæй бадтæй. Куддæр ин æ усхъитæбæл æ дууæ къохи
æрæвардта, уотæ и уосæ æхе еуварс сайдт фæккодта æма
имæ æ номæй исдзурдта:
— Мæ фарсмæ æрбадæ.
«Рохсаггæнæг» уосæ æ ном ку фегъуста будургъæй,
удта ма ’й æ фарсмæ дæр ке бадун кодта, уой, уæд æ зæр-
дæ багъар æй æма æ медбунат æрхаудтæй. «Рохсаггаг»
уосæ сирейæй рагæпп кодта æма ковæндони дуарæй ниф-
фæдес кодта:
— Ме ’мбал цидæр кодта! Тагъд уазал дон рахæссетæ,
удта дохтурмæ дæр бадзоретæ.
Нихæси уоститæ уайтагъд ковæндони исмедæг æнцæ
æма гъæргæнæги фæрсунцæ:
— Ци ин кодтай, нуртæкки дæр ма дзæбæх ку адтæй?
Уалинмæ дохтир фæззиндтæй æма и уосæн æ уасæ ис-
серун кодта.
Идарддæр Сослæнбег дзоруй:
57

— Хуарз æма неци бæлах æрцудæй. Фигуритæ ду ке
искодтай, уомæ гæсгæ дæмæ дзурд ку æрхаудтайдæ, уо-
мæй тарстæн.
ФИЦГÆ ЦАЙ
Советон рæстæги паддзахадæ арæх пайда кодта скъо-
ладзаути кустæй. Сæрди сæ æхсæдунмæ ракæниуонцæ,
фæззæги ба — дзæхæра есунмæ. 60-аг æнзти, евгъуд æно-
си, мах дæр — уæд ахур кодтон Мæцути астæуккаг скъо-
лай — Силтанухъи будуртæмæ дзæхæра есунмæ ракодтон-
цæ. Скъоладзаутæ колхози косгути хæццæ кустонцæ.
Изæрæй кусти фæсте ба арæх исаразиуонцæ гъазти изæр-
тæ. Гъазти кафунмæ Гъæргинти Дзедзи ку рацæуидæ, уæд
гæстæ, хуæруйнаггæнгутæ æма æнд., сæ куст фæууадзиу-
онцæ æма Дзедзий рæсугъд æма аййев къахи фийтæбæл
кафтмæ бакæсиуонцæ. Фæндурдзæгъдæг тумбул цагъдмæ
ку рахезидæ, уæд Дзедзи æ къахидарæс фелвасидæ æма
уотæ исæнгулдзæхтæ кæнидæ æма ин æ къæхтæ æма къох-
ти æзмæлдбæл цæстæ нæбал хуæцидæ.
Еу фæззигон сатæг изæр æхсæвæр гæнгæй, Дзедзи æ
къруски уазал цай ракалдта æма ’й тæвдæдæрбæл баййе-
вуни фæндæ искодта, кæд, дан, мæ и цай исгъар кæнидæ,
зæгъгæ. Хуæруйнаггæнæг фицгæ цайдани цай райста æма
стъоли сæрти Дзедзимæ дзоруй:
— Дæ устур кърускæ æрбадарæ æз ба дин си фицгæ цай
никкæнон.
Дзедзи æ къелайæй фестадæй æма æ алюминæ устур
кърускæ стъоли сæрти пъовæрмæ бадардта. Кърускæ ку
байдзаг æй, уæд Дзедзи æ бунати æрбадунмæ æхе рауагъ-
та. Æ бунæй ин æ къела кадæр ке райста, уой ба нæ ба-
зудта æма и фæллад зæронд лæг æд цай уæлгоммæ ра-
хаудтæй. Дзедзи æ сунтæ ке ниццавта, æ къæхтæ ба
стъолæй уæлæмæ ку фæззиндтæнцæ, уой пъовæр ку
58

райидта, уæд ницъцъæхаст кодта: «Жллæх\ Дзедзи ба-
сугъдæй», — зæгъгæ.
Мах фæггæппитæ кодтан æма Дзедзий сабургай исæр-
гъувтан. Æ къохи ци къурускæ адтæй, уой ба не ’суагъта,
цалинмæ æй æрбадун кодтан, уæдмæ.
Ку фæууидтан, Дзедзи содзгæ нæ, фал æ къурусгæй
тъинк дæр ке нæ ракалдта, уæд деси бафтудан.
Нæ дестæбæл нин, Дзедзий хуарз ка зудта, уæхæн лæг
уотæ бакодта:
— Æхебæл фицгæ цай ке нæ никкалдта, е дессаг нæ ’й.
Дессаг е адтайдæ æма си ку никкалдтайдæ. Зонетæ уой,
аци лæг æ сæрбæл бæгæнийæй идзаг къос ку ниввæруй
æма уотемæй ку фæккафуй, уæд си еу æртæх дæр некæд
æрхаудтæй. Нур ба Дзедзи кърускæбæл æ къохæй ку ху-
æстæй, æма си гъæуама цæмæ æркалдайдæ.
КÆУЙНАГ
Киристонгъæуи цирæгъти къанторæ цæрæн хæдзæртти
æхсæн æй. Еу бон карз дунгæ цалдæр, цирæгъти телтæ
уорамæг, цæгиндзи рахъан кодта æма беретæмæ рохс нæ
сугъдæй. Къантори косгутæ сæумæ раги, фæдесонтау, сæ
куститæ кæнунмæ рандæнцæ.
Еци бон къантори фарсмæ цæрæн хæдзари зиан адтæй.
Зианмæ синхаг гъæуæй, хеон силгоймæгтæ, рагацау æрбацу-
дæнцæ. Силгоймæгтæ къантори колдуæрттæ игонæй ку фæ-
ууидтонцæ, уæд тургъæмæ кæугæй бацудæнцæ. Къантори
гæсмæ силгоймæгтæ кæугæ ку бацудæнцæ, уæд балæдæрд-
тæй — сæ колдуæрттæ игонæй ке байзадæнцæ, уомæ гæсгæ
сæ силгоймæгтæ и зиани тургъи хæццæ фæххæлæмулæ код-
тонцæ. Гæс сæ размæ рахизтæй æма сæмæ дзоруй:
— Нæ гъудтæгтæ кæуйнаг æнцæ æма нæбæл ракудтай-
тæ. Абонæй фæстæмæ цийнитæмæ цотæ. Зиан ба нæ фарс-
мæ æй æма ибæл уæ къохтæ ба уоми байвæретæ!
59

ÆДЗÆСГОН ХУТÆ
Гæбулий хутæ кедæр картофи хумæмæ баервазтæнцæ æма
’й искъæхтитæ кодтонцæ. Картофи хуми хецау хутæ Гæбулий
тургьæмæ батардта æма ин усхъæзæй бауайдзæф кодта:
— Хутæ дарис, уæд сæмæ æнгæс дарун дæр гъæуй. Дæ
хутæ мин мæ картоф искъахтонцæ.
Гæбули æ хутæмæ лæмбунæг никкастæй, удта загъта:
— Нур атæ æдзæсгон нæ ’нцæ. Нæхе картоф æнæкъахт,
уотемæй ба еске картоф къахунцæ!
«НАВКУСИЦВЕТ...»
Еу бон синхонти хæццæ æрдзи гъæбеси бауолæфуни
фæндæ искодтан. Сувæллæнтти дæр нæ хæццæ райстан,
уадзæ е ба кæдзос уæлдæфи бауолæфонцæ æма фезонгу-
тæ дæр бахуæронцæ, — зæгъгæ.
Фезонгутæ кæнунмæ согтæбæл зинг ку бафтудтан, уæд
сабийтæ, уайтагъд, арти фарсмæ æрбалæудтæнцæ. Сил-
гоймæгтæ фингитæ рæвдзитæ кодтонцæ. Нæлгоймæгтæ ба
бурцæ æма гъæдиндзæй гъæст фиди хунтæ хускъæ сæни
фæлдадтонцæ. Сæ дзæбæх тæфмæ беретæ фезонæг хуæ-
рунмæ исмондаг æнцæ.
Æз арти размæ фезонгутæн зинги хабар базонунмæ ку
бацудтæн, уæд нæхе Роберт сабийтæмæ гъæрæй дзоруй:
— Эхх! Аци артбæл гороховый суп исфицæ!
Роберти бæллец фегъосгæй, мæ зæрди уруссаг æмбе-
сонд æрæфтудæй — «На вкус и цвет товарища нет».
НЕКЕБАЛ СОРÆН
Амур æ бийнойнаг Люби хæццæ надбæл рæуæг маший-
нй цудæнцæ. Машийнæ апойнаг адтæй, æ аразнæ рахес
60

фарсæй кæмæн æй, уæхæн. Еу дзамани, сæ разæй ци ма-
шинттæ цудæнцæ, етæ сабургай цæун райдæдтонцæ. Амур
ба сабур цæун нæ уарзуй. Къæбини медæгæ рахес фарсæй
галеумæ æ хъур æрбайвазуй æма размæ рафæлгæсуй. Ци
амалæй и сабур цæуæг машинтти разæй фæууа, уобæл
адтæй æ катай. Ракæнæ-бакæнæ берæ нæ фæккодта. Æ
разæй цæуæг машинтти, еугай, æ фæсте уадзун фæййа-
гайдта. Фæстаг машийнæбæл ку еуварс кодта, уæд æвеп-
пайди, æ комкоммæ æхе хузæн тагъд цæуæг машийнæ
фæззиндтæй. Амур ци машийнæбæл еуварс кодта, уой над
æнæбари цæхгæрмæ райахæста æма æ разæй фæццæй.
Гъеууотомæй, Амур æ нихмæ цæуæг машийни надæй æ
машийнæ фæййеуварс кодта.
Шофертæ хуарз зонунцæ, фæндагбæл цæугæй, над
къуæрун æдас ке нæ ’й, уой. Амур ке над ракъуæрдта, е
æй баййафта. Машинттæ ку исæмвæрстæ ’нцæ, уæд сæмæ
æнæзонгæ машийни къæразæй кадæр æ къохтæй цидæртæ
амудта.
Амур рахес фарсæй ке бадтæй, уомæ гæсгæ Любæмæ
дзоруй:
— Дуари авгæ дæлæмæ æруадзай æма имæ байгъосай.
Ци дзоруй?
Любæ авгæ куддæр æруагъта, уотæ имæ машийни къæ-
разæй æнæзонгæ лæг æ амонæн æнгулдзæ æ сæри фар-
сбæл исбуцæу кæнгæй, усхъæзæй дзоруй:
— Цитæ кæнис? Гъæуаггин дæ, фал цæстæй дæр нæбал
уинис, — зæгьгæ, æма æнæзонгæ машийнæ сæ разæй фæцæй.
Любæ балæдæрдтæй, æнæзонгæ машийни бадгутæ æй
шофер ке бангъалдтонцæ, уой, æма Амурмæ дзоруй:
— Дæу туххæй мæ бафхуардтонцæ æма сæ нуртæккæ
баййафæ, е ба фæууинонцæ, æз рульбæл ке нæ бадун æма
мæмæ æнгулдзæй дзæгъæли ке амудтонцæ, уой.
Амур ба æ бийнойнагæн уотæ зæгъуй:
— Надбæл цуди æгъдау ке фехалдтон, уобæл сæттун.
Дæу ке бафхуардтонцæ, уой ба банимайæ нæ бийнонти
61

бафхуæрдбæл. Ку базононцæ, æз адтæн фудгин, уæд мæн
дæр дæу «хузæн» исхондзæнцæ. Æма уæд, цуди æгъдау
еу хатт фехалгæй, нæ бийнонтæ дууæ хатти æфхуæрд
цæмæ гъæуама баййафонцæ. Гъе, уомæ гæсгæ сæ нæ со-
рун. Фæндараст кæнæнтæ!
Любæ Амурмæ бакастæй æма гъудити ранигъулдæй.
Сумах ба куд гъуди кæнетæ, Амур раст бакодта?
КУРОЙНÆ
Сæумон хори туни фиццаг бамбæлд Уазай цъопбæл,
Дигоргоми гъæутæн фæууй игъалгæнæг дзæнгæрæги ху-
зæн. Еу сæрдигон сæумæ, иннæ сæумити хузæн, райгъал
æнцæ Уазай дæлбазур — Къумбулти цæрæг адæн дæр. Ка
гъог дугъта, ка арт кодта, ка ба æ хайуан рæвдзæ кодта
гъæдæмæ. Рагистад адæнæй аци бон дæр неке фæууидта
Хъазиййи сæумон фиццаг рахизт тургъæмæ. Æма цалин-
мæ адæн сæумон куститæ кодтонцæ, уæдмæ Хъазий ба, æ
фунукхуз хæрæгбæл инсади дууæ къæссай, уотемæй мед-
хонхи курæнттæй фездахтæй. Уæргътæ æресунмæ имæ
фæккастæй æ хуарз синхон, игъæлдзæг æма гиризгæнагæ
лæг — Мишæ. Хъазий Мишæн дессагæн радзурдта, курой-
ни арс ке баййафта æма куронгæси хузæн инсади руги
буни куд ниццæй, уой. Куройнæмæ бацудмæ ба мæбæл
æндæмæ ратомар кодта, мухцури дон растæргæй, хъæ-
лæрдзий къотæрти ’рдæмæ гъæди фæййаууон æй, — зæгъ-
гæ, загъта Хъазий. Мишæ, ниддес гæнгæй, баходæзмолæ
кодта, уæдта зæгъуй:
— Хъазий, еци арс куройнæмæ хæстæг цæруй æма ку-
ройни уаг, арæзт æ фидти «гъур-гъури» зæлтæй базонуй,
фунæй дæр еци музикæмæ фæккæнуй. Фал, æвæдзи, ду
ба цæстæй кеун райдæдтай æма дзæбæх нæ ниууаг кодтай
куройни аразæнтæ. Æвæдзи, æнахур музикæ фесхъæтæг
кодта арси куройни уаг кæнунмæ.
62

— Гъо-гъо, иннетæй уæлдай аци дидтой ба гъесин æма
дала фæндуртæй дæр, æвæдзи, зонуй, — зæгъгæ, загъта
Хъазий.
Медæгмæ бахезгæй, сæумон изæдтæ æма идаугути рохс
ном иссерди фæсте, æнæевдæлон, фæззигон кустгæнæг
дууæ уарзон синхонемæн идарддæр сæ косгæ бон цудæй.
БÆДÆЙНАГ ФИЙЙАГКЪÆХТÆ
Кæд арвбæл мегъи пъæсту дæр нæма фæззиндтæй, уæд-
дæр бонидзагæй раздæр ба хуар кæрдунмæ нæ фæббæз-
зуй — æртæхмæ гæсгæ. Æма рæстæг исафуни бæсти Хъа-
зий æ цæвæг исгъæзта, еу пахсайæн ба æ дууæ саст
къæбæли дæр раййивта. Фал ма уæддæр, ци ма ракосон,
зæгъгæ, уобæл гъуди гæнгæй, тургъæй рахизтæй.
Аци бон имæ иннæ бæнттæй уæлдай сабурдæр æма
æнæтаусдæр цæмæ кастæй, уой уайтагъддæр ниггæмæрзæ
кодта. Æ синхон Бесоли берæ хъæзти «хъес-хъес» абони
ке некæцæй ма цæуй, уомæй. Сæри аллихузон гъудитæ
æвзуруй æма еуетæ иннети æййевунцæ. Аци сабур хумæ-
тæги нæй, уæдта цума мæнæн хуæрзæг дæр нæй. Кæд,
миййаг, ин æ уайдзæфмæ байгъустонцæ синхонтæ, гъома,
дан, нæ фиддæлти хузæн дарæ гъоцитæ, галтæ, бæхтæ,
фустæ, сæгътæ æма кæркитæ, цæйбæрцæ дæ фæндуй,
уойбæрцæ. Иннемæй ба, кæд, миййаг, и хъæзтæ кæндус
бахуардтонцæ æма фæццæгъдуни ’нцæ, кенæ ба сæ уæйæ-
мæ фæлластонцæ. Уæхæн гъудити хæццæ Хъазиййи æ
къæхтæ бахастонцæ сæ хуари хумæмæ. Дуари байгони
хъест æма хъæзти хъес-хъес фæййеу æнцæ. Хъазий ци
хуар фæууидта, дæ балгъетæг уотиау бауа!
Хъазий кæд ездон лæг адтæй, уæддæр нур ба æхе нæ-
бал бауорæдта æма гъæрæй дзоргæ хилæ кæнуй:
— Аци ибилиси мæргътæ ами даргæ ку адтайуонцæ,
уæд сæ нæ фиддæлтæ нæ зудтонцæ? Æфсæнцъух æма
63

хелагхъур хуари халæ æ бунæй сæрмæ сгаргæ исуайуй
æма и ’фсерæ гъæлæси райзайуй, и гъæмпæ ба, дан, дæу
Хъазий. Æма ма мин мæ гъæмпæ ба сæ бæдæйнаг фиййаг-
къæхтæй, къуæлæгæй хуайæгау, ниббуйнаг кодтонцæ.
Ампъезæй-ампъезмæ ба ма хуарæфсесæй фæстæмæ фæ-
тæгъдæй æхсæгау, тæнæг цъæх фагус, нипъпъæгъгъæст
кæнунцæ, е ба, дан, нин иннæ анз дæр уа. Æ бон уæхæн
хумæмæ берæ кæсун нæ бауогæй, æхе гъæунги «нихæс-
мæ» æрбаиста. Гъæунги æй дууæ скъоладзауемæй еу ба-
фарста:
— Æтдзæйнæ Хъазий, Цæгæтти тегъæй дор ку разела,
уæд Наргъи донбæл багæппи фæсте ма хæрдмæ — Къум-
бултæмæ ку зела, е инерци хуннуй, зæгъгæ.
Хъазий арф ниууолæфтæй, уæдта загъта:
— Бабай хортæ, еци дор хæрдмæ мæгурбæл фæззелуй,
хунгæ ба дорæй уæлдай неци кæнуй.
ГАЛТÆ
Сосæни мæйи еубон Чиколай колхозон фонси сæрдигон
бунæттæмæ еу уæзласæн машийнæ ласта цæнхæ, инсад
æма гъæугæ дзаумæуттæ.
Шофер рабадун кодта гуфи, надбæл фембæлæг, Къум-
бултæмæ цæугутæй, еу къуарей. Машийнæ Донифарс æма
Къумбулти астæу, Цъифтисæр ке хонунцæ, уоми лæкъæр-
ди арф ниххастæй. Шоферæн хъæбæр зин адтæй аци
гъудтаг: еуемæй, машийнæ ниууадзун не ’ндиудта, инне-
мæй ба ’й цидæр æхсидзгæ гъудтагмæ фæстæмæ раздæхун
гъудæй еци бон. Шофер телефонæй дæр колхози хецауа-
дæмæ бæргæ радзурдта, фал ин етæ дæр æ зæрдæ нецæ-
мæй барохс кодтонцæ:
— Дæхуæдæг ести амæлттæ кæнæ, трактор ардæги —
уордæмæ нæ ададзуй, — зæгъгæ, ин загътонцæ. Уæд ин
Къумбултæмæ цæугутæй кадæр уотæ загъта:
64

— Æз нуртæккæ цæун æма дæмæ Цъеути Хъазиййи гал-
тæ æрæрветдзæнæн. Шофер æ фур мæстæй æ билтæ рау-
уилдта, æма имæ дзоруй:
— Мæ мастбæл мин цæнхæ мабал калæ, уæдта уæ хуæн-
хаг гиризтæ ниууадзиайтæ, сумахбæл нæ дæн нуртæккæ.
Фæндаггонтæ, гъæумæ иссæугæй, Хъазиййæн гъудтаг
балæдæрун кодтонцæ. Хъазий æфсой, сæрбонс æма рæхис
райсгæй, рандæй æргъаумæ. Еу сахатти æрдæги фæсте æд
галтæ балæудтæй машийни рази. Шофер зæронд, къæс-
хур лæги, хъæбæр устур дууæ галей хæццæ ку фæууидта,
уæд æ дæллаг æфсæрæ уæллагæй зингæ фæддæлдæр æй,
æ цæститæ ба фæхъхъоппæгъдæр æнцæ. Æма, раст зæгъ-
гæй, еци дууæ гали колхозмæ ку лæвардта, уæд сæ уæзæ
адтæй фæйнæ тонни æма 200 килограмми. Фонсесгути
бухгалтер ба цалинмæ нимадта, цæй аргъ æй гал, уæдмæ
имæ еу дууæ хатти бадзурдтонцæ, скъидкæ, дан, ма фе-
ронх кæнæ, зæгъгæ. И дуггаги фæсте, Хъазий адæнмæ е
’ргон разелгæй, загъта:
— Макебал уи æрбацæуæд ардæмæ! Гормонтæ! Алке
дæр уи скъидкæ ку кæна, уæд ма мæ авари асæ галтæй ци
байзайдзæнæй?!
Галтæ рæхисæй бафтудтонцæ машийни раззаг ласæн
сиукъагондбæл. Цæмæдес биццеутæй кадæртæ, лæдзгутæ
райсгæй, галтæмæ фæстегæй сæхе хæстæг баластонцæ,
фал галти хецау сæ еугурей дæр размæ ракодта, мæ дууæ
бокъоремæн, дан, уæ лæдзгутæ сæ тухæбæл неци бафта-
удзæнцæ, зæгъгæ. Галти бонсбæл ку рахуæстæй Хъазий,
уæд идзаг уæзласæн машийнæбæл лæугæ дæр не ’ркод-
тонцæ, уотемæй æй и цъифæй нæ, фал ма ’й и хæрди
дæр фæууæлбилæ кодтонцæ. Æ куст бакæнгæй, галти хе-
цау æд галтæ исевгъудæй гъæумæ. Шоферæй ба æ «Уас-
гергийæн» арфæ ракæнун дæр феронх æй æ фур десса-
гæй.
5 Тамати Т.
65

СУГЪЗÆРИЙНÆ
Тамати Бæбе (Аслæнбек) цардæй Къумбулти. Гæзæно-
ни хæццæ син исæнтæстæй авд фурти æма цуппар кизги.
30-аг æнзти ибæл кадæр багъаст кодта. Царцати, дан,
сугъзæрийни къæрттитæ иссердта, паддзахадæмæ ба сæ
нæ дæдтуй, зæгъгæ. Уой фæдбæл имæ Киристонгъæумæ
НКВД — и косгутæ фæдздзурдтонцæ. Бæбе æ фурттæй
еуей æ хæццæ бæхуæрдуни ракодта, ка ’й зонуй, ку мæ
бауорамонцæ, уæд бæх æд уæрдун биццеу фæстæмæ
хæдзарæмæ æрбатæрдзæнæй, зæгъгæ. Милицæмæ ку ба-
цудæй, уæд син салам равардта æма æхе байамудта. Ми-
лици косгутæй имæ сæ хестæр æхемæ фæдздзурдта æма ’й
бафарста:
— Гъаст дæбæл æрбацудæй, ес, дан, дæмæ сугъзæрийни
æма æвзести къæрттитæ æма е раст æй?
Бæбе арф ниууолæфтæй, æ сæрбæл бæрзонддæр исху-
æстæй æма загъта:
— Ес мæмæ сугъзæрийнæ дæр æма æвзестæ дæр.
— Æцæг, цæйбæрцæ?
— Авд къæртти сугъзæринттæ, цуппар ба — æвзеститæ.
Раст зæгъгæй, æвзести еу къæртт Боллотæ курдтонцæ æма
син æй равардтан.
— Сугъзæринттæ ба ма авд дæр уæхемæ ’нцæ?
— Нæхъ, еу си мæ хæццæ ’й.
— Кæми? Тагъддæр æй равдесай.
— Уалæ бæхи дзуларæбæл хуæцуй, — бийамудта Бæбе
къæразæй æ биццеумæ.
КÆУГÆ КÆМÆН ÆЙ?
Еу налат кизгæн е ’рвисти кувди фингæбæл Хъазий
хестæрæн бадтæй. Берæ рæсугъд кувдтити фæсте имæ,
рафæндараст кæнунмæ, бахудтонцæ нæуæг киндзи. Фин-
66

гæмæ ку бахæстæг æнцæ, уæд киндзи мадæ æ кизгæмæ
дзоруй:
— «Кизгæ мæтъæлдæр уо, дæ цæститæ дæлæмæ æруад-
зæ, кæун дæр равзарæ, уотæ фæууй», — зæгъгæ.
Хъазий, еци дзубандитæ фегъосгæй, æ меднимæр ни-
дæнгомау загъта:
— «Хуарз уосæ, сабиййи æхе барæ уадзæ, кæугæ кæ-
мæн æй, етæ ба сæхуæдтæ кæудзæнцæ, мæнæ бал сæмæ
хъæртгæ никкæна».
ЛЕНИНГРАДМÆ
Геуæргобай бæрæгбæнтти рæстæг мæ Ленинградмæ
цæун багъудæй. Дзæуæгигъæуæй имæ поезд къуæре еу
хатт ке цудæй, уомæ гæсгæ билет райстон г. Кисловод-
скæй. Кисловодскæй имæ æнцон цæуæн æй. Изæрæй по-
езди рабадæ æма имæ дууæ æхсæви æма еу бони фæсте,
сæумæ раги, нихъхъæртдзæнæ. Ардæги Кисловодскмæ ба
рандæ ан автобуси. Автобуси ма Ленинградмæ ка цудæй,
уæхæнттæ дæр адтæй. Еу дууæ лæгемæн ба сæ билеттæ
мæн билети хузæн еу къупемæ ист рауадæнцæ. Сæ еуемæн
ба ма æ уæззау сумкитæ къупемæ бахæссунмæ, удта сæ
къупей бæрзонд тæрхæгмæ исесунмæ дæр фæййанхос код-
тон. Ку æрбунæттонтæ ан, уæд кæрæдзей хæццæ дæр ба-
зонгæ ан. Бунгкаг тæрхæг-хуссæн æ билетмæ гæсгæ æрха-
удтæй Дзæуæгигъæуггагмæ, дуггаг тæрхæг — хуссæн ба
— мæнмæ, сæргкаг ба — Дур-Дуйрагмæ.
Вагони кегъæре — проводницæ нин цайтæ ку æрбаха-
ста, уæд горæттаг уотæ загъта:
— Гъæйдæ, аци фæдбæл æхсæвæр дæр искæнæн. Мæнæ
мæ хуссæни буни мæмæ дессаги хуарз фæндаггаг ес. Нæ
синхи еумæйаг Геуæргобай кувдæй. Кувдмæ нисайнаг ра-
вардтон, фал мæ цæун ке багъудæй, уомæ гæсгæ кувди
бадмæ нæ байзадтæн. Зелæнгæнгутæн ба загътон: — Идард
67

балци цæун æма мин агкаг хай — гъома, устур хай ниввæ-
ретæ. Цитæ ниввардтонцæ фæсевæд, уой бæлвурд нæ зо-
нун. Зонун уой, æма мин мæ дзурд исæнхæст кодтонцæ.
Æз горæттагæн уотæ загътон:
— Гъæйдæ, Бæрæгбони хунæ исонмæ — рæфтадмæ уад-
зæн. Æхсæвæр ба мæнæ мæн фæндаггагæй искæнæн. Нæ
фагæ æй, ес си къеретæ, гъæугкаг карк бодæнæй гъæст
æма æндæртæ.
Дур-Дуйраг ба уотæ:
— Мадта ниуæзтæ ба мæнæй.
Гъеууотемæй, ниххуссуни размæ изæрхуар искодтан.
Ме ’мбæлццонтæ Дур-Дуйраг арахъæй дæр баниуазтонцæ.
Изæрхуари фæсте нæ хуссæнти ниллæстан. Горæттагæн
уайтагъд æ хур-хур исигъустæй. Мæн хуссæг нæма ахæ-
ста æма газзеттæ кастæн. Еу сахатти фæсте цидæр цух-
цух мæ гъостæбæл рауадæй. А ба зæгъун ци дессаг æй?
Уотæ мæмæ фæккастæй, цума мæ сæрмæ Дур-Дуйраг
агувзи донихулуй кæнуй...
Уалинмæ цух-цух фæссабур æй. Газзет æма мæ дууæ
цæстей æхсæн, арахъæй идзаг, агувзæ февзурдæй. Агувзи
хецау ба мæмæ бунмæ дзоруй:
— Æхсæвæ даргъ æй. Арахъ баниуазæ æма дзæбæх ба-
фунæй кæндзæнæ. Дæ газзеттæ кæсун ба ниууадзæ.
Æз ин загътон:
— Арахъ нæ ниуазун, удта хуарз фæффунæй кæнун,
еске мæ ку нæ хъор кæна, уæд.
Агувзи дзаг арахъ Дур-Дуйрагæн æхецæн ниуазгæ рау-
адæй. Еу дæс минутти нæма рацудæй, удта бабæй и зонгæ
цух-цух мæ гъостæбæл рауадæй. Кæсун æма бабæй мæ
цæстити рази и агувзæ æд арахъ. И агувзи хецау мæмæ
дзоруй:
— Заманай арахъ æй! Æз си баниуазтон æма мæ фæл-
лад цидæр фæцæй. Неци дин кæндзæй, ба си ниуазæ.
Æ заманай арахъ ин ку нæ баниуазтон, уæд бабæй æй
æхуæдæг баниуазта.
68

