Дзугаты-Мурасты Риммæ
ЦОЦКОЙЫ ХÆЛÆРТТÆ
педагог, рухстауæг, этнограф, адæмон сфæлдыстад
æмбырдгæнæг, ирон æвзаг иртасæг, фыссæг æмæ
тæлмацгæнæг, бирæ ирон чингуыты редактор æмæ корректор
Æмбалты Цоцкойы 150 азы райгуырды бонмæ
Дзæуджыхъæу
2020

ББК 83 /2 Рос=Осе)
Æ46
Дзугаты-Мурасты Р.
«Цоцкойы хæлæрттæ» / Р.Ч. Дзугаева-Мурашева. -
Владикавказ: ИПЦ СОИГСИ ВНЦ РАН и РСО-А, 2020. - 90 с.
Ацы чиныг арæзт æрцыд Соттиты Риммæйы фæндонмæ
гæсгæ. Ам фыццаг хатт æмбырдгонд æрцыдысты Цоцкойы
хæлæртты хуызистытæ. Ис дзы: авторы Разныхас: «Йæ хорз
хъуыддæгтæ - зонды хос»; Цоцкойы биографи; Номарæн
æмдзæвгæтæ; Цоцкойы тыххæй цыбыр хъуыдытæ; Цоцкойы
хæлæртты номхыгъд; Цоцкойы номыл литературон премийы
лауреатты номхыгъд; Йæ хæлæртты хуызистытæ хицæнтæй
æмæ иумæйаг къамты (бирæтæ дзы ист æрцыдысты Соттиты
Риммæ - фыссæг, публицист, Æмбалты Цоцкойы номыл
литературон премийы лауреаты хæдзарон архивæй æмæ йын
стыр бузныг).
Æрмæг цымыдисаг æмæ пайда у студенттæн æмæ
скъоладзаутæн сæ ахуыры, библиотекартæн æмæ
ахуыргæнджытæн сæ æрвылбоны куыстæн.
ББК 83 /2 РосЮсе)
Дзугаты-Мурасты Р.Ч., 2020

Йæ хорз хъуыддæгтæ - зонды хос
Æмбадты Цоцкойы 150 азы райгуырды боны кадæн
Тæхудиаг, арæхдæр кæй мысынц
Нæ адæм, ку’ амбырд вæййынц, уæд,
Æмæ кæй цыртыл дæр ныффыссынц:
«Нæй амæн мах æхсæн мæлæт».
Чехойты Сæрæби
Кæд æнус æмæ æрдæг рацыд, уæддæр рæстæджы фæлмæн
йæ бон нæ баци рохуаты фæуадзын мæлæт кæмæн нæй, ирон
адæмы аив дзырд йæ удлæууæн кæмæн уыд, нæ адæмы
историйы рагон цыртдзæвæн - нæ адæмон сфæлдыстады
хæзнатæ бахъахъхъæдыл удуæлдайæ чи фæкуыста, уыцы
Æмбалты Цоцкойæн.
Цоцко уыд рухстауæг, ахуыргæнæг, фьтссæг, мæгуыр
адæмы сæрыл хæцæг, ирон чиныг саразыныл йæхи чи хъардта,
бирæ ирон чингуыты редактор æмæ корректор. Хуссар æмæ
Цæгат Ирыстоны алы хъæуты æмбырд кодта ирон адæмон
сфæлдыстадæй зарджытæ, таурæгътæ, аргъæуттæ,
æмбисæндтæ, цыргъзонд ныхæстæ.
Цоцкойы ном фæстагæттæм хæссын у алы ирон лæджы
хæс дæр. Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæйы кусджытæ
зæрдиагæй чиныгкæсæджы зонгæ кæнынц Æмбалты Цоцкойы
цард æмæ сфæлдыстадон бынтимæ алы мадзæлтты фæрцы.
Зæгъæм, Цоцкойы мысæн изæры адæмы размæ рахастам
фыссæг Соттиты Риммæйы сарæзт чиныг: «Æмбалты Цоцко.
Удварны хæзнатæ», æмæ дзы нæ кадджын уазджытæ:
5

Ирыстоны адæмон нывгæнджытæ: Дзбойты Михал, Айларты
Таймураз; медицинон наукæты академик Отараты Бэлæ -
Цоцкойы хæлар Бæройты Дзабойы хæрæфырт; Æмбалты
мыггаджы минæвæрттæ, фысджытæ, Æрыдоны районы
минæвæрттæ, артисттæ, ахуыргæнджытæ, студенттæ,
журналисттæ, библиотекартæ æмæ чиныгкæсджытæ стыр
цымыдис æмæ разыйы монцтимæ арвыстой сæ рæстæг.
Нырыккон ирон фыссæг, поэт, журналист Соттиты
Риммæйы сфæлдыстадимæ
чиныгкæсæг рагæй у зонгæ.
Цалдæр азы размæ Соттион йæ
размæ хæс æрæвæрдта Æмбалты
Цоцкойы сфæлдыстадон мулк
адæмы размæ бæлвырд,
æххæстдæр æмбырдгондæй
рахæссын. Æмæ йæ къухы бафтыд чиныг: «Æмбалты Цоцко.
Удварны хæзнатæ» аив фæлгонцгондæй рухсмæ рауадзын.
Цоцкойы сфæлдыстадон бынтыл ма бакуыста Цæллагты
Валодя. Ирон адæм æхсызгонæй сæмбæлдысты йæ рауагъд
чиныгыл, йæ ном сыгъдæгæй кæй баззад æмæ йæ фæллæйтты
кæцыдæр хай рухс кæй федта.
Соттиты Риммæ ма йæ сарæзт чиныг «Æмбалты Цоцко.
Удварны хæзнатæ»-ы уæлдай бацыд бирæ хæрзты Æмбалты
мыггагæн. Цоцко цы кады аккаг уыд æмæ у, ахæм уæлвæзады
сæвæрыны охыл фембæлдысты Æрыдоны администрацийы
сæргълæууæг Дзугаты Оледжы кусæнуаты Æмбалты мыггаджы
фæсивæды минæвæрттимæ æмæ æрдомтой, цæмæй нæ
6

рухстауæгæн йæ ном намысджынæй баззайа, уæлдайдæр йæ
райгуырæн Æрыдоны.
Хъуыддаг сырæзыд æмæ: Цоцко цы хæдзары цард, уый
къулыл конд æрцыд мемориалон фæйнæг; Æрыдоны районы
сæйраг библиотекæйæн снысан кодтой Цоцкойы кадджын ном,
уымæн æмæ Ирыстоны фыццаг хъæууон чиныгдон-кæсæндон
Цоцко байгом кодта Къостайы номыл йæхи хæдзары - суæгъд
дзы кодта сæрмагондæй дыууæ уаты уыцы фæрныг
хъуыддагæн; горæты сæйраг скверы æвæрд æрцыд аив
цыртдзæвæн (йæ саразæг - æрыгон скульптор Хайты Ибрагим).
Цымæ цал æгъуыссæг æхсæвы арвыста Риммæ, цæмæй
уыцы фæрныг хъуыддæгтæ царды рухс феной. Æппæт уьтдон
фагыл нæ банымайгæйæ, Риммæ йæхимæ райста ног хæс
Цоцкойы сыгъдæг æмæ фæрнджын ном бæрзонддæр сисын. Йæ
цæрæнбонты кæй фембырд æмæ фæбæстон кодта, уыцы
хæзнатæ йын гагагай архивты, музейты æвæрæнты, хицæн
адæймæгты сæрмагонд архивты фæуыгъта: уацмыстæ,
документтæ, къамтæ æмæ мысинæгты хуызы. Бабæстон сæ
кодта æмæ сæ сарæзта йе сфæлдыстадон бынтæн аив
литературон цыртдзæвæн.
2009 азы Гасситы Викторы номыл рауагъдады (Цоцко
хæларæй цард Гасситы Викторимæ) рацыд чиныг «Æмбалты
Цоцко Удварны хæзнатæ».
Чиныджы цъарыл уынæм Цоцкойы къам, Абайты Васо
цæрæнбонты йæ кусæн стъолы сæрмæ кæй фæдардта, уый.
Васойы амарды фæстæ къам æфснайд æрцыд СОИГСИ-йы
æвæрæнты - Васойы архивы. Риммæ йæ систа чиныджы
7

цъарæн, уымæн æмæ зыдта, Абайы-фыртæн Цоцкойы
сæрмагонд лæвар зынаргъ кæй уыд, уый хъуыды кæнгæйæ.
Раздзырд «Мæсыгамайæг» дæр Риммæ йæхæдæг
ныффыста. Чиныгкæсæг дзы æнæмæнгæй арф банкъардзæн
уыцы рыст лæджы сурæт, ирон адæмæн цы хæрзты бацыд, уый.
«Æмбалты Цоцко. Удварны хæзнатæ» райдайы Нарты
таурæгътæй, аргъæуттæ, адæмон кадджытæ, тæлмацтæ, уацтæ,
рецензитæ, мысинæгтæ, историон цаутæ адæмон мысинæгты,
худæджы ныхæстæ, ирхæфсæнтæ, документтæ, писмотæй.
Куыд зонæм, афтæмæй Цоцко хорз зыдта уырыссаг,
фæсарæйнаг æвзæгтæ æмæ рæвдз уыд тæлмац кæнынмæ дæр.
Ацы чиныгмæ хаст æрцыдысты Г. Андерсенæй, А. Пушкинæй,
М. Лермонтовæй, Н. Языковæй, Л. Толстойæ, Н. Хирьяковæй,
Вересаевæй, Аразийæ, В. Короленкойæ, М, Рклицкийæ æмæ
Ф. Шиллерæй цы уацмыстæ ратæлмац кодта, уыдон.
Фæстаг цъарыл ис Риммæйы хуызист, ЦИПУ-йы
педагогон факультеты национ кафедрæйы сæргълæууæг,
филологон наукæты кандидат Джусойты Клавæйы цæстуарзон
ныхæстимæ: «Риммæ йæ фæлмæн арм æмæ æнæнцой зæрдæйы
хъармæй бирæ сфæлдыстадон æрмæджытæн фенын кодта
царды рухс, фыццаг уым разынд йæ æвæджиауы курдиат æмæ
арф зонындзинæдты ирд тæмæн. Йæ æнæкæрон уарзондзинад
йæ раттæг адæммæ, йæ нацийы удварны хæзнатæм, Ирыстоны
урссæр хæхтæ æмæ къæдзæхтæм Риммæйæн балæвар кодта
сфæлдыстадон хъомыс. Уымæн æвдисæн сты йæ бирæ
фæллæйттæ алыхуызон литературон жанрты».
8

