/
Author: Pisowicz A. Paraskiewicz K.
Tags: historia baśnie literatura historyczna legendy legendy osetyjskie
ISBN: 978-83-8138-884-9
Year: 2023
Text
https://akademicka.pl
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Mieszkający na północ i na południe od gór Kaukazu
Osetyjczycy są potomkami starożytnych plemion irańskich: Scytów, Sarmatów i Alanów. Do dziś zachowali język z indoirańskiej podgrupy języków indoeuropejskich.
Utrzymuje się u nich również bogata mitologia oparta na tradycji ich legendarnych przodków Nartów. Lud
ten składał się z trzech plemion: Achsartaggatów, Alagatów i Boratów. Ich indyjskimi odpowiednikami były
kasty: wojowników, kapłanów (braminów) i rolników.
W przekazywanej od wieków ustnej tradycji osetyjskiej zachowały się bohaterskie postaci wojowników:
Chamyc i Uryzmag (bliźniaczy synowie Achsartaga i Dzerassy), Batradz (syn Chamyca) i Soslan. „Złym geniuszem Nartów”, który ich doprowadzał do wewnętrznych
waśni, był Syrdon.
Ciekawe są legendarne powiązania nartyjskich bogów z... chrześcijańskimi świętymi. Na przykład imię
Uastyrdżi (niebiańskiego patrona mężczyzn) wywodzi
się od św. Jerzego, a Donbettyr (władca podwodnego
królestwa mitycznego) to dosłownie Wodny Piotr (don
to „woda”, a Bettyr to św. Piotr).
prof. dr hab. Andrzej Pisowicz
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI
POTOMKÓW SARMATÓW
Z OSETII
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI
POTOMKÓW SARMATÓW
Z OSETII
Nartyjskie opowieści
potomków Sarmatów
z Osetii
Opracowali
Kinga Paraskiewicz i Andrzej Pisowicz
Przetłumaczył z języka rosyjskiego
Stanisław Ulaszek
WYDAWNICTWO
WYDAWNICTWO
Kraków 2023
Kinga Paraskiewicz
Uniwersytet Jagielloński, Kraków
https://orcid.org/0000-0003-2661-031X
kinga.paraskiewicz@uj.edu.pl
Andrzej Pisowicz
Uniwersytet Jagielloński, Kraków
https://orcid.org/0000-0002-9835-416X
astpiesowicz@uj.edu.pl
© Copyright for the Polish edition by Kinga Paraskiewicz & Andrzej Pisowicz, 2023
Tekst na podstawie rosyjskojęzycznego wydania Осетинские нартские сказания
(Москва–Владикавказ 2017)
© Copyright for the Polish translation by Stanisław Ulaszek, 2023
Recenzent: prof. dr hab. Leszek Bednarczuk
Opracowanie redakcyjne: Agnieszka Sabak
Projekt okładki: Marta Jaszczuk
Publikacja dofinansowana przez Wydział Filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego
Ilustracje zamieszczone na tylnej stronie okładki, przedstawiające cztery postaci z ose
tyjskiego eposu ludowego o legendarnych Nartach (Dzerassa, Chamyc, Soslan, Syrdon), zostały zaczerpnięte z encyklopedycznej publikacji Kazbeka Czelechsatego (Казбек Челехсаты, Осетия и осетины, Дзау–Владикавказ–Санкт-Петербург 2009,
s. 189-192)
ISBN 978-83-8138-883-2 (druk)
ISBN 978-83-8138-884-9 (PDF)
https://doi.org/10.12797/9788381388849
WYDAWNICTWO KSIĘGARNIA AKADEMICKA
ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków
tel.: 12 421-13-87; 12 431-27-43
e-mail: publishing@akademicka.pl
https://akademicka.pl
To właśnie wśród Osetyjczyków, jak też po części wśród ich dalekich przodków, formowało się jądro nartyjskiego eposu oraz
postacie jego głównych bohaterów…
Kimże w swej rzeczywistej historycznej ojczyźnie są
dawni Nartowie dla dzisiejszych Osetyjczyków, będących ich
najbliższymi potomkami i sukcesorami? Są legendarnymi, żyjącymi w odległej przeszłości, ale wciąż im drogimi i bliskimi
przodkami, herosami, wojownikami…
Georges Dumézil
• Spis treści •
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Historia spisania i przekładów eposu o Nartach na inne języki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Uarchag i jego synowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Narodziny Achsara i Achsartaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jabłko Nartów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prześliczna Dzerassa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Śmierć Achsara i Achsartaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Narodziny Uryzmaga i Chamyca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Uryzmag i Chamyc odnaleźli swojego dziadka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Narodziny Satany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
27
29
31
33
36
37
40
Soslan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Narodziny Soslana i jego hartowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czym mieszkańcy niebios obdarowali Soslana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Soslan poszukuje kogoś silniejszego od siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Soslan i człowiek z kraju Gum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
71
71
74
76
80
Satana i Uryzmag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Satana została żoną Uryzmaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Uryzmag rozwodził się z Sataną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bezimienny syn Uryzmaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Uryzmag i Koślawy Uaig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ostatnia wyprawa Uryzmaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak pojawiło się piwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
43
43
46
47
59
64
69
SPIS TREŚCI
Soslan i synowie Etara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Soslan i Syrdon stali się wrogami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Soslan pojął Bedochę za żonę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Soslan uratował Satanę wrzuconą do Jeziora Piekielnego . . . . . . . . . . . . . . . . . .
84
95
96
103
Syrdon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Narodziny Syrdona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Łupieska wyprawa Nartów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skąd się wziął fandyr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Syrdon znowu oszukał Nartów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Syrdon oszukał uaigów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Syrdon wyprawił stypę po zmarłych krewniakach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Syrdon oddawał dług . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kto kogo oszukał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Syrdon po śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
145
145
146
154
159
160
162
163
164
165
Jak Soslan ożenił się z Koser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Soslan w Kraju Martwych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Śmierć Soslana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Chamyc i Batradz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Chamyc się ożenił . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Narodziny Batradza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Batradza wywabiono z morza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zabawy małego Batradza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Batradz, syn Chamyca, i Arachcau, syn Dedenaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Batradz i Uaig z pstrokatą brodą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Batradz się zahartował . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Batradz uratował Uryzmaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Batradz i Tychyfyrt Mukara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Batradz i zarozumiały syn uaiga Afsarona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak koślawy uaig Afsaron zemścił się na Nartach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Batradz ocalił znamienitych Nartów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Batradz uratował Soslana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Batradz i aldar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Batradz zdobył twierdzę Chyzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Batradz i nartyjska czasza Uacamonga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ożenek Batradza albo weselny taniec Nartów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak Batradz złoił skórę dzuarowi Nartów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zebranie Nartów albo spór o to, który z nich jest najlepszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
167
167
173
174
175
179
181
184
185
188
193
196
198
199
202
203
204
206
216
218
SPIS TREŚCI
Śmierć Chamyca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Jak Batradz pomścił śmierć ojca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Śmierć Batradza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Acamaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Acamaz i aldar Mysyru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Acamaz i przepiękna Agunda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Opowieści odrębne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Komu przypadła skóra czarnej lisicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Achsartaggatowie i Boratowie – krewniacy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nartowie i wielki czerep uaiga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ajsana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Syn Satany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nart Sybalc, syn Uarchtanaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Totradz i Soslan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mocarny Arachcau, syn Bedzenaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sauuaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Uastyrdżi i Nart Margudz Beznosy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zmierzch Nartów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
257
257
264
270
272
278
284
289
298
308
321
330
Uwagi redakcji osetyjskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Drzewo genealogiczne głównych postaci nartyjskiego eposu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Wykaz skrótów bibliograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Indeksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks postaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks wyrazów obcych (głównie osetyjskich) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks nazw geograficznych (prawdziwych i fikcyjnych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks zwierząt i roślin noszących indywidualne imię . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
341
341
343
344
344
• Wstęp •
Osetyjczycy, dawniej w Polsce zwani także Osetyńcami, są narodem irańskiego (w szerokim sensie) pochodzenia, który można by określić terminem: „Irańczycy, którzy nigdy
nie dotarli do Iranu”.
Bo, faktycznie, w starożytności plemiona indoirańskie zwane „aryjskimi” zamieszkiwały pierwotnie tereny południowo-wschodnich kresów Europy. Z czasem większość
z nich przesiedliła się na południe, na tereny nazwane później Iranem (od etnonimu:
Aria) i Indiami. A takie plemiona irańskie jak m.in. Scytowie i Sarmaci, a później Alanowie, pozostali w południowo-wschodniej Europie. Śladem ich obecności są do dziś
nazwy rzek: Dunaj (w Polsce: Dunajec), Dniestr, Dniepr, Doniec, Don. W języku Osetyjczyków, potomków Scytów, Sarmatów i Alanów, wyraz don do dziś oznacza po prostu
„wodę”.
Przodkowie Osetyjczyków, znani w połowie IV wieku ery chrześcijańskiej jako Alanowie (kontynuacja etnonimu: Aria), zostali zaatakowani od wschodu przez groźnych
najeźdźców, Hunów, i ulegli rozproszeniu. Jedni ruszyli na zachód, zasymilowali się
z miejscową ludnością i zostawili tylko ślad w postaci francuskiego imienia męskiego
Alain (czyli pierwotnie: Aryjczyk). Inni skierowali się na południe, w stronę gór Kaukazu, gdzie znaleźli schronienie w dolinie rzeki Terek (wpadającej do Morza Kaspijskiego).
Tam zachowali swój język, w dość odległy sposób spokrewniony z głównym językiem irańskim – perskim (nazwa własna: fârsi), i tożsamość etniczną pięknie wtopioną
w bogaty archaiczny folklor. Głównym zbiorem jego tekstów są „opowieści nartyjskie”,
których nazwa nawiązuje do legendarnego ludu Nartów. Z rosyjskiego przekładu tego
dzieła (wydanego w 2017 roku w stolicy Republiki Północnej Osetii – Alanii, Włady
kaukazie) tłumaczenia na język polski dokonał gdański rusycysta, dr Stanisław Ulaszek.
Do przypisów redakcji rosyjskiej swoje uzupełnienia dołożył niżej podpisany, iranista
i armenista.
prof. dr hab. Andrzej Pisowicz
11
• Historia spisania i przekładów eposu
o Nartach na inne języki •
Oddając do rąk czytelnika pierwszy polski przekład osetyjskich legend, nie sposób
nie przypomnieć historii ich spisania, opracowań i przekładów na języki obce, dzięki czemu zyskały one międzynarodową sławęI. Początkowo opowieści te były zapisywane zarówno w języku osetyjskim, jak i rosyjskim, stąd podstawą wielu tłumaczeń
jest właśnie wersja rosyjska. Jak dotąd opowieści o Nartach zostały przetłumaczone
na niemiecki, francuski, angielski, włoski, turecki, gruziński, perski, ukraiński, a nawet
słowacki. Liczne zagraniczne wydania przekładów osetyjskiej epopei heroicznej świadczą o sporym zainteresowaniu światowej społeczności naukowej zabytkami kultury
duchowej ludów Kaukazu. Podstawą polskiego przekładu jest także tłumaczenie rosyjskie Осетинские нартские сказания [Osetyjskie opowieści o Nartach] wydane po raz
pierwszy w 1947 roku we Władykaukazie, pióra pisarza i krytyka literackiego Jurija
Libiedinskiego (1898−1959).
Pierwsze informacje na temat legend o osetyjskich bohaterach w Europie pojawiły
się pod koniec XVIII wieku. W 1796 roku w III tomie serii „Neue Nordische Beiträge zur
physikalischen und geographischen Erd- und Völkerbeschreibung”, redagowanym przez
słynnego zoologa i botanika Petera S. Pallasa (1741−1811), oficer armii rosyjskiej Leontij L. Steder opublikował swój dziennik podróży z granicznej twierdzy Mozdok w głąb
Kaukazu w 1781 rokuII. Relacjonuje on, że Osetyjczycy zamieszkujący w wąwozie Digor
znają starożytne legendy, które on nazywa „sagami”, a ich bohaterów „rycerzami”:
I
II
Więcej na ten temat zob. Л.К. Гост иева, Из истории записи и публикации осетинского
нартовского эпоса в дореволюционный период, „Нартоведение в ХХI веке: современные
парадигмы и интерпретации: Cборник научных трудов”, Сев.-Осет. ин-т гум. и соц. исслед.
им. В.И. А ба ева, Владикавказ 2017; И.С. Хуг а ев, Вторая жизнь нартов и даредзанов: очерк
русскоязычных стихотворных переводов и обработок из осетинского народного эпоса,
„Полилингвальность и транскультурные практики” 2022, nr 2 (19), s. 193-212.
L.L. S teder, Tagebuch einer Reise, die im Jahr 1781 von der Grenzfestung Mosdok nach dem innern
Caucasus unternommen worden, „Neue Nordische Beiträge”, t. 3, Sankt-Petersburg‒Leipzig 1796.
13
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Zanim przejdę dalej, aby dokładniej wyjaśnić spory na temat Digorów, zatrzymam się
trochę nad ich historią, którą poznałem dzięki ich sagom. […] Początkowo żyli oni całkowicie jako wolni ludzie, ich przywódcami zaś byli rycerze, których sami wybierali
spośród siebie. Oni byli ich obrońcami i sędziami. Utrzymywano ich dobrowolnie, bez
ustalonych obowiązków i prawa dziedziczenia. Ich zasługi dawały im przewagę nad
innymi, a dobra sława ją wzmacniała. Ostatni i jednocześnie najsłynniejszy rycerz był
opiewany przez górali w pieśniach jako bohaterIII. Jego grób, znajdujący się u źródeł
rzeki Garniske [prawy dopływ Urup – K.P.] w wąskim wąwozie prowadzącym w kierunku Wielkiego Digoru, jest nadal czczony, wokół niego (ludzie) wtykają zielone gałęzie
i składają ofiaryIV.
Na początku XIX wieku o istnieniu heroicznej epopei wśród Osetyjczyków wspominał też niemiecki orientalista i podróżnik Julius Klaproth (1783−1835). W pierwszym
wydaniu swego dziennika Reise in den Kaukasus und nach Georgien. Unternommen in
den Jahren 1807 und 1808 (Halle–Berlin 1812−1814) przytoczył krótką historię o zdobyciu twierdzy Uarp przez słynnego bohatera Osetyjczyków Batradza, syna Chamyca:
Nad tą rzeką [Urup – lewy dopływ Kubania, K.P.] wydaje się, że znajdowała się stara forteca, która w heroicznych sagach osetyjskich nazywała się Uarp-fidar (twierdza Uarp).
Leżała ona trzy dni drogi za wielką Kabardą i została zdobyta w cudowny sposób przez
jej bohatera Batradza (Bahhterasa), syna Chamyca (Chammisa) […]. Choć jest to historia bajeczna, można założyć, że Osetyjczycy kiedyś zdobyli tę fortecę, co świadczy o ich
ekspansji na zachódV.
We francuskim wydaniu swojego dziennika, wydanego jedenaście lat później w Paryżu, J. Klaproth wymienia też inne imiona bohaterów słynnego eposu:
Imiona głównych bohaterów Osetyjczyków, których celebrują w swoich pieśniach, a których osiągnięcia służą im jako przykład, są następujące: Ahmed, Arslan-beg, Aïtekko,
Amistala, Amour-khan, Bahhateras [Batradz], Baghir, Bauto, Barisba, Bekbi, Khammits
[Chamyc], Doudarouk, Dewlet, Djanchek, Ghewis, Goutchi, Gazi, Ilad, Kazi, Karadjai,
Mambed, Missaost, Maxim, Mirza-beg, Merouka, Nasseran [Naszran], Sossirreko [Sozeryko], Soslan, Tezbi, Tewo, TchanzéVI.
III
IV
V
VI
Rosyjscy badacze wskazują na wieś Macuta w wąwozie Digorskim (Republika Północnej Osetii-Alanii), gdzie znajdował się kryty dachem kurhan uważany za grób Narta Soslana. Zob. Л.К. Гос
тие в а, Из истории записи и публикации осетинского нартовского эпоса в дореволюционный
период, „Нартоведение в ХХI веке: современные парадигмы и интерпретации: Cборник
научных трудов”, Сев.-Осет. ин-т гум. и соц. исслед. им. В.И. А б а ева, Владикавказ 2017, s. 5.
Л.Л. Шт ед ер, Дневник путешествия из пограничной крепости Моздок во внутренние
местности Кавказа, предпринятого в 1781 году, cост. Г.И. Циб ир ов, Владикавказ 2016,
s. 109-110.
J. Kla prot h, Reise in den Kaukasus und nach Georgien. Unternommen in den Jahren 1807 und 1808,
Halle‒Berlin 1812‒1814, s. 443.
Ide m, Voyage au mont Caucase et en Géorgie, t. 2, Paris 1823, s. 274.
14
HISTORIA SPISANIA I PRZEKŁADÓW EPOSU O NARTACH NA INNE JĘZYKI
Na początku lat 40. XIX wieku w artykule na temat obrzędów religijnych Osetyjczyków i Inguszów fiński językoznawca Anders M. Sjögren (1794−1855), autor Iron
ævzagakhur das ist Ossetische Sprachlehre nebst kurzem Ossetisch-Deutschen und
Deutsch-Ossetischen Wörterbuche (St. Petersburg 1844), pisał tak:
Wśród Osetyjczyków jest wielu gawędziarzy opowiadających o czynach Nartów, którzy
żyli w czasach starożytnych […]. Istnieje wiele legend o różnych rycerzach nartyjskich.
Opowiadają je przy każdej okazji, kiedy się spotykają. Obecnie sami gawędziarze nazywają siebie Nartami. Ich groby istnieją nadal w różnych miejscach i chętnie je pokazująVII.
Przekłady na język rosyjski
Jednym z pionierów wśród badaczy osetyjskiego folkloru i pierwszych kolekcjonerów
osetyjskich tekstów kultury był Wasilij A. Corajew (1827−1884), wykładowca języka
osetyjskiego w Seminarium Duchownym w Tbilisi, tłumacz wielu religijnych tekstów na
język osetyjski, członek komisji redagującej osetyjsko-rosyjski elementarz autorstwa
archimandryty Józefa. Zebrane przez niego materiały folklorystyczne (przysłowia, zagadki, baśnie, legendy o Nartach) zostały włączone do książki Teksty osetyjskie zebrane
przez D. Czonkadze i W. Corajewa, opublikowanej w 1868 roku po rosyjsku przez Antona A. Schiefnera jako dodatek do tomu XIV „Notatek Cesarskiej Akademii Nauk”VIII.
Pierwszy z nich składał się zasadniczo z kilku opowieści o Batradzu połączonych przez
gawędziarzy w jedną całośćIX. W tekstach Corajewa po raz pierwszy pojawia się imię
bohatera eposu Syrdona, obdarzonego sprytem, przebiegłością i humorem. Inny tekst
zawierał legendę o tym, jak Uryzmag uratował Nartów od głodu, i legendę o jego bezimiennym synu. Corajew jest autorem wszystkich materiałów tam zawartych, z wyjątkiem 123 przysłów zapisanych przez gruzińskiego pisarza D. Czonkadzego i fragmentu
VII
VIII
IX
A.M. Шёгр ен, Религиозные обряды осетин, ингушей и их соплеменников при разных случаях,
„Маяк”, Кн. XIII‒XIV, Санкт-Петербург 1843, s. 8.
Осетинские тексты, собранные Дан. Чонкадзе и Вас. Цораевым, издал А. Шиф нер, Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук, 1868. Приложение к XIV-му тому „Записок Императорской
Академии наук”, Anton A. Schiefner (właśc. Franz Anton Schiefner) (1817‒1879), profesor Uniwersytetu w Sankt-Petersburgu, przetłumaczył na niemiecki Pieśń pochwalną dla małego Batradza, syna Chamyca i opublikował ją w artykule Ossetische Texte („Bulletin de l’Académie impériale
des sciences de Saint-Pétersbourg” 1863, VI, s. 459-470). W tym samym czasopiśmie w 1868 roku
Schiefner opublikował w języku francuskim artykuł Contes et légendes ossètes z zapisem Pieśni
pochwalnej na cześć Narta Uryzmaga w języku osetyjskim i jej tłumaczeniem na język niemiecki
(ibidem, ХII, 1868, s. 179-199). Była to pierwsza naukowa publikacja opowieści nartyjskich w języku niemieckim, która wzbudziła zainteresowanie zachodnich badaczy całym ustnym folklorem
Osetyjczyków, a zwłaszcza ich eposem.
А.Х. Х а ди кова, О мифологических истоках и ареальных связях осетинской Нартиады,
„Известия СОИГСИ” 2017, no 24 (63), s. 185-192.
15
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
pieśni o Zmartwychwstaniu Chrystusa, której autorem jest ksiądz Aleksy (Akso) Koliew.
Teksty dwóch legend nartyjskich: Pieśń pochwalna dla małego Batradza, syna Chamyca
i Pieśń pochwalna na cześć Narta Uryzmaga były pierwszymi tak spójnie opracowanymi i opublikowanymi opowieściami osetyjskimi. Corajew spisywał legendy nartyjskie
w wąwozach Osetii Środkowej i Południowej, o czym świadczą niektóre z ich cech leksykalnych. Niestety, nie podał żadnych informacji o narratorach ani o czasie spisywania
tekstów. Znaczenie publikacji polegało na tym, że obie legendy, a także teksty folklorystyczne w ogóle, zostały podane w dosłownym zapisie z interlinearnym tłumaczeniem
rosyjskim i opatrzone notatkami A.A. Schiefnera. W notatkach szeroko wykorzystano
cenne komentarze samego Corajewa, w których jawi się on jako wytrawny językoznawca, folklorysta i etnograf. Wybitny językoznawca-iranista osetyjskiego pochodzenia
Wasilij I. Abajew (1900−2001) pisał o nim tak:
Pierwsze wzmianki o opowieściach heroicznych pochodzą z lat 60. ubiegłego wieku.
W tym czasie wśród ludów górskich pojawili się przedstawiciele własnej inteligencji.
Wśród nich wybitni byli miłośnicy, którzy żywo interesowali się kulturą narodową,
a mianowicie twórczością ludową. Wasilij Corajew, Dżantemir i Gacyr Szanajew – to nazwiska pionierów spisywania epickich opowieści w Osetii. Ich bezinteresowna i owocna
praca zasługuje na wdzięczną pamięć potomnych. Nie da się właściwie ocenić wagi wykonywanej przez nich pracy, bo to nie ich wyniki naukowe, ale waga i wartość uznania
inicjatywy świadczy o tym, jak ludzie tworzą. Wykonali kawał dobrej roboty – przekazując nam najwcześniejszy zapis treści najpopularniejszych eposów nartyjskichX.
Wspomniani przez Abajewa bracia Szanajewowie także ogromnie przyczynili się do
utrwalenia opowieści nartyjskich, choć ich oryginalne zapiski w języku osetyjskim nie
zachowały się. W 1871 roku Dżantemir Szanajew (1848−1928) opublikował spisane
przez siebie trzy opowieści nartyjskie w tłumaczeniu na język rosyjskiXI. Dwa lata później opublikował sześć kolejnych legendXII, a jego brat Gacyr (1825−1880) w 1876 roku
trzy opowieści także w języku rosyjskimXIII.
Zbieraniem i spisywaniem legend Osetyjczyków zajmował się również niemiecki
etnograf Waldemar B. Pfaff. W opublikowanej po rosyjsku pracy Podróż przez wąwozy
Osetii Północnej (Tbilisi 1871) zawarł legendy o Batradzu, Satanie i Uryzmagu oraz fragmenty Podróży Sozyryki do podziemiXIV.
X
XI
XII
XIII
XIV
В.И. Аба ев, Нартовский эпос осетин, [w:] В.И. А б а ев, Избранные труды. Религия, фольклор,
литература, Владикавказ 1990, s. 143. Zob. też: Настоящий знаток языка в жизни народа,
[w:] „Настоящий знаток языка в жизни народа”, [on-line:] sevosetia.ru ‒ 3 V 2023.
Д. Ша на ев, Осетинские народные сказания, Тифлис 1871, s. 2-37.
Ide m, Из осетинских народных сказаний, Тифлис 1873, s. 1-2.
Ide m, Из осетинских сказаний о Нартах, Тифлис 1876, s. 1-64.
В.Б. П ф а ф, Путешествие по ущельям Северной Осетии, Тифлис 1871, s. 163-175.
16
HISTORIA SPISANIA I PRZEKŁADÓW EPOSU O NARTACH NA INNE JĘZYKI
Nieoceniony wkład w kolekcjonowanie i publikację osetyjskich legend wniósł wybit
ny filolog, językoznawca i antropolog Wsiewołod F. Miller (1848−1913), który wyznaczył naukowe podejście do redakcyjnego i tekstowego przygotowania dzieł epickich.
W pierwszej części swojej fundamentalnej pracy Etiudy osetyjskie (Moskwa 1881) (rozdział Opowieści o Nartach) zawarł dwanaście legend w języku osetyjskim z rosyjskim
tłumaczeniem oraz cennymi komentarzami. W trzeciej części Etiud osetyjskich (Moskwa
1887) opublikował legendę o bezimiennym synu Uryzmaga jako przykład języka Osetyjczyków PołudniowychXV. W 1891 roku, wraz z R.R. von Stackelbergiem, Miller wydał
w Petersburgu pięć legend zapisanych w dialekcie digorskim Fünf ossetische Erzählungen
im digorischen Dialect (St.‑Petersburg 1891) z niemieckim tłumaczeniem i glosariuszem.
Ogromną zasługą tego naukowca było to, że jako pierwszy badacz opowieści osetyjskich
opublikował teksty ludowe, w tym legendy nartyjskie, w dialekcie digorskim. Pomocą
i wsparciem w tym zakresie służyli wykształceni Osetyjczycy-Digorowie: S.W. Kokiew,
S.A. Tukkajew, I.T. Sobiew, K.S. Gardanow i inni. Prace profesora Millera wzbudziły zainteresowanie młodej osetyjskiej inteligencji epickim dziedzictwem ich narodu. Wielu z nich zaangażowało się w spisywanie i publikowanie osetyjskiej literatury ustnej
w różnych czasopismach. Spośród nich należy tu wymienić Aslamurzę B. Kajtmazowa
(1866−1926), poetę, pisarza i tłumacza, autora Zbioru materiałów do opisu miejscowości
i plemion Kaukazu, w którym zamieścił kilka opowieści o NartachXVI.
Na początku XX wieku literatura osetyjska wzbogaciła się o twórczość dwóch oficerów armii rosyjskiej: niemieckiego barona pochodzenia łotewskiego Waldemora
von Uxkulla (1860−1952) i Magometa G. Dadianowa pochodzącego ze wsi Gizel na Kaukazie Północnym. W 1909 roku Dadianow zaprosił barona w swe rodzinne strony. Osetyjczycy, ich sposób życia, kultura i tradycje zadziwiły niemieckiego barona i zainspirowały do pisania. Tu stworzył on swe słynne kaukaskie powieści i dramaty, m.in. powieść
Święty Eliasz z góry Tbau oraz dramat Gamzat-bekXVII. Poetycka aranżacja cyklu nartyjskich legend ułożonych w 15 pieśni została opublikowana w osobnej książce pt. Der
Sang von Sosirko dem Narten (Dresden−Leipzig 1912)XVIII.
W 1947 roku ukazał się we Władykaukazie kolejny przekład rosyjski z języka osetyjskiego Осетинские нартские сказания [Osetyjskie opowieści o Nartach] pióra Jurija
Libiedinskiego, który zajmował się studiami nad literaturami narodowymi Północnego
Kaukazu i był zaprzyjaźniony z pisarzami kabardyjskimi i osetyjskimi. Kolejne wydanie
tego zbioru z 2016 roku pod literacką redakcją Piotra Skosyrjewa, wraz ze słowniczkiem i przypisami Sozyryko Britajewa, stało się podstawą polskiego tłumaczenia, którego autorem jest Stanisław Ulaszek.
XV
XVI
XVII
XVIII
В.Ф. М иллер, Осетинские этюды, I, Москва 1881, s. 14-77; III, Москва 1887, s. 170-174.
A. Ка йтм азов, Сказания о нартах, „Сборник материалов для описания местностей и племен
Кавказа”, Тифлис 1889, nr 7 (2), s. 3‑36.
W. von Uxkull, Kaukasische Novellen, Berlin 1912.
I dem, Der Sang von Sosirko dem Narten, Dresden‒Leipzig, 1912; idem, Kaukasische Novellen.
17
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Przekłady na język niemiecki
Tłumaczenia profesora W. Millera, a zwłaszcza jego fundamentalne dzieło Etiudy osetyjskie, stały się podstawą do publikacji nartyjskich opowieści w Europie w przekładzie na język niemiecki. Pierwsze obszerne tłumaczenie wyszło spod pióra znanego
filologa i armenisty Johanna Heinricha Hübschmanna (1848−1908). Tekst Sage und
Glaube der Osseten ukazał się w 1887 roku w wydawanym w Lipsku czasopiśmie „Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft”XIX. Kolejny przekład bazujący na
Etiudach osetyjskich ukazał się w 1922 roku w Jenie, jego autorem zaś był niemiecki
językoznawca i kaukazolog Adolf Dirr (1867−1930). Książka zatytułowana Kaukasische MärchenXX zawierała dziesięć legend, w tym opowieści z cyklu Chamyca i Batradza, Uryzmaga i Satany.
W 1932 roku węgierski językoznawca, etnograf, krytyk literacki i folklorysta Bernát Munkácsi (1860−1937) opublikował w Budapeszcie książkę Blüten der ossetischen
Volksdichtung, w której zawarł osetyjskie teksty folklorystyczne z niemieckim tłumaczeniem i komentarzami. Wśród pieśni, modlitw i opowieści ludowych znalazła się legenda o Narcie Uryzmagu, którą usłyszał od osetyjskich jeńców wojennych w czasie
I wojny światowej.
W 1985 roku w Kolonii ukazał się zbiór legend o Nartach przetłumaczonych z rosyjskiego na niemiecki przez André Sikojeva: Die Narten. Söhne der Sonne. Mythen und
Heldensagen der Skythen, Sarmaten und Osseten. Publikacja jest oparta na Osetyjskich
opowieściach nartyjskich przetłumaczonych z osetyjskiego na język rosyjski przez Jurija Libiedinskiego (Władykaukaz 1947). Uznając bohaterskie plemię Nartów za synów
Słońca, tłumacz uważa epos o Nartach za symbiozę mitów i heroicznych sag, których
autorami byli Scytowie, Sarmaci i Osetyjczycy. Drugie wydanie książki pod tytułem Kinder der Sonne. Die Narten – Das große Epos des Kaukasus ukazało się w 2005 roku w Monachium.
Przekłady na język francuski
Pierwsza publikacja osetyjskich legend o Nartach w języku francuskim związana jest
z nazwiskiem duńskiego orientalisty Artura Christensena (1875−1945). W 1921 roku
opublikował on w Kopenhadze Textes ossètes avec un vocabulaire. Praca powstała na
XIX
XX
H. Hübschmann, Sage und Glaube der Osseten, „Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen
Gesellschaft” 1887, nr 4 (41), s. 523-576.
A. Dirr, Kaukasische Märchen, Jena 1922.
18
HISTORIA SPISANIA I PRZEKŁADÓW EPOSU O NARTACH NA INNE JĘZYKI
podstawie materiału zebranego przez autora wśród byłych osetyjskich jeńców wojennych w Niemczech, którzy uciekli do Danii podczas I wojny światowejXXI.
Do rozsławienia osetyjskiego eposu we Francji, ale i w całej Europie, najbardziej
przyczynił się jednak filolog i komparatysta Georges Dumézil (1898−1986). W 1930 roku
w Paryżu opublikował on słynne dzieło Légendes sur les Nartes, zawierające przekłady
wszystkich wariantów legend ludów Północnego Kaukazu (Osetyjczyków, Kabardyjczyków, Czerkiesów, Bałkarów, Karaczajów, Czeczenów i Inguszów). W swojej książce
Dumézil po raz pierwszy ułożył legendy o Nartach w ściśle usystematyzowanej formie:
zidentyfikował trzy główne cykle (Uryzmag i Satana, Soslan, Chamyc i Batradz), łącząc
resztę pod ogólnym nagłówkiem Drugorzędni bohaterowie i mniej znaczące wyczyny. To
on wykazał bezpośrednią ciągłość tradycji epickiej od Scytów opisanych przez Herodota
do współczesnych Osetyjczyków. Dumézil był pierwszym naukowcem, który udowodnił związek między podziałem Nartów na trzy klany a koncepcją indo-irańską, zgodnie
z którą idealne społeczeństwo powinno łączyć trzy stany skorelowane z trzema głównymi funkcjami społecznymi: religijno-kultową (kapłańską), wojskową i ekonomiczną.
W 1965 roku paryskie wydawnictwo Gallimard pod patronatem UNESCO (projekt
„Collection UNESCO d’oeuvres représentatives”) opublikowało w języku francuskim
książkę G. Dumézila Le Livre des héros. Légendes sur les Nartes, która była tłumaczeniem większości tekstu napisanego w języku osetyjskim Narty kaddžytæ (Dzaudżikau–
–Władykaukaz 1946). W tej pracy Dumézil jeszcze dobitniej wyraził swoją opinię na
temat pierwotnego rdzenia eposu, jego scytyjsko-alańskiego pochodzenia: „Nazwa Nartów, jak również sama idea Nartów i głównych bohaterów, w których jest ucieleśniona,
urodziły się w Osetii i stąd były przywłaszczane i adaptowane przez otaczające ludy”XXII.
Wraz z publikacją książki G. Dumézila czytelnik zachodnioeuropejski otrzymał pełny
obraz osetyjskich legend o Nartach. Na podstawie tego tłumaczenia dokonano następnie wielu przekładów eposu na inne języki, m.in. tłumaczenie na język włoski autorstwa
B. Candiana: Il libro degli Eroi: leggende sui Narti (Paryż 1969).
Przekłady na język angielski
Opowieści nartyjskie zostały po raz pierwszy opublikowane po angielsku w Londynie/Toronto w 1925 roku. Było to tłumaczenie wspomnianej wcześniej książki A. Dirra wydanej
w Jenie w 1922 roku w języku niemieckim. Najbardziej znacząca publikacja legend osetyjskich w języku angielskim pojawiła się dopiero w nowym stuleciu. W 2016 roku Princeton University Press (USA), jeden z najbardziej prestiżowych ośrodków edukacyjnych
XXI
XXII
Introduction, [w:] Textes ossètes, recueillis par A. C hristen sen, s. 1.
Ж. Д ю мези ль, Скифы и нарты, сокращенный перевод с французского А.З. А л ма з овой,
Москва 1990, s. 8.
19
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
i badawczych na świecie, opublikował książkę Tales of the Narts. Ancient Myths and Legends of the Ossetians pod redakcją językoznawcy profesora Uniwersytetu McMaster
w Kanadzie Johna Colarusso i filologa osetyjskiego, znawcy mitologii Tamerlana Salbijewa. Jest to kompletne angielskie tłumaczenie z rosyjskiego wydania osetyjskich opowieści epickich Осетинские нартские сказания (Władykaukaz 1947), które wyszło
spod pióra słynnego angielskiego tłumacza i poety Waltera Maya (1912‒2002).
Publikacja osetyjskiego eposu o Nartach w przekładzie W. Maya stała się wydarzeniem o wielkim znaczeniu kulturowym i historycznym, ponieważ miała na celu wprowadzenie osetyjskiej wersji epopei do obiegu naukowego, jej popularyzację wśród szerokiego grona zachodnich czytelników, zwrócenie uwagi badaczy na oryginalne źródło
eposu, przedstawione w kompletnej siedmiotomowej publikacji osetyjskich legend
o Nartach. Przed publikacją tej książki świat anglojęzyczny znał je głównie w wersji
abchasko-adygejskiej, która została przetłumaczona na angielski i opublikowana przez
Johna Colarusso.
Warto także odnotować, że zainspirowani książką Colarusso badacze C. Scott
Littleton i Linda A. Malcor w publikacji From Scythia to Camelot. A Radical Reassessment
of the Legends of King Arthur, the Knights of the Round Table, and the Holy Grail (New
York‒London 1994) dowodzą, iż wiele motywów legend arturiańskich wywodzi się
z sag o Nartach. Proponowanym wektorem transmisji są Alanowie, których część wyemigrowała do północnej Francji mniej więcej w czasie, gdy powstawały legendy arturiańskie. Zgodnie z oczekiwaniami, podobieństwa te są najbardziej widoczne w wersjach osetyjskich.
Przekład na język słowacki
Osetyjski epos o Nartach został dwukrotnie przetłumaczony na język słowacki.
W 1983 roku, po raz pierwszy jeszcze w Czechosłowacji, bratysławskie wydawnictwo
Mladé leta opublikowało osetyjski epos w języku słowackim pt. Nartský epos. Tłumaczenie opowieści nartyjskich na język słowacki, dokonane przez słynną słowacką pisarkę, tłumaczkę, krytyczkę literacką i dramatopisarkę Evę Maliti Fraňową, było przeznaczone dla młodzieży. W 2017 roku bratysławskie wydawnictwo Allegro opublikowało
drugie, uzupełnione i rozszerzone wydanie książki, przeznaczone dla szerokiego grona
czytelników. Obie edycje eposu w języku słowackim ilustrował słynny słowacki artysta
Igor Rumanski (1946–2006). Wydanie z 1983 roku wygrało ogólnosłowacki konkurs na
najpiękniejszą książkę roku.
20
HISTORIA SPISANIA I PRZEKŁADÓW EPOSU O NARTACH NA INNE JĘZYKI
Przekład na język turecki
Osetyjski epos doczekał się też kilku tłumaczeń na język turecki. Nic w tym dziwnego,
gdyż w Turcji osetyjska diaspora istnieje od połowy XIX wiekuXXIII. W 1999 roku w Stambule ukazał się poetycki przekład legend autorstwa tureckiego poety i tłumacza literatury rosyjskiej Kayhana Yükselera pod tytułem Nartlar. Asetin Halk destanıXXIV. Było
to tłumaczenie z rosyjskiego na podstawie książki Нарты: Эпос осетинского народа
(Moskwa 1957), pod redakcją W. Abajewa, N.G. Dżusojewa, P.A. Iwnewa i B.A. Kalojewa.
W 2005 roku w Ankarze ukazała się książka Oset Nart Destanları, w której epos został
przetłumaczony z francuskiego na turecki przez Aysel Çeviker. W 2014 roku ukazała się
książka Nartlar Oset Halk Destanları przetłumaczona z francuskiego na turecki przez
Hayri Ata. Tłumaczenie, podobnie jak w poprzednim przypadku, opiera się na fran
cuskim przekładzie G. Dumézila.
Przekład na język ukraiński
W 2010 roku w Kijowie, przy wsparciu lokalnej społeczności osetyjskiej, ukazała się
wyjątkowa publikacja literacko-artystyczna zatytułowana Нартіада: нартський епос:
арії, скіфи, сармати, українці. Tłumaczenia eposu podjął się Anatolij Stojanow, krymski pisarz, tłumacz, historyk, oraz Elbrus S. Tedejew, Osetyjczyk, prezes kijowskiej dia
spory. Do tego fundamentalnego dzieła zainspirowała ich twórczość ukraińskiego artysty pochodzenia osetyjskiego Żorża I. Szanajewa, dalekiego potomka wspomnianych
wyżej braci Szanajewów – Gacyra i Dżantemira, którzy jako jedni z pierwszych zaczęli
spisywać heroiczną epopeję Osetyjczyków. Żorż Szanajew ozdobił to wydanie swoimi
grafikami. Podczas prezentacji książki w Bibliotece Parlamentarnej stolicy Szanajew
wezwał wszystkich obecnych do uważnego studiowania swoich korzeni i pochodzenia, ponieważ tam można odnaleźć sens życia i inspirację do kreatywnej twórczości.
W 2012 roku twórcy Nartiady otrzymali prestiżową Nagrodę Literacką i Artystyczną
im. Iwana Neczuja-LewickiegoXXV.
XXIII
XXIV
XXV
Dziś liczbę potomków migrantów z Osetii do Anatolii szacuje się na około 60 tysięcy, a większość
z nich mieszka w Stambule i Ankarze i w dużej mierze zasymilowała się ze współczesnym społeczeństwem tureckim. Jednak do dziś mówi się po osetyjsku w Boyalık, Karabacak i Poyrazlı, trzech wioskach w prowincji Yozgat na wschód od Ankary. W 1989 r. mieszkający w Stambule Osetyjczycy założyli Fundację Alan Kültür ve Yardım Vakfı’nı kurulu, aby „zapewniać solidarność społeczną wśród
Osetyjczyków mieszkających w Turcji oraz… chronić i rozwijać ich wartości kulturowe”. R. Fol t z,
Türkiye’de Osetlerin hayatta kalması, [on-line:] https://jinepsgazetesi.com/2023/01/turkiyedeosetlerin-hayatta-kalmasi/.
K. Yükseler, Nartlar_Asetin Halk Destanı, Istanbul 1999.
Ж.І. Ш а на є в: НАРТІАДА, [on-line:] jshanaev.blogspot.com.
21
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Przekłady na język gruziński
Osetyjskie legendy były wielokrotnie publikowane w języku gruzińskim. W 1947 roku
ukazało się pierwsze tłumaczenie książki pt. Nartæ. Iron Adæmon Epos (Stalinir, obecnie
Cchinwali, Osetia Południowa) wydanej w 1942 roku w formie wierszowanej w języku
osetyjskim. Gruzińskiego przekładu z języka osetyjskiego dokonali poeta i prozaik Giorgi
Leonidze (1899‒1966) wraz z W. Gorgadzem i S. Paszaliszwilim. W 1957 roku opublikowano Osetyjskie opowieści i legendy w tłumaczeniu Meri B. Cchowrebowej. W 1988 roku
w Cchinwali opublikowała ona swobodny przekład na język gruziński wydanej po osetyjsku książki Нарты кадджытæ (Władykaukaz 1947). W 2005 roku Naira I. Bepijewa
i M.B. Cchowrebowa opublikowały w Tbilisi tłumaczenie na język gruziński zbioru Iron
adæmon sfældystad [Folklor narodu osetyjskiego] (Tbilisi 2005), który zawiera dziewiętnaście legend zredagowanych przez N. Gelaszwilego.
W 2014 roku w Tbilisi, przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej i Programu
Narodów Zjednoczonych, w serii „Kaukaska Mozaika” ukazało się czwarte gruzińskie
tłumaczenie zbioru pt. Нарты кадджытæ [Opowieści nartyjskie] pod redakcją T.A. Gurijewa i N.G. Dżusojewa, wydanego w tym samym roku w języku osetyjskim. Kompilatorem i tłumaczem publikacji była profesor uniwersytetu w Tbilisi N.I. Bepijewa, która
sporządziła także indeksy i słowniczek. W 2016 roku ta sama autorka opublikowała tłumaczenie na język gruziński książki o Acamazie i Agundzie pt. Atsæmæz æmæ Agundæ
ræsugd [Acamaz i piękna Agunda] (Tbilisi 2016). Rok później ukazało się gruzińskie tłumaczenie jej książki o legendach nartyjskich dla dzieci Нарты кадджытæ сабитæн
[Opowieści nartyjskie dla dzieci].
W 2021 roku gruzińscy i osetyjscy badacze opublikowali wyniki dziewięcioletniej
współpracy dotyczącej historii i kultury Kaukazu. Miała ona miejsce w ramach wspieranego przez Unię Europejską programu United Nations Development Programme.
Oprócz słowników gruzińsko-osetyjskich i osetyjsko-gruzińskich oraz encyklopedycznego albumu podsumowującego stosunki gruzińsko-osetyjskie przed XIX wiekiem
opublikowano kolekcję mitologii Sagi o Nartach. Edycje te, o wysokiej wartości naukowej i edukacyjnej, są podsumowaniem długotrwałej wspólnej inicjatywy, mającej na
celu odkrywanie i popularyzację wspólnego dziedzictwa KaukazuXXVI.
XXVI
Por. [on-line:] https://www.undp.org/georgia/press-releases/georgian-and-ossetian-scholars-joi
n-hands-across-conflict-divides-popularize-caucasus-classics.
22
HISTORIA SPISANIA I PRZEKŁADÓW EPOSU O NARTACH NA INNE JĘZYKI
Przekłady na język perski
Książka pt. Nārt-nāme [Księga o Nartach] przetłumaczona przez dr Maryam Szafaqi,
profesor języka i literatury rosyjskiej na Uniwersytecie Allameh Tabatabai w Teheranie, oraz Sāmāna Esfahāniego, perskiego poetę i badacza, opatrzona przedmową Zaliny Kanukowej, szefowej Instytutu Badań Humanistycznych i Społecznych, związanej
z Rosyjską Akademią Nauk, została opublikowana w tomie przez wydawnictwo Terang
w 2019 roku. Dwa lata później ukazało się kolejne tłumaczenie Nārt-nāme autorstwa
Maryam Moradi i Musy Abdāllahiego. Jak podają zaangażowane w wydanie tej publikacji instytucje: „perskie tłumaczenie dzieła zatytułowanego Nārt-nāme zawierającego
opowieści o bohaterach osetyjskich, jest kolejnym krokiem na drodze do interakcji między kulturą Iranu i Rosji”XXVII.
dr hab. Kinga Paraskiewicz, prof. UJ
XXVII
Źródło: https://iranpress.com.
Nartyjskie opowieści
potomków Sarmatów
z Osetii
• Uarchag i jego synowie •
Narodziny Achsara i Achsartaga
O pierwszym pianiu kogutów w rodzinie Narta1 Uarchaga2 przyszedł na świat syn. I tejże nocy, zanim poranna gwiazda Bonwarnon3 rozbłysła na niebie, w porze drugiego
piania kogutów, urodził się jeszcze jeden syn.
Pierwszy promień wschodzącego słońca rozpalił w sercu Uarchaga miłość do nowo
narodzonych bliźniaków.
1
2
3
Nart – przedstawiciel legendarnego ludu Nartów, od którego wywodzą swój ród kaukascy Osetyjczycy (dawniej zwani po polsku Osetyńcami). Etymologia tego etnonimu nie jest oczywista. Wybitny
francuski uczony, tłumacz Nartyjskich opowieści z osetyjskiego oryginału na język francuski, Georges
Dumézil, wywodził termin Nart od praindoirańskiego wyrazu *nar-, który oznaczał „bohaterskiego
mężczyznę” (G. Du mézil, Le Livre des Héros, dalej: LH).
Osetyjski językoznawca Waso (Wasilij) Abajew twierdzi jednak – nie bez podstaw – że etnonim Nart
wywodzi się raczej od mongolskiego wyrazu nara „słońce” (W. Ab a j ew, Słownik historyczno-etymologiczny języka osetyjskiego, dalej: Ab., t. II, s. 160).
Polski badacz, Andrzej M. Kempiński, podaje ważne informacje o Nartach (wraz z bibliografią)
w swej Encyklopedii mitologii ludów indoeuropejskich , Warszawa 2001 (dalej: Kemp.), s. 307.
Uarchag (Łarchag) – imię pierwszego Narta (p. przypis 1). Znaczyło pierwotnie „wilk”. Wyraz ten
(w słowniku Ab., t. IV, s. 96, notowany w transkrypcji łacińskiej: Wærxæg) jest spokrewniony na
płaszczyźnie indoeuropejskiej z polskim wyrazem „wilk”, por. Kemp., s. 441, hasło: Uarhag.
Uarchag był ojcem bliźniaków znanych pod imionami: Achsar i Achsartag (p. przypisy 11, 12). Irańska
mitologia (tu w wersji osetyjskiej) wykazuje tu daleko idącą paralelę z mitologią rzymską. Mitycznymi założycielami Rzymu byli bracia-bliźniacy o podobnych (względem siebie) imionach: Romulus
i Remus. Jak głosi łacińska tradycja, zostali oni wykarmieni przez wilczycę. Por. Ab., t. IV, s. 96, 230.
W tłumaczonym tu wariancie eposu o Nartach Осетинские нартские сказания (dalej: ONS) (z rosyjskiego przekładu Jurija Libiedinskiego z 1948 r., wydanie z 2017 r., s. 3) matka bliźniaków nie jest
w ogóle wymieniona. W innych wariantach ludowi opowiadacze Nartyjskich opowieści informują, że
żoną Uarchaga, która urodziła Achsara i Achsartaga, była niewymieniona z imienia córka Bory, czyli
Bura-farnyga (Buræ-færnyg), por. przypisy 6 i 168 (źródło: oryginalne wydanie osetyjskie: Нарты
кадджытæ, t. I, s. 72), por. także Ab., t. I, s. 272.
Uwaga! Co do oryginalnego akcentowania osetyjskich imion własnych patrz: indeks postaci.
Bonwarnon – „gwiazda poranna” (= planeta Wenus), por. Ab., t. I, s. 267: Bonværnon, gdzie bon =
„dzień”, a værn to odpowiednik ważnego w kulturze osetyjskiej pojęcia farn, por. przypis 26.
27
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Był on w owym czasie najstarszym i najzacniejszym z Nartów. Jako kochający ojciec
pragnął, by jego synowie mieli szczęśliwe życie, urządził zatem wielką ucztę. Zaprosił na nią niebiańskiego kowala Kurdalagona4 oraz Donbettyra5, władcę morskiej otchłani. Na tę wystawną ucztę zaproszono również wielu szacownych Nartów na czele
z Borą6. Przybyły z nieba Kurdalagon nadał synom Uarchaga swoje ulubione imiona:
starszemu – Achsar7, młodszemu – Achsartag8. I jako kum Uarchaga ofiarował mu w darze cudowną fujarkę, którą własnoręcznie wykuł w swej niebiańskiej kuźni. Kiedy ową
cudowną fujarkę Nartowie położyli na biesiadnym stole, ta dźwięcznie i wesoło zaśpiewała:
Wznieś czaszę rongu!9
Wznieś czaszę rongu!
I wypij
Za swoje zdrowie!
Siedem dni i siedem nocy trwała wystawna uczta. Uarchag podejmował swoich gości dziczyzną.
Gdy biesiada się skończyła, Kurdalagon wskoczył na ognistą burzową chmurę i niby
skrzydlata pakundza10 uleciał do nieba. Donbettyr zaś przemienił się w ognistą rybę,
machnął giętkim ogonem – i skrył się w morskich głębinach. Nartowie zaś, jak na walecznych bojowników przystało, ruszyli na wyprawę wojenną.