Цæйбæрцæ рацудæй рæстæг, уой бæлвурд нæбал гъуди
кæнун. Мæ цæститæ кæрæдзебæл фæххуæцонцæ, зæгъгæ,
уотæ бабæй мæ гьостæбæл и арахъи цух-цух рауадæй. Æз
мæхе фарсмæ базилдтон æма цума бафунæй дæн, уотæ
ниссабур дæн. Дур-Дуйраг мæмæ бунмæ дзоруй:
— Аци хатт ба дæ нæбал ниууадздзæнæн. Цийфæнди
рæуæнттæ ку кæнай, уæддæр дин æй гъæуама баниуазун
кæнон.
Дзуапп ин ку нæ равардтон, æма мæ фунæй гæнгæ ку
фæууидта, уæд бабæй и арахъ æхуæдæг баниуазта.
Ку нæбæл æрбон æй, уæд сехуар кæнуни фæндæ ис-
кодтан. Дур-Дуйраг фиди æгъзæл, къæбæр æма арахъ
стъолæбæл æрæвардта æма нæмæ дзоруй:
— Арахъæн æ хузæмæ ма кæсетæ. Хъæбæр тъайлаг æй.
Дæс анземæй фулдæр устур толдзæ боцикъай фæллæуд-
тæй. Мæ хуæри лæгмæ ке лæвардтан, уомæ гæсгæ и бо-
цикъа игонгонд æрцудæй. Æз мæхуæдæг Ленингради цæ-
рун æма мæ хуæри киндзи ке рарвистон, уой фæдбæл
гъæуама ме ’мзæнхонтæн фингæ исаразон. Ленингради
закъуска хъæбæр берæ ес, арахъ ба си гæзæмæ ке æй,
уомæ гæсгæ мæ хæццæ айдагъ арахъ ласун.
Дур-Дуйраги дзубандитæмæ лæмбунæг ку байгъустон,
уæд ин гиризгæнгæ уотæ зæгъун:
— Дæ арахъæй уотæ ку ниуазæн, уæд цалинмæ Ленин-
градмæ хъæртæн, уæдмæ ма дин си ци байзайдзæнæй?
Дур-Дуйраг æ медбилти бахудтæй, удта мин уотæ:
— Мæнæ уæлæмæ — тæрхæгмæ ци уæззау цумæдæнттæ
истан, уонæй алкæми дæр, 50 литри кæми цæуй, уæхæн
медицинон грелкæ ес. Грелкитæ ба еугурæй дæр арахъæй
цъоппидзæгтæ æнцæ. 300 литри ласун æма мах фагæ дæр
æй æма уони фагæ дæр. Ма сæбæл тухсæ.
Мæ зæрдæ ку нæбал æхсайдта, гъома Ленингради цæ-
рæг — не ’мзæнхонти фагæ дæр рауодзæй и арахъ, уæд
сехуар дæр искодтан. Бонидзаги поезд дæр æма рæстæг
дæр сæ цуд кодтонцæ.
69

Рæфтад кæнуни афонæ ку æрхъæттæй, уæд нæмæ го-
рæттаг дзоруй:
— Фингæмæ хæстæгдæр æрбацотæ. Рæфтад мæн хар-
зæй кæнæн, — зæгъгæ. Æхуæдæгка устур сумкæй къере-
тæ, ниуæзтæ æма гæгъæдий тухт дудагъгондæй цидæр
исиста. Гæгъæдий тухт рараст кодта æма уотæ бакодта —
мæнмæ гæсгæ и фиди хунæ ами æй, æма ’й ихалун рай-
дæдта. Газзеттæ еу инней фæсте ихалдта. Куд фулдæр
ихалдта, уотæ и хуни бæздæ листæгдæр гæнгæ цудæй, æ
дæргъæ ба уотемæй лæудтæй. Фæстаг газзет ку райхалд-
та, уæд си разиндтæй, æ дæргъæ метр кæмæн адтæй, уæ-
хæн къæдзелæ. Горæттаги цæсгон ниссурх æй. Еу минут-
ти бæрцæ æ цъухæй еунæг хъипп дæр не ’схаудтæй. Мах
балæдæрдтан, æ синхонтæ ин, гиризгæнгæй, ци фæндаг-
гаг ниввардтонцæ, уой.
Уалинмæ «къæдзели» хецау уотæ:
— Ниххатир мин кæнетæ. Мæнæ мæ мæ синхæнттæ куд
фæхходуйнаг кодтонцæ. Фæстæмæ сæмæ ку æрæздæхон,
уæд син лæг фæууинун кæндзæнæн, е ба зононцæ, хестæ-
рæй куд гириз гæнгæ ’й, уой.
Мах имæ дзорæн: у
— Алци дæр хъæбæр хуарз æй. Хуни туххæй ба син
дæхуæдæг нæ загътай: — Над даргъ æй æма мин мæ над-
мæ гæсгæ агкаг хай ниввæретæ, — зæгъгæ.
— Мæхуæдæг син бæргæ загътон, фал мин мæнæ аци
æфсæддон БТР-и антенни хузæн хай ниввæрдзæнцæ, уой
æнгъæл ба ка ’дтæй? Удта æй хæдзарæмæ гæгъæдий
тугъдæй исхастонцæ. Уæхæн устур хай æнгон тугъдæй
ку фæууидтон, уæд мæ зæрдæмæ фæццудæй æма æй нæ-
бал райхалдтон. Нур ба уотæ бакæнæн, — дзоруй нæмæ
горæттаг:
— Мæн фудæй фидæй фудæнгъæл фæцан æма уæ ва-
гон-ресторанмæ зæрдиуагæй хонун.
Мах ин ресторанмæ нæ бакумдтан, загътан ин:
70

— Ресторанмæ нæ цæуæн. Мæнæ БТР-и антеннæ ке хо-
нис, е ба хъæбæр хуарз хунæ æй. Англиси премьер ми-
нистр Черчилль дæр, дан, хъæбæр берæ уарзта гали къæд-
зелæ, æма си кæд мах губунтæ дæр нæ фæрресиуонцæ.
ЛЕНИНГРАДÆЙ
Ленинградæй нæхемæ мин поезди цæугæ рауадæй. Би-
лет райстон къупей фиццаг тæрхæг-хуссæнмæ. Нæ поезд
куд æмбæлуй, уотæ афонадæбæл рараст æй. Ку раталин-
гæ æй, уæд, идардмæ ци бæлццæнттæ цудæй, етæ сæ хус-
сæнти ниххустæнцæ. Æз дæр мæхе мæ хуссæни æруагъ-
тон æма газзеттæ кæсгæй, рæхстæн. Еу афонии къæразæй
кæсун æма уинун, цидæр станцæмæ хæстæг нæ поезд æр-
лæудтæй. Æз тамбурмæ рахизтæн. Æфсæнвæндаги къар-
тæмæ гæсгæ, зæгъун, базонон, цума ци рауæн ан. Кæд си
киоск уа, удта нæуæг газзеттæ дæр райссæнæн. Къупейæй
ку рахизтæн, уæд мæ дуари рази еу лæг, æ къохи цумæ-
дан, уотемæй лæудтæй. Мæнмæ гæсгæ, æнæзонгæ лæг
станций рахезунмæ гъавта, фал поезд ку рараст æй, лæг
ба æ бунати лæугæ ку байзадæй, уæд ин уотæ:
— Кæд тагъд нæма хезис, уæд къупемæ рахезæ æма мæ
хуссæнбæл æрбадæ, уæддæр æз фунæй нæ кæнун.
Æнæзонгæ бæлццон мæмæ цидæр æнахур каст æрба-
кодта, удта мин уотæ:
— Спасибо, так мне и надо.
Æз мæ меднимæр уотæ рагъуди кодтон — кæд нæ цæу-
ис, уæд къах дæ рони æма медæмæ бацудтæн. Мæ фæсте
ба дуар бахгæдтон.
Еу дууæ сахатти ку рацудæй, уæд нæ поезд устур стан-
ци æрлæудтæй. Æз тамбурмæ рацудтæн. Кæсун æма ба-
бæй еци лæг нæ дуари рази æд цумæдан лæууй. Вагони
кæрон æфсæнвæдаги къартæмæ æркастæн. Базудтон,
71

кæми ан, уой. Киоскæй нæуæг газзеттæ райстон æма фæ-
стæмæ мæ къупемæ æрбаздахтæн. Куддæр и æнæзонгæ
бæлццони размæ æрбахъæрттæн, уотæ ба мæмæ дзоруй:
— Извините, что я так резко ответил. Я сам себя нака-
зываю.
Æз æ цори æрлæудтæн æма ин уотæ загътон:
— Кæд нæмæ цæуис, уæд табуафси. Поезд ба, фæнди
лæугæ кæнай, фæнди ба — бадгæ, уæддæр æ цуд нæ ниуу-
адздзæнæй, тагьддæр дæр нæ цæудзæнæй. — Æнæзонгæ
бæлццон бабæй къупемæ нæ бакумдта, фал цæмæннæ кумд-
та, уой туххæй ба мин мæнæ ауæхæн хабар радзурдта.
Ай размæ къуæрей дан, цуппæрæни Мæскуйæй поезди
рацудтæн. Поезд Мæскуйæй Бакумæ Харьковбæл цудæй.
Æз ба гъæуама Харькови рахизтайнæ æма Киевмæ элек-
трички рандæ адтайнæ. Киеви мæ хестæр фурт гъæуама
сабати гъуддаг бакодтайдæ. Сæ киндзæхсæвæрмæ лæ-
вæрттæ дæр мæнæ мæ цумæдани æнцæ. Мæскуй поезди
ку рабадтæн, уæд проводницæн загътон, цæмæй мæ Харь-
кови райгъал кæна. Мæхуæдæгка, зæгъун, дзабæх рафу-
нæй кæнон. Зудтон, киндзæхсæвæри мæ фунæй кæнунмæ
нæ раевдæлдзæнæй, уæлдайдæр ба ескæмæ æма еске го-
рæти. Цæйбæрцæ фæффунæй кодтон, Хуцау æ зонæг. Ку
райгъал дæн, уæд проводници бафарстон:
— Харьковмæ ма нæ берæ гъæуй?
Проводницæ ба мин уотæ:
— Извините, пожалуйста, Вашу остановку прозевали.
Мы уже в Армавире.
Идарддæр ма кумæ цудайнæ? Гæнæн нецибал адтæй
æма Армавири рахизтæн. Еу аст сахаттей фæсте, Бакуйæй
Ленинградмæ ци поезд цæуй, уомæ Харькови уæнгæ би-
лет райстон. Рабадтæн поезди. Проводницæн лæмбунæг
мæ хабар ку радзурдтон, уæд уотæ бакодта:
— В нашей работе и такое бывает. Вот Ваше белье и
можете спокойно отдыхать до Харькова. В Харькове я Вас
обязательно разбужу.
72

Мæхецæн уат никкодтон. Киндзæхсæвæри туххæй ба
уотæ рагъуди кодтон: — Лучше поздно, чем никогда, —
зæгъгæ æма с горя уруссаг водкæ никъкъирхгæй, бафу-
нæй дæн. Цæйбæрцæ бабæй фæффунæй кодтон, Хуцау æ
зонæг. Ку райгъал цæн, уæд фиццагидæр проводници ба-
фарстон:
— Дорогая, Харьков еще далеко?
— Дорогой, я дико извиняюсь. К сожалению, Харьков
уже далеко! Мы с тобой прозевали Харьков. Скоро мы в
Ленинграде будем.
Цалинмæ Ленинградмæ хъæрттан, уæдмæ проводни-
цæн, ци æнгъизтæй æма ци не ’нгъизтæй, уæхæн æнагкаг
«арфитæ» фæккодтон. Ленинградмæ нихъхъæрттан. Харь-
ковмæ хæстæгдæр рæстæг ци поезд цудæй, уомæ райстон
билет. Мæнæ мæ уинис, дæ хæццæ цæун. Мæхе ба «на-
казать» искодтон — цалинмæ Харьков иссерон, уæдмæ по-
езди нæдæр бадгæ, нæдæр хусгæ кæндзæнæн. Кæд уоте-
мæй Харьков иссеринæ. Уотæ кæсун мæмæ райдæдта,
цума уæхæн горæт зæнхи цъарæбæл æппундæр нæййес.
Истори æма географий урокти ба нин скъолай æ кой кæ-
ниуонцæ. Нур мæбæл фæндзай анзи цæуй æма си некæд
ма адтæн. Ду ба си ескæд адтæ? Уæхæн горæт æцæгæй-
дæр ес? — зæгъгæ мæ бафарста мæ нæуæг зонгæ.
Æз ин загътон: — Æнæмæнгæ, ес уæхæн горæт. Æз про-
водник нæ дæн, фал дæ Харькови ба рахезун кæндзæнæн.
Нур ба бал медæмæ рахезæ æма еу минкъий бауолæфæ.
Мæ нæуæг зонгæ бæлццон ба мин уотæ:
— Гъенур ма мæ ду дæр нæ басайдтай. Еума хатт дин
æй зæгъун — цалинмæ Харьков мæхе цæститæй фæууи-
нон, уæдмæ мин уолæфуни кой мабал искæнæ. И кинд-
зæхсæвæри хабæрттæ дæр мæ цох нæ уадзунцæ. Еуемæй
сæ лæвæрттæ — къохдарæн, гъосицæгтæ, сугъзæрийнæ са-
хат æма æндæртæ мæнмæ байзадæнцæ, иннемæй ба мæмæ
къуæрейæй фулдæр æнгъæлмæ кæсунцæ. Æвæдзи, мæн-
мæ æнгъæлмæ кæсгæй, сæ цæститæ ниууорс æнцæ, удта
73

мæбæл, ка ’й зонуй, æгас Советтон Цæдеси «розыск» —
фæдес равардтонцæ. Æз ба и æнæхаири Харьков Ленин-
град æма Бакуй æхсæн дууердæмæ гæнгæй, агорун æма
мæ гъудтаг нæ рæстмæ кæнуй. — Æ дзубандитæмæ ин ку
байгъустон, уæд ин нигки хъæбæрдæр æртæрегъæд код-
тон æма дууемæй дæр, мæнæ кадæр фури æйкитæмæ æр-
хаун æнгъæл куд кастæй, уоййау, Харьковбæл исæмбал-
дмæ, æнгъæл кастан.
ФАРСТА ÆМА ДЗУАПП
Еу изæр ЦУМ-и бакомкоммæ æрлæууæни лæудтæн.
Трамвай кенæ зæгъун автобуси нæхемæ цæуон. Еци рæ-
стæг мæ размæ дууæ лæги игъæлдзæг дзубандитæ гæнгæ
æрбацудæй. Бæрæг сæбæл адтæй, фингæбæл ке бабадтæн-
цæ, е. Хæстæг мæмæ ку æрбацудæнцæ, уæд кæрæдземæн
саламтæ равардтан, æнæзонгæ лæгтæ куд фæддæдтунцæ,
уотæ. Сæ еу æ дзоруйнаг кæронмиæ нæма фæцæй, уотæ
дуггаги маршруттон автобус æрбацудæй æма уоми фæм-
медæг ’й. И дзорæг æмбал еунæгæй ку райзадæй, уæд
бахъурхъур кодта æма ма автобуси фæсте фæлгастæй, ца-
линмæ имæ зиндтæй, уæдмæ. Бæрæг ибæл адтæй, радзу-
бандитæ кæнун ма æй хъæбæр ке фæндæ адтæй, е. Мæн-
мæ дæр еу дууæ хатти æрбакастæй, удта фæйнердæмитæ
кæсун райдæдта. Е ’нгæс фулдæр дардта, циуан хедæй
æрлæууæн æрдæмæ ци рæуæг машинттæ æма автобустæ
цудæй, уонæмæ. Еу афонии мæмæ и лæг æхе фæззилдта
æма мæ уотæ рафарста:
— Двадцать два нæу?
Æ фарста ин дзæбæх балæдæрдтæн, фал мæ фæндæ
адтæй æ зæрдиуагæ ин минкъий фæннилæгдæр кæнун.
Уомæ гæсгæ ин бæлвурдæй нæй, — зæгъгæ, загътон.
Цубур рæстæгмæ нæ рæзти, æнææрлæугæй, маршрутон
автобус 22-аг номер кæбæл адтæй, уæхæн раевгъудæй.
74

Æнæзонгæ лæг мæмæ æ бæзгин æрфгути бунæй уозгал —
каст æрбакодта æма мин уотæ:
— Гъенур дæу фудæй ами нæ байзадтæн?
Æз ба ин нидæнгомау загътон:
— Мæн туххæй ба цæмæ? Ци фудгин дæн æз?
— Æз дæ уотæ нæ бафарстон — двадцать два нæй, —
зæгъгæ.
Æз ин сабургай загътон:
— Бафарстай æма дин дæ фарстайæн дзуапп равардтон:
— Двадцать два нæй, — зæгъгæ.
Кæд дæ фæндуй, уæд ма дин æй еума хатт зæгъун:
— Двадцать два нæй, удта двадцать три дæр нæй, фал
æй — инсæй! Автобуси кой ба си æппундæр на ’дтæй,
имисгæ ’й кæнис, хуарз лæг.
Æнæзонгæ лæг гъудити ранигъулдæй. Еу хатт ма мæмæ
æрбакастæй. Арф ниууолæфтæй æма маршруткити номер-
тæмæ листæгдæр кæсун райдæдта.
ИНСАДИ ГОЛЛАГÆ
Донифарси тукани рази цалдæр лæги хорбадæни бад-
тæнцæ. Тукангæс дæр сæ хæццæ уолæфтæй. Уалинмæ
Бекмæрза кæцæйдæр фæззиндтæй æма тукангæсмæ дзо-
руй:
— Инсади голлагæ мæ гъæуй æма рацо дæ кустмæ.
Тукангæс фестадæй æма æ кустмæ иссудæй.
Еци рæстæг хорбадæни бадæг лæгтæ гъудитæ кодтон-
цæ. Бекмæрза, дан, æ голлагæ сæхемæ кутемæй хæссæ-
нæй? — æ рагъи, хæрæгбæл имæ æрцæудзæнæй æви æй
кæстæртæй ескæмæн хæссун кæндзæнæй.
Бекмæрзабæл уæд цудайдæ 80 анземæ хæстæг. Цæргæ
ба кодта гъæуи сæри. Туканæй Бекмæрзай хæдзари уæн-
гæ адтæй еу 200 метри. Тукангæс Бемæрзай инсади голла-
гæ фендæдуар кодта, æхуæдæгга ма медæгæй цудæртæ
75

мурхтæй. Хорбадæни бадæг лæгтæ ба сæхе барæй нигъ-
гъос кодтонцæ — хъæбæр сæ фæндæ адтæй базонун, цума
Бекмæрза æ голлагæн ци кæндзæнæй.
Цалинмæ лæгтæ рагъуди-багъудитæ кодтонцæ, уæдмæ
сæмæ Бемæрза уотæ дзоруй:
— Игъосетæ! Ка уи лæгдæр æй, е рацæуæд æма мин мæ
голлагæ мæ рагъмæ исæргъувæд.
Хорбадæни лæгтæй, уотæ æнгъæл ка на ’дтæй æма Бек-
мæрза голлагæ æ рагъи хæссæй, е рагæпп кодта æма имæ
исуадæй. Æ зæрди адтæй зæронд лæги бæсти инсади гол-
лагæ фæххæссун дæр. Фал куддæр Бекмæрзай цормæ ба-
цудæй, уотæ ин гиризгæнгæй уотæ:
— Бекмæрза! Æз дæу карæни ауæхæн голлæгутæ мæ
дæлуагиси хæссæнæн.
Бекмæрза рамæстгун æй æма ин уотæ:
— Игъосис! Æз дæ фидæй цуппар анзи хестæр дæн æма
дæ фидæ ку нæбал бæззуй. Нæ мæ гъæуй дæ анхос дæр
æма дæхуæдæг дæр, — зæгъгæ, æма и голлагæ æ рагъмæ
фелваста. Кæд æй надбæл хæрдмæ цæун гъудæй, уæддæр
Бекмæрза и голлагæ æ рагъæй зæнхæмæ нæбал æруагъта.
Айдагъдæр æй еу дууæ хатти хурдастбæл банцойнæ кодта,
уотемæй æй сæхемæ исхаста.
СÆДÆ АНЗИ
Мæрддзогойнæ ласæг автобуси Лескенæй фæстæмæ го-
рæтмæ цудан. Чиколамæ ку æрбахъæрттан, уæд си Хæ-
тæгти Бекмæрза рахизтæй. Автобус ба идарддæр æ цуд
кодта. Сурх-Дигори æздæхмæ нæма бахъæрттан, уотемæй
автобуси фæстаг бадæнтæбæл бадæг адæн хъæлæба кæнун
райдæдтонцæ. Куд идарддæр гæнгæ цудан, уотæ сæ хъæ-
лæба дæр гъæрдæрæй-гъæрдæр кодта.
Æз разæй бадтæн æма уидтон, сæ хъæлæбамæ шофери
зæрдæ куд æхсайдта, уой. Æ фæндагмæ — размæ куд ка-
76

стæй, хъæлæбагæнгутæмæ дæр айдæнæмæ уотæ кæсун
райдæдта.
Æрæдонæй ку рахизтан, уæд сæ гъæр фæссабурдæр
æй. Хъæлæбагæнгутæй дууæ лæги нæ размæ раззаг бу-
нæттæмæ æрбацудæй.
Аци дууæ лæгемæй сæ еу Тамати Авраммæ дзоруй:
— Аврам! Хестæр дæ æма нин хатир никкæнæ. Еу фар-
ста дæмæ ратдзинан æма нин ибæл раст дзуапп ратдзæнæ?
Аврам неци ма загъта, уотемæй имæ и дуггаг дзоруй:
— Игъосис! Дæ дзуапп гъæуама уа хъæбæр цубур, зæгъ-
дзæнæ нин кенæ нæхъ кенæ ба — гъо. — Аврам еу минкъий
расагъæс кодта удта син уотæ:
— Табуафси. Зæгъетæ мин уæ фарста æма ин мæ бон
дзуапп раттун ку уа, уæд уин æй цубурæй зæгъдзæнæн.
Фæрсгутæй æй еу уотæ бафарста:
— Аврам, Устур Фидибæсти тугъди рæстæги, дан, ду
Донифарси скъолай ахургæнæгæй кустай, æма е раст æй?
Аврам ин цубур дзуапп равардта:
— Гъо, кустон. Е адтæй уæ фарста? Уобæл хъæлæба
кодтайтæ?
Атæ ба Аврамæн уотæ:
— Е нæ сæйраг фарста на ’дтæй. Мæнæ нин нæ сæйраг
фарстамæ байгъосæ:
— Хæтæгти Бекмæрзабæл 100 анзи цæуй æви нæ?
Аци фарстайæн дзуапп раттун мæн бон дæр адтæй.
Бекмæрза Донифарси нæ синхон адтæй, удта нæ хæстæг
дæр адтæй æма æ 100 анзи ке исбæрæг кодта, уой дæр
зудтон. Фал мæн нæ фарстонцæ, удта мæмæ цæмæдес ка-
стæй, Аврам син ци дзуапп ратдзæй, е дæр.
Аврам æ медбилтæ байдзулдæй, удта син уотæ:
— Бекмæрзай уæ дууæ дæр рагæй зонетæ?
Атæ ба ин уотæ:
— Гъо. Рагæй. Минкъийтæ ма ку адтан, уæдæй ардæмæ.
Уотæ нæмæ кæсуй, цума уæддæр атæ зæронд адтæй — еци
хузæнæй лæууй.
77

Аврам ба син уотæ:
— Мадта æй æз дæр биццеуæй гъуди кæнун. Мæнæ
абони цæхæн æй, мæ биццеуи дзамани дæр, уæхæн адтæй.
Мæнбæл ба нур цæуй 80 анзи æма Бекмæрзабæл 100 анзи
ке цæуй, уой ба, мæнмæ гæсгæ, цубурæй зæгъун дæр нæ-
бал гъæуй.
ЦЪÆХ ХÆРÆГ
Евгъуд æноси 60-аг æнзти, Хрущев ма Советон Цæдеси
хецау ку адтæй, уæд е ’рух рахатта нартихуари кустмæ.
Гъæууон хæдзаради косгутæй домдта, цæмæй хъазауатон-
дæрæй архайонцæ нартихуари æрзадбæл æма ин æ тиллæ-
ги æрзад еу гектарæй дзæвгарæ фæффулдæр кæнонцæ.
Райком æма обкоми косгутæн ба байхæс кодта, цæмæй
зæнхкосæг адæмæн балæдæрун кæнонцæ, нартихуари
берæ æрзад син се ’сони цард ке фæххуæздæр кæндзæй.
Аци куст ка къулумпитæ кæна, етæ ба æфхуæрд куд æй-
йафонцæ.
Куд æгас Советон Цæдеси, уотæ нæ республики район-
ти хецауæдтæ дæр Хрущеви пълæнттæбæл архайун рай-
дæдтонцæ. Унаффæ рахастонцæ — нартихуари æрзад къу-
лумпи ка кæнуй æма ин æзнаггадæ ка хæссуй, уобæл
нимад æрцудæй хæрæг. Хæргути нихмæ куст рапарахат
æй. Сæ фесафуни фæндитæ дæр адтæй.
Райкомтæй къамистæ æрвистонцæ гъæутæмæ. Уæхæн
къамис æрвист æрцудæй Донифарси зилди гъæутæмæ
дæр. Къамиси адтæй Тамати Хаджи-Морат дæр. Хаджи-
Морат раздæр Къумбулти цардæй æма Донифарси зилди
цæрæг адæни хуарз зудта.
Къамиси иуæнгтæ фиццаг фембалдæнцæ гъæусовети
косгути хæццæ. Загътонцæ син, цæмæй æртæ гъæуеми
цæрæг адæни исон клубмæ æрæмбурд кæнонцæ. Уой фæ-
сте къамиси иуæнгтæ æхсæвеуат кæнунмæ Къумбултæмæ
78

иссудæнцæ. Хаджи-Морат нæ фидæ Азийхани æнсувæр
адтæй æма къамиси иуæнгтæ еугурæй дæр нæхемæ æрфу-
сун кодтонцæ. Иуазгутæн куд æмбæлуй, уотæ косарт дæр
ракодтан. Цалинмæ фид фунхтæй, уæдмæ не ’уазгути æр-
фæндæ адтæй гъæуи хестæртæй еске хæццæ бадзубанди
кæнун, цæмæй син æмбурди сæ сæрбæл радзора. Хаджи-
Морати фæндæ адтæй Хъазиййи фæууинун. Е, дан, нин
ку исарази уа, æма æмбурди ку радзора, уæд нæ гъудтаг
фæррæстмæ уодзæй, нæ размæ æвæрд ихæс ба исæнхæст
кæндзинан. Азийхан Хаджи-Моратмæ байгъустæ удта ин
уотæ:
— Хъазий уин ку не ’сарази уа, уомæй тæссаг æй. Ку-
ройнæмæ дæр, хуаси кустмæ дæр, согмæ дæр æ хайуанæй
пайда кæнуй. Уотæ фæззæгъуй — мæ галеу къох (Хъа-
зий галеуæг адтæй) æма мæ хæрæг мæ бийнонтæ дарæг
æнцæ, — зæгъгæ. Цæугæ ба имæ фæккæнетæ, балигъстæ
ин кæнетæ.
Иуазгутæ Хъазиййи ку бабæрæг кодтонцæ, уæд еу са-
хатти фæсте нæхемæ æрбацудæнцæ æма Азийханæн уотæ
загътонцæ:
— Хъазиййи фæууидтан æма ин балæдæрун кодтан не
’рбацуди сæр æма нæ курдиадæ. Лæмбунæг нæмæ ку
байгъуста, уæд нин зæрдæ байвардта, æмбурди ести ке
зæгъдзæнæй. Нур ба, бафунæй кæнуни размæ нæ бон æй
фæйнæ арахъи баниуазун дæр... Дуггаг бон адæн клубмæ
æрæмбурд æнцæ. Гъæусовети сæрдар адæни ку базонгæ
кодта иуазгути хæццæ, уæд иуазгутæн дзурди барæ дæр
равардта.
Иуазгутæй сæ еу адæнæн балæдæрун кодта се ’рбацуди
сæр. Лæмбунæг радзурдта, нартихуари берæ æрзад адæни
цард куд фæххуæздæр кæндзæй, уобæл.
Дуггаг иуазæг ба адæнæн уотæ:
— Кæд нæ хецауади пълæнттæ еугурей зæрдитæмæ нæ
цæунцæ, уæддæр æнхæст гæнгæ ’нцæ, гæнæн нæййес.
Хæрæги туххæй ба мæ сæрмагондæй ци зæгъун фæндуй?
79