Мах уырны, æмæ чиныгдоны тæрхæгыл ацы чиныг уæгъд
бынат нæ ахсдзæн, фæлæ уыдзæн Иры кæстæртæн æмæ ирон
чиныгкæсæгæн царды хъомыс æмæ фарнхæссæг.
«Æмбалты Цоцко уыдис фыццаг ирон чиныг, фыццаг
ирон газеттæ, фыццаг ирон журналы авдæн чи ауызта, ирон
адæмон сфæлдыстад уырзæй сгарæгау Иры къуындæг кæмтты
æмæ быдираг хъæуты чи фембырд кодта, ирон чиныгкæсæджы
уырыссаг æмæ фæсарæйнаг фысджыты хуыздæр уацмыстимæ
чи базонгæ кодта, уыцы æвæллайгæ рухстауæг, ирон аивады
æнувыд хуымон», - фыссы Соттиты Риммæ.
Чи уыди Цоцко, Соттиты Риммæ ахæм зæрдиаг иртасæн
куыст кæй цард æмæ сфæлдыстадыл бакодта?
Ды бирæ уыдтæ кæстæртæн зæгъинаг,
Дæ уд сын фестад фидæнмæ цырагъ;
Уыдтæ ма царды бирæ ды кæнинаг,
Ныфсджынæй хастай рухстауæджы уаргъ.
Дæ аргъæутты хъайтартæн Ир - сæ бæстæ,
Нæ зæрдæты дæ рухс сурæт цæры;
Дæ намыс, Цоцко, баззадис дæ фæстæ,
Дæ нæртон ном нæ хæхбæсты нæры.
Боситы Ирбег — Цоцкойы ахуыргæнгшаг
Рухстауæг, ахуыргæнæг, фыццаг ирон газет рауадзæг,
тæлмацгæнæг, ахуыргонд, æхсæнадон архайæг, мæгуыр адæмы
сæрыл хæцæг, «Тæргайдоны былæй бæлццон» - Æмбалты
Бицойы фырт Цоцко райгуырд 1870 азы 17 октябры Æрыдоны
9

хъæуы. Бицо æмæ Долæтхъыз хæхбæстæй ралыгъдысты XIX
æнусы астæу æмæ æрцардысты Æрыдоны, ныры Ленины
уынджы. Бицо - адæмæн уарзон, фæллойуарзаг, раст æмæ
хæрзæгъдау лæг - кусынмæ бацыд хæххон милицæмæ æмæ
райста офицеры цин - прапорщик. Бицо æмæ Долæтхъызæн
уыд цыппар сывæллоны: Чабæ, Аппе, Дзыккын æмæ Цоцко
(аргъуыдмæ гæсгæ Цоцко хуынд Увар). Бицо амард Цоцкойыл
авд азы куы цыд, уæд. Сидзæргæсæн æнцон кæм уыд уал
сывæллоны хæссын, кæд ын хиуæттæ, сыхбæстæ æххуыс
кодтой, уæддæр. Хистæр лæппу Аппе ма цæстæй дæр нæ уыдта.
Бæллиццаг нæ уыдысты сидзæрты æмæ Долæтхъызы мæгуыр,
хъизæмайраг царды бонтæ æмæ сидзæргæсæн гæнæн нал уыд
æмæ Терчы облæсты хицаумæ ныффыста курдиат, цæмæй йын
йæ кæстæр лæппу Увары, куыд паддзахады куыстгæнæджы
хъæбулы, училищемæ айсой ахуырмæ.
Цоцко хорз бæрæггæнæнтимæ каст фæци дины скъола
æмæ дарддæр ахуырмæ бацыд Æрыдоны семинармæ. Ам
базонгæ Уæрæсейы прогрессивон интеллигенцийы
хъуыдытимæ. Уыдон зæрдæйы уагътой сæрибар æмæ
цæсгомджын цардмæ бæллиц, домдтой райгуырæн бæстæйы
хъысмæтыл арф ныхъхъуыды, дзыллæтæн æнувыдæй домдтой
лæггад. Уыцы хъуыддæгтимæ зонгæ кодта фæсивæды дæр,
архайдта Ирыстоны интеллигенцийы раззагдæртимæ
чиныгуадзæн æхсæнад саразыныл. Хæдзары уавæртæм гæсгæ
Цоцко дыууæ азы фæстæ ныууагъта йæ ахуыр, цæмæй æххуыс
кæна йæ мад æмæ йæ бинонтæн.
1891 азæй Ирыстоны алы хъæуты куыста райдиан
скъолаты ирон æвзаджы ахуыргæнæгæй. Сабиты æргом здæхта
10

ахуыры фæндагмæ. Ахуыргæнæгæй кусгæйæ, бæлвырддæрæй
бавнæлдта ирон адæмон сфæлдыстадмæ, ирон рагон дзырдты
равзæрæнтæ æмæ аив фæзилæнтæм. Æмбырд кодта алы хъæуты
æмбисæндтæ, аргъæуттæ, кадджытæ, хъарджытæ, зарджытæ,
цыргъзонд ныхæстæ. Уыцы куыст фæкодта суанг 1937 азы онг.
Цæгат æмæ Хуссар Иры ахæм ком æмæ хъæу нæ баззад,
Цоцкойы къахвæд кæм нæ уыд æмæ йæ кæм нæ зыдтой. Алчи
дæр ын аргъ кодта йæ уæздандзинад, куырыхондзинадæн.
Цоцкойæн бирæ зонгæтæ æмæ хæлæрттæ уыд алы ран дæр.
(Уый фæдыл ис бакæсæн Æмбалты Додтаны мысинæгтæ
журнал «Мах дуг»-ы. - 1978. - №1).
Уый фæстæ Цоцко куыста Æрыдоны дины семинары.
Стыр кад ын кодтой æрмæст семинардзаутæ нæ, фæлæ
Æрыдоны цæрджытæ. Цоцко тынг зæрдиагæй архайдта
æхсæнадон царды. Адæм æй уарзтой, аргъ ын кодтой æмæ йæ
1905 азы равзæрстой сæ хъæуы хицауæй. Ацы бынаты
кусгæйæ, Цоцко æмæ йе ’мхъуыдыгæнджытæн бантыст:
1) сауджын Токайы-фырты 100 дæсæтины зæххытæ
мæгуыр æнæзæхх адæмæн байуæрстой;
2) семинары ректорæй бадомдтой, ахуыргæнинæгтæн сæ
уавæртæ дзæвгар фæхуыздæр кæнын, кæй атардтой семинарæй,
уыдоны та фæстæмæ куыд раздахой ахуырмæ;
3) августы мæйы йæ хъæппæрисæй Æрыдоны арæзт
æрцыд æмбырд Ирыстоны райдиан скъолаты ахуыргæнджытæн
(æрæмбырд дзы 40 ахуыргæнæджы). Иумæйагæй ныффыстой
писмо Терчы областы хицаумæ, цæмæй дины скъолаты раивой
ахуыры скъолатæм.
11

Ацы хабæрттæ царды рауадзын æнцон бакæнинаг
хъуыддæгтæ кæй нæ уыдысты, уый тыххæй бакæсæн ис
Æмбалты Доттаны уацхъуыд «Ног хъæуыхицау» журнал «Мах
дуг»-ы 1980 азы æвдæм номыры.
1905 -1907 азты Цоцко активонæй архайдта революцийы
змæлды. Цалдæр азы дæргъы пъæлицæ сусæгæй йæ фæстæ
зылд æмæ йæм сæ цæст дардтой.
Уæлдæр хицауады зæрдæмæ нæ цыдысты йæ зондахаст,
йæ хъуыддæгтæ æмæ уайтагъд иуварсгонд æрцыд
хъæуыхицауы куыстæй. Дзырдтой, адæмы дам змæнты,
афтæмæй та йе ’змæсты сæр уыд зæхкусджыты фарс кæй уыд,
сæ интерестæ сын кæй хъахъхъæдта, уыдоны бартыл кæй
дзырдта. «Дзырдта, уымæн æмæ уарзта цард. Бæллыд æмæ
æппæт тыхтæй дæр аудыдта царды рæсугъддзинадыл»
(Соттиты Р.). Хицауад æрцахсынвæнд скодтой Цоцкойы.
Адæм æмбæрстой, æвыдæй кæй нæ баззайдзæн, æмæ йæ сразы
кодтой, цæмæй рæстæгмæ йæхи бафæсвæд кæна.
Æрзылдысты æнæхъæн Æрыдоны цæрджытыл, æрæмбырд ын
кодтой иу æхсæвмæ æхцайы фæрæзтæ æмæ йæ æнафоны
цалдæр лæгæй ахизын кодтой Гуырдзыстонмæ Мамысоны
æфцæгыл. Ам, Батумæй араст Францмæ. Парижы Цоцко йæ
ахуыр адарддæр кодта. Хъуыста Æхсæнадон наукæты уæлдæр
скъолайы лекцитæм. Сахуыр кодта французаг æмæ немыцаг
æвзæгтæ. Иучысыл рæстæг уыцы скъолайы кусгæ дæр акодта,
кастис лекцитæ ирон æвзаг æмæ фольклоры
хъæздыгдзинæдты тыххæй.
Ирыстонмæ куы æрбаздæхт, уæд Цоцко архайын
райдыдта ирон æвзагыл газет рауадзыныл. Уыцы
12