Achsar i Achsartag z każdą godziną rośli, coraz bardziej krzepli i mężnieli. Każdego
dnia obaj wyrastali na jeden werszek11, a każdej nocy – na całą piędź12. A byli przy tym
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Kurdalagon – mitologiczny kowal, por. Ab., t. IV, s. 93: Kurdalægon oraz Kemp., s. 245.
Donbettyr – mitologiczny władca świata podwodnego. Co ciekawe, wyraz ten zawiera imię św. Piotra
(> Biettyr), który jak wiadomo z Ewangelii, był rybakiem, a ponadto jak czytamy w Ewangelii według
św. Mateusza, rozdz. XIV, wiersz 29: „Piotr wyskoczył z łodzi i krocząc po wodzie, szedł naprzeciw
Jezusowi”. Widać w tym wypadku wpływ chrześcijaństwa na pogańskie wierzenia przodków Osetyjczyków, którymi były starożytne irańskie plemiona Scytów i Sarmatów, a w średniowieczu – Alanów.
Por. Kemp., s. 115, hasło: Donbettyr.
Pierwszy element don znaczy po osetyjsku „woda, rzeka”. Występuje on także w nazwach rzek: Dunaj
(i Dunajec), Dniestr, Dniepr i Don. W języku awestyjskim (drugi obok staroperskiego reprezentant
starożytnych języków irańskich) wyraz ten miał bardziej archaiczną postać dānu- „wielka rzeka”.
Imię własne Donbettyr było także używane w liczbie mnogiej w sensie: „podwodne istoty”, por. Ab.,
t. I, s. 367.
Bora – założyciel rodu Boratów, por. przypis 13. Zwany także Burafarnygiem, por. przypisy 2 i 168
oraz Kemp., s. 77 (hasła: Bora, Borata) i 82 (Burafarnyg).
Achsar – por. przypis 11.
Achsartag – por. przypis 12.
Rong – mocny napój chmielowy, rodzaj piwa.
Pakundza – mitologiczny stwór latający, p. Ab., t. II, s. 236, hasło: pakondzy oraz ONS (słowniczek
S. Britajewa), s. 498.
Dawna miara długości, ok. 4,4 cm.
Dawna miara długości, ok. 20 cm.
28
UARCHAG I JEGO SYNOWIE
nieustępliwi i hardzi. Sporządzili sobie łuki i strzały, i żaden ptak nie mógł już spokojnie
przelecieć nad nimi – każdy, śmiertelnie przeszyty strzałą, spadał na ziemię jak kamień.
Wkrótce też cały świat wiedział, że Nart Uarchag dochował się odważnych i wojowniczych synów bliźniaków – Achsara i Achsartaga.
A czemu nosili takie imiona?
O kimś śmiałym, nieustraszonym ludzie mówią: achsar13. Taki był pierwszy brat
i tak też został nazwany – Achsar. Drugi był jeszcze dzielniejszy i jeszcze bardziej śmiały,
toteż nazwano go Achsartag14, co znaczy najodważniejszy.
Jabłko Nartów
W ogrodzie Nartów rosła niezwykła jabłoń, jej lazurowe kwiaty promieniały niebiańskim blaskiem, lecz w ciągu dnia dojrzewało na niej tylko jedno jabłko. Było złote, lśniło
i migotało niby płonący ogień. Jabłko to miało cudowną moc: leczyło wszelkie ludzkie
choroby, goiło wszelkie rany, jedynie od śmierci nie mogło uratować. Przez cały dzień
jabłko dojrzewało, błyszcząc na wierzchołku drzewa, lecz każdej nocy znikało – ktoś je
zrywał. Wszyscy Nartowie po kolei pilnowali owego cudownego owocu, ale nigdy żaden
nie schwytał złodzieja, ani go nawet nie widział, a jabłko co noc znikało.
Kiedy na Uarchaga wypadła kolej pilnować ogrodu, wezwał on swoich synów Achsara i Achsartaga i polecił:
– Idźcie, moje dzieci, strzec złotego jabłka. W was pokładam całą nadzieję. Wszelako
zważcie: jeśli i wy go nie upilnujecie, wszystkie trzy klany rodowe Nartów15 przyślą tu
swoich ludzi. Po jednym z każdego domu. Przybędą i pierwszemu z was odrąbią głowę,
drugiemu rękę i – na moje pohańbienie w ludzkich oczach – wbiją je na dzidy wetknięte
do ziemi. Ja zaś sam zostanę na starość, bez pomocników i żywicieli.
13
14
15
Achsar – według słownika osetyjsko-rosyjskiego (Осетинско-русский словарь, red. Б.Б. Б игул а ев,
К.Е. Га гка ев, Т.А. Г ур иев, Н.Х. Кул а ев, О.Н. Туа ева, Владикавказ 2004, s. 144) wyraz ten znaczy „odwaga”, a także „miecz” (w oryginalnej pisowni osetyjskiej opartej na rosyjskiej cyrylicy pisze
się: æxcap). Jest spokrewniony z perskim wyrazem šahr „miasto” (Ab., t. IV, s. 229).
Achsartag – imię utworzone od wyrazu achsar, por. przypis 11 i Ab., t. IV, s. 229: Æxsærtæg oraz
Kemp., s. 11 (Ahsartag).
Trzy klany rodowe Nartów to: Achsartaggatowie, Alagatowie i Boratowie. Mieszkali w trzech osiedlach na zboczu górskim. Najwyżej było położone osiedle Achsartaggatów (po osetyjsku, w transkrypcji łacińskiej: Æxsærtæggatæ). Wyróżniali się oni siłą fizyczną i byli wojownikami. Ich indyjskim odpowiednikiem był stan społeczny (warna) kszatrijów (wojowników). W środku mieszkali
Alagatowie (po osetyjsku: Alægatæ). Wyróżniali się mądrością. Ich indyjskim odpowiednikiem był
najwyższy hierarchicznie stan (warna) kapłański braminów. Por. niżej przypis 33. Najniżej leżało osiedle Boratów (po osetyjsku: Boratæ). Byli bogatymi właścicielami stad bydła. Ich indyjskim
odpowiednikiem była „warna” wajśjów (rolników). Por. LH, s. 11 oraz Kemp., s. 11 (Ahsartagkata),
19 (Alagata), 77 (Borata).
29
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Nie bój się, ojcze. Upilnujemy. A i złodziej nam nie umknie – odrzekli pewni swego
synowie.
– Wiem, że nie boicie się niczego, ale lękam się o was – odparł ojciec.
Nartyjski sad otaczało ogrodzenie z jelenich poroży, a było tak wysokie, że nie każdy
ptak mógł nad nim przelecieć. Usiedli bracia pod cudowną jabłonią, przekąsili coś niecoś i młodszy, Achsartag, tak rzekł do starszego brata Achsara:
– Czuwajmy na zmianę. Kładź się najpierw ty i śpij do północy, a od północy do rana
będzie twoja kolej na czuwanie.
Achsar wyraził zgodę, położył się i zasnął. A gdy się ocknął, wykrzyknął stropiony
do brata:
– Na Boga16, Achsartagu, chyba za długo spałem!
– Nie, nie ma jeszcze północy, pośpij sobie jeszcze – uspokoił go brat.
I Achsar posłuchał, choć wyrwany ze snu nie wiedział, ile jeszcze ma czasu do pory
swojego czuwania. Wyciągnął się ponownie i słodko zasnął, śpi…
Ale Achsartag nie śpi, siedzi na czatach pod jabłonią, trzyma w gotowości łuk i strzałę. I oto w godzinie, gdy noc zamienia się w dzień, trzy gołębice przefrunęły ponad ogrodzeniem. Jabłoń raptownie rozbłysła, jakby witając je i wskazując czarodziejski owoc.
Młodszy syn Uarchaga widział, jak gołębice siadają na gałęziach wokół cudownego jabłka. Żadna z nich nie zdążyła nawet go dotknąć, bo natychmiast wypuścił strzałę. Gołębice odfrunęły w popłochu. Wszelako jedna, trafiona, leciała z trudem, tuż nad ziemią,
a z jej rany spływały szkarłatne krople krwi.
Wtedy Achsartag obudził Achsara.
– Widzisz tę krew? – zapytał brata. ‒ Trafiłem strzałą gołębicę na jabłoni, ale odfrunęła… Niziutko, nad samą ziemią leciała, ledwo ledwo… i zostawiła tę krwawą smugę.
Muszę pójść jej śladem i albo ją dopadnę, albo zginę – nie mogę postąpić inaczej.
To powiedziawszy, zebrał ostrożnie krople zastygłej krwi do jedwabnej chusteczki,
po czym wsunął zawiniątko za cholewę, a gdy zrobiło się już całkiem widno, rzekł do
Achsara:
– Idę szukać tych nieuchwytnych ptaków. Co ty na to?
– Idę z tobą – powiedział Achsar.
Ruszyli bracia w drogę. Krwawy ślad doprowadził ich na brzeg morza i wiódł dalej,
aż na samo dno. Achsartag oznajmił bratu:
16
Bóg – Według spisu ludności z 2012 r. znaczna część, bo około 30%, Osetyjczyków (nazwa własna:
Irættæ) w republice Osetii Północnej – Alanii należącej do Federacji Rosyjskiej wyznaje archaiczną
religię tradycyjną o nazwie uatsdin. Jest to kontynuacja pogańskich wierzeń ich prairańskich przodków. Pod wpływem religii monoteistycznych (chrześcijaństwa i islamu) wykształciła się jednak
wśród niemal wszystkich Osetyjczyków wiara w Najwyższego Boga zwanego (w zapisie cyrylicą)
хуыцæутты xуыцау (w uproszczonej polskiej transkrypcji oddającej współczesną wymowę: chłysałtty chłysał, dosłownie: „bogów bóg”), por. Ab., t. IV, s. 255. Mniej więcej połowa Osetyjczyków
wyznaje prawosławie, około 13% społeczeństwa stanowią katolicy i protestanci, 4% − muzułmanie,
a 3% − ateiści (Osetyjczycy, Wikipedia, [on-line:] 1 VIII 2018).
30
UARCHAG I JEGO SYNOWIE
– Idę na samo dno morskie. A ty czekaj na mnie tutaj… Jeśli fale wyniosą na brzeg
krwawą pianę, to będzie znak, że zginąłem, wracaj wtedy do domu. Jeśli zaś wyniosą
białą pianę, to czekaj na mnie w tym miejscu… przez cały rok.
– Dobrze – zgodził się Achsar i pozostał na brzegu.
Młodszy brat ciasno owinął się ubraniem, zawiązał poły, wysoko je podniósł i ruszył po morskim dnie i rychło skrył się pod wodą.
Prześliczna Dzerassa17
I oto dotarł Achsartag do siedziby władców mórz, Donbettyrów. Ściany pałacu – z masy
perłowej, posadzki – z błękitnego kryształu, a ze stropu – gwiazda poranna świeci.
Przekroczył Achsartag próg pałacu i widzi: siedmiu braci przy stole zasiada, a pośród nich – dwie urodziwe siostry, jedna piękniejsza od drugiej. Ich długie lśniące włosy
jaśnieją i pobłyskują niby złoto.
– Dzień dobry. Niechaj szczęście zawsze gości w waszym domu! – przywitał gospodarzy.
– Lepiej niech ciebie w potrzebie nigdy nie opuszcza – chórem odrzekli bracia i obie
ich urodziwe siostry.
Usadzili Achsartaga między sobą. Trzej starsi odeń bracia siedli po jednej jego stronie, czterej młodsi – po drugiej18. Przyjrzeli się bracia Achsartagowi i rzekli:
– Podobnego gościa nie było dotąd w naszym domu i pewnie nigdy nie będzie. Dlatego winniśmy się radować, żeś tu przybył, i przyjąć cię uroczyście, z honorami, ale nie
możemy, bośmy pogrążeni w rozpaczy – nieszczęście na nas spadło.
– Niechaj Bóg od was cierpienie odwróci. A cóż tak złego się wydarzyło?
I w odpowiedzi Achsartag usłyszał:
– Trzem naszym siostrom zachciało się latać do sadu Nartów. Tam na drzewie w ciągu dnia złote jabłko dojrzewało, ale w nocy nasza siostra Dzerassa zawsze je zrywała.
Niejeden raz przestrzegaliśmy dziewczęta: „Młodzi Nartowie są bardzo odważni i wojowniczy, nawet ptaki boją się fruwać nad nimi. I wy, siostry, też lepiej tam się nie zakradajcie, nie łakomcie się na ich jabłka”. One wszelako nie słuchały. A niechby Achsar
17
18
Dzerassa – córka mitologicznego władcy podwodnej krainy Donbettyra (p. przypis 5), żona Achsartaga, matka Uryzmaga (p. przypis 18) i Chamyca (p. przypis 19). Po śmierci urodziła Satanę (p. przypis 29), której ojcem był Uastyrdżi (p. przypis 17), por. rozdział Narodziny Satany. Za życia zgwałcił
Dzerassę władca rzek Gatag. W rezultacie tego czynu urodził się Syrdon (p. przypis 30), negatywny
bohater Nartyjskich opowieści. Por. Kemp., s. 119-120 (Dzerassa).
Trzej starsi (…) po drugiej – odtąd kursywą (wraz z numerem kolejnego przypisu) będą oznaczane
zdania, do których odnoszą się odpowiednie fragmenty uwag redakcji osetyjskiej Sozyryko Britajewa (dalej: p. Uwagi red. oset.), przypis 16 (ONS, s. 485-491).
31
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
i Achsartag swoimi mieczami się pozabijali! To oni bowiem tamtej nocy pilnowali jabłka – i zranili naszą Dzerassę.
Gdy kolejny raz wymówili imię siostry, z sąsiedniej komnaty dał się słyszeć jęk.
– Kto tam jęczy? – zapytał Achsartag.
– Nasza kochana siostra, to o niej ci opowiadaliśmy.
– A czy istnieje jakiś sposób, żeby ją uzdrowić?
– Istnieje, owszem. Gdyby zebrać wszystkie krople jej krwi, które zastygły na ziemi,
i przyłożyć do rany, będzie uratowana. Inaczej zginie, biedaczka.
– A jak byście nagrodzili tego, kto ocali waszą siostrę?
– Dalibyśmy mu ją za żonę. Albowiem z woli Bożej tylko takiemu sądzona jest nasza
piękna Dzerassa.
I wtedy Achsartag powiedział braciom:
– Jam jest syn Narta Uarchaga. Moje imię – Achsartag. To ja zebrałem krople krwi
waszej siostry. Moja strzała Dzerassę zraniła – ja też ją uleczę. Przyprowadźcie ją tutaj.
Ucieszyli się bracia, radość rozpromieniła ich twarze, ale wyjaśnili Achsartagowi:
– Siostra jest ciężko chora i nie może do ciebie przyjść. Sam przestąp próg jej komnaty.
I młodzieniec przekroczył próg komnaty, w której leżała ranna dziewczyna.
Wchodzi i widzi: na łożu boleści leży przepiękna, blada dziewczyna, jej długie złote
włosy spływają falami na posadzkę. Słońce wesoło igra na jej twarzy, a na piersiach księżyce pobłyskują. Odwróciła się ranna do młodzieńca, spojrzała – i jego oblicze rozjaśnił
uśmiech szczęścia. Niezwłocznie wydobył zza cholewy jedwabną chusteczkę, rozwi
nął i przyłożył do rany Dzerassy zakrzepłe krople jej krwi.
I prześliczna dziewczyna od razu wstała. Bracia zdumieli się, widząc, że ich ozdrowiała siostra stała się jeszcze piękniejsza niż była.
Dziewięć dni i dziewięć nocy trwała uczta weselna Achsartaga, syna Uarchaga i Dzerassy, córki Donbettyra. Jak słońce i księżyc na niebie błyszczeli młodzi małżonkowie
podczas tej długiej, radosnej uroczystości.
Mijały dni. Achsartag i Dzerassa wciąż jeszcze przebywali w podwodnej krainie
Donbettyra. Nastał wszelako dzień, w którym Nart Achsartag przypomniał sobie o starszym bracie Achsarze – i zatęsknił. I powiedział do żony:
– Nie przystoi mi dłużej tu zostawać, muszę odnaleźć brata i wracać do domu.
Ucieszyła się Dzerassa, słysząc takie słowa:
– Jeśli masz swój dom, to niezwłocznie winniśmy doń zdążać. Mnie również nie wypada już dłużej tu przebywać. (Potomka oczekiwała wówczas Dzerassa i pragnęła, by on
w domu męża się urodził).
O wybranej, najdroższej sercu godzinie wyrwała złoty włos z warkocza, owinęła
nim siebie oraz Achsartaga i w tejże chwili zamienili się oboje w ryby o lśniącej perłowej łusce i wypłynęli na powierzchnię morza.
32
UARCHAG I JEGO SYNOWIE
•
W głuchym lesie, nad samym brzegiem morza, zbudował Achsar namiot ze zwierzęcych skór – i oczekiwał na wiadomości o bracie. Pewnego razu ujrzał, jak fale wynoszą
na brzeg białą pianę. Ucieszył się: „Żywy i w dobrym zdrowiu powraca Achsartag! Pobiegnę do lasu, zapoluję, może jakiegoś zwierza ustrzelę. Ugoszczę braciszka, wspólnie
będziemy świętować jego szczęśliwy powrót”. I wyruszył Achsar na łowy.
•
„Gdzież się podziali moi synowie? Czyżbym już nigdy miał ich nie zobaczyć?” – tak, zrozpaczony, mówił do siebie stary Uarchag i wielki ból go obezwładniał, a potężna niegdyś
siła coraz wyraźniej go opuszczała. Brak wiadomości o jego synach cieszył wszakże
innych nartyjskich młodzieńców, których Achsar i Achsartag zawsze pokonywali i we
wszystkim przewyższali. Toteż wyżywali się teraz, niegodziwcy, na biednym, posiwiałym
z żalu ojcu znienawidzonych bliźniaków, wyśmiewali go, przepędzili z osady i zmusili,
żeby pasł bydło. Rozeźliło to dumnego starca. Z zemsty za szykany nieraz rozmyślnie
wpędzał do wody nartyjskie stada, żeby topiły się w morzu, bądź zaganiał je na skraj
urwiska i zmuszał, by rzucały się do skalistej przepaści. I wcale nie pokazywał się już
w osadzie Nartów: rozpacz po zaginionych synach sprawiła, że wcale go tam nie ciągnęło.
•
Wyszli z morskiego dna Achsartag z Dzerassą i ujrzeli na brzegu namiot ze zwierzęcych
skór. Zajrzała Dzerassa do środka – i wszystko w namiocie opromienił blask bijący z jej
oblicza. I tak piękny wydał się jej ów namiot, że powiedziała do męża:
– Dopóki nie posiedzę sobie tutaj do woli, nigdzie dalej nie pójdę.
– Dobrze – odparł Achsartag. Posiedź tu sobie, a ja… poszukam brata.
I ruszył Achsartag szukać brata.
A tymczasem Achsar wracał już do namiotu.
Rozminęli się bracia.
Śmierć Achsara i Achsartaga
Powrócił Achsar do swego namiotu, wszedł i ujrzał Dzerassę. „O Boże nad bogami! – wykrzyknął w duchu zdumiony. – Nie odbieraj nam naszego szczęścia ani w podróży, ani
w domu. Czyż mogłem przypuszczać, że Achsartag nie tylko wróci żywy, ale i sprowadzi
do mego namiotu swoją kobietę!”.
Spojrzała Dzerassa na Achsara i wzięła go za swego małżonka. Nie wiedziała bowiem, że bracia są tak łudząco podobni do siebie. Obaj jednakowo rośli, zgrabni,
33
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
przystojni, barczyści, jasnowłosi i z takim samym błyskiem w oku. Chyba jedynie bogowie i matka-ziemia byliby w stanie ich rozróżnić.
– Czemuś tak długo nie wracał? – spytała Dzerassa, przekonana, że mówi do męża.
Achsar nie odpowiedział, milczał…
– Co z tobą? Czyżbyś mnie nie poznawał? Wszak cały rok przeżyliśmy razem pod
wodą, w krainie Donbettyra.
Po tych słowach Achsar miał już pewność, że stoi przed nim żona jego brata Achsartaga.
Wciąż biorąc go za małżonka, Dzerassa spróbowała przytulić się do niego, jednakże
zaskoczona, ujrzała, że mąż się od niej odwraca.
Nadeszła pora, aby iść spać. Rozścielił Achsar swą burkę, legli na niej oboje i nakryli
się burką Achsartaga. Dla pewności, że nie doszło do zbliżenia z bratową, Achsar położył między sobą a Dzerassą swój obnażony miecz. Ta poczuła się wielce dotknięta owym
postępkiem, obrażona wstała z posłania, oddaliła się nieco i niepocieszona przysiadła
opodal.
Wejście do namiotu otwarło się, stanął w nim Achsartag dźwigający tuszę upolowanego jelenia i – żeby było z czego rozpalić ognisko – wyrwane z korzeniami suche
i rozgałęzione drzewo.
Wszedł, ujrzał smutną, rozgniewaną Dzerassę, w łożu zaś – spokojnie śpiącego brata. Podejrzliwość i zazdrość przeszyły mu serce: a jeśli brat Achsar dopuścił się gwałtu
na jego małżonce? – do głębi wstrząsnęło nim to straszne przypuszczenie. I rozwścieczony, nim Dzerassa zdążyła otworzyć usta, dobył kindżału i zabił śpiącego.
Wszelako gdy małżonka opowiedziała o wszystkim, co się działo podczas jego nieobecności, Achsartag pojął zrozpaczony, że uśmiercił niewinnego Achsara – swego ukochanego brata bliźniaka.
Wtedy ponownie wydostał kindżał, oparł go rękojeścią o pierś Achsara i – skierowawszy ostrze sztyletu we własne serce – całym ciężarem opadł na nie. Ostrze kindżału
przeszyło serce Achsartaga – tak umarł młodszy z synów Uarchaga.
Pogrążona w rozpaczy Dzerassa rwie włosy z głowy, do krwi rozdrapuje swe piękne
policzki, zapamiętale tłucze rękami po głowie i po kolanach: „Co za nieszczęście na mnie
spadło, co za straszna tragedia! To przeze mnie… przeze mnie zginęli obaj bracia!”.
I szlocha Dzerassa, zanosi się płaczem, echo roznosi po górach jej lament i nawet
leśne zwierzęta ucichły, słysząc jej żałosne, rozdzierające zawodzenie.
Gorzkie, piekące łzy wylewa Dzerassa. Do samej północy przepłakała nad ciałem
Achsara, od północy zaś do rana – nad ciałem Achsartaga. Jej rozpacz niby czarna chmura zawisła nad zwłokami braci i zda się, że z niej także płynęły łzy nie mniej gorące.
– I cóż mam teraz począć, co z nimi zrobić? Czyż mogłabym ich tu zostawić, żeby
kruki wydziobywały ich jasne oczy, żeby lisy obgryzały ich zgrabne kolana i rumiane
policzki? Chciałabym ich pogrzebać, ale jak sobie z tym poradzę? Jak? Sama jedna?…
34
UARCHAG I JEGO SYNOWIE
I wtedy Uastyrdżi19 pojawił się z nieba. Dosiadał trójnogiego konia, a obok niego, jak
zawsze, biegł nigdy nieodstępujący swego pana wierny chart. Stanął Uastyrdżi przed
Dzerassą i rzekł:
– O, słońce słońc wszelkich, ozdobo wszechświata! O, jasny mój świecie i kraso całej
ziemi! Od dawna już podążam twym śladem – i oto pogrążoną w rozpaczy zastaję. Powiedz mi, jaka przykrość cię spotkała? Czemu łzy wylewasz, kogo opłakujesz?
– Jakże mam nie rozpaczać i łez nie wylewać? – odparła Dzerassa. – Oto dwaj bracia,
martwi… Obaj z mego powodu zginęli, a ja nie wiem, jak ich pochować.
– Ech, kobieto! – wykrzyknął Uastyrdżi. – Ja ich pochowam, ale musisz za to zostać
moją żoną.
– A czemu miałabym nie wyjść za ciebie, kiedy już ich pogrzebiemy?!
Wtedy Uastyrdżi lekko uderzył o ziemię rękojeścią swojej nahajki – i ciała obu braci
zapadły się. Zaraz też nad ich mogiłą wyrósł okazały nagrobek, a wokół niego pojawił
się kamienny mur.
Dzerassa powiedziała wówczas do niego:
– Posiedź tu trochę, ja tymczasem obmyję się w morskiej wodzie. Jakże taka brudna
za ciebie pójdę? Przecież krew zastygła mi na policzkach.
Niczego nie podejrzewając, Uastyrdżi uwierzył Dzerassie, a ta, gdy tylko znalazła
się na brzegu, rzuciła się w morskie fale i znikła w głębinie – wróciła do krainy ojca
Donbettyra.
Czeka Uastyrdżi i czeka, i wciąż łudzi się, że Dzerassa wkrótce doń wróci.
Długo, bardzo długo czekał. Ale gdzież tam! Znikła prześliczna Dzerassa. Zawiodła
jego nadzieje.
– No poczekaj, kłamczucho, klęska niechybnie spadnie na twe domowe ognisko! –
wycedził przez zęby zirytowany Uastyrdżi. – Na tym świecie dopaść cię już nie zdołam,
ale gdzie ty się przede mną skryjesz w świecie umarłych?
Rozeźlony wskoczył na swego trójnogiego wierzchowca, przywołał charta i pogalopował brzegiem morza. Był wściekły, postanowił więc zapolować, aby odpędzić złe
myśli.
19
Uastyrdżi (Łastyrdżi) – najpopularniejsze bóstwo w staroosetyjskiej mitologii, do dzisiaj pamiętane.
Pośrednik między ludźmi a Najwyższym Bogiem (por. przypis 14). Czczony jako opiekun mężczyzn,
wojowników i podróżnych. Nazwa Uastyrdżi znaczyła pierwotnie „święty Jerzy” i wskazuje na wpływy chrześcijańskie. Pierwsza sylaba (pochodząca od wyrazu uac) o znaczeniu „święty” odpowiada
etymologicznie, na płaszczyźnie indoeuropejskiej, łacińskiemu wyrazowi vox „głos”. Druga (Tyrdżi)
pochodzi od formy Gergi, a ta – od greckiego wyrazu geōrgos „rolnik, oracz”, który w języku polskim
rozwinął się (za pośrednictwem czeskim) w Jerzego, por. Ab., t. IV, s. 56 oraz Kemp., s. 441.
35
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Narodziny Uryzmaga20 i Chamyca21
Dzerassa na powrót zamieszkała pod wodą w domu swoich rodziców Donbettyrów. Gdy
po pewnym czasie matka zorientowała się, że córka oczekuje dziecka, dała jej taką radę:
– Idź, moja droga, do Kraju Nartów. Kto nie urodzi się na ich ziemi i kogo oni swoimi rękami nie przyjmą, gdy wydostaje się z matczynego łona, tego nigdy nie uznają za
swego.
I biedna dziewczyna postąpiła tak, jak jej matka radziła. Przejęta smutkiem, ze
spuszczoną głową, wyruszyła w daleką drogę. Niepewność, zatroskanie i obawa stale
jej towarzyszyły podczas owej wędrówki. „A jeśli nawet dotrę do osady Nartów, to któż
mnie tam przyjmie, gdzie znajdę schronienie?” – rozmyślała zmartwiona.
Lecz oto i nartyjska osada. Kroczy niepewnie Dzerassa po ulicy, obok tego miejsca22,
w którym zwykle zbierają się najzacniejsi Nartowie. Skromnie, jak na młodą mężatkę
przystało, z nisko opuszczoną głową przechodzi obok starców, nie odwracając się od
nich plecami. Zdumieli się dostojni Nartowie: kim jest owa niewiasta? Darzy nas takim
samym szacunkiem jak nasze synowe. Ale wszystkie nasze synowe są przecież w osadzie. Żadna nie poszła dziś w odwiedziny do swoich rodziców, ani nie uciekła z domu
z powodu jakowejś przykrości, krzywdy czy obrazy. I starsi Nartowie polecili młodszym:
– Idźcie do naszych kobiet i powiedzcie, żeby dowiedziały się, kim jest nieznajoma,
która tu przybyła?
Poszli więc młodzi do nartyjskich kobiet i oznajmili:
– Czcigodni starcy żądają, abyście wy, pokorne żony i synowe, wywiedziały się, kim
jest owa nieznana kobieta, skąd przybywa oraz czy zasługuje na podobny szacunek, jakim wy się cieszycie? Wy zaś, dostojne matki, sprawdźcie i przekonajcie się, czy jest tak
samo godna czci i zaufania jak wy. Dowiedzcie się o niej wszystkiego, żeby nam potem
dokładnie opowiedzieć.
Zaintrygowane młode kobiety obstąpiły Dzerassę i jęły wypytywać:
– Coś za jedna? Kim jesteś? Skąd przybyłaś? I po co?
Nic nie odrzekła, pomyślała sobie jedynie: „Jeśli im powiem, wtedy starsze niewiasty poczują się dotknięte, że to nie one pierwsze usłyszały odpowiedź z moich ust”.
A starsze kobiety, widząc, że młódki nie doczekały się od nieznajomej żadnej odpowiedzi, podeszły do niej i poprosiły:
– Odpowiedz nam, kim ty jesteś dla Nartów, co cię z nimi łączy?
20
21
22
Uryzmag – jeden z głównych bohaterów osetyjskiego eposu, syn Achsartaga i Dzerassy (p. przypisy
12, 15), brat-bliźniak Chamyca (p. przypis 19). Jego imię pochodzi od staroirańskiej nazwy dzika
(varāza-, por. perskie gorâz „dzik”), p. Ab., t. IV, s. 127 oraz Kemp., s. 443.
Chamyc – brat-bliźniak Uryzmaga (p. przypis 18). Imię pochodzenia mongolskiego, p. Ab., t. IV, s. 172
oraz Kemp., s. 170, hasło: Hamyc.
Por. przypis 25 (nychas).
36
UARCHAG I JEGO SYNOWIE
I Dzerassa odparła:
– Nie pytajcie wszystkie naraz. Jeżeli chcecie dowiedzieć się, kim jestem, niech jedna z was mnie zapyta – wtedy odpowiem.
Natenczas jedna z szacownych starszych kobiet uprzejmie ją spytała:
– Słońce moje, powiedz mi, proszę, co cię łączy z Nartami? Kim ty dla nich jesteś?
Mnie wszyscy w naszej osadzie ufają, więc i ty możesz mi zaufać, możesz być ze mną
szczera.
Spojrzała Dzerassa na dostojną starszą niewiastę i odpowiedziała:
– Winnam być skromna na tutejszej ziemi i należałoby mi milczeć przed wami, Nartyjki, jako że jesteście moimi starszymi szwagierkami. Ale nie mam wyjścia, nie mogę
dłużej milczeć – muszę to powiedzieć. Moim mężem był Achsartag. Dlatego bardzo was
proszę, zaprowadźcie mnie do wieży23, w której żył razem z bratem, ale do jej najniższego pomieszczenia.
Przekazały kobiety słowa Dzerassy dostojnym Nartom. A ci, wielce uradowani, postanowili zgodnie:
– Nie do żadnego dolnego pomieszczenia, ale na sam szczyt wieży ją zaprowadźcie, do
najlepszych komnat24.
Sprzeciwiła się temu Dzerassa, mówiąc:
– Nie wypadałoby mi teraz tam przebywać. Już wkrótce pokażę wam potomka,
nową latorośl waszego rodu. Dlatego najwygodniej mi będzie na dole, w ciemnej oborze,
a nie w pokoju na wysokiej wieży25.
Wobec tego kobiety zaprowadziły ją do obory. I Dzerassa szczęśliwie powiła tam
bliźnięta: dwóch synów – Uryzmaga i Chamyca. Takie im nadano imiona.
Jak Uryzmag i Chamyc odnaleźli swojego dziadka
Za dnia – na werszek, nocą – na piędź, tak z godziny na godzinę rośli i mężnieli obaj
bliźniacy. A kiedy pierwszy raz wyszli z rodzicielskiego domu na ulicę i zabawiali się
strzelaniem z łuków, Nartowie wystraszeni przenikliwym świstem ich strzał chowali
się, gdzie kto mógł.
23
24
25
Wieża – po osetyjsku мæсыг [masyg]. Pojęcie bardzo ważne w osetyjskiej kulturze. Chodzi o zbrojne
baszty, które pełniły istotną rolę w obronie kraju. Na całym Kaukazie w razie zagrożenia zapalano ognie w kolejnych wieżach i w ten sposób szybko przekazywano wiadomość o nadchodzącym
niebezpieczeństwie. W dużej wieży mogło zmieścić się dla obrony wielu ludzi. Bogate rodziny miały własne wieże. Były także „zwykłe” wieże mieszkalne (paropiętrowe domy zwane ganachami,
por.: Народы Кавказа, t. I, s. 318).
Nie do żadnego dolnego pomieszczenia (…) do najlepszych komnat – p. Uwagi red. oset., przypis 22.
Dlatego najwygodniej mi będzie na dole (…) na wysokiej wieży – p. Uwagi red. oset., przypis 23.
37
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
W owym czasie kabalarka Kulbadag-us26 wysłała po wodę swoją jedyną córkę. Jak
tylko Chamyc ją spostrzegł – wypuścił kolejną strzałę. Trafiła w dzban, który rozpadł
się na drobne kawałki, przedziurawiła też i rozdarła sukienkę dziewczyny. Z płaczem
wróciła, biedaczka, do domu.
– Ach, ty niewdzięcznico! Czemuś wody nie przyniosła? Co się z tobą dzieje? Oby
twojej matce sądzone było cię przeżyć! Jak ty wyglądasz?
Córka ze łzami w oczach zwierzyła się:
– To ten łobuz Chamyc strzelił do mnie z łuku, roztrzaskał strzałą dzban i sukienkę
mi przedziurawił, w łachman ją zamienił.
Kobieta dała jej inny dzban i srodze przykazała:
– Idź jeszcze raz i bez wody nie wracaj. Niechby wreszcie przyniosło jakąś korzyść
mleko, które ze mnie wyssałaś, a pewnie masz i mój cięty język. Powinnaś więc umieć odgryźć się draniowi tak, żeby mu w pięty poszło, a jak nie – bodajś się pod ziemię zapadła!
Kiedy tylko córka kabalarki wyszła z domu, Chamyc znowu puścił strzałę w jej kierunku.
– Łatwo ci na mnie oko próbować – z przekąsem rzekła dziewczyna. – Wszak byle
ptaszyna ma więcej siły ode mnie. Ale skoroś taki chojrak, lepiej idź z bratem odwiedzić
waszego dziadka Uarchaga, bo z niego już tylko skóra i kości zostały od wiecznego uganiania się za nartyjskim bydłem.
Usłyszawszy te obraźliwe słowa, bliźniacy połamali z wściekłości łuki i strzały. Z łomotem i krzykiem wpadli niby banda zbójów do rodzinnego domu i od progu rzucili
matce:
– Idziemy na nychas27. Słyszeliśmy, że ponoć żyje tam któryś z naszych dziadków.
Musimy go odnaleźć.
Kiedy synowie Achsartaga przybyli na nychas, trwało tam akurat zgromadzenie
mężczyzn ze wszystkich trzech rodowych klanów Nartów.
– Oby szczęście nigdy nie opuszczało waszego nychasu – rzekli na powitanie zawadiaccy przybysze.
– I wy też bądźcie zawsze szczęśliwi – z godnością odpowiedzieli szacowni przedstawiciele nartyjskiej starszyzny28.
26
27
28
Kulbadag-us dosłownie znaczy (po osetyjsku) „kobieta (us) siedząca w domu” (Ab., t. I, s. 639: k’ulybadæg). Wyraz ten oznaczał „czarodziejkę, wróżkę”. Redakcja osetyjska (pod kierunkiem Piotra Skosyriewa) wyrazowi temu, będącemu rzeczownikiem pospolitym, nadała – dla uwypuklenia kolorytu
folklorystycznego – charakter imienia własnego.
Nychas – wyraz ten pierwotnie miał znaczenia: „słowo, mowa, rozmowa”. Z biegiem czasu poszerzyło się ono na „zebranie wiejskich mężczyzn poświęcone omawianiu aktualnych spraw”. Zaczęto
tak również określać miejsce, plac, na którym mężczyźni zamieszkujący wieś (po osetyjsku: хъæу,
w przybliżonej transkrypcji: [qał, kał]) zbierają się, by rozmawiać, por. Ab., t. II, s. 219. Europejskim
odpowiednikiem tego pojęcia mogłoby być łacińskie forum.
Osetyjczycy do dziś zachowali wiele dawnych tradycji. Są one widoczne m.in. w rozbudowanych formułach grzecznościowych. Na przykład jedną z formuł powitalnych, które wygłasza osoba przyby38
UARCHAG I JEGO SYNOWIE
– Dowiedzieliśmy się, że rodzic naszego ojca, dziad Uarchag, żyje i pasie wasze bydło. Powiedzcie nam z łaski swojej, gdzie on teraz jest i jak się tam możemy dostać?
– Któryś z chłopców was zaprowadzi – odrzekli dostojni starcy.
•
Już z daleka posłyszał Uarchag gromko dudniące kroki Uryzmaga i Chamyca. Ziemia
drżała pod ich nogami i góry kruszyły się od mocarnego stąpania.
– Co to za dziwo? – zdumiał się Uarchag. – Wszak moi kochani Achsar i Achsartag nie
żyją, a mnie się wydaje, że słyszę ich kroki.
Wtem ujrzał nadchodzących młodzieńców.
– Ej, wy! Coście za jedni?
A przybysze odrzekli:
– Jesteśmy synami Achsartaga.
– Bliżej, bliżej do mnie podejdźcie, jeszcze bliżej… Uwierzę wam i przyjmę za wnuków dopiero, jak obmacam wasze kości i zobaczę waszą posturę.
Zbliżyli się bracia do Uarchaga, objęli go, uściskali, a on delikatnie, samymi koniuszkami palców, jął badać ich napięstki.
– Prawdę mówiliście, chłopcy. Po kształcie waszych kości poznaję, żeście naszej
krwi i tylko z naszego rodu możecie się wywodzić.
I wnukowie, powtarzając wszystko, co słyszeli od matki, opowiedzieli dziadkowi
o śmierci jego synów i o tragicznym losie Dzerassy – małżonki Achsartaga.
Rozczulił się stary Uarchag i z oczyma pełnymi łez oświadczył:
– Zginęli moi synowie Achsar i Achsartag, alem wielce rad, że nasz ród nadal trwa
w was.
Wnukowie ujęli pod ręce dziadka i powiedli go do pradawnej siedziby ich rodu.
Po raz pierwszy znaleźli się w paradnych niegdyś komnatach na najwyższym piętrze
wieży. I zaskoczeni stwierdzili, że nie sposób tam wejść – zbyt wiele śmieci i wszelkiego
chłamu nagromadziło się tutaj przez lata.
wająca do kogoś w gościnę, jest: Фарн ацы хæдзары! (przybliżona wymowa potoczna: Farn asy chazary), czyli – mniej więcej – „Pokój temu domowi!”, p. rozmówki rosyjsko-osetyjskie: Х.А. Та к а з ов,
Русско-осетинский разговорник, Ир, Владикавказ 1999, s. 15.
Pierwszy wyraz tej formuły jest kontynuacją „boskiego światła” znanego w starożytnym języku
świętej księgi zaratusztrianizmu (przedislamska religia Irańczyków) zwanej Awestą pod postacią
chwarenah (po persku: farr). Chodzi o charyzmat władzy, blask majestatu królewskiego, boskiej łaski, por. M. B oyce, Zaratusztrianie. Wiara i życie, przeł. Z. Józefowi c z- Czab ak, B.J. Kor zen i owsk i, Łódź 1988, s. 344, Człowiek i Jego Cywilizacja. Warto tu jednak zaznaczyć, że nie ma dowodów
na dotarcie zaratusztrianizmu na tereny, na których mieszkali starożytni przodkowie Osetyjczyków
(Scytowie, Sarmaci, a potem Alanowie). Toteż ich farn pochodzi jeszcze z czasów ogólnej wspólnoty
prairańskiej. Jego postać fonetyczna jest bardzo archaiczna.
39
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Widząc ów okropny bałagan, jeden z braci chwycił drewnianą łopatę, drugi miotłę –
i migiem uprzątnęli i oczyścili chadzar29 – najświętsze miejsce każdego domu, na którym płonie ogień. Zalśnił wysprzątany chadzar i przebywający w nim ludzie stwierdzili,
że stał się on siedmiokroć piękniejszy, niż był.
Trzymając staruszka pod pachy, Uryzmag i Chamyc wyprowadzili go na podwórze,
ostrzygli mu kudłatą głowę, zgolili brodę – i oto teraz spoglądało na nich młode oblicze
dziadka.
Zdumieli się bracia, spojrzeli po sobie i rzekli jeden do drugiego:
– Przecież ten nasz dziadek jest jeszcze młody i spokojnie może naszą matkę utrzymywać. Toteż gdy z powrotem przyprowadzili Uarchaga do chadzaru, powiedzieli doń:
– Odtąd jesteśmy twoimi synami i będziemy żyć razem z tobą.
W tym czasie, kiedy Uryzmag i Chamyc poszukiwali dziadka, Dzerassa mieszkała
u swoich rodziców Donbettyrów.
Odnalazłszy dziadka, bracia udali się po matkę. Sprowadzili ją z powrotem do rodowej wieży – i stary Uarchag pojął Dzerassę za żonę30.
Narodziny Satany31
Niedługo przeżyli razem Uarchag i Dzerassa. Po roku stary zmarł, a młoda wdowa
przeżyła go ledwie o rok. Przed śmiercią zapowiedziała swoim synom:
29
30
31
Chadzar – wyraz odpowiadający z grubsza polskiemu „domowi”, ale w węższym sensie oznaczający
główną izbę tradycyjnego osetyjskiego domu (praca zbiorowa pt. Народы Кавказа, red. М.О. Кос
вен et al., Москва 1960, t. I, s. 317: хæдзар).
P. Uwagi red. oset., przypis 28.
Satana – główna żeńska postać osetyjskiego eposu, odzwierciedlająca ważną rolę kobiety w archaicznym społeczeństwie, w którym ojciec dziecka często nie był znany, a matka – zawsze (matriarchat). Przyrodnia siostra Uryzmaga (p. przypis 18) i jego małżonka. Córka Dzerassy (która była także matką bliźniaków: Uryzmaga i Chamyca), zrodzona przez nią pośmiertnie, por. przypis 15, oraz
Kemp., s. 383-384.
Nartyjskie opowieści przedstawiają Satanę jako mądrą matkę narodu, wychowawczynię bohaterów,
wzór gospodyni.
Etymologia imienia Satana nie jest jasna (Ab., t. III, s. 39, 40). W postaci Satenik występuje już w starożytnej tradycji armeńskiej (ormiańskiej) z V wieku w Historii Ormian Mojżesza z Chorenu (Mowses Chorenaci), por. Z przeszłości Armenii. Legendy, baśnie, opowieści, wyb. S. Lisicj a n, Warszawa
2015, s. 62-64. Jest tam mowa o tym, jak alańska królewna Satenik została żoną króla armeńskiego
Artaszesa.
W rosyjskojęzycznym wydaniu z 2017 roku, które jest podstawą niniejszego tłumaczenia, imię głównej żeńskiej postaci jest pisane przez „sz” (Шатана), ze względu na niekorzystne podobieństwo
brzmieniowe Satany do rosyjskiego wyrazu сатана „szatan” (chociaż nie ma żadnego etymologicznego związku między tymi dwoma wyrazami). O tradycji tej zmiany pisze Abajew (Ab., t. III, przypis
na dole strony 39). W naszym tekście przywracamy pierwotną wymowę osetyjską w postaci: Satana.
Imię to Osetyjczycy wymawiają z akcentem na przedostatniej sylabie, a więc tak jak w języku polskim, por. Ab., t. III, s. 39, hasło: Satána.
40
UARCHAG I JEGO SYNOWIE
– Kiedy umrę, powinniście przez pierwsze trzy noce strzec mojego ciała, gdyż naraziłam się kiedyś niedobremu człowiekowi, a on nie zostawi mnie w spokoju nawet
w świecie zmarłych.
Po śmierci złożono ciało Dzerassy w grobowcu.
Wieczorem, pierwszego dnia po pogrzebie, Uryzmag nałożył zbroję, wziął broń,
stanął u wejścia do grobowca i do samego rana bacznie go pilnował. Tak samo postąpił
i następnej nocy. Trzeciego wieczora Chamyc poprosił brata:
– Nasza matka obu nas wychowała, pozwól więc Uryzmagu, że dzisiejszej nocy ja
będę strzegł jej ciała.
Uryzmag odrzekł:
– Gdybyś był godny zaufania i można było na tobie polegać, właśnie ty jako młodszy
brat, mógłbyś wszystkie trzy noce stróżować przy naszej zmarłej matce.
Oburzyły Chamyca słowa Uryzmaga, nałożył zbroję, wziął łuk i strzały i ruszył pilnować wejścia do grobowca.
Stanął przy nim i stoi, stoi… – a jakżeżby inaczej? Po pewnym czasie od strony osady
jęły dobiegać wesołe dźwięki biesiadnych pieśni. Najwyraźniej zaczynała się tam weselna uczta, rozbrzmiewała skoczna muzyka, goście śpiewali, tańczyli, słowem – trwała
huczna świąteczna zabawa. I rozeźlony Chamyc pomyślał: „Marnie zginie ten, kto umierającego słucha! Któż by zapragnął wykraść stąd martwe ciało matki? Pójdę lepiej na
wesele, potańczę, zabawię się, rozerwę…”.
Ale gdy tylko odszedł, cały grobowiec zajaśniał raptem jakimś nieziemskim blaskiem – i stanął w nim Uastyrdżi. Smagnął zmarłą Dzerassę swoją czarodziejską wojłokową nahajką – i nieboszczka ożyła, wstała… Zrobiła się też siedem razy piękniejsza, niż
była za życia. Opuszczając grobowiec, Uastyrdżi znowu smagnął Dzerassę ową niezwykłą nahajką – i życie ponownie ją opuściło.
Minął rok. Chwacki Syrdon32 przechodził któregoś dnia obok grobowca i nagle usłyszał dobiegający ze środka płacz dziecka. Udał się więc na nychas, gdzie akurat w tym
czasie zebrali się przedstawiciele wszystkich trzech nartyjskich rodów.
– Oby pokój zawsze panował na waszym nychasie i oby szczęśliwy zawsze był każdy
wasz poranek!
– Oby i ciebie szczęście nigdy nie opuszczało, a pomyślność niezmiennie sprzyjała
twoim interesom.
I Syrdon oznajmił starszyźnie:
– Przedziwne cuda się dzieją na nartyjskim cmentarzu. Płacz noworodka słychać
wśród grobowców.
32
Syrdon – negatywny bohater Nartyjskich opowieści, zrodzony przez Dzerassę w następstwie gwałtu, por. encyklopedia К. Чел ехса т ы, Осетия и осетины, Владикавказ–Санкт-Петербург 2009,
s. 192 oraz wyżej, przypis 15. Patrz także Kemp., s. 406-407.
41
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Usłyszawszy te słowa, Uryzmag, który na nychasie sprawował najwyższą godność
pośród rodowej starszyzny, zerwał się z miejsca i ruszył pośpiesznie na cmentarz.
Wszedł do grobowca, gdzie spoczywała martwa Dzerassa, i wyniósł na zewnątrz nowo
narodzoną dziewczynkę33.
Nadano jej imię Satana. A była tak mądra i piękna, że od blasku jej promiennej twarzyczki noc się stawała dniem, a wypowiadane przez nią słowa były prostsze i jaśniejsze od słonecznych promieni, ale potrafiły też ranić bardziej niźli ostrze miecza.
33
Uryzmag był przyrodnim bratem Satany (znacznie od niej starszym). W mitologicznym świecie nie
stanowiło to jednak przeszkody, by stali się oni parą małżeńską.
• Satana i Uryzmag •
Jak Satana została żoną Uryzmaga
Kiedy Uryzmag wydoroślał i zmężniał, pojął za żonę urodziwą Eldę34 z rodu Alagatów.35
W tym samym czasie dorastała również jego siostra36 Satana. Tyle że w ciągu jednego
miesiąca tak jak inne dziewczyny w ciągu całego roku, a przez rok – jak inne przez trzy
lata. Na prawdziwą piękność wyrosła Satana – złotowłosa, ognistooka, powabna – nie
było ładniejszej panny wśród nartyjskch dziewcząt.
Aż przyszedł czas zamążpójścia. „Chciałabym mieć męża, ale skąd mam wiedzieć,
kto mi jest sądzony?” – zastanawiała się Satana. Spojrzała na ziemię, spojrzała na niebo,
lecz nawet pośród ziemskich i niebieskich duchów nie dostrzegła żadnego, który by był
dzielniejszy i mądrzejszy od Uryzmaga.
I postanowiła zawierzyć swojemu sercu. „Albo zostanę żoną Uryzmaga, albo w ogóle za mąż nie wyjdę” – pomyślała.
Wszelako łatwo jest postanowić, ale trudno wykonać. Na to, by samej wyznać miłość Uryzmagowi, brakło jej śmiałości, a na to, by powierzyć takie wyznanie cudzym
ustom, wcale nie miała ochoty.
– „Cóż począć? Będę chyba zmuszona pokazać mu swoją prawdziwą twarz, swoją
rogatą naturę”.
I oto jak zwróciła się Satana do Uryzmaga:
– Powiedz, czy ktokolwiek odrzuca od siebie swoje dobro?
Nie od razu pojął Uryzmag sens jej słów, ale chciał wiedzieć, co mu jeszcze powie,
słuchał więc dalej.
34
35
36
Elda – imię to występuje także pod postaciami: Jelda, Alda, p. Нарты кадджытæ, t. I, s. 533.
Alagatowie – jeden z trzech nartyjskich klanów rodowych, p. przypis 13. Abajew (Ab., t. I, s. 44) wyprowadza tę nazwę od imienia Alæg, które ma pochodzić z języków zachodniokaukaskich (nieindoeuropejskich). Tę nazwę kojarzy się także z terminem Aria, od którego pochodzi etnonim Alanowie,
por. Kemp., s. 19.
Satana była przyrodnią siostrą Uryzmaga, por. przypis 15 i rozdział pt. Narodziny Satany.
43
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Jestem tak piękną i niezwykłą kobietą37, że nie wolno dopuścić, abym się dostała
jakiemukolwiek mężczyźnie nie z naszego rodu. Ty zostaniesz mym mężem, inaczej być
nie może!