Гъудтаг уой медæгæ ’й æма нæ устур хецауадæ хæрæги
нартихуари фудголдæр æзнагбæл ке банимадта, уомæ
гæсгæ, æвæдзи, исафгæ дæр æрцæудзæнæй. Фастагмæ иу-
азæг æмбурдмæ æрбацæуæг адæнæн арфæ ракодта удта
син уотæ:
— Нур ба нæ фæндуй, цæмæй сумахæй дæр еске нæ
абони гъудтагбæл æ гъудитæ зæгъа. Хуарз уидæ, комму-
нистти разæй уи еске ку зæгъидæ, зæгъæн, мæнæ аци ху-
арз лæг (æ къохæй Хъазиймæ байамудта).
Хъазий æ бунатæй фестадæй æма син уотæ зæгъуй:
— Нæ устур хецауади устур пълæнттæн адæн ескæд
аргъ искæндзæнæнцæ. Хæрæги туххæй ба уин нур дæр
мæ бон æй зæгъун:
— Мæ хæрæгбæл нур 15 анзи цæуй æма будури некæд
ма адтæй. Фæндаг дæр имæ нæ зонуй. Æма хонхæй бу-
дурмæ и нартихуари будуртæн ци æзнаггадæ искодта, е
мæбæл незæй бафтуйæд. Иннемæй ба, Хрущев цæмæй зо-
нуй, Цъеути Хъазиймæ цъæх хæрæг ес, уой, мæнæ ин
сумах ку нæ зæгъайтæ (æ лæдзæгæй иуазгутæмæ амонуй),
уæд.
Æмбурди, æнкъард бадт ци адæн кодта, етæ еугурæй
дæр æмхузонæй ниххудтæнцæ. Иуазгутæ сæхуæдтæ дæр
худтæнцæ. Гъеууотемæй — ходгæ-ходгæй, иуазгути фем-
бæлд адæни хæццæ фæцæй.
БОДÆНИ ХÆЦЦÆ
Уартæ раздæр Аграрон университетæн Хъаспиййи ден-
гизи билæбæл, Дербентмæ хæстæг, фæллад уадзæн лагер
адтæй. Еу сæрдæ си æз дæр хецауи хуæдæййевæгæй баку-
стон. Бунæттон колхозтæ æма совхозтæй рæзæ, уорсаг
æма халсартæ арæх æлхæдтан. Еу колхози сæрдар нæ-
бæл, иннетæй уæлдай, берæ æхцулдæр адтæй. Æвæдзи ин
æ’ пъæмидортæ, хуæргæнæстæ æма сæнæфсерæ арæх ке
80

æлхæдтан, уомæ гæсгæ. Сæхемæ дæр нæ арæх хонидæ,
фал ин аллихузон рæуæнттæ æримисианæ. Еу бон ба
нæмæ сæумæй фæззиндтæй æма нин уотæ зæгъуй:
— Ацибон мин фæсарæфтæ мæ хæдзарæ ку нæ бабæрæг
кæнайтæ, уæд уæмæ дзоргæ дæр нæбал искæндзæнæн.
Мах ин аразий дзуапп равардтан. Фæсарæфтæ ба рæу-
æг машийни рабадтан æма сæ бабæрæг кодтан. Хæдзари
хецау нæ ку фæййидта, уæд нæбæл уотæ бацийнæ кодта,
цума нæ рагæй нæбал фæууидта.
Медæмæ нин еблагъуæ загъта æма нæ разæй хæдзарæ-
мæ бараст æй. Куддæр дуармæ бахъæрттæй, уотæ нæмæ
фæстæмæ дзоруй:
— Уæ еугурæй дæр уæ къахидарæс раласетæ.
Мах ибæл фиццаг нæ баууæндтан. Кавкази иуазæгбæл
алкæми дæр æхцул фæуунцæ æма кæд гириз кæнуй, —
зæгъгæ. Уалинмæ æхуæдæг æ къахидарæс раласта æма
медæмæ бацудæй. Мах дæр, æнæбари, нæ дзабуртæ рала-
стан æма æ фæсте медæмæ бацудан. Медæгæй хæдзари
еугур фæрстæ дæр æма пъолтæ дæр гаузтæй æмбæрзт ку
фæууидтан, уæд балæдæрдтан, нæ къахидарæс нин цæмæ
раласун кодта, уой. Бийнонтæй хæдзари адтæй айдагъдæр
æ зæронд мадæ. Зæронд уосæ нæ ку фæууидта, уæд æ
бунатæй фестадæй. Бадгæ ба кодта, хæдзари сæмæ ци еу-
нæг къела адтæй, уобæл.
Хæдзари хецау нин, хæдзари бæрæг астæу, горцъебæл,
фингæ райвардта — таси дзаг салат, къæбæр, сæнæ, ко-
ньяк, минкъий тæгæнагонди фуси фид æма нæмæ дзоруй:
— Æфсæрми ма кæнетæ. Мæнæ цума уæ хуæздæр ли-
мæнмæ айтæ, уотæ уæхе даретæ. Корун уи, æма фæрзеуи
алфанбулай уæхе æруадзетæ. — Æхуæдæгка æ къæхтæ æ
буни фæддудæгътæ кодта, æма сæбæл æрбадтæй.
Ме ’мбæлттæ ба горцъей — «финги» рæбунтæ сæ къæхтæ
даргъ рауадзгæй, аллиæрдæмитæ æрхъæнттæ ’нцæ. Мæнæн
си æрхъан кæнунмæ бунат нæбал адтæй æма фусуни хузæн
мæ къæхтæ мæ буни бакодтон æма сæбæл æрбадтæн.
6 Тамати Т.
81

Еци рæстæг и зæронд уосæ «хатиагау» (сæхе æрдиго-
нау) цидæртæ дзурдта. Æ фурт ин дзуапп ку равардта,
уæд махæн 6а уотæ:
— Мæ мадæ мæ бафарста, не ’уазгутæй, дан, еунæг раст
бадуй, æвæдзи, нæхе адæнихаттæй æй? — зæгъгæ.
Æз бæргæ балæдæрдтæн, и фусунтæ мæн кой ке код-
тонцæ, уой. Фал мин æндæр хузи æрбадунмæ фадуат ке
на ’дтæй, уомæ гæсгæ мæ къæхти тæрегъæди бацудтæн.
Хæдзари хецау агувзитæ ниуæзтæй байдзаг кæнун кодта
æма нæмæ дзоруй. — Зонун æй, сумахмæ фиццаг кувд
Устур Хуцауи туххæй ке фæууй, уой — æма нин Хуцауи
туххæй ракувта.
Мах нæ фæйнæ агувзи ’дзаги баниуазтан. Искомидзаг
кæнунмæ фиди хунтæмæ ку бавналдтан, уæд нæ фусун
уотæ бафарста:
— Кæд фид бодæни хæццæ уарзетæ, уæд æй рагъæцун
кæнон?
Ме ’мбæлттæ æмцъухæй загътонцæ:
— Бæгудæр, уарзæн! Фид бодæни гъæстæй тъайлаг
фæууй.
Хæдзари хецау нин нæ цорæй фиди амæнтæн исиста.
Æз амæнтæнæй еу фиди хунæ фелвастон æма ин уотæ:
— Бодæнæй езгард фæккæнун æма мин мæ хай уадзæ.
Хæдзари хецау фиди хунтæ къæбецмæ бахаста æма сæ æ
мади евгед бакодта. Æхуæдæгка æ бунат иссердта æма
дуггаг кувд ракодта. Ме ’мбæлтæ ку баниуазтонцæ, уæд
мин мæ фиди хуни кæрæнттæ закъускайæн ратудтитæ
кодтонцæ. Фид æрæгæмæ ку хастонцæ, уæд иуазгутæ фу-
суни зæрди æрæфтудтонцæ — фуси фид гъарæй хуæргæ
ке ’й, уазалæй ба къæтæр ке кæнуй, уой. Фусун ба æ хъа-
зар иуазгутæн уотæ:
— Мæ мадæ зæронд æй, удта ибæл цалдæр дæндагемæй
уæлдай нæбал ес. — Æ бунатæй ба æзмæлгæ дæр нæ фæк-
кодта.
• Ме ’мбæлтти хестæр мæнмæ æрбакастæй æма мин уотæ:
82

— Цалинмæ дин дæ фиди хунæ нæма бахуардтан, уæд-
мæ нин нæ фиди амæнтæн рахæссæ. Кæд еугур фидтæ
гъæст нæма æнцæ, уæддæр сæ рахæссæ, уойбæрцæ р&-
стæг нин нæййес удта ма нæ изæйрон денгизи раæртайун
дæр гъæудзæй. — Æз фестадтæн æма къæбецмæ бацуд-
тæн. Кæсун, æма и зæронд уосæ фиди хунæбæл æ дууæ
къохемæй хуæцуй, цума æй хуæргæ кæнуй, уотæ.
Æз мæ къохтæй фиди тæгæнамæ амонун, гъома, хæсгæ
æй кæнун, зæгъгæ. И уосæ, æнæ истаус гæнгæй, æ къохтæ
æма сæр нæ дæдтуни тилд бакодта. Лæмбунæг имæ ку
бакастæн, уæд бафеппайдтон, æ бунгкаг æфсæрæ ракæнæ-
бакæнæ гæнгæй цидæр тухæууилд кодта. Мæхе нимæр
уотæ рагъуди кодтон, æвæдзи, фиди комидзаги хæццæ æ
гъæлæси гæркъуртæ бахаудтæй æмæ уомæй тухæууилдти-
тæ кæнуй. Дзоргæ дæр мæмæ уомæ гæсгæ не ’скодта.
Уалинмæ и зæронд уосæ фиди хунæ æ гъæлæсмæ фæх-
хæстæгдæр кодта æма ибæл «бæркадгун» тутæ кæнун рай-
дæдта. И фиди хунæбæл æууилд бодæни цъæлтæ æ сæти
хæццæ æмхузон игъæнста. Æз балæдæрдтæн, фид бодæ-
нæй ке гъæста, уой, удта æ фурт уотæ цæмæ гæсгæ фез-
дæх кодта — мæ мадæ зæронд æй, дæндæгутæ дæр ибæл
нæбал ес, зæгъгæ, уой дæр. И зæронд уосæ хеваст раз-
индтæй. Цалинмæ еугур фиди хунтæ дæр тутæй исгъæста,
уæдмæ мин сæ нæ равардта. Еу дууæ хатти сæ райсунмæ
дæр багъавинæ, фал мин мæ къохтæ фæййеуварс кæнидæ.
Зæронд уосæ фиди хунтæ гъæст ку фæцæй, уæд ма
сæмæ тæгæнамæ лæмбунæг æркæститæ кодта. Цалдæр
хатти ма сæбæл тæгæнамæ ниттутæ кодта, удта мин сæ
равардта.
Æз фидтæ рахастон æма сæ горцъебæл лæгти астæу
æрæвардтон. Иуазгутæ берæ кæмæ фенгъæлмæ кастæн-
цæ, еци бодæнæй гъæст фиди хунтæй ку исахуститæ код-
тонцæ, уæд сæ фусун бафарста:
— Куд æй? Бодæни хæццæ хуæздæр æй? — Ме ’мбæлт-
тæ ин æмцъухæй загътонцæ:
83

— Уотид хуæздæр нæ, фал берæ хуæздæр!
Ме ’мбæлттæ бодæнæй гъæст фиди хунтæ зæрдиуагæй
ке ’хсидтонцæ, уомæ гæсгæ син не ’ской кодтон, ци ама-
лæй гъæст æрцудæнцæ, уой.
Кæд горцъебæл фингæвæрди уæлгъос, ратолæ-батолæ
кæнгæй, бадт зин адтæй, уæддæр æй иуазгутæ кæронмæ
рахастонцæ. Ку райзæр æй, уæд фусунæн зæрдибун ар-
фитæ ракодтан æма лагермæ рафардæг ан. Фæндагбæл
мин, ма фарсмæ ка бадтæй, е уотæ:
— Игъосис, ду ниуазгæ ку нæ кодтай, уæд уотæ игъæлд-
зæг цæмæ дæ?
Æз ин уотæ:
— Еуемæй мин æхсидзгон æй сумах игъæлдзæгдзийна-
дæ, иннемæй ба мæ зæрди цидæр æрæфтудæй æма мæ
меднимæр уобæл ходун.
Ме ’мбæлццон ба мин уотæ:
— Гъæйдæ, мæнæн дæр æй зæгъæ. Мæнмæ дæр ходун
цæуй, удта цæмæннæ ходæн. Ци нин нæ фагæ кæнуй?!
Æвæдзи, мæхе дæр ке фæндæ адтæй, хъæбæрдæр уомæ
гæсгæ исарази дæн æма ин радзурдтон, и зæронд уосæ и
фиди хунтæ бодæнæй куд гъæста, уой. И лæг, мæнмæ
игъосгæй, мæтъæлæй мæтъæлдæр кодта. Фæстагмæ, дзурд
ку фæдтæн, уæд мæмæ уозгалæ каст æрбакодта æма шо-
фермæ дзоруй:
— Тагъд, дæ машийнæ аци сæнæфсерæ будури рази ба-
уорамæ. — Шофер фæстæмæ ракастæй æма ин уотæ:
— Сæнæфсерæ ма цъæх æй. Дæ зæрдæ тауæг агоруй?
Ме ’мбал ба ин уотæ:
— Тагъддæр бауоромæ! Мæ бон нæбал æй.
Куддæр машийнæ фæллæудтæй, уотæ си ме ’мбæлццон
рагæпп кодта æма æ артæн-бунтæ калун райдæдта. Умдæй
умди æхсæн ба мæмæ æрбакæсидæ æма мин «сволочь» —
зæгъгæ, зæгъидæ. Иннæ æмбæлттæ ба мæ хинц фарст код-
тонцæ: — Аци лæг ци кодта? Дзæбæх игъæлдзæг ку ад-
тæй. Ци ин кодтай? Ци ибæл æрцудæй, — зæгъгæ.
84

Æз син бодæни хабар барæй нæ ракодтон. Тарстæн.
Фусуни фæллæнттæ фæснæдтæ ку фæккалонцæ, нæ цуд
ба — ку фæдздзæгъæл уа.
ТÆФИРФÆС
Цалдæр анзей размæ Дигорай не ’рваддæлтæй еу лæг
рамардæй. Йе ’вæрæн бони, горæтæй зианмæ цæуæг адæн,
Æрхонки æздæхмæ æрæмбурд æнцæ. Автобус нæхстæр
кæнунмæ ку гъавта, уæд нæхе Ларæ шофермæ дзоруй:
— Минкъий ма бахезетæ. Дзирæт дæр цæуйнаг адтæй.
Телефонæй мæмæ дзурдта æма кæд фæззиннидæ.
Еу дæс минуттемæ хæстæг Дзирæтмæ ку бангъæлмæ
кастан, уæд Дзирæти æнсувæр шофермæ дзоруй:
— Гъенур æй кæдмæ хеззинан? Еунæгей туххæй автобу-
си дзаг адæн гъæуама байрæгæмæ кæнонцæ. Гъæйдæ рай-
вазæ, — зæгъгæ.
Автобус рараст æй æма афонадæбæл Дигорамæ нихъ-
хъæрттæй. Цалинмæ мæрддзогойни адæн ратæфирфæс
кæнунмæ хестæргай рæнгъитæ æнхæст кодтонцæ, уæдмæ
базудтонцæ, гъæунгæн æ иннæ фарс дæр зиан ке ес, уой.
Мах адæн ку ратæфирфæс кодтонцæ, уæд си беретæ
тургъæй гъæунгмæ рацудæнцæ. Уони хæццæ адтæй Ларæ
дæр. Лари зæрдæ Дзирæтмæ æхсайдта — ци бацæй, зæгъ-
гæ, удта Дзирæт бостæ гæнагæ ’й æма ибæл æ зæрдæ ку
фæххода, уомæй дæр тарстæй.
Дзирæти хабар ба уотæ рауадæй. Æрхонки æздæхмæ
ку æрхъæрттæй, уæд Дигорамæ (иннæ зианмæ) ци авто-
бус нæхстæр кодта, уоми рабадтæй. Автобусæй ку рахиз-
тæй æма фæндаги рæбунтæ хеонти лæугæ ку фæййидта,
уæд æнæгурусхæй, æнæзонгæ адæни хæццæ кедæр зиан-
мæ бараст æй.
Еци рæстæг æй Ларæ бафеппайдта æма æ фæсте тур-
гъæмæ бауадæй. Лари зæрди адтæй Дзирæти раздæхун,
85

фал уæдмæ Дзирæт марди сæргъи балæудтæй æма гъæ-
рæй кæун райдæдта. Кири рази лæууæг уоститæ ба ма
кæрæдзей дæр фарстонцæ — а, дан, ин ка ’й? Ци хъæбæр
ибæл хъурмæ кæнуй, — зæгъгæ.
Дзирæт æ кæунæй ку æрæнцадæй æма мардбæл æ къох
байварунмæ ку гъавта, уæд куддæр фæкъкъех æй. Фæкъ-
къех æй, кири æ зонгæ æрвади бæсти æнæзонæ силгоймаги
ку фæууидта, уæд, фал ибæл уæддæр æ къох ба байвардта.
Уой фæсте, Дзирæт æхе кирæй идарддæр ласун рай-
дæдта, Ларæ ба æхе — Дзирæтмæ — хæстæгдæр. Кæрæд-
зебæл ку исæмбалдæнцæ, уæд Ларæ Дзирæтæн балæдæ-
рун кодта нæхе зианмæ дæр æй цæун ке гъæуй, уой.
Дзирæт æхемæ ку ’рцудæй, уæд Лари хæццæ дуггаг
зианмæ бацудæй. Аци зианбæл дæр Дзирæт фагæ фæк-
кудтæй, фал фиццаги хузæн ба нæбал. Тæфирфæси фæ-
сте Ларæ Дзирæтæн уотæ:
— Нæ дæ балæдæрттæн. Уотæ мæмæ фæккастæй, цума
кедæр зианбæл дæ зæрдæ хъæбæрдæр фæрристæй. — Дзи-
рæт ба Ларæн уотæ:
— Дæ бонæн уай. Еудадзуг дууæ зианеми ку фæккæу-
ай, уæд мæ хъæбæр дзæбæх балæдæрдзæнæ.
ДУМЕТОНГ
Горæти, базармæ хæстæг, æрлæууæни маршруткæмæ
æнгъæлмæ кастæн. Мæ цори ма кадæртæ дæр лæудтæй.
Уони æхсæн адтæй зæронд лæг æма уосæ дæр. Сæ дзу-
бандитæмæ гæсгæ базудтон, хуæнхæгтæ ке адтæнцæ удта
Дзинагъамæ ци автобус цæуй, уомæ ке цудæнцæ, уой.
Маршруткæ æрлæууæни ку бауорæдта, уæд си цалдæре-
мæй рабадтан. Шофери хуæд фæсте уруссаг дууæ силгой-
маги æрбабадтæй, уони фæсте ба — и зæронд лæг æма
уосæ. Æз бахезæни расабур дæн, цалинмæ надихарз лæ-
вардтон, уæдмæ.
86

И хуæнхæгтæ дæр сæ надихарз шофермæ радтун мæн
барæ бакодтонцæ. Шофер мæмæ листæг æхцати уæлдæйт-
тæ ку равардта, уæд сæ райурстон, мæхуæдæгка фæстаг
бадæнбæл исбадтæн. Разæй ци дууæ силгоймаги рабад-
тæй, уонæй и кæстæр æ бунатæй фестадæй. Шофермæ
надихарз радтунмæ æхе размæ рагубур кодта. И рагубури
рæстæг æ джинсити ком фæстегæй уотæ æрлæстæй æма си
æ нарæг трусик разиндтæй.
И зæронд лæг, трусик фæййингæй, æ уосæмæ бакастæй
æма гъæрæй уотæ:
— Дæ хуæздæри фæййинæ! Кæсай имæ, æ думетонг куд
разиндтæй, уомæ.
И уосæ ба ин сабургай уотæ:
— Гъæрæй ма дзорæ! Ходуйнаг æй, — зæгъгæ.
Зæронд лæг ба уотæ:
— Æ арти фæллийæд! Ходуйнаг кæмæн æй? Мæнæн
æви нæмæ æ думетонг ка равдиста, уомæн!?
ИТАЛИАГ ДЗАБУРТÆ
Ме ’мбали хæццæ Уæлахези фæзи æрлæууæни рази
лæудтан. Адæн нæ рæзти дууердæмитæ кодтонцæ. Кадæр-
тæ ба, мах хузæн, æрлæууæни лæудтæнцæ. Еу дзамани
мæмæ ме ’мбал дзоруй:
— Дæлæ еци дууæ кизгемæ кæсай (æ цæстæнгасæй сæ
байамудта). Сæ дууæ дæр хуæрзарæзт æнцæ, фал æ дзиг-
кобид даргъ кæмæн æй, е æ къомнатон дзабурти æй.
Æвæдзи си сæ баййевун феронх æй.
И кизги къахидарæсмæ лæмбунæг ку æркастæн, уæд
бафеппайдтон — кизги къæхтæбæл хумæтæги къомнæтон
къахидарæс на ’дтæй, фал рагон дигорон тунин дзабуртæ.
Дзабуртæ адтæнцæ цилле хæлттæй рæсугъд туд. Адтæй
сæбæл федæгтæ дæр æма салин къелонтæ дæр. Сæ уæл-
фæдтæ ба алдæнбидт. Сæ уæфстæ нæ зиндтæнцæ æма нæ
87

зонун — галдзарми æркъийагæй адтæнцæ æви æндæр
естæмæй, уой. Мæхе нимæр уотæ рагъуди кодтон — и киз-
гæ, зæгъун, кæд кафгути къуари хæццæ фæсарæнти фæу-
уй, æма нæ дарæс дæр æвдесуй, удта ма си сæндтадæ дæр
кæнуй. Æхцæуæн мин адтæй, æгайти ма нæ Дигорæ-Ири-
стони силгоймæгтæй ма кадæртæ дзабуртæ хуйуни дæсни-
адæ зонуй. Раст зæгъгæй, и дзабуртæ кæд хъæбæр рæ-
сугъд худ адтæнцæ, уæддæр сæмæ еу гъæндзийнадæ ба
бафеппайдтон. Силгоймаги дзабуртæн сæ уæлфæдтæбæл,
рæсугъди туххæй, худтонцæ мулийнæ хæлттæй æмбурд-
гонд гоцоратæ. Нæлгоймæгти дзабуртæбæл ба гоцоратæ
нæ худтонцæ. Аци кизги дзабуртæбæл дæр на ’дтæй гоцо-
ратæ худ. Уотæ рагъуди кодтон — дзабуртæ бахуйæг сил-
гоймагæй феронх æй, дзабурти рæсугъддзийнадæ æвде-
сæг, гоцоратæ бахуйун, кенæ ба æй нæ зонуй. Гъе, уомæ
гæсгæ, мæхе нæбал бауорæдтон æма и æнæзонгæ кизгæн
уотæ:
— Дæ дзабуртæ æнæуагæ рæсугъд æнцæ, удта дæбæл
дзæбæх федаунцæ. Ка дин сæ бахудта, еци дзæбæх уосæн
ба уотæ зæгъгæ — сæ уæлфæдти сæрмæ сæбæл рæсугъд,
мулийнæ хæлттæй гоцоратæ бахуйæ, е ба æцæг-рагон рæ-
сугъд кизги дзабурти хузæн уонцæ.
Дзабурти хецау мæмæ æнæ ’нвæрсон каст æрбакодта
æма мин уотæ:
— Циуавæр уоси кой кæнис? Обижаеш. Аци дзабуртæ,
лично мæхуæдæг, Италий фирменный тукани ку балхæд-
тон, уæд!
ÆВГÆРДÆНИ КУЙ
Советон паддзахадæ ку нæма фехалдæй, уæд еу сабати
нæхемæ — Хæзнидонмæ ниууадтæн. Сæумæ ку раистад-
тæн уæд, гъæууон хæдзари куд фæууй, уотæ цидæртæ
мурхтан. Рæфтæмæ хæстæг нæ колдуари рази совхоз
88

«Уæлахез»-и директори машийнæ æрбалæудтæй. Маший-
нæй нæхе Олег рахизтæй æма мин уотæ:
— Совхози хецау — Ким мæ дæумæ æрæрвиста. Айраз-
мæ хуцаубони дæр дæ агурдта, фал дæ нæбал феййафта —
горæтмæ ниффардæг дæ. Нур ба мин Ким загъта — аци
хатт æй æнæ исласгæ ма фæууо. Ци ди кæнуй, уой ба
бæлвурд нæ зонун. Æз Олегги фарсмæ бабадтæн æма мæ
къанторæмæ исхъæртун кодта. Къантори рази Кими хæц-
цæ фембалдан. Кæрæдземæн салам ку равардтан, уæд мин
Ким уотæ:
— Не ’вгæрдæн нур дууæ къуæрей бæрцæ нæ косуй.
Электрон токкæй ке цæвуй, уомæ гæсгæ ’й нихгæдтан.
Совхози косгутæ æма рæвдауæндони сабийтæн ба, хуæ-
руйнаг искæнунмæ, фид Чиколайæй ласæн. Корун ди æма
ин ести бакæнæ, цалинмæ ести бæлах нæма æрцудæй,
уæдмæ. Æвгæрдæни дæгъæлтæ уартæ æ цори ци дууæ
лæги бадуй, уонæмæ æнцæ. Кæд дæ еске анхос гъæуа,
уæдта мин æй зæгъдзæнæ.
Æз æвгæрдæни размæ бацудтæн. Æ рази ци лæгтæ ад-
тæй, етæ мин æвгæрдæни дуар ку байгон кодтонцæ, уæд
сæ бафарстон:
— Ци æрцудæй? Уе ’вгæрдæн цæмæннæ косуй?
И лæгтæй мин сæ еу уотæ:
— Æвгæрдæн дзæбæх куста. Æ фадуæттæ дæр хуарз
æнцæ, фал æнæнгъæлæги æ зæнхæ æма тæрхæгутæ элек-
трон токкæй цæвун ке райдæдтонцæ, уомæ гæсгæ æхгæд
æрцудæй. Куд цæвуй, уой ба «æвгæрдæни» куй æхебæл
бавзурста. Мæхе цæститæй æй фæууидтон. Гъудтаг уой
медæгæ æй, æма и куй æвгæрдæнæй æндæмæ лæдзæгæй
тæрун дæр нæбал кумдта. Æхсæвæ дæр æма бонæй дæр,
удта хуæргæ дæр æма хусгæ дæр уоми кæнидæ, цалинмæ
æй ток нæ ниййахæста, уæдмæ. Токæй ку ниййахæста,
уæд фиццаг низзир-зир кодта, æ гъунтæ ба хъел ислæуд-
тæнцæ. Удта æ рагъ, къæлæти хузæн, уæлæмæ истастæй
æма къес-къос кæнун райдæдта. Æ къес-къос цидæр
89

æнахур богъ-богъмæ рахизтæй. Æвæдзи, æ батухсти сахат
и æвгæрдæни нивгарст фонси богъ-богъ æ зæрди æрæфту-
дæй æма уони фæнзта. Уотæ дæр мæмæ фæккастæй, цума
нæ еу гулувзаг косæги хузæн дæр исдзурдта, удта цума
кедæрти ба ма æлгъетгæ дæр кодта. Фæстагмæ и куй куд-
дæр — муддæртæй фæууæгъд æй. Хæрдмæ бæрзонд ис-
гæпп кодта æма цæсти фæнникъулдмæ фендæдуар æй.
Ледзгæ ба, æнæрлæугæй, ардæгæй уалæ нартихуари 3-аг
хумæмæ цуппæрвадæй фæккодта. Уæдæй абони уæнгæ не
’вгæрдæни куй уордæгæй дæлæмæ рæйуй. Ардæмæ æй ка-
дæртæ сайун дæр æвзурстонцæ, фал син нæ бакумдта. Нæ
бухгалтерий косгутæ ба ин тæрегъæд кæнунцæ æма ин
аллибон уордæмæ хуæруйнаг хæссунцæ.
Куййи хабармæ ку байгъустон, уæд сæ уотæ бафарстон:
— Æвгæрдæнмæ уалæ ци дууæ тели цæуй, уонæмæ еске
бавналдта?
Æвгæрдæни косгутæ ба мин уотæ:
— Неке сæмæ февналуй. Удта сæмæ æндеугæ дæр ка
кæнуй. Айдагъдæр, мæнæ æрæги карз дунгитæ ку адтæй,
уæд ратудтонцæ æма сæ кадæр баеу кодта.
Балæдæрдтæн гъудтаг цæй медæгæ адтæй, уой. Æвгæр-
дæнмæ ци дууæ тели цудæй, уони сæ бунæттæй баййивтон
æма и косгутæмæ дзорун:
— Гъенур табуафси, уæ бон æвгæрдунмæ бацæун æй,
мабал тæрсетæ.
И косгутæ медæмæ бацæун нæ кумдтонцæ, цалинмæ
мæхуæдæг сæ разæй бацудтæн, уæдмæ.
ТÆРХЪОС ÆВГÆРДÆГ
Нæ фæсевæд къапекк бакосунмæ Советон Цæдеси рæ-
стæги арæх цудæнцæ Уæрæсемæ. Сæ фулдæр кустонцæ
арæзтæдти. Цæргæ ба, арæхдæр, кодтонцæ æмдзæрæнти.
Еу уæхæн арæзтадон къуари хæццæ адтæй Заурбег дæр.
90