хъуыддаджы æмзонд уыдис Брытъиаты Елбыздыхъоимæ.
Уый йæм æдзухдæр фыста Бетъырбухæй, æнæмæнгæй кæй
хъæуы рауадзын ирон газет.
Гæдиаты Цомахъы мысинæгтæй куыд зонæм, афтæмæй
1906 азы 22 июлы мыхуыры рацыд фыццаг ирон газет.
Фыццаг номыр мыхуыр кæнгæйæ типографийы зæронд
машинæйы цалх Цоцко йæхæдæг зылдта. Кæд фараст номыры
йеддæмæ нæ рацыд «Ирон газет»-æн, уæддæр уый уыд
ахъаззаг санчъех Ирыстоны рухстауынынады. Ирон адæмы
зæрдæйы бауагъта стыр ныфс æмæ хуыдта фидæны рухсмæ.
«Уыцы æрдхæрæны рухсмæ хонджытæй иу уыд Æмбалты
Цоцко. Йæхи куы базыдта, уымæй йæ амæлыны бонмæ Ирæн
цырагъдарæй чи фæцыд, ирон адæмæн ныфсы гæнах чи уыд,
уыцы Цоцко» (Соттиты Р.).
Цоцко кæд Æрыдоны райгуырд, уæддæр æрмæст
Æрыдоны нæ, фæлæ уыдис дыууæ Иры лæг. Æмæ йын
уыдысты йе ’нувыд зæрдæйы стыр уарзт æмæ æнæкæрон мæт.
«Ирон чиныгæн, ирон литературæйæн Æмбалты Цоцко
фæрныг куыст бакодта» (Тыбылты А.).
«Ирон газет» æхгæд куы æрцыд, уæддæр Цоцкойы
бæллицц ног ирон газет æндæр сæргондимæ уадзын никæй
бон уыд бамынæг кæнын.
1907 азы Тифлисы ахуыргонд ирæтты къордимæ уадзын
райдыдтой дыккаг ирон газет - «Ног цард». Уыцы рæстæджы
йæм Брытъиаты Е. фыста: «Насколько мне помнится, ты
признавал самым рациональным для развития осетинской
письменности издание брошюр и книжек. По-твоему это было
рациональнее газет и журналов. К этой мысли пришел и я. Но
13

для меня вообще не так важны брошюры». Дарддæр ныхас
кодтой журнал рауадзыныл. Елбыздыхъо æмæ Цоцко кæд
зæххон дæрддзæгтæй дард уыдысты кæрæдзийæ, уæддæр сæ
мæт, сæ хъуыдытæ ирон адæмы хъысмæтыл æмхуызон
уыдысты.
1911 азы Цоцко æрбалæууыд Елбыздыхъойы фарсмæ
æмæ рауагътой фыццаг ирон журнал «Хуры тын». Рацыд
æрмæст иунæг номыр, фæлæ уый дæр хуры тынау барухс
кодта ирон дзыллæйы зæрдæтæ, уыдис сын ныфсы хос.
1911 азы Цоцко, хицауадимæ бирæ фæтохы фæстæ,
уæлдæр куыд загътам, йæ хæдзары суæгъд кодта дыууæ уаты,
байгом кодта æрыдойнæгтæн фыццаг чиныгдон-кæсæндон
Хетæгкаты Къостайы номыл.
Цоцкойы нывæфтыд æвзагæн æмдугонтæ кодтой уæлдай
аргъ, уæлдайдæр ирон фразеологийæ куыд арæхстджынæй
пайда кодта, уымæн.
1919 азы Дзæуджыхъæуы арæзт æрцыд Ирон историон-
филологон æхсæнад, уыцы куысты Цоцко архайдта
разæнгардæй. 11 мартъийы цы цыбыр доклад скодта, уым
æмбырды архайджытæн загъта, ирон адæмы, ирон
литературæйы æмæ ирон æвзаджы культурон рæзты
сæрвæлтау хъуамæ æхсæнадон ирон кусæндæттæ æнæмæнг
рахизой уырыссаг æвзагæй иронмæ. Ацы æхсæнады иумæйаг
æмбырды бакастысты ирон æвзагмæ Цоцкойы тæлмацæй
номдзыд Шиллеры «Вильгельм Телль».
Ирон æвзагмæ ма Цоцко ратæлмац кодта уырыссаг æмæ
фæсарæйнаг фысджыты уацмыстæ: Л. Толстойы «Дунейæн иу
хуыцау ис», А. Пушкины «Тымыгъ», Г.Х. Андерсены цалдæр
14

уацмысы, М. Лермонтовы «Ашик-Кериб», В. Короленкойы
«Макъары фын» æмæ æндæртæ.
Чиныгсаразæг орфографион хуызы нæ бавнæлдта сраст
кæнынмæ Цоцкойы къухфыстытæ æмæ 20-30 азты цы уагыл
мыхуыргонд уыдысты, афтæмæй сæ адæмы размæ рахаста.
Уæрæсейы Наукæты Академи Ленинграды Всеволод
Миллеры арæзт «Ирон-уырыссаг-немыцаг дзырдуат»
рауадзын куы сфæнд кодта, уæд Ирыстонæй Цоцкомæ
фæсидтысты æххуысмæ, куыд ирон дзырды дæснымæ.
Плиты Хадо йæ мысинæгты фыста: «Миллеры
дзырдуатыл бакусын хъуыд. Кæй бар æй бакодтаиккой, ууыл
сагъæс кæнгæйæ бадзырдтой Цоцкомæ, ахæм фæллой
бæлвырдæй чи бакæндзæн, зæгъгæ. Уый та нæ куы нæ сараза,
уæд ничи. Кæд уыцы æхсызгон чиныг феной Ир, уæд арфæ
ракæнæнт Цоцкойæн дæр. Иттæг арæхстæй фыссы иронау.
Уый хуызæн бирæтæ нæ зонынц сæ райгуырæн æвзаг».
1925-1932 азты Цоцко Ленинграды куыста ацы
дзырдуатыл.
Хадо ма фыста: «Цоцко уыд бæрзонд, хæрзконд лæг.
Дардта урс хæдон. Уарзта зарын. Сзарыдис-иу цъæхснаг
хъæлæсæй æмæ та-иу бахъырныдта, стæй та-иу йæ зард
бæрзонд систа. Æдзухдæр - худæндзаст».
Цоцко Ленинградмæ Миллеры дзырдуатыл кусынмæ куы
ацыд, уæд уыцы иу рæстæг касти лекцитæ дæр ирон æвзагыл.
Зындгон профессор Л.Лавров йæ мысинæгты Цоцкойы
тыххæй афтæ зæгъы: «Хохæгты æрвыст лæджы хуызæн мæм
фæкаст æмæ йæ хъавгæ бафарстон, университетмæ йæ цы
15

хъуыддæгтæ æрбакодтой, уымæй. Радта мын æнæнхъæлæджы
дзуапп:
- Æз... Ам иучысыл лекцитæ кæсын. Куыд базыдтон,
афтæмæй хинывæзт тынæй хуыд цухъайы мидæг æмбæхст
уыд ахуыргонд адæймаг, стыр педагог, ирон æвзаджы дæсны,
адæмон сфæлдыстад æмбырдгæнæг, поэт æмæ дунейы
литературæйы хæзнатæ ирон æвзагмæ тæлмацгæнæг.
Хуыдтой йæ Æмбалты Цоцко.
Фæстæдæр йемæ хæстæгдæр базонгæ дæн, цыдтæн æм
лекцитæм... Канд зондджын æмæ мидисджын нæ, фæлæ
хæдæфсарм æмæ уарзон адæймаг уыд. Студенттæ йæ уарзтой,
хæларзæрдæ æмæ æдзухдæр хъæлдзæг, цардбæллон кæй уыди,
уый тыххæй... Йæ мызд-иу куы райста, уæд-иу Ленинграды
уæлдæр скъолаты æмдзæрæнтыл зылд æмæ йæ студенттыл
уæрста. Куыд педагог, афтæ Цоцкойæн æмбал нæ уыд».
Цоцко фыццаг хатт Байаты Гаппойы фæрцы базонгæ йæ
уарзон поэт Хетæгкаты Къостаимæ. Фембæлды рæстæг Гаппо
æмæ Къоста ныхас кодтой «Ирон фæндыр» мыхуыры
рауадзыныл, фæлæ йæ къухæй рæсугъд чи рафысса, ууыл
тыхстысты. Цоцко рæсугъд фыссы, уый Гаппо зыдта, æмæ
фадат фæци Цоцкойæн иу къуыримæ рафыссын Къостайы
«Ирон фæндыр» къухфыстæй. Уыцы бонæй фæстæмæ Къоста
æмæ Цоцкойы хæлардзинад кодта фидарæй фидардæр.
Цоцко разæнгардæй архайдта æхсæнадон царды. Газет
«Рæстдзинад»-æн бындурæвæрд æрцыд 1923 азы Цоцкойы уац:
«Ирон сылгоймаджы цард раздæр æмæ ныр». Фыццаг хатт дзы
рацыд 1923 азы 24-æм номыры.
16