Poczerwieniały ze wstydu uszy Uryzmaga, włosy na głowie stanęły mu dęba.
– Żebym już nigdy tego od ciebie nie słyszał! – wybuchnął. – Jak ci nie wstyd? Czyż
mógłbym się naszym ludziom na oczy pokazać, gdybym cię pojął za żonę? Co by Nartowie na to powiedzieli, kim bym się dla nich stał?38
Ileś czasu od tej pory minęło, może dużo, a może i mało, w każdym razie pewnego
dnia Uryzmag jął się szykować na daleką wojenną wyprawę. Cały rok małżonkowie mieli żyć w rozłące.
I rzekł do Eldy, swojej młodej żony:
– Kiedy za rok znów się tu pojawię, będą do nas przychodzić ludzie z gratulacjami,
że cały i zdrowy wróciłem z wyprawy. Dlatego pamiętaj, nie przynieś mi wstydu i przygotuj z tej okazji dla wszystkich godziwy poczęstunek.
I oto zbliża się koniec roku. Lada dzień Uryzmag wróci do domu. Dla uczczenia owej
radosnej chwili Elda, zgodnie z tradycją, zaczyna warzyć rong, cudowny nartyjski napitek. Przygotowała zacier, wlała zakwas, ale – o dziwo! – fermentacja nie nastąpiła.
Skąd Elda mogła wiedzieć, że to sprawka Satany, która niebieskimi i ziemskimi czarami
spowodowała, że zacier „nie ruszył”.
Strwożona pobiegła szukać pomocy u Satany.
– Szwagierko, dziewczyno, córo z ich rodu… Doradź mi, co mogę zrobić, żeby nie okryć
się hańbą? Nie rośnie mój rong. Jeśli do powrotu twego brata nie przygotuję tradycyjnego
poczęstunku, pan mojej głowy39 się rozzłości – a to byłoby dla mnie gorsze niż śmierć40.
– A co mi do tego? – opryskliwie prychnęła Satana.
Miota się Elda między tym pechowym rongiem a komnatą Satany i żałośnie zawodzi:
– Cóż ja mam począć, nieszczęsna? Moja dusza ze zgryzoty już się cieńsza od włosa
zrobiła. Chyba kres mego życia nadchodzi.
Doprowadziła Satana bratową do rozpaczy, zyskała pewność, że bardziej się ona boi
swego męża niż śmierci, i powiedziała:
– Wiesz co, śliczna Eldo, chciałabym zażartować sobie z Uryzmaga. Pożycz mi na jedną noc swoją ślubną suknię i welon z wesela, a ja sprawię, że wreszcie ruszy twój rong.
37
38
39
40
W Historii Armenii Mojżesza z Chorenu (który uchodzi za ormiańskiego autora z V wieku) Satana,
występująca pod imieniem Satenik (por. koniec przypisu 29), również reklamowała swą urodę. Zalecając się do armeńskiego króla Artaszesa (dla uratowania z niewoli swego brata) określała się jako
„królewna alańska o pięknych oczach”, p. Z przeszłości Armenii, s. 62.
Z tego zdania wynika, że wierność małżeńska była cnotą wysoko cenioną u Osetyjczyków od dawnych czasów. Uryzmag odrzuca zaloty Satany, bo jest żonaty (z Eldą, p. przypis 32).
Pan mej głowy – tak tradycyjnie nazywały kobiety swych mężów w świecie Nartów. Po osetyjsku (cyrylicą): мæ сæры хицау!, co obecnie wymawia się mniej więcej jak: ma sary chisał! Por. przypis 37.
P. Uwagi red. oset.; por. przypis 37.
44
SATANA I URYZMAG
Zgodziła się Elda. Wówczas Satana przyrządziła nowy zacier, sama go zakwasiła –
i rong zaczął fermentować. Kiedy Uryzmag powrócił, wszyscy Nartowie ochoczo pili za
jego zdrowie i pomyślność, cieszyli się, że szczęśliwie dotarł do domu, a wielce smakowitego rongu nie mogli się wprost nachwalić.
Po skończonej uczcie goście rozeszli się do domów. I wtedy to Satana przebrała się
w weselny strój Eldy, weszła do komnaty Uryzmaga, a ten wziął ją za swoją małżonkę.
– Dziewczyno z rodu Alagatów, stałaś się jeszcze piękniejsza, niż byłaś w noc poślubną.
– Takie są wszystkie dziewczyny z naszego rodu – zuchwale odparła Satana.
Zaczynało świtać, nadchodził ranek.
Ale, ponownie wykorzystując swą niebiańską mądrość i czarodziejską ziemską
moc, Satana zdołała sprawić, że na stropie komnaty zalśniły gwiazdy i zajaśniał księżyc.
– Czy to nie pora wstawać? – spytał Uryzmag.
– Jeszcze daleko do świtu – z przekonaniem zapewniła Satana. – Spójrz w górę,
gwiazdy i księżyc jeszcze nam świecą.
Elda pragnęła wejść nocą do męża, pchnęła drzwi – zamknięte. Pełna obaw jęła
z niepokojem biegać po całym pustym domu. Ponownie zapukała w zamknięte drzwi –
nikt nie otwierał. Nie mogła tego dłużej znieść, jej serce nie wytrzymało – pękło z rozpaczy. I skonała biedaczka.
Na wieść o śmierci bratowej Satana czarami usunęła z sufitu ułudne wyobrażenia nocnych ciał niebieskich. Nareszcie zrobiło się widno. I dopiero wtedy obudziła Uryzmaga.
– Wstawaj, już dzień!
Uryzmag otworzył oczy – i osłupiał, ujrzawszy przed sobą Satanę.
– Czy to naprawdę ty? – wyjąkał.
– A kto w małżeńskim łożu spędził z tobą noc?
I cóż mógł począć Uryzmag?
Eldę uroczyście, z honorami pochowano.
•
– Okryłaś mnie hańbą, Satano – wyrzucał siostrze Uryzmag. – Jak mamy dalej żyć pośród Nartów? I czy w ogóle będziemy śmieli pokazać im się na oczy?
– To żaden wielki wstyd ani żadna hańba – uspokoiła go Satana. – Najwyżej parę dni
ludziska pogadają – i zapomną, jak zwykle. Zrób wszystko, jak ci powiem – i wkrótce
o naszej hańbie nikt już słowem nie wspomni. Dosiądź tyłem osła i – tak właśnie na nim
siedząc – trzykrotnie przejedź koło nychasu, później opowiesz mi, co mówili przebywający tam ludzie.
Zrobił Uryzmag tak, jak mu poleciła.
Kiedy Nartowie zobaczyli go jadącego tyłem na ośle, wszyscy – starzy i młodzi –
poupadali na ziemię, tarzając się ze śmiechu. Tak było, kiedy Uryzmag po raz pierwszy
45
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
przejeżdżał koło nychasu. Ale kiedy nawrócił i po raz drugi go mijał, rozśmieszył tylko
kilku najbardziej skorych do żartów dowcipnisiów; inni nawet nie raczyli nań spojrzeć,
a niektórzy nawet mu współczuli: ten dzielny Uryzmag, który był mentorem Nartów
i zawsze świecił przykładem, niestety zwariował.
Kiedy zaś trzeci raz przejeżdżał, nie wywołał już niczyjego uśmiechu. I wielu dostojnych Nartów zasiadających na nychasie mówiło wówczas:
– Nie bez powodu nasz Uryzmag dosiada osła tyłem do przodu, coś za tym na pewno się kryje, coś jest na rzeczy…
Wrócił Uryzmag do domu i o wszystkim dokładnie opowiedział Satanie.
– A nie mówiłam? I z naszą sprawą będzie tak samo. Najpierw się ludzie pośmieją,
a potem przywykną.
Tak Satana została żoną Uryzmaga.
Jak Uryzmag rozwodził się z Sataną
W straszliwy gniew wpadł Uryzmag i wybuchnął, zwracając się do żony:
– W imię Boga, Satano, proszę – wracaj do swego rodzinnego domu. Zabierz stąd
z sobą, co tylko chcesz: skarby, cenne przedmioty, klejnoty – wszystko, co twemu sercu
najdroższe, tylko odejdź ode mnie, bo nie mogę z tobą dłużej żyć.
– No cóż, dobrze – odpowiedziała. – Jakże mogłabym się sprzeciwić woli małżonka danego mi przez szczęśliwy los? Wypełnię twoją wolę, ale proszę, żebyś i ty spełnił
moją ostatnią prośbę. Całe życie spędziłam wśród Nartów, korzystałam z ich gościnności, dzieliłam z nimi radości i smutki. Urządźmy dla nich z wdzięczności pożegnalną
ucztę – pragnę ostatni raz wznieść uroczysty toast za ich pomyślność.
Uryzmag łaskawie wyraził zgodę. Wydali pożegnalną ucztę. Satana specjalnie zatroszczyła się o to, by stoły uginały się pod obfitością smakowitych potraw, słodyczy,
napitków. Najmocniejsze trunki przyniosła z piwnicy. Siedem dni i siedem nocy ucztowali Nartowie, siedząc za bogato zastawionymi stołami, a gdy już zaczęli się rozchodzić,
zatroskana Satana rzekła do młodszych Nartów, którzy usługiwali biesiadnikom podczas uczty:
– Źle ugościliśmy naszego gospodarza – jest dotąd całkiem trzeźwy. Niech każdy
z was z uprzejmymi słowy poda mu jeszcze honorową czaszę.
Uryzmag, który i podczas uczty wypił niemało, po owych dodatkowych toastach
ululał się jak bela i niczego już nieświadomy, zasnął głębokim, kamiennym snem. Wtedy
młodsi Nartowie też się rozeszli do domów.
A Satana tylko na to czekała. Do dużego powozu zaprzęgła parę tłustych, naj
silniejszych byków, suchym mięciutkim sianem wymościła wnętrze, na wierzchu ułożyła prześcieradło, na nim – dywan, na dywanie – śpiącego męża, i ruszyła w drogę.
46
SATANA I URYZMAG
Niczego z domu nie wzięła, zostawiła wszystkie bogactwa.
Kiedy po dłuższym czasie wyjechali na równinę, Uryzmag otrzeźwiał, przebudził
się. I widzi: Satana siedzi obok niego, liściem łopucha odpędza muchy z jego twarzy,
pokrzykuje na byki i pogania je brzozowym kijaszkiem.
Zdumiał się Uryzmag, nie mógł pojąć, co się z nim dzieje, o co chodzi? I co to za
dziwy?
– Czyżbyśmy dokądś jechali? – półprzytomny jeszcze, zapytał Satanę.
– Widać nie pamiętasz, żeś mnie wyrzucił ze swego domu. Więc ja, zgodnie z twoją
wolą, powracam właśnie do domu moich rodziców.
– Pamiętam, pamiętam… – odparł Uryzmag. – Ale ty… dokąd ty mnie wieziesz?
– Wypędzając mnie, powiedziałeś: zabierz sobie stąd to, co twemu sercu najdroższe,
toteż zabrałam ciebie. Nie ma bowiem dla mnie skarbu cenniejszego od męża. A wszystko inne niech tam pozostanie.
– Że też z taką przebiegłą diablicą przyszło mi się ożenić! – z uśmiechem podziwu
mruknął stary Uryzmag.
Pogodził się z Sataną, wrócili razem do domu i długo jeszcze żyli ze sobą zgodnie
i szczęśliwie.
Bezimienny syn Uryzmaga
Nastał w Krainie Nartów41 rok wielkiego głodu. Ludzie nie mogli zdobyć nic do jedzenia,
bolesny smutek napełnił ich serca i utracili wiarę we własne siły. Słynący niegdyś z potęgi i odwagi nartyjscy młodzieńcy osłabli tak, że od rana do wieczora snuli się senni po nychasie albo wciąż spali, a jeśli się budzili, to wspominali jedynie dawne uczty bądź radosne dzielenie się bydłem uprowadzonym z pastwisk nieprzyjaznych sąsiadów. O ostrych
mieczach, świetnych łukach i strzałach wszyscy już prawie całkiem zapomnieli.
Syrdon42 miał bardzo złą sukę i zdarzało się, że przybiegała ona w owym czasie na
nychas, skakała nad głowami śpiących Nartów – temu usta cuchnącym jęzorem obliże,
tamtemu buty pogryzie, innemu pas zębiskami rozerwie – okropnie przykro było na to
patrzeć!
Przyszedł onegdaj Uryzmag na nychas i widzi: niby martwi leżą, jak na polu bitwy,
wspaniali dzielni młodzieńcy, a suka Syrdona wyżywa się na nich obrzydliwie. Gwałtownym gniewem zapłonęło jego serce, cisnął w sukę swą laską ze słoniowej kości, ale
41
42
Kraina Nartów – nie wiadomo dokładnie, gdzie mieszkali przodkowie starożytnych Irańczyków, od
których pochodzą (poprzez Scytów, Sarmatów i Alanów) Osetyjczycy. Były to prawdopodobnie rozległe tereny pogranicza Europy Wschodniej i Azji o klimacie kontynentalnym. Tam, z dala od morza,
paśli swe stada koczowniczy pra-Irańczycy.
Syrdon – p. przypisy 15, 30.
47
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
trafiła w kamień i połamała się. Zebrawszy jej kawałki, rozgniewany Uryzmag powrócił
do domu. Rzucił na podłogę ułomki laski i całym ciężarem zwalił się na fotel – aż zatrzeszczał pod nim ów mebel ze słoniowej kości.
– Czemu, panie mej głowy, tak groźnie pociemniały łuki twoich brwi? Czemu z taką
złością opadłeś na fotel? – spytała męża Satana. – Co się stało? Czy ktoś przykrość ci
sprawił?
– Nikt mi przykrości nie sprawił – ze smutkiem odrzekł Uryzmag. – Ale jak mogę się
nie złościć i nie martwić, kiedy widzę, jak nasza młodzież ginie bez jedzenia? Nie przystoi młodzieńcom całymi dniami pałętać się albo spać na nychasie. Nie mogę spokojnie
patrzeć na to, jak wstrętna suka Syrdona skacze nad głowami nartyjskich zuchów – jednemu usta cuchnącym jęzorem obliże, drugiemu pogryzie buty, innemu pas zębiskami
rozpruje. A oni śpią i żaden nie ma siły przepędzić wstrętnej suki z nychasu. Życie bym
oddał, żeby móc nakarmić Nartów do syta, żeby gorąca krew znów popłynęła w ich żyłach, a ich serca znowu stały się mężne.
– Nie smuć się, nie zamartwiaj… – powiedziała Satana. – Idź i wszystkich tu zwołaj!
W naszych spiżarniach przecież jest pełno jadła i napojów – ja każdego głodnego człowieka nakarmię do syta!
I Satana oprowadziła Uryzmaga po swoich spiżarniach: jedna – pełna wypieków,
druga – po sam strop zapchana suszonym mięsem, w trzeciej – mnóstwo napitków.
– Spójrz, jak Nartowie mnie uhonorowali, przysyłając tu ze swych wielkich uczt należną mi część, a ja to wszystko zapobiegliwie gromadziłam, przechowywałam – i przydało
się! – rzekła uradowana43.
Rozchmurzyło się oblicze Uryzmaga i, ucieszony, powiedział Satanie:
– Toż tu jest tyle żywności, że wszyscy Nartowie nawet przez tydzień jej nie zjedzą.
Żywo, bierz się za przygotowanie uczty, dobra kobieto!44
Wezwał Uryzmag herolda, kazał go nakarmić do syta, i polecił:
– Idź i jak najgłośniej krzycz, żeby wszyscy Nartowie słyszeli: „Kto jeszcze potrafi
utrzymać się na nogach, niech sam tutaj przyjdzie, a kto już chodzić nie może, tego niech
przyniosą. Kto ma niemowlę w kolebce, niech je razem z kolebką przyniesie. Uryzmag
Achsartaggat45 zaprasza wszystkich Nartów na wielką ucztę!”.
I usłyszawszy tak radosną wiadomość, ludzie gromadnie pociągnęli do domu Uryzmaga. Wszyscy, od najmłodszego do najstarszego, stawili się na zew gospodarza. Suto
zastawione stoły rozstawione były po całym jego domu i dzień za dniem ucztowali Nartowie.
Gdy podczas uczty na palenisku jął przygasać ogień, Uryzmag wstał ze swojego fotela i wyszedł na dwór, żeby narąbać drewna. Narąbał… a kiedy już zamierzał podnieść
43
44
45
Spójrz jak (…) i przydało się. – p. Uwagi red. oset., przypis 41.
Żywo bierz się (…) kobieto! – p. Uwagi red. oset., przypis 42.
Achsartaggat – należący do rodu Achsartaggatów, potomków Achsartaga, por. przypisy 12, 13.
48
SATANA I URYZMAG
spore naręcze polan, od Czarnej Góry46 nadleciał ogromny czarny orzeł o strzępiastych
piórach. Orzeł schwycił go w potężne szpony i uniósł wysoko nad ziemię.
Długo niósł orzeł Uryzmaga, aż w końcu doleciał na sam środek morza i daleko od
brzegów opuścił go na samotnie wystającą z wody gołą skałę. A tam jedynie morze naokoło – ani gór, ani drzew, ani choćby jakiegokolwiek żywego stworzenia, nic tylko bezmiar sinych morskich wód. I jął się Uryzmag żalić na swój los. Widział, że marny koniec
pewnie go tu czeka i czuł się bardzo nieszczęśliwy. Cały dzień przesiedział na skale,
rozglądając się bacznie dookoła, lecz morze wciąż było puste. Nastał wieczór, po nim
przyszła noc – i dopiero wtedy dostrzegł, że spod wielkiej podwodnej skały wydobywa
się światło.
– Niech się dzieje, co chce, ale muszę zobaczyć, co to za dziwo – postanowił i ześliznął się do wody. Odsunął skałę – i oto ujrzał przed sobą drzwi. Otworzył – i trzy dziewczyny, jedna piękniejsza od drugiej, wybiegły mu naprzeciw.
– Oby twoje przybycie, drogi krewniaku, przyniosło szczęście temu domowi. Wejdź
i bądź naszym gościem! – wykrzykiwały uradowane.
Wszedł Uryzmag do środka i ujrzał leciwą, ale krzepką kobietę.
– Oby szczęście niezmiennie gościło w waszym domu! – rzekł, zwracając się do dostojnej staruszki.
– I ty, drogi gościu, bądź zdrów i racz dzielić z nami tę wielką radość, jaką sprawiłeś
wszystkim długo oczekiwanym przybyciem – odparła gospodyni, wskazując mu fotel.
Zasiadł Uryzmag w fotelu, rozejrzał się i widzi: pod nogami – posadzka z błękitnego
szkła, ściany – macicą perłową wyłożone, a u stropu – gwiazda poranna jaśnieje.
Dziwi się Uryzmag: cóż to za cudowności w podmorskich głębinach? I raptem pojął – mimowolnie znalazł się w domu swoich krewniaków47, Donbettyrów.
Wtem ujrzał biegającego po domu chłopczyka. Malec był tak żwawy, tak ruchliwy,
że Uryzmag nawet nie mógł za nim wzrokiem nadążyć. I nie mógł się też napatrzeć na
chłopca, radość przepełniła mu serce. „Jakże szczęśliwy musi być ojciec takiego syna” –
myślał.
– Cóż za pomyślne wiatry przywiały cię do naszej krainy, słońce im towarzyszyło
czy też niepogoda? – uprzejmie zapytała gościa staruszka. – Bardzo pragnęliśmy zobaczyć się z tobą.
Tu Uryzmag, widząc, że i na dnie morza ma krewnych, którzy są mu radzi, orzeźwił
się i z ulgą pomyślał: nie nadszedł jeszcze mój kres. I jął opowiadać o tym, jak się znalazł w kraju Donbettyrów, a dziewczęta tymczasem szykowały dlań poczęstunek. Przyprowadziły tłustego barana i poprosiły, by Uryzmag sam zechciał go zarżnąć. Rozpaliły
46
47
Po części „realistycznej”, będącej odblaskiem rzeczywistych elementów życia starożytnych przodków Osetyjczyków (takich jak głód wynikły z nieurodzaju), następuje część baśniowa z elementami
fantastyki.
Matka Uryzmaga, Dzerassa, pochodziła z podwodnej krainy Donbettyrów, por. przypis 5, 15.
49
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
buzujący ogień, i gość nawet się nie obejrzał, a obficie zastawiony stół był już gotowy.
Przed rozpoczęciem uczty Uryzmag, zgodnie z obyczajem Nartów, uniósł na swoim mieczu kawałek mięsiwa przeznaczony dla bogów i odmówił modlitwę48. Po jej zakończeniu, również zgodnie ze zwyczajem, zwrócił się uprzejmie do chłopca:
– Podejdź do mnie, słoneczko, i skosztuj ofiarnego pokarmu.
I wyciągnął w stronę chłopca miecz z nadzianym na sztych kawałkiem pieczeni.
Malec rzucił się ku niemu biegiem – lecz nagle się potknął i z rozpędu upadł na miecz.
Ostry sztych przebił maleńkie serce. Chłopiec osunął się na ziemię niby podcięty kwiat.
Drgnęło parę razy drobne dziecięce ciałko – i uleciała zeń niewinna duszyczka.
Rozpacz ogarnęła Uryzmaga i całą rodzinę Donbettyrów. Dziewczęta z płaczem wyniosły ciało chłopczyka.
„Ogromna żałość spadła na mą głowę! Czyżby od urodzenia jakieś przekleństwo
nade mną ciążyło?!” – bił się z ciężkimi myślami nieszczęsny Uryzmag.
Widząc, że gość nawet nie tyka jedzenia, stara kobieta jęła perswadować:
– Musisz coś zjeść, Uryzmagu. Tego, co się stało, nie odmienisz, ani nie naprawisz.
Przecież wszystko z woli Boga się dzieje. Widać takie było malca przeznaczenie.
Uryzmag nie był w stanie przełknąć choćby kęsa. Wstał i, ogarnięty rozpaczą, powlókł się z powrotem tą samą drogą, którą przybył. Odchodząc, długo jeszcze słyszał,
jak kobiety opłakują przedwcześnie zmarłego chłopczynę.
Gdy tylko wyszedł z wody i ponownie znalazł się na samotnej gołej skale, ogromny
czarny orzeł znów się pojawił na niebie. I znowu chwycił Uryzmaga, wzniósł się pod
niebo i leciał długo, długo, aż na to samo miejsce, z którego przedtem go porwał.
Teraz dopiero Uryzmag zebrał narąbane wcześniej polana i – wciąż bardzo smutny – przyniósł naręcze drew do chadzaru. A tu uczta nadal trwała w najlepsze i nikt nawet nie zauważył jego długiej nieobecności. Zasiadł Uryzmag na swoim miejscu i zwrócił się do biesiadników:
– Jaką opowieść chcecie ode mnie usłyszeć? Starą czy nową?
– Nową, nową! – odkrzyknęli ucztujący. – Starych dość już się nasłuchaliśmy!
I Uryzmag opowiedział, co mu się przydarzyło.
A Satana razem z innymi kobietami przebywała wtedy akurat w sąsiedniej komnacie. Usłyszawszy opowieść Uryzmaga, wpadła w rozpacz, rwała włosy z głowy, do krwi
rozdrapywała sobie policzki i rozdzierająco lamentowała:
– Czcigodni mężowie, najlepsi z najlepszych szlachetni mężczyźni, nie osądzajcie
mnie, błagam, i wybaczcie, że płaczę i zawodzę na waszych oczach. Miałam ja ukryty
w rodzinnym domu Donbettyrów swój najdroższy skarb – ukochanego syneczka, którego
urodziłam, gdy nasz gospodarz był na wojennej wyprawie. Oddałam go na wychowanie
48
Odmówił modlitwę – w oryginale osetyjskim jest tu użyty czasownik кувын [kuwyn] „modlić się”.
50
SATANA I URYZMAG
moim rodzicom49 w ich podwodnym domu. Ale i tam odnalazł go Uryzmag i nasze dzieciątko, które jeszcze nie zakosztowało prawdziwego życia, posłał do krainy umarłych.
Jakże teraz przyjdzie nam żyć? Któż się o nas zatroszczy, kto zajmie się nami na starość?
Posmutnieli ludzie, słuchając zawodzenia Satany, i cicho rozeszli się markotni do
domów.
Od tamtej pory Uryzmag nie znajdował sobie miejsca. Z opuszczoną i wciśniętą
w ramiona głową snuł się pomiędzy ludźmi, nie odwzajemniał niczyjego uśmiechu, nie
odpowiadał na żadne pytania.
Był na nartyjskim nychasie szary płaski głaz – Kamień Zapomnienia o rozpaczy. Kto
się na nim położył, ten zapominał o dręczącej go zgryzocie. Na ten też kamień wielekroć
padał twarzą Uryzmag i długo, nie wstając, leżał na nim bez ruchu. Starzy Nartowie
nieraz mówili:
– Narcie Uryzmagu, najdzielniejszy z dzielnych i najwaleczniejszy z walecznych, nie
rozpaczaj tak gorzko, wszak każdego z nas mogło spotkać podobne nieszczęście.
Pomogły Uryzmagowi te mądre słowa, otrząsnął się, spojrzał na siebie oczyma innych ludzi i sam sobie wydał się śmieszny.
Wrócił mu dobry nastrój, poweselał i po jakimś czasie – krótszym, a może i dłuższym – jął ponownie zwoływać Nartów na wystawne uczty.
•
Ciało chłopczyka Donbettyrowie złożyli w ziemi, jego duszyczka zaś uleciała do Kraju
Martwych50. Barastyr51, który był władcą owego kraju, posadził sobie malca na kolanach. A kiedy na ziemi nikt już o nim nie pamiętał i nie wspominał, chłopiec był coraz
bardziej niespokojny i ogromnie się smucił.
49
50
51
Matką Satany była pochodząca z podwodnych Donbettyrów Dzerassa, a ojcem – jak można się domyślać – Uastyrdżi, jeden z głównych bogów pierwotnej religii Osetyjczyków, por. przypisy 15, 17,
rozdział Narodziny Satany.
Na Kaukazie od dawna istniał zwyczaj czasowego oddawania dziecka na wychowanie w innej rodzinie. Prawdopodobnie była to pozostałość po rozpowszechnionej w przeszłości praktyce dawania
i brania zakładników, por. przypis 308.
W języku osetyjskim istniały dwa terminy (oba pochodzenia turkijskiego) oznaczające dziecko oddane na wychowanie w innej rodzinie: хъан (przybliżona wymowa: kan, ten sam etymologicznie
wyraz, z którego pochodził tatarski „chan”) oraz æмцег [amcjeg]. Ten drugi wyraz mógł się odnosić także do czasowego wychowawcy dziecka. Wiąże się to z faktem, że wyjściowy wyraz turkijski
(por. azerbejdżańskie əmcək, tureckie emcik, wymawiane [emdżik]) oznaczał „kobiecą pierś, sutek”
i symbolizował opiekę, por. Ab., t. I, s. 142, t. II, s. 262). Jak widać z pomieszania znaczeń (ten sam
wyraz może określać wychowanka i wychowawcę), zatarcie tradycji dawania/brania zakładników
nastąpiło już dawno.
Kraj Martwych – po osetyjsku: Мæрдты бæстæ (przybliżona wymowa: Martty basta z akcentem na
ostatniej sylabie w obu wyrazach).
Barastyr – mitologiczny władca Kraju Martwych, p. przypis 48, por. Ab., t. I, s. 236 oraz Kemp., s. 67.
51
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Co ci jest, czemuś taki smutny? – spytał go Barastyr.
I chłopiec odrzekł:
– Wiele lat minęło od dnia, kiedy znalazłem się w Kraju Martwych, a mój ojciec
Uryzmag, który znajduje czas na to, by się troszczyć o obcych ludzi, całkiem o mnie zapomniał. Dotąd po mojej śmierci nie wyprawił stypy, toteż wciąż obco i nieswojo czuję
się wśród martwych52. Proszę cię, Barastyrze, zezwól mi na jakiś czas opuścić Kraj Martwych. Załatwię tylko, co potrzeba, by stypa wreszcie się odbyła, i – daję słowo – zaraz
potem wrócę.
– Trudno mi odmówić, ale prosisz o coś, czego spełnić nie sposób – odrzekł Barastyr. – Przecież gdy inni umarli dowiedzą się, że ciebie wypuściłem, nikt z nich tu dłużej
nie zostanie. A mnie nawet i teraz trudno jest ich utrzymać w ryzach, więc co by było
potem? Jak mógłbym ich zmusić, by nie opuszczali Kraju Martwych?
– Ja tobie, Uryzmagu, pomogę, znam sposób… – oznajmił chłopiec. – Tyłem do przodu odwrócę podkowy mojego konia Alasa i gdy umarli rzucą się za mną ku wrotom, dość
będzie im powiedzieć: „Spójrzcie na ślady konia, dokąd prowadzą… Jeśli poza wrota, na
zewnątrz, to kto was zdoła powstrzymać? Ale jeśli ślady kopyt prowadzą ku wrotom, do
Kraju Martwych – nie będziecie mogli go opuścić, nie wyjdziecie na zewnątrz”.
Barastyr zgodził się.
Podkuł chłopak swojego Alasa, jak zaplanował, i pogalopował precz z Kraju Martwych. Wszyscy jego mieszkańcy rzucili się oczywiście w ślad za nim.
– A wy dokąd? – spytał ich przy wrotach odźwierny Aminon53.
– Jeżeli jeden mógł stąd wyjechać, żaden z nas dłużej tu nie zostanie! – wykrzykiwali
martwi.
Aminon rzekł:
– Spójrzcie na końskie ślady, a przekonacie się, że nikt stąd nie wyjeżdżał.
Popatrzyli i – widząc, że ślady podkutych kopyt prowadzą do Kraju Martwych –
uspokoili się i pokornie wrócili wszyscy na swoje miejsca.
A bezimienny chłopiec, syn Uryzmaga i wychowanek Donbettyrów, przygalopował
do osady Nartów, podjechał ku dawnemu domowi Achsartaggata54 i jął głośno przyzywać gospodarzy. Ale tylko Satana wyszła na ów zew.
– Szukam Uryzmaga – powiedział mały jeździec. – Może zechce wybrać się ze mną
na wyprawę? Przekaż mu, że będę na niego czekał na Kurhanie Pamięci55.
Wróciła Satana do domu i mówi:
– Zestarzałeś się, gospodarzu. Już nawet dzieci kpią z twojej siwej głowy. Właśnie
podjechał tu konno jakiś bezczelny pętak, ledwie zza łęku siodła go widać, i kazał ci
52
53
54
55
P. Uwagi red. oset., przypis 50.
Aminon – odźwierny Kraju Martwych, przypis 48 oraz Kemp., s. 27.
Achsartaggat – p. przypis 43.
Kurhan Pamięci – osetyjska nazwa: Бæрæг Обау [Barag Obał], por. Нарты кадджытæ, t. I, s. 258.
52
SATANA I URYZMAG
przekazać, że razem z tobą ruszy na wyprawę56. „Będę czekał na Uryzmaga – powiada –
na Kurhanie Pamięci”.
– No to się śpiesz, pani naszego domu! Jadę, jadę… a jakże! Szykuj mi wszystko, co
potrzeba! Wiem, że gdy ktoś zobaczy, jak ruszam z takim malcem na wyprawę, to mnie
oczywiście wyśmieje. Ale nie mogę postąpić wbrew sobie – nie chcę i nie zamierzam na
starość zmieniać przyzwyczajeń. Dopóki moje oczy pobłyskują jeszcze spod brwi, będę
postępował honorowo. Przez całe życie Uryzmag nigdy nie odmówił temu, kto proponował mu współudział w wojennej wyprawie! Nie odmówi i teraz.
Nie w smak było Satanie godzić się na wyjazd Uryzmaga z owym zuchwałym chłopakiem. I kiedy nastał wieczór, upiekła potajemnie, sobie tylko wiadomym sposobem,
trzy miodowe podpłomyki i gorliwie się nad nimi pomodliła.
– Boże mój, Boże nad bogami57, jeżeli po coś mnie stworzyłeś, to okaż mi, błagam,
swoją litość i wysłuchaj mej prośby! Ześlij na ziemię dzisiejszej nocy tyle deszczu i śniegu, ile zamierzałeś zesłać w ciągu siedmiu kolejnych lat. Wywołaj wichry, rozpętaj huragany. Chcę mieć nadzieję, że dzisiejszej nocy tego aroganckiego smarkacza nie ominie
śmierć, a nasz staruszek żywy wróci do domu.
I gdy tylko skończyła modlitwę, niebo zaciągnęło się czarnymi chmurami, lunął
deszcz, całą noc walił też śnieg, jakiego nigdy jeszcze ludzie nie widzieli. Wiekowe
lodowce zsuwały się z gór, wicher szalał nad ziemią i oślepiał każdego, kto próbował
przejść ze swojego do sąsiedniego domu.
Mimo to Uryzmag osiodłał skoro świt swego dereszowatego Arfana i, z trudem pokonując ogromne zwały lodu i śniegu, wyjechał. Już z daleka, mimo wciąż szalejącej
zawiei, dojrzał potężny czarny Kurhan Pamięci – śniegu na nim nie było! Podjechał Uryzmag do kurhanu i widzi: na rozścielonym czapraku leży chłopiec, śpi nakryty burką,
pod głową – siodło, a wokół – rozległa zielona polana, bodaj i siedem gumien można by
na niej postawić. A trawa na tej polanie – po pas dorosłemu człowiekowi, i pasie się na
niej koń chłopca – jego Alas.
– Czy to niebieski duch, czy ziemski? Wszystko jedno, w każdym razie to na pewno
cud – powiedział do siebie Uryzmag.
Wjechał na swym wiernym Arfanie na wzgórze i zwrócił się do śpiącego:
56
57
Wyprawa – osetyjski termin стæр (wymawiany mniej więcej: star) oznaczał nie tylko wyprawę wojenną, ale także najazd łupieski, którego celem była grabież cudzych stad bydła. Zasada moralna typu
„nie kradnij!” obowiązywała w archaicznych czasach tylko wewnątrz plemienia. „Na zewnątrz” plemiona koczownicze (a takimi były starożytne plemiona irańskie, od których pochodzą Osetyjczycy)
stale ze sobą wojowały. Opisana tu scena (zaproszenie Uryzmaga przez jego bezimiennego syna do
udziału w rabunku cudzego bydła) była starożytną paralelą do współczesnej propozycji… pójścia na
piwo. Tyle że, oczywiście, obliczoną na czas dłuższy niż kilka godzin.
Łup wyprawy zwanej starem był określany słowami фосы конд [fosy kond], które znaczyły, mniej
więcej, „zabór bydła”(gdzie „bydło” to [fos]).
Boże nad bogami – po osetyjsku: хуыцæутты Хуыцау (wymowa: chłysałtty chłysał), por. przypis 16.
53
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Ej, chłopcze, wstawaj, droga daleka, a zimowy dzień – krótki. Trzeba nam ruszać.
Zerwał się chłopiec, migiem doprowadził do porządku swój ekwipunek, dosiadł konia i ruszyli. Przodem Uryzmag na dereszowatym Arfanie, a za nim chłopiec na Alasie.
Jadą obaj, jadą, a śnieżna nawałnica z godziny na godziny robi się coraz groźniejsza. Deresz Uryzmaga z wysiłkiem rozbija tumany zacinającego śniegu swoją mocarną piersią
osłoniętą szerokim skórzanym pasem, iść mu coraz trudniej, potyka się, śnieg zasypuje
mu chrapy. Koń Alas podąża jego śladem, lecz tam, gdzie przechodzi, śnieg raptem taje
i widać czarną ziemię! Koń Uryzmaga zaczął tracić oddech i wtedy chłopiec powiedział:
– Ja teraz poprowadzę – niech od dzisiejszego dnia nie będzie hańbą, jeśli młodszy
pojedzie przed starszym58.
I gdy tylko wyprzedził Uryzmaga, gorący oddech jego konia zaczął roztapiać śnieg
i szeroka czarna droga legła przed jadącymi – bodaj i siedem gumien można by na niej
postawić.
Czy długo jeszcze, czy krótko jechali, trudno powiedzieć, w każdym razie Uryzmag
w pewnym momencie oświadczył:
– Teraz, młodzieńcze, musimy się naradzić, na jakich wrogów mamy napaść?
– Powiedź mnie do kraju takiego wroga, z którym sam jeszcze nigdy nie walczyłeś.
– Już tylko jeden taki kraj został – nazywa się Terk-Turk59. Nie ma na świecie bogatszego kraju. Tyle w nim owiec, bydła, tyle koni, że jak pastuchy je pędzą, to nie mogą
stad zawrócić na inną drogę. Ale niełatwo dotrzeć do tego kraju. Trzeba przepłynąć
burzliwe morze, później zwyciężyć żelaznych strażników pilnujących stad i tabunów
Terk-Turków – żelaznego ogiera, wilka z paszczą okutą żelazem i jastrzębia z żelaznym
dziobem.
– Do tego kraju jedziemy! – zdecydował chłopiec. – Popróbujemy tam szczęścia,
może coś niecoś wpadnie nam w ręce.
Dotarli do wzburzonego morza, rzucili się z końmi wpław, a te popłynęły żwawo
jak ryby i dowiozły jeźdźców na drugi brzeg. Zsiedli z wierzchowców. Chłopiec wykąpał
swego Alasa, po czym grubo wysmarował całego klejem i zmusił, by solidnie wytarzał
się w przybrzeżnym piachu. I oto Alas wyrósł, stał się potężny jak góra. Ponownie dosiedli jeźdźcy swoich koni i wkrótce wytropili tabuny Terk-Turków. Zsiedli z koni, a chłopiec migiem wykopał dwie głębokie jamy – jedną dla siebie, drugą dla Uryzmaga i jego
konia, po czym rzucił:
58
59
P. Uwagi red. oset., przypis 56.
Terk-Turk – Pierwsza część tego dwuczłonowego terminu to nazwa rzeki Terek (po osetyjsku
wymawia się: Tjerk) wypływającej z gór Kaukazu i płynącej przez Władykaukaz (po osetyjsku:
Дзæуджыхъæу, przybliżona wymowa potoczna: Załdżykał), stolicę Osetii Północnej – Alanii, w stronę Morza Kaspijskiego. Druga część nawiązuje oczywiście do szeroko pojętego etnonimu Türk. Turcy z Republiki Tureckiej to najliczniejszy spośród narodów turkijskich, do których należą jeszcze,
m.in. Azerbejdżanie (Azerowie), Turkmeni, Uzbecy, Tatarzy, Jakuci.
54
SATANA I URYZMAG
– Przypatrz się, Uryzmagu. Mój koń będzie teraz walczył z żelaznym ogierem. Najpierw oba będą się kopać tylnymi nogami, a kiedy zderzą się ich stalowe podkowy –
buchnie ogień i ziemia się zapali. Zachowaj wtedy ostrożność i nie wychyl się przypadkiem z jamy, bo może cię spotkać nieszczęście. Potem konie zaczną się nawzajem kąsać,
stawać dęba i kopać przednimi kopytami. A dyszeć z wysiłku będą tak, że powstanie
wicher i ogołoci ziemię, zdmuchnie całą piędź jej górnej warstwy. Nie ruszaj się wtedy
z miejsca, bo zginiesz, obrócisz się w proch, a wicher rozwieje go po lasach i równinach.
Bądź spokojny, ja ci powiem, kiedy powinieneś zacząć działać.
I oto Alas, wierzchowiec młodzieńca, rzucił się do bezlitosnej walki z żelaznym ogierem. Od iskier tryskających spod zderzających się stalowych końskich podków zapłonęła ziemia. Nie wytrzymał Uryzmag, ciekawość wzięła górę: wyjrzał z jamy – i ogień
osmalił mu brodę. Na ten widok chłopiec zażartował sobie delikatnie:
– Niech odtąd zapanuje nowy obyczaj: męskie brody mają być nie dłuższe niż obecnie twoja.
Tymczasem żelazny ogier i Alas jęły się kąsać, wierzgać i okładać przednimi kopytami. I ponownie zerwał się taki wiatr, że nową piędź ziemi zdmuchnął z jej powierzchni.
I Uryzmag znowu nie opanował ciekawości. Wysunął głowę z jamy… A huragan zerwał górną część jego czaszki i poniósł gdzieś hen!
– Oho, tylko patrzeć, jak mój starszy towarzysz zostanie całkiem bez głowy – zaśmiał się chłopiec, wyskoczył z jamy, dogonił coraz dalej unoszoną wichrem część
czaszki Uryzmaga, umieścił ją z powrotem na jego głowie i rzekł:
– Niech odtąd górna część czaszki Nartów zawsze już pozostaje na swoim miejscu.
Trzeba bowiem napomknąć, że do tej pory każdy Nart mógł sobie zdjąć górę czaszki
(żeby wygodniej było golić głowę), a po ogoleniu nakładał ją z powrotem.
Jeszcze konie nie skończyły walki, gdy wilk z żelazną paszczą rzucił się na pomoc
żelaznemu ogierowi. Chłopiec strzelił do wilka z łuku – i strzała powaliła atakującego
napastnika, padł martwy na ziemię – i oby każdego, kto cię, słuchaczu, przeklnie, spotkał taki sam los!
Chłopiec odciął wilkowi jedno ucho i schował za pazuchę. A w tym momencie jastrząb
z żelaznym dziobem już leciał na pomoc ogierowi. Chłopak i teraz pokazał swą zręczność – ugodził strzałą jastrzębia, który raz tylko machnął skrzydłami i zwalił się na ziemię.
I martwemu jastrzębiowi została odcięta głowa – ją także chłopiec schował za pazuchę.
Tymczasem konie wciąż walczyły i nie mogły pokonać jeden drugiego. Ogier nie
raz chwytał żelaznymi zębami szyję Alasa, lecz jego pysk stale napełniał się piachem
i tłuczniem tak, że nie mógł zagryźć przeciwnika. I Alas wyraźnie brał górę. Żelazny
ogier upadł na kolana. Widząc to, chłopiec pochwycił swoje siodło, w mig go osiodłał
i wskoczył mu na grzbiet.
– Ej, Uryzmagu, wypędzaj stąd jak najprędzej bydło Terk-Turków, a ja śpieszę zawiadomić właścicieli, że ich stada uprowadzono.
55
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Póki nikt nas nie ściga, lepiej żebyśmy wolno podążali swoją drogą – burknął niezadowolony Uryzmag. – Honor mi nie pozwala ukradkiem, bez pogoni uprowadzić tak
dużej zdobyczy.
•
W kraju Terk-Turków odbywała się wielka uczta dla całego ludu. I raptem biesiadnicy
spostrzegli galopującego w ich stronę żelaznego ogiera, którego dosiadał mały chłopiec.
Podjechał do ucztujących i krzyknął:
– Larum, Terk-Turkowie! Wszystkie wasze tabuny, całe wasze bogactwo uprowadzają!
Młodzi pierwsi usłyszeli ową zatrważającą wieść i przekazali ją starszym. Starsi powiedzieli:
– Ten przybysz jest głodny i spragniony, szuka poczęstunku. Zaproście go tutaj,
przyjmiemy go i ugościmy.
Podbiegli do chłopca młodzi Terk-Turkowie i zaprosili go do domu, gdzie trwała
uczta. Ten zeskoczył ze stalowego ogiera, przywiązał go do poziomej żerdzi konowiązu
i udał się tam, gdzie biesiadowała starszyzna. Omiótł spojrzeniem nakryte stoły, wyjął
zza pazuchy głowę jastrzębia i ucho wilka. Głowę rzucił tam, gdzie ucztowali starsi, ucho
rzucił młodszym. I dogodziwszy tak jednym i drugim, zgodnie z obyczajem, oświadczył:
– Brakowało wam, starszym, głowy – no to macie głowę. Brakowało wam, młodym,
ucha – no to macie ucho. A przed domem wasz żelazny ogier stoi uwiązany60.
Słowa te wywołały wśród ucztujących zamieszanie – zrozumieli, że ów śmiałek zdołał pozbawić życia niezawodnych dotąd strażników ich stad i tabunów. A chłopiec, który
tymczasem zdążył odwiązać i dosiąść żelaznego ogiera, ruszył w pogoń za Uryzmagiem.
Wyjechał poza osadę i widzi: między sześcioma kurhanami siedzi starucha, płacze
i lamentuje, zwracając się po kolei do każdego kurhanu.
„Cóż to za dziwo?” – pomyślał chłopiec.
– Miałam ci ja siedmiu synów. Sześciu z nich odeszło do Kraju Martwych. Zginęli, broniąc naszych stad, kiedy wrogowie próbowali pozbawić Terk-Turków całego ich
majątku. Jeden mi tylko syn został. I dobrze wiem, że ruszy on w pogoń za wami, którzy uprowadziliście nasze stada. Po twym wyglądzie i zachowaniu widać, żeś odważny,
i mój syn, który zawsze i we wszystkim musi być pierwszy, z pewnością napadnie na
ciebie. Ale oszczędź go, oszczędź i nie odbieraj matce-wdowie jej radości życia. Niech
mój jedyny syn zyska w tobie przyjaciela i orędownika. A żeby się tak stało – weź w usta
moją pierś i bądź mi mlecznym synem61, a memu synowi – jego mlecznym bratem.
60
61
P. Uwagi red. oset., przypis 58.
Mowa tu o archaicznym zwyczaju uznania przez kobietę obcego mężczyzny za swego syna (a włas
nego syna za jego „mlecznego brata”), por. wyżej, koniec przypisu 49 oraz wydanie oryginału Nar56
SATANA I URYZMAG
Zeskoczył chłopiec z żelaznego ogiera, wziął w usta pierś starej wdowy i dał jej
słowo, niezłomne słowo Narta, że nie wyrządzi zła jej jedynemu synowi. Staruszka opowiedziała chłopcu, jak tamten wygląda.
I znowu dosiadł chłopiec żelaznego ogiera, a że puścił się galopem, wkrótce dogonił
Uryzmaga.
Przeprawili zagarnięte stada i tabuny przez morze, popędzili je dalej lądem i raptem słyszą – galopuje za nimi jeździec.
– Odpędź, Uryzmagu, jak najdalej nasze zdobyczne zwierzęta, a ja się postaram zatrzymać pogoń.
Tak też zrobili.
– Ej, ty psie, podły sukinsynu! – z daleka już krzyczy nieznany jeździec i coraz bardziej się zbliża. – Wiesz chociaż, czyje stada porwałeś? Jeśliś mężczyzną, nie próbuj
przede mną uciekać.
I wokół chłopca niby rój pszczół zabzyczały puszczane przez owego jeźdźca strzały.
– Nie mogę ciebie skrzywdzić. Uznałem twoją matkę za swoją, kiedy ssałem jej
pierś, i dałem jej słowo, że będę cię ochraniał jak swego brata. Dlatego nie przeszkadzaj
mi iść swoją drogą – powiedział chłopiec.
Nie słucha go wszakże prześladowca, wciąż przeklina na czym świat stoi, wypuszczając przy tym jedną strzałę za drugą, i galopuje już całkiem blisko. Wtedy chłopiec
wystrzelił w nadjeżdżającego jedną tylko strzałę – ale zrobił to po mistrzowsku. Nie
zadrasnąwszy nawet ciała prześladowcy, strzała przebiła tylko jego ubranie, zwaliła
z konia i przygwoździła grotem do ziemi. Leżący daremnie usiłował ją wyszarpnąć – nie
zdołał jej nawet poruszyć.
Tymczasem zdążyli nadjechać pozostali uczestnicy pogoni i wszyscy wspólnymi siłami próbowali wyciągnąć strzałę, lecz na nic to się zdało. Musieli mieczem porozcinać
zbroję i ubranie leżącego – tylko w ten sposób udało im się uwolnić zarozumiałego syna
staruchy.
Teraz już wszyscy Terk-Turkowie rzucili się na chłopca i zaczęła się walka; połowę
wrażego wojska chłopiec uśmiercił, a krwi przelało się tyle, że ciała martwych spływały
jej potokami. Ci, którzy pozostali przy życiu, zrozumieli, że nie pokonają odważnego
małego wojownika, i z niczym powrócili do swego kraju.
Uryzmag i chłopiec szczęśliwie przygnali zdobycz62 do osady Nartów, na Plac Rozdzielania Łupów. I chłopiec rzekł do Uryzmaga:
– Ty jesteś starszy, dlatego do ciebie należy rozdział naszej zdobyczy.
– Czemu miałbym dzielić to, co sam zdobyłeś? – odparł Uryzmag.
62
tyjskich opowieści z roku 1928 (obowiązującym wówczas osetyjskim pismem łacińskim), przypis 30
do tekstu pt. Uyryzmædžy ænænom fyrt (Bezimienny syn Uryzmaga), [w:] Памятники народного
творчества осетин, Владикавказ 1928.
Zdobycz – tu w oryginale wystąpił osetyjski termin фосы конд [fosy kond], por. koniec przypisu 54.
57
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Wtedy chłopiec wybrał jednego, białego, wołu i uwiązał go na stronie jedwabnym
sznurem. Wszystkie pozostałe zwierzęta podzielił zaś na trzy części i tak powiedział
Uryzmagowi:
– Jedna część dla ciebie, jako że jesteś starszy. Druga, jako żeś mi towarzyszył w wyprawie – również dla ciebie. A trzecią, moją część, też ofiaruję tobie. Białego wołu zaś
zabij i wypraw nareszcie stypę, której dotąd jeszcze po mojej śmierci nie wyprawiłeś.
Wszystkich innych zmarłych uczciłeś należycie i pożegnałeś z honorami, a tylko o mnie,
swym bezimiennym synowi, którego w domu Donbettyrów sam wyprawiłeś do Kraju
Martwych, nie raczyłeś w ogóle pamiętać.
To powiedziawszy, wskoczył na grzbiet swojego Alasa, machnął Uryzmagowi ręką
na pożegnanie i pogalopował z powrotem do Kraju Martwych.
Łzy popłynęły po twarzy Uryzmaga i krzyknął w ślad za odjeżdżającym synem:
– Choć jeszcze raz odwróć się do mnie!
Ten wszelako nie odwrócił się. Odkrzyknął jedynie:
– Nie mam już czasu, muszę się śpieszyć.
Przypędził Uryzmag zdobycz do domu i mówi Satanie:
– O, nasza gospodyni, okazało się, że brałem udział w wyprawie z tym samym chłopcem, który był twoją największą radością i na którego nie dość się w życiu napatrzyłaś.