Сæумæ косгутæ кустмæ ку рандæуиуонцæ, уæд ма си еу
ба æмдзæрæни хъалагъурæй байзаидæ. Косгути æрбацуд-
мæ хъалагъур гъæуама æмдзæрæн бафснайдтайдæ удта
син хуæруйнаг дæр искодтайдæ. Заурмæ хъалагъури радæ
ку æрхаудтæй, уæд фæсарæфтæмæ хæстæг сæ цæрæн бу-
нат бафснайдта. Салд фиди хунæ уазалгæнæнæй æртæф-
сунмæ райста æма картофтæ æстъегъун райдæдта. Еци
рæстæг имæ, бунæттон гъæуи цæрæг, еу силгоймаг бацу-
дæй. Кæрæдземæн бонхуарз ку загътонцæ, уæд и силгой-
маг Заурбегæн уотæ:
— Хуарз лæг! Æвгæрдунмæ куд дæ? Дæ бон тæрхъос
равгæрдун æй?
Заурбег æ картофтæ кæдзос кæнун ниууагъта. Раиста-
дæй. Æ сæр бæрзонд исиста æма, æ астæутæбæл дууæ
къохемæй æрхуæцгæй, силгоймагæн уотæ:
— Æз хуæнхаг лæг дæн. Мæнæ мæ фарсбæл цæхæн
кард ес, уой уинис. Аци кардæй мæ бон айдагъ тæрхъостæ
нæ, фал ма гогузтæ, хъæзтæ, сæгътæ, фустæ, галтæ æма
къамбецтæ æвгæрдун дæр æй.
И силгоймаг бацийнæ кодта, мæнæ ци хуарз æй, зæгъ-
гæ, æма æ хурдзинæй тæрхъос исиста. Заурмæ ’й бадаргъ
кодта æма ин уотæ:
— Галтæ æма мæмæ фустæ нæййес, фал дин мæнæ тæр-
хъос æма мин æй равгæрдæ.
Заур æ ронæбæл баст кæрдбадзæй кард исласта. Тæр-
хъос æ къохтæмæ райста æма и силгоймаги бафарста:
— Зæгъай мин, хорискæсæн уæмæ кæци æрдигæй æй,
уой.
Силгоймаг ба Заурæн уотæ:
— Хорискæсæн ба дæ цæмæн гъæуй? Географий ахур-
гæнæг дæ?
Заурбег силгоймагмæ бакастæй æма ин уотæ зæгъуй:
— Æвгæрдуйнагæй тог рауадзуни фæткæмæ гæсгæ, æ
сæр гъæуама хорискæсæн æрдæмæ уа. Æ фид уæд адгин-
дæр фæууй.
91

Тæрхъоси хецау Заурæн байамудта хорискæсæн. Заур
æ кард æ къæхти рæбун æрæвардта. Тæрхъос хорискæ-
сæнмæ разилдта æма ’й æ къæхти буни кæнуй. Мæнæ
цума карк æвгæрдунмæ гъавта, уотæ ин æ къæхтæ æ цу-
лухъи буни цæвта. Тæрхъоси даргъ фæстаг къæхтæбæл
Заур æнцонæй æрæфсарстæй, фал æ цубур раззаг къæхтæ
ба фæстæгти хæццæ еу цулухъи буни нæ цудæнцæ.
Тæрхъоси хецау балæдæрдтæй Заур ин æ кролик карки
хузæн æвгæрдунмæ ке гъавуй, уой, æма ин уотæ:
— Игъосис! Кролик уотæ нæ февгæрдунцæ. Æ тæрегъ-
æддаг хъес-хъесмæ адæймаги зæрдæ исхъурмæ уй.
Заур силгоймагмæ лæмбунæг байгьуста удта æй бафарста:
— Мадта æй куд февгæрдунцæ?
— Æ нивгæрдуни размæ ин æ тæрних естæмæй ниццæ-
вæ, цæмæй фегуппæг уа. Еци рæстæг ба æй равгæрдæ.
Уотемæй æвгæрдгæй, æстуф дæр не ’скæнуй тæрхъос, —
загъта силгоймаг.
Заур ба ин уотæ:
— Кæд уотæ æвгæрдгæ æй, уæд е ба æнцондæр ку æй, —
зæгъгæ, æма тæрхъос æ къохтæмæ исиста. Æ галеу къо-
хæй ин æ дууæ устур гъосебæл федар æрхуæстæй. Æ ра-
хес къох ба истумбул кодта, идард æй фæххаста æма си
тæрхъоси тæрних, æ бон куд адтæй, уотæ ниццавта. Зау-
ри уæззау рахес къохи цæфæй тæрхъоси гъостæ æ гурæй
фæххецæн æнцæ æма æ галеу къохи райзадæнцæ. И тæр-
хъос ба цалдæр метри фæттæхгæй фæрсрæбун къуми
нигъгъæдæг æй. Заур фиццаг, æ къохи ци дууæ гъоси
райзадæй, уонæмæ æркастæй удта и силгоймагмæ къæнд-
зæстуг каст бакодта. И силгоймаг ба æнæдзоргæй еу мин-
къий рæстæг ралæудтæй удта соги фадæггаг раскъафта
æма Заури æ разæй искодта. Заур, и уосæй тилефтæ гæн-
гæй, еуварсмæ ледзуй. И уосæ ба имæ согæй æвзиститæ
гæнгæй, дзоруй:
— Нур ма мæ бийнонтæ ци бахуæрдзæнцæ? Ци син
зæгъдзæнæн?
92

Заур ба имæ фæстæмæ æхе разелгæй, дзоруй:
— Дæ тæрхъоси нихмæ дин гъоги фид дæдтун æма син
уомæй исхуæруйнаг кæнæ.
Силгоймаги зæрдæмæ Заури фæндон бацудæй. Æ соги
фадæггаг дæлæмæ æруагъта æма Заурæн уотæ:
— Мæ бийнонтæ мæ ку бафæрсонцæ — тæрхъос нин
фицуйнаг ку адтæ, уæд дин гъоги фид кæми адтæй, зæгъ-
гæ, уæд син ци зæгъдзæнæн?
— Зæгъдзæнæ син — тæрхъоси фидæй уæ зæрдитæ ис-
цъæх æнцæ æма уин, зæгъун, ацибон уæ меню баййевон.
Гъе, уомæ гæсгæ, базармæ фæццудтæн æма мæ тæрхъос
фидбæл баййивтон.
Силгоймаг æрсабур æй. Соги хъуæл рагæлста æма хе-
зуй, Заур ин æ тæрхъоси нихмæ цæйбæрцæ фид ратдзæй,
уомæ. Заур цæлæмбуд на ’дтæй, удта и тæрхъоси «хабар»
сабурæй ке рахецæн æй, уомæ гæсгæ ин дзæбæх фиди
хунæ равардта æма ’й рафæндараст кодта.
Уалинмæ и æнæгъостæ тæрхъос æрæскъиттæй. Заур ба-
цийнæ кодта. Куд зудта, уотæ æй нивгарста, æма си е
’мбæлттæн изæрхуар исцæттæ кодта.
Изæрæй кустфæллад фæсевæд, мийнасæ гæнгæй, Зау-
ри бафарстонцæ:
— Аци хуæрзадæ хуæруйнаг цæмæй искодтай?
Заур ба син уотæ:
— Фиртони фидæй уæ зæрдитæ исцъæх æнцæ æма уин,
зæгъун, уæ меню баййевон. Уомæ гæсгæ, еу фунхи фагæ
фид райстон æма æй базари тæрхъосбæл баййивтон. Ху-
арз æма уæ зæрдæмæ фæццудæй. Хæлар уин уæд.
НÆУÆГ АНЗ
Куд æгас дуйней адæн, уотæ Заури бийнонтæ дæр сæхе
цæттæ кодтонцæ Нæуæг анзи бæрæгбонмæ. Бийнонтæй го-
рæти ци кæстæртæ фæууй, етæ дæр сæхемæ æрцудæнцæ.
93

Бæрæгбони размæ куд фæууй, уотæ гъæубæсти адæн кæ-
рæдземæн арфитæ кодтонцæ. Беретæ ба Нæуæг анзи ра-
лæуди агъонмæ сæ хæдзæртти, Зæронд анзæн фæндараст
дæр загътонцæ. Заур дæр синхбæсти лæгти хæццæ Зæ-
ронд анз цалдæр хатти рафæндараст кодта. Хъæбæр æнев-
дæлон ке адтæй, уомæ гæсгæ хæдзари фонс багъуд кæну-
ни ихæстæ ба горæтæй ци кæстæртæ æрцудæй, уони
бæрнæхсти бакодта. Изæрдалинги синхбæсти лæгтæ Нæу-
æг анз бæрæг кæнунмæ сæ фæйнæ хæдзаремæ рандæ
’нцæ. Заур дæр æ хæдзари Нæуæг анзи туххæй æртæ
къерей искувта. Æ уарзон бийнонти Устур Хуцау æма из-
æдтæбæл бафæдзахста. Финги бадтæн кæрон ку искодта,
уæд е ’хсæвхуссæн хъæппæлтæ искодта æма æ гъар хус-
сæни ниххустæй. Хæдзари кæстæртæ ба гъæуи клубмæ
рандæ ’нцæ.
Заур еу дууæ сахатти ку рацъундæ кодта, уæд æй æ
бийнойнаг райгъал кодта æма ин тарст гъæлæсиуагæй
уотæ:
— Цума нин нæ фонс кадæр æзгули кæнуй. Сæ катаййи
и цæгиндзинтæ ку бакъуæрунцæ, уæд нæ хæдзарæ базмæ-
луй (се ’скъæт хæдзари бунгкаг адзуги адтæй, сæ цæрæн
хæдзарæ ба — сæргкаги). Игъал дæр мæ етæ ракодтонцæ.
Къæрнихтæ ма уæнтæ?
Заур хуссæнæй сонт гæпп ракодта. Спичкитæ райста
æма скъæти размæ ниццудæй. Скъæти дуар æхгæдæй ку
фæййидта, æ рази метбæл ба фæдтæ дæр ку на ’дтæй, уæд
гъудити ранигъулдæй — къæрних скъæтмæ кæбæлти бацу-
дæй? Еунæг дуарæй уæлдай имæ бахезæн ку некæбæлти
ес æма е дæр æхгæд ку æй. Дуар байгон кодта æма спичкæ
иссугъта. Спички рохсмæ фæййидта æ фонси тарст —
хъоппæгъ цæститæ æма сæ тухуолæфтгæнгæ фийти устур
цъæсгитæ. Дуггаг спичкæ ку исасугъта уæдта ма фæййид-
та æ зæронд хæрæги кæвдæси хурфи уæлгоммæй, зæнхи
уорс пакъутæ, фонси астæу ба — хъаз. Хъази базуртæ ба
хæлеу-итигъд адтæнцæ. Цалинмæ хæдзари хецау æ фонс-
94

мæ ракæсæ-бакæсæ кодта, уæдмæ и хъаз æ устур базуртæ
исцагъта. Фонс хъази базурти æзмæлдтитæй уотæ фæт-
тарстæнцæ, æма минкъийтæбæл Заури сæ къæхти буни нæ
никкодтонцæ. Заур балæдæрдтæй — мæргътæ æма фонс
сæ хатæнти конд ке не ’рцудæнцæ, уотемæй сæбæл и кæ-
стæртæ скъæти дуар ке нихгæдтонцæ, уой.
Заур æ зæронд хæрæги кæвдæсæй ку раргъувта, уæд
уотæ исфæндæ кодта — хъази фонси астæуæй ку рандæ
кæнон, уæд фонс æрæллау уодзæнæнцæ æма син сæуми
уæнгæ нецибал уодзæнæй. Иссугъта спичкæ æма тергади-
гай æхе хъазмæ хæстæгдæр баласта. Архайдта, цæмæй
хъаз, фонс нæбал фæттæрсун гæнгæй, æ къохи ку бафту-
идæ, уобæл.
Спичкæ кæронмæ ку басугъдæй, уæд Заур, зæрдиар-
гъæвæй, æхе хъазмæ фехста, мæнæ футболæй гъазти ду-
аргæс къозомæ æхе куд фехсуй, раст уоййау. Хæдзари
хецау и талингæ скъæти уорс хъазмæ «тæхгæй», æ тулæ
скъæти астæугкаг цæгиндзæбæл ниццавта. Заур æхуæдæг
куд дзурдта, уотемæй нæбал гъуди кæнуй цæйбæрцæ рæ-
стæг февдулдай фагуси, уой. Гъуди ма кодта айдагъдæр
уой, æма ку исуазал æй, уæд ин æ фарс цидæр багъар
кодта. И гъарбæл æ уазал фæрстæ фæгъгъар кодта. Уой
фæсте куд рабæрæг æй, уотемæй и гъар ба адтæй — тарст
гъоги тæнæг лæхæ. Хуарз æма æй еци рæстæг галтæ сæ
къæхти буни нæ никкодтонцæ. Заур кæми æй, уой ку æр-
лæдæрдтæй, уæд бабæй спичкæ иссугъта. Спички рохсмæ
æ тæккæ рази фæууидта, минкъийтæбæл ке туххæй исав-
дæй æма бийнонти фунæй кæнун ка нæ уадзуй, еци хъази.
Æ дууæ къохемæй ин æ хопъалæ райахæста æма ин æ сæр
хъурæй истудта. Æнæсæр хъаз тургъæмæ рагæлста. Скъæ-
ти дуар рахгæдта æма хæдзарæмæ исхизтæй.
Æфсийнæ Заури фадæварцитæ ку фæууидта, уæд фæт-
тарстæй æма ’й бафарста:
— Ци бæлах нæбæл æрцудæй? Дæ тог æма дæ фагуси
ка февдулдта?
95

Заур æ бийнойнагмæ бакастæй æма ин уотæ:
— Алцидæр хуарз æй. Исуазал дæн æма цалинмæ мæ
хъæппæлтæ æййевун, уæдмæ мин арахъи цумд цивзи хæц-
цæ багъар кæнæ.
Æфсийнæ арахъ багъар кодта. Заур гъар арахъ баниу-
азта, æ гъар хуссæни ниллæстæй æма бафунæй æй.
Нæуæг анзи фиццаг бон ивайун ку райдæдта, уæд ба-
бæй æфсийнæ Заури райгъал кодта æма имæ дзоруй:
— Ракæсай æндæмæ. Нæ данкъа — куй æхе цæбæлдæр
рæйунæй маруй.
Заур ба ин уотæ:
— Дзатмайæй имæ дæхуæдæг ракæсæ æма базонæ, цæ-
бæл рæйуй, уой.
— Ракастæн æндæмæ. Нæ тургъи цидæр ес. Æ сæр æр-
гъувдæй даруй. Талинги мæмæ сурх хелаги хузæн фæкка-
стæй. Ку æй зонис, хелагæй ба куд тæрсун уой. Нæ куй
дæр имæ не ’ндеуй.
Хæдзари хецау бабæй æ гъар хуссæнæй раистадæй æма
уотæ:
— Нæ зонун, куд уодзæнæй нæ анз. Кæд æ райдайæни
атитæ ан, уæд идарддæр ба кудтитæ уодзинан?
Заур æндæмæ ку рахизтæй, уæд фæййидта, æмбесæх-
сæви скъæтæй тургъæмæ ци хъаз рагæлста е мети буни
куд ниццæй, уой. Турусай гъæди хузæн ма си хъелæй
зиндтæй, айдагъдæр, æ тогæйдзаг даргъ хъур.
ÆРТÆ КЪЕРЕЙ
Изæрдалинги мæ архъангонд бæхи бунат раййевун
багъудæй. Бæх архъангонд адтæй Къумбулти Хуцаузæнги
ковæндонæмæ хæстæг. Бæх нæуæг хезни ку ниййархъан
кодтон, уæд нæхемæ ковæндони рæзти къахнадбæл ра-
цудтæн. Къахнадбæл синдзитæ æма дортæ ке на ’дтæй,
уомæ гæсгæ ибæл мæ къохтæбæл æрцудтæн. Гъæумæ ку
96

æрхъæрттæн, уæд мæ къохтæбæл цуд къæхтæбæл цудæй
раййивтон. Фæйнердæмæ ку ракæститæ кодтон, уæд мæ-
суги рази Даукуййи сæхемæ цæугæ фæууидтон.
Дуггаг бон мæмæ нæхе Мишæ, нихæси бадæг, лæгти
размæ фæдздзурдта æма мæ уотæ бафарста:
— Æзинæ, изæрæй бабæй дæ къохтæбæл ци рауæн цуд-
тæ? — зæгъгæ.
Кæд мин хестæртæ арæх дзурдтонцæ — сæрмесиндзæг-
мæ ма цо, дæ ахсæн дæ хъури рабаддзæнæй, зæгъгæ, уæд-
дæр хестæри сайун нæ бандиудтон æма ин загътон, мæ
къохтæбæл кæми цудтæн, уой.
Мишæ гъæрæй ниххудтæй æма нихæси лæгтæмæ дзо-
руй:
— Нæ уин загътон, æз еци «изæди хаййи» зонун, зæгъгæ.
Уой фæсте куд рабæрæг æй, уотемæй Даукуй сæ гъог
агорунмæ рацудæй. Ковæндони æрдæмæ ку фæццæйцу-
дæй, уæд ковæндони рази æнахур æндарг (къохтæбæл цæ-
уæг) ку фæууидта, уæд гъог агорун фæууагъта æма сæхе-
мæ рандæй. Хæдзари хестæртæн ба уотæ:
— Ковæндони рази цидæр фæййидтон. Минкъий лæги ху-
зæн мæмæ фæккастæй, æрмæст ибæл цума сæр на ’дтæй. Æ
къохтæ дæр мæмæ тилдта (къохтæбæл цæугæй къæхтæ зæ-
болæ фæккæнунцæ) — рацо, зæгъгæ, фал имæ цæмæдæр
гæсгæ нæ бандиудтон. Нæ гъог агорун дæр ми феронх æй.
Хæдзари бийнонтæ æнахур изæдæн æртæ къерей ра-
кодтонцæ æма ин сæ æртикъахуг фингæбæл искувтонцæ.
Аци æнахур изæди хабар нихæси лæгти унаффæмæ
гæсгæ Даукуййи хестæртæй басосæг кодтонцæ.
ДЕНГИЗДЗАУТÆ
Гъæууон хæдзарадон институтæн Хъаспий денгизи би-
лæбæл адтæй барæуадзæ фæлладуадзæн бунат. Еци-еу
рæстæг си 600 адæймагемæн бауолæфунмæ адтæй хъæбæр
7 Тамати Т.
97

хуарз фадуæттæ. Институти студеттæ си бауолæфиуонцæ
амистол æма сосæни мæйти. Студенттæ сухи мæйи кани-
култæмæ ку рандæуиуонцæ, удта си Иристони адæнæй
дæр беретæ бауолæфиуонцæ. Аци лагери 1986 анзи æз
дæр хецаугондæй бакустон. Сухи мæйи лагер байдзаг æй
сувæллæнттæ æма сæ каргун бабатæ æма нанатæй. Лагер
спортивон — æнæнездзийнадæдонæбæл нимад ке адтæй,
уомæ гæсгæ си алли анз дæр 8-аг августи бæрæг кодтонцæ
физкультурникти бæрæгбон. Бунæттон фæсевæди хæццæ
исаразиуонцæ еристæ: волейбол, футбол æма уæззæуттæ
есунæй. Лагери нæмæ сухи мæйи студенттæ æстæн ке ад-
тæй, уомæ гæсгæ бæрæгбони размæ фæлладуадзæг адæ-
нæн барæй уотæ загътон:
— Нæ лагер спортивон æй æма нæмæ исон — бæрæгбони
г. Махачкалайæй къамис æрцæудзæнæй. Мах гъæуама къа-
мисæн бавдесæн, нæ лагери спортти гъудтæгтæ бæрзонд
æвæрд ке ’нцæ, уой. Зонун æй, студенттæ нæмæ фагæ нæй-
йес. Сумах бон ба уæззæуттæ есун æма футболæй гъазун
нæ ’й. Гъе, уомæ гæсгæ, исон уæ еугурей дæр денгизи бил-
гæрæнтти 200-гай метртæ ранакæ кæнун гъæудзæй.
Мæнмæ гæсгæ, къамиси иуæнгтæ уойбæрцæ адæн накæ
гæнгæ ку фæййинонцæ, уæд сæ зæрдæмæ фæццæудзинан.
Аци дзубандити фæсте мæ еу уосæ уотæ бафарста:
— Накæ кæнун ка нæ зонуй, уонæн ба ци гæнгæ ’й, ку
ранихъулонцæ, удта?
Æз ба ин уотæ:
— Накæ кæнунбæл исахур кæнунмæ уин рæстæг дæр
адтæй æма фæдуæттæ дæр. Нихъулгæ ка кæна, уони ба
ервæзунгæнгути къуар ергъæв кæндзæнæй. Нæ бухгалтер
дæр лæмбунæг кæссæй æма нимайдзæй, цал лæги бацæуд-
зæй денгизмæ удта си цал лæги рацæудзæй, уомæ. Нур ба,
зæгъун, дзæбæх бауолæфетæ æма сæумæ раги донибилæ-
мæ, æмхузонæй, уе ’ртайæн дарæсти рацæудзинайтæ.
Сæумæ ку раистадтæн, уæд мæ нæ хуæруйнаггæнгути
хестæр Мирæ фæрсуй:
98

— Ци кæнæн? Хуæруйнаг сехуарæн æвæрæн æви нæ?
— Цæмæннæ æвæрæн? Бонифæткæ ма ихалетæ, — зæгъ-
гæ, ин загътон.
Хуæруйнаггæнæг ба мин уотæ:
— Айсоми сехуар исцæттæ кæнунмæ 4 сахаттебæл фе-
стадтæн æма мæхе цæститæй фæууидтон, лагери адæн —
æд цъелæ, æд мелæ æфсæнвæндаг станцæ «Араблинки»
æрдæмæ куд рандæ ’нцæ, уой. Кадæртæ ба ма ми хуæруй-
нæгтæ дæр ракурдта. Денгизмæ сæ накæ кæнунмæ ку батæ-
рай, уомæй фæттарстæнцæ æма лагерæй фæллигъдæнцæ.
Æз балæдæрдтæн, нæ адæн гириз кæнун ке нæ уарзун-
цæ, уой æма сæмæ ервæзунгæнгути къуар рарвистон. Къу-
арæн ба загътон:
— Зæгъетæ син, æфсæнвæндаги уæнгæ сабийтæ æма
дзæкъолти хæццæ ка бахъæрттæй, уони «марш-бросок»
наки бæсти нимад уодзæй.
Еу сахатти фæсте ервæзунгæнгути къуар, денгизи бана-
кæ кæнунæй фæттæрсæг адæни, сæнæфсери будурæй æр-
бакодтонцæ æма син сехуар бахуæрун кодтонцæ.
ФУНУКТЪИЗТÆ
Дууæ хуæнхаг лæхъуæни Алик æма Алийхан, Гъæууон
хæдзарадон институти ахур гæнгæй, сæрди бауолæфунмæ
æрвист æрцудæнцæ институти фæлладуадзæн лагермæ.
Студенттæ бонæ 3 хатти хуардтонцæ. Иннæ рæстæг ба
дони сæхе æртадтонцæ, футболæй гъазтонцæ, хормæ сæхе
тавтонцæ æма у.и. Изæрæй 6а, ниххуссуни размæ, кино
кенæ телевизормæ бакæсиуонцæ. Аци дууæ хуæнхаги дæр
иннæ студенттæй фæстаг нецæмæй изадæнцæ — нæдæр
бахуæрунмæ, нæдæр футболæй гъазунмæ. Æрмæст, накæ
кæнун ке нæ зудтонцæ, уомæ гæсгæ денгизи билæмæ цу-
дæнцæ, адæн минкъийдæр кæми уидæ, уордæмæ. Уоми
ба, хебæраги, сæхе гъар æзменси æвдулдтонцæ — мæнæ
99

фæллад хæрæг кусти фæсте æхе фунуки куд февдолуй,
уоййау. Æз син цалдæр хатти загътон: — Фунуктъизтæ!
Равгæ уин ес æма уæхе накæ кæнунбæл исахур кæнетæ.
Æзменси æвдолунмæ ба уæ ардæмæ нæ, фал идарддæр
цæун гъудæй, — зæгъгæ.
Атæ ба мин уотæ:
— Æццæйнæ, «Нептуни» бæрæгбони еугурей дæр ден-
гизмæ фæггæлдзунцæ?
Æз син загътон:
— Гъо! Еугурей дæр денгизи басхуайунцæ.
Атæ ба мин уотæ:
— Бæрæгбон æрбацæуæд удта фæууиндзинан.
Уалинмæ бæрæгбон æрбалæудтæй. Фæсарæфтæ игъ-
æлдзæг фæсевæд хецауади, хуæруйнаггæнгути, ахургæн-
гути æма, накæ кæнун ка нæ зудта, уони денгизмæ гæл-
стонцæ. Еци бон ервæзунгæнгутæн дæр фагæ куст адтæй.
Мæн ба цалдæр хатти студенттæ бафарстонцæ:
— Алик æма Алийхани нæ фæууидтай, зæгъгæ.
Æз син зæгъинæ:
— Фæстаг хатт ма сæ сехуар гæнгæ фæууидтон. Рæф-
тадмæ дæр не ’рбацудæнцæ. Нептуни бæрæгбон раевгъу-
дæй. Адæн æхсæвæр дæр искодтонцæ, уæддæр аци дууæ
«исæвди» ба некæцæй зиндтæнцæ, мæ зæрдæ сæмæ æх-
сайун райдæдта. Еу афони ба — ниххуссуни хуæд размæ
не ’сæфтитæ фæззиндтæнцæ. Æз сæ бафарстон, кæми ад-
тайтæ, абонггæй уæ уе ’мбæлттæ агорунцæ.
Аци дууæ медбилти бахудтæнцæ удта мин уотæ:
— Не ’мбæлттæ нæ денгизмæ гæлдзунмæ гъавтонцæ
ацибон, фал сæ пълæнттæй неци рауадæй. Уартæ бæлæ-
сти буни ци устур есæй бидт къурту ес, уоми фæсарæфтæ
нæхе баримахстан. Нæ хæццæ хуæрдæ æма ниуæзтæ дæр
адтæй. Æндегæй нæбæл нæ зонгæ — хуæнхаг кизгæ устур
ауиндзгæ къума нихгæдта æма нæ неке иссердта.
Гъеууотемæй нæхе фидбилизæй багъæуай кодтан.
100

