Дзугаты-Мурасты Риммæ
УДВЙРНЫ
аъвлФвнтв
ПУБЛИЦИСТИКÆ
2-аг чиныг
Дзæуджыхъæу
2021

ББК 84 (2 Рос=Осе)
Дз76
Дзугаты-Мурасты Р.
Удварны стъæлфæнтæ. 2-аг чиныг [Текст]: Публицистикæ. -
Дзæуджыхъæу, 2021. - 360 ф.
Дзугаева-Мурашева Р. Ч.
Искры души. Книга 2-я [Текст]: Публицистика / Р.Ч. Дзугаева-
Мурашева. - Владикавказ 2021. - 360 с.
Вторую книгу «Удварны стъæлфæнтæ» («Искры души») автор
посвящает 45-летию Централизованной библиотечной системы,
55-летию Центральной городской библиотеки и 10-летию
образования отдела краеведения «МБУК ЦБС г. Владикавказа».
В 1-й части книги публикуются статьи, повествующие о
мероприятиях, проводимых в библиотеке с представителями передовой
интеллигенции нашей республики разных поколений и
направлений деятельности. Это писатели и поэты, художники и актеры
театров, политики и научные работники, академики и доктора наук,
ветераны труда и войн, земляки, ставшие гордостью и славой
Осетии на ратном, трудовом, творческом поприщах, о людях,
интересующихся историей родного края во всех его ракурсах.
В других частях книги есть несколько рецензий на новые
книги, статьи на разные темы, рассказывающие о людях, которые
своими деяниями оставили глубокий след в жизни и достойны
памяти. Есть и тексты поздравлений, этюды, статьи-посвящения.
Книга адресуется широкому кругу читателей.
ББК 84 (2 Рос=Осе)
©Дзугаты-Мурасты Р.Ч., 2021

Ацы чиныгæй зæрдиаг арфæтæ кæнын
нæ коллективы кусджытæн
Дзæуджыхьæуы Централизацигонд библиотекæты
системæйы 45-азы,
Центрон библиотекæйы 55-азы æмæ бæстæзонæн
хайады 10-азыравзæрды фæдыл
йф-
«1И

^УЧ^’Ш’З^У^

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ . „
4^
Авторæй
Зынаргь чиныгкæсæг! Нæ культурæйы артдзæст
Дзæуджыхъæуы Центрон библиотекæйы чиныгдоны
арæзт цыд æмæ цæуы тематикой æгъдауæй бирæ
алыхуызон мадзæлттæ. Цаддæр азы дæргъы цы
æрмæджытæ фæфыстон, газеттæ æмæ журналты
фæрстыл мыхуыры чи рацыд, литературой портретты,
очеркты, уацты, рецензиты хуызты, уыдонæн мæ зæрдæ
скарста дæргъвæтин цард балæвар кæнын мæ «Удварны
стъæлфæнты» дыккаг чиныджы.
Фыст сты алы темæтыл. Сæ хъайтартæ куыд алыхуызон
сты, афтæ сæ алкæйы хъысмæт дæр у йæхи хæдхуыз.
Чиныджы æрмæджытæ дих кæнын цалдæр хайыл:
1-аг хай - «Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæйы
архайд республикой æхсæнадон царды». Бахастон æм,
бæстæзонæн хайады хъæппæрисæй библиотекæйы цы
цымыдисаг мадзæлттæ арæзт цыд, æмæ мын сæ кæуыл
бантыст æрмæджытæ ныффыссын мыхуырмæ, уыдоны;
2-аг хай - «Алыхуызон æрмæджыты» чиныгкæсæг
базонгæ уыдзæн Фыдыбæстæмæ æгæрон уарзондзинад
чи равдыста, карды комыл, мæлæтæй царды арæныл чи
фæцыд, йæ хъазуатон фæллойæ Ирыстонæн кад æмæ
намыс чи скодта æмæ кæны, уыцы кадджын адæмтæй
цалдæры сурæтимæ - очерктæ æмæ уацты хуызы;
Ис дзы: «Рецензитæ чингуытæн»; «Арфæтæ»; «Ном-
арæнтæ».
Æрмæджытæ хæссынц хъомыладон нысаниуæг,
цымыдисаг сты алы кары минæвæрттæн, ирон дзырдыл
æнувыд чи у, уыдонæн. Чиныгкæсæг дзы æнæмæнгæй
базондзæн кæм йæхи, кæм йæ къабазы, кæм та йæ
зонгæты, стæй-ма Ирыстоны кад æмæ намысы адæмтæй
бирæты...
5

Р * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
ДЗÆУДЖЫХЪÆУЫ ЦЕНТРОВ БИБЛИОТЕКÆЙЫ
АРХАЙДÆХСÆНАДОН ЦАРДЫ
&Ф #*1
Адæмæн лæггад кæнынц чиныджы фæрцы
Дзæуджыхъæуы Центрон библиотекæ...
Цымэе ма ацы коллективы хуызæн хорз, æн-
гом, цæстуарзон коллектив искæцы куыстуа-
ты ис: цы профессионалон æгъдауæй, цы удвар-
ны хæзнатæй, цы адæймагдзинады хуыздæр
миниуджытæй æххæст?! Чи зоны, ис! Фæлæ уæд-
дæр, ацы коллектив мæ удæн уæлдай зынаргъ у.
О, о! Уый æцæгæйдæр бæлвырд афтæ у, козбау
ныхæстæ нæ кæнын. Ацы хъуыдытæ мын бирæ азты
дæргъы æнцойад нæ дæттынц. Сатæг суадонау, ног
зæрдæрухсгæнæн æнкъарæнтимæ æдзух абухынц
мæ зæрдæйы арфæй. Бузныг Стыр Хуыцауæн,
Дзæуджыхъæуы Центрон библиотекэейы къæсæрæй
мæ фыццаг хатт чи ’рбахизын кодта.
40 азы... Кæй зæгъын æй хъæуы, уый гыццыл
рæстæг нæу иу куыстуаты бакусынæн. Ацы
коллектив мае царды ссис ахсджиаг, нымайын сæ
мæ дыккаг бинонтыл, алы кусæг дæр мын сæ кæны
хион, къабазы ад. Кæд æмæ ахуыргæнæджы куыст
бирæ уарзтон, сывæллæттимæ архайд мын уæлмонц
æнкъарæнтæ хаста, уæддæр ам кусгæйæ мын
бантыст мæ миддуне æндæр хуызы райхалын æмæ
уымæй дæн уæлдай разы. Бауарзтон библиотекары
дæсныйад, фыццаджыдæр, цы куырыхон хистæртæ
дзы куыста æмæ кусы, уыдоны фæрцы. Чиныгæй
чиныгкæсæгмæ фæндагыл мын уыдон систы
цырагъдартæ нæ системæйы фыццаг директор
Елойты-Хуызмиаты Хадзыбатыры чызг Симæимæ.
6

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
^^
Хæсты ветеранты фембæлд 5-æм профтехучилищейы студенттæ
æмæ библиотекæйы чиныгкæсджытимæ.
1-агрæюсьы ветеранты фарсмæ бадынц: Мирошникова Аяександрæ,
хæсты ветерантæ æмæ Елойты Симæ;
2-агрæнхъы астæуæй лæууы - Керчелаты Ваяя;
3-аг рæнхъы: Дзугаты-Мурасты Риммæ æмæ Кæлиты Терезæ. 1982 аз
Æвæдза, Симæ æрмæст хорз адæймаг нæ, фæлæ
уыд бæрнон разамонæг! Æвæццæгæн, йæ удыхъæды
фæзминаг миниуджытæ райхалын, йæ фæлгонц
сфæлындыны аккаг эпитеттæ æмæ дзырдтæ ссарын
мæ бон нæ бауыдзæн, фæлæ йæ рухс ном абон дæр
мах мысæм, цæры æмæ цæрдзæн нæ зæрдæты.
Республикæйы культурой царды бæлвырд бæрæудæр
уыд йæ архайд библиотекæты директорты ’хсæн.
Хицæн кодта æрмæст бæрзонд профессионалон
æгъдауæй нæ, фæлæ йæ конд, йæ уынд, йæ
хæрзхъæд хъомыладæй дæр. Дзæуджыхъæуы
Центрон библиотекæты системæ куы равзæрд 1975
азы, уæд ын кадджын уавæры æнæдызæрдыгæй
снысан кодтой Симæйы директорæй - уый та
7

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
йыл уæлдай бæрнон хæс
æвæрдта. Фыццæгтæн та
æнцон кусæн кæд вæййы?!
Симæ системæйы зæрæстон
куысты лæгæрста библиотекой
ногдзинæдтæ сгаргæйæ æмæ
йын æнтысгæ дæр хорз кодта.
Куыд ын хъуамæ ферох
кæнæм йæ бæрнон ахаст
куыстмæ, йæ узæлд æмæ йæ
рæстаг цæстæнгас йæ дæлбар
кусджытæм?!
Симæ йæ царды ахсджиагдæр нысаныл нымадта
библиотекæрты бартыл аудын, йæ дæлбаргонд
куыстуæтты рæзтыл архайын. Æвæццæгæн,
иунæгæй йын уыйас нæ бантыстаид, йæ фарсмæ
æууæнкджын куырыхон хистæртæ, йæ куыст хорз
чи зыдта æмæ бæрнон архайд чи кодта, ахæмтæ
куынæ куыстаид, уæд. Уыцы фæрнджын адæмæй
мын мæ куысты фæндаг срухс кодтой: Кобесты Азæ,
Æлбегаты Дилярæ, Гугкаты Луизæ, Хуытъиаты Зоя,
Текъойты Тамилæ, Салæгаты Тамарæ, Бекмæрзты
Симæ, Луночкинæ Зоя, Æлхъацаты Ханиффæ,
Уырыймæгты Земфирæ, Бердзенадзе Екатеринæ,
Гæбочиты Оля, Баймæтаты Тамарæ, Донова Ольгæ,
Козырты Лидæ, Доцты Венерæ, Плиты Иринæ,
Мирошникова Шурæ, Малиты Ася, Уварова Ленæ,
Хъараты Светæ æмæ иннæтæ. Се ’ппæт дæр
нын цæстуарзонæй уæрстой сæ зонындзинæдтæ,
амыдтой библиотекæйы куысты сусæгдзинæдтæ.
Алчидæр сæ æрмæст куысты мидæг нæ, фæлæ
царды алы фæзилæнты дæр уыд æмæ у фæзминаг
сылгоймаг, ирон æгьдау, фыдæлты традицитæ
8

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
фарнхæссæг кæстæртæм. Ахсджиаг ма уый у,
æмæ сæ куысты мадæлон æвзаджы рæзтыл дæр
удæй фæдис кæй кæнынц. Сæ бæрнондзинад,
сæ иузæрдион æвæллайгæ куыст республикæйы
культурой царды у ахадгæ æмæ сын уæлдæр хицауад
стыр аргъ скодта, бирæтæн лæвæрд æрцыд Цæгат
Ирыстоны культурæйы сгуыхт кусæджы ном. Куыд
удгоймæгтæ (личности) - сты хицæн очеркты аккаг.
Библиотекæты системæйы куыстмæ цы ахадгæ
бавæрæнтæ бахастой, уыдонæй бирæ ахсджиаг
хабæрттæ абоны онг дæр раххæссыдысты, кæд
дуджы домæнтæ аивтой, уæддæр.
Рæстæджы цыдимæ фæлтæртæн ивы сæ зондахаст,
сæ миддуне, сæ ахаст алыварс цæрæг адæммæ.
Уый хыгъд нæ хистæртæ нæ басастысты зынтæн,
тала бæласау ратас-батас нæ кодта сæ зондахаст,
нæ аивта сæ удыхъæд, æмæ нын баззадысты
фæзминагæй æрмæст библиотекæйы куысты нæ,
фæлæ сæ бæрнондзинад æмæ удгоймаджы æххæст
миниуджытæй. Сæ цыты тырыса сын дуджы
ивддзинæдтимæ бæрзонд систой æмæ йæ кадимæ
дарддæр хæццæ кæнынц сæ куысты: Багъæраты
Иринæ, Кæлиты Терезæ, Джиоты Жаннæ, Хейшхо
Иринæ, Томайты Ритæ, Плиты Зæирæ, Сохъуырты
Индирæ, Кузьминова Таня, Сланты Лейла, Леуанты
Альбинæ, Тебиаты Зæлинæ, Хъараты Земæ æмæ
Эммæ. Библиотекæйы размæцыдæн техникой
фæрæзты æмæ æндæр фарстаты ахадгæ æххуыс
хæссынц: нæ профсоюзты сæрдар Плиты Фатимæ,
Дементьева Кристинæ, Довбня Андрей, Глазунова
Наташæ, Цоколаты Иринæ, Хынцæгты Венерæ æмæ
нæ филиалты кусджытæ.
9

Дзугаты-Мурасты Риммæ
о*
§
3
о
1
8
3
10

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Æнусты сæрты нæм чи æрцыд, рæстæгæн йæ
хуызтæ чи æвдисы, царды рухс чи у, уыцы чиныг
у хæзнаты хæзна. Æнæ уый цард мынæг кæй
кæны, уый æппæт библиотекæты кусджытæ дæр
зæрдæйæ æнкъарынц, хæссынц æй чиныгкæсæгмæ
алы аивадон æмæ патриотон мадзæлтты фæрцы:
сфæлдыстадон æмæ мысæн изæртæ, презентацитæ
æмæ поэтикон фембæлдтытæ, литературой æмæ
музыкалон композицитæ, экскурситæ, чингуыты
æмæ аивадон равдыстыты. Æппæт ацы мадзæлттæ
баст сты чиныг æмæ чиныгкæсæджы иудзинадимæ.
Компьютерты дуг кæй у, уый æнкъаргæйæ, абон нæ
куыст æвдисæм виртуалон æгъдауæй библиотекæйы
сæрмагонд сайты, «Инстограм» æмæ «Фейсбукы».
Республикой æмæ Дзæуджыхъæуы администра-
цийы хъæппæрисæй цы мадзæлттæ æмæ алыхуызон
конкурстæ арæзт æрцæуы, уыдоны нæ филиалтимæ
иумæйаг архайды кæддæриддæр вæййæм уæлахиз-
дзауты æмрæнхъ.
Нæ клубты æмæ литературой иугæндты куысты
тыххæй дæр нæ республикæйы журналисттæ
æдзухдæр саразынц цæстуынгæ æрмæджытæ
мыхуыры фæрсты æмæ информацион фæрæзты.
Уæлдай æхсызгон уый у, æмæ нын нæ республикæйы
уæлдæр хицауад алыхуызон хæрзиуджыты хуызы не
’змæлдæн кæй кæнынц аккаг аргъ.
Бæрнонæй зæгъын мæ бон у, стыр ахадгæ
куыст кæй кæнæм ирон æвзаджы рæзты
цæрайæн, йæ æвидигæ хъæздыгдзинад абоны
фæлтæртæм хæссынæн. Уымæн æвдисæн сты нæ
интеллигенцийы, Фысджыты æмæ Журналистты
цæдисты минæвæртты фиппаинæгтæ нæ
фембæлдтыты рæстæг, стæй мыхуырон фæрæзты
цы цæстуарзон æрмæджытæ рацæуы, уыдонæй.
Бæстæзонæн хайады кусджыты хъæппæрисæй
11

Дзугат ы -Мураст ы Риммæ
10 азы дæргъы арæзт æрцыд бирæ цымыдисаг
фембæлдтытæ наукон интеллигенцийы
минæвæрттæй: профессортæ - Цыбырты Людвиг,
Джусойты Нафи, Джыккайты Шамил, Беруаты
Варис, Дзанайты Хадзымæт æмæ æндæртимæ;
фысджытæй - Айларты Измаил, Багаты Лади,
Дауыраты Дамир, Соттиты Риммæ, Мурасты
Эльбрус, Хъазиты Мелитон, Ходы Камал, Агънаты
Гæстæн, Гуырдзыбеты Иринæ, Къадзаты Станислав,
Цгъойты Хазби, Колыты Витали, Хохойты Энвер,
Гасанты Валери, Бызыккаты Земфирæ, Зайцева
Альбинæ, Грищенко Валентинæ æмæ иннæтимæ;
адæмон нывгæнджытæй: Дзбойты Михал æмæ
Айларты Таймуразимæ; номарæн мысæн изæртæ:
Къоста æмæ Æмбалты Цоцкойæн, Тедеты Георги
æмæ Ефимæн, Уырымты Петка æмæ Айларты
Черменæн, Хозиты Яков æмэе Гаджиты Георгийæн,
Дзугаты Георги æмæ Цырыхаты Михалæн,
Гуырдзыбеты Георги æмæ Хостыхъоты Зинæйæн,
профессортæ: Отараты Ибрагим æмæ Цæрионты
Барисæн... Рохуаты нæ зайынц: Къоста, Ирон
æвзаг, Мадæлон æвзаг, Уæлахизы, Республикæ æмæ
Дзæуджыхъæуы кадджын бæрæгбæттæ, чингуыты
презентацитæ, поэтикон изæртæ, Беслæныхъæуы
æмæ Цхинвалы трагедийы мысæн бонтæ æмæ бирæ
æндæр культурой мадзæлттæ.
Се ’ппæт дæр ныртæккæ ифтонг цæуынц
Цъæхилты Темысойы чызг Зæлинæ æмæ йæ
хæдивæг Хейшхо Иринæйы разамындæй. Кæддæр
Максим Горький загъта: «Æз кæсын чингуытæ,
алкæцыдæр мæм дзы кæсы æмбисонды диссаг, йæ
автор та - кæлæнгæнæг». Ацы ныхæсты ис стыр
философон хъуыды. Æцæгдæр, автор чиныджы
цы уд бавæры, уый фæрцы чиныгкæсæг æмæ йæ
12

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Щ
хъайтары ’хсæн рауайы удæй-удмæ ныхас. Уый та
æндæр æнкъарынад хæссы Интернеты тыгъдады
кæй бакæсай, уыцы электрон чиныгæй, æмæ йæ
абоны фæлтæры минæвæрттæн бамбарын кæнын у
нæ ахсджиаг хæс.
Кæронбæттæны мæ хатдзæг у: Дзæуджыхъæуы
библиотекæты системæйы кусджытæ æппæтæй
дæр æххæст сты профессионалон æгъдауæй,
æгæрон уарзтæй уарзынц чиныг æмæ сæ куыст.
Библиотекæйæ чиныгуыты ’хсæн цы гауызфæлыст
хид ис, уым сæйраг цырагъдар библиотекарь кæй
у, уый бæрнонæй æнкъарынц æмæ сæ удварны
хæрзтæ чиныг æмæ чиныгкæсæджы фарнæн
тауынц цæстуарзонæй. Чиныгкæсæг дæр уымæн
ссары сæ рæстдзæвин амындæй фæндаг чингуыты
алæмæттаг дунемæ.
г. «Рæстдзинад». - 2020. - 4 июнь. - Ф. 3.
Макарова СВ., Абрамова А.И, Ауночкина З.С., Самойленко В.В.,
Мирошникова А.Д., Сафонова А.А., Пономарева Т.И, Чернявская Маша,
Салагаева Т.В., Бекмурзова С.Н., Текоева Т.А., АлбеговаД.К.,
Цидаева Т.Т., Тулагпова Ф.Т.
13

? . Дзугаты-Мурасты Риммæ
ь*Ф
Вечность и миг Ирины Гуржибековой
из Северной Осетии
&Ф #*1
75 лет со дня рождения народного поэта
Пишу - пою, и не пишу - пою.
Во мне звучит мотив неугомонный,
Как будто кем-то мне извне внушенный,
И с ним не в ритме быть я не люблю.
Ирина Гуржибекова
Эти поэтические строки из стихотворения
И.Г. Гуржибековой - народного поэта Северной
Осетии прозвучали в Литературной гостиной
Центральной городской библиотеки города Владикавказа. Этот
островок культуры стал местом удивительно теплых,
запоминающихся встреч творческой общественно-
14

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
сти нашей республики с представителями
передовой интеллигенции разных поколений и
направлений деятельности. Это писатели и поэты, художники
и актеры театров, политики и научные работники,
академики и доктора наук, ветераны труда и войн -
о людях, интересующихся историей родного края во
всех его ракурсах.
Тот высокий тон, который задают здесь
сотрудники библиотеки, притягивает всех желающих
проводить мероприятия на достойном уровне в стенах
храма культуры. Это обязывает всех работников
ЦГБ держать высокую марку и в обслуживании
пользователя.
Перед началом праздника поэзии, виновница
торжества расположила и удивила всех своей
непосредственностью, весёлым и добрым характером.
Талантливый человек талантлив во всём. Присев к
музыкальному инструменту, взяв первые аккорды,
по залу полились любимые, знакомые всем мелодии
песен «О матери», «Осетинский вальс»...
Во время показа электронной презентации о
жизни и творческом пути юбиляра под звуки мелодий
песен Г. Гуржибекова, одна фотография сменялась
за другой «вечно юной» Ирины Георгиевны: в кругу
друзей, читателей, общественных деятелей,
собратьев по перу. Ирина Георгиевна, улыбнувшись,
пошутила: «Из вашей презентации я узнала о себе много
нового. Откуда вы взяли всё это?..»
Родилась она в Баку в семье известных
музыкантов. После школы поступила в МГУ и закончила с
отличием филологический факультет. Затем работа
в Ставропольском крае, переезд с семьёй в Осетию.
Журналистская деятельность в редакции «Социали-
15

Дзугаты-Мурасты Риммæ
стическая Осетия», работа в Северо-Осетинском
Обкоме КПСС, в аппарате Президента Республики.
Ирина Георгиевна - член Союза писателей СССР
(России), член Союза журналистов, главный
редактор Национальной научной библиотеки, основатель
и руководитель литературного объединения
молодых поэтов «Чай-клуб», автор более 13-ти
поэтических сборников и сотен публицистических статей,
Народный поэт и заслуженный работник культуры
Северной Осетии. В 2012 году была удостоена
самой высокой награды республики - медали «Во
славу Осетии».
Ирина Георгиевна - поэтесса, гражданин,
Человек с большой буквы, любимая жена и бабушка,
прекрасная Мама двух сыновей.
Осетия стала Родиной, она обогрела своим светом
и вскормила её Музу. Стихами Ирины Георгиевны в
далёкие 60-70-80-е годы зачитывались многие
молодые литераторы и ценители поэтического слова.
У неё есть свой читатель, её творчество со своим
собственным «Я»-узнаваемо. Она-явление осетинской
культуры, заняла свою нишу в поэтическом мире. Её
произведения переводятся как на осетинский язык,
так и на другие языки братских народов.
Народный поэт Осетии Камал Ходов сказал: «Её
творчество - откровенная лирика, неравнодушного
человека, не просто стенографически
иллюстрирующего текущий момент современности, а
взволнованного, поднимающего вопросы, умеющего многое
подмечать из нашего бытия».
* Ирина Георгиевна прекрасный переводчик.
Энергетика и музыка национального стиха придаёт
её переводу верное и особое звучание. Благодаря ей
16

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф^
стихи многих осетинских поэтов заговорили на
русском языке. Её поэзия на злобу дня - романтична и
патриотична.
Каждому творческому человеку приятно, когда
его произведения звучат на волнах радио и
телевидения, но более всего душу поэта радует, когда ими
зачитывается молодое поколение.
На празднике поэзии особую радость юбиляру
доставили чтецы-третьеклашки Алёна Яралян, Эрна и
Раиса Гаджиевы (СОШ №26), прочитавшие её стихи
на осетинском языке в переводе Станислава Кадза-
ева.
А Аня Дзукаева, Роксана Уртаева, Георгий Олиса-
ев, Фатима Токаева, Диана Агаева, Эмир Баширов,
Серёжа Бунтури, Саша Беленчиков, Давид Бестаев,
Арсен Кесаев и Алан Багаев (СОШ N38), пропустив
4 через свои молодые сердца стихи разных лет юби-
) ляра, продекламировали их на одном дыхании так,
что Ирина Георгиевна слушала и смотрела с
любовью на каждого из ребят. При этом, произнося
полушепотом вместе с ними каждую читаемую строчку.
Феноменальная память!
Ирину Георгиевну, видавшего виды поэта,
удивили и привели в восторг, когда после прочтения
Сашей Беленчиковым её стихотворения «Хонга»,
Давид Бестаев и Лиана Гадзаонова в национальных
костюмах под звуки осетинской гармоники исполнили
божественный танец осетин «Хонга кафт». Они
настолько пластично и профессионально станцевали,
что Ирина Георгиевна, стоя выразила своё
восхищение вместе со всеми участниками вечера и громко
аплодировала.
2
17

йе-Шэ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Хонга...
(отрывок)
Хонга...
Мне рассказать непросто
Танец
Верности вековой.
Хонга...
Ты откровенья остров
В море
Сдержанности людской.
Хонга...
Светлая грусть мужская.
Хонга...
Девушек гордых стать.
Хонга -
Трепетный лепесток.
...Словно
Волны качают пары.
Волны
Нежности и огня.
Настоящая поэзия рождается сама и в любое
время. Прелесть её в том, что она разная. Не всякое
стихотворение ложится на музыку. Мелодичность
поэзии Ирины Георгиевны способствовала и
способствует дружбе с такими маститыми композиторами
Осетии, как Христофор Плиев, Георгий Гуржибеков,
Ацамаз Макоев, Николай Кабоев...
Воспитываясь в атмосфере служения высокому
искусству - музыке, её стихи становились лиричны-
18

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*з
ми. Она - автор текстов более 60 песен, сюит,
гимнов, ораторий и кантат осетинских композиторов.
В творческом тандеме с отцом - известным
композитором Осетии - Георгием Гуржибековым,
рождались песни одна за другой (их более 15). Кто не
помнит из старшего поколения всеми любимые песни:
«Горы родные», «Баллада о Коста», «Песня о дружбе»,
«Девушка гор», «Песня шахтеров»... Поколения
людей выросли на этих песнях. «В основном я
писала стихи к композициям отца, но наступил момент,
когда папа написал музыку к моим стихам, и это
было уже нечто неожиданное. Вначале была
«Колыбельная», которая переросла впоследствии в «Песню
о матери»...
«Ирина Георгиевна самая осетинская из всех
поэтов Осетии, хотя пишет на русском. Она наша Анна
Ахматова...» и мы гордимся, что она есть у нас. Она
- национальное достояние республики. Только
настоящий поэт мог написать о Великом Коста
осетинского народа так:
В горах коттеджам, виллам несть числа.
Но Гения - лишь сакля родила.
Получился добрый, тёплый диалог с молодыми
любителями поэзии, где Ирина Георгиевна находила
честный ответ, то с юмором, то стихами, а где и
прозой, на все интересующиеся их вопросы. Молодым
пожелала оставаться самой собой, сохранять
внутренний мир от негатива внешнего и с трепетом
относиться к учителям, к старшим, чтобы вокруг себя
всегда старались делать только добро...
19

■&ФЗ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Обычай
Есть обычай у горцев -
Если ссорятся двое,
Если кровнику кровник
Угрожает кинжалом,
Стоит женщине бросить
Свой платок между ними,
Как стихает тревога
Взбунтовавшейся крови,
И соперник соперника
Обнимает как брата,
И сменяет оружье
На широкую чашу.
Что ж вы, матери мира?..
Вы сорвите косынки,
Полушалки и шали,
Расстелите по морю,
По земле и по небу...
По обычаю горцев
Там не ступит война.
На встрече не было равнодушных, скучающих
слушателей. У всех сияли глаза от счастья встречи
с любимой поэтессой. Все хотели выразить чувства,
переполнявшие их, сказать добрые, полные любви
слова.
Одиннадцатиклассник Георгий Олисаев,
волнуясь, произнёс без всякой фальши: «Раньше я не знал
ваших стихов, но теперь вы стали моим любимым
поэтом. Я открыл Вас для себя благодаря
сегодняшней встрече. Спасибо организаторам! Я сделаю всё,
чтобы в будущем мои дети знали Ваше творчество».
20

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
€^|
И в этом признании Георгий не был одинок, это
дорогого стоит. Такие встречи - живой, достойный
пример для подражания тем ребятам и девушкам,
которые стали свидетелями этого праздника поэзии.
Придя домой, кто-то потянется за ручкой -
попробовать себя в стихосложении, а кто-то, обязательно
возьмёт в руки книгу, чтобы вновь и вновь
ощутить мелодичность и лиризм тех строк, которые
долго-долго будут ещё звучать в ушах и радовать душу.
Благодарность за эти минуты счастья и
ощущение праздника, царила в душах не только молодых,
но и представителей старшего поколения.
Восторженно и эмоционально прозвучали выступления
поклонников таланта Ирины Георгиевны.
Тедеева Валентина Гансовна: «Вы, гордость
Осетии, один из корифеев осетинской поэзии. Нужны
слова в стихах, проникновенные. Вы - громадный
талант, божий дар, Вы по духу родня с Г. Тедеевым.
Благодаря Георгию, я открыла Вас и Вашу поэзию.
Сегодня с удовольствием читаю Ваши строки,
сопереживаю вместе с Вами. Талант Ваш безграничен.
Пишите по желанию».
Царахова Бэла Урузмаговна - зав. филиалом №6
ЦБС: «Спасибо Вам за «Гимн Национальной научной
библиотеки», который хочется слушать и слушать:
Храм и святыня.
Вечность и миг.
Здесь бродят тайны
Средь пожелтевших книг...
Спасибо Вам за то, что Вы мгновенно
откликаетесь на все важные события, происходящие в нашей
республике, за то, что всё это проходит через Ваше
21

} * Дзугаты-Мурасты Риммæ
сердце. Спасибо Вам за «Прости, Коста», спасибо за
помощь и участие в судьбе молодых поэтов,
которых уже множество, спасибо за Ваше чуткое сердце
и Ваше жизненное кредо, выражающееся коротким
словом «ПОМОГИ». Спасибо, что Вы есть у Осетии.
Низкий поклон Вам, Ирина Георгиевна!»
Тебиева Надежда Александровна - зав. филиалом
№10 ЦБС: «В далёкие 70-е годы, когда молодёжь
увлекалась не только прозой, но и поэзией,
переписывая себе в блокнотик понравившиеся строчки, мне,
студентке, живущей в Сибирском городе
Красноярске, встретились стихи Ирины Гуржибековой. Они
покорили меня своей искренностью, правдивостью,
строки проникали в сердце. Ощущения эти
остались на всю жизнь, хотя стихов и не помню уже, а
вот имя - Ирина Гуржибекова из Осетии,
запомнилось. По воле судьбы я оказалась в Осетии. В 1994
году была приглашена в Национальную
библиотеку, где перед нами выступала И.Г. Гуржибекова.
Я задохнулась от восторга. Нахлынули
воспоминания юности!
Я больше 35 лет живу в Осетии, слежу за
творчеством Ирины Георгиевны и сегодня хочу признаться
в своей любви и обожании к Поэту с большой буквы!»
Многочисленные интересные истории открыли
для всех Ирину Георгиевну с новой стороны. Она
- Личность! Она интересный и увлекательный
рассказчик, собеседник с чувством юмора, кладезь
анекдотов (много собственных) и великолепный
чтец. Пишет поэтесса везде и всюду, днём и ночью,
«от душа до маршрутки». «Всю жизнь благодарна
судьбе, что не прозаик». Стихи были всегда с нею,
постоянно шли потоком. В стиле «Рубай» сразу
написано - 120...
22

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
ф^
Творчество Ирины Гуржибековой многогранно,
стихи - разные по тематике, но все - искренние,
берущие за душу. Они про нас с вами, про Родину -
большую и маленькую, про горы, леса и реки, про
то, за что болит душа поэта и гражданина. Это стихи
про то, с чем и с кем живёт, про боль и радость, про
горе и счастье, про тех, кто ей дорог, про то, чтобы
сохранить «человеческую суть свою»:
Чтоб под злыми дождями осенними
Для улыбки отверзли уста.
Погрустневшие нивы Есенина,
Погрустневшие горы Коста.
Пусть лучик света Бонварнона освещает
Ирине Георгиевне дорогу жизни, и все святые Осетии
покровительствуют процветанию её творчества на
благо культурной жизни родного края.
«Новая библиотека».
-2013. -№5/03. -С. 23-31.
23

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Р
«Полярные звезды Георгия Епхиева»
{*$» Ф4
Встреча с почётным гражданином г. Новый Уренгой,
писателем и публицистом Г.И. Епхиевым
Есть люди с беспокойною душой,
Им до всего есть дело и забота.
Недостатки не обходят стороной,
Не терпят - показухи на работе.
Виталий Белоярое
Для сотрудников Центральной городской
библиотеки города Владикавказа стало доброй традицией
приглашать своих читателей в уютную
Литературную гостиную на встречи с интересными
собеседниками: с людьми искусства, науки, выходцами из
нашей республики, ставшие гордостью и славой
Осетии на ратном, трудовом, творческом поприщах...
Гостем очередной встречи, организованной
работниками отдела краеведения библиотеки совмест-
24

УДВАРНЫ СТЪÆМФÆНТÆ
но с Республиканским центром традиционной
культуры и этнотуризма «Фарн» стал Георгий Иванович
Епхиев. Это - по-настоящему удивительный человек,
в чьей судьбе, как в ярко сверкающей грани алмаза,
отразилась судьба его поколения - поколения
патриотов, созидателей, романтиков и энтузиастов,
трудами и энергией которых осваивался советский
Крайний Север. Это наш земляк, почётный гражданин
города Новый Уренгой, ветеран российской
нефтегазодобывающей отрасли, писатель и публицист.
Георгий Иванович - уроженец Ардона. Его
трудовая тропинка началась в 1951 году, которой
суждено было стать широкой и светлой дорогой. Ему было
чуть за 20, когда по окончании Северо-Осетинского
нефтяного техникума, он, в числе лучших
выпускников получил направление в Казахстан - на разведку
и разработку глубоких нефтяных месторождений.
В казахстанских степях, парень из Осетии проявил
себя как талантливый, влюблённый в своё дело и не
боящийся тяжёлой работы молодой специалист. За
короткое время он прошёл путь от бурового мастера
до главного инженера.
Потом была служба в Армии, в группе советских
войск в Германии - под командованием
прославленного земляка генерала Г.И. Хетагурова. Георгий и
здесь показал себя отличником боевой и
политической подготовки.
Демобилизовавшись, снова сменив солдатскую
шинель на спецовку нефтяника, решил
учиться дальше. В 1957 году поступает в Московский
нефтяной институт имени Губкина и становится
великовозрастным студентом (на тот период ему было
27 лет). После защиты дипломной работы, его
оставили при вузе на годичных курсах углублённого
25

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
изучения английского языка. Талантливого и
перспективного молодого инженера планировали
командировать на работу за границу, помогать одной
из дружественных СССР стран - осваивать
нефтяные месторождения Персидского залива. Но...
«сверху» неожиданно последовало директива: на такой
работе - не место человеку с «сомнительной»
строчкой в автобиографии, сыну репрессированного...
Взамен Георгий Епхиев был приглашён сначала в
Московское управление магистральных
газопроводов, а через несколько месяцев - в Министерство
газовой промышленности главным технологом по
подземным газохранилищам.
Затем возглавлял несколько лет дирекцию
строительства газопроводов Северного Кавказа. На каком
бы участке не работал парень из Осетии, везде
показывал высокий профессионализм и пользовался
авторитетом окружающих и начальства. В 1970 году
Георгий Иванович создаёт и возглавляет
специализированное монтажное управление на Крайнем
Севере. С тех пор он с Севером и породнился. Довелось
ему работать в Республике Коми и на полуострове
Ямал, осваивать Медвежьинское, Уренгойское, Ям-
бургское газовые месторождения. Наш земляк- один
из тех первопроходцев, кто строил самые мощные в
мире магистральные газопроводы за полярным
кругом, прокладывал там, в краю снегов и морозов под
минус пятьдесять, тысячи километров временных и
постоянных дорог, необходимых для обслуживания
газовых месторождений... Под его руководством -
впервые в мировой практике - прокладывались
также трубопроводы полутораметрового диаметра в зоне
вечной мерзлоты, по топким комариным болотам.
26

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф4
А еще там, на Севере, у Георгия Епхиева
родилась дерзкая и романтическая идея, аналогов
которой тогда в Советском Союзе просто не было.
Многим она показалось откровенно, по-жюльверновски
фантастической, хотя и была подкреплена
скрупулёзными расчётами и технологическими
обоснованиями - но, к сожалению, «путевку в жизнь» пока
так и не получила.
- Почему бы не использовать дирижабли для
транспортировки в районы северных: газовых
месторождений труб, оборудования и прочих грузов,
как и, соответственно, для транспортировки
оттуда, уже в сжиженном виде, добытого природного
газа? От этого вида транспорта в нашей стране
когда-то практически отказывались начисто, а
вот я уверен - напрасно. И особенно успешно он
может показать себя именно в условиях Крайнего
Севера с его бездорожьем, - так рассказывает об этом
сам Георгий Епхиев.
- В 1975 году мы с моими
коллегами-единомышленниками, несмотря на препоны, организовали и
провели первую Всесоюзную научную конференцию
по использованию дирижаблей в условиях Севера -
на ней я выступал как главный докладчик.
Теоретически идею поддержали, но практического
воплощения пока нет. И я очень надеюсь всё-таки, что
найдутся рано или поздно люди, которые
заинтересуются этой идеей и поддержат её, в том числе и
финансово, не побоявшись вложить в неё
инвестиции. А себя она в дальнейшем обязательно окупит!..
В 1993 году Георгий Иванович возглавил
аварийную службу линейно-производственного
управления флагмана российской газовой промышленно-
27

Дзугаты-Мурасты Риммæ
сти - «Уренгойгазпрома». А сегодня он находится на
заслуженном отдыхе. Но и в свои 83 года, он полон
юношеской энергии и интереса к жизни. Пишет
книги о пережитом, о невыдуманных
героях-первопроходцах, осваивавших Крайний Север. Потому
что убеждён: имена этих героев наша страна не
имеет права забывать... Является членом «Московской
региональной ассоциации полярников», куда был
принят по рекомендации вице-адмирала Анатолия
Ивановича Шевченко. У Георгия Ивановича пятеро
детей и шестеро внуков. «Сохраняя и приумножая
семейную традицию, дети трудятся на газовой ниве.
Подрастает третье поколение Епхиевых, пустивших
в этом суровом, но удивительно красивом крае
глубокие корни», - пишет он в одной из своих книг.
И, конечно, не порывает тесных связей с родной
Осетией.
Вечер-встречу украсила церемония презентации
книг Г.И. Епхиева: «Ямал - алмаз в короне России» и
«Под звёздами полярными». Работники
краеведческого отдела ЦГБ подготовили
книжно-иллюстративную выставку «Романтик воздухоплавания»,
посвященная жизни и судьбе Георгия Епхиева, где были
представлены уникальные документы из его
богатого личного архива. Виновнику торжества особую
радость доставила встреча с людьми, которые вместе с
ним, бок о бок, осваивали в далёкие 1970-е годы
Надым, Новый Уренгой, Ямбург. Строили там школы,
больницы, магазины, детские сады и площадки...
Это - Руслан Кцоев, Олег Кодзаев, Сима Шалаева
и,близкий друг старшего брата - Павел Бигулов...
Имена известные и уважаемые в республике.
28

УДВЛРНЫ СТЪÆМФÆНТÆ
Ф$
Хугпяева ЗА, Айяаров И.Х., Дзугаева-Мурашева Р.Ч.,
Епхиев Г.И.
Директор Республиканского центра
традиционной культуры и этнотуризма «Фарн», заслуженный
деятель искусств РСО-А. Валерий Заурбекович Цари-
ев вкратце рассказал о жизни и деятельности
Георгия Епхиева и представил его участникам встречи.
Георгий Иванович сразу же покорил и
заворожил всех собравшихся своим обаянием, эрудицией
и солнечным огнём своей души. С детским огоньком
в глазах он увлекательно и с любовью рассказывал о
своей жизни, работе, о друзьях, об интересных
людях, с которыми его сводила судьба. В том числе и
с теми, кто делал и продолжает делать сегодня на
самых высоких уровнях историю страны. А это, и
Президент России Владимир Путин (во время
торжественного приёма в Кремлевском дворце на День
народного единства, куда был приглашен Г.И. Епхиев),
и первый капитан атомохода «Арктика» Юрий Кучи-
ев, и Сергей Миронов, и Виктор Черномырдин...
29

вф-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
В своей публицистике и книгах Георгий
Иванович не обходит вниманием и острые, наболевшие
для Севера проблемы - проблемы экологии,
загрязнения северных морей и очищения их. Для него и
здесь нет мелочей. Скажем, есть у нашего земляка
такая идея: пластик - хороший материал для
строительства дорог в вечной мерзлоте. Так почему же не
использовать для этого настоящий «мусорный бич»
современной цивилизации - пластиковая бутылка,
пуская их в переработку?
Неравнодушный к проблемам страны, людей,
которые его окружают, нуждаются в его помощи,
поддержке и пишет Георгий Иванович: «43 года
жизнедеятельности на Крайнем Севере я посвятил
воспитанию в себе и в моих товарищах
трепетного отношения к хрупкой, но по-своему прекрасной
здешней природе!..»
Говорят, что
«физики - не
лирики». Но это
- тоже не про
Георгия
Ивановича. Все
присутствующие
были приятно
удивлены, когда
он проявил
блестящие знания в
области
литературы, с азартом
и любовью
цитируя Коста Хе-
тагурова,
Пушкина, Хайяма ...
30
Дзугаева-Мурашева Р.Ч.,
Епхыевы Георгий и Михаил

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Полтора часа общения с этим удивительным,
эрудированным собеседником пролетели, как одно
мгновение. И не было на встрече никого, кто не
согласился бы всей душой с одним из ее почётных
гостей - старейшиной фамилии Епхиевых -
заслуженным учителем Северной Осетии, отличником
образования, жителем селения Кадгарон 94-летним
Михаилом Епхиевым, назвавшим Георгия
гордостью и славой фамилии, что Г.И. Епхиев - человек
масштаба всей России.
Осетия должна знать имена своих сыновей, кто
много лет, работая по воле судьбы за пределами
«малой родины», с честью несут высокое имя осетина.
Помнят и чтят традиции, обычаи своего народа,
язык предков, передавая из поколения в поколение
своим детям, внукам, прославляя честь и славу
родной Осетии. Г.И. Епхиев - именно один из тех, и еще
- из числа людей, которыми гордится не только
Осетия, не только Кавказ, но и вся большая
многонациональная Россия...
г. ^Северная Осетия». - 2014. - 24 январь. - С. 8.
31

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Æрфæны фæЪау баззайЬзæн йсе фсеЬ
&Ф Ф4
Брытъиаты Елбыздыхъойы мысæн изæр
Хæрзгæнæг хорз йæ афоныл нæ ары:
Уыди йæ фæндаг сыгъд æмæ уырыд...
Мах тар æхсæвы зонды цырагь хъуыд,
Ды нын ныссагътай Ногбоны арт тары.
Шамил
«Елбыздьæьойы лæджъосьæд æмæ сфæлдыстадон
сгуыхтдзинад кæмдæриддæр æмæ кæддæриддæр
фæндагамонæг, зондхæссæг æмæ ныфсдæттæг
уыдзысты, ахуыры къæсæрът æфсармдзæстæй чи
æрлæууа, ирон чиныг цымыдисæй чи рафæлдаха,
уыдонæн се ’ппæтæн дæр... Сæ размæ канд
хуымæтæг аивадон уацмыстæ нæ уыдзæн, фæлæ
нацийы химбарынады айдæн æмæ сæрыстырдзинад»
(Хозиты Б.).
Горæты Сæйраг библиотекæ сбæрæг кодта
ирон драмæйы æмæ Ирон театры бындурæвæрæг
Брытьиаты Елбыздыхъойы райгуырды 130 азы.
Хуынд адæмимæ уыдысты: филологон наукæты
кандидат, доцент, ирон литературæйы кафедрæйы
сæргълæууæг, фото-альбом «Брытъиаты Елбыз-
дыхъо»-йы саразæг Хъантемыраты Риммæ; Цæгат
Ирыстоны сгуыхт артисткæ Брытъиаты Риммæ æмæ
Брытъиаты-Дзугкойты Эльмæ; ЦИПУ-йы аивæдты
факультеты актерон хайады цыппæрæм æмæ
фæндзæм курсыты студенттэе; 11-æм скъолайы
ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг Лолаты
32

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
щщ
Полинæ йæ ахуыргæнинæгтимæ; 5-æм училищейы
ахуырдзаутæ сае ахуыргæнджытæ Хъайтыхъты
Риммæ, Хетæгкаты Джульеттæ æмæ Зæгæлты
Нинæимæ; горæты библиотекæты кусджытæ æмæ
чиныгкæсджытæ.
Бæрæгбонмæ арæзт æрцыд парахат чингуыты
равдыст «Æрфæны фæдау баззайдзæн дæ фæд».
Елбыздыхъойы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй
радзырдта изæрамонæг Дзугаты-Мурасты Риммæ.
Кæронбæттæны загъта, зæгьгæ, Брытъиаты
Елбыздыхъойы рæстæг уыди цардивæн. Ирон цард
райрæзт æмæ рахызти хуымæтæгæй вазыгджын
уавæртæм, цъассæй - уæрæх дунемæ.
Брытьиаты Цопаны бинонтæ фæрныг уыдысты
исбонæй нæ, фæлæ æгъдау æмæ æфсармæй,
куыстуарзон æмæ уынаффæджын. Елбыздыхъойы
удыхъæд уыдонæй ифтонгуыд, райстахорз ахуырад.
3
33

^ * Дзугаты-Мурасты Риммæ
рщ?
Ирон драмæ æмæ театры бындурæвæрæг
Брытъиаты Елбыздыхъойæн йæ кад, йæ намыс
цæры ирон аивад уарзджыты зæрдæты. Йæ
уацмыстæ хаст æрцыдысты скъолаты æмæ уæлдæр
ахуырады программæтæм. Йæ чызг Зариффæ
дарддæр ахæццæ кодта йæ фыды хъуыддаг. Ссис
зынгæ режиссер. Уымæй-ма, канд Ирыстоны нæ,
фæлæ æппæт Кавказы театралон æхсæнады, стæй-
ма фæсарæнты дæр.
Изæрамонæджы раныхасы фæстæ хуынд
адæм стыр цымыдис æмæ æхсызгонæй тыхджын
къухæмдзæгъдимæ сæмбæлдысты суинаг артисттыл
- ЦИПУ-йы аивæдты факультеты актерон хайады
студенттæ Туаты Мæринæ, Дреты Фатимæ,
Дзлиаты Даринæ æмæ 11-æм скъолайы ахуырдзау
Битарты Фидарыл. Уыдон скъуыддзаг равдыстой
Елбыздыхъойы драмæ «Дыууæ хойæ». Асиат,
Хансиат, Мусон æмæ Фыййауы сурæтты афтæ арф
бацыдысты, æмæ зæрдæ агайдтой æфхæрд дыууæ
хойы, фыййауы сыгъдæг æнкъарæнтæ. Туаты
Мæринæ (Асиат) æмæ Дреты Фатимæ (Хансиат)
уыцы скъуыддзаджы равдыстой, фыдæлтыккон
æгьдæуттæ сæ цард кæмæн ссæстой, уыцы æфхæрд
хæххон сылгоймæгты сурæттæ, райхъуыст сæ тох
æмæ бæллицты хъæлæс сæ бартыд, сæ зæрдæхалæн
хъарæг. Ам фыццаг хатт ирон сылгоймаг сдзырдта
йæ бартыл. Уый та уыд Елбыздыхъойы стыр
сфæлдыстадон уæлахиз. Джыккайты Шамил афтæ
фыссы: «Елбыздыхъойы драмæ нынкъуысын кодта
адæймаджы цагъары бынаты чи æвæры, æгад æй
чи кæны, уыцы æгъдæутты бындур. Уый расидт
мæлинаг дугæн карз тох - уды сæрибар æмæ амонды
сæраппонд».
34

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
е|^2
Хуыдарты Аслан - ЦИПУ-йы актерон хайады
цыппæрæм курсы студент - Елбыздыхъойы «Цад»
кæсын куы райдыдта, уæд æм не ’ппæт дæр хъуыстам
цымыдис æмæ æмырæй. Уыцы цыбыр радзырды
суинаг артист сарæзта диссаджы фæлгонцтæ.
Афтæ нæм каст, раст цыма иумæ уьщы цады раз
бадтыстæм, ахæм цымыдисаг аивадон нывтæ
ауайын кодта цæстытыл. Аслан хорз сарæхст цады
цæрæг кæсаглас, бабызтæ æмæ хæфсыты сурæттæ
равдисынмæ дæр. Æрыгон артистты архайдæн стыр
аргьгæнæг уыдысты изæры уазджытæ сæ тыхджын
къухæмдзæгъдæй, профессионалон цæстæй
акæсгæйæ та - Цæгат Ирыстоны сгуыхт артисткæ
Брытъиаты Риммæ. Риммæ зæрдиаг арфæ ракодта
библиотекæйы кусджытæн Елбыздыхъойæн кады
изæр кæй сарæзтой æмæ ирон литературой æвзаг
рæзгæ фæсивæдæн ахæм фембæлдтыты фæрцы кæй
уарзын кæнынц, уый тыххæй. Æрыгон артисттæ дзы
бауагътой ныфс, Ирон театры сценæйы та Балотæ,
Биботæ, Серафинтæ, Тамарæтæ кæй фæзындзэен,
ахæм курдиатджын фæсивæды, стæй сæ актеры
дæсныйадыл чи ахуыр кæны, уыцы фæлтæрдджын
ахуыргæнджытæ-артисттæ Бытъæты Роберт,
Цырыхаты Розæ æмæ иннæты фæрцы.
«Елбыздыхъойы радзырд «Цад» у «фыццаг
революцийы аллегорон ныв. Фыст у бæрзонд
аивадон æмвæзадыл. Сæрибарыл тохгæнджытæ
састы бынаты кæй баззадысты, уый уыд царды
æцæгдзинад, æмæ йæ фыссæг-реалист ныв кæны
раст, æвдисы реакцийы амæттæгтытрагеди. Уымæй
æвзæрд æхсидгæ маст залым æмæ хæдхæцæгадмæ
- уый у радзырды идейон нысаниуæг», - фыссы
Джыккайты Шамил.
35

^ * Дзугаты-Мурасты Риммæ
|*#
Шамилы номарæн æмдзæвгæ «Елбыздыхъо» аив
литературой æвзагыл бакастизæры æппæты кæстæр
архайæг Дзугаты Кристинæ - Прогимназ «Эрудит»-ы
ахуыргæнинаг.
«Фæсивæд, ироны кад бæрзондмæ сисын
сымахмæ хауы. Иронау дзурынæй æфсæрмы ма
кæнут. Махæн, ирон адæмæн, ис æвæджиауы монон
хæзнатæ: Нарты æмæ Даредзанты кадджытæ,
Царциаты диссæгтæ, Къоста, Васо, Иссæ æмæ
ма бирæ номдзыд лæгтæ, уыдонимæ Брытьиаты
Елбыздыхъо дæр. Елбыздыхъойæн ис сыгъдæг
ирон æвзаг. Ахуыр кæнут нæ мадæлон æвзаг
Елбыздыхъомæ гæсгæ», - загъта Брытьиаты Риммæ.
Филологон наукæты кандидат Хъантемыраты
Риммæ йæ раныхасы загъта: «Фыццаджы-фыццаг
мæ арфæйы ныхæстæ фæнды зæгъын библиотекæйы
кусджытæн, уæлдайдæр Мурасты Риммæйæн.
- Æгайтма ног фæлтæры зонгæ кæнут ирон кады
лæгты нæмттимæ. Брытьиаты Елбыздыхъо царды
бирæ рæвдыд нæ федта. Уый разы у, æвæццæгæн
мæрдты дæр, ирон адæм сæ театр кэей нæ фесæфтой.
Елбыздыхъойы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй
фотоальбомыл куы куыстон, уæд ын йæ ингæн
бабæрæг кодтон æмæ мæ зæрдæйы сау тугтæ
ныттагьд. Цæвиттон, Ирыхъæуы уæлмæрдты куы
хæлдтой, уæд Елбыздыхъойы хъуамæ пантеоны
баныгæдтаиккой, фæлæ йын йæ цардæмбал
Хъазыбегты Ольгæйæн бынат кæй нæ лæвæрдтой,
уымæ гæсгэе сæ чызг, Цæгат Кавказы зындгонд
режиссер Брытьиаты Зариффæ не сразы йæ
ныййарджыты фæхицæн кæныныл, æмæ сын сæ
мæрдтæ аласта Куырттаты коммæ. Бæрзонддæр
цы ран уыд, уым сæ баныгæдтой сæ инæлар фырты
36

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*Ф$3
фарсмæ. Хъыгагæн, абон сæ уæлмæрд у тынг
æдзæллаг, зилинаг.
Мæ ныхас фæсивæдмæ: - Уæ сæртæ бæрзонд
хæссут, уæ раттæг адæммæ Къостатæ æмæ
Елбыздыхъотæ кæй ис, уымæй. Нæ рагфыдæлты
истори макуы рох кæнут цыфæнды бæрзонд
бынæтты куы кусат, уæддæр. Гениуый свæййы, æмæ
сæдæгай азты фæстæ дæр ахсджиаг цы фарстатæ
уыдзысты, уыдоныл йæ рæстæджы чи сдзуры.
Елбыздыхъойы фыццаг уацмыс у «Уæрæседзау»,
æмæ дзы цы проблемæ сæвæрдта, уый абон дæр у
актуалон. Елбыздыхъо йæ иннæ уацмысы хъайтар
Хазбийы номæй абон дæр сиды ирон адæймагмæ:
«Худинаджы бæсты - мæлæт!», зæгьгæ. Хъуысы нæм
æнусты арфæй Амыраны хъæрзын дæр сæрибарыл.
Абоны фæлтæр хъуамæ зоной Елбыздыхъойы ном,
йе сфæлдыстад, ууыл та архайынц ацы культурæйы
артдзæсты кусджытæ æмæ нэе уырны, абон ам цы
фæсивæд ис, уыдонæй чидæртæ дзæгьæлы кæй не
’рбацыдысты Елбыздыхъойы мысæн изæрмæ, фæлæ
сæ райсом æнæмæнгæй исчи йæ уацмыстæ куы
бакæса, уæд нæ монон культурæйы сырæзтæн стыр
ахъаз кæй уыдзæн!»
Изæрдзаутæ иууылдæр баззадысты райгондæй
ирон драматургийы æмæ театры бындурæвæрæг
Брытъиаты Елбыздыхъойы номыл арæзт
бæрæгбонæй.
Кæронбæттæны мæ фæнды зæгъын уый, æмæ
ирон туг кæй дадзинты тæдзы, уыдонæй алчидæр
хъуыды кæнæд æмæ зонæд нæ разагъды лæгтæ
Ирыстонæн цы стыр хæрзты бацыдысты, уыдон.
Сæ ном фарнимæ цæрæд æнусты! Ирон театры
сценæйыл та куыд райхъуысой Елбыздыхъойы
37

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
хъайтарты ныфсдæттæг хъæлæстæ! Ирыстоны
адæмон поэт Хъайтыхъты Георы загъдау:
Райгуырæн ахæм хъæбултæм фæбæллы,
Чи йын фæбæззы ныфсæн.
Ахæм лæг райгуыры, фæлæ нæ мæлы
Уарзон дзыллæты æхсæн!
г. «Рæстдзинад». - 2011. -13 апр . - Ф. 4.
38

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Дыуусе фæнЪаЪжы равзсерста
йсе царЪы
|*# #*|
Цæгат Ирыстоны сгуыхт дохтыр,
Уæрæсейы Федерацийы Фысджыты цæдисы уæнг -
Айларты Чермены 80 азы райгуырды бонмæ
Дыууæ фæндаджы равзæрстон мæ царды,
Дыууæ цæстау у фидæнмæ сæ каст.
Мæн бафтыдтой дыууæ дывыдон артыл,
Мæ риуы мын ысдывæр кодтой уарзт.
Айларты Чермен
«Адæймаджы хуыздæр æмæ рæсугъддæр ми-
ниуджытæ йæ поэзийы цыкурайы фæрдгуытау
æрттивынц æмæ цыдæр сусæг тыхæй, æрдзон
39

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
^ф-
фæндыры зæлтау, сæхи уарзын кæнынц,
суадоны цæссыгау сыгъдæг зæрдæ кæмæн ис,
уыцы чиныгкæсджытæн. Чермен у лирик. Йæ
удыхъæды батадысты дохтыры дæсныйад æмæ
ирон зарæг. Уыдон æй дыууæ базырау хæссынц,
адæймаджы уд цы бæрзонд рындзмæ тырны,
уырдæм - Уарзондзинад, Рæсугъддзинад æмæ
Уæздандзинадмæ», - загъта Уалыты Лаврент сы-
вæллæтты фыссæг, поэт Айларты Чермены тыххæй.
Æрæджы чиныгкæсджытæ, нæ интеллигенцийы
минæвæрттæ, Фысджыты цæдисы уæнгтæ,
поэзиуарзджытæ, горæты скъолаты ахуырдзау-
тæ, студенттæ куы фехъуыстой, Дзæуджыхъæуы
библиотекайы литературон-музыкалон мысæн изæр
ацæудзæн, йæ царды вазыгджын хъуыддæгтыл
ирон æфсарм, ирон фарн, фыдæлты æгъдау,
уæздандзинад чи нымадта, поэзиуарзджытæн
йæ зæрдæйы арф къуымты æмбæхст хъуыдытæ
лирикон уацмысты хуызы чи æргом кодта, йæ
царды, йæ зарæджы тугдадзин æрдæгыл кæмæн
аскъуыди, уыцы дзæнæты бадинаг Айларты
Чермены рухс ном æрымысыны фæдыл, уæд нæ
Литературой уазæгуаты къух бакæнæн нал уыд алы
кары адэемæй. Чермен йæ царды равзæрста дыууæ
фæндаджы. Дохтыры дæсныйад - барвæндонæй,
сфæлдыстадон курдиат та йын Стыр Хуыцауы
лэевар уыд. Сæйрагдæр дзы кæцы уыд, уый
зынтæй æвзæрста. Дыууæ фæндагыл дæр фæцыд
амондджынæй. Чермены рухс ном æрымысынмæ
сæмбæлдысты йæ бинонтæ, Айларты мыггаджы
минæвæрттæ, скъоладзаутæ, студенттæ, горæты
библиотекартæ, журналисттæ.
Бæстæзонæн хайады кусджытæ сарæзтой пара-
хат чингуыты равдыст, рауагътой къулы газет,
40

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
бацæттæ кодтой литературон-музыкалон компо-
зици 11-æм скъолайы ахуырдзаутæ æмæ студент-
тимæ. Йæ публицистикой æрмæджытæй та арæзт
æрцыд сæрмагонд пресс-дайджест. Нэе методикой
хайады сæргьлæууæг Хуытъиаты Зоя бацæттæ
кодта методикой бакуыст Чермены цард æмæ
сфæлдыстадыл. Изæрамонджытæ Томайты Ритæ
æмзе Дзугаты Риммæ цыбыр афæлгæст скодтой
юбиляры цард æмæ сфæлдыстадыл.
Чермен райгуырд 1934 азы 5 июлы Дыгуры
районы Хъарман-Сындзыхъæуы. Йæ фыд Гæбыла
йæ бинойнаг Толасон Гæтинæимæ схъомыл кодтой
цыппар сабийы, радтой сын уæлдæр ахуырад.
Хъарманы астæуккаг скъолайы сахуыры фæстæ
бацыд Цæгат Ирыстоны паддзахадон медициной
институтмæ. Цасфæнды рæстæг куы рацæуа,
уæддæр адæймаг йæ сабидуджы уайæнтæ, йæ
райгуырæн къæсæр нæ рох кæны, уæлдайдæр
сфæлдыстадон курдиаты хицау чи уа, уый.
Уыцы нывтæ сфæлынды поэтикон рæнхъыты,
композитор сæм бахæссы йæ зæрдæйы уидæгтæй
равзæрд мелоди, зарæггæнæг та йæ хъуытаз
хъæлæсы мырты фæрцы сæ саив кæны æмæ дзы
рауайы адæмы зæрдæмæ арф фэед чи ссары, ахæм
диссаджы зарæг.
Чермен 1958 азы райста дохтыры диплом æмæ
кусын райдыдта Алагиры рынчындоны, фæстæдæр
- Æрыдоны санитарон-эпидемион станцæйы
сæйраг дохтырæй. Стæй Цæгат Ирыстоны
Æнæниздзинад хъахъхъæнæг министрады
бардзырдмæ гæсгæ ивд æрцыд Дзæуджыхъæуы
Республикой санэпидстанцæйы дохтырæй,
ардыгæй та - сæйраг дохтырæй Æфсæнвæндаджы
санэпидстанцæмæ. Ацы куыстуатæн Чермен
41

Дзугаты-Мурасты Риммæ
разамынд фæлæвæрдта пенсимæ ацæуыны онг.
Уæлдæр хицауады номæй арæх хорзæхджынгонд
цыд алыхуызон хæрзиуджытæй, 1995 азы та йын
лæвæрд æрцыд Цæгат Ирыстоны сгуыхт дохтыры
кадджын ном.
Хъыгагæн, хъысмæты размæ цæлхдуртæ
æвæрæн нæй. Чермен фæрынчын. Хиуæттæ бæргæ
фæтох кодтой йæ карз низы ныхмæ. Фæлæ 2005
азы 30 апрелы йæ зæрдæ банцад йæ куыстæй.
Поэтæн мæлæт нæй. Йæ уацмыстæ цæрынц
«рухс зæрдæйы хурау» йæ чингуыты, йæ зарджыты.
Бæрзонд уарзтæн ныллæг уды цард нæй,
Уый стыр удтимæ стыр хуын у æрдзæй.
Чермен æмдзæвгæтæ фыссын райдыдта скъола-
дзауæй. Йæ фыццаг поэтикой уацмыс мыхуыры
рацыд 1953 азы газет «Æрыгон болыневик»-ы. Уый
фæстæ иу иннæйы фэедыл йæ уацмыстæ мыхуыргонд
цыдысты «Мах дуг», «Фидиуæг», «Æрыгон большевик»
æмæ «Рæстдзинад»-ы фæрстыл.
Иæ фыццаг æмдзæвгæты æмбырдгонд «Лæппуйы
бæллиц» рацыд 1957 азы медициной институты
студент ма куы уыд, уæд. Йæ уацмыстæ æвдыстой
æрыгон поэт æмæ фидæны дохтыры зæрдæйы арф
æнкъарæнтæ æмæ бæллицтæ.
Чермен фыццаджы-фыццагдæр хаста цины рухс
сывæллæттæн. Ныффыста сын дæс чиныджы: «Цо-
паны халсартæ» (1963), «Лæджы бындзæфхад»(1967),
«Бындзи-бæхы барæг»(1971), «Комбайнертæ» (1976),
«Царды суадон» (1983), «Мæ хæдзар» (1986), «Фем-
бæлд»(1987), «Ангинæйы чысыл Микъро» (1989), «Вот
как вырасту большой» (1992), «Саджы хæрæндон»
(1997).
42

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Йæ радзырдтæй бирæтæ хаст æрцыдысты скъо-
латы ахуыргæнæн чингуытæм: «Арвы дидин-
джытæ», «Уалдзæг», «Дымгæ», «Уадындз æмæ сидзæр
саби», «Æнæвдæлон», «Миты къуыбылой», «Цæуыл
зары дон»... Фыст сты кармæ гæсгæ æнцонæмбарæн
æвзагæй.
Чермены миддуне арф æнкъардта поэт æмæ
поэзийы хæс, æмæ уæлдай бæрнонæй каст уыцы
фарстамæ. Йæ поэтикой уацмысты алы дзырд
дæр луæрста сасирæй луарæгау. Хистæр кары
адæмæн Иры рауагъдæдты фæрцы рухс федтой
йе ’мдзæвгæты æмбырдгæндтæ æмæ радзырдты
чингуытæ: «Базыртæ», «Тæрхон», «Дæрухс», «Лæппуйы
бæллиц», «Æргьæу фæззæг», «Мæ сæнтты урс бæхтæ»,
«Радзырдтæ, «Ныр та ма мын цы зæгъдзынæ».
Поэты лирикой хъайтар у цардбæллон. Йе
’мдзæвгæтæ чиныгкæсæджы зæрдæйы гуырын
кæнынц рухс æнкъарæнтæ æмæ бæрзонд бæллицтæ,
амад сты рæстдзинад æмæ амонды бындурыл: «Æз
æмæ Ирыстон - фырт æмæ ныййарæг, кæсаг æмæ
денджыз, фæндыр æмæ зарæг».
Бирæвæрсыгджын у Чермены сфæлдыстад. Иæ
рифтаг æрмæст æмдзæвгæтæ æмæ радзырдтæй дзаг
нæу. Цæрукъаты Таймуразы юмор æмæ сатирæйы
чиныг «Суадон»-ыл, стæй Уалыты Лавренты
сывæллæттæн фыст чиныг «Жираф æмæ йæ
хæлæрттæ»-йыл ныффыста цæстуарзон рецензитæ,
ирдæй сæ равдыста поэт æмæ поэзийы бæрзонд
нысаниуæг.
Айларты Чермены поэзийы сæйраг темæтæ
уыдысты: адæймаг, йæ хъысмæт, йæ цард. Ирон
æгъдау бæрзонд æвæрд уыд йæ удыхъæды,
уымæн æмæ уæздандзинад, ирон фарн рахаста йæ
фæрнджын фыд Гæбылайæ.
43

&ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Ирон æгъдауæн хохау у йæ ас дæр,
Ирон æгъдæуттæн нæй зæххыл æмбал.
Царды хорздзинæдтæн сæ ахъаззæгтæй иу у
уарзондзинад. Поэт зоны адæймаджы зæрдæйы
арф æмæ сыгъдæг æнкъарæнтæ æмæ сын аивæй
æвдисы се ’змæлд. Уарзондзинады амондæй
Чермен йæхæдæг дæр уыд хайджын. Сыгъдæг
уæлтæмæнад æмæ уарзондзинады æнкъарæнтæ
зæрдæйы куы сиу вæййынц, уæд дзы райгуыры
æрдхæрæны зарæг æмæ «хорз хосгæнæгау, сдзæбæх
кæны æндæр зæрдæйы рис, йæ фæндаг ын хурау
ныррухс кæны йæ уаз бæллицтæм».
Чермен уарзта адæмы, стыр лымæндзинад
ын уыд нæ композитортимæ (Хаханты Дудар,
Бериты Алыбег, Кокайты Барис, Моргуаты
Эльбрус, Золойты Беллæ...). Сæ фæрнджын сфæл-
дыстадон æмгуысты фæрцы царды баззадысты сæ
рæсугьд зæрдæты тæгтæй кæй сфæлдыстой, ахæм
зарджытæ: «Ирон лæппутæ», «Нæ фондз хъæуы
зарæг», «Мæ мад у Ирыстон», «Хъæрмæдоны зæй»,
«Беслæны фыдбæллæх», «Алтъамитæ, чызгай», «Нæ
уарзты зæй», «Сунжæйаг хонгæ», «Цард у махæн
иунæг хатт лæвæрд», «Лекко», «Абадгæ кæстæртæ»,
«Зæрдæйы катай», «Уыдтæн æз амондджын
дæуимæ», «Хъалæгаты Гæдойы фыртты зарæг»
æмæ иннæты сæ концертон программæты зарынц
Бытъæты Роберт, Суанты Ким æмæ Хъазыбег,
Дзытиаты Лактемыр, Илурты Риммæ, Хекъилаты
Мирæ, Моргуаты Эльбрус æмæ Юрæ, Джимиты
Артур, Джихаты Роман æмæ Ромæ.
- Чермен схызт йе сфæлдыстадон рындзмæ
æххæст поэтæй. Ирон литературæйы къæбицы
йæ уацмыстæ æрцахстой аккаг бынат, фæлтæрты
44

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ахуыр кæнынц æмæ кæндзысты иудзинад æмæ
уарзондзинадыл, ирон æгъдау, æфсарм æмæ ирон
фарны хъуыддæгтыл. Сфæлдыстадон адæймагæн
йæ уацмыстæ адæмы зæрдæмæ фæд куы ссарынц,
уæд йæ ном фарнимæ ахизы азты сæрты фæлтæрæй-
фæлтæрмæ. Афтæ, Чермены поэзи уарзынц адæм,
скъолаты кæстæр фæлтæры ахуыр кæнынц йæ
уацмысты хъайтарты фæзминаг миниуджытыл.
11-æм скъолайы ахуырдзаутæ æмæ Финансон
университеты студенттæ айв литературой æвзагыл
бакастысты Чермены лирикон æмдзæвгæтæ.
Æхсызгонуддзæф æрбахастой изæруæвджытæн йæ
хъæбулы хъæбултæ Айларты Регинæ æмæ Азæмæт
фыдæлтыккон ирон уæлæдарæсы куы рахызтысты,
æмæ йын йæ «Триптих»-æй Леуан æмæ Чендзейы
монологтæ куы бакастысты, уæд.
Фысджыты цæдисы сæрдар Ходы Камал, йæ
хæдивæг Агьнаты Гæстæн, Цæгат Ирыстоны
Адæмон нывгæнæг Дзбойты Михал, Фысджыты
цæдисы уæнгтæ Айларты Измаил, Соттиты
Риммæ æмæ изæры иннæ архайджытæн Чермены
фæлгонц ирдæй баззад сæ мысинæгты, царды куыд
æнæаипп, фæлмæнзæрдæ, уæздан, æцæг хæлар,
курдиатджын фыссæг уыд, афтæмæй.
Айлары-фыртæн йæ царды фæндаг кæд
цыбыр рауад, уæддæр уыд фæзминаг хистæр, йе
сфæлдыстад - бирæвæрсыг, нуарджын.
Айларты Михал æмæ Таджик мыггаджы номæй
арфæ ракодтой Чермены мысæн изæрмæ чи
æрбацыд æмæ йын йæ рухс ном чи æрымысыд:
Фысджыты цæдисы минæвæрттæн, библиотекæйы
кусджытæн, скъоладзаутæн, ахуыргæнджытæн,
хиуæттæн, чиныгкæсджытæн.
45

^ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Æз цы лæг дæн, уымæй зарæджы зæлтæй дæн,
Сты мæ уæнгтæ амад зарæджы мыртæй.
г. «Сахайраг». - 2014. - 30 май. -Ф. 15.
46

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*2
Исе куроиат - Шрыстонæн ныъонЪ
&Ф Ф4
Литературой изæр Хостыхъоты Зинæйы
юбилейы фæдыл
Æцæгдæр, хуры арт йæ риуы кæмæн фæцæры,
ахæм адæймæгтæ вæййынц царды рухс, царды
фидыц, уымæн æмæ сæ зæрдæйы хъармæй æмæ
рухсæй цардхæссæг æмæ амонддæттæг, рæдау
æмæ уарзон вæййынц сæ алыварс цæрæг адæмæн.
Хостыхъоты Зинæ! Ацы мыггаг æмæ ном
фехъусгæйæ цæстыты раз слæууы аив, уæздан,
фæлмæндзаст сылгоймаджы фæлгонц. Зинæ
æрмæст нæртон сылгоймаг нæ уъщ, уый уыд
Ирыстоны хъæлæс. Йæ поэтикон рæнхъыты фæрцы
бирæтæн лæвæрдта ныфсы хъуыдытæ, æвдыста
уарзондзинад Райгуырæн Ирыстонмæ, хæхтæм,
æрдзмæ.
47

и*
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Æз уæм æрцыдтæн аивгъуыйгæ ’нустæй.
Мæ уд дзынæзта, мин азты куыдта,
Æз рагон Иры хъарæггæнаг ус дæн,
Æмæ æрцыдтæн зарынмæ ныр та.
Æмæ ныззарыд йæхи зарæг, кæцыйæн нæй
фæхæццæ кæнæн никæцы поэты хъæлæсимæ.
Уыцы зарæгæн нæй бамынæг уæвæн, хъæуы йæ
фарнимæ хæссын фæстагæттæм, цæмæй Зинæйы
поэзийы цырен арт ма æрмынæг уа.
Ног азы къæсæрыл Ирыстоны поэзиуарзджыти-
мæ нæ хæсыл банымадтам Зинæйы рухс ном
æрхъуыды кæнын йæ райгуырды 75 азы боны
кадæн. Дзæуджыхъæуы Центрон библиотекæйы
Литературой уазæгуаты хуынд адæмы ’хсæн
уыдысты йæ хиуæттæ, йæ поэзийæн стыр аргъ чи
кæны, йæ хо Иринæ, йæ хъæбулы хъæбул Бекъойты
Агуындæ, фысджытæй: Къадзаты Станислав,
Хадыхъаты Фатимæ, Челдыты Надя; артисттæй:
Дзгойты Аллæ æмæ Персаты Тамарæ; скъоладзаутæ,
библиотекартæ, журналисттæ.
Цымыдисаг рауадысты Зинæйы кадæн сæрма-
гонд къулыгазеты рауагъд, парахат равдыст йæ
чингуытæ, критикой уацтæ æмæ публицистикой
æрмæджытæй, æмдугонты хъуыдытæ æмæ хæдза-
рон архивæй ист алыхуызон къамтæ, стæй
электрон презентаци «Зинæйы цардыл афæлгæст».
48

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
^ЖЩ
Къамы: Хостыхъоты Иринæ, Персаты Тамарæ,
ДзугатЫ’Мурасшы Риммæ, Дзгойты Аллæ,
Хадыхъаты Фатимæ
Композици амонджытæ Гобозты Катя æмæ 45-æм
гимназийы ирон эевзаг æмæ литературæйы
ахуыргæнæг Æлборты Зæринæ йæ ахуырдзаутимæ
адæмы размæ рахастой Хостыхъоны цард æмæ
сфæлдыстадæй ирд скъуыддзæгтæ, стæй йæ
æмдзæвгæты бындурыл сарæзт литературон-
музыкалон композици «Хуры тын йæ риуы царди».
Уæлдай æхсызгон уддзæф сæмбæлд, Зинæ
техникой фæрæзты фæрцы цæстуынгæ æрмæджытæй
мониторæй куы разынд йæ поэтикой рæнхъытæ
кæсгæйæ, уæд. Афтæ нæм каст, цыма не ’хсæн ис,
æмæ та нæм хъуысынц йе ’нæмæлгæ фæлмæн хъæ-
лæсы мыртæ:
Рæсугъд зæрдæ нæ амæлы, зæгъынц.
Уый фесты ном, дунейы фар ныл бафты,
Йæ тых, йæ ныфс сæдæ азты тæхынц,
Æмæ цæры сæдæ фæлтæры царды.
4
49

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Уыцы уысм нæ Литературой уазаегуаты бындз
куы атахтаид, уæддæр ын цыма йæ базырты змæлд
банкъардтаиккам, афтæ æмырæй йæм хъуыстам.
«Æцæг поэты ном цэеры йæ поэзийы». Зинæйы
ном дæр цæрæццаг у йе ’мдзæвгæты. Конкурс
«Иры дидинджыты» лауреаттæй Тегеты Лизæ æмæ
Гæздæнты Хетæг (41-æм скъола), Гуыбаты Заур
(45-æм гимназ), Абайты Луизæ (36-æм скъола) аив
литературой æвзагыл бакастысты Зинæйы поэзийæ
сæ уарзондæр æмдзæвгæтæ.
Цæгат Ирыстоны адæмон артисткæ Дзгойты
Аллæ, Цæгат Ирыстоны сгуыхт артисткæ Персаты
Тамарæ æмæ поэттæ: Къадзаты Станислав,
Хадыхъаты Фатимæ, Челдыты Надя хæстæг зыдтой
Зинæйы, зынаргъ сын у йæ сыгьдæг поэзи. Куыд
поэт-лирик, патриот, ирон сылгоймаг - йæ фæлгонц
ирдæй баззад сæ цымыдисаг мысинæгты. Кæй
никуы ма фехъуыстам, ахæм хабæртты хуызы сæ
рахастой изæрдзауты размæ. Станислав ма бакаст
Зинæйы номыл фыст æмдзæвгæ.
50

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Аллæ æмæ Тамарæ телеуынынады цы поэтикон
равдыстытæ сарæзтой Зинæйы кадæн, уыцы
циклтæй бакастысты цалдæр уацмысы бæрзонд
профессионалон æмвæзадыл. Персаты Тамарæ
Зинæйы ’мдзæвгæтыл сарæзт зарджытæй цалдæр
куы азарыд, уæд ыл сæмбæлдысты тыхджын
къухæмдзæгъдимæ.
Гергиты Валерийы номыл училищейы студенттæ
Хъоцлаты Сослан, АбойтыХетæг, Кокайты Викæ æмæ
Хосонты Фатимæ та сæ дæсны фæндырдзагъдæй
бахъæлдзæг кодтой не ’ппæты дæр Зинæйы уарзон
мелодитæй.
Царахаты Бэлæ бакаст Хостыхъоны Афгайнаг
циклæй цалдæр æмдзæвгæйы.
Нуарджын æмæ цымыдисаг рауад литературой
изæр. Уæлдай разыйæ баззадысты йæ хиуæттæ.
Зинæйы хо Ирæ зæрдиаг арфæтæ ракодта
поэзиуарзджытæн, скъоладзаутæн, библиотекæйы
кусджытæн, фысджытæн, ахæмкадымысæнизæртæ
æмæ фембæлдтытæ кæй аразынц сфæлдыстадон
адæмты тыххæй, сæ ном сын рохуаты кæй нæ
уадзынц.
Зинæйы поэзи бирæвæрсыг у. Уый фыста алы
темæтыл. Цардимæ кодта æмдзу. Ирыстоны циныл
цин кодта, йæ хъыгыл - хъыг. Йæ мæт, йæ сагъæс
уыд Ирыстоны сомбон. Цы иуæндæс поэтикон
чиныджы йын рацыдис, уыдоны равдыста ирдæй
йе ’нкъарæнтæ. Зинæ уыд æцæг поэт, патриот,
«Ирыстоны хъыджы фæдисон», бахъуаджы сахат
лæгты æмрæнхъ лæгæрста Хуссар Иры, Цæцæны,
Афганистаны хæстыты.
Зинæ ма йæ амæлæты фæстæ дэер Ирыстонæн
исты ’ххуысы куы бацыдаид, уый йæ фæндыд. Йе
’мдзæвгæ «Æрдзмæ курдиат»-ы фыста:
51

. , Дзугаты-Мурасты Риммæ
■*ф
Æрдз, мыййаг мæ куы айсай ды фæстæмæ, -
Фестын кæн сæууон ыстьалы мæн,
Кæд кæсин Ирыстоны зæрдæмæ,
Калин уым æнæрмынæг тæмæн.
Фестын мæ кæн рухс хуры фыццаг зынг,
Хæхтыл-иу мæ цадæггай æруадз,
Фестын мæ кæн рагуалдзæджы уаз сыг,
Удхосæн мæ Иры зæххыл, ’ртадз.
Хостыхъоты Зинæ уыд Ирыстоны уарзон хъæбул,
йæ зарæггæнæг æмæ йæ уацмысты ног фæлтæртæн
цырагъау судзæд йæ рухс ном.
«Цы йæ фæзынд уыд сæууон стъалыйау а дуне-
мæ, цы йæ ацыд æнæнхъæлæджы. Стъалыйау атахт,
йæ фæстæ нæ алкæй зæрдæйы дæр арвы ронау
рæсугъд фæд ныууадзгæйæ» (Дегъуаты Соня).
г. «Рæстдзинад». - 2012. - декабрь. - Ф. 4.
^гУ^Ш’^УЧ^
52

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
-ФЗ
Фæхæст ЪзырЪты сгмæ фæнЪыры
зселты барцыл
|*# Ф4
Хæдахуыр поэт, литературой иугонд «Суадон»-ы
уæнг Дзиццойты Жаннæпмæ фембæлд
Сфæлдыстадон фембæлд «Аив дзырд æмæ
фæндыры зæлты гармони» ацыд Дзæуджыхъæуы
центрон библиотекæйы РЦИ-Аланийы культурæйы
сгуыхт æмæ УФ-йы иумæйаг ахуырады кадджын
кусæг Дзиццойты Жаннæйы кадæн. Жаннæ у,
ирон фæндыры зæлты йæ уды хъарм чи бауадзы,
йæ фæлмæн ныхас æмæ зонд рæзгæ фæлтæрыл
æнæвгъауæй чи тауы, хæдахуыр поэт, нэе
библиотекæйы литературой иугонд «Суадон»-ы уæнг.
Къамы: Сослан, Олланæ æмæ Жаннæ
53

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
Чингуыты равдыст, электрон презентаци
Жаннæйы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй,
цæстуынгæ клиптæ зарджытæн: «Фынтæ», «Уарзты
фæз» изæры райдайæны цины монцтæй схайджын
кодтой фембæлдмæ æрбацæуджыты зæрдæтæ.
Ирыстоны Фысджыты цæдисы уæнгтæй Соттиты
Риммæ æмæ Хадыхъаты Фатимæ, сфæлдыстадон
интеллигенцийы, Сывæллæтты эстетикой центр
«Сфæлдыстад»-ы минæвæрттæ сæ сæргълæууæг
Хосонты Майяимæ, инструменталон оркестр «Фарн»,
фæндырдзæгъдджыты къордтæ «Хурзæрин» æмæ
«Фæндыры зæлты» архайджытæ, Цæгат Ирыстоны
адэемон артисткæ Дзебысаты-Агънаты Аллæ,
фæндырдзæгъдæг Абайты-Дзускаты Зæлинæ æмæ
Гуылæрты Ларисæ, Цæгат Ирыстоны адæмон
артисткæ Карсанаты Гæлинæ йæ ансамбль
«Ирыстоны æвзонгдзинад»-ы къордимæ сæ арфæтæ
æмæ аив музыкалон номертæй саив кодтой Жаннæйы
бæрæгбон. Гутнаты Зæринæйы разамындæй та
литературон-музыкалон композицийы архайджытæ:
Волиаты А., Къæлхидты С, Танделаты М.,
Сечъынаты Т., Бигъаты А., Джыбылаты Дз.,
Æгайты Ф., Куыдзиаты Дз., Те деты М., Фидараты 3.,
Дзугаты-Мурасты Р., Боциты В. æмæ Танделаты Р.
базонгæ кодтой ирон дзырдаивадуарзджыты
Жаннæйы сфзелдыстадимæ йæ алы темæтыл фыст
æмдзæвгæты фæрцы.
Ахуыргæнæг, фæндырдзæгъдæг, сфæлдыстадон
курдиаты хицау Жаннæ æмдзæвгæтæ фыссы рагæй
алыхуызон темæтыл, куыд ирон, афтæ уырыссаг
æвзагыл дæр. Уæдæ музыкæимæ дæр кæны æмдзу.
Йе ’мдзæвгæтыл ис фыст бирæ зарджытæ. Ирон
фæндыр, ирон дзырд æмæ йын музыкæйы зæлтæй
зынаргъдæр, адджындæр чи у, уый йæхæдæг дæр
нал хаты. Уыдоны фæрцы цæры, уыдон сты йæ
54

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*з
зæрдæйы уидæгты уадындзтæ, æмæ сын сэе хъуытаз
мырты фæрцы райхалы, йæ зæрдæйы къуымты цы
сусæгдзинæдтæ ис, уыдон.
Жаннæ йæ иузæрдион ахадгæ куыстæй ирон
культурæ æмæ литературæйы къæбицмæ бахаста
æмæ хæссы дзаджджын хуынтæ æмдзæвгæтæ æмæ
зарджыты хуызты. Йæ фæндыры цагъд уæлдай
диссаг у. Кæстæр кары чызджытæ æмæ лæппутæн
йæ дæсныйад æнæвгъауæй тауы, ахуыр сæ кæны
фæндырдзагъды сусæгдзинæдтыл.
Жаннæ райгуырд фæрнджын бинонты ’хсæн
Ногиры хъæуы, Йæ ныййарджытæ йын фыццаджы-
фыццаг радтой ирон хъомылад, йæ мады ’хсыримæ
йын бауарзын кодтой нæртон зæлланггæнæг мырты
мелоди, æмæ сæ абон фарнимæуары, цы куыстуæтты
кусы æмæ йæ алыварс цы суинаг кæстæртæ ис,
уыдоныл.
Фарастаздзыдæй бахауд фæндыры зæлты ахæсты
йæ мадымад Суанты Аминæты фæрцы. Фыццаг
фæндыр ын балæвар кодта йæ мадыхо, Ирыстоны
культурæйы сгуыхт кусæг Мæрзаты Беллæ. Музыкæ
йæ бинонты ’хсæн æдзух уыдис бæрзонд æвæрд.
Йæ фыдыфыд Дзиццойты Пега æмæ мадыфыд
Мæрзаты Уане дæсны уыдысты хъайтарон
зарджытæ кæнынмæ. Йæ мадымад æмæ мады
’фсымæр та хорз цагьтой балалайкæйыл. Жаннæ йæ
сывæллоны бонтæй фæстæмæ ахæм курдиатджын
хиуæтты ’хсæн аныгъуылд аивады уылæнты, æмæ
йын æндæр гæнæн нал уыд. Райдыдта архайын
алыхуызон аивадон къордты. Кæд ын адджындæр
уыд ирон фæндыр, уæддæр ма йæ зæрдæ ’хсайдта
ирон кафтмæ дæр æмæ йæм йе ’ргом аздæхта.
Дзæуджыхъæуы 6-æм скъолайы астæуккаг кълæсты
ахуыры рæстæг йæ алыварс æрбамбырд кодта
аивадон къорд, фæндырæй цæгъдын чи зыдта
55

, Дзугаты-Мурасты Риммæ
æмæ кафынмæ рæвдз чи уыд, ахæм лæппутæ
æмæ чызджытæй. Цалынмæ скъола каст фæци,
уæдмæ семæ активонæй архайдта, æмæ-иу систы
алы конкурсты уæлахиздзаутæ. Жаннæ æдзух уыд
музыкæйы ахасты. Йæ иу æмдзæвгæйы дæр уымæн
ис ахæм ныхæстæ:
Ех, тæхуды... нæй мæнæн гæнæн,
Тох мæлæтимæ кæндзынæн,
Фæндырдзæгъдæг, иу цагьд ма мæнæн...
Æз ирон кафты цæрдзынæн!
Астæуккаг скъолайы фæстæ йæ равзæрст фæндаг
дызæрдыгтаг нæ уыд æмæ йæ ных сарæзта Аивæдты
училищемæ. Йæ фыццаг ахуыргæнджытæ Реуазты
Симæ æмæ Гæздæнты Вулат ын ныййарджыты
ад кодтой. Уыдоны арæхстдзинад æмæ узæлд ын
уыдысты ныфсдæттæг. Булаты æмрæнхъ Жаннæ
абон дæр никæйы æвæры, куыд фыццаг музыкант,
стæй ирон фæндыр бæрзонд æмвæзадмæ чи систа.
Булаты фæрцы ма йыл суанг классикой музыкæ
райдыдтой цæгъдын. Йæ иннæ ахуыргæнджытæй
дæр хъæстаг нæу. Абоны онг ын зынаргъ сты
æмæ йæ цæстыты раз ирдæй лæууынц: Дзугкойты
Зитæ, Эдуард Маркарянц, Гæздæнты Валентинæ,
Тамарæ Кузнецовайы рухс фæлгонцтæ. Уыдон ын
банкъарын кодтой музыкæйы алæмæттаг мырты
сусæгдзинæдтæ. Уыдоны фæрцы зæлланг кæнынц
Нарты Ацæмæзы уадындзау йæ фæндыры нæртон
хъæлæстæ.
Жаннæ 1980 азы æнтыстджынæй фæци йæ
ахуыр Аивæдты училищейы, æмæ 1981 азы
райдыдта йæ фыццаг профессионален къахдзæфтæ
Дзæуджыхъæуы ногдзауты сфæлдыстадон Галуаны
концертмейстерæй. Йæ фарсмæ йын ныфсдæттæг
уыдысты нæ республикæйы сгуыхт артист Соппойты
56

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
&§-з^
Барис æмæ Владимир, Дзуццаты Алыксандр, Плиты
Махар æмæ Юрæ.
Сывæллæттимæ кусын йæ зæрдæмæ афтæ арф
рай ста, æмæ сыл абон дæр у иузæрдион. Галуанмæ
цы курдиатджын сывæллæттæ цыдис, уыдонæй
равзæрстацыппор сабийы аивадон къорд «Фæндыры
зæлтæ»-н. Къорды фыццаг 10 азы юбилейы боны
концерты афтæ дæсны ацагътой, æмæ ма зындгонд
фæндырдзæгьдæг Мыстулаты Иринæйы дæр сæ
арæхстдзинад стыр дисы бафтыдта: «Иу адæймаджы
бон куыд бацис уыйас сывæллæтты бацæттæ
кæнын?!»
Жаннæйы къорды æрыгон фæндырдзæгъдджытæ
архайдтой æппæт республикой равдыстыты,
концертты, фестивальты. «Фæндыры зæлтæ» сси
Цæгат Кавказы фыццаг фестиваль «Мир нашему
дому»-йы лауреат.
Жаннæйæн йæ алы къахдзæф дæр бает у музы-
кæимæ, хъомыладон куыстимæ. Фæстæдæр кусын
райдыдта Сывæллæтты центр «Сфæлдыстад»-ы.
Уым дæр цы концерттæ, равдыстытæ, конкурс-
тæ арæзтой, уыдонæй иу дæр æнæ фæндырдзæгъд-
джытæй нæ ацыд. Суанг-ма, нæ библиотекæйы цы
фембæлдтытæ арæзт æрцæуы Ирыстоны сфæл-
дыстадон интеллигенцийы минæвæрттимæ, уым
кæдфæндыдæр арæхстджынæй равдисынц сæ дæс-
ныйад. Сæ æрмдзæф иннæ сфæлдыстадон къордты
’хсæн кодта хицæн, сæ фæндырты зæлд уыд уæл-
дай аив æмæ сæ арæхæй-арæхдæр хуыдтой
телерадио равдыстытæм. 2004 азы сæ 20-азы юбилейы
зæрдæмæдзæугæ æмæ цымыдисаг концертон про-
граммæтимæ æрзылдысты республикæйыл.
«Сывæллон аивад куы бауарза, куы банкъара
музыкæйы стыр тых, йе ’уæнгты куы ацæуа ирон
57

Дзугаты-Мурасты Риммæ
кафты «ад», уæд ын фидæны æвзæрæй тас нæу,
хъомыладон æгъдауæй сæ миддуне хъæздыгдæр
уыдзæн, Жаннæйы хуызæн ахуыргæнджытæ сын
куы уа, уэед», - ахæм у йæ хъуыды Сывæллæтты
эстетикой центр «Сфæлдыстад»-ы разамонæг
Хосонты Майяйæн.
Жаннæ схъомыл кодта фæндырдзæгъдджыты
цалдæр фæлтæры. Се ’рыгон удты сын бавæрдта
аивадмæ уарзондзинад, схайджын сæ кодта йæ
зæрдæйы хъармæй. Абон йæ къорды архайджыты
’хсæн ис йæ фыццаг рауагъдонты сывæллæттæ
дæр. «Уый æнхъæл никуы уыдтæн, æмæ мæ
хъомылгæнинæгтыл цы фыдæбон фæкодтон, уый
мын искуы бафиддзысты, - дзуры Жаннæ. - Æмæ
раст зæгъгæйæ, уымæ никуы кастæн æнхъæлмæ
дæр... Фæлæ сын сæ аив фæндыры цагъд куы
фехъусын, кæнæ мæм куы æрбацæуынц, царды
йæхицæн бынат чи ссардта, раст фэендагыл чи
ацыдис, уыцы чызджытæ æмæ мын «Бузныг!» куы
фæзæгъынц, уæд мæ зæрдæ фырцинæй ссудзы, йæ
цавд фæтыхджын вæййы... Уымæй зынаргъдæр,
æхсызгондæр ма цы ис?!»
Жаннæ дыккаг дæсныйадæн каст фæци ЦИПУ-
йы филологон факультет æмæ сси уырыссаг æвзаг
æмæ литературæйы ахуыргæнæг. Курдиатджын
адæймагыл Хуыцауы арфæ æмбæлы. Дунескæнæг
Жаннæйы фэехайджын кодта æмдзæвгæтæ фыссыны
курдиатæй дæр: фыссы иронау æмæ уырыссагау.
Цардимæ кæны æмдзу, иуварсæй йæм нæ кæсы.
Йæ поэтикон рæнхъыты бавæры йæ зæрдæйы
æнкъарæнтæ, йæ риссагдæр æмæ цины хъуыдытæ.
Æвдисынц ын йæ зондахаст, йæ алыварс цы
цаутæ цæуы, уыдонмæ: уарзондзинадмæ, æрдзмæ,
ирон æвзагмæ, Ирыстонмæ, ныййарджытæм...
58

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*з
Ирон дæн æз
Ирон дæн æз,
Куыд адджын у нæ ныхас!
Ирон дæн æз,
Æгъдау, æвзаг - мæ сагъæс!
Ирон дæн æз,
Мæ рагфыдæлты тугæй,
Ирон дæн æз,
Рæвдыд дæр дæн сæ хурæй!
Ирон дæн æз,
Æфсæрмы кæнын мардæй.
Ирон дæн æз,
Мæ уд, мæ зонд, мае цардæй!
Ирон дæн æз,
Мæ кафт, мæ зард, мæ цагъдæй,
Ирон дæн æз,
Æрвыст уæм дæн алантæй!
Ирон дæн æз,
Ды дæр ирон дæ, гормон,
Ирон æвзаг -
Нæ фидæн у, нæ сомбон!
59

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Жаннæйы сфæлдыстады тыххæй аивадиртасæн
наукæты кандидат Четиты Рубен загъта: «Музыкæйы
(ирон фæндыры) ахуыргæнæг Дзиццойты Жаннæмæ
æмдзæвгæтæ фыссыны курдиат сæвзæрди,
музыкалон аивады дæсныйадимæ йæхи куы сбаста,
уæдæй фæстæмæ. Арф, мидисджын сюжетон
поэтикон уацмыстæй уæлдай-ма хæдахуыр поэтмэе
тынг бирæ ис лирикон, оптимистон æмдзæвгæтэе.
Поэт йæ хъарутæ бафæлвæрдта ирон æмæ уырыссаг
сонеттæ фыссыныл дæр æмæ йын ацы жанры
банты сти дзæвгар уацмыстæ сфæлдисын. Йæ
хуыздæр уацмыстæ сты: «Мæ уарзон Ирыстон»,
«Задалескы Нана», «Фæззæг», «Фæндыры цин», «Ирон
фæндыр». Тынгдæр зæрдæмæ хъарынц йæ лирикон
æмдзæвгæтæ...»
Къамы: Сослан, Дзугаты-Мурасты Риммæ, Олланæ,
Соттиты Риммæ, Дзщцойты Жаннæ
Жаннæ æмдзу кæны, цы дуджы цæры, йæ
алыварс чи цæры, уыдонимæ. Сæ циныл цин кæны,
60

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
ф
сæ рисыл - хъыг, æмæ йе ’нкъарæнтæ æвдисы
поэтикон рæнхъыты хуызы.
Фыдæлты зæххæй нæй адджындæр бæстæ,
Дæуыл мæ цин, мæ сагъæстæ æрмæстдæр,
Дунейы стырдæр хæзнатыл, уырнæд дæ,
Нæ баивдзынæн æз дæуæн дæ дур дæр!
Йе ’мдзæвгæты зæрдиагæй ары йæ ныййарджыты
æмæ æппæт Ирыстоны мадæлты ном. Йе
сфæлдыстады хицæн бынат ахсы Фыдыбæстæйы
Стыр хæсты темæ. Æрмæст фæндыры тыххæй та
йæм ис æнæхъæн цикл.
Куыд бирæ раттин æз, цæмæй
Фæстох, куы басабыр уа æхсæв,
Мæ хъустыл ауайой хъæрæй
Сармадзанты къæр-къæры бæсты
Ирон фæндыры аив зæлтæ.
Ирон фæндыры зæлтæ
Æвдадзы хос мæнæн.
Ирон фæндыры зæлтæн
Сæ цинæй хайджын дæн.
Фæнды, фæнды, фæнды мæ
Фæндыримæ тæхын,
Нæртон фæндыры цагъдмæ
Æнцондæр у цæрын.
Уæлдæр куыд загьтон, афтæмæй Жаннæ
бирæ æрыгон удты бабаста аивадимæ. Зындгонд
фæндырдзæгьдджытæ систы Абайты Заремæ,
61

^$*
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Æппæты фылдæр уарзын дæу, Ирыстон!
Дæуыл мæ цин, мæ сагъæстæ æрвылбон,
Зæлланг кæнæд нæ Иры намыс дардыл,
Зæрин хурау æрттивæд алкæд царды.
г. «Рæстдзинад». - 2017. - 28 июнь. - Ф.З.
62

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
щ
СфселдыстаЪон базыртыл
&Ф #*|
Хæдахуыр поэт, литературой иугонд «Суадон»-ы
уæнг Гæцойты Аннæимæ фембæлд
Ирон Дзырд. Ирон Фарн. Ирон Æгъдау -
Хуыцауæй лæвæрд хæзнатæ. Цæсты гагуыйау
хъахъхъæнинаг сты махæн тутт ныхæстæй нæ,
фæлæ хъуыддагæй. Ирон æвзаджы цæрайæн мах,
Дзæуджыхъæуы цеяггрон библиотекæйы кусджытæ,
зæрдиагæй архайæм æмæ æнæвгъауæй хæссæм
чиныгкæсæджы размæ йæ алæмæттаг æвзаджы
мырты зæлланг алыхуызон мадзæлтты фæрцы.
Ног азы райдайæны литературой изæр-фембæлд
арæзт æрцыд «Суадон»-ы активон уæнг Гæцойты
Аннæимæ.
Къамы: Гуыдиаты Кристинæ, Бестауты Аланæ,
Дзугаты-Мурасты Риммæ, Миндзайты Валя,
Гæцойты Аннæ, Золойты Тиминæ, Чегаты Хъазыбег
63

^ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Аннæ у уæздан адæймаг, цæры ирон æвзаг, ирон
æгъдау, ирон фарны кадæн.
Райгуырд 1963 азы 18 ноябры Ирыстоны
рæсугъддæр бынæттæй иуы - Тибы хъæуы. Ам,
Туалгомы, акодта йæ фыццаг къахдзæфтæ.
Цъæхсæр хæхты сыгъдæгдзинад, йæ дидинты
адджын тæф, Æрыдоны цæугæдоны хъæлдзæг
64

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
уылæнтæ райгуырын кодтой йæ рæзгæ зæрдæйы
æнæкæрон рæсугъд æнкъарæнтæ. Хуры зæлдаг
тын, мæйы мидбылхудт, стъалыты тыбар-тыбур
сбыдтой хæххон чызгæн йæ царды фæндаг. Æмæ
хæххон суадæтты сыгъдæг зæлтимæ йæ зæрдæ
сусæг-æргом ныззарыд, сæумæйæ-иу йе ’рыгон уд
атахт аргъæутты бæстæм Æрыдоны цæугæдоны
уылæнтимæ. Райгуырæн уæлвæзтæм кæсгæйæ,
йæ зæрдæйы дадзинтæ абон дæр æнахуыр тæлфт
скæнынц.
Гæцойты Миша æмæ Илитæ хæхбæстæй
ралыгъдысты 1969 азы Алагирмæ. 1970 азы Аннæ
ам бацыд ахуырмæ Алагиры 4-æм скъоламæ. Царды
уавæртæм гæсгæ афтæ рауад, æмæ 1974 азы
æрцард Мичурины хъæуы йæ мадымад Годжиаты
Зояимæ (1936 азы Зоя уыд Цæгат Ирыстоны
падцзахадон кафджыты æмæ зарджыты ансамблы
солисткæ). Астæуккаг скъола дæр каст ам фæци.
Аннæ чысылæй фæстæмæ тынг бирæ уарзы аивад.
Æвæццæгæн, йæ мадымады туг фæтыхджын ис,
æмæ бауарзта ирон аивад. Аннæ æхсæнадон царды
уыд активон архайæг. Скъолайы иунæг бæрæгбон
дæр æнæ уый нæ фидыдта. Ахуыры рæстæг
ын уæлдай адджын уыдысты ирон æвзаг æмæ
литературæ, уырыссаг æвзаг æмæ литературæйы
уроктæ. Æвæццæгæн æм, сфæлдыстадон тæваг
кæй хæццæ кодта, уый тыххæй. Кæцы æрыгон уд
нæ бавзæрста уарзондзинады сусæг æнкъарæнтæ,
уæлдайдæр адæймаг курдиатæй хайджын куы
уа, уæд. Аннæ дæр йе ’нкъарæнтæ бар-æнæбары,
сусæгæй-æргомæй нывæзта сыгъдæг сыфыл.
Æфсæрмы кодта æмæ сæ никæмæн æргом кодта.
Ис æм ахæм рæнхъытæ:
5
65

} , Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ%
Уарзты цинæй зæрдæ райы,
Уарзондзинад алчи ’нкъары.
Уарзты цæхæр риуы тавы,
Дуне уарзæттимæ кафы.
«Уарзо ндзи над»
Скъолайы ахуыры рæстæг никуы ничи
фæгуырысхо, Аннæ æмдзæвгæтæ фыссы, ууыл.
Дæсæм къласы ахуыры рæстæг йе ’мкъласонтæй
алкæуылдæр ныффыстапоэтиконрæнхъытæ. Раргом
сæ кодта, фæстаг дзæнгæрæг куы айзæлыд, уæд.
Се ’мкъласонтимæ иуварс фæкъорд сты, алчидæр
скъолайы цардæй цыдæр цымыдисаг мысинæгтæ
æрхъуыды кодта æмæ сæ кæрæдзийæн дзырдтой.
Хъæлдзæг ныхас, дзыхыдзаг худт зæлыд скъолайы
кæрты. Иурæстæг сын Аннæ сæ ныхас фæурæдта
æмæ сын æфсæрмытæ кæнгæ худæджы хуызы
бакаст йæ поэтикон фæлварæнтæ. Æмбæлттæ йæм
цымыдисæй хъуыстой. Куы фæци каст, уæд ын йæ
тетрад раскъæфтой, къух-къухæй йæ кæрæдзийæ
айстой. Хъыгагæн, цы фæцис, уый нал сбæрæг.
Скъолайы фæлварæнтæ нæма фесты, афтæ
Аннæйы рæстæгмæ æрбахуыдтой кусынмæ хъæууон
библиотекæмæ.
Уæлдæр ахуырмæ рацæуынмæ йæ фадат нæ
амыдта, йæ нана - Годжиаты Зоя рынчынтæ
хаста æмæ йæ иунæгæй уадзæн нæ уыд. 1983 азы
райдыдта кусын Мичурины хъæуы клубы артдзæсты
хицауæй. Уыцы бонтæ Аннæйы зæрдæйы арф фæд
ныууагътой æмæ сæ абон дæр рæсугъдæй мысы,
арæх сæ уыны йæ фынты дæр. Йæ куыст йæ
зæрдæмæ тынг цыд, уарзта аивадæн лæггад кæнын.
Æрдз ын балæвар кодта сфæлдыстадон курдиат
дæр æмæ уый нымадта иæ амонд, йæ царды
66

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*Ф*3
циныл. 1985 азы æрыгон чызг йæ амонд ссардта.
Сылгоймаджы фарнæй фæхайджын. Схъомыл кодта
дыууæ хъæбулы, райстой уæлдæр ахуырад.
Царды фæндæгтæ лæгъз никуы вæййынц, афтæ
Аннæйы цардвæндаг дæр, кæм лæгъз, кæм та
дзыхъхъытæ-къуыбыртыл цæугæ рауад. Федта хуры
цæст æмæ хъызт зымæг дæр. Мæнæ куыд фыссы йæ
иу æмдзæвгæйы:
Куы иу мæм хур йæ цæст ныкъуылдта,
Куы мыл иу ихкъæвда æрцыд.
Куы иу мæ зæрдæ бонмæ бахудт,
Куы та иу тар æхсæв хъæрзыд.
Æвæд фæндаг æссæндын размæ,
Мæ цард тыхтонайæ кæнын.
Кæйдæрты раз лæууын нæ уæндын,
Сæ хъал цæстынгасæй тæрсын.
Мæ азтæ ставд сынкæй æмпъузын,
Цыллæ æндахæй сæ хуыйын.
Мыййаг сæ исчи, искæд бон куы хала
Зылын сынкæй, уый адæргæй тæрсын.
Аннæ сæрмагондæй никуы ахуыр кодта
æмдзæвгæтæ фыссыныл. Æрдз ын балæвар кодта
ацы курдиат. Йæ зæрдæйы къуымты цы поэтикон
рæнхъытæ райгуыры, уыдон сты алы темæтыл
фыст. Фæлæ сæ сæйрагдæртæ - Æгъдау, Фарн æмæ
Æвзаг.
Афæдзы афонтæй йæ уарзондæр у фæззæг æмæ
йæ поэтикон æмдзæвгæты æмбырдгонд дæр уымæн
рахуыдта «Фæззыгон симфони». Чиныг рухс федта
2015 азы. Айв фæлыст æмдзæвгæты æмбырдгонды
ис цалдæр хайы. Æмдзæвгæтæй æнæмæнгæй
67

йф-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
банкъардзыстæм йæ æнæкæрон уарзондзинад
Ирыстонмæ, фыдæлты къæсмæ, йæ удæй фылдæр
кæй уарзы, уыцы алæмæттаг Тибы æрдзмæ, нæ
хæхтæм, нæ цæугæдæттæм, ныййарæг мадмæ,
хъæбултæм.
Хохæй-быдырмæ зæдбадæн Ир,
У рухс кувæндæттæй хъæздыг.
Хур дæр мах тавы æндæрхуызон,
Табуйаг, Хуыцауы цæссыг.
«Ирыстон»
Фыдæлты зæхх - куывддон хæхтæ, -
Мæ райгуырæн хæдзар.
Цæй зынаргъ дæ, мæ зæрдæйæн,
Бæлццонæн - гом дæ дуар.
Мæ уидæгтæ ам арф ысты,
Сæ ныфсæй дæн тыхджын.
Дæрдтыл хъуыстгонд у Тибы хъæу,
Нæ фæсивæд - тыхджын.
«Тибы хъæу»
Аннæ дугимæ кæны æмдзу æмæ фыссы дуджы
риссагдæр фарстатыл. Ис æм бирæ æмдзæвгæтæ
уарзондзинады темæйыл фыстæй, кæцытæ дзаг
сты лиризмæй æмæ сыл нæ музыканттæ фыссынц
мелодитæ. Сты зæрдæмæдзæугæ зарджытæ æмæ
сæ арæх фехъусæм нæ радиойы уылæнтыл, стæй
телеуынынадæй, фæлæ нæ фæзонæм, Аннæйы
ныхæстыл фыст кæй сты. Фыццаг зарæг «Ног
аз» сарæзтой Сергей Оганесян æмæ Цæрикъаты
Риммæ. Ацы музыкалон композицийы фæстæ
68

УДВАРНЫ СТЪÆМФÆНТÆ
Ф*з
Гæцойтпы Эммæ æмæ Илигпæ, Гуырцъытпы-Плитпы Зоя
Æвæдза, зæххыл ныййарæг мадæй зынаргъдæр
ницы ис. Мады фыдæбæттæ ничима бафыста.
Фæлæ йын фæлмæн ныхæстæй йæ зæрдæ балхæнын
алкæйы хæс дæр у. Аннæмæ ис æмдзæвгæты цикл
ныййарæг мады номыл, стæй цалдæр зарæджы.
69

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
Илитæйы ном аргæйæ сæ балæвар кодта æппæт
Ирыстоны ныййарджытæн.
Тæхуды, ныййарæджы аккаг
Куы ссарин рæсугъд дзырдтæ фаг.
Куы батавин уазал рыст зæрдæ,
Куы стаид йæ зæрдæйы маст.
Тæхуды, ныййарæджы рыст уд
Куы ’ртавид зæрин хуры тын,
Куы ’рцæрид фæстæмæ йæ уды,
Кæддæрау æнæкæрон цин.
Тæхуды, ныййарæг, тæхуды,
Куы райсин дæ рыстæй æмбис.
Дæ цардæфхæрд бонтæй куы суаид,
Дæ зæрдæйæ сисын æмбис.
Уарзондзинад... Йæ ахасты чи бахауы, уымæ
равзæры, Аннæйы поэтикон рæнхъыты цы базыр-
джын абарстытæ бакæсæм, ахæм зæрдæмæхъаргæ
ныхæстæ, уарзты уылæнтыл æрыгон адæймаджы чи
сисы.
Рæудымгæ узгæ сыфтæртæ фæйлауы,
Мæй æдзынæг йæ цалхыдзаг кæсы.
Æзгъоры хъазгæ, былгæрæтты уылæн,
Æргом мæм Теркмæ, сидæгау кæны.
Рæдау фысымау, суазæг кодтам уарзты,
Йæ æртдзæстæй у арфæгонд нæ цард.
Фыр буцæн ын ыскодтам иумæ ахстон,
Уæлæрвтæй нæм ыстыр лæвæр æрхауд
Аннæ æрмæст мадæлон æвзагыл нæ нывæнды
йæ хъуыдытæ. Ис æм уырыссаг æвзагыл фыст
æмдзæвгæтæ дæр.
70

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Мерцая в роще, лучик серебрится
В нагих лугах, гуляя по утру.
Нависли тучи серые над лесом,
Срывает осень жёлтую листву.
Я воспеваю осень золотую,
Безумно каждый день я здесь люблю.
Моя звезда зажглась осенней ночью,
Я, небеса, за жизнь благодарю.
Аннæ райгуырд нæ ирон æвзаджы цæрайæн,
сæрыстыр у ирон кæй у, Ирыстоны алæмæттаг æрдзы
хъæбысы кæй райгуырд. Цы рэесугъд кæстæртæ
нæм ис, уыдоны сомбон у йæ мæт, йæ сагъæс. Цы
темæтыл фыссы йæ поэтикон уацмыстæ, уыдон сты
цымыдисаг æмæ чиныгкæсæджы зæрдæ, уымæн
агайынц.
Медойты Зинсе, Куниты Батрадз, Гæцойты Аннсе
æмсе Дзугаты-Мурасты Риммæ
71

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Ирон æвзаг - нæ хсезнаты хсезнаЪсер
&Ф #*|
Горæты централон библиотекæйы Литературой
уазæгуаты сфæлдыстадон фембæлдтытæ арæзт
цæуынц фылдæр нæ мадæлон æвзагыл
Æрæджы та ирон æвзаг æмæ литературæйы
бæрæгбоны фæдыл Прогимнази «Эрудит»-ы
хъомылгæнинæгтимæ бацæттæ кодтам
литературон-музыкалон изæр. Сарæзтам парахат
чингуыты равдыст: «Ирон æвзаг - нæ хæзнаты
хæзнадæр», рауагътам къулыгазет: «Не ’взаг - нæ
хæзна».
Нæ мадæлон æвзаг цæмæй ныры уавæрты
хуыздæр рæза, уый тыххæй хъуамæ театрты,
радиойæ, телеуынынадæй хъуыса сыгъдæг
литературой ныхас. «Мадæлон æвзаг у удварны
хæзнадон, æфсармы суадон æмæ зонды куырдадз».
Цыфæнды æвзаг дæр фидар, хъæздыг æмæ
фæрæзджын у йæ дзырдтæй. Гъе, уымæ гæсгæ нын
ирон æвзаджы алы дзырд дæр у хæзнайы хуызæн,
æмæ сæ базонынмæ хъуамæ тырнæм, кæстæр
фæлтæртæм сæ сыгьдæгæй хæццæ кæнæм.
Библиотекæйы кусджытæ иумæйагæй, æппæт
мадзæлттæй пайда кæнгæйæ зæрдиагæй архайæм,
цæмæй нæ чиныгкæсæг фылдæр хъуса мадæлон
æвзаджы мелодикон мырты хъазт. Арæхдæр
архайæм дзурын семæ иронау, чи не ’мбары,
уыдонæн тæлмац кæнæм æнæзонгæ дзырдтæ,
суанг-ма не ’мкусæгуырыссæгты дæр ахуыр кæнæм
иронау салам дæттын.
72

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Нæ Республикæйы Президент 15 майы цы
фембэелд сарæзта ирон æвзаджы рæзтыл архайæг
фæсивæды минæвæрттимæ, уый мæ цыдæр ныфс
бауагъта. Уырны мæ, ацы ныхас тутт кæй нæ
уыдзæн, аккаг хатдзæгтæ конд кæй æрцæудзæн
нæ мадæлон æвзаджы уавæрæн æмæ йæ фидæны
рæзтæн.
Ирон æвзаджы рæзтæн сывæллон фыццаджыдæр
æнæмæнгæй хъуамæ хъуса бинонты ’хсæн
нæртон дзырдты зæлтæ, рæвдауæндæтты та
хъомылгæнджытæ фылдæр хъуамæ архайой семæ
иронау дзурыныл.
Уыцы хуымытæг домæнтæ куыд æххæст цæуынц,
уымæн хорз дæнцæг разынд, Прогимнази
«Эрудитам ирон æвзаджы студи
«Зондаби»-йы архайджытæ
бæрæгбоны кадæн цы ли-
тературон-музыкалон ком-
позици равдыстой библи-
отекæйы, уый. Нæ чысыл
уазджытæ, кæд фыццаг хатт
æрбахызтысты чиныгдоны
къæсæрæй, уæддæр сæ рæз-
гæ хъæлæстæй уæндонæй
айзæлдысты литературой
æвзагыл Ирыстоны поэтты
уацмыстæ æмæ зарджытæ:
«Æз ирон æвзагыл дзурын»,
«Фыдыбæстæ», «Балцы зарæг» (сæ разамонæг - му-
зыкæйы ахуыргæнæг Цыбырты Дианæ).
Ацы хъомылгæнинæгтæ сæ алы фæзылд æмæ
архайдæй дæр бæрæгбонмæ хастой ирондзинады
уддзæф. Тотойты Алинæ, Хъаныхъуаты Лизæ
æмæ Дзодзиты Аспар сатирикон сценкæ «Дзурæм
73

Дзугаты-Мурасты Риммæ
иронау»-ы афтæ хорз сарæхстысты, цыма Ирон
театры актёртæ уыдысты. Гаситы Дианæйы
фæндыры цагъдмæ та уæздан «Хонгæ кафт»-ы
дыууæ бæлонау, æркафыдысты Хъалæгаты Вовæ
æмæ Качлаты Дианæ. Стыр цымыдисы бафтыдта
Дзæрæхохты Вовæ йæ чысыл æнгуылдзтæй
гуымсæгыл арæхстджынæй алыхуызон мелодитæ
куы æрцагъта, уæд.
Нæ гыццыл «нана» -
Гаппуаты Регинæ та, ный-
йарæг мадау, йæ хъазæн гы-
къынайæн авдæны узгæйæ
«А-лол-лай»-ы зарджытæ
куы кодта, уæд нæ кады
куырыхон уазджытæ: Ай-
ларты Измаил, Соттиты
Риммæ, Хуырымты Аллæ,
Кучиты Иван æмæ ин-
нæты цæсгæмттыл хъа-
зыд сæры стырдзинады
фæлмæн мидбылхудт йæ
арæхстдзинадæй.
Алы ирон дзырд дæр æвзаджы хæзна у. Ирон
студийы ахуыргæнæг Сæлбиты Зæринæ стыр
курдиаты хицау у æмæ йæ æнæвгъауæй парахат
кæны сабитыл. Плиты Грисы «Авд цухъа»-йы афтæ
дæсны бакаст, цыма Ирон театры актертæй иу уыд.
Уый арф банкъардта Гæздæнты лæппуты ныййарæг
мады судзгæхъысмæт, Фыдыбæстæйыхæстыуæззау
уаргъы нысаниуæг, йæ трагизм. Бæрæгбондзаутæн
сæ цæстытæ дзаг кодтой донæй, рустыл уадысты
хъарм цæстысыгтæ, Райгуырæн бæстæйы
сæраппонд ныййарæг мады зæрдæрыстэен къулыл
ауыгъдæй кæй баззадысты йæ авд хъæбулы авд
74

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*з
цухъайы, уый æмбаргæйæ. Ноджы тыхджындæр
къухæмдзæгъдимæ сæмбæлдысты, уыцы темæйыл
æвæрд «Авд хъырихъуппы» кафты авд чысыл
чызгæй куы «раленк кодтой» сæнтурс къабаты, доны
хъазтау, уæд. Ацы чызджытæ сæ сыгъдæг гыццыл
зæрдæты монцтæ бавæрдтой кафты фæзилæнты,
æмæ хорз сарæхстысты хъырихъуппыты трагикон
уавæры темæ райхæлынмæ.
Бæрæгбондзаутæ баззадысты стыр разыйæ
ацы фембæлдæй. «Библиотекæйы кусджытæ
арфæйаг куыст кæнынц ирон æвзаджы рæзтæн,
чиныгкæсджыты алы фæлтæртæн аразынц
фембæлдтытæ æмæ сыл хъæлдзæг бæрæгбонтæ
фылдæр цæуæнт. Ацы чысыл сабитæ сæ
ахуыргæнджыты фæрцы раст хъомылад исынц,
ирон æвзагыл иузæрдион сты æмæ сæ разамонæг
Къалаты Раисæимæ фæрнæйдзаг уæнт», - загъта
Айларты Измаил хистæр уазджыты номæй.
Фыссæг Соттиты Риммæ йæ арфæйы ныхæсты
фæстæ балæвар кодта йæ чиныг «Магуса Гæдила»
студи «Зондабитæ»-йы архайджытæн.
Хуырымты Аллæ та бакаст йе ’мдзæвгæтæй
«Къоста» æмæ «Ирон æвзаг»:
Нæ мадæлон æвзаг куы сæфа,
Ирон! Куыдæй ма дæ ирон?!
Нæхицæй аразгæ цы вæййы
Ууыл ма бакусæм бæстон.
Цалынмæ нæ мадæлон æвзаг цæра, уæдмæ
цæрдзæн нæ райгуырæн бæстæ - Ирыстон дæр.
Цæмæй не ’взаг суинаг фæлтæртæн сæ къухтæм
нæ бон бауа радтын, уый тыххæй йæ хъуамæ
бахъахъхъæнæм æмæ йын кад кæнын фæразæм.
75

&ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Чысыл бæрæгбондзаутимæ къамы: Айларты Измаил,
Хуырымты Аллæ, ЦыбыртыДианæ, Дзугаты-Мурасты Риммæ,
Джыккайты Инессæ æмæ Сæлбиты Зæлинæ
Цы ис адæймагæн зынаргъдæр мадæлон æвзагæй,
цы и с зæрдæйæн уымæй адджындæр! Æнæмæлгæ
«Нарты кадджытæ» цы адæм сфæлдыстой, уыцы
адæмы æвзаг хъуамæ æнусты цæра, ныййарæг
мад йæ сабимæ иронау авдæнмæ куы дзура, уæд!
Сывæллон фыццаг къахдзæфтимæ цы фыццаг
дзырдтæ фæзæгъы, уыдон мадæлон æвзагыл хъуамæ
уой.
г. «Сахайраг». - 2012. -14 июнь, - Ф. 5.
76

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
«Путешествие в Древний Иристон»
8*Ф ##|
Виртуальная экскурсия
В Центральной городской библиотеке города
Владикавказа ведётся активная, многогранная и
интересная работа по пропаганде книги, для реализации
которой используются все средства и методы
библиотечной работы.
В век компьютеризации и высоких технологий
среди части населения, особенно молодёжной
аудитории, снизился интерес к книге. А ведь книгу ничем
нельзя заменить. Сколько знаний скрывают книги!
Это живое общение, эта наша жизнь, история; друг,
доверяющий свои тайны; учитель, передающий свои
знания и опыт; собеседник, советующий как
правильно поступить. Книги заставляют думать,
анализировать человеческие поступки, сопереживать в
горе и разделять радость.
Максим Горький писал: «Я читаю книги, каждая
из них мне кажется чудом, а писатель - магом».
Чтобы поднять престиж библиотеки и важность
чтения у современной молодёжи, сотрудники
Центральной городской библиотеки поддерживают
связи с общественностью, проводят различные
мероприятия, участниками которых становятся
знаменитые люди, пользующиеся высоким авторитетом
и уважением в Осетии. Это участники Великой
Отечественной войны, научные работники, писатели,
поэты, актёры наших театров, преподаватели школ
и вузов, школьники и студенты, воспитанники и
воспитатели детских садов...
77

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Связь с общественностью - одна из главных
забот библиотекарей. Отдел краеведения нашей
библиотеки выдвигает интересные идеи, работает над
новыми проектами. Одним из таких проектов
является «Налаживание связей с военнослужащими»,
проходящими свою службу в Осетии. Цель - ближе
познакомить молодых ребят из разных регионов
России с историей, достопримечательностями
республики, традициями и культурой. Новые
технологии библиотечного дела зримее помогли осуществить
реализацию этого проекта. Нами была разработана
программа виртуальной экскурсии «Путешествие в
Древний Иристон». Сотрудники «МБУК ЦБС г.
Владикавказа», заместитель директора ЦБС И.В. Хей-
шхо, заведующая отделом краеведения Р.Ч. Дзу-
гаева-Мурашева, заведующий отделом рекламы
А.Х. Бадов, сотрудники библиотеки-филиала №17
В.А.Соловьёва и Р.К.Булацева для полного
раскрытия темы продемонстрировали фильм Юрия Толош-
ного «Путешествие в Древний Иристон»
(экранизация по одноименной книге В.А. Кузнецова).
«Не зная прошлого, нельзя понять настоящее и
смысл будущего», - говорил М. Горький. Молодых
военнослужащих

заинтересовали книги
разной тематики
из развёрнутой

книжно-иллюстративной
выставки «Мой
Иристон - край
родной!»
78

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
4*з
В рамках проекта провели встречи с
военнослужащими в/ч 68889 и в/ч 29202 в марте и июле
2012 года. Этим ребятам волею судьбы выпал
священный долг служить в рядах Вооружённых сил на
священной земле Осетии. И мы считаем, что они
вправе владеть большей информацией о крае, о нас
- жителях республики. Наша виртуальная экскурсия
способствует этому и даёт возможность увидеть
воочию все красоты природы Осетии, познакомиться
с историей народа, называющим себя «Ир», а свою
страну «Иристон». Посмотреть множество
исторических памятников различных эпох, в которых
запечатлелась материальная и духовная культура
предшествующих поколений осетинского народа, знание
79

- Дзугаты-Мурасты Риммæ
ь*#
всего этого, обогатит их духовно, а письма на
Родину - станут интересней и содержательней.
С целью дальнейшего знакомства с историей,
традициями и обычаями народа, населяющего
Северную Осетию, военнослужащим преподнесли в
дар книги по краеведению от имени администрации
и сотрудников Центральной городской библиотеки.
Виртуальная экскурсия «Путешествие в Древний
Иристон» вызвало живой интерес у ребят, и хочется
верить, что следующая наша встреча станет не
менее интересной и познавательной.
ж. «Новая библиотека». - 2012. - №17. - С. 6-7.
г. «Владикавказ». - 2012. - 25 авг. - С. 2.
В/Ч 68889. Хейшхо КВ. æмæДзугаты-МурастыР.Ч.
æфсæддонтимæ фембæлды
80

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
€^з
Краеведческую книгу в дар библиотеке
$ф Ф4
Краеведение - активная форма познания мира.
Оно будит интерес и уважение к истокам, к родной
земле, её природным богатствам. В нём заложено
много привлекательного. Оно продолжает
оставаться востребованным. Краеведческое направление
всегда было приоритетным в работе ЦБС города
Владикавказа. С первых лет образования
Централизованной библиотечной системы (1975) ведётся
краеведческое просвещение, формируется фонд,
накапливается материал в картотеке статей,
собираются тематические папки, папки-досье, издаются
брошюры с биографией, анализом творчества того
или иного писателя, поэта, а также
библиографические справочники.
ДамирДауров с очередными дарами своих книг
отделу краеведения ЦГБ
6
81

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
^е-р
С февраля по июль месяцы в Центральной
городской библиотеке продолжалась акция
«Краеведческую книгу - в дар библиотеке». Администрация и
сотрудники обратились через СМИ к владикавказцам,
к книжным издательствам и работникам книжных
магазинов, населению города принять активное
участие в этом благотворительном деле. Цель акции
- пополнение книжного фонда, недавно
сформированного краеведческого отдела ЦГБ.
У каждого из нас есть книги, которые заставляли
переживать множество приятных минут, помогали
расти, учиться и просто жить. Уважение к истокам,
к родной земле, её природным особенностям - цель
читающего человека. Всё это формирует духовно
зрелую, образованную и социально
ориентированную личность, развивает интеллект и, самое главное,
прививает любовь к Родине.
Насыщенность, познавательность и творческая
краеведческая деятельность будет на высоком
уровне, если фонды библиотеки будут отвечать
требованиям сегодняшнего образованного
пользователя. Подарив книгу библиотеке, вы отдаёте кусочек
тепла, внимания и возможность расти и
развиваться нашим читателям. А вашей книге даёте вторую
жизнь, ибо после вас кто-то обязательно возьмёт её
в руки, и новый читатель пустится в путешествие
с книжными героями в мир чудес и приключений.
Ведь ещё М.В. Ломоносов говорил: «Увидеть и
познать свой край можно либо своими глазами, либо с
помощью книг».
Узнав о благотворительной акции через средства
массовой информации, владикавказцы с чувством
долга и ответственности, стали пополнять фонды
библиотеки новой необходимой литературой (свыше
900 экземпляров).
82

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ФЙ
На фото: Леванова А.А., Дзугаева-Мурашева Р.Ч.,
Бероев Б.М., Хутяева ЗА., Хейшхо И.В.
В списках книг оказались уникальные издания:
книги 20-50-х годов XX века, классиков
отечественной и осетинской литературы, научно-популярные
издания, детские книги, журналы, учебная
литература в помощь школьникам и студентам по
изучению истории, этнографии и культуры нашего края.
Дзугаева-Мурашева Р.Ч., ДауровДХ и Плиев Т.П.
83

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Центральная городская библиотека
благодарна за активное участие в акции нашим читателям:
И.Х. Айларову, Д.Х. Даурову, Т.П. Плиеву, Л.К. Ге-
тоевой-Миндзаевой, И.Р. Цомартову, А.А. Зайцевой,
Н.Ф. Бугулову, М. Казиеву, Г.А. Агнаеву, С.С. Кадзае-
ву, Б.Р. Хозиеву, А.А. Бязрову, А.К. Кудзаеву, М.Г. Дзу-
гаеву, А.А. Левановой, З.Б. Скяевой, Р.С. Мисико-
вой, З.М. Абаевой, Т.Ю. Челохсаевой и многим
другим.
Габараев Ю., Казиев М., Агнаев Г., Хозиев Б,} Цахилова 3.
Особую признательность выражаем писателю,
журналисту Эльбрусу Гавриловичу Мурашеву,
который подарил всем библиотекам-филиалам ЦБС
свою книгу «Фæстаг ныфс» и доктору
географических наук, профессору Борису Мацкоевичу Берое-
ву за его неоценимый вклад в благотворительную
акцию. Из личной книжной коллекции Борис Мац-
84

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ ^
ф*;
коевич преподнёс библиотеке более 400
экземпляров различных наименований. Это книги самого
Б.М, Бероева о развитии спорта и туризма в
Северной Осетии, географии, об учёных, литераторах,
книги по искусству, произведения художественной
литературы и т.д. Среди них много ценных книг и
редких изданий, которые пополнят полки не только
отдела краеведения, но и фонды других
подведомственных библиотек Централизованной
библиотечной системы.
Для тех, кто захочет подарить прочитанной книге
большую и долгую жизнь, а библиотеке - новую
книгу, акция не заканчивается. Эту благородную
миссию можно совершать каждый день, каждый час.
Имена наиболее активных дарителей заносятся в
«Золотую книгу» библиотеки.
г. «Северная Осетия». - 2012. -16 авг. - С. 3.
ж. «Новая библиотека». - 2012. - №17. - С. 6-7.
85

§Дзугаты-Мурасты Риммæ
•э
«Дунейы хæрзты хуызЬсер
у УарзонЬзинаЫ»
&Ф #*|
Къостайы мысæн изæр библиотекæйы
Къамы: Дзугаты-Мурасты Р., Гасанты В., Гаджиты Ф.,
Таутиаты М., Хæмыцаты А., Багаты Л., Хадыхьаты Ф.
æмæ чиныгкæсджытæ
Иры кад! Иры ном! Иры хур!..
Ирон адæмы разæнгардгæнæг, ныфсдæттæг
Къостайы бонтæ æрбахæццæ сты. Æппæт ирон
адæм кæмдæриддæр сты, уым ын æрвылаз сæр-
бæрзондæй бæрæг кæнынц йæ райгуырæн бон.
86

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*5
Дзæуджыхъæуы Центрон библиотекæйы кус-
джытэен традицион сси ацы бæрæгбон бæрæг
кæнын æмæ йæм алыхатт дæр цыдæр цымыдисаг
ногдзинад бахæссынц.
Бæстæзонæн хайады кусджытæ рауагьтой
къулыгазет «Иры кад æмæ ном», сарæзтой парахат
чингуыты равдыстхицæн хæйттимæ: «Къостайы цард
æмæ сфæлдыстад»; «Къостайы тыххæй æмдугонтæ»;
«Сылгоймаджы фæлгонц Къостайы сфæлдыстады
æмæ йæ царды»; «Къостайы уацмыстæ»; «Къоста
- нывгэенæг». Равдыст аивгонд æрцыд Къостайы
арæзт нывтæй æмæ зындгонд адæмты хъуыдытæй
ист цитатæтæй поэты тыххэей.
Скъолаты программæмæ хает не ’рцыд
темæ «Къостайы уарзондзинады лирикæ æмæ
сылгоймаджы фæлгонц йæ царды». Уымæ гæсгæ
уæлдай хæсыл банымадтам ацы темæ хистæр кълæс-
ты скъоладзаутæ æмæ чиныгкæсджытæн раргом
кæнын литературон-музыкалон композицийы хуызы
11-æм скъолайы театр-студи «Ныфс»-ы къордимæ
(сæ разамонæг - Къуымæриттаты Маринæ, ирон
æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг - Куыдзойты
Джульеттæ).
Бæрæгбоны кадджын уазджыты ’хсæн
уыдысты: фысджытæ: Багаты Лади, Хæмыцаты
Албег, Хадыхъаты Фатимæ; Цæгат Ирыстоны
культурæйы сгуыхт кусæг Гаджиты Фузæ; Колыты
Аксойы премийы лауреаттæ Таутиаты Минтæ æмæ
радиожурналист Гасанты Валерæ, чиныгкæсджытæ,
11 -æм, 36-æм скъолаты ахуырдзаутæ, телеуынынады
журналисттæ, ахуыргæнджытæ, библиотекартæ.
87

^ф^
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Къамы: Хæмыцаты Албег, Багаты Лади,
Хадыхъаты Фатимæ
Изæрамонæджы цыбыр разныхасы фæстæ театр-
студи «Ныфс»-ы къорды уæнгтæ (Айларты Азæмæт,
Уалыты Валерия, Пухаты Валерия, Таймазты Лаурæ,
Нуцубидзе Лаурæ, Безуашвили Давид, Тугъанты
Тамерлан, Джыккайты Дианæ, Дзеранты Маринæ,
Гетъойты Илинæ æмæ Тедеты Тамарæ) Къостайы
нæрæмон æвзагыл бакастысты поэты лирикон
æмдзæвгæтæй цалдæр, азарыдысты йæ ныхæстыл
фыст зарджытæй: «Хъуыбады», «Мæ хуры хай,
рæсугъдчызгай». Бакастысты йæуарзты ’нкъарæнтæ,
йæ зæрдæйы сусæг сагъæстæ цы писмоты æргом
кодта йæ уарзон чызджытæм, уыдоны тексттæй дæр
цалдæр Цæлыккаты Аннæ, Аннæ Попова, Хуырымты
Лейлæ (Аулу), Гайттаты Раисæ, Гали Смирнова æмæ
мæ Варварæ Шрёдерсмæ.
Театр-студи «Ныфс»-ы къорды чызджытæ æмæ
лæппутæ, кæд астæуккаг кълæсты ахуырдзаутæ
сты, уæддæр сæ ахуыргæнджыты фæрцы тынг
арф банкъардтой Къостайы миддуне, йе ’намонд
88

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф$
Бирæ фæлмæн тынтæ зæрдæ нывæнды, -
Бар ма йын ратт...
Бирæ цыдæртæ мæгуыры фæфæнды
Иуæй-иу хатт.
«Æй, джиди, - афтæ фæзæгъы йæхицæн, -
Искуы æз дæр.
Адæмы фарнæй куы скæнин мæхицæн
Кад æмæ сæр!
Тарфдæр мæ зæрдæ йæхимæ куы хæссид
Искæй зынад,
Дунейы хæрзтæй хуыздæр мæм куы кæсид
Уарзондзинад!
89

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Багаты Лади, Хæмыцаты Албег æмæ Таутиаты
Минтæ арфæйы ныхæстæ загътой студийы къорды
архайджытæн, сæ ахуыргæнджытæн æмæ библио-
текæйы кусджытæн, Къостайы ном сæрыстырæй
кæй мысынц, уый фæдыл.
Сæ раныхасы сæрмагондæй бахахх кодтой,
Ирыстоны сфæлдыстадон интеллигенцийы минæ-
вæрттæн ахæм цымыдисаг литературой изæртæ нæ
мадæлон æвзагыл ацы библиотекæйы кусджытæ
æрвылмæй кæй аразынц æмæ пайдахæссæг кæй
сты рæзгæ фæсивæдæн сæ удварны рæзтæн.
Цæгат Ирыстоны культурæйы сгуыхт кусæг
Гаджиты Фузæйы раныхас уæлдай дисы бафтыдта,
Къостайы уарзон чызг Хуырымты Лулуйы фыд
Иорам æмæ йæ фыдымад дыууæ æфсымæры
цот кæй уыдысты. Фузæ ма йæ фиппаинæгты
фæаппджындæр кодта уæлæмхасæн æрмæгæй
Къоста æмæ Лулуйы æнамонд уарзты хъысмæты
аххоссæгты хабæрттæй. Библиотекæйы кусджытæн
ракодта зæрдиаг арфæ сæ фæрныг куысты фæдыл
æмæ бæстæзонæн хайадæн балæвар кодта Къостайы
æмбæлтты хуызистыты къопитæй цалдæр.
Гасанты Валерæйы уæлдай æхсызгон дисы
бафтыдтой,горæтагскъоладзаутæ Къостайы лирикон
уацмыстæ æнæкъуыхцыйæ аив кæй бакастысты,
уымæй. Йæ раныхасы цымыдисаг уый уыд, æмæ
Мыртазты Барисы архивтимæ кусгæйæ йæ къухы
кæй бафтыд, хæсты рæстæг Мамсыраты Дæбемæ
цы писмо ныффыста, уый. Йæ цымыдисдзинад
уый мидæг ис, æмæ Барис Рейхстаг куы райстой,
уæд æнæнхъæлæджы кæй ауыдта Къостайы «Ирон
фæндыр» (уый уыд Байаты Гаппойы хъæппæрисæй
«Ирон фæндыр»-æн Германы фыццаг цы рауагъд
уыд, уыдонæй). Барисæн æхсызгон куыд нæ уыд,
90

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
фæлæ йæ стыр мæты бафтыдта, Къостайы «Ирон
фæндыр» ацы дард бæстæм куыдæй æрбахауд, уый.
Хъыгагæн, йæ базонынæн амал нал ис.
Валерæ йæ ныхасы кæронбæттæны аив бакаст
Къостайы «Катай». Поэт Хадыхъаты Фатимэе та -
йæхи фыст æмдзæвгæ «Къоста æмæ Аннæ».
Кæронбæттæны изæрамонæг фембæлды кад-
джын уазджытæн арфæйы ныхæстимæ балæвар
кодта Къостайы чингуытæ.
«Дунейы хæрзты хуыздæр у уарзондзинад», æмæ
кæд Къостайы ахает сылгоймагмæ уарзондзинады
цырен арты нæ басыгъд, уæддæр Иры дзыллæмæ йæ
уарзондзинад æнусты сæрты рахызт йæ уацмысты,
æмæ адæмы зæрдæты судзы цырагъау.
г. «Сахайраг». - 2012. - 19 окт. - Ф. 5.
91

? ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Крик Ьуши
8*Ф ■ Ф4
Час поэзии с А.А. Зайцевой
«Любовь к родному краю, знание его истории -
основа, на которой только и может осуществляться
рост духовной культуры», - говорил Д.М. Лихачёв.
В Литературной гостиной Центральной городской
библиотеки часто проводятся мероприятия,
связанные с историей родного края, встречи с творческой
интеллигенцией: поэтами, писателями,
художниками, актёрами театров и ансамблей, учёными и
научными работниками нашей многонациональной
Осетии. Цель - познакомить читателей с их
творческой и научной деятельностью для привития любви и
развития патриотических чувств.
Недавно одно из таких мероприятий - час поэзии
«Осетия! Волшебный край...» провели с поэтессой
Альбиной Зайцевой для детей
летне-оздоровительного лагеря «Солнышко» и детско-оздоровительной
площадки при товариществе «Солидарность».
Альбина Александровна с участниками мероприятия
92

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Сотрудниками отдела краеведения была
выпущена стенгазета о жизни и творческом пути
поэтессы. Порадовала виновницу торжества и книжно-
иллюстрированная выставка.
Ведущая вечера выступила с краткой
информацией о жизненном и творческом пути поэтессы:
«Стихи А.А. Зайцевой сразу полюбились
осетинскому читателю своей непосредственностью, чистотой,
простотой, лёгкостью и откровенностью.
Альбина Александровна Зайцева родилась в
Псковской области под г. Великие Луки в 1939 году.
По окончании средней школы поступила в
Электротехнический институт имени Ульянова-Ленина и
закончила его в 1965 году. По распределению
института приехала в город Орджоникидзе СО АССР.
Поступила на работу в НИИЭМ. Вышла замуж,
родила дочку. В институте проработала до ухода на
заслуженный отдых.
Осетия стала второй родиной для Альбины. Она
полюбила необыкновенную красоту её природы,
сказочные Кавказские горы. Ее постоянно тянуло в
походы. Вместе с друзьями облазила все ущелья, леса и
горы Северной Осетии. Удивительная природа,
сказочная красота гор всегда вдохновляли её. И вновь
Альбину потянуло к творчеству. Она стала писать
стихи, басни и поэмы: «Кобан. Даргавс. Гора Тбау-
хох», «Мидаграбинские водопады»... Все они очень
интересны и увлекательны, написаны в виде легенд
и сказаний, легко читаются.
В предисловии к своей книге «Осетия!
Волшебный край...» А.А. Зайцева пишет: «Моя поэзия
проста, как невинный взгляд ребёнка. Она рождалась,
хотела жить, стремилась найти своё место под
солнцем. Я и сама не знаю, как это случилось: сначала
93