1924 азы 2 июны рацыд Гæдиаты Цомахъы уац
«Вильгельм Телль». Ам, арфæйы ныхæстимæ Цомахъ
лæмбынæг равзæрста ирон æвзагмæ Æмбалты Цоцкойы
тæлмацгонд драмæ. Уыцы аз ма Цоцкойæн мыхуыры рацыд 69
таурæгъы. Цоцкойæн ахæм дæсны æмæ рæсугъд æвзаг уыд,
æмæ йæм æмдугонтæй алчи дæр хаста йæ уацмыстæ редакци
кæнынмæ. Уыцы рæстæг базырджын систы ахæм ныхæстæ:
«Ныффыста йæ Хъаныхъуаты Алмахсит, лыстæг æм æркаст
Æмбалты Цоцко, æмæ йæ мыхуыры рауагъта Байаты Гаппо!»
Æмбалты Цоцко 1932 азæй 1934 азмæ уыд Хуссар
Ирыстоны æмæ куыста облæсты библиотекæйы директорæй,
уый фæстæ та - Хуссар Ирыстоны бæстæзонæн музейы,
Наукон-иртасæн институты Тыбылты Алыксандримæ.
1937 аз... Ирыстоны зонды лæгтæ, нæ интеллигенцийы
раззагдæртæ доны къусы сæфт куы кодтой, уыцы бæллæхы аз.
Раст æмæ зылын бæрæг нал уыд. Афтæ, Цоцко дæр, кæйдæр
æбуалгъ хахуырты аххосæй ахст æрцыд.
Фæкæнынц æй, йæ хус цæнгтыл - рæхыстæ.
Сæрак пæлæзты - сау лæгмартæ - сонт.
Уый Уастырджийау - урс æмæ бæрзонд,
Йæ хуызы æрдз йæ курдиат æвдыста.
Йæ зæрдæ арфæй зæххы хъæрзын хъуыста,
Уыд арвы цъæхыл сау сындзæй æмбонд.
Вæййы куырыхон залымæн нывонд, -
Уый Дантейау уынгæг хъоргъмæ ныххызти.
Джыккайты Шамил
17

7 декабры Цоцкойæн рахастой марыны тæрхон,
æххæстгонд та æрцыд 9 декабры. Æгæр мæгуыр йæ ингæн дæр
баззад æбæрæгæй, фæлæ ирон адæммæ афтæ фæзæгъынц:
«Хъæр мæрдтæм дæр хъуысы», æмæ нæ зæрдиаг ныхæстæ 150
азы фæстæ кæд Цоцко æмæ йе ’фхæрд æмгæрттæм
фехъуысиккой.
Цоцко æмæ Соттиты Риммæйы тыххæй изæры
кæронбæттæны сæ хъуыдытæ загътой:
Цгъойты Хазби - Цоцкойы номыл литературон премийы
лауреат журналист: «Ком фидауы йæ мæсгуытæй, адæмыхатт -
йæ фарны лæгтæй», - фæзæгъынц ирон адæм. Царды æппæт
дæр æнцой кæны фæрнджын адæмы хид æмæ удвæллойыл,
зонд æмæ тырнындзинадыл. Адæмы хъæр аив фæндагыл
аразынц фæрнджын лæгтæ æмæ уыдонæй хъуаг никуы уыд
Ирыстон. Цард-цæрæнбонты ирон адæм цыфæнды зын
уавæрты дæр сæхи ивазынц сæ фарны лæгты хорз
хъуыддæгтæм, бафæзмыныл хъарынц сæхи æмæ уый фæрцы сæ
адæймагдзинад, сæ зондахаст хуыздæр кæны. Ахæм фарны
лæгтæй иу уыд Æмбалты Цоцко - педагог, рухстауæг,
этнограф, адæмон сфæлдыстад æмбырдгæнæг, ирон æвзаг
иртасæг, фыссæг æмæ тæлмацгæнæг. Иры адæмы ’хсæн Цоцко
цы кад æмæ намыс ныууагъта, ууыл дзурæг у Соттиты
Риммæйы фæллой.
Адæймаг доны куы ныххауы, уæд цæмæй фервæза, уый
тыххæй йæ истæуыл ныххæцын бахъæуы. Мах абон цы
змæстыты рæстæг цæрæм, уымæй фервæзыны тыххæй хъуамæ
18

Къоста æмæ Цоцкойы къухтыл фæхæцæм. Уыдон нæ хъуамæ
«раласой». Соттиты Риммæйæн бузныг, нырыккон æмæ
фидæны чиныгкæсæгæн кæй сарæзта Цоцкойы æмбырдгонд
фольклорон æрмæгæй рæсугъд æмæ хъæугæ чиныг. Ацы
æрмæджытæ архивты рохуатæй лæууыдысты æмæ сæм Риммæ
йе ’ргом раздæхта. Рауад дзы стъолыл даргæ чиныг. Ам
йæхицæн хъæугæ æрмæг ссардзæн скъолайы ахуырдзау дæр
æмæ наукон кусæг дæр.
Чиныджы фæзынд уыд, раст цыма Æхсæртæг
Донбеттыры хæдзармæ ныххызт æмæ федта йæ хæдзары
фæрстæ æрвыг рухс куыд кæнынц, уый.
Мах хъуамæ нæ алы хорздзинадыл дæр цин кæнæм. Абон
ам цы фæсивæд бады, уыдон Цоцкойы фарнæй фæхайджын
сты. Бузныг библиотекæйы кусджытæн».
Джыккайты Шамил: «Адæммæ хорз лæгтæ куы вæййы,
уæд уыцы адæм фæрныг вæййынц. Æвзæр йæ хорзæй нæ
раппæлдзæн. Фæлæ Риммæ хорз адæймаг у æмæ хорз лæджы
хъуыддæгтæ адæмы размæ рахаста æмæ йын стыр бузныг
зæгъæм. Риммæ у сæдæ лæджы æмдых æмæ нæм цалынмæ
ахæм сæрæнгуырд чызджытæ ис, уæдмæ нын тас нæу
сæфынæй. Хадарцаты Азæ - ахуыргонд-филолог - Нигерæй
фехъуыста ахæм хабар: «Немыцаг делегаци ам уыди æмæ семæ
фæсарæйнаг æвзаг чи зыдтаид ахæм нæ уыд, ома тæлмацгæнæг.
Уалынмæ Цоцко фæзынд æмæ сын сыгъдæг немыцагау
дзуæппытæ куы радта, уæд немыцаг сылгоймаг Цоцкойы йæ
хъæбысы ныккодта стыр арфæйы ныхæстимæ».
Цоцко кæй бабæстон кодта ирон адæмон сфæлдыстадæй,
уыцы фыстытæ иннæтæй хицæн кæнынц сæ æвзаджы
19

сыгъдæгдзинадæй, мидисджындæр сты æмæ сæ Риммæ аивæй
мах размæ рахаста. Чиныгæн ис стыр ахадындзинад, у хъæугæ
абоны фæлтæртæн...»
Сакъити Эльбрус - газет «Дигорæ»-йы сæйраг редактор:
«Алы адæймагæн дæр ис йæхи бынат. Цоцко æмæ
библиотекæтæн сæ куысты мидис иу у - адæмон сфæлдыстады
чингуытæ бахъахъхъæнын, адæммæ сæ фæхæццæ кæнын. Ацы
чиныг, Риммæ бирæ кæуыл фæкуыста, уый тынг ахъаз у
ныртæккæйы фæсивæдæн, цæмæй сæ национ бынтæ зоной,
ирон æвзаджы хъæздыгдзинæдтæй пайда кæной æмæ
сæрыстыр уой сæ мадæлон æвзаджы куырыхондзинадæй.
Сæрыстыр та дзы уæд уыдзысты æмæ йæ куы зоной, рæсугъд
дзурын ыл куы арæхсой. Йæ наци чи уарзы, уый хъуамæ йæ
æвзаджы фидæныл хъуыды кæна».
Гасситы Изабеллæ - Цоцкойы премийы лауреат:
«Махæн стыр æхсызгон уыд Дзæуджыхъæуы сæйраг
библиотекæйы хуынды гæххæтт райсын. Мах, æрыдойнæгтæ,
абон нæ управленийы сæргълæууæгимæ сæмбæлдыстæм
Соттиты Риммæйы сарæзт цымыдисаг чиныгыл сымахимæ
бацин кæнынмæ.
Эта такая радость, что Осетию Цоцко любил такой
жертвенной любовью! Я, как директор музея «Подвиг» очень
благодарна фамилии Амбаловых за то, что поддержали
инициативу Риммы Сотиевой в поисках материалов, а затем и в
издании этой уникальной книги. Потомки фамилии Амбаловых
достойны такого великого предка. Спасибо хозяевам
мероприятия за то, что они на чистейшем осетинском языке
смогли донести до всех величие Цоцко, его значимость и, что
20