ГЪАР ÆХЦИНТÆ
Марклен, Кермен æма Алик æнгæрттæ адтæнцæ. Куд
æнгæрттæ, уотæ кæрæдзебæл хъæбæр æхцул адтæнцæ.
Гъазгæ дæр еумæ кæниуонцæ æма хилæ дæр. Ирæзгæ
сабийтæ куд фæуунцæ, уотæ атæ дæр æзмæлагæ адтæн-
цæ. Хæдзари куститæ дæр кодтонцæ, удта гъазун дæр
берæ уарзтонцæ. Гъазгæй æгæр гъæр ку кæниуонцæ,
уæд син хестæртæ бауайдзæф кæниуонцæ æма сæ гъаз-
ти унæр фæннидæндæр уидæ. Уæлдай арæхдæр син
уайдзæфтæ кодта Зæлекæ. Зæлекæ, кæд се ’ртемæн дæр
тогæй хæстæг адтæй, уæддæр син алци нæ уодæнстæй.
Аци сабийтæй ба, Зæлекæ еске ку бафхуæридæ, уæд си
еумæйагæй сæ «маст» райсиуонцæ. Сæ маст ба арæхдæр
сабийтæ истонцæ мæнæ атæ: Зæлекæ æхснад хъæппæл-
тæ, сор кæнунмæ, æндегæй бæттæнбæл ку ниййауиндзи-
дæ, уæд ин сæбæл атæ ба ругæ исесиуонцæ. Ругæ кæ-
нунмæ ба си алкедæр æ фæсте хæмпæлти баст
бабæдтидæ æма æхснад хъæппæлти рази, раледзæ-ба-
ледзæ гæнгæй, ругæ исесиуонцæ. Ругæ кодтонцæ, ца-
линмæ сæ Зæлекæ æ цъæхснаг уесæй нæ расоридæ,
уæдмæ. Еуæй-еу хатт и цъæхснаг уес сабийти зæнгитæ-
бæл дæр исæнбæлидæ.
Еу бон бабæй сабийтæ нæуæг æхснад хъæппæлтæбæл
ругæ калдтонцæ, цалинмæ сæ Зæлекæ нæ фæссурдта,
уæдмæ. Аци хатт си цъæхснаг есæй цæф некæбæл æруа-
дæй.
Дуггаг бон сæумæ Зæлекæ æ фонси гъудтæ ку бакод-
та, уæд хорбадæни æхе хормæ тавта. Тавта, цалинмæ
Марклен нæ фæззиндтæй, уæдмæ. Марклени ку рауидта,
уæд æ зæрди æрбафтудæй æзинæ æ хъæппæлтæ дуггаг
æхснад ке никкодта, е æма Маркленмæ лихстæ гæнгæй
дзоруй:
— Мæ зæрдтаг! Кæми айтæ? Ацибон ци берæ хуссетæ?
Нæуæг æлхъивд цихтæй уин, æ гахæ ивæзгæ кæмæн
101

кæнуй, уæхæн æхцинтæ ракодтон æма ма цалинмæ тæвдæ
’нцæ, уæдмæ де ’мбæлттæмæ дæр фæдздзорæ æма рахуæ-
ретæ. Царв ба уин сæбæл уойбæрцæ никкодтон æма си
лæпп-лæпп кæнунцæ.
Марклен аци хуарз хабар Алик æма Керменæн фегъо-
сун кодта æма уайтагъд Зæлеки къæбеци исмедæг æнцæ.
Зæлекæ сæмæ дзоруй:
— Уартæ устур стъоли уæлгъос æрбабадетæ æз ба уин
гъар æхцинтæ рахæссон.
Сабийтæ стъоли уæлгъос ку æрбадтæнцæ, уæд сæбæл
Зæлекæ ба дуар медæгæй къумайæй æрæхгæдта. Къерети
бæсти райста æ цъæхснаг уес æма сæ æ маст райсуни фагæ
«фæххинста»!
КЪÆХТÆ ÆМА КЪОХТÆ
Студент уогæй мæмæ, еу изæр, æмдзæрæнмæ ме
’мкълассон æрбацудæй. Кæрæдзебæл бацийнитæ кодтан.
Нæ ахури бонтæ имисгæй нæбæл рæстæг уайтагъд 10 са-
хаттемæ хæстæг иссæй. Иуазæг сæхемæ цудæй æма ’й
проспекти кæронмæ рахъæртун кодтон. Кæд гъар рæстæг
адтæй, уæддæр проспекти еци афони адæн æстæн адтæй.
Трамвай ку фæззиндтæй, уæд си ме ’уазæг рабадтæй. Æ
къох ма мæмæ къæразæй ратилдта æма сæхемæ рандæй.
Æз ба нæхемæ куддæр фæннæхстæр дæн, уотæ мæмæ ки-
нотеатр «Родини» разæй еу устур мора куй, гæпп — лæу-
ирдт гæнгæ æма рæйгæй æрбацудæй. Мæ къохи цæвгæнæн
на ’дтæй æма фæйнердæмитæ ракастæн, мæхе, зæгъун, ци
амалæй багъæуай кæнон. Мæ цори ци донуæйæгæнæн æф-
сæйнаг скъапп адтæй, уой сæрмæ исгæпп кæнунмæ куддæр
багъавтон, уотæ и куй мæ размæ æрбахъæрттæй. Æз, трам-
ваййи æфсæнвæндаги рæбун ци ниллæг горен адтæй, уой
сæрти багæпп кæнгæй, си мæхе фæттилеф кодтон. Куй мæ
фæсте куддæр багæпп кодта, уотæ æз ба уордæги фæстæмæ
102

æрбагæпп кодтон. Рагæпп-багæпп гæнгæй, мæ туфли лæкъ-
æрди райзадæй. Куддæр мæ туфли зæнхæй фелвастон,
уотæ мæмæ и куй æрбагæпп кодта. Æз ин æ къенбуртæмæ
мæ туфли фæббуцæу кодтон. Мæ туфлибæл дууæ къохе-
мæй ке хуæстæн, æвæдзи, уомæ гæсгæ и куй мæ къæхти
буни исмедæг ’й. Мæ туфли фæггæлстон æма ин мæ дууæ
къохемæй æ хорхбæл бахуæстæн. Кæд мæ уæзæ 80 кг ад-
тæй, уæддæр мæ и куй, æ фæстаг къæхтæ мæ реумæ фæб-
буцæу гæнгæй, уæлæмæ æнцонæй исесидæ. Уалинмæ нæ
сæргъи еу минкъий лæг — куййи хецау æрбалæудтæй. И
лæг æ куййи хъурбæл бæттæн бæттун ку райдæдта, уæд æз
ба мæ къахи лæкъæрдæ горенбæл рахафтон æма мæ туфли
къахбæл искодтон. Еци рæстæг кадæр нигъгъæр кодта:
«Дæхе гъæуай кæнæ», — зæгъгæ. Æз мæхе фæззилдтон
æма уинун, куй мæмæ æ гъæлæс ниххæлеу гæнгæй, куд
æрбагæпп кодта, уой. Куййæн æ дууæ раззаг къахи мæ
къохтæй райахæстон. Еци рæстæг, æвæдзи, куййи хецау-
бæл мæ зæрдæ дæр дардтон. Куййи къæхтæ мæхемæ æрба-
рæуигьтон, мæхе ба фæййеуварс кодтон æма куййи гупп
зæнхæбæл фæццудæй. Куййи хецауæн мæ еу къохæй
е’фцæкъуатæбæл æрхуæстæн, иннемæй ба — хæлафи рон-
бастбæл фæстегæй. И минкъий лæги мæ къохтæбæл уæлæ-
мæ исистон æма си куййæй мæхе гъæуай кæнун райдæдтон.
Куй мæмæ ку æрбатомар кæнидæ, уæд имæ æ хецауи фæй-
йаразинæ. Еу уæхæни куййи æ хецауæй горенмæ нил-
хъивтон æма ин загътон:
— Цалинмæ дæ куй ниббæттай, уæдмæ дæ нæбал исуад-
здзæнæн, — зæгъгæ.
Еци рæстæг нæ рази дууæ машийни æрбалæудтæй. Сæ
еу милици, иннæ ба — тагъд анхоси. Аци машинттæмæ,
æвæдзи, æрлæууæнмæ хæстæг ка цардæй, уонæй кадæр
телефонæй бадзурдта. Милици машийнæ нæ размæ хъæ-
бæр хæстæг æрбацудæй. Машийни дуари авгæ дæлæмæ
æрлæстæй, æма си кадæр дамбаца радаргæй, дзоруй: «Куй
æхсун æма уæ бунæтти æнцад лæууетæ», — зæгъгæ.
103

Куй æхсуни хабар фегъогæй, куййи хецау уотæ:
— Ма мин фехсетæ мæ куй. Æз милици берæ фæкку-
стон. Дæлболкъонæй пенсимæ рацудтæн, — æма син æ
муггаг дæр загъта.
Тагъд анхоси машийнæй ци дохтуртæ рахизтæй, етæ
ба мæ хинцфæрститæ кодтонцæ — ци рауæн дæбæл фæх-
хуæстæй? Кæмити ди ресуй? Дæ тæвдæй, дан, дæ ристи-
тæ нæ лæдæрис удта, кæд и куй агъуд æй,— зæгъгæ, æма
мæ сæ хæццæ бадун кодтонцæ. Сæ хæццæ бадун ку нæ
бакумдтон, уæд куййи хецау æд куй æма и дууæ маший-
ни дæр рандæ ’нцæ. Мæ раз адæнæй райдзаг æй. Бере-
тæн сæ къохти лæдзгутæ æма бæласи къалеутæ адтæй.
Се ’хсæн мæ зонгитæ дæр разиндтæй. Сæ еу мин уотæ
загъта:
— Уалæ Универмаги рази лæгти къуари зартæмæ игъу-
стан. Уалинмæ кадæр ниффæдес кодта: «Далæ, дан, про-
спекти кæрон цирк — еу лæг, дан, куййи хæццæ хилæ
кæнуй», — зæгъгæ. Мах дæр бæласи къалеутæ лæдзгутæн
расастан æма «цирк»-мæ кæсунмæ æрцудан. Уой ку зуд-
тайнæ, ду дæ, зæгъгæ, уæд дæ уотæ уагътон?.
Дуггаг бон рæфтад кæнунмæ нæхе Феликси хæццæ
проспектбæл фæццæйцудан. Еу æнæзонгæ лæхъуæн е
’мбæлтти фæууагъта. Мах размæ æрбацудæй æма мæ уотæ
бафарста:
— Æдосæ ами куййи хæццæ ду нæ хилæ кодтай?
Цалинмæ гъуди кодтон, ци ин зæгъон, уобæл, уæдмæ
ин Феликс уотæ:
— Æхуæдæг адтæй. Байзудтайтæ.
Æнæзонгæ лæхъуæн 6а е ’мбæлттæмæ дзоруй:
— Нæ уин загътон — и устур куй ибæл нæ фæххуæстæй,
цъæррæмухст дæр нæ фæцæй, уинетæ ’й.
Раст зæгъгæй, æмдзæрæни куййи хæццæ «фембæлди»
фæсте мæхе ку æхснадтон, уæд бафеппайдтон — мæ кæ-
стюми кæрон дæндагæй æскъуд, сунтæбæл æнсурæй хаф-
ти фæд, реубæл ба куййи къахи дзæмбути фæдтæ.
104

Аци хабарбæл еу дууæ къуæрей ку рацудæй, уæд мæ
нæ хæстæгутæй еу лæг бафарста:
— Æцæгæйдæр куййи хæццæ хæснæбæл фæххилæ дæ?
Æз ин загътон:
— Циуавæр хæснæбæл, — æма ин радзурдтон, хабар
æцæгæй куд адтæй, уой. Нæ хæстæг ба мин уотæ:
— Мадта æз ба æндæрхузи фегъустон. Цума, дан, хæс-
нæ ракодтай, еци устур куй дин ке неци ракæндзæй, уо-
бæл.
И куййи дæбæл æ хецау ку рансиста, уæд, дан, и
куййи нихмæ дæхуæдæг турæй-турмæ бацудтæ æма
уæхе кæрæдзебæл ниццавтайтæ. Ку, дан, фæгъгъæбе-
сæй айтæ, уæд ин ду кæсгон къах ракодтай æма и куй
уотемæй дæ буни фæцæй. Уой адæбæл æй, дæ бунæй
нæбал исуагътай æма ресторан «Нар»-и финги бадт ра-
мулдтай.
Кадæр, дан, дæмæ анхосмæ дæр бацудæй, фал, дан, ке
хæццæ рахæснæ кодтай, е æй нæ бауагъта — бауадзетæ
сæ, маке, дан, сæ хъор кæнæд.
Мæхе хабар ескæмæй фегъосгæй, уотæ рагъуди кодтон:
— Нæ адæн ести хабарбæл къæхтæ æма къохтæ бафта-
унцæ, фал ма базуртæ дæр, уой ба нæ зудтон.
ФИДГУНТÆ ÆВИ ФЫДДЖЫНТÆ?
Еу сæумæ мæмæ Маирбег телефонæй æрбадзурдта æма
мин уотæ:
— Туркæй мæмæ иуазæг ес, æма дин кæд рæстæг ес,
уæд ин Дигори ком ку фæууинун кæнисæ. Транспорттæй
дæр æма фæндаггагæй дæр рæвдзæ ан.
Æз Маирбеги комкоммæ бафарстон:
— Де ’уазæг кæд ниуазунмæ цæуй, уæд ин ами дæр ба-
ниуазун кæндзинан. Уотæ идардмæ нæ, еци лæгъуз нæд-
тæбæл, цæмæ цæун кæнис?
105

— Нæхъ! Ме ’уазæг карз ниуæзтæбæл æхцул нæ ’й.
Рацо ардæмæ. Базонгæ уотæ æма дæхуæдæг дæр æ хæццæ
радзубандитæ кæнæ.
Иуазæги ку фæййидтон, уæд мин æхуæдæг уотæ:
— Фæууинун мæ фæндуй нæ фиддæлти бæстæ. Турк
тæвдæ бæстæ æй. Бæлæстæ си æстæн æнцæ. Сатæг рау-
æн æма дон кæми уа, уæхæн рауæнмæ мæ хъæбæр фæн-
дуй.
Иуазæги фæндонмæ гæсгæ, Дигоргоммæ рараст ан.
Фæндагбæл ин æ дзубандитæй базудтон: не ’уазæг туркаг
ирон æй, æ бийнойнаг ба — Иристонæй. Ардæмæ æрбацæ-
уни агъонмæ æй æ бийнойнаг цуппар мæйей дæргъци иро-
нау дзорунбæл ахур кодта. Æ ахурæн (уосæн) мæйæ 600
доллæри фиста. Раст зæгъгæй, иронау дзæбæх дзурдта не
’уазæг. Зудта цалдæр æмбесонди дæр.
Къуссубæл ку баевгъудан, уæд иуазæгæн, туриститæ
«Жемчужинæ» ци лæхцорæн хонунцæ, уой кой ку ракод-
тон, уæд мин иуазæг ба уотæ:
— Аци дессаги рæсугъд æрдзи медæгæ ма уæхæн лæх-
цорæн дæр кæд ес, уæд æй, æнæмæнгæ, фæууинун гъæуй.
Бунæттон адæни рафæрсгæй, базудтон, лæхцорæнмæ
над ихæлд æй æма имæ машийнæ нæ цæуй. Иуазæгæн ку
загътон, лæхцорæнмæ машийни фæндаг ихæлд æй, фе-
стæгæй ба имæ хæрдмæ зин цæуæн æй, зæгъгæ, уæд мин
е ба уотæ:
— Фестæгæй цæунæй мин æппундæр ма тæрегъæд
кæнæ. Америкаг æфсæддон бази службæ кодтон. Алли
сæумæ дæр цуппар километри догъ кодтон æма къахæй
федар дæн. Гъæйдæ, цæуæн лæхцорæнмæ.
Нæ туркаг ирон æцæгæйдæр къахæй федар разинд-
тæй. Уайтагъддæр и дессаги рæсугъд лæхцорæни рази
балæудтан. Иуазæг фæйнердæмитæ ку ракастæй æма бæ-
лæстæй æхгæд цъетегун хуæнхтæ ку фæууидта, уæд уотæ
бакодта:
106

— Эхх! Тæходуй ами еу къуæре хæцъелæ хæдзари ба-
цæрæ.
Æз балæдæрдтæн, мах палаткæ ке хонæн, уой хæцъелæ
хæдзарæ ке исхудта, уой.
Æ хузесæнæй ба æрдзи рæсугъд æма федауцæ бунæтти
хузтæ иста. Ку ин загътон, дон рæсог æй æма ниуазунмæ
дæр ке бæззуй, уой, уæд мæмæ æ хузесæн февардта. Цух-
цурæгмæ хæстæг бацудæй æма ин æ кæронæй, листæг
тæдзунæгмæ æ гъæлæс бадаргæй, дон ниуазта. Еци рæ-
стæг ин æз æ хузæ исистон. Ку мæ базудта, æ хузæ ин ке
исистон, уой, уæд мин уотæ:
— Раст нæ бакодтай. Нур и хузтæ мæхецæн кæнгæ уод-
зæнæнцæ. Мæ кусти мин сæ искодтайуонцæ, фал сæмæ
нур ба пленкæ радтун нæбал æнгъезуй, мæ хузæ мин дон
ниуазгæй ке исистай, уомæ гæсгæ.
Æз ба ин уотæ:
— Еци хузæ иннетæй хуæздæр уодзæй. Рæсог цъете до-
нæй дæ фиддæлти бæсти де ’донуг ке сæттис, уомæ гæсгæ.
— Бæргæ уотæ ’й. Дæ хæццæ арази дæн, фал мæ мæ
косгутæ, гъоги хузæн, дон ниуазгæ ку фæууинонцæ, уæд
мæбæл ходдзæнæнцæ. Хецау гъæуама алкæми дæр æхе
ездон дара. Мах царди фæткитæ уотæ æнцæ.
Иуазæг царди фæткити кой ку искодта, уæд æй хинц-
фæрститæ ракодтон æма ин æ дзубандитæй базудтон:
— Кавказæй турки ци адæнихæттитæ цæруй, уони еугу-
рей дæр черкестæ хонунцæ;
— Еугурæй дæр берæ уарзунцæ æма æрхун кæнунцæ сæ
фиддæлти бæстæбæл;
— Кæд син сæ муггæгтæ туркаг муггæгтæбæл баййив-
тонцæ, уæддæр ма сæ гъуди кæнунцæ;
— Ирон æма си дигоронау дæр кадæртæ зонуй.
Фæстагмæ иуазæги уотæ бафарстон:
— Туркаг ирон кенæ дигорон киндзæхсæвæр иннæ адæ-
нихæттити киндзæхсæвæрæй естæмæй хецæн кæнуй?
Цæмæ гæсгæ ’й базонун æнгъезуй?
107

— Æ фингарæзтмæ гæсгæ. Мах киндзæхсæвæрти фин-
гæбæл фæууй — къеретæ, бæгæни, фидгунтæ æма фыд-
джынтæ.
Фидгунтæ æма фыдджынти фингæбæл æрæвард хе-
цæнтæй ку загъта, уæд ин æз балæдæрун кæнунмæ гъав-
тон — æхцинæн æ гахæ фидæй ку уа, уæд дигоронау фид-
гун хуннуй, иронау ба — фыдджын.
Иуазæги зæрдæмæ мæ уайдзæф нæ бацудæй æма мин
уотæ:
— Раст нæ дæ. Ирон æмбесонд зонис? Еу лæг, дан,
тугъди адтæй, иннæ ба ин æ хабæрттæ дзурдта. Зонетæ
уой, æма фыдджынтæн сæ медæгæ ци фид фæууй, е тех-
никон мадзалæй къуæхтæгонд фæууй (мясорубкæй —
ред.), фидгунтæн ба — фæрæти комæй хуаст.
ФАЗÆНТТÆ
Æфсади служби рæстæги мин æфсæддон дæснийæдти
скъолай ахургæнгæ рауадæй Гæдзаути дууæ фазон æнсу-
вæрей хæццæ. Фазæнттæ алцæмæй дæр хъæбæр æнгæс
адтæнцæ. Уалдайдæр ба ма, къахæй сæрмæ, æмхузон æф-
сæддон дарæстæ ку искодтонцæ, уæд. Анзи æрдæги бæр-
цæ ахур кодтан æфсæддон скъолай. Нæ ахургæнæг, цæ-
мæй фазæнтти хæлхъой ма кодтайдæ, уой туххæй син
сæрмагонд номертæ æма бунæттæ равардта. 1-аг си ке ис-
худта, уомæн пъарти рæнгъитæй галеуæрдæги бунат исаг-
каг кодта, 2-агæн ба — рахесæрдæги. Нæ ахури рæстæгæй
ма еу мæйæ ку байзадæй, уæд нæ ахургæнæг, сæумæ фиц-
цаг уроки фазæнттæмæ æ тумбул къохæй бавзиста æма
син уотæ: «Я вам покажу! Меня еще никто и никогда не
обдурил и, думаю, не обдурит», — зæгъгæ, æма размæ —
фæйнæгмæ ракодта 1-аг фазони. Гæдзауи фурт хæдзарæ-
мæ ихæслæвæрд дзæбæх ку радзурдта, уæд ин фондз нив-
вардта æма ’й æхе рази, хецæн пъартæбæл, исбадун кодта.
108

Загъта ин, абонæй фæстæмæ ами баддзæнæ, зæгъгæ. Уой
фæсте ахургæнæг 2-аг фазони дæр размæ ракодта. Дуггаг
фазон æ хæдзарæмæ куст нæ бацæттæ кодта æма ин дууæ
ниввардта.
Удта ахургæнæг баевдалдæй æма ма журнали æ нихмæ
ци ревæд кълеткитæ адтæй, уони дæр дууитæй байдзаг
кодта. Уой фæсте ахургæнæг æ сæр бæрзонд исæргъувта
æма нин зæгъта:
— Хорошо, что я этих братьев-аферистов вовремя рас-
кусил.
Еци бонæй фæстæмæ ма нин ахурæй ци рæстæг байза-
дæй, уоми нæ ахургæнæг алли урокки дæр 2-аг фазони
фæрсидæ. 1-аг ба имæ, ахургæнæги цорæй, æнæмæтæй,
игъосидæ.
Æфсæддон скъола каст ку фæцан, уæд ахургæнæг æхе-
цæй бозæй байзадæй. Загъта нин, фазæнтти пълан фе-
халдтон. Хуарз си ка ахур кодта, е инней бæсти дзуапп
нæбал лæвардта. Дуггаг ба мæ фæрци ахурбæл фæццæф-
стæй.
Фазæнттæ дæр сæхецæй бозæй байзадæнцæ. Еуемæй ху-
арз бæрæггæнæнти хæццæ каст фæцæнцæ æфсæддон скъо-
ла. Иннемæй ба сæ кæнон кæнун нæ ниууагътонцæ — ахур-
гæнæги куд сайдтонцæ, уотæ ’й ахури кæронмæ дæр
фæссайдтонцæ. Гъудтаг куд рабæрæг æй, уотемæй, ахур-
гæнæг 1-аг фазони æ рази пъартæбæл ку исбадун кодта,
уæд си берæ нæ фæббадтæй. Дуггаг урокки си е ’нсувæри
исбадун кодта, æхуæдæгка ин æ бæсти, раздæр куд, уотæ
дзуапп лæвардта урокти.
ÆНÆНГЪÆЛÆГИ ХУНÆ
Не ’мгосæг Валентинæ æ хæццæ кустмæ арæх æ мин-
къий биццеу Борикки æрбахонидæ. Борик берæ уарзта, еске
æй, æ дæлуагистæбæл хуæцгæй, хæрдмæ ку гæлстайдæ, уой.
109

Уотæ æхцæуæн ин уидæ æма ходæгæй бакъуæцæл уидæ.
Æхе уæлæмæ гæлдзунæй ба не ’фсастæй. Нæ кафедри ко-
сæг нæлгоймæгтæ урокти æхсæн — уолæфти рæстæг, кезу-
гай, Борикки уæлæмæ æсхустан. Уроктæмæ цæугæй æй
ку фæууадзианæ, уæд æй æ мадæ кæунæй туххæй басабур
кæнидæ. Уæд еу бон, урокки фæсте Цæрай хæццæ бацу-
дан кафедрæмæ. Борик мæ ку рауидта, уæд æ бунатæй
рагæпп кодта æма мæмæ дзоруй, истæхун мæ кæнæ, зæгъ-
гæ. Æз Цæрайæн сосæггити балæдæрун кодтон — стъоли
сæрти имæ биццеуи æхссæнæн æма ’й цæмæй æрахæсса.
Мæхе ба рамæстгунхуз кодтон æма Бориккæн, гъæрæй,
уотæ зæгъун:
— Нæ бон ди ку нæбал æй! Нуртæкки дæ къæразæй æн-
дæмæ æхсун æма дæ кумæ фæндуй, уордæмæ тæхæ, —
зæгъгæ.
Мæхуæдæг ин мæ еу къохæй æ реубæл æрхуæстæн,
иннемæй ба — æ сидзæгбæл æма æй, æ мадæ ци стъолæ-
бæл бадтæй, уой сæрти къæразæ æрдæмæ — Цæрамæ фех-
стон. Мадæ æ биццеуи æ сæрти тæхгæ ку фæууидта, уæд
æ ручкæ фæггæлста æма нигъгъæр кодта: «Ой, мамоч-
кæ!», — зæгъгæ.
Цæра Борикки райахæста. Борик ба æваст æ ходун фæ-
ууагъта æма Цæрай гъæбесæй æхе æ мадæмæ ратудта.
Уоййадæбæл нæ еци бон биццеу нæбал бахъор кодта.
Еу дууæ боней фæсте, Валентинæ кустмæ ку æрбацу-
дæй, уæд загъта:
— Мæ хецау Æхсар дæ де ’мбæлтти хæццæ нæхемæ хо-
нуй.
— Цæмæ нæ хонуй? Ци уæмæ уодзæй?
— Борик æхе уæлæмæ гæлдзун ке нæбал кæнуй, уомæ
гæсгæ уæ хинцгæ кæнуй. Æхсар кусти фæсте фæлладæй
кенæ цумдгунæй æхе диванбæл ку æруадзидæ, уæд æй
Борик батухсун кæнидæ, уæлæмæ, дан, мæ исгæлдзæ,
зæгъгæ. Гъе, уомæ гæсгæ Æхсар Борикки арæх синхонтæ-
110

мæ дæр рарветидæ, цæмæй æй ма тухсун кодтайдæ. Нур
Æхсар гъезæмæрттæй фæййервазтæй. Кусти нæбал дзе-
бæл кæнуй æма æнæзийнадæй хæдзарæмæ æрбацæуй. Бо-
рикки бафунæймæ дæр нæбал бæллуй...
Махæн æхцæуæн адтæй Æхсари нистауæн. Æнгъæл ад-
тан, биццеуи ке фæттæрсун кодтан, е син зин ку уа æма
сæ зæрдæ ку фæххода.
Иуазæгуати сæмæ ку нæ цудан, уæд нин еу бон Вален-
тинæ кустмæ хунæ æрбахаста æма нин уотæ: «Æхсар уотæ
зæгъуй, кæд нæмæ æрбацæудзæнæнцæ, кæдмæ сæ хеззи-
нан? Мæн гъезæмæрттæй ка исуæгъдæ кодта, уонæн мæ
бæсти аци хунæй раарфæ кæнæ».
ХÆЛАУР ÆМА ИНДИС
Кæддæр горæтæй гъæумæ автобуси цудтæн. Автобуси
мæ хуæдфæсте бадтæй, сæ кари ка бацудæй, уæхæн дууæ
силгоймаги. Æрхонкæмæ фæззелæнæй ку рараст ан, уæд
си еу иннемæ, гъæргомау, дзоруй:
— Киабæ, гъæйдæ, еститæ дзоргæ цæуæн. Уотемæй,
дан, рæстæг тагъддæр цæуй. Фæндуй мæ, цæмæй фиццаг
ду райдайай.
— Æма дин ци радзорон, — загъта ин Киабæ.
— Цийфæнди дæр уæд. Æз дæмæ игъоссæнæн. Мæ ку-
ститæ изайунцæ.
Мадта байгъосæ, — зæгъгæ, загъта Киабæ æма райдæд-
та дзорун.
— Еу хæдзари бийнонтæ киндзæ æрхастонцæ. Цалдæр
боней фæсте хæдзари бийнонтæ сæ куститæ кæнунмæ ку
рандæ ’нцæ, уæд хæлаур æма индис хебæраги кæрæдзе-
бæл исæмбалдæнцæ. Кæрæдземæн бонхуарз ку загътонцæ
æма кæрæдзей се ’нæнездзийнадæбæл ку рафæрститæ
кодтонцæ, уæд хæлаур индисæн уотæ загъуй:
111