Дзугаты-Мурасты Риммæ
- робкие шажочки, неуверенность, а потом
непреодолимое желание идти дальше...
Мне очень хотелось описать Осетию, места, где я
столько бродила в молодости, ущелья и горы, где
посчастливилось побывать, увидеть красоту, которую
навсегда впитала моя душа. Я постаралась, кроме
своих воспоминаний, вложить в эти поэмы
представление о географии, строении гор, о животном
и растительном мире, рассказать о народе, издавна
населявшем эти места: о его истории, быте,
культуре. Чтобы сделать повествование более интересным,
я сочинила сказку, легенды, использовала жанр
фантастики».
В 2008 году издала книгу «Осетия! Волшебный
край...», редактором которой стала Лариса Гетоева.
Книга нашла своего читателя и быстро разошлась.
Потом последовали второе и третье издания её, а
в эти дни появился на свет новый сборник стихов
А. Зайцевой «На каком-то повороте...».
Основное содержание её книг - это описание
нашей маленькой, но своеобразно-красивой
республики: её гор, вершин, ущелий, рек, лесов.
Лауреат Государственной премии им. К.Л. Хета-
гурова, известный краевед Г.И. Кусов пишет:
«Поэмы А. Зайцевой - это путешествие по горам и
ущельям Осетии в сопровождении знающего человека,
любящего природу нашего края, это как картины в
стихах.
Многие, прочитав книгу, захотят
собственными глазами увидеть наш край, полный контрастов,
собранных на такой маленькой территории».
1 С рождением внука Альбина Александровна
попробовала себя в новом жанре: стала сочинять
детские стишки, считалки, басни. Две детские книжки
94

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
«Бабушкина книжка» и «Люлюкин лес» порадовали
маленького читателя своей непосредственностью,
чистотой, лёгкостью и удивительной добротой. На
очереди у автора - «Бабушкины рассыпушки»...»
Альбина Александровна с благодарностью и
упоением слушала, с какой выразительностью, чувством
и расстановкой читали ее стихи и отрывки из
легенд, детские считалочки, басни Лена Цаллагова,
Камила Засеева, Валерия Есенова, Амина Макоева,
Андрей Кутас, Лаура Гогаева, Алика и Диана Марги-
евы (детская оздоровительная площадка
товарищества «Солидарность»).
Учащиеся СОШ №36 из
летне-оздоровительного лагеря «Солнышко»: Милена Туаева, Ланда Те-
хова, Яна Хоцына, Мурат Мамедов, Афина Абае-
ва и Аделина Туаева под руководством учителей
Ф.Дж. Хинчаговой и Н.К. Дементьевой тоже
доказали свою любовь к поэзии А. Зайцевой, прочитав
стихи из разных сборников.
Зоя Александровна Хутяева, заведующая
инновационно-методическим отделом ЦГБ, поздравив
А.А. Зайцеву с выходом нового поэтического
сборника «На крутом повороте» подчеркнула, что синтез
искусств - поэзии и живописи - ярко проявился в
творчестве Альбины Зайцевой и художника Тайму-
раза Айларова. Она сравнила поэму-сказку «Мида-
грабинские водопады» Зайцевой и картину-пейзаж
«Мидаграбинский водопад» Т. Айларова,
подчеркнув: «Эти два произведения разных авторов
замечательно перекликаются по названию, содержанию
и настроению. Не будет преувеличением сказать,
что эти два маленьких шедевра могут быть
рекламой-приглашением для туристов из разных стран
посмотреть красоту природы Осетии. Читатель Аль-
95

Дзугаты-Мурасты Риммæ
бины Зайцевой видит в её стихах просветлённые
горные пейзажи, неповторимые краски земли
осетинской, ощущает тепло души, оставленное поэтом
в рифмованных строчках, разгадывает глубину
мысли автора. Поэзии А.А. Зайцевой присущи радостное
чувство лёгкости творческого взлёта и завидная
непринуждённость» .
Украшением этого вечера стало участие
множества прекрасных женщин старшего поколения -
почитательниц мелодичной, рифмованной поэзии
Зайцевой. Это и неразлучные подруги с работы в
НИИЭМ, это и соседки по дому, это и друзья друзей,
которым в душу запали её стихи.
Валентина Николаевна Балаева: «Работали
вместе. Скромная, добрая, необыкновенный
рассказчик, заводила, общественница, активистка.
Великолепные стихи. Слёзы наворачиваются, читая её
легенды. Написаны от души, от сердца. Живой язык,
очень мелодичные стихи...»
Софья Владимировна Казарян: «Читаю запоем.
Полюбила Кавказ, как и Альбина Александровна. Я
родом из Белоруссии. Удивительно нежные,
красивые стихи, как сама Осетия со своей сказочной
природой и величавыми горами...».
Инна Ивановна Ткаченко: «Мы подруги с
молодости. Работали вместе, исходили все памятные места,
ущелья, горы Осетии. Альбина - человек-друг,
трудоголик. Её стихи - это крик души, нежность, любовь,
жизнь...». Затем Инна Ивановна прочла басню «Две
козы», которую Альбина Александровна посвятила
ей после одного из совместных походов.
Неля Васильевна Ялковская, соседка Зайцевой:
«В Осетии живу недавно. Восхищена не только
природой, но и людьми, культурой, тем, как воспитаны
96

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
дети и молодёжь по отношению к старшим. Книга
Зайцевой вечерами со мной, как молитвенник.
Особенно любимы её легенды. На сегодняшний вечер со
мной пришла гостья из Волгограда, музыкант - Шу-
ваева Вера Константиновна, которой тоже
полюбились стихи Альбины. Спасибо Римме Черменовне за
прекрасный вечер поэзии. Получили огромное
наслаждение».
Надежда Федоровна Афонина, Лидия
Дмитриевна Фролова и Лариса Ивановна Скрипник -
подруги, проработавшие с Альбиной Александровной
долгие годы в Научно-исследовательском институте,
поклонники её поэзии искренне благодарны за
прекрасные стихи, в которых красной линией проходит
любовь к Осетии, к истории предков этого
волшебного края. Она воспевает буйство рек, величавость
и красоту гор и ущелий.
Много добрых слов было сказано в адрес А.А.
Зайцевой в этот день за её доброе отношение к земле
алан, за искренность в стихах.
Виновница торжества поблагодарила всех,
украсивших ее праздник своим участием,
организаторов встречи, детей, бывших сотрудников, которые
помнят её добрым словом и являются почитателями
её поэзии. Затем прочитала стихи, басни из новой
книги «На крутом повороте», вместе с детьми спели
песенки, поиграли в разные словесные игры.
Все остались довольными. Участники-чтецы
получили памятные подарки от библиотеки. А
библиотека получила в дар от А.А. Зайцевой свою новую
книгу.
Ведущая часа поэзии Р.Ч. Дзугаева, поблагодарив
А.А. Зайцеву и всех участников вечера,
подытожила: «Мы надеемся, что книга «На крутом повороте»
7
97

2 - Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
найдёт своего читателя, будет востребована, как и
«Осетия! Волшебный край...». Надеемся, что Альбина
Александровна вскоре порадует нас новыми
поэтическими сборниками.
Книги А.А. Зайцевой актуальны. Они отвечают
насущной общественной потребности
подрастающего поколения, будят уважение к истокам, интерес к
этнографии осетинского народа, к родной земле, её
природным особенностям. Наша задача - доносить
их до читателя, благодаря таким встречам.
г. «Владикавказ». - 2012. - 7 июля. - С. 2.
98

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
6ФЗЙ
Закон Гиппократа - закон жизни
8*$» «$я$
К 100-летию со дня рождения учёного -
доктора медицинских наук, профессора СОГМА,
солдата Победы - И.А. Отараееа
В наследство память остается
О том, что в жизни совершил,
И по деяньям воздается
Почёт, который заслужил.
В литературной гостиной
Центральной городской
библиотеки города
Владикавказа часто проводятся значимые
встречи с писателями,
художниками, участниками войны
- людьми, которые служат
примером для подражания
подрастающему поколению.
К 100-летию со дня
рождения учёного - доктора
медицинских наук, профессора СОГМА,
солдата Победы - И.А. Отараева решили вспомнить
его доброе имя и провели вечер-памяти с
презентацией книги профессора кафедры СОГМА С.Я. Плах-
тия «Отараев Ибрагим Александрович».
Среди почётных гостей были: автор книги
С.Я. Плахтий и соавторы воспоминаний о
человеке светлой души, родственники Ибрагима
Александровича, работники кафедры, которую он основал,
главврачи республиканских больниц, санаториев и
другие представители медицинской общественно-
99

р - Дзугаты-Мурасты Риммæ
Ь^Ф
сти, творческой интеллигенции нашей республики,
журналисты, актеры, студенты и преподаватели
СОГМА, читатели и библиотекари ЦБС.
Дзугаева Р.Ч. - ведущая вечера-памяти
подчеркнула в своём выступлении, что историю жизни таких
людей, как Ибрагим Александрович Отараев, нельзя
предавать забвению. Долг каждого - свято чтить и
передавать память о них из поколения в поколение.
На протяжении многих лет С.Я. Плахтий
занимается в дополнение к основной работе ещё и
литературно-исследовательской деятельностью.
Результатом являются более 13 книг, монографий и более 100
печатных работ. Среди них и серия «Учёные СОГМА»
- о Борисе Врине, Николае Гурциеве, Борисе Тотоо-
нове, Нине Прониной, Амзоре Хоранове, Борисе Цо-
рионове, которые в разные годы работали в Севе-
ро-Осетинском медицинском институте. Очередная
книга автора «Отараев Александр Ибрагимович» - об
известном учёном, заведующим кафедрой
инфекционных болезней и эпидемиологии медицинского
института, участнике Великой Отечественной войны,
орденоносце, добром, честном и благородном,
сердечном и душевном человеке, порядочном
семьянине, хорошем соседе пополнит книжные полки
библиотек. Хочется думать, что она будет интересной
читателю и будет им востребована.
Книга по формату и объёму -
небольшая, со вкусом оформленная в
твердой обложке с портретом учёного.
Глава «ПАТРИОТ. УЧЁНЫЙ.
ДОКТОР» - раскрывает тяжёлый,
но интересный жизненный путь
И.А. Отараева с рождения и до
конца жизни.
100

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*з
Во второй части - читатель познакомится с
многочисленными фотографиями из семейного архива -
это фотографии детства, с родителями, военного
периода и другие.
В третьей части - копии документов, военных
и правительственных наград, т.е. Сергей
Яковлевич подтверждает рассказ о своём герое
фактическими материалами.
В четвёртой части - «Штрихи к портрету» -
интересные высказывания об Ибрагиме Александровиче
соавторов-учёных, учеников, сотрудников,
знакомых.
В пятой части - список основных научных работ
И.А. Отараева.
Жизнь не баловала Ибрагима Александровича.
Родился в Гизеле, в доме, где царила атмосфера
порядка и дисциплины, чистоты и уюта. Родители
старались всем детям дать достойное образование,
мечтали видеть своих детей грамотными, умеющими
читать и писать, любящими историю своего народа.
Окончив школу, Ибрагим поступил в Крымский
пединститут, «принимал активное участие в
литературных вечерах - диспутах по творчеству Толстого,
Тургенева, Чехова. Казалось, что избранная
специальность - на всю оставшуюся жизнь. Но однажды,
а это было на четвёртом курсе, руководитель
семинара профессор И.А. Смирнов поручил ему сделать
доклад на тему: «А.П. Чехов - литератор или врач?»
Эта тема так увлекла Ибрагима, что он перечитал
сотни страниц его произведений. Выступление его
на семинаре вызвало оживлённую дикуссию, тем
более, что в заключении Ибрагим Отараев
неожиданно для всех сказал: «Я буду доктором!» Никто
серьёзно не обратил внимания на это заявление. Но
101

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
Фщь
А.П. Чехов заронил в его душе смятение и сомнение.
Не потому, что он выбрал профессию филолога, нет
- это его мечта со школьной скамьи. Но сегодня,
будучи взрослым человеком, а ему уже было 24 года,
он осознанно решил круто изменить свою жизнь...
«И всё это - Антон Павлович Чехов».
Дипломированный специалист Ибрагим
Александрович проработал учителем ТрИ года, но мечта
стать врачом не давала покоя, и он поступил в
Кубанский медицинский институт на
лечебно-профилактический факультет. Учился так, что
преподаватели с почтением относились к необычному студенту
Отараеву, а однокурсники полюбили его. Получил
диплом с отличием, начал работать в Ашхабадском
мединституте - преподавал фармокологию...
В 1939 году Ибрагим Александрович создал
прекрасную семью с Зинаидой Бароевой, своей
односельчанкой. Воспитали сына Эдуарда и дочерей
Бэлу и Нелли.
Затем - трудные годы войны. Сотни раненых
прошли через его руки, вместе с медицинскими
сестрами выносил раненых с поля боя, смотрел
смерти в глаза. Родина высоко оценила служение
Отечеству - был награждён орденами Красной Звезды,
Отечественной войны, медалями «За взятие Вены»,
«За оборону Кавказа», «За победу над Германией» и
многими другими.
В 1947 году Ибрагим Александрович Отараев
возвращается в Осетию и начинает работать
ассистентом кафедры инфекционных болезней и
эпидемиологии Северо-Осетинского медицинского
института. С головой уходит в науку и вскоре
защищает кандидатскую диссертацию, получает звание
доцента, активно работает над докторской дис-
102

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
&|^5
сертацией. В 1958 году его избирают заведующим
кафедрой, которую он возглавлял в течение 17 лет
до ухода на пенсию. И.А. Отараев - первый, кто в
Северо-Кавказском регионе занялся проблемой
бруцеллёза. В течение 50 лет кафедра инфекционных
болезней продолжает исследования по этой теме. Им
было опубликовано четыре монографии: «Бруцеллёз
в Северной Осетии», «Азиатский вирусный грипп в
Осетии», «Диагностика и лечение бруццелёза у
людей», «Бактериальная дизентерия» и более 80
научных статей. Он первым в республике подготовил
научные кадры для Северо-Кавказского региона.
Под его руководством были выполнены и защищены
12 кандидатских диссертаций, в том числе по
акушерству и гинекологии и травмотологии,
клиническую ординатуру закончили 16 врачей. Долгое
время И.А. Отараев был главным инфекционистом
Министерства здравоохранения Северной Осетии,
ему было присвоено звание «Заслуженный врач
СО АССР».
Дело Отараева продолжает жить в его детях. Сын
Эдуард был талантливым врачом-урологом. К
сожалению, рано ушёл из жизни. Дочь Нелли работает
начальником отдела эпиднадзора за
инфекционными и паразитарными заболеваниями Роспотребнад-
зора. Особо надо отметить, что и дочь Бэла пошла
по стопам отца, стала инфекционистом, кандидатом
медицинских наук, доцентом. Мало того, она
возглавляет кафедру инфекционных болезней и
эпидемиологии СОГМА, которой заведовал отец. Бэла
Ибрагимовна - академик Международной академии
по вопросам микробиологии, экологии и
инфекционных болезней, академик Нью-Йоркской академии
медицинских наук, заслуженный врач РСО-Алания,
врач высшей категории.
103

Й6ФЭ-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Сидят: Бэла Ибрагимовна и Нелли Ибрагимовна Отараевы;
2-й ряд: Дзугаева-Мурашева Р.Ч., Хутяева ЗА.,
Плахтий С.Я., Цахилова З.Т., певец - Сокуров Валерий,
ГиоеваЖ.О.
104

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
е|^5
Т.М. Бутаев - Главный государственный
санитарный врач по РСО-Алания, доктор медицинских наук:
«Отараев был человеком редкой души. Он спешил
делать добро своим пациентам, коллегам по работе,
всем, кто его окружал. Он был блистательным
диагностом. Широта знаний, практически по всем
отраслям медицины, позволяла ему своевременно
ставить правильный диагноз и лечить больных... Эдик
- сын, был великим урологом, виртуозом в своём
деле. Когда они оперировали вдвоём с Дзерановым,
все врачи старались попасть на эту операцию. Он
бы стал звездой в медицине, но рано ушёл из жизни.
Фамилии Отараевых нужно гордиться этой звёздной
семьёй Ибрагима Александровича».
И.Н. Бигулов - Главный врач скорой медицинской
помощи: «Мы жили с братом в одном доме с дядей,
который был для нас примером во всём. Я многое
перенял от дяди Ибырхина. Он бережно относился к
старшим, уважал мужскую дружбу, соблюдал Æгъ-
дау Осетинской слободки со своей особой аурой. Мы
видели в его доме целую школу настоящей мужской
дружбы, почитание старших. Перед нами с братом
не стоял вопрос в выборе другой профессии.
Однозначно, мы обязаны были продолжить династию
Отараевых, потому что перед нами всегда был
живой пример настоящего осетина и Врача с большой
буквы. В наш дом в любое время суток приходили к
доктору Ибырхину за помощью, невзирая на
позднее время и ненастную погоду. И эта помощь
оказывалась немедленно. При этом не имело значения,
знал он этого человека или нет. Это был Человек с
большой буквы, æцæг Ирон Уæздан Лæг!».
105

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Георгий Отаров - старейшина фамилии.
Георгий поблагодарил автора книги Сергея Яковлевича
Плахтия, организаторов, сотрудников библиотеки и
всех присутствующих за прекрасный вечер
памяти. «Такие люди, как Отараев Ибрагим, никогда не
умирают в людской памяти. Они, как светочи,
освещают путь подрастающим поколениям. Человек
живёт, пока о нём помнят. Ибырхин оставил после
себя только добрую память. Дело, ради которого он
жил, продолжают его дети, внуки, племянники.
Фамилия гордится, что Ибырхан - наш брат, является
честью и славой не только фамилии Отараевых, но
и Осетии...»
Бэла Ибрагимовна Отараева-Андиева
поблагодарила от имени семьи всех, принявших участие в
организации и проведении этого вечера. «Память
незабвенна, и представители молодого поколения
должны знать корни свои. Отец был светочем
медицины, он является примером сегодняшним
студентам. Они должны равняться на таких, как он.
И в этом им помогают книги С.Я. Плахтия, за что
ему огромное спасибо. Ибрагим Александрович был
не только учёным, но и любящим отцом, отличным
семьянином, верным другом. Он был примером для
нас, поэтому мы все пошли по его стопам в
медицину. Такие люди не умирают. Память о них жива,
пока о них вспоминают. Особая благодарность
Римме Черменовне и работникам библиотеки за то, что в
своём очаге культуры они проводят такие значимые
встречи, благодаря чему молодое поколение
приобщается к чтению, а герои - являются примером для
подражания. Они открывают для себя новые
страницы жизни...»
106

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Дзугаева Р. Ч. получает книги в дар библиотеке
от автора - Плахтия С.Я.
Сергей Яковлевич Плахтий выразил
признательность всем присутствующим за добрые отзывы в
адрес книги: «Я давно считал своим долгом написать
про Ибрагима Александровича - замечательного
врача, корифея медицины, доброго, отзывчивого
человека. Отараев был примером для всех. Я застал его ещё
в СОГМА. Он был старшим другом. Это яркая
личность в истории медицины. Он был народным
врачом. Имя его вписано золотыми буквами в истории
Медакадемии, здравоохранения Осетии. Мы обязаны
помнить прошлое, и долг наш передавать
воспоминания из поколения в поколение. Дело Отараева
продолжает жить в его детях. Особо надо отметить Бэлу
Ибрагимовну - прямого продолжателя дела отца. Она
возглавила созданную им кафедру инфекционных
болезней... А эти слова обращаю к студентам
Медакадемии: любите труд, накапливайте знания, чтите
ирон æгъдау, как чтил его Отараев, и тогда вы будете
достойны зваться его преемниками!..»
Приятным украшением вечера стали выступле-
107

Дзугаты-Мурасты Риммæ
ния заслуженных артистов Северной и Южной
Осетии Валерия Сокурова и Валерия Мурадянц,
ансамбля «Цард» СОГМА под руководством заслуженной
артистки РСО-Алания З.Т. Хубаевой, которая
продолжает восхищать и поражать всех грациозностью
и пластичностью в танцах «Картули» и «Ханты кафт»
с Нодаром Плиевым.
Зарина Тамерлановна в своём кратком
выступлении поздравила всех за участие в таком значимом
мероприятии. Участники ансамбля танцев «Цард»
СОГМА посвятили памяти Ибрагима
Александровича и его семье, автору книги и всем участникам
мероприятия несколько прекрасных сольных номеров:
«Девичий танец», песню «Помолимся за родителей»,
осетинские мелодии. А выступление Майи Караевой -
молодой, начинающей певицы из селения Гизель,
стало её дебютом на этом вечере.
«Не обязательно родиться в королевской
Великобритании, можно и в Москве, и быть королём у
дирижёрского пульта. Это о Валерии Гергиеве. Не
обязательно родиться в Риме, можно в далёком
горном ауле Алагирского ущелья и быть Долорес Билао-
новой. Можно родиться в небольшом осетинском
селении с прекрасным названием Ольгинское, и быть
Булатом Газдановым. Можно родиться не в Париже
и быть великой Вероникой Дударовой».
К строкам Ирины Гуржибековой в завершении
вечера-памяти добавлю: - Наконец-то, можно
родиться в Гизеле и стать Ибрагимом Александровичем
Отараевым - Человеком с большой буквы, врачом от
Бога, Человеком, любившим свой маленький народ,
свой Иристон, достойным сыном Осетии, сеявшим
добро для её процветания.
г. «Стыр Ныхас». - 2010. - №37. Декабрь. - С. 1-2.
108

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
&§3*5
Воспитание интереса
к корням своим
&*# Ф4
Историю Осетии можно изучать через
события, даты, а можно и через лица реально
живущих людей. Огромное значение имеют не
только громкие имена. Свою роль в обществе играет
каждый человек, каждая семья. Известно, что
именитым род делает не знатное
происхождение, а память и уважение предков.
Воспитание у подрастающего поколения любви к
отчему дому, стремление к изучению своих корней
- одно из направлений деятельности библиотек
Централизованной системы города Владикавказа.
Очередное мероприятие «Цард мæнæн зергом
зæрдæ лæварæн арф мæ риуы бавæрдта фæлмæн»,
прошедшее в Литературной гостиной Центральной
городской библиотеки познакомило читателей с
жизнью и творчеством поэтессы, журналиста Р.Н. Со-
тиевой. Ведущая литературного вечера Р.Ч. Дзуга-
ева-Мурашева представила участникам праздника
книги виновницы торжества: «Удæй-удмæ», «Порог
предков», «Магуса Гæдила».
Основные темы её произведений: любовь к
Родине, истине, природе Осетии, к человеку, призыв
помнить о тех, кто отдал жизнь за Отечество во
время Дунайской, Гражданской, Великой
Отечественной и современных локальных войн, воспевание
человеческих положительных черт, любовь к
порогу предков и сохранение исторических памятников
народа. На этом празднике художественного слова
прозвучало много стихотворений поэтессы из уст
109

} * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
учащихся средней школы №40, студентки
филологического факультета СОГУ Ф. Валиевой («Даруй
нам возрожденье»). Народная артистка РСО-Алания,
актриса Академического театра имени В. Тхапсае-
ва Роза Цирихова, на высоком профессиональном
уровне продекламировала три неопубликованных
стихотворения из поэтического наследия Р.Н. Соти-
евой. А учительница русского языка и литературы
СОШ №40 У.Г. Хуриева-Толасова свое
выступление посвятила эссе Сотиевой
«Порог предков»: - «До сих
пор я знала из фамилии Со-
тиевых только одну семью -
родителей моего ученика, а
прочитав это произведение,
я познакомилась со многими
представителями этой
славной фамилии». Уарзета дала
ёмкие, точные
характеристики главным героям эссе из
фамилии Сотиевых - Мак-
си, Сандо, Цоцалу, Нестору,
а также, погибшим на
разных фронтах Великой Отечественной войны
четырём братьям: Николаю, Чермену, Павлу, Сергею...
«Это были скромные, мужественные, широкой души
люди, мастера на все руки, умеющие делиться
своим добром бескорыстно. И автор призывает в своём
произведении любить порог предков так, как любит
его она».
З.А. Хутяева - заслуженный работник культуры
РСО-А, большой поклонник творчества Риммы Нес-
теровны о новеллах её сказала: «Каждая из них - ода.
Ода правде и правдивости, ода Отечеству, отчему
110

УДВЛРИЫ СТЪÆМФÆНТÆ
Ф^
порогу, любви, состраданию, человечности,
патриотизму. Их можно читать и читать».
Самая маленькая участница вечера,
воспитанница детского сада №63 Кристина Дзугаева своим
обаянием и непосредственностью обворожила
автора и всех участников праздника. Она прочитала на
литературном осетинском языке три стихотворения
из сборника «Магуса Гæдила». А отрывок из
стихотворения «Кузнечик» эта маленькая девочка
прочитала с таким чувством, увлечённостью и радостью,
будто этот кузнечик лежал в её маленьких ручонках.
Её выступление стало изюминкой литературного
праздника.
А главный систематизатор библиотеки Т.А. Текое-
ва напутствовала молодых: «Ищите свои корни, пока
есть у кого спросить. Насколько глубже будете знать
историю своей фамилии, её традиции, её легенды,
настолько будут крепче корни рода и никогда не
иссякнут, а ваше будущее будет прекрасным, и люди
будут ценить вас так, как мы сегодня Римму Сотиеву».
Интересными были выступления поэта Энвера
Хохоева, директора Музея осетинской литературы
Мисурхана Томаевой. В частности, она рассказала о
Римме Сотиевой как о человеке, новеллисте, поэте,
журналисте.
Украшением праздника стало выступление
солистки Северо-Осетинского музыкального театра
Р.И. Кибизовой, которая исполнила песни
собственного сочинения на слова Риммы Сотиевой.
А лауреат конкурса гармонисток, учащаяся СОШ
№40 Зарина Дзуцева, виртуозно исполнила для
виновницы торжества и всех присутствующих
осетинские танцевальные мелодии.
111

Дзугаты-Мурасты Риммæ
В заключении вечера Римма Сотиева
поблагодарила всех, кто разделил с нею эти минуты
радости от встречи, а работников библиотеки, за
организацию такого теплого литературного праздника.
Всем пожелала не забывать пороги предков, и
чтобы на жизненном пути каждого встречались только
доброжелательные люди, которым есть дело до всех
и каждого.
г. Владикавказ. - 2008. - 9 апр. - С. 8.
112

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф$5
Исе хорз хъуыЬЬæгтсе - зонды хос
!*Ф Ф4
Æмбалты Цоцкойы 140 азы райгуырды боны
фæдыл мысæн изæр
Æмбалты Цоцкойы мысæн изæры библиотекæйы
кусджытæ чиныгкæсджыты размæ рахастой
нырыккон ирон фыссæг Соттиты Риммæ, Цоцкойы
удварны хæзнатæй гагагай цы фембырд æмæ
бабæстон кодта чиныджы хуызы, уый: «Æмбалты
Цоцко. Удварны хæзнатæ».
Хуынд адæмимæ уыдысты: Цоцкойы премийы
лауреаттæ, нывгæнджытæ: Дзбойты Михал,
Айларты Таймураз; медициной наукæты академик
Отараты Бэлæ (Цоцкойы хæлар Бæройты Дзабойы
чызджы чызг); Æмбалты мыггаджы минæвæрттæ,
фысджытæ, Æрыдоны районы минæвæрттæ,
артисттæ, ахуыргæнджытæ, студенттæ, журналист-
тæ, библиотекартæ, чиныгкæсджытæ.
Нырыккон ирон фыссæг, поэт, журналист
Соттионæн йæ уацмыстæй æмæ æмдзæвгæтæй иу
къорд рацыдысты æрыгон фысджыты иумæйаг
æмбырдгæндты: «Судз ме ’стъалы», «Æмзæл
зарæг», чингуытæ: «Удæй удмæ» (2004), «Порог
предков» («Фыдæлты къæсæр» (2005), сывæллæттæн
æмдзæвгæты æмбырдгонд - «Магуса Гæдила» (2007).
Риммæ йæ чиныг «Фыдæлты къæсæр»-æй самадта
литературой цыртдзæвæн æрмæст йæхицæн нæ,
фæлæ йæ мыггагæн. Йе сфæлдыстадон куыст абон
дæр нæ уадзы. Æмæ та ног æхсызгон фембæлд
чиныгкæсджытæн уарзон фыссæгимæ, æцæг,
эендæр хуызы. Цалдæр азы размæ Соттион йэе размæ
нысан сæвæрдта, цæмæй ирон адæмы аив дзырд йæ
8
113

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
Ф*Щ%
удлæууæн кæмæн уыд, нæ адæмы историйы рагон
цыртдзæвæн - нæ адæмон сфæлдыстады хæзнатæ
бахъахъхъæдыл удуæлдайæ чи фæкуыста, уыцы
æнæмæлгæ Æмбалты Цоцкойы сфæлдыстадон
мулк адæмы размæ бæлвырд æмæ æххæстдæр
æмбырдгондæй рахæссын. Йæ къухы æфтгæ дæр
бакодта. Чиныгкæсæгыл 2009 азы айв фæлгонцæй
сæмбæлд Соттионы бирæ азты дæргъы фæллой:
«Æмбалты Цоцко. Удварны хæзнатæ».
Риммæйы тыххæй
бирæ дзурæн ис, фæлæ
ахсджиагдæр уый у, æмæ
йæ иузæрдион куыстæй
адæмæн æхсызгондзинад
кæй хæссы. Æмбалты
Цоцкойы сфæлдыстадон
бынтыл йæ размæ
бакуыста дзæнæты бадæг
Цæллагты Валодя æмæ
сæ рауагъта уацмысты
æмбырдгондæй. Ирон
адæмæн æхсызгон уыд,
йе ’фхæрд хъæбул -
Цоцкойы ном сыгьдæгæй
кæй баззад æмæ йæ
фæллæйтты хай рухс кæй федта. Соттиты Риммæ
Æмбалты мыггагæн цы хæрзты бацыд, уый
Валодяйы къухы æххæстæй нæ бафтыд. Цоцко цы
кады аккаг уыд æмæ у, ахæм уæлвæзады æвæрд
абоны онг нæ уыд. Риммæ фæсидт Æмбалты
мыггаджы фæсивæды минæвæрттæм æмæ сæ
æрбамбырд кодта Æрыдоны администрацийы
сæргълæууæг Дзугаты Оледжы кусæнуатмæ.
Иумæйагæй æрдомтой, цæмæй нæ рухстауæгæн йæ
114

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ном алы хуызы дæр адæмы зæрдæты намысджынæй
баззайа, уæлдайдæр йæ райгуырæн Æрыдоны.
Соттион æмæ Æмбалты мыггаджы минæвæртты
хъæппæрисæй, Цоцко цы хæдзары цард, уый къулыл
конд æрцыд мемориалон фæйнæг; Æрыдоны
районы сæйраг библиотекæйæн лæвæрд æрцыд
Цоцкойы кадджын ном, уымæн æмæ Ирыстоны
фыццагхъæууон чиныгдон-кæсæндон сæрмагондæй
Къостайы номыл байгом кодта Цоцко йæхи
хæдзары (дыууæ уаты суæгъд кодта уыцы фæрныг
хъуыддагæн); горæты сæйраг скверы йын æвæрд
æрцыд аив цыртдзæвæн (йæ саразæг - æрыгон
скульптор Хаиты Ибрагим).
Цымæ цал æгъуыссæг æхсæвы арвыста Риммæ,
цæмæй уыцы хорз хъуыддæгтæ царды рухс
феной. Æппæт уыдон фагыл нæ банымайгæйæ,
Риммæ йæхимæ райста ног хæс Цоцкойы сыгъдæг
æмæ фæрнджын ном бæрзонддæр сисын. Йæ
цæрæнбонты кæй фембырд æмæ фæбæстон кодта,
уыцы хæзнатæ йын гагагай архивты, музейты
æвæрæнты, хицæн адæймæгты сæрмагонд архивты
фæуыгъта: уацмыстæ, документтæ, къамтæ æмæ
мысинæгты хуызы. Бабæстон сæ кодта æмæ сæ
сарæзта йе сфæлдыстадон бынтæн диссаджы аив
литературой цыртдзæвæн.
2009 азы Гасситы Викторы номыл рауагъдады
(ам мæ бахахх кæнын фæнды уый, æмæ Цоцко
хæларæй кæй цард Гасситы Викторимæ) Риммæ
тынг бацархайдта æмæ йæ хъæппæрисæй Цоцкойы
райгуырды 140 азы юбилейы боны къæсæрыл рацыд
чиныг «Æмбалты Цоцко. Удварны хæзнатæ».
Чиныджы цъарыл уынæм Цоцкойы къам, Абайты
Васо цæрæнбонты йæ кусæн стьолы сæрмæ кæй
фæдардта, уый. Васойы амарды фæстæ къам
115

Р ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
Ф^
æфснайд æрцыд СОИГСИ-йы æвæрæнты - Васойы
архивы. Риммæ йæ систа уырдыгæй чиныджы
цъарæн, Васойæн ахæм зынаргь кæй уыди, уый
тыххæй (ацы къам Абайы-фыртæн уыдис Цоцкойæн
йæхи лæвар).
Риммæйы раздзырд «Мæсыгамайæг»-æй чиныг-
кæсæг арф банкъардзæн уыцы рыст лæджы
сурæт, ирон адæмæн цы хæрзты бацыд, уый.
Чиныг райдайы Нарты таурæгътæй, аргъæуттæ,
адæмон кадджытæ, тæлмацтæ, уацтæ, рецензитæ,
мысинæгтæ, историон цаутæ адæмон мысинæгты,
худæджы ныхæстæ, ирхæфсæнтæ, документтæ,
писмотæй. Куыд зонæм, афтæмæй Цоцко хорз зыдта
уырыссаг, фæсарæйнаг æвзæгтæ æмæ рæвдз уыд
тæлмац кæнынмæ. Йæ чиныгмæ хаст æрцыдысты
Г. Андерсенæй, А. Пушкинæй, М. Лермонтовæй,
Н. Языковæй, Л. Толстойæ, Н. Хирьяковæй, Вере-
саевæй, Аразийэе, В. Короленкойæ, М, Рклицкийæ
æмæ Ф. Шиллерæй цы уацмыстæ ратæлмацтэе кодта,
уыдон.
Фæстаг цъарыл ис Риммæйы хуызист æмæ ЦИПУ-
йы педагогон факультеты национ кафедрæйы
сæргълæ5^у^г, филологон наукæты кандидат
Джусойты Клавдияйы цæстуарзон ныхæстæ: «Риммæ
йæ фæлмæн арм æмæ æнæнцой зæрдæйы хъармæй
бирæ сфæлдыстадон æрмæджытæн фенын кодта
царды рухс, фыццаг уым разынд йæ æвæджиауы
курдиат æмæ арф зонындзинæдты ирд тæмæн.
Йæ эенæкæрон уарзондзинад йæ раттæг адæммæ,
йæ нацийы удварны хæзнатæм, Ирыстоны урссæр
хæхтæ æмæ къæдзæхтæм Риммæйæн балæвар кодта
сфæлдыстадон хъомыс. Уымæн æвдисæн сты йæ
бйрæ фæллæйттæ алыхуызон литературой жанрты».
Чиныджы тираж у æрмæст 1000 экземпляры.
Мах уырны, æмæ чиныгдоны тæрхæгыл рыгбадæн
116

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ {
Ф$;
кæй нæ уыдзæн, фæлæ Иры кæстæртæн æмæ ирон
чиныгкæсæгæн царды хъомыс æмæ фарнхæссæг.
Йæ фæзындыл бирæ рæстæг нæ рацыд, афтæ
газеттæ æмæ журналты фæрстыл рацыд рецензитæ.
Уыцы æрмæг æрбамбырд кодтам æмæ ма Риммæйы
архивтæй ист æрмæджытимæ сарæзтам цымыдисаг
пресс-дайджест «Цоцко æмæ йæ хæлæрттæ», æхсай
хуызистæй фылдæримæ.
«Æмбалты Цоцко уыдис фыццаг ирон чиныг,
фыццаг ирон газеттæ, фыццаг ирон журналы авдæн
чи ауызта, ирон адæмон сфæлдыстад уырзæй
сгарæгау Иры къуындæг кæмтты æмæ быдираг
хъæуты чи фембырд кодта, ирон чиныгкæсæджы
уырыссаг æмæ фæсарæйнаг фысджыты хуыздæр
уацмыстимæ чи базонгæ кодта, уыцы æвæллайгæ
рухстауæг, ирон аивады æнувыд хуымон», - фыссы
Соттиты Риммæ.
«Ком фидауы йæ мæсгуытæй, адæмыхатт - йæ
фарны лæгтæй», - фæзæгъынц ирон адæм. Царды
æппæт дæр æнцой кæны фæрнджын адæмы хид
æмæ удвæллойыл, зонд æмæ тырнындзинадыл.
Адæмыхъæд аив фæндагыл аразынц фæрнджын
лæгтæ æмæ уыдонæй хъуаг никуы уыд Ирыстон.
Цард-цæрæнбонты ирон адæм цыфæнды зын
уавæрты дæр сэехи ивазынц сæ фарны лæгты хорз
хъуыддæгтæм, бафæзмыныл хъарынц сæхи æмæ
уый фæрцы сæ адæймагдзинад, сæ зондахаст кæны
хуыздæр. Ахæм фарны лæгтæй иу уыд Æмбалты
Цоцко - педагог, рухстауаег, этнограф, адæмон
сфæлдыстад æмбырдгæнæг, ирон æвзаг иртасæг,
фыссæг æмæ таелмацгæнæг», - ахæм хъуыды ис
Цгьойты Хазбимæ.
- Иры адæмы ’хсæн Цоцко цы кад æмæ намыс
ныууагьта, ууыл дзурæг у Соттиты Риммæйы
фæллой æмæ йыл Цоцко хорзмæ аудæд, сымахæн та
117

р - Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
уæ цæрæнбон бирæ æмæ уæ алкæйы мыггаджы дæр
Цоцкойы хуызæн разагъды лæгтæ гуырæнт.
Риммæйæн йе сфæлдыстадон куыройы фыдтæ сæ
зилынæй сæдæ азмæ ма банцайæд æмæ дзы цы хоры
гагатæ ныппары, уыдон Ирыстоны чиныгкæсæгæн
арфæйаг зондыхос уæд. Фæрнджын адæймаг у,
Ирыстоны цæрайæн цæры æмæ йæ фидæн хуры
тынæй хъарм, ныййарæг мады фарнæй фæрнджын
æмæ амондджын уæд. Фыдæлтæй абоны фæлтæрмæ
цы тын нывæнды, уый та кæстæртæн æмæ ирон
æвзагæн царды хос уэед, - ацы ныхæстæй балхынцъ
кодта йæ раныхас изæрамонæг Дзугаты-Мурасты
Риммæ.
Джыккайты Шамил: «Адæммæ хорз лæгтæ куы
вæййы, уæд уыцы адæм фæрныг вæййынц. Æвзæр
йæ хорзæй нæ раппæлдзæн. Фæлæ Риммæ хорз
адæймаг у æмæ хорз лæджы хъуыддæгтæ адæмы
размæ рахаста æмæ йын стыр бузныг зæгьæм.
Риммæ у сæдæ лæджы æмдых æмæ нæм цалынмæ
ахæм сæрæнгуырд чызджытæ ис, уæдмæ нын тас
нæу сæфынæй. Хæдарцаты Азæ- ахуыргонд-филолог
фехъуыста Нигерæй ахæм хабар: «Немыцаг делегаци
ам уыди æмæ семæ фæсарæйнаг æвзаг чи зыдтаид
ахæм нæ уыд, ома тæлмацгæнæг. Уалынмæ Цоцко
фæзынд æмæ сын сыгъдæг немыцагау дзуæппытæ
куы радта, уæд немыцаг сылгоймаг Цоцкойы йæ
хъæбысы ныккодта стыр арфæйы ныхæстимæ».
Цоцко кæй бабæстон кодта ирон адæмон сфæл-
дыстадæй, уыцы фыстытæ иннæтæй хицæн кæ-
нынц сæ æвзаджы сыгьдæгдзинадæй, мидисджын-
дæр сты æмæ сæ Риммæ аивæй мах размæ рахаста.
Чиныгæн ис стыр ахадындзинад, у хъæугæ абоны
фæлтæртæн...»
118

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
-Ф*
Сакъиты Эльбрус - газет «Дигорэе»-йы сæйраг
редактор: «Алы адæймагæн дæр ис йæхи бынат.
Цоцко æмæ библиотекæтæн сæ куысты мидис иу у
- адæмон сфæлдыстады чингуытæ бахъахъхъæнын,
адæммæ сæ фæхæццæ кæнын. Ацы чиныг,
Риммæ бирæ кæуыл фæкуыста, уый тынг ахъаз
у ныртæккæйы фæсивæдæн, цæмæй сæ национ
бынтæ зоной, ирон æвзаджы хъæздыгдзинæдтæй
пайда кæной æмæ сæрыстыр уой сæ мадæлон
æвзаджы куырыхондзинадæй. Сæрыстыр та дзы
уæд уыдзысты эемæ йæ куы зоной, рæсугъд дзурын
ыл куы арæхсой. Йæ наци чи уарзы, уый хъуамæ йæ
æвзаджы фидæныл хъуыды кæна».
Гаситы Изабеллæ - Цоцкойы премийы лауреат:
«Махæн стыр æхсызгон уыд Дзæуджыхъæуы
сæйраг библиотекæйы хуындыгæххæтт рай сын.
Мах, æрыдойнæгтæ, абон нæ Управленийы
сæргьлæууæгимæ сæмбæлдыстæм Соттиты Рим-
мæйы сарæзт цымыдисаг чиныгыл бацин кæнынмэе.
Эта такая радость, что Осетию Цоцко любил
такой жертвенной любовью! Я, как директор музея
«Подвиг», очень благодарна фамилии Амбаловых за
то, что поддержали инициативу Риммы Сотиевой
в поисках материалов, а затем и в издании этой
уникальной книги. Потомки фамилии Амбаловых
достойны такого великого предка. Спасибо
хозяевам мероприятия за то, что они на чистейшем
осетинском языке смогли донести до всех величие
Цоцко, его значимость, что книга Сотиевой Риммы
«Цоцко Æмбалты. Удварны хæзнатæ» - крупица в
золотой фонд осетинской литературы».
Цгъойты Хазби - Цоцкойы премийы лауреат:
«Адæймаг доны куы ныххауы, уæд цæмæй фервæза,
уый тыххæй йæ истæуыл ныххæцын бахъæуы.
119

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Мах абон цы змæстыты рæстæг цæрæм, уымæй
фервæзыны тыххæй хъуамæ Къоста æмæ Цоцкойы
къухтыл фæхæцæм. Уыдон нæ хъуамæ «раласой».
Соттиты Риммæйæн бузныг, нырыккон æмæ фидæны
чиныгкæсæгæн кæй сарæзта Цоцкойы æмбырдгонд
фольклорон æрмæгæй рæсугьд æмæ хъæугæ чиныг.
Ацы æрмæджытæ архивты рохуатæй лæууыдысты
æмæ сæм Риммæ йе ’ргом раздæхта. Чиныг алкæмæн
ныр у стъолыл даргæ чиныг. Ам йæхицæн хъæугæ
æрмæг ссардзæн скъолайы ахуырдзау æмæ наукон
кусæг дæр.
Чиныджы фæзынд уыд, раст цыма Æхсæртæг
Донбеттыры хæдзармæ ныххызт æмæ федта йæ
хæдзары фæрстæ æрвыг рухс куыд кæнынц, уый.
Мах хъуамэе нæ алы хорздзинадыл дæр цин
кæнæм. Абон ам цы фæсивæд бады, уыдон Цоцкойы
фарнæй фæхайджын сты. Бузныг библиотекæйы
кусджытæн».
Æлборты Наталья - Ногиры библиотекæйы
сæргьлæууæг: «Соттиты Риммæ республикæйы
библиотекæты кусджытæн тынг æххуыс кæны.
Уый никуы фæзæгъы, нæ мæ æвдæлы, зæгьгæ.
Æвæццæгæн, йæ дзæнæты бадинаг фыд Нестъоры
цæсгом фæхъуыды кæны. Уый дæр рухстауыны охыл
йæхи мардта. Риммæ удуæлдай фæллой бакодта
Цоцкойы бынтæ бабæлвырд кæныныл, æмæ абон
Ирыстоны адæмæй бирæты стъолыл алыбон дæр
лæууы ацы чиныг. Бузныг йæ ахадгæ фæллойæн».
Фембæлды кæрон Соттиты Риммæ загьта:
«Цоцкойы бæрæгбон хъуамæ республикой бæрæгбон
уыдаид. Цоцкойы æвзаг у дзæм-дзæмы суадонау,
нуазыс дзы æмæ не ’фсæдыс йæ алæмæттагдзырдтæй.
Архайдтон, цæмæй йæ удварны фæллæйттæ йæ
уарзон адæмы рæгъмæ хаст æрцæуой. Куыд мын
бантыст, уымæн чиныгкæсæг тæрхонгæнæг.
120

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*]
Арфæйы ныхæстæ зæгъын горæты администрацийы
сæргълæууæг Дзантиаты Сергейæн, уый стыр
æххуыс бакодта чиныг рауадзынæн. Бузныг горæты
сæйраг библиотекæйы кусджытæн сæ фæрныг
куыстæн. Ахæм хъæугæ литературой изæрты фæрцы
хæссынц Ирыстоны рухстауджыты нæмттæ æрыгон
фæлтæрты размæ ...».
Сæ зæгъинæгтæ ма бахынцтой Дзбойты Михал,
Æмбалты Тамарæ, Анатолий æмæ Маирбег, фыссæг
- Багаты Лади, Соттиты Олег, Национ библиотекæйы
методикой хайады сæргълæууæг Пагæты Тамарæ
æмæ иннæтæ.
Æмбаятпы Маирбег, Соттитпы Риммæ,
Æмбалгпы Анатолий æмæ Дзугаты-Мурасты Риммæ
Уыцы бон библиотекэейы литературой уазæгуаты
36-æм скъолайы вокалон къорд «Уарзон зарæг»-ы
архайджытæ фыццаг хатт акодтой «Æмбалты
121

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Цоцкойы зарæг» (Соттиты Риммæйы ныхæстæ,
музыкæ йыл ныффыста къорды разамонæг,
Уæрæсейы Федерацийы культурæйы сгуыхт архайæг
Дзаттиаты Зæлинæ). Бæрæгбондзаутæ ног зарæгыл
сæмбæлдысты тыхджын къухæмдзæгъдимæ.
Хъыбызты Разитæ - Цæгат Ирыстоны оперæ
æмæ балеты театры солисткæ, йæ концертмейстер
Ромашина Татьянæимæ акодта Риммæйы
æмдзæвгæты ныхæстыл фыст цалдæр зарæджы.
Цоцко ирон адæмон зарджытæ бирæ кæй уарзта,
уый хынцгæйæ нæ бæрæгбонмæ æрбахуыдтам
Стыр Ныхасы зарджыты къорд «Фыдæлты намыс»-ы
архайджыты. Уыдон, сæ разамонджытæ Моргуаты
Юрæ æмæ Кокойты Таймуразимæ азарыдысты
Цоцкойы уарзон зарджытæй цалдæр («Къостайы
зарæг», «Хазбийы зарæг», «Нартыхъты Сосойы зарæг»).
Изæры уæвджытæ уæлдай æхсызгонæй
сæмбæлдысты Æрыдоны адæмон театры къорды
хæдахуыр артисттыл (сæ раздæры разамонæг
дзæнæты бадæг Къуымæллæгкаты Мурат). Кæд
Мурат нал ис, уæддæр ацы къорд нæ размæ
рахаста Цоцкойы райгуырды 140 азы бонмæ æвæрд
спектакль «Лулуйы чындзæхсæв»-æй скъуыддзаг.
Хъайтыхъты Евдаким, Уазиты Рая, Лекъты Эдик,
Зембатты Таймураз, Бязырты Таймураз эемæ
Цомайты Алик хорз сарæхстысты æмæ бæлвырдæй
равдыстой уэеды рæстæджы дарæсы мидæг
Иорамы, Чесæдуйы, Цоцкойы, Къузмайы, Къостайы
æмæ Кохановы фæлгонцтæ. Соттиты Риммæ æмæ
библиотекæйы кусджытæ се ’ппæтæн дæр ракодтой
арфæйы ныхæстæ æмæ зæрдылдарæн лæвæрттæ.
г. «Сахайраг». - 2010. - Ф. 4.
122

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
-Ф§
Знать и чтить память...
8*Ф Ф*3
В эти праздничные дни в Литературной
гостиной Центральной городской библиотеки
яблоку негде было упасть, так много народу
собралось на презентацию книги С.Я. Плахтия «Борис
Ибрагимович Цорионов».
На вечере-презентации
книги, изданной в издатель-
ско-полиграфическом
предприятии имени В.А. Гассиева
«Борис Ибрагимович
Цорионов» (серия «Ученые СОГМА»),
среди приглашённых были
соавторы: Х.А. Таказов -
профессор, завкафедрой
осетинского языка и
общего языкознания СОГУ;
Б.Н. Беликов - врач
высшей категории, заведующий
операционным блоком РКБ;
Э.М. Бериев - главный врач клинической
больницы СОГМА, заслуженный врач РФ РСО-Алания;
К.А. Битаев - кандидат исторических наук, доцент
кафедры социально-политических наук СОГМА;
М.М. Сабаев - кандидат медицинских наук;
Х.Д. Баразгов - председатель Северо-Западного
Совета ветеранов; Т.А. Цорионова - супруга
Бориса Ибрагимовича и сын Георгий, братья, сестры,
родственники, соседи, друзья, ветераны, студенты
СОГМА, читатели, библиотекари, журналисты...
Ведущая вечера-Дзугаева-Мурашева Р.Ч. вкрат-
123

&ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Фæддæ тугъди уæллахез,
Дæ тог никкалгæй гæзæмаг.
Ку ихсизтæ æдзæсхез,
Ахуради бæрзæндтæмæ.
Дæ фæлмæн къохтæ, арф зунд -
Нæ дзиллитæн царди хуасæ.
124

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
ф*5
Еуварс син кодтай сæ рун,
Рæвдудтай сæ цæстингасæй.
Рæсог уод æмæ ездон,
Нæ цæугæхох рафæлдæхтæй.
Куд рахауй æфсæддон
Тугьди цæхæри уæлбæхæй.
Знать и чтить память таких заслуженных людей,
как Борис Ибрагимович Цорионов -
воина-орденоносца, учёного, врача от Бога - это долг каждого,
живущего на этой земле. Спасибо Сергею
Яковлевичу, что он даёт возможность через свои книги
знакомиться с такими известными, достойными
подражания людьми. Цель таких встреч - приобщение
читателя к книге и приумножать престиж
библиотеки, потому что книга - это огромная сила. Что может
быть драгоценнее, чем ежедневное общение через
книгу с мудрейшими людьми мира?!
Книга «Борис Ибрагимович Цорионов» состоит
из пяти глав. Хочется верить, что она найдет своего
читателя и память о герое С.Я. Плахтия останется в
сердцах каждого, кто соприкоснётся с ней. Много
добрых слов звучало в этот вечер в адрес автора и
героя книги.
Х.А. Таказов: «Сегодняшнее мероприятие
состоялось благодаря С.Я. Плахтию. Спасибо ему за
подвижническую работу. Борис Ибрагимович был очень
хлебосольным человеком, был счастлив в семье.
Добрый и чуткий человек был, талантливый хирург.
Жить и жить ему, лечить и спасать людей...»
Э.М. Бериев: «Борис Ибрагимович - целая эпоха
в здравоохранении республики. В 1967 году
познакомился с ним, будучи ещё «зелёным
врачом-реаниматором», и с тех пор были неразлучны в работе.
125

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Цорионов учился у Петровского. Звание и степени
получил у него. В республику уже приехал
практикующим хирургом. Он являлся начинателем многих
новаторских методов.
С.Я. Плахий же - реаниматолог по жизни.
Посмотрите, скольких выдающихся людей он
реанимировал в памяти людей. Спасибо ему и организаторам
вечера. Вы все делаете благое дело».
К.А. Битаев: «Это был честнейший, добросовест-
нейший человек. Остро чувствовал чужую боль,
надёжный товарищ...»
Б.Н. Беликов: «С 1958 года знаю Сергея
Яковлевича по пединституту. Он написал нужную книгу.
Но сегодня нас собрала память о Борисе
Ибрагимовиче. Я знал его с 1978 года, а с 1980 года работали
вместе. С младшими он был младшим, со старшими
- старшим. Его всегда звали к самым тяжёлым
больным. Он никогда никому не отказывал в помощи,
делился знаниями, опытом...»
С.Дз. Царикаев: «Борис Ибрагимович был
скромен, с чувством юмора. Я не знаю слов, достойных
его. Это неповторимый человек, я не могу
сравнивать с ним никого. Спасибо автору за книгу. Особое
спасибо работникам библиотеки за прекрасный
вечер в честь нашего соседа и за презентацию книги
о нём».
И.Д. Гозюмова: «Бориса Ибрагимовича знала
31 год - соседи по лестничной площадке. О нём
можно написать в разы больше. Это был врач от Бога.
Он брался за операции, от которых другие
отказывались. Сосед он был незаменимый. Был простой,
душевный человек».
Х.Д. Баразгов - председатель Совета ветеранов:
«Книга небольшая, написана от души. Герой его
126

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*5
ушёл на фронт добровольцем, несколько раз был
тяжело ранен, награждён орденами и медалями.
В мирное время выучился и вырос до профессора,
доктора наук.
Спасибо работникам библиотеки, которые всегда
организовывают такие вечера-памяти и значимые
встречи.
В.П. Серебряников - поэт, художник, ветеран
войны поблагодарил автора книги и всех за добрую
память о Б.И. Цорионове. Затем прочитал авторское
поэтическое посвящение герою книги.
С.Я.Плахтий выразил признательность всем
присутствующим за добрые отзывы в адрес его
«детища»: «Я давно считал своим долгом написать про
Бориса Ибрагимовича - хирурга от Бога, корифея
медицины, доброго отзывчивого человека. Цорио-
нов был примером для всех. Он был моим старшим
другом. Это - яркая личность в истории
медицины. Искренне благодарю сотрудников библиотеки
во главе с директором Д.К. Албеговой за
неравнодушное отношение к своему делу и ведущую вечера
Р.Ч. Дзугаеву-Мурашеву за прекрасную
организацию вечера-презентации книги в память о Борисе
Ибрагимовиче».
Римма Черменовна, поблагодарив всех за теплые
слова в адрес Б.И. Цорионова и автора книги
продолжила: «Из воспоминаний всех выступающих, мы
можем подчеркнуть, что Борис Ибрагимович
оставил после себя доброе имя. Был прекрасным
семьянином, любящим братом, сыном и отцом. Никогда
не забывал прошлое, уважал и чтил свои корни. С
высоко поднятой головой пронёс через суровые годы
жизни гордое имя человека, воина. До конца жизни
был верен клятве Гиппократа. Своим ратным трудом
127

Дзугаты-Мурасты Риммæ
и службой Отечеству он заслужил почёт и уважение.
Поэтому мы и посвятили сегодняшнее мероприятие
светлой памяти его. Герой книги С.Я. Плахтия
всегда помнил «Кодекс Аланской чести», и как высшую
заповедь предков усвоил истину, что величие алана
(осетина) никогда не измерялось богатством, а лишь
мерой мужества и труда, отданного во имя
Отечества.
То, чем занимается Сергей Яковлевич - это благое
дело. Подрастающему поколению он оставляет
хорошее наследие, святую память о старших. Приобщая
своих студентов к изучению своей родословной, он
делает с ними шаг к тому, чтобы народ не утратил
память о своей истории. - Низкий поклон Вам,
Сергей Яковлевич! Новых творческих успехов!
Наш общий долг - не дать угаснуть факелу
памяти, трепетно передавая сквозь годы: от детей к
внукам, от внуков - к правнукам фронтовиков,
ковавших Победу.
Музыкальные номера, исполненные молодыми
артистами училища искусств имени В. Гергиева,
доставили эстетическое наслаждение всем
присутствующим.
г. «Владикавказ. -2009. -№36 15 мая. - С. 7.
128

УДВАРНЫ СТЪÆМФÆНТÆ
в^Из
«Ирон æвзаг! - Мсе зынЪжы
мæ арпг!»
&*# #*4
Ирон æвзаг æмæ литперæтпурæйы
бæрæгбон
Сывæллон фыццаг къахдзæфтимæ цы фыццаг
дзырдтæ базоны, уыдон вæййынц мадæлон æвзагыл.
«Ирон æвзаг у æнæниз буары нуæрттау - æлвæст,
хæххон сыгъдæг арвау- ирд æмæ æгæрон, ныййарæг
мады зæрдæйау - фæлмæн æмæ цæстуарзон,
схæссæг фыды домаг фæдзæхстау - кад æмæ
радыл дзурæг, ног чындзау - къуызгæ уайсæст æмæ
æнкъарæнджын, чындздзон чызджы зæрдæхсайгæ
æнгæсау - цардбæллон, усгур лæппуйы сагъæстæн
та цæрынæй-хæрынмæ басгуыхт æмбисонды
хъисфæндыр» (Айларгпы Измаил).
9
129

} * Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Ф
Варахъты Гинойы загьдау: «Цæй уæдæ, бæрзонд
Кавказæй Нарты ’взагæй дзурæм ныр», уымæн
æмæ, æнæмæлгæ «Нарты кадджытæ» цы адæм
сфæлдыстой, уыцы адæмы æвзаг хъуамæ æнусты
цæра. Цалынмæ нæ мадæлон æвзаг цæра, уæдмæ
цæрдзæн нæ райгуырæн бæстæ, Ирыстон дæр.
Хъуамæ не ’взаг хъахъхъæнæм æмæ йын кад кæнын
фæразæм, цæмæй ’суинаг фæлтæртæн сæ къухтæм
радтын нæ бон бауа ацы хæзнаты хуыздæр.
2003 азы 15 май Ирыстоны интеллигенцийы
курдиатмæ гæсгæ фидаргонд æрцыд «Ирон æвзаг
æмæ литерæтурæйы бæрæгбон», 15 майы 1899 азы
рухс кæй федта нæ поэзийы зынаргъдæр хæзна -
Хетæгкаты Къостайы «Ирон фæндыр», уый кадæн.
Ирон æвзагу ирон адæмæн йæ уд, йæ зæрдæ. Махæн
нæ алкæмæндæр хæс у йæ рæзтыл кусын, йæ фарн
бахъахъхъæнын.
Ирон æвзаг, ирон культурæйæн сæ цард, сæ уд
радтой Хетæгкаты Къостэ., Æмбалты Цоцко, Абайты
Васо, Гæдиаты Секъа, Нигер, Малиты Георги, Плиты
Грис, Мамсыраты Дæбе, Боциты Барон, Джусойты
Нафи, Джыккайты Шамил, Тæбæхсæуты Бало,
Темыраты Дауыт, Уататы Бибо... Уыдон ирон дзырды
фарн семæ нæ ахастой, ныууагътой йæ махæн.
Дзæуджыхъæуы Центрон библиотекæйы
бæстæзонæн хайады кусджытæ стыр бавæрд
хæссынц нæ мадæлон æвзаджы рæзтæн алыхуызон
мадзæлтты фæрцы.
Уымæн æвдисæн сты нæ бирæ литературой
фембæлдтытæ фысджытимæ, журнал «Ирæф»-ы
редакцийы кусджытæ æмæ автортимæ, мысæн
æмæ кады изæртæ ирон дзырдаивады дæснытимæ.
130

УДВЛРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*1Из
Джыккайты Шамили 65 азы юбияейон изæры, 2010 аз
Литературой иугонд «Суадон»-ы активон архайд
та хицæн ныхасы аккаг у.
Чиныг зонды суадон у. Аланты байзæттæгтæй
дзы алчидæр хъуамæ æрвылбон йæ дойны сæтта.
2016 азы сфæлдыстадон тæваг кæмæ хæццæ кæны
æмдзæвгæтæ, радзырдтæ фыссынмæ, уыцы æрыгон
фæсивæдæн сæ курдиат райхалыны æххуысæн
сарæзтам иугонд «Суадон». Ацы хъуыдцаджы фыццаг
ныфсæвæрджытæ уыдысты Хозиты Барис, Къадзаты
Станислав, Миндзайты Валя æмæ Гегкиты Сослан.
«Суадон»-ы уæнгтæ хистæрæй-кæстæрмæ сты,
дзырдаивады бардуаг йæ фæлмæн арм кæуыл дары
æмæ арæхстджын къахдзæфтæ кæнын чи архайы
поэзийы фæндагыл, ахæмтæ.
Алкæмæн дæр сæ ис йæхи æрмдзæф, сæрмагонд
хъæлæс. Иу сæ кæны уарзондзинад ирон дзырдмæ,
мадæлон æвзагмæ. Фыссынц алы темæтыл:
уарзондзинад Фыдыбæстæмæ, æрдзмæ, хицæн
адæймæгтæм, лирикон æмæ философон хъуыдытæй
131

? * Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ%
дзаг, стæй урс æмдзæвгæтæ. Æмхуызон дæсны
нæма фыссынц: иутæн - лæмæгъдæр, иннæтæн
гыццыл хъæддыхдæр сты сæ уацмыстæ.
Профессионалон æгъдауæй нæ Фысджыты
цæдисы уæнгты æвæджиауы æххуыс у æгæрон.
Къорды уæнгтæн сæ фæлтæрддзинад æнæвгьауæй
лæвар кæнынц поэзийы сусæгдзинæдтæ амонгæйæ:
Соттиты Риммæ, Дауыраты Дамир, Хозиты Барис,
Къадзаты Станислав, Скъодтаты Эльбрус, Хохойты
Энвер, Колыты Витали, Тъехты Тамерлан, Хадыхъаты
Фатимæ, Баситы Зæлинæ, Гасанты Валери,
Касаты Аслæнбег æмæ иннæтæ. Цæстуарзонæй
сын бацамонынц стихамады ахуырты хуызы сæ
рæдыдтытæ, куыд хуыздæр æмэе растдæр уыдзæн,
цавæр поэтикон абарстытæй пайда хъæуы,
курдиатыл фылдæр кусын æмæ чингуытæ кæсын
кæй хъæуы, цæмæй рифмæ, ритмикæ, стихамад
раст уой, уый тыххæй æмæ афтæ дарддæр.
Литературой иугонд «Суадон»-ы уæнгтæ
фыссæг Хохойты Энверимæ
132

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ .
Ф^
Нæ дзырдаивады зиууæттæ сæ уацмысты
æвдисынц мадæлон æвзаджы ахадынад, æвидигæ
хъæздыгдзинад, æмæ семæ фембæлдтытæ
кæстæртæн хæссынц практикой æгъдауæй царды
æмæ сфæлдыстадонцымыдисагуроктæ. Иумæйагæй
сын ам фæцис фадат аккаг уацмыстæ фæлындгæйæ
дзырдаивады къæбицмæ цадæггай фарн хæссынæн.
Фысджыты цæдисимæ æмгуысты фæрцы ирон
дзырдаивадæн аргъгæнджытæ базонгæ сты нæ
къорды архайджытæн сæ æрмдзæфимæ газеттæ:
«Рæстдзинад», «Стыр Ныхас», «Слово», «Северная
Осетия»; журналтæ: «Мах дуг», «Ирæф», «Литературная
Кабардино-Балкария», радио æмæ телеуынынады
равдыстыты æмæ бакастыты, алыхуызон конкурсты
æмæ литературой фембæлдтыты фæрцы.
Алы фембæлд дæр рауайы цымыдисаг. Кæрæдзийы
æнтыстытыл иумæйагæй цин æмæ ахуыр кæнынц,
кæрæдзийæн æххуыс кæнынц. Æрмæст автæрон
133

&ф*
Дзугаты-Мурасты Риммæ
«Суадон»-ы уæнгты радон фембæлд Фысджытпы
цæдисы семинарон ахуыргпы рæстпæг
Литературой уазæгуаты арæзт æрцыд сæрмагонд
сфæлдыстадон литературон-музыкалон изæртæ
къорды уæнгтæй: Дзиццойты Жаннæ, Бестауты
Аланæ, Дзæгъойты Жаннæ, Миндзайты Валя æмæ
Гёецойты Анетæйæн. Фембæлдтыты зæлыдысты
æрмæст сæ поэтикон уацмыстæ нæ, фæлæ се
’мдзæвгæтыл фыст зарджытæ дæр.
134

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
-М
Нæ Национ телеуынады журналисттæ арæх
сæмбæлынц нæ фембæлдтыты рæстæг æмæ сæ цæст
æрæвæрдтой курдиатджын фæсивæдыл. Стыр аргъ
кæй кæнынц нæ куыстæн, уымæн æвдисæн сты
телеэкранæй цы цымыдисаг репортажтæ равдыстой
Хозиты Агуындæ, Бестауты Аланæ, Бигьаты
Сæрмæт, Барахъты Хетæг, Уыртаты Сæрмæт,
Битеты Фатимæйы тыххæй, уыдон.
Радио «Аланийы» «Боныгон студи»-йы журналист
Баллаты Ритæ æмæ Ирон Академион театры
актрисæ Кæсæбиты Дианæйы хъæппæрисæй арæзт
проект «Дзурæм иронау»-ы фæрцы Ирыстоны
радиомæхъусджытæ цалдæр радиобакасты базонгæ
сты нæ къорды æрыгон фæлтæрæй: Уыртаты
Сæрмæт, Беккуызарты Гаянæ, Бигъаты Сæрмæт,
Бестауты Аланæ, Хозиты Агуындæ, Гегкиты Сослан,
Миндзайты Валя, Айларты Дианæ, Цомартаты
Дзерассæ æмæ Бететы Фатимæйы уацмыстимæ.
135

•&Ш
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Абон, кæд æгьатыр пандемийы низы аххосæй
адæм уæззау уавæры бахаудысты, уæддæр
библиотекæйы рухстауæн куыст не ’рмынæг.
Уæлахизы бæрæгбоны кадæн нæ къорды уæнгтæй
Хозиты Агуындæ, Калоты Георги, Бестауты Аланæ
æмæ Бететы Фатимæ сæ авторон уацмыстимæ
виртуалон æгьдауæй бацархайдтой Дзæуджыхъæуы
Администраци æмæ радио «Алани» цы литературой
конкурс сарæзтой «Ирон авторон æмдзæвгæ»
кæстæр кары фæсивæдæн, уым. Бацахстой дзы
фыццаг бынæттæ.
Ирон æвзаг æмæ литературæйы бæрæгбоны
кадæн сарæзтам виртуалон чингуыты равдыст «Не
’взаг- нæ хæзна!» æртæ хайæ: «Ирон æвзагзонынад»,
«Къостайы фæдонтæ», «Периодикой мыхуыр ирон
æвзагыл». Бахастам æм цымыдисагдæр æмæ
арфдæр цы чингуытæ райхалдзысты равдысты
темæ, æмæ-ма зындгонд адæмты хъуыдытæй ист
цйтатæтæ. Ис дзы æххæст библиографион номхыгъд
ацы темæйыл чингуытæн, æмæ сæ Дзæуджыхъæуы
централизацигонд системæйы библиотекæты
136

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*з
чиныгкæсджыты бон уыдзæн райсын бахъуаджы
сахат. Бæрæгбоны кадæн «Суадон»-ы уæнгты
авторон поэтикон уацмыстæ мыхуыр æрцыдысты
Дзæуджыхъæуы Центрон библиотекæйы сайтыл
æмæ «Инстаграммы».
Абайты Васойы загъдау: «Ирон æвзагу, хъуыдыйы
æмæ æнкъарæнты тæккæ лыстæгдæр æмæ
уæздандæр фæзилæнтæ равдисынмæ чи арæхсы,
ахæм æнаипп, рæвдз æмæ коммæгæс хотых». Æмæ
уæдæ, уыцы хотыхæй цæуылнæ пайда кæнæм,
цæмæн кæнæм æфсæрмы иронау дзурыныл?!
Уый раст нæу, æфсæрмы æндæр рæтты хъæуы.
Цалынмæ нæ байрæджы, уæдмæ нæ æмхуызонæй
раздахын хъæуы не ’ргом не ’взагмæ, цæмæй нæ
хъуыдытæ нывæндæм æмæ дзурæм нæ мадæлон
æвзагыл - нæ хæзнаты хæзнадæрыл æрмæст
фынддæсæм майы нæ, фæлæ алыбон дæр!
г. «Рæстпдзинад». -2020. - 15 май. - Ф. 7.
Дзугаты-Мурасты Риммæ, Мамиаты Таймураз, Хетæгкаты Оксанæ,
Къадзаты Станислав радиобакаст «Уацамонгсе»-йы уылæнтыл
137

И9-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Дсе куыст куы уарзай
!*# Ф4
Цæгат Ирыстоны кулътурæйы сгуыхт кусæг
Хуытъиаты-Айларты Зойæйы тыххæй
Кæд дæн зæххыл сылгоймаг æз
Æмæ хæссын сылгоймаджы пæлæз, -
Æнкъарон хъуамæ уыцы номы уæз,
Йæ кад хæссынæн агурон фæрæз.
Гæджынаты Р.
Чиныгурухс, зонды суадон.
Уыцы суадонæй абоны фæл-
тæр йæ дойны куынæ сæт-
та, уæд зонд къуымых æмæ
талынг кæны. Уымæ гæсгæ
махæн, хистæртæн нæ хæс у
кæстæр фэелтæры раст хъо-
мыладон фæндагыл ара-
зын, цæмæй фæсивæд цар-
ды хорздзинæдтæй хайджын
уой, культурæйы артдзæст,
зонындзинæдты куырдадз -
библиотекæмæ тындзой, се ’ргом раздахой чиныгмæ.
Нæ алыбоны хъæрмуд ныхасæй сын хъуамæ æмбарын
кæнæм, чиныгцы фарн æмæ зонындзинæдтæхæссы,
уыдон кæй нæй ссарæн нæдæр Интернеты тыгъда-
ды, нæдæр æндæр технологион фæрæзты фæрцы.
Уыцы æлхынцъ райхалын хицæн адæймагæн æнцон
хабар нæу. Хъуамæ йæ рæзтæн иумæйаг архайды
фæрцы уа æнгом бастдзинад бинонтæ, рæвдауæн-
дон, скъола æмæ æхсæнадон организациты ’хсæн.
138