книга Сотиевой Риммы «Цоцко Æмбалты. «Удварны хæзнатæ»
- крупица в золотой фонд осетинской литературы».
Æлборты Наталья - Ногиры хъæуы библиотекарь:
«Риммæ удуæлдай фæллой бакодта Цоцкойы бынтæ
бабæлвырд кæныныл, æмæ абон Ирыстоны адæмæй бирæты
стъолыл алы бон дæр лæууы ацы чиныг. Бузныг йæ ахадгæ
фæллойæн».
Фембæлды кæрон Соттиты Риммæ загъта: «Цоцкойы
бæрæгбон хъуамæ республикон бæрæгбон уыдаид. Цоцкойы
æвзаг дзæм-дзæмы суадонау у, нуазыс дзы æмæ не ’фсæдыс йæ
алæмæтаг дзырдтæй. Архайдтон, цæмæй йæ удварны
фæллæйттæ йæ уарзон адæмы рæгъмæ хаст æрцæуой. Куыд
мын бантыст, уымæн чиныгкæсæг тæрхонгæнæг. Бузныг
горæты Центрон библиотекæйы кусджытæн сæ фæрныг
куыстæн. Ахæм хъæугæ литературон изæрты фæрцы æдзух
хæссынц Ирыстоны рухстауджыты нæмттæ æрыгон фæлтæрты
размæ ...».
Сæ зæгъинæгтæ ма бахынцтой Дзбойты Михал,
Æмбалты Тамарæ æмæ Маирбег, фыссæг - Багаты Лади,
Соттиты Олег, Национ библиотекæйы методикон хайады
сæргълæууæг Пагæты Тамарæ æмæ иннæтæ.
Бæрæгбондзаутæ тыхджын къухæмдзæгъдимæ
сæмбæлдысты «Æмбалты Цоцкойы зарæг»-ыл (Соттиты
Риммæйы ныхæстæ, Дзаттиаты Зæлинæйы музыкæ). Зарæг
фыццаг хатт азарыдысты 36-æм скъолайы вокалон къорд
«Уарзон зарæг»-ы архайджытæ (сæ разамонæг Дзаттиаты
Зæлинæ).
21

Хъыбызты Разитæ - Цæгат Ирыстоны оперæ æмæ
балеты театры солисткæ æмæ концертмейстер Ромашина
Татьянæ акодтой Риммæйы æмдзæвгаэты ныхæстыл фыст
цалдæр зарæджы.
Цоцко ирон адæмон зарджытæ бирæ кæй уарзта, уый
хынцгæйæ та Стыр Ныхасы зарджыты къорд «Фыдæлты
намыс»-ы архайджытæ (сæ разамонджытæ: Моргуаты Юрæ
æмæ Кокойты Таймураз) адæмы размæ рахастой Цоцкойы
уарзон «Къостайы зарæг», «Хазбийы зарæг», «Нартыхъты
Сосойы зарæг»).
Уæлдай æхсызгон уддзæф сæмбæлд изæры уæвджытыл
Æрыдоны адæмон театры къорды хæдахуыр артистты
фæзындимæ (сæ раздæры разамонæг Къуымæллæгкаты
Мурат). Кæд Мурат нал ис, уæддæр ацы къорды минæвæрттæ
Цæгат Ирыстоны адæмон артискæ Цырыхаты Розæйы
разамындæй бæрæгбондзауты размæ рахастой Цоцкойы
райгуырды бонмæ æвæрд спектакль «Лулуйы чындзæхсæв»-
æй скъуыддзаг. Хæдахуыр артисттæ: Хъайтыхъты Евдаким,
Уазиты Рая, Лекъты Эдик, Зембатты Таймураз, Бязырты
Таймураз æмæ Цомайты Алик хорз сарæхстысты æмæ
бæлвырдæй равдыстой уæды рæстæджы дарæсы мидæг
Иорамы, Чесæдуйы, Цоцкойы, Кузьмайы, Къостайы æмæ
Кохановы фæлгоцтæ. Соттиты Риммæ æмæ библиотекæйы
кусджытæ се ’ппæтæн дæр ракодтой арфæйы ныхæстимæ
зæрдылдарæн лæвæрттæ.
Соттиты Риммæйы чиныг «Æмбалты Цоцко. Удварны
хæзнаты» фæзындыл бирæ рæстæг нæ рацыд, афтæ газеттæ
æмæ журналты фæрстыл рацыд рецензитæ. Уыцы æрмæг мах
22

æрбамбырд кодтам æмæ ма Риммæйы хæдзарон архивтæй цы
æрмæджытæ райстам, уыдонæй сарæзтам иумæйагæй
цымыдисаг пресс-дайджест: «Цоцко æмæ йæ хæлæрттæ»,
кæцымæ бахастам æхсай хуызистæй фылдæр.
Цоцко уыд æрмæст иу хъæуы лæг нæ, фæлæ æгас комы,
ирон дзыллæйы лæг æмæ йæ хæлæртты номхыгъд дæр уымæн
стыр у.
Хæсыл банымадтон Цоцкойы 150 азы райгуырды бонмæ
саразын чиныджы хуызы бакуыст «Цоцко æмæ йæ
хæлæрттæ». Йæ сыфтæ йын иу иннæйы фæдыл чи фæлдаха,
уый стыр цымыдисы æфтаудзысты, хуызистытæм кæсгæйæ,
Цоцко куыд алыхуызон адæмтимæ цард хæларæй, уый. Ацы
æрмæг цымыдисаг уыдзæн литературæиртасджытæ æмæ ирон
æвзаг æмæ литературæ уарзджытæн дæр. Ис ахæм ныхас:
«Зæгъ мын чи у де ’рдхорд æмæ дын зæгъдзынæн дæхæдæг чи
дæ, уый». Бакæсут-ма сæм, иуæй-иннæ лæгдæрхуыз. Ахæм
æвзаргæ лæгты ’хсæн, кæй зæгъын æй хъæуы, Цоцкойæн
æндæрхуызы уæвæн нæ уыд, семæ фембæлд ын йæ миддуне
кодта хъæздыгдæр. Уыдон ын се ’ппæт дæр уыдысты царды
æмæ зонынады скъола. Сæ лымæндзинады уыдис стыр тых,
уæздандзинад, ирон æгъдау, фарн æмæ æфсарм.
Иу ахæм цау. Къоста æмæ Цоцкойы æхсæн
тугхæстæгдзинад нæ уыд, фæлæ зæрдæ æмæ удыхъæдæй афтæ
хæстæг уыдысты æмæ сæ лымæндзинад ахаста царды
кæронмæ. Къоста тынг тыхст куы уыд, хуыссæнæй куы нал
хызт, уæд Баситы Миха, Зæнджиаты Бæбу æмæ Æмбалты
Цоцко Æрыдоны цæрджытæн фехъусын кодтой Къостайы
тыхст уавæр. Адæм æрбамбырд кодтой æхцайы фæрæзтæ, кæд
23

сæхæдæг дæр уæззау цард кодтой, уæддæр. Ныффыстой
фыстæг уарзон поэтмæ æмæ æртæ лæгæй афæндараст сты
Лабæмæ. Ацы фембæлды тыххæй журнал «Мах дуг»-ы
фæрстыл цы æрмæг мыхуыр цыд, уый чи бакæса, уымæн йæ
зæрдæ æнæ фæрисгæ нæ фæуыдзæн. Къостайæн Æрыдойнæгты
фыстæг афтæ бацагайдта йæ зæрдæ æмæ йæ цæссыгтæ
æрызгъæлдысты. Къоста æмбæрста фæстаг бонтæ кæй цæры,
фæлæ йæм уыйас хъару разынд æмæ æрыдойнæгтæн, æппæт
Ирыстоны цæрджытæн стыр арфæйы ныхæстæ рарвыста кæй
йæ хъуыды кæнынц, уый тыххæй. Йæ фæстаг фæдзæхст уыд:
«Кæрæдзи уарзгæйæ цæрут, ме ’фсымæртæ!»
Куы амард, уæд Цоцко, Зæнджиаты Бæбу æмæ Баситы
Миха чырыстон æгъдаумæ гæсгæ Цæлыккаты Алыксандырæй
(Пятигорскы сауджын) бар ракуырдтой, цæмæй Лабæйы
скъахой Къостайы ингæн æмæ йын йæ мард райгуырæн
Ирыстоны зæххыл сæмбæлын кæной.
Бирæ фыдæбæттимæ уарзон хæлæрттæ схæццæ кодтой
Дзæуджыхъæумæ Къостайы мард. Се ’ссыдмæ та Байаты Гаппо
- Дзæуджыхъæуы хицау - марды æппæт æгъдæуттæ райста
йæхимæ æмæ зиан баныгæдтой кад æмæ радимæ Ирыхъæуы
Сыгъдæг Мадымайрæмы аргъуаны кæрты. Цоцко цæрæнбонты
Къостайыл фæдардта сау. Æвæццæгæн ацы æгъдау дæр
истæуыл дзурæг у æмæ дзы ис хатдзæгтæ скæнæн.
Уæдæ чи уыдысты Цоцкойы хæлæрттæ, уый уæ
æнæмæнгæй цымыдисы бафтаудзæн, ацы бакуыст куы
рафæлдахат, уæд, хъыгагæн, кæд се ’ппæты нæмттæ сбæрæг
кæнын къухы нæ бафтыд, уæддæр.
24

Ирон адæмы æхсæн Æмбалты Цоцко ныууагъта йæ
удварны хæзнатæ: Фарн, Кад, Æгъдау, Уæздандзинад æмæ
цалынмæ зæххыл фæстаг ирон лæг цæра, уæдмæ сын нæй
фесæфæн. Уыдон нын хуры тынтау рухс кæнынц нæ зæрдæтæ
æмæ нын нæ размæцыды сты æмæ уыдзысты фæндагамонæг.
Дзугаты-Мурасты Риммæ -
Цæгат Ирыстоиы культурæйы сгуыхт кусæг,
УФ-йы Журналистты цæдисы уæиг,
Дзæуджыхъæуы центрои библиотекæйы
бæстæзонæи хайады сæргълæууæг.
25