— Кæдæй хæдзари нæуæг киндзæ фæззиндтæй, уæдæй
ардæмæ мæ цард хиццаг нæбал æй. Æхсæвæбонмæ ци
биндзахæссæн тунтæ бауафун, уони мин сæумæ цъилинæй
расæрфуй. Цийфæнди къуми дæр мин мæ тунтæ раеруй
æма сæ расæрфуй. Нуртæкки дзамани ма уæхæн киндзæ
кæми иссердтонцæ, е дæмæ дессаг нæ кæсуй? Нур ма ци
кæнон? Идарддæр дæр атæ ку уа, уæд мин æндæр ескæ-
мæ цæугæ рауайдзæй.
Индис хæлаурмæ ку байгъуста, уæд ин æхе хабæрттæ
кæнуй.
— Мадта, мæн цард дæр хуæздæр ку нæ ’й. Нæуæг
киндзæ хæдзарæмæ ци бон æрбацудæй, уæдæй ардæмæ
хæдзари бийнонтæ, музикæмæ игъосгæй, сæхе кафунæй
марунцæ. Æз еске къохти ку балæсун, уæд сæ уотæ телун
байдайуй, æма мин усхъитæмæ цæугæ рауайуй. Усхъити
нæма æрсабур ун æма мæ уордæги дæр ратæрунцæ. Уæр-
гути кой ба кæнгæ дæр ма кæнæ. Куддæр къæхти исме-
дæг ун, уотæ сæбæл цума тæллæхнез бафтуйуй — сæ мед-
бунат нæбал фæллæуунцæ. Мæхе ма ци фæккæнон, уой
нæбал зонун. Æма ди корун, кæд ду хуæздæр рауæн ис-
серай, уæд мин фегъосун кæндзæнæ æма дæмæ зиндзæ-
нæн, — зæгъгæ, загъта индис.
Киаби тауæрæхъмæ е ’мбал ку байгъуста, уæд æй уотæ
бафарста:
— Киабæ, игъосис мæмæ? Лæмбунæг дæмæ байгъустон
æма дин ци зæгъунмæ гъавун, уой зонис? Дæ дзубанди-
тæй еу гъудтаг мæ зæрдæмæ нæ фæццудæй. Цæмæннæ,
зæгъгæ, мæ ку бафæрсай, уæд дин æй зæгъун. Хæлаур
цæун дæр уафун дæр æма хуæрун дæр зонуй æма черт с
ним! Дигоронау лæги хузæн, дзорун дæр зонæд. Фал ин-
дис ба хæлаури хæццæ куд дзурдта, кутемæй? Æз цъигъ-
ин нæбал дæн. Дæ зæрдæ дæр мæбæл ходæд, ами дæ хæц-
цæ арази нæ дæн.
112

РАЗОРУЖИТЬ СТАРИКА!
Гъæргинти Гæбула цардæй Къæмунти гъæуи. Гæбула
кадгин лæг адтæй, архайдта æртæ тугъдеми — фиццаг дуй-
неон, Финляндий æма дуггаг дуйнеон тугъдтити. Берæ
хуæрзеугутæ имæ адтæй. Сауæнгæ ма имæ паддзах Никъ-
алай П-ги къохæй лæвард кадгин лæвар дæр адтæй.
Гæбула ку рамардæй, уæд æй кири нæхемæ рагон да-
рæсти байвардтонцæ. Тугъдон лæг ке адтæй, уомæ гæсгæ
ба ма ин æ хæццæ тохæндзаумæуттæ — хъæма, дамбаца
æма æхсаргард дæр ниввардтонцæ.
Зиани бони адæн ратæфирфæс кæниуонцæ, удта сæ
къохтæ зианбæл байвæриуонцæ. Зианбæл къох байвæрун-
мæ Гасинтæй еу лæг бацудæй. Гасини фурт, Гæбулай кири
æд тохæндзаумæуттæ ку фæууидта, уæд æхе гъæуи хе-
стæртæмæ разилдта æма син гъæрæй уотæ: «Уордæмæ
дæр рохсаггаги тугъдмæ æрвететæ? Немедленно разору-
жить старика! Нæ мæрдтæ ма нæ гъæугæ кæнунцæ», —
зæгъгæ.
Æрцæуæг адæн, уæхæн дзубандитæ фегъосгæй, фиц-
цаг цавддортау ниссабур æнцæ, фал минкъий фæстæдæр
ба — æргом ходун райдæдтонцæ. Æвæдзи, ауæхæн ха-
бæрттæмæ гæсгæ, нæ фиддæлтæй байзадæй æмбесонд, —
мард, дан, æнæ ходгæй æвæрд нæ цæуй, зæгъгæ.
ТИГЪАНИ ЛАСÆГ
Тигъан Гæлиати гъæуи цардæй. Хуаси куст гæнгæй æй
ласгутæ цæйбæрцæ гъудæй, уомæй фулдæр искæнидæ.
Фулдæр искæнунмæ æ фадуæттæ амудтонцæ, удта зудта,
æ уæлдай хуасæ ин, æнæмæнгæ, еске ке балхæндзæнæй,
уой. Берæ хæттити æ уæлдай хуаси ласгутæ сæхемæ дæр
не ’рласидæ, уотемæй сæ игуæрдæнæй рауæйæ кæнидæ.
Еу уæхæни бабæй, Тигъан цалдæр ласæги кæмæндæр
8 Тамати Т.
113

рауæйæ кодта. Ласгутæ балхæнæг æ хуастæ галтæбæл сæ-
хемæ ласун ку райдæдта, уæд Тигъанмæ игуæрдæнмæ
фæдздзурдта æма ин уотæ зæгъуй:
— Мæнæ кæсай (амонуй ласæгмæ), дæ ласæги æмбес ци
устур дорбæл цурхт æй, æма мин æй æндæр ласæгбæл
баййевæ.
Тигъан устур дорбæл цурхт ласæгбæл бадес кодта, уæд-
та ин уотæ зæгъуй:
— Мæнæ ци дессаг уинун. Дорбæл хуасæ ку цурхтон,
уæд хъæбæр минкъий адтæй, фал, æвæдзи, хуаси буни
гъари ниннæрстæй!
РÆФТОН ДУГЪД
Берди Езайæн доцгæ гъог рауæйæ кодта. Еу цалдæр
боней фæсте ба Еза Бердийæн гъаст кæнуй. Дæ гъогæн ци
аргъ курдтай, уой дин ку равардтон. Нур, куд рабæрæг
æй, уотемæй дин уойбæрцæ æхцатæ дзæгъæли равардтон.
Дæ гъог сæумæ дæр æма изæрæй дæр æхсир хъæбæр мин-
къий кæнуй. Æма дæмæ аци хабар куд кæсуй. Цæмæ мæ
басайдтай?
Берди гъудити ранигъулдæй, удта Езайæн уотæ:
— Дæ рунтæ дин бахуæрон, Еза. Сайгæ дæ нæ бакод-
тон. Фонс фонс æй, закъæнттæ финст син нæййес, хеваст
æнцæ æма ма ’й рæфти дæр ку бавзарисæ доцун!
ИНСТРУКЦИ
Еу изæр Берди æ биццеу Авданмæ дзоруй:
— Нæ куй æгас бон дæр баст адтæй æма ’й ку исуæгъдæ
кæнисæ.
Авдан еци рæстæг биццеути хæццæ гъазунмæ цудæй,
æма ’й уотæ хъæбæр нæ евдалдæй. Фæндæ æй адтæй, цæ-
114

мæй куййи Берди æхуæдæг исуæгъдæ кодтайдæ, е, æма
имæ фæстæмæ дзоруй: «Рæхиси цæг куййи хъури бæт-
тæнæй куд æфтаугæ æй, уой нæ зонун, фæммииронх
æй», — зæгъгæ.
Берди ба ин уотæ:
— Æ инструкци дæллаг авари æй. Лæмбунæг æй бакæ-
сæ, исон дæр дæ багъæудзæнæй!
АГКАГ ДЗУАПП
Дзинагъай гъæуи лæгтæ нихæси бадтæнцæ. Зæронд
Берди син тауæрæхъ дзурдта. Уалинмæ имæ и лæгтæй еу
дзоруй:
— Берди, дæ дзурд ма феронх кæнæ. Ду алцидæр зонис
æма мин зæгъай, нæ цъететæ кæд ниттайдзæнцæ, уой?
Берди арф ниууолæфтæй. Цъететæмæ искастæй æма
загъта:
— Еуæй-еу хатт мин æдули фарстайæн хъæбæр зин фæ-
ууй раст дзуапп раттун!
АРФÆ
Гæбули сæумæ æ фонс ку багъуд кодта, уæд гъар арахъ
баниуазун æ зæрди æрæфтудæй. Æгъдаугин лæг еунæгæй
хæдзари арахъ ке нæ фæнниуазуй, уой Гæбули дæр зудта,
æма, уомæ гæсгæ Сабети бабæрæг кодта. Сабетæмæ бацæ-
уæни ибæл хæдзари хецау Аврам исæмбалдæй. Кæрæдзе-
мæн сæумæ хуарз ку загътонцæ, уæд Гæбули Аврами уотæ
бафарста:
— Уе ’фсийнæ хæдзари æй?
Аврам балæдæрдтæй, иуазæги еу арахъ баниуазун ке
фæндуй, уой, фал ма ’й уæддæр, барæй, бафарста:
— Не ’фсийнæ ба дæ сæумæ раги цæмæн багъудæй?
115

Гæбулий зæрди адтæй æфсийни зæрдæ балхæнун æма
Аврамæн уотæ загъта:
— Арфæ ин ракæнон.
— Æма нæбæл циуавæр хуарздзийнадæ æрцудæй? Æз
ку нецима фегъустон.
Гæбулий цæмæй æфсийнæ дæр фегъустайдæ, уомæ гæс-
гæ Аврамæн гъæрæй загъта:
— Адæни цæстæ уинагæ æй. Еумæ цанæбæрæг цæретæ
æма, неци уогæй ди цæхæн лæг рауайун кодта!
Е ДÆР МÆХЕ ÆЙ
Фæззигон сатæг изæр мæ синхон Тотур тургъи къела-
бæл бадтæй. Къелабæл бадгæй, æ буни алкæддæр базгонд
уидæ. Тотури еунæгæй бадгæ ку фæууидтон, уæд æ размæ
бацудтæн. Мæ сæрæй спортивон цъинда ходæ исистон
æма ибæл исбадтæн. Тотур мæмæ æрбакастæй, байдзул-
дæй удта мин уотæ:
— Зундгин лæг ку дæ æма е куд æй? Дæ сæрæй гъар
ходæ исистай æма ’й дæ сидзи буни ниввардтай.
Æз Тотурæй хестæри хатир ракурдтон æма ин загъ-
тон:
— Нерæнгæ ма мæ сæр сидзæй берæ гъунгундæр æй
æма ин неци уодзæнæй. Удта мæ сидзæ дæр мæхе æй.
Тотур бахудтæй, æ къохтæ хæрдмæ исиста æма мин
загъта:
— Мæ уайдзæф фæстæмæ есун.
МЕРСЕДЕС
Нæуæг анзи Амури хæццæ нæ фидинсувæр Бесоли
бийнонти рабæрæг кодтан. Кæрæдземæн Нæуæг анзи ар-
фитæ ку ракодтан, уæд фингæбæл æрбадтан. Бесоли ку
116

бафарстан, нæуæг хабарæй циййес, зæгъгæ, уæд нин
радзурдта:
— Мæ кæстæртæ мин Нæуæг анзи лæвар кæнунцæ.
Пенсимæ, дан, рацудтæ, æма берæ æнзти ци биндзинла-
сæн машийнæбæл фæккустай, уой ниууадзæ. Æ бæсти ба,
дин, хæдзари куститæ кæнунмæ, цæхæн машийнæ дæ
гъæуй, уæхæн балхæндзинан.
Æз сæ хæццæ исарази дæн. Загътон син, УАЗ-ик мин
балхæнетæ. Биццеутæ УАЗ-ик уæййаг дæр раирдтонцæ,
фал мин æй нæ синхи лæгтæ æлхæнун нæ бауагътонцæ.
Загътонцæ мин, УАЗ-иккæй ци кæнис, е дæр уæзласæн
машийни хузæн ку æй. Еугæрдæр дин æлхæнунцæ, уæд
син зæгъæ æма дин «Нивæ» балхæнæнтæ. Бæргæ син
дзурдтон, УАЗ-ик мæнæн биндзинласæн машийнæбæл
бадти фæсте тъайлаг æй. Колхозтæ æма совхозти хецæут-
ти дæр уæхæн машинтти ку ластонцæ. Еузагъдæй мæ, нæ
синхи лæгтæ исарази кодтонцæ «Нивæ» балхæнунмæ.
«Ниви» хабар нæ астæугкаг биццеу Валериккæн загътон
æма, цума, уæййаг дæр иссердта.
Еци рæстæг хæдзарæмæ телефонæй кадæр æрбадзурд-
та. Телефон исиста Валерик. Еу минкъий ку радзубанди-
тæ кодта, уæд и телефон «гъæрдзоруни» уагбæл исæвард-
та æма нæмæ дзоруй:
— Нæхе Феликси хæццæ дзорун æма имæ сумах дæр
байгъосетæ.
Еци рæстæг Феликс Валерикки бафарста:
— Ци УАЗ-икки кой кодтайтæ, уой райстайтæ?
Бесол Валерикмæ нидæн гъæлæси уагæй дзоруй —
нæхъ, зæгъгæ, ин зæгъæ, удта цæмæннæ, уой дæр ин ба-
лæдæрун кæнæ. Валерик Феликсæн УАЗ-икки хабар ку
балæдæрун кодта, уæд ин Феликс ба уотæ:
— Байгъосæ мæмæ лæмбунæг. Куддæр телефони хæтæл
ниввæрай, уотæ фæццо æма нæ фидæн «Нивæ» балхæнæ,
цалинмæ синхбæсти ардудæй Мерседес нæма æрагурдта,
уæдмæ!
117

ХУАСИЙНÆ
Хуадонти Æхсар ма скъолай ку ахур кодта, уæд сæрди-
гон каникулти рæстæг махмæ — хонхи адтæй. Куд хеон,
уотæ хæдзари кустити дæр архайдта. Еу бон ба согдзау
гъæдæмæ фæццудан. Æхсар, æнæргъудити, æ къах фæ-
рæтæй фæллух кодта. Азийхан бæттæнæй Æхсари уæра-
гисæр балваста, мæн ба, гъæдгинбæл ци кæрдæг февæрун-
цæ, уомæ фервиста. Еци кæрдæг хæстæг задæй æма ’й
уайтагъд æрдавтон. Азийхан и кæрдæги цалдæр дондуб-
бур сифи къахи лухбæл ниввардта, æма сæ къохмæрзæн-
тæй бабаста. Цæмæй цæугæ-цæун къахи лухæй тог ма цу-
дайæ, уомæ гæсгæ Æхсар фæстæмæ, гъæумæ, хæрæгбæл
бадгæ æрбацудæй.
Гъæуи биццеутæ Æхсари ку бафарстонцæ, дæ къах,
дан, хъæбæр ресуй, зæгъгæ, уæд син е 6а уотæ:
— Аци ристбæл бухсун, фал мин æй Чиколай сæйгæдо-
ни ку бампъозонцæ, уой фæсте ба ин æ худтитæ ку иха-
лонцæ, ресгæ ба уæд кæндзæнæй.
Дуггаг бон Æхсармæ Донифарсæй дохтур иссудæй,
цæмæй ин æ гъæдгин багъуд кæна. Дохтур гъæдгини
баст ку райхалдта æма ку фæййидта, и лух ке ниццæф-
стæй, уой, уæд деси бафтудæй. Æ хуастæ раеуварс код-
та. Кæрдæги сифтæ ракурдта, гъæдгинбæл сæ ниввард-
та æма ’й бинтæй бабаста. Къахи лух цалдæр бонемæ
радзæбæх æй.
Сæхемæ цæуни размæ Æхсар еци кæрдæги сифтæй
дууæ хурдзини байдзаг кодта. Ку æй бафарстан, уой бæр-
цæ кæрдæгутæй ци кæнис, зæгъгæ, уæд нин уотæ:
— Чиколай сæйгæдонæн сæ балæвар кæндзæнæн. Уад-
зæ, е ба сæйгити гъæдгинтæ æма лухтæ, æнæ æмпъозгæй,
дзæбæх кæнонцæ.
Æвæдзи Æхсарæн минкъиййæй дæр æ тоги адтæй еске
рист лæдæрун æма, багъæуаги, ескæмæн байанхос кæнуни
ацъагъуæ.
118

ГРЕЛКÆ
Дзинагъай Уæллагкомæй еу лæг иуазæгуати адтæй.
Фусунтæ æма иуазæг бонигон кæрæдзебæл фæццийни-
тæ кодтонцæ. Изæрæй, ниххуссуни размæ ба ма фæйнæ
арахъи дæр баниуазтонцæ. Иуазæги зæрди ма арахъ ба-
ниуазун адтæй, æма сосæггити грелки дзаг арахъ æ ни-
вæрзæн ниввардта. Фусунтæй уати æ хæццæ ци биццеу
хуссунмæ гъавта, е æй фæййидта æма æй уотæ бафар-
ста:
— Грелкæй ба ци кæнис?
Иуазæг ба ин уотæ:
— Æхсæвæ мæ ком сор фæккæнуй, æма мин зин фæууй,
гъар хуссæнæй дон баниуазунмæ раистун.
Ниххуссуни размæ иуазæг æхе гъудий дзæхæрамæ ку
рахизтæй, уæд ин и биццеу æ грелки арахъ донæй бай-
йивта.
Æхсæвæ, еу афони, иуазæг и арахъæй ку исхуппитæ
кодта, уæд æй æхгæнгæ дæр нæбал никкодта, уотемæй æй
стъолæмæ багæлста. Игон сæр грелки дон стъолæй иуазæ-
гæн æхе цулухъмæ фæккалдæй.
Сæумæ иуазæг ку раистадæй æма æ къах донæйдзаг
цулухъи ку рацавта, уæд и грелкæ райста æма ’й гъæрго-
мау ралгъиста: «Мæ тæрегъæдæй, дæлзæнхæ фæууо», —
зæгъгæ, æма æй фæсдуармæ фехста.
ЦÆЛХДОР
Цæрай бæзæрхуг лæг адтæй. Асæй ба дууæ метремæй
бæрзонддæр. Мадта æрдзон тухæй дæр æнæхай на ’дтæй.
Цæрай уотæ зæронд нæма адтæй, уотемæй цæститæй нæ-
бал уидта — бахъæрæу æй. Хæдзари дæр æма тургъи дæр,
тергадигай, лæдзæги хæццæ цæуидæ. Дони хулуй кæнун-
мæ ба æй пусойни размæ хонун гъудæй. Аци гъудтаг
119

фенцондæр кæнунмæ ин хæдзарæй пусойнæмæ бæттæн
райвазтонцæ, цæмæй æй хонун мабал гъæуа. Цæрай бæт-
тæнбæл хуæцгæй, æнæ хонæг æма æнæ лæдзæгæй æхуæ-
дæг цæун райдæдта пусойнæмæ.
Уæд ин еу бон синхи лæгтæ æ надбæл къæлæтгун къела
ниввардтонцæ. Къелабæл ба еу минкъий лæги исбадун
кодтонцæ. Уотемæй синхи лæгтæ исбæрæг кæнунмæ гъав-
тонцæ, Цæраймæ ма хъаурæ ес æви нæбал, уой.
Цæрай пусойнæмæ цæугæй къелабæл ку исбуцæу æй,
уæд æй æд лæг æ еу къохæй исиста æма ’й раеуварс кодта.
Пусойнæй тургъæмæ ку æрбацудæй, уæдта æ фуртæн
уотæ:
— Нæ дзæхæрай кедæр уæззау, къæлæтгун къела лæу-
уй æма ’й æ хецауæн раттетæ.
ФÆДЕСОНТÆ
ХХ-аг æноси 60-аг æнзти Иристонæй берæ адæн цудæй
Астæугкаг Азимæ: ка косунмæ, ка æ климæт æййевунмæ,
ка ба сæудегери куст кæнунмæ.
Душанбей адтæй Донифæрсаг Хъулчити Вовæ дæр.
Вовæ сæрди отпуск райсидæ æма сæхемæ хуасæ кæрдун-
мæ иссæуидæ. Цæугæ ку кæнидæ, уæдта æ берæ æнсувæр-
тæ æма хæстæгутæн уотæ зæгъидæ: «Еу хатт мæ сумахæй
дæр еске бабæрæг кæнæд».
Мæ синхонтæн уотæ ку фæззæгъун, 7 æнсувæри ан,
зæгъгæ, уæд си нæ феруагæс кæнуй. Уотæ мин фæззæгъ-
унцæ, сæ хæццæ нæ федауис, цæмæннæ дæ бабæрæг кæ-
нунцæ, зæгъгæ.
Вовæ фæстæмæ Душанбемæ ку цæуидæ, уæд син алли
хатт дæр уотæ зæгъидæ:
— Æз уæмæ нæбал иссæудзæнæн, цалинмæ мæ бабæрæг
кæнайтæ, уæдмæ.
120

Уотæ рауадæй æма Вови фæндон æнсувæртæ исæнхæст
кодтонцæ, æрмæст, æнæбари. Хуасæ кæрдуни афонæ ку
архъæрттæй, уæд Хъулчити бийнонтæ Душанбейæй теле-
граммæ райстонцæ. Телеграмми финст адтæй: «Вовæ тра-
гически погиб», — зæгъгæ. Хъулчитæ сæ колдуæрттæ бай-
гон кодтонцæ æма гъæубæсти адæни хæццæ хъурмæ
кодтонцæ. Душанбемæ фæдеси, хеуонтæй цуппар лæги
рандæй. Душанбемæ ку нихъхъæрттæнцæ, уæд сæ таксист
адресмæ гæсгæ, Вови хæдзарæмæ баласта. Иуазгутæ тур-
гъи цалдæр лæги фус æвгæрдгæ фæййидтонцæ. Сæргубу-
рæй сæмæ бацудæнцæ æма сæ Вовæбæл бафарстонцæ.
Æнæзонгæ лæгтæ иуазгутæн Вови хæдзарæмæ бацæуæн
байамудтонцæ. Фæдесонтæ куддæр дуари размæ бацу-
дæнцæ, уотæ сæмæ Вовæ æхуæдæг хæдзарæй æндæмæ ра-
цудæй. Æ къохи ниуазæн, æ фæрстæмæ ци дууæ лæги
адтæй, уонæй ба еуемæ графийнæ, иннемæ ба — æртæ
къерей. Вовæ иуазгутæмæ дзоруй: «Æгас нæмæ цотæ, мæ
хъазар æнсувæртæ».
Фæдесонтæ сæ фур десæй еу минутти бæрцæ дзорун-
гъон нæбал адтæнцæ, удта ин сæ еу уотæ: «Нуртæккæ ду
æцæгæйдæр маруйнаг нæ дæ!»
Вовæ ба ин уотæ: «Мæ фæууинд дин ци зин адтæй. Мæ
мард ласун дин æнцондæр адтайдæ. Æгайтима мæ бабæ-
рæг кодтайтæ. Еу къуæре уæ нæбал рауадздзæнæн».
Фæдесонтæ Донифарсмæ телеграммæ равардтонцæ,
Вовæ жив, зæгъгæ. Донифарси телеграммæбæл нæ бауу-
æндтæнцæ æма сæмæ нæуæгæй рарвистонцæ: «Подтвер-
дите, что Вова жив», — зæгъгæ. Донифарси дуггаг хатт ку
райстонцæ телеграммæ, уæд си байруагæс æй. Хъулчитæн
сæ хъурмæ цийнæмæ рахизтæй. Фæдесонтæ Вови хæццæ
Душанбейæй ку иссудæнцæ, удта ма гъæугувд дæр искод-
тонцæ.
121

АХУРМÆ ЛЕДЗÆГ
Уазай дæлбазур игуæрдæнти хуаси куст кæнун æ тæ-
мæни бацудæй. Мах дæр не ’гуæрдæни циргъ цæвгутæй
цъæх кæрдæг рæнгъитæй фæлдахтан. Рæфтæмæ хæстæг
нæмæ кедæр гъæр æрбайгъустæй. Мæ фидæ мæмæ дзо-
руй: «Бакæсай билæй. Арæхъи Хъозитæ хуасæ æнтаунцæ
æма базонæ хабар».
Æз арæхъмæ бауадтæн. Хадзимурзи ласæги сæрбæл
лæугæ фæууидтон æма имæ дзорун: «Ести фæккæсун
уæмæ гъæуй», — зæгъгæ. Хадзимурзæ ба мин уотæ: «Уар-
тæ адагæмæ бауайай. Хамбий ласæгдортæмæ рандæй æма
нæбал зиннуй».
Æз адагæмæ бацудтæн æма си неке фæууидтон. Ласæг-
дортæ ба æрбахастон æма сæ ласæги уæрдæхтæбæл æрæ-
вардтан. Хадзимурзæ ласæгæй ку æрхизтæй, уæд мин
уотæ:
— Ласæги сæрбæл нин Хазбий фæллæууй, фал аци-
бон фиййауи кезу махбæл æй, æма уомæ гæсгæ не ’ссу-
дæй ардæмæ. Аци ласæгæн ба фиццаг Хамбий лæудтæй
æ сæрбæл. Ласæгæн сæр ку кодтан, уæд ин æ къæхти
бун хуасæй идзаг кæнун кодтон, цæмæй ласæги хурфæ-
мæ уарундон ма багъара. Хамбий фиццаг хатт лæудтæй
ласæги сæрбæл. Æнахурæй, ласæги цъопбæл лæугæй,
фæккиудтæй æма ласæг рахъан кодта. Нæ куститæ фæд-
здзæгъæл æнцæ. Нæ хуасæ нæуæгæй цурхгæ рауадæй.
Ласæги сæрбæл мæхуæдæг ислæудтæн, Хамбий ба
мæмæ лæвæрæнтæ лæвардта. Ласæгæн сæр кæнун ку
райдæдтон, уæд Хамбиййæн амудтон, къæхти бун куд
идзаг кæнгæ ’й, уой. Нур уæрдæхтæ æрæвæрæн, зæгъ-
гæ, уотæ ба, цума, Хамбий ласæгдортæ агорунмæ ада-
гæмæ бацудæй æма, дæхуæдæг уинис, биццеу думд—да-
лагъан фæцæй. Мæнæ ибæл фæххуæст уон, уæд ин
фæййинун кæндзæнæн, зæронд лæг ласæги сæрбæл куд
уадзгæ ’й, уой.
122

Уой фæсте куд рабæрæг æй, уотемæй, Хадзимурзæ еци
бон Хамбийбæл нæбал фæххуæст æй. Хамбий горæтмæ
экзаментæ дæдтунмæ ниффардæг æй. Бæрзонд хуæнхтæ
æма бæрзонд «ласæги сæрæй» ке рандæ ’й ахурмæ, æвæд-
зи æй, уомæ гæсгæ нæ Бæрзонди Бадæг, изæдтæ æма ида-
угутæ рæстфæндаг фæккодтонцæ. Нæхе горæт æма Мæ-
скуй ахургæнгæй, дууæ дипломи райста. Хуарз косæг æма
си устур ахургонд (профессор) лæг рауадæй. Æ хуарз ку-
сти туххæй ба имæ ес хъæбæр берæ Уæрæсе æма фæса-
рæнти паддзахæдти хуæрзеугутæ.
ЛÆГУНДÆР
Мæ дууæ зонги Аслан æма Сослан цæбæлдæр усхъæ-
зæй загъд кодтонцæ. Мæхе сæмæ хæстæгдæр ку баластон,
уæд базудтон сæ дзубандий сæр ци адтæй, уой.
Сæ дууемæн дæр сæ сæртæ дзæбæх лæгун адтæнцæ,
фал си кæмæн лæгундæр æй, загъд — замана уобæл иса-
разтонцæ.
Мæнæн ба уотæ загътонцæ: «Аци гъудтаги ду не ’хсæн
тæрхони лæг фæууо, æма исбæрæг кæнæ, ке сæр ни лæ-
гундæр æй, уой».
Æз син аразий дзуапп равардтон. Сæ сæртæмæ син
фæрракæсæ-бакæсæ кодтон, удта син загътон:
— Уæ дууемæн дæр ма гъунтæ, айдагъдæр, уæ гъости
фæсте байзадæй. Мæнмæ гæсгæ, уæ сæртæ æмхузæн лæ-
гун æнцæ æма мæ хæццæ исарази уотæ.
Æма, æцæгæйдæр, уотæ рауадæй, сæ дууæ дæр мæ
хæццæ исарази æнцæ.
Се ’рсабурбæл еу минкъий рæстæг ку рацудæй, уæд
Сослан æ бунатæй фæггæпп кодта æма нин уотæ зæгъуй:
— Æз ничья-бæл арази нæ дæн. Мæн сæр 59-аг размер
æй, Асланæн ба — 62 æма, уомæ гæсгæ, Аслани сæри лæ-
гун цъарæ устурдæр æй!
123