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Уымæн æмæ æнæ чиныг цард мынæг кæны,
удыхъæды рæзт ныллæг æмвæзадмæ цæуы. Ивгьуыд
дуджы чиныгкæсæг йæ цард æнæ библиотекæ
нæ уыдта. Абоны чиныгкæсæгæн, хъыгагæн, йæ
зондахаст чиныгмæ аивта, ног дугимæ кæны æмдзу
æмæ йын йæ домæнтæ æнæ æххæстгæнгæ нæй.
Уымæ гæсгæ лæууынц алы æмвæзадыл. Ног дуджы
чиныгкæсæгæн библиотекæмæ фæндагыл кæрдæг
æрзад, байгом ын парахат гæнæнтæ Интернеты
тыгъдады тезгъойæн, æмæ дзы чиныг айрох, нал
ын у цымыдисаг. Агуры æнцондæр фæндæгтæ йæ
размæ æвæрд нысантæ æххæст кæнынæн.
Цæмæй уыцы цæстæнгас ивд æрцæуа, уый тыххæй
Дзæуджыхъæуы Центрон библиотекæйы цæуы
стыр куыст. 70-æм азтæй фæстæмæ ацы куыстæн
йæ цард чи снывонд кодта, чиныгкæсæджы йæ
бинонты къордыл чи банымадта, уыдонæй: Гугкаты
Луизæ, Æлбегаты Дилярæ, Текъойты Тамилæ,
Бекмæрзты Симæ, Хуытъиаты Зоя, Салæгаты
Тамарæ, Мысыккаты Разитæ, Скъиаты Зоя, Калоты
Светланæ, Илаты Тамарæ, Тебиаты Надеждæ
æмæ иннæтæ архайынц æрыгон специалисттимæ
нæ директор Цъæхилты Зæлинæйы разамындæй
чиныджы ахадындзинад профессионалон æгъдауæй
сæвæрын ивгъуыд æнусы æмвæзадыл дуджы
домæнтæ хъуыдыгæнгæйæ.
Ацы фæлтæрдджын кусджытæй алчидæр у
хъæддых профессионал библиотекæйы куысты æмæ
у сæрмагонд очеркы аккаг. Мæ ныхас уыдзæн,
цыппор азмæ эеввахс фæрсæй-фæрстæм кæимæ
кусын, библиотекары специальность! сусæгдзинæдтæ
мын абоны онг дæр цæстуарзонæй чи амоны, уыцы
’мкусæг, æцæг хæлар Хуытъиаты-Айларты Зойæйы
тыххæй. Зойæ цыппор азæй фылдæр зæрдиагæй
139

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
лæггад кæны чиныгæн. Йæ рухс ын фарнимæ тауы
алы кары адæмты ’хсæн.
Куы йæ базыдтон, уæдæй абонмæ мæ æфтауы
стыр дисы. Зойæйы тыххæй æнцон дзурæн у, уымæн
æмæ у бирæ фæзминаг миниуджытæй æххæст.
Йæ алы уæнджы дæр ис ирон æгьдау. У уæздан,
фæзминаг ирон сылгоймаг, бæркадкъух æфсин,
къонайы æмæ бинонты фарн, хорз мад, æнæхин
æмгар, рæдау æмæ сыгъдæг уды хицау.
Цымæ царды ахæм адæймаг ис, æмæ Зойæ,
æвзæр у, зæгъгæ, кæмæй загьта?! Алкæмæндæр
кæны стыр аргъ, уыцы миниуæгæй та, хъыгагæн,
абоны дуджы бирæтæ иппæрд сты.
Ахæм удыхъæды хицау, æвæццæгæн, уымæн
рауад, æмæ йын йæ кадджын фыд Айларты
Амырхан æмæ йæ ныййарæг мад Болатон Мерет цы
ирон хæдзары фæрнджын хъомылад радтой, уый
йыл стыр хæс сæвæрдта, æмæ йын æндæрхуызон
уæвæн нæ уыд. Сæ рухс нæмттæ йын хъуыдыйаг сты
æмæ сын сæ фарн дарддæр тауын бæрнон хæсыл
нымайы.
Зойæ кæд ахуыргæнæджы дæсныйад райста
ЦИПУ-йы, уарзта хъомыладон куыст, уæддæр
Дзæуджыхъæуы Централизацигонд библиотекæты
системæйы (1975) фыццаг бонтæй фæстæмæ
бæрнонæй сси Методикой хайады сæргълæууæг.
Ацы куыстуаты кусы сæдæмæ æввахс алы
кары адæм. Уыдонæй йæм чифæндыдæр куы
баулæфы, фæнды фæлтæрдджын кусæг уа, фæнды
æрыгон - се ’ппæтæн дæр æдзух ссары, хуыздæр
æмæ растдæр чи у, ахæм хъæугæ дзуæппытæ.
Хистæртæн у аккаг кæстæр, кæстæртæн та -
фæзминаг хистæр æмæ раст зондамонæг. Æрыгон
специалисттæн фæлмæн æмæ цæстуарзон æххуыс
140

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
кæны методикой æгъдауæй: бацæттæ сын кæны
цымыдисагфарстатимæ семинартæ, ахуыр сæ кæны
куысты алы фæзилæнтыл, библиотекары куысты
сусæгдзинæдтыл, чиныгкæсæгимæ хуыздæр куыд
кусын хъæуы, ахæм алыхуызон мадзæлттыл.
Зойæ зоны алкæйы циныл зæрдæйæ цин кæнын,
хъыджы æмæ бахъуаджы рæстæг та - æвæстиатæй
æрбалæууы æххуысхъуаг адæймаджы уæлхъус.
Библиотекæйы куысты йæ хайад у вазыгджын
къабаз. Хъазгæ ’мхасæн æй хонынц «Мозговой
центр библиотеки», зæгъгæ. Æмæ раст хъуыды у.
Йæ хайады ’мкусджытимæ цы æнтыстдзинæдтæ
равдыстой æмæ æвдисынц, уыдонæн ис стыр
ахадындзинад библиотекæты куысты.
Айлароны къухы бафтыд бирæ библиографион
амындтытæ, методикой куыстытæ æмæ сценаритæ
саразын литературон-музыкалон изæртæн,
конференцитæн ирон сфæлдыстадон интел-
лигенцийы минæвæртты уацмысты бындурыл сæ
юбилейон бонтæм, сæ цард æмæ сфæлдыстадыл
афæлгæстытæн. Се ’хсæн вазыгджын бынат
æрцахста чиныг «Талант художника», кæцы 2011
азы рацыд рауагъдад «Ир»-ы. Фыст у Уæрæсейы
Нывгæнджыты цæдисы уæнг, Цæгат Ирыстоны
сгуыхт нывгæнæг Айларты Таймуразы цард æмæ
сфæлдыстады фæдыл хъæздыг æмæ нуарджын
æвзагæй. Æддаг бакастæй у айв фæлыст. Чиныджы
автор æм бахаста Таймуразы нывты хуызтæ. Ис
дзы æмдугонты хъуыдытæ нывгæнæджы тыххæй,
авторы сарæзт библиографи йæ куыстытæн. Уый
та уæлдай хъæздыгдæр æмæ цымыдисагдæр кæны
чиныджы мидис.
Зойæ цæрæццаг скодта фæсивæдæн фæзминаг
цæвиттоны идеал, зонды хос сын чи уа, уыцы ра_
141

Дзугат ы -Мураст ы Риммæ
загъды лæгтæй Лæгкути Барисы кад æмæ намысы
ном йæ чиныгæй: «Борис Тимофеевич Лагкути -
выдающийся организатор промышленного
производства Северной Осетии».
Нæ библиотекæты системæйæн Зойæ цы стыр
хæрзты бацыд, уый у æгæрон. Муниципалон
библиотекæты истори иу ранмæ æрæмбырд æмæ
бабæстон кодта, стæй муниципалон библиотекæтыл
цыдæриддæр мыхуыры æрмæджытæ рацыд,
уыдонæн сарæзта «Библографион амонæг». Йæ
проект «ЦБС в лицах»-æй та ныридæгæн рухс федтой
14 адæймаджы тыххæй сарæзт сурæты (брошюрæты
хуызы).
Зойæйы бæрнондзинад æмæ фæрнæйдзаг
куыст у пайда æмæ йын ис стыр аргъ æрмæст
нæ коллективы кусджыты астæу нæ, фæлæ
республикой библиотекæты, стæй нæ культурæйы
уæлдæр хицауады æхсæн. Ууыл дзурæг сты йæ бирæ
хæрзиуджытæ. Сæрæвæрæн сын, республикæйы
культурæйы сгуыхт кусæджы ном кæй хæссы 2001
азæй, уый.
Зойæ æгæрон уарзтæй уарзы йæ куыст, бæрнон
æмæ рæдауæй тауы йæ удварны хæрзтæ чиныджы
фарнæн. Йæ куысты намыс ын бæрзонддæр у
алцæмæй дæр æмæ йын йе ’рыгон бонтæй йæ цард
дæр уымæн снывонд кодта.
Мæ зæрдæ йын зæгъы æнæниздзинад, ный-
йарæджы амонд æмæ йæ рухстауыны куыстæй ма
къорд азы зæрдæрухс куыд уа, ирон сылгоймаджы
ном æмэе йын йæ пæлæз дарддæр фарнимæ куыд
хæсса, уый!
г. «Рæстдзинад», - 2016. - 2 июнь. - Ф. 3.
142

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
^Ы
Бæстæзонæн темæйыл фыст
методикой бакуыстытæ
&*# Ф4
Дзугаты-Мурасты Риммæйы интервью
Агънаты Гæстæны авторон телепроект
«Зæрдæйæ - зæрдæмæ»-йы
- Афтæ мæм кæсы, æмæ ныртæккæ цы
информаци фехъусын кæндзынæн нæ телевизормæ
кæсджытæн, уымæй спайда кæнын йæ бон у алы
чиныгкæсæг, ахуыргæнджытæ æмæ библиотекæты
кусджытæн сæ æрвылбон архайды.
Дзæуджыхъæуы Центрон библиотекæйы, нæ
сæргьлæууæг Æлбегаты Дилярæимæ æппæт
кусджытæ дæр ахсджиаг куыст кæнынц сæй-
рагдæрæй - рæзгæ фæлтæры раст хъомылады æх-
хуысæн. Чиныгдоны алы хайад дæр кæны ахад-
гæ куыст, йæ размæ æвæрд нысантæ бæрнонæй
æххæст кæнгæйæ.
Нæ сæйраг ныхас уыдзæн инновацион-методикон
хайады иу къабазы куысты тыххæй. Ома, ацы
хайады кусджытæ Гугкаты Луизæ æмæ Хуытъиаты-
Айларты Зоя цы ’стыр æмæ вазыгджын методикой
æрмæджытæ цæттæ кæнынц сæрмагондæй
библиотекартæ æмæ ахуыргæнджытæн сæ куысты
мидæг æххуысæн, уый фæдыл.
Компьютертæ нæм куы фæзынд, уæдæй фæстæмæ
методикой æрмæг уагъд цæуы брошюрæты хуызы,
кæцы æрвылбоны архайдæн бирæ фæахъаз, стæй,
кæй зæгъын æй хъæуы, эстетикой æгъдауæй -
фæаивдæр.
143

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Ацал-ауал азы мидæг цы бирæ хъæугæ æрмæг
фембырд кодтой нæ методисттæ, уыцы фондæй
нæ сахары скъолаты ахуыргæнджытæ, стæй
библиотекæртæй бирæтæ пайда кæнынц се
’рвылбоны куысты.
- Гæстæн, æвæццæгæн, нæ ныхас бæстæзонæн
æрмæджытæм цы хауы, уырдæм куы фездахæм, уæд
нæ фæрæдийдзыстæм. Нæ фонды цы æрмæджытæ
æрæмбырд ис, уыдонæй нæ фембæлдмæ æрбахастон
æрмæст цалдæр. Кæд гæнæн æмæ амал ис, уæд семæ
цыбыр афæлгæсты фæрцы базонгæ кæндзыстæм
нæ телевизормæ кæсджыты.
Фыццаг бакуыст скульптор Тауаситы Сослæн-
беджы тыххæй сарæзта Хуытъиаты Зоя. Хъæздыг
у скульпторы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй
æмбырд æрмæджытæй. Цымыдисаг сты бæстæ-
зонæн музейæ ист скульпторы хуызистытæ, йæ куыс-
тыты репродукцитæ, суанг-ма нывгæнæг Абойты
Зауыр-Бегы сарæзт портреты репродукцийæ дэер.
Ацы бакуысты ноджы цымыдисагдæр кæнынц
Башкортостаны газеттæй ист æрмæджытæ, Салават
Юлаевы скульптурæйы нывтæ алыхуызон ракурсты,
æххæст библиографи Сослеенбеджы цард æмæ
сфæлдыстадыл. Бакæсæн дзы ис: Тауаситы Дафайы
фырт Сослæнбегæн лæвæрд кæй æрцыд Уæрæсейы
Аивæдты академийы сыгъзæрин майдан, стæй
йын Башкортостаны сæйраг горæт Уфайы кæй
сæвæрдта Салават Юлаевы скульптурæ, уый фæдыл
кæй радтой СССР-ы Цæдисы Паддзахадон премийы
хæрзиуæг.
Иннæ куыст «Задалески Нана - 600 лет» арæзт
æрцыд ацы æнæферохгæнгæ стыр боны кадæн.
Нанайы фæлгонц сыгъзæрин ахорæнтæй фыст у
Иры тугкалæн историйы. «Задалескы Нанау национ
144

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*з
мады символ, уый сæрбæрзондæй кæсы æнусты
сæрты æмæ зæрдиагæй ауды йæ раттæг адæмы
хъысмæтыл».
Кæддæр, 1395-1398азты,Тимур-ленгнæбæстæмæ
куы ’рбабырста, аланты бындзагъд куы кодта, нæ
адæмы сæфтмæ куы æртардта, уæд сылгоймаджы
хуызы фæзынд ирвæзынгæнæг. Хæдзархæлдтыты
бын æмæ хъæдты чи бамбæхст, уьщы сывæллæтты
æрбамбырд кодта æмæ сæ хæхты ’рдæм акодта.
Сырх хохæй ахызт Дыгургоммæ æмæ сывæллæтты
бамбæхста лæгæты, хъæу Зæдæлескмæ ’ввахс.
Уыцы сывæллæттæ аирвæзтызты Нанайы фæрцы.
Бахъомыл сты æмæ фæцыдысты Ирыстоны алы
кæмттæм. Афтæ фæзынд Задалескы Нана - аланты
ирвæзынгæнæг, кæцы Хуыцауы раз сæххæст кодта
йæ сылгоймаджы хæс.
600 азы рацыд уæдæй нырмæ. Цымыдисаг ма у
уый, æмæ ирæттæ кæй раздæхтой сæ историон ном
- алантæ дæр.
Æппæт дунейы, незамантæй фæстæмæ
Задалескы Нана Иры диссæгтæн у сæ иу. Йе ’мрæнхъ
кæй сæвæрæм, ахæм сылгоймæгтæ бирæ кæй нæ
разындзæн, уый дызæрдыггаг нæу, æмæ кæстæр
фæсивæдæн уый амонын нæ хæс у. Бакуыстæн
ис стыр ахадындзинад, æххуыс у канд ирон æвзаг
æмæ литературæйы ахуыргæнджытæн æмæ
скъоладзаутæн нæ, фæлæ библиотекæты æрвылбон
архайды. Ацы бакуыст ма цымыдисаг у уымæй,
æмæ дзы ис æххæст информаци Нанайы тыххæй:
таурæгътæ, поэмæ, эемдзæвгæтæ, уацтæ æмæ бирæ
æрмæджытæ.
«Мæн фæнды мæ рухс зæрдæйы зарæг - хорз
адæмтæн балæвар кæнын» - арæзт æрцыд поэт æмæ
журналист Бызыккаты Земфирæйыл. Ахъаз уы-
10
145

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
§Щ%
дзæн ахуыргæнджытæн, библиотекартæн литерату-
рон-музыкалон изæртæ, беседæтæ аразынæн. Дæн-
цæгæн æрхæссдзынæн, æрæджы нæ библиотекæйы
Литературой уазæгуаты ацы методикой бакуы-
сты бындурыл арæзт кæй æрцыд фембæлд чиныг-
кæсджытæн поэт Бызыккаты Земфирæимæ, уый.
Чи уыд Лæгкути Барис - фæзминаг цæвиттоны
идеал? Уыцы фарст æмæ хъуыды автор - Хуытъиаты
Зоя раргом кодта йæ бакуысты: «Борис Тимофеевич
Лагкути - выдающийся организатор промышленного
производства Северной Осетии». «Йæ ном
хæрзæгъдауы символ кæмæн сси, ахæм адæймæгты
тыххæй уроктæ аразыны хъуыды мæм раджы
фæзынд. Ома, фæсивæд кæй хуызæн уæвынмæ
тырной, зонды хос сын чи уа, ахæм фæзминаг лæгты
цардвæндаг фæсивæдæн хъуамæ уа бæллиццаг», -
афтæ хъуыды кæны Хуытьиаты Зоя.
Лæгкути Барисы тыххæй сарæзт методикой
бакуыст стыр ахъаз уыдзæн фæсивæдимæ
профорентацийы куысты.
Разныхасы бæлвырд бæрæг у авторы размæ
æвæрд нысан: «Цель пособия - познакомить
читателей с выдающимся организатором
промышленного производства Осетии, прирожденным лидером,
предприимчивым хозяином, чутким, внимательным
человеком».
Уый уæлдай ма йын ис æндæр нысан дæр.
Цæвиттон, 2003 азы Лæгкути Барисæн Мæскуыйы
рауагъдады рацыд чиныг: «Записки директора
завода». Цæмæдæр гæсгæ йыл мыхуыры иу рецензи
дæр нæ фæзынд. Афтæмæй та у цымыдисаг чиныг.
Ирыстоны промышленной хæдзарад куыд райрæзт
Советон заманы, уый тыххæй дзы бирæ хабæрттæ
бакæсæн ис æмæ уадз, ирон адæм зоной йæ кады
146

УДВАРНЫ СТЪÆМФÆНТÆ
Щ&
аккаглæгты. Ацы бакуысты бындурыл арæзт æрцыд
Барисы 100 азы райгуырды бæрæгбон дæр Национ
библиотекæйы.
- Æрæджы поэт Уырымты Петяйы райгуырдыл
сæххæст 75 азы. Центрон библиотекæйы кæсæндоны
сарæзтам уыцы бонмæ чингуыты парахат равдыст
методикой бакуыстимæ. Сæргондæн равзæрстам
Петяйы æмдзæвгæйы рæнхъытæй ист дзырдтæ:
«Мæнæн мæ фæндыр адæймагыл зардзæн».
Ис дзы хъæугæ æрмæг литерæтурон изæртæ,
беседæтæ æмæ чингуыты равдыст саразынæн:
поэты биографи, йе сфæлдыстадыл афæлгæст,
зынгæ адæймæгты мысинæгтæй скъуыддзæгтæ,
æххæст библиографи Петяйы сфæлдыстадæн, стæй
йæ бинонты архивæй ист хуызистытæ.
- «Уды фарнæй сфæлдыст фæлгонцтæ» арæзт у
нырыккон зынгхуыст фыссæг Гуыцмæзты Алешы
цард æмæ сфæлдыстадыл афæлгæстæн.
Алеш фæмард Чъребайы хæсты дыу-
уиссæдзаздзыдæй. Ацы кары æцæг фыссæгæн йе
сфæлдыстадон фæндаг цæхæртæ скалы. Æмæ
Алешы къухы дæр бафтыд ахæм фæлгонцтæ
саразын, кæцытæ йын æрцæттæ кодтой æнусон
бынат ирон литерæтурæйы. «Йæ прозæйы царды
суадон у барометрау æрцæуинаг хабæрттæ чи
банкъары æмæ нын сæ мидис йæ фатæджы зыр-
зырæй чи бамбарын кæны, ахæм сыгъдæг эмоци» -
загьта Булкъаты Михал.
Алеш ирон литературæйы нырмæ чи нæма уыдис,
ахæм фæлгонцтæ сарæзта. Æмæ ацы бакуыст
саразæджы фæнды, цæмæй ирон адæм иууылдæр
фехъусой фыссæджы стыр кады аккаг ном,
бамбарой, Алешы уарзтæй ирон æгъдау, ирон аив
дзырды кæй ничи уарзта, уыдæттæ. Характертæ
147

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
$яЩ%
æмæ фæлгонцтæ цы амæлтты фæрцы равдыста,
уыцы амæлттæй афтæ кæй ничи пайда кодта. Ацы
æрмæгимæ чи базонгæ уа, уый банкъардзæн, Алеш
тынг хорз кæй зыдта дунеон культурæ æмæ аивадон
литерæтурæ, стæй æнæкæрон уарзтæй кæй уарзта
йæ райгуырæн зæхх, йе ’мбæстаг адæмы æмæ сын
йæ цард нывондæн кæй æрхаста.
И с ма нæм ахæм бакуыстытæ:
«Галаев Б.А. - зачинатель осетинской
музыкальной культуры»; «Героическая песня - выразитель
души осетинского народа»; «Солдат, полководец,
герой» (к 100-летию со дня рождения И.А. Плиева);
«Фыстæджытæ хæсты быдырæй»; «ЦБС г.
Владикавказа» (страницы истории) æмæ æндæртæ.
Кæй нæмттæ ранымадтон, уыцы цыты ирæттæ
нымад адæймæгтæ сты, æмæ сæ хъуамæ зонæм.
Уыцы нысан æмæ фæнд та цэеуы Центрон
библиотекæйы кусджытæ æмæ разамонæгæй,
эемæ йыл иузæрдионæй куыстам æмæ кусдзыстæм
дарддæр дæр.
Кæронбæттæны ма зæгъын уый, æмæ ацы
куыстытимæ бæстондæрæй базонгæ кæй бафæнда,
уыдон сæ кæй ссардзысты Дзæуджыхъæуы Центрон
библиотекæйы. Методикон-инновацион хайады
тæрхæджытыл ма ис æвдай бакуыстæй фылдæр,
æнхъæлмæ кæсынц рауагъды радмæ æмæ тагьд
рæстæджы рухс куыд феной чиныгкæсæджы
хорзæхæн!
2008 аз, январь.
148

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
#*3
КЪАМТÆ ДЗУРЫНЦ:
8»$9 — #*1
Айларты Измаилы 90-азы юбилейон изæры
149

&ф-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Адæмон артисткæ Дзгойты Аляæйы юбилейон изæры фæстæ
Сфæлдыстадон интеллигещиимæ фембæлд
150

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*Ф*
Дзæуджыхьæуы Админисшрацийы кулыпурæйы кусджышимæ
Джусойты Мураты юбилейон изæры
151

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Этнограф, историк Плиты Таймуразимæ фембæлд
Ирок æвзаджы бæрæгбон: Дзаттиаты 3., Айларты К,
Дзугаты-Мурасты Р. æмæ 36-æм скъолайы ахуырдзаутæ
152

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#3
Дзугаты Георгийы мысан изæры фæстæ. 2011 аз
Гуырдзыбеты Иринæйы юбилейон изæры
153

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
•$т
ДжиотыЖ,, ТомайтыР., СохъуыртыК,
Дзугаты-Мурасты Р., Леуанты А.
Жюрийы уæштæ: Дыгъуызты Б., Дзугаты-Мурасты Р.}
ДзщцойтыЖ., Хадыхъаты Ф.
154

УДВЛРНЫ СТЪÆДФÆНТÆ
Ф*з
Танделаты Розæ йæ «Талатимæ». «Хæдзаронты» арфæтæ
Нафийы юбилейон изæры
155

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Мамиаты Изетæ, Джусойты Нафи егмæ Дзугаты-Мурасты Риммæ
Сланты Лейлæ,
Хъараты Земæ,
Томайты Ритæ,
Сохъуырты Индирæ,
Джиоты Жаннæ
156

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
^ж-э*
Гасанты В., Мамсыраты Т., Цъæхилты 3., Дзугаты-Мурасты Р.
Хозиты Б., Дзугаты-Мурасты Р., Тахьазты X., Хуытъиаты 3.
157

^ж*
Дзугаты-Мурасты Риммæ
СоттитыР. æмæ Дзугаты-Мурасты Р.
Соттиты Р., Бигъуылаты А, Хуытыгаты Хъ., Ходы К.
Цъæхилты 3., Дзугаты-Мурасты Р., Хуытыгаты Хъ., Гæздæрты А.
158

УДВЛРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
■^ы
Дзугатпы-Мурасты Р., Бытъæты Р., Къадзаты С, Козаты У.
Джиоты Ж., Дзугаты-Мурасты Р.} Серебряников В.,
Сохъуырты К, Гæтиты Б.} Луночкина Н.
159

:#ФЭ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Поэт, прозаик, драматург ДзугатыГеоргийымысанизæр. 2011 аз
160

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф$
Богаты Аадийы юбилейон изæры: Агънаты Г., Уалыты А, Аади,
Хуыгаты С, æмæ иннæтæ
Калоты 3., Гаджиты 3., Абайты 3., Джиоты Ж.,
Плиты Ф., Цæллагты Т., Аипендина В.
11
161

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Дзæуджыхъæуы библиотекæты системæйы кусджытæ
Дзбойты М.} Баситы 3., Скъодтатпы Э., Дзугаты Р.,
Гасынты Ж, Хæллаты А.
162

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Дзугатпы-Мурасты Р., Дауыраты 3., Сæлбиты К,
Пухаты Ж. (Туркæй), Хуырымтпы А.
Бызыккатпы Земфирæимæ фембæлд: ÆлбегашыДилярæ,
Гибизты Беллæ, Земфирæ, Риммæ æмæ чиныгкæсджытæ
163

аешз
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Гулуты Хизир нæ этнографион фæзы
164

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Щ
1980 аз. Ветпераншимæ фембæлд
Литературой иугонд «Суадон»-ы уæнгтæ: Сиделъников А.}
Кажты К., Теместы А, Дзугаты-Мурасты Р. (разамонæг)
æмæ Гуыдиаты К. .
165

? - Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Ф
Литературой иугонд «Суадон»-ы уæнгты фембæлд Аивадты
колледжи студенттимæ
Лалыты Аёвæимæ фембæлд
166

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
-в$*3
Бетпетпы Ф.} Дзугатпы Р.}
Бесгпауты А.
Грищенко В., АлыккатыÆ., Дзбойты М., Соттиты Р.,
Цгъойты X., Дулаты С, Агьнаты Г, Дзугаты-Мурасты Р.
167

9 - Дзугаты-Мурасты Риммæ
Г*Ф
Дзæуджыхъæуы Сæргълæууæг Æлбегаты Барисимæ
фембæлд
Дзæуджыхъæуы Хщауы хæдивæг
Гозымты Роман йæ арфæтимæ Дзугаты Риммæйæн
168

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Гуырдзыбегпы Иринæ, ДауыратыДамир
æмæ Къæбойты Мурат
Цæгат Ирыстоны сгуыхт артисткæ Тыбылты Анжелæ
Прогимнази «Эрудит»-ы ахуырдзаутимæ
169

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^ж*
Соттиты Риммæимæ
фембæлды
Будтуты Ф.,
Хъаныхъуаты И.,
Елуаты Б.,
Мамиаты К,
Фæрниаты 3.,
Мурасты Р. æмæ
Цæллагты 3.
Фъхджытимæ фембæлд
170

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Щ
Аеуантпы Алъбинæ, Тотрагпы Наташæ,% Кузъминова Татъянæ,
Елехъоты Надя
Библиотекæйы кусджытæ æрдзы хъæбысы
171

И9-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Къорд «Талатимæ» фембæлд
Айларты Измаилæн йæ юбилейы фæдыл арфæтимæ
Цыбырты Кристинæ йæ мад æмæ ахуыргæнæгимæ
172

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
ФЗ
ДауыратпыД., Гуырдзыбетпы К, Хуытпыгаты Хъ., Дзугаты Р.
Дзугаты-Мурасты Риммæ, Мамсыраты Тасолтан,
Джиоты Жаннæ, Хейшхо Иринæ;
Гæтиты Беллæ, Аеуанты Алъбинæ, Цъæхилты Зæлинæ
173

&Ш-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Бадынц: Хуытъиаты 3.} Ходы Валя æмæ Камал, Цъæхилты 3.;
Лæууынц: Хозиты Б} Хъазиты М., Цыбырты Л.
æмæ Дзугаты-Мурасты Р.
, Хъазиты Мелитоны чиныг «Художественный мир поэта»-йы
презентацийы рæстæг. 2016 аз.
Мелитон, Агънаты Гæстæн демæ Хозиты Барис
174

УДВАРНЫ СТЪÆМФÆНТÆ
Ф§
Дзугагпы-Мурасшы Р.,
ДауыратпыД.
æмæ Баситы 3.
Томайты Мисурханы юбилейы: Томайты Эльзæ, Дзбойты Михая,
Дзугаты-Мурасты Риммæ, Мисурхан земæ Томайты Ритæ
175

&ф
Дзугат ы-Мураст ы Риммæ
Томайты Ритæ, Леуанты Алъбшæ, Дзугаты ?., Джиоты Жч Хейшо Е,
Плиты Зæирæ Томайты Р. Тиб, 2020
Дзæуджыхъæуы ценраяизацигонд библиотекæшы
системæйы кусджытæ. 2010 аз
176

УДВАРНЫ СТЪÆМФÆНТÆ .
ФЗ
Глазунова Н., Томайтпы Р., Мироненко Т., Попова В.,
Сохъуырты И., Тебиаты 3.
Томайты Ритæ, Дзугаты-Мурасты Риммæ, Леуанты Апъбинæ
12
177

? -^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
Дзугаты-Мурасты Р., Дзускаты 3, Томайты Р.,
Дзищойты Ж., Гæтиты Б.
Иванов В., Лалыты А, Хъесаты С.
178

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
Ф^
Аалыты Левæимæ фембæлд
Литературой иугонд «Суадош-ы уæнгтæ Цæриаты Валерæ
æмæ Касаты Аслæнбегимæ фембæлды
179

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Гаджиты Ф.} Плиты Т., Хъараты Э., Сохъуырты К,
Джиоты Ж., Дзугаты-Мурасты Р., Гæтиты Б.
Советон Цæдисы Хъæбатыр Милдзыхты X. мысæн изæры фæстæ
йæ хиуæттæ, йæ чызг, Золойты К, Цъæхилты 3., Дзугаты Р.,
чиныгкæсджытæ
180

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ФЙ
Яковы юбияейон изæры: Хозитпы Барис, Цомартатпы Изæтпбег,
Дзугагпы-Мурасгпы Риммæ, Къадзатпы Станислав,
Челдыты Руслан æмæ Хозиты Ася. 2021 аз
Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæйы кусджытæ. 2021 аз
181

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
&Ф
Джыккайты Шамил, Хозиты Барис æмæДзугатпы Риммæ
Гаджигпы Георгийы мысæн изæръи Гаджиты Фузæ, Ногъайты Хазби,
1 Богаты Аади, Айларты Измаил, Бырнацты Зауыр, Дойаты Басили,
Гаджиты Аизæ, ГуытъиатыФ.,..., Джанайты Заретæ, ГаджитыИлъя,
Хозиты Барис, Боциты Настя, Дойаты Алан, Дзугаты-Мурасты Риммæ
182

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
щ
Мамсыраты Тасолтан,
Персаты Тамарæ
æмæДзугаты-
Мурасты Риммæ
Джусойты Клавæ æмæ Мурат, Гулуты Вячеслав
æмæ Сабанты Тамерлан
183

■**§*
Дзугаты-Мурасты Риммæ
ЦоколатыИрæ, Текъойты Тамилæ, ÆлбегатпыДилярæ,
Дзугаты-Мурастпы Риммæ, Томайтпы Ритпæ,
Хъаратпы Эммæ
184

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф%
Дзугатпы-Мурасты Риммæ, Магкаты Стеллæ æмæ
Михайловскы скъолайы ахуырдзаутæ
Ногбоны бæрæгбон
185

и*-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Дзугаты Риммæ, Дзаттиаты Зæлинæ.
Кафынц: Цоколаты Иринæ, æмæ Скъиаты Зоя
Гериты П., Хъарданты Т., Хъараты В.,
Дзугаты Р., Созанаты А.
Фембæлд 2-аг профтехучилищейы студенттæ
æмæ ахуыргæнджытимæ
186

УДВЛРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Таутпиашы Минтæйы бæрæгбон: Минтæ, Туаты С,
Сланты С, СæлбитыК, Бæцæзаты С
Космосон конструктор, «Космонавтикæйы скъола»-йы директор
Къомайты Русланимæ фембæлд
187

? * Дзугаты-Мурасты Риммæ
Колыты Виталийы юбилей: Дыгъуызты Тенгиз,
Дзугаты-Мурасты Риммæ, Колыты Витали æмæ Людæ
Сланты А, Томайты Р., Сохъуырты К,
Дзущаты М., Хейшхо К, Кузьминова Т., ГиотыЖ., АеуантыА.
188

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
4
РЕЦЕНЗИТÆ
8*Ф #*1
«Хуыцауы рæстаЪ»~ы балц
чиныгкæсæЪжы зæрЪсемсе
Цалдæр азы размæ Ирыстоны ирон чиныгкæсæг
стыр æхсызгонæй сæмбæлд Айларты Измаилы «Ирон
фарн»-ыл. Ацы чиныг библиотекæты тæрхæгтыл
рыгбадæн нæу, фæлæ ссардта чиныгкæсæджы
зæрдæмæ фæрныг фæндаг æмæ ссис алы ирон
лæгæн дæр стъолылдаргæ. Ис дзы цымыдисаг
пайдайаг æрмæджытæ алы кары адæймагæн дæр,
ахуыргæнджытæн, студенттæн, библиотекæты
кусджытæн сæ æрвылбоны куыстæн.
Курдиатджын адæймагæн суадонау æрдзæй
гуырынц йæ цардбæллон æнкъарæнтæ. Уыдон
æй ахæссынц йæ мидхъуыдыты дард кæдæмдæр,
æмæ уæд чиныгкæсæгæн нывæндын райдайы йæ
зæрдæйы уаг сыгъдæг сыфыл.
Ирыстоны фарнхæссæг
лæг Айларты Измаил у
куырыхон, кæстæртæн
буц хистæр, ирон царды
скъола иттæг хорз чи зоны.
Измаилы хуызæн лæгтæй
фæзæгьынц «национальное
достояние республики».
Мах, абоны фæлтæр,
Измаилы хуызæн куырыхон
зонды хицау адæймаджы
зонындзинæдтæй раст куы
пайда кæнæм, уэед нын
189

Дзугаты-Мурасты Риммæ
нæ рагфыдæлтæ цы хæзнатæ ныууагътой, уыдон
хуыздæр банкъардзыстæм.
Стыр бузныг журналист Къадзаты Стани-
славæн, йæ радиобакастыты Измæилимæ сфæлды-
стадон фембæлдтытæ кæй саразы æмæ нæ рагфы-
дæлтæ мах цы рæсугъд ирон æгъдау, æфсарм æмæ
фарнæй фæхайджын кодтой, уыцы цымыдисаг ха-
бæрттимæ нæ бындуронæй кæй базонгæ кæнынц
алыхуызон таурæгътæ æмæ историон хабæртты
фæрцы.
Измаил абоны цардимæ кæны æмдзу, райгуырæн
Ирыстоны рисæй риссы, йæ цинæй дзаг у йæ риу.
Уый иувæрсты нæ лидзы йæ адæмы хъысмæтæй.
Æдзухдæр дзуры Хуыцауы рæстад хъуыддæгтыл.
Фæсивæды абон æмæ амондджын райсом сты
йæ царды нысан. Ирон фарн, ирон æгьдау,
ирон æфсарм ирдæй æвдисы йæ алы уацы æмæ
уацхъуыды нæ газеттæ æмæ журналты фæрстыл.
Уац иу бон кэей цæры, уый
хынцгæйæ Айлары-фырт 2011
азы стыр хæрзты бацыд
Ирыстоны чиныгкæсджытæн. Æр-
бамбырд кодта йæ
публицистикой æрмæджытæ, радта сын
ног цард æмæ сæ æмткæй рауа-
гъта чиныг «Хуыцауы рæстад»-ы
рауагьдад «Ир»-ы (йæ редактор
Дзанайты Ирæ). Рауад дзы ног
литературой цыртдзæвæн, æмæ
фарны къах бакæнæд чиныг-
кæсæджы зæрдæмæ.
, Къадзаты Станиславмæ ис ахæм поэтикон
рæнхъытæ: «У норст цæхæр нæ мадæлон æвзаг, йæ
тавс, йæ хъомыс - мин-мин азты фаг». Ацы хъуыды
190

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Измаил æвдыста æмæ æвдисы йæ царды цыды
æххæст æмæ ирдæй.
«Хуыцауы рæстад» фыццаг хатт мæ къухтæм
куы райстон, уæд мыл сæмбæлд æхсызгон уддзæф:
иуæй - Измаилы публицистикой æрмæджытæ
æмбырдгондæй кæй рацыдысты йæ 85 азы
райгуырды бонмæ, иннæмæй - чиныг эстетикой
æгъдауæй аив фæлгонц кæй у йæ цъарæй (фыццаг
бакастæй) фæстаг сыфы онг. Фыст у лæгъз,
нуарджын æмæ æнцонæмбарæн æвзагæй. Фыццаг
рæнхъæй фæстаг дзырды онг дзы лейтмотивæй
цæуы Хуыцауы рæстад æмæ зæрдæбын ныхас
дуджы ахсджиаг фарстатыл. Измаил æргом кæны
йæ зæрдæйы хъынцъым хæхбæсты æдзæрæг
уæзæгты уагыл, нæ мадæлон æвзаджы дудгæ боны
ранмæ нæхи къухтæй кæй тæрæм, нæ культурæ,
нæ ирон фарн, не ’гъдаумæ нæ бæстон æркæсын
кæй хъæуы ныхасæй нæ, фæлæ хъуыддагæй.
Йæ мæт, йæ сагьæс - «фидæны хуыздæр
цардмæ тырнгæйæ хатдзæгтæ куы кæниккам
ивгъуыды рæдыдтытыл æмæ ныл Хуыцауы
рæстад хъуыдытæ æмæ хъуыддæгтæ Æрфæны
фæды рухсмæ фæлтæртæм ирдæй Ирыстоны
хорзæн куы аразиккам», бинонты астæу фарны
хæрзтæ сæ уагыл кæй нал сты, «адæймаджы
фæзминагдæр, арфæйагдæр миниуджытæ
дзырддагæй дызæрдыггаг кæй систы сæудæджеры
экономикæйы сайæн-фæливæн хуызивæнты
ахæсты», нæ мыггæгты равзæрд æмæ царды уаг,
дин æмæ йæ кæнонтæ... Чиныджы бакæсæн ис
цымыдисаг литературой æрмæджытæ Къоста
æмæ Арсæгты Горгайы тыххæй. Айв литературой
æрфыстыты фæрцы чиныгкæсæджы раз слæууынц
фæлгонцтæ ног хуызы. Ацы æрмæджытæ сты
191

Дзугаты-Мурасты Риммæ
пайда скъоладзаутæн æмæ ахуыргæнджытæн сæ
æрвылбон куысты. Ссарæн дзы ис бирæ фарстатæн
дзуæппытæ.
Измаил кæй фыссы, уыдон нывæнды арæхстгай,
нымдæй, бæрц æмæ фæткыл æнувыд уæвгæйæ,
айв литературой æвзагæй. Йæ алы уац у нуарджын,
ис дзы апп. Автор цы бæрнон хъуыддæгтыл дзуры,
цы ахсджиаг фарстатæ æвæры, уыдонæн ис æхсæ-
надон ахадындзинад, ис сын райсом æмæ сæ тых
дæр уый мидæг ис.
Чиныг «Хуыцауы рæстад» фарны къахдзæф
акæнæд чиныгкæсæджы зæрдæмæ, Измаилæн
та дæргъвæтин уæд йæ литературой æмæ царды
фæндаг.
Бирæ нын цæр, Ирыстоны фарны лæг!
г. «Сахайраг». - 2012. - 03.05. - Ф. 6.
192

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ .
Ф^
ФсгнЪаг - чиныгксесæЬжы зсерЪæмæ
8*Ф #*|
Мыггаджы фарн йæ разагъды лæггпыл
лæууы. Кад æмæ намыс Богаты мыггагæн чи
скодта, ирон æвзагзонынады æмæ дзырдаивады
хуымгæнды йæ арф зонындзинæдты фæд чи
ныууагъта, уыдонæй иу: ЦИПУ-йы хуыздæр,
хæрзæгъдаудæр, уæздандæр ахуыргæнджытæй
уыд - ахуыргонд, профессор Багаты Никъаяа,
иннæ - фыссæг, хæсты æмæ фæллойы ветеран
Багаты Лади.
Ирон дзырдаивады йæ уаз
ныхас чи загъта, йæ мыггаджы
æмæ разагъды лæгты фарн
дарддæр чи хæссы, уыдонæй у
Багаты Аврам - Уæрæсейы
Федерацийы Журналистты æмæ
Фысджыты цæдисты уэенг,
Цæгат Ирыстоны культурæйы
сгуыхт кусæг, зындгонд
журналист, газет «Рæстдзинад»-ы
хайады сæргълæууæг, бирæ
литературой премиты лауреат.
Райгуырд Ногиры. Йæ ныййарджытимæ алыгъдыс-
ты Тарскæмæ æмæ ам фæци астæуккаг скъола.
Уæлдæр ахуырад райста Цæгат Ирыстоны паддза-
хадон университеты. Кæд ахуыргæнæджы дæс-
ныйадыл сахуыр кодта, уæддæр йе ’рыгон бонтæй
фæстæмæ йæ зæрдæ æхсайдта сфæлдыстадон
куыстмæ (фыста æмдзæвгæтæ, чысыл радзырдтæ,
уацтæ). Университеты сахуыры фæстæ райдыдта
кусын газет «Рæстдзинад»-ы æмæ абоны онг дæр
æнтыстджынæй цæуы йæ равзæрст над фæндагыл.
13
193

Р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Æрæджы Дзæуджыхъæуы Центрон библио-
текæйы тæрхæгыл фæзынд Аврамы ног чиныг
«Хуртуан». Æхсызгонæй йæ бакастæн æмæ мæ
бафæндыд мæ хъуыдытæ зæгъын.
Аврамы лæггад дзырдаивадæн æмæ газет
«Рæстдзинад»-ы кæсджытæн æнæзонгæ нæу. Йæ
æрмдзæф иннæты ’хсæн бæрæг дары. Йæ фыссæн
сисы бынæй рацыд алы темæтыл нуарджын,
æнцонæмбарæн æвзагæй фыст зæрдæмæхъаргæ
уацтæ, очерктæ. Уæлдай цымыдисагдæр вæййынц
йæ патриотон темæйыл фыст æрмæджытæ,
æвæццæгæн йæ зæрдæмæ сты хæстæгдæр.
Мæнæ ныр дæр, йæ
журналистикой фæллæйтты
иу хай æрбамбырд кодта,
айтыгъта сæ «хуртуаныл» æмæ,
чиныгæй рауадзыны аккаг
куы систы, уæд сæ бабиноныг
кодта æмæ сæ рахаста адæмы
размæ. Аврамы «Хуртуан»-æй
ирондзырдаивадуарзджытæм
æрбакалд æхсызгон комытæф.
Æмбырдгонд мыхуыры рацыд
Дзæуджыхъæуы. Хуссар-
Ирыстоны адæмон нывгæнæг
Багаты Барисы орнаментон
куыстыты фæрцы чиныг райста эстетикой
æгъдауæй уæлæмхасæн оригиналон аивдзинад.
Автор йе сфæлдыстадон бынтæ адих кодта æртæ
хайыл. Разныхасы фæстæ фыццаг хай «Поэзи»-мæ
бахаста 21 æмдзæвгæйы.
194

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
е$9^
***
Адæймаг... цæй арфæйаг, цæй уæззау дзырд!
Хъуамæ дæу куыд асайа дæ фын?
Адæймаг - æппæт дунейы царды куырд,
Азты тары фидæны бон уын.
Терк
Терк лæбургæ згъоры комы,
Лидзы хæхты фæзтæм тагьд.
Тулдз æд уидæгтæ ыстоны,
Къæдзæхтимæ сисы загьд.
Стыр дуртæй, ыздухгæ гуылфы,
Хъазы рог тыччытау, раст,
Айнæг былтыл комы хуылфы
Калы абухгæ йæ маст.
«Размæ! - хъуысы далæ комæй
Теркæн арвнæрдау йæ хъæр, -
Бафсадон мæ уазал донæй
Фæзтæ, быдыртæ æз дæр».
Аврам цардимæ æмдзу кæй кæны, ууыл дзурæг
у, йæ поэтикон уацмыстæ актуалон темæтыл фыст
кæй сты, уый. Поэзиуарзджытæ дзы, æнæмæнг
ссардзысты алыхуызон абарстыты фæрцы авторы
дзырдаивады згьæлæнтæ: нæ дзыллæйы кад æмæ
намысы тырыса Къоста, Иры разагъды æндæр
лæгтæ æмæ уарзондзинады тыххæй («Къоста»,
«Уарзты фæд», «Зарæг Тарскæйыл», «Хъамбердиаты
Мысостæн», «Кобзоны цæссыг», «Терк»...).
195

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
фвЩ%
* * *
Уарзтон дын дæ даргь дзыккуты ставд быд,
Уарзтон дын дæ фæрдгуыты æрттывд,
Уарзтон дын дæ къæхты айст, дæ тагъд цыд,
Æз уыдтæн дæ иу фендæй рæвдыд.
Дыккаг хай «Прозæ»-йы ис нымадæй авд
цыбыр радзырды. Сты æнцонæмбарæн æвзагæй
фыст. Автор пайда кæны аивадон мадзæлттæй
йæ хъайтарты сурæттæ арфдæр раргом кæнынæн
(«Туман», «Æнæном ингæн», «Авдæн», «Цæй
тыхджын у авдæны фарн!» æмæ иннæтæ). Алы
радзырд дæр чиныгкæсæджы зæрдæ агайы йæ
хуымæтæгдзинадæй.
Æртыккаг хай «Публицистикæ»-йы хъайтартæ
уæлдай хæстæгдæр сты авторы зæрдæмæ. Сæ
хъæбатырдзинад знаджы ныхмæ тохы йæм æвзæрын
кæны патриотон хъуыдытæ, у сæ сзерыстыр æмæ
уымæн дзуры царды риссагдæр фарстатыл. Цæстыты
раз ирдæй слæууын кæны хæсты æмæ фæллойы
хъазуатонты фæлгонцтæ. Аврам бацархайд^а æмæ
йын банты стИрыстойнагхæсто нтæйуæлдай стырдæр
лæгдзинад чи равдыста, уыдоны сгуыхтдзинæдтæ
сцæрæццаг кæнын йæ уацты, очеркты фæрцы.
Йæ патриотон очеркты, фæллойадон æнтыстыты
фæдыл фыст уацты кæсгæйæ не ’мбæстæгтæм
гуырынц сæрыстырдзинады æнкъарæнтæ («Фыццаг
ирон Фæллойы Хъæбатыр», «Æртæ гуыппырсары»,
«Ирыстойнæгтæ Курскы карз хæсты», «Тæвд уыдис
Сталинграды» æмæ иннæтæ). Дзырдаивадæн
аргъгæнджытæ иу сыф иннæйы фæдыл фæлдахгæйæ
уæлдай æхсызгонæй бакæсдзысты Ирыстоны кад
æмæ намысы адæймаг Джусойты Нафийы тыххæй
фыст уац «Нæхи Нафи».
196

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*з
Аврамы ног чиныгæн йæ алы публицистон уац,
кæнæ очеркы тыххæй нæ дзурдзыстæм. Алкæцыдæр
дзы у хицæн ныхасы аккаг æмæ сын Багайы-
фырт сæ сæйрагдæртæ уымæн бахаста æртыккаг
хаймæ. Семæ базонгæ та дарддæр бакæндзыстæм
чиныгкæсæджы бар æмæ нæ уырны, æнæмæнгæй
йын кæй æрхæсдзысты цымыдисаг æнкъарæнтæ.
«Хуртуан» мæм уæлдай аив фæкаст, Аврамы
царды къахдзæфтыл дзурæг къамтæ дзы кæй ис,
уымæй.
Мах уырны, Бататы Аврамы чиныг «Хуртуан» чи
бакæса, уыдон дзы бæлвырдæй кæй базондзысты
сæ хиуæтты, сæ зонгæты тыххæй цымыдисаг
бæрæггæнæнтæ, чиныг та фæндаг кæй ссардзэен,
ирон дзырдаивад чи уарзы, уыдоны зæрдæтæм.
г. «Рæстдзинад». - 2019. - 23 май. - Ф. 2.
197

ЙВФЭ-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Поэты Ьуне
8*$» #*|
Дзæуджъисьæуы центрон библиотекæйы
ацыд Хъазиты Мелитоны ног чиныг «Поэты
дуне»-йы презентаци. Мадзалы уазджытæ
уыдысты Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны
Фысджыты цæдисы уæнгтæ, сфæлдыстадон
æмæ наукæйы интеяяигенцийы минæвæрттæ,
студенттæ, скъоладзаутæ, библиотекартæ
æмæ чиныгкæсджытæ. Чиныджы тыххæй
сæ хъуыдытæ загътой фембæлды кадджын
уазджытæ: Цыбырты Людвиг, Гæбæраты
Юрæ, Агънаты Гæстæн, Хуыгаты Сергей,
Дзасохты Музафер, Цырыхаты Розæ æмæ
иннæтæ. Мелитон æмæ Камал стыр арфæтæ
ракодтой мадзал саразджытæн æмæ изæры
архайджытæн.
Æвæдза, бирæвæрсыг æмæ
дзаджджын сты Ирыстоны адæ-
мон поэттæ, нæ Фысджыты цæ-
дисы æмсæрдартæ Ходы Ка-
малы æмæ Хъазиты Мелитоны
сфæлдыстадон бынтæ. Алчидæр
сæ у стыр кады аккаг æмæ сын
æрмæст Ирыстоны нæ аргъ кæ-
нынц, фæлæ Уæрæсейы бирæ
республикæты. Сæ уацмыстæ
тæлмац æрцыдысты алы æвзæг-
тæм. Сæ дыууæйæн дæр бантыст
ирон дзырдаивады къæбиц зын-
гæ фæхъæздыгкæнын. Мах, Дзæуджыхъæуы библио-
текæйы кусджытæ, стыр кадыл банымадтам, нæ
сарæзт мадзалмæ Мелитон йе ’мбæлттимæ Хус-
198

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
«$*3
Цыбыршы Людвиг, Хъазитпы Меяитпон
æмæ Гæбæрагпы Юрий
Публицист, драматург, критик, тæлмацгæнæг,
Къостайы номыл премийы лауреат Ходы Камалы
уацмыстæн дæр ирон чиныгкæсæг стыр аргь кæны.
Уымæн æмæ у рæстæджы хъæбул. Йæ рисыл ын
рисгæ кæны, йæ циныл - цин æмæ сæ йæ поэтикой
рæнхъыты сфæлынды айв литературой æвзагæй.
Камал йе сфæлдыстадон дыргъдоны цы тала
бæлæстæ ныссагъта, уыдон арф уидæгтæ ауагътой.
Ирон чиныгкæсæгæн балæвар кодта дæс чиныгæй
фылдæр. У драмой уацмыстæ æмæ тæлмацты автор.
Йæ поэзийы хъуысы «нæ хæхты уадымс дымгæйы
199

? а Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
сыф-сыф», нæ дæтты сыр-сыр, уарзондзинады
’нкъарæнтæ Ирыстонмæ, йæ хъæубæстæм, йæ
алыварсуæвæг адæммæ...
Æппæт уыдоныл йæ цæст æрæвæрдта æмæ сæ
йæ зæрдæмæ арф айста фыссæг, ахуыргонд, йе
’мцæдисон Хъазиты Мелитон.
Дзæуджыхъæуы Центрон библиотекæ, 2016 аз
Мелитон стыр аргъ кæны Ходы Камалы
сфæлдыстадæн. Рагэей йæм бахъав-бахъав кодта.
Æмæ йæ къухы бафтыд. Камалы цард æмæ
сфæлдыстадыл ныффыста ахадгæ монографи
«Поэты дуне» æмæ йæ 2008-æм азы Дзæуджыхъæуы
чингуыты рауагъдад «Ир»-ы ныммыхуыр кодта.
Фæстæдæр, 2010 азы дзы бахъахъхъæдта
кандидатон диссертаци «Гармония и драматизм
жизни в художественном восприятии Камала
Ходова».
Мелитон уый æххæстыл нæ банымадта. Ногæй
бавдæлд æмæ Камалы райгуырды 75 азы юбилеймæ
йæ цард æмæ сфæлдыстадыл Хуссар Ирыстоны
200

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*5
рауагьдад «ЦЫКУРА»-йы ныммыхуыр кодта
монографи «Художественный мир поэта». Чиныг
уагъд æрцыд чысыл форматыл. У айв фæлыст. Йæ
зонадон редактор - педагогон наукæты кандидат,
ЦИПУ-йы доцент Бежаты Фаризæ. Рецензитæ йын
йæ рæстæджы ныффыстой филологон зонæдты
доктор, профессор Джусойты Нафи æмæ филологон
зонæдты кандидат, профессор Джыккайты Шамил.
Йæ литературой редактор Дзуццаты Зæлинæ йыл
бакодта зæрдиаг куыст. Нывгæнæг Джиоты Дианæ
аив сфæлгонц кодта чиныджы цъар.
Чиныджы фæлыстæн ис стыр нысаниуæг. Йæ
бакастæй кæсæджы разæнгард æмæ цымыдис
кæны иу фарс иннэейы фæдыл фæлдахынмæ.
«Художественный мир поэта» райдайы
разныхасæй. Автор цыбырæй зæгъы, Камалæн
ирон аив литературæйы йæхи аивадон дуне кæй ис.
Фæнды йæ, цæмæй фылдæр адæм бæстондæрæй
сæ цæст æрæвæрой нæ адæмон поэты цард æмæ
сфæлдыстадыл, йæ цин, йæ сагъæс, йæ уды рис ын
хуыздæр базоной æмæ банкъарой.
Ацы куысты фыццаг сæры дзырд цæуы, царды
драматизмæн поэты дзуринæгты цы стыр бынат
ис æмæ дзы аивад куыд арæхстджынæй æвдисы,
уыдæттыл.
Камалæн йæ фыд Фыдыбæстæйы Стыр хæсты
кæй фæмард, зонгæ дæр æй кæй нæ кодта, уынгæ
дæр æй кæй никуы фæкодта, уый тыххæй зæгъы
хъынцъымгæнгæйæ:
Куы федтон боны рухс мæ цæстæй,
Уæд бадтæ акъоппы мæйдары
Æмæ зæрдæлхæнæн ныхæстæй
Рæвдыдтай удисæг æмгары.
201

&ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Куы-иу касти мæ мад дæ фыстæг,
Уæд-иу хуыссыдтæн æз æдæрсгæ,
Фæлæ сыгьд топхосы цъæх фæздæг
Уæддæр мæ авдæнмæ æмбæрстон.
Нымадæй мыл нæма цыд аз дæр,
Æмæ куы слæууыдтæн мæ къæхтыл,
Ды уæд, æмдзæхгæр лыг бæласау,
Æрхаудтай тохæй арыд зæххыл...
«Мæ фыды мысгæйæ»
Æмæ афтæ Мелитон цæуы æмдзæвгæйæ æм-
дзæвгæмæ. Лæмбынæг æвзары, поэт драматикон
æмæ трагикон хабæрттыл кæй снывæста, уыцы цард-
уагон, ахсджиаг æмдзæвгæтæ «Мæ фыды фыды
мысгæйæ», «Зæронд хохаджы хъуыдытæ», «Денджы-
зæй куы не ’рбаздæхы нау», «Уæларвæй цы ’рхауы, уый
уромы зæхх», «Зарæгмæ хъусгæйæ» æмæ æндæртæ.
Автор дыккаг сæры арæхстджынæй дзуры,
поэты нывзефтыд æнкъарынады лирикæйы бындурон
мотивтæ куыд зынынц, уыцы аивадон авналæнтыл.
Æртыккаг сæры автор æнæхъæнæй равдыста,
Камал цы бирæ аивадон амæлттæй пайда кæны,
уыдæттæй дзæвгар.
Нæ дзы байрох сты поэты сфæлдыстады йæ хъай-
тарты характертæ æмæ дунеæмбарынад æвдисæг
фæзилæнтæ дæр, æмæ сыл дзуры цыппæрæм сæры.
Кæронбæттæны ис хатдзæгтæ. Ирдэей дзы
равдыста, Камал æцæгдæр кæй у хæдбындур, оригина-
лон поэт æмæ йын йе сфæлдыстадмæ кæй хъæуы
уыцы цæстæнгасæй кæсын.
Уыдонæй дарддæр, чиныджы ис библиографион
номхыгъд, цы дзæвгар наукон æмæ аивадон
литературæйæ спайда кодта Мелитон йæ монографи
фысгæйæ, уыдонæн.
202

УДВЛРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Уый поэты сфæлдыстадæн нæ аргь кæны ирон
поэзийæ иппæрдæй, фæлæ йæ бæтты йæ рæстæджы
дзырдаивадимæ. «Афтæ рауад, - зæгъы Мелитон, -
æмæ Ирыстоны литературой æрвгæрон уыцы
иурæстæджы фæзынд диссаджы курдиатджын
фæсивæд: Бестауты Гиорги, Дзуццаты Хадзы-Мурат,
Хъодзаты Æхсар, Джыккайты Шамил, Малиты
Васо, Ходы Камал, Хуыгаты Сергей, Вицъоты Гриш,
Гаджиты Георги, Хостыхъоты Зинæ, Тедеты Рюрик,
Æлборты Хадзы-Умар, Хаджеты Таймураз...
Уыдонæй алкæмæн дæр ис йæхи сфæлдыстадон
фæндаг, йæхи дзырдаивад. Алкæмæн дæр йæхи
«прозæйон къахдзæф» æмæ «æмдзæвгæйы фæпæр-
рæст». Алкæйы сфæлдыстад дæр дзы æнхъæлмæ
кæсы «бындурон рафæлгъауæн куыстытæм». Фæлæ
Камалæн царды дæр æмæ литературæйы дæр ис
йæхи «базырты айст».
Æмæ йын йе сфæлдыстадæн аккаг аргъгонд
кæй нæма уыд, æвæццæгæн, уымæ гæсгæ Мелитон
сразæнгард æмæ бакодта ахæм хъæугæ зонадон куыст.
Ацы монографи цымыдисон æмæ пайда уыдзæн
алыхуызон чиныгкæсджытæн: ахуыргæндтæн,
ахуыргæнджытæн, студенттæн, скъоладзаутæн
æмæ библиотекæты кусджытæн поэты тыххæй сæ
æрвылбоны куысты.
Алы фыссæджы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй
дæр ахæм чингуытæ куы уаид, уæд скъоладзаутæ
æмæ студенттæн æнцондæр уаид сфæлдыстадон-
иртасæн куыстытæ æххæст кæнын.
Ныфс нæ ис, чиныг аккаг фæндаг кæй ссардзæн
чиныгкæсæджы зæрдæмæ.
Мелитонæн бузныг, æмæ йын ноджы фылдæр
æнтысæд!
г. «Хурзæрин». - 2016. - 25 февр. - Ф. 4.
203

|*#-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
ЗсерЬиаг лсевар буц хистсерсен
|*Ф #*|
Ивгъуыд азы кæрон Дзæуджыхьæуы цен-
трон библиотекæйы кусджытæ фембæлдысты
журналист, Колыты Аксойы æмæ Хъамберди-
аты Мысосты премиты лауреат Гасанты Ва-
лерæимæ.
Фембæлды рæстæг ын библиотекарты
размæ рахастам йæ публицистикой æрмæджы-
ты чиныг «Æргом зæрдæйы лæвар» æмæ уый
фæдыл Н6 ЗССдЗ Н рауад хъæрмуд ныхас. Æмæ
та æхсызгон хабар Ног азы къæсæрыл. Ирон аив
дзырд, аивадæн стыр аргъ чи кæны, зæрдæйæ
мадæлон æвзаджы уаз чи æнкъары, уыдонæн
та Гасанты Валерæ ракодта ног лæвар чиныг
«Булат»-æй.
Валерæйæн йе сфæлдыс-
тадон къахдзæфтæ сты
ныфсджын, арæхстджын,
бындурон. Стыр Хуыца-
уæй фæхайджын æрдз-
он курдиатæй. Удыхъæ-
дæй у сыгъдæгзæрдæ, æнæ-
сайд адæймаг. Цард æм йæ
мидбылты худы, хохаг цъи-
тиджын донау, йæ зæды хай
йæ разæй згьоры, æмæ дуры
гуыбынæй дæр сой ралæмар-
дзæн, цæмæй йæ æрмæджытæ адэемты зæрдæтæм
фæндаг ссарой. Хæрзгæнджытæн фылдæр хæрзты
бацæуыны охыл йæ фыссæн сисы бынæй райгуы-
рынц цымыдисаг уацтæ, уацхъуыдтæ, очерктæ.
Алкæйы дæр стыр дисы æфтауы, Валерæйæн
куыд бирæ æнтысы журналистикæйы тыгъдады.
204

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф4
Газет «Рæстдзинад» райс, æмæ дзы æнæмæнгæй
бакæсдзынæ, профессионалон æгъдауæй бæрзонд
æмвæзады чи лæууы, ахæм 2-3 æрмæджы. Раст
æй цыма исчи суры æмæ уымæн тагъд кæны ирон
дзырдаивады суадоны сатæг донæй йæ мондæгтæ
тагьд-тагъд суадзынмæ.
Иæ зæрдæйы судзы сфæлдыстадон арт. Уыцы
арт та цыренæй пиллон калы дзырдаивады рæзтæн.
Бæрнонæй кæсы цы фыссы уыдонмæ, æххæст
кæны йæ размæ æвæрд хæстæ, нысантæ, йæ алы
хъайтармæ дэер кæсы хионы цæстæй, семæ ахизы
зынты сæрты дæр, æмæ йын аргъ ис куыд дæсны
æмæ арæхстджын журналистæн.
Радиойы куысты рæстæджы дæр йæ авторон
радиобакастытæ «Хорзы кой дардмæ хъуысы,
«Фыдыбæстæ», «Курдиаты рухс», «Чингуыты
тæрхæгыл» адæмы зæрдæтæм фæндаг ссардтой,
уыдис ын йæхи радиомæхъусджытæ, кæцытæ
цымыдисæй æнхъæлмæ кастысты ног фембæлдмæ
йæ радон хъайтартимæ.
Ирон дзырдаивады у æвæллайгæ зиууон, стæй
æхсæнады активон архайæг. Гасанты Валерæ хæрз
цыбыр рæстæгмæ ирон литературæйы къæбиц
фæхъæздыгдæр кодта поэтикон æмбырдгонд «Мæ
уды зарæг», публицистон æрмæджыты чиныг «Æргом
зæрдæйы лæвар»-æй. Æмæ та чиныгуарзджыты
зæрдæрухсæн ног лæвар йæ радон чиныг «Булат»-
æй. Фыст у йе ’рыгон бонтæй фæстæмæ йын табуйаг
чи у зæдау, куыд адæймаг, стæй професссионалон
æгьдауæй бæрзондмæ кæмæ кæсы, фæзминагын чи
у йе ’гъдау, йæ уды сыгъдæгдзинадæй, йæ æвæллайгæ
фæллойæ, Ирыстоны культурой царды йæ бархъомыс
ныхас чи загъта йæ аив фæндырдзагъдæй, ирон
фæндыры фарн бæрзонд æмвæзадмæ чи систа
205

, Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
иннæ адæмты хæттыты ’хсæн,
йæ «хроматикон алæмæты
мырты зæлд ын чи систа
ног академион музыкалон
уадынгарзы æмвæзадмæ æмæ
хроматикон чи сси», уыцы
хæдхуыз курдиаты хицау,
культурæйы пехуымпар
Гæздæнты Булаты тыххæй.
Валерæ нæ куырыхон
хистæры зоны дыууын азы
бæрц. Цы æрмæджытæ йыл
фæфыста, уыдон иу цъары
бын бабæлвырд кодта, радта сын ног дæргъвæтин
цард цымыдисаг чиныджы хуызы. Рацыд рауагъдад
«Осетия-Полиграфсервис»-ы. Кæд стыр чиныг нæу,
уæддæр йæ апп у хъæздыг æмæ нуарджын æвзагæй
фыст. Йæ фыццаг бакастæй дæр чиныгкæсæджы
æлвасы йæхимæ. Къамæй худæндзастæй кæсы йæ
хъайтар æмæ, цыма афтæ дзуры: «Рæвдздæр-ма,
рафæлдахут чиныгæн йæ иу сыф иннæйы фæдыл,
æмæ уæ Валерæйы аив дзырдбыдтæ зонындзинæдты
аивфæлыст фæзмæ тезгъойы ахоной!». Уыцы
аивфæлыст фæз та райдайы авторы бэестон
Раздзырдæй, æмæ чиныгкæсæджы цадæггай хоны
Сæлбиты Ирæйы уац «Нæхи Вулатмæ». Дарддæр
фæндаг бахизы зæлдаг цъæх кæрдæгыл авторы
ахсджиаг Ныхасмæ писмойы хуызы ирон аивады
пехуымпар Гæздæнты Булатмæ.
Валерæ æрмæст ацы æрмæг йедтæмæ куы ницы
ныффыстаид, уæддæр стыр хæрзтæ ракодтаид ирон
аивад уарзджытæн. Булаты хуызæн адæймагæн йæ
фæлгонц равдисынæн аккаг ныхæстæ ссарын тынг
зын у, уый стыр бæрнон хъуыддаг у. Валерæйы
206

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
къухы бафтыд. Уымæн æмæ адæймаг стыр аргъ
кæмæн кæны, зæрдиагæй кæй тыххæй фыссы,
уымæн райгуырынц йæ уарзæгой зæрдæйы арф
къуымты аккаг дзырдтæ, дзырдбæстытæ, поэтикон
абарстытæ, эпитеттæ... Бабæтты сæ кæрæдзиуыл
дзыккубыдау, æмæ йын нывæфтыдæй равдисы йæ
портрет, йэе фæзминаг миниуджытæ. Фыссæджы
сусæг фæзилæнтæй арæхстджынæй спайда кæны
йæудыхъæд ын æххæстдæрæй равдисынмæ. Валерæ
чиныджы æвдисы йæхи ахаст дæр культурæмæ,
«нæ аивады знон, абон æмæ фидæнмæ». Ахæм
фæзилæнтæ сарæзта, цыма йæ хъайтаримæ удæй-
удмæ ныхас кæны, æргом ын кæны йæ хъуыдытæ,
йæ зæрдæйы уаг, йæ уды рæбыны йын цы ахсджиаг
бынат ис. Æндахы къуыбылойау райхæлдта Булаты
архайд культурæйы æмæ аивады алы къабæзты:
куыд ахуыргæнæг, композитор, фæндырдзæгъдæг,
рухстауæг, дирижер...
Æрмæг бæлвырдæй фæнывджын æмæ мидис-
джындæр, абарстытæ дзы кæй ис, стæй зындгонд
æмдугонты ахаст Булатмæ. Гæбуты Зояйы
мысинæгты къуыбылойæ иу хай: «Арвæй бæрæгдæр
æмæ хурæй æргомдæр» хоны автор, аивады зынгæй
чи судзы, уый фæлгонц хуыздæр раргом кæнынæн
æмæ дзы бахаста æрмæджытæ Æлборты Феликс,
Реуазты Симæйы тыххæй дæр. Валерæ йæ Ныхасы
пайда кæны адæмон сфæлдыстадæй, зæгъæм,
æмбисæндтæй: зондагур - зондтауæг; хиппæлой -
цыбырзонд... Булаты царды къахдзæфтыл бæстон,
бæлвырдæй æрдзырдта: райдыдта йæ фыдæлты
хъомыладæй æмæ ирон фæндыры дæсныйады
профессионалон ахуырадæн фыццагбындурæвæрæг
куыд сси, уый онг».
207

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Дарддæр дзы сты Булаты тыххэей авторы алы
рæстæджыты фыст публицистикой æрмæджытæ,
ис дзы номарæн æмдзæвгæтæ Булатæн, йæ
ныййарджытæн. Редакторы цыбыр уацта Валерæйы
чиныджы тыххæй у æххæст стъæлф, ома, чиныгæн
аккаг аргъ скæнынæн.
Валерæ ирон æвзаджы хуыздæр эпитеттæ цы
ис, уыдонæй спайда кодта Булаты фæлгонц аккаг
хуызы равдисынæн. Уымæн æмæ Булат у нæ
аивады фарнтауæг канд Цæгат æмæ Хуссар Иры
нæ, фæлæ Уæрæсейы æмæ ма суанг дунейы дæр.
Булат у бæрзонд Хох нæ аивады, сси «Иры аивады
азфысты æнæхъæн дуг». Йæ царды мæсыг самадта
урс дзæнхъа дуртæй æмæ йын хуры зæрин тынтæм
дардмæ æрттивдзæн æнусты, рухс кæндзæн
аивадуарзæг фæлтæрты фæндаг.
Валерæ у аккаг кæстæр Булатæн, Ирыстонæн.
У курдиатджын журналист, сфæлдыстадон уæлтæ-
мæнадæй хайджын адæймаг æмæ ма Иры кад æмæ
намысы лæгтыл ног чингуытæ ныффыссын йæ
къухы бафтæд. Чиныг «Булат» пайда у культурæйы
кусджытæн, ахуыргæнджытæн, аивады училище
æмæ колледжы студенттæн сæ æрвылбоны куысты,
библиотекартæн презентацитæ æмæ аивадон
изæртæ аразынæн. Зæлдаг кæрдæгджын фæндагыл
фæрнæйдзаг фæндараст кæнæд чиныгкæсæджы
зæрдæмæ! Булат та кад æмæ радимæ Лæгты дзуары
фæдзæхст уæд, йæ цард - дæргъвæтин!
г. «Сахайраг». - 2020. - 30 янв. - Ф. 4.
208