26

27

1-аг рæнхъы: Гаглойты Сергей, Хъазыбегты
Хъазыбег;
2-аг рæнхъы: Коцойты Арсен, Зæнджиаты Бæбу,
Æмбалты Цоцко, Тогойты Данел, Гарданты Михал, Туаты
Оля, Тыбылты Алыксандр, Баситы Михал, Æлборты
Барысби, Беджызаты Чермен (фыссæг);
3-аг рæнхъы: Мамсыраты Валодя, Хадаты Берди,
Хъесаты Дафа, Цæллагты Коса, Баситы С?, Алхазов -?,
Хъороты Хъазыбег, Ходы Дзаххот, Насхъидаты Розеттæ,
Гутнаты Сафе, Хъуылаты Сикъо (фыссæг), Хъуылаты Гафе,
Мамсыраты Дæбе, Цæллагты Муссæ, Барахъты Еленæ (1936
азы - ЦИНИИ-йы директор), Цæголты Г.М. (фыссæг),
Абайты Васо;
4-æм рæнхъы: Плиты Грис, Багаты Никъала,
Ардасенты Хадзыбатыр, Тогуызты Газакк, Фадзайты Дзахи,
Барахъты Гино, Дзанайты Иван (Нигер) Фæрнион Къоста;
5-æм рæнхъы: Тотойты Алихан, Бигулаты Барис,
Собиты Мæхæмæт Алыксандыры фырт (Педтехникумы
директор)...
28

КЪОСТА
29

30

31

32

Абайты Васо, Цоцко æмæ Æлборты Барысби
33

Дзæрæхохты Хадзы-Мурат,
Цъæй, 1936 аз
34

Галаты Барис - композитор
Калоты Зауырбег - ВЦИК-ы уæнг,
Цъæй, 1936 аз
35

Косирати Сæрмæт
фыссæг
Цæлыккаты Алыксандыр
сауджын
36

Джиуæты Пора - ахуыргонд, сауджын, рухстауæг,
«Ирон фæндыр»-ы 1 -аг рецензент
Гулуты Андрей
фыссæг
37

Цоцко æмæ йæ ахуыргæнæг
Саламты Никъала
38

Зембатты Апон
Цъæй, 1936 аз
Дзанайты Иван (Нигер)
фыссæг
39

Алборов Борис (Барысби)
40

Цомайты Харлампи
Сауджын, рухстауæг
41

Плиты Харитон (Хадо)
Фыссæг
Гæдиаты Цомахъ
Фыссæг
42

Плиты Грис
Фыссæг
Соттиты Максим - кадæггæнæг
43

Дзасохты Гиго
Публицист, ахуыргæнæг
Хæныкъаты Никъа (1900 азы ист къам),
сауджын, тæлмацгæнæг, чингуытæ аразæг
44

Хæныкъаты Никъа (1952 азьт ист къам)
Хæныкъаты Никъайы цардæмбал Гыгы
æмæ сæ сиахс Завен Алмазов
45

Максим Горький
Фыссæг
Лев Толстой
Фыссæг
46

Гаглойты Рутен -
хæххон инженер
Соттиты Нестъор
Рухстауæг
47

Арсæгты Горга -
мæгуыр адæмы бартыл тохгæнæг
Дзæрæхохты Хадзы-Мурат, Баситы Миха,
Цоцко æмæ Зембатты Апон (Цъæй, 1936)
48

Цæголты Георги -
фыссæг
Гасситы Виктор, А. Мамучашвили, Джанайты Садуллæ
æмæ Цоцко.
Азаииев Семены ист кьам. 1908 аз.
49

Цоцко «Ирон зарæджы» бæрæгбоны архайджытимæ Цъæйы
50

а,з
51

52

Хуырымты Иорам -
Æрыдоны семинарийы ахуыргæнæг
53

Фæрнион Къоста
Фыссæг
Æмбалты Цоцко, Малити Георги,
54

Хæныкъаты Уæлгъа
Фыссæг, æхсæнадон архайæг
55

Беджызаты Чермен
Фыссæг
^
Гассисв Виктор Афанасьсвич
Родился 13 (25) авг. 1879 —
изобретатель в области
полиграфического оборудования. В
1897 предложил (привилегия № 3596
выдана в 1900) и построил первую в
мире действующую фотонаборную
машину буквопроецирующего типа. Не
получив от царского правительства
поддержки, Гассиев В.А. не смог
реализовать своего изобретения.
Работая с 1933 в Педагогическом
институте в г. Орджоникидзе, Г.
конструировал оригинальные
физические приборы.
56

Къоста æмæ Джанайты Садуллæ - къамисæг
Тыбылты Алыксандыр - ахуыргонд,
лингвист
57

Мамсыраты Дæбе
Фыссæг
58

59

60

61

62

63

64

65

66

Хетæгкаты Андухъапар
Æлборты Сикъо
(Цоцко йæ хуыдта къæйсæттæг-Сидамоны фырт)
67

Цоцкойы хо Чабæхан, Дзæрæхохты Земæ (йæ чызджы чызг),
Чабæханы кæстæр лæппу Хъуылаты Бимболатимæ
Астæуæй лæууы Хъуылаты Бимболат
(Цоцкойы хæрæфырт- Чабæханы кæстæр лæппу)
68

Хъуылаты-Гаппуаты Дзирæ, йæ хъæбул æмæ
йæ фыд Буцки - Цоцкойы хо Чабæйы хистæр лæппу. 1952 аз
Насхъидаты Нылыхъ, Цоцко æмæ ?
69

Цоцкойы хо Чабæйы лæппу Хъуылаты Бимболаты
бинойнаг Лёля йæ фырттимæ: Алик, Левæ æмæ Севæ

Æлборты Сикъо Ногиры цæрджытимæ, кæцытæй-иу бирæтимæ
Цоцко фембæлд йе ’рдхорд
Соттиты Нестъоры-иу куы бабæрæг кодта, уæд
71

ЦОЦКОЙЫ ÆМÆ ЦОЦКОЙЫ ТЫХХÆЙ ФЫСТ
ЧИНГУЫТЫ ХУЫЗИСТЫТÆ:

ÆРЫДОН. ЦОЦКОЙÆН ЙÆХИ КЪУХТÆЙ АМАД ХÆДЗАР.
73

ЦОЦКОЙЫ ТЫХХÆЙ НОМАРÆН ÆМДЗÆВГÆТÆ
ÆМÆ ÆМДУГОНТЫ МЫСИНÆГТÆЙ:
Тыбылты Алыксандр - ирон литературæиртасæг, рухстауæг:
«Искуы фидæны историк куы фысса ирон чиныджы хабæрттæ,
уæд тыхджын зæрдæбынæй æрæмысдзæнис Æмбалты
Цоцкойы. Ирон чиныгæн Æмбалты Цоцко фæрныг куыст
бакодта.
... Къуымых æмæ гуылмызыл нымайæм мах нæ ирон
æвзаг, къæзгæйæ дзурæм иронау. Фæлæ Цоцко куы байдайы
дзурын ирон æвзагæй, уæд цыма æнæбын малæй исы рæсугъд
æмæ аив ирон ныхæстæ. Афтæмæй йын бантыст раивын
«Вильгем Телль» гермайнаг æвзаджы рæсугъд æмæ тых
Шиллер æххæстæй кæм равдыста.
Ирон æвзаг гуырысхойаг кæмæн у, ирон æвзагыл
фыссын æмæ дзурын кæй фæнды, уыдон æнувыдæй бакæсæнт
Цоцкойы тæлмацгонд чингуыты».
Гæдиаты Цомахъ - фыссæг: «Æмбалты Цоцко иронау
дзурынмæ у æппæты дæсныдæртæй иу. Уый нын равдыста,
сывæллæттæн æмæ фæсивæдæн аргъæуттæ тæлмац кæнынæй
дарддæр ма йæ бон кæй у фæсивæд æмæ ацæргæ классикон
уацмыстæ тæлмац кæнын дæр, стæй æрмæст эпикон нæ, фæлæ
драмон уацмыстæ дæр».
Плиты Хадо - фыссæг: «Ирон аивадæн йæ цард æмæ
йе сфæлдыстад æвгъау чи нæ кодта, ахæм адæймаг уыд Цоцко.
Иттæг зынаргъ хъуамæ уой нæ цæсты уыцы ахуыргонд адæм,
рæстæй чи фæкуыста нæ мæгуыр талынг адæмы астæу, сæ
тыхст царды астæу чи арвыста йæ бонтæ. Ирон æгъдау, ирон
74

фæтк, ирон æвзаг, нæ зарæг ма фесæфой, ууыл чи архайдта. Нæ
кæстæр хорз кæстæр куыд уа, нæ хистæр та хорз хистæр, уымæ
чи бæллыд. Алы сау куыст дзыллæйы хъуыддаджы йæ сæрмæ
чи хаста, уый æнæзивæгæй чи кодта, цæттæ фæдисон чи уыдис,
дунейы йæхицæн нард цард ссарыныл чи нæ зылд, фæлæ
æмбисондау - дон фæцæуы, дурр йæ бынаты баззайы - чи
ныццæнд ис йæ мæгуыр Ирыстоныл. Нæ Ирыстон гæныстон
цæмæн ссис, цæмæн сæфы æнæзылдæй - уыцы хъуыдытæй чи
хъæрзыд.
Миллеры дзырдуатыл бакусын хъуыд. Кæй бар æй
бакодтаиккой, ууыл сагъæс кæнгæйæ бадзырдтой Цоцкомæ, ахæм
фæллой бæлвырдæй чи бакæндзæн, зæгъгæ. Уый та нæ куы нæ
сараза, уæд ничи. Кæд уыцы æхсызгон чиныг феной Ир, уæд арфæ
ракæнæнт Цоцкойæн дæр. Иттæг арæхстæй фыссы иронау. Уый
хуызæн бирæтæ нæ зонынц сæ райгуырæн æвзаг.
Куыст кусæгæй тæрсы. Ахæм кусæг уыд Æмбалты
Цоцко. Ирон мæсыгамайджыты æхсæн хуыздæр кусæг уыд
Цоцко. Фидар хæцыд йæ мæлæты бонмæ æндон фыссæныл, йæ
мæгуыр дзыллæйы сагъæстæ йæ хуылфы, афтæмæй кадимæ
царди Иры астæу».
Леонид Лавров - профессор Ленинградского
университета: «Он показался мне посланцем горцев, и я с
осторожностью спросил, какое дело привело его в университет.
Ответ был неожиданным: «Я... Я здесь немного читаю
лекции... Как я узнал, в черкеске из домотканого холста
скрывался образованный человек, большой педагог, мастер
осетинского языка, собиратель народного творчества, поэт и
75