Usłyszawszy to, Satana puściła się pędem doganiać chłopca i krzyknęła do niego:
– O ty, który byłeś moją radością, ty, na którego nie mogłam napatrzeć się za życia!
Nie poskąp mi choć jednego spojrzenia, choć jeden raz odwróć się do mnie!
Nie odwrócił się chłopiec. Odkrzyknął jedynie:
– Słońce zachodzi, czas mój się kończy, śpieszę do Kraju Martwych.
I nieszczęsna matka, Satana, zrozumiawszy, że syn nie może się do niej odwrócić,
zmówiła taką modlitwę:
– O mój Boże, Boże nad bogami! Wszak Ty możesz wejrzeć w głąb matczynego serca, potrafisz je zrozumieć! Spraw, błagam, aby dziś na połaciach górskiego śniegu jak
najdłużej utrzymywał się jasny blask – zimne, jedyne słońce umarłych.
Po tej żarliwej modlitwie na wysoko leżących połaciach górskiego śniegu długo
jeszcze, nie gasnąc, świeciło zimne, przyćmione słońce umarłych.
Dotarł chłopiec do wrót Kraju Martwych i krzyknął do odźwiernego:
– Ej, Aminonie, otwórz mi wrota!
– Spóźniłeś się, słońce już zaszło – odparł odźwierny.
– Nieprawda, wcale nie zaszło. Popatrz, na szczytach i zboczach gór wciąż jeszcze
się pali blade światło martwych – powiedział chłopiec, wskazując na jaśniejące śniegi.
Odźwierny otworzył wrota – i w tym momencie Satana ujrzała swego syna. Mignęła jej poła kaftana, przez chwilę widziała też jego twarzyczkę, a kiedy wrota już się za
chłopcem zatrzaskiwały, zdążyła mu jeszcze rzucić swoją obrączkę, która sama owinęła
się wokół palca jej syna.
58
SATANA I URYZMAG
Z tą obrączką powrócił do Kraju Martwych odważny syn Uryzmaga i zajął swoje
miejsce na kolanach Barastyra.
A Satana wróciła do domu, do swego męża, oboje zabili białego wołu i wyprawili
uroczystą stypę dla upamiętnienia ich przedwcześnie zmarłego, bezimiennego syna.
Wszystkie zaś pozostałe zdobyczne zwierzęta rozdali nartyjskim biedakom.
Uryzmag i Koślawy Uaig63
Pewnego razu, kiedy Uryzmag był na wojennej wyprawie, zebrała się na nychasie młodzież ze wszystkich trzech nartyjskich rodów i wiodła spór o to, który mężczyzna i która kobieta są spośród wszystkich ludzi najlepsi. Młodzi długo sprzeczali się, kłócili,
przekonywali, lecz w żaden sposób nie mogli dojść do porozumienia. A czasem nawet
któryś, mimo iż wiedziano, że jest żałosną miernotą, przechwalał się, dumnie wykrzykując: „ja, ja jestem najlepszy!”. Satana cierpliwie słuchała, słuchała, aż wreszcie dała im
taką radę:
– Pójdźcie do starej Karmagon64, to mądra kobieta, jej się spytajcie. Ona na pewno
wam powie, kto spośród Nartów jest najlepszy, a kto najgorszy.
Udali się młodzieńcy do starej Karmagon i zaprosili ją na nychas.
– Ach, na Boga… waszego Boga – zostawcie mnie w spokoju, nadęte chwalipięty!
Jakimż ja mogę być sędzią w waszych sporach? – rzuciła Karmagon.
– O, nie! Nie zostawimy cię w spokoju, dopóki nie powiesz nam, który mężczyzna
spośród Nartów jest najlepszy i która z kobiet najlepsza. Karmagon obwiodła ich przenikliwym spojrzeniem i rzekła:
– Widzę dobrych ludzi, widzę silnych… oby pomyślność wam sprzyjała w dzielnych
poczynaniach. Ale choć bacznie się wszystkim przyglądam, najlepszego z was tu nie
widzę.
63
64
Uaig (wymowa dwusylabowa: łajig). Jako rzeczownik pospolity wyraz ten, notowany w słowniku
Abajewa (Ab., t. IV, s. 68) wæjyg, oznacza w osetyjskim folklorze „legendarnego olbrzyma” (por. Осе
тинско-русский словарь, s. 421, hasło: уæйыг). Etymologicznie uaig zawiera pierwiastek czasownikowy występujący w polskim wiać (por. st. ind. vāti „dmucha, wieje”). W Aweście Vayu- było imieniem boga śmierci (Ab., t. IV, s. 69). Por. Kemp., s. 449, hasło: wajugowie.
W węższym sensie uaig odpowiadał „cyklopowi” z mitologii greckiej, por. niżej przypisy 66 i 88.
Karmagon – w pisowni oryginalnej: Къармæгон. Etymologia imienia Karmag (od którego pochodzi
Karmagon) jest niejasna, por. Нарты кадджытæ, t. I, s. 541.
Z objaśnienia podanego w rosyjskim przekładzie Walentyny Dynnik (Нартские сказания.
Осетинский народный эпос, [w:] Памятники народного творчества осетин, s. 423) dowiadujemy się, że imię Karmagon nie jest imieniem własnym tej kobiety (które w eposie nie jest w ogóle
wymienione), lecz jej imieniem rodowym. Znaczy: „pochodząca z rodu Karmaga”. Komentator (S. Britajew) wspomina przy tym, że w Osetii kobiety, wychodząc za mąż, do dziś często zachowują swoje rodowe (panieńskie) nazwisko. Ma to być archaiczną pozostałością czasów pierwotnego matriarchatu.
59
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– To kimże jest ów najlepszy? I gdzie się podziewa?… powiedz nam koniecznie –
nieustępliwie domagała się młodzież.
– Najlepszym z mężczyzn jest Uryzmag, najlepszą z kobiet – Satana65 – kategorycznie
oznajmiła starucha.
Taka odpowiedź Karmagon wielce zirytowała młodzież. Rozgniewani młodzi ludzie
wyzwali staruchę obraźliwymi słowami i przepędzili z nychasu.
Następnego dnia Uryzmag powrócił z wojennej wyprawy. Satana pożaliła się mężowi:
– Wczoraj nasi nartyjscy zuchwalcy zaprosili na nychas starą Karmagon, naubliżali
jej i potraktowali wielce niegodziwie.
Rozsierdził się Uryzmag i poszedł odwiedzić staruszkę.
– Co się stało, Karmagon? Kto cię skrzywdził?
– A niechby nieszczęście spadło na tych podłych łobuzów. Przyleźli do mnie wczoraj, wezwali na nychas i nuż się dopytywać: „Który mężczyzna z Nartów jest najlepszy
i która kobieta?”. No to im powiedziałam: „z mężczyzn – Uryzmag, a z kobiet – Satana”.
A oni mi naubliżali, zwymyślali mnie, zwyzywali i przepędzili z nychasu.
Nic na to nie rzekł Uryzmag, wrócił do domu i poszedł spać. Rankiem następnego
dnia, gdy tylko wstał, wezwał herolda i rozkazał:
– Idź i wrzaśnij tak głośno, żeby wszystkie nartyjskie rody to słyszały: wytropiłem
stado na Czarnej Górze i niech ten, który się ma za prawdziwego mężczyznę, idzie wraz
ze mną je zdobyć i sprowadzić. Masz krzyczeć z całych sił, żeby potem nikt nie mówił,
że o niczym nie wiedział.
Ruszył herold wykonać polecenie i obwieścił wiadomość tak donośnie, że musiały
ją usłyszeć wszystkie trzy nartyjskie rody:
– Uryzmag wytropił stado na Czarnej Górze! Kto się uważa za prawdziwego mężczyznę, niech się wraz z nim uda po tę zdobycz! A kto nie odważy się pójść, niech później
nie opowiada, że nie wiedział o tej wyprawie!
I powiódł Uryzmag na Czarną Górę młodzieńców ze wszystkich trzech nartyjskich
rodów.
A stara Karmagon upiekła w nocy trzy miodowe podpłomyki i jęła modlić się nad
nimi:
– Boże mój, Boże! Boże nad bogami. Ześlij na ziemię śniegi niebywałe i spuść z gór
swoje wieczne lody, żeby wreszcie pojęły te młode pyszałki, który z nartyjskich mężczyzn jest najlepszy.
I spadł śnieg, i padał całą noc. Zebrało się go tyle, że nie sposób było ani przejść, ni
przejechać.
65
P. Uwagi red. oset., przypis 63.
60
SATANA I URYZMAG
Początkowo Uryzmag wiódł Nartów brzegiem Białego Morza, później jął się z nimi
wspinać na stromy brzeg Czarnego Morza, który się wznosił coraz wyżej. I oto jeden po
drugim zaczęli rezygnować z wyprawy kolejni młodzieńcy. Stękając z wysiłku, użalając
się i litując nad sobą, ledwie zdołali dowlec się z powrotem do domów. Jeden tylko Uryz
mag dotarł do Czarnej Góry i upewnił się, że wielkie stado owiec nadal się tam pasie.
Podszedł bliżej, nigdzie jednak nie mógł dostrzec pastucha ani jego szałasu, chyba jeden
tylko baran-przewodnik pilnował owczego stada. Ale jakież niezwykłe było to stado –
każda owca dorodna, nie mniejsza od młodego byczka, a przewodnik stada – wielki
prawie jak wielbłąd.
– Zarżnę którąś z tych owiec na kolację – postanowił Uryzmag i rzuciwszy się między owce, schwycił za nogę jedną jarkę. Gwałtownie rzucała się młoda owieczka, długo
wlokła po kamienistej ziemi trzymającego ją Uryzmaga, a ten, szarpiąc się z nią, do krwi
poranił sobie wargi, ale i tak nie utrzymał zdobyczy – owca zdołała mu się wyrwać.
– Siłą nie da się ich wziąć – doszedł do wniosku Uryzmag. – Trzeba coś wymyślić,
jakoś chytrze je podejść.
Pod wieczór stado opuściło pastwisko i ruszyło w drogę. Prowadził je oczywiście
baran-przewodnik. Uryzmag ostrożnie posuwał się jego śladem. I nagle widzi: owce
wchodzą do ogromnej jaskini, udał się więc za nimi. Jak tylko owce się pokładły, do
jaskini, pogwizdując, wszedł jednooki olbrzym, Koślawy Uaig66. Na ramionach niósł
ogromne rozgałęzione drzewo, wyrwane z ziemi z korzeniami. Cisnął nim o ziemię –
i roztrzaskało się w szczapy; za wielkie na łuczywo, ale w sam raz na rozpałkę.
Wystraszył się Uryzmag, ujrzawszy Uaiga, ale cóż miał robić? Zebrał w sobie odwagę i powiedział do wielkoluda:
– Dobry wieczór, gospodarzu!
– Bądź zdrów, górski kurduplu – odpowiedział mu Uaig. – Jaki to bóg cię tu przyniósł?
– Jam człek wędrowny i sam tu przyszedłem.
Zasunąwszy wejście do jaskini ogromną kamienną płytą, jednooki olbrzym rozpalił ogień. Swoją długą, zakrzywioną na końcu pasterską laską chwycił za nogę jedną
z owiec, zarżnął, podzielił na dwie równe części i wrzucił mięso do kipiącego w kotle
wrzątku. Podczas gdy mięso się gotowało, Uaig spał przy ogniu, napełniając głośnym
chrapaniem całą jaskinię.
A Uryzmag siedzi, czeka…
Kiedy baranina na kolację się ugotowała, olbrzym wstał, zdjął kocioł z ognia i wyjął
mięso. Jedną połowę wziął sobie, drugą położył przed Uryzmagiem.
– Masz, pojedz, gościu.
No i spożyli razem kolację – jakżeby inaczej!
66
Koślawy Uaig – por. przypisy 61, 66, 88. Tu chodzi o cyklopa.
61
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Podziękował Uryzmag gospodarzowi za poczęstunek i poszli obaj spać. O świcie
Uaig odsunął kamienną płytę od wejścia, stanął przy nim w rozkroku i tak czule zwrócił
się do barana-przewodnika stada:
– Bodzo67, mój miły, wypędź owieczki na pastwisko, dopilnuj, żeby się dobrze najadły, a wieczorem przyprowadź mi je wszystkie z powrotem.
Baran-przewodnik jako pierwszy przeszedł między nogami olbrzyma, a po nim jedna za drugą, nieśpiesznie, pociągnęły owce. Gospodarz wszystkie uważnie przeliczył, po
czym też wyszedł na zewnątrz i ponownie zasunął wejście kamienną płytą.
Tak to Uryzmag został sam jeden w górskiej jaskini. I niejeden raz w ciągu dnia próbował odsunąć płytę, ale nie zdołał jej nawet poruszyć.
Nadszedł wieczór. Powrócił Koślawy Uaig, odwalił płytę, wpuścił do środka swoje
stado i na powrót zamknął nią wejście do jaskini.
– Tylko jedną noc gość może być gościem – oświadczył cyklop Uryzmagowi. – Dziś
twoja kolej szykować kolację. Zobaczymy, co też nam do żarcia przygotujesz.
– A jak mogę przygotować, skoro nie mam z czego?
– No cóż, w takim razie sam będę musiał się tym zająć – powiedział Uaig.
Chwycił swój zaostrzony na obu końcach rożen, przebił nim kolana Uryzmaga i tak,
głową w dół, zawiesił „gościa” na łańcuchu przeciągniętym nad ogniskiem.
– Póki będziesz się smażył, ja trochę odpocznę – rzekł beznamiętnie, ułożył się na
plecach, wyciągnął – i od razu zachrapał.
Kiedy Uryzmag spostrzegł, że olbrzym usnął, oparł się nogą o jeden z kamieni okalających ognisko, ręką chwycił za łańcuch i zaciskając z bólu zęby, cały już poparzony,
natężył wszystkie swoje siły i zdołał jakoś zsunąć się z rożna. Wziął go teraz w rękę, włożył do ognia, rozgrzał do czerwoności – i wbił rozżarzony pręt w jedyne oko cyklopa68.
Zawył z bólu oślepiony wielkolud, zerwał się na nogi i po omacku jął naokoło szukać Uryzmaga. Ale po cóż miałby on, bezbronny, zostawać w pobliżu rozwścieczonego
Uaiga? Wpadł między owce i skrył się wśród nich.
A ślepy olbrzym jął go przywoływać, wabić różnymi obietnicami, zachętami, pragnął uśpić czujność nieproszonego gościa, by go pojmać, uśmiercić i pożreć. Ale przezorny Uryzmag już go nie słuchał.
67
68
Bodzo (w potocznej wymowie: bozo), dosłownie znaczy „kozioł” (odpowiednik etymologiczny perskiego rzeczownika boz „koza”), ale tu chodzi o przewodnika stada owiec, a więc barana (ogromnego
i silnego), por. Ab., t. I, s. 264. W tłumaczeniu rosyjskim, które jest podstawą niniejszego przekładu,
dla kolorytu stylistycznego pozostawiono wyraz osetyjski.
Осетинско-русский словарь (s. 421) pod hasłem уæйыг (por. przypis 61) podaje także znaczenie
„cyklop”. Bohater (negatywny) niniejszego opowiadania wyraźnie przypomina postać Polifema
z mitologii greckiej znanej starożytnym przodkom (Scytom, Sarmatom) Osetyjczyków, gdy stykali
się na Krymie z kolonistami greckimi. Konflikt Odyseusza z Polifemem został opisany przez Homera w Odysei, por. W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985, hasła: cyklopi
(s. 170) i Polifem (s. 901).
62
SATANA I URYZMAG
Uaig wciąż po omacku szuka krzywdziciela, ale gdzież tam ślepemu złapać widzącego? Zmęczył się olbrzym ganianiem, siły go opuściły i w końcu tak łagodnie, pojednawczo rzekł do Uryzmaga:
– Tak czy owak dla mnie, ślepego, nie ma już życia. Patrz, w tym pierścieniu skrywa
się moja nadludzka moc i całe moje szczęście. Jak go włożysz na palec, cała moja siła
i moje szczęście przejdą na ciebie.
Rzucił Uaig pierścień na ziemię. Uryzmag z radością go pochwycił. Ale gdy tylko
pierścień znalazł się na jego palcu, natychmiast zaczął krzyczeć ludzkim głosem:
– Tutaj, tutaj on jest, tutaj!
Teraz już łatwo było cyklopowi uganiać się za Uryzmagiem, bo w którąkolwiek stronę by pobiegł, pierścień wciąż krzyczał: „Tutaj jest, tutaj!”. I rozjuszony wielkolud rzucał
się zaraz właśnie w tamtym kierunku. O włos od zguby był Uryzmag, ale Bóg okazał mu
swoją miłość: w kącie jaskini stał topór, Uryzmag go schwycił, położył dłoń na pniaku
i – oby twoich wrogów to samo spotkało! – odrąbał sobie pechowy palec. Odcięty palec
z pierścieniem potoczył się w jedną stronę, a Uryzmag jednocześnie rzucił się w przeciwną. A pierścień nie przestawał wołać: „Tutaj jest, tutaj!”. No to pobiegł tam Uaig, ale
potknął się o pniak – i w mig roztrzaskał go w drzazgi, tak szalona i niepohamowana
była jego złość. Podniósł krwawiący palec i z wściekłości połknął go razem z pierścieniem.
Kiedy się nieco uspokoił, powiedział do Uryzmaga:
– Choćbyś nie wiem, co robił, i tak jesteś zgubiony. Stąd mi nie uciekniesz, dorwę cię
przy wyjściu.
Uryzmag zmilczał słowa Uaiga – bez reszty bowiem pochłaniała go myśl o tym, jak
się wydostać z pułapki.
A w nocy, kiedy znów w całej jaskini rozlegało się chrapanie oślepionego cyklopa,
Uryzmag zarżnął barana-przewodnika stada i tak zręcznie odarł go ze skóry, że tylko
rogi na niej pozostały.
Z nadejściem świtu, gdy przyszła pora wyprowadzenia owiec, Uaig odsunął kamienną płytę i stanąwszy przy wyjściu w rozkroku, powiedział łagodnie do barana-przewodnika:
– Wychodź, mój drogi Bodzo, tylko tobie ufam, w tobie jedynie pokładam nadzieję.
Prowadź swoje stado na pastwisko, a wieczorem przypędź je z powrotem.
Tu Uryzmag nałożył na siebie skórę barana i ruszył na czele owiec ku wyjściu. A kiedy się zbliżył do Uaiga, wyżej podniósł rogi; olbrzym pomacał je końcami palców i wypuścił „przewodnika stada” z jaskini. W ślad za nim poszły owce – wszystkie zostały
dokładnie policzone. A kiedy całe stado wyszło już z jaskini, Uryzmag zrzucił z siebie
baranią skórę i krzyknął do Uaiga:
– Ej, ty ślepy ośle! Możesz sobie teraz, ile chcesz, wołać „Bodzo, Bodzo!”. I jak straciłeś swoje stado, tak stracisz wszystko, co posiadasz!
63
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Cyklop aż się zapienił ze złości i wyskoczył z jaskini. Ale w tym pędzie zapomniał, że
leży ona nad głęboką przepaścią. Runął w dół ślepy olbrzym – i zabił się.
Przygnał Uryzmag stado Uaiga do osady Nartów, wezwał herolda i nakazał mu
krzyknąć, że wszystkich, którzy ruszali z nim na wyprawę, zaprasza na dzielenie zdobyczy. Rozkazał też, aby zaproszono i starą Karmagon. Działo się to wieczorem, a wczesnym rankiem zebrali się wokół Uryzmaga wszyscy Nartowie. I widzą: dzieli on zdobycz, ale jedną część zostawia na stronie. Spoglądają po sobie zdumieni – nie pojmują,
komu owa część ma przypaść w udziale. Każdy wziął, co mu się należało, a tamta osobna
część została. I wtedy, zwracając się do starej Karmagon, Uryzmag powiedział:
– A to dla ciebie za to, że cię znieważyli.
Wzięła Karmagon ofiarowaną jej część i… no czyż mogła zamilknąć? Nie mogła. Toteż, zwracając się do nartyjskiej młodzieży, z satysfakcją stwierdziła:
– No i wyszło na moje – ze wszystkich Nartów Uryzmag jest najlepszy.
Buńczucznej młodzieży nie pozostawało nic innego, jak tylko pokornie się z tym
zgodzić. Tak, tak, zaprawdę najlepszy ze wszystkich nartyjskich mężczyzn jest Uryzmag.
Ostatnia wyprawa Uryzmaga
Zniedołężniał na starość Nart Uryzmag, osłabł, opuściły go siły, nie uczestniczył już
w wyprawach. Młodzież przestała zwracać się doń o radę, a co poniektórzy ośmielali
się nawet dworować sobie z niego. Z samego rana Uryzmag wyruszał na nychas i spędzał tam całe dnie, słuchał wiadomości, które przekazywali różni ludzie. Obserwując
zaś nartyjską młodzież, która urządzała sobie zawody w strzelaniu z łuków, z rozrzewnieniem wspominał swoje młode lata i żałował, że one nigdy nie powrócą. I co wieczora,
przychodząc do domu, tak mówił do siebie:
– Ach, gdybym jeszcze raz mógł wyruszyć na wojenną wyprawę, jeszcze raz wytrzeć
swój miecz o żyły wrogów i dopomóc Nartom w odniesieniu zwycięstwa! A jeśli mi sądzone bez sławy zakończyć życie, to najlepiej samemu przybliżyć dzień śmierci69.
I pewnego razu, wieczorem, wyszedł na wielki nychas i tak powiedział do Nartów:
– Od dzieciństwa aż do samej starości cały swój rozum i wszystkie siły oddawałem
wam. Teraz jestem niedołężny i moja siwa głowa stała się dla was ciężarem. Dlatego
69
Zasady etyczne starożytnych przodków Osetyjczyków były bardzo surowe, można by wręcz powiedzieć, że niekiedy barbarzyńskie. Wiązało się to z ciężkimi warunkami życia społeczeństwa koczowniczego. Gdy na przykład starzec był już na tyle słaby, że nie mógł paść bydła, sugerowano mu, by –
jako nieprzydatny społecznie „darmozjad” – popełnił samobójstwo. W razie odmowy „obiecywano
pomoc”. Podochoceni alkoholem, który tłumił naturalne opory psychiczne, uczestnicy uczt zabijali
niekiedy po uczcie starców niezdolnych do zadania sobie śmierci własną ręką. Por. niżej opowiadanie Jak Batradz uratował Uryzmaga, a także przypis 129.
64
SATANA I URYZMAG
proszę was: zbijcie dużą i wytrzymałą skrzynię, wsadźcie mnie w nią i rzućcie do morza.
Niech mnie fale pochłoną. Bo przecież nie mogę być pochowany na cmentarzu Nartów70.
Niektórzy co rozsądniejsi młodzieńcy nie chcieli na to przystać:
– Jak będziemy żyć – powiadali – jeśli nie będzie z nami mądrego Uryzmaga, który
nas uczy rozumu i daje dobre rady?
Inni wszakże mówili:
– Ten skapcaniały staruch do niczego się już nie nadaje.
Wszelako nikt się nie kwapił zadośćuczynić prośbie Uryzmaga. Następnego dnia,
przybywszy na nychas, Uryzmag znów jął prosić, aby Nartowie zbili dużą skrzynię, zamknęli go w niej i rzucili w morze. Przekonali się młodzi ludzie, że nie uda im się odwieść starego od powziętego zamiaru.
Toteż na trzeci dzień sporządzili radzi nieradzi solidną skrzynię, wsadzili do niej
Uryzmaga, zaopatrzyli go na tydzień w prowiant, szczelnie przybili wieko – i wrzucili
skrzynię do morza.
Ale morskie odmęty nie pochłonęły jej bynajmniej, fala łagodnie przyjęła skrzynię
na swój grzbiet i poniosła w niezmierzoną dal. Czy długo, czy krótko niosła – któż może
wiedzieć? – dość że którejś nocy osadziła ją na brzegu w tym miejscu, gdzie stajenni
przyprowadzali zwykle do wodopoju konie aldara71 Czarnomora. Rankiem jego słudzy
przygnali jak zwykle konie do wodopoju – a te za nic nie chcą podejść do wody, parskają,
wyrywają się, próbują uciec. Podeszli słudzy do wody, patrzą – a na brzegu leży skrzynia… duża skrzynia. Zerwali wieko – a w środku żywy starzec, w futrze.
Zdumieli się – co za dziw? I nuż go wypytywać:
– Coś ty za jeden? Skąd jesteś? Jaki bóg cię tu przyniósł?
– Jestem Nartem, zwą mnie Uryzmag. Starość mnie dopadła, osłabłem, obrzydło mi
takie życie… Chciałem umrzeć, poprosiłem, żeby mnie wrzucono do morza…
Jeden ze sług niezwłocznie pobiegł do aldara z wiadomością:
– Niechaj zginę, aldarze, jeżeli spadnie na mnie twa niełaska, ale wiedz, że spełniło
się twoje marzenie: ten, którego całe życie pragnąłeś wziąć żywcem w niewolę, Nart
Uryzmag, jest wreszcie w twoich rękach!
Aldar rozkazał zatem swoim sługom:
– Natychmiast przyprowadźcie mi tu Narta Uryzmaga!
Wielce rad był aldar Czarnomor, gdy tak długo wyczekiwanego jeńca słudzy przywlekli w końcu przed jego oblicze.
70
71
P. Uwagi red. oset., przypis 68.
Aldar – „pan, władca, książę”. Abajew (Ab., t. I, s. 127) uważa ten wyraz za rodzimy, osetyjski (choć
występuje on także w innych językach, nawet w mongolskim), a ściślej – alański. Ma być kontynuacją
wyrazu złożonego o znaczeniu „trzymający ręką”. Konkretny aldar zwany w tym tłumaczeniu Czarno
morem w oryginale osetyjskim jest określany jako „władca Morza Czarnego”.
65
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Ręce i nogi Uryzmaga zakuto w ciężkie dyby, po czym wtrącono go do lochu w wieży. Wejście do wieży zamknięto na głucho, pozostawiono jedynie wąską szparę, przez
którą z trudem udawało się wsunąć jedzenie dla więźnia.
Jednemu Bogu wiadomo, jak długo bądź niedługo przebywał Uryzmag zamknięty
w wieży. Aż wreszcie uznał, że ma dość tego bezsensownego siedzenia i jął przemyśliwać nad tym, jak wydostać się z więzienia – i oto, co zrobił.
Pewnego razu, kiedy sługa, jak co dzień, przyniósł mu nędzne jedzenie, Uryzmag
powiedział:
– A wiesz… w gruncie rzeczy ten wasz aldar musi być strasznie głupi. No bo jaką będzie miał korzyść z tego, że ja umrę w tej wieży? Przecież za mnie jako za jeńca mógłby
żądać wysokiego okupu.
Sługa w te pędy pobiegł do aldara.
– Niechaj zginę, jeżeli spadnie na mnie twa niełaska, wspaniały panie mój i rozkazodawco – uniżenie zwrócił się do aldara – ale twój więzień przed chwilą dziwne wyrzekł
słowa. „Strasznie głupi – powiedział – musi być ten wasz aldar. No bo jaką będzie miał
korzyść z tego, że ja umrę w tej wieży? Przecież mógłby za mnie jako za jeńca żądać
wysokiego okupu”.
I aldar rozkazał:
– Rozkuć jeńca i przyprowadzić go do mnie!
Rozkuto zatem ręce i nogi więźnia, po czym przyprowadzono go do aldara.
– No, Narcie Uryzmagu, jakiż to okup chciałbyś mi dać? Przecież ty nic nie masz!
– Ja, ma się rozumieć, niczego tu nie mam – przytaknął Uryzmag. – Ale jeśli moja
rodzina i mieszkańcy naszej osady dowiedzą się, że trafiłem do niewoli, to żadnych bogactw nie pożałują. Owszem, jestem dość bogaty, lecz jeszcze trzykroć więcej, niż posiadam, wyłoży za mnie wspólnota Nartów.
– To ile mogę za ciebie dostać? – zaciekawił się aldar.
– Dobrze, zaraz oszacuję. I jeśli będzie ci odpowiadała wielkość okupu, to dasz mi
znać, że się zgadasz – i wszystko otrzymasz. A więc za to, że mnie uwolnisz, przypędzą ci
wielkie stado. Będzie w nim sto razy po sto jednorogich byków, sto razy po sto dwurogich,
sto razy po sto trójrogich, sto razy po sto czterorogich i sto razy po sto pięciorogich.
Jak mógł się nie uradować chciwy aldar, słysząc o tak oszołamiającym okupie?! Rozochocony krzyknął ponaglająco do Uryzmaga:
– Szybko, jak najszybciej powiadom Nartów o wysokości żądanego okupu.
– Daj mi ludzi, których będę mógł pchnąć jako gońców – odpowiedział Uryzmag. –
Potrzebuję dwóch mężczyzn, jeden musi mieć czarne włosy, drugi – jaśniejsze, bure. Oni
powtórzą Nartom moje słowa i pokażą im drogę do ciebie.
Aldar wydał rozkaz i dwaj mężczyźni – jeden ciemnowłosy, drugi o jaśniejszej czuprynie – stanęli w gotowości przed Uryzmagiem. Ten powiedział im, jak dojechać do
Krainy Nartów i polecił:
66
SATANA I URYZMAG
– Kiedy tam przyjedziecie, powiedzcie Nartom, że Uryzmag jest jeńcem aldara Czarnomora i prosi, żeby przysłano okup: sto razy po sto jednorogich byków, sto razy po sto
dwurogich byków, sto razy po sto trójrogich byków, sto razy po sto czterorogich byków
i sto razy po sto pięciorogich. A jednego czarnego byka i jednego burego niech Nartowie
pogonią na czele stada. Oba pokażą im bowiem najkrótszą drogę tutaj. A gdyby się opierały, to niech najpierw Nartowie odrąbią głowę czarnemu bykowi i powieszą ją na szyi
burego, wtedy on sam ich tutaj szybko przyprowadzi.
Udali się gońcy do Krainy Nartów. Długo jechali czy krótko, a któż to może wiedzieć?
Tak czy inaczej któregoś wieczora jednak dojechali. A Nartowie siedzieli wtedy akurat
na nychasie.
– Dobry wieczór! – przywitali się gońcy.
– Oby szczęśliwe było wasze życie, drodzy goście – odpowiedzieli Nartowie. – Widać,
żeście strudzeni, zapewne przybywacie z daleka. Słońce was tu przywiodło czy słota?
– Gotowiśmy zaradzić waszym cierpieniom, dobrzy ludzie – odparli gońcy. – Przybywamy z kraju aldara Czarnomora. W jego ręce wpadł Nart Uryzmag. Nasz aldar zażądał od niego okupu. Jeniec wyraził zgodę i przysłał nas, żebyśmy okup odebrali.
Ależ się ucieszyli Nartowie na wieść, że Uryzmag żyje, szkoda słów! I zgodnie zapewnili posłańców, że zrobią wszystko, by wynagrodzić im trudy i niedogodności podróży. Jakiego okupu żąda wasz pan od Uryzmaga?
I gońcy odrzekli:
– Oto, co prosił przekazać wam Nart Uryzmag: „W charakterze okupu za mnie wyślijcie sto razy po sto byków jednorogich, sto razy po sto dwurogich, sto razy po sto
trójrogich, sto razy po sto czterorogich i sto razy po sto pięciorogich. Jednego czarnego
byka i jednego burego pogońcie na przedzie stada. Oba te byki poprowadzą was najwygodniejszą drogą do kraju Czarnomora. A jeśli zaczną się opierać, to odrąbcie łeb
czarnemu bykowi i powieście go na szyi burego, a wtedy on szybko was tu doprowadzi”.
Przygotowali Nartowie nocleg dla gości, sami zaś zaczęli myśleć o tym, jak mają
zdobyć tak niezwykły okup.
– Dziesięciu tysiącom byków odetniemy po rogu – i będziemy jednorogich mieli, ile
trzeba. O dwurogich nawet szkoda gadać – jest ich pod dostatkiem. Ale skąd wytrzaśniemy trójrogich, czterorogich i pięciorogich byków? Nikt przecież o takich nigdy nie słyszał.
Długo rozmyślali Nartowie, sprzeczali się, zastanawiali – i nic nie wymyślili. Zdegustowani, źli i wystraszeni udali się w końcu po radę do Satany.
– Posłuchaj, Satano, twój staruszek przysłał gońców z kraju aldara Czarnomora
i żąda, byśmy dali za jego uwolnienie sto razy po sto jednorogich, dwurogich, trójrogich,
czterorogich i pięciorogich byków. Z jednorogimi żaden kłopot: odetnie się dziesięciu
tysiącom byków po rogu – i gotowe. O dwurogich nawet szkoda mówić – mamy ich
w bród, ale skąd wziąć trójrogich, czterorogich i pięciorogich? Przecież nikt o nich nie
słyszał.
67
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Roześmiała się Satana, wysłuchawszy ich:
– No cóż, jak widać bez mojego staruszka wszyscy przepadniecie. Najwyraźniej na
ziemi wroga znowu odkrył on dla was nietknięte dotąd miejsce pełne cennej zdobyczy.
On was tam wzywa i tłumaczy, jakie wojsko macie szykować. Jednorogie byki – to piechota, dwurogie – konnica, trójrogie – oszczepnicy, czterorogie – wojownicy w kolczugach, a pięciorogie – to wojsko wyposażone we wszystkie możliwe rodzaje broni.
– A jak mamy rozumieć takie słowa: odrąbcie łeb czarnemu bykowi i zawieście go
na szyi burego? Co to znaczy? – pragnęli się dowiedzieć Nartowie.
– To znaczy, że jak już wyruszycie, to macie zmusić przysłanych tu gońców, żeby
wam pokazywali drogę do kraju aldara Czarnomora. A gdyby próbowali wodzić was na
manowce, to macie uciąć głowę czarnowłosemu i zawiesić ją na szyi temu drugiemu,
a on już bez oporu doprowadzi was, gdzie trzeba.
Migiem wzięli się Nartowie do roboty – w ciągu trzech dni zebrali i wyposażyli potężne wojsko. Posłańcom zaś nakazali prowadzić armię do kraju aldara Czarnomora. Ci
domyślili się, że wojsko Nartów zmierza do ich kraju w niedobrych zamiarach, toteż gdy
oddziały odeszły już wystarczająco daleko, zaczęli kręcić: to w jedną stronę pójdą, to
w drugą, udając że szukają najlepszej drogi – tak próbowali w dzikich ostępach zgubić
wrogie wojsko. Wówczas nartyjscy wojownicy odrąbali głowę czarnowłosemu posłańcowi i zawiesili ją na szyi jego towarzysza o jaśniejszej czuprynie. A ten, śmiertelnie
przerażony, powiódł już Nartów najkrótszą drogą do kraju aldara Czarnomora.
Uryzmag dokładnie wyliczył sobie, kiedy podejdą nartyjskie wojska, i tego właśnie
dnia powiedział do aldara:
– Wejdźmy na wieżę i sprawdźmy, czy Nartowie już gonią stada, żeby mnie wykupić.
Wspięli się więc obaj na wieżę i patrzą: a tam, hen daleko, gdzie step się z niebem
styka, czernieje coś niby burzowa chmura. Uryzmag w lot pojął, że towojsko się zbliża,
i rzekł do aldara:
– Spójrz, Nartowie gonią ci już okup za mnie, twojego jeńca. Poślij im na spotkanie
wszystkich swoich wojowników, żeby pomogli zapędzić gdzie trzeba tak ogromne stado. Tylko niech przypadkiem nie biorą ze sobą broni, bo to bydło jest bardzo strachliwe:
na widok oręża dostaje szału, miota się na wszystkie strony… i jeszcze rozbiegnie ci się
po stepie. A jak tej rady nie posłuchasz, wtedy miej żal do siebie, sam będziesz sobie
winny, że wszystko stracisz.
I posłuchał aldar Uryzmaga – wszystkich swoich ludzi posłał na spotkanie nartyjskiego wojska, zakazawszy im pod karą śmierci brać ze sobą cokolwiek oprócz batów
i kijów.
Dopadli Nartowie ludzi aldara i błyskawicznie rozprawili się z nimi w nierównej
walce. Niby chmura uniósł się tuman kurzu nad stepem. Patrząc nań z wysokiej wieży
i nie mogąc niczego innego dojrzeć, aldar zapytał Uryzmaga:
– Czy to chmura, czy może czarny dym się unosi nad stepem?
68
SATANA I URYZMAG
– Ani chmura, ani dym… – odparł Uryzmag. – To ciężkie, wypasione bydło pędzi tu
jako okup. A ty widzisz tylko parę z jego oddechów i tuman kurzu wzbijający się spod
racic.
– A nie wydaje ci się, że jakby i zgiełk bitewny stamtąd dochodzi? – rzucił coraz
bardziej zaniepokojony aldar.
– Kiedy idzie tak ciężkie bydło, tupot jego nóg i głośne muczenie przypominają tumult bitewny – uciął Uryzmag.
Tymczasem nartyjskie wojsko rozgromiło wojowników aldara Czarnomora. Od
wieków ludzie nie pamiętali takiego pogromu. I Uryzmag, widząc, że jego chytry podstęp świetnie się udał, z całej siły rąbnął pięścią w twarz aldara Czarnomora.
– Ty chciałeś zgubić Narta Uryzmaga?! No to spójrz w dół: jak sforę wściekłych
psów wybili moi ludzie całe twoje wojsko.
I chwyciwszy za rękę, Uryzmag zrzucił go z wieży.
Uradowali się Nartowie, widząc, że najstarszy z nich wciąż żyje i przemawia do nich:
– Widzę, że jeśli nie będzie z wami mojej starej głowy, byle gawron zdoła was porwać do swojego gniazda.
Wiele bydła pojmali Nartowie na ziemiach aldara Czarnomora. Wiele też łupów wywieźli do Krainy Nartów. I całą zdobycz sprawiedliwie podzielili między trzy nartyjskie
rody – ani jeden człowiek nie poczuł się skrzywdzony. Cały rok raczyli się mięsem ze
zdobycznego bydła, cały rok ucztowali, wspominając przy tym ze czcią poległych wojowników.
Tak to nawet u schyłku swego życia pomagał Nartom stary Uryzmag.
Jak pojawiło się piwo72
Usiadł ptaszek na gałązce chmielu, zerwał wonną zieloną szyszeczkę i wydziobał z niej
trzy maleńkie ziarenka. Po chwili wesoło machnął skrzydełkami i odfrunął prościuteńko do osady walecznych Nartów; tam przysiadł w miejscu, gdzie na słońcu suszył się
słód. Dziobnął ptaszek jedno – tylko jedno! – ziarenko słodu, połknął je – i upadł na ziemię. Chce frunąć – ale czuje, że skrzydełka ma jakby podcięte, chce biec, uciekać – lecz
chwieje się, nie może ustać na łapkach.
Zobaczył to Nart Uryzmag, podniósł osłabłego ptaszka, przyniósł do domu i pokazał swojej żonie Satanie, mądrej i dobrej gospodyni.
72
Ciekawe rozważania na temat osetyjskiej nazwy bagany (bægæny) snuje Abajew (Ab., t. I, s. 245). Kojarzy ją z orientalną nazwą „konopi” (niejasnego pochodzenia), która przeniknęła do Europy (por. łacińskie i greckie cannabis/kannabis, polskie konopie).
69
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Satana delikatnie wzięła ptaszka do rąk i położyła na pryzmie pszenicznego ziarna.
I – o cudzie! Choć raz po raz garścią czerpała pszenicę, ziarna w ogóle nie ubywało. A ptaszek wkrótce się ocknął, zatrzepotał skrzydełkami, radośnie zaszczebiotał i odleciał.
Zamyśliła się dociekliwa i wieszcza Satana. Jęła wypytywać męża o spotkanie
z ptaszkiem, więc Uryzmag dokładnie opowiedział, co wydarzyło się na jego oczach.
A całej reszty mądra Satana domyśliła się sama. Zmełła słód, podgrzała, odcedziła powstałą brzeczkę i dodała do niej mocnego chmielowego zakwasu. Zaszumiała, zaiskrzyła się brzeczka i na dodatek buchnęła białą pianą. Ochoczo raczyli się Nartowie nowym
napitkiem i nachwalić się go nie mogli.
Z czego więc warzy się piwo? Z jęczmiennego i z pszenicznego słodu, a zakwas robi
się z chmielu, który się wije na leszczynie.
A jeśli chcecie dokładnie wiedzieć, jak warzyć piwo, spytajcie się mądrej Satany.
• Soslan •
Narodziny Soslana73 i jego hartowanie
Satana poszła nad brzeg wielkiej rzeki, żeby zrobić pranie. A na drugim brzegu młody
pastuch pasł stado bydła. Satana miała na sobie tylko krótki beszmet74, toteż pastuch
mógł widzieć jej piękne białe ciało. I pożądanie owładnęło nim z taką mocą, że opadł
bezsilnie na kamień.
Nie uszło to uwadze spostrzegawczej Satany, która oczywiście wszystko dobrze
widziała. Zapamiętała położenie kamienia i jęła odliczać dni. Gdy uznała, że nadszedł
właściwy czas, przywiodła na brzeg rzeki młodych silnych Nartów i kazała im wykopać
ów kamień. Młodzieńcy spełnili, co im nakazała, wydobyli kamień, ale ten rozpadł się
od ich mocnych uderzeń. Satana odprawiła wówczas młodzieńców, sama zaś ostrożnie zebrała wszystkie kawałki, a z wnętrza kamienia delikatnie wyjęła żywe dzieciątko.
Był to chłopiec. Satana przyniosła go do domu i dała mu na imię Soslan. Chłopak rósł
w oczach, jadł za siedmiu, aż pewnego dnia z wyrzutem powiedział Satanie:
– To żarcie, jakim mnie karmicie, lepiej byście dali psu – on chociaż progu będzie
wam pilnował.
Nie zrozumiała Satana jego słów.
Czy wiele czasu upłynęło od tamtego dnia, czy niewiele – jakież to dla nas może
mieć znaczenie? Dość, że Soslan kiedyś znów rzucił Satanie:
73
74
Soslan – jeden z głównych bohaterów osetyjskiego eposu o Nartach. Według najstarszych legend urodził się z kamienia zapłodnionego nasieniem pasterza, który ujrzał nad rzeką nagą Satanę. Prawdo
podobnym prototypem Soslana było indyjskie bóstwo słońca (LH, s. 190-199). Imię Soslan, pochodzenia mongolskiego (Ab., t. III, s. 139), zastąpiło pierwotne, zapomniane imię w XIII w. Wariantem
adygejskim (płn.-zach. kaukaskim) tego imienia jest Sozyryko (Sozyryqo). W tej postaci występuje
ono także w niektórych wariantach eposu o Nartach opowiadanych przez Osetyjczyków. P. Kemp.,
s. 397.
Beszmet – ten rosyjski wyraz pochodzenia turkijskiego (por. tatarskie bišmät „odzież watowana”)
Wielki słownik rosyjsko-polski (t. I, s. 69) tłumaczy definicją: „rodzaj kurtki do kolan u ludów kaukaskich”. Osetyjski odpowiednik: kuyrat (куырæт).
71
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– To żarcie, jakim mnie karmicie, lepiej byście dali psu – on chociaż progu będzie
wam pilnował.
– No, co też ty wygadujesz? – oburzyła się Satana.
– Jeśli chcecie, żebym stał się człowiekiem, oddajcie mnie niebieskiemu kowalowi
Kurdalagonowi. Niech on mnie zahartuje w mleku wilczycy – to chciałem powiedzieć.
W owym czasie Nartowie żyli w zgodzie z mieszkańcami nieba – jedli i pili przy
jednym stole. Zawołała Satana Kurdalagona do swego domu, a szybko pojawił się ten na
jej zew. Powiedziała mu, czego żąda Soslan.
– Tak właśnie zrobię, zahartuję go – odparł niebieski kowal.
I rozkazał, aby z pnia wielkiego drzewa wyżłobiono takie czółno, w którym Soslan
mógłby się swobodnie wyciągnąć. Nartowie stali wokoło i przyglądali się, jak powstaje
dłubanka. Podstępny Syrdon, syn Gataga, domyślił się, dla kogo jest robiona, i przebiegając w pobliżu, wykrzyknął:
– A bodajbyście nie uniknęli cierpień, łatwowierni Nartowie! Nie widzicie, co się tu
dzieje?! Kurdalagon przecież wie, że czółno jest dla Soslana, a robi je za długie, na cztery
palce dłuższe niż trzeba!
Zdenerwował się Nart wyciosujący czółno, stracił rachubę i chcąc uniknąć błędu,
skrócił czółno o cztery palce.
– Teraz można go już hartować – powiedział Kurdalagon do Satany, nie zważając
na krzyki Syrdona. – Przygotuj mi sto worków dębowych węgli i zdobądź sto bukłaków
mleka wilczycy.
Satana bez trudu napełniła sto worków węglem ze spalonej dębiny, ale nie miała
pojęcia, jak zdobyć tyle mleka wilczycy.
Myślała nad tym, myślała, aż wreszcie poprosiła o pomoc Uryzmaga:
– Potrzebuję sto bukłaków mleka wilczycy, zdobądź je dla mnie.
– Powiedz, jak mam to zrobić, wtedy zdobędę – odparł mąż.
– Powiem, ale zrób wszystko, jak ci mówię. Tam, gdzie się zbiega siedem dróg, ustaw
namiot. Ja będę ci tam przynosić najsmaczniejsze jedzenie, ty zaś częstuj nim wszystkich przechodzących wędrowców i każdego z nich pytaj, jak zdobyć mleko wilczycy.
Uryzmag zrobił, jak mu żona kazała. Na rozstaju siedmiu dróg ustawił namiot, do
którego Satana przynosiła najsmaczniejsze jedzenie. I każdego przechodzącego bądź
przejeżdżającego obok wędrowca Uryzmag zapraszał do stołu i karmił obficie. Ludzie
z wdzięcznością dziękowali mu za gościnę, lecz gdy ich pytał, jak zdobyć mleko wilczycy,
dziwili się i myśleli, że pewnie zwariował.
A czas płynie i płynie. Na rozstaju siedmiu dróg Uryzmag wciąż siedzi w swoim namiocie, ale niczego nie może się dowiedzieć. I wtem przebiega obok niego suka Silam,
prarodzicielka wszystkich psów. Bardzo głodna była tego dnia. Przywołał ją Uryzmag
i nakarmił do syta.
– Co ty tu robisz? – spytała Silam.
72
SOSLAN
– Chcę się dowiedzieć, jak zdobyć mleko wilczycy – odparł Uryzmag. – Dlatego siedzę tu na rozstaju siedmiu dróg i wypytuję każdego, ale nikt nie wie…
– Jeśli przez tydzień będziesz mnie do syta karmił tym, czego zażądam – zdobędę
dla ciebie wilcze mleko – powiedziała suka Silam.
Zgodził się Uryzmag i jął posyłać umyślnych do Satany, aby przynosili wszystko, czego suka żądała. I czego tylko zażyczyła sobie do żarcia, Satana wszystko jej przysyłała.
Tak cały tydzień karmił Uryzmag sukę Silam, po czym ta dała mu polecenie:
– Teraz zbuduj wysoką zagrodę.
Z długich mocnych tyczek poprzeplatanych giętkimi gałęziami zbudował Uryzmag
wysoką zagrodę. Pomknęła suka do lasu i wkrótce, jedna po drugiej, zaczęła do niej
zaganiać watahy okrutnych wilczyc. Daleko było słychać, jak wyły, ryczały i gryzły się
zgłodniałe wilczyce w zagrodzie.
– Teraz już możesz je wydoić – stwierdziła Silam, zwracając się do Uryzmaga. Ten
burknął:
– Wydoić… łatwo powiedzieć! Przecież te bestie mnie rozszarpią.
Wówczas suka sama weszła do zagrody, schwyciła jedną z wilczyc za kudłaty kark
i podprowadziła ją do Uryzmaga.
Ten wydoił waderę, a Silam wypuściła ją na wolność. I tak to jedna po drugiej zostały wydojone wszystkie wilczyce, a ich mleko wypełniło sto pokaźnych bukłaków.
Na dnie głębokiego parowu ułożono Soslana, przysypano go gorącymi węglami ze
spalonych dębów, na końcu parowu zaś ustawiono sto miechów – i zaczęto w nie dąć.
Węgle po pewnym czasie rozżarzyły się do czerwoności.
Wtedy Satana spytała Kurdalagona:
– Czy ten chłopak nie uśmiecha się czasem? Popatrz…
Spojrzał Kurdalagon na Soslana, ale ten leżał spokojnie i uśmiech nie gościł bynajmniej na jego twarzy. Wówczas Satana kazała jeszcze mocniej dąć w miechy. I wiele czasu tak minęło. Kurdalagon po raz kolejny przyjrzał się chłopcu – i widzi: zarumienił się
leżący w gorącym węglu Soslan i uśmiech pojawił się na jego twarzy.
Na ten znak ze wszystkich stu bukłaków wylano wilcze mleko do czółna – i napełniono je po brzegi. Spod żarzących się węgli Kurdalagon wyrwał rozpalonego Soslana
i wrzucił go do mleka.
Zasyczało, zabulgotało wrzące wilcze mleko i zamieniło się w białą pianę – zahartował się Soslan. Wszelako podły Syrdon dokonał jednak tego, co sobie zamyślił: czółno
okazało się za krótkie na cztery palce i leżący w nim Soslan nie mógł do końca wyprostować nóg. Musiał ugiąć kolana, przez co wystawały one ponad brzegi czółna i nie zanurzyły się w mleku. Tak to w najprawdziwszą bułatową stal przemieniło się całe ciało
Soslana z wyjątkiem kolan – jedynie one się nie zahartowały75.
75
Kolana Soslana przypominają „piętę Achillesa”, por. W. Kop a l iń sk i, op. cit., s. 14.
73
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Czym mieszkańcy niebios obdarowali Soslana
Niebianin Safa76, patron domowego ogniska, wyprawił huczną ucztę dla mieszkańców
nieba. Zaprosił na nią Uastyrdżiego – opiekuna mężczyzn, wojowników i wędrowców,
zaprosił władcę gromów Uacyllę77 i jednookiego Afsatiego78 – pana szlachetnej łownej zwierzyny, zaprosił też Falwarę79, któremu posłuszne są owce, kozy i inne drobne
zwierzęta, oraz niebiańskiego kowala Kurdalagona. Na tę wielką ucztę zaproszeni byli
również srogi Galagon80– zwierzchnik wszystkich wiatrów i Donbettyr – władca mórz
i wszelkich innych wód.