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
-ФЗ
ХИЦÆН ХАБÆРТТЫ ТЫХХÆЙ
8*$» #*|
Хъæубæсты фарн йæ аЬæмыл лæууы
Кироеыхъæуы историйæ
Фыдæлты уæзæг - сыгъзæрин ахстон,
Нæ хъомыс махæн - дæ нæртон тавсæй.
Нæ уарзон Киров, Бухарин, Къардиу,
Нæ куыст, нæ ахуыр - дæ ном, дæ кадæн.
Къадзаты С.
Алы адæймагæн дæр йæ райгуырæн хъæу,
йе скъола адджын æмæ арф æвæрд сты йæ
зæрдæйы. Се скойæ дæр æнахуыр сыгъдæг
æнкъарæнты ахæсты фæвæййы адæймаг,
зæрдæ сгуыпп-гуыпп кæны, хъуыр ахгæны æмæ
цæстыты раз слæууынц рагбонты райдзаст
бонтæ.
Хъæуы истори рæзы йæ адæмы хъысмæтæй.
Кæй фæрцы эемæ кæд равзæрд мæ хъæу? Чи уыд
йæ бындурæвæрæг, чи уыд фыццаг æрцæрæг?..
Ацы фарстатæ мын фæстаг азты æнцойад нæ
дæттынц. Цас æмæ цас цымыдисаг хабæрттæ ис
базонæн хъæубæсты азфысты сыфтæ иу иннæйы
фæдыл куы фæлдахай, йæ райхалыныл куы архайай,
уæд.
Абоны фæлтæры уыцы цымыдисаг хабæрттимæ
зонгæ кæнын æмæ сæ рæгъмæ рахæссын у алы
хистæры хæс.
Цæуылнæ хъуамæ зоной Кировыхъæуы кæстæр
фæлтæртæ, царды рухс сын чи фенын кодта,
знаджы ныхмæ карз тохы карды комыл цæуæгау
209

- ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
цардæй-мæлæты арæныл чи цыд æмæ лæгдзинад
чи ’вдыста, хъазуатон фæллойы фæрцы ног цард чи
арæзта, уыдоны цыты нæмттæ. Æрфæны фæдау,
рухс фидæнмæ рæствæндаг амонæг сты рæзгæ
фæлтæрæн нæ куырыхон хистæрты нæмттæ.
Сихъоты Алыксандр (Мишкæ) - зынгзæрдæ
революционер æмæ Моурауты Лексо Къардиуы
зæххытæ цæрæн бынатæн кæй равзæрстой, Туаты
Хадзымæт - æрдзон курдиатæй хайджын адæймаг
кæй уыд, уыдоны нæмттæ абон бирæтæ нал зонынц.
Хадзымæтмэе цыппар къласы ахуыр йеддæмæ нæ
уыд, гæзæмæ йæ къух æрфыссын дæр нæ зыдта,
афтæмæй Кировыхъæуы электростанцæ æмæ
куырой арæзт æрцыдысты йæ схемæтæм гæсгæ.
Уæрæсейы Журналистты цæдисы уæнг Гаджиты
Илья йæ кадæг «Хуыдалынгæй рухсмæ фæндаг»-ы
разныхасы зæгъы: «Сихъоты Мишкæйæ æрлидзæг
адæм бирæ хæрзтæ зонынц. Мах хъæуæй дард-
дæр ма техникой документацитæ æмæ проекттæ
сарæзта Къоста, Нарт, Фарн æмæ æндæр хъæутæн
дæр. Суанг-ма Мæскуыйы Хæххон-инженерон
Академийы ахуыр кæнгæйæ дæр разамынд лæвæрд-
та Бухарины хъæуы партион организацийæн. Фæ-
сивæды сæрæндæртæй сарæзта «Рог кавалери».
Хъæумæ æрбацæуæнтæ хъахъхъæдтой, скуынæг
кодтой бæхтæ æмæ хъомтæ давæг абырджыты
къордтæ.
Мишкæ Академи каст фæуыны фæстæ куыста
Садоны æрзæткъахæны. Разамынд лæвæрдта
геологон сгарæг парти - ГРП-йæн, фæлæ дзы йæ
райгуырæн хъæу дæр рох нэе уыд, алы æхсæнадон
хъуыддагмæ дæр хаста йе ’ххуысы хай...»
210

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ .
Ф^
1922 азыхицауады бардзырдмæ гæсгæуалдзæджы
мæйты хæхты цъассытæй ам æрбынæттон сты
Зруг, Мамысон, Зæрæмæг æмæ Цъæйы цæрджытæ.
Цæгат-Ирыстоны областы æххæстгомы уынаффæмæ
гæсгæ бындуронæй æххæст æрцыд 5 майы 1922 азы
(Фæндон бахаста Бутаты Хъазыбег газет «Правда»-йы
рауагъды æмæ Карл Марксы райгуырды боны
кадæн).
Кировыхъæу - Иры дзыхъхъы астæу,
Ам мæ уарзты суадонæн - йæ сæр,
Ме ’мбæлттимæ рæз цы хъæуы хастон,
Уый мын стъалытæй куы ссис уæлдæр.
Къадзагпы Станислав
Хъæуы фыццаг цæрджытæ уыдысты:
Мамысонгомæй: Дарчитæ, Добатæ, Сидахътæ,
Челдытæ, Рæмонтæ, Моураутæ, Боцитæ, Айлартæ,
Гæцойтæ, Къадзатæ, Кучитæ, Токтæ, Гайтæ,
Суантæ...
Цъæйæ: Баситæ, Абайтæ, Мæрзойтæ, Дзалатæ,
Гогатæ.
Зæрæмæгæй: Сихъотæ, Хъайтмазтæ, Абойтæ,
Магкатæ, Дзоцъитæ, Мурастæ, Ногъайтæ,
Джанайтæ, Куыдзæгтæ, Туатæ, Мамиатæ, Балатæ,
Гаджитæ, Царгæстæ;
Зругæй: Хозитæ, Бирæгътæ, Козатæ, Таугазтæ,
Бырнацтæ.
211

йф-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Къардиуы хъæу куыд рæзти, афтæ сусхъæды
тала дæр хурмæ ивæзта йæ къабузтæ, йæ уидæгтæ
зæххы сой нуæзтой æмæ арфæй-арфдæр кодтой, йæ
зæнг та - ставдæй-ставддæр.
Спъиридон раджы амард, фæлæ Къацион æмæ
йæ файнуст Анутæ-Мамион сывæллонмæ зилæгау
зылдысты бæласмæ æмæ хъæубæстæн Къационы
сусхъæдæй байрæзт æрдзон цыртдзæвæн. Хæрдмæ
фæцыд 25 метрæй бæрзонддæр, адæймаджы
рæзты æмвæзы йæ зæнгыл аххæст у б метры бæрц,
цыппар адæймаджы йыл не ’ххæссы. Мæргътæн
сси æмдзæрæн, хъæубæстæн цинхæссæг,
æнæниздзинадæн - æвдадзы хос, сыхбæстæн -
улæфæн бынат. Кæд æнус рацыд, уæддæр Къационы
бæлас ирддзастæй фæлгæсы хъæубæстыл æмæ
212

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*фй
Скъолайы райдиан кълæсты фыццаг ахуырдзаутæ
Хъæубæстæн скодта уæззау рæстæджытæ,
хъæууон-хæдзарадон коллективизацийы азтæм
сæхи куы цæттæ кодтой, уæд. Хъæубæсты кулактæ
нæ уыд, фæлæ йæ цæрæг бинонтæй 90%-мæ уыд
бæхтæ, галтæ, гутонтæ, похцитæ æмæ æндæр
кусæнгæрзтæ.
Цæрæгдэертыл нымад уыдысты Джанайтæ,
Суантæ, Добатæ, Сидахъты мыггæгтæ.
1926 азы хъæумæ æрвыст æрцыд фыццаг трактор
«Фордзон». Хъæуы цæрджытæй трактор скъæрынмæ
213

7 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
рæвдз ничи уыд, фæлæ фæлварын хъуыд æмæ ацы
хъуыддаджы сæрæндæр разындысты Хозиты Лекса
æмæ Дзоцъиты Хазби (Гуыбыр). Уыдон акодтой
фыццаг ауæдзтæ колхозон быдырты. Фæстæдæр сæ
бафæзмыдтой Козаты Алексей (Тытын), Дзоцъиты
Адæбе (Дæбе), Таугазты Таймураз, Мурасты Жоркæ,
Сихъоты Уырызмæг, Хозиты Ладимер (Цъæх) æмæ
районы дæр систы зындгонд механизатортæ.
Тракторон бригады раззагдæр трактористтæ æмæ
механизатортæ: Дзоцъиты Хазби, Мурасты Чермен-бригадир,
Козаты Алексей æмæ Таугазты Таймураз
Ног рацарæзты рæстæг нæ хъæу дих кодта дыу-
уæ колхозыл: йæ иу хай хуынд «Индустрия», иннэе
æрдæг та хаста Хетæгкаты Къостайы ном.
Кировыхъæуы хистæртæ куырыхон æмæ зонд-
джын кæй уыдысты, уымæн æвдисæн, стыр
хицауады минæвæрттæй сæм 1939 азы Хъуылаты
214

УДВАРИЫ СТЪÆЯФÆНТÆ
- ф*;
Хъуыбады (Обкомы 1-аг секретарь) цалдæр лæгимæ
фæрсынмæ кæй æрцыдысты, быдырон куыстытæн
куыд хуыздæр æмæ цы афоныл бакæнæн ис, уый
куыд растдæр у, уый фæдыл, æмæ-ма бирæ æндæр
хæдзарадон хабæртты тыххæй. Уый дзурæг у ууыл,
хицауад æмзондæй кæй архайдтой кусæг адæмимæ
иудзинадыл.
1949 азы колхозы Правленийы уæнгтæ æмæ
хъæубæсты цæрджыты уынаффæмæ гæсгæ дыууæ
колхозы баиу сты æмæ уыцы хъуыддаг иумæйаг цар-
ды рацарæзтыл фæзынд хуыздæрæрдæм. Йæ дард-
дæры рæзтæн уаз бавæрæн бахастой йæ раздæры
бæрнон сæрдартæ: Козаты Спъиридон, Хъайтмазты
Къоста, Абойты Лавренти (Сихъоты Сардойы сиахс),
Суанты Аба, Туаты Гиго, Козаты Сафонка, Куы-
дзæгты Костя, Гаджиты Матвей, Къозонты Къоста
(Ногираг), Мæрзойты Хъазыбег, стæй та - Æмбалты
Михал, Козаты Маирбег æмæ Валерик (Гаги), Мæр-
зойты Вало...
1957 азы колхозы активы
уынаффæмæ гæсгæ, уæлдай-
дæр Козаты Сафонкайы хъæп-
пæрисæй æрыгон специалист
Мæрзойты Хадзымуссæйы фырт
Хъазыбег æвзæрст æрцыд
колхозы сæрдарæй, æмæ нæ фæрæ-
дыдысты. Мæрзойы-фырт
Кировы хъæуы æнтыстджынæй
сæрдариуæг фæкодта æртын
азæй фылдæр. Бонæй-бонмæ йæ
бæрнон разамындæй царды уавэер хуыздæрæй-
хуыздæрмæ цыд, фæллойадон æгъдау фидар кодта.
215

йф-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Бадынц: Куыдзæгты Уалент, Магкаты Разиат,
колхозы сæрдар - Мæрзойты Хъазыбег;
лæууынц: Туриты Валодя, Мурасты Чермен, Бирæгыпы Кирил
æмæ Къадзаты Евген
216

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*3
Правленийы радон рабадты (заседание) рæстæг
Бадынц: Баситы Уырысхан, Коциты Леуантъи, Мæрзойты
Хъазыбег, Баситы Сæдже, Таугазты Хаджумар;
Лæууынц: Дзалаты Солтан, Мурасты Чермен, Баситы Уырыстан,
Дзоцъиты Адæбе, Козаты Левик, Дзоцъиты Лæмбег, Гаджиты
Витя, Таугазты Таймураз, Козаты Хета, Козаты Маирбег
Хъазыбеджы хæрзтæ Кировыхъæубæстæн сты
æгæрон. Хицауадуый æнкъаргæйæ стыр аргь скод-
та Мæрзойы-фырты æвæллайгæ куыстæн æмæ йын
радтой Социалистон Фæллойы Хъæбатыры кадджын
ном.
217

&ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Мæрзойты Хъазыбег, Дзалаты Бабуца,
Еналдыты Асинет, Туаты Махарбег, Гогаты Наташæ
Рæз хаста колхоз хъазуат фæллойæ,
Хæдзæрттæм ивылд бæркадæй, сойæ.
Къадзаты С.
218

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*5
Социалон æмæ экономикой æгъдауæй хæдзарад
хъæздыгæй-хъæздыгдæр кодта. Хъазыбеджы раз-
амындæй колхозы цы алыхуызон фермæтæ сырæзт
(хъомты, лыстæг фосы, хуыты, бабызтæ æмæ кæр-
чыты), уыдонæй стыр хæлц æфтыд хæдзарады æмæ
паддзахады къæбицтæм. Науырæй-хæхбæстæм-иу
сæрдыгон фæзтэем фос куы тардтой, уæд уыдысты
мингæйттæ æмæ-иу сыл цæст не ’ххæссыд. Фый-
йæуттæ: Ленины орденхæссæг Дзоцъиты Дауыт,
Боциты Алешкæ æмæ Михел, Кучиты Хъуыдæберд,
Хъайтмазты Лыксы æмæ иннæтæ сæ хицау Мамытты
Степкæйы разамындæй нымад уыдысты раззагдæр-
тыл фосдарды куысты. Винонтæй иппæрд уæвгæйæ,
æхсæвæй-бонæй, къæвдайæ-хурæй архайдтой бæр-
нонæй, цæмæй фосы нымæц фылдæрæй-фылдæр
кæна лæппын фосы фæрцы, къаддæр фыдбылызтæ
сыл цæуа æмæ хæдзарады рæзтæн пайдахæссæг уой.
Хъæубæсты æрмдæснытæ: Дарчиты Агор, Воциты
Иликъо, Мурасты Иликъо æмæ иннæтæ, кæд бирæ
цæрæг хæдзæрттæн арæзтой дуæрттæ, рудзгуытæ,
стъолтæ, бандæттæ, хорæфснайæн къутутæ, къорптæ
æмæ æндæр хæдзарон кусæн дзаумæттæ, уæд-
дæр Хъазыбегмæ уый фаг нæ каст æмæ сарæзта
сæрмагонд арæзтадон бригадæ. Бирæ азты дæргъы
Сихъоты Цепкайы раст разамындæй æрмдæсны
кусджытæ арæхстджынæй фæллой кодтой æмæ иу
арæзтад иннæйы ивта. Зæгъæм: хъомты, фосдарæн,
хуыты æмæ цъиударæн фермæтæ, машинæтæ æмæ
трактортæн гаражтæ, хорæфснайæн амбартæ,
дзулфыцæн пекарнæ (хицауæй йын фæкуыста
Челдыты Вера. Дзулфыцджытæ уыдысты Дьяченко
Шурæ, Туаты Зоя æмæ иннæтæ), куырæйттæ
(куыройгæстæ: Мамиаты Сагъи, Туаты Диккыр...),
рæвдауæндон, дуканитæ (кустой дзы Куыдзæгты
Симæ æмæ Ногъайты Заремæ...), амбулатори (куыстой
219

? . Дзугат ы -Мураст ы Риммæ
$Щ%
дзы: Козаты Верæ, Туаты Рая, Хъайтмазты Замирæт,
Гогаты Ирæ...), культурой артдзæстæмæ бирæ æндæр
мадзæлттæ арæзт цыд адæмы социалон уавæртæ
фæхуыздæр æмæ кусæг адæймаджы цардыуаджы
хорзæхæн.
Уæдæ Бигъуылаты Уырысхан цы ’рмадзы куыста,
уым йæ фæрцы цалцæггонд цыдысты æрмæст
колхозы техникæ нæ, фæлæ хъæубæсты адæмæн
сæ кусæнгæрзтæ, уæлдайдæр уаддзæджы æмæ
фæззыгон куыстыты рæстæг.
Чи зоны, кæйдæрты нæмттæ мæ æнæбары ферох
сты æмæ мын хатыр...
Къамы: Хетæгкаты Къостайы помыл колхозы
арæзтадон бригады уæнгтæ:
1-агрæнхъы: Икъоты Ваяодкæ, Сихъоты Цепка - сæразамонæг;
2-агрæнхъы: Баситы Узбег, Гогаты Ладемыр, Козаты Къиста, Кучиты
Кош, Таугазты Хадзу, Юркое Толик, Басигпы Сæдже;
1 Аæууынц: Хъайтмазты Ваня, Дарчиты Юрик, Кучиты Бабо,
Бурдзияты Мурат, Абайты Батыр, Джанайты Марки,
Сихъоты Муради, Моурауты Аазыр, Кучиты Толик,
Годжыцаты Федя, Гаджиты Витя
220

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Зæрдæйы фæндиаг цыдысты куысты хабæрттæ
æмæ Мæрзойы-фырты кæддæры бæллиц: «Æз
хъуамæ ацы хæдзарад афтæ размæ ракæнон æмæ
йæм фæсарæнтæй дæр уынæг куыд цæуой». Æмæ
йæ бæллиц сæххæст. Æрмæст нæ республикæйы
хæдзарæдтæ нæ, фæлæ ивгъуыд æнусы 60-70-æм
азты Бирмæ æмæ Болгарийæ дæр ма бабæрæг
кодтой нæ уæлдæр хицауады минæвæрттимæ нæ
колхозы уагæвæрд, куыд размæдзыд хæдзарад
бафæзмынæн сæ бæстæты.
Къамы: Къадзаты Соброн, Таугазты Зæлинæ, Ногъайты Иван,
Баситы Тамик, Мæрзойты Маринкæ, Баситы Матвей;
2-агрæнхъы: Таугазты Георги, Гутнаты Савели, Баситы Габо,
Гогаты Маир, Баситы Зауыр, Мæрзойты Хъазыбег,
Мæрзойты Ваяо, Ногъайты Хадзымуссæ
221

&ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Никъаяа æфсæддонтимæ фембæлды рæстæг
Софрон æмæ Никъала хорзæхджын уыдысты
«Георгийы» дзуæрттæй.
Софроны ном фыст æрцыд Ленины фæзы Уы-
рыссаг Академион театры раз - Ирыстоны Хъайтар-
ты номхыгъды Намысы фæйнæгыл.
Лекъы фыртты активон архайды тыххæй дæнцæ-
гæн æрхæссдзыстæм архивæй ист сусэег документ:
222

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Сыновья Лека Батразовича Кудзагова
Этот документ с грифом «Совершенно секретно»
обнаружен в Северо-Осетинском историческом
архиве.
Читаем: «Старшине Зарамагского прихода Тем-
болату Магкаеву. Взыскать с горца-осетина бедняка
Лека Батразовича Кудзагова контрибуцию в сумме
200 рублей за активное участие его сыновей в 1905-
1906гг. в городе Владикавказе в политических
революционных вооружениях, стачках и бунтах.
Установлено, что братья Кудзаговы (Николай, осетин,
батрак, возраст 17 лет; Соброн, осетин, приказчик,
возраст 19 лет; Андукапар, осетин, приказчик,
возраст 20 лет).
На первомайских митингах в 1905 году
бунтовали, возбуждали народ, приказчиков, рабочих,
ремесленников против самодержавия. Из следственных
показаний установлено, что выше названные братья
в октябре того же года принимали активное участие
в политических бунтах против правительственного
строя... Братья Николай и Соброн Кудзаговы из
пистолетов обстреливали портрет государя
императора, а Андукапар нес революционный красный флаг.
Установлено, что Николай Кудзагов с 1900 года
по 1905 год работал свинопасом и был членом
подпольной типографии, находившейся по Церков-
но-Соборной улице, 33/1 РСДРП.
Н. Кудзагов распространял в 1905 г.
прокламации и воззвания РСДРП среди солдат апшеронцев
и всадников осетинского конного дивизиона. В
1906 году, августа 4-го дня, братья Соброн и
Николай участвовали в дерзком абрековском налете на
типографию газеты Терек и, где они напечатали
революционные листовки 5 тысяч штук. Постановили:
223

Дзугаты-Мурасты Риммæ
братьев Николая и Соброна, как
несовершеннолетних, освободить из-под стражи и взять их на особый
учет под надзор, а с Лека Кудзагова взыскать за его
сыновей в административном порядке
контрибуцию в двести рублей. Дело на Андукапара Кудзагова
выделено в особое производство.
Документ от 13 января 1907 года подписал
генерал-губернатор Терской области Колюбакин.
Жив ли кто-либо из братьев, чья отвага, храбрость
не давали покоя жандармам в революционные дни
1905 года? С этим вопросом я пришел в редакцию
Северо-Осетинской газеты «Молодой коммунист».
- Кудзагов? - переспросил редактор Юрий Икоев.
«Самый младший, Николай. Наша гордость! Имеет
«Георгиевские кресты». Недавно мы давали о нем
очерк в четырех номерах...
... Вот я вижу, по-строевому подтянутого
человека. Упругие снежно-белые усы. Веселые карие глаза,
добрая улыбка. На кителе четыре гергиевских
креста.
- К сожалению, - говорит Николай Лекович
Кудзагов, - еще два моих «Георгия» не сохранились до
наших дней, только документы на них остались...
После того, как я показал выписку из документа
царскойжандармерии,онвздохнул, вспоминая
прошлое, улыбнулся: «Давно это было, кажется, прошла
целая вечность. Но все равно. И с типографией было
так, как шпики доложили».
И я узнал от ветерана первой русской революции
некоторые подробности того, о чем с тревогой
сообщала царская охранка.
224

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Типография была кочующей. Семнадцать лет
исполнилось Николаю, когда он помогал большевикам
перевозить ее с места на место. Печатал и
распространял прокламации. В 1905 году типографию,
находившуюся на Церковно-Соборной улице,
разгромили жандармы. Но подпольщики не отказались от
борьбы. Достали ручной типографский станок,
который поместили в подвале мастерской Хубецова.
Затем, спасаясь от царских ищеек, перевезли
станок ночью на Лорис-Меликовскую улицу. Последний
раз Николай получал листовки в гостинице братьев
Лапинаговых. Сочувствуя подпольщикам, братья
выделили им флигелек во дворе гостиницы. Потом
станок сломался. Но листовки были нужны. Из
центра пришел текст революционного воззвания к
крестьянам. А печатать негде. Тогда подпольщики, в
числе которых был и Николай Кудзагов, совершили
налет на типографию буржуазной газеты «Терек».
Типография, редакция и квартира самого издателя
Назарова находились в особняке на улице
Московской. На этой же улице располагалось жандармское
управление Терской области. Такое соседство не
помешало подпольщикам отпечатать пять тысяч
воззваний. После этой отчаянной операции Николая с
братом Соброном арестовали.
- Какова судьба ваших братьев?
- Самый младший, Сослан, о нем в документе не
упоминается, погиб в гражданскую войну, защищая
от белогвардейцев город Грозный. Соброн
участвовал в гражданской войне на Северном Кавказе. Его
тоже нет в живых. А самый старший, Андукапар,
15
225

^ * Дзугаты-Мурасты Риммæ
$$*ф
который нес в 1905 году красный флаг, живет
сейчас в селении Кирово, Северной Осетии. Он тоже
воевал против белогвардейцев под Владикавказом,
потом все время работал в колхозе.
Николай Лекович после революции стал
чекистом, участвовал в операциях против белобандитов.
Был одним из организаторов колхозов в Северной
Осетии. Затем работал начальником
геолого-разведочной партии в Садонских рудниках.
Ветеран часто выступает перед школьниками, в
военных и суворовских училищах. Ребята нередко
спрашивают его о Георгиевских крестах. Ведь очень
мало осталось у нас в стране кавалеров этой
старинной солдатской награды. Полным георгиевским
кавалером считался тот, кто заслужил четыре креста.
Об одном эпизоде империалистической войны
Николай Лекович рассказал и мне.
Однажды молодого разведчика Кудзагова вызвал
к себе командующий фронтом генерал Брусилов.
- Нужно во чтобы-то не стало, взять «языка».
Николай взял с собой двоих земляков из
осетинского дивизиона. Переправились ночью через реку.
В темноте поползли к немецким укреплениям.
Заметили проволоку с сигнальными ракетами.
Дотронешься до проволоки - ракета взвивается вверх.
Ножницами перерезали шнуры от ракет. Вдоль
рядов проволочного заграждения расхаживал часовой.
Николай кинулся на часового, перевязал ему лицо
башлыком, а ремнем скрутил руки. Но все же немцы
заметили смельчаков. Из-под моста выбежали шесть
солдат. Разведчики прокладывали себе путь
штыками. Наконец добрались до камышей. Опять
вступили в бой с передовым отрядом неприятеля. Взяли
226

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ФЗ
Кировыхъæуккæгтæ сæрбæрзонд сты Фыды-
бæстæйы Стыр хæсты чи архайдта, стыр хъæба-
тырдзинæдтæ чи равдыста: Туаты Виктор (Вики)
- тæхæг; булкъонтæ: Бирæгьты Созыр - тæхæг;
Мамиаты Естъа - булкъон; Хъайтмазты Георги -
дæлбулкъон; контрадмирал - Туаты Петрос; дæлбул-
къон - Мурасты Виссарион æмæ иннæтæй
Фыдæлты намыс у махæн хохау,
Сæ иуы ном дæр æвгьау у рохæн.
Сæ сахъ лæгдзинад нæ зæрдыл дарæм,
Сæ конд тæразæй нæ цард куы барæм.
Къадзаты С.
227

йф-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Контрадмирал Булкъон Дселбулкъон
Туаты Петрос Мамиаты Естъа Мурасты ВалоЬя
Ивгъуыд рæстæджы Козаты фондз æфсымæры
(Стъепан, Спъиридон, Макъар, Антъон, Христофор)
хъæбатырдзинæдты фæдыл арæх уыд бакæсæн
республикой æмæ районы мыхуыры фæрстыл, ис сыл
кады зарæг æмæ номарæн æмдзæвгæтæ фыст.
Знаджы ныхмæ тохы, мæлæтæй-царды арæн-
тыл лæгдзинад æвдисгæ фæцыдысты: Дзалаты Та-
солтан, Геор æмæ Гаппо, Мамиаты Тотрадз,
Козаты Агуыбе, Мурасты Чермен, Туаты Серго, Боциты
Ладо, Мамытты Мамыт, Гогаты
Ахъмырзæ, Челдыты Æхсарбег
æмæ иннæтæ.
Куыд хъуамæ ферох кæнæм,
хæсты рæстæджы фыццаг
арæзт чызджыты батальоны
рæнхъыты кироваг æвзонг
чызджытæй: Хозиты Оля, Рая
æмæ Марта, Къадзаты Женя
æмæ Дуня, Челдыты Варя,
Челæхсаты Дуня æмæ Дзоцъиты Дзалаты Тасолтан
228

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф$2
Ханиффæ цы намысы фæндæгтыл фæцыдысты
сæрибары сæраппонд, уыдоны рухс нæмттæ.
Кировыхъæуы скъолайы рауагьдонтæй космосон
иртасæн наукæмæ дæр бæлвырд бавæрæн бахастой
иу сыхы, иу уынджы хъæбултæй Къадзаты Эльдзары
фырт Состыкк (Ильич), Моурауты Самсоны фырт
Георги. Уыдон сæ царды фæндæгтыл фæцыдысты
кад æмæ намысимæ.
Гвардийы булкъон,
артиллерист, ракетчик -
Къадзаты Состыкк хорзæхджын уыд
бирæ хæстон ордентæ æмæ
майдантæй. Практикой кос-
монавтикæйы бындурæвæрæг
Сергей Королев, маршал
Яковлев æмæ ССР Цæдисы Хъахъ-
хъæнынады фидæны министр
Устиновимæ базонгæ ракетæ
«ФАУ-2»-йы куы фæлвæрдтой
Капустин Яры полигоны, уæд.
(Ракетæ «ФАУ-2» 1947 азы
уагъд æрцыд уæлдæфмæ).
1992 азмæ, пенсийы куы рацыд, уæдæй йæ
амæлæты онгфæкуыстаРостовы ракетон-стратегион
училищейы. Сомбоны афицерты ахуыр кодта
стратегион ракетæтæ аразыны сусæгдзинæдтыл.
Ныфсджын хæстонæн кæд йæ цардвæндаг баст
æрцыд Ростовимæ, уæддæр йе ’ппæт хъуыдытæй
æмæ зæрдæйæ цæуæг арфæтæй уыд Ирыстонæн æмæ
Кировыхъæуæн кадгæнæг.
Моурауты Георги (Жорæ) - инженер-булкъон,
космодром Байконуры сæрмагонд хайады сæргълæууæг. Ки-
ровыхъæуккаг лæппуйæн йæ дæлбар уыд 20 булкъонæй
229

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
фылдæр. Георги хорзæхджын-
гонд æрцыд бирæ паддзахадон
хæрзиуджытæй: ССР Цæдисы
æдасдзинады министры хæдивæг
маршал О. Соколовы номæй Кады
грамотæйæ, 10 майданæй. Уыд
Космонавтикæйы сгуыхт кусæг...
Куыдзæгты Никъалайы фырт
Барон куыста Советон Цæдисы
хуызджын металлургийы
промышленность! министры 1-аг
хæдивæгæй. Стыр кад ын уыд хицауады ’хсæн,
хорзæхджын æрцыд бирæ паддзахадон хæрзиуджытæй.
Летчикты дæсныйад райстой: Туаты Вики (хæсты
райдианы равдыста стыр сгуыхтдзинæдтæ æмæ йын
хъуамæ лæвæрд æрцыдаид Советон Цæдисы Хъæбатыры
ном, фæлæ... Хъыгагæн, тыхст бонты рохуаты аззад),
Туаты Махар, Козаты Гуыбе æмæ Махар, Кучиты Махар
- денджызы авиацийы тæхæг, Суанты Петя - летчик-
испытатель æмæ иннæтæ.
Суанты Дауиты фырт Петя
(1929-2019) горæт Уманы Тæхджы-
ты скъола æнтыстджынæй каст
фæци (1951-1955). Райста лет-
чик-испытателы дæсныйад. Уыд
Венгрийы хæстыты (1956) активон
архайæг, тахт уæззау бомбарди-
ровщиктыл.
Булкъон Мамиаты Естъа йæ
радон отпускы рæстæг йæ фæндаг
ракодта йæ хæрæфыртыл æмæ
училищейы Кады фæйнæгыл
Петяйы къам куы федта раззагдæр
230

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*Ф*3
рауагъдонты ’хсæн, уæд дзы баззад сæрыстырæй
æмæ ацы æхсызгон хабар радзырдта хиуæттæн,
Кировыхъæумæ куы ссыд, уæд.
Петя-иу летчикы дарæсы уынгты куы æрцæйцыд,
уæд-иу дзы æрмæст йæ фыд æмæ мад нæ уыдысты
сæрбæрзонд, фæлæ æнæхъæн хъæубæстæ дæр.
Чызджытæ-иу æм сусæгæй-æргомæй кæсынæй не
’фсæстысты, бæллыдысты искæуыл сæ йæ цæст куы
æрывæрид, ахæм хæрзаив, хæрзконд уыд. Фæлæ
хъысмæты ныхмæ нæй тох кæнæн. Венгрийы хæстыты
рæстæг та радон хæс æххæстгæнгæйæ йæ хæдтæхæг
уæлдæфон хъазуатон хæстыты ссыгъд æмæ кæмдæр
хъæды астæу æрхауд. Куы йæ ссардтой, уæд рабæрæг,
контузи кæй райста. Госпитæлæй рацыды фæстæ
Петяйы æнæниздзинад бæрæг фæцудыдта æмæ йын
тæхыны бар нал уыд.
Суанты Саввæйы фырт
Сергей фæци Мæскуыйы
хæххон институт æмæ куыста
Советон Цæдисы паддзахадон
геологон контролы хицауæй
(Госгеоконтроль), Киргизы
рудникы директорæй; Житомиры,
Ныгуылæн Украинæйы уыд
геологон-сгарæг экспедициты
сæргълæууæг. Пятигорскы, стæй
Баку æмæ Кавказы экспедициты
та куыста сæйраг инженерæй.
1965 азы сыздæхт Ирыстонмæ æмæ къорд азы бакуыста
Тибы геологон-сгарæг партийы сæргълæууæгæй.
Кировыхъæуы ис банымайæн сфæлдыстадон интел-
лигенцийы авдæныл. Уымæн æмæ дзы рацыдысты
Ирыстоны дзырдаивады къæбицмæ дзаджджын
231

- * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
хуынтæ чи бахаста поэтикон æмæ прозаикон уацмысты
хуызты, ахæм курдиатджын фæсивæдæй: Хозиты Яков,
Гаджиты Георги, Бирæгъты Сафар, Туаты Сергей, Тедеты
Геор, Айларты Измаил, Куыдзæгты Валодя, Къадзаты
Станислав, Абайты Амырхан, Ногъайты Хазби, Балаты
Альберт, Бырнацты Барон, Дарчиты Мурат, Гаджиты
Фатимæ... Ирыстоны, æвæццæгæн, дыккаг хъæу зын
ссарæн у, уыйас поэттæ æмæ фысджытæ кæмæ ис.
Цæгат Ирыстоны сгуыхт
дохтыр Мурасты Къостайы
фырт Махар Ирыстоны рын-
чындæтты 50 азæй фылдæр
фæкуыста хирург, гинеколог
æмæ анестезиологæй. Уыд
фыццаг сæйраг
анестезиолог-реаниматор Тагъд æх-
хуысы клиникой рынчындо-
ны. 1962 азы ординатурæйы
фæстæ цыппар азы куы ба-
куыста хирургæй, уæд йæ
хъæппæрисæй Цæгат
Ирыстоны райдыдтой фæсоперацигонд рынчынты Реани-
мацийы хайады æвæрын. Кировыхъæуккæгты раз
йæ бирæ хæрзтæ медициной баххуысы æнæкæрон
сты. Æхсæв-бон. нæ иртасгæйæ, йе ’ххуысы хай
кæмæн нæ бакодта хъæуы хистæр фæлтæры
цæрджытæй, ахæмтæ бирæ нæй. Алчидæр-иу дзы
баззад разыйæ æрмæст йæ медициной баххуысæй
нæ, фæлæ йæ фæлмæн, ныфсдæттæг хъæрмуд
дзыхы ныхасæй дæр.
, Беслæны сæйраг рынчындоны бирæ азты
æнтыстджын куыст фæкодта хирургæй Ногъайты
Сариданы фырт Солтан дæр.
232

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Мурасты Иликъойы фырт Сергей (Хетæг) - хæсты
æмæ фæллойы ветеран, Карцайы консервгæнæн
заводы директор, Горæтгæрон районы партийы
райкомы инструктор, хайады сæргълæууæг,
партийы райкомы 2-аг секретарь, скъолайы
директор;
Хозиты Уасилы (Силкъæйы) фырт Хетæг - хæсты
æмæ фæллойы ветеран, Дигорайы районы партийы
райкомы 1-аг секретарь, 1955-1963; 1959-1963
азты - Цæгат Ирыстоны Сæйраг Советы 4-æм æмæ
5-æм сидты депутат;
Кировыхъæуы астæуккаг скъолайы фæллой
- царды бындур кæмæн уыд, адæмон ахуырады
къабазы дзæвгар фæзминаг хъуыддæгтæ кæмæн
бантыст, уыдон уыдысты скъолайы директортæ:
Цуциты Валодя, Гаджиты Георги, Кучиты Андрей,
Хозиты Федя, Реуазты Маня, Хуырымты Костя,
Биджелты Шамил, Хæдарцаты Хазби, Бырнацты
Георги, Добаты Сæрæби, Æлхъацаты Валодя,
Калоты Майрæм, Козаты Эльбрус, Гæцойты Эммæ,
Челдыты Мæринæ.
20-30-40-50 азты ахуыргæнджытæ сæ куысты
æрмæг хорз зонын æмæ зæрдиагæй сывæллæттæн
дæсны амонынæй уæлдай уыдысты фæзминаг
алыхуызы удыхъæды миниуджытæй: Гæцойты
Харитон, Сидахъты Бындзи, Суанты Сардо æмæ
Хъауырбег, Гогаты Состык, Туаты Лаврентий,
Гаджиты Георги æмæ Маня, Боциты Ладо,
Кучиты Андрей, Гогаты Фаризæт, Козаты Егор,
Хозиты Федыр, Бигъуылаты Уасил, Дзоцъиты
Тотрадз, Боциты Агуыбе, Ладо æмæ Таня, æппæты
æрыгондæр ахуыргæнджытæ - Мурасты Сардойы
фырт Виссарион, Мурасты Иликъойы фырт Сергей
(Хетæг) æмæ иннæтæ.
233

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
ь*Ф
Къамы: 1-агрæюсьы бадынц (гаяиуæрдыгæй рахизæрдæм):
Гæцойты Харитон, Туаты Алихан, Аазаръ Бондарев,
Суанты Сардо, , Бирæгъты Уалент,
Добаты Оля, Туаты Габо;
Астæуæй: ТуатыВики,..., РеуазтыМаня,
Кучиты Андрей, , , Акъоты Аазаръ,
Козаты Сафонка;
Аæууынц: Гаджиты Матвей, Цъæхойты Аавренти,
СихъотыДзибо, Токты Цепка, ТоктыИлъя, БоцитыАадо,
р

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
#*з
Наукæйы алы къабæзтæм ахъаззаг æвæрæн
бахастой кировыхъæуккаг ахуыргæндтæ - скъолайы
рауагъдонтæ:
Козаты Сафонкайы фырт
Георги - техникой наукæты
кандидат, профессор, политик, РЦИ-
Аланийы Хицауады Сэердары
1-агхæдивæг, Хъæууонхæдзара-
дон аграрон университеты
ректор (1982-1994);
Козаты Сафонкайы фырт
Марат - булкъон, Йемены
хæстыты активон архайæг,
уыд Терчы зылды хъазахъты
атаман. 2002 азы Козаты
Маратæн лæвæрд æрцыд
хъазахъты инæлары кадджын
цин 100 азы мидæг фыццаг
хатт.
Ногъайты Дохтойы фырт
Хасан - хъæууонхæдзарадон
наукæты кандидат, пенсимæ ацæуыны онг
фæкуыста хъæууонхæдзарадон паддзахадон
институты;
Суанты Сардойы фырт Никъала - куыста нæ
республикæйы хъæууон хæдзарады министры
хæдивæгæй;
Мурасты Сергейы фырт Геннади - техникой на-
укæты кандидат, Хъæууонхæдзарадон паддзахадон
институты механикой факультеты хистæр ахуыр-
гæнæг;
235

!*$»■
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Гаджиты Барисы фырт Левæ - историон наукæты
кандидат;
Туаты Диккыры фырт Муради - техникой
наукæты доктор (æрхъуыды кодта комбайн);
Балаты Барисы фырт Таймураз (Бег) - техникой
наукæты доктор;
Челдыты Алыксандры фырт Зауыр - инженер,
техникой наукæты кандидат...
Зæронд скъолайы къæсæрыя: Гаджиты Георги
йæ фыццаг ахуыргæнæг Тегкаты-Сихъоты Катяимæ
(дыккаг рахизæрдыгæй). Кæронæй лæууы КъадзатыДибæхан
236

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
-Ш^гА
Бырнацты Азæ, Соттиты Ксеня, Мысыккаты Хадизæт, Гогаты
Заретæ; Хъайтыхъты Виктор, Реуазты Маня, Куыдзæгты Ваяодя,
Бигъуылаты Уасил; Елойты Мадинæ, Колоты Аннæ, Гогаты Фаризæт,
Боциты Аадо, Хозиты Зинæ, Боциты Таня, Добаты Сæрæби, Куыдзæгты
Уаяент, Суанты Оля, Дзоцъиты Тотрадз; Туаты Шурæ, Хозиты
Сафиат, Гогаты Зинæ,...Тоня, Гогаты Состыкк, Хозиты Габрис
Кировыхъæуккæгтæ сæрбæрзонд сты нæ
абоны скъолайы размæдзыд рауагъдонтæй дæр:
Уæрæсейы Федерацийы Советы уæнг Буыгьуылты
Эрик; нæ республикæйы Мидхъуыддæгты министры
хæдивджытæ: инæлар Сихъоты Сослан æмæ булкъон
Моурауты Маирбег; Цæгат Ирыстоны финансты
министры хæдивæг Баситы Олег; юридикон наукæты
доктор, профессор Гогаты Хъазыбеджы фырт Олег;
юрист - Гогаты Хъазыбеджы фырт Павлик (адæмы
фæндонмæ гæсгæ куыста хъæуы сæрдарæй . Цæмæй
хырхæйфадæн сарæзтаиккой, уый сырæзынæн
йæ дукани дæр ма ауæй кодта, стæй-ма колхозæн
237

Дзугаты-Мурасты Риммæ
балхæдта комбайн дæр йæхи хардзæй. Бирæ
фæндтæ йæм уыд, фæлæ, хъыгагæн, уæззау низ
ын йæ цардмондаг уд аскъуыдта); Суанты Вадим -
экономикой наукæты кандидат, Цæгат Ирыстоны
сгуыхт экономист, ОАО «Владикавказгоргаз»-ы
генералон директор, Парламенты депутат;
Къадзаты Станислав - Уæрæсейы, Цæгат Ирыстоны
Фысджыты æмæ Журналистты цæдисты уæнг, поэт,
радиожурналист; Козаты Жорæ - РЦИ- Аланийы
Парламенты депутат; Бигъуылаты Людмилæ -
РЦИ-Аланийы Сæргълæууæджы æмæ Хицауады
сæйраг консультант, педагогон наукæты кандидат;
Моурауты Алан - философон наукæты кандидат,
Æрыдоны аграрон-технологон колледжы директор;
Моурауты Маринæ - педагогон наукæты кандидат;
Бигъуылаты Эльбрус - Медакадемийы ахуыргæнæг;
Мамытты Тамерлан (Таймураз) - Уæрæсейы зонадон
Академийы Дзæуджыхъæуы наукон Центры сæрдары
хæдивæг; Ногъайты Алан - историон наукæты
кандидат, Мæрзойты Станислав æмæ Беллæ -
Мидхъуыддæгты министрады дæлбулкъонтæ.
Æнæ культурæ цард мынæг кæны, адæймаджы
миддунейы рæзт размæ нæ цæуы.
Цæгат Ирыстоны сгуыхт
нывгæнæг Джанайты Сергейы
фырт Русланы арæзт скульп-
турæтæ Къостайæн, Хозиты
Яковæн, С.М. Кировæн æрмэест
Кировыхъæуы сæйраг уынг нæ
аив кæнынц, фæлæ
Ирыстоны алы горæттæ æмæ хъæуты,
стæй сыхаг республикæты дæр
ис йæ сарæзт скульптурæтæ.
Зæгъæм, Æрхонкæмæ фæнда-
238

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
гыл скульптурой композици «Военные моряки» æмæ
йæ иннæ куыстытæ аивадон æнкъарæнтæй рæвда-
уынц адæмты зæрдæтæ.
Кировыхъæуæй фыццаг профессионален актёр
ссис Туаты Муссæйы фырт Сергей. 1935 азы
Ирон театры йæхи студи арæзт куы æрцыд, уæд
фыццаг рауагъдонтимæ уыд Сергей дæр. Ахуыр
æй кодтой студийы фыццаг ахуыргæнджытæ:
Елена Маркова, Борыхъуаты Барис, Магкæты
Арсен, Икъаты Серафин, Цæлыккаты Маирбег,
Тотраты Бесæ æмæ иннæтæ. Стыр лымæндзинад
уыд Сергейæн Магкæты Арсен, Токаты Ашæх æмæ
Тотраты Бесæйы ’хсæн. Арсен уыд Алагиры адæмон
театры сæйраг режиссер æмæ Сергейы йæхимæ
куысынмæ акодта ахуыры фæстæ. Сергей бирэе
азты фæкуыста Алагиры адæмон театры. Уæлдай
хуыздæр ын уадысты комедион рольтæ. Уымæн
æвдисæн фысджытæ Багаты Лади æмæ Айларты
Михалы мысинæгтæ.
Цæгат Ирыстоны адæмон
артист Цæргæсты Дзамболаты
сарæзт фæлгонцтæ Ирыстоны
театрдзаутæн æнæзонгæ не ’сты.
Ирон Академион театры сценæйы
Чеджемты Георы фыст пьесæмæ
гæсгæ зындгонд режиссер
Хуыгаты Георы æвæрд спектаклы
сæйраг хъайтар Цолайы комедион
фæлгонцæй дарддæр куы ницы
сарæзтаид Дзамболат, уæддæр
ын фаг уыд театры историйы курдиатджын
актерæй баззайынæн. Йæ алы сарæзт фæлгонц дæр
театрдзауты зæрдæты ныууадзы стыр ахадгæ фæд.
239

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Кæстæр фæлтæрæй Ирон театры сценæйыл
стыр хъæппæрис æвдисынц æрыгон фæлтæрæй
Цæгат Ирыстоны сгуыхт артисттæ Джанайты
Эльбрус æмæ Боциты Заремæ дæр. Ныридæгæн сæ
фыццаг къахдзæфтæ ирон аивады сты ныфсджын.
Театрдзауты зæрдæтæм ссардтой сæхи фæндаг.
Суанты Сардойы фырт Фе-
дыр - Уæрæсейы сгуыхт æмæ
Цæгат Ирыстоны адæмон
артист, композитор, оперон
зарæггæнæг, ирон артист-
тæй Чайковскийы номыл кон-
серватори фыццаг чи фæци,
Музыкалон-драмон театры
солист. Йæ хъуытазмыр хъæлæсы фæрцы сценæйыл цы
бирæ оперæты æмæ ариты зæрдæмæдзæугæ фæлгон-
цтæ сфæлындыдта, уыдон Музыкалон-драмон театр-
дзаутæн уыдысты кæдфæндыдæр стыр цымыдисаг. Нæ
радиойы уылæнтыл абон дæр хъуысынц Федыры нæргæ
зæрдæмæхъаргæ зарджытæ. Бирæвæрсыг у йæ курдиат.
Хъæбатырты зарджытæ уый хуызæн ничи кодта.
Куыд арæхстджын разамонæг, афтæ цалдæр азы
разамынд лæвæрдта алыхуызон хихъæппæрисадон æмæ
адæмон зарæггæнджыты къордтæн, ахъазыд цалдæр
кинонывы дæр.
Ирыстоны аивады кад бæрзонддæр чи систа, уыдоны
номхыгъды фыццæгтимæ сты: Цæгат Ирыстоны адæмон
артисттæ Суанты Симоны фырттæ Ким æмæ Хъазыбег.
Уыдон сæ фыццаг къахдзæфтæ Кировыхъæуы акодтой,
сæ мады ’хсыримæ ирон ныхас æмæ алолайы зарджыты
зæлтæ, фыццаг улæфт, фыццаг ныхас, къонайы хъарм
æмæ ирон фарны тых ам банкъардтой, кæд фæстæдæр
Алагирмæ алыгъдысты æмæ астæуккаг скъола уым
фесты каст, уæдцæр. Кировæгтæ сæ нымайынц се
240

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*з
’мхъæуккæгтыл æмæ се ’нтыстдзинæдтыл сæрыстырæй
цин кæнынц.
Хъазыбег æмæ Ким
Гаджиты Барисы чызг Фузæ - Цæгат Ирыстоны
культурæйы сгуыхт кусæг; Мурасты Чермены чызг
Риммæ - Уæрæсейы, Цæгат Ирыстоны Журналистты
цæдисы уæнг, Цæгат Ирыстоны культурæйы сгуыхт
кусæг, Æмбалты Цоцкойы премийы лауреат æмæ
иннæтæ кад æмæ радимæ куыстой æмæ дарддæр
архайынц нæ культурæйы рæзтæн.
Кировыхъæуы скъолайы ахуыргæнджытæ абон дæр
хъомыл кæнынц диссаджы фæзминаг æмæ курдиатджын
фæсивæды. Спорты раззагдæрты ’хсæн айхъуыст
Тегкаты Юрæйы ном (йæ тренер Дарчиты Артур). Юрæ
сси Европæйы чемпион фæсивæды ’хсæн штангæйы
хæсты. Цалдæр азы мидæг архайдта милицæйы капитан,
спорты мастер уæззау атлетикæйæ Мамытты Гермæны
номыл цы Республикой чемпионат арæзт цыд Æрыдоны
районы мидæг штангæйы хæстыты, уым. Æдзух-иу дзы
16
241

^ * Дзугаты-Мурасты Риммæ
1&Ф
уыд уæлахиздзау. Козаты Витяйы фырт Ислам у спорты
мастер уæззау атлетикæйæ (штангæ). Баситы Гæстийы
фырт Руслан уыд Советон Цæдисы (1973) бронзæ призер
уæгьдибар хъæбысхæсты (90 кг). Мидхъуыдцæгты
инæлар Сихъоты Иваны фырт Сослан та сси Уæрæсейы
сгуыхт тренер рæттыл хъæбысхæстæй.
Нæ фæсивæдæн ма бирæ бантысæд æмæ нæ
фæзминаг хистæрты кад æмæ фарны тырыса дарддæр
дæр бæрзонд куыд хæссой фидæны фæлтæртæм! Уырны
нæ, фидæны дæр нæ хъæубæстæйы кады ном дæрдтыл
кæй нæрдзæн.
Нæ райгуырæн хъæу - нæ ныфсы стъалы,
Æнусы бонтæм цæхæртæ калæд!
Къадзаты Станислав
г. «Рæстдзшад». - 2016. - 8 декабрь. - Ф. 3-4.
242

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^з
Хъсебатыр салЪат, сыгъЪæгзæрЪæ
хъомылгæнсег, бæрнон кусæг
1*Ф #*|
Мурасты Сергейы рухс ном мысгæйæ
Уæлахизы 75 азы бонмæ
Сидзæрæй, дам, хъæды
арс дæр дардмæ куы лидзы,
уæд цымæ йæ хъысмæт
зындоны фыдæвзарæнты хай
цæмæн фæвæййы?! Мады
рæвдыд æмæ узæлдæй цух
кæй вæййы, уый йын фаг
нæу, æви!
Уæлахизы 75 азы бæрæг-
боны кадæн Фыдыбæстæйы
Стыр хæсты æмæ фæллойы
ветеран, æхсæнадон кусæг
Мурасты Иликъойы фырт
Сергейы рухс ном æрхъуыды кæнын нымайын
хæсыл. Хъыгагæн, рæстæджы фæлмы йæ кой аззад
рохуаты, афтæмæй тау бирæ хæрзты аккаг адæймаг.
Мæ зæрдæйы йын уæлдай бынат ис. Уымæн эемæ
йын хъысмæты уæззау цалх æгæр ассæста йе ’рыгон
бонты. Йæхицæй уæздандæр адæймаг дыккаг нæ
уыд. Кæд царды фыдæвзарæнты фæцыд, уæддæр
баззад æнæхин, сыгъдæгзæрдæ, цæстуарзон
адæймагæй. Уый та алкæйы къухы не ’фты.
Сергейыл (хиуæттæ йæ хуыдтой Хетæг) цыппар
азы куы сæххæст, уæд банкъардта царды уæззау
уаргъ. Æнæнхъæлæджы амард йæ ныййарæг мад,
æмæ æртæ æнахъом сывæллоны дудгæ бонты
243

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
Фщ%
фыдæвзарæнты бахаудтой хохаг æвадат уавæрты.
Баззадысты се ’рыгон хъомылгæнæг фыды ’вджиды.
Сывæллæттæ æййæфтой, кæм æххормаг, кæм
бæгънæг, кæм рæвдыдцух æмæ арæх кодтой
рынчынтæ. Иликъойæн куыддæр фадатфæци, афтæ
Сергейы радта сидзæр сывæллæтты хæдзармæ,
хъарм бынаты йæ гуыбын æфсæст уæддæр уыдзæн,
зæгъгæ. Зæрдæ йæм бæргæ нал æхсайдта, фæлæ
уæддæр æхсэевæй-бонæйуыд мæтæмæ сагъæсы, саби
куыд уыдзæн æцæгæлон ран, зæгьгæ. Сывæллоны
хъысмæт паддзахадон хæдзары уагæвæрдмæ гæсгæ
фыццаг уыд Краснодары скъолайы, стæй та -
сидзæр сывæллæтты колонийы Мæскуыйы бынмæ.
Къахдзæфæй-къахдзæфмæ, скъоладзауы æмæ
колонисты цард уыдысты Сергейы рæзгæ удæн,
иуæй-цин, иннæмæйта-хъизæмайраг, уымæн æмæ
мады рæвдыдæй, фыды узæлдæй цух æййæфта.
Æдзух мысыд бинонты, фæндыд æй хæдзармæ. Иу
рæстæджы та колонисттæн сæ цæрæн бынат куыд
ивтой æндæр ранмæ, афтæ Сергей нал бафæрæзта
æмæ сусæгæй ралыгьд. Æфсæнвæндаджы вокзал
ссардта, æмæ Кавказы ’рдæм фыццагдæр цæуæг
поезды багæпп ласта. Æнæ ’хцайæ, æххормаг
æмæ æрдæгбæгънæг тухæнтæгæнгæ схæццæ
Дзæуджыхъæумæ. Уырдыгæй та, кæм фистæгæй,
кæм бæхуæрдæтты цæугæйæ, Хуыцауы сконд
адæмты фæрцы бахæццæ Зæрæмæгмæ. Йæ зæгъын
æнцон у: Дзæуджыхъæуæй - Зæрæмæгмæ. Фæлæ
цавæр уавæрты æмæ фæндæгтыл, стæй чысыл
саби уæвгæйæ?! Мæ фыдгул уый хъизæмæрттæ
æмæ фыдæбæттæ бавзарæд. Тых та кæм ссардта,
мæгуырæг, æххормагæмæуазалæй! Стыр хъыгагæн,
гæвзыкк æмæ æдзæрæгæй баййæфта йæ райгуырæн
244

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ФЗ
къона. Хуыкъалыйы ма чи баззад цæрджытæй,
уыдон ын бамбарын кодтой, Иликъо йэе бинонтимæ
Къардиуыхъæумэе кæй алыгъд, уый. Æмæ та
Сергей ратындзыдта ногæй дард фæндæгтыл
быдырмæ. Кæддæр-уæддæр æрхæццæ, фæллад
æмæ æххормагæй. Куыд нæ бацин кодтаиккой сæ
дард бæлццоныл, уæлдайдæр йæ гыццыл хотæ æмæ
æфсымæртæ. Диссаг уый уыд, æмæ ам дæр йæ
рæзгæ уд ногæй банкъардта хохаг уæззау, мæгуыр
царды тæваг. Афтæ йæм каст, цыма цардæн йæ
алы хуынкъæй дæр къуыззитт кодта æххормаг æмæ
мæгуыр царды дымгæ. Канд Иликъойы бинонтæ
нæ уыдысты ахæм уавæрты. Советон Цæдисы ног
рацарæзты фыццаг азты уыцы уæззау уаргъ хастой
æппæт хъæубæсты адæм дæр. Бинонты къуындæг
уавæртæм куы бакаст, уæд сфæнд кодта фæстæмæ
колонимæ аздæхынмæ. Уымæн æмæ дзы цæрыны,
ахуыры уавæртæ хуыздæр уыдысты: гуыбын
æфсæст, уæлæдарæсæй фæлыст. Бæргæ, бæргæ...
Фæлæ йыл йæ дард фыдæбойнаг фæндæгтæ,
æххормаг æмæ уазалтæ æртæфстысты. Æруатон
тæфсæджы низæй. Сыхаг уырыссаг лæг (дзабыртæ
цалцæггæнæг-сапожник) Сергеимæ фæлымæн æмæ
йæ чысыл хæлар куы фæрынчын, уæд ын алыбон
дæр кæсæгтæ ахста цæугæдоны æмæ йын цæттæ
кодта хъарм хæринаг. Рынчын цыбыр рæстæгмæ йæ
къæхтыл слæууыд æмæ бинонтæ бахъæлдзæг сты.
Сергей ахуырмæ ’здæхыны фæнд скодта. Иликъо
сагъæсы бахауд, иунæгæй куыд цæудзæн йæ хъæбул
дард фæндагыл, уый мæтæй. Уыцы рæстæг Мурасты
Дауыт (ахуыр кодта хæххон инженеры дæсныйадыл)
уазæгуаты ’ссыд Мæскуыйæ æмæ Иликъойы бинонты
дæр бабæрæг кодта. Тынг ыл бацин кодтой. Дауыт
245

- ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
ф*ф
сын бамбарын кодта, ацы бонты Мæскуымæ кæй
здæхы фæстæмæ æмæ Сергейы дæр кæй фæхæццæ
кæндзæн йæ цæрæн бынатмæ.
Фæстæдæр-иу Сергей арæх æрымысыд колонийы
ахуыры бонтæ хъæрмудæй: цы йæ ахуыргæнджыты,
цы йе ’мгæртты. Ам райста йæ сидзæр уд царды
скъолайы уроктæ, йæ ахуыргæнджытæ йын
ам банкъарын кодтой хъомылады куыстмæ
уарзондзинад æмæ уымæн сахуыр кодта Осташевы
педагогон техникумы ахуыргæнæджы дæсныйадыл
дэер.
Фæсахуыр æй кусынмæ æрвыстой Мордовимæ,
фæлæ не ’сразы, уымæн æмæ йын райгуырæн
Ирыстоны хæхтæ фынты дæр æнцойад нæ
лæвæрдтой. Терчы гуылф-гуылф згъорд, алæмæттаг
æрдзы нывтæ, æхсæрдзæнты зардæн та, се
’скойæ дæр йæ зæрдæ уынгæг кодта, йæ хъуыр -
æлхынцъытæ. Цы загъдæуа хъысмæтæн, кæд ын йæ
сидзæр уæхсчытыл цæмæн æрæвæрдта йæ уаззау
уаргъ! Сергей нæ басаст зынтæн, нæ фæцудыдта,
рæдыд фæндæгтыл нæ ацыд. Æххæст лæгæй
сыздæхт райгуырæн къæсмæ. Кусын райдыдта
Садоны астэеуккаг скъолайы. Æрыгон специалисты
æвджид бакодтой, фæлтæрд ахуыргæнджытæн
тобæ чи уыд, уыцы фыдуаг æмæ фæстæзад 2-æм
«б» къласы сывæллæтты. Фæстæдæр-иу сæ куы
æрхъуыды кодта, уæд-иу бахудт æмæ-иу фæлмæнæй
загьта:
- Кълас нæ, фæлæ æнæхъæн бандæйы къорд.
Иууылдæр уыдысты хъомыл сывæллæттæ, тамако
чи дымдта, йæхи æвзæр чи дардта, йæ дзыхыуаг
æнаккаг кæмæн уыд.
Кæд фæлтæрд ахуыргæнджыты тас уагътой ацы
сывæллæттæ сæ уагæвæрдæй, уæддæр Сергей цыбыр
246

УДВЛРИЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
Щщ
æмгъуыдмæ ссардта сæ зæрдæтæм фæндаг. Йæ уды
цæхæрæй сæ хайджын кодта, йæ зонындзинæдтæ
сыл уæрста хъазты хуызы, сабыргай сын æмбарын
кодта ахуыры ахадындзинад. Хинæй сыл никуы
рацыд. Иумæ цыдысты экскурситы æрдзы хъæбысмæ,
семæ хъазыд футболæй, баскетболæй, волейболæй,
уырыссаг æвзагыл сæ раст дзурын ахуыр кодта.
Сывæллоны зæрдæ та зонаг у æмæ йын аргъ кодтой,
бауарзтой йæ. Дыууæ азмæ се ’гъдау æмæ ахуырæй
ахæм къæпхæнмæ схызтысты, æмæ иннæты
’хсæн бæрæг дардтой. Æрыгон ахуыргæнæджы
æнтыстдзинад айхъуыст, дисы æфтыдта æрмæст
фæлтæрд ахуыргæнджыты нæ, фæлæ ма Ахуырады
министрады дæр. Агуырдтой йæ горæты раззагдæр
скъолатæм, фæлæ Сергей равзæрста Кировыхъæуы
скъола. Уыцы рæстæг суинаг фыссæг Айларты
Измаил ам ахуыр кодта æмæ фæстæдæр фыста йæ
мысинæгты: - «Сергей уыд æппæты æрыгондæр,
бирæзонаг ахуыргæнæг. Сывæллæтты уарзта æмæ
йын уыдон дæр аргь кодтой. Иуæй йæ предмет хорз
зыдта, иннæмæй нæ ахуыр кодта уырыссаг æвзагыл
раст дзурын. Скъоладзаутæй йæхи бæрзонддæр
никуы кодта, уæлейæ сæм бынмæ нæ каст, фæлæ цард
сæ цардæй, активонæй архайдта семæ спортивон
ерысты. Йæхиуыл дæр цыд æрмæст 19 азы».
Бирæ фыдæбæттæ кæй бавзæрста, уымæ
гæсгæ 1939 азы Сергейы бафæндыд йæ цардыуаг
аивын. Сфæнд кодта йæ граждайнаг хæс сæххæст
кæнын. Æмæ балæууыд Æрыдоны комиссариаты.
Йæ куырдиат ын райстой. Æрмæст поезды
цæугæйæ базыдта бæлвырдæй, 61-æм æхсæг
полчъы рæнхъытæм нысангонд кæй æрцыд (йæ
командыгæнæг уыд майор Батурин, кæцы Сергейы
зæрдæйы ныууагъта арф фæд).
247

} * Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ%
- Батурин уыд æппæт зонаг æфсадфæтæг, дыууæ
академийы рауагъдон, квалифициргонд дæсны
интеллигент. Йæ салдæтты фæстæ никуы æмбæхст.
Хъыг æмæ маст дих кодтой иумæ, - зæрдиагæй-иу
æрымысыд Сергей. - Ленинграды бын хъазуатон
тохы фæмард хæсты бонты, зæгъгæ, куы фехъуыста,
уæд тынг фæхъыг кодта.
Службæ кодта Ныгуылæн Белоруссийы горæт
Вирскы, Полынæйы арæнтæм æввахс. Бахаудта
полчъы пулеметчикты скъоламæ. Хæст æй
æрæййæфта уым;
- 22 июны райсомæй рæвдз-рæвдз бацахстам
хæстон уавæры бынæттæ. «Мессершмиттæ» нæ
сæрты тахтысты, фæлæ нын нæ уыд æхсыны
бардзырд. Æнхъæл уыдыстæм, æмæ-та радон хатт
къахæн ратæх-батæх кæнынц нæ сæрты. Фæстаг
рæстæг-иу арæх кодтой афтæ. Бомбæтæ куы
æрызгьæлстой æмæ зæхх судзгæ арты куы ссыгъд,
æрмæст уæд райдыдтам æхсын. Мах уыдыстæм
æдзæттæ æнæнхъæлæджы ныббырстмæ, æмæ нæ
командæгæнæджы бардзырдæй нæ артиллериимæ
цыдыстæм фæстæмæ. Æндæр гæнæн нал уыд,
æмæ рæстæгмæ иу горæт иннæйы фæдыл уадзгæйæ
фæцыдыстæм Полыыæйы арæнтæй, суанг
Ленинградмæ.
Хæст йæ тæмæны уыд, афтæ æртæ мæйы фæстæ
Сергейæн йæ сæр уæззау фæцæф сармадзаны
нæмыджы схъистæй, къахы та ахызт нæмыг. Йæ
амондæн стæг æнæхъæнæй баззад, уый хыгьд
сэеры цæфæй уыд æвзæр уавæры. Куы ’рчъицыдта
госпитæлы, уæд базыдта, йæ ирвæзынгæнджытæ
санитарон батальонæй дыууæ латышаг чызджы кæй
сты. Сæ къухтыл æй рахастой тохы быдырæй.
Куыддæр йæ къухтæм хæцæнгарз райсынхъом
фæцис, афтæ йæхи рафыссын кодта госпитæлæй,
248

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
æмæ та йæ лæгдзинады тохы бонтæ æвдыста
Ныгуылæн фронты хæстыты. Алы рæстæджыты уыд:
зенитон-пулеметон хайады командир, Лæнинграды
æмæ Волховы хæстыты - сгарджыты къорды
командир, политикой хайады командиры хæдивæг
культурой архайды, дивизионы парторг, артиллерион
дивизионы партбюройы секретарь, 8-æм Æфсады
сгарæг ротæйы командир. Цы ахсджиаг хæстæ йын
баргонд уыд, уыдон йæ дæлбар салдæттимæ æххæст
кодта бæрнонæй.
Иуахæмы æртæ салдатимæ ацыдысты сгарæг
знаджы чъылдымты архайд сбæрæг кæнынмæ.
Бауынаффæ кодтой горæтмæ ’ввахс уал бонæй
бамбæхсын хъæды кæрон цъынайы бын. Куыддæр
фæмидæг сты цъынайы, афтæ сыл сæ фæллад
æртыхстæмæафынæйсты.ИурæстæгСергейфехъал,
арæхстгай рабырыд, йæ цæст ахаста алфамбылайыл
æмæ джихæй аззад: йæ фæллад æмбæлттæн
тарфынæйæ сæ къæхтæ цъынайæ куыд разæбул сты,
уый фенгæйæ. Фырадæргæй хъуыдыты аныгъуылд:
æвæццæгæн-ма æгас баззадысты, немыцæгтæ сæ
кæй не ’рхъуыды кодтой, уый фæрцы. Уалынмæ
дын хæстæг къутæртæ куы базмæликкой. Лæппуты
фехъал кодта æмæ хъуызгæ-хъуызгæ рахылдысты.
Сæ амонд уыд æмæ къутæрты разындысты
бынæттон сгарæг-лæппутæ. Немыцаг дзаумæтты сæ
куы федтой, уæд сæ фæстæ гурæй-гурмæ цыдысты,
сæ цæст дардтой, цы уыдзæн дарддæр, зæгъгæ.
Фыццаг сын ахъавыдысты фыдбылыз скæнын,
фæлæ нæхиуæттæ кæй сты, ууыл фæгуырысхойы
фæстæ сæхи раргом кодтой æмæ балымæн сты
разведчиктимæ. Æрыгон сгарджытæ сын райдыдтой
æххуыс: немыц кæм æмæ цы архайынц, бæрцæй
цас сты, хъусын сын кодтой цавæр хæцæнгæрзтæй
ифтонг сты, уыдæттæ.
249

&ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Сергейы хæрзиуджытæй ма цы баззад, уыдон
Хæсты фæстаг азты Сергей уыд батарейы
политрук. Идеологон æгъдауæй - бындурон
хъæддых командир, хæстонты мидахастыл аудыдта
хорзæрдæм йæ политикой, психологон æмæ
хъомыладон архайдæй. Æрыгон æфсæддонтæн
250

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
фЗ
уыд арæхстджын æмæ политикой æгъдауæй
хъæддых зондамонæг, сыгьдæгзæрдæ коммунист,
фæзминаг раздзог. Ахуыр сæ кодта хæцæг салдаты
сусæгдзинæдтыл. Хæсты быдыры знагимæ тохы
бырста йæ дæлбар æфсæддонтæн сæ разæй: - «За
Родину! За Сталина!» - хъæргæнгæ.
Уæлахизы боныл сæмбæлд Чехословакийы. Цины
цæссыгтæ згъæлыдысты рустыл зард æмæ кафтимæ.
Хæсты фæстæ Сергей йæ граждайнаг хæс
дарддæр ахæццæ кодта æфсады рæнхъыты. 1947
азы, йæ риу ордентæ æмæ майдантæй æрттивгæ,
Уæлахизы салдат сыздæхт райгуырæн уæзæгмæ.
Пырхытæ æмæ гæвзыккæй сæййæфта Ирыстоны
горæттæ æмæ хъæутæ. Тохвæллад салдат æппæт
адæмимæ дысфæлдæхтæй балæууыд пырх хæдзарад
йæ къæхтыл слæууын кæныныл. Сыгъдæгзæрдæ
коммунист, хæсты ветеран зындзинæдтæн фæразон
уыд. Кæд царды фыдæвзарæнты фæцыд, цардæй-
мæлæты арæнтыл хызт, уæддæр баззад оптимистæй.
Кæмдæриддæр куыста, алыран дæр уыд фæзминаг
йе ’гъдау æмæ архайдæй. Удцырен куыст кодта,
стæй фæсаууонмæ (1950-1953) рай ста уæлдæр
ахуырад Цæгат Ирыстоны паддзахадон институты
историйы факультеты. Уымæй уæлдай ма каст фæци
дыууæазон уæлдæр партион
скъола 1951-1953 азты.
Бирæвæрсыг æмæ цымыдисаг
сты Сергейы царды фæзилæнтæ.
Йæ цардæмбал Ленæ Кикна-
дзеимæ схъомыл кодтой лæппу.
Генæ райста уæлдæр ахуырад
горæт Ригæйы («Рижский
Краснознаменный институт инженеров
имени Ленинского комсомола»
251