переводчик сокровищ мировой литературы на осетинский
язык. Звали его Цоцко Амбалов...
Фæстæдæр мын фадат фæци Цоцкоимæ хæстæгдæр
базонгæ уæвын. Цыдтæн йæ лекцитæм, иумæ тезгъо кодтам
Невайы былты, уыдтæн-иу, цы хуымæтæг хæтæны цард, уым.
Бонæй-бонмæ йæ хуыздæр зьтдтон. Канд зондджын æмæ
мидисджын нæ, фæлæ хæдæфсарм æмæ уарзон адæймаг уыд.
Студенттæ йæ уарзтой, хæларзæрдæ æмæ æдзухдæр хъæлдзæг,
цардбæллон кæй уыд, уый тыххæй. Æмбалы-фыртæн бинонтæ
нæ уыд. Йæ мызд-иу куы райста, уæд-иу Ленинграды уæлдæр
скъолаты æмдзæрæнтыл зылд æмæ йæ студенттыл уæрста.
Куыд педагог, афтæ Цоцкойæн æмбал нæ уыд»
Александр Фрейман - Советский филолог-иранист:
«.... Амбалов любезно согласился приехать в Ленинград для
сотрудничества в работе во время печатания словаря (ныхас
цæуы В.Ф. Миллеры ирон-уырыссаг-немыцаг дзырдуатыл. -
Ред.), для каковой цели был командирован Северо-Осетинским
Областным Отделом Народного образования. Его постоянному
дружескому участию в работе словарь в значительной мере
обязан пополнением, особенно в отношении фразеологии».
Соттиты Риммæ: «Æмбалты Цоцко уыдис фыццаг ирон
чиныг, фыццаг ирон газеттæ, фыццаг ирон журналы авдæн чи
ауызта, ирон адæмон сфæлдыстад уырзæй сгарæгау Иры
къуындæг кæмтты æмæ быдираг хъæуты чи фембырд кодта,
ирон чиныгкæсæджы уырыссаг æмæ фæсарæйнаг фысджыты
хуыздæр уацмыстимæ чи базонгæ кодта, уыцы æвæллайгæ
рухстауæг, ирон аивады æнувыд хуымон».
76

Джыккайты Шамил
Цоцко
Встарь был мрак - и мудрых убивали.
Нынче свет, а менъше ль палачей?
Ф. Шиллер. «Руссо»
Фæкæнынц æй, йæ хус цæнгтыл - рæхыстæ.
Сæрак пæлæзты - сау лæгмартæ - сонт.
Уый Уастырджийау - урс æмæ бæрзонд,
Йæ хуызы æрдз йæ курдиат æвдыста.
Йæ зæрдæ арфæй зæххы хъæрзын хъуыста,
Уыд арвы цъæхыл сау сындзæй æмбонд.
Вæййы куырыхон залымæн нывонд, -
Уый Дантейау уынгæг хъоргъмæ ныххызти.
Йæ разы сау арт урс чингуытæй сыгъд,
Уыдысты къултыл иры хæрзтæ тыгъд,
Сæ разы лæг сæргуыбырæй æрлæууы.
Йæ урс боцъотыл сау цæссыг æрлæст,
Фæстаг хатт мæрдтыл ахæссы йæ цæст
Æмæ ныхъхъæрзы: «Иры фарн фæцæуы».
1981 азы ноябрь
11

Соттиты Риммæ
Цоцкойы зарæг
(Дзаттиаты Зæлинæйы музыкæ)
Ой, æмæ зæгъы уæлæ Урсдонæй урс цæргæс ратахт
Урс цæхæркалгæ арвы фæтæнты, гъей.
Уый цæргæс нæ уыд, цæхæр нæ калдта -
Уый нын Цоцко, райгуырæн хæхты,
Иры дзыллæйæн фарны рухс хаста.
Бæрзонд цъититæ хурмæ æрттивынц,
Хурмæ æрттивынц цæхæртæ калгæ.
Æмбалты Цоцко - нæ дзырды фидыц
Адæмы фарныл фæцыдис заргæ.
Мæздæджы быдыртæй Дайраны нарджытæм,
Хæххон хъæуты Цæгатæй-Хуссарæй
Цоцкойы зæрин сис лæмбынæг фæфыста
Нæ ирон аргъæуттæ ’мæ кадджыты сой.
Ой, тох æмæ зæгъы бæрзонд удыхъæдæй
Ирон адæймаджы кæд чи амбылдта.
Ой, ой æмæ зæгъы нæ домбай хæхбæстæ
Цоцкойы зарæгæн æмудæй хъырныдта.
Æнусты арф бæзны, æнусты тар арфы
Хæзнайау цардысты нæ Иры таурæгътæ.
Æмбалты Цоцко сæ лæмбынæг фæфыста
Нæ кæстæрты цардæн хорз фидæн уа, зæгъта.
78

Табу кæнгæйæ сæ, уый кады нуазæнау,
Йæ зæрдæйы бынæй уæд ралæвар кодта.
Цоцкойы къухфыстæй фыдæлты хæзнадон
Иры фæлтæртæн, ныр цины хос æрхаста.
Босшпы Ирбег
Æмбалты Цоцкойы зарæг
Боситы Ирбедэюы иыхæстæ æмсе музыкæ
Дæ райсомтæ хорз, Цоцко,
Дæ бонтæ ’мæ дæ изæртæ!
Де ’мзæххон адæм дын
Дæ рухс ном сæ зæрдьтл дардзысты;
Ирыстоны тавтой дæ сыгъдæг уд
Æмæ дæ зынг зæрдæ,
Дæ кадджыты хъайтартæ
Иры цирхъ æмæ уарт ысты.
Нæ ирон адæмы, Цоцко,
Æгæрон уарзтæй уарзтай,
Æрыдойнаг нæртон лæг,
Номдзыд ахуыргонд, рухстауæг;
Дыууæ Иры кæрæдзиуыл
Зæрдæйы тæгтæй бастай,
Дæуыл у нæ зарæг -
Дæ кад æмæ намысы зарæг.
Нæрæмон, нæ разагъды Цоцко,
79

Æмбалты зæххон зæд,
Нæ Иры дзыллæйæн хæлар уæд
Æнусмæ дæ фæллой;
Ныууагътай дæ фæстæ фæлтæртæн
Ды царды рæсугъд фæд,
Ирондзинады Бардуаг,
Ирон адæмы сæрхъуызой.
Дæ райсомтæ хорз, Цоцко,
Дæ бонтæ ’мæ дæ изæртæ!
Æхсæв дæм мæй æмæ стъалытæ
Сæ рухс æзгъалдзысты;
Ирыстонæн радтай дæ сыгъдæг уд
Æмæ дæ зынг зæрдæ,
Æрыдойнæгтæ дын дæ цырт
Æмзылдæй буц дардзысты.
26.10.2006 аз
Боситы Ирбег - Цоцкойы ахуыргæншшг
***
Ды бирæ уыдтæ кæстæртæн зæгъинаг,
Дæ уд сын фестад фидæнмæ цырагъ;
Уыдтæ ма царды бирæ ды кæнинаг,
Ныфсджынæй хастай рухстауæджы уаргъ.
Дæ аргъæутты хъайтартæн Ир - сæ бæстæ,
Нæ зæрдæты дæ рухс сурæт цæры;
Дæ намыс, Цоцко, баззадис дæ фæстæ,
Дæ нæртон ном нæ хæхбæсты нæры.
80

Хъодзаты Æхсар
Цоцкойы мысгæйæ
Уый радтой ирæн уарзонæй Æмбалтæ,
æмæ кæм уыд йæ уæзданæн æмбал та?
Нæ уыдис æмæ нал уыдзæни. Нал!
Фæлæ дзы загъта Иры Фарн æмбал.
Мæ зсеронд тетрадæй.
Дзурынц: Цоцкойы куы ’рцахстой
æмæ ахæстоны къæсæрæй куы бахызт,
уæд, йæхæлæрттæй, йсе рагон зонгæтæй
цалдæры ауынгæйæ, сдзырдта: «Фарн
фæцæуы,Иры сахь лæппутæ, фарн!»
Кæддæрты мæ Ирон Фидæн уырныдта.
Æнхъæлдтон-иу: нæ сæр сæрмæ хæсдзыстæм.
Фæлæ уæууау! - æцæг адæм нæ сыстæм.
Кæсæм хæрдмæ нæ сау дзыхъхъæй - уырытау.
Æхсар нæм уыд -æхсары бæлон нал и,
Тых нæм уыди - тыхы бæлон дæр нал и -
Сæ къубæлттæ сын сыскъуыдда дæлимон,
ирон дæлимон, фидиссаг, æвиллон.
Ныр бавдæлон и зноны ныфсæй ме ’ууæнк,
æмæ дзыназы дзоныгдзавдæй ме уæнг.
Æрвон Фарн баззад ирæттæн фыдæлтæй,
Сæ бындар æй нæ бахызта фыдлæгæй.
81