ТУРУСА
Таймураз кæд будури скъолай ахур кодта, уæддæр сæр-
дигон каникултæ ба æ райгурæн гъæу, Къумбулти, æ ба-
бай хæдзари æрветидæ. Хæдзари куститæ дæр зæрдиуа-
гæй кæнидæ. Рæстæг ин ку уидæ, удта сабийти хæццæ
гъазун дæр берæ уарзта. Уарзта ести гъудтаги фескъуæл-
хун дæр. Хузесæнæй хузтæ есун дæр æригонæй райдæдта.
Еу хатт ба сæ устур дууæуæладзугон хæдзари сæрмæ сурх
туруса дæр ниссагъта. Туруса дунгæмæ куд фелауидæ,
уомæ сабийтæ цæмæдесæй кæсиуонцæ. Уæд еу бон ба и
туруса цидæр фæцæй. Гъæуи лæгадæн хуаси куст кæнун-
мæ рандæ ’нцæ. Сабийтæ æма силгоймæгтæ ба нихæси
æрæмбурд æнцæ æма дес кодтонцæ — еци сурх хъумаци
гæппæл ке хъор кодта, æ бунати æй цæмæннæ уагътонцæ.
Силгоймæгти ба хъоргæнæг на ’дтæй æма сæ аллихузон
гъудитæ дзурдтонцæ турусай фёсавди фæдбæл. Фæстаг-
мæ ба син Батий уотæ зæгъуй: «Нæ гъæуи, дан, дууæ
гъæлай ес: сæ еу — туруса ниссадзæг, иннæ ба — æ ра-
гæлдзæг».
Батий хæдзарæмæ ку æрбацудæй, уæд ин æ кизгæ
Зарæ уотæ: «Æмбурди мæ дуггаг гъæлабæл цæмæ бани-
мадтай», — зæгъгæ.
— Ду рагæлстай туруса?
— Гъо! Æз æй рагæлстон. Еугур дæр дес кодтонцæ —
будуйраг, дан, ци бæрзонд ниссагъта туруса. Æз ба мæхе-
цæн загътон, мах — хуæнхæгти бон ба хæдзари сæрмæ
исхезун нæ ’й, — зæгъгæ, æма ’й рагæлстон.
— Куд имæ исхизтæ? Уордæгæй хæмпæлтæмæ ку раха-
удтайсæ, уæд ма дæ ка иссердтайдæ?
— Мегъæ бони асийнæбæл, сосæгкити, уæлиндзæмæ ис-
хизтæн æма туруса хæмпæлтæмæ рагæлстон!
124

ИНСАД ДОНÆЙ НÆ ТÆРСУЙ
Хонхи адæн сæ картофтæ ку æркъахиуонцæ, уæд сæ
беретæ мæнæуæбæл æййевиуонцæ. Æййевунмæ ба сæ ла-
стонцæ Мæздæг, Кæсæг кенæ Стъараполи гъæутæмæ. Еу
фæззигон изæр уæхæн балцийæй æрбаздахтæнцæ Уæхъ-
æцæгтæ. Мæцутæмæ ку æрбахъæрттæнцæ, уæд хуæрæн-
дони рази сæ уæзласæн машийнæ бауорæдтонцæ æма æр-
фестæг æнцæ. Сæ балций фæррæстми гъудтаг «бæрæг»
кæнунмæ хуæрæндонæмæ бацудæнцæ. Фæллад бæлц-
цæнттæ хуæрæндони карз ниуæзтæй сæхемæ хуарз фæк-
кастæнцæ. Æндæмæ ку рахизтæнцæ, уæд Гецати Майрæ-
ни хæццæ фæййеу æнцæ. Майрæни зæрди адтæй
машийни сæ хæццæ Мæхчески уæнгæ рабадун, фал сæ
«къумæлдзæфтæй» ку фæууидта, уæд си æхе раеуварс
кодта. Еуварсæй сæмæ кастæй æма гъудитæ кодта: бæлц-
цæнтти хабар идарддæр куд уодзæй; хедбæл дæр ку нæ
бацæуонцæ, уомæй дæр син тæссаг ку æй, уæд кумæ цæ-
унцæ?!.
Уалинмæ уæзласæн машийнæ æркуста æма Мæхчесæ
’рдæмæ надбæл рараст æй. Майрæн ба, машийнæмæ е
’нгæс даргæй, æ фæсте цудæй. Машийнæ хедбæл бæргæ
бацудæй, фал фæззелæни сидзмудзи фæстæмæ рацудæй
æма æ тъупп коми дони фæццудæй. Майрæн аци уæззау
хабар, уайтагъд, Мæцути адæмæн фегъосун кодта. Мах
еци рæстæг скъолай хуæрæндони изæрхуар кодтан. Куд-
дæр аци хабар фегъустан, уотæ нæ хуæрун фæууагътан
æма хеди размæ бамедæг ан. Дигоргоми гъæутæй дæр фæ-
десонтæ æмбурд кæнун райдæдтонцæ. Берæ машинтти
рохситæ бæргæ сугъдæнцæ, фал уæддæр и талингæ комæй
машийнæ нæ зиндтæй. Уалинмæ кадæртæ бæхъитæбæл
фæтæгени фæлдад гобæнттæ иссугътонцæ æма уони рох-
смæ машийнæ исзиндтæй. Мах цалдæремæй бæттæнтæ-
бæл машийнæмæ ниббурдан. И уæзласæн машийнæ æ
125

фарсбæл хъан адтæй. Къæбинки уæллаг дуар ку исигон
кодтан, уæд нæбæл арахъи тæф искалдæй. Ка си бадтæй,
етæ ба хъурдохæн кодтонцæ. Хъурдохæн ба уомæн код-
тонцæ, æма сæмæ медæмæ дон калдæй. Мах и сæргкаг
лæги бæттæнтæй федар ниббастан æма ’й лæгтæ фæууæл-
билæ кодтонцæ. Дуггаг æма æртигги дæр бæттæнтæй ку
фæууæлбилæ кодтонцæ, уæд нæмæ Майрæн бунмæ гъæр
кæнуй: «Цуппар адтæнцæ. Еу ма си гъæуй æма ’й иссере-
тæ», — зæгъгæ.
Мах гуфæмæ бахизтан æма цуппæрæймаг лæги инсади
голлæгти буни иссердтан. Бабастан уой дæр æма ’й лæгтæ
фæууæлбилæ кодтонцæ. Мах цалинмæ бæттæнбæл уæлби-
лæмæ лæстан, уæдмæ Фæснæли сæйгæдони тагъд анхоси
машийнæ дæр æрхъæрттæй. Дохтурти фæрци рист лæг-
тæй еу æрæскъиттæй. Æ цори æ кизги кæугæ ку æрæ-
стæфтæй, æ алливарс ба — цъилингатæ æма берæ машинт-
ти цирæгъти рохситæ, уæд гъæрæй æ кизги фæрсуй: «Дочь
моя! Где мы? Что за царство?» — зæгъгæ.
Еци æхсæвæ аварий бахауæг лæгти Фæснæли сæйгæдо-
нæмæ фæлластонцæ.
Дуггаг бон Мæцути скъолай хестæр кълæсти биццеутæ
æма инсади голлæгтæ ке адтæнцæ, етæ бæндæнтæй гол-
лæгтæ комæй уæлбилæмæ истонцæ. Цалдæр голлаги си ку
байгон кодтонцæ, уæд деси бафтудæнцæ. Голлæгти инсад
медæгæй сор адтæй. Айдагъдæр инсади голлагæбæл дон
кæмити æнбалдæй, уоми инсад еу æнгулдзи бæздæн никъ-
къинсæ æй.
ДУРАКОВ НЕТ
Нæ синхи лæгти астæу уæхæн дзубанди рауадæй: мах
æхсæн дæр, дан, ес уæхæн лæгтæ, кæцитæ ниуæзтæбæл
еу къуæре дæр нæ бабухссæнцæ. Зæгъæн, мæнæ Махари
хузæнттæ. Махар кæд ниуæзтæбæл æхцул адтæй, уæддæр
126

сæ хæццæ арази на ’дтæй æма син уотæ загъта: «Еунæг
къуæре нæ, фал æгас мæйæ дæр бабухссæнæн».
Æндæр хузи ка гъуди кодта, уонæй сæ еу адтæй Турбег.
Турбег Махарæн комкоммæ уотæ загьта: «Мæйи дæргъци
ку нæ баниуазай, уæд дин æз фус нивгæрддзæнæн», — зæгъ-
гæ. Кадæртæ ба ма зæрдæ дæр байвардтонцæ — фингæвæр-
дмæ хуæрди фæрзеуæй фæккæсунмæ. Гъе, уæхæн дзубан-
дити фæсте Турбег æма Махар рахæснæ кодтонцæ.
Фæззигон цубур бонти мæйæн уайтагъд æ кæрон æрба-
лæудтæй. Махарбæл ба кæд мæйæ ниддаргъ æй, уæддæр
бафæразта æма æ дзурд исæнхæст кодта. Турбег дæр æ
дзурд нæ фæссайдта — Махарæн фус нивгарста. Гъеууоте-
мæй, синхи еумæйаг хæдзари фингæвæрд арæзт æрцудæй.
Фингæбæл хестæрæн бадтæй синхи хестæр лæг Тотур. То-
тур æртиггаг кувд ракæнуни размæ Турбег æма Махармæ
фæдздзурдта. Алке дæр си æ дзурд ке исæнхæст кодта,
уой туххæй син рæсугъд арфитæ ракодта удта син ниуа-
зæнтæ дæр равардта. Турбег хестæри ниуазæн баниуазуни
размæ загъта: «Абони ноябри мæйæ æй, æма Махар Нæу-
æг анзи уæнгæ ку нæ баниуаза, уæдта ин гал нивгæрддзæ-
нæн», — зæгъгæ.
Турбеги дзубандитæ фингæбæл бадæг лæгти зæрдитæ-
мæ фæццудæнцæ æма Махармæ аллирдæгæйти дзорун
райдæдтонцæ: «Цæбæл ма гъуди кæнис? Рахæснæ кæнæ.
Нæуæг анзмæ берæ нæбал гъæуй. Гал нин Нæуæг анзæй
зæронд Нæуæг анзи уæнгæ рафагæ уодзæй», — зæгъгæ.
Махар синхæгти дзубандитæмæ ку байгъуста, уæдта
син загъта:
— Æз мæйи дæргъци фингæбæл бæдтити гъезæмæрттæ
ку’взурстон, уæд сумах ба мæ рæзти кæрæдземæн ниуа-
зæнтæ æрвистайтæ. Кæрæдзей къохтæй гъар арахъ ниуаз-
тайтæ. Абони ба ци фингæ рамулдтон, уобæл мæ хæццæ
æнæмæтæй бадетæ æма мæ нæуæг хæснæ ракæнунмæ ар-
дауетæ. Игъосетæ! С меня хватит! Нур ба сумахæй еске
рахæснæ кæнæд. Дураков нет!
127

НÆУÆГ АНЗИ ФИНГАРÆЗТ
Нæуæг анз æрбахæстæг æй. Нæ синхи лæгтæ гъудитæ
кодтонцæ, куд æй бæрæг кæндзинан — еумæ æви алкедæр
æ хæдзари. Фæстагмæ æрцудан еу фæндонмæ. Нæуæг анз
бæрæг кæндзинан нæ берæуæладзугон хæдзари сæрбæл.
Уордæги, дан, нæмæ фейерверк дæр хуæздæр зиндзæй,
хъор дæр нæ неке кæндзæнæй удта бæрзонди бадæг Устур
Хуцаумæ дæр хæдзари сæрæй кувдтитæ хуæздæр игъус-
сæнæнцæ, — зæгъгæ.
Нæуæг анзи æхсæвæмæ нæхе дзæбæх бацæттæ кодтан.
Фезонгутæ кæнунмæ фид æма кæсæлгитæ гъæцæнти хæц-
цæ æвдулдфæлдад никкодтан. Ниуæзтæ, къеретæ, рæзæ
æма адгийнæгтæй дæр рæвдзæ адтан. Нæ уæлиндзи устур
таси хурфи ба мангал ниввардтан. Тас донæй байдзаг код-
тан, цæмæй мангалæй æрхауæг зинг дони ниххусса, æма
маци фидбилиз æрцæуа.
Æмбесæхсæвæмæ хæстæг синхи лæгадæн цæттæ адтæн-
цæ Нæуæг анзи æрбалæудмæ. Фезонæги цъис-цъис дæр
нæ гъостæбæл уадæй. Æхсæвæ 12 сахаттебæл нæ уæлинд-
зи шампайнаг ниуæзтæй идзаг агувзити зæлланг къурцци-
тæ игъусун райдæдтонцæ.
Нæ горæти æхсæйвон арвмæ цæхæркалгæ ракетити ис-
тахт арвинæрдау гæрæхтæ куд фæндараст кодтонцæ, уой
дæр уидтан. Нæуæг анз ралæудтæй. Нæ фиццаг кувди
Устур Хуцаумæ искувтан æма си Иристони адæнæн Нæу-
æг анзи хуарздзийнæдтæ ракурдтан.
Куддæр фезонæгмæ бавналдтан, уотæ нæ хæдзари ал-
фанбулай, «фæдес-уаст» гæнгæй, цалдæр зингхуссунгæ-
нæн машийни æрбалæудтæй.
Лæгтæй еу уотæ: «Цард ци дессаг æй. Еу горæти цæр-
гæй, кадæр содзгæ кæнуй, кадæртæ ба фезонгутæ хуæ-
рунцæ». Иннæ ба уотæ: «Кæддæр—некæд фид сосæггити
хуæрунмæ гъавтон æма мин цума нæ рауадæй. Æнгъæл-
дæн нæмæ фæдесонтæ асийнæбæл ислæсунцæ». Æма
128

æцæгæйдæр уотæ рауадæй. Зингхуссунгæнгутæ уайтагъд
нæ сæргъи æрбалæудтæнцæ. Мах син, куд иуазгутæ, уотæ
нæ Нæуæг анзи фингæй æмбæлæггæгтæ лæвардтан, фал
нин сæ нæ бакумдтонцæ. Уотæ нин загътонцæ: «Кадæр
уæбæл багъаст кодта, уæ хæдзарæ, дан, содзуй, — зæгъгæ.
Мах уинæн, ке нæ содзетæ, уой, фал уæбæл уæддæр за-
къонмæ гæсгæ акт гъæуама искæнæн. Зинг бафтауæг ба
гъæуама æфхуæрд æрцæуа».
Зингхуссунгæнгутæн бавдистан, мангали къæхти æвæрд
дони хурфи зингервæзуни нихмæ мадзал ке æй, уой. Фæ-
десонтæ кæд нæ хæццæ исарази æнцæ, уæддæр нæбæл
мæнгæ акт ба искодтонцæ. Акти бавдистонцæ, цума нæ
берæуæладзугон хæдзарæн æ бугъдзæуæни гæгъæдитæ
сугъдæй.
Синхи лæгтæн хæдзари сæрбæл фингæбæл бадт кæд
æ райдайæни къулумпитæ баййафта, уæддæр æй кæрон-
мæ, нæртон лæгтау, заргæ æма ходгæй рахъæртун код-
тонцæ.
ФИДИФАРНÆ...
Кæд Инали бийнонтæ хонхæй будурмæ ралигъдæнцæ
æма раахур æнцæ будуйраг цард кæнунбæл, уæддæр ма
арахъ ба уагътонцæ сæ рагон зонгæ мадзалæй.
Сæ синхон лæг Тотраз Инали арахъ уадзгæ ку баййаф-
та, уæд ин æ куст фæррæуæгдæр кæнуни нæуæг мадзæлт-
тæ радзурдта. Инали зæрдæмæ Тотрази дзубандитæ фæц-
цудæнцæ æма исарази æй арахъ нæуæг мадзалæй
уадзунбæл. Æ фиццаг агæ рауагъта æма Тотрази хæццæ
дуггаг агæ æвæрун райдæдтонцæ. Бæлæгъи бæсти арахъ-
уадзæн æрхи хæтæл аги сæрбæл баеу кодтонцæ. Хæтæл
уазал кæнунмæ ибæл къранттæй уазал дон рауагътонцæ.
Тотраз арт ниххуссун кодта. Гæгъæди иссугъта æма бал-
лони газæй аги буни бандзарста.
9 Тамати Т.
129

Арахъ уайтагъд æрхи хæтæлæй рамизтæй. Инал баций-
нæ кодта.
Райста едуг æма нæуæг уагъд арахъæй хæдзари пеци
цæхæрбæл бакалдта. Арахъ тæвдæ цæхæрбæл ку исæм-
балдæй, уæд цъæхх циренæй иссугъдæй. Инал æ едуг нæ-
уæгæй арахъмæ бадардта. Гъар арахъæй ку исхупп кодта,
уæд загъта:
— Уæллæгъи æцæг арахъи хузæн æй, — æма æ фурт
Даукуймæ фæдздзурдта æма ин уотæ:<$,уартæ дзæхæрай
бæласи буни сатæги фингæ ракæнæ æма мæнæ нæ зама-
най иуазæги барæвдауæ;>
Даукуй Тотрази хæццæ сатæги сæ финги æгъдау ха-
стонцæ. Рæстæг цудæй. Рæсог арахъ хæтæлæй мизтæй.
Инал ба дес кодта. Бæлæгъи дон стаун нæ гъæуй, аги
буни арт кæнунæй дæр уæгъдæ — газ æ куст кодта. Ауæ-
хæн гъудитæ гæнгæй, сæ иуазæгæн раарфæ кæнунмæ,
финги цормæ бацудæй. Ниуазæн Тотразмæ бахаста æма
ин арфитæ кæнуй:
— Нæ иуазæг æцæгæйдæр Хуцауи иуазæг ку æй. Дæ
цардамонд берæ уæд. Хуцау ди исарази уæд. Адæнæн
æнцондзийнадæ хæссис æма сæ фарнæй рæвдуд уо. Нæ
фиддæлтæ фидæй-фуртмæ аци арахъ уадзгæй ци берæ
зинтæ фæууидтонцæ. Нур ба и зинтæ уодæнцойнæй сумах
хузæнтти фæрци баййивтонцæ. Дæ къохтæ сугъзæрийнæ
дони фæддарæ. Дæ фидæ хуарз курдон æма къохгин ад-
тæй. Мах ба æвдесæн ан, æ фарнæ æ хæццæ нæ фæхха-
ста, — зæгъгæ, æма ниуазæн иуазæгмæ равардта.
Тотраз ниуазæнæн æгъдау искодта, Инал ба æ аги
цормæ рацудæй. Агуайæн гъосин ку байдзаг æй, уæд
Инал газ ниххуссун кодта æма дуггаг агæ æвæрун рай-
дæдта. Алцидæр бакодта, Тотраз куд амудта, уотæ. Аги
буни арт ку кодта, уæд газ рауагъта. Цалинмæ Инал газ-
зетти гæбазæ агурдта уæдмæ газ аги бунмæ фæццудæй.
Инал куддæр зинг бахаста аги бунмæ, уотæ газ ниггупп
кодта. Инал фæттарстæй. Ци бæлахæй фæййервазтæй,
130

уой ку базудта, уæд æ тæвдæй се ’уазæгæн хилæ — дзор-
гæй уотæ:
— Мæнæ нæ æгас бийнонтæй бун куд кодта! Нуртæкки
адæн ибилистæ ку ’нцæ, ци ба не ’ргъуди кæндзæнæнцæ.
Аци дзаумау æргъуди гæнæг æ къохтæ сау сикъити фæд-
дарæд. Ауæхæн дзаумау ку гъудайдæ, уæд æй нæ фид-
дæлттæ, арахъ ка ’ргъуди кодта, етæ нæ зудтонцæ. Ци
фæцæй, ци, не уазæг!
Цалинмæ Инал дзæхæрадонæмæ цудæй, уæдмæ æй Да-
укуй дзæхæрадæнттæбæл, æнæмастæй сæхемæ рарвиста.
БАЙКОНУР
Мариа фараст сувæллоней мадæ адтæй. Советон пад-
дзахадæ æй исхуарзæнхæ кодта «Мать героини» кадгин
номæй. Æ авд фуртемæй еу — Костя, кæддæр куста кос-
монавтти игъустгонд горæт Байконури. Берети бæргæ
фæндæ адтæй еци горæт фæууинун, фал æцæгæлон
адæнæн æхгæд адтæй — цъеу батæхун дæр имæ нæ уагъ-
тонцæ.
Костя, отпуски уогæй, æ мадæн уотæ загъта:
— Ду герой дæ, æма дæ нæ фæндуй геройти цæмæдессаг
горæт фæууинун. Зонун, мади ихæс некема бафиста, фал
дин аци хуарздзийнадæ ба мæ бон æй искæнун.
Мариай Байконурмæ кæд уотæ хъæбæр нæ фæндæ ад-
тæй, уæддæр æй Костя исарази кодта.
Байконурдзаутæ космонавтти горæти балæудтæнцæ.
Костяйæн, куддæр — муддæрти, бантæстæй Мариай хæц-
цæ хъалагъуртæбæл бацæун. Мариа берæ нæ фæцæй ге-
ройти горæти. Фæстæмæ æ райгурæн бæстихаймæ исæз-
дахтæй. Æ уарзон бийнонтæ æй фæрститæ кодтонцæ:
— Космосмæ фæттæхун дæ не ’рфæндæ адтæй, горæт
рæсугъд æй, космонавттæй еске фæууидтай, хуæрди æгъ-
дау си куд æй æма у.и.
131

Мариа бийнонти цæмæдес фæрститæмæ ку байгъуста,
уæд син загъта:
— Космосмæ тæхун мæ не ’рфæндæ адтæй, фал нæхемæ
ба хъæбæр. Удта си хуарзæй ингæ дæр æма игъосгæ дæр
неци фæккодтон. Сæ хуæрдæ ба мæ фарсбæл цæфсгæ дæр
нæ никкодта.
— Е ба куд дессаг æй. Уагæр цæмæннæ?
— Уомæн æма и горæтмæ бацудæй æма и горæтæй ра-
цуди уæнгæ мæхебæл на ’дтæн.
— Цæмæннæ, ести ди ристæй?
Мариа еу минкъий расагъæс кодта, арф ниууолæфтæй
удта син уотæ:
— Ресгæ, неци. Фал еци рæстæг, айдагъдæр, гъуди код-
тон — «Мать героини» фурт Костя æ мади геройти горæт
Байконурмæ рæуæг машийни багажникки цъатай голлаги
ласт куд бакодта, уобæл.
^уг

—<$^&
САБИЙКУНÆЗÆГЪА
БИЦЦЕУИ АРФÆ
Минкъий Батикки фиди райгурæн бони фæдбæл сæмæ
— хæдзарæмæ, цалдæр лæги æрбацудæй. Иуазгутæй еу
Батикки бафарста:
— Батик! Дæ фидæн æ райгурæн бони туххæй арфæ
ракодтай?
Батик ба иуазæгæн уотæ:
— Нæхъ! Æма ин нæ ракæндзæнæн.
— Æма уæд цæмæннæ? — зæгъгæ æй, бафарста иуазæг.
— Уомæн æма мин велосипед не ’лхæнуй.
— Дзæбæх ин раарфæ кæнæ æма дин уæд, гъæуама,
балхæна, кенæ ба дин некæд балхæндзæнæй.
Батик расагъæс кодта, удта иуазæгæн уотæ зæгъуй:
— Æцæгæйдæр мин балхæндзæнæй! Нæ мæ саис?
Иуазæг ин ку загъта, нæ дæ сайун, зæгъгæ, уæд Батик
æ фиди размæ бацудæй æма ин гъæрæй уотæ загъта:
— Па-а! Арфæ дин кæнун. Мæ зæрдæ дин зæгъуй, цæ-
мæй мин тæгкæ исон велосипед балхæнай!
ХÆДЗАРГÆНÆГ КОСУН НÆ ЗОНУЙ
Тазрет хæдзарæ аразта. Зонетæ, хæдзари сæр æмбæрзт
ку ’рцæуй, уæддæр ма си медæгæй берæ куститæ ке фæу-
уй. Уæхæн куститæ кæнунмæ Тазрет еу бон æ биццеу Та-
микки æ хæццæ фæххудта. Æгас бон хæдзари медæгæ ку-
ститæбæл фидæ ’ма фурт сæ рæстæг рарвистонцæ.
133

Изæрæй, кусти фæсте, сæхемæ ку æрбацудæнцæ, уæд Та-
мик æ мадæ Ларисæн гъаст кæнуй:
— Папæ æппундæр косун нæ зонуй æма мæн дæр гъезæ-
марæй рамардта.
— Куд нæ зонуй косун. Мадта, уæхæн устур хæдзарæ
ба кутемæй исаразта, — зæгъгæ, ин загъта Ларисæ.
— Кутемæй, уой нæ зонун, фал ацибон стъол кенæ асий-
нæмæ исхезидæ æма мæмæ уордæгæй райдаидæ дзорун:
дзæбокæ исдæдтæ, аргъæвнæ рахæссæ, зæгæлтæ исдæдтæ
æмæ у.и. Æ куст уотæ дзæбæх кæд зонуй, уæд рагацау, ци
дзаумæуттæ æй гъæуй, уони æ рæбун æрæвæрæд æма ко-
сæд. Иннети ба гъезæмарæй ма марæд!
КУЙЙИ ТАРД
Дунти гъæуи еу дзурддзæугæ курухон лæг рамардæй.
Зиани бон тургъæмæ берæ адæн æрбацудæй. Естæмæ
фæккæсунмæ гæсгæ, гъæубæсти биццеутæ дæр сæхе зи-
ани тургъæмæ хæстæг баластонцæ. Еугур биццеути æр-
бацуд зиангун хæдзари биццеуи зæрдæмæ, цæмæдæр
гæсгæ, нæ фæццудæй. Е ’мгарæ биццеутæмæ фæд-
здзурдта æма сæ сæхецæй ратардта. И тард биццеутæй
еу, Михал, зæгъгæ, имæ æхе фæстæмæ разилдта æма ин
уотæ:
— Фæййиндзæнæ! Мæнæ махæн дæр нæ зæронд ку ра-
мæла, уæд дæ нæхецæй куййи тард ку нæ ракæнон!
ÆНÆ КÆУГÆЙ
Минкъий Индирæн æ синхаг зæронд лæг Есо рамар-
дæй. Есо Индири хъæбæр берæ ке уарзта, уомæ гæсгæ
æй, къох байвæрунмæ зиани цормæ бахудтонцæ. Зиан ку
134

байвардтонцæ, уæд Индирæ сæхемæ иссудæй æма æ ма-
дæн уотæ зæгъуй:
— Æз ацибон Есой марди адтæн.
Мадæ ба Индирæн уотæ:
— Æма си кæугæ дæр кодтай?
Индирæ æ мадæмæ бакастæй æма ин уотæ:
— Кæугæ ба цæмæ кодтайнæ, нæмгæ мæ ку неке фæк-
кодта, уæд!
НÆБАЛ ЦÆУЙ?
Алик ма райдайæн скъолай ку ахур кодта, уæд æ хе-
стæр æнсувæр Тазрет ба институт каст фæцæй. Еци рæ-
стæги институт каст ка фæууидæ, уони косунмæ æрви-
стонцæ. Мæйи æнгъудмæ гъæуама сæ кусти адтайуонцæ.
Тазрет еци мæйæ хæдзари Аликки хæццæ уроктæ цæттæ
кæнунбæл рарвиста. Еци рæстæги райдайæн скъолай
ахурдзаутæй æ хæдзарæмæ куститæ хуæздæр ка бацæттæ
кæнидæ, уомæн лæвардтонцæ туруса. Туруса сабийти раз-
æнгард кодта, цæмæй сæ хæдзарæмæ куститæ хуæздæр
цæттæ кодтайуонцæ.
Тазретæн кустмæ цæунмæ ци рæстæг равардтонцæ, е
дзæгъæли нæ фесавдæй удта æ хъиамæттæ дæр нæ фæд-
здзæгъæл æнцæ. Алик æртæ къуæрей дæргъци аллибон
дæр туруса хæдзарæмæ хаста.
Æнахурæй, сæумæй изæрмæ ахур кæнунæй Алик фæл-
мæцун райдæдта. Биццеути хæццæ рагъазунмæ дæр ин
рæстæг ку нæбал фагæ кодта, уæд æ мадæ Батиййæн со-
сæгкити уотæ зæгъуй:
— Аци лæг (Тазретмæ байамудта) мæ гъезæмарæй ра-
мардта. Кумæдæр цæуйнаг ку адтæй æма нæбал цæуй?
Ести амалæй ма ку рандæ уидæ!
135