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Гражданской Авиации) специальность «Техническая
эксплуатация самолетов и авиадвигателей». Снысан
ын кодтой инженер-механикы квалификаци. Ис ын
лæппу. Къорд азы бакуыста Грознайы, стæй Хъæу-
уонхæдзарадон университеты механикой
факультеты «Кафедра тракторов и автомобилей»-ы. Бахъахъ-
хъæдта техникой наукæты кандидаты диссертаци.
Хъыгагæн, йæ цардæй ахицæн 2005 азы, йæ тæккæ
лæджы кармæ куы бацыд, уæд.
Сергей бирэе азты фæкодта удцырен куыст алы
бæрнон бынæтты. Материалон хъæздыгдзинæдтæ
йын сæйраг никуы уыдысты. Йæ царды нысан
уыд: сыгъдæгзæрдæ коммунистæй фæцæрын
адæмы хорзæхæн. Йэе къухы æфтгæ дæр бакодта.
Адæймаджы хуыздæр миниуджытæй уыд хайджын
æмæ сэе тырысайау хаста царды. Йæ хæдзар иннæ
цæрæн хæдзæртты ’хсæн бæрæг дардта. Ничи
загьтаид, ам райком партийы 2-аг секретары, кæнæ
заводы директорыцæрæнхæдзар у. О, о! Сергей бирэе
азты арæхстджын разамынд фæлæвæрдта Карцайы
консервгæнæн заводы коллективæн. Йæ куыстуаты
хæлцæй дзаг уыдысты бæстæйы алы горæттæ
æмæ хъæуты дуканитæ. Йæ дæлбар хæдзæрад
кэедфæндыдæр нымад уыд раззагдæртимæ.
Йæхæдæг куыд бæрнон адæймаг уыд, афтæ домдта
йæ дæлбар кусджытæй дæр бæрнон уæвын.
Горæтгæрон районы партийы райкомы
инструкторæй, хайады сæргълæууæгæй, партийы
райкомы 2-аг секретарæй иу æмæ дыууæ азы нэе
бакуыста. Республикæйы æмæ районы хицауады
цæсты йын уыд стыр кад. Адæм æй уарзтой æмæ йын
кад кодтой. Вирæ хæттыты æвзæрст æрцыд районы
Советы депутатæй, республикой æмæ районы
партион конференциты делегатæй. Æдзухдæр
252

УДВЛРИЫ СТЪÆМФÆНТÆ .
#*з
уыд хуымæтæг кусæг адæймаджы фарс, æххæст
кодта дзыллæты домæнтæ æмæ бахъуаджы сахат
хаста йе ’ххуысы хай. Хъомыладон куыст уæлдай
хæстæг уыд йæ зæрдæйæн æмæ йыл йæ къух нæ
систа. Сывæллæтты уарзта бирæ æмæ йæ хъарутæ
нæ бавгъау кодта Карцайы рæзгæ фæсивæды раст
хъомыладæн. 10 азæй уæлæмæ бакуыста скъолайы
директорæй. Ахуыр сæ кодта царды хуыздæр
бындурон уавæртыл. Йæ рауагьдонтæй бирæтæ
кусынц республикæйы бæрнон бынæтты, стæй
нæ бæстæйы алы куыстуæтты. Сæ директор æмæ
ахуыргæнæджы, раст фæндагамонæг, фæзминаг
куырыхон хистæр, хæсты æмæ фæллойы ветеран
Мурасты Иликъойы фырт Сергейы (Хетæг) рухс ном
кæдфæндыдæр æрымысынц сыгъдæгæй, уарзонæй.
Уымæн æмæ сын æрмæст цымыдисаг уроктæ нæ
лæвæрдта, фæлæ сæ ахуыр кодта царды скъолайы
æцæгдзинадыл, лæгдзинады миниуджытыл дæр.
Сергей йæ фæстаг сулæфты бонмæ царды уæззау
уаргъ фæхаста кадимæ.
Хæствæллад ветеранæн йæ хъæбатырдзинад
æмæ хъæддыхдзинадыл дзурæг уыдысты йæ хæстон
хъæдгæмттæ. Уыдон ын уыдысты зынаргъдæр æппæт
хæрзиуджытæй: Сырх тырысайы, Фыдыбæстæйы
Стыр хæсты 1-аг æмæ 2-аг къæпхæнты ордентæ,
орден «Кады нысан» æмæ бирæ майдантæй.
Йæ фæндæгтæ зæлдаг кæрдæгæй гауызфæлыст
нæ уыдысты. «Царды фæхæрдгæнæнты,
уырдыджыты æмæ цæхгæрмæ фæзилæнты» никуы
фæцудыдта, фæлæ йыл фæстагмæ азтæ æмæ хæсты
хъæдгæмттæ сæ уæз æруагътой. Йæ домбай уæнгты
тых æрлæмæгъ.
1996 азы зынгзæрдæ коммунист, хæсты æмæ
фæллойы ветеран, Мурасты Иликъойы фырт
253

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Сергейæн аскъуыд йæ царды уидаг. Сергей йæ
хъизæмайраг царды бонты мулк æмæ бынтæ не
’скодта. Уый цардæй-мæлæты арæнтыл фæцыд,
хæсты быдыры балхæдта абоны сæрибары цард йæ
тугæй. Уарзта йæ адæмы, кæстæрты рухс сомбон
уыд йæ мæт, йæ сагъæс.
Сергей цард сыгъдæгзæрдæ, раст адæймагæй
æмæ йæ кад, йæ намыс ныууагьта йæ хорз
хъуыддæгты Мурасты мыггагæн, йæ бирæ зонгæтæн
æмæ Иры кæстæртæн. Сергей уыд Уæлахизы
салдат æмæ йе ’мхæстонтимæ сæ рухс нæмттæ рох
никуы уыдзысты. Сæ хъæбатырдзинады цæхæр та
фæлтæрæй-фæлтæрмæ судздзæн цырен артæй!
г. «Рæстдзинад». - 2020. - 20 октябрь. - Ф. 3-4.
254

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Фселлой - царЪы бынЪур
&Ф Ф4
Ахуырады ветеран Козаты Эльбрусы тыххæй
Фæллой - царды бындур
кæмæн у, адæмон ахуырады
къабазы дзæвгар фæзминаг
хъуыддæгтæ кæмæн бантыст,
царды гуыргъахъ фæндæгты
сæрты уæлахизæй чи фæхызт,
хъæубæсты фæзминаг, куырыхон
хистæр, уарзон фыд чи у, ахæмæй
зонынц Кировыхъæуы Козаты
Семены фырт Эльбрусы.
Эльбрус сывæллоны бонтæй
фæстæмæ бавзæрста хъысмæты
уæззау уаргь æмæ цардмæ уымæн кæсы бæрнонæй.
Царды бирæ базырджын хъуыдытæ ис æмæ дзаг сты
арф философийæ. Зæгъæм: «Адæймагæй адæймаг
рауайы фæллойы руаджы» ссис Эльбрусæн сæйраг
хъуыды, æмæ дзы йæ цардбæллон архайды фæрцы
уымæн рауад фæрнджын адæймаг.
Райгуырд Кировыхъæуы 1937 азы. Иæ
ныййарджытæ Семен æмæ Маша (Хъуылиан)
уыдысты хуымæтæг колхозонтæ. Уарзтой зæххы
куыст æмæ сæ фондз хъæбулы дæр ахуыр кодтой
фæллой кæнын. Мæгуырыл дур хæрдмæ тулы.
Фыдыбæстæйы Стыр хæст куы райдыдта, уæд
Кировыхъæуы хæстхъом фæсивæд иууылдæр
аивылдысты фыдызнагæй Райгуырæн бæстæ
хъахъхъæнынмæ, баззадысты-ма дзы хистæр кары
лæгтæ, сылгоймæгтæ, сабитæ. Немыц Ирыстонмæ
255

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
куы ’рбабырстой, уæд хъæубæсты чи уыд, уыдон дæр
æвыдæй нæ баззадысты. 1942 азы декафры мæйы
немыцы хæдтæхджытæй чи æрбаирвæзт, уыдон
зилдух кодтой хъæуы сæрмæ æмæ æнæвгъауæй
æппæрстой бомбæтæ. Кировыхъæуы скъолайыл
сæмбæлд иу бомбæ æмæ йын йе ’мбис фæхаста.
Бирæ цæрæнхæдзæрттæ бацарæфтыд сты, адæмæй
дæр бирæтæ фæцæфтæ æмæ фæмард. Уыцы
фыдазарæй басыгъдысты Козаты бинонтæ дæр.
Сæ хæдзардарæг Семен фæмард. Машайы фондз
хъæбулы сидзæрты æмрæнхъ æрлæууыдысты æмæ
райдыдтой сæ фыдбоны цæрдтытæ тыхтухитимæ.
Йæ сидзæрты хъомыл кодта, кæм дзаума, кæм
та - къæбæрцухæй. Эльбрус - хæдзары бындар,
афонæй раздæр рахъомыл æмæ йе ’рыгон
уæхсчытыл æрæнцад царды уæз. Сыхбæстæ,
мыггаджы хистæртæ, уæлдайдæр Козаты Абе, кæд
сæхæдæг дæр бынтон хорз уавæрты нæ уыдысты,
уæддæр архайдтой, сæ къух куыд амыдта, афтæ
сидзæртæн æххуыс кæныныл. Æнкъарын сæм
кодтой уарзондзинад ахуырмæ, фæллой кæнынмæ.
Сывæллæттæ, сæ бон куыд уыд, афтæ архайдтой
æмæ æххуыс кодтой сæ мадæн хæдзары зилæнты,
быдырон куыстыты.
Бинонтæуыдыстыуæззаууавæры.Алыхуынкъæй
дæр сæм мæгуырдзинады дымгæ къуыззитт кодта.
Иуæй -хъизæмайраг мæгуыр цард, иннæмæй Маша
уыд уæззау уавæры, æдзух хаста рынчын, æмæ
Эльбрусæн астæуккаг скъолайы сахуыры фæстæ
йæ бæллиц студентон цардæй ацæрынæн, уæлдæр
скъоламæ бацæуынæн, хъыгагæн, рæстæгмæ нæ
сæххæст.
Æрыгон лæппу, кæд мæгуыр цардæй тыхст
æййæфта, уæддæр тындзыдта ахуыр кæнынмæ
256

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*з
æмæ йын хорз æнтыст. Йæ сабибонтæй фæстæмæ
уæлдай æвзыгьд рахаста математикæмæ, иннæ
ахуырдзауты ’хсæн уыд хуыздæрты æмрæнхъ.
Ахуыргæнджытæ йæ уарзтой уæлдай фылдæр,
иуæй, сидзæр уæвгæйæ, йе ’мгæртты ’хсæн
уæздан, бонзонгæдæр кæй уыд, фæзминаг ахуыры,
спортивон æмæ æхсæнадон царды архайды. Хæсты
фæстæ ахуыргæнæджы кад уæлдай бæрзонд
æвæрд уыд. Реуазты Маня, Гогаты Фаризæт,
Боциты Ладо, Хозиты Федя, Тегкаты Катя, Добаты
Сæрæби, Мысыккаты Хадизæт æмæ Лидия,
Дзоцъиты Тотрадз, Боциты Таня æмæ иннæтæ
йæм кастысты Хуыцауæй æрвыст адæмы хуызæн.
Уыдон ын бауарзын кодтой ахуыргæнæджы куыст
сæ фæзминаг архайдæй, сæ зæрдæйы уаг æмæ
ахастдзинадæй скъоладзаутæм.
Эльбрус æвдæм къласы куы ахуыр кодта, уæд
æй равзæрстой ногдзауты раздзогæй. Йæ зæрдæмæ
тынг цыд, йе ’мгæрттæй фæстæзад чи уыд ахуыры,
уыдонæн æххуыс æмæ зонд амонын, уæлдайдæр-иу
хъæугæ хатдзæгтæм куы æрцыдысты. Æвæццæгæн,
уæд банкъардта йæ рæзгæ уд, хъомыладон куыст
арфæйаг хъуыддаг кæй у æмæ йæ бæллиц ссис
ахуыргæнæг суæвын.
Эльбрус йæ бæллиц аиуварс кодта рæстæгмæ,
йæ мады æнæниздзинады сæраппонд. Скъолайы
директор Реуазты Маня - фæлмæн зæрдæйы хицау
сылгоймаг, сидзæртыл аудæг, бæрнон æмæ хъæддых
ахуыргæнæг æмæ разамонæг, зæрдæйæ хорз
æнкъардта йæ рауагъдоны царды уæззау уавæртæ
эемæ йæ скъолайы сахуыры фæстæ æрбахуыдта
кусынмæ хими æмæ физикæйы кафедрæйы
лаборантæй (1955-1959). Æрыгон лæппу бонæй
кусгæ кодта, æхсæвыгæтты та чингуытэей йæ сæр
17
257

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
Ф*Щ*
хæрдмæ нæ иста, уæлæмхасæн æрмæг амал кодта
суанг институты ахуыргæнджыты фæрцы.
1957 азы Эльбрус бацыд Цæгат Ирыстоны
паддзахадон институты физикон-математикон
факультеты фæсаууонмæ хайады ахуырмæ
(фæцис æй 1963 азы). Æртыккаг курсы сесси
æнтыстджынæй куы радта, уэед ыл скъолайы
директор æмæ коллектив баууæндыдысты æмæ
йæ раивтой æхсæзæм къласы математикæйы
ахуыргæнæгæй. Лæппуйы цинæн кæрон нæ уыд,
кæд ахæм бæрнондзинады раз бынтон ныфсджын
нæ уыд, уæддæр. Йæ раздæры ахуыргæнджытæ,
абон йе ’мцæдисонтæ, кæрæдзиуыл уыдысты
æнувыд, баххуысмæ - цæттæ, се ’ххуысы хай
йын хастой йæ фыццаг къахдзæфты хъомыладон
куысты æмæ Эльбрусæн сæххæст йæ царды
сæйраг бæллиц. Æнæкæрон уарзтæй уарзта йæ
хъомылгæнинæгты. Йæ иу мысинаджы зæгъы:
«Мæ фыццаг ахуыргæнинæгтæ тынг фыдуаг
уыдысты, куы зæгъон, уæд уый рог абарст у.
Æцæг, уæды фыдуагæй тæлфаг æмæ змæлаг
сывæллæтты амыдтой. Æндæр мæм дзы чидæр
фæстæмæ сдзырдта, науæд мæ коммæ нæ бакаст,
ахæм цаутæ нæ хъуыды кæнын». Эльбрус уыцы
иу рæстæг, фæллад нæ зонгæйæ, кæд ахуыр æмæ
кусгæ дæр кодта, уæддæр йæ рынчын мадæн
хуыздæр цы ахæра, ууыл архайдта, хъæугæ хос
æмæ дохтыры æххуысхъуаг æй нæ уагьта. Фæлæ
Хуыцауы нысангонд хъысмæты размæ цæлхдуртæ
æвæрын никæйы бон у. 1963 азы бирæ азты
уæззау фæрынчыны фæстæ Маша ацыд йе ’нусон
бынатмæ æмæ хæдзары уæз бынтондæр Эльбрусы
уæхсчытыл æрæнцад.
258

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф$;
Фæлæ уый царды зынтæй нæ фæтарст, бахсыст
сидзæрты зындон царды æмæ фидæнмæ каст
бæрнон цæстæй. Ирон адæммæ куыд зæгъынц:
«Бæзнаг мæрыл тала цас хуыздæр зылд æййафа,
уыйас дзы фидар, ставдзæнгджын бæлас
рауайдзæн æмæ бæрзонд сырæздзæн». Афтæ рауад
Эльбрусы хъысмæт дæр. Сидзæр цардбæллон
лæппуйæн йæ равзæрст фæндаг амонды хос
фæцис зонындзинæдты сæрты хизгæйæ, ахуырады
рындзмæ схизынмæ. Стæй ма, æвæццæгæн, æнгом
педагогон коллективмæ кæй бахауд, уый фæрцы
дæр.
Йæ сидзæры бонтæ дзы айрох сты, Калоты
Сергейы чызг Ирæимæ сæ хъысмæт куы баиу
кодтой, уæдæй фæстæмæ. Эльбрусы хиуæттæ æмæ
хоты цинæн кæрон нал уыд. Ирæ фарн æрбахаста
Козаты æфхæрд къонамæ. Мады рæвдыд кодта йæ
ходыгъдты, се ’фсымæрæн та ссис фидар цæджындз,
æнæзæрдæхудт цардæмбал, къонайы фарн,
хæдзардзин æфсин, хорз мад. Куыд ахуыргæнæг,
афтæ Ирæйæн æмбал нæ уыд. Иннæ ахургæнджыты
’хсæн йæ уроктæ уыдысты цымыдисагдæр.
Скъоладзаутæ йæ уарзтой, ахуырады министрад
ын стыр аргъ кодта йæ куыстæн æмæ йын снысан
кодта Цæгат Ирыстоны сгуыхт ахуыргæнæджы
ном. Фæлæ цард цард у. Хæрды цыды фæстæ хатт
уырдыгыл цæуын æгьатыр рауайы. Эльбрус æмæ
Ирæ уарзонæй фæцардысты се ’ртæ хъæбулы
цинæй. Фæлæ сæ хистæр хъæбул Фатимæйы
æнафоны амарды фæстæ Ирæ, стыр хъыгагæн,
æгъатыр низæй фæрынчын, æмæ Эльбрусы йæ кары
фæндагыл ирон æмбисонды уæззау рæстдзинад
баййæфта: «Фæндагыл дæ бæх ма амæла, зæрондæй
- дæ ус». Æнгом бинонтæн сæ уарзты цæхæр
259

- Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Р
æрдæгсыгъдæй бамынæг Ирæйы мæрдæй. Хиуæттæ
æмæ хъæубæстæ Эльбрусы хъыгыл фæрыстысты,
йæ зыны сахат æрбалæууыдысты йæ уæлхъус.
Эльбрус йæ хæлардзинад, цæстуарзон ахаст-
дзинæдты фæрцы йæхицæн скодта кад æмæ
намыс йæ мыггаджы æхсæн. Уарзы сæ, зæрдиагæй
сын лæггад кæны абоны онг дæр. Кæстæртæн
у фæзминаг, зондамонæг хистæр. Æрмæст
йæ мыггаджы истори кæй ныффыста æмæ сæ
кæстæртæн мыггаджы азфысты кæй ныууагъта,
уый дæр йæ лæгдзинадыл дзурæг у.
«Цыфæнды фидар зонындзинæдтæ дæр айдагь
сæхæдæг фæлтæрддзинад райсынæн ницы хъомыс
дæттынц. Царды сæ æгьдауæй сфæлтæрын хъæуы.
Æрмæстдæр дæ ахæм хуызы рауайдзæн хорз
ахуыргæнæг», - ахæм у йæ хъуыды Эльбрусæн.
Эльбрус - дардмæуынаг педагог. Царды
фæндæгтæ даргъ æмæ вазыгджын кæй сты,
уый æнкъаргæйæ, æххæстыл никуы нымадта
æрмæст предметон зонындзинæдтæ уарын рæзгæ
фæлтæрæн. Вазыгджын ын уыд бирæвæрсыг
хъомыладон куыст кæнын. Сæйрагыл нымадта
æмæ нымайы фæллой кæнынмæ уарзондзинады
æнкъарæнтæ райхалын алы æрыгон рæзгæ уды
дæр.
Колхоз ма куы уыд, уæд скъоладзауты бригадæйы
уæнгтæ фæндзæм къласæй хистæр ахуырдзауты
онг æдзух архайдтой уалдзыгон æмæ фæззыгон
быдырон куыстыты.
Директорæй куы райдыдта кусын, уæд
фæллойы урокты ахадындзинад æрцыд уæлдай
бæрзонд æвæрд. Чызджытæн сæ уроктæ æдзух
уыдысты цымыдисаг. Иуæй сæ хæринаг кæныныл,
иннæмæй хуыйын æмæ къуымбилы куыстыл
260

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф^
ахуыр кодта фæлтæрдджын ахуыргæнæг Калоты
Иринæ. Лæппутæ та сæхи механизаторы дæсныйад
райсыныл фæлтæрдтой сæрмагонд урокты Боциты
Оледжы фæрцы.
Цæстуынгæ æрмæг, алыхуызон ифтонг гæрзтæй
æххæст уыдысты кълæстæ. Суанг ма сын Эльбрус
сæ практикой ахуыртæн колхозæй самал кодта
дыууæ тракторы дæр.
Эльбрус цы куыстуæтты куыста, уыдоны алы
ран дæр æнкъардта бæрнондзинад. Хъомылады
куысты, ахсджиаг цы æртæкъуымон философи ис,
уый арф банкъардта йе ’рыгон бонтæй фæстæмæ.
Ома, ныййарæг, скъоладзау æмæ ахуыргæнæджы
’хсæн бастдзинад куы уа æмæ æмгуыст куы
кæной, уæд уый фæрнæйдзаг хъуыддаг кæй у,
уый. Æвæццæгæн, 56 азы дæргъы цы бæрнон
куыст фæкодта алы куыстуæтты, уыдонæй 45 азы
дæр уымæн снысан кодта хъомыладон куыстæн:
лаборантæй, математикæйы ахуыргæнæгæй,
ахуыры хайады сæргълæууæгæй, 20 азы
директорæй, Æрыдоны районы адæмон ахуырады
хицауæй æмæ афтæ дарддæр.
РЦИ-Аланийы сгуыхт ахуыргæнæг Козаты
Эльбрус куыд хъуамæ нæ уа амондджын йæ
фæрнæйдзаг куыстæй?! Кæд æмæ йæ фæззæджы
фæллойы ахсджиагдæр сфæлдыстадон уацмыстыл
нымайы йæ размæдзыд ахуырдзауты: Уæрæсейы
Федерацийы Советы уæнг Быгьуылты Эрик;
нæ республикæйы мидхъуыддæгты министры
хæдивджытæ: инæлар Сихъоты Сослан æмæ
булкъон Моурауты Маирбег; Цæгат Ирыстоны
финансты министры хæдивæг Баситы Олег; РЦИ-
Аланийы Парламенты депутат, экономикой наукаты
кандидат, Уæрæсейы сгуыхт экономист Суанты
261

9 ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Вадим; технологон наукаты кандидат Балаты Век;
РЦИ-Аланийы Администраций^ Хицауы хæдивæг,
филологон наукæты кандидат Бигъуылаты
Людмилæ; хъæууонхæдзарадон наукæты доктор,
профессор Гогаты Олег; Цæгат Ирыстоны адæмон
артист Цæргæсты Дзамболат; Уæрæсейы, Цæгат
Ирыстоны Фысджыты æмæ Журналистты цæдисты
уæнг, поэт, радиожурналист Къадзаты Станислав;
РЦИ-Аланийы Парламенты депутат, философон
наукæты кандидат, Цæгат-Кавказы «Аграрон-
технологон колледж»-ы директор Моурауты Алан;
педагогон наукæты кандидат, ЮНЕСКО-йы
кафедрæйы доцент (ЦИПУ) Моурауты Мæринæ;
РЦИ-Аланийы Парламенты депутат, СПК «Дуг»-1
сæрдар Козаты Георги (Жорæ); Дардыскæсæн
æфсæдцон зылды дивизийы командир-булкъон
Козаты Сослан æмæ иннæтæ.
Эльбрус кæд пен-
сийы рацыд, уæддæр
у разæнгард æхсæ-
надон архайæг, æмæ
йын лæвæрд æрцыд
бирæ хæрзиуджытæ.
Æрæджы та йын нæ
Республикæйы Сæргъ-
лæууæг Битарты
Вячеслав аргь скодта
Ирыстоны кад æмæ намысы
лæгтимæ фембæлды
«Кады гæххæттæй».
Эльбрус у Кировы-
хъæуы Ныхасы сæргъ-
лæууæг, Иры Стыр Ныхасы активон архайæг, йæ
съездты делегат. Хъæубæстæн у лæггадгæнæг,
262

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*з
æгъдаудæттæг æмæ йæ» цалдæр хатты равзæрстой
депутатæй районы фæллойгæнджыты советмæ.
Кировыхъæуы алы циндзинады дæр йæ ирон
фынджы æгьдауыхаст у фæзминаг бирæ
хистæртæн, йæ дзырдарæхстмæ та йын зианы
рæстæг дзыллæтæ æрыхъусынц.
Кæд æмæ Эльбрусыл азты фæлм йæхи æруагъта,
сæрыхъуынтыл халас æрбадт, уæддæр йæ царды
цыд сæрбфрзондæй дарддæр хæццæ кæны кад
æмæ намысы фæндагыл йæ сарæзт урс дуртæй
мæсыгмæ, æмæ ма йын фарнимæ æнтысæд бирæ
азты мидæг. Цалынмæ нæм Эльбрусы хуызæн
хистæртæ уа, уæдмæ хъæубæсты фарн, ирон æгъдау
æмæ нæ рагфыдæлты традицитæ фæлтæрæй-
фæлтæрмæ фарнимæ цæрдзысты фæзминагæй.
г. «Рæстдзинад». - 2020. -14 октябрь. - Ф. 3-4.
263

§Дзугаты-Мурасты Риммæ
*
Æз Ирæй райгуырЪтæн -
йæ фырт Ъæн
&Ф " #*1
(Хæуытаты Къостайы тыххæй)
Æз Иры уазæгау нæ уыдтæн,
Нæ цардтæн а зæххыл æфстау.
Æз Ирæй райгуырдтæн - йæ фырт дæн,
Йæ хохаг уидæгтæйдзаг тау.
Хæуытаты Къоста
Хæуытаты Агуыбейы
фырт Къоста райгуырд
Хъæдгæроны 1933 азы
зæхкусæджы бинонты ’хсæн.
Иæ ныййарджытæ Агуыбе
æмæ Аминæт-Гусон Хъæд-
гæроны нымад уыдысты
кадджын бинонтыл. Хæлар
æмæ кæрæдзиуарзгæйæ
æнгомæй цардысты сæ
æхсæз лæппуйы æмæ æртæ
чызгимæ. Фыдæлты ирон
фарн æмæ намыс ирдæй
хастой сæ кæстæртæм.
Сывæллæттæ сæ бинонты ’хсæн, фыццаджыдæр,
райстой ирон царды хъомылад. Агуыбе уыд уæздан
æмæ куырыхон хистæр. Йæ ирон æгъдау, кафт æмæ
зардæй хистæртæ æмæ кæстæр фæлтæрæн уыд
фæзминаг. Кæд ыл азтæ сæ уæз æруагътой, уæддæр
уыд Хъæдгæроны ансамблы активон архайæг.
Йæ хъуытаз хъæлæсы мыртæ ирон æмæ уырыссаг
зарджыты зæлыдысты нæ бæстæйы алы горæттæ
264

УДВАРИЫ СТЪÆМФÆНТÆ
æмæ хъæуты сценæтæй. Хъæубæсты йæ рахуыдтой
«Хъæдгæроны Хъуыбады».
Къоста скъолайы ахуыры æмæ æхсæнадон
куысты уыд фыццæгтимæ. Ирон æвзаг ын уæлдай
адджын уыд. Мадæлон æвзагмæ уарзондзинад
бавзарынæн ын хъомыс уыдысты, фыццаджыдæр,
йæ ныййарджыты хъомылад, дыккаджы - йæ фыды
хо Бабæхъыз-иу ын изæрыгæтты адæмон сфæлдыс-
тадæй цы таурæгътæ, аргъæуттæ, æмдзæвгæтæ
æмæ адæмон зарджытæ кодта, уыдон. Йæ ирон
æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг Куындыхаты
Саукуыдз дæр æрыгон лæппуйы зæрдæйы бауагъта
стыр уарзондзинад ирон литературæмæ. Афтæ,
хистæрты хъæппæрисæй йæ удыхъæды раргом сты
нæ фыдæлты фарн, ирондзинад æмæуæздандзинады
гуырæнтæ.
1952 азы Къоста æнтыстджынæй каст фæци
Хъæдгæроны астæуккаг скъола æмæ йæ рагбонты
бæллиц сæххæсты охыл ахуырмæ бацыд уæлдæр
Æфсæддон скъоламæ (Орджоникидзевское
общевойсковое училище). 1955 азæй лейтенанты
цинимæ (офицер пехоты) службæ кодта нæ
бæстæйы алы къуымты: Астæуккаг Ази, Сыбыр,
Коми; горæттæ: Горький, Ярославль æмæ Рыбинскы.
Кæдфæнды æмæ кæмдæриддæр бæрнонæй æххæст
кодтайæ размæ æвæрд хæстæ. Кæд ын стыр аргъуыд
хистæр афицерты æмæ йæ дæлбар кусджыты ’хсæн,
бæрзонд бынæттæ ахста, уæддæр æй Ирыстонмæ
уарзондзинад фынты дæр йæхимæ æнахуыр тыхæй
æлвæста. Фæстаг азты, бæрзонддæр ахуырады кур-
сытæ «Выстрел» (Высшие пограничные ордена
Ленина краснознаменные командные курсы КГБ при СМ
СССР) каст куы фæци, уæд йæ службæ цыд горæт
Горькийы дивизийы штабы. Ам райста булкъоны
265

&ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Хурыскаст федтон Ираны,
Федтон Зæрæхсиды Франц,
Оперæ хъуыстон Миланы,
Венæйы кафыдтæн вальс.
1963 азы йæ амонды хъысмæт сбаста Бо
латты Галинæимæ. Цардмæ сын рацыд æртæ
фырты. Радтой сын уæлдæр ахуырад, æмæ абон
кусынц нæ бæстæйы рæзтæн алы хæдзарæдты.
Ис сын бинонтæ, кæстæрты кæстæртæ. «Къостай-
æн Уæрæсейы алы рæтты службæ кæнгæйæ бирæ
фадæттæ уыдис йæхицæн аккаг «хъарм» бынат
скæнынæн», фæлæ йæ æдзух йæ фыдызæхх æлвæста
йæхимæ, йæ алæмæты бынатмæ. Уарзон къæсмæ,
хъысмæты фæндаг кæд 37 азы дæргъæн рауад,
уæддæр фæстæмæ æрыздæхт Ирыстонмæ. Йæ иу
æмдзæвгæйы дæр уымæн зæгъы:
Федтон ыскæсæн, ныгуылæн,
Бауарзтон хуссар, цæгат,
Гъе, уæддæр зæрдæйы Ирæн
Скодтон æз буцдæр бынат.
Къоста бæрзонд хаста ирон лæджы кад, намыс
æцæ йæ хорз службæйы тыххæй хорзæхджынгонд
æрцыд бирæ ордентæ æмæ майдантæй, йе
’уæхсчытыл та сæрттывтой булкъоны стъалытæ.
266

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
Пенсийы рацыды фæстæ иу бон дæр нæ баулæфыд.
Уыд «Стыр Ныхас»-ы уæнг, активон архайæг
фæсивæды раст хъомыладон фембæлдтыты
скъоладзаутæ æмæ уæлдæр ахуырады студенттимæ.
«Ахæм фембæлдтытæн кæд сæ пайда абон нæ
зыны, уæддæр искæд бон - æнæмæнг разындзæн.
Ныртæккæйы фæсивæдыл бирæ цъыфкалæн
кæнынц, фæлæ кæстæртæ дæр цы дуджы цæрынц,
уыимæ æмдзу кæнынц, - дзырдта Къоста. - Тынг сæ
халынц телеуынынадæй цы æнæпълан, æнæгъдау
фыдмитæ æвдисынц, уыдон... Мæнмæ гæсгæ,
бинонтæй аразгæ у алцыдæр, гыццылæй нырмæ
саби уым цы æгъдау æмæ фæткæвæрд уына, уый
ахæсдзæн дарддæр...»
Къостайы хъæппæрисæй Кады мысæн
фæйнæджытæ байгом кодтой Хъæдгæроны
æмæ Дзæуджыхъæуы Гагкайты æмæ Абациаты
æфсымæртæн, Заойты Аслæнбегæн, Хостыхъоты
Зинæйæн. Къоста йæ царды мæсыг самадта урс
дуртæй, йæхицæн та удæгас цыртдзæвæн сарæзта
йæ чингуытæй.
Бирæвæрсыг у Къостайы сфæлдыстад. Хæдахуыр
ирон поэтæн 1997 азы Дзæуджыхъæуы рацыд
йе ’мдзæвгæты æмбырдгонд «Сагъæссаг уарзт».
Æмдзæвгæтæн сæ тематикæ кæд алыхуызон у,
уæддæр æмбырдгондæн йæ фыццаг хъуыдыйадæй
фæстаг стъæлфы онг æнкъарæм авторы
уарзондзинады тæваг Ирыстонмæ, райгуырæн
къонамæ, йæ адæммæ, йæ разагъды лæгтæм,
хъæбатыртæм... Йæ поэтикон рæнхъыты сын ссары
аккаг ныхæстæ.
2004 азы сывæллæттæн рауагъта æмдзæвгæтæ,
радзырдтæ, уыци-уыциты æмбырдгонд «Æрдз æмæ
сабитæ».
267

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Къостайы уацмыстæ цымыдисаг сты алы кары
кæсæгæн дæр.
Йæ райгуырæн хъæуы истори, йæ куырыхон
хистæрты, йе ’мхъæуккаг хъæбатыр хæстонты
фæлгонцтæ иу чиныджы сæмбырд кæнын æмæ сæ
Ирыстоны дзыллæйы размæ рæстагæй рахæссын
Къоста нымадта йæ царды стырдæр хæсыл. Æмæ
2012 азы йæ бæллиц сæххæст, джиппы фыстæй
рацыд «История села Кадгарон». Чиныгкæсæг
дзы, æнæмæнгæй, базонгæ уыдзæн: Хъæдгæроны
равзæрдимæ, алы рæстæджыты йæ минæвæрттæ цы
ахсджиаг бынæттæ ахстой бæстæйы алы хæстыты
æмæ рацарæзтыты, Фыдыбæстæйы сæраппонд
тохы хъæбатырдзинæдтæ чи равдыста, ахуырады,
культурæйы æмæ спорты бæрзонд къæпхæнтæм
чи схызт, уыцы цымыдисаг æрмæджытимæ. Уæдæ
хъæдгæройнæгты традицион æгьдæуттæ, бинонты
цардæвæрд æмæ уырнынады фарстатæ дæр æвдыст
цæуынц ацы чиныджы. Къоста дзы стыр лæвар
ракодта алы хъæдгæройнагæн дæр. Йæ райгуырæн
хъæуы историйы кадæн,
Къоста йæ уаз бавæрдæй,
æнæмæнгæй æрцæудзæн
фыст сыгъзæрин дамгъæтæй
йе ’мхъæуккæгты кад æмæ
рады лæгты номхыгъды,.
Хъæдгæройнæгтæн,
æвæццæгæн, сæ уарзон-
дзинад рахæсгæ у мады
гуыбынæй, æмæ Къоста сæ
уæздæттæн сæ уæздандæр
кæй у, уымæн уæлдай
æвдисæн рауад йæ чиныг
«Уæздандзинады гуырæнтæ».
268

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Банымайæн æй ис ахуыргæнæн чиныгыл абоны
фæлтæрæн. Къостайы «Уæздандзинады гуырæнтæ»
æмæ Айларты Измаилы «Ирон фарн» алы ирон
адæймагæн дæр хъуамæ уой æрвылбон дæр стъолыл
даргæ чингуытæ.
Царды ахсджиаг фарстатыл автор дзуры
сæргæндты: «Хуыцау æмæ уырнынад»,
«Уæздандзинад», «Хидарыны иуæй-иу уагæвæрд»,
«Хионтæ æмæ хæстæджытæ», «Сывæллон», «Ирон
фынджы æгъдæуттæ», «Кувинæгтæ. Хуынтæ.
Лæвæрттæ», «Ус курын æмæ мой кæнын», «Мард
ныгæнын æмэе марды кæндтæ»... Ирон адæймагмæ
цы бирæ фарстатæ сæвзæры царды уагæвæрдтæм,
уыдонæй алцæмæн дæр ис ссарæн дзуапп ацы
чиныджы. Фыст у иннæ чингуытæй уæлдай
æнцонæмбарæн æвзагыл, фыццаг рауагъдæй
бирæ фæнуарджындæр, фæмидисджындæр. Ис
ын рæсугъд фидæн, библиотекæты тæрхæгыл
рыгбадæн нæ уыдзæн, фæлæ ссардзæн алы кары
чиныгкæсæджы зæрдæмæ дæр фæндаг.
Къостайæн йæ сагъæс уыд Ирыстоны рæсугъд
сомбон, нæ мадæлон æвзаджы æмæ фæсивæды
хъысмæт: «Фæнды мæ, цæмæй нæ кæстæртæ
зæрдæйæ уарзой сæ райгуырæн бæстæ, сæ мадæлон
æвзагыл æнæкъуылымпыйæ дзурой, ирон лæгæн
цæрæнбонты кад цы миниуджытæ кодтой, иннæ
адæмты хæттыты ’хсæн, уыдонæй се ’ппæтæй дæр
хайджын куыд уой. Уый та стыр нысан у».
269

0 - Дзугат ы -Мураст ы Риммæ
^ф
«Ирон æгъЪæутты скъола»-йæн -
цæрсенбон!
ЬФ Ф4
Æбиты Ваяерæ - Ирыстоны хъæбул,
Ирыстоны кадæн, йæ цытæн цæры!
Иæ зонд æмæ хъару, хæхбæстæй-быдырмæ,
Нæ Иры кæстæртæн рæдауæй дæтты.
Ацы дунейы адæймаг ’скастæй-æркастмæ цæры.
Уыцы дыууæ арæны астæу цы фæд ныууадзы,
уый алыхуызон рауайы йæ бирæ арфæйаг, кæнæ
æппæрццаг хъуыддæгтæй.
Мæ зæрдæмæ тынг фæцыд ацы арф философон
хъуыды. Æцæгæй, царды фæндаг хъуыддæгтæй
барст æрцæуы ’ркасты бон.
Фæстаг азты Æбиты Валерæйы ном хъуыстгонд
у Ирыстоны алы къуымты йæ рæсугьд удыхъæд,
уæздандзинад, хæрзæгъдау æмæ фарны
хъуыддæгтæй. Стыр дисы æфтауы, ирон æгъдауы
цы зонындзинæдтæ æвдисы æрыгон уæвгæйæ,
уый. Йæ удæй арт цæгъды, цæмæй нæ рагфыдæлтæ
нын цы рэесугъд æгъдæуттæ ныууагътой, уыдон ма
фесæфой.
Йæ чысылæй фæстæмæ бауарзта хæринаг
кæнын. Ацы хъуыддагмæ йæ базырджын кодта
йæ уарзты монц хæринæгтæ кæнынмæ æмæ
сусæгæй-æргомæй архайдта куы иу, куы иннæ
хæрзад хæринаг скæныныл, цыдæр ногдзинад дæр
ма-иу сæм бафтыдта. Йæ уд йæ цæст уыд сыхы
æфсинтæн циндзинады, кæнæ зианы рæстæг
баххуыс кæнын... Йæ фынты-иу йæхи арæх уыдта
270

УДВЛРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
ф<
урс халаты мидæг стыр рестораны хицауæй, фæлæ
та-иу райсомæй куы райхъал, уæд... стыр хъыджы
бафтыд. Рæстæг цыд. Йæ бæллиц - профессионалон
хæринаггæнæг суæвынмæ - йæ размæ цы стыр
нысантæ æвæрдта йе ’рыгон бонтæй фæстæмæ,
уыцы бæрзæндтæм лæгæрста цæлхдурты сæрты
сæрбæрзонд æмæ ныфсджынæй. Иу конкурс иннæ
конкурсы ивта. Хуыздæр хæринаггæнæджы ном
райсыны охыл-иу арæх ерысты бацыд Уырысы
алы стыр горæттæй æрцæуæг сæдæгай конкурсты
архайджытимæ. Æмæ-иу кавказаг хæринæгтæ
аразгæйæ кæдфæндыдæр уыд уæлахиздзаутæн сæ
фыццæгтимæ.
Рæстæг куыд цæуы, афтæ ивынц царды домæнтæ
дæр. Нæ рагфыдæлтæ нын ирон адæмон скъолайæ
цы рæсугьд æгъдæуттæ ныууагътой, уыдоныл
рæстæджы фæлм йæхи сабыргай æруагъта æмæ дзы
бирæтæ рохуаты зайын байдыдтой. Уыцы хъуыддаг
та сагъæссаг у алкæмæн дæр. Фæлæ йыл уæлдай
сагъæс кæны Æбийы-фырт.
Уый архайы аив кæнын алы ирон циндзинад,
ахуыр кæны, йæ алыварс кæй æрбамбырд кодта,
уыцы фæсивæды нæ фыдæлты æгъдæуттыл.
Сæрмагондæй сын байгом кодта «Ирон æгъдæутты
скъола» æмæ йæ зонындзинæдтæ Ирыстоны
разагъды лæгтæ æмæ аивады сгуыхт кусджытимæ,
фысджытимæ (Айларты Измаил-фыссæг, этнограф;
Цгьойты Хазби - Къостайы номыл премийы лауреат,
г. «Рæстдзинад»-ы - шеф-редактор; Бекъойты Розæ -
Къостайы номыл премийы лауреат, режиссер, Цæгат
Ирыстоны аивæдты сгуыхт архайæг; Таутиаты
Минтае - Колыты Аксойы номыл премийы лауреат;
Сохиты Риммæ - зындгонд дохтыр; Лазарты Эльвирæ
271

н*
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Мыстулаты Ларисæ, Хуыбиаты Лянæ,
Дзугаты-Мурасты Риммæ
272

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Мыстпулаты Ларисæ, Хуыбиаты Аянæ,
Таутиаты Минтæ, Дзугаты-Мурасты Риммæ,
Гугкаты Малъвинæ, Дзодзыккаты Риммæ
Хуыбиаты Лянæ, Таутиаты Минтæ, Гозымты Светланæ,
Дзугаты-Мурасты Риммæ
18
273

ы*
Дзугаты-Мурасты Риммæ
«Ирон чъириты» 1-аг фестивали призер
Дзугаты-Мурасты Риммæ, 2013 аз
Историйæ нын æнæзонгæ нæу, нæ рагфыдæлтæ
знæгты ныббырстыты рæстæг хæхты цъассыты кæй
аирвæзтысты, уый. Алыхуызон цымыдисагтаурæгъты
фæрцы зонæм Ирыстоны сыгьзæрин дзуæртты,
кувæндæтты тыххæй, фæлæ сæм фæцæуын æмæ
сæм бакувын алкæмæн фадат нæ вæййы. Ам дæр
та Валерæ, æрмæст теорион æгъдауæй нæ зонгæ
кæны семæ, фæлæ ссардта фæрæз - экскурсийы
хуызы Куырттаты комы дзуæртты кувæндæттыл
æрзилынмæ. Æмæ араст стæм.
274

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
Ф^
Æвæццæгæн ын Хуыцау, Ирыстоны зæдтæ æмæ
дауджытæ дæр æххуыс кæнынц йæ фæрнæйдзаг
фæндтæ æххæст кæнынмæ.
Диссаджы фæззыгон хурбон! Сахары æмтъе-
ры цардæй нæ дынджыр автобус скъæфы хæххон
фæндæгтыл размæ нæ урссæр цъитиджын хæхты
хъæбысмæ гуылф-гуылфгæнаг цъитидæтты рæзты.
Уыдон фынккалгæ згъорынц быдыртæм, сæ разæй
дуртæ ссивгæ, раст сæ цыма фæсте исчи суры, уыйау.
Æрдз йæ алæмæттаг алыхуызон ахорæнтæй сфæлыс-
та фæззыгон бæлæстæ æмæ къудзиты сыфтæрты.
Рог дымгæйы узæлдæй, уæздан чызджыты астæу-
тау, бæлæстæ ратас-батас кæнынц, сыфтæртæ та
гæлæбутау стæхынц æмæ пæр-пæргæнгæ сабыргай
æрбадынц зæххыл, Æвæдза, куыд гауызфыст рæсу-
гьд у нæ Ирыстоны æрдз! Зæрдæ дзы райы æмæ, ног-
гуырд уæрыккау, кафы йæ уындæй. Аргъæутты дзу-
ринаг бæстæ, фæлæ йын аргъ кæнын куыд нæ зонæм!
Искуы фæсарæнты баулæфын нæм цæмæндæр хуыз-
дæр кæсы, искæйы æрдзæн кæнæм стырдæр аргъ,
афтæмæй та дзæнæт нæ фындзы бын ис!
«Ирон æгъдæутпты скъола»-йы 4-æм рауагьдонтæ Дзывгьисы
2012 аз
275

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ%
Куырттаты ком. Аргъæутты дзуринаг бæстæ.
Йæ сыгъдæг уæлдæфæй сæр зилы, йæ цъитиджын
дæтты сæр-сæр хъустæ рæвдауынц. Хур йæ
фæззыгон хъарм тынтæй рухс кæны нæ фæндаг
комы кувæндæттæм. Нæ цинæйдзаг зæрдæтæ та
нын хуры тынтæ цыма уæлдай узæлдæй тынгдæр
тавынц æмæ æмзæл зард кæнынц немæ.
Дзывгъис. Лæгты дзуары кувæндон. Валерæ
автобусæй рахызт, сылгоймæгты уæлæдарæсыл
йæ цæст ахаста æмæ телефоны хæтæлæй
кæмæдæр худæндзастæй бадзырдта. Уалынмæ
кувæндонæй нæ размæ рахызт саджы фисынтыл
амад кæмæй фæзæгъынц, ахæм лæг. Уый уыдис
Дзывгъисы кувæндоны Дзуары лæг Елхъанаты
Хъазыбег. Нæлгоймæгтæ кæрæдзийыл бацин
кодтой. Хъазыбег уазджытыл йæ цæст ахаста,
фæлмæн бахудт (йæ зæрдæ барухс дзуары бынмæ
сылгоймæгтæ сæрбæттæнтæ æмæ дысджын дарæсы
кæй æрбацыдысты, уымæй). Нæ разæй бахызт
кувæндонмæ. Мах дæр, Дзуары æгъдаумæ гæсгæ
куыд æмбæлы, афтæ дзуæрттæ бафтыдтам, ныллæг
нæ сæртæй акувгæйæ бахызтыстæм йæ фæстæ.
Хъазыбег нын цыбырæй радзырдта кувæндоны
истори, нæ фыдæлтæ куыд куывтой ацы рухс
Дзуармæ æмæ йæм ныры рæстæджы куыд табу
кæнынц, цавæр æргом æххуыстæ-иу бакодта æмæ
кæны сыгъдæгзæрдæйæ йæм чи бакувы, уыцы
адæмæн. Загъта, кæй йыл фæдзæхсынц кæстæрты,
бæлццæтты, рынчынты, сæхи, сæ хорз хъуыддæгтæ,
рæсугъд фæндтæ æмæ бæллицтæ.
Хъазыбеджы фæрцы базыдтам, Куырттаты комы
æппæты кадджындæртыл нымад кæй сты Хъæриуы
зæдтæ. Фыдæлты таурæгътæм гæсгæ, зæдтæ æмæ
дауджытæ Ирыстоны зæххыл фембæлынц иумæ
276

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Хъæриуы æмæ Уазайы цъуппытыл. Ам фæтæрхон
кæнынц ирон адæмы хъысмæтыл, Стыр Хуыцау сын
цы хæстæ бабар кæны, уыдоныл...
Хъазыбег нын скуывта бæгæныйæ не ’ртæ
æртæдзыхоны æмæ алкæйыдæр бафæдзæхста
Дзуарыл. Кувинæгтæй сахуыстам, нэе мысайнæгтæ
ныууагътам æмæ зæрдæрайæ рацыдыстæм.
Лæгты дзуары кувæндоны иннæ фарс, хæхты
фæхстыл дисы æфтæуынц хæлддзаг æнусон
мæсгуытæ æмæ цæрæн фидæрттæ. Цымыдисаг
уый у, æмæ нæ рагфыдæлтæ нырыккон арæзтадон
технологи нае зонгæйæ, хæххон зын фадæтты
куыд зондджын разындысты, куыд фидар цæрæн
бынæттæ арæзтой хæхты къуылдымтыл æмæ сыл се
’знæгты бон фæуæлахиз кæй нæ уыд, æнусты дæргъы
сæ хæххон тыхджын дымгæтæн æмæ къæвдатæн
дæр сæ бон кæй нæ баци бынтон фехалын.
Дарддæр ног фембæлд, ног цымыдисаг хабæрттæ
Аæцы. Нæ фысым разынд Хуыцауы Дзуары
лæг - Дулаты Чермен. Йæ хуымæтæгдзинад, йæ
хæларзæрдæ, йæ уазæгуарзондзинад, йæ ирон
æгъдау стыр дисы бафтыдтой не ’ппæты дæр. Цыбыр
рæстæгмæ йэе къæбицы хъæздыг бæркад фынгыл
февзæрын кодта, растцымайæм аргъæутты дзуринаг
стьолæмбæрзæн (скатерть-самобранка) уыд, уыйау.
Царциаты диссаджы лæг. Æмæ кувынмæ та куыд
дæсны у! Раст цыма нæ разы урсзачъе æнусон
куырыхон кувæг лæг уыд (афтæмæй йыл 60 азы дæр
нæма цæуы), йæ хъæлæсæй, раст цыма Ацæмæзы
уадындзы зæлтæ хъуысыдысты, афтæ рæсугъд,
нæртон æмæ нуарджын уыдысты йæ ракуывдтытæ.
Кæстæртæн уый уыд æнæферохгæнгæ урок. Йæ
хæдзары равдыста фыдæлтыккон ирон фынджы
’гъдау, æмæ йæ фарны хъуыддаг бирæ азты
277

р *^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
баззайдзæн нæ алкæйы зæрдæйы дæр. Чермен
æппæтуыцы æгьдæуттæ фæкодта сыгъдæгзæрдæйæ
Валерæйы кадæн.
Цымыдисаг уыдысты Нарты ныхасы хабæрттæ,
Зилахары хъазæн фæз, Лæц авд дзуары бынат кæй
у. Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ Лæц нæ ахуыргæндтæ
«Историон музей арвы бын» куы схониккой, уæд уый
уаид туристон балцтæн ахъаззаг хъуыды.
Дарддæр нæ балц- ХуыцауыДзуары кувæндонмæ,
Нарт Ныхасы цы къæлæтджын дуртыл бадтысты,
уыцы табуйаг бынæттæм. Чермен нæ базонгæ кодта
Дзуары историимæ. Йæ таурæгътæм хъусгæйæ та
цæстытыл ауадысты Нарты фæсивæды хъазæн
фæз, «Зилахар»-ы ерыстæ, Сослан æмæ Батрадзы
фæлгонцтæ, куырыхон Урызмæг йæ къæлæтджыныл
бадгæйæ...
ХуыцауыДзуары кувæндоны нын (йæ фыд Хъасай
дæр уыд Хуыцауы Дзуары лæг) скуывта нæ æртæ
’ртæдзыхоны, бафæдзæхста нæ Дзуарыл, радзырдта
нын бирæ таурæгътæ...
Уый фæстæ араст стæм комы арфмæ - Сыгъдæг
Мады-Майрæмы кувæндонмæ. Аргъæутты дзуринаг
ран. Æрдз йæ диссаджы гæнæнтæй сфæлыста ацы
бынатхæхты арф хъæбысы, хохы цъуппыл. Алкæй бон
нæу ардæм схизын, фæлæ табу йæхицæн. Æгъдаумæ
гæсгæ йæм мах ссыдыстæм бæгъæввадæй. Ныллæг
нæ сæртæй акувгæйæ бахызтыстæм æмæ ссыгътам
сойын цырæгътæ. Бакуывтам æм. Нæ Ирыстоны, нæ
кæстæрты, нæ къабæзты бафæдзæхстам Сыгъдæг
Мады-Майрæмыл æмæ уæнгрогæй фæстæмæ
раздæхтыстæм.
, Куырттаты комы дзуæрттæ Æбиты Валерæ
æмæ йæ бинонтæн æххуысгæнæг уæнт, махæн нæ
зонындзинæдтæ чи фæуæрæх кодта, нæ фыдæлты
278

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*;
кувæндæттæ нын сыгъдæгзæрдæйæ чи бацамыдта.
Арфæ Елхъанаты Хъазыбег æмæ Дулаты Черменæн,
сæ æрвылбоны ахадгæ куыстæй нæ рагфыдæлты
хæзнатæ фæстагæттæм сыгьдæгæй кæй хæссынц,
уый тыххæй. Фидарæй мæ уырны, цалынмæ
Ирыстоны зæххыл Валерæтæ, Черментæ æмæ
Хъазыбегтæ цæра, уæдмæ цæрдзæн ирон æвзаг,
ирон фарн, ирон æгъдау æмæ уæздандзинад.
Æбийы-фыртæн ирон фарн ис йæ алы хъуыд-
даджы, йæ дадзинты кæлы нæ рагфыдæлты ирон
уæздан туг, йе ’рыгон зæрдæйы ис ныфс, хъару æмæ
рæсугъд бæллицтæ Ирыстоны сомбоны рæзтæн, нæ
рæсугъд æгъдæуттæ бахъахъхъæнынмæ. Йæ алы
хъуыддаг дэер сатæг суадонау абухы, йæ царды мæсыг
амайы урс дуртæй, кæстæртæн у ныфсдæттæг,
зæрдæхæлар æмгар, бинонтæн - амондджын фыд,
уарзон æмкъай, у æрдзæй курдиатджын адæймаг
æмæ йын фылдæр бантысæд! Йæ сагъæсты стырдæр
бæллиц - «Ирон æгъдæутты скъола»-йы фидæн, æмæ
йæ амонды бæлас арф уидæгтæ ауадзæд йæхи уды
фæндиаг.
Йæ куырыхон зонд, йæ уæздандзинад та
фæсивæдæн фарн æмæ амонды хос уæнт!
Йæ дзырды - ыстыр фарн,
Æмгæрттæн - æрдхæрæн,
Цырен арт - йæ фезмæлд,
Æмбисонд - йæ зонд.
Ирон фæрныг хæдзар хистæрæй буц, кæстæрæй
фидар у, æмæ уьщы фарнæй хайджын уæд Æбиты
Валерæ йæ уарзон адæмимæ!
г. «Сахайраг». -2012.-27ноябрь. -Ф. 6.
279

. * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
«Уацамонгсе» - Иры фарнæн
{*$• Ф4
Радиобакаст «Уацамонгæ»-йы 25 азы бонмæ
Къадзаты Станиславы ав-
торон радиобакаст «Уацамон-
гæ» 25 азы размæ ирон радио-
йы уылæнтыл акодта фыццаг
къахдзæф. Æрвылхуыцаубоны,
уый алы ирон хæдзары сси
уарзон æмæ адджын уазæг
йæ фарны ныхасæй. Абоны
æмтъеры рæстæджы æнусы
цыппæрæм хай чысыл рæстæг
нæу радиобакасты цардæн. Уый дзурæг у «Уаца-
монгæ»-йæн йæ ахъаззаг ахадындзинадыл. Бузныг
радио æмæ телеуынынады хицауадæн сæ узæлдæй.
Ацы ран мæ хъуыдыйы къуыбылой «Уацамон-
гæ»-йы автормæ куынæ фæзилон, уæд раст нæ уыд-
зæн. Уымæн æмæ «Уацамонгæ» æмæ Станиславæн
кæрæдзийæ нæй фæхицæн кæнæн. 25 азы дæргъы
ныфсджынæй æмсанчъехтæ кæнынц ирон фарн,
нæ фыдæлты æгъдау æмæ традицитæ, нæ мадæлон
æвзаджы цæрайæн. Кæд исчи ирон дзырдæн табу
фæкодта æмæ кæны, уæд сæ иу у Къадзаты Станислав.
Иузæрдион у йе ’мбæстæгтыл, сæрыстыр - нæ
ирон адæмæй. Рæстæджы цыдимæ йæ барджын
хъæлæс нæры тынгæй-тынгдæр Ирыстоны.
Фæлтæрты хоны йæ фæдыл, уарзын сын кæны
Ирыстон, мадæлон æвзаг.
Мæскуыйы паддзахадон институты сахуыры
фæстæ Станислав æрыздæхт Ирыстонмæ. 1979
азæй фæстæмæ кусын райдыдта радиокомитеты:
280

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*з
редакторæй, хистæр редакторæй, сæйраг редак-
торæй. Æмхуызон вазыгджын ын систы поэзи æмæ
журналистикæ. Уыцы къабæзтæ - йæ хъысмæты
дыууæ базыры, сты йын ныфсдæттæг сфæлдыста-
ды бæрзæндтæм схизынмæ.
Иæ равзæрст дæсныйад æгæрон уарзтæй
кæй уарзы, уымæн æфты йæ къухты бæллиццаг
æнтыстытæ дæр. Цы бирæ цымыдисаг, бæрнон
æмæ мидисджын æрмæджытæ бацæттæ кæны,
уыдоныл уæрæх дзыллæтæ сæ цæст æрæвæрынц,
хонынц æй «ирон адæмы хъæлæс».
«Журналист адæмимæ фидар баст куынæ уа,
уæд йæ куыст тутт æнгузтæ сæттæгау афтид кæй
уыдзæн, уый зонын, фæлæ сыл Станислав куыд
иузæрдион у æмæ семæ куыд æхсызгонæй фæдзуры,
уый диссаг у», - зæгъы Цомартаты Изæтбег.
Раст сты нæ куырыхон журналисты хъуыдытæ,
уымæн æмæ Станиславæн йæ радиожурналтæ æмæ
авторон программæтæ: «Уазæгуаты ивгъуыдмæ»,
«Хæзнадон», «Уацамонгæ», «Бонвæрнон», «Удæвдз»,
«Нæуазæг-дæуазæг», «Мыггагæймæбафæрс», «Арв-
айдæн», «Сыгъзæрин асин» - алы ирон хæдзармæ
дæр сты фидиуæг æмæ фарнхæссæг. Ацы програм-
мæтæй авторæн хи хъæбулау алчидæр у зынаргъ.
Станиславæн абоны риссагдæр фарстатæ
агайынц йæ зæрдæйы уидæгты æмæ сыл æргомæй
æрдзуры нæ республикæйы радиойы уылæнтыл,
газетты æмæ журналты фæрстыл йæ уацхъуыдтæ
æмæ очеркты.
«Станиславы хуызæн патриоттæй аразгæ куы
уаид, уæд нæ царды ахсджиаг фарстатæй бирæтæ
растдæрлыггонд цæуиккой, æмæ нæ мадæлон æвзаг
сидзæр сывæллонау фæсдуар къæмдзæстыгæй
нæ лæууид», - ахæм хатдзæг кæны йе ’мкусæг
Цомартаты Изæтбег.
281

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Филологон наукæты кандидат Джусойты Клавдия
та йын йæ радиожурналистон куысты тыххæй афтæ
фыссы: «Къадзайы-фырт æппæты фылдэер æргом
здахы ирон æвзаг æмæ нæ удварны историмæ.
Алы дзырдæн дæр ссары йæхи нысаниуæг, йæхи
сæрмагонд æнкъарæн æмæ ахадындзинад,
поэт ирон дзырды рухсæй кæй цæры, уый дзы
ирдæй зыны. Йæ сæйрагдæр нысантæ сты уды
рæсугъддзинад, æфсарм æмæ фидауц».
Ирæн басгуыхтæ хæрзгæнæг,
Фæсивæдæн - бардуаг, ныфс;
«Уацамонгæ» сдæ дæхæдæг,
Кус сæ фарнæн, дзур сын, фысс...
Боситы Ирбег
Станислав къорд азы дæргьы хуыцаубоны
йæ аивадон радиобакаст «Уацамонгэе»-имæ
алкæйы къонайы балæууы æмæ Иры фæрнæйдзаг
хæдзæрттæм хæссы фарны дзырд. Цал æмæ цал
куырыхон дзырддзæугæ лæджы фембæлд Ирыстоны
цæрджытимæ йæ фæрцы. Бирæ риссаг фарстатæн
«Уацамонгæ»-йы уылæнтыл автор наукон æмæ
бæрнон кусджытимæ бацамонынц иумæйагæй сæ
райхалынымадзæлттæ,æрныхаскæныфысджытимæ
поэт æмæ поэзийы ахадындзинады фæдыл абоны
царды. Цымыдисаг æмæ нуарджын вæййынц йæ
номарæн рауагъдтæ Фыдыбæстæйы æмæ куысты
ветеранты, фысджытæ æмæ спорты хъайтарты
тыххæй, æндæр æмæ æндæр адæймæгтимæ - се
’ппæт чи фæуыдзæн нымад. Цымыдисаг ма уый
у, ’ æмæ Станислав мидисджын авторон поэтикой
рæнхъыты фæрцы кæй фæаивдæр кæны йæ алы
рацарæзты фæзилæнтæ, сæ тематикæ.
282

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ ^_
Ф*з
Зæгъæм, «Уацамонгæ»-йы мидис дæр райхæлдта
ахæм рæнхъыты фæрцы:
Уацамонгæ - балцамондæн,
Уацамонгæ - фарнæн,
Уацамонгæ - растамонгæ
Удæн æмæ армæн.
Джусойты Нафи къорд азы размæ фыста:
«Æнæгуырысхойæ зæгъæн ис, æмæ Станислав у
поэт. Уырны мæ, зæрдиагæй куы куса, уæд ирон
дзырдаивадæн бакæндзæн æцæг лæггад».
Нæ куырыхон хистæримæ нæ алчидæр разы у
æнæгуырысхойæ. Сфæлдыстадон кусджытæй абоны
онг Станиславы хуызæн ирон дзырдаивадæн ахæм
зæрдиаглæггад бирæ нæ кæны. Уымæн йæ барджын
хъæлæс тынгæй-тынгдæр нæры рæстæджы цыдимæ
йæ радиобакастыты. Æмæ йын Нафи дæр йæ
поэзийæн аккаг аргъ уымæн скодта:
Хъæздыг дæ ды! Дæ туг дæ уæнгты хъазы,
Мæ хосгæрстæн йæ тæккæ сæр лæууыс...
«Уацамонгæ» æмæ Станислав систы дзыккубыдау.
«Уацамонгæ» у йæ «хъæбул», уымæн æмæ
25 азы размæ арæзт æрцыд йæ зонды уидæгтæй,
бавæрдта дзы йæ зæрдæйы арф хъуыдытæ, æмæ,
тулдз бæласау, арф уидæгтæ ауагъта ирондзинады
тыгъдады. Фыдæлты кады æмæ намысы тырыса
хæссы фæллойы, æгъдауы, алы хъуыддаджы дæр
æмæ йе сфæлдыстадон фæндаг ахизæд фидæны
фæлтæртæм, йæ рæсугъд хъуыддæгтæй ирд фæд
уадзгæйæ!
Станислав, «Уацамонгæ»-йы бæрæгбон сæр-
магондæй у дæу æмæ дæ фарсмæ чи æрбалæууы
283

р * Дзугаты-Мурасты Риммæ
Ф%$$
йæ рауагъды рæстæг, уыдоны дæр æмæ уыл
иумæйагæй хъæлдзæг, райдзаст бонтæ кæнæд.
«Уацамонгæ»-йы сфæлдыстадон хордзен дза-
гæй-дзагдæр кæнæд ног аивадон хæзнатæй æмæ
цымыдисаг фембæлдтытæй нæ Иры куырыхон
хистæртæ æмæ фæзминаг кæстæртимæ. Æну-
сы бонмæ Райгуырæн зæххы суадонæй уе сфæл-
дыстадон дойны басæттын уæ къухы æфтæд æмæ
рæзты фæндагыл дарддæр «хъысмæты иумайы лæ-
дзæгæй» лæггад кæнут ирондзинадæн. Уацамон-
гæйæн нæ рагфыдæлтæй цы нысаниуæг уыд,
уый ирон радиойы уылæнтыл арфæйаг хъуыд-
дæгтæн - уæлейæ исгæ, бынæй ахадгæ куыд уа,
уый Стыр Хуыцауы цæст бауарзæд ирон æвзаг
æмæ ирон фарны цæрайæн. Кæронбæттæны мæ
ныхасы къуыбылой æлхынцъ кæнын Станиславæн
йæхи поэтикон хъуыдытæй:
Нарты зылды, Нарты бæсты
Диссагдæр цы уыди!
Ахуырст дзырдтæм, сау ныхæстæм
Цавддурау лæууыди.
Гъе фæлæ-иу уаз ныхасмæ
Базмæлыд æдзæмæй,
Ленк-иу кодта расты размæ
Йе ’мыдзаг дзæм-дзæмæй.
Афтæмæй æмбисонд сасмæй
Фæлтæрты ныхæста,
Хурау сын æфсармы тавсæй
Урс фæндаг нывæста.
г. «Сахайраг». -2018.-16 авг. -Ф. 6.
284

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф<
ФыЪы фарн
ЬФ Ф4
Хуырымтпы-Цогойты Аллæйы цард
сфæлдыстадыл афæлгæст
Хуырымты-Цогойты Ал-
лæйы ном æнæзонгæ нæу
Ирыстоны цæрджытæн. У
ирон дзырд æмæ аивадæн
хæрзгæнæг. Йе ’мдзæвгæтæ
йын бакæсæн ис газеттæ:
«Рæстдзинад», «Слово», «Со-
ветон Ирыстон», «Стыр Ны-
хас»; журналтæ: «Мах дуг»,
«Ногдзау» æмæ «Рухстауæг»-ы
фæрстыл, фæлæ йын, хъыга-
гæн, абоны онг æмбырдгонд
нама уыдис. Уымæ гæсгæ, Ал-
лæимæ æрныхасы фæстæ йын йæ уацмыстæ æрбам-
бырд кодтам, сарæзтам чиныг «Фыды фарн»-ы сæр-
гондимæ æмæ сæ хæссæм поэзиуарзджыты размæ.
Аллæйы курдиату бирæвæрсыг: у профессионалон
музыкант, цæгъды фæндырæй, зары героикон
зарджытæ, уарзы ныв кæнын... Æвæццæгæн,
Стыр Хуыцауы фæрцы фæхайджын сфæлдыстадон
тæвагæй æмæ рахаста йæ фыды фарн æмдзæвгæтæ
фыссынмæ. Аллæ у цымыдисаг адæймаг. Йемæ
фембæлд удæн хæссы æхсызгон улæфт, оптимизм
æмæ рухсдзинад.
Йæ фыд Хуырымты Иваны фырт Батырбег
райгуырд 1909 азы Тоборзайы хъæуы Садоны
районы. Зæрæмæджы райдайæн скъолайы фæстæ
астæуккаг ахуырад райста Дзæуджыхъæуы.
285

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Уæлладжыры комы Батырбеджы зыдтой
хæрзæгъдау фæзминаг кæстæрæй. Мæскуыйы
рабфакы сахуыры фæстæ (1930-1934) дарддæр
уæлдæр ахуырмæ бацыд (1934) Мæскуыйы педагогон
институтмæ уырыссаг æвзаг æмæ литературæйы
факультетмæ. Каст æй фæци 1937 азы. 1938 азы
ссыд Ирыстонмæ, кусын райдыдта Николаевскы
станицæйы инспекторæй, скъолайы та - уырыссаг
æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæгæй. 1939
азы уыд Нузалы ахуырады хайады хицау, Нары
скъолайы та куыста директорæй (1940-1941).
Йæ усгуры кары куы бацыд, уæд бахæстæг
кодта Хетæгкаты фæрнджын мыггагимæ. Бонтæ
цыдысты, дыууæ æрыгон уды цин кодтой сæ
амондыл, цардысты уарзонæй. Мады-Майрæмы
арфæйæ æнхъæлмæ кастысты стыр лæвармæ,
ноггуырды фæзындмæ. Хъыгагæн, сæ уарзты
цæхæрыл хъысмæты тæрккъæвда рацыд, æмæ сын
æй нæ бауагьта ссудзын цырен артæй...
Райдыдта Фыдыбæстæйы Стыр хæст... 1941
азы 12 сентябры Батырбег Нарыхъæуы æвзаргæ
хæстхъом фæсивæдимæ бархийæ ныззарыд тохы
зарæг, æмæ араст фыдызнагæй райгуырæн зæхх
хъахъхъæнынмæ, кæд æм бронь уыдис, уæддæр.
Зæрдæхсайгæйæ ма бæргæ фæкæс-фæкæс кодта
йæ бинойнаг Женямæ, фæлæ хъуыд цæуын. Цæмæй
æнхъæл уыд, æмæ сын уыцы изæр Мады-Майрæм
цыкурайы фæрдыджы хуызэен чызг балæвар
кæндзæн. Женя йæ комы комдзæгтæй хъомыл кодта
сæ уарзты бындурыл райгуыргæ иунæгчызг Аллæйы.
Батырбеджы арвыстой Дербентмæ, Цæдисы
адæмыхæттытæй ам цы бирæнацион 345-æм дивизи
арæзт æрцыд, уырдæм. Дербенты хæстон ахуырты
фæстæ йе ’мбæлттимæ бахаудтой Севастополь! хæсты
286

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф*з
цæхæрмæ. Уыцы рæстæджы ам цыд стыр тугкалæн
хæстытæ, кæцытæ ист æрцыдысты кинонывтæм.
Бирæ æрмæг цыд мыхуыры фæрсты. Батырбег йе
’мхæстонтимæ хъæбатырæй тох кодтой немыцæгты
ныхмæ алы зæххы гæбазыл дæр. Йæ фæстаг писмо
фыст æрцыд Хохыдзуæртты бæрæгбоны райсом.
Æвæццæгæн, тохы размæ. Чи зоны æмбæрста,
хъазуатон тохы стыр лæгдзинад кæй равдисдзысты,
æмæ фæдзæхста: «...газеттæм кæсут, æвæццæгæн,
мæн тыххæй дзы уыдзæн бирæ фыст, стаей стыр
хæрзиуæг».
Горæт мæцыд адæмы туджы, «... сыгъд денджыз,
уæлдæф. Адæмы ссæстой тьунелты, зындоны арты
сыгъд Севастополь...»Изæрæй та знаг бацахста горæт.
Уыцы уæззау хæсты æбæрæгæй фесæфт Хуырымты
Батырбег. Стыр хъыгагæн ын, Хохыдзуæрттæ дæр
нал баххуыс кодтой. Табу сæхицæн!
Батырбег цы хорз фæд ныууагъта йæ цыбыр цар-
ды, уый рох нæу йе ’мдугонтæй. Йемæ чи куыста,
уыдоны зæрдæты баззад ирон фæрнджын адæйма-
гæй. Уарзон æмгарæн-иу йæ фæрнæйдзаг хабæрттæ
иу æмæ дыууæ хатты не ’рхъуыды кодтой сæ фем-
бæлдты рæстæг Дойаты Петя, Хетæгкаты Варя, Æл-
даттаты Виктор, Хъазиты Бæтæхъо (Хæххон-метал-
лургон техникумы раздæры директор - йæ кæнгæ
’фсымæр), Къадзты Ефим, Четойты Георги.
Созæты Бега ахуыр кодта Батырбегимæ
Мæскуыйы 1930-1938 азты онг. Йæ мысинæгты-иу
афтæ дзураг уыд: «Батырбеджы Мæскуыйы хуыдтой
чингуыты рæмпæг, Кавказы интеллигенцийы
минæвæртты фидыц. Кæм куыста, уым та -
цæугæ энциклопеди. 1939 азы, Къостайы юбилейы
боны, Нарыхъæуы фæстагмæ ныхасы бар радтой
Батырбегæн. Йæ ораторон дæсны раныхас æмæ
287