W świetlistym pałacu Safy mieszkańcy niebios zasiadają za nakrytymi stołami, piją
z turzych rogów słodkie czarne wino, a młody Nart Soslan sprawnie im usługuje. Przyjrzeli mu się biesiadnicy i mówią do gospodarza:
– Safo, w żyłach twego przyjaciela Soslana płynie krew Achsartaggata!
Niebianin Safa odrzekł:
– Wspaniały jest ród Achsartaggatów. Jego synowie nie boją się niczego na świecie,
a w ogniu walki płoną najjaśniejszym i najgorętszym płomieniem.
Po tych słowach Uastyrdżi, patron odważnych mężów, wzniósł toast na cześć Soslana, a swoją przemowę zakończył tak:
– Ofiaruję Nartowi Soslanowi mój miecz – farink81. Ten sam, który na podobnej
uczcie podarował mi kiedyś niebiański kowal Kurdalagon.
I do samego dna wypił trunek z pokaźnego turzego rogu.
W ślad za Ustyrdżim zdrowie Soslana wypił i toast wygłosił Afsati – pan szlachetnej
łownej zwierzyny. Wdzięczny młodzieniec serdecznie podziękował mieszkańcowi niebios i dodał:
76
77
78
79
80
81
Safa – patron domowego ogniska, który – według dawnych wierzeń osetyjskich – spuścił ludziom
w podarunku z nieba żelazny łańcuch (rachys), żeby mieli na czym wieszać kocioł dla gotowania
potraw. Ogień (art) i łańcuch (rachys) były przez Osetyjczyków traktowane jako domowa świętość (Ab., t. II, s. 396; t. III, s. 9), symbol szczęścia rodzinnego. Por. Kemp., s. 380-381 oraz Народы
Кавказа, t. I, s. 317 plus ilustracja na s. 318.
Uacylla (Łacylla), bóstwo burzy i piorunów, któremu dziękowano za plony, bo zapewniało opady.
Nazwa znaczyła dosłownie „święty Eliasz” (por. przypis 17, Uastyrdżi, a także Ab., t. IV, s. 31 oraz
Kemp., s. 441).
Afsati – bóstwo opiekujące się szlachetnymi zwierzętami leśnymi, do którego myśliwi zwracali się
z prośbami o pomyślne łowy, por. Britajew (słowniczek), ONS, s. 494, a także Ab., t. I, s. 109 oraz
Kemp., s. 8.
Falwara – patron owiec, kóz i innych drobnych zwierząt. Abajew (t. I, s. 442) dopatruje się tu chrześcijańskich imion świętych: Floriana i Wawrzyńca, por. LH, s. 249: Fælværa oraz Kemp., s. 139.
Galagon – bóstwo wiatrów, por. Kemp., s. 152.
Farink – miecz, a raczej gatunek szabli (Ab., t. I, s. 452: færink), por. dawne perskie określenie Europejczyków: Ferang. Nazwa pochodzi od orientalnej nazwy Europejczyków, których w średniowieczu
nazywano na Bliskim Wschodzie Frankami, bo wśród krzyżowców dominowali Francuzi.
74
SOSLAN
– Afsati, ty masz w swojej pieczy całą szlachetną zwierzynę w górach i na równinach. Troszczysz się o nią i chronisz. Ale strzeżesz jej tak pilnie, że biedni mieszkańcy
ziemi nawet nie mogą się do niej zbliżyć, kiedy polują, nie mają do niej dostępu.
Niebianin Safa przyszedł w sukurs przyjacielowi, również wstawiając się za ludźmi:
– Masz wiele zwierząt, Afsati, i bez pożytku giną one w górskich rozpadlinach. Nie
bądź skąpcem, oddaj ludziom część swego bogactwa, nie żałuj! A ludzie nigdy ci tego
nie zapomną.
– Dobrze, zgadzam się – powiedział władca szlachetnej zwierzyny. – Tę część, która
żyje w lasach i na równinach, odstąpię Nartom, ale od nich też żądam ofiary: niechaj myśliwy, wyruszając na łowy, zabierze z domu trzy podpłomyki – i na przełęczy niechaj się za
mnie nad nimi pomodli. A potem, jeśli na Czarnej Górze dopisze mu szczęście i ustrzeli zwierzę, niech zachowa jego prawą nóżkę i odda ją pierwszemu napotkanemu człowiekowi82.
Teraz poczciwy Falwara, któremu posłuszne są owce, kozy i inne drobne rogate
zwierzęta, wzniósł toast za Soslana i na zakończenie dodał:
– A żeby szare wilki zanadto nie dziesiątkowały twoich stad, ja ciebie nauczę, Narcie Soslanie, skutecznych zaklęć. I gdy wilki zaatakują bydło na pastwisku, wypowiesz
zaklęcie – a ja w mig przybędę na ratunek. Przy mnie drapieżniki nie ośmielą się zabić
ani jednej owcy.
Z kolei wielki turzy róg za zdrowie Soslana wzniósł władca gromów Uacylla.
Jemu również, zgodnie z obyczajem Nartów, Soslan uprzejmie podziękował, po
czym nie omieszkał dorzucić:
– Ciebie, dostojny władco gromów, proszę o jeden tylko dar dla mieszkańców ziemi.
Otóż słyszałem, że chowasz w swojej torbie ziarna zbóż uprawnych. Nie poskąp ich ludziom żyjącym na ziemi, a na wieki będą ci za to wdzięczni.
– Niechaj tak będzie – powiedział Uacylla. ‒ Otrzymacie te ziarna. A na wiosnę, jak
tylko ziemia się nagrzeje, wysiejecie je na południowych stokach gór i pagórków. I właśnie tym ziarnem, które zbierzecie jesienią, będziecie się żywić cały rok.
Tu niebiański kowal Kurdalagon wzniósł turzy róg za zdrowie Soslana. Po skończonym toaście sam gospodarz, władca niebios, zwrócił się do niego z prośbą o podarunek
dla przyjaciela:
– O, Kurdalagonie – powiedział Safa. – Od rana do wieczora i całymi nocami walisz
w to swoje kowadło i nie dajesz nam zmrużyć oka. Ale tylko miecze wykuwasz i ludzi
do walki hartujesz, czynisz ich twardymi jak stal. Czyli w gruncie rzeczy jesteś tylko
płatnerzem…
– Zrozumiałem cię, mądry Safo – odparł Kurdalagon. – Zrozumiałem też, po co nas
zaprosiłeś na tę ucztę. Pragniesz, byśmy pokojowo obdarowali ukochanych przez ciebie
mieszkańców ziemi. Dobrze, niech tak będzie. Wobec tego ja w swojej kuźni sporządzę
dla Nartów sochę i każdej wiosny tym narzędziem będą oni orać swoje pola uprawne.
82
(…) niechaj myśliwy (…) człowiekowi – p. Uwagi red. oset., przypis 80.
75
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Soslan wyraził mu za ten dar serdeczną wdzięczność i zapewnił:
– O, Kurdalagonie, niebiański kowalu, każdej wiosny będziemy warzyć słodkie piwo
i na wszystkich naszych polach będziemy wysławiać twoje imię.
Następnie zwrócił się do Galagona, zwierzchnika wszystkich wiatrów:
– O, srogi Galagonie, nie oczekujemy od ciebie podarunku, prosimy jedynie o to,
abyś łaskawie nie nasyłał na nas swoich nawałnic i śnieżyc.
– Bardzo wiele ośmielasz się żądać ode mnie, nieodrodny synu Nartów. Jeśli bym nawet dał ci takie słowo, to i tak nie byłbym w stanie go dotrzymać. Ale i ja mimo wszystko
coś ci dziś ofiaruję. Kiedy jesienią, po żniwach, będziecie przesiewać zboże, poślę wam
dobry wiatr, który porwie wszystkie brudy i plewy, a na klepisku zostaną tylko pełne,
czyste ziarna.
– Och, wielkie ci za to dzięki, Galagonie. Masz moje słowo, słowo Narta, że po zbiorach ostatnią łopatę ziarna z każdego zboża będziemy oddawali tobie83.
Jako ostatni zdrowie Soslana wypił władca wszystkich wód Donbettyr.
Podziękowawszy zgodnie z obyczajem za wygłoszony toast, wzruszony młodzieniec zwrócił się do niego z następującą prośbą:
– Czcigodny Donbettyrze, władco wszystkich wód! Wiemy, jak jesteś potężny, więc
również prosimy cię, byś przekazał Nartom jakiś dar.
– Dzielny synu Nartów! – zaczął Donbettyr. – Niechaj odtąd mieszkańcy ziemi budują
młyny na wartkich moich wodach, a ja swoim swawolnym córkom przykażę, aby dniem
i nocą pracowicie obracały w wodzie młyńskie koła84. Oto mój podarek dla odważnych
Nartów.
Podziękował Safa swoim gościom za wszystkie te dary i mieszkańcy niebios rozeszli
się do domów.
Soslan poszukuje kogoś silniejszego od siebie
Pewnego razu nartyjska młodzież zebrała się na Placu Igrzysk. Na początku uczestnicy
zgromadzenia wykonali tradycyjny simd85 – ulubiony, długi taniec Nartów, wymagający
od tancerzy nie lada zręczności. Oczywiście najbardziej wyróżnił się w nim Soslan, nikt
bowiem nie mógł mu dorównać – zresztą nie tylko w tańcu. Pięknie tańczył na ziemi, ale
wcale nie gorzej też na ramionach nartyjskich młodzieńców86.
83
84
85
86
Masz moje słowo (…) tobie – p. Uwagi red. oset., przypis 81.
Niechaj odtąd (…) koła – p. Uwagi red. oset., przypis 82.
Simd – zbiorowy taniec osetyjski, wykonywany w starożytności przez samych mężczyzn – p. Uwagi
red. oset., przypis 84. Pochodzenie nazwy simd nie jest jasne, por. Ab., t. III, s. 107-110.
Pięknie tańczył (…) młodzieńców – p. Uwagi red. oset., przypis 84.
76
SOSLAN
Po odtańczeniu simdu urządzono zawody w strzelaniu z łuku. Ustawiono tarcze
i łucznicy starali się razić je strzałami. Dobrych strzelców było pośród nich niemało, ale
i tak Soslan okazał się ze wszystkich najlepszy. Tylko jego strzała zawsze trafiała w cel.
Niedaleko, na brzegu wielkiej szerokiej rzeki odpoczywało stado bydła.
– O, będzie na czym wypróbować naszą siłę – ucieszyli się młodzieńcy. Każdy wybrał sobie młodego byka i uchwyciwszy zwierzę za rogi, starał się przerzucić je przez
rzekę. Żadnemu to się jednak nie udało. Soslan wyszukał największego byka w stadzie,
chwycił go za rogi, rozhuśtał, rzucił – i oto byk rąbnął o ziemię na drugim brzegu rzeki.
Wszyscy podziwiali krzepę Soslana i byli przekonani, że na ziemi nie ma nikogo
silniejszego od niego.
„W Krainie Nartów bodaj nie ma równego mi siłą człowieka – myślał Soslan, wracając do domu po zakończeniu zawodów. – Trzeba będzie w innych krajach szukać siły
potężniejszej niż moja”.
Zebrał więc wszystko, co mogło być przydatne w podróży, i ruszył w drogę. Czy długo szedł, czy krótko – a któż to wie? – dość, że pewnego dnia znalazł się nad brzegiem
wielkiej rzeki. Odtąd Soslan szedł już tylko w dół rzeki. I nagle widzi: rybak z wędką
w ręku idzie mu naprzeciw. Ale z jaką?! Za wędzisko służy mu całe drzewo, a zamiast
robaka – tłusta owca majta się na potężnym haku.
– Życzę ci obfitego połowu – powiedział Soslan do rybaka.
– Bądź zdrów, przybyszu87 – odrzekł tamten. – Jakaż to nagła potrzeba przygnała
cię do nas?
– Szukam człowieka, z którym mógłbym zmierzyć swoją prawdziwą siłę w walce –
odparł Soslan – widzę jednak, że nie spotkam tu raczej nikogo silniejszego od ciebie.
– No coś ty, moja siła wcale nie jest znowu taka wielka – odparł rybak. – Pójdź trochę
dalej w dół rzeki. Tam łowi ryby mój starszy brat, on jest silniejszy ode mnie.
Ruszył więc Soslan dalej w dół rzeki. Idzie, idzie… aż nagle widzi: siedzi na brzegu
rybak i trzyma w ręku wędkę z jeszcze dłuższego drzewa, a na kotwicy w charakterze
przynęty wisi tusza krowy!
– Życzę ci obfitego połowu – powiedział do rybaka.
– Bądź zdrów, przybyszu – odparł tamten. – A dokąd drogi wiodą? Kogo szukasz?
– Szukam człowieka, z którym mógłbym się zmierzyć, ale widzę, że chyba nikogo
silniejszego od ciebie już nie spotkam.
– No co też ty… moja siła wcale nie jest znowu taka wielka – zaprotestował rybak. –
Pójdź jeszcze trochę dalej w dół rzeki, tam mój starszy brat łowi ryby, on jest silniejszy
ode mnie.
87
Osetyjskie formuły grzecznościowe są bardzo złożone i bogate. Na przykład odpowiednikiem polskich pozdrowień typu „witaj! dzień dobry! cześć!” są różne osetyjskie formuły w zależności od
tego, kto je wypowiada. I tak osoba przybywająca (gość) mówi: bajraj! (dosłownie: „ciesz się!”),
a osoba, która to usłyszała (gospodarz), odpowiada: agas su! (czyli dosłownie: „chodź w zdrowiu!”),
por. Х.А. Та к а зов, op. cit., s. 14.
77
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Poszedł Soslan dalej i wkrótce ujrzał kolejnego rybaka: za wędzisko służy mu jeszcze potężniejsze drzewo, a na ogromnej kotwicy wisi jako przynęta tusza byka.
– Życzę ci radości z udanego połowu – ozwał się Soslan.
– Bądź zdrów, gościu – odpowiedział rybak. – Skąd przybywasz i po co?
– Szukam człowieka, z którym mógłbym wziąć się za bary i sprawdzić swoją siłę –
odrzekł Soslan. – Ale widzę, że silniejszego od ciebie pewnie nie spotkam.
– No cóż… – mruknął rybak – wejdź do naszego domu, poszukiwaczu silniejszego…
tam zobaczymy, co się da zrobić.
I wskazał drogę do swego domu, a Soslan, wciąż idąc brzegiem rzeki, dotarł we
wskazane miejsce. Przekroczył próg i widzi: kobieta siedzi przy ogniu.
– Oby pomyślnym był twój dzień, matko – uprzejmie przywitał się Soslan.
– Twoje szczęście, żeś nazwał mnie matką, bo inaczej twoją krwią już bym sobie
zębiska z brudu oczyściła! – warknęła groźnie w odpowiedzi. – Ale teraz jesteś moim
gościem, więc nie obawiaj się o zdrowie, nic ci nie grozi. Skąd idziesz i czego szukasz?
– Z Krainy Nartów idę – oznajmił Soslan. – Szukam człowieka, który ma większą siłę
niż moja. Chciałbym się z nim zmierzyć.
– Oj, oj!… Lepiej zapomnij o tym. Teraz moi synowie łowią ryby, ale jeśli wieczorem,
kiedy wrócą do domu, jeszcze tutaj będziesz, pożrą cię żywcem razem z kośćmi! Tymczasem jednak masz, przekąś coś niecoś, odpocznij, a ja pomyślę, jak cię obronić przed
mymi synami.
Kobieta żwawo wniosła okrągły trójnożny stolik88 zastawiony jedzeniem. Najadł się
Soslan do syta, a kiedy skończył posiłek, gospodyni uniosła ogromne rzeszoto, które
leżało w kącie odwrócone do góry dnem, i ukryła pod nim Soslana. Ten kilka razy próbował unieść ciężkie rzeszoto, ale nie zdołał go nawet poruszyć.
Wieczorem wszyscy trzej bracia wrócili do domu i odezwali się do matki słowami:
– Przysłaliśmy tu dzisiaj obcego zarozumiałego człowieka z gór! Podaj go na kolację,
to jego kosteczkami przeczyścimy sobie zęby. Już dawno nie próbowaliśmy ludzkiego
mięsa.
– Powinniście zjeść coś bardziej sytego – odrzekła matka. – A ten marny człowieczek nigdzie stąd nie ucieknie, siedzi zamknięty pod rzeszotem… zostawię go wam na
śniadanie.
Matka przygotowała synom pożywną wieczerzę i ułożyła ich do snu. A kiedy już
spali, wypuściła Soslana spod rzeszota, wzięła go na ręce, wyniosła za drzwi i pokazała
drogę, mówiąc:
– Biegnij ze wszystkich sił. Tylko twoje szybkie nogi mogą cię uratować, w niczym
innym nie pokładaj nadziei.
Kiedy rano wielkoludy się przebudziły, a matka powiedziała, że ich gość uciekł, popędzili rozwścieczeni za zbiegiem. Niby zając umyka Soslan przed ścigającymi go ol88
Chodzi o tzw. fyng.
78
SOSLAN
brzymami, no bo cóż innego mu pozostało? A prześladowcy za nim tuż, tuż… wnet go
dopadną. Ostatkiem sił dogonił Soslan idącego przed nim jakiegoś podróżnika. Spojrzał – i okazało się, że to też olbrzym, jednooki i jednoręki cyklop Uaig89.
– Ojej, pomóż mi, pomóż! – wykrzyknął Soslan. – W twoje ręce się oddaję i tu, na
ziemi, i na tamtym świecie. Jeśli oni mnie dogonią – przepadnę, zginę z kretesem.
– Choćbyś nawet samemu Bogu się oddał, nie zrobiłby on dla ciebie więcej niż ja –
oświadczył cyklop – po czym wrzucił sobie Soslana do ust i schował pod językiem.
Dogonili bracia jednookiego i jednorękiego Uaiga i pytają:
– Nie przelatywał czasem tędy nasz górski ptaszek?
– Nie widziałem żadnego górskiego ptaszka – zaprzeczył cyklop. – Zresztą po co mi
tracić czas na bzdurną paplaninę. Zostawcie mnie w spokoju.
– Ej, bratku, oddawaj naszego maleńkiego człowieczka, bo pożałujesz! – jęli grozić
bracia.
– Idźcie lepiej swoją drogą. Niczego się ode mnie nie doczekacie, ale oberwać możecie solidnie – ostrzegł ich Uaig.
I rzucili się na niego bracia.
– Uprzedzałem was, teraz do siebie możecie mieć pretensje – wypalił Uaig, pochwycił w garść całą trójkę swą jedyną ręką, cisnął napastników na ziemię i siadł na nich
okrakiem.
Wypluł Soslana spod języka i wykrzyknął:
– Na moim biodrze rośnie włos. Wyrwij go, to zwiążę nim tych osiłków.
Złapał Soslan wskazany włos – ciągnie, ciągnie, ale wyrwać nie może. Opasał się
nim trzy razy, napiął, szarpnął ze wszystkich sił – i nie zdołał wyrwać.
– Nożem go utnij! – poradził Uaig.
Dobył Soslan miecza i trzymając jedną ręką za włos, drugą ciął go mieczem. I ostrze
miecza stało się tępe jak górna krawędź noża, a włos ani drgnął. Wtedy jednoręki cyklop
przygniótł braci kolanem do ziemi, sam wyrwał sobie włos i mocno związał nim wszystkich trzech. W końcu zrozumieli, że zostali pokonani, i jęli żałośnie prosić:
– Niczego już od ciebie nie chcemy, tylko uwolnij nas i wypuść do domu.
Uwolnił ich jednoręki i puścił do domu. Sam zaś razem z Soslanem ruszył w dalszą
drogę. Po pewnym czasie zwrócił się do współwędrowca z pytaniem:
– Skąd żeś tu przylazł? I to sam jeden… Czegoś szukał po świecie?
– Jestem Nartem, na imię mi Soslan. Pewnego razu chcieliśmy się przekonać z przyjaciółmi, który z nas jest najsilniejszy: przez szeroką rzekę próbowaliśmy rzucać młode
byki. I tylko mnie się to udało! Pycha mnie rozpierała, tak się po tym wbiłem w dumę, że
postanowiłem szukać w obcych krajach kogoś silniejszego od siebie. No i sam widziałeś,
jak kiepsko by się to dla mnie skończyło. Gdyby nie ty, zginąłbym marnie. Dziękuję ci za
89
Por. przypis 63.
79
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
pomoc, uratowałeś mi życie! Bez twego wstawiennictwa nigdy bym już więcej nie stąpał
po nartyjskiej ziemi.
– W naszym kraju, Soslanie, każde jednomiesięczne niemowlę może przerzucić
przez szeroką rzekę nawet największego byka, a mimo to zachowujemy umiar i nie
chełpimy się swoją siłą. Coś ci opowiem. Posłuchaj, co mi się raz przydarzyło. Jestem
najmłodszy z siedmiu braci. W tamtym czasie nasz ojciec też był silny, zdrowy i zwinny
jak jeleń. Kiedyś wybraliśmy się razem z nim na wyprawę łowiecką. Kilka dni daremnie
próbowaliśmy coś upolować – nic nam się nie trafiało. Aż raz po południu chmury przysłoniły niebo, lunął deszcz, toteż zaczęliśmy szukać jakiegoś schronienia. I zobaczyliśmy jaskinię. Weszliśmy do niej razem z końmi. Było nas ośmiu, ale wszyscy swobodnie
się zmieściliśmy. Po jakimś czasie ujrzeliśmy, że tuż obok pastuch goni stado. Niesforny
kozioł podbiegł do ściany naszej jaskini – i nuż się o nią czochrać. A był taki wielki, że jaskinia, w której przycupnęliśmy, zaczęła się bujać na wszystkie strony niby kołyska. Dopiero wtedy zorientowaliśmy się, że to, co wzięliśmy za jaskinię, było wielkim końskim
czerepem. „Precz, precz!” – huknął pastuch na kozła. Ale ten nie posłuchał i nie dołączył
do stada. Pastuch wpadł we wściekłość i niby drapieżna kania rzucił się na niego. Kozioł
zdołał umknąć, a rozsierdzony tym pastuch wetknął kij w oczodół czerepu, w którym
siedzieliśmy, zamachnął się i cisnął nim za uciekającym kozłem. Miał dobre oko – trafił.
Czerep upadł na rogi swawolnego kozła i roztrzaskał się. A my wszyscy – i ludzie, i konie – rozsypaliśmy się na wszystkie strony. No bo co też innego mogło się stać?
Kiedy pastuch nas zobaczył, od razu ruszył do szaleńczego ataku. Zabił mojego ojca
i wszystkich sześciu braci, a mnie zdążył tylko wyrwać rękę – i wrócił do swoich kóz.
A kiedy wpychał kij w oczodół czerepu, trafił akurat w moje oko90 – no i nie mam go
teraz, wypłynęło. Widzisz, jakie to rzeczy zdarzają się na ziemi!
Od tamtego czasu nigdy i z nikim już się nie mocuję. I wszystkim, którzy mnie lubią
i których ja lubię, powiadam: nigdy nie szukajcie silniejszego od siebie. Wracaj szczęśliwie do domu, mój drogi, i nigdy więcej już nie mów, że nie ma na świecie człowieka
silniejszego od ciebie.
Tak to pożegnali się z sobą i jednoręki poszedł do swej osady, a Nart Soslan wrócił
do domu.
Soslan i człowiek z kraju Gum
Wybrał się pewnego razu Soslan na polowanie. Ale tylko jednego zająca udało mu się
zabić. Zdarł z niego skórę, rozdzielił tuszkę na części, przygotował szaszłyk91 z nadzianych na rożen kawałków wątroby, a to, co zostało, owinął w zajęczą skórę i odłożył na
90
91
Por. przypis 68 oraz R. Graves, Mity greckie, przeł. H. K rzeczkowsk i, Warszawa 1982, s. 603-604.
Szaszłyk po osetyjsku nazywa się fizonag (физонæг).
80
SOSLAN
bok. Kiedy szaszłyk się upiekł, Soslan – zanim przystąpił do jedzenia – zgodnie z obyczajem powiedział: „Bóg żyje”.
I gdy tylko wymówił te słowa, całe mięso zająca na powrót znalazło się w skórze –
i szaraczek ożył! Soslan aż klasnął w dłonie i zdumiony wykrzyknął:
– Ależ dziwo niesłychane! Czy ktoś mi uwierzy, że to widziałem? Jak coś podobnego
mogło się zdarzyć? Przecież zabiłem zająca, zdjąłem z niego skórę, rozdzieliłem mięso
na części, z wątroby zrobiłem szaszłyk – i raptem zając ożył!
– To żadne dziwo – ludzkim głosem powiedział zając, uciekając. – Prawdziwe dziwo
ujrzysz dopiero za Gumską Przełęczą92.
„Choćby nie wiem co, muszę zobaczyć to dziwo, jeszcze bardziej niezwykłe niż tamto z zającem” – postanowił w duchu Soslan i wrócił do domu.
Polecił, aby na drogę przygotowano mu smaczne i niezbyt ciężkie jedzenie, żeby
łatwo było je nosić, dosiadł konia i wyruszył do kraju Gum.
Siedem przełęczy minął Soslan szczęśliwie, i oto przed nim ósma – Gumska Przełęcz. Dostrzegł tu ślad jelenia, ruszył owym śladem i nagle ujrzał przedziwnego jelenia
kroczącego na polanie. A był on tak piękny, że Soslanowi żal się zrobiło go zabijać. Przy
każdym ruchu zwierzęcia jego sierść dźwięczała niby poruszane wiatrem dzwoneczki.
Od wzgórka do wzgórka, od krzaczka do krzaczka – tak ostrożnie jął Soslan podkradać się ku jeleniowi. Zbliżywszy się doń na odległość strzału z łuku, już wycelował, ale
nim zdążył wypuścić strzałę, powietrze ze świstem przecięła strzała innego myśliwego.
Trafiony jeleń zachwiał się, upadł i brocząc krwią, potoczył się ze zbocza.
– Co za osioł! Co za parszywy pies ośmielił się ustrzelić mojego jelenia?! – wrzasnął
Soslan na całe gardło.
Nikt mu nie odpowiedział. Po krwawym śladzie na zboczu zbiegł Soslan na dno wąwozu i co widzi? Leży martwy jeleń na ziemi, a obok niego stoi jakiś olbrzymi człowiek,
wysoki jak wieża.
– Toś ty zabił mojego jelenia?! – warknął Soslan.
– Masz słuszność. To ja – przyznał olbrzym.
– Ale to mój jeleń, do mnie należy! – wyniośle stwierdził Soslan. – Jak śmiałeś go
zabić?
– Jeśli to był twój jeleń, czemuś nie strzelił do niego przede mną? – pytaniem na
pytanie odpowiedział człowiek. – Jestem takim samym myśliwym, jak ty, i poluję we
własnym kraju – w Gumskim Wąwozie. Czemu więc podnosisz na mnie głos?
92
То żadne dziwo (…) Przełęczą – p. Uwagi red. oset., przypis 90. S. Britajew w słowniczku do ONS,
s. 495 sugeruje możliwość skojarzenia nazwy krainy Gum ze średniowiecznym etnonimem turkijskim Kum-an. Kumanowie (Połowcy) i Pieczyngowie byli plemionami należącymi do koczowniczego
ludu turkijskiego Kipczaków zajmującego w wiekach XI−XIII obszerne terytoria wschodnioeuropejskie leżące na wschód od Dunaju (Ludy i języki świata, red. K. Da m m, A. M iku siń ska, Warszawa
2000, s. 115).
81
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– A coś ty za jeden, skąd jesteś? – zapytał Soslan.
– Jestem z kraju Gum. A kim ty jesteś i skąd przybyłeś?
– Jestem Soslan z Krainy Nartów.
– Nart, to znaczy nartyjski człowiek… – stwierdził olbrzym z kraju Gum. – Bóg, jak
widać, dał nam jednego jelenia. Podejdź tu zatem i wspólnie go oskórujmy.
Na tym zakończyła się sprzeczka i zgodnie przystąpili do skórowania jelenia. Kiedy
skończyli, człowiek z kraju Gum podał Soslanowi swój nóż i rzekł:
– Nartyjski człeku, rozbierz jelenia zgodnie z waszym obyczajem.
– Tyś go zabił – powiedział Soslan – więc i ty winieneś go rozebrać.
Gumski człowiek rozdzielił mięso na trzy części.
„Cóż by to mogło znaczyć? – zastanawiał się Soslan. – Pewnie jedna część będzie dla
mnie, druga dla niego. Trzecią on chyba też zechce wziąć sobie. Ale wtedy będzie miał
dużo więcej niż ja, o nie! Dla mnie to by było gorsze od śmierci”.
Rozebrał gumski człowiek tuszę jelenia i mówi:
– Narcie Soslanie, masz prawo jako pierwszy wybrać dowolną część.
– Nie, słońce moje – sprzeciwił się Soslan. – Tyś zabił jelenia, ty też pierwszy winieneś wybierać.
Wybrał zatem gumski człowiek jedną część i oświadczył:
– Ta będzie dla ciebie, Soslanie. Po chwili, wskazując na drugą, dodał: – Przybyłeś
z daleka, dlatego ofiaruję ją tobie jako gościowi. A trzecia będzie dla mnie.
Usmażyli wspaniały szaszłyk, najedli się do syta. Potem każdy wziął swoją część
i obaj zaczęli szykować się do drogi. Wtedy gumski człowiek powiedział:
– Narcie Soslanie, wybierz sobie w prezencie, co chcesz: oto moja szabla, mój koń,
mój łuk. Weź, co ci się podoba, żebyś potem u siebie, w Krainie Nartów, dobrze mnie
wspominał.
Podziękował Soslan za propozycję, jednakowoż odmówił przyjęcia podarunku. Pożegnali się zatem, uścisnęli sobie ręce i dosiedli koni.
Rozjechali się, każdy w swoją stronę – jeden do kraju Gum, drugi do Krainy Nartów.
Wszelako, odjechawszy jeszcze niezbyt daleko, Soslan pomyślał: „Skoro gumski człowiek ofiarował mi prezent, to czemu go nie wziąłem? Nie skorzystałem z okazji i szczęście może mnie opuścić… Jak powiem o tym w Krainie Nartów? Muszę jednak zawrócić”.
Zawraca Soslan konia, dogania gumskiego człowieka i woła:
– Hej, hej! Człowieku, stój! Muszę się jeszcze z tobą rozmówić.
Tamten również zawrócił konia. I oto obaj ponownie znaleźli się w miejscu, gdzie
dzielili jelenia.
– O co chodzi, Soslanie? – zapytał gumski człowiek. – Zapomniałeś czegoś?
W odpowiedzi Soslan wyznał:
82
SOSLAN
– My, Nartowie, taką już mamy naturę, że jeśli ktoś nam coś ofiaruje, to najpierw nie
chcemy tego przyjąć93, a później żałujemy, że nie wzięliśmy.
– A my – odparł gumski człowiek – jak komuś ze szczerego serca coś dajemy i spotykamy się z odmową, to już nigdy więcej propozycji nie ponawiamy94.
Słowo za słowo… – coraz zawzięciej wadzili się między sobą. Wreszcie zaczęli strzelać do siebie z łuków. Potem Soslan dobył miecza, gumski człowiek zaś – szabli, i starli
się twarzą w twarz. A kiedy obaj mieli już po osiemnaście ran i nie byli w stanie dalej
walczyć, padli wyczerpani na ziemię – jeden na prawym skraju drogi, drugi – na lewym.
Przeleżeli tak do wieczora, dochodząc do siebie i wypoczywając, a potem zgodnie postanowili:
– Wrócimy teraz do swoich krajów, wyliżemy się z ran, a dokładnie za rok – znowu
się tu spotkamy.
Z trudem dosiedli koni i Soslan udał się do Krainy Nartów, gumski zaś człowiek – do
kraju Gum.
Każdy z nich najął znachora, zaleczyli obaj swoje rany i – tak jak uzgodnili – po roku
spotkali się w tym samym miejscu.
Już z daleka dostrzegł Soslan człowieka z kraju Gum i jął strzelać do niego z łuku.
Ten zbliżył się do niego i jakże rozsądnie powiedział:
– Obaj jak nic możemy zginąć, nartyjski człowieku. A przecież nie dla rodowej zemsty winniśmy przelewać krew, po cóż więc chcemy się pozabijać?
Wówczas odrzucili oręż w przeciwne strony, podali sobie ręce i mocno się uściskali.
– Skoro zostaliśmy przyjaciółmi, musisz mnie odwiedzić. Zapraszam cię do mego
domu – powiedział gumski człowiek.
Dosiedli koni i pogalopowali do gumskiej osady. Gospodarz wspaniale przyjął gościa pod swoim dachem. Przez cały tydzień nie wstawali od stołu.
A kiedy po siedmiu dniach Soslan postanowił wracać do siebie, szczodry gospodarz podarował mu swój łuk i na dodatek skórę owego jelenia, z którego powodu tak
się poróżnili. A trzeba powtórzyć, że była to skóra niezwykła: przy najdelikatniejszym
nawet dotknięciu każda szczecinka na niej jak gdyby śpiewała, a najmniejszy włosek
dźwięczał jak wesoły, roześmiany dzwoneczek. A kiedy się nią potrząsnęło – zaczynała
śpiewać przepięknymi, cudownie melodyjnymi głosami.
Soslan także zaprosił gumskiego człowieka w gości. Przyjechali obaj do Krainy Nartów i tam, w swoim rodzinnym domu, Soslan równie uroczyście przez cały tydzień fetował przyjaciela.
93
94
Tradycyjna grzeczność na całym Bliskim Wschodzie i w rejonie Kaukazu wymaga „krygowania się”.
Nie wypada brać prezentu, nie próbując przynajmniej raz odmówić jego przyjęcia.
Mieszkańcy krainy Gum przypominają pod tym względem Europejczyków (zwłaszcza zachodnich).
83
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
A kiedy po siedmiu dniach gość zdecydował się wracać do swego kraju, jakże można
było nie sprawić mu prezentu? I Soslan ofiarował mu w darze swojego konia.
Tak to stali się obaj przybranymi braćmi.
Soslan i synowie Etara
Cała Kraina Nartów zmagała się z niezwykle srogą zimą. Głęboki śnieg przykrył wszystkie
pastwiska i bydło cierpiało głód. Nartowie najbardziej obawiali się jednak o swoje konie.
– Cóż poczniemy, jeśli padną nam konie? Wszak człowiek bez konia to jak ptak bez
skrzydeł – powiadali wielce zatroskani.
I oto najzacniejsi Nartowie zebrali się pewnego dnia w Wielkim Domu, aby wspólnie
szukać sposobu na ocalenie koni i bydła. Zwrócili się więc z zapytaniem do Uryzmaga:
– Tyś wszędzie bywał, znasz wszelkie kraje. Powiedz nam, czy jest może gdzieś taki
kraj, w którym zimą nie ma śniegu?
– Owszem, znam taki kraj – odparł Uryzmag. – To kraj synów Tara. Rozciąga się
nad brzegiem morza. Okrągły rok kołyszą się tam gęste jedwabiste trawy i nawet zimą
sięgają wyżej kolan. Dobrze by było na takich pastwiskach wypasać nasze bydło. Tyle że
to bardzo niebezpieczne. Tar ma dwóch niezwykle groźnych synów – Mukarę i Bibyca.
Jeśli nawet zdołamy ochronić nasze stada przed pierwszym z nich, to przed drugim już
nam się to raczej nie uda.
– Cóż więc począć? Przecież inaczej nie zdołamy ocalić naszego bydła – orzekli dostojni członkowie rodowej starszyzny. – Musimy pognać stada do kraju Tara, ale kto się
nie ulęknie Mukary i Bibyca? Czy ktokolwiek z nas okaże się tak odważny?
Wielu śmiałkom Nartowie proponowali wyprawę do kraju Tara w charakterze pastuchów, ale żaden nie podjął się tego zadania. Wówczas zgodnie postanowili, że będą
losować – i na kogo wypadnie, ten będzie pasł tabuny i stada na ziemi synów Tara. Obłudny Syrdon zgłosił się do mieszania losów. Zdjął czapkę, odwrócił ją na lewą stronę
i wrzucił do środka wszystkie losy. A że nie cierpiał Soslana, trzymał podstępnie jego
los, zaciskając patyczek między dwoma palcami. Trzy razy udawał, że niby dokładnie
miesza losy, trzy razy wkładał rękę do czapki – i za każdym razem wydostawał z niej ten
sam patyczek – los Soslana.
Ten zrozumiał, że niegodziwy Syrdon dopuścił się perfidnego oszustwa, dobył więc
miecza i ruszył na niego. Tamten rzucił się do ucieczki. Soslan jął go ścigać, jednakże
w porę naszła go refleksja: „Przecież jak go dopadnę i ukarzę za sfałszowanie losowania,
to cała nartyjska młodzież, i chłopaki i dziewczyny, będą mówili: »To wstyd, że Soslan
nie wierzy w siebie, widać nie jest pewny, czy sobie poradzi!«”. Oszczędził więc Syrdona
i pogodził się z losem, bo cóż innego mógł zrobić? Zgodził się pędzić bydło na pastwiska
synów Tara.
84
SOSLAN
Zły wrócił do domu, opadł ciężko na ławę, aż ta pod nim pękła.
– Co ci jest, synu, nie ze mnie zrodzony?95 Kto ci sprawił przykrość? Co z tobą? – dopytywała się Satana.
– Nie wiem, matko, jak mam postąpić? – odparł smętny Soslan. – Według losu muszę
paść bydło na ziemi synów Tara, a stamtąd chyba cały i zdrowy nie wrócę.
– Niczego się nie bój, mój synu, przygotuj sobie wszystko, co jest potrzebne pastuchowi, i pędź bydło. A jeśli ktokolwiek do ciebie podejdzie i spyta, kim jesteś – nie mów
mu tego.
I co mógł zrobić Soslan?! Uszykował, co trzeba, i skoro świt wyszedł na ulicę. Idąc,
wykrzykiwał donośnie:
– Hej, Nartowie, wyganiajcie swoje tabuny i stada! Jeśli cokolwiek z nich ocaleje,
będziecie mieli powód do radości, a jeśli nie – nie będzie to moją winą.
We wszystkich obejściach zaczęła się krzątanina, ludzie wyganiali na skraj osady
owce, krowy i konie. Soslan, imitując groźne krzyki orła i sokoła, skupił nartyjskie stada
w zwartą grupę i ruszył z nią do kraju synów Tara.
Czy wiele czasu mu to zajęło, czy niewiele? – to bez znaczenia. Najważniejsze, że
przyprowadził całe bydło na wiecznie zielone łąki, które jak okiem sięgnąć rozpościerają się nad brzegiem morza. Na wysokim pagórku rozłożył Soslan swój pasterski namiot.
Wygłodniałe zwierzęta pochłaniają łapczywie soczystą trawę, on zaś siedzi sobie beztrosko przed namiotem i piosenki śpiewa.
Niezmiernie bogaci byli Mukara i Bibyc, dwaj synowie Tara. Bezgraniczne wręcz
były połacie ich ziemi, bydła też posiadali niezliczoną ilość. Mnóstwo ludzi podlegało
ich władzy i bardzo daleko sięgała ich sława.
I oto pewnego razu któryś z poddanych Mukary podszedł do jego domu i krzyknął:
– Mukaro, synu Tara! Na twojej ziemi pasie się tyle cudzych tabunów i stad, że nawet nie byłem w stanie ich zliczyć.
Rozgniewał się Mukara:
– Co za głupiec ośmielił się wydzierać koło mojego domu? Wszak nawet niebo nie
śmie zagrzmieć na dźwięk mego imienia. Jakiż więc człowiek ośmieliłby się przygnać
bydło na moje pastwiska?
Mukara rozkazał ściąć głowę owemu nieszczęśnikowi i nadziać ją na pal.
– Niech to będzie przestrogą dla tych, co też by chcieli kiedykolwiek wykrzykiwać
głupstwa pod moim domem – podkreślił.
Ale po pewnym czasie jakiś inny człowiek znowu jął krzyczeć pod domem Mukary:
– Mukaro, synu Tara! Spójrz na swoje pastwiska: na nich się pasie tyle obcego bydła,
że ziemi spod niego nie widać.
95
Soslan urodził się z kamienia, por. przypis 73.
85
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Odrąbać głowę temu krzykaczowi i nadziać na pal! – ryknął Mukara. – Chwili spokoju nie ma przez tych głupców! Czyż może istnieć na ziemi ktoś, kto by nie słyszał
o potędze synów Tara!
Tak to kolejną głowę nadziano na kołek w ogrodzeniu okalającym dom Mukary.
Wkrótce jednakże pod domem znowu się rozległy liczne tym razem krzyki:
– Mukaro, synu Tara, twojej ziemi w ogóle nie widać, tak wiele obcych stad i tabunów na niej się pasie!
To mu wreszcie dało do myślenia: „Chyba zbyt pochopnie kazałem ściąć głowy
ludziom, którzy mówili prawdę. Widocznie znalazł się jednak taki półgłówek, który
ośmielił się wtargnąć ze swoim bydłem na moją ziemię”.
I syn Tara rozkazał osiodłać konia, po czym pogalopował na swoje pastwiska zobaczyć owego intruza, który miał czelność wtargnąć na jego włości.
•
Jak gdyby nigdy nic siedzi sobie Soslan obok namiotu, podśpiewuje i od czasu do czasu
spogląda na swoje bydło, które spokojnie przeżuwa albo też – syte – wyleguje się do
woli bądź tarza w gęstej trawie.
Aż nagle widzi: w oddali kłębi się jakby wielka chmura. I wciąż się zbliża, pozostawiając za sobą w ziemi głęboką bruzdę, nad chmurą zaś niespokojnie latają wrony.
– Co to może być? – dziwi się Soslan.
Kiedy chmura była już całkiem blisko, zrozumiał, że to wcale nie chmura, tylko niezwykły jeździec galopujący ku niemu. I że koń, którego dosiada, jest wielki jak góra,
sam jeździec zaś – niby potężny stóg wznoszący się na niej. Tuman kurzu, który Soslan
brał za chmurę kłębiącą się nad stepem, wzbijały połączone oddechy konia i jeźdźca.
A głęboką bruzdę pozostawiał koniec jego szabli wlokący się po ziemi. I to nie wrony
bynajmniej fruwały nad chmurą, ale kawałki ziemi, które wypryskiwały spod końskich
kopyt i śmigały ponad głową jeźdźca.
Przeląkł się Soslan, mimo iż sam ułomkiem nie był, i zadrżał ze strachu. „Ach, to aż
taki jest Mukara, syn Tara! No to koniec ze mną” – przemknęło mu przez myśl.
Mukara osadził konia przed truchlejącym Soslanem i huknął niby grom:
– Przy mnie nawet niebo nie śmie zagrzmieć, sokół boi się latać nad moją ziemią,
mrówka bez mojej wiedzy też po niej przemknie, a ty, psie!… Co za osioł z ciebie! Czyżbyś aż tak polegał na swojej sile, że odważyłeś się przygnać tu swoje bydło?
Wszystkie tabuny i stada zbiły się w jedną gromadę, słysząc ogłuszający krzyk Mukary.
Soslan skulił się, gotowy wpełznąć ze strachu choćby do jajecznej skorupy. Ale cóż
mógł począć, biedaczysko? Trzeba było odpowiedzieć właścicielowi pastwiska.
– Wybacz mi, proszę – wydukał. – Ja nic nie wiem, mnie wynajęli tylko do pasienia
bydła.
– Kto cię wynajął? – spytał Mukara.
86
SOSLAN
– Nartowie, to ich pastuchem jestem. Bydło im zdychało z głodu, to i wysłali mnie ze
stadami na te odległe pastwiska.
– Może i będzie ci to wybaczone, jeśli szczerze odpowiesz na moje pytania.
– Powiem wszystko, co wiem.
– Tyle tu różni gadają o jakimś Narcie Soslanie, znasz go może? Słyszałeś o nim?
– A jakże mógłbym go nie znać! – odrzekł Soslan.
– No to powiedz mi, jaka naprawdę jest jego siła? I czym faktycznie są te jego nartyjskie zabawy?
– On rzeczywiście jest potężnym siłaczem, nie ma co mówić – przyznał Soslan
i w tym samym momencie pomyślał: „Ot i przyszedł mój koniec”.
– A jakie zabawy Nartów tyś widział? – chciał się dowiedzieć Mukara. – Bo jeśli
ja – tak jak i oni – zdołam wygrać w podobnej zabawie, to pożrę ciebie żywcem razem
z tym bydłem, a jeśli przegram – to razem ze wszystkimi swoimi stadami powrócisz
szczęśliwie do domu.
– Wiem coś niecoś o owych grach albo zabawach – skromnie przyznał Soslan. – Jedna na przykład jest taka: grupa najsilniejszych nartyjskich młodzieńców ostrzy na czarnym kamieniu swoje miecze, a potem – tyle że już na osełce – wygładza i doprowadza
ostrze do takiego stanu, że jeśli położyć na nim włos i dmuchnąć, to włos opadnie rozcięty na dwa kawałki. I wtedy Soslan kładzie na pieńku swoją głowę, a nartyjscy młodzieńcy tymi właśnie mieczami z całej siły uderzają go w szyję. A Soslan nic sobie z tego
nie robi, tylko się śmieje, a na jego stalowej szyi nie widać żadnego śladu…
Tu przerwał mu Mukara:
– Byle słabeusz nie mógłby paść tak wiele bydła. I coś mi się wydaje, że twój miecz
też jest nie byle jaki. Wiesz co, naostrz go jak należy i wypróbuj na mojej szyi.
– No dobrze, niech tak będzie, skoro sam o to prosisz – odparł Soslan – i z uśmiechem jął ostrzyć swój miecz, który i tak był dość ostry. A gdy następnie wygładził
brzeszczot na osełce, położył na nim swój włos, i dmuchnął – jego kawałki opadły po
obu stronach ostrza. Soslan wzniósł oczy ku niebu, spojrzał na słońce – i zaśmiał się
radośnie, spojrzał na księżyc – i w pląs chciał się puścić ze szczęścia. „Teraz odrąbię mu
głowę” – pomyślał.
Mukara położył głowę na dębowym klocu i polecił Soslanowi:
– Rąb, staraj się ze wszystkich sił!
Zamachnął się Soslan i z całą mocą uderzył mieczem w szyję wielkoluda, ale – o dziwo! – nawet jeden włos nie spadł z tłustego czerwonego karku. A miecz jakby jęknął
i odskoczył, odpadł też kawałek jego ostrza.
– Eee, to kiepska zabawa – orzekł rozczarowany Mukara. – Nie znasz lepszej?
– Znam – odrzekł współrozmówca. – Przy tej grze Soslan otwiera jak najszerzej
usta, a nartyjska młodzież strzela w nie z łuków. Soslan gryzie strzały na kawałki, miażdży je, przeżuwa i wreszcie, jak gdyby nigdy nic, wypluwa na ziemię.
– O, to zagrajmy w tę grę – zapalił się Mukara. – Ja rozdziawię gębę, a ty w nią strzelaj!
87
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Ujął Soslan swój łuk, napiął cięciwę – i jego strzały z hartowanymi stalowymi grotami poleciały jedna za drugą do rozwartych ust Mukary. Ten, postękując, tak samo je
gryzł, przeżuwał i również wypluwał na ziemię.
– E tam!… I ta gra jest do niczego, zbyt łatwa! Nie znasz jakiejś trudniejszej? – rzucił
niespożyty Mukara.
– Niekiedy Soslan tak się jeszcze zabawia: u podnóża stromego wzniesienia wkopuje swój miecz rękojeścią w ziemię, a sztychem do góry – i z rozpędu rzuca się ze zbocza
w dół, prosto na ostrze miecza. Spada piersią na ostry sztych i ze śmiechem obraca się
na nim jak bąk, aż w końcu, wesoły i rozbawiony, zeskakuje z miecza bez najmniejszego
nawet zadrapania.
Gdy to Mukara usłyszał, natychmiast tak samo wetknął swój miecz u podnóża góry,
wspiął się na szczyt i rzucił się stamtąd na ostrze miecza. I tak samo jął na nim wirować
niczym bąk, i również nie odniósł żadnej rany.
– To też łatwizna – nie przestawał grymasić rozczarowany i jawnie zawiedziony.
– Soslan uczestniczy czasami w takiej jeszcze zabawie: na wierzchołek góry wchodzą najsilniejsi Nartowie i zrzucają stamtąd na niego całe skały, a on tylko nadstawia
głowy. Skały trafiają Soslana w czoło, lecz po uderzeniu rozpadają się w pył.
– Właź, właź szybko na górę! – rzucił podekscytowany Mukara – i zrzucaj stamtąd
największe kamienie, jakie tylko zdołasz udźwignąć, a ja tu na dole będę stał i łeb podstawiał. Zobaczymy, co też z tego wyjdzie.
Zaczął Soslan wchodzić na wysoką górę. Patrząc nań z dołu, Mukara spostrzegł, iż
ów nartyjski pastuch ma krzywe nogi. I raptem przypomniało mu się, że często z różnych ust słyszał, iż ten sławny Nart Soslan ma krzywe nogi. Zdjął szybko łuk z ramienia,
włożył strzałę, napiął cięciwę, wycelował – i wcale nie strzelił, opuścił łuk… „A co, jeśli
to nie Soslan, tylko zwyczajny pastuch – pomyślał. – Zabiję go, a Nartowie powiedzą, że
Mukara nie miał śmiałości potykać się z Soslanem, ustrzelił zatem jego pastucha”.
Tymczasem Soslan dotarł na szczyt góry i jął stamtąd zrzucać kamienie, jeden cięższy od drugiego. A Mukara na dole tylko podstawiał czoło – i kamienie, uderzając w nie,
rozpadały się w proch. Od rana do samego wieczora trwała ta zabawa. W końcu syn Tara
krzyknął do Soslana:
– Ej, nartyjski pastuchu, nie trudź się na darmo! Twoje uderzenia są mniej bolesne
niż ugryzienia pcheł.
„Widać jest mi sądzona utrata domowego ogniska – pomyślał Soslan. – Wszak jeśli
on dowie się, kim jestem, pożre mnie niechybnie”.
– Czyżbyś nie znał jakiejś naprawdę dobrej zabawy Soslana? – rzucił niezadowolony Mukara, kiedy ten znalazł się już na dole.
– Obyś ty zdrowy był i długo żył, Mukaro! Soslan zna mnóstwo rozmaitych gier i zabaw, nie sposób ich zliczyć!