КИНДЗÆЙ КОСУЙ
Барисæн æ фиццаг уосæй сабийтæ байзадæй. Дуггаг
хатт бийнонти гъудтаг ку бакодта, уæд сæ хеуæнттæй еу
уосæ бабæрæг кодта. Иуазæг фидиуоси цæсгонæй нæ
фæсмардта æма ’й хæдзари зелæнгæнгæ ку фæййидта,
уæд æй уотæ бафарста:
— Хуарз уосæ! Хеуони хузæн бийнонтæбæл дзæбæх та-
бедзæ кæнис æма син ка дæ? Ци барæ дарис аци бийнон-
тæмæ?
Фидиуосæ цалдæн гъуди кодта, æхе куд байамона, уо-
бæл, уæдмæ Бариси фурти æртæанздзуд кизгæ Альбинæ
иуазæгæн уотæ:
— Киндзæй косуй.
ÆЗИНÆ СИ АДТÆН
Минкъий Сослани скъоламæ цæунмæ исцæттæ код-
тонцæ. Къахæй сæрмæ ин нæуæг дарæстæ балхæдтон-
цæ.
Сабий ахури фæндагбæл фиццаг къахдзæф ке кодта,
уомæ гæсгæ хæдзари æртæ къерей дæр искувтонцæ. Сен-
тябри фиццаг бон, иннæ скъоладзаути хузæн, Сослан дæр
æгас бон скъолай рарвиста. Дуггаг бон имæ сæумæй æ
мадæ дзоруй:
— Мæ дзæбæх биццеу, фестæ, скъоламæ дæ цæун гъæ-
уй.
Сослан æ цæститæ байгон кодта. Стъолæбæл къеретæ
ку нæ фæууидта. уæд æ мадæмæ дзоруй:
— Скъолай æзинæ адтæн. Аци бон ба имæ æндæр еске
фæццæуæд. Æз имæ нæбал цæун!
136

ИЗГÆ КИЗГÆ
Цуппаранздзуд биццеу Адзæбейæн æ цонг фелвæстæй
æма ’й гъæуи иуæхститæ æвæрæг Салумæ фæххудтонцæ.
Цонг æ бунатмæ кæнгæй, цæмæй биццеу ма искудтайдæ,
уой туххæй Салу æ фурти кизгæмæ фæдздзурдта æма ин
уотæ:
— Кизгæ, мæнæ аци дзæбæх биццеуæн къæбецæй къан-
феттæ рахæссæ æма ин сæ радтæ.
Адзæбе кизгæй къанфеттæ ку райста, уæд борхелæ киз-
гæн æ цæсгони цъæрнатæмæ берæ фæккастæй. Салу иу-
æхст къох æ бунати куд райвардта, уой биццеу лæдæргæ
дæр нæ бакодта.
Адзæбей сæхемæ ку фæххудтонцæ, уæд æй æ нана ба-
фарста:
— Мæ дзæбæх биццеу, кæугæ нæ кодтай? Радзорай мин
дæ хабæрттæ.
Адзæбейæй æ къохи рист феронх æй æма æ нанайæн
уотæ:
— Хъибизтæмæ изгæ кизгæ фæууидтон.
ФИДГУН
Салават мæ цæмæдæр гæсгæ гъудæй æма сæмæ фездах-
тæн. Тургъæмæ куддæр бацудтæн, уотæ æ бийнойнаг биц-
цеуи хæццæ хæдзарæй æндæмæ рахизтæнцæ. Биццеу цæ-
бæлдæр кудтæй. Æз имæ мæхе хæстæг баластон æма имæ
дзорун:
— Цæбæл кæуис? Ка дæ фæннадта? Мæнæн æй зæгъ-
ай, æз ба ин æ сæрæй уæлæмæ рахаун кæнон.
Биццеуи кæун минкъий ку фæннидæндæр æй, уæд мин
æ мадæ ба уотæ:
— Неке æй фæннадта. Æ зæрдæ фидгун агоруй æма уо-
бæл кæуй. Æз ин загътон: «Дæ фидæ кустæй ку æрбацæуа,
137

уæд туканæй фид æрбахæссæй æма дин, зæгъун, уæд
фидгун искæндзæнæн. Фал мæмæ Сосик не ’гъосуй, уотæ
мин зæгъуй:
— Æз фидгунæн айдагъдæр æ цъæрттæ уарзун æма мин
фидгун æнæ фидæй искæнæ. Изæрæй ба фидæй уæхецæн
искæндзинайтæ. Мæн нæбал гъæудзæй!
ПЕНСИ
Габо æ фурти фурт Аланæн зунд арæх амонидæ. Еу бон
ба ин, «пенси» æма «æфстау» цитæ æнцæ, уони амудта.
Алан дзæбæх ку базудта, «пенси» æма «æфстау» цитæ
æнцæ, уой, уæд Габойæн уотæ зæгъуй:
— Баба! Дæ пенсийæй бал мин велосипеди аргъ æфстау
радтæ. Ку исустур уон, уæд дин сæ мæ пенсийæй бафед-
дзæнæн!
ЦЪÆХ СÆНÆФСЕРÆ
Сæрдигон хор бони Тазрет æма нæ сиахс Хазбий шах-
мæтти гъазтонцæ. Шахмæтти стъол тургъи сæнæфсери
буни — сатæги ниввардтонцæ. Нæ хуæрифурт Марат ба
сæ цори шахмæтти уæлдай фигуритæй гъазта. Фигуритæй
гъазунæй ку исфæлмæцтæй, уæд Марат стъолæмæ исхиз-
тæй æма сæнæфсери цопæлттæ тонун райдæдта. Сæнæф-
серæ хуæрунмæ нæма бæзтæй æма ин æ цъæх нæмгутæ
еугæйттæй аллиæрдæмитæ æхста. Шахмæтти гъазгутæн
сæ гъазт æ тæмæни уотæ бацудæй, æма сæ фæйнæгбæл
сæнæфсери нæмуг ку исæмбæлидæ, уæд æй гъуди дæр не
’ркæниуонцæ. Марат сæнæфсерæ тонун ку нæ уагъта, уæд
мæ хуæрæ Заирæн уотæ загътон:
— Маратæн зæгъæ, цæмæй сæнæфсерæ мабал тона.
, Заирæ ба мин уотæ:
138

— Марат бостæ гæнагæ æй, æма ин æз неци зæгъдзæ-
нæн удта ин ду дæр маци зæгъæ.
— Марат сæнæфсери нæуæг цопалæ æртонунмæ æхе ку
исивазта, уæд æ размæ бацудтæн æма ин фенхус кодтон.
Цопалæ ин æ рази æрæвардтон æма ин загътон:
— Аци цопалæ цалинмæ бахуæрай, уæдмæ æндæр нæ-
бал æртондзинан.
Марат сæнæфсери цъæх нæмгутæй цалдæр ку бахуард-
та, уæд æ фидæмæ хæстæгдæр бабадтæй. Æз æй бафар-
стон:
— Кæд дæ сæнæфсери цопалæ бахуардтай, уæд дин нæ-
уæг æртонон?
Марат мæмæ е ’рфгути бунæй æрбакастæй æма мин
уотæ:
— Дæ сæнæфсерæ мæ нæбал гъæуй. Мæ цæститæн нæ
бæззуй — цъундæ мин сæ кæнуй!
ФÆНДОН
Сослан фиццаг къласи ахур кодта. Сæ ахургæнæг
урокки рæстæг коридори кедæр хæццæ дзубанди кодта.
Къласи сабийтæ æгæр гъæр кæнун ку райдæдтонæ, уæд
сæмæ сæ ахургæнæг бацудæй, æма син хилæ кæнгæй,
уотæ загъта:
— Ке уи нæ фæндуй къласи сабур бадун, е æ хæдзарæ-
мæ цæуæд. Мах ами тухæй неке уорамæн.
Ахургæнæги дзубандитæ Сослани зæрдæмæ фæццу-
дæнцæ. Æ дзаумæуттæ рамбурд кодта æма сæхемæ ниф-
фардæг æй.
Дуггаг бон Сослани мадæ Ларисæмæ скъоламæ фæд-
здзурдтонцæ. Ларисæ нæ зудта, цæй туххæй имæ дзорун-
цæ, уой. Сослани дæр бафарста æма е дæр неци зудта.
Ахургæнæг Ларисæн ку радзурдта, Сослан сæхемæ куд
рандæй, уой, уæд Ларисæ Сосланмæ дзоруй:
139

— Иннетæй уæлдай ду цæмæ рандæ дæ къласæй?
Сослан ахургæнæгмæ комкоммæ бакастæй æма ин
загъта:
— Дæхуæдæг нин уотæ нæ загътай: «Ке уи нæ фæндуй
ами бадун, е хæдзарæмæ цæуæд», — зæгъгæ. Мæн къласи
бадун нæбал фæндæадтæй æма нæхемæ рандæ дæн.
Ларисæ ба Сосланæн уотæ:
— Иннетæ къласи бадгæ ку байзадæнцæ, уæд ду цæмæ
гæсгæ рандæ дæ?
Сослан ба ин уотæ:
— Къласи, ке фæндæ адтæй етæ байзадæнцæ!
ЕУНÆГÆЙ НÆ
Алан æма Аланкæ, куд фазæнттæ, уотæ рæвдауæндо-
нæмæ дæр æма скъоламæ дæр еумæ цудæнцæ. Бадгæ дæр
еу пъартæбæл кодтонцæ. Скъоламæ æма скъолайæй цæу-
гæй Алан, æцæг лæгау, Аланки уæззау сумкæ арæх хæс-
сидæ. Аланкæ ба финсуйнæгтæмæ хуарз арæхстæй æма
ин æ финсуйнæгтæ æ бæсти финсидæ.
Уæд еу сæумæ, цæмæдæр гæсгæ, Аланкæ скъоламæ нæ
цудæй. Алан уой ку базудта, уæд нæбал кумдта съоламæ
цæун. Æ мадæ Людæ æй ку бафарста: «Цæмæннæ цæу-
ис», — зæгъгæ, уæд ин Алан ба уотæ:
— Ахургæнæг мин хæдзарæмæ куст ку дæдта, уæд мин
æй мæ тетради ка ниффинссæй. Алкæддæр мин æй Алан-
кæ фæффинсуй. Æз некæд ниффинстон æма зонгæ дæр
нæ кæнун, куд финсгæ ’й, уой.
Людæ Аланæн зæрдæ байвардта — æ хæдзарæмæ куст
ин тетради еске ке ниффинссæй, уобæл. Мадæ æма фурт
скъоламæ еумæ рандæ ’нцæ. Людæ ахургæнæгæн ку ба-
фæдзахста, цæмæй Аланæн æ хæдзарæмæ куст æ тетради
ниффинса, уой, æрмæстдæр гъеуæд, Алан исарази æй
æнæ Аланкæй фиццаг хатт скъолай байзайун.
140

ÆНÆДИГОРОН
Созур Донифарси райдайæн скъола каст ку фæцæй,
уæд æ идарддæри ахур Мæцути астæугкаг скъолай кæнун
райдæдта. Сентябри фиццаг бон Мæцути скъоламæ Со-
зури хузæн ахурдзаутæ хонхи иннæ гъæутæй берæ æрцу-
дæй. Еци кари биццеутæ цалинмæ кæрæдзей дзæбæх базо-
нунцæ, уæдмæ се ’хсæн буцæутæ æма хилтæ дæр рауайуй.
Уотæ, Созур дæр кедæр биццеуи хæццæ фæххилæ ’й.
Мæцути скъолай еци рæстæг ахур кæнун æма гъонбæла-
дон куст бæрзонд æвæрд адтæнцæ. Гъе, уомæ гæсгæ ахур-
гæнгутæ Созури ниййергутæмæ сæ гъаст бахастонцæ: «Уæ
биццеу, дан, кедæр биццеуи фæннадта æма ин сумах дæр
фæххилæ кæнетæ», — зæгъгæ.
Созурæн хæдзари ку хилæ кодтонцæ, уæд æй уотæ ба-
фарстонцæ:
— Ке хæццæ фæххилæ дæ? Ке биццеу адтæй?
Созур æ усхъитæбæл хæрдмæ исхуæстæй æма уотæ:
— Магъа. Еу æнæдигорони хæццæ.
Уой фæсте куд рабæрæг æй, уотемæй и «æнæдигорон»
уæллагкоймаг биццеу разиндтæй.
ТУЙ
Нæ синхонти уосæ гъæццоли цъæрттæбæл туй æвардта.
Туй æвæргæй, цидæр æнахур тæф æ фийбæл рауаидæ. Æ
туйбæл фæггурусхæ æй — кæд миййаг медæгæй содзуй,
зæгъгæ, æма æ фидæ Тотурмæ дзоруй:
— Мæ туй содзуй æви æндæр ести, нæ ’й лæдæрун. Ци-
дæр æнахур æсмаг мæ фийбæл рауайуй.
Тотур æ размæ бацудæй. Туййи фалдзостæ расмотæ-
басмотæ ракодта, удта уотæ:
— Мæнмæ гæсгæ, неци содзуй, фал цума мезунцъаг æс-
маг кæцæйдæр цæуй.
141

Уалинмæ сæбæл туййи хурфæй тулфæ ракалдæй æма
æсмаг фæккарздæр æй. Тотур балæдæрдтæй, гъудтаг цæй
медæгæ æй, уой, æма æ кизги фондзанздзуд биццеумæ
фæдздзурдта. Тотур биццеуæн сабургай ку балæдæрун
кодта туййи «хабар», уæд биццеу ходæзмолæ гæнгæй ба-
састæй, туййи дон никкæнунмæ ци цъасæ ес, уоми ке
фæммизта, уобæл.
БЕДНЫЕ
Иосиф рæвдауæндонæмæ æхсæз анздзуд кизгæ Тамари
райсунмæ бацудæй. Медæмæ ку бахизтæй, уæд ма си æде-
угур цуппар сабиййи байзадæй. Тамарæн Иосифи фæй-
йинд хъæбæр æхцæуæн адтæй. Æ дзаумæуттæ цурд рас-
къафта æма Иосифи хæццæ хæдзарæмæ фæрраст æй.
Дуармæ ку бахъæрттæнцæ, уæд Тамарæ æхе сабийтæмæ
разилдта æма син уотæ:
— Бедные! Потерпите еще немного. За вами тоже при-
дут!
^Ьг

<ш® >
АЛЦИТÆ
ДОРТÆ
Адæймаги цард дори хæццæ рагæй дæр федар баст ад-
тæй. Уомæн æвдесæн æнцæ нæ рагон æмбесæндтæ:
— Мæгурбæл дор хæрдмæ зелуй;
— Мæсуг æхе дорæй ихæлуй, æма у.и.
Адæймагæн æ цæрæнуат ку райсæн, уæдта нæ бон æй
зæгъун: хæдзарæ, скъæт, гура, кæркдонæ, галауан, мæ-
суг æма гæнах дортæй арæзт адтæнцæ. Еуæй-еу хатт ба
хæдзарæ æма мæсуг устур бундойрон дорбæл дæр араз-
тонцæ.
Сабийтæ ба дорти хæццæ зонгæ кодтонцæ сæ гъæзтити:
— Цикки дорти;
— Нисан æхсунти;
— Туку æма целати æма у.и.
Фиййæутæ æма гъонгæстæ, дор фехсгæй, сæ фонси цуд
æздахтонцæ. Берæ бундойрон дортæ ковæндонеуæг дæр
кæнунцæ: Дигоргоми Уасгергий дор, Хуцаузæнги дор æма
æнд.
Къæдзæхтæ æма устур дорти медæгæ ци лæгæттæ ес,
уонæй ба пайда кодтонцæ цауæйнæнттæ, бæлццæнттæ
æма хуасдзаутæ. Хуасдзаутæ ба ма дортæ ласæги уæр-
дæхтæбæл æвардтонцæ, цæмæй хуасæ дунгæ ма фæх-
хæсса.
Сувæллæнттæ минкъий дортæ, цъеуæхсæнæй æхсгæй,
раст æхсуни еристи архайдтонцæ. Лæхъуæнтæ æма лæгтæ
ба дор фехсуни еристæ кодтонцæ (нури еристи ядро куд
фехсунцæ, уæхæнтти).
143

Багъæуаги ба нæ фиддæлтæ дорти зæйтæй се ’знæгти
дæр исафтонцæ. Дорæй циртдзæвæнтæ, скульптуритæ
æма хъабæгътæ дæр кодтонцæ æма кæнунцæ.
Кадæр ба, кæмæндæр, дорæй цæлхдортæ дæр февæ-
руй.
Устур байбун дори буни ба адæн сæхе дунгæ æма къæв-
дайæй багъæйуай кæнунцæ.
Гæлиатæмæ хæстæг хезнити хъæбæр устур дууæ дори
ес. Сæ еуей сæрбæл фусти дзогæ — 1000 фуси цæуй.
Иннæ дорæн ба æ байбун буни 2000 фуси цæуй.
Сæрхæ-дорæй ба рагæй пайда кæнунцæ цæвгутæ, фæ-
рæттæ æма кæрдтæ инсгæй — циргъ кæнгæй. Куройни
фидтæ дæр сæрхæй аразтонцæ.
Дзæнгъа дорæй ба нæ рагфиддæлтæ арт æвзурун код-
тонцæ. Силгоймæгтæ дæр дорæй пайда кодтонцæ. Æф-
синттæ хæндуги цихтитæбæл, уæзæн, дортæ æвардтонцæ.
Салæ фæлмæнгæнæни — цæлласæни «зелгæ» дорæй
фæппайда кæнунцæ. Дортæй æхсæртæ, кенæ æнгозтæ дæр
фæссæттунцæ.
Берæ дортæн адæн сæрмагонд нæмттæ дæр равардтон-
цæ, зæгъæн:
— Хуцаузæнги дор;
— Уасгергий дор;
— Хори Мади дор;
— Хæргутдор;
— Дзæгъардор;
— Лæсæгдор æма у.и.
БÆТТÆН, БÆНДÆН
Сабий хъæбæр раги фæууинуй бæттæн. Растдæр зæгъ-
гæй ба, авдæни бастæй имæ хуарз фæззиннунцæ авдæни
бæттæнтæ. Авдæнæбæл ин гъазæн дæр бæттæнбæл ний-
144

йауиндзунцæ. Адæймаги дарæстæбæл дæр бæттæнтæ фæ-
ууй. Дзабурти, зæнгæтти, хæлафи ком бæттæн, батенки-
ти æма ходи бæттæнтæ. Голлагæ æма къæссай хъуртæ
бæттæнтæй баст фæуунцæ. Фиу дæр бæттæнтæй баст
фæууй.
Галти сæрбонс æма къембурбонс дæр бæттæнæй фæу-
уй. Бонс, къæзбитæ, рæвæйнæ, архъан, бæндæнтæй конд
æнцæ.
Сабий æ цонæгъ бæттæнæй фæлласуй. Цирки артисти-
тæ ба бæттæнбæл кафгæ дæр фæккæнунцæ. Бæттæнæй
дæргъцæ дæр барунцæ.
Гинкъостæ æма фæрдгутæ бæттæнбæл бацæвунцæ.
Фонс, хайуан æма куй дæр бæттæнтæй баст фæуунцæ.
Фус æлвингæй ба ин æ къæхтæ бæттæнæй ниббæдтунцæ.
Ласæг кенæ хуари курестæ цонæгъ кенæ уæрдуни ласгæй
сæ бæттæнтæй федар балвасунцæ цонæгъмæ.
Сабийтæн елхъина дæр бæттæнæй арæзт фæууй. Æх-
снад хъæппæлтæ, сор кæнунмæ, сæрмагонд бæттæнбæл
æрауиндзунцæ.
Альпинисттæ ба æнæ бæттæнтæй балций дæр нæ цæун-
цæ.
Æмбесæндтæ:
— Бæттæн еудагъæй нæ хъæрттæй æма ’й дудагъ код-
тонцæ;
— Гинкъостæ бæттæнбæл цæвун... æма æнд.
РИМÆХСÆНТИ ГЪАЗТИ НИМАД
Римæхсæнти кенæ тъопп-тъопти гъазгæй, сабийтæ
цъундæгæнæги бæрæг кодтонцæ сæрмагонд нимадæй.
Имисæн си цалдæр нимади.
1. Агкæ — багкæ — завки — зовки — зака — вела —
крест.
10 Тамати Т.
145

2. Агла — догла — æхседæгæла — дзаггин — дзуггин —
хъойраг — хъустун — сагæн — æнбал — фæндаг — къурцц.
3. Агкæ — лигкæ — дува — лигкæ — зæнгæ — зæнгæ — за-
лæнгурти — пахсани — курæнтти — мæрдти — буни —
дууæ — æрфуги — еле — беле — тагæл — дор — сахæр — ма-
хæр — пæмидор — гъаст — маст — чече — васт — хоталин-
ги — хæкъол — баст.
ФИЙЙÆУТТИ НИМАД
Раздæр хуæнхбæсти берæ листфонс дардтонцæ. Фусти
дзогтæн ба сæ фулдæр гъæути скъæтти зумæгеуат кæниу-
онцæ. Сæрди ба сæ сæ сæрдигон хезнитæмæ фæттæриуон-
цæ. Фиййæуттæ сæ фусти дзогтæ рæстæгæй-рæстæгмæ
нимайгæ кодтонцæ. Нимайгæ ба кодтонцæ дууæ кенæ
æртæ фиййауи.
Арæх биццеути дæр бафтауиуонцæ нимайунбæл. Дортæ
кенæ нæмæ къæбæлтæ радтиуонцæ æма, дан, гъæрæй
сæдæ ку зæгъон, уæд еу цид къæбæл (дор) бæрæг рауæн
æрæвæриайтæ. Нимад ку фæууиуонцæ, удта, нимайæг ци
нимæдзæбæл фæууидæ æ нимад, уобæл дорти бæрцæ —
сæдтæ бафтауидæ.
Фиййæуттæ кæд нимайгæ дигоронау кодтонцæ, уæд-
дæр и нимад цæмæдæр гæсгæ æссон худтонцæ.
Аци дугæйттæй нимад æцæгæйдæр ке ’й, уой исбæл-
вурд кæнунмæ 2018 анзи сæрмагонд балци искодтан уæл-
лаг Ассимæ. Сæрмагонд къуари адтан Будайти Феликс,
Катаути Тасолтан æма æз.
Бунæттон цæргути хæццæ фембæлдтити базудтан, Ас-
сий дæр сæ фустæ мах хузæн — дугæйттæй ке фæннимай-
унцæ. Æрмæст етæ ба аци нимад дигорон хонунцæ. Æма,
æцæгæй дæр уотæ ке ’й, уомæн ба, дæнцæн, æрхæссæн
нимад æссонау дæр æма дигоронау дæр.
146

Дигоронау
Дууæ
Цуппар
Æхсæз
Аст
Дæс
Дууадæс
Цуппæрдæс
Æхсæрдæс
| Æстдæс
Инсæй
Дууæ ’ма инсæй
1 Цуппар æма инсæй
Æхсæз æма инсæй
Аст æма инсæй
Æртин
Дууæ ’ма æртин
Цуппар æма æртин
Æхсæз æма æртин
Асти æртин
Цуппор
Дууæ ’ма цуппор
Цуппар æма цуппор
Æхсæз æма цуппор
Асти цуппор
Фæндзай
Дууæ ’ма фæндзай
Цуппар æма фæндзай
Æхсæз æма фæндзай
Асти фæндзай
Нимæдзтæ
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
22
24
26
28
30
32
34
36
38
40
42
44
46
48
50
52
54
56
58
Æссонау
эки
тёрт
алты
сегиз
он
онеки
онтёрт
оналты
онсегиз
жыйырма
жыйырма эки
жыйырма тёрт
жыйырма алты
жыйырма сегиз
отуз
отуз эки
отуз тёрт
отуз алты
отуз сегиз
къыркъ
къыркъ эки
къыркъ тёрт
къыркъ алты |
къыркъ сегиз
элли
элли эки
элли тёрт
элли алты
элли сегиз 1
147

Æхсай
Дууæ ’ма æхсай
| Цуппар æма æхсай
Æхсæз æма æхсай
| Асти ахсай
1 Æвдай
Дууæ ’ма æвдай
Цуппар æма æвдай
Æхсæз æма æвдай
Асти æвдай
Æстай
Дууæ ’ма æстай
Цуппар æма æстай
Æхсæз æма æстай
Асти æстей
Науæ
Дууæ ’ма науæ
Цуппар æма науæ
Æхсæз æма науæ
Асти науæ
Сæдæ!
60
62
64
66
68
70
72
74
76
78
80
82
84
86
88
90
92
94
96
98
100
алтмыш
алтмыш эки
алтмыш тёрт
алтмыш алты
алтмыш сегиз
жетлиш
жетлиш эки
жетлиш тёрт
жетлиш алты
жетлиш сегиз
сексен
сексен эки
сексен тёрт
сексен алты
сексен сегиз
токъсан
токъсан эки
токъсан тёрт
токъсан алты
токъсан сегиз
жюз
Феппайуйнаг. Фустæ нимадтонцæ, дуарбæл ссе æн-
дæмсе ку рауадзиуонцæ, уæд. Листфонс дуарбæл тагъд
ке цæуидæ, уомæ гæсгæ нимайгутæ еуæй-еу нимæдзти,
æнцондæр дзорунмæ гæсгæ, æндæрхузти дæр дзурдтон-
цæ.
Куд уинетæ, уотемæй листфонси дугæйттæй нимад
арæзт æй дигорон æвзаги нимæдзти бундорбæл. Æссон
æвзаг имæ неци барæ даруй.

Сæргæндтæ
ТАУÆРÆХЪТÆ
У асгерги 5
Уазай «кизгуттæ» 9
Æхсаргарди цæф æма мудзурай рæтъузт 11
Хори мадæ 13
Æртæ уосгори 14
Афæй балци 21
Тæрион тулабег 23
«Мæнгæ» ард 26
РАДЗУРДТÆ
Зæронд хæрæг 28
Радио 29
Зæронд тикис 31
Ке гъог адтæй? 32
Хæларгæнæг 33
Давæгой арс 33
Кæцитæ айтæ? 35
Киндзæ 35
Фæндаггаг 37
Ке фарс уодзæнцæ ? 39
Сабæттаг 39
Заманай кувд 40
Дууæ къерей 41
Изæйрон иуазæг 42
Æхсæрдзауæни 45
Ахургонд 48
Нæхе амæттаг 49
Айуан 50
Берæгътæ 51
Дууæ лæдзæги 53
149

Æгæстæ æма будургъитæ 54
Фицгæ цай 58
Кæуйнаг 59
Æдзæсгон хутæ 60
«На вкус и цвет...» 60
Некебал сорæн 60
Куройнæ 62
Бæдæйнаг фиййагкъæхтæ 63
Галтæ 64
Сугъзæрийнæ 66
Кæугæ кæмæн æй 66
Ленинградмæ 67
Ленинградæй 71
Фарста æма дзуапп 74
Инсади голлагæ 75
Сæдæ анзи 76
Цъæх хæрæг 78
Бодæни хæццæ 80
Тæфирфæс 85
Думетонг 86
Италиаг дзабуртæ 87
Æвгæрдæни куй 88
Тæрхъос æвгæрдæг 90
Нæуæг анз 93
Æртæ къерей 96
Денгиздзаутæ 97
Фунуктъизтæ 99
Гъар æхцинтæ 101
Къæхтæ æма къохтæ 102
Фидгунтæ æви фыдджынтæ? 105
Фазæнттæ 108
Æнæнгъæлæги хунæ 109
Хæлаур æма индис 111
Разоружить старика! 113
Тигъани ласæг 113
Рæфтон дугъд 114
Инструкци 114
Агкаг дзуапп 115
Арфæ 115
Е дæр мæхе æй 116
Мерседес 116
150

Хуасийнæ 118
Грелкæ 119
Цæлхдор 1.19
Фæдесонтæ 120
Ахурмæ ледзæг 122
Лæгундæр 123
Туруса 124
Инсад донæй нæ тæрсуй 125
Дураков нет 126
Нæуæг анзи фингарæзт 128
Фиди фарнæ 129
Байконур 131
САБИЙ КУ НÆ ЗÆГЪА
Биццеуи арфæ 133
Хæдзаргæнæг косун нæ зонуй 133
Куййи тард 134
Æнæ кæугæй 134
Нæбал цæуй? 135
Киндзæй косуй 136
Æзинæ си адтæн 136
Изгæ кизгæ 137
Фидгун 137
Пенси 138
Цъæх сæнæфсерæ 138
Фæндон 139
Еунæгæй нæ 140
Æнæдигорон 141
Туй 141
Бедные 142
АЛЦИТÆ
Дортæ 143
Бæттæн, бæндæн 144
Римæхсæнти гъазти нимад 145
Фиййæутти нимад 146

Литературно-художественноеиздание
Тамати Таймураз
ДУДЗИГЪÆР
Художественный редактор Т. Ф. Алипченкова
Компьютерная вёрстка Н. А. Семеновой
Подписано в печать 24.05.2019. Формат бумаги 60x90 '/,6 Бум. офс. № 1. Гарнитура
шрифта «Кудряшов». Псчать офсстная. Усл. псч. л. 9,5. Уч -изд. л. 8,37.
Тираж 300 зкз Заказ № 313.
Отпечатано в АО «Осетия-Полиграфсервис», пр. Коста 11.
Тел 8 (8672) 25-96-18