? . Дзугаты-Мурасты Рцммæ
^Ф
зонындзинæдтæй бафтыдта стыр дисы бирæты.
Бæрæгбондзаутæ йæ се ’ппæт кæм зыдтой, æмæ
бирæтæ хъус-хъус фарстой кæрæдзийы: - Чи у ацы
оратор? Цы дæсныйад æм ис? - зæгъгæ.
Хуырымты Батырбег уыд бирæвæрсыг курдиат-
джын адæймаг. Æрдз æй фæхайджын кодта
æмдзæвгæтæ фыссыны курдиатæй дæр. Хъыгагæн,
махмæ дзы æрхæццæ, уыцы рæстæджы мыхуыры
цы рацыд, уыдонæй цалдæр:
Куы бахъæуа мæ бæсты -
Æз ратдзынæн мæ сæр.
Уымæн æмæ мæ бæстæй
Цард никуы уыд хуыздæр.
Нæ дзыллæтæ æрвыстой
Бонвыддæрæй цард.
Царды ад нæ зыдтой,
Буцдзинадæй дард.
Æрцыди нæм Октябрь,
Радта нын фадат.
Уæнгтæ систам дардыл,
Ис нæм алцы фаг.
Нæ бæстæйæн йæ цардæй
Уарзæттæ рæзы,
Знаг та йæм мæнгардæй,
Аууæтты хъуызы.
Тох цæуы цырынæй,
Æрра куыдзау знаг.
Хин æмæ кæлæнæй,
Алы ран йæ уаг.
288

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
#*з
Мæнгард дзыхæй нæ сæтты,
Кæны йæхи уæлдæр.
Куы бахъæуа мæ бæсты -
Æз ратдзынæн мæ сæр.
1937. Мæскуы
«Куы бахъæуа - цæтпгпæ»
Æвæдза, ныр æрцыд дæ фæнд,
Æвæдза, ныр дæ хъуыддаг рауад,
Æгас дуне æмбойны уæд,
Фæуид дæ чъизи митæй заууат.
Дæ рæзты нæ атæхдзæни маргъ,
Дæ хотых - хахуыр æмæ даутæ.
Цы ран æрæвæрыс дæ къах,
Уым кæрдæг дæр ыскæны саутæ.
Ды сафыс адæмы рæстæй,
Æмæ дыл се стыр маст æртыхсдзæн.
Ды рæзыс адæмы рыстæй,
Æмæ дæ адæмы фарн судздзæн.
«Маргзæрдæ»
1944 азы Хуырымты бинонтæ ралыгьдысты
хохæй Хетæгкаты Къостайы районы Райдзасты
хъæумæ. Ам, 1947 азы Аллэе бацыд скъоламæ. 1957
азы та Хуырымтæ æрцардысты Æрыдоны районы
Хъæдгæроны. Зæрдæргъæвд чызг ам дæр йæ хорз
ахуыры уæлдай активон уыд скъолайы æхсæнадон
царды. Аллæйы зæрдæ сывæллонæй фæстæмæ уыд
æнгом баст аивадимæ. Æдзух архайдта районы
номæй республикой ногдзауты æмæ скъоладзауты
19
289

9 ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
слетты, уыд хихъæппæрисадон кафджыты къорды
солисткæ. Сæ кафджыты къорды архайджытæ
республикой смотрты кæддæриддæр истой фыццаг
бынат. Хорзæхджын æрцыдысты майдан «За
творческие успехи на республиканских смотрах»-æй.
Скъолайы фæстæ (1958) бацыд Дзæуджыхъæуы
(уæды Орджоникидзейы) музыкалон-педагогон
училищемæ дирижорон-хоронхайадмæ, ахуыр кодта
адæмон инструменттæй цæгъдыныл. Фæндырæй
цæгъдыны дæсныйадыл æй сахуыр кодта Реуазты
Симæ. Уый йын бацамыдта фæндыры алæмæттаг
зæлты сусæгдзинæдтæ. Арæхстджын кæй уыд,
уымæ гæсгæ дыккæгæм курсы цагъта фæндырæй
Советты Хæдзары оркестримæ цыппæрæм курсы
студентты дзуаппдæттæн концерты. Училищейы
фæстæ кусын райдыдта Черменыхъæуы
скъолайы музыкæйы ахуыргæнæгæй, 1964 азы -
Дзæуджыхъæуы (Орджоникидзейы) 6-æм скъолайы,
1965-æм азы та - фыццæгæм музыкалон салоны
фæндырдзæгъдæгæй. Ахуырмæ йæм цыдысты алы
кары адæм - 5-аздзыд сывæллонæй ас адæмы онг.
Æмхуызон музыкалон æмбарынад сæм фаг кæй
нæ уыд, уымæ гæсгæ йын зын уыд кусын. Æмæ
æрхъуыды кодта йæхи методикæ, фыссын райдыдта
музыкæ. Уыцы методикæйы амынддзинæдтæй
пайда кæнгæйæ куыст фæрæвдздæр, ахуырдзауты
нымæц дæр фæфылдæр. Цæуын æм райдыдтой
республикæйы алы къуымтæй.
Горæтгæрон районы хицауады уынаффæмæ
гæсгæ Аллæ хуынд æрцыд фæндырдзæгъдæгæй
районы Культурæйы галуанмæ. Йæ хъæппæрисæй
Ирыстоны фыццаг хатт 50 адæймагæй арæзт
æрцыд фæндырдзæгъдджыты къорд. Йæ
иузæрдион куыстæн ын районы разамынд скодта
290

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф^
аккаг аргъ. Снысан ын кодтой риуылдаргæ нысан
«Отличник социалистического соревнования РСФСР
и ВЦСПС» (удостоверение №18 от 2 июня 1958 г.
№624 и дополнительное постановление Совета
министров РСФСР и ВЦСПС от 13 июня 1966 года
№517). Йæ хуызист та йын бахастой республикой
Кады фæйнæгмæ. Дыууæ хатты уыд Мæскуыйы
Æппæтцæдисон конкурсты лауреат. Æппæцæдисон
фестивалы та райста 1-аг æмæ 2-аг къæпхæнты
лауреатты дипломтæ. Хуытыгаты Хъазыбег цы
музыкалон радиобакастытæ сарæзта Аллæйы
тыххæй, уыдонæй радиомæхъусджытæ базонгæ сты
йæ бирæвæрсыг курдиатимæ. Аллæ хъомыладон
куыстмæ арæхстджын кæй уыд, уымæ гæсгæ
педагогон училищейы дæр йæ хъæппæрисæй
арæзт æрцыд фæндырдзæгъдджыты ансамбль.
Иумæйагæй сæ къухы бафтыд бирæ æнтыстытæ.
Ногдзауты Галуан куы байгом, уæдæй фæстæмæ
та уым куыста фæндырдзæгъдджыты къорды
разамонæгæй.
Фыды фарн мæрдтæм нæ цæуы, фæзæгъынц.
Йæ иунæг хъæбул, йе стырдæр хæзна царды чи
разынд, йæ фендмæ кæмæн бæллыд Батырбег, уый
йын лæджы æмдых цæуы размæ, йæ фæзминаг
хъуыддæгтæй йын бæрзонд систа йæ фарн. Аллæ
цæры ирон фарн, ирон æгъдау, ирон æвзаджы
цæрайæн. Æрдз æй фæхайджын кодта бирæвæрсыг
курдиатæй: дæсны цæгъды фæндырæй, зары
героикон зарджытæ, фæхæст дзырдаивады барцыл
æмæ фыссы æмдзæвгæтæ, музыкæ, ныййарæджы
фарнæй у хайджын. Схъомыл кодта рæсугъд
кæстæртæ æмæ рæвдауы уыдоны хъæбулты. Адæмы
фарнæй у хайджын, уымæн æмæ у фæзминаг
ирон сылгоймаг, куырыхон хистæр, кæстæрты
хъомылгæнæг. Йæ зонындзинæдтæ æнæвгъауæй
291

§Дзугаты-Мурасты Риммæ
•э
тауы фæсивæдыл æмæ йын уыдон дæр стыр аргъ
кæнынц.
Æмдзу кæны рæстæгимæ, дуджы домæнтæ æр-
гом кæны йæ уацмысты. Цы фыссы, уыдон ны-
вæнды æнцонæмбарæн æвзагыл. Поэзиуарзджытæ
æнкъарынц йæ уацмысты царды комулæфт, йæ
фæлмæндзинад. Йæ поэзийы хъайтартæ сты йæ
алыварс цæрæг адæм, Ирыстонæн кад æмæ намыс
чи хæссы: хуымæтæгкусджытæ, спортсментæ, раза-
монджытæ, ахуыргæндтæ.
Йæ уды рухсæй адæмæн уыд хай,
Куырыхон лæг, куысты уыдис фæзминаг.
Рæстзæрдæ уд, ды рухсхæссæг куы уай,
Уыдзынæ уæд ды зæрдæйы рæбинаг.
«Тохвæллад зæрингуырд»
И с сæ æрхуым æмæ уарзондзинады æнкъарæнтæ,
царды философы. Къоста, ирон* æвзаг æмæ
хæсты темæтæ сты уæлдай хæстæгдæр Аллæйы
удыхъæдмæ. Алыхуызон бæрцбарæнтæй пайда
кæны йæ рæнхъытæ нуарджындæрæй равдисынæн.
Ирон æвзаг! Мæ зæрдæйæн - йæ зæрдæ,
Хуыцауы зынгæй равзæргæ, нæртон.
Нæ рыст зæххыл хæстонтимæ - хæстон дæ,
Дæ рæсугьд зæлтæн макуы уæд кæрон.
Ирон æвзагыл «Хæхты зæлтæ» зæлынц,
Ирон фæндыр, Хуыцауæй нын лæвæрд.
Дæуæн лæггад, цы хъæбултæ фæкæнынц,
Æрфæны фæдау, баззайы сæ фæд.
«Мæ зæрдæйæн - йæ зæрдæ»
292

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
’ Ф*5
Йæ уарзондзинады темæйыл фыст æмдзæвгæтæ
сты дзаг лиризмæй. Нæ композитортæ сæм сæ хъус
куы æрдариккой, уæд сты зарджыты аккаг.
Мад æмæ хæсты темæтыл фыст æмдзæвгæтæ
Хуырымонæн сты йæ поэзийы рахæцæнтæ. Уыдон
æй разæнгард кæнынц ног æмæ ног поэтикой
рæнхъытæ фыссынмæ. Уæлдай бæрзонд æвæрд
æм у хæсты темæ, æхсар æмæ лæгдзинад æмдзу
кæм кодтой, карды ко мыл цæуæгау, уæлахизы
сæраппонд тохы быдыры æдзардæй сæ туг чи
калдта. Уæлдайдæр ын йæ фынты дæр æнцойад
нæ дæтты йе ’дзард фыды фæлгонц. Агуры йæ, йæ
уындмæ бæлгæйæ æрвиты сагъæстæй дзаг бонтæ:
Æз зонын, хæстмæ бархийæ фæцыдтæ,
Фæстаг хатт хæхтæн загътай ды «Хæрзбон!»
Нæ сæраппонд дæ адзалмæ фæцыдтæ,
Уæддæр дын рухсаг, нæу зæгъын нæ бон.
Мæ фыны дæр дæу агурæг фæцæуын,
Фæлæ дыл нæ, нæ хæст кæнын, мæ фыд.
Æбæрæг цырттыл сабийау фæкæуын,
Кæмфæнды уой, уæддæр мæнæн - дæ цырт.
«Агурын дæу»
Аллæйы зæрдæ у парахат, у адæмæн уарзон
адæймаг. Йæ алыварсмæ кæсы лæмбынæг, цин
кæны йæ алы хорз фæзындыл, уæззау уавæртыл
æмæ æбуалгьдзинæдтыл та - хъыг. Æрдзы
темæ дæр дзы нæу рох. Фæнды йæ, цæмæй
алчидæр иузæрдионæй тыхса, лæггад кæна æмæ
иумæйагæй бахъахъхъæнæм нæ алæмæттаг æрдзон
рæсугъддзинад фæстагæттæн.
293

^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
$*ф
Нæ хæхтæ, быдыртæ, нæ фæзтæ,
Нæ æрдзы минмырон хъæлæс,
Сты цардæн диссаджы фæрæзтæ -
Сæ бахъахъхъæнын у нæ хæс.
Фыдми куынæ цæуа нæ зæххыл,
Куы кæнæм æрдзæн мах лæггад,
Рæстудæй базонын фæцæрын, -
Фæрнджындæр уæд уыдзæн нæ цард.
«Бахъахъхъæнæм æрдз»
* х- *
Зæхх, æнæфыст мын дæ хæрзтæ,
Зæхх, нæ ысхæссæг ды дæ.
Зон, куы бахъæуа, æд гæрзтæ,
Æз дæ фæдисмæ цæттæ.
«Æрдзы хæрзтæ»
Курдиатджын адæймаг курдиатджын вæййы
алцæмæй дæр. Аллæ хауы ахæмтæм æмæ йын
ноджы фылдæр бантысæд. Йæ хъæздыг миддунейы
рæсугъд миниуджытæй алкæйы дæр кæны хайджын.
Йæ зæрдæйы цæхæркалгæ арт нæ хæлæг кæны
никæмæн.
Аллæйы курдиат у бирæвæрсыг. Æмдзæвгæты
уæлдай ма музыкæ æрхъуыды кодта Баситы
Михал, Цырыхаты Михал, Уырымты Петка, Ходы
Камалы фыст æмдзæвгæтыл æмæ зæлынц нæ
зарæггæнджыты концертон программæты. Зæгьæм,
Музыкалон театры солист Собиты Станислав арæх
фæзары «Уалдзыгон зарæг» (Цырыхаты Михалы
ныхæстæ, Хуырымты Аллæйы музыкæ). Аллæ æнгом
294

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
куыст кæны нæ композитортимæ дæр. Гæздæнты
Булаты зæрдæмэе фæцыд Аллæйы æмдзæвгæ «Дзуры
та къамимæ мад». Профессиналон æгъдауæй ыл йæ
цæст æрæвæрдта, ныффыста йын мелоди æмæ дзы
рауад аив музыкалон уацмыс. Зарæг балæвар кодтой
Ирыстоны адæмон артист Баллаты Валодяйæн. Уый
йæ фыццаг хатт азарыд йæхи юбилейон изæры
æмæ адæмы зæрдæтæм тынг фæцыд. Абоны дуджы
зарæг зæлы Ирыстоны алы къуымты зындгонд
зарæггæнæг Гуыбиаты Эльбрусы хъуытаз хъæлæсы
фæрцы. Аллæйы рифтаджы ис сывæллæттæн
фыст зарджытæ дæр. Æдæппæтæй йæм ис
34 зарæджы бæрц. Чеджемты Æхсæр, стæй Джиоты
Джетæйы æмдзæвгæты ныхæстыл ныффыста «Иры
фæдисæттæ», «Нары» æмæ сæ азарыд Методикой
Центры зарæггæнджыты къордимæ Къостайы
юбилейы бон.
Йæхи уацмыстæй дæр цалдæрыл ныффыста
музыкæ. Зæгъæм, зарæг «Æз федтон дæу -
æрмæстдæр фыны» Ирыстоны адæмон артист
Дзуццаты Викторы зæрдæмæ фæцыд. Бæргæ йæ
бацæттæ кодта йæ концертон программæмæ. Фæлæ
йыл, хъыгагæн, уæззау низ фæтых æмæ йын йæ
цард аскъуыдта цыбыр рæстæгмæ. Уыцы зарæг
абоны онглæууы æмырæй.
Аллæ у активон æхсæнадон архайæг.
Сфæлдыстадон литературон-музыкалон изæр уа,
юбилейон, мысæн изæр, æви фысджытимæ фембæлд
- кæддæриддæр вæййы фыццæгты æмрæнхъ.
20 азæй фылдæр хъомыладон куыст кæны
Хетæгкаты Къостайы номыл 13-æм скъолайы, уый
цыбыр рæстæг нæу. У музыкæйы ахуыргæнæг.
295

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ%
Цал æмæ цал зæрдæмæхъаргæ поэтикон уацмысы
ныффыста уыцы рæстæджы скъолайы директорæй
йæ рауагъдонты онг! Фæлæ се ’ппæтæи сæрæвæрæн
ссис «13-æм скъолайы Гимн» (Хуырымты Аллæйы
ныхæстæ, Дзаттиаты Зæлинæйы музыкæ).
РЦИ-Аланийы сгуыхт ахуыргæнæг, УФ-ы иумæйаг
ахуырады кадджын кусæг, Колыты Аксойы премийы
лауреат, 13-æм скъолайы директор Сæлбиты
Иринæ Аллæйы тыххæй загьта: «Аллæ у нымад
адæймаг, кадджын хистæр. Стыр аргь ын кæнынц
ахуыргæнджытæ æмæ скъоладзаутæ. Йæ иузæрдион
куыстæй æлхæны не ’ппæты зæрдæтæ дæр. 20 азæй
фылдæр кæны хъомыладон куыст не скъолайы,
сывæллæтты ахуыр кæны ирон фæндырдзагъдыл,
ирон аив дзырдыл. Йæ ахуырдзаутæй бирæтæ
ацыдысты йæ равзæрст фæндагыл æмæ абон
уыдон дæр ахуыр кæнынц кæстæрты фæндырæй
цæгъдыныл. Не 'скъолайы ахæм бæрæгбон нæ вæййы
æмæ дзы Аллæйы æмдзæвгæты бындурыл сарæзт
литературон-музыкалон композици ма уа, æмæ сæ
нæ ахуырдзаутæ ма бакæсой. Йæ фæндырдзагъд
æмæ зардæй саив кæны алы бæрæгбоны дæр.
Аллæйы сфæлдыстад у бирæвæрсыг. Æмдзæвгæтæ
фыссынмæ куыд рæвдз у, афтæ хорз арæхсы нывтæ
кæнынмæ дæр. Не скъолайы къулæй нæм уарзæгой
цæстæй Къоста цы нывæй кæсы, уый дæр у йæхи
конд ныв. Аллæ у диссаджы цæстуарзон, бæрнон,
сыгьдæгзæрдæ адæймаг. У стыр арфæты аккаг
æмæ йын мæ зæрдæ зæгъы æнæниздзинад, йæ
кæстæрты циндзинадæй зæрдæрухс уæвын æмæ
ног сфæлдыстадон æнтыстдзинæдтæ».
296

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*
Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæйы
литературой иугонд «Суадон»-ы активон архай-
джытæй иу у Аллæ. Кæд исчи ирдæй æвдисы йе
сфæлдыстад æмæ кæстæртæн у фæзминаг алы
æгъдауæй, уæд уый дæр у Цогойты-Хуырымты
Аллæ. Зивæг цы у, уый та зонгæ дæр нæ кæны.
Кæд æмæ йыл азтæ сæ фæлм æруагътой, уæддæр
Ирыстоны къуымтæй кæм нæ балæууы æгъдауы
æмæ сфæлдыстадон фембæлдтыты фæдыл, ахæм
нæй. Суанг ма йæ сыхаг республикæтæй дæр
бацагурынц. Иурæстæджы тахуынд æрцыд кадджын
уавæры Дагъистанмæ, Дербенты, 345-дивизийæн
номарæн цыртдзæвæн куы гом кодтой, уæд (йæ фыд
архайдта ацы дивизийы хæсты рæстæджы). Бакаст
сын æмдзæвгæ «Æз федтон дæу - æрмæстдæр
фыны». Махачкалайы паддзахадон телеуынынадæй
«Хæсты ветерантæ æмæ сгарджыты иудзинад»-ы
297

Дзугаты-Мурасты Риммæ
минæвæрттимæ фембæлды рæстæг бакаст йæ фыды
номыл фыст æмдзæвгæты цикл.
Уды сыгъдæгдзинад æмæ рæдаудзинад сты
адæймаджы хуыздæр миниуджытæ, æмæ сæ
Хуырымон у хайджын. Йæ удыхъæд у хъæздыг царды
хорздзинæдтæй, у адæмæн уарзон, ирон фарнæй
фæрнджын æмæ ма йын бантысæд сфæлындын
бирæ нывæфтыд уацмыстæ! Аллæ йæ фыды фарн
нæ бауагъта æрмынæг кæнын. Йæ фарныл ын фарн
æфтауы æмэе йе сфæлыстуацмыстæй, йæ фæзминаг
æгъдауæй абон дæр судзы пиллон артæй.
г. «Рæстдзинад». - 2020. - 27 июнь. - Ф. 3.
298

УДВАРНЫСТЪÆЛФÆНТÆ
Къацийы бселас
&Ф #*1
Этюд
Кировыхъæуы æнусон æрдзон цыртдзæвæны тыххæй
Кировыхъæу - Иры дзыхъхъы астæу,
Ам мæ уарзты суадонæн - йæ сæр,
Ме ’мбæлттимæ рæз цы хъæуы хастон,
Уый мын стьалытæй куы ссис уæлдæр.
Къадзаты Станислав
Ивгъуыд æнусы райдианы Къардиуы хъæуы
(абоны Кировыхъæу) алы ног æрцæрæг адæймаг дæр
архайдта йæ алфæмбылай дыргъбæлæстæ, къудзитæ
ныссадзыныл. Абоны онг ма уыцы бæлæстæй
Сталины уынджы æнусон цырагъдарæй хæдзæртты
сæрты фæлгæсы, йæ къабузтæ фæйнæрдæм
фæхаста, Сихъоты Спъиридон дыууынæм æнусы
дыууынæм азты цы сусхъæд ныссагъта йæ хæдзары
раз, уый.
Къардиуы хъæу куыд рæзти, афтæ сусхъæды тала
дæр хурмæ ивæзта йæ къабузтæ, йæ уидæгтæ зæххы
сой нуæзтой æмæ арфæй-арфдæр кодтой, йæ зæнгта
- ставдæй-ставддæр. Спъиридон раджы амард (Йæ
цардæмбал Ксеня уыд хъæдгæройнаг Къациты чызг,
цот сын нæ уыд). Къацион æмæ йæ файнуст Анутæ-
Мамион сывæллонау зылдысты бæласмæ. Рæстæг
цыд. Иудугивтаиннæйы, фæлтæр фæлтæры. Царды
фæзындтытæн Къационы бæлас уыд æвдисæн.
Федта хорз дæр æмæ тыхст рæстæджытæ дэер.
Æнæхъæн æнус ыл рацыд. Бæласæн бирæ у, æви
чысыл, уый зын зæгъæн у.
299

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Ф
Нæ аивта æппындæр
Нæ рагбонты бæлас -
Мæ удыл та йæ бынмæ
Сыгъзæрин хур æркаст.
Къадзаты Станислав
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты знаджы уæззау
сармадзанты рæмыгъд Есенаты уæлбылы разæй,
нæмгуыты къæр-къæр æмæ сыффытт дэер
бавзæрста йæхиуыл Къационы бæлас. Йæ къалиуты
ратас-батас, сыфтæрты «зыр-зыр»-иу цыд, фæлæ
та-иу хъайтар салдатау «фидар слæууыд» йæ
зæнгыл, йæхи-иу айвæзта æмæ судзгæ хуры
тынтæй йæ къалиуты сыфтæрты бын аууон дардта
фæллад хæстонтæн, йæ дидинджытæй цай та сын
царддæтæг хосæн уæрста.
, Быдыры кусджытæн, фермæты хъугдуцджытæн
- куыстмæ цæуой æви фæстæмæ здæхой, бæласы
бын æвæрд бандон уыд сæ фæлладуадзэен бынат,
300

УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*з
сывæллæттæн -хъазæн фæз, хурбон - сатæгдæттæг,
къæвдабон - доны сæх-сæхæй хъахъхъæнæг.
Тæхуды, æмæ дзурын куы зонид, уæд цымæ
цас хабæрттæ фæкæнид?! Æвæдза, бирæ
сусæгдзинæдтæн ссис мысинæгты къæбиц
Къационы бæлас.
Йæ хæдзары хицæуттæ се ’нусон бынатмæ
раджы ацыдысты, фæлæ уæддæр хъæубæстæн
баззад Къаци æмæ Анутæйы бæласæй. Цал æмæ
цал фæлтæры схъомыл йæ бынмæ, цал æмæ цал
æрыгон уарзон чызг æмæ лæппуйы райхæлдтой
сæ уарзты сусæг æнкъарæнтæ нæ сыхбæсты æмæ
хъæубæсты фидыц - æнусон сусхъæд - Къационы
бæласы бын.
Уалдзæджы йæ хъусцæгæнгæс дидинджыты
хæрздæф адæймаджы улæфæнтæ цыма феуæгъд
кæны, æмæ рогдæр æмæ арфдæр улæфын
байдайынц рæуджытæ, йæ бакаст та - «урс зæдау»
дардмæ дæр зæрдæйы рухс, æнкъарæнтæ халы,
раст цыма куринаг чызг йæ урс дари къаба скодта,
афтæ фæкæсы адæймагмæ, кæд æмæ рагон бæлас
у, уæддæр.
Раздæр-иу сæрдыгон изæрты сыхбæстæ
хистæрæй-кæстæрмæ, чызгæй-лæппуйæ сабиты
онг фæскуыст æмæ хæдзары зылдтыты фæстæ
йæ дæлбазыр æрбатымбыл сты, сарæзтой-иу
хъазтизæртæ кафт æмæ зардимæ æмæ сæ улæфт
уагьтой.
Къацийы бæлас сси амондхæссæг æмæ курдиæтты
куырдадз дæр. Йæ пæлæхсар дæлбазыр бакодта
йæ сыхбæсты суинаг поэтты æмæ сфæлдыстады
рындзмæ фæндагамонæг ссис Куыдзæгты Валодя,
Ногьайты Хазби æмæ Къадзаты Станиславæн.
Æвæццæгæн, се ’ппæтæн дæр се ’рыгон бонты йæ
301

Дзугаты-Мурасты Риммæ
цъæх сыфтæрты зардмæ райхæлдысты сæ фыццаг
уарзты уæлтæмæн æнкъарæнтæ, сæ фыццаг
фæлварæнтæ поэзийы. Станислав æй дзæгъæлы
нæ хоны:
Нæ сабидуджы нимб
Йæ зæрин сыфты хæрдгæ.
Кировыхъæуæн æрдзон цыртдзæвæн сси
Къационы сусхъæд. Хæрдмæ фæцыд 25 метрæй
бæрзонддæр, йæ зæнгыл аххæст та адæй-
маджы рæзты æмвæзы у æхсæз метры æмæ
йыл цыппар адæймаджы не ’ххæссынц. Мæргъ-
тæн сси æмдзæрæн, хъæубæстæн - цинхæссæг,
æнæниздзинадæн - æвдадзы хос, сыхбæстæн -
улæфты бынат. Æнусы фæстæ дæр Къационы
бæлас ирд цæстæй фæлгæсы хъæубæстыл æмæ у
цинхæссæг йæ алыварсцæрæг адæмæн.
Къадзаты Станиславы номарæн поэтикон
рæнхъыты зæлланг Къационы бæласæн ахаем у:
Фæрныг бæлас - æнусон -
Мысинæгты къæбиц.
Цы сусхъæд у, цы урс зæд -
Нæ ис æмæ нæ бис!
Æртæйæ дæр йæ зæнгыл
Кæм æххæстыстæм мах!
О цас мæргъты æмдзæрæн!
О цас фæндтæн - паддзах!
Ныр дæр æхцон - йæ тавиц,
Йæ цъæх сыфты зæлланг.
Æнусы ’мбай кæд баци,
Уæддæр æвзонг - йæ равг.
302

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Нæ сабидуджы зæрдæ -
Къацийы бæлас, цæр!
Мæ рагбонты хæлæрттæн
Уырдыг лæууыс ныр дæр.
Къационы бæласыхуызæн æрдзон цыртдзæвæнтæ
нæ республикæйы, хъыгагæн, бирæ нал баззад.
Хорз уаид, Æрдзон фæрæзтæ æмæ экологийы
министрад сæм йæ хъус куы ’рдарид, цалынмæ сыл
адæймаджы фыдбылыз нæ сæмбæлд, уæдмæ. Ахæм
цыртдзæвæнтæ уырзæй агургæ сты, æмæ не ’ппæты
хæс дæр у сæ бахъахъхъæнын!!! Æрдзы лæвæрттæн
та аргъ кæнын æмæ зæрдиагæй узæлын алкæмæн
дæр æмбæлы!
303

7 » Дзугаты-Мурасты Риммæ
^ф
Къухдарæн æнгæс æхсæрдзæн
|*# #*|
Этюд
Хъæриу ’мæ Уæлдзабийы астæу,
Алæмæттаг Карцайы ком.
Йæ разагъды лæгтæ - фæзминаг,
Хъуыстгонд у нæ Иры сæ ном.
Æрдзон хæзна - «цæгхуыз къухдарæн»,
«Æхсыр» дзы, пырхæнтæй кæлы.
Æнусты уый дисы æфтауы,
Карцадон размæ тырны.
Царциаты диссаг - цыртдзæвæн:
Тæрфы хъæбысы ысмал,
Чъырхохæй балкъонгъуыз æрлæууæн,
Зæххыл ын нæма ис ’мбал.
Гæцойты Аннæ
Карцагомы хъæбысы цы таурæгъты дзуринаг
алæмæттаг æрдзон диссаджы «Къухдарæн æн-
гæс æхсæрдзæн» æрбынат кодта, уымæ фæзилын
304

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
ф^
хъæуы Куырттаты комы фæндагæй Гуысырамæ,
стæй Карцагомы фæндагыл - хъæуы сæрмæ 2,5 км.
Йæ равзæрæн ис ам, Уæллаг Карцайы, Хъæриуы
рæбыны Цъуны хайы, Карцадоны тэерфы хъæбысы.
Хохы Карцайы кой æгас дунейыл айхъуыст
æрмæст йæ размæцыд адæмæй нæ, фæлæ ацы
æрдзон цыртдзæвæны равзæрдæй. Уæрæсейы
алы къуымтæй туристты йæхимæ æлвасы æмæ йæ
фенынмæ цæуынц æмæ цæуынц. Иухатт æй чи
фены, уый стыр дисы æфтауы æрмæст йæ бакастæй
нæ, фæлæ йæ диссаджы æрдзон архитектурæ, йе
’хсыргъуыз схъиугæ доны тæппытимæ!
Йæ дæргь хæццæ кæны 300 метрмæ. Йæ
бынмæ æрдз сарæзта чъырхохæй балкъонгъуыз
æрлæууæнтæ алыхуызон бæлæстæ æмæ къудзитимæ.
Доны былгæрæттыл æхсæрдзæнмæ комкоммæ
къахвæндаг нæй. Йæ бацæуæнтæ сты зынвадат:
иувæрсты-зынцæуæн къæдз-мæдзытæ къахвæндаг,
иннæ ’рдыгæй - бæхджын бæлццонæн фæндаг. Ис
дзы дурцæндтæ æмæ сыл æхсæрдзæнтау уайы дон.
Фæлæ уыдон цæстсайæн чысыл æхсæрдзæнтæ сты
сæйраг диссагмæ фæндагыл. Бæлццоны хонынц
иу æрдзон аивадон нывæй иннæ цымыдисагдæр
нывмæ, иу чысыл цыхцырæгæй иннæйы фæрсты
хизгæйæ гакъон-макъон фæзилæнты, хъæдтæ
æмæ тæрфыты цæугæйæ, кæд æмæ дзы абон ис
барвæндон архайджыты фæрцы хъæдæй арæзт
хидтæ, уæддæр. Æрмæст æрдæг сахаты фæстæ
цæстыты раз слæууы царциаты диссаджы æрдзон
цыртдзæвæн «Къухдарæн æнгæс æхсæрдзæн».
Æрдз йæ ахорæнтæ нæ бахæлæг кодта æмæ йæ аив
фæлыстæй равдыста алыхуызон бæлæстæ, къудзитæ
æмæ лыстæг зайæгойты хъæбысы, мæргъты æмæ
цъырцъырæгты зардимæ.
20
305

р - Дзугаты-Мурасты Риммæ
$вф
Æхсæрдзæнкæдравзæрд,
уый зæронд цæрджытæй
дæр ничи хъуыды кæны.
Ахуыргæндтæй фыццаг хатт
йæ кой скодта Ирыстоны
зындгондфыссæг, æрдззонæг
Константин Попов 2008-
2009 азты. Æхсæрдзæны
алы ракурсты ист къамтæ
æмæ йыл цыбыр æрмæг
бахаста «Цæгат Ирыстоны
æхсæрдзæнты атласмæ».
Æрдзон цымыдисаг
фæзындыл нымад æрцыд
æхсæрдзæн æрмæст Уæрæсейы нæ, фæлæ дунейы
дæр. Ахуыргæндты хъуыдымæ гæсгæ дыккаг ахæм
цымыдисаг æхсæрдзæн нæй зæххы къорийыл. Уый
уæлдай хæс æвæры не ’ппæтыл дæр, цæмæй йæ
бахъахъхъæнæм фæстагæттæн.
Æнусты размæ Карцадон сыф-сыф кæнгæ
чъырдур къæдзæх æрбакъæртт кодта, айгæрста
йæхицæн фæндаг «дуркъухдарæн æнгæс»-ы хуызы,
æмæ дзы цыхцырæй цалдæр метры бæрзондæй
бынмæ фынккалгæ згъæлынц ихджын æхсæрдзæны
доны æртæхтæ. Стыр цымыдисы æфтауы йæ æрдзон
арæзт горизонталон арвæрдыны хуызæн хид дæр.
Йæ иу цъар - лыстæгдæр кæм у, уым у иухуызы
чъырдурæй, айнæгмæ хæстæг та, цыма дыууæ-
æртæ цъарæй конд у, афтæ зыны адæймагмæ.
Æхсæрдзæны бæрзонд у 5-6 метры. Дур-
къухдарæны уæрæх - 1,5-2 метры; кæм фæкъаддæр
вæййы цыхцырæг, уым - 2,5-3 метры онг.
«Къухдарæны» райдианы кæм фæкъаддæр вæййы,
уым та - 2-2,5 метры бæрц.
306

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ .
Ф*з
Йæ бацæуæны иуæрдыгæй ис æрдзон къæлæт-
гъуыз дурхид, иннæрдыгæй - айнæг къæдзæх æмæ
сæ бакаст адæймагмæ æвзæрын кæны цымыдисаг
хъуыдытæ, æмæ уæд сзе ахæсты бахауы. Афтæ
кæсы, цыма æрдз нæ, фæлæ къорд архитекторы
бацархайдтой техникой фæрæзты фæрцы ацы
алæмæттагæрдзон цыртдзæвæн саразыныл. Бирæтæ
йæ нымайынц Дагъистаны Салтины (Салтинский)
æхсæрдзæнмæ бацæуыны хæдхуыз.
Карцайы «Къухдарæн æнгæс æхсæрдзæн»
ахуыргæндтæн æмæ туристтæн у æнæбын
иртасæн æрдзон цыртдзæвæн. Бæрзондæй бынмæ,
къæдзæхы сынæгæй кæсгæйæ адæймагмæ афтæ
зыны, цыма дон цыхцырæй згъоры комæвгæнæны,
Карцадонимæ баиу вæййы æмæ дарддæр знæтæй йæ
цыды кой кæны арф тæрфыты гуылф-гуылф кæнгæ,
йæ размæ цæуыл æмбæлы, уыдоны Фиагдоны стыр
донмæ ссивгæйæ.
307

- * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Арф комы, айнæгкъæдзæхы рæзты йæ бацæуæн у
тар хъæды: фæрвы къох, кæрз æмæ бирæ алыхуызон
зæбул бæлæстæ æмæ къæйдуртæй дзаг фæндагыл.
Æхсæрдзæны бакаст у аргъæутты дзуринаг
æрдзон ахорæнтæй нывæст, цыма æхсыры цад ра-
тыдта йæ былтæй, ракалд бынмæ згъоргæ æмæ хъæр
кæны: «Фæллад бæлццон, ма æфсæрмы
зивæгæй рацу æмæ суадз дæ дойны. Мæ ихджын
доны дæхи цынай æмæ баулæф ацы алæмэеттаг æр-
дзы хъæбысы!»
Дзурынц, зæгъгæ, дам, 1970-æм азты иу
ахуыргонды бафæндыд бæлвырддæр сбæрæг
кæнын йæ равзæрд. Йæ рæзты куы бацыд, уæд
йæ цæст фæхæцыд æхсæрдзæны сæрмæ бæласы
къалиутыл ауыгъдæй дынджыр зырдурыл (валун).
Уыцы ныв фенгæйæ йæ уды тас бацыд. Афтæ
йæм каст, цыма бæласы къалиутæ йæ уæз нæ
бауромдзысты æмæ ныртæккæ зырдур феуæгъд
уыдзæн йæ бынатæй, расхъиудзæн, æмæ тулгæ-
тулгæ йæ разæй ахæссдзæн ссивгæ йæ фæндагыл
цэеуыл æмбæлы, уыдоны...
Æхсæрдзæны бацэеуæнты æрдзы рæсугьд
нывтæ адæймаджы цæст рæвдауынц алыхуызон
бæлæстæ, зайæгойтæ æмæ къудзиты уындæй,
цъиуты цъыбар-цъыбур, изæрыгæтты та хæфсыты
хъуахъхъ-хъуахъхъæй. Сæрдыгон бон дæр йæ разы
у тынг сатæг. Уазал уæлдæф уæнгты хизы. Ис дзы
хи цынайæн æмæ цæхсæн, йæ «фыцгæдоны агæй»
дойны суадзæн хæрзад сыгьдæг цъитидонæй. Куыд
дзурынц, афтæмæй бирæ æнусты дæргъы цæугæдон
къахта йæхицæн донвæд æмæ Карцадоны фарсмæ,
æрдзы хъæбысы миддунейы йæхи райхъал кодта
308

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
ФЗ
ахæм рæсугъд хуызы. Ахуыргæндтæ куыд сбæрæг
кодтой, афтæмæй æппæт æхсæрдзæнты дæттæ дэер
стыпайда, æнæниздзинадхæссæг. «Къухдарæнæнгæс
æхсæрдзæн»-ы дæр ис уыцы фæткæвæрд. Йæ доны
æртæхтæ тæхгæ-тæхын айдзаг вæййынц уæлдæфы
æппæрццæг аэроионтæй, кæцытæ хорзæрдæм
зынынц адæймаджы æнæниздзинадыл.
Йæ разы чи вæййы, уыдоныл дæр æхсæрдзæны
доны тæппыты схъиуд æмæ йæ уынæр хорзæрдæм
ахадынц, уæнгтæ кæнынц рогдæр, рæуджыты
улæфт фæуæрæхдæр вæййы.
Йæ разы цы фæз ис, уым ис бадæн бандæттæ,
цатыртæ æрытауынæн бынæттæ. Бирæ туристтæ
стыр цымыдисæн баззайынц æхсæвæддæ дæр йæ
разы. Мæйрухс æхсæвты та æхсæрдзæн стъалыты
рухсмæ æндæр алæмæттаг нывæфтыд фæлыстæй
равдисы йе ’рдзон хуыз, раст цыма заводы домнæйы
пецæй тад ызгъæр æрттивгæ згъоры цæгы мидæг,
афтæ. Зымæгон та йæ сыгтæ згъоргæ-згъорын
сæнтурс ихдзынæгтæ фестынц æмæ æрттивгæйæ
дардмæ рæвдауынц адæймаджы цæст.
309

йф-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Æвæдза, æрдзы ахорæнтæн ницæимæ ис
абарæн. Дунескæнæг нын цы æрдзон хæзнатæ
балæвар кодта, уыдонæн цæмæндæр æдзух аккаг
аргъ скæнын нæ бон нæ вæййы æмæ сæ, хъыгагæн,
нæ хъахъхъæнæм.
Цæрæд æнусты рæвдыдæй Карцагомы хæхты
хъæбысы дунейы æмбал кæмæн нæй, уыцы æрдзон
цыртдзæвæн «Къухдарæн æнгæс æхсæрдзæн»!
310

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
фЗ;
АРФÆТÆ
&Ф #*|
Мурасты-Мамиаты Заретæйы
90 азы кадæн
Нæ буцхистæр, нæ зынаргь
Заретæ! Ды дæ нæ къонайы
фарн, нæ зондамонæг, нæ
фæлмæнтæдзураг Нана æмæ
айс нæ зæрдиаг арфæтæ
дæ 90 азы райгуырды боны
фæдыл!
Ныййарæг мад! Зæххыл
цымæ дæуæй адджындæр,
зæрдæмæ хæстæгдæр
адæймаг ис?!
Мад. Æртæ мырæй арæзт дзырд, фæлæ дзы
цас тых, стыр фарн æмæ уарзондзинад ис! Мад
уалдзæгау царддæттæг, фарнхæссæг у.
Стыр Хуыцауы цæст дын бауарзта нæ сидзæр
фыды самондджын кæнын, æмæ нын нæ къонайы
арт цыренæй ссыгътай, фондз хатты дзы ирон
авдæны хъæбысы ауыгътай дæ фондз хъæбулы.
Мады рæвдыд æмæ узæлд хъæбулыл абарæн
ницæимæ ис, а зæххыл мады фыдæбæттæ ничи
бафыста. Уыдонимæ мах дæр, уымæн æмæ æрдзы
сконд ахæм у. Цал æмæ цал æгъуыссæг æхсæвы
арвыстай мах хъомыл кæнгæйæ. Царды уæззау
фæндæгтыл цæуын дын цас æнцон уыд, фæлæ
кæдфæндыдæр дæ хъæлдзæг ныхас, дæ рæвдаугæ
узæлд, дæ æнæзивæг лæггад мыггаджы, сыхбæсты
’хсæн циндзинæдты æмæ зианы рæстæг уыдысты
фæзминаг.
311

§Дзугаты-Мурасты Риммæ
%
Дæуæн дæ бирæ лæггæдтæ æмæ фыдæбæттæн
ницы бæрцбарæн ссардзыстæм. Дæу аккаг арфæйы
ныхæстæ æвзаг нæ кæрды, дзых нæ арæхсы.
Нæ адджын ныййарæг, нæ мыггаджы фæрнджын
хистæр, нæ къонайы уынаффæгæнæг, нæ куырыхон
хистæр, ды, нæ хæствæллад кадджын фыд,
Мурасты Черменимæ 50 азы дæргъы фæцардыстут
фæзминагæй æмæ уарзонæй хъæубæсты мидæг.
Царды раст фæндагыл сарæзтат мах - уæ кæстæрты.
Радтат нын ирон царды скъолайы хъомылад, уæлдæр
ахуырад. Нæ фыдæлты ирон æгъдау æмæ æфсармы
фарнæй нæ схорзæхджын кодтат, æмæ сæ уæ кадæн
мах хæццæ кæнæм сæрыстырæй нæ кæстæртæм.
Мурасты мыггаджы æмæ Кировы хъæубæсты
’хсæн фæцардтæ кадджын, бæркадджын æмæ
къæбæрдæттон сылгоймагæй. Сылгоймаджы
æмæ къонайы æфсины ном фæхастай бæрнонæй,
кæстæртæн абоны онг дæ куырыхон зондамонæг
æмæ буц хистæр, чындзытæн - фæзминаг.
Нæ уарзон, нæ зынаргь хистæр! Зæрдиаг арфæтæ
дын кæнæм дæ юбилейы фæдыл. Къорд азты
дæргъы ма нын зæрдæрухсæй æмæ цардæфсæстæй
дæ буарыл æнкъар зæрин хуры хъарм тынты узæлд,
цы рæсугъд кæстæртæ, хиуæттæ, уарзон сыхбæстæ
дын ис, уыдонимæ.
Ды дæ нæ ныфс, нæ куырыхон зондамонæг æмæ
нын буцæй цæр æмæ цæр дæ кæстæрты фарн æмæ
хорздзинæдтыл цин кæнгæйæ!
г. «Рæстдзинад». - 2017. - 21 апр. - Ф. 4.
312

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*5
Уаниты Зæлинсейсен
&# #*|
Иæ 55 азы боны бæрæгбоны фæдыл
Нæ зынаргъ, нæ уарзон
мадызæнæг Зæлинæ!
Уаниты Майоры æмæ
Оляйы хæдзармæ фарны къах
бавæрдтай къорд азы размэе.
Дæ бинонтæ æмæ Уаниты
мыггаджы ’хсæн кад æмæ
намысимæ цæрыс, хæссыс
нæртон сылгоймаджы ном
æмæ дæ стæм сæрыстыр.
Дарддæр дэер дын Хуыцауы
цæст бауарзæд уыцы фарн
адæттын де ’мкъай Русланимæ уæ кæстæрты
кæстæртæм.
Ирон къонайы фарн сылгоймаг у. Зæлинæ, уыцы
фарн тырысайау райстай дæ ныййарæг мад Заретæ
æмæ дæ дзæбæх æфсин Оляйы къухтæй æмæ йæ
дарддæр фæзминагæй тауыс дæ алыварс Уаниты
мыггаджы кæстæрты астæу. Дæ миддуне у хъæздыг
æмæ дæ уды фарнæй архайыс алкæйы дæр схайджын
кæныныл. Дæ царды мæсыг амайыс уарзты
бындурыл дæ алыварс цæрæг адæмыл, æмæ дын
уыдон дæр абон дæ тыхсты рæстæг уырдыг уымæн
лæууынц. Мах бэесты сын Стыр Хуыцау арфæгæнæг
æмæ æххуысгæнæг уæд сæ алы хъуыддаджы дæр.
Зæлинæ, ирон царды, ирон æгъдауы цы фарны
тын нывæндыс, уый кæстæртæн у фæзминаг,
хистæртæн - зæрдæрухс.
313

^, ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
ЬФ
Дæ фидæн хуры тынтæй хъарм, ныййарæг мады
фарнæй фæрнджын æмæ амондджын уæд кæй
уарзыс æмæ дæ чи уарзы, уыдоны фæндиаг.
Дæ удварны хæзнатæ сты ирон фарн, ирон
æгъдау, уæздандзинад æмæ дын Ирыстоны зæдтæ
æмæ дауджытæ æххуысгæнæг уæнт дарддæр дæр!
Стыр Хуыцауæн, Иры зæдтæ æмæ дауджытæн
табу кæнæм æмæ кæндзыстæм, сыгъдæгзæрдæйæ
дын сæ курæм æмæ курдзыстæм æнæниздзинад
æмæ дæргъвæтин цард дæ удæн, æмæ сæм нæ
куывдтытæ хорзæй фехъуысæд!
Дæ сæдæ азы сæрты зæрдæрухсæй ракæс.
Фæрнджын æмæ амондджынæй нын цæр æмæ цæр
дæ рæсугъд бинонтæ æмæ кæй уарзыс уыдонимæ!
Дæ царды фæндаг тулдз бæласау фидар æмæ
уидагджын уæд!
г. «Рæстдзинад». - 2015. -11 авг. - Ф. 4.
Зæлинæ, Георги (Бусик), Риммæ. 2020 аз
314

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*3
Арфæтæ Мурасты Махар
æмæ Валяйæн
&ф — #*з
Ацы бонты нæ буц хистæр, нæ ныфс æмæ нæ
зондамонæг,нæреспубликæйыфыццаг анестезиолог,
хирург, Цæгат Ирыстоны АССР-ы сгуыхт дохтыр
- Мурасты Къостайы фырт Махарбегыл сæххæст
90 азы æмæ йын кæнæм зæрдиагæй арфæтæ йæ
бæрæгбоны фæдыл. Арфæтæ кæнæм йæ дзæбæх
цардæмбал Дзугкойты Валяйæн дæр. Ацы аз ма у сæ
сыгъзæрин чындзæхсæвы 50 азы юбилей дæр.
Махар æмæ Валя, сымах кад æмæ радимæ
бирæ фæлæггад кодтат Ирыстоны Æнæниздзинад
хъахъхъæнынады министрады алы къабæзты.
Цал æмæ цал рынчынæн баххуыс кодтат, мæлæты
дзыхæй цал царды байстат?! Æвæццæгæн, сын
банымайæн дæр нæй.
Уæ бирæ лæггæдтæ æмæ хæрзтæн мах ницы
бæрцбарæнтæ ссардзыстæм. Сымах аккаг арфæйы
ныхæстæ æвзаг нæ кæрды, дзых нæ арæхсы.
315

Дзугаты-Мурасты Риммæ
Кировы хъæубæсты, уæ сыхбæсты æмæ Мурасты
мыггаджы ’хсæн цы лæггæдтæ фæкодтат, уымæн
аргъгæнæг аргъ не скæндзæн. Мах бæсты уын Стыр
Хуыцау æххуысгæнæг уæд!
Ирон фарн æмæ ирон æгъдауы цæрайы сæраппонд
уыдис уæ царды ахсджиагдæр нысан, æмæ абоны
онг стут фæзминаг кæстæртæн уæ уаздандзинад
æмæ æгъдауæй. Уæ куырыхон зонды фæрцы царды
раст фæндагыл сарæзтат уæхи кæстæрты дæр.
Радтат сын уæлдæр ахуырад æмæ æнтыстджынæй
кусынц Мзескуы æмæ Ирыстоны алы куыстуæтты.
Фыдæлты ирон æгъдау æмæ æфсармы фарнæй сæ
схорзæхджын кодтат, сты фæзминаг, лæггад уын
кæнынц, буцæй уæ дарынц сæ хъæбултимæ æмæ
адæмы фарнæй хорзæхджын уæнт!
Махар æмæ Валя! Уе ’нæниздзинад кæд иучысыл
фæцудыдта, уæдцæр ма нын къорд азы мидæг
нæ удты хайджын кæнут уæ хъæрмуддзинад, уæ
куырыхон зонд, уæ уæздандзинады фарнæй!
Уæ кæстæртæ та уын уæ фарн æмæ фæзминаг
миниуджытæ тырысайау дарддæр хæссæнт!
г. «Рæстдзинад». - 2019. - 23 октябрь. - Ф. 4.
316

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
#*3
СЫГЪДÆГ УДТЫ ФÆНДАГ СЫГЪЗÆРИН
ЧЫНДЗÆХСÆВЫ РЫНДЗМÆ!
1*# #*|
Калотпы Аслæнбег Беллæиы
бæрæгбоны фæдыл
Нæ буц хистæртæ Калоты
Аслæнбег æмæ Уарзион Бел-
лæ сæ иумæйаг царды цыды
схызтысты сыгъзæрин чындз-
æхсæвы рындзмæ æмæ сын
зæрдиагæй арфæтæ кæнæм сæ
бæрæгбоны фæдыл! Уый æр-
мæст уыдоны бæрæгбон нæу,
фæлæ: Калоты, Уарзиаты, сæ
кæстæрты кæстæрты, æппæт
къабæзты, сыхбæсты æмæ
цы куыстуæтты фæкуыстой
æмæ кусынц, уыдоны, стаей мах бæрæгбон дæр. Стыр
Хуыцауæй бузныг, кæстæртæн ахæм куырыхон фæз-
минаг хистæртæ æмæ зондамонджытæ кæй стут.
Аслæнбег æмæ Беллæ!
Æнусы æрдæг царды
фæндæгтыл фæцыдыстут
уарзгæ æмæ кæрæдзийæн
аргъгæнгæ. Сымах стут ирон
æгъдау æмæ фарнхæссæг.
Ирыстоны Æнæниздзинад
хъахъхъæнынады
министрады къабæзты бирæ
азты фæлæггад кодтат æмæ
кæнут, уæ уаз бавæрæн
бахастат йæ рæзтæн, бæрнон бынæтты фæкуыстат
æмæ кусут кад æмæ радимæ. Сымах хуызæттæй
317

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
фæзæгъынц: «Хуыцауæй æрвыст дохтыртæ». Цал
æмæ цал рынчынæн баххуыс кодтат æхсæв-бонæй
нæ хынцгæйæ æрмæст хосты фæрцы нæ, фæлæ уæ
фæлмæн ныфсы ныхасæй дæр! Уæ лæггæдтæн стыр
аргъ кодтой æмæ кæнынц цы куыстуæтты куыстат
æмæ кусут, æрмæст уæ рынчынтæ, уе ’мкусджытæ
æмæ разамонджытæ нæ, фæлæ уæлдæр хицауад
дæр. Ирыстоны сгуыхт дохтырты кадджын нæмттæй
дæр уæ уымæн схорзæхджын кодтой.
Аслæнбег æмæ Беллæ! Уæ бирæ лæггæдтæ æмæ
хæрзтæ сты æгæрон хиуæтты, сыхбæсты æмæ
зонгæты ’хсæн. Алкæмæн дæр стутуарзон æмæ Стыр
Хуыцау æмæ Иры зæдты фæдзæхст ут! Уæ удварны
хæзнатæ, уæ куырыхон зонд, уэе уæздандзинад хуры
тынтау рухс кæнынц нæ зæрдæтæ, кæстæртæн
сты фæзминаг, æмæ ма сын фæндагамонæг ут сæ
размæцыды. Æнæниз, уæнгрог æмæ хурæфсæтæй
цæрут бирæ азты мидæг нæ удты фæндиаг! Иры
зæдтæ æмæ дауджыты фæдзæхст ут!
г. «Рæстдзинад». - 2020. - ноябрь. - Ф. 4.
318

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*ы
ЧынЪзыты фарнсей
алчиЪæр уæЪ хайЬжын!
ЬФ Ф4
Къуымæллæгкаты фæрнджын
чындзыты тыххæй
Ирон æмбисæндтæ царды чиныг сты. Нæ фы-
дэелтæ сæ бавæрдтой стыр философон хъуыдытæ.
Зæгъæм, искæй мыггаджы сылгоймагæй дæ амонд
фæци, уæд бинонты иудзинад æнгом тæгтæй баст
свæййы, цард та дзы царвæй сæрстау у, цæрæццаг
гуырдтæй та - хъæздыг.
Къуымæллæгкаты фæрнджын дада æмæ нана
сæ кæстæртимæ
Амонд ссаргæйæ нæу, адæймагæн йæ разæй
цæуы. Афтæ Къуымæллæгкаты Данел æмæ Тотиты
Зарæйы амонды къуыбылой дæр райхæлд сæ
уарзты дыргъдоны, Цæгат Ирыстоны паддзахадон
университеты ахуыры бонты. Ахуыры фæстæ
319

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
дыууæ æрыгон уды сæ цард баиу кодтой. Цардысты
æнгом бинонтæй, амондæфсæстæй, сæхи фæллойæ
- хистæр буцæй, кæстæр рæвдыдæй.
Мад æмæ фыды фарн егъау у. Данел æмæ Зарæ се
’ртæ фырыхъулы хуызæн лæппуйыл сæ уарзондзинад
æмæ узæлд зæрстой иухуызон, хайджын сæ кодтой
сæ удты хуыздæр миниуджытæй.
Ныййарæджы цард хъæбулы амондæй дидинæг
калы, цард та дзы дæргъвæтин кæны. Уыцы
амондæй хайджын уыдысты Данел æмæ Зарæ дæр,
цалынмæ сэем, арвæй дур æрхауæгау, сæ уарзон
хъæбул Сосланæй сау фыдохы хабар не ’рбайхъуыст,
уæдмæ. Бæстæ сыл баталынг, асаст сæ ныфс, сæ
хъару, зæрдæтæм рухсы цъыртт нал калд.
Цард цард у, æмæ йæм йæхи домæнтæ ис.
Чи баззад, уыдоны фидæн хъуыдыйаг уыд,
æмæ зæрдæрыст ныййарджытæ сæ дудгæ хъыг
бамбæхстой сæ зæрдæты арф къуымты - Алан
æмæ Тимуры рухс фидæны амондæн. Схайджын
сæ кодтой ирон хæдзары хуыздæр миниуджытæй,
радтой сын уæлдæр ахуырад, æмæ сæ рауад
фæзминаг кæстæртæ æрмæст Къуымæллæгкаты
мыггаг, цы сыхбæсты схъомыл сты, уыдонæн нæ,
фæлæ цы куыстуæтты кусынц, уым дæр.
Алы мад æмæ фыдæн дæр царды хорздзинæдты
хуыздæр у хъæбулты амонд. Ахæм амондмæ
бæллыдысты æхсæвæй-бонæй сæ кæстæртæн
Къуымæллæгкаты фæрнджын хистæртæ дæр. Стыр
Хуыцауæй куырдтой уыцы хорздзинад. Алан æмæ
Тимур сæ усгуры кары бацыдысты. Иры куринаг
чызджыты ’хсæн сæхицæн цардæмбæлттæн
равзæрстой Дзобелаты æмæ Плиты мыггæгтæй.
Зард æмæ кафт райхъуыст сæ чындзæхсæвтæй.
Дзобелаты Батрадз æмæ Зæлинæйы, Плиты Вало
320

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
&Р^
æмæ Виалеттæйы хæрзæгъдау чызджытæ Валя æмæ
Зæлинæ Къуымæллæгкаты къæсæрæй чындзыты
номæй куы бахызтысты, уæд сæ къонатæй цы фарн
æмæ æгъдау рахастой, уыдон сæ ног бинонты,
сыхбæсты æмæ мыггаджы ’хсæн байтыдтой. Сæхи
равдыстой фæзминагæй. Ирон æмбисонд куыд
амоны: «Цы уæрдоны бадыс, уый зарæг кæн», - уый
хынцгæйæ, бинонты цардæвæрд нæ фехæлдтой.
Сæ ныййарджыты уæзæджы цы хъомылад
райстой, уый равдыстой царды дæр. Валя æмæ
Зæлинæйы ’рбахызтæй цины уылæнтæ фæзынд
Къуымæллæгкаты хæдзары, семæ æрбахастой, хуры
тынтау, рухс. Сылгоймаджы фарнæй сæ Мады-
Майрæм дæр фæхайджын кодта. Рæсугъд талаты
бынæй дидинджытæ куыд зайы, афтæ сын царды
рацыд рæсугьд кæстæртæ, æмæ сæ хистæрты
цинæн хъомыл кæнынц амондджынæй.
Цард доны къусæй уæлдай нæу, кæд кæцырдæм
фæкъул уыдзæн, уый ничи зоны. 2019 азы
фæззэеджы бонты æнæнхъæлæджы Зарæйы
æнæниздзинад фæцудыдта. Бинонтæ стыр мæты
бацыдысты. Хиуонæй, къабазæй удаист фесты.
Нæ республикæйы алы рынчындæтты хуыздæр
дохтыртæй сæ рынчыны иуæй-иннæмæ фæрадав-
бадав кодтой, фæлæ уæддæр æвæстиатæй цæуын
бахъуыд Мæскуымæ. Бинонты уынаффæмæ гæсгæ,
Зарæимæ ацыд хистæр чындз Валя, Зæлинæ та
уавæртæм гæсгæ баззад сывæллæттимæ.
Рынчыны уæлхъус уæвын æнцон кæм уыд. Иу
дæсны дохтырæй-профессормæ рарвит-барвит, иу
анализ иннæйы фæдыл Мæскуыйы алы иртасæн
лабораторитæм афоныл сæмбæлын кæнын,
цалынмæ æххæст бæрæг æрцыд низыхатт, уæдмæ
Валя æнæзивæгæй æххæст кодта дохтырты алы
21
321

^ * Дзугаты-Мурасты Риммæ
РФ
домæнтæ дæр. Низыхатт сбæрæг æмæ рынчынæн
æвæстиатæй бахъуыд операци кæнын. Фыдгул
уыцы тыхст рæстæг Зарæйы уавæры бахауæд. Валя
дæр хуыздæр уавæры кæм уыд, фæлæ йæ дыккаг
мады йæхимæ хъусын нæ бауагъта, хъæбулы лæггад
ын кодта, кæм фæлмæн узæлдæй, кæм та хъæлдзæг
æмæ ныфсдæттæг ныхæстæй.
Операцийæ иуцасдæр рæстæг рацыд æмæ
сыздæхтысты сæ къонамæ, уарзон бинонтæм. Æмæ
та ногæй рынчындæттæ, дохтыртæ. Бинонтæ,
хиуæттæ, зонгæты ныфсы ныхæстæ, сæ хъæрмуд
ахастдзинад Зарæйæн радтой ног тых æмæ æмткæй
фæуæлахиз сты уæззау низыл Стыр Хуыцау,
дохтыртæ æмæ адæмы фæрцы. Абон Зарæ зæрдиаг
арфæтæ кæны, бахъуаджы рæстæг йæ уæлхъус чи
æрбалæууыд æмæ дзы ныфс чи бауагьта, чызджы ад
ын чи банкъарын кодта, уыцы чындзытæн: «Æппæт
Ирыстоны дзыллæтæн дæр мæ зæрдæ зæгъы,
мæ чындзытæ - Дзобелон æмæ Плионы хуызæн
кæстæртæй алы къона дæр рæвдыд æмæ буц куыд
уа! Алы мыггаджы дæр фæзминаг чызджытæ куыд
рэеза! Сæ ныййарджыты фарнæй сæ ног цæрæн
бынæтты куыд хайджын кæной».
Адæймагыл азтæ сæ уæз куы æруадзынц, уæд
уæлдай æхсызгондæрæй фенкъары кæстæрты
зæрдиаг узæлд. Цæрæг адæймагæн йæ царды
фæндаг æфцæгмæ цæуы, уыцы æфцæгмæ цыд
та æвзонджы бонтæй у хъуыдыйаг алкæмæн дæр.
Кæстæртæй йæм кадимæ чи цæуы, уый иннæтæн
у фæзминаг, мæнæ Къуымæллæгкаты Валя æмæ
Зæлинæйы хуызæн.
Хорзы ном райсынмæ гакъон-макъон фæндаг
даргъ у, æвзæр æмæ æнæгъдауы номмæ - иу
санчъех йедтæмæ нæ хъæуы. Йе сраст кæнынæн
322

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
Ф^з
- æнæхъæн цард дæр фаг нæ разыны, æмæ уый
хъуыдыйаг хъуыддаг у кæстæртæй алкæмæн дæр.
Къуымæллæгкаты Валя æмæ Зæлинæйы удты фарн
у зæрдæрухс, цинæфсæст æмæ сæ æнæвгъауэей
тауынц æрмæст сæ хистæртыл нæ, фæлæ фæзминаг
миниуджытыл ахуыр кæнынц сæ кæстæрты дæр.
Р.З. Зæххыл цæрæг адæм иу мад, иу фыдæй
нæ райгуырынц, хотæ, æфсымæртæ нæ вæййынц.
Бирæты баиу кæнынц царды фæндæгтæ, се
’хсæн райгуыры лымæндзинад, уарзондзинады
æнкъарæнтæ, цыма иу туг, иу стæгæй сты. Афтæ
ЦИПУ-йы 1976 азы ирон-уырыссаг хайады
рауагъдонты ’хсæн дæр, суанг ахуыры рæстæгæй
абоны онг нывæндынц ахæм зæлдаг лымæндзинады
тæгтæ. Азтæ куыд цæуынц, афтæ нæ ахастдзинæдтæ
кæнынц тыхджынæй-тыхджындæр. Царды цалхы
зылдæн бауромæн нæй. Кæд ныл халасы пæлæз
йæхи æруагъта, алчидæр нæ йæхи надвæндагыл
ацыд, алы рæттæм апырхытæ стæм, уæддæр
баззадыстæм хорз хæлæрттæй. Кæрæдзийыл цин
кæнæм хотæ æмæ æфсымæртау, бахъуаджы сахат
вæййæм кæрæдзийæн ныфсæвæрæг,
Тотион йæ дзæбæх чындзытæй рæвдыд кæй у,
уый махæн хæссы æхцондзинад, æмæ мæ уымæн
бафæндыд уалдзæджы къæсæрыл мæ уарзон
æмбалы кæстæртæн сæ хорзы кой ракæнын. Уыдон
сты сæ алы æгъдауæй дæр фæзминаг, æмæ уадз,
нæ Ирыстоны ахæм чындзытæ фылдæр уæд! Цы
ныййарджыты къонатæй рацæуынц, уыдоны кад та
бæрзонд хæссæд!
2. «Рæсгпдзинад». - 2020. - 7 мартпъи. - Ф. 3.
323

§Дзугаты-Мурасты Риммæ
•э
НОМАРÆН МЫСИНÆГТÆ
8»$в #*|
МалуссеЬжы фæзынЪау йæ царЬ
Бады Алиханы рухс ном мысгæйæ
Адæмы фарн æмæ
хорзæх зæххыл цæрæ-
гæн амонд у. Цард доны
къусы уæлдай нæу, кæцы-
рдæм кæд фæфæлдæхдзæн,
уый ничи зоны бæлвырд.
Æвæдза, хуыздæр-ма
цы уа, амонд демæ æмдзу
кæнгæйæ дæм æдзух куы
худа, дæ зæды хайы рэевдыд,
узæлд куы ’нкъарай, хуры
фæлмæн тынты хъармæй,
сæ рухсæй æфсæст куы уай,
уæд. Фæлæ уыцы амондæй
алчи хайджын нæ фæвæййы, уæлдайдæр сидзæрæй
чи бахъомыл, сидзæры рыст чи бавзары... Арс дæр
ма сидзæрæй дард куы лидзы, уæд æм амонд хæстæг
куыд цæуа?!
Цардмæ иу боны цæстæй кæсын нæ хъæуы.
Цард æгъатыр у. Рæвдаугæ куыд бакæны, æфхæргæ
дæр, афтæ. Адæймаг райгуыры æмæ фæархайы
царды гуыргъахъ фæндæгтыл цæугæйæ ирд фæд
ныууадзыныл, йæ сагъæсты фæнывæнды йæхицæн
рæсугъд фæндтæ. Фæлæ... Æппæт фæндтæн сæ
хйцау Дунескæнæг у. Мах бон йæ ныхмæ ницы у.
Алы æрыгон адæймаг æххæст ахуыр куы райсы,
324

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*;
раст фæндагыл фидар къахдзæфтæ кæнгæйæ йæ
сагъæсты бирæ рухс фæндтæ куы сфæлынды уарзон
Ирыстоны кадæн, эемæ-ма рæзгæ фæлтæры раст
хъомылады охыл, цымæ хъысмæт уæд æгъатыр
цæмæн разыны æмæ йын йæ царды æндах æрдæгыл
цæмæн аскъуыны, йе сфæнд хорз фæндтæ йын йæ
хъуыры цæмæн фæбадын кæны?!..
Дæрдтыл мæ ныхас уымæн цæуы æмæ зæрдæ
нæ ко мы, стæй нæ зонын мæ уæззау хъуыдыты
къуыбылой куыд райдайон халын.
Мæ ныхасы сæр у ме ’мкусæгыл, йæ сидзæр
рыст зæрдæ æнæнхъæлæджы йæ куыстаей
кæмæн банцад, йæ бирæ рæсугьд фæндтæ йæ
хъуыры кæмæн фæбадтысты, йæ царды мæсыг
æрдæгамадæй кæмæн баззад, йæ хиуæттæн
æмæ къабæзтæн фæзминаг, ныфсы кæстæр чи
уыд, мыггаджы дыргъдоны йæ бæласы уидæгтæ
бындзарæй кæмæн бахус сты, йæ уарзты зарæг
кæронмæ чи нæ ныззарыд, хъæбулы адджын ад чи
нæ банкъардта, Ирыстоны культурæйы ирд фæд чи
ныууагъта, уыцы адæмы уарзон - Бады Алиханы
рухс ном æрымысынмæ.
Тынг зын дзурæн у Алиханы тыххæй (Алик, мах
æй афтэе хуыдтам) ивгъуыд афоны, адæймаджы
уырнгæ дæр нæ кæны не ’хсæн нал ис, уый.
2011 азы, уалдзæджы мæйты, малусæджы фæ-
зындау, Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæйы
рекламой хайады сæргълæууæгæй райдыдта ку-
сын - бакастæй аив цардбæллон æрыгон лæппулæг.
Йæ æрбацыд æрбахаста цыдæр ног уддзæф: ныфс,
ног фембæлдтытæ, ног бастдзинæдтæ библиотекой
куы сты рæзтæн. Йæ сарæзт литературой, музы-
калон изæртæ ветерантæ æмæ Ирыстоны
интеллигенции минæвæрттимæ, чиныгкæсджытимæ
фембæлдтытæ-иу уыдысты уæлдай цымыдисаг, ми-
325