Уæздан Цоцко, кæм агурон дæ ингæн?
Мæрдтæм дæуимæ барвыстам нæ Фидæн.
2010.02.06
Чехойты Сæрæби
***
Тæхудиаг, йе ’мбисыл ыскъуыдæй
Кæмæн нæ баззайы йæ зард
Æмæ йæ мæлæты æрцыдæй
Нæуæгæй чи ссары йæ цард.
Тæхудиаг, арæхдæр кæй мысынц
Нæ адæм, ку’ амбырд вæййынц, уæд,
Æмæ кæй цыртыл дæр ныффыссынц:
«Нæй амæн мах æхсæн мæлæт».
Хæмыцаты Ллбег
Рухстауæг
Æмбалты Цоцкойæн
Цæргæбонты рæстаг лæгæй фæцардтæ.
Нæ уыдис хин дæ уаз хъуыдыты мур.
Дæу не ’ндæвта: æцæг амондæй дард дæ,
Мæгуырæй дыл æрныгуылдзæни хур.
Дæ ныхмæ уыд мæнгард рæстæг æгъатыр,
Быдта дæуæн дæлимон митæй хыз.
Цъыфкъахæй цыд æхсины лæг дæ кадыл,
Нæ уыдтæ маст, кæйдæр хæрамæй хызт.
82

Уæддæр нывæзтай урссæр хæхтыл зарæг,
Дæ удæй цагътай Иры тыххæй арт.
Уыдтæ æдзухдæр рухсмæсидæг барæг,
Ныууагътай нын, цырагърухсау, дæ фарн.
Къадзаты Станислав
Æмбалы фыртæн
Æппæт дугтæн, фæлтæртæн,
Цоцко - æмбал, æмгар.
Ирон æвзаджы зæрдæ
Уыдис йæ арвы дуар.
Цоцко
Уыдис æрвон зæдау рæсугъд,
Йæ зæрдæ алкæмæ дæр - хурау.
Цæуыл нæ аххæссыд йæ уд?!
Нæ Ирæн басгуыхти ЦЫКУРА.
Хадыхъаты Фатимæ
Цоцко
Ацы цард мын анæуынон
Адæм систы æлгъаг.
Чи уæйгæнæг, чи марæг у,
Нæй дзы растæн бынат.
83

Чи фæцæры сыгъдæг удæй,
У фæллойæ йæ цард.
Уыдон тонæм æгуыдзæгæй,
Нæй сæ фæллойы КАД.
Чи сыгъдæгдæр, уæларвондæр,
Уыдон махмæ æгад.
Цæй, лæбурут кæрæдзимæ,
Кæд фæуиккат бындзагъд.
Сомбон, чи зоны, раст адæм
Ам æрцæрид, миййаг.
Фæлæ марæм нæ хуыздæрты,
Кæд æлгъыст стæм мах...
Цæмæй баззайой не взæртæ,
Фæлтау сыскъуынæм тагъд.
2020, окт.
84

ЦОЦКОЙЫ ХÆЛÆРТТЫ НОМХЫГЪД:
1. Абайты Вассо
2. Абайты Хъырым
3. АлмазовЗавен
4. Арсæгты Горга
5. Æлборты Барысби
6. Æлборты Сикъо
7. Байаты Гаппо
8. Барахъты Ленæ
9. Баситы Михал
10. Беджызаты Чермен
11. Бекъойты Георгий
12. Бердяев Сергей
13. Брытъиаты Елбыздыхъо
14. Бутаты Аслæнбег
15. Гаглойты Рутен
16. Гæздæнты Данел
17. Гайттаты Исай
18. Галаты Барис
19. Гарданты Михал
20. Гасситы Виктор
21. Гæдиаты Цомахъ
22. Горький Максим
23. Гулуты Андрей
24. Гуыриаты Гагуыдз
25. Гуыриаты Тепсарыхъо
26. Джанайты-Хетæгкаты Садуллæ
27. Джиуæты Пора
28. Дзагуырты Гуыбади
85

29. Дзасохты Гиго
30. Дзасохты Алекси
31. Дзæрæхохты Хадзы-Мурат
32. Дзанайты Иван (Нигер)
33. Дудараты Девлет
34. Зæнджиаты Бæбу
35. Зембатты Апон
36. Калоты Зауырбег
37. Колыты Аксо
38. Косирати Сæрмæт
39. Коцойты Арсен
40. Мамсыраты Дæбе
41. Мамучашвили А.
42. Мысыккаты Дзыбын (Мæхæмæт)
43. Насхъидаты Нылыхъ
44. Насхъидаты Разитæ
45. Плиты Грис
46. Плиты Харитон (Хадо)
47. Саламты Никъала
48. Собиты Инал
49. Соттиты Давид
50. Соттиты Любæ
51. Соттиты Максим
52. Соттиты Нестъор
53. Тогойты Данел
54. Тотойты Павел
55. Толстой Лев
56. Тугъанты Мухарбек
57. Тыбылты Алыксандыр
58. Фæрнион Къоста
86

59. Фрейман Александр
60. Хæныкъаты Гыгы
61. Хæныкъаты Никъа
62. Хæныкъаты Уæлгъа
63. Хетæгкаты Къоста
64. Хетæгкаты Андухъапар
65. Хуырымты Иорам
66. Хъесаты Дафа
67. Хъуылаты Сикъо
68. Цæголты Георги
69. Цæлыккаты Алыксандыр
70. Цоколаты Г.К.
71. Цомайты Харлампи
87

ÆМБАЛТЫ ЦОЦКОЙЫ ПРЕМИЙЫ ЛАУРЕАТТÆ:
2007
СОТТИТЫ РИММÆ - 1-аг бынат;
ЦГЪОЙТЫ ХАЗБИ - 2-аг бынат;
АГЪНАТЫ ГÆСТÆН - 2-аг бынат;
ХАРЕБАТЫ БАТРАДЗ - 3-аг бынат;
2008
ДЖЫККАЙТЫ ШАМИЛ - 1-аг бынат;
КЪАДЗАТЫ СТАНИСЛАВ - 2-аг бынат;
ЦОМАЙТЫ РОСТИСЛАВ - 2-аг бынат;
ХОЗИТЫ ПЕТР - 3-аг бынат.
2010
ЧЕРЧЕСТЫ ХЪАСБОЛАТ
САКЪИТЫ ЭЛЬБРУС
АБАЙТЫ АРБИЛЯНÆ
2015
ÆРЫДОНЫ РАЙОНЫ ЦЕНТРОН БИБЛИОТЕКÆ
ГАССИТЫ ИЗАБЕЛЛÆ
2020
КЪАДЗАТЫ СТАНИСЛАВ - 1-агбынат;
ДЗУГАТЫ-МУРАСТЫ РИММÆ - 2-аг бынат;
БУТАТЬТ ЭЛЬЗÆ- 3-аг бынат.
88

21.Х.2020 аз. Æмбалты Цоцкойы 150-азы райгуырды бон
Æрыдоны.
Къамы: Хадыхъаты Фатимæ - Цоцкойы фæдон; Къадзаты
Станислав - радиожурналист, Æмбалты Цоцкойы премийы
лауреат; Соттиты Риммæ - чиныг: «Æмбалты Цоцко.
Удварны хæзнаты» автор, Æмбалты Цоцкойы премийы
лауреат; Дзугаты-Мурасты Риммæ - Æмбалты Цоцкойы
премийы лауреат; Баситы-Дзуццаты Валентинæ - Цоцкойы
фæдон; Æмбалты Маирбег- мыггаджы хистæр; Хъуппеты
Жаннæ - Æрыдоны Цоцкойы номыл центрон библиотекæйы
директор; Бязырты Тамерлан - Æрыдоны культурæйы
Галуаны директор; Гасанты Валерæ-журналист.
89

Кæмæн цы кодтон, исчи ма зæгъæд.
Æхсызгонæй мæ сæры сæфт кæй хъуыди?
Мæнæн мæ «аххос» ничи загъта уæд,
Уымæн æмæ мæм аххос дæр нæ уыди.
Чехойты Сæрæби
Æрыдоны сквер.
Скульптор Хайты Ибрагимы сконд бюст
90

Литературно-художественное издание
Дзугаева-Мурашева Римма Черменовна
ДРУЗЬЯ ЦОЦКО
Издана в авторской редакции
Отпечатано ИП Цопановой А.Ю.
362000, Владикавказ, пер. Павловский, 3

Сæрмагонд арфæ
ÆМБАЛТЫ МЫГГАГÆН
сæ кад æмæ намысы хистæр
цоцкойы
цыты тырыса бæрзонд кæй систой,
йæ рухс ном, йæ цымыдисаг царды хабæрттæ, йæ
бирæ хæлæртты номхыгъдимæ йын кæй зонгæ кæнынц
сæ мыггаджы æмæ Ирыстоны кæстæр фæлтæрты йæ
номыл джиппы рауагъд
чиныгуытæ æмæ сфæлдыстадон мысæн
изæрты фæрцы.
УÆЛДАЙ АРФÆ:
ÆМБАЛТЫ МАИРБЕГ,
ТАМАРÆ,
БАРИС,
АНАТОЛИ,
БАТРАДЗÆН
æмæ иннæтæн -
ЦОЦКОЙЫ НОМЫЛ ЛИТЕРАТУРОН ПРЕМИ
кæй саккаг кæнынц
Ирыстоны сфæлдыстадон интеллигенцийы
минæвæрттæн
мыггаджы номæй