– To wspomnij jeszcze jakąś, ale rzeczywiście trudną!
88
SOSLAN
– Pewnego razu kazał Soslan wykopać głęboki dół i napełnić go morską wodą. Potem zszedł do tego dołu, a ludzie z góry rzucali nań chrust, darń, kamienie i drzewa.
Następnie Soslan pomodlił się do Boga, żeby wszystkie mrozy, jakie przez całą zimę
mają skuwać ziemię, raczył na nią zesłać już w trzech najbliższych dniach. I Bóg go wysłuchał, spełnił prośbę. Cały tydzień tkwił Soslan w zalanym morską wodą dole i kiedy
zamarzło wszystko, co ludzie tam nawrzucali, jął się z wolna prostować, uniósł na sobie
to, co przymarzło do niego, i przyniósł tę wielką bryłę do osady Nartów. A tam młodzi
ludzie ochoczo na nią wskoczyli i zaczęli grać w kości.
– Ja też chcę w to zagrać, koniecznie! – wykrzyknął Mukara.
Wykopali obaj głęboki dół przy samym brzegu morza, napełnili wodą, syn Tara
wskoczył do środka, a Soslan jął rzucać tam wszystko, co tylko wpadało mu w ręce: pnie,
gałęzie, chrust, kamienie. A kiedy dół był już zapełniony, odmówili wspólnie modlitwę:
– O, Boże, spraw, aby w najbliższe trzy dni zeszły na ziemię wszystkie mrozy, które
miały być na całą zimę.
I oto znowu modlitwa została wysłuchana. Powiały ostre północne wiatry i tęgi
mróz skuł w jedną lodową bryłę wszystko, czym Mukara był przywalony. Teraz jedynie
czekał, kiedy nartyjski pastuch powie, że ma wychodzić. Aż wreszcie Soslan krzyknął:
– No, możesz już wstać!
Zaczął się Mukara prostować, chciał wstać, ale nie mógł rozbić skuwającej go lodowej bryły. Tu Soslan kpiąco się roześmiał:
– E-ee, synu Tara, kiepsko ci idzie ta gra! A Soslan bez trudu podniósł taką bryłę.
Zawstydzony syn Tara naprężył się, napiął, szarpnął ze wszystkich sił – i przebił lód
głową! Ale ramion nie zdołał już wydostać na powierzchnię.
– Okaż mi litość, nartyjski pastuchu. Pomóż wydostać się z tej lodowej pułapki. Sam
nie dam sobie z tym rady – przyznał, zwracając się o pomoc.
– Poczekaj trochę, wkrótce zostaniesz uwolniony – usłyszał w odpowiedzi. Tu rzekomy pastuch, dobywając miecza, zapytał: – Czyżbyś dotąd nie rozpoznał we mnie Narta Soslana? Ty jesteś najsilniejszy na świecie, ja jestem znacznie słabszy od ciebie, lecz
moja siła kryje się w rozumie. Toteż dlatego, że jestem o wiele mądrzejszy, unieruchomiłem cię pod tymi kamieniami.
– O, synu czarodziejki, nie rozpoznałem cię – ryknął w odpowiedzi Mukara – Ale
jak wchodziłeś na górę, byłem prawie pewny, że cię rozpoznałem – po twoich krzywych nogach! Duma jednak nie pozwoliła mi strzelić do ciebie. No bo gdybyś faktycznie
okazał się zwykłym nartyjskim pastuchem?… Co mam teraz robić?! Pokonałeś mnie,
zwyciężyłeś!
Tu Soslan jął raz po raz uderzać mieczem syna Tara. Rąbie i rąbie, aż iskry lecą, ale
żadnej krzywdy przeciwnikowi nie wyrządza, Mukara ciągle żyje.
– Zlituj się, skróć moje cierpienia – nie przestawał błagać go Mukara. – Ja mogę
umrzeć tylko wtedy, kiedy zetnie mi się głowę moją własną brzytwą. Jedź do mego
domu, przywieź ją, połóż na lodzie i pchnij w moją stronę, a ona sama utnie mi głowę.
89
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Wskoczył Soslan na grzbiet swego konia i pogalopował do domu Mukary. Ale gdy
był już całkiem blisko i lada chwila miał stanąć na jego progu, pomyślał: „Chyba nie bez
powodu posłał mnie on po tę brzytwę. Na pewno coś się za tym kryje, jakiś podstęp…”.
Chwycił więc przezornie solidny kloc i niosąc go przed sobą niczym taran, przekroczył próg. I w tym momencie brzytwa leżąca nad drzwiami z impetem opadła, rozcięła
kloc na dwie części i spadła na ziemię. Teraz dopiero Soslan ją podniósł i przywiózł w to
miejsce, gdzie w lodowych okowach wciąż tkwił niewydarzony Mukara. Gdy ten ujrzał
wracającego Soslana, nie kryjąc podziwu, wykrzyknął:
– Ale szczęściarz z ciebie, synu czarodziejki! Musisz być wybrańcem losu, skoro nawet moja brzytwa cię nie dosięgła!
Soslan podszedł ku niemu i rzekł:
– Gdybyś miał tyle rozumu, ile siły, byłbyś niezwyciężony, nikt by cię nie mógł pokonać.
– Za to u ciebie – odwrotnie: jesteś mądry, ale brakuje ci siły. Dlatego posłuchaj dobrej rady: kiedy umrę, wyciągnij szpik z mojego kręgosłupa, opasz się nim, a wtedy cała
moja siła przejdzie na ciebie.
Pchnął Soslan brzytwę po lodzie i migiem odcięła ona głowę synowi Tara.
Potem nałożył uprząż na siedem najsilniejszych byków, przymocował ją do górnego
końca rdzenia pacierzowego Mukary, pognał byki i te, jak ciężki łańcuch, wyciągnęły
szpik z kręgosłupa. Soslan od razu chciał się nim opasać, ale przypomniał sobie, co było
z brzytwą. Powlókł więc szpik do lasu, owinął go wokół pnia grubego buka – i ten, jakby piłą ścięty, zwalił się na ziemię. Kolejne podobnie opasane drzewo również od razu
upadło. I tak aż osiem drzew pod rząd skosił szpik z kręgosłupa martwego Mukary.
Wreszcie przy opasywaniu dziewiątego drzewa jego siła zanikła – drzewo zostało jedynie ściśnięte. Dopiero teraz Soslan opasał się szpikiem syna Tara.
I oto siedzi koło swego namiotu i pasie bydło. Od dawna tak siedzi, czy od niedawna, wiele czasu upłynęło, czy niewiele – któż to wie? Aż nagle widzi: czarna chmura
pokazała znowu się w dali! „Nie wróży to nic dobrego” – pomyślał z niepokojem. Rosła
chmura i rosła, a gdy się zbliżyła, dostrzegł w niej Soslan jeźdźca-olbrzyma. „To pewnie
Bibyc, drugi syn Tara – domyślił się. – Od jednego udało mi się uwolnić, ale jak sobie
z tym poradzę?”
Tymczasem jeździec osadził wierzchowca przed samym namiotem i ryknął gromowym głosem:
– Co za pies, co za osioł przylazł na naszą ziemię?! Na ziemię, po której nawet mrówka nie śmie się poruszać, nad którą ptak boi się przelecieć! A może przygnałeś tu swoje
stada ufny w swoją siłę?
– O czym ty mówisz, mój miły? Jaki tam ze mnie siłacz? Jestem tylko biednym pastuchem Narta Soslana. Straszna zima się sroży w Krainie Nartów, bydło niemal pada
z głodu… Dlatego posłał mnie tutaj, żebym je pasł. Musiałem się zgodzić, bo inaczej
zabiłby mnie. I ty mnie też na pewno zabijesz, więc czy to dla mnie nie wszystko jedno?
90
SOSLAN
„O nie, nie mogę go zabić – pomyślał Bibyc. ‒ Bo Soslan będzie potem opowiadał,
że bałem się z nim walczyć i dlatego wolałem uśmiercić jego pastucha”. Toteż spytał
jedynie:
– A może widziałeś tu mojego brata Mukarę?
– No pewnie, oczywiście, że widziałem.
– To gdzie on teraz jest?
– Myśmy tu długo razem się bawili. Ja mu pokazywałem różne gry i zabawy Narta
Soslana. Wesoło spędzaliśmy czasy, aż nagle on podniósł na swojej głowie lodową bryłę
i pomknął z nią do Krainy Nartów.
– W imię twojego Boga proszę – błagalnym tonem powiedział Bibyc – opowiedz mi
o tym Soslanie, bo wiele słyszeliśmy o Nartach.
– Nikt lepiej ode mnie tego ci nie opowie – zapewnił Soslan.
– No to zaczynaj!
– Wśród jego bydła są dwa szare barany, silne jak byki. Staje Soslan pomiędzy nimi,
nadstawia im głowę i te raz po raz, dla zabawy, z obu stron walą go rogami w skronie.
A bywa i tak, że barany opadną z sił i nie mogą go dłużej bóść, wtedy Soslan pogładzi
dłonią twarz i zadowolony powie: „Nie znam przyjemniejszej zabawy”.
– Gdzie są te szare barany? – niecierpliwie zapytał Bibyc.
– Są tutaj, mogę ci je pokazać – i wskazał dwa szare, podobne do byków barany
pośrodku stada.
Ukląkł Bibyc pomiędzy nimi i nadstawił głowę. Soslan świsnął i barany z rozbiegu
uderzyły Bibyca rogami w skronie. Od rana do wieczora ciągnęła się ta zabawa. Pod
wieczór barany opadły z sił, a Bibyc zadowolony przyznał:
– To faktycznie świetna zabawa.
Odchrząknął parę razy i otarł twarz.
– A czym jeszcze zajmuje się Soslan, w co się bawi oprócz tego? – chciał wiedzieć
drugi syn Tara.
– U podnóża stromego wzniesienia wkopuje w ziemię ostrzami do góry wiele kopii.
Wchodzi na szczyt i tam wesoło sobie tańczy. A w chwili, gdy taniec nabiera najżywszego tempa, rzuca się w dół, spada głową prosto na kopie – i z głową na ostrzach, a nogami
w górze stoi sobie, jak gdyby nigdy nic.
– Zobaczymy, czy i mnie to wyjdzie – rzucił Bibyc, również wbił stalowe kopie w ziemię u podnóża urwiska, wdrapał się na szczyt, długo tańczył tam i w odpowiednim
momencie z wesołym krzykiem rzucił się w dół prosto na ostrza kopii. I stojąc na nich
głową, nadal sobie śpiewał, a jego nogi w górze uderzały o siebie w takt melodii.
– No, jak mi to wyszło? – zapytał. – Czyżby Soslan potrafił zrobić coś lepszego?
– O, moje słońce, on znacznie więcej potrafi, jego potęga nie zna granic! – zapewnił
Bibyca rzekomy nartyjski pastuch. – Czasem na jego rozkaz dwanaście par byków przywozi ogromne głazy, a sto par byków – wielką ilość drewna. I rozpalane jest gigantyczne
91
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
ognisko. A żeby głazy szybciej rozżarzyły się do czerwoności, sto miechów dmie i podsyca płomienie. Kiedy już owe skalne kolosy są piekielnie gorące, Soslan otwiera usta
i Nartowie ciskają w nie rozpalone głazy. On najpierw je wszystkie bez trudu połyka,
a później wypluwa, nie doznając przy tym najmniejszego uszczerbku na zdrowiu.
– To i ja spróbuję tak się zabawić – oświadczył Bibyc.
Zaprzęgli dwanaście par nartyjskich byków, żeby przyciągnąć znad brzegu morza
ogromne głazy, sto par byków zaś – żeby nawieźć wystarczająco dużo drewna. I rozpalili wielkie ognisko, i rozdmuchiwali płomienie stoma miechami, i gdy kamienie rozżarzyły się do czerwoności, Bibyc sam wrzucał je sobie do paszczy i połykał, a potem bez
trudu zwracał. A po skończonej zabawie powiedział z westchnieniem:
– To było niezłe, rozgrzałem sobie wątrobę. Pokaż mi więc teraz najtrudniejszą grę
Soslana.
I wtedy usłyszał:
– Niekiedy Soslan jeszcze w ten sposób się zabawia: wchodzi do morza i zanurza
się tak głęboko, że ponad wodę wystaje tylko jego głowa. Nartowie z wysokiego brzegu
zwalają nań wszystko, co im w ręce wpadnie – i to jak najcięższe. A potem Soslan odmawia następującą modlitwę: „Boże mój, Boże nad bogami, ześlij taki mróz, który – przez
chwilę, jakiej potrzebuje dziecko, żeby wyskoczyć na dwór za potrzebą – zamieni wodospad w lodowy słup”. I kiedy Bóg spełnia jego prośbę, a woda zamienia się w lód, Soslan
podnosi na swoich barkach zamarznięte morze i wynosi je na ląd.
– Ja też muszę się tak zabawić! Sił mi na pewno wystarczy – rzucił zadufany w sobie
Bibyc i bez zwłoki zanurzył się w morzu tak głęboko, że ponad wodą widać było tylko
jego głowę.
I jął Soslan zarzucać go wszystkim, co wpadało mu w ręce – pniakami, gałęziami,
chrustem, kamieniami, później zaś odmówił modlitwę:
– Boże mój, Boże nad bogami, ześlij taki mróz, który – przez chwilę, jakiej potrzebuje dziecko, żeby wyskoczyć na dwór za potrzebą – zamieni wodospad w lodowy słup.
Modlitwy Nartów zawsze były wysłuchiwane, więc i tym razem ziemię momentalnie skuł taki mróz, że morze zamarzło do samego dna i zmieniło się w lodowy kamień.
Cały tydzień przesiedział Bibyc w owej bryle lodu, nim Soslan łaskawie powiedział:
– No to spróbuj teraz wyjść.
Wstał Bibyc i oblewając się potem, dźwignął na sobie zlodowaciałe morze.
„Ojojoj – nie na żarty zaniepokoił się Soslan. – Od tego typa nie uda mi się chyba tak
łatwo uwolnić. Przepadłem już pewnie razem z moim bydłem”.
– A teraz masz mi pokazać wszystkie drogi i ścieżki Soslana – rozkazał Bibyc.
– Niech i tak będzie – pokornie zgodził się Soslan. – Nadchodzi wiosna, a zatem czas
już wracać z bydłem do Krainy Nartów. Idź więc za mną po śladach i zapamiętuj wszystkie drogi i ścieżki, po których będą szły stada, bo to po nich właśnie chodzi też Soslan.
Przystał Bibyc na propozycję pastucha, a ten zebrał bydło, przygotował się do wymarszu i popędził stada z powrotem do Krainy Nartów.
92
SOSLAN
Kiedy mieszkańcy osady ujrzeli, że całe ich bydło nie tylko bezpiecznie wróciło do
domu, ale zostało też świetnie wypasione, uradowali się wielce i jeszcze większym szacunkiem darzyli Soslana. Nie mogli jednak wiedzieć, jaki dręczący niepokój ściskał mu
serce. Po powrocie do domu, zmęczony i poirytowany, ciężko opadł na fotel, który zatrzeszczał pod nim niebezpiecznie.
Widząc to, Satana, domyśliła się, że coś trapi syna96 i zapytała:
– Czemuś taki zły? Przecież stada w porządku, wypasione, zadbane, Nartowie nachwalić się ciebie nie mogą za to, żeś tak się troszczył o bydło.
– A co mi tam teraz bydło? – odburknął Soslan. – Rozum był mi bronią w walce
z synami Tara. Udało mi się uśmiercić Mukarę i ten pas, który na mnie widzisz, to szpik
z jego kręgosłupa. Ale choć robiłem wszystko, co w mojej mocy, z Bibycem nie mogłem
sobie dać rady. Tego uaiga97 w ogóle nikt nie pokona. A przecież on po moich śladach
zmierza do naszego domu.
– Nie bój się go, nie trzeba – spokojnie powiedziała Satana. – Ja ci pomogę uwolnić
się od niego.
Nie skończyli jeszcze rozmawiać, gdy z podwórza rozległo się wołanie Bibyca. Satana wyszła ku niemu i powitała gościa, po czym szybko wróciła do domu, żeby ogarnąć
pokój, i rzekła:
– Schowaj się tymczasem, Soslanie, a ja sama nim się zajmę.
Tuż za ścianą ich domu była podziemna spiżarnia. Do niej Satana kazała zejść synowi i dodała:
– Siedź tam cicho jak trusia i uważnie słuchaj.
I znów pobiegła do drzwi, wprowadziła gościa i usadziła go na honorowym miejscu
przy suto zastawionym stole.
– Szukam Soslana. Jest mi bardzo potrzebny – oświadczył Bibyc. – Zastałem go?
– Wkrótce powinien być w domu. Dopiero co wrócił z dalekiego kraju, gdzie doglądał stad Nartów, i nasza młodzież świętuje teraz jego powrót. A ty, gościu, przybyłeś
z daleka i na pewno jesteś bardzo zmęczony. Pojedz sobie tymczasem, odpocznij… póki
Soslan nie wróci.
Tu Satana uroczyście podała mu napełnioną rongiem czaszę i poprosiła, aby przed
jedzeniem odmówił modlitwę. Przyjął Bibyc czaszę, ale gdy tylko zaczął się modlić, Satana przerwała mu:
– Och, nie! Dobry człowieku, ty jakoś nie po naszemu się modlisz! Jeśli nartyjscy
młodzieńcy dowiedzą się o tym, nie wypuszczą cię stąd żywym.
– No to weź tę czaszę i sama się pomódl – obojętnie rzekł gość.
96
97
Satana traktowała Soslana nie bez podstaw (por. przypis 73 oraz początek tekstu pt. Narodziny Soslana i jego hartowanie) jako syna. A on zwracał się do niej „matko!”.
Chodzi tu o rzeczownik pospolity uaig (stąd pisownia małą literą) w znaczeniu „cyklop”, por. przypis 63.
93
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Satana przejęła czaszę z jego rąk i spytała:
– Powiedz mi, gościu, gdzie przebywa twoja dusza, twoja siła i twoja nadzieja?
– A co tobie do tego? – żachnął się Bibyc.
– A jak mam się za ciebie modlić? U nas tylko tak jest przyjęte. Nartowie inaczej nie
umieją… – odparła Satana.
Bibyc pomyślał chwilę i wskazując na belkę podtrzymującą strop, powiedział bez
przekonania:
– O tam, w tamtej belce skrywa się moja siła, moja nadzieja i moja dusza.
Podbiegła Satana do belki, objęła ją i ucałowała. Roześmiał się jej gość na ten widok
i mówi:
– Masz ty rozum, kobieto? Niby z jakiej racji moja siła, nadzieja i dusza mogłyby się
kryć w jakiejś belce?
– To gdzie one są? – spytała Satana.
– Tam, w największym z tych kamieni, co otaczają palenisko – niechętnie rzucił Bibyc.
Przypadła Satana do owego kamienia, pochyliła się nad nim, jęła go obejmować,
całować, głaskać…
– No powiedz, głupia kobieto, jakim cudem moja dusza, siła i nadzieja mogłyby się
znaleźć w tym kamieniu?
– Ach, drogi gościu, nieładnie ze mną postępujesz! Ja w dobrej wierze pytam, dla
twego dobra chcę się za ciebie pomodlić, a ty mnie wciąż oszukujesz – powiedziała
z wyrzutem Satana.
Wtedy Bibyc postanowił zaufać Satanie i szczerze z nią rozmawiać:
– Słuchaj, kobieto – rozpoczął poważnie – teraz powiem ci prawdę. Nad Żółtym
Urwiskiem wznosi się niedostępna warownia. A w tej warowni ukryty jest kuferek z bułatowej stali. W kuferku siedzą zamknięte trzy gołębie. W jednym kryje się moja siła,
w drugim – moja nadzieja, w trzecim – moja dusza.
– Z tego wnoszę, że są bardzo dobrze chronione i nikt się do nich nie dostanie –
ozwała się Satana.
– Dlaczego nie? Można się tam dostać – przyznał Bibyc. ‒ Wystarczy tylko, że wysunę swój miecz za drzwi – i natychmiast wypłynie zeń świetlisty promień, który sięgnie
do samej warowni.
– Toż to cuda niesłychane! – wykrzyknęła zdumiona Satana. Potem odmówiła modlitwę nad czaszą i powiedziała: – No, teraz przekąś coś niecoś.
Bibyc okropnie był wygłodniały, toteż łapczywie rzucił się na jedzenie. Tymczasem
Satana dyskretnie wlała do rongu trochę wywaru z ziół nasennych. I gdy tylko gość osuszył czaszę, zwalił się na ławę i zachrapał. Satana ułożyła śpiącego do łóżka.
Teraz kazała Soslanowi wyjść z podziemnego schowka. Odebrali Bibycowi jego
miecz, wyszli z nim za drzwi – i gdy tylko padł na klingę promień słońca, natychmiast
długie, podobne do tęczy pasmo światła wytrysnęło niejako z jego ostrza i błyskawicznie pomknęło ku warowni nad Żółtym Urwiskiem. I po tejże tęczowej drodze kazał
94
SOSLAN
Soslan lecieć swemu tresowanemu jastrzębiowi, który w mig osiągnął warownię nad
Żółtym Urwiskiem i przyniósł stalowy kuferek.
Kiedy Satana i Soslan wrócili do domu, Bibyc wciąż jeszcze spał, a od jego chrapania
aż trzęsły się ściany. Otworzył Soslan kuferek z bułatowej stali, pochwycił trzepoczące
się gołębie i wrzasnął na cały głos:
– Co za parszywy pies, co za osioł rozwalił się tu, w moim domu?
Drgnął Bibyc, przebudził się i wyskoczył z pościeli. Chciał zaatakować Soslana, ale
ten urwał głowę akurat temu gołębiowi, w którym skrywała się siła napastnika. Zachwiał się Bibyc, bezsilnie opuścił na ramię swą ciężką głowę i runął na łóżko.
Soslan krzyknął po raz drugi:
– Nieproszony gościu, wynoś się precz z mego domu!
Bibyc próbował się unieść, ale w owej chwili Soslan oderwał głowę temu gołębiowi,
w którym była ukryta nadzieja Bibyca.
W tym momencie rozpoznał on pastucha Nartów i zadrżał.
– Teraz ciebie poznaję, jesteś Soslanem. No cóż, trudno… Pokonałeś mnie swoim
rozumem. Pewnie i mojego starszego brata wysłałeś do Kraju Martwych.
I po raz trzeci wykrzyknął Soslan:
– Co za śmierdzący pies, co za osioł śmie nawet po trzech okrzykach nadal pozostawać w moim domu? – I oderwał głowę trzeciemu gołębiowi. Poruszył się syn Tara,
trzykrotnie westchnął – i umarł.
A Soslan zebrał najdzielniejszych nartyjskich młodzieńców i powiódł ich do kraju
synów Tara. Przygnali stamtąd całe bydło, zabrali wszystkie skarby i rozdzielili sprawiedliwie między trzy nartyjskie rody.
Jak Soslan i Syrdon stali się wrogami
Syrdon przedstawił zgromadzonym Nartom swojego syna i powiedział:
– On będzie dla was tarczą. Strzelajcie do niego z łuków i jeśli któremuś z was uda
się go trafić – przyjmę to jako wyrok losu; jeśli zaś nie zdołacie go zabić ani ranić, to
z każdego domu będziecie musieli oddać mi jednego wołu.
Zapalili się nartyjscy młodzieńcy do tej zabawy i z wielką ochotą jęli puszczać strzały w syna Syrdona. Od rana do wieczora, dzień za dniem strzelali weń i strzelali – lecz
ani jedna strzała nie trafiała w chłopaka.
Tak minęło wiele dni. Syrdon pokpiwał sobie z młodych niedorajdów i już chciał
zabierać po jednym wołu z każdego domu, kiedy nieoczekiwanie powrócił z wyprawy
Nart Soslan.
Dowiedziawszy się o tym, młodzieńcy niezwłocznie podbiegli do niego i opowiedzieli, do jakiej to zabawy sprowokował ich i zachęcił Syrdon. Wysłuchawszy ich, Soslan
95
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
również nabrał na nią ochoty. Młodzieńcy otoczyli go więc zwartym kołem, tak żeby
Syrdon niczego nie mógł dostrzec i podeszli wraz z nim ku synowi Syrdona na odległość
strzału z łuku.
Jedną jedyną strzałę wypuścił Soslan w kierunku syna Syrdona i – oby to samo spotkało wszystkich, którzy wam źle życzą! – młodzieniec padł martwy na ziemię.
Wziął Syrdon ciało swego syna na ręce, wyniósł z otaczającego tłumu, wykopał mogiłę i pochował zabitego.
Tak oto Syrdon i Soslan stali się wrogami.
Jak Soslan pojął Bedochę98 za żonę
Spodobała się Soslanowi piękna Bedocha, córka Czelachsartaga99. Ten wszakże, jako
nieodrodny syn Chyza100, był bardzo dumny i nie chciał wydawać córki za Narta Soslana. Siedem lat zabiegał on o rękę Bedochy i siedem lat z rzędu spotykał się z odmową.
Pewnego razu zacny ród Alagatów urządził wielką ucztę. Wszyscy Nartowie zebrali
się na niej; wszyscy też usiedli za stojącymi w rzędach stołami w przestronnym chadzarze rodu Alagatów.
Uryzmag zasiadł na honorowym miejscu w pierwszym rzędzie stołów, Chamyc – na
takimż miejscu w drugim rzędzie stołów, Syrdon – również na takim samym miejscu
w trzecim rzędzie stołów.
Był także zaproszony na ową ucztę syn Chyza – Czelachsartag.
Jedli i pili starzy i młodzi Nartowie na hucznym przyjęciu w rodowym domu Alagatów. Fala za falą rozbrzmiewały uroczyste toasty to w jedną, to w drugą stronę. A gdy
radosne ucztowanie osiągnęło punkt kulminacyjny, Czelachsartag wszczął spór z Soslanem o to, który z nich jest silniejszy, szybszy, zwinniejszy i bardziej utalentowany.
– Klnę się na swego ojca – huknął syn Chyza – że we wszystkim mogę z tobą rywalizować, i jestem pewny swojej wyższości nad tobą, zawsze cię pokonam! Ot, choćby
w tańcu. Założymy się? Przyjmujesz wyzwanie?
– Przyjmuję, tańcujmy – zgodził się Soslan. – Ale o co ma być ten zakład? Co proponujesz?
Bedocha – Dumézil w swym przekładzie opowieści nartyjskich z 1965 r. (LH) na s. 95 i n. notuje to
imię w postaci Beduha (gdzie „h” = „ch”). Nie występuje ono w słowniku etymologicznym Abajewa.
Oczywiście imię Bedocha etymologicznie nie ma nic wspólnego ze słowiańską „biedą”. Inne warianty
tego imienia to: Weducha, Wedocha, Bedocha, por. Kemp., s. 457, hasło: Weduha.
99
Czelachsartag – władca warowni. Dumézil (LH, s. 95 i n.) transkrybuje: Tchelæhsærtæg. Imię to nie
występuje w słowniku Abajewa. Jego druga część to Achsartag, por. przypis 12.
100
Chyz – w rosyjskim tłumaczeniu, będącym podstawą niniejszego przekładu (ONS), imię to jest notowane w postaci Хиз. Idąc za zapisem Dumézila (LH, s. 96 i n.: Hyz), piszemy: Chyz.
98
96
SOSLAN
– Jeśli zatańczysz lepiej ode mnie – odrzekł Czelachsartag – dam ci za żonę moją
córkę, piękną Bedochę. A ty, jeśli przegrasz, co mi dasz?
– Dam ci hełm Bidasa101 – powiedział Soslan. – Na wieść o bitwie ów hełm sam
wzlatuje na głowę wojownika, osłania ją – i wojownik staje się niezwyciężony, bo wtedy
nawet zranić go nie można. A do hełmu dołożę jeszcze swój miecz i pancerz Cereka102.
Zacznij więc ty, Czelachsartagu, nie tylko dlatego, że jesteś gościem Nartów, ale że jako
starszemu tobie się pierwszeństwo należy.
Tu syn Chyza zerwał się z miejsca i ruszył w pląsy. Najpierw długo podrygiwał na
ziemi, potem wskoczył na stół, gdzie, dziarsko wywijając nogami, potrącił i rozlał solankę, zrzucił też chleb ze stołu. Wreszcie, zdyszany, opadł na swoje miejsce.
Teraz jął tańczyć Soslan. Wprawdzie syn Chyza nieźle się spisał, ale jego konkurent
okazał się znacznie lepszy, zwłaszcza gdy w trakcie żywiołowego tańca przeskakiwał
ze stołu na stół. I chociaż jak bąk wirował na samych krawędziach stołów, nie potrącił
ani jednego kawałka chleba, nie przewrócił żadnej czaszy z winem. W pewnej chwili
ucztujący wyjęli swoje miecze i kindżały, oparli je rękojeściami o blaty stołów, a Soslan na owej groźnie najeżonej broni wykonał niewiarygodny taniec, stąpając lekko po
sterczących ostrzach. A wirował przy tym tak szybko, jak obracane przez rwący potok
młyńskie koła.
– Ależ on zręczny, niczym bies! – wykrzykiwali ucztujący zachwyceni tanecznymi
popisami Soslana.
Długo jeszcze tańczył Soslan.
A gdy już usiadł na swoim miejscu, gospodarze uczty u Alagatów wnieśli napełnioną po brzegi rongiem wielką czaszę Uacamongę103 i – podtrzymując ją za cztery uchwyty – zwrócili się do ucztujących ze słowami:
– Kto w tańcu, mając na głowie pełną czaszę Uacamongę, nie uroni z niej ani kropli
rongu, ten będzie uznany za najlepszego tancerza.
I tym razem syn Chyza najszybciej poderwał się z miejsca, postawił sobie czaszę na
głowie – i puścił się w tany. Tańcował nieźle, ani słowa, tyle że krople rongu wypryskiwały jednak od czasu do czasu z czarodziejskiej czaszy. Kiedy Czelaschartag zakończył
swój taniec, ponownie napełniono po brzegi czaszę Uacamongę i wręczono ją Soslanowi. Ten również postawił ją sobie na głowie i ruszył do tańca. I jeszcze piękniej niż
101
102
103
Hełm Bidasa – według Dumézila (LH, s. 102) hełm ten na sam dźwięk słowa „bitwa” okrywał głowę
legendarnego rycerza o imieniu Bidas i czynił go niewidzialnym.
Pancerz Cereka – według Dumézila (LH, s. 102) pancerz ten na sam dźwięk słowa „bitwa” okrywał
pierś i plecy legendarnego rycerza o imieniu Cerek i chronił go przed zranieniem.
Uacamonga (Łacamonga) – legendarny puchar, którego nazwa oznacza „wskazujący boskość” (w sensie: „wskazujący prawdę”). Abajew (Ab., t. IV, s. 30) oddaje to łacińskim określeniem divina revelatrix. Podczas uczt Uacamonga sama podnosiła się do ust bohatera, który relacjonował swoje sukcesy
zgodnie z prawdą. A wypełniający ją napój (rong lub piwo) nigdy nie wysychał, nigdy go też nie ubywało w trakcie picia (por. objaśnienie na s. 499 rosyjskiego wydania ONS z 2017 r.). Patrz również:
początek opowiadania Batradz i nartyjska czasza Uacamonga oraz Kemp., s. 27-28, hasło: Amonga.
97
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
poprzednio wywijał, nie przelewając przy tym ani kropli rongu. Czyż można było nie
zachwycić się, patrząc na taki taniec?
Po skończonym występie Soslana Czelaschartag, syn Chyza, wykrzyknął zapalczywie:
– Bodaj wszyscyście tu padli trupem, jeśli mi nie powiecie prawdy, który z nas lepiej
tańcował.
– Usłyszysz prawdę, synu Chyza – odrzekli Nartowie. – Tyś tańczył dobrze, lecz Soslan znacznie lepiej, jego popis bardziej nam się podobał. Uznajemy więc, że to on wygrał zakład.
Nic na to nie powiedział Czelachsartag, wybiegł gniewnie zza stołu, dosiadł konia
i pogalopował do siebie, do warowni Chyza.
Na drugi dzień Soslan zebrał swoich przyjaciół i wyruszył do tejże warowni po piękną Bedochę, którą Czelachsartag przyrzekł dać mu za żonę.
Wszelako brama warowni okazała się zamknięta na głucho i Soslan pojął, że ojciec
dziewczyny nie dotrzyma słowa i nie chce wydać za niego swej urodziwej córki. Postanowił więc, że wkrótce zdobędzie warownię siłą i porwie przyrzeczoną mu piękną Bedochę.
Po powrocie do domu wezwał herolda i polecił:
– Przejdź się po osadzie i głośno krzycz, żeby wszyscy Nartowie słyszeli: „Dzisiaj
jest piątek, a za tydzień, w następny piątek, ruszamy na szturm warowni Chyza. I każdy
dom musi wyekwipować na tę wyprawę jednego wojownika, w przeciwnym razie na
zawsze odda mi jedno dziecko, które zostanie moim sługą!”.
Herold przekazał polecenie Soslana mieszkańcom osady. I we wszystkich domach
zaczęto przygotowywać wojowników.
Nartyjski pastuch104 nie miał jednak dorosłych synów, jego jedyny potomek leżał
jeszcze w kołysce. Dlatego głośno się żalił:
– Maleństwa przecież nie wyślę, a sam też nie mogę ruszyć na wyprawę, bo z kim
zostawię stada nartyjskiego bydła? A jeśli nie wezmę udziału w wyprawie, przyjdzie mi
na zawsze oddać na służbę Soslanowi mojego jedynego syna.
Przez cały tydzień zamartwiał się pastuch, dniem i nocą rozmyślał nad swoim nieszczęściem. Aż nagle usłyszał z kołyski głos maleńkiego syna:
– Nie smuć się, tato, i poślij mnie do wojska Soslana.
Zdumiał się ojciec i odrzekł synkowi:
– A czyżbym ja miał się o co martwić, gdybyś ty mógł wziąć udział w wojennej wyprawie?!
Wówczas przeciągnął się malec w swojej kołysce, wyprostował nogi, ręce – i kołyska rozleciała się z trzaskiem!
I powiedział chłopiec do matki:
104
Nartyjski pastuch – rzeczownik rosyjski, podobnie jak polski, nie ma kategorii określoności/nieokreśloności. We francuskim przekładzie Dumézila (LH, s. 97) rzeczownik berger „pastuch” poprzedzony
jest rodzajnikiem określonym le. Wynika z tego, że u Nartów był tylko jeden pastuch, właśnie ten.
98
SOSLAN
– Chyba trochę zgłodniałem, matulu!
Słysząc to, matka niezwłocznie upiekła chleb. Bochenek okazał się równy rozmiarowi chłopca – i to zarówno na długość, jak i na szerokość. Ten z miejsca pochłonął go
w całości i na oczach rodziców jął rosnąć, aż się stał dwa razy większy i potężniejszy.
– Teraz udam się na wyprawę wojenną – oświadczył. – I jeśli podczas walki Soslan
zechce zsiąść z konia, to mu chociaż uzdę będę mógł potrzymać.
Soslan zebrał liczne wojsko i powiódł je na wyprawę. W drodze chłopiec dogonił
oddział. Dostrzegł go Soslan i spytał:
– A ty dokąd jedziesz? I po co?
– Jadę na wojnę, tobie będę pomagał – odparł chłopiec.
– Obejdziemy się bez żółtodziobów. Lepiej wracaj, dzieciaku, do domu.
– Nie odprawiaj mnie, Soslanie – powiedział chłopiec. – Ja ci się jeszcze przydam.
Jeśli podczas walki zechcesz zsiąść z konia, to za uzdę go chociaż przytrzymam.
– Płochliwy jest mój koń. Jeśli ci wyrwie uzdę z rąk, to za co go chwycisz, jak go
utrzymasz?
– Za sierść go chwycę… na kłębie.
– A jeśli ją wyrwiesz?
– To złapię za grzywę.
– A jeśli i ona zostanie ci w ręku, a koń się wyrwie?
– To go złapię za uszy.
– A jeśli oderwiesz mu uszy?
– Wtedy go złapię za ogon.
– A jeśli i on zostanie ci w rękach?
– To chwycę go za tylną nogę.
– A jeśli i nogę mu wyrwiesz?
– No, skoro słynny Nart Soslan nie poczyta sobie za ujmę jazdy na trójnogim wyłysiałym koniu, bez grzywy, bez uszu i bez ogona, to i dla mnie już żadna hańba nie
straszna.
„O, to nie byle prostak… to chłopak mądry, rezolutny”… – pomyślał Soslan i przyjął
go do swego wojska.
Otoczyło nartyjskie wojsko warownię Chyza i przystąpiło do szturmu, ale najmniejszej szkody jej nie wyrządziło, ani jeden kamień nie wypadł z obronnych murów. Zeskoczył Soslan z konia, zostawił go pod opieką chłopca, sam zaś podszedł do wojowników
atakujących warownię.
Długo i uważnie przypatrywał się chłopiec temu, jak przebiega oblężenie, a potem
odszukał w lesie najwyższe drzewo, zgiął je ku ziemi, przywiązał wszystkie cztery nogi
konia Soslana do gałęzi, głowę zaś przymocował uzdą do wierzchołka drzewa. Kiedy ją
zwolnił, drzewo gwałtownie się wyprostowało i wyniosło konia ponad las.
Podbiegł chłopiec do Soslana. Ten, ujrzawszy go, spytał:
– Gdzieś podział konia?
99
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Zobacz, jak mocno jest przywiązany – odrzekł chłopiec. – Nie bój się, nigdzie nie
ucieknie, więc pozwól mi walczyć.
Ujrzał Soslan swojego konia na wierzchołku drzewa i pomyślał: „Dobrego zyskałem
pomocnika i druha”.
A chłopiec wciąż nie przestawał go prosić.
Cóż więc miał począć? Zgodził się.
I wtedy chłopiec powiedział:
– Widzisz, ponad warownią wznosi się czarny nawis skalny. Wdrapię się tam i będę
piętą rozbijał skałę. Odłupane bryły i głazy spadną na warownię i zburzą ją. Czelachsartag ma czarodziejską strzałę wykonaną przez niebiańskiego kowala Kurdalagona. On
mnie ugodzi tą strzałą i trafi w piętę, spadnę wtedy martwy ze skały, ale ty musisz mnie
pochwycić i nie dopuścić do tego, żebym dotknął ziemi. Później przeniesiesz mnie przez
siedem strumieni i wtedy Pan Bóg spełni twe życzenie. Ja ożyję, zburzę warownię Chyza
i wyniosę z ruin przyrzeczoną ci piękną Bedochę. Ale jeżeli upuścisz mnie na ziemię
albo nie zdołasz przenieść przez siedem strumieni, to zginę i nic nie wyjdzie z twojej
wyprawy.
Wspiął się chłopiec na wierzchołek czarnego nawisu i jął go rozbijać uderzeniami
pięty. Skalne odłamki spadły na warownię Chyza i przysypały wiele ulic. Wtem Czelachsartag dojrzał niszczyciela i puścił w niego strzałę Kurdalagona. Strzała wbiła się
w piętę chłopaka i ten niby snopek zboża jął się staczać po zboczu. Soslan zdążył jednak
szeroko rozpostrzeć swoją burkę i pochwycił w nią chłopca – nie doleciało jego ciało do
ziemi, ani jej nawet nie dotknęło. Niosąc je na rękach, Soslan pobiegł przed siebie, przeskakując napotykane strumienie. Kiedy pokonał trzeci strumień, natknął się na żwawo
kroczącego naprzeciw starca. Niósł on na plecach wytarty skórzany worek, a pod pachą – widły z wyłamanymi zębami.
– Dokąd podążasz tak szybko, ojczulku? – spytał go Soslan.
– Nartowie zburzyli warownię Chyza. No to śpieszę tam, może trafi mi się jakaś
zdobycz… A ty jak byś był podobny do Narta Soslana… Eee, co ja plotę? To przecież ty!
No więc czemu guzdrzesz się tu z jakimś umarlakiem? Przecież tymczasem ktoś może
porwać twoją piękną Bedochę… – perorował starzec.
Nie słuchał dłużej Soslan starego, pobiegł dalej. Kiedy – wciąż z martwym ciałem na
rękach – przeskoczył czwarty strumień, chłopiec się poruszył. Przeskoczył piąty strumień – i serce chłopca zabiło. No to jeszcze tylko dwa strumienie – i chłopiec całkiem
ożyje. Z całych sił biegnie dalej Soslan, bardzo się śpieszy. Oto minął już szósty strumień
i widzi: starucha z sitem w ręku idzie mu na spotkanie.
– Czyż to nie Soslana widzą moje oczy? No pewnie… to jego mam przed sobą. Czemu
się tu guzdrzesz z jakimś umarlakiem? Tam Nartowie zdobyli warownię Chyza i uprowadzili twą piękną Bedochę. Widzisz, ja ze swoim sitem też tam pędzę… może i mnie coś
wpadnie z bogatej zdobyczy?
100
SOSLAN
Zadrżało serce Soslana: jeśli kobieta tak mówi, to nie może być kłamstwem. Skąd
miał, biedny, wiedzieć, że to podstępny Nart Syrdon, jego zaprzysiężony wróg, dwukrotnie próbował go oszukać, przyjmując za pierwszym razem postać starca, a za drugim –
staruchy. Rozścielił Soslan na pagórku burkę, ułożył na niej chłopca, sam zaś pomknął
ku swemu wojsku. Przybiegł i widzi: siedzą Nartowie spokojnie pod murem warowni,
czekają na niego. W lot pojął, że został oszukany. Rzucił się więc z powrotem ku chłopcu, lecz zastał go już nieżywego – zły Syrdon zdążył posypać go uśmiercającą ziemią
i chłopiec skonał.
Cóż w takim razie Soslan miał począć? Zwolnił i odprawił do domów swoje wojsko,
sam zaś podszedł do źródła, z którego czerpano wodę dla warowni Chyza. Postanowił w tym miejscu udawać martwego, przy czym jakże udatnie! Sprawił bowiem, że
całe jego ciało pokryły robaki. Toteż kiedy roznosiciele wody z warowni zbliżyli się do
źródła, ujrzeli leżącego martwego człowieka. Czym prędzej więc wrócili i powiedzieli
o wszystkim Czelachsartagowi. Z ich ust dowiedział się on, że ów martwy człowiek to
Soslan, lecz nie dał temu wiary.
– Ja tam pójdę! – powiedziała Bedocha. – Chcę go zobaczyć.
– Ani się waż! – sprzeciwił się ojciec. – On cię uprowadzi!
– Nawet mnie nie dotknie – z przekonaniem odparła Bedocha.
I zakrywszy twarz dłonią, zeszła do źródła. Zaczerpnęła wody i wróciła do domu. Na
jej widok Soslan z największym trudem zdołał się opanować, ale ba, nawet nie drgnął.
– Jak ci nie wstyd, ojcze? – z wyrzutem powiedziała Bedocha. – Z tamtego nieboszczyka przy źródle już tylko kości zostały. A ty go się tak lękasz, że nawet nie masz śmiałości podejść do trupa. Jeśli więc nawet martwy Soslan potrafi budzić taki strach, to
znaczy, że jest niezwykle odważny i że jest mnie godzien. Ach, czemuś mnie nie wydał
za niego?! Już nigdy nie spotkam lepszego kandydata na męża…
– On jeszcze nie umarł – stwierdził Czelachsartag.
I przykazał sługom rozżarzyć do białości rożen i wetknąć go w piętę Soslana.
– Jeżeli rożen przebije całą jego łydkę i wyjdzie nad kolanem, a on nadal się nie poruszy – wtedy dopiero uwierzę, że naprawdę umarł.
Słudzy posłusznie spełnili, co im nakazano: rozżarzyli do białości rożen i od pięty
w górę przebili nim nogę Soslana. Ten wszakże wytrzymał straszliwy ból i ani drgnął.
Nawet wtedy podejrzliwy Czelachsartag nie uwierzył w jego śmierć.
– Podajcie mi ten rożen – zażądał.
Wziął rożen, zbliżył do nosa i powąchał.
– Żyje, wciąż jeszcze żyje, przeklęty niegodziwiec! – stwierdził.
– Nie masz litości! – obruszyła się Bedocha. – Przecież jeśli człowiekowi wbije się
w nogę choćby mały kolec, nie może się on powstrzymać krzyku. A skoro ten Nart, któremu w piętę wbito rozżarzony rożen, ani nie krzyknął z bólu, ani się nie poruszył i nadal żyje, to jakiż inny oblubieniec byłby bardziej mnie godny?
101
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Wyszła Bedocha poza warownię i bijąc się rękoma po twarzy, jęła płaczliwie zawodzić, jak gdyby z rozpaczy po nieżyjącym, drogim jej sercu człowieku. Zbliżyła się do
tego miejsca, gdzie leżał Soslan, i powiedziała:
– O ty, najnieszczęśliwszy z nieszczęśliwych! Umierałeś w tak strasznych męczarniach! Gdybym wcześniej wiedziała o tym, że grozi ci śmierć, rzuciłabym się do rwącej
rzeki, aby ci uratować życie. Jak mogę nie rozpaczać, kiedy tak niechwalebnie odszedłeś
z tego świata?
Nawet po takich przejmujących słowach Soslan był w stanie zapanować nad sobą
i nie poruszył się, ba – nie drgnął nawet.
Kiedy Czelachsartag zobaczył, że córka wróciła cała i zdrowa, nie mógł już dłużej
pokonać ciekawości i wyszedł z warowni, ażeby zerknąć na martwego wroga.
I oto coraz bliżej podchodzi do Soslana. Ten nie mógł już dłużej wytrzymać, zerwał
się i runął na wroga. Czelachsartag rzucił się ku bramie warowni, ale Soslan go dopadł,
uderzył mieczem i ściął połowę czaszki. Mimo to Czelachsartag zdołał jakoś dobiec do
warowni i skrył się. Z ukrycia krzyknął do przeciwnika:
– Za tydzień powtórzymy nasz bój, a tymczasem udam się do Kurdalagona, żeby
zaleczył mi ranę na głowie.
Wzniósł się syn Chyza do nieba i Kurdalagon wykuł mu z miedzi nową połówkę
czaszki. Po nałożeniu jej na głowę Czelachsartaga niebiański kowal zdjęty lękiem spytał:
– Od zewnątrz przybiję ją gwoździami, ale od środka… jak mam je zagiąć?
– O to się nie martw – uspokoił go Czelachsartag. – Kiedy będziesz wbijał kolejne
gwoździe, ja za każdym razem kaszlnę i one same pozaginają się tam jak należy.
Tak to Kurdalagon wyleczył syna Chyza. Kiedy nadszedł dzień pojedynku, Soslan
odmówił modlitwę:
– Boże mój, Boże nad bogami! Jeśli dla czegoś jestem ci potrzebny i jeśli w łaskawości swojej dajesz mi trochę szczęścia, to spraw, błagam: niech w dniu dzisiejszym
słońce pali z taką mocą, żeby pękła łysa głowa mego wroga i żeby miedziana połowa
jego czaszki się roztopiła.
Wyszedł z warowni Czelachsartag, syn Chyza, i nuż wyglądać Soslana. Wszelako
ten się nie pojawiał. Czeka syn Chyza i czeka, a słońce pali coraz mocniej i mocniej. Aż
w końcu roztopiła się miedziana pokrywa czaszki Czelachsartaga, wypalił się też jego
mózg – i tak to, nie ruszając się z miejsca, umarł na stojąco syn Chyza.
Kiedy to Soslan zobaczył, wszedł do warowni i napotkawszy Bedochę, powiedział:
– Zabiłem twojego ojca. Teraz jesteś moja.
– Zgadzam się zostać twoją żoną – odparła dziewczyna. – Ale najpierw trzeba pochować ojca.
Soslan rozkazał zatem wznieść okazały grobowiec i złożył w nim doczesne szczątki
Czelachsartaga.
– Pochowałem twojego ojca – poinformował Bedochę. – Jaki więc teraz wykręt wynajdziesz?
102
SOSLAN
– Muszę na własne oczy zobaczyć, jak ojciec został pochowany – oświadczyła Bedocha – a potem niech nas już Bóg pobłogosławi.
– No to chodźmy, obejrzyj wszystko, co chcesz – powiedział Soslan.
Nie mógł wiedzieć, że dziewczyna wcześniej ukryła w rękawie nożyce z bułatowej
stali. Spojrzała Bedocha na martwego ojca, przebiła sobie serce nożycami i padła bez
życia na trupa rodzica. I musiał Soslan pochować ją obok Czelachsartaga.
– Wiele już na tym świecie przeżyłem, ale takie nieszczęście nigdy dotąd mnie nie
spotkało – westchnął żałośnie.
I jakże miał nie rozpaczać po stracie pięknej Bedochy, o którą tyle lat bezskutecznie
zabiegał? Postanowił strzec ciała swojej ukochanej. Trzy dni i trzy noce przesiedział
u jej wezgłowia i raptem widzi: z kąta grobowca żmija pełznie ku ciału Bedochy. Chwycił
Soslan swój miecz i przeciął gada na dwoje. Tylna połowa żmii pozostała nieruchoma
na miejscu, przednia natomiast, ta z głową, szybko znikła w otworze, z którego niedawno wypełzła. Soslan był ciekaw, co się dalej stanie. I oto widzi: żmija wypełza z otworu
i trzyma w pysku czarodziejski koralik – cudowny koralik spełniający wszelkie życzenia105.
Owym koralikiem żmija potarła miejsce przecięcia jej ciała – i obie jego połówki natychmiast się zrosły; po chwili cała i zdrowa próbowała odpełznąć z powrotem. Wszelako
Soslan nie dał za wygraną i uderzając gada prosto w głowę, zabił go. Wyjął z jego paszczy czarodziejski koralik spełniający wszelkie życzenia i przyłożył go do rany Bedochy.
Dziewczyna westchnęła, przeciągnęła się i powiedziała zdumiona:
– Ależ długo spałam!
I Soslan dodał:
– Tak długo, że o mało co spałabyś już snem wiecznym!
Wyprowadził Soslan Bedochę z grobowca i przywiódł do swego domu. I zgodnie
odtąd żyli szczęśliwi ze sobą, i mocno, bardzo mocno wzajemnie się kochali.
Jak Soslan uratował Satanę wrzuconą
do Jeziora Piekielnego106
Wyruszył Soslan na daleką wojenną wyprawę, kierując się ciągle w stronę wschodzącego słońca. Wysoko nad ziemią, lecz poniżej obłoków unosił jeźdźca rączy koń, który
swoją siłą i żywiołowością dorównywał potędze nawałnicy. Niektórzy nartyjscy młodzieńcy byli pełni zazdrości wobec Soslana, pod każdym bowiem względem bił ich na
105
106
I oto widzi (…) wszelkie życzenia – p. Uwagi red. oset., przypis 103.
Jezioro Piekielne – w oryginale osetyjskim Zyndony cad. Pierwszy wyraz (zyndon) jest zapożyczeniem z języka perskiego, gdzie zendân (dawniej: zindān) oznacza „więzienie”. Po osetyjsku wyraz
ten znaczy „piekło” i kojarzy się z rodzimymi wyrazami o znaczeniu „miejsce” (don) i „trudność”
(zyn), a więc, mniej więcej, „miejsce udręk”.
103
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
głowę i nie mogli z nim konkurować. Toteż gdy tylko udał się na wyprawę, zaczęli przemyśliwać, jak mu najdotkliwiej dokuczyć. I wymyślili:
– Wrzucimy jego matkę Satanę do Jeziora Piekielnego i tak poślemy ją żywcem do
Kraju Martwych107.
Jeden z owych niecnych młodzików przyszedł do Satany i oznajmił jej wprost, bez
żenady:
– Dzisiaj jest piątek, a życia ci zostało tylko tydzień, do przyszłego piątku. Dlatego
śpiesz się, nie trać czasu i przez te siedem dni błagaj o odpuszczenie grzechów, bo w następny piątek żywcem wrzucimy cię do Jeziora Piekielnego.
Wpadła w rozpacz Satana, głośno lamentowała, zanosiła się płaczem, a łzy jak groch
albo paciorki korali toczyły się z jej oczu. Gorączkowo zastanawiała się przy tym, jak powiadomić o bliskim nieszczęściu Soslana, jej zrodzonego z kamienia ukochanego syna.
I znalazła sposób, jako że z natury była sprytna nad podziw. Upiekła trzy podpłomyki na
miodzie, pobiegła z nimi nad rzekę, usiadła na kamieniu, z którego narodził się Soslan,
i zmówiła modlitwę:
– Boże mój, Boże na bogami, racz zesłać mi takiego ptaka, który doniesie do Soslana
moje słowo.
Siedzi Satana na pamiętnym kamieniu i niecierpliwie czeka. Aż nagle widzi: jastrząb
nad nią krąży.
– Ej, jastrzębiu, hojnie cię wynagrodzę, jeśli jako zwiastun nieszczęścia polecisz
w stronę słońca i powiesz Soslanowi, że nieżyczliwi mu ludzie chcą żywcem posłać jego
matkę do Kraju Martwych. Niech Soslan wróci jak najszybciej!
– Ja bym mu szczerze życzył jeszcze większego nieszczęścia! – odkrzyknął jastrząb
w odpowiedzi. – Wszystkie wąwozy i rozpadliny zawalił już tuszami zabitych zwierząt
i ciągle mu mało. A kiedy ja tym mięsem próbuję się pożywić – on do mnie z łuku strzela!
Odfrunął jastrząb, a w ślad za nim nad głową Satany ociężale, z obrzydliwym krakaniem przeleciał gawron. Do niego więc teraz skierowała zrozpaczona kobieta swoje
błaganie:
– Ach, gawronie, czarny gawronie, poleć, mój miły, w stronę wschodzącego słońca!
Wszak to nie pierwszyzna dla ciebie być zwiastunem nieszczęścia. Wykracz Soslanowi,
że Nartowie chcą mnie, jego matkę, wrzucić żywcem do Jeziora Piekielnego. Wyświadcz
mi tę przysługę, a ja ci się odwdzięczę tak, że zapamiętasz na wieki.
– O nie, Satano! Nie polecę, nie będę dla twego syna zwiastunem nieszczęścia. Ileż
to razy on w skalnych rozpadlinach ukrywał wszystką upolowaną zwierzynę, a mnie ani
jednej kosteczki nigdy nie zostawił. Toteż, jeśli mam być szczery, chciałbym cię widzieć
jeszcze bardziej nieszczęśliwą – ze złośliwą satysfakcją wykrakał czarny gawron.
– Bądź przeklęty na wieki! Oby nie chciały cię więcej znać żadne inne ptaki! – krzyknęła Satana w ślad za odlatującym ptaszyskiem.
107
Kraj Martwych – por. przypis 50.
104
SOSLAN
Odfrunął wstrętny gawron, a bezradna Satana wciąż gorzkie łzy leje. Usłyszała ten
żałosny płacz sroka o cienkiej szyi. Zrozpaczona Satana do niej tym razem zwróciła się
z gorącą prośbą:
– Odjechał mój syn w stronę wschodzącego słońca; poleć tam, błagam, i zanieś wiadomość, że niechętni mu Nartowie chcą jego matkę żywcem wrzucić do Jeziora Piekielnego. Drogocenny podarek ci sprawię za wyświadczoną przysługę!
– Ach, z jaką radością chciałabym, chociaż jednym okiem, popatrzeć na dotkniętego wielkim nieszczęściem Soslana! – zaskrzeczała sroka. – Czyżbyś nie pamiętała, jak
on walnął mnie miotłą, kiedy porwałam jajko z twojego kurnika? Nigdy mu tego nie
zapomnę! Gonił za mną i gonił, o mało nie zabił, ledwie uszłam z życiem… – wyrzuciła
z siebie żal sroka, i już jej nie było.
Jeszcze głośniej jęła lamentować Satana, zasłaniając twarz rękami. Wtem tuż nad
głową usłyszała szczebiotanie jaskółki:
– Czym się tak zamartwiasz, dobra Satano? Czemu gorzkie łzy lejesz? – łagodnie
spytała szlochającą kobietę.
– Jakże mam nie płakać? – odrzekła Satana. – Do piątku niewiele dni już zostało.
A nasi źli ludzie chcą mnie w piątek żywcem wrzucić do Jeziora Piekielnego. Mój ukochany syn Soslan, jedyny obrońca, jest bardzo daleko, na wojennej wyprawie… nikt się
za mną nie ujmie, nikt nie uratuje…
– Gotowam głowę oddać, żeby tylko ci pomóc – zapewniła Satanę jaskółka. – Dozgonnie będę ci wdzięczna i nigdy nie zapomnę, jak uratowałaś życie moim pisklętom,
jak je wyszarpnęłaś z kociego pyska, a potem wykąpałaś w ciepłym jeszcze mleku i ułożyłaś z powrotem w moim gnieździe.
– Jeśli tak, to leć, kochana jaskółeczko, tam, gdzie słońce wschodzi, odszukaj Soslana,
który na cały rok wyjechał na wyprawę, bądź zwiastunem nieszczęścia… Powiedz mu,
że źli ludzie chcą w piątek rzucić jego matkę do Jeziora Piekielnego. A jak już przekażesz
wiadomość, przyleć do mnie z powrotem. Nigdy ci tego, najmilsza ptaszyno, nie zapomnę.
– Jak mogłabym ci nie pomóc, szlachetna Satano? Będę, pewnie że będę zwiastunem
twojego nieszczęścia – odpowiedziała jaskółka. – Zaraz pofrunę do Soslana, ale… ale czy
on mi uwierzy?
Wtedy Satana zdjęła pierścionek z palca i wsunęła go na cienką ptasią szyjkę. Jaskółka rozpostarła skrzydła i odleciała w stronę wschodzącego słońca.
Tam, gdzie za siedem tygodni i siedem dni zdołał dojechać jeździec na groźnym
niby burza rumaku, jaskółka doleciała w ciągu jednej nocy, i równo ze wschodem jasnej
porannej gwiazdy Bonwarnon odnalazła Soslana. Ten, leżąc na miękkiej zielonej trawie,
spokojnie sobie odpoczywał. Jaskółka usiadła na gałązce, tuż przy jego uchu, i zaćwierkała, zaszczebiotała, zaśpiewała w najróżniejszych tonacjach:
– Hej, hej, sławny, zawadiacki i nieustraszony Narcie Soslanie! Jak możesz tak spokojnie wylegiwać się na miękkiej zielonej trawie, kiedy wrogowie chcą utopić twoją kochaną
105
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
matkę Satanę, żywcem chcą ją wrzucić do Jeziora Piekielnego? Łzy wielkie jak korale
padają jej z oczu, i jak promienia słońca czeka, biedaczka, twojego powrotu.
– Jaskółeczko, tyś zawsze była przyjaciółką ludzi, ja zrozumiałem, coś mi powiedziała, lecz skąd mogę wiedzieć, że to wszystko prawda?
Tu jaskółka zrzuciła z szyi pierścionek Satany – czyż syn mógł go nie poznać?! Jednym susem znalazł się w siodle, na swoim szybkim jak wicher rumaku i pogalopował
z powrotem. Długo już pędził, gdy nagle ujrzał leżącego na drodze człowieka. Zasłabł
widocznie, biedak, i nie był w stanie się podnieść.
– Ej, Narcie Soslanie, tobie powierzam swe życie – z trudem powiedział człowiek,
który nawet głowy nie mógł unieść z ziemi.
Soslan zatrzymał konia i pochyliwszy się, jął pytać biedaka:
– Co ci się stało? Jak ci mogę pomóc? Czego potrzebujesz?
– Umieram z głodu, od ciebie tylko oczekuję ratunku – odparł półżywy nieszczęśnik.
Soslan w wielkim pośpiechu ruszał na pomoc matce i nie wziął z sobą niczego do
jedzenia. Ale nawet przez myśl mu nie przeszło zostawić bezradnego, wycieńczonego
człowieka i pozwolić, żeby umarł z głodu. Pogalopował więc do lasu i wkrótce powrócił
z upolowanym jeleniem. Rozpalił ognisko, nabił mięso na rożen, umieścił je nad ogniem.
I dopiero wtedy, życząc uratowanemu człowiekowi dobrego dnia, dosiadł konia, zdzielił
go nahajką i pogalopował dalej. Pokonał spory szmat drogi, aż tu raptem widzi: orzeł
niesie w szponach małe dziecko! Soslan błyskawicznie napiął łuk i przeszył orła strzałą.
Śmiertelnie ranny ptak nie wypuścił jednak swojej zdobyczy i wraz z dzieciakiem runął do wody. Soslan podjechał do brzegu, zeskoczył z konia, rzucił się do rzeki i uratował
dziecko. Wziął je na ręce, i razem z nim usadowił się w siodle. Na skraju osady spotkała
Soslana zrozpaczona kobieta z rozdrapaną do krwi twarzą; to jej właśnie orzeł porwał
dziecko. Soslan oddał je zapłakanej matce, która gorąco mu dziękując, powiedziała:
– Jestem ubogą wdową, a tyś uratował mego jedynego syna…
Ale Soslan już jej nie słyszał, bo w wielkim pośpiechu znów galopował dalej. Cóż
jednak z tego, że omal nie zagnał na śmierć swojego wierzchowca, skoro i tak się spóźnił. Zdążyli bowiem niegodziwcy wrzucić żywcem Satanę do Jeziora Piekielnego. Rzucił
się Soslan w wodę, ale matki nie znalazł.
Wrócił więc do nartyjskiej osady i przykładnie ukarał swoich nieprzyjaciół. A potem udał się do Kraju Martwych, do samego Barastyra. „Może odda mi jednak matkę” –
pomyślał z nadzieją.
Podjechał do wrót Kraju Martwych i zastukał. A oto sam Barastyr, władca owej krainy nieżywych, wyszedł mu na spotkanie. I jął go Soslan prosić o swoją matkę.
A Barastyr rzekł:
– Ty, Narcie Soslanie, wiele grzesznych uczynków masz na sumieniu. Wszelako za
to, że śpiesząc na ratunek matce, nie odmówiłeś pomocy głodującemu nieznajomemu
człowiekowi i ze szponów orła wyrwałeś syna biednej wdowy, ja oddaję ci twoją matkę.
Tak to Satana i jej syn wrócili do osady Nartów i nadal żyli pośród nich.
106
SOSLAN
Jak Soslan ożenił się z Koser108
Pewnego wieczora Soslan wyszedł z domu i przechadzał się uliczkami nartyjskiej osady.
Doszedł do narożnika budynku i widzi: stoją za rogiem młodzi Nartowie i – nie widząc go przyczajonego za węgłem – tak się o nim lekceważąco wyrażają:
– Przecież on bez nas nigdy by nie był Soslanem!
Zawrócił, doszedł do narożnika innego domu, wyjrzał zza niego i znowu widzi: stoi
inna grupka młodych ludzi, a jeden z nich tak samo powiada:
– Gdyby nie my, nigdy nie byłoby Soslana!
Skręcił w inną jeszcze ulicę i tam również ujrzał kilku młodzieńców, którzy w podobnym duchu wypowiadali się o nim.
– Ach, tacyście! No dobra, wkrótce się przekonamy, jakie z was chojraki! – postanowił twardo w duchu.
Czy wiele czasu od tamtego wieczora minęło, czy niewiele – to już najmniej ważne.
W każdym razie zebrał Soslan pewnego dnia nartyjskich młodzieńców i powiedział:
– Czas działać. Wojska naszych wrogów z kraju Uarbi109 ruszyły ku przełęczy Chy110
zyn . Musimy na nie uderzyć, rozbić, zagarnąć ich dobytek i wszystkie skarby. Jutro
o świcie każdy z was, z bronią i zapasem żywności, ma się przede mną stawić. To rozkaz!
Podporządkowała mu się nartyjska młodzież. Rano oddział pod dowództwem Sos
lana wyruszył na wyprawę i niedługo potem znalazł się u przełęczy Chyzyn. Tu raptem
Nartowie ujrzeli wojowników z kraju Uarbi śmiało pokonujących stromiznę urwiska.
I lęk ogarnął nartyjską młodzież, oszołomił ją wręcz zgiełk i tumult, jaki towarzyszył
nacierającemu wrogiemu wojsku. Obejrzał się Soslan za siebie – i widzi, że został sam,
sam jeden! Porzucili go wszyscy strachliwi nartyjscy młodzieńcy i uciekli do domów.
– A to psy! – splunął Soslan. – Czemu teraz żadnego z was tu nie ma? A takeście się
buńczucznie przechwalali tamtego wieczora, takich śmiałków udawaliście!
W pojedynkę przystąpił do boju z wojownikami z kraju Uarbi: zwyciężył ich, rozpędził, zagarnął cały dobytek i skarby, a wszystko, co najcenniejsze, przywiózł do osady
Nartów. Idzie Soslan po ulicy, idzie – i żadnego człowieka nie widzi. „Dziwna sprawa,
kiedy wyjeżdżałem, wszyscy byli zdrowi, więc gdzie się teraz podziali, czyżby raptem
wymarli?” – bił się z myślami poważnie zaniepokojony.
Wtem patrzy: idzie młoda kobieta po wodę.
– Gdzie się nasi ludzie podziali? – zapytał ją.
Ta jednak nic nie odpowiedziała, niedawno bowiem wyszła za mąż i – zgodnie
z obyczajem – nie miała prawa rozmawiać ze starszymi.
108
109
110
Dumézil (LH, s. 116) uważa to opowiadanie za niezbyt stare. Żeńskie imię Koser nie występuje bowiem w innych tekstach nartyjskiego eposu.
Uarbi (Łarbi) to nazwa legendarnej krainy, trudnej do zidentyfikowania (ONS, słowniczek, s. 499).
Chyzyn – nazwa górskiej przełęczy (ONS, słowniczek, s. 500).
107
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Na miłość twego Boga – jął prosić kobietę Soslan – odstąp tym razem od przestrzegania obyczaju i powiedz, dlaczego wyludniła się nasza osada?
I młoda kobieta powiedziała:
– Piękna Koser weszła do swojej latającej wieży. Wzniosła się w niej pod niebo,
a kiedy ludzie się zbiegli, aby oglądać to dziwo, ozwała się do nich z góry takimi słowami: „Zostanę żoną tego, którego strzała pierwsza tu do mnie doleci”. Wzbudziło to obawę Soslana: „Żeby tylko czyjaś strzała nie doleciała do niej wcześniej niż moja” – myślał,
pędząc ile sił tam, gdzie w niebie, wysoko nad ziemią, wisiała wieża pięknej Koser.
Dobiegł Soslan do tego miejsca, gdzie z zadartymi głowami zebrali się patrzący
w niebo Nartowie, położył się na plecach i z tej pozycji, leżąc twarzą do góry, wyjął
strzałę, napiął cięciwę i wystrzelił. Strzała pewnie doleciała do latającej wieży i utkwiła w górnej części drzwiowej futryny. Soslan ponownie wystrzelił – i strzała wbiła się
w górną poprzeczkę ramy okiennej. I właśnie to okno po chwili się otworzyło. Ukazała
się w nim Koser. W białej dłoni trzymała obie strzały, bacznie się im przyjrzała i rzekła
do siebie: „Obie strzały pochodzą z jednego kołczana. Niechaj ten człowiek, który je
wystrzelił, będzie na wieki moim jasnym słonkiem”.
I opuściła swoją latającą wieżę na ziemię, idąc z powrotem ku ludziom.
– Niechaj wejdzie ten, do którego należą te strzały – powiedziała Koser. – On, i tylko
on będzie mym oblubieńcem.
Uradował się Soslan, szarpnął drzwi wieży i wbiegł jak wicher do środka.
– Opanuj się, szaleńcze, zaczekaj! – krzyknęła wystraszona Koser. – Nie dasz rady
sterować moją wieżą, nie potrafisz nią latać!
Ale rozgorączkowany Soslan nie słuchał dziewczyny. Rozzłościła się więc na niego
i posłała w górę latającą wieżę, sama zaś wyskoczyła przezornie na ziemię. A Soslan
tego nie zauważył, gdyż miotał się po całej wieży w poszukiwaniu pięknej Koser, lecz
nigdzie jej nie mógł znaleźć.
„To znaczy, że mnie, zaraza, oszukała!” – stwierdził po pewnym czasie oburzony.
A tymczasem wieża leci coraz wyżej i wyżej, unosząc z sobą naszego wystawionego
do wiatru bohatera.
Doleciała wreszcie do samego nieba i zatrzymała się. A cóż miał Soslan tam robić?
Rozjuszył się – i zeskoczył z wieży na ziemię. Spadał jak kamień – im bliżej ziemi, tym
szybciej. A gdy z potworną siłą wyrżnął o jej powierzchnię, przebił ją na wylot i znalazł
się raptem wśród diabłów, w siódmym piekle! Czarci bardzo mu byli radzi, znosili nieoczekiwanemu gościowi i pokazywali, co tylko mogli, wyłazili wręcz ze skóry, żeby mu
dogodzić. Z biegiem dni jednak Soslan stawał się coraz bardziej smutny i osowiały.
– Drogi nasz gościu – zwrócił się główny szef diabłów do Soslana – pokazujemy ci
wszystko, co mamy najlepszego, ale nie możemy cię niczym rozweselić. Dlaczego?
– Bo taka już moja natura, że bez polowania i bez walki życie mi niemiłe.
I tu gruchnęła wieść, że wrogowie uprowadzają stado bydła należące do diabłów.
Ich główny szef zatem niezwłocznie rozkazał:
108
SOSLAN
– Wyprowadźcie ze stajni słynnego Dzyndz-Alasa111, sprawdzimy naszego gościa.
I przekonamy się, czy naprawdę jest taki, jak sam o sobie mówi. Niech więc dosiądzie
wierzchowca, pogalopuje na pastwisko, rozprawi się z wrogami i odbije nasze stado.
Wyprowadzili czarci znamienitego Dzyndz-Alasa. Soslan wskoczył mu na grzbiet,
migiem poskromił wierzchowca i ruszył w pogoń za rozbójnikami. I nie tylko odebrał
im stado, ale ich samych też wziął do niewoli i przywiódł przed oblicze najważniejszego
czarta.
– Nie możemy go stąd wypuścić! – oświadczył główny szef diabłów. – Albowiem
drugiego takiego szatana jak on próżno by szukać pośród wszystkich czartów!
I rozkazał przedstawić Soslanowi trzy swoje córki.
– Drogi nasz gościu – powiedział. – Oddaję ci za żony wszystkie trzy moje córki. Takich piękności nigdzie indziej oczywiście nie znajdziesz. Szczęśliwie spędzisz tu z nimi
resztę swojego żywota.
W wielu krajach bywał wcześniej Soslan, wiele też dziewczyn spotykał w swoim
życiu, ale tak potwornie brzydkich i pokracznych jak owe diabelskie córki nigdy dotąd
nie spotkał. Nie chcąc jednak sprawiać przykrości ich ojcu ani tym bardziej go obrazić,
uprzejmie powiedział:
– Bardzo mi się podobają twoje córki, łaskawy aldarze! I ogromnie żałuję, że nie
będę mógł skorzystać z twojej propozycji, w Kraju Nartów bowiem zostały moje trzy
żony. A są to takie złośnice, że w domu nic, tylko wieczne kłótnie i wrzaski, w żaden
sposób nie mogą dojść z sobą do ładu. Jakby więc one mogły żyć pod jednym dachem
razem z twoimi ukochanymi córkami? Za nic bym nie chciał unieszczęśliwić tych uroczych dziewcząt.
– Wobec tego proś, o co zechcesz, niczego ci nie odmówimy, niczego nie poskąpimy – przyrzekł Soslanowi główny czart.
– Chciałbym tylko powrócić do swego nartyjskiego ludu, nic więcej mi nie trzeba –
odrzekł Soslan.
– No cóż… – westchnął ze smutkiem zawiedziony szef diabłów i polecił sługom: –
Przynieście naszemu gościowi dwa stare łapcie112.
– Włóż je teraz na nogi i pomódl się do Boga. Mów tak: Boże nad bogami, spraw,
abym się znalazł przed swoim domem.
Zrobił Soslan tak, jak mu polecił diabeł, i oto znalazł się przy drzwiach własnego
domu! Zobaczyła go Satana i wielce się uradowała.
– Ach, mój Boże! Gotowam wziąć na siebie wszystkie Twe dolegliwości za to, że wróciłeś mi całego i zdrowego mojego chłopca! – wykrzyknęła radośnie wdzięczna Satana.
111
112
Dzyndz-Alas, por. imię konia Alasa należącego do „bezimiennego syna Uryzmaga” w opowiadaniu
pod tym właśnie tytułem. Pierwszy element (dzyndz) jest niejasny, drugi (alasa „wałach”) pochodzi
z języków turkijskich, w których oznacza „konia, wałacha” (Ab., t. I, s. 44).
Łapcie – w oryginale osetyjskim dzabyr (Ab., t. I, s. 387), w przekładzie rosyjskim: czuwiaki.
109
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
A w tym czasie, kiedy Soslan nudził się w piekle, piękna Koser przebywała na ziemi.
Doszły ją słuchy, że Soslan wrócił, toteż pomyślała: „Kto wie, czy nie ma do mnie
żalu, może jest na mnie obrażony?”
Rozkazała swojej wieży opuścić się na dół, weszła do niej – i oto wkrótce latająca
wieża ponownie zawisła między ziemią a niebem.
Kiedy Soslan dojrzał wieżę, zapytał Satany:
– Cóż mam teraz począć? Już raz przez tę żmiję znalazłem się w siódmym piekle.
Miałbym więc zostawić ją w spokoju i nic nie robić?
– Ja ci pomogę załatwić tę sprawę, jak należy – rzekła Satana. – Przemienię cię w wicher i wówczas bez trudu ją dopadniesz.
Zmieniła go Satana w wicher, wzleciał do góry, zawirował, w mig dosięgnął wieży
i przez otwarte okno wpadł do środka.
Przestraszyła się Koser gwałtownego wichru, lecz ten się naraz rozwiał – i oto Sos
lan przed nią stoi!
– No, a teraz, dokąd przede mną uciekniesz, przebiegła kłamczucho? – zapytał.
– A czyż ja w czymkolwiek zawiniłam? Toś ty wszystkiemu winien! – odparowała
Koser. – Wzleciałam do góry jedynie po to, by sprawdzić, czy twoje uczucia do mnie są
rzeczywiście prawdziwe i trwałe.
I właśnie tam, wysoko w górze, między ziemią a niebem, pogodzili się z sobą Soslan
i piękna Koser. Później zaś rozkazali wieży, by skierowała się ku ziemi i szczęśliwie znowu dotknęli jej swoimi stopami.
Soslan w Kraju Martwych
Któregoś wieczora przesiadywał Soslan na nychasie. I naraz widzi: Uryzmag wraca z polowania, ale jakoś dziwnie markotny – przygarbiony, z głową opuszczoną i schowaną
w ramiona.
– Jakie nieszczęście cię spotkało? – zapytał go.
I Uryzmag powiedział:
– Wiele już w swoim długim życiu widziałem, ale czegoś tak dziwnego jak dzisiaj
nigdy wcześniej nie doświadczyłem. Polowałem w zaroślach. Wtem patrzę: jak gdyby
słońce zajaśniało nagle pośród krzaków – i ujrzałem na polanie jelenia; aż osiemnaście
rogowych odnóg naliczyłem na jego głowie! Zbliżyłem się do niego na odległość strzału
z łuku, wycelowałem, ale gdy już miałem strzelić, wszystkie moje strzały wypadły, rozsypały się i gdzieś zniknęły – ani jedna nie została w kołczanie. Chwyciłem za miecz, ale
wypadł mi z ręki i też gdzieś, Bóg wie gdzie, zniknął! Jeleń natychmiast uciekł. Popędziłem za nim, ale jakby pod ziemię się zapadł, nawet ślad po nim nie został. Ach, cóż to był
za jeleń! Sierść chyba musiał mieć ze złota!
110
SOSLAN
Przez całą noc Soslan nie mógł zasnąć, wciąż przewracał się niespokojnie z boku
na bok. A o najwcześniejszej rannej godzinie, kiedy to dzień oddziela się od nocy, wstał,
narzucił burkę na ramiona, przypasał miecz, wziął łuk, kołczan – i o… widzicie?! – już
się przedziera przez te same zarośla, w których Uryzmag napotkał jelenia. I kiedy tylko
pierwsze promienie wschodzącego słońca przeniknęły do chaszczy, Soslan dostrzegł
w ich świetle jelenia. Leżał sobie spokojnie na polanie, wolno przeżuwał, a jasne promienie, odskakujące od jego złotej sierści, wydawały się cieńsze od najcieńszych igiełek
i kłuły Soslana w oczy – aż tak jaskrawym blaskiem się żarzyły.
– Gdybym upolował to zwierzę, byłbym najsławniejszym z Nartów – powiedział sobie w duchu rozmarzony.
Skradając się, przypadając od kępki do kępki i od trawki do trawki, jął Soslan pełznąć ku jeleniowi. Zbliżył się doń na odległość strzału i napiął łuk. „Panie Boże, spraw,
by to zwierzę mi nie umknęło” – modlił się Soslan, celując w jelenia. A kiedy już miał
wypuścić strzałę, ta nagle zniknęła. Chwycił za kołczan – pusty, ani jedna strzała w nim
nie została. Tymczasem jeleń ani drgnie, nadal spokojnie sobie leży i przeżuwa.
„Czyżbym miał okryć się niesławą?” – pomyślał Soslan i dobywszy miecza, jednym
susem znalazł się przy jeleniu. Ten wszakże był szybszy, zerwał się z miejsca i biegiem
ruszył w stronę Czarnej Góry. „Nie, nie! Przede mną nie uciekniesz” – powtarzał w duchu Soslan, pędząc za uciekającym zwierzęciem.
A jeleń wbiegł na Czarną Górę i skrył się w głębokiej jaskini. Skąd mógł Soslan wiedzieć, iż w rzeczywistości była to Acyruchs113, córka Słońca, która przybrała postać jelenia o złotej sierści i której strzegło siedmiu uaigów114. Goniąc za jeleniem, znalazł się
w jaskini, gdzie nagle ujrzał przed sobą siedmiopiętrowy zamek. Drzwi na parterze były
otwarte. Wszedł i zorientował się, że stoi w pokoju gościnnym. Usiadł na ławie, ścianę
nad jego głową zdobił piękny fandyr115 – wielostrunowy instrument artystycznie wyrzeźbiony z brzozowej narośli. Zdjął go Soslan ze ściany i zagrał cudną pieśń. Na jej dźwięk
zleciały się zewsząd ptaki, zbiegły się też zwierzęta. Wysokie ściany zamku również kołysały się w takt melodii, ba – nawet góry jęły wtórować. Naraz do pokoju wbiegli dwaj
mali chłopcy. Nie przerywając gry na fandyrze, Soslan zwrócił się do nich ze słowami:
– Jam jest Nart Soslan. Ten, co to nie może żyć bez ucztowania i wojaczki.
Uciekli chłopcy. Biegli coraz wyżej, z piętra na piętro, aż się znaleźli na najwyższym,
siódmym piętrze, gdzie mieszkało siedmiu uaigów. I powiedzieli im chłopcy:
– Przedziwny gość do nas zawitał. Jest w pokoju dla odwiedzających i gra na fandyrze. Kiedy tam weszliśmy, powiedział do nas: „Jam jest Nart Soslan. Ten, co to nie może
żyć bez ucztowania i wojaczki”.
113
114
115
Acyruchs – znaczy dosłownie „boskie światło”. Abajew (Ab., t. IV, s. 32 pod hasłem Wacyruxs) proponuje łacińskie tłumaczenie: divina lux. Por. Kemp., s. 4, hasło: Acyruhs.
Uaig – p. przypis 63, tu w znaczeniu „olbrzym”.
Fandyr – osetyjski instrument dwunastostrunowy przypominający harfę (definicja Sozyryko Britajewa, ONS, słowniczek, s. 499).
111
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Na to uaigowie polecili chłopcom:
– Biegnijcie do niego i powiedzcie: „Jeśli pragniesz uczty, przyślemy ci Matkę, jeśli
zaś pragniesz wojny – przyślemy ci Ojca”.
Ponownie więc przybiegli chłopcy do Soslana i przekazali mu słowa uaigów.
– Na co mi teraz uczta? – rzekł Soslan. – Jeżeli jest wojna, to dajcie mi wojnę.
Kiedy chłopcy przybiegli do uaigów i powtórzyli im odpowiedź Soslana, ci wyszli
z zamku i na czarnym kamieniu jęli ostrzyć swe noże, te same, które trzymali w rękach,
gdy opuszczali brzuch ciężarnej matki.
Na zamkowym podwórcu stał ołtarz całopalny – składano na nim ofiary ze zwierząt. Przywlekli uaigowie Soslana do owego ołtarza, ułożyli go na nim i jęli dźgać leżącego młodzieńca nożami, wykrzykując przy tym:
– Toś ty jest ten parszywy sukinsyn, co nie daje się spokojnie paść naszemu ukochanemu jeleniowi!
I wściekle wbijali w Soslana swoje ostre noże. Ale żadnego, najmniejszego nawet
draśnięcia nie zostawiały ich ostrza na bułatowym ciele młodzieńca. Kiedy uaigowie
zauważyli, że jedynie tępią się ich noże, nie czyniąc Soslanowi żadnej krzywdy, uwolnili
go i rzekli:
– Niech nasza wychowanica – córka Słońca, Acyruchs – powie, co mamy z tobą zrobić.
Udali się uaigowie do córki Słońca i powiedzieli jej:
– Niezwykły gość do nas przybył. Nazywa siebie Nartem Soslanem. Chcieliśmy go
złożyć w ofierze, lecz noże się go nie imają.
Usłyszawszy imię owego przedziwnego gościa, córka Słońca orzekła:
– Jeśli jest Soslanem, to oblubieńcem mi będzie.
– Ale jak poznać, czy on naprawdę jest tym, za kogo się podaje?
– Prawdziwy Soslan ma znamię na plecach, między łopatkami.
Poszli uaigowie do gościnnego pokoju i poprosili Soslana, by się rozebrał i pokazał
im plecy. Czarne znamię znajdowało się dokładnie pośrodku między łopatkami.
Kiedy Acyruchs dowiedziała się o tym od uaigów, jej najwierniejszych, oddanych
opiekunów, powiedziała:
– Bądźcie dla niego grzeczni, taktowni, ale stanowczo powiedzcie, że wykupne, jakie powinnam od niego dostać, musi być mnie godne. Uzgodnijcie wysokość i rodzaj
wykupu. Nartowie są bardzo szczodrzy. Postarajcie się zatem wyciągnąć od nich jak
najwięcej.
I znowu przyszli uaigowie do Soslana. Przyjacielsko, jak dobrego kompana, poklepywali go po ramionach, każdy też rzekł mu jakieś miłe słowo. Następnie zaprowadzili
gościa do Acyruchs i pokazali mu ją, jego narzeczoną. Dopiero potem – już jako oblubieńca – zaprosili Soslana na pokoje, siedli z nim na ławie i przystąpili do rozmowy
o wykupie.
I powiedzieli uaigowie Soslanowi:
112
SOSLAN
– Twój wykup za narzeczoną będzie taki: na brzegu morza zbudujesz nam zamek
z czarnego żelaza, a na czterech jego narożach posadzisz liście drzewa Aza116. Przypędzisz nam też trzy setki zwierząt: w pierwszej muszą być same jelenie, w drugiej – same
sarny, w trzeciej zaś – najróżniejsze zwierzęta.
Nie sprzeciwił się Soslan, usłyszawszy, jakiego wykupu żądają opiekunowie Acyruchs, ale ogarnął go smutek. Wstał, pożegnał się z uaigami i zmartwiony, z opuszczoną
głową, wrócił do swego domu. I po powrocie tak rzekł do Satany:
– Siedmiu uaigów ma w swojej pieczy córkę Słońca – Acyruchs. Dziewczyna zgodziła się zostać moją żoną, ale jej opiekunowie żądają niezwykłego wykupu. Chcą, żebym
na brzegu morza wybudował czarny żelazny zamek i na każdym z czterech jego naroży
posadził liście drzewa Aza, i żebym przypędził im trzy setki dzikiej zwierzyny. W jednej
mają być tylko same jelenie, w drugiej – same sarny, w trzeciej – najróżniejsze zwierzęta. Nie dam rady zdobyć takiego wykupu. Ale też ponad moje siły jest nie pożądać
kobiety tak pięknej jak Acyruchs.
– Siadaj tu przy mnie – rzekła Satana – i słuchaj, co ci powiem. Niemałego wykupu żądają za dziewczynę uaigowie, to prawda… Ale jeśli postąpisz, jak ci poradzę, to
zdołasz go zgromadzić. Czarny żelazny zamek zbudować łatwo. Jak tylko pójdziesz nad
brzeg morza z moim czarodziejskim pierścieniem i zakreślisz nim szeroki krąg, od razu
wzniesie się w tym kole czarny żelazny zamek. Trzy setki dzikich zwierząt też zebrać
nietrudno. Poproszę Afsatiego, żeby ci użyczył swojej fujarki. Kiedy w tym wielkim zamku na niej zagrasz, zwierzęta same przybędą na dziedziniec. Najtrudniej będzie zdobyć
liście z drzewa Aza, bo na tym świecie ono nie rośnie. To drzewo ze świata umarłych.
I jedynie Barastyr, władca Kraju Martwych, mógłby ci dać jego liście. Gdyby Bedocha,
twoja żona nieboszczka, wstawiła się za tobą i szepnęła Barastyrowi słówko, wtedy dostałbyś pewnie od niego owe magiczne liście.
– To żegnaj, droga matko! – rzucił pośpiesznie Soslan. – Ruszam do Kraju Martwych.
I Satana nie zdążyła nawet odpowiedzieć synowi, tak szybko bowiem wskoczył na
grzbiet swego wierzchowca o sprężystych kopytach i odjechał.
„Ten narwaniec gotów naprawdę tam się udać!” – z obawą pomyślała Satana.
Niezwłocznie rozpaliła ogień i przygotowała wiele jedzenia, następnie pobiegła na
śmietnisko, znalazła zdechłego kota oraz ścierwo psa, przyniosła ową padlinę do domu
i położyła obok świeżego obfitego jedzenia, po czym wszystko to – i dobre, i złe – poświęciła swoim drogim zmarłym.
„Teraz już, jeśli Soslan wejdzie do Kraju Martwych, będę wszystko o nim wiedzieć” –
pomyślała zadowolona.
A jej syn w tym czasie stał już przy żelaznej bramie prowadzącej do Kraju Martwych.
116
Aza – czarodziejskie drzewo, które leczyło wszelkie dolegliwości, ale nie ratowało człowieka przed
śmiercią (ONS, słowniczek, s. 493).
113
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Aminonie, otwieraj! – krzyknął do odźwiernego.
– Kiedy umrzesz, te wrota same się przed tobą otworzą – odpowiedział Aminon. –
Nie może żyjący wejść do Kraju Martwych, nie mogę ci otworzyć.
– Nie chcę o niczym słyszeć, otwieraj! I to już! – wrzasnął rozeźlony Soslan.
– Widać, żeś silny i chcesz przemocą tutaj się dostać – rezolutnie odparł odźwierny.
Widzi Soslan, że po dobroci nikt mu tu wrót nie otworzy. Szarpnął je więc z całej siły
i wjechał do Kraju Martwych! Ale jak tylko się w nim znalazł, mnóstwo ludzi w pełnym
rynsztunku rzuciło się na niego.
– Nastał w końcu twój czarny dzień, Soslanie! My tu od dawna czyhamy na ciebie,
teraz już nigdzie się przed nami nie skryjesz! – krzyczeli groźnie ci ludzie, wymachując
bronią i usiłując go atakować.
Jednak – o dziwo! – żaden z nich nie mógł go ani zranić, ani uderzyć, ani pochwycić
czy chociażby dotknąć. Dziwiąc się i zastanawiając, co by to mogło znaczyć, Soslan odważnie jechał dalej.
Długo jechał, oj długo! – wielki jest bowiem Kraj Martwych – przez góry i doliny,
przez jeziora i rzeki, aż się znalazł na rozległej równinie pełnej drzew i słupów, na których powieszeni za nogi, za ręce, za języki bądź szyje wyli i skręcali się z bólu liczni
nieszczęśnicy, a pod każdym z nich płonął w dodatku ogień, który nigdy nie gasnął.
– Ach, Soslanie, uwolnij nas! Przerwij naszą męczarnię! – przeraźliwie wykrzykiwali
wisielcy na widok nieoczekiwanego przybysza. Ten wszelako odwrócił się i w odpowiedzi usłyszeli:
– Nie może Soslan wam pomóc!
Jeszcze nie zdołał ochłonąć po widoku wisielców, gdy już go nowe dziwo czekało:
ujrzał wielkie jezioro pełne żmij, ropuch, węży i innych obrzydliwych gadów, a pośród
nich rozpaczliwie pływających ludzi, których głowy raz po raz znikały pod wodą, to
znów się nad nią pojawiały.
– Ej, Soslanie, pomóż nam! Bądź naszym wybawcą! – krzyczeli na jego widok również ci nieszczęśnicy.
– W niczym Soslan nie może wam pomóc! – odpowiedział jeździec i pogalopował
dalej.
I oto przed nim kolejna rozległa równina. Łany dorodnych zbóż kołyszą się i falują
na niej. Nigdy dotąd nie widział, żeby obok siebie kłosiły się jednocześnie wszystkie
rodzaje zbóż. A tuż, tuż, na gęstej soczystej trawie, tłuste stada spokojnie się pasą, choć
co rusz przebiegają między nimi dzikie zwierzęta. Bydło się ich nie boi, gdyż drapieżniki
wcale go nie atakują.
Przez równinę toczyła swe wody wielka, leniwie płynąca rzeka, a na jej brzegu bardzo wiele dziewcząt, sunących w pięknym korowodzie, wykonywało uroczysty nartyjski taniec simd. W bujnej zielonej trawie rozstawiono mnóstwo najróżniejszego jedzenia, wszelako stało ono nietknięte, żadna z dziewcząt nawet nie zbliżyła się do niego.
114
SOSLAN
Dostrzegły Soslana i wielce się uradowały:
– Soslanie! Soslanie! Czyżby to dobre duchy niebieskie lub ziemskie do nas cię
przywiodły? Nie, to z pewnością nie one! Jedynie twoje męstwo mogło sprawić, że oto
znalazłeś się w Kraju Martwych bez futra, w jakie zgodnie z obyczajem żyjący oblekają
zmarłych! – jedna przez drugą prawiły dziewczęta, otaczając zewsząd niespodziewanego gościa.
– Dałybyście mi jeść, głodny jestem – rzucił Soslan.
– Najpierw zatańcz z nami, wtedy cię nakarmimy – odrzekły dziewczęta.
Cóż było robić? Zsiadł Soslan z konia, wybrał dwie najładniejsze dziewczyny i stanął
między nimi. A jako że był energicznym i ognistym młodzieńcem, zapłonęła w nim krew
i mocno ścisnął rękę jednej z dziewcząt, nie poczuł jednak, by oddała mu uścisk. Jeszcze
mocniej więc ścisnął jej rękę – i dziewczyna raptem z niezwykłą siłą ją wyrwała, po czym
chwyciła Soslana i tak go od siebie odrzuciła, że poleciał aż na środek rzeki. Płynąć było
mu trudno, pancerz ciążył, ciągnął do dna, zachłystywał się i raz po raz znikał pod wodą.
– Wybaczcie mi, dziewczęta, popełniłem błąd! Przepraszam, wiem, że źle postąpiłem, nie gniewajcie się! – krzyczał tonący z samego środka rzeki.
– Można mu chyba wybaczyć – łaskawie orzekły dziewczęta.
I oto ta sama piękność, której się Soslan naraził, weszła do wody, podała mu rękę,
pomogła wydostać się na brzeg i tak powiedziała:
– To, co na ziemi wśród ludzi jest przyjęte, tutaj jest niedopuszczalne.
– No to nakarmcie mnie teraz – wypalił Soslan – bom strasznie zgłodniał.
– Zostań tu z nami, nie dąż do świata żyjących, wtedy – podobnie jak my – zawsze
będziesz syty, wystarczy ci sam widok jedzenia. Patrząc jedynie na potrawy, nie będziesz czuł głodu, nigdy nie będziesz łaknął – zapewniała go dziewczyna.
– Nie chcę żyć w takim kraju, gdzie można się nasycić samym widokiem smakowitego jedzenia, pragnę jak najszybciej wrócić do Krainy Nartów – odrzekł Soslan i pogalopował dalej.
I któż może wiedzieć, czy daleko odjechał, czy blisko? Tak czy inaczej, ujrzał przed
sobą kolejne dziwo. Na oblodzonej stromej skale siedzą nieruchomo pokryci lodem starcy. I wytoczone z lodu tępe brzytwy same golą im, a ściślej – żywcem wyrywają! – gęste
brody, ale nie wiedzieć czemu tylko do połowy. Druga połowa brody każdego starca
pozostawała nienaruszona. Zdumiał się Soslan, ale minął ową dziwną grupę bez słowa
i ruszył w dalszą drogę.
Niedaleko odjechał, gdy raptem wyrósł przed nim przepiękny, cały wykuty ze srebra, zamek. Przez wielkie otwarte okna było widać, że wewnątrz, na złotych ławach,
siedzą dostojni staruszkowie, a przed nimi obficie zastawione stoły i w czaszach napitki
się pienią. Na stołach pełno jedzenia, wszelako starcy żadnej potrawy nie tykają.
Pogalopował Soslan dalej, naraz widzi: na wysoką górę z wielkim trudem wspina
się jakiś starzec. Dźwiga na plecach kosz pełen ciężkich kamieni. A dno kosza dziurawe,
115
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
i kamienie stale się wysypują. Starzec je podnosi, na powrót wkłada do kosza, a kamienie znowu wypadają – i nie ma końca tej jego robocie117.
Dziwował się Soslan, dziwował, lecz jazdy nie przerwał – i oto rozpościera się przed
nim zielona łąka. Wół się na niej pasie. Trawa na łące po pas, ale wół jej nie żre – on
zamiast trawy z uporem gryzie brodę jakiegoś udręczonego starca. „Oto zaprawdę dziw
nad dziwy – pomyślał Soslan. – Żeby wół zamiast świeżej trawy, której tu zatrzęsienie,
gryzł czyjąś suchą, twardą brodę?”. Nim zdążył zastanowić się nad owym paradoksem,
już nowe dziwo widzi.
Przed nim rzeka, na rzece wyspa. Z brzegu na wyspę przerzucony most, ale nie szerszy niż ostrze noża. A na tej wyspie, w jajecznej skorupie, siedzi zupełnie goły starzec.
No cóż, siedzi, to siedzi…
I Soslan podążył dalej przed siebie.
Niebawem spostrzegł, że na drodze leży zamarznięte cielsko martwego konia, a po
jego obu stronach siedzą w milczeniu kobieta i mężczyzna. „Cóżby to mogło znaczyć?” –
przemknęło Soslanowi przez myśl. Nie spytał jednak o to pary ludzi siedzących przy
padniętym koniu i udał się w dalszą drogę.
Wkrótce jego oczom ukazuje się kolejny dziwny widok: na dużej wołowej skórze
leżą obok siebie mąż z żoną i usiłują się nakryć drugą podobną skórą, ale nic im z tego
nie wychodzi – ściągają z siebie nawzajem tę skórę, szarpią ją, marzną, każde by chciało
samemu tylko się nią okryć. Gdy Soslan minął ową niezgodną parę małżonków, ujrzał
przed sobą kolejne dziwo. Oto inna małżeńska para leży na małej zajęczej skórce i równie niewielką skórką się nakrywa, ale jest im ciepło, oboje tulą się do siebie – widać, że
są zgodnym małżeństwem. A tuż, tuż, całkiem niedaleko, jeszcze inne dziwo. Znowu
widzi Soslan kobietę i mężczyznę. Kobieta dłonie złożyła tak jakby chciała zaczerpnąć
nimi wody, mężczyzna zaś stał i zionął z ust ogniem na złączone kobiece dłonie. Dziwny
zaiste był to widok.
Soslan pojechał dalej – i wtem aż krzyknął ze zdumienia. Przed nim bowiem wyrosła góra – spękana, poprzecinana głębokimi szczelinami – a po tej górze pełza dziewczyna; pełza i grubą igłą zszywa pęknięcia i szczeliny powstałe na stromym zboczu. Widać,
że jest strasznie zmęczona, pot ją oblewa, pracuje, biedaczka, bez wytchnienia, nie wiedząc, co to odpoczynek. Żal jej się Soslanowi zrobiło, ale pomóc niestety nie mógł – musiał jechać dalej.
I oto znowu widzi dwie pracujące kobiety: jedna wyrabia ser w drewnianej kadzi
pełnej mleka. Duży krąg sera powinien wyjść z takiej ilości mleka, lecz, o dziwo! – kiedy
kobieta wyjęła gotowy ser z kadzi, nie był on większy od ziarenka prosa i ledwie się go
dało dojrzeć na jej dłoni.
117
Nasuwa się tu oczywiście analogia z mękami Syzyfa z mitologii greckiej. Przebywając po śmierci
w Hadesie (kraj martwych), odbywał on pokutę podobną do opisanej w tym fragmencie Nartyjskich
opowieści (por. W. Kop a l iń sk i, op. cit., s. 1128).
116
SOSLAN
A tuż obok inna kobieta robi to samo, tyle że z jednej łyżki mleka wychodzi jej ser
wielki niby góra!
Rozmyślając nad tym, co jego oczy przed chwilą oglądały, pojechał Soslan dalej.
Dziwnym trafem same kobiety wciąż napotyka teraz na swej drodze. Oto przed nim
kolejna niewiasta: leży nieruchomo na plecach, a na jej piersi dwa młyńskie koła wirują
jak szalone, ale wirują na próżno, niczego bowiem nie mielą, nie kruszą, nie rozcierają…
„Nic dziwniejszego dotąd nie widziałem” – pomyślał w duchu Soslan i w tejże chwili
ujrzał inną kobietę, na której piersi również wirowały młyńskie kamienie, tyle że one na
proszek rozcierały kawałki czarnego kamienia.
Jedzie dalej i widzi coraz to nowe dziwy. I jeszcze jedna kobieta! Ta swoją piersią
karmi jaszczurki.
„A czymże ona zgrzeszyła?” – zachodzi w głowę Soslan. Ale gdy jeszcze się nad tym
zastanawia, inna nieszczęsna kobieta staje mu przed oczami – kawały sukna i pąsowej
bawełnianej tkaniny wyłażą jej z nozdrzy, a prawa ręka pali się nieugasającym płomieniem. „A ona za jakie przewinienie cierpi taką karę? Przedziwny to widok” – uznał i odjechał bez słowa.
Dalej na swej drodze widzi inne dziwo – grobowiec. A w tym grobowcu siedzi całkiem golusieńki, maleńki dzieciaczek. Posoka z nosa mu się sączy, z gardła też krew
wypływa. Żal się zrobiło Soslanowi chłopczyka, ale mógł westchnąć tylko nad jego losem – i pojechał dalej.
I oto przed nim obszerna polana. Na polanie bawią się i dokazują dzieci w różnym
wieku, tyle że nie sposób patrzeć na nie bez przykrości – wszystkie ubrania na nich
w strzępach, nogi bose, nędzne obuwie niektórych wsunięte za pas, inni ganiają z paskami przewieszonymi przez szyję, jeszcze inni z gołymi głowami – czapki mają wsunięte za pazuchę. Ucieszyły się dzieci, widząc nadjeżdżającego Soslana, rzuciły się ku niemu, jedne nazywały go ojcem, inne matką. Użalił się Soslan nad obszarpaną dzieciarnią,
zsiadł z konia, każde pogładził po głowie, na każdym poprawił ubranie. I kiedy znów
dosiadł konia, żeby ruszać dalej, dzieci krzyczały za nim:
– Oby prosta i szeroka była twoja droga, Soslanie! Niechaj szczęście ci sprzyja i niech
ci się uda pomyślnie załatwić sprawę, dla której tutaj przybyłeś!
I długo jeszcze słyszał Soslan jak wysławiają go wdzięczne dzieciaki
Jedzie Soslan, jedzie – i widzi przed sobą otwarte wrota. Wjechał do środka, a tam
szczenna suka leży pogrążona we śnie, widać jednak, że będzie niebawem rodziła. Suka
mocno śpi, ale szczenięta z jej brzucha zaczęły nagle szczekać na Soslana! Zdumiało
go to wielce, lecz oto kolejne dziwo jawi mu się przed oczami: na skraju urwiska leży
usypany kopiec prosa. Obok niego zacięty spór wiodą worek i biesaga, czyli podwójna,
przytraczana do siodła torba. Worek powiada: „We mnie zmieści się więcej prosa niż
w tobie”. A torba na to: „Nie, we mnie zmieści się więcej”. Wówczas worek zaczerpuje
prosa, napełnia się nim cały, po czym przesypuje proso do torby. A ta nawet do połowy
117
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
się nie napełnia. Teraz torba nabiera w siebie prosa i przesypuje je do worka – i ten
okazuje się przepełniony, proso wysypuje się z niego!
Nie zrozumiał Soslan, co ów spór mógł znaczyć – i pojechał dalej. Naraz widzi trzy
młode drzewa pośrodku równiny, z gładkimi jak gdyby oszlifowanymi pniami. I dwa
łapcie – jeden ze świńskiej skóry, a drugi z safianu – na wyścigi włażą na jedno z tych
drzew. Lecz oto łapeć z safianu pośliznął się i został na dole, a łapeć ze świńskiej skóry
dopełznął do wierzchołka drzewa.
„A cóż to jeszcze za dziwo?” – pomyślał Soslan. – Czy to możliwe, by łapeć ze świńskiej skóry wziął górę nad czuwiakiem118 z safianu?”
Wieczór zapadł w Kraju Martwych. Soslan zatrzymał się nad brzegiem rzeki i postanowił zanocować. Zdjął uprząż z konia, ściągnął z siodła poduszkę, wsunął ją sobie pod
głowę i natychmiast zasnął. Niedługo spał, ocknął się i widzi, że leży na zielonej trawie,
podczas gdy drugi brzeg rzeki pokryty jest białym śniegiem.
Dziwiąc się temu niezrozumiałemu zjawisku, osiodłał konia i pojechał dalej.
Wtem widzi: przez całą równinę, aż do samych gór, wisi przeciągnięty sznur, ale tak
gruby, że ani nie można go unieść, ani przeskoczyć na koniu.
„Co teraz zrobić?” – zaczął się zastanawiać, gdy nagle sznur sam się zwinął i potoczył na bok.
Zdziwił się nasz bohater i pojechał dalej.
I oto wyrasta przed nim wysoki kurhan, na nim trzy ogniska, nad nimi trzy kotły się
gotują, pod nimi wszakże zamiast drewna płoną rogi jeleni. Dwa skrajne kotły buchają
parą, rosół w nich głośno bulgocze, przerzucają sobie nawzajem kawały mięsa, tłuste
szynki, udźce – a w środkowym kotle pusto, ani kropli rosołu w nim nie ma, kopci tylko
suchy, syczy i swąd wokół roztacza.
„A cóż by to mogło znaczyć?” – myśli Soslan. – Skrajne kotły rzucają sobie nawzajem
mięso, a do środkowego nic nie wpada, nawet maleńki kawałek. Dlaczego?”
Kiedy tylko Soslan odjechał, znów przed nim kolejne dziwo: oto na poboczu drogi
zażarcie z sobą walczą kobieca chustka i męska papacha119. Szale zwycięstwa przechylają się to na jedną, to na druga stronę: raz papacha jest górą, innym razem przewagę zyskuje chustka. Długo czekał na wynik owego niecodziennego pojedynku, aż nagle
przeciwnicy zaprzestali walki – i w zgodzie stanęli przed nim na środku drogi.
„Jak to rozumieć? Czy dobra to dla mnie wróżba, czy zła?” – zachodzi w głowę Soslan, ale jedzie dalej.
Naraz widzi, że na drodze wala się biesaga – podwójna torba przystosowana do
przerzucania przez siodło. „Ona mi się przyda” – pomyślał, nachylił się i rękojeścią na118
119
Czuwiak – por. przypis 112.
Papacha – rosyjski termin (przejęty z języków turkijskich) oznaczający męską czapkę futrzaną, popularną na Kaukazie, a także wśród Kozaków.
118
SOSLAN
hajki próbował zaczepić biesagę i podnieść. Złamała się jednak rękojeść nahajki, a torba
ani drgnęła.
„Co się ze mną stało?” – pomyślał. – „Zazwyczaj w pełnym galopie chwytam i podnoszę jeźdźca, a tu nawet torby z miejsca ruszyć nie mogę!”. Zeskoczył z konia, chwycił
torbę – i znów nie zdołał jej podnieść. Chwycił obiema rękami, natężył się, zaparł, ale
choć po kolana zarył się nogami w ziemi, torby nie podniósł. Oczy mu stanęły w słup
ze zdumienia. W milczeniu trwał jeszcze chwilę w bezruchu, po czym wyszarpnął nogi
z ziemi, zostawił biesagę i odjechał.
Niezadługo dojrzał na drodze kłębek różnobarwnych nici. „Przydadzą mi się nici
w podróży” – powiedział Soslan do siebie, zsiadł z konia, chwycił za koniec nici i jął
nawijać ją sobie na rękę. Ale o dziwo, nawija i nawija, a kłębek wcale nie robi się mniejszy. Zrozumiał więc, że to kolejne dziwo, którego sensu nie pojmie, toteż cisnął nici na
ziemię i pojechał dalej.
Niewiele czasu minęło, gdy ujrzał inny kłębek. Ten sam się po drodze toczy i rozwija, ale nić na ów kłębek wciąż się z powrotem nawija – i za nic nie może się ów kłębek do
końca rozmotać. „A cóż to mogłoby znaczyć?” Po raz kolejny nie znajdując odpowiedzi
na stawiane sobie pytanie, Soslan pojechał dalej.
I oto toczy mu się pod nogi trzeci już kłębek nici – tyle że z lnianego surowego włókna. Pogonił konia, minął kłębek, obejrzał się i widzi, że ten bije jego wierzchowca po
tylnych nogach. Przyśpieszył zatem bieg – i kłębek został w tyle. Trwoga zdjęła Soslana.
„Czy aby nie wróży mi to jakiego nieszczęścia?” – pomyślał. I gdy tylko tak pomyślał,
ujrzał siedzących za stołami na honorowych miejscach starców – dawnych przodków
Nartów. Przed nimi wielka obfitość jadła i napitków, a tuż obok, na skraju każdego stołu – zdechły kot leży i zdechły pies! Starcy patrzą tylko na jedzenie, ale go nie tykają.
Jakże to mogło Soslana nie zdumieć?! „Któż to tak postanowił ugościć naszych staruszków – i dobrym, i wstrętnym zarazem?” – zastanawiał się, ruszając dalej.
I oto widzi przed sobą ukochaną żonę Bedochę120, tyle że bez głowy! Zeskoczył z konia, gorzko zapłakał. Otoczyli go inni mieszkańcy Kraju Martwych.
– Gdzie się podziała głowa mojej żony? – roniąc zmieszane z krwią łzy, dopytuje się
Soslan. – Przecież tylko po to cały Kraj Martwych przejechałem, żeby ją zobaczyć!
– Nie smuć się – pocieszali go stojący wokół martwi. – Wkrótce jej głowa też tutaj
będzie.
I w samej rzeczy, po krótkim czasie głowa Bedochy była już na jej ramionach i zrosła
się z ciałem.
– Co ci jest, mój miły? Dlaczego płaczesz krwawymi łzami? Czym się tak zamartwiasz? – zapytuje Bedocha swego byłego małżonka.
120
Bedocha – por. przypis 98. Tamtą opowieść bardowie osetyjscy zamknęli happy endem: martwa Bedocha wraca do życia w czarodziejski sposób. Tutaj (w opowieści Soslan w Kraju Martwych) Bedocha, jak widać, umarła definitywnie.
119
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– A jakże mam nie płakać? – odparł Soslan. – Kiedy tu przyjechałem i zobaczyłem, że
na twoim ciele nie ma głowy, łzy mi same popłynęły z oczu, nie mogłem ich powstrzymać.
Wielce radosne było spotkanie Soslana z ukochaną żoną.
I spytała Bedocha swojego małżonka:
– Jakież to dobre duchy ziemskie czy niebieskie przywiodły cię tu żywego i nawet
w pancerzu? Przecież dotąd żaden żyjący nie trafił do Kraju Martwych.
Soslan jej odpowiedział:
– Córka Słońca Acyruchs, wychowanica siedmiu uaigów, zgodziła się zostać moją
żoną. Ale uaigowie zażądali ode mnie kłopotliwego wykupu: muszę im przypędzić trzysta sztuk dzikiej zwierzyny, zbudować zamek z czarnego żelaza i na każdym jego narożniku posadzić liście drzewa Aza. Z zamkiem i zwierzyną jakoś sobie poradzę, ale drzewo
Aza rośnie tylko tu, w Kraju Martwych. Dlatego przyjechałem, żebyś poprosiła o te liście
Barastyra, władcę Kraju Martwych. Może łaskawie zechce mi ich użyczyć?
– Zrobię dla ciebie wszystko, o co prosisz – zapewniła Soslana Bedocha. – Ale opowiedz mi za to o nowych cudownościach waszego ziemskiego świata.
– Jakież tam u nas cudowności, Bedocho! Największe tutaj się widzi, w Kraju Martwych. Na ziemi nie ma nic takiego, czemu by warto było się dziwić.
I Soslan jął opowiadać zmarłej żonie o tym, jak wrzasnął był na Aminona i siłą otworzył wrota, jak rzucili się nań uzbrojeni ludzie i zadawali mu ciosy, których on wcale
nie czuł.
– To nic dziwnego – rzekła Bedocha. – Napadli cię wrogowie, których niegdyś dosięgła śmierć z twojej ręki, ale dopóki żyjesz, oni nie mogą wyrządzić ci nic złego. Dopiero
kiedy umrzesz, będą cię niepokoić.
– Widziałem też rozległą równinę – mówił dalej Soslan. – Wielu ludzi wisiało tam na
słupach i drzewach. Jedni byli powieszeni za ręce, drudzy za nogi, inni za języki, jeszcze
inni za szyje. A pod każdym paliło się ognisko i płonęły w nim ogromne kamienie. Kto
tak okrutnie ukarał owych nieszczęśników?
– Sami tak siebie ukarali – powiedziała Bedocha. – Albowiem wiele zła uczynili,
kiedy jeszcze przebywali w krainie żyjących, i teraz pokutują w męczarniach za grzeszne uczynki. Władca Kraju Martwych wyznaczył każdemu karę proporcjonalną do wagi
przewinień – jeden w ciągu roku męczy się przez trzy dni, inny – trzy tygodnie, a są też
tacy, którzy muszą cierpieć męczarnie znacznie dłużej.
– Pojechałem dalej – ciągnął Soslan. – A tam jezioro pełne żab, węży, żmij i innych
obrzydliwych gadów. I mnóstwo ludzi pływa między nimi… to ich głowy znikają pod
wodą, to znów się wynurzają. Błagali mnie o ratunek, ale odparłem, że w Kraju Martwych jestem bezsilny. Co takiego uczynili owi biedacy?
– Widziałeś Jezioro Piekielne. Ci, którzy za życia kradli bądź na drodze oszustwa
zagarniali i przywłaszczali sobie cudzą własność, teraz – zgodnie z obyczajem Kraju
Martwych – odbywają karę w Jeziorze Piekielnym – oznajmiła Bedocha.
120
SOSLAN
– Potem znowu ujrzałem szeroką równinę. Gęstymi łanami zboża była porośnięta, ale – o dziwo! – kłosiło się na niej jednocześnie wiele rodzajów zbóż. Dziwne też
było, że drapieżne zwierzęta chodziły tam obojętnie obok bydła domowego i wcale go
nie atakowały. Wielka rzeka płynie przez ową równinę. Mnóstwo dziewcząt tańczy tam
simd, a na brzegu stoją najróżniejsze potrawy i napitki. Powiedziałem dziewczętom, że
jestem głodny, one zaś na to, że jeśli nie będę zabiegał o powrót na ziemię, to od samego
widoku jedzenia będę syty. Odpowiedziałem, że nie chcę żyć w takim kraju, gdzie ludzie
muszą się żywić samym tylko widokiem potraw. Co to było za dziwo, Bedocho?
– Znalazłeś się na równinie Rajskiej – usłyszał w odpowiedzi. – A te tańczące dziewczęta umarły jeszcze przed zamęściem, potrawy zaś, które stały na brzegu, były ofiarnymi darami od ich rodziców bądź krewnych. I zgodnie z obyczajem Kraju Martwych,
dziewczęta dlatego są syte samym tylko widokiem owych darów.
– Pojechałem dalej i inne dziwo ujrzałem. Oto siedzą pokryci lodem starcy i lodowe
brzytwy golą im brody, ale większą część włosów po prostu żywcem wyrywają, a niekiedy pozostawiają na ich twarzach kępki zarostu.
– Tak pokutują ci, którzy zostali wybrani na sędziów, gdyż ludzie mieli ich za uczciwych, sprawiedliwych i prawych. Ale oni niesprawiedliwie sądzili, zawsze trzymali
stronę bogaczy i za łapówki czy po znajomości im tylko pomagali. Dlatego teraz, zgodnie
z prawem Kraju Martwych, tak właśnie płacą za swoje grzechy.
– Jadę dalej – kontynuował Soslan – i widzę srebrny zamek. Szacowni starzy ludzie siedzą tam na złotych ławach, przed nimi na talerzach wiele smakowitego jedzenia,
w czaszach pienią się napitki, jednakże nikt owych wspaniałości nie tyka. Powiedz mi,
dlaczego?
I Bedocha tak objaśniła to dawnemu mężowi:
– Ci ludzie podczas swego życia na ziemi nikogo nie okradli, współczuli ubogim i chętnie im pomagali. I za to od Barastyra otrzymują teraz nagrodę. A jedzenia nawet nie muszą tknąć, gdyż zgodnie z prawem Kraju Martwych na sam jego widok czują się najedzeni.
– Pojechałem dalej, a tam jakiś starzec taszczy na swoim garbie wielki kosz piachu
i kamieni, tyle że dno kosza dziurawe. Kamienie i piach stale się przez nie wysypują,
starzec je zbiera, ale te się znowu wysypują – i tak bez końca. Za co on został skazany na
taką robotę? – chciał się dowiedzieć Soslan.
– Ten człowiek w swoim ziemskim życiu gdzie tylko mógł, odkrawał podczas orki
spore kawały ziemi sąsiadów, a i z poletek biedaków zawsze był gotów uszczknąć dla
siebie choćby kawalątek, żeby się bardziej wzbogacić. I teraz za to płaci.
– Dalej jeszcze inne dziwo widziałem: wół tam stoi w wysokiej do pasa trawie, ale
nie żre trawy, tylko łapczywie ogryza suchą, zmierzwioną brodę starego człowieka.
Zdumiałem się, no bo jak zamiast zielonej trawy mógł gryźć te siwe ludzkie kudły?
– I to również nie powinno cię zdumiewać – powiedziała Bedocha. – Ten starzec,
kiedy żył, pożyczał od sąsiadów na czas orki i innych robót polowych jednego wołu
121
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
i zaprzęgał go do pługa razem ze swoim wołem, ale swojego karmił świeżą trawą, cudzemu zaś dawał nędzne resztki i odpadki. Za to teraz cierpi, tak mu się nasz wół odpłaca.
‒ Potem jadę dalej i widzę: z brzegu na wyspę most przerzucony, ale wąziutki niby
ostrze noża. A na wyspie samotny starzec siedzi w jajecznej skorupie. Co o tym sądzić?
– Całe swe ziemskie życie ten człowiek przeżył jako odludek. Ni w święta, ni w dni
powszednie nikogo w gościnę nie zaprosił, więc i w Kraju Martwych w samotności spędza długie lata.
– A jeszcze dalej – powiada Soslan – jadę i widzę leżącego na drodze martwego zamarzniętego konia. A obok niego siedzą kobieta i mężczyzna.
– Ci ludzie za życia byli sknerami. Nawet samym sobie skąpili tego, czego się dorobili, żadnej radości ze swoich bogactw nie mieli, nie umieli z nich korzystać, z nikim też
nie zamierzali się nimi dzielić. Dlatego w Kraju Martwych przyszło im zaspokajać głód
zamarzniętą koniną – wytłumaczyła Soslanowi Bedocha.
– Pojechałem dalej i co tam raptem rzuca mi się w oczy? Na dużej wołowej skórze mąż
z żoną leżą obok siebie i drugą takąż skórą się nakrywają. Każde ciągnie skórę w swoją
stronę, ale widać, że nie starcza jej dla obojga. Dlaczego? – chce zrozumieć Soslan.
– To dlatego – odparła Bedocha – że za życia ci małżonkowie się nie kochali i nieustannie mieli do siebie pretensje, wciąż się o coś kłócili. I jak widzisz, nic się nie zmieniło – w Kraju Martwych również są tacy sami, jacy byli na ziemi.
– A tuż obok – ciągnął Soslan – widziałem inną parę małżeńską. Oboje zgodnie leżeli
na zajęczej skórce i taką samą skórką byli przykryci. Tulili się do siebie, było im ciepło
i wygodnie…
– Czyż można się temu dziwić? – spytała Bedocha. – Ci ludzie na ziemi gorąco się
kochali, toteż i tutaj, w Kraju Martwych, grzeje ich tamta ziemska miłość.
– Później inna przedziwna para rzuciła mi się w oczy. Mężczyzna zionął z ust ogniem
na złożone dłonie kobiety
– Oni też z własnej winy cierpią tu katusze – oświadczyła Bedocha – Mając na ziemi
liczną rodzinę, ci niedobrzy ludzie po kryjomu – i tylko dla siebie – przyrządzali i spożywali obfite posiłki. I za to właśnie muszą teraz cierpieć. Władca Kraju Martwych kazał
im tak pokutować przez trzy dni w roku.
– Kiedy jechałem dalej, aż trzy dziwne kobiety spotkałem jeszcze na swej drodze.
Oto jedna z nich grubą igłą zaszywa szczeliny na zboczach gór. I widać, że to zajęcie jest
dla niej ponad siły, a odetchnąć bodaj przez chwilę, biedaczka, nie może, bo pracy jej
przerwać nie wolno.
– Za życia ta kobieta oszukiwała męża. Kochała bowiem innego mężczyznę i dla niego bardzo starannie, drobniutkim ściegiem szyła lub cerowała. Ale męża nie chciało się
obszywać. Jego ubrania łatała byle jak, grubym ściegiem, i na dodatek warczała przy
tym na niego ze złości. Rozłaziły się na chłopinie źle pozszywane łachy. Dlatego – zgodnie z obyczajem Kraju Martwych – niewierna żona płaci teraz za wszystko.
122
SOSLAN
– A kolejna kobieta – jeszcze dotąd ją widzę – w dużej, pełnej mleka drewnianej
dzieży wyrabiała ser. Ale kiedy go wyjęła, okazał się nie większy od ziarenka prosa.
Innej zaś gospodyni, obok stojącej, z jednej zaledwie łyżki mleka wychodzi ser niewiele
mniejszy niż góra. Ogromnie dziwne to mi się wydało.
– Jednak i w tym, Soslanie, nie ma nic dziwnego – zapewniła Bedocha. – Ta, którą
widziałeś przy kadzi pełnej mleka, była na ziemi bogata – sto krów hodowała w swoim
gospodarstwie, toteż wszelkiego nabiału zawsze miała pod dostatkiem. Ale uboga sąsiadka nawet przy święcie nie mogła się od niej doprosić choćby kawałka sera. Zawsze,
biedaczce, odmawiała, mówiąc, że sera nie ma. Wszelako tutaj, w Kraju Martwych, owa
biedna kobieta nie musi już o nic prosić, bo z łyżki mleka wychodzi jej ser wielki jak
góra. W ziemskim życiu miała tylko jedną krowinę, ale gdy ktoś w święto czy w zwykły
dzień poprosił ją o wsparcie, nigdy nie odmawiała. I teraz widzisz, co się z nimi obiema
dzieje w Kraju Martwych.
– Niedaleko ujechałem – ciągnie swoją opowieść Soslan – i znów widzę kobietę: leży
na ziemi, a na jej piersi bez pożytku kręcą się ogromne młyńskie kamienie. Długo się
zastanawiałem, co by to mogło znaczyć, niczego jednak nie wymyśliłem.
– W ziemskim życiu owa kobieta, nikogo nie pytając o zgodę, samowolnie mełła
swoje ziarno w cudzych młynach. I sam widziałeś, jak ją za to tutaj ukarano.
– A w pobliżu, patrzę, jeszcze jedna kobieta leży i na jej piersi też wirują młyńskie
kamienie, ale nie kręcą się na darmo – rozcierają na proszek kawałki czarnego kamienia.
– Ta w ziemskim życiu wykradała mąkę z cudzego przemiału. Widzisz, jak w Kraju
Martwych teraz za to płaci?!
– Po paru krokach jawi mi się nowe straszne dziwo: w nabrzmiałe piersi kobiety
wgryzają się jaszczurki i coraz bardziej się do nich przysysają. Za jakie winy tak okropnie ją męczą?
– Od czasu do czasu – cierpliwie wyjaśniała Soslanowi Bedocha – w swoim ziemskim życiu owa kobieta bywała też niańką. Przynoszono jej niemowlęta do karmienia
piersią. Ona się zgadzała, przyjmowała maleństwa i nakrywała chustą, ale piersi żadnemu nie dawała. I teraz – zgodnie z obyczajem Kraju Martwych – płaci za głodzenie
biednych niewiniątek.
– Potem widziałem jeszcze jedną kobietę. Z jej nosa wychodziły kawały sukna i pąsowej bawełny, a jej prawa ręka płonęła żywym, niegasnącym ogniem. Co miało znaczyć
to dziwo?
– Za życia była ona szwaczką. I zawsze odcinała dla siebie kawałek tkaniny z materiału, który przynosili ludzie zamawiający u niej szycie. Za to też teraz pokutuje – stanowczo podkreśliła Bedocha.
– Dalej przejeżdżałem obok grobowca. Siedział tam nagi chłopiec. Z nosa kapała
mu posoka, z ust też płynęła krew. Jak miałem się temu nie dziwować? – rzucił Soslan.
– W tym również nie ma nic dziwnego – uspokoiła go Bedocha. – Ten chłopak za życia nie słuchał ojca ani matki, dręczył swoich rodziców, robił im na złość, toteż niejedno
123
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
ich przekleństwo spadło na jego głowę. A teraz żałuje i tak gorzko płacze, tak się zanosi,
że aż posoka cieknie mu z nosa i krew z ust się leje.
– Pojechałem dalej i znowu szeroka polana jawi mi się przed oczami. Na polanie wesoło bawią się i dokazują dzieci w różnym wieku. Ale przykro było na nie patrzeć – tak
licho były ubrane. Jedne bose – łapcie miały zatknięte za pas, inni bez czapek – trzymały
je za pazuchą. I wszystkie hurmem rzuciły się ku mnie. Jedne nazywały mnie ojcem,
inne – matką. Litość mnie zdjęła, musiałem okazać im trochę serca. Zsiadłem z konia,
poprawiłem każdemu ubranie, przytuliłem, pogłaskałem… A kiedy odjeżdżałem, wzruszone dzieciaki krzyczały za mną: „Oby prosta i szeroka była twoja droga, Soslanie! Niechaj szczęście ci sprzyja i niech ci się uda pomyślnie załatwić sprawę, dla której tutaj
przybyłeś!”.
– To były dzieci, które umarły, gdy były sierotami – powiedziała Bedocha. ‒ I za to,
że okazałeś im serce, spełni się wszystko, czego tobie życzyły!
– I jeszcze coś takiego widziałem – nie przestawał wyliczać Soslan. – Przy jakichś
otwartych wrotach spała szczenna suka. Spała twardo, ale wyglądała tak, jakby za chwilę miała rodzić. I nagle szczenięta z jej brzucha zaczęły na mnie szczekać. „A to jak trzeba rozumieć?” – pomyślałem wtedy, niczego nie pojmując, i teraz ciebie o to pytam.
– To znaczy, że przyjdzie taki czas, kiedy młodsi zaczną dawać rady starszym od
siebie – z przekonaniem powiedziała Bedocha.
– Później byłem świadkiem przedziwnego sporu. Duży worek i torba-biesaga sprzeczały się o to, które zmieści w sobie więcej prosa. Zaczerpnął worek prosa i napełnił
się z czubem, aż po sam brzeg. Potem przesypał proso do torby – a ta nie napełniła się
nawet do połowy. Z kolei torba przesypała do worka proso, którym sama się uprzednio
napełniła – i worek go nie pomieścił, proso ponad jego skrajem wysypywało się na ziemię. Do tej pory nie mogę wyjść ze zdumienia.
– Przecież jesteś Nartem, Soslanie! Czemu więc się zdumiewasz? Nadejdzie wszak
taki czas, kiedy wielki i mały, szlachetnie urodzony i zwyczajny prostak, dostaną tylko
tyle, ile im będzie potrzebne do godnego życia – nie więcej121.
– Pojechałem dalej – snuł wspomnienie Soslan – i pośrodku równiny ujrzałem trzy
drzewa z gładkimi, jakby oszlifowanymi pniami, lecz tylko po jednym z nich pięły się
w górę na wyścigi dwa czuwiaki – jeden ze świńskiej skóry, a drugi z safianu. Raptem
czuwiak z safianu pośliznął się i opadł, a ten ze świńskiej skóry dopełzł aż do wierzchoł121
Niesłusznie dziwi się Soslan, bo przecież z tego, co mówi, wynika, że objętość worka była większa
niż objętość torby. A więc wszystko się zgadzało. Zawarty tu błąd logiczny wskazuje na późne pochodzenie tego fragmentu. „Futurystyczna” (albo „prorocza”) wypowiedź Soslana („dostaną tylko
tyle, ile im będzie potrzebne do godnego życia – nie więcej”) dziwnie bowiem przypomina znaną
tezę propagandy sowieckiej: „od każdego według jego możliwości, każdemu według jego potrzeb”
(utopia komunistyczna).
124
SOSLAN
ka drzewa. Jak to się mogło stać, że czuwiak z twardej świńskiej skóry okazał się lepszy
niż tamten z miękkiego safianu?122
– Obuwie ze świńskiej skóry noszą prości ludzie, a obuwie z safianu szlachetnie urodzeni – odrzekła Bedocha. – Przyjdzie wszelako taki czas, kiedy prości, zwyczajni ludzie
wezmą górę nad szlachetnie urodzonymi i powiodą ich za sobą123.
– Pojechałem dalej. Patrzę – od równiny do samych gór wisi przeciągnięty bardzo
gruby sznur. I ani pod nim przejść, ani przejechać, ani go przeskoczyć. Stoję, nie wiem,
co robić, a tu raptem sznur sam się zwinął i potoczył daleko w bok. Nie mogłem pojąć,
jakie znaczenie miało owo dziwo?
– Widzę, żeś naprawdę niczego nie pojął na tej swojej drodze – wypaliła Bedocha. –
A znaczy to tylko tyle, że przed końcem świata cały stanie on przed ludźmi otworem!
– Jadę dalej przed siebie i znowu widzę sznur; ciągnie się od gór do równiny i ni
stąd, ni zowąd sam z powrotem się zwija i chowa wśród gór…
– To znaczy, że ludzie, którzy zeszli kiedyś z gór na równinę i nawet nieźle sobie na
niej żyli, z czasem znowu powrócą w góry – z przekonaniem powiedziała Bedocha.
– Później dotarłem do wysokiego kurhanu. Paliły się na nim trzy ogniska, tyle że nie
drwa w nich płonęły, a poroża jeleni. Nad każdym ogniskiem wisiał duży kocioł. Dwa
skrajne przerzucały się wzajemnie kawałami tłustego mięsa – szynkami i udźcami. Gotujący się na owym mięsie rosół głośno w dwóch skrajnych kotłach bulgotał i kipiał. Jedynie
do środkowego nic nie trafiało, ani kropla rosołu, ani kawałek mięsa. Toteż pusty i rozżarzony syczał on tylko i przykrą woń spalenizny wydawał. Powiedz, co to było za dziwo?
– To żadne dziwo – zapewniła Soslana Bedocha. – Nastanie taki czas, kiedy dalekie,
obce sobie narody, staną się rodzonymi braćmi – i w potrzebie, w nieszczęściu, będą
jedne drugim spieszyły na pomoc. A skłócone, zwalczające się rodowe klany zapomną
o swojej wrogości i staną się dla siebie bliższe niż rodzeni bracia124.
– Ledwie stamtąd odjechałem, widzę kolejne dziwo: na poboczu drogi zawzięty bój
toczą kobieca chusta i męska papacha. To jedna strona bierze w nim górę, to druga zyskuje przewagę. Długo przypatrywałem się ich zmaganiom, aż nagle walka się skończyła – i oto niedawni przeciwnicy stają zgodnie przede mną. Długo rozmyślałem nad
znaczeniem owego niezwykłego pojedynku, lecz do tej pory nie wiem, jaki on miał sens.
122
123
124
Dumézil (LH, s. 134, p. 5) porównuje ten fragment z bardzo podobną wersją opublikowaną już
w 1868 r.
Por. przypis 121. Jak widać, myśl marksistowska przenikała na południe Rosji już w połowie XIX stulecia.
Tu z kolei przejawia się świadomość nieszczęść, jakie na terenie Kaukazu przynosiły okrutne obyczaje zemsty rodowej, wypływające z archaicznych wierzeń, że dusza zabitego człowieka nie zazna
ukojenia w Kraju Martwych, dopóki jego krewni nie zemszczą się na zabójcy. Ta ideologia doszła
z biegiem wieków do absurdu: nieraz mordowano nie zabójcę, lecz… najwartościowszą osobę w danym rodzie. W niniejszym tekście odbijają się poglądy osetyjskich warstw wykształconych, coraz
mocniej uświadamiających sobie w ciągu XIX wieku ciemne strony własnej tradycji.
125
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Jest to zapowiedź nadejścia takiego czasu, kiedy kobieta i mężczyzna we wszystkim będą sobie równi i kiedy ten ostatni nie będzie zawsze na wygranej pozycji jedynie
dlatego, że jest mężczyzną125.
– Jechałem, jechałem i naraz widzę: znowu leży na drodze torba-biesaga. „Niezła
torba – pomyślałem – na pewno mi się przyda”. Nie schodząc z konia, zahaczyłem o nią
nahajką. Ty najlepiej wiesz, jaki jestem silny. Ileż to razy podczas naszych nartyjskich
zabaw w pełnym galopie samą rękojeścią nahajki podnosiłem z ziemi jeźdźca razem
z koniem. A tu? Nawet z miejsca nie ruszyłem leżącej torby, i w dodatku rękojeść mojej
nahajki się złamała! Rozwścieczyło mnie to. Zeskoczyłem z konia, chwyciłem ręką torbę – i nie zdołałem jej podnieść! Chwyciłem obiema rękami, zaparłem się z całych sił,
aż nogi powyżej kolan wbiły mi się w ziemię – a torba ani drgnęła! Zrozumiałem, że to
kolejne dziwo, i zostawiłem torbę na drodze. Powiedz, jak mam to rozumieć?
I powiedziała Bedocha:
– A jakże mógłbyś ją podnieść? Przecież w niej kryją się wszystkie pozytywne cechy,
wszystkie zalety, jakimi zostali obdarzeni ludzie!
– A dalej zobaczyłem na drodze kłębek kolorowych nici i zapragnąłem go wziąć.
Pochyliłem się, nie zsiadając z konia, złapałem koniec jednej z nici i zacząłem nawijać
ją na rękę. Nawijam, nawijam, motam i motam – a kłębka nie ubywa, wcale nie staje się
mniejszy. Zrozumiałem, że to kolejne dziwo. Zostawiłem kłębek i pojechałem dalej.
– Ten niezwykły kłębek oznacza tajemnice wszechświata – oznajmiła Bedocha. –
Choćbyś najbardziej nawet pragnął je poznać, odkryjesz w najlepszym razie znikomą
cząstkę jego niezgłębionych sekretów.
– Trochę dalej znowu kłębek na drodze widzę, ale nieco inny. Toczy się przede mną,
toczy, rozwija i rozwija, ale – ku mojemu zdumieniu – nić uparcie nawija się nań z powrotem. Cóż to mogło znaczyć? – chciał jeszcze wiedzieć Soslan.
– To znaczy – odpowiada Bedocha – że przyjdzie taki czas, kiedy ludzie bardzo się
rozmnożą i będzie ich tak wiele, że ciasno im się zrobi na ziemi i każdemu zostanie odmierzony jej maleńki skrawek126.
– Niedaleko ujechałem, a tu trzeci już kłębek nici toczy się przed mym koniem. Tym
razem z lnianego surowego włókna. Pognałem rumaka, wyprzedziłem kłębek, obejrzałem się – i widzę, że ten mego wierzchowca bije po tylnych nogach. Przeląkłem się, że
zapowiada to może dla mnie jakieś nieszczęście.
– Nie lękaj się – uspokoiła Bedocha Soslana. – To ci niczym nie grozi, ale nakazuje
ostrożność. Masz bowiem znajomych, którzy zachowują się podobnie jak ów kłębek, co
to albo przed tobą się toczy, albo od tyłu bije konia po nogach. Ci ludzie w oczy niby się
125
126
I tu widoczne są emancypacyjne tendencje osetyjskiego społeczeństwa XIX wieku.
Odpowiedź legendarnej Bedochy nawiązuje (poniekąd „anachronicznie”) do rozwijanej w XIX wieku teorii maltuzjanizmu. Wyrażała ona obawy przed nadmiernym przyrostem naturalnym, który –
zdaniem twórcy teorii, Th. Malthusa – miał prowadzić społeczeństwa do nieuchronnej nędzy.
126
SOSLAN
do ciebie życzliwie uśmiechają, jednak gdy ich nie widzisz, gotowi ci ścięgna nad piętami poprzecinać.
‒ A dalej inne widzę dziwo: za suto zastawionym stołem, na honorowych miejscach,
siedzą dostojni starcy – przodkowie Nartów. Przed nimi wiele jadła i napitków, a obok,
trochę z boku, leżą cuchnące ścierwa psa i kota. Starcy tylko patrzą na obfitość jedzenia,
ale go nie tykają. Dlaczego?
– Dlatego, że gdyby choć dotknęli jedzenia, naruszyliby obyczaj Kraju Martwych! –
wyjaśniła Bedocha. ‒ A po cóż mieliby to robić? To Satana, kiedy tutaj zdążałeś, poświęciła nartyjskim przodkom wszystko dobre i złe, aby sprawdzić, czy po powrocie opowiesz jej całą prawdę o Kraju Martwych i nie zataisz przed nią niczego – ani dobrego,
ani złego.
– Dzięki ci, Bedocho – powiedział wdzięczny Soslan. – Teraz wszystko zrozumiałem.
Ale jedno mi ciągle nie daje spokoju. Kiedy przybyłem do ciebie na twoim ciele nie było
głowy! Dlaczego? Jak ten dziw nad dziwy zrozumieć?
– Naprawdę tego nie pojmujesz? – zdumiała się Bedocha. – Po prostu moja głowa
zawsze jest z tobą. Cały czas przecież ci pomagam. Już od chwili, gdy postanowiłeś tutaj
jechać, przygotowywałam i oczyszczałam ci drogę. Bo czyż kiedykolwiek słyszano, aby
żyjący człowiek zdołał się przedostać do Kraju Martwych?! Bez mojej pomocy nie mógłbyś tego dokonać. Kiedy podczas dalekiej wyprawy pali cię gorące słońce, ja staję się
obłokiem, lecę nad tobą i chronię przed ognistymi promieniami. A kiedy podczas walki
na twoich wrogów spada raptownie niszcząca deszczowa nawałnica – to również moje
dzieło: w ten sposób pomagam twoim wojownikom odnieść zwycięstwo.
Po tych słowach Bedocha udała się do władcy Kraju Martwych Barastyra. Poprosiła
go o liście drzewa Aza, otrzymała je, po czym wróciła i dała liście Soslanowi, mówiąc:
– Ty siłą wtargnąłeś do Kraju Martwych, dokąd wbrew woli Boga nie może wejść
żaden żywy człowiek. Ale skoro żywy człowiek nie może sam przyjść do martwych, to
i nie może stąd powrócić do świata żyjących. Dla ciebie też nie ma stąd wyjścia. Jednak
wystarczy, że tylko mrugnę, a podkowy twojego konia odwrócą się tyłem do przodu.
Galopuj wtedy jak najszybciej i znikaj, pędź ile sił! Umarli rzucą się oczywiście za tobą,
aby również wydostać się z Kraju Martwych, ale gdy spojrzą na ślady kopyt twojego
rumaka, to zrozumieją, że wiodą one z powrotem do kraju, którego władcą jest Barastyr. I wszyscy martwi powrócą wtedy na swoje miejsce. Niespokojny z ciebie człowiek,
Soslanie, i nie jest ci sądzone spokojne życie. Nigdy nie słuchałeś moich rad, ale teraz
jak najsurowiej ci rozkazuję: nie łaszcz się i nawet nie spoglądaj w drodze powrotnej
na żadne skarby, choćby i najwspanialsze! Jedź wciąż przed siebie i nie zatrzymuj się!
To powiedziawszy, Bedocha odwróciła podkowy rumaka tyłem do przodu. Soslan
pożegnał się z nią, dosiadł wierzchowca i pogalopował precz z Kraju Martwych. Usłyszawszy tętent i ujrzawszy pędzącego konia, umarli rzucili się jego śladem, lecz widząc,
że prowadzi on z powrotem do Kraju Martwych, mówili wzajemnie do siebie:
– To w naszą stronę ktoś pojechał.
127
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
I każdy z nich wrócił na swoje miejsce.
A Soslan tymczasem dotarł do bramy Kraju Martwych.
– Otwieraj! – krzyknął do Aminona.
– Nie otworzę! Wprawdzie przemocą się do naszego kraju dostałeś, ale z powrotem
stąd nie wyjedziesz – odparł Aminon.
Widząc, że i tym razem po dobroci podziemny odźwierny bramy mu nie otworzy,
Soslan zdzielił nahajką swego wierzchowca o sprężystych kopytach i ze wszystkich sił,
całym ciężarem – własnego i końskiego ciała – runął na bramę. I ponownie wyrwał ją
z zawiasów, rzucił na ziemię – i szczęśliwie wydostał się z Kraju Martwych.
Uradowany, pędzi Soslan galopem do domu, do Krainy Nartów. Wtem widzi, że na
drodze leży usypana spora sterta złota. Przypomniał sobie jednak przestrogę Bedochy – i obojętnie przejechał obok złota, wcale się nań nie oglądając.
Jedzie dalej i wtem jakąś starą czapkę dostrzega przed sobą na drodze. Przyjrzał się
jej i z irytacją pomyślał: „Ej, co tam! Ileż może znaczyć słowo martwej kobiety?! Dopiero co
wielkiego bogactwa się pozbyłem przez to jej gadanie”. Nie zdołał się opanować i podniósł
czapkę. „Zawiozę ją naszym szwagierkom. Na pewno do czegoś im się przyda – ot choćby
do zgarniania z żaren mąki podczas mielenia”. Zasunął czapkę za pazuchę i pojechał dalej.
Zbliżając się już do nartyjskiej osady, Soslan ni stąd, ni zowąd zapytał swojego rumaka:
– Powiedz mi, mój koniu, jaka śmierć jest ci sądzona?
Koń nic nie odrzekł – i porywczy Soslan bardzo się rozgniewał. W głębokim jarze
zatrzymał się, zeskoczył z wierzchowca, przywiązał go do drzewa, ściął gałąź jałowca
i jął nią okładać biedne zwierzę. Bił tak długo, aż krew bryznęła spod jego cienkiej skóry.
– Będę cię bił dopóty, dopóki mi nie powiesz, jaką śmiercią sądzone ci zginąć – wykrzykiwał Soslan zapalczywie, zadając rumakowi kolejne razy. Ten jednak nadal milczał.
To jeszcze bardziej rozwścieczyło Soslana, wyrwał drzewo z korzeniami i tak nim
walnął konia w głowę, że pień drzewa rozleciał się na kawałki. I cóż miał począć biedny
koń? Musiał ulec i w końcu przemówił:
– Moja śmierć kryje się w moich kopytach – wyznał. – Jeśli ktoś od dołu, spod ziemi,
przebije mi nogi, wtedy umrę. W żaden inny sposób śmierć mnie dosięgnąć nie może,
ponieważ sprężyste mam kopyta. – A w czym twoja zguba się kryje? – zapytał, ociekając
krwią.
– Ja cały jestem z bułatu – odparł Soslan – nie zahartowały się jedynie moje kolana.
I tylko koło Balsaga127 może mnie zabić. Jeśli przetoczy mi się ono po kolanach – umrę.
Żadną inną śmiercią zginąć nie mogę.
127
Balsag – jedna z postaci nartyjskiego panteonu, kojarzona ze słońcem (G. Du m ézil, Légendes sur les
Nartes, Paris 1930, s. 196-199). Nazwa pochodzi z języka inguszeckiego, sąsiadującego od wscho128
SOSLAN
– Oby Bóg nie wybaczył ci nieopatrznych postępków! Doprowadziłeś bowiem do
zguby i mnie, i siebie – powiedział rozgoryczony koń. – Owa stara czapka – ta, którą podniosłeś z drogi i schowałeś za pazuchą – gdzie teraz jest? No zobacz, przekonaj się – nie
ma jej, zniknęła! Bo też nie była to żadna czapka, ale podstępny Syrdon, syn Gataga128.
Wsunął Soslan rękę za pazuchę i czapki tam nie znalazł! Syrdon podsłuchał jego
rozmowę z koniem i gdy już poznał ich największą tajemnicę, wyskoczył zza pazuchy.
Teraz dopiero Soslan zrozumiał, dlaczego Bedocha zabroniła mu podnosić wszystko, co
mogło leżeć na drodze.
A Syrdon, gdy tylko wyskoczył zza pazuchy Soslana, natychmiast popędził do piekła
z żądaniem, aby główny szef diabłów użyczył mu swego wojska. I uparcie przekonywał
go, mówiąc:
– Soslan zamęczył już Nartów. Ileż krwi przelali jego młodzi wojownicy w wyprawach, którymi on dowodził! Dowiedziałem się, jak można go zgubić: w swoim wierzchowcu pokłada Soslan całą nadzieję, a śmierć jego konia kryje się w kopytach.
Szef diabłów użyczył Syrdonowi swoich najlepszych strzelców, którzy niezwłocznie
jęli puszczać spod ziemi strzały wycelowane w końskie nogi. Pomknęły strzały w górę,
trafiły Soslanowego wierzchowca w kopyta – i padł martwy jego wierny sprężysto
kopytny rumak. Umierając, zdążył jeszcze powiedzieć:
– Jak tylko skonam, szybko, ale ostrożnie ściągnij ze mnie skórę – bacz przy tym, aby
jej przypadkiem nie uszkodzić! – i napełnij ją słomą129. Potem dosiądź mnie tak wypchanego słomą – i jedź! Kto wie, może jakoś zdołam cię donieść do domu?
Soslan z wielką ostrożnością zdjął skórę z konia, wypchał ją słomą, położył siodło
na grzbiecie tak spreparowanego konia, dosiadł go i pogalopował do osady Nartów.
Wszelako Syrdon, który słyszał przedśmiertne słowa konia, znowu pobiegł do głównego szefa diabłów i stanowczo zażądał:
– Natychmiast rozkaż swoim czartom, aby hartowanymi grotami razili od dołu
wierzchowca Soslana.
Przebiły diabelskie hartowane strzały słomiany brzuch wypchanego konia – i doszczętnie spłonął wierny druh Soslana.
128
129
du z obszarem języka osetyjskiego (Ab., t. I, s. 234: Malx-sæg to po inguszecku „Słońce-człowiek”).
Rekwizytem kojarzonym z Balsagiem było jego koło, po osetyjsku: Балцæджы цалх (przybliżona
wymowa potoczna: Balsadży salch), por. Kemp., s. 232-233, hasło: koło Balsaga.
Gatag – p. przypis 15.
Dumézil (LH, s. 134, przypis 6), komentując tę scenę, przypomina starożytne zwyczaje scytyjskie
opisane przez Herodota (księga IV, fragment 72). Scytyjscy przodkowie Osetyjczyków sypali nad
grobami swych królów wysokie kopce-kurhany. A w pierwszą rocznicę śmierci władcy, dla „uczczenia” jego pamięci, duszono pięćdziesięciu jego służących i zabijano pięćdziesiąt koni (przy czym
„jamy brzuszne jednych i drugich, po wyjęciu wnętrzności, czyszczą, wypełniają plewą i zaszywają”,
He rodo t, Dzieje, przeł. i oprac. S. Ha mm er, Warszawa 2003, s. 251). Następnie „nadziewano” zabitych młodzieńców i konie na drągi i stawiano wokół kurhanu.
129
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Piechotą, z siodłem na ramieniu, dotarł w końcu Soslan do swego rodzinnego domu.
I dokładnie, nie zatajając żadnych szczegółów, opowiedział Satanie o wszystkim, co widział w Kraju Martwych. I matka uwierzyła synowi. Dała mu swój cudowny pierścień,
Soslan udał się nad brzeg morza, zakreślił pierścieniem krąg – i wielki czarny zamek,
cały z żelaza, wzniósł się wewnątrz kręgu. Na czterech narożach zamku posadził Soslan
liście drzewa Aza. Satana zaś poprosiła Afsatiego o czarodziejską fujarkę i wręczyła ją
synowi. A gdy ten na niej zagrał, trzy setki zwierząt przybiegły na zamkowy dziedziniec.
W jednej były same jelenie, w drugiej sarny, w trzeciej natomiast inne najróżniejsze
zwierzęta.
Kiedy siedmiu uaigów upewniło się, że Soslan spełnił wszystkie ich żądania dotyczące wykupu za córkę Słońca Acyruchs, oddali mu swoją wychowanicę za żonę.
Śmierć Soslana
Szczęśliwie i dostatnio żyli ze sobą Soslan i piękna Acyruchs, córka Słońca. Nie zauważali nawet, jak dni mijały za dniami i lata za latami. Soslan często polował na równinie
Zilacharu130, która dla Nartów od dawna była ulubionym miejscem rywalizacji w różnych zawodach zręcznościowych i zarazem areną prezentacji ich myśliwskich dokonań.
Tak spokojnie upływał czas.
Pewnego razu Soslan wraz z dwunastoma swoimi towarzyszami polował na równinie Zilacharu. Rozbili tam namiot, od rana do obiadu tropili zwierzynę, po polowaniu
zaś wracali do namiotu, żeby odpocząć, a pod wieczór znowu ruszali na łowy. Któregoś razu jak zwykle wrócili przed obiadem do namiotu i położyli się, żeby odetchnąć.
Było gorąco, upał wszystkim dawał się we znaki, jedynie Soslan nie odczuwał znużenia.
Wziął swój łuk, strzały i ruszył ku jednemu z wąwozów. A ten przywiódł go nad jezioro.
I Soslan pomyślał: „W taki skwar jakaś zwierzyna na pewno przyjdzie do wodopoju”.
Usiadł nad brzegiem jeziora i czekał. Długo tak siedział i bacznie wszystko wokół obserwował. Naraz patrzy – młoda łania wychodzi z lasu i zbliża się do wody. Przepiękna była. I niezwykle zgrabna, i poruszała się z cudowną gracją i lekkością. Żadna inna
w tym względzie nie mogłaby się z nią równać. I gwiazda poranna błyszczała na jej szyi!
Włożył Soslan strzałę, napiął cięciwę i już miał wystrzelić, gdy łania raptem zmieniła się
w dziewczynę i zwróciła się doń ze słowami:
– Bądź zdrów, Soslanie!
130
Zilachar – termin ten oznaczał pierwotnie „krążenie, kręcenie się w kółko” (także w odniesieniu
do tańca rytualnego), por. Ab., t. IV, s. 310. Tu chodzi o nazwę geograficzną. Po osetyjsku „równina
Zilacharu” to Zilachar-y bydyr.
130
SOSLAN
– Niechaj los zawsze ci sprzyja i szczęście również nigdy nie opuszcza, dobra dziewczyno! – odparł Soslan.
– Ileż razy zstępowałam tu z nieba, Soslanie, jedynie po to, aby ciebie spotkać! Ileż
długich lat czekałam na tę chwilę – i oto stoisz przede mną, nareszcie! Ożeń się ze mną!
Weź mnie za żonę!
– Jeśli bym brał sobie za żonę każdą bezdomną dziewczynę, to nie starczyłoby dla
nich i dla mnie miejsca w całej nartyjskiej osadzie.
– Pożałujesz swoich słów, Soslanie. Przekonasz się o tym niebawem! – powiedziała
dziewczyna.
– Wiele poluję i wiem, że dzikie świnie lubią się taplać i wylegiwać w błocie. Toteż
gdybym je wszystkie wziął sobie za żony, mój jasny bułat łacno by się w czarne żelazo
zamienił.
Usłyszawszy tak grubiańskie, ordynarne słowa, dziewczyna uniosła w górę ręce,
machnęła nimi – i przemieniła się w ptaka! Soslan pragnął go schwytać, ale ptak odfrunął i coraz dalej już odlatując, rzekł:
– Narcie Soslanie, wiedz, żem jest córką Balsaga. I wkrótce zobaczysz, co się z tobą
stanie!
Odleciała przemieniona w ptaka dziewczyna do domu swego ojca Balsaga i opowiedziała, jak ją Soslan znieważył.
Ogarnięty żalem i wściekłością ojciec dziewczyny rozkazał swemu czarodziejskiemu Kołu:
– Jedź, zabij Soslana!
Z hukiem i łoskotem wytoczyło się Koło Balsaga.
– Teraz się strzeż, plugawy nartyjski pomiocie! Koniec z tobą! – krzyknął Balsag
w stronę Soslana.
– A jakaż to cudowna broń pozwala ci wierzyć, że zdołasz mnie zabić? Czyżbyś takową posiadał? – nie bez ironii rzucił Soslan w odpowiedzi.
– Już coś ku tobie zmierza, oczekuj uderzenia.
– A co mam niby pod ów cios nadstawić?
– Nadstaw czoło.
Widzi Soslan, że pędzi nań Koło. Nadstawił mu więc czoło. Rąbnęło w bułatowe131
czoło Soslana i zostało odrzucone, nie pozostawiając nawet zadrapania. Soslan chciał je
pochwycić, jednak mu umknęło.
Balsag ponownie krzyknął do Soslana:
– Trzymaj się, bo znów pędzi na ciebie!
– Co mam mu teraz nadstawić? – odkrzyknął Soslan.
– Nadstaw mu pierś – doradził Balsag.
131
Bułat – dawny termin oznaczający broń orientalną (miecz lub szablę). Pochodzi, za pośrednictwem
tureckim, od perskiego wyrazu pulâd „stal”. Przymiotnik bułatowy ma tu znaczenie