2 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^&Р
дисджын æмæ нуарджын йæ дзырдарæхсты фæр-
цы. Дзырдарæхстдзинад та, æвæццæгæн, гуырдзæй
рахаста.
Алихан уæлдæр ахуырад райста ЦИПУ-йы
филологон факультеты. Ахуыры æмæ æхсæнадон
куысты уыд раззагдæртимæ. Ирыстоны уарзон
КВН-ы командæ «Владикавказские спасатели»-йы
уæнг дæр студентæй ссис. Ирон лæджы кад æмæ
ном бæрзонд хаста æрмæст Ирыстоны институтты
командой ерысты нæ, фæлæ Уæрæсейы алы горæтты,
регионты студентон командæты ’хсæн Мæскуыйы
сценæйыл. Йæ дзырдарæхст æмæ цыргъзонд
дзуæппыты руаджы «Владикавказские спасатели»-
йы уæнгтæ иннæ командæты ерысты ’хсæн арæх
цыдысты уæлахизы фæндагмæ.
Алихан æмгæртты астæу уæлдай бæрæг дардта
йæ уæздандзинадæй, йæ ирон æгъдауæй, фæзминаг
хистæр уыдис кæстæртæн.
Кæмфæнды-иу куы фæзынд, уæд дзы æнæмæнг
хъуыст хъæлдзæг ныхас, худт, анекдоттæ...
Йæ хъæлдзæг ныхæстæ, анекдоттæ баззадысты
цыбыр рæстæг æй чи зыдта, уыдоны зæрдæты дæр
æмæ абон дзыхæй-дзыхмæ уымæн цæуынц, «Аликы,
загъдау»-эей.
Æвæдза, цымыдисаг адæймаг уыд Алихан! Алы
кары адæймагæн дæр æм уыд йæхи сæрмагонд,
хъæугæ ныфсдæттæг фæлмæн ныхас, кæд-иу
йæхæдæг бынтон хорз уавæры нæ уыд, уæддæр.
Уæздан, æнæхин, æгьдауджын, зæрдæхæлар,
æфсармджын, хъæлдзæг, фæлмæн адæймагæй
баззад Алихан æрмæст мах коллективы ’хсæн нæ,
фæлæ Ирыстоны цы бирæ культурой куыстуæтты
куыста æмæ йæ чи зыдта, уыдоны зæрдæты.
Алихан æрмæст Бады мыггаджы хъæбул нæ уыд,
уый уыд Ирыстоны райсом, мадызæнæгтæн - уарзон
326

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*5
г. «Сахайраг». -2016.-16апр. -Ф. 6.
Посвящение
(отрывок)
Возможно, твой уход нам просто снится,
А наяву ты заключил контракт,
И смех твой скоро будет доноситься
И это просто временный антракт.
А может ты уехал в параллели,
Пройдя через космический тоннель.
В твоем саду все листики слетели,
И не дождался ты свою капель.
И на работе без тебя тоскливо,
И без тебя не те уже миры.
Ведь при тебе так красочно все было,
А без тебя сложились все шатры.
Возможно, наблюдаешь издалека,
Как много боли всем нам причинил.
В куплетах этих много есть упрека,
Мирам другим ведь жизнь ты посвятил!
Л. Сланова
327

Р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
Баситы Артуры мысгæйæ
§*ф #*|
Мæн адæм уарзын сахуыр кодтой м’ азтæ
Æмæ уыдтæн мæ исбонæй рæдау.
Æз-иу мæхимæ амондцжын уæд кастæн,
Куы-иу радтон ирон лæгæн æгъдау.
Чеджемты Æхсар
Хорз хабæрттæ адæй-
маджы цард дæргъвæтин
кæнынц. Æвæдза, ме
’мхъæуккæгтæй мын исчи
куы раппæлы, уæд цыма мæ
арвы рухс ирддæр фæвæй-
йы, Хуры зæрин тынтæ
та мæ уæлдай хъармдæр
фæтавынц, зæрдæ та фыр-
хъалæй цины зарджытæ
скæны, афтæ мæм фæкæ-
сы.
Иу адæймаг иннæмæй
лæгдæр уæвынмæ куы тырна йæ алыварс
цæрджыты сæраппонд, уæд царды фæтк рухсдæр
кæны, йæхæдæг та - фæзминаг кæстæртæн.
Кировыхъæуккæгтæхистæрæй-кæстæртыонгцарды
алы фæлгæты дэер сæхи равдыстой æмæ æвдисынц
фæзминагæй иннæ адæмты хæттыты ’хсæн. Скодтой
æмæ кæнынц кад, намыс æрмæст хъæубæстæн нæ,
фæлæ Ирыстонæн: космосы наукæйы, æфсæддон
службæйы, сфæлдыстады æмæ наукæйы алы
къаб æзты, культур æйы, хъæуу о нхæ дзар ады,
æхсæнадон царды æмæ афтæ дарддæр. Цадæггай
328

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*5
фæлтæрæй-фæлтæрмæ хæссынц сæ кæстæртæм
фыдæлты æгъдау æмæ традицитæ.
Бирæ таурæгътæ кæнæм æви гыццыл дзурæм,
уæддæр рæстæджы цыд йæ надвæндагыл никæйы
бон у бауромын хъысмæты уæлдай. Хъысмæт та
Хуыцауы лæвар у æмæ Хуыцауы ныхмæ дзурæн
нæй.
Хорз адæймагæн, дам, Стыр Хуыцау уæлдай
хæрзтæ ракæны. Ахæм хæрзты аккаг уыд Баситы
Артур дæр. Фæлæ, хъыгагæн, алыхатт афтæ нæ
рауайы. Цæмæндæр гæсгæ Хæрзгæнæг Баситы
Артурæн дæр йæ иувæрсты азылд æмæ сау мылазон
мигътæ æрбамбырд сты Баситы Семен (Сем) æмæ
Æгъуызарон Азæйы хæдзары сæрмæ. Балцæджы
уæззау цалх та æнæнхъæлæджы ногæй сæ бинонты
хъысмæтыл атылд. Цыбыр рæстæгмæ сæ дыккаг
фырт Артурæн дæр йæ цардбæллон зæрдæ йæ
куыстæй банцад.
- Артур, де ’дзард æфсымæр Оледжы амарды
фæстæ дæ зæрдæрыст мадæн, дæ хотæн, дæ
сидзæр хæрæфырттæн сæ ныфс, сæ рухс райсом
дæр ды куы уыдтæ. Ды сын куы уыдтæ хъæбул дæр,
фыды бæсты дæр æмæ æфсымæр дæр. Хъаруджын
уæвгæйæ, куыд лæмæгъ разындтæ низтæн. Куыд
сын бакуымтой дæ домбай уæнгтæ æрызгъæлын. Дæ
уды хорзæхтæй алкæмæн хай куы кодтай. Сыхбæсты
сидзæртæн, низæфхæрд æмæ фæкæсынхъуæгтæн
де ’ххуысы хай æнæвгьауæй куы хастай, кæд
дæхæдæг дæр низæфхæрд уыдтæ, уæддæр. Ныр
дæ бинонты тæригъæдæй фæрстæ куы скъуыйынц.
Алы изæр дæм æнхъæлмæ кæсынц, кæд та, мыййаг,
зæгъгæ, уæлмæрдты æфснайгæйæ фæфæстиат дæ
де ’мгæрттимæ. Ныр куыд цæрдзысты дæ фæстæ?!
329

В&1*
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Уæлмæрдтæ, дам, хъæубæсты цæсгом, йæ
айдæн сты. Нæ дæ фæндыд, цæмæй æхсæны хуым
дурæппарæн æмæ бырондон уа.
Мæлæт дæм къæп-
пæввонгæй кæй лæууы,
уый, æвæццæгæн, зæр-
дæйæ æнкъардтай, æмæ
стыр хæсыл банымад-
тай дæ хъæубæсты уæл-
мæрдты ссыгъдæг кæнын
хæдæвзæрд бæлæстæ,
къудзитæ æмæ калд бы-
рæттæй. Артур, ды уыдтæ
фæсивæды иугæнæг. Къос-
тайы фæдзæхст: «Ма-иу
ферох кæнут «Зиу», ды сног кодтай се ’хсæн æмæ дæ
хъæубæстæ уыдысты бузныг. «Нæ», - зæгъын дын
никæйы цæсгом хъæцыд зиумæ-иу сæм куы фэе-
дзырдтай, уæд. Уымæн æмæ дæхæдæг сэе разæй бал-
хонау цыдтæ рынчынæй дæр, дæ резинæ цырыхъ-
хъыты дæ къах дæ фæстæ ласгæ, æмæ дæ æфсæр-
мы кодтой.
Фыццаджыдæр, рагон
æнæхицау мæрдты ингæнтæм
базылдыстут, сæ бацæуæнтæ
æмæ сын сэе алывæрсты
кæрдæг æркарстат, къудзитæ
æмæ бæлæстæ ныппырх код-
тат. Уæ фæрцы рох уæлмæрд-
тæм æдæрсгæ цæуын бай-
дыдтой сæ хиуæттæ. Хуры
рухс сæм бакаст. Уый иу æмæ
дыууæ боны куыст нæ уыд,
сымах æй кодтат æрвыл мæй
330

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*з
дæр. Уый дæм æххæст нæ фæкаст. Алы зæронд уæл-
мæрд дæр суæгъд кодтат пырх бырутæй. Стæй та
дæ фæндонмæ гæсгæ кæрæй-кæронмæ уæлмæрд-
ты алывæрсты райхæлдтат зæронд систæ æмæ ног
телæйбыд быру айтыгътат йæ алыварс, сæвæрд-
тат бацæуæнты ног дуæрттæ. Уым цас фыдæбон
хъуыд?! Уæ бон та куыд баци, кæцæй истат уыцы
хъару, фæрæзтæ?! Куыд фехъуыстон, афтæмæй
фылдæрхатт сæ кодтай дæхи хардзæй. Чи зоны,
тынгдæр уæд фæцудыдта де ’нæниздзинад дæр. Дæ
хо Светæ-иу дын афтæ куы загъта: «Æрбад, ды рын-
чын адæймаг дзе, дæ къах дæ фæдыл ласгæйæ сæ
дæу йедтæмæ чи бакæна, уый нæй? - Уæд-иу фыр-
мæстæй дæ къухтæ батылдтай, стæй-иу ын загътай:
- «Афтæ ма дзур. Бæстæ сæфтмæ цæуы, алчи йæ-
хиуыл куы хъуыды кæна, уæд. Ницы мын уыдзæн.
Адæймаг иухатт цæры...»
Ехх, Артур! Бæргæ уыдтæ цардбæллон, адæм-
уарзаг, хæрзæгъдау адæймаг, фæзминаг хистæр -
кæстæртæн, æмгæрттæн та - æнæзæрдæхудт хæлар.
Фæлæ хъысмæты размæ æрлæууын никæйы бон у,
цæлхдуртæ йæ размæ ничима æрæвæрдта. Адзалæн
мадзал нæй. Дæ лæггад Кировыхъæуы адæмы раз
æгæрон у, æрмæст уæлмæрдты ссыгъдæг дæхимæ
бæрнонæй кæй райстай, уымæй дæр! /Емæ дæ
рухс ном баззайдзæн фæзминагæй æрмæст нæхи
хъæубæсты нæ, фæлæ иннæ хъæуты фæсивæдæн
дæр. Дызæрдыггаг нæу, дæ фæрнæйдзаг хъуыды,
дæ рæсугъд æгъдау дын дарддæр кæй ахæссдзысты
нæ гуыппырсар лæппутæ. Бузныг, дæ фарсмæ-
ма уæхски-уæхск цы фæсивæд архайдта уыцы
фæрнæйдзаг хъуыддаджы, уыдонæн дæр.
Артур райгуырд Кировыхъæуы. Каст фæци
астæуккаг скъола. Куыста алы хæдзарæдты. Нæ
331

9 . Дзуга т ы -Мураст ы Риммæ
УфЩ%
бæстæ куы фехæлд, уæд ацыд Уырысмæ æхца
кусынмæ. Алы куыст дæр йæ сæрмæ хаста,
адæмимæ цæрын зыдта æмæ цыбыр рæстæгмæ
цардхъом фæци. Бинонты хъуыддаг бакодта.
Райгуырд ын чызг æмæ йыл сæвæрдта йæ куырыхон
нана Катяйы ном. Уæлдæр ахуырмæ йæ арвыста
Германмæ, æххуыс ын кодта, фæлæ йæм æдзух йæ
зæрдæ æхсайдта. Артур уæлдай сæрбæрзонд уыд,
йæ хъæбул тæлмацгæнæгыл кæй ахуыр кæны æмæ
æртæ фæсарæйнаг æвзагыл дæсны кæй дзуры,
уымæй. Катя-иу Ирыстонмæ куы æрбацыд, уæд ын
Артур цы хуыздæр-ма акæноныл архайдта, буц æй
кодта алцы хуызы дæр. Вирæ фæндтæ æмæ рæсугъд
бæллицтæ йæм уыд. Фæлæ, дам, фæндтæ махмæ,
сæ тæрхонгæнæг та Хуыцау йæхæдæг у. Радон хатт
та Катя Ирыстонæй куы цыд Германмæ, уæд æй
Артур йæхæдæг аласта Мæскуыйы аэропортмæ.
Цыдæр æрхæндæг хъуъщытæ йæ уæгъд нæ уагътой
æмæ йæхимидæг тыхст. Æвæццæгæн, зæрдæйæ
æнкъардта, фæстаг хатт-ма йæ хъæбулы кæй уыны,
уый. Йæ туджы æлхъывдад бæрзонд схызт æмæ йæ
паралич фыццаг хатт ам ныццавта.
Хионæй-къабазæй, зонгæйæ-æрдхордæй иу-
уылдæр зæрдиагæй архайдтой Артурæн истæмæй
феххуыс кæныныл. Алы рынчындæтты Мæскуыйæ-
Дзæуджыхъæуæй, дохтыртимæ уырдыглæууыдысты
йæуæлхъус, хосхъуагæй нæ ныууагътой. Кæд æххæст
не сдзæбæх, уæддæр йæ къæхтыл слæууыд æмæ
æрбынæттон Кировыхъæуы - йæ фыды хæдзары.
Уыд адæмы фарнæй фæрнджын. Цас зонгæтæ
æмæ æрдхæрдтæ йын уыд алы горæттæ æмæ хъæуты!
Рынчындоны хуысса, санаторийы улæфа, алыран
дæр йæ парахат .зæрдæйы хъæрмудад уæрста
алкæуыл: дохтырæй, рынчынæй, сывæллоны онг,
332

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#^
æмæ цы цыбыр рæстæг рацард, уыцы царды
уадздзаджы йæхицæн бакуыста адæмы уарзон-
дзинад.
Адæймаг цæры скастæй ’ркасты бонмæ. Уыцы
арæныл цæугæйæ цы байтауы, уый æркæрды йæ
царды фæстаг бон. Артуры æвиппайды амарды
хабар æртæ суткæйы дæргьы Ирыстоны æмæ
Уæрæсейы алы къуымтæй дзыллæты базмæлын
кодта. Нæлгоймагæй-сылгоймагæй богъ-богъ кæнгæ
цыдысты йæ табæты размæ рыстзæрдæйæ. Уыцы
изæрты алкæмæ дæр афтæ каст, цыма йæ ныййарæг
мад Азæ æмæ йæ саударæг хоты тæригъæдæй
мæй дæр бандзыг ис, стъалытæ та тыгуыртæй,
мæрддзыгойы цæуæгау, сæхи æмбæхстой мигъты
’хсæнты æмырæй кæугæ...
Цы рцыд, уымæн раздахæн нал ис.
Артуры æвæрæн боны зæхх æмызмæлд кодта
мæрддзыгойы адæмæй, цыдысты æмæ цыдысты. Сæ
цæстысыгтæн нæ уыд бауромæн, хъæуы фæсивæды
æмыр куыдæй та зæрдæтæ кæрдихтæ кодтой, нæ сæ
уырныдта, сæ уарзон æмгарæй хицæн кæй кæнынц,
фæстаг хатт-ма йын йæ мæрдон хуыз кæй уынынц.
Хурты хурзæрин дæр ын нæ бавгъау кодта йæ судзгæ
тынтæ йæ мæрдон фæндаг схъарм кæнынæн.
Артур, цас æмæ цас рæсугъд ныхæстæ фæкодтой
дæ табæты уæлхъус, фæлæ сæ ды нал фехъуыстай,
нал сæм скастæ, мидбылты сæм нал бахудтæ æмæ
сын нал загътай: «Ма мæ æппæлут, фæлтау мидæмæ
ахизут, цай иумæ бацымæм». Дæ иунæг чызг дæм
дард Германæй сау фæндагыл кæугæ æмæ ниугæйæ
куы схæццæ, уæд æм фæлмæн худт дæр куынæуал
бакодтай.
Æвæццæгæн, дæхи дæр нæ фæндыд мæлæты
фæндагыл фæцæуын. Дæ уæззау низ дæ бакодта
333

. Дзугаты-Мурасты Риммæ
адзалы амæттаг, уыцы фыдохы фæцу æмæ ма
’рцуйы фæндагыл фæраст кæнынмæ. Цы загъдæуа
хъысмæтæн, дæуыл дæ Хуры рухс чи ахуыссын
кодта. МæлæтХуыцауы дæр нæ фæрсы, фæзæгъынц.
Æндæр, дыууæ боны раздæр-ма фæсивæдимæ
уæлмæрдты кæрдæг нæ ныккарстаиккат, бырæттæ
нæ раласын кодтаис, «æнусон хæдзæртты»
хуыз зымæджы размæ аивæй нæ равдыстаис.
Æвæццæгæн, фæстаг хатт сæ æрцæуæг адæмæн
дæнцæгæн хæссынæн бабæстон кодтат...
Артур, дæ фæстаг сулæфты онг дæхицæн
самадтай дæ фæзминаг æгъдау æмæ хорз
хъуыддæгтæй урс дуртæй цыртдзæвæн, æмæ дæ
рухс ном кадимæ баззайдзæн фæзминагæй, æрмæст
дæ кæстæртæн æмæ Баситы мыггагæн нæ, фæлæ
Кировыхъæубæстæн. Адæмы зæрдæты ныууагътай
рæсугьд ном æмæ кад,
Ныххатыр кæн, Артур. Дæ удæгасæй дын мæ бон
арфæйы ныхæстæ зæгъын кæй нæ бацис. Дæу аккаг
дзырдтæ ссарын зын у, фæлæ, дам, хъæр мæрдтæм
дæр хъуысы, æмæ дæ хиуæтты æмæ уарзон
æмгæртты рыст зæрдæты хъынцъымæй хайджын у.
Æвæццæгæн, уым дæр хæрзтæ хъæуынц, æмæ дæ
Стыр Хуыцау уымæн равзæрста, аскъуыдта дæ не
’хсæнæй.
Рæстæг, дам, хъæдгæмттæ дзæбæхгæнæг у.
Дунескæнæг Хуыцау дæ ныййарæг мад Азæйæн,
дæ иунæг хъæбул Катяйæн, дæ хæрæфырттæн
æмæ дæ хотæн зæрдæйы хорзæх балæвар кæнæд.
Ды та рухсаг у, Артур! Сыгъдæг цæсгомимæ цæуыс
Кировыхъæуы мæрдты размæ æмæ дзæнæты дæ
бынат.
г. «Рæстдзинад». -2019. -18 ноябрь. - Ф. 4.
334

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
Мад - бæркæЪты æфсин
&*# е§я*|
Гаджиты Нинæйы рухс ном мысгæйæ
Цæй зынаргъ дæ мæ зæрдæйæн, ныййарæг!
Цæй адджын дæ мæ удæн, о мæ бон!
Дæ бæрзонд номæн хъуысдзæнис мæ зарæг,
Цæрдзæн æнустæм а зæххыл дæ ном!
Гаджиты Фатижæ
Ныййарæг мад... Цас тых,
цас фарн ис ацы дыууæ дзырды.
Мад - бæркæдты æфсин,
йæ арм дæр бæркады суадон у,
хæдзары хур, къонайы фарн...
Цас фæнды куы дзурæм,
дзырдаивады хуыздæр эпитет-
тæ куы агурæм, уæддæр
ныййарæг мады аккаг дзырдтæ
се ’хсæн ссарын тынг зын у,
уæлдайдæр та кировыхъæуккаг
Гаджиты-Бырнацты Нинæйы хуызæн ныййарæг,
хæдзары фсин, хорз сыхаджы тыххæй.
Цымæ цавæр барæнтæй и с спайда кæнæн,
цæмæй ирддæрæй ауайа цæстытыл æхсæрдæс
хъæбулы мад Бырнацоны фæлгонц. Ахæм дзырдтæ
дзых нæ кæрды, зонд нæ ахсы.
Адæймагцы байтауы, уый æркæрды, фæзæгъынц.
Нинæ йæ царды хуымгæнды ахæм тау байтыдта,
кæцы фæрнæйдзаг тыллæг радта йæ фæззæджы
найгæнæны бон.
335

Р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Адæймагæн, дам, йæ райгуырдæй йæ мæлæты
бон хъуамæ амондджындæр уа. Исчи зæгъдзæн,
мардæй амондджын нæ вæййы. Вæййы уæд, йæ
царды бонты йæ цотæй зæрдæрухс куы вæййы,
хорз фæд куы ныууадзы йæ фæстæ. Ацы ран Нинæ,
бæргæ нæ уыд хъысмæтæй хъæстаг, цалынмæ йæ
хъæбулы маст нæ федта. Фæлæ цард кæм ис, уым
мæлæт дæр йæ фарсмæ цæуы.
Нинæ йæ хъæбултæ æмæ уыдоны цоты цотыл
æххæстæй цин кæнынæй нæ бафсæст, афтæ йыл
хъысмæты уæззау цалх йæ уæз æруагъта...
2015 азы августы мæйы бонты Гаджиты Витяйы
хæдзары сæрмæ сау халæттæ зилдух кодтой. Къонайы
фарн, хæдзары бæркæдты суадон, Нинæйæн йæ
зæрдæ йæ куыстæй банцад, йæ хур ыл бамынæг. Йæ
хъæбултæ сидзæрты æмрæнхъ æрлæууыдысты, сæ
уарзон ныййарæгæй царæфтыд баисты.
Цас дзыллæ базмæлыд Нинæйы æвæрæн бон
Ирыстоны алы хъæутæй æмæ горæттæй йын фæстаг
фæндараст зæгъынмæ, йæ табæты уæлхъус ын йæ
хъæбулты æмæ уыдоны хъæбулты рис фæрогдæр
кæнынмæ.
Бырнацоны царды фæндаг лæгъз нæ уыд.
1949 азы Гаджиты къæсæрæй куы бахызт, уæд ыл
17 азы йедтæмæ нæ цыд. Хæрз æрыгонæй йын йæ
ног цæрæн хæдзары фыццаг ныфсæвæрд фесты
йе ’фсин Маша æмæ йæ сæрыхицау, хъæубæсты
нымаддæр лæппутæй иу, Витя. Æрыгон уд рæдийаг
куыд нæ вæййы?! Фæлæ хорз æфсины къухтæм
куы бахауы æмæ хъусаг чындз куы рауайы, уæд
фæзминагæй равдисы йæхи иннæ кæстæрты
’хсæн. Афтæ рауад Гаджиты æрыгон чындзы
хъысмæт дæр. Йæ хуызисæджы куывдтытæ
Хуыцаумæ фехъуыстысты æмæ йыл дывæрццæгæй
336

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
сæмбæлдысты. Дунескæсæг æй уæлдайджынтæй
фæхайджын кодта сылгоймаджы фарнæй.
Банкъардта ныййарæджы амонд æхсæрдæс хатты.
Цал æмæ цал æгъуыссæг æхсæвы арвыста, цал æмæ
цал хатты ауызта йæ дæс лæппуйы æмæ æхсæз
чызджы авдæнтæ, цалынмæ сæ къæхтыл ауадысты
æмæ йын æххуысхъом фесты хæдзарон зылдтыты?!
Уал сывæллоны схæссын æнцон кæм уыд. Нинæ се
’ппæтыл дæр нывæзта йæ уды хъармуд æмæ мады
уарзт æмхуызонæй, худгæ хурау сæ хуыдта цардмæ
цинтæ уафгæ. Йæ цардæмбал Витяимæ сæ ахуыр
кодтой ирон царды скъолайы æгъдæуттыл, нæ
фыдæлты традицитыл æмæ бахъомыл сты фæзминаг
кæстæртæй.
Царды гуыргъахъ фæндæгтыл дыууæ уарзон уды
цыдысты æмудæй æмæ сын зындзинæдты сæрты
хизын уыд æнцондæр.
Æрыгон чындзæн лæггад кæнын хъуыд
хистæртæн, уæдæ ирон хъæуккаг хæдзары
куыстытæн кæрон кæм ис. Сæумæйæ - уьшгтæ
мæрзын, цъайæ дон хæссын, хæринаг кæнын,
изæрæй - изæры зилæнтæ. Уæдæ уазæгуарзон
бинонтæн сæ уазæджы æгьдау æмæ фынгæвæрд
дæр æндæр домæнтæ агуырдта. Нинæ æппæтдæр
æххæст кодта худгæбылæй, кæд ын æнцон нæ уыд,
уæддæр.
Йæ уæздандзинад, йæ ирон æгъдау, йæ
къæбæрдæттон абон дæр фæзминагæй баззадысты
хъæубæсты æмæ кæстæртæн. Зæгъæм, Кировы-
хъæуы историйы азфысты йæ ном ирдæй кæй
баззайдзæн, уый дызæрдыггаг нæу. Къорд азы
дæргъы Бæлдæрæны бæрæгбонмæ (Табу йæхицæн!)
фыхта хъæубæстæн сыр-сыргæнаг сау бæгæны
дзаджджын уæливыхтимæ (йе ’нæниздзинад куы
22
337

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
фæцудыдта, уæд та йæ дæсныдзинад ралæвæрдта
йæ кæстæр чызг Фатимæмæ, æмæ уый йæ
ныййарæджы фæдзæхст дарддæр хæццæ кæны кад
æмæ радимæ). Дзуары фæдзæхст уæд йæ фæстэе чи
баззад, уыдоны!
Ды алкæмæн чындзау лæггад куы кодтай,
Фынгæн-иу дардтай алкæмæн дæ арм, -
Ды уыцы ’гъдæуттæ махæн дæр фæдзæхстай,
Æмæ цæрдзæн ныр махимæ дæ фарн.
Гаджиты Ф. «Мады мысгæйæ»
Нинæ сыхбæсты циндзинады æмæ зианы
рæстæг кæмæн нæ балæггад кодта, ахæм хæдзар
стæм разындзæн хъæубæсты. Мæ мад, Мурасты
Заретæйы мысинæгтæм гæсгæ уыдысты иу сыхы
чындзытæ, чындзы дæр æрцыдысты иу азы мидæг:
Заретæ - январы мæйы, Нинæ та - майы бонты. -
«Нинæ сыхбæсты фæкæсынхъуаг хистæртæн йæ
лæггад никуы бахæлæг кодта, йæ хъарм хæринагæй
сæ цух нæ уагъта, алкæмæн дæр йæ арм фынгæн
дардта, кæд йæ хадзары бирæ бинонтæ уыд æмæ йæ
зилæнтæй æнæвдæлон уыд, уæддæр. Кæдфæндыдæр
уыд худæндзаст, цыма фæллайгæ, стæй тыхст
ницæмæй æййæфта, афтæ», - мысы Заретæ...
Йæ фæлмæн ныхæстæн та æвдисæн дæн
мæхæдæг. Телефонæй-иу æм куы бадзырдтон,
уæд-иу ыл цыма хур ракаст, стыр хæрзтæ-иу ын
ракодтон, афтæ уыдысты йæ цинтæ æмæ фæлмæн
ныхæстæ. Абон дæр-ма йæ арфæтæ мæ хъусты
зæлынц. Куыд æхсызгон-иу ын уыд хъæуккаджы
хорзæх фехъусын, йæ цинæн-иу кæрон нал уыд.
Абоны фæлдурæджджын рæстæджы Нинæйы
хуызæн адæймæгтæ цæмæндæр систы стæм. Хуыцау
338

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
^зИз
зæгъæд, æмæ нæм Нинæ-хистæртæ фылдæр куыд уа,
чындзытæ сæ куыд фæзмыной æмæ сылгоймаджы
фарн хæссын царды сæ бон куыд уа.
Гаджиты Витя æмæ Нинæ уыдысты фæзминаг
хистæртæ, схъомыл кодтой сæхи хуызæн кусаг,
уæздан цот æмæ сын хъæуы адæмы ’хсæн ис стыр
кад.
Фыды фарн мæрдтæм нæ цæуы, фæзæгъынц.
Витя æмæ Нинæ сæ хорз зæрдæтæ, сæ фæзминаг
æгъдау уæлæуыл ныууагътой сæ цотæн, хъæубæсты
фарнæн æмæ дзæнæты сæ бынат!
2016 аз, сентябрь
339

9 ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
ÆЪзарЪæй цæй зын у мæлын!..
8*$» Ф4
Дзугаты Виталикы рухс ном мысгæйæ
Æвæдза, цæй зын у фыссын
ивгъуыд афоны, бинонтæ æмæ
мыггаг сæрыстыр кæмæй
уыдысты, ныййарджытæн сæ
рахиз цæст, сæ бындур, сæ
хæдзары цæджындз, уарзон
фыд æмæ цардæмбал, фæзминаг
кæстæр, йæ иунæг хойæн та -
йæ сомыгæнæн чи уыд, ахæмы
тыххæй. Фæлæ адзалæн мадзал
нæй. Хуыцауы ныхмæ ницы
гæнæн ис. Цы загъдæуа хъысмæтæн!
Цард цард у, эемхуызон нæ вæййы йæ цыд.
Чидæр дзы гуыргъахъ фæндæгтыл фæуайы,
фыдæвзарæнты сæрты хизгæйæ, кæмæндæр та
- лæгъз быдырты згьорæгау рауайы æнцонæй.
Уыцы амондæй бирæтæ нæ фæхайджын вæййынц.
Афтæ, æгæр æгъатыр разынд хъысмæт Дзугаты
Федыры кæддæры фæрнджын бинонтæм дæр. Цард
цæджджинагау, бæргæ æнхъæвзта бæркадкъух,
уазæгуарзон бинонты астæу.
Фæлæ сæм хъысмæт йæ тар æндæрг куы
фæзылдта, уæдæй фæстæмæ куы нал фæразынц
æгас бинонтæ дæр сæ кæстæрты æнамонддзинадæй,
хуры тынтæ сæ куы нал хъарм кæнынц, арвы рухс
сын сэе зæрдæтæм фæндаг куынæуал ары, уæд
цы хабар у? Æгъгъæд нæма у хъæбулты хъæбулты
ныгæнынæн? Куыд раст у, æмæ хистæр йе ’дзард
340

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*3
бындуры йæ разæй мæрдтæм æрвита. Уый раст
нæу, нæу...
Ацы аз ссис фыдæвзарæн аз æппæт адæмæн дæр.
Стыр хъыгагæн дзы Дзугаты мыггаг дæр æвыдæй
нæ баззад. Мæ фыдгулы мыггаг
та йæ кæстæрты зындзинад
уына! Сæрды æнтæф бонтæй иуы
хур цæмæндæр ныттар ис Хохы
Карцайы райдзаст хъæуы сæрмæ.
Цæмæй зыдтой хъæубæстæ æмæ
сæ уарзон æмхъæуккæгтæн,
сæ разагьды хистæр Дзугаты
Сослæнбег æмæ йæ нæртон
бинойнаг Светæйæн тар хъæдæй
сæ хæдзары сæрмæ сау халон
æрбаддзæн æмæ фыдохыуастныккæндзæн, уый. Сæ
иунæг бындар, сæ ныфс, сæ удлæууæн Виталикæн,
йæ хъæбултæм тындзгæйæ, фæскуыст æгæр даргъ
разынд ацы хатт йæ фæндаг Дзæуджыхъæуæй
Беслæнмæ. Цымæ цы хъуыдытæ зилдух кодтой
уыцы рæстæг йæ сæры, чи уыд йæ фыдæмбæлæг?..
Æвæццæгæн, йæ цæстытыл уадысты, йæ дыууæ
хъæбулы йæ размæ худгæйæ куыд рауайдзысты,
фырцинæй йыл куыд атыхсдзысты æмæ та сэе
æфсæрмытæгæнгæ куыд æрбахъæбыс кæндзæн...
Фæлæ... бæллицтæ, хъуыдытæ... Æнæнхъæлæджы
йын æрдæгыл æрбаскъуыдысты фæндаггон
фыдбылызы аххосæй. Æваст йæ æфсæнриу
бæхыл хъысмæты уæззау цалх сæмбæлд æмæ
æрбазгъæлæнтæ. Виталикæн та - йæ цардбæллон
зæрдæйæн йæ царды уидаг æвæндонæй æрбаскъуыд
дыууæ изæры астæу æмæ йæ куыстæй æрлæууыд.
Тагъд æххуысы дохтыртæ ма йын бæргæ архайдтой
баххуыс кæныныл. Фæлæ... æрцыд бæллæх, æмæ цы
бирæ хиуæттæ, зонгæтæ æмæ æцæгæлон фæндаггон
341

9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
§Щ%
адæм æрбамбырд фыдбылызы бынатмæ, уыдоны
фæдисхъæрмæ æмризæджы ныррызтысты Иры
хæхтæ, æмырæй ныббогъ-богъ кодтой Виталикы
тæригъæддаг мардæй.
Кæмæ разындзæн цымæ ахæм хъару, æмæ
ныййарджытæн сæ иунæг бындары æнæнхъæлæджы
фыдохы хабар фехъусын кæна?
Ныййарæг мад, æндон сты дæ фæрстæ, фæлæуу,
Сослæнбег, уæззау фыдæн хъæддых. Ирæ, мæ
къона, дæ сомыгæнæн æфсымæр мæлæты ныхмæ
разынди лæмæгъ. Оксанæ та куыд цæрдзæни ныр
дæ фæстæ, дæ хъæбулты кæй уазæг бакодтай, зæгъ-
ма? Цъæх арвы бын семæ куы цардтæ рæстудæй,
рæсугьд фидæнмæ ды семæ куы уыдтæ бæлццон.
Фыды фырттæн дæр сæ хуыздæр, ныййарджытæн
сæ сомбон æмæ ныфс зæрыбоны ды куы уыдтæ, уæд
ныр куыд цæрдзысты æнæ дæу? Зæрдæдзæф куы
фесты æппæтæй, фæдисхъæр дæ мæрдæй кæнынц.
Ехх, хъысмæт, хъысмæт... Раст нæу, Виталикы
хуызæн хъæбул, йæ алы уæнджы дæр æгъдау æмæ
æфсарм кæмæн æхсыст, ахæмтæй Ирыстоны
куы цух кæнай, уэед! Хъуамæ уый хуызæттæй у а
цардæфсæст Иры зæхх, уымæн æмæ Виталик йæ
уæздандзинад æмæ æгъдауæй уыд фæзминаг,
æмгæртты ’хсæн кадджын, хъæубæстæн - сæ
дугъон, Ирæн - фæзминаг кæстæр æмæ йыл зæрдæ
уымæн хойы къултыл йæхи. Цæмæн, цæмæн æрцыд
тæхудиаджы хъæбулыл уыщд стыр фыдбылыз,
цæмæн?
Виталик райгуырд Хохы Карцайы фæрнджын
бинонты ’хсæн. Йæ ныййарджытæ Сослæнбег æмæ
Светæ æнæхъæн ко мы сты кадджын, уæздан æмæ
уазæгуарзаг бинонтыл нымад. Фыдæлты фарн,
ирондзинады скъола райстой сæ хистæртæ Федыр
342

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#3
æмæ Джыкки-
анæй. Ууыл ахуыр
кодтой сæ хъæ-
бултæ Ирæ æмæ
Виталикы дæр.
Æмæ сæ къухы
æфтгæ дæр ба-
кодта. Царды
раст фæндагыл
сæ сарæзтой. Алы
мыггæгты ссард-
той сæ амæндтæ.
Виталик
уæлдæр ахуырад
райста: фыццаг
х æ х х о н -
металлургон
техникумы, стæй
та - фæсаууонмæ Хæххон хъæууонхæдзарадон
паддзахадон университеты. Фæстаг 18 азы
фæкуыста Дзæуджыхъæуы донуадзæн хæдзарады.
Цы дæсныйадыл хæст уыд, уым йæхи равдыста
бæрнон, коммæгæс, æгъдауджын, æнæзивæг,
куыстуарзонæй æмæ йын йæ кусджытæ æмæ йæ
хицауады цæсты уыд аккаг аргъ.
Фæсивæды ’хсæн дæр бæрæгдæрæй уыд йе
’фсарм, йе ’гъдау, йæ лæггад, йæ уæздандзинад
æмæ йын уæлдай аргъ уымæн кодтой хъæубæстæ,
хиуæттæ, зонгæтæ.
Виталик, дæ фæлмæн зæрдæ куы нæ лæууыд
дæ рынчын ныййарджыты фендыл æмæ сын сæ
къух фæрогдæр кæныныл куы архайдтай уæззау
хохаг зылдтыты æмæ де ’фсæн бæхыл ацал-ауал азы
къæвдайæ-хурæй къуыри дыууæ-æртæ хатты куы
343

Дзугаты-Мурасты Риммæ
уадтæ Беслæнæй-Карцамæ, кæд фæндаг цыбыр
нæу, уæддæр. Уæд ныр куыд цæрдзысты æнæ
дæуæй. Чи ма сæм уайдзæн тагъдæххуысæн, дæ
хъæбултæ дæр æнахъом куы сты нырма, уæд. Стæй
дæ, Виталик, дæ фын сайдзæн: хъæбулы хъæбул нæ
комы хъæбул. Уый царды сконд ахæм у. Алчидæр
йæхи ныййарæгмæ хæстæгдæр у. Фæлæ дæ сабитæм
кæд дæ туг хæццæ кæна, дæ уæздандзинад æмæ
ирон æгъдауæй хайджын уой, уæд сыл Хуыцауы
стыр салам сæмбæлæд æмæ амондджынæй
бахъомыл уæд. Куыд дурзæрдæ разындтæ ацы хатт
æмæ куыд нал ахъуыды кодтай дæ ныййарджытыл,
дæ иунæг мадызæнæг Ирæйыл. Оксанæйы та
идæдзты æмрæнхъ куыд æрлæууын кодтай?! Дæ
хъæбултæ ныр алы машинæйы хъæрмæ уынгмæ куы
згьордзысты, алы ран дæр де ’нгæс куы агурдзысты
æмæ хионæй-зонгæйæ æппæты дæр фыдæнхъæл
куыд фæкодтай?! Ныр дæ ингæнмæ хъуысдзæн
сæ удты хъæрзын æмæ дæ зæрдæ дыккаг скъуыд
кæндзæн сæ тæригъæдæй.
Фæлæ... Цæмæй зыдтай, цы стыр бæллæх дæм
каст, уый. Дæхи дæр нæ фæндыд, уыцы фæцу æмæ
ма ’рцуйы фæндагыл ацæуын, æндæр ма, бæргæ
фæфæстиат кодтаис дæхи дæ куыстуаты дæр...
Фыдæмбæлæг амбæлди дæуыл, æфсæн бæх дын
аскъуыдта дæ цард, æмæ дæ фæлмæн баз ныр
баивтай сыджытыл. Мæрдты бæсты дæ размæ ныр
цæудзысты дæ бабатæ æмæ нанатæ. Дæ уæззау
цæфтылрисдзæнисæзæрдæтæде’дзардæфсымæртæ
æмæ уарзон чындз Мæдинæйæн дæр. Уайдзæфтæ
дын кæндзысты, уыдонæн сæ ныфс куы уыдтæ се
’нахъом хъæбулты рæзтæн. Фæлæ зæгъ: «Æнæбары
мæлæты фæндагыл рацыдтæн, æмæ мæхи хъæбулты
дæр сидзæртæй дзыназгæ ныууагътон».
344

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
4±Щ
Цæй зын у фæстаг фæндагыл æрвитын, цардæй
чи нæ бафсæст, йæ ныййарджытæн сæ ныфс,
сæ сомбон, бинонты цæджындз, уарзон фыд
æмæ цардæмбал чи уыд. Зæрдæ риссы, зæрдæ
скъуыны, Виталик не ’хсæн нал уыдзæн, ууыл
куы ахъуыды кæнын, уæд. Цæмæн æрцыд ахæм
бæллæх Сослæнбеджы рæстуд бинонтыл, цæмæн?!
Цард ахæм кæстæртæй куы фидауы. Йæ лæджы
кармæ куы бахызт, уæд та нын, стыр хъыгагæн, йæ
цард аскъуыд. Йæхицæй уæздандæр куынæ уыд,
зæрондæй-кæстæрмæ лæггадгæнæг куы уыд. Фæлæ
хъысмæты цалхы зылдæн бауромæн нæй æмæ йæ
Хуыцау афонæй раздæр ма уадзæд.
Дзугаты Виталик та йæ цыбыр царды цы
къахдзæфтæ ракодта, уым хорз фæд ныууагъта йæ
уды скондæй, йæ ныййарджытæ йын цы раст ирон
хъомылад радтой, уымæй æмæ фæзминаг дæнцæгæй
баззайдзæн æнустæм йæ рухс ном. Дзæнæты - йæ
бынат!
Виталикы æнæнхъæлэеджы уæззау хабарыл
хиуонæй-æцæгæлон адæмы онг тынг фæрыстысты.
Æрыгон поэт Бететы Фатимæ Виталикы
’мхæрæфыртты фæндонмæ гæсгæ ныффыста
æмдзæвгæ «Дзугаты Виталикы ном мысгæйæ»:
Ды ацыдтæ. Нæ дуне нын фæуынгæг.
Нытталынг ныл æвиппайды нæ бон.
Æнæ дæуæй нын царды хъæр фæмынæг.
Уыдзæн нын рисæн, цинæн дæр дæ ном.
Дæу чи нал тавы, уыцы хуры хъармæй
Нæ рыст зæрдæтæ хъуамæ буц куыд уой?
Дæу чи уарзта, чи хайджын уыд дæ уарзтæй,
Куыдæй дын хъуамæ «Рухсаг у!» зæгьой?
345

^ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Дæ бинонтæн сæ зæрдæтæ рæдувынц.
Æдзух ныхъуырынц сау масты цæссыг.
Кæд нал дæ ды, уæддæр дæ номыл кувынц,
Дæ ингæны цур алæууынц уырдыг.
Фæхатынц дæм æдых æмæ æнкъардæй:
«Нæ хорз Виталик, ракæс-ма нæм, цæй...
Фæстаг хатт ма дæ цæсгом фенæм дардæй...»
Фæлæ сын дзуапп дæ уазал цыртæй нæй.
г. «Рæстдзинад». 2020. - 25 август. - Ф. 3.
346

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ФЗ
Йсе ном цсерЪзсен мыггагмæ
^Ф ##з
Кцойты Таймуразы рухс ном мысгæйæ
Цæйзынууарзонхæстæджы
тыххæй ивгъуыд афоны
дзурын, цæй. Стыр хъыгагæн,
æрæджы джызæлыхъæуккаг
Кцойты Таймуразæн йæ
адæмуарзаг зæрдæ банцад
йæ куыстæй. Цас бæллицтæ
æмæ фæндтæ нæм уыд
нæ кæстæрты фидæны
рæсугьд цардæн. Æдæрсгæ
кæрæдзийыл фæцин кæныны фадат дæр нын фаг
нæ фæци.
Цалдæр азы размæ не ’дзард æфсымæр Мурасты
Таймуразы (буцæн æй Бæбул хуыдтам) кæстæр
хъæбул Чермен Кцойты фæрнджын мыггагимæ
куы бахæстæг кодта, уэед ма нæ цинæн кæрон кæм
уыд. Таймураз æмæ Бертæйы хæрзæгъдауджын
чызг Илинæ фарны къах æрбавæрдта нæ къонамæ.
Фарн æмæ æгъдау рахаста йæ фыды хæдзарæй. Иæ
уæздандзинадæй Эммæйæн, хиуæттæн бауарзын
кодта йæхи æмæ нын скодта чызджы ад. Дыууæ
мыггагæй дæр райгонд стæм нæ кæстæрты амондæй.
Таймуразы цинæн кæрон кæм уыд, фыды рæвдыд
æмæ узæлд кодта йæ сиахсыл. Уæлдай циндзинад
ын хастой, йæ хъæбулы хъæбултыл узæлд.
347

ВФ*
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Илинæйы чындзæхсæвы бон
Цас бæллицтæ нывæста йæ фæлмæн зæрдæ. Куыд
тынг æй фæндыд, йæ фырт Валейы кæстæрты дæр
амондджынæй фенын. Цы загъдæуа хъысмæтæн!
Иуæй-иу хатт æгæр æгъатыр разыны...
Таймураз, дæу хуызæн хорз хæстæджы аккаг
ныхæстæ ссарын тынг зын у ахæм уæззау хабары
фæстæ. Царды дын бантыст бирæ хорздзинæдтæ
сарæзын дæ алыварс цæрæг адæмæн, æмæ цы
байтыдтай, уый æркарстай. Уымæн æвдисæн
разынд, стыр хъыгагæн, де ’ркасты бон. Цас адæм
банкъуыст, дæ сау мæлæты хабар Ирыстоныл куы
айхъуыст, уæд. Уырнгæ дæр куы никæй кодта.
Сау тæфæрфæсы телтæ цыдысты æмæ цыдысты
бæстæйы алы къуымтæй. Джызæлы уынгты
азмæлæнтæ нал уыд. Стырæй-чысылæй, чызгæй-
лæппуйæ, хионæй-æрцæуæг адæмæй, иууылдæр
сæ хъыг, сæ зæрдæйы рыст хастой цæссыгкалгæ
348

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*з
дæ табæты размæ. Уыцы зымæгон боны дын
Хурты Хурзæрин дæр нал бавгъау кодта йæ хъарм
зæлдаг тынтæ, фæлæ дæ уыдон дæр нал батавтой.
Дæ бинонтæ æмæ хиуæтты тæригъæдæй дæ
чырыны фæрстæ куыд нæ ратыдтай, куыд нæ
сын батæригъæд кодта дæ фæлмæн зæрдæ. Фæлæ,
æвæццæгæн, дæхи дæр нæ фæндыд уыцы фыдохы
фæцу æмæ ма ’рцуйы фæндагыл ацæуын æмæ дæ
бон дæр ницыуал баци.
Æгъатырæй дæ ассæста Балцæджы уæззау цалх.
Æгæр раджы дæ аскъуыдта не ’хсæнæй, нæ уæздан,
æфсæрмдзаст хæстæг! Дæ табæты уæлхъус адæм
æрхæндæгæй цы рæсугьд ныхæстæ фæкодтой, уыдон
фаг нæ уыдысты дæ домбай фæлгонц равдисынæн.
Дæу аккаг ныхæстæ зын ссарæн уыд дзурджытæн,
сæ зæрдæйы рыст æмæ цæссыгтæ сын дæ табæтмæ
кæсгæйæ сæ хъуырысæртæ æлхынцъ кодтой. Куыд
ма цæрдзысты ныр дæ фæстæ сыхбæстæ, дæу
хуызæн æгъдауджын сыхаг кæм нал æрлæудзæн;
дæ уарзон бинонтæ æмæ мыггаг, ахæм куырыхон
уынаффæгæнæг хистæрæй æнæнхъæлæджы чи
бавдæлон! Таймураз, ды де ’мгæрттæн дæр уыдтæ
æрдхæрæны æнæзæрдæхудт хæлар, æмæ дыл
æмхуызонæй уымæн саумарой кодтой.
Дæ æвæллайгæ куысты сгуыхтдзинæдтыл дзурæг
разындысты дæ бирæ фæллойадон хæрзиуджытæ.
Фыццаг æмæ дыккаг къæпхæнты Фæллойы кадджын
ордентæ, цалдæр майданы æмæ Кады гæххæттытæ
бирæты къухты нæ бафты райсын. Ды та сæ кад
æмæ намысимæ фæхайджын дæ.
Таймураз, ды уыдтæ æцæг ирон лæг. Æрмæст дæ
хъæбулты нæ ахуыр кодтай ирон æгьдау, ирон фарн
æмæ фыдæлты фæзминагтрадицитыл, фæлæ ма, дæ
алыварс цы рæзгæ фæсивæд хъомыл кодта, уыдоны
23
349

* Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
дæр. Алы хъуыддаджы дæр сын уыдтæ фæзминаг,
æмæ дæм уымæн табу кодтой. Дæ гыццылудылхæцæг
хæрæфырттæ дæ афтæ тынг уарзтой, æмæ ныр
алы бон дæр хæдзары къуымты агурынц дэеу, дæ
фенд, дæ узæлдмæ бæллынц. - «Кæм ис нæ дзæбæх
баба? - зæгъгæ, сæ нанаты æмæ ныййарджыты
куы фæрсынц. Куыстæй æрбацæуынмæ дæм
æнхъæлмæ куы кæсынц. Цы дзуапп радта ныр уæ
гыццыл хуртæн, «о» æмæ «а»-йæ цы уарзон бинойнаг
Бертæимæ фæцардтæ, уый. Кæдмæ сæ расай-басай
кæндзæн, æрхæндæг хъуыдытæ йæ уæгъд куынæ
уадзынц, уæд. Вале æмæ Илинæйæн сæ фæстæ
кæсынæй, цин кæнынæй куынæ бафсæстæ, уæд
кæдæм фæтагъд кодтай, цæмæн сæ ныууагътай
кæугæйæ, нырма фыды рæвдыдæй фаг куынæ ма
бафсæстысты?!
Таймураз, дæ уæздандзинад, де ’гъдау æмæ
’фсармæй дæ ирон лæджы кад афтæ бæрзонд
систай, æмæ дæ хорз ном мыггагмæ цæрдзæн. Дæ
лæджы кармæ куы бахæццæ дæ, уæд дæ хурæн дæр
нал разынд йæ тæмæн, Дæ иунæг бындар Валемæ
зæрдæхсайгæйæ ацыдтæ мæрдтæм. Куыд тынг
бæллыдтæ йæ чысыл сабиты аузынмæ, сæ худын сын
фехъусын, кæйдæр чызгмæ: «Мæ чызг, мæ хъæбул»,
- зæгъгæ, сдзурын. Фæлæ дæ фæндтæ дæ хъуыры
фæбадтысты, дæ дзых бамыр æмæ сдзурыны хъом
дæр нал сдæ.
Æгъатыр тулгæ цалхæн бауромæн нæй, æмæ дæ
Таймураз уый æрбаййæфта де ’рдæгцыд фæндагыл.
Бæргæ дæ нæма фæндыд дæ уарзон бинонтæй,
хæстæджытæ æмæ хиуæттæй, зонгæтæй фæхицæн.
Дæ уæззау низы ныхмæ бæргæ бацыдтæ карз тохы.
Дæ бинонтæ, дæ хъæбултæ, де ’мкъай Бертæ, дæ
иунæг мадызæнæг Владислав, дæ хотæ Заремæ æмæ
350

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*з
Ларисæ, æфсымæры хуызæн дæ чи уарзта, уыцы
кайыс Санаты Ватрадз, дæ сиахс, дæ хæрæфырттæ
æмæ дæ уарзон зонгæтæ дын фырдиссагæй ма
цы хорз ракодтаиккой, æмхуызонæй ууыл уыд
сæ архайд. Амæй-ай хуыздæр хостæ, иуæй-иннæ
дæсныдæр дохтырты дæм бæргæ ластой алы рæттæй,
фæлæ, фæлæ... Хуыцауы раз æдых у адæймаг,
хъысмæты æндахы кæрон уый къухты ис, æмæ дын
æй æгæр æваст фескъуыдта. Дæ фæстаг сулæфты
онг ма бæргæ æууæндыдтæ, æнхъæлмæ-ма кастæ
фервæзынмæ, фæлæ дын æгъатыр низ аскъуыдта
дæ царды тугдадзин, аныгуылд дыл дæ хуры рухс.
Таймураз, ды дæ хорз хъуыддæгтæй дæхицæн
самадтай урс дуртæй царды гæнах æмæ дын
макуы фæцудæд! Фыды фарн мæрдтæм нæ
цæуы, фæзæгъынц, æмæ цы кад æмæ намыс
ныууагътай, уый дын дæ кæстæртæ рухс фидæнтæм
амондджынæй хæссæд. Дæ бындар Вале та, тулдз
бæласау, арф уидæгтæ ауадзæд Кцойты мыггаджы
астæу æмæ дын дæ уæздандзинад, дæ ирон æгъдау
æмæ фарн мыггаджы ’хсæн бæрзонддæр куыд сиса,
ахæм хъару йын Стыр Хуыцау балæвар кæнæд!
Таймураз, хъæр мæрдтæм дæр хъуысы æмæ рухсагу!
Дзæнæтмæ фæндагыл дæ фыццаг æмбæлæг уыдзæн
де ’мном, ме ’дзард æфсымæр Таймураз-Бæбул,
æмæ дæ уый æнæмæнгæй фæхæццæ кæндзæн
дæ бынатмæ йæ уд аскъуынæг хæдтулгæйыл, кæд
йæхæдæг дæр цæфтæ æмæ уæнгсæстытæй бацыд
мæрдтæм, уæддæр! Дæ рухс ном та махæй никуы
уыдзæн рох!
г. «Рæстпдзинад». 2020 - 12 маргпъи. - Ф. 4.
351

. * Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
Æрдсег амадæй баззадис йсе мсесыг
ЬФ Ф4
Мæхъиты Артуры мысгæйæ
Адæймаг куы райгуыры, уæл-
дай дæр лæппу, уæд ын æр-
мæст ныййарджытæ нæ, фæлæ
хионæй, къабазæй, сыхагæй
æмхуызонæй фæкурынц Стыр
Хуыцауæй: Ирыстонæн, мыгга-
гæн кад æмæ намысы лæг куыд
рауайа, Дунейы хæрзтæй та йын
хуыздæрæн равзарынц адæмы
уарзондзинад. Афтæ рауад
Мæхъиты Григол æмæ Томиан
Светæйы фæрнджын хæдзары
Артуры райгуырдыл цин куы код-
той, уæд. Цæй амондджын уыд сидзæры къæбæртæй
хаст Григол, куыд бирæ фæндтæ æмæ хъуыдытæ
рæзыд йæ сидзæр зæрдæйы къуымты, йæ сагъæсты
куыд амондджынæй уыдта йæ хъæбулты фидæн.
Мæхъиты Григол Тарскæйæ-Къостайьгхъæумæ
нымад у уæздан, æгъдауджын лæгыл. Йæ бинонтæ
дæр йæхи хуызæн. Иæ фыд Ефим æмæ йæ фыды
æфсымæр Садуллæ æнусмæ баззадысты æрыгон сал-
дæттæй Фыдыбæстæйы Стыр хæсты быдыры знаджы
ныхмæ хъазуатон тохы. Григол æрлæууыд хæсты
рæстæджы сидзæрты æмрæнхъ. Фæцудын æй нæ
бауагътой йе ’рыгон ныййарæг Дзугаты Лизæ, фыды
’фсымæр Иликъо æмæ йæ бинойнаг Гаджиты Женя.
Бахъомыл, райста аразæджы дæсныйад Цæгат-
Кавказы арæзтадон техникумы, стæй сахуыр кодта
«Уæлдæр партион скъолайы». Кад æмæ радимæ
бирæ азты фæкуыста Ирыстоны алы хæдзарæдты.
Хæдзæртты управленийы хицауæй рацыд пенсимæ.
352

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
■ «р^
Ирон адæммæ дзæгьæлы нæ фæзæгъынц:
«Сидзæр мæгуыр у, дур ыл хæрдмæ тулы, хъæды та
дзы арс дардмæ лидзы».
1971 азы Григол йæ усгуры кары куы бацыд, уæд
Томайты Светæимæ баиу кодта йæ цард æмæ дзы
айрох сты йæ сидзæры бонтæ. Томайты Хазби æмæ
Бериты Саня хи хъæбулау æрбаввахс кодтой сæ
сиахсы æмæ сын хи лæппуйы лæггад фæкодта.
Æрыгон бинонты уарзты ахстоны райгуырдысты
Казик, Артур, Луизæ.
Царды фæндæгтыл зын цæуæн у, фæлæ
уарзондзинад цы бинонты ’хсæн вæййы, уарзты
бындурыл цы хъæбултæ равзæры, уым хъомылад
æмæ кæрæдзимæ ахастдзинад дæр фарн, æгьдау
æмæ уарзты бындурыл арæзт фæцæуынц.
Григол æмæ Светæ сæ хъæбултæн радтой раст
хъомылад. Ирон фарн, ирон æгьдауæй сæ кæстæрты
фæхайджын кодтой. Ахуыры, æхсæнадон царды
æмæ сыхбæсты ’хсæн - алкæмæн рауадысты
фæзминаг. Мæхъиты æнгом бинонтæн хистæрэей-
кæстæрмæ сæ бæркад сæ удыхъæды рæдаудзинады
кæй ис, уымæн сты уарзон сæ алыварс цæрæг
адæмæн дэер.
Куыд амондджын хуыдтой Мæхъиты хистæртæ
сæхи, сæ кæстæртæй алчидæр царды йæ амонд куы
ссардта, уэед. Цы хуыздæр ма хъæуы ныййарæджы
хъæбулы амондджынæй уынынæй уæлдай.
Артурæн бирæ рæстæг хъуыддаг бакæнын йæ
къухы не ’фтыд æмæ хиуæттæ иууылдæр сагъæс
кодтой, ахæмуæздан, хæрзæгъдау, саджы фисынтыл
амад лæппу йæ амондыл æгæр æрæгмæ кæй не
’мбæлы, ууыл. Артур æрмæст бинонты хъулон хъæбул
нæ уыд, уый ахуыры дæр æмæ спорты дæр æдзух
уыд фæзминаг (архайдта фехтованийы секцийы,
ерысты уыд раззагдæртимæ, ууыл дзурæг сты йæ
бирæ Кады гæххæттытæ).
Уæлдæр ахуырад райста Хæххон-металлургон
353

- - Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
институты факультет «Горные машины и
оборудование». Къорд азы дæргъы фæкуыста нæ горæты
алы хæдзарæдты, фæлæ йæ нысан уыд йæ равзæрст
дæсныйадыл кусын æмæ 2003 азы цалдæр лæппуйæ
сфæнд кодтой куысты фæдыл дард Магаданмæ
ацæуыныл. Сæ къухы æфтгæ дæр бакодта.
«Адæймаг йæ кадæй адæймаг у», - зæгъы ирон
æмбисонд. Артуримæ цы лæппутæ куыста, уыдоны
ныхæстæм гæсгæ, уый йæ ирон лæджы ном нæ
фегад кодта. Цы куыстуæтты куыста, уым кæд
уавæртæ уæззау уыдысты, уæддæр æдзухдæр уыд
раззагдæртимæ, йæ размæ æвæрд хæстæ бæлвырд
æмæ бæстонæй æххæст кодта уæлдайджынтæй.
Хицауад æмæ йе ’мкусджыты ’хсæн уыд нымад.
Удæгас адæймаг æнæ истæмæ бæлгæ никæд
вæййы. Афтæ Артур дæр бæллыд рæсугъд райсоммæ,
уарзта цард, уыдис æмгарджын, искæмæн хорз
ракæнын ын уыдис уæлдай æхсызгондæр.
Ам, Магаданы йæ царды амондыл куы фембæлд,
дыууæ æрыгон уды ’хсæн уарзондзинады æнкъа-
рæнтæ куы равзæрдысты, уæд ма хиуæтты цинæн
кæрон кæм уыд, æмæ 2013 азы февралы мæйы
Мæхъитæ сæ хъæбул Артур æмæ Касаты Каринæ-
йæн скодтой нæртон чындзæхсæв. Мæхъиты ци-
ныл цин кодтой сæ бирæ хæстæджытæ, зонгæтæ,
сæ уарзон адæм æмæ сын сæ кæстæртæн куырдтой
Стыр Хуыцауæй амонд, дæргьвæтин уарзон цард,
цæрæццаг гуырдтæ... Фæндыры цагъд, зард æмæ
кафтæн кæрон кæм уыд.
Артурæн уыцы бон йæ худгæ цæстытæй раст
цыма стъалытæ æрттывтой, афтæ уыд. Куыд бирæ
бæллицтæ æвзæрд йе ’рыгон зæрдæйы. Уарзта
æгæрон уарзтæй цард, фæндыд æй хъæбулы ад
банкъарын,йæныййарджытæнæмæмадызæнæгтæн
зæрдæйæ лæггад кæнын, йæ уарзон Ирыстоны кад
дард бæстæйы бæрзонд хæссын йæ ирон æгъдау
æмæ иузæрдион куыстæй...
354

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*5
Григол æмæ Светæ чындзæхсæвæй цалдæр
боны фæстæ фæндараст загътой сæ бæлццæттæн.
Сæ бирæ арфæты фæстæ сæм бæргæ æнхъæлмæ
кастысты афæдзы фæстæ ноггуырдимæ. Фæлæ...
Бæллицтæ... Фæндтæ...
Фæндтæ, дам, Хуыцау тауы.
Цæмæй зыдтой æмæ сæ хъулонуарзт хъæбул
Артикы (буцэен эей афтæ хуыдтой) фæстаг хатт кæй
уынынц, фæстаг хъæбыс, фæстаг хæрзбон ын кæй
зæгъынц.
2013 азы, фæззæгйæтæмæны куы бацыд, уæд сау
фыдохы хабар сыхъуыст дард Магаданæй. Мæхъиты
хæдзары сæрмæ сау халæттæ зилдух кодтой.
Ныййарджытыл, хиуæттыл, сыхбæстыл цыма арвæй
сау дур æрхауд, афтæ æрхуым фесты. Нал райхъал
йæ фынæйæ сæ уарзон хъæбул, аскъуыд йæ зæрдæйы
тугдадзин мыггаджы фидыцæн, рафæлдæхт сæ
астæуккаг цæджындз, сæ хæрæфырты мæрдæй
Томайты фæрнджын хæдзарæн. Адæм тыгуыртæй
æмбырдтæ кодтой Мæхъиты хæдзармæ цалдæр
боны дæргъы. Куыд бауромæн уыд уыцы æвирхъауы
хабар ныййарджытæн, йæ мады зæнæгæн, кæд
мыййаг, фын федтой?!
Артур уыд стыр ныфс мыггагæн, йæ уæздандзинад
- фæзминаг кæстæртæн.
Дард Магаданы алы рæттæй йæ бирæ æмгæрттæ:
иронæй, уырыссагæй, хъуымыхъагæй сау марой
кæнгæ æрбамбырд сты Артикæн фæстаг фæндараст
зæгъынмæ... Ничи сæ уыд æнхъæл æмæ сыл
сæ уæздан æрдхорд Артик нал бацин кæндзæн,
ныфсытæ сын нал авæрдзæн...
Мæхъиты мыггагæн стыр хæрзты бацыдысты,
Магаданы чи кусы, уыцы фæсивæд, уæлдайдæр Теблой-
ты Роберт, Джусойты Ацæмæз... Хъуылаты Марат
æмæ Калоты Маратæн та, стыр хъыгагæн, ласгæ æр-
цыд сæ уарзон æмгары мард дард балцæй йæ сау чы-
рыны æмæ йæ сæмбæлын кодтой йæ фыдызæххыл,
355

0 ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
фбф
йæ райгуырæн къонайыл. Артуры ныгæнæн боны
зæхх нæ урæдта адæмы. Хур зæххыл атылд, фæлæ
Артурæн йæ уазал буар йæ тынтæ нал батавтой.
Куыд фидар у, æвæдза, ныййарæджы зæрдæ,
куыд нæ атыдта, йæ царды зарæг æрдæгыл кæмæн
аскъуыд, мæ фыд сдзурæг кæмæ нæ фæци, хъæбу-
лы ад чи нæ бавзæрста, йæ ныййарджыты, йæ мады-
зæнæгты ниугæ æмæ кæугæйæ чи ныууагъта,
уарзынæй æмæ йе ’мгæрттимæ цæрынæй чи нæ
бафсæст, уыцы Артикы мæрдæй. Цас хорз ныхæстæ
загътой уыцы бон Артуры тыххæй хистæртæ, мыггаг,
сыхбæстæ, æмгæрттæ, йемæ чи ссыд, уыцы лæппутæ.
Артик, Артик! Нæй æмæ нал уыдзæн дæу хуызæн
фæлмæнзæрдæ хъæбул дæ ныййарджытæн, уарзон
мадызæнæг, æнæхин æмæ хорз хæлар æмгæрттæн.
Адзалæн мадзал нæй. Бæргæ Артур йæ лæджы
кары куы бацыдаид, бæргæ хъæбулы ад куы
банкъардтаид, бæргæ, бæргæ...
Артурæн йæ царды фæндаг кæд цыбыр рауад,
уæддæр йæ ном баззайдзæн йæ хиуæтты, æмгæртты
æмæ йæ чи зыдта, уыдоны зæрдæты. Уымæн
æмæ фыдæлты фарн, ирон æгъдау, ирон æфсарм,
уæздандзинад уыдысты йæ царды ахсджиаг
миниуджытæ.
г. «Рæстдзинад». - 2014. -14 октябрь. - Ф. 3.
356

УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
ФЗ
СÆРГÆНДТÆ
Авторæй 5
ДЗÆУДЖЫХЪÆУЫ ЦЕНТРОН БИБЛИОТЕКÆЙЫ АРХАЙД
ÆХСÆНАДОН ЦАРДЫ
1. Адæмæн лæггад кæнынц чиныджы фæрцы 6
2. Вечность и миг Ирины Гуржибековой из Северной Осетии 14
3. Полярные звезды Г. И. Епхиева 24
4. «Æрфæны фæдау баззайдзæн дæ фæд» (Брытъиаты
Елбыздыхъойы 130 азы райгуырды бонмæ) 32
5. Дыууæ фæндаджы равзæрста йæ царды [Айларты Чермены
80 азы райгуырды боимæ) 39
6. Йæ курдиат - Ирыстонæн нывонд (Хостыхъоты Зинæйы
мысæн изæр) 47
7. Фæхæст дзырдты æмæ фæндыры барцыл (поэт Дзиццойты
Жаннæимæ фембæлд) 53
8. Сфæлдыстадон базыртыл (поэт Гæцойты Анетæимæ
фембæлд) 63
9. Ирон æвзаг - нæ хæзнаты хæзна 72
10. Путешествие в Древний Иристон 77
11. Краеведческую книгу в дар библиотеке (акция) 81
12. Дунейы хæрзтæй хуыздæр у Уарзондзинад! 86
13. Крик души [о встрече сА.А. Зайцевой) 92
14. Закон Гиппократа - закон жизни (к ЮОлетию профессора
И.А. Отараева) 99
15. Воспитание интереса к корням своим (презентация книги
Р.Н. Сотиевой «Порог предков») 109
16. Йæ хорз хъуыддæгтæ - зонды хос (Цоцкойы мысæн изæр) 113
17. Знать и чтить память (презентация книги о Цорионове Б.И.) 123
357

18. «Ирон æвзаг! Мæ зынджы хай, мæ арт!» 129
19. Дæ куыст куы уарзай (Хуытъиаты Зойæйы тыххæй) 138
20. Бæстæзонæн темæйыл фыст методикой бакуыстытæ
(Интервью) 143
КЪАМТÆДЗУРЫНЦ 149
РЕЦЕНЗИТÆ
1. «Хуыцауы рæстад»-ы балц чиныгкæсæджы зæрдæмæ (Айларты
Измаилы чиныджы тыххæй) 189
2. Фæндаг - чиныгкæсæджы зæрдæмæ! (Багаты Аврамы чиныг
«Хуртуан»-ы тыххæй) 193
3. Поэты дуне (Хъазиты Мелитоны чиныджы тыххæй) 198
4. Зæрдиаг лæвар буц хистæрæн (Гасанты Валерæйы чиныг
«Булат»-ы тыххæй) 204
ХИЦÆН ХАБÆРТТЫ ФÆДЫЛ
1. Хъæубæсты фарн йæ адæмыл лæууы (Кировыхъæуы
историйæ) 209
2. Хъæбатыр салдат, педагог, бæрнон кусæг (Мурасты Сергейы
тыххæй) 243
3. Фæллой - царды бындур (Козаты Элъбрусы тыххæй) 255
4. Æз Ирæй райгуырдтæн - йæ фырт дæн (Хæуытаты Къостайы
тыххæй) 264
5. «Ирон æгъдæутты скъола»-йæн - цæрæнбон! 270
6. «Уацамонгæ» - Иры фарнæн! («Уацамонгæ»-йы 25 азы боямæ) 280
7. Фыды фарн (Хуырымты-Цогойты Аллæйы сфæлдыстадыл
афæлгæст) 285
8. Къацийы бæлас (этюд) 299
9. «Къухдарæн æнгæс æхсæрдзæн» (этюд) 304
358

АРФÆТÆ
1. Мурасты-Мамиаты Заретæйы 90 азы кадæн арфæтæ 311
2. Уаниты Зæлинæйæн 313
3. МурастыМахар æмæ Валяйæн 315
4. Сыгъдæгудты фæндаг сыгъзæрин чындзæхсæвы рындзмæ!
(Калоты Аслæнбег æмæ Беллæйæн) 317
5. Чындзыты фарнæй алчидæр уæд хайджын! (Къуымæллæгкаты
чыидзытæн) 319
НОМАРÆН МЫСИНÆГТÆ
1. Малусæджы фæзындау - йæ цард (Бады Алиханы мысгæйæ) 324
2. Баситы Артуры мысгæйæ 328
3. Мад - бæркæдты ’фсин (Гаджиты Нинæйы рухс ном
мысгæйæ) 335
4. Æдзардæй цæй зын у мæлын!.. (Дзугаты Виталикы рухс иом
мысгæйæ) 340
5. Йæ ном цæрдзæн æнусты (Кцойты Таймуразы мысгæйæ) 347
6. Æрдæг амадæй баззадис йæ мæсыг (Мæхъиты Артуры
мысгæйæ) 352
359

Литературно-художественное издание
Дзугаева-Мурашева Римма Черменовна
ИСКРЫ ДУШИ
КНИГА 2
Публицистика
Издано в авторской редакции
Технический редактор — Е.Н. Маслов
Компьютерная верстка — С.А. Булацева
Дизайн обложки — Д.А. Джиоева
Подписано в печать 21.05.2021.
Формат бумаги 60x84 1/16. Бум. офс. Печать цифровая.
Гарнитура шрифта «Вооктап ОШ 21у1е».
Усл. п.л. 21. Тираж 100 экз. Заказ №45.
Отпечатано ИП Цопановой А.Ю.
362000, Владикавказ, пер. Павловский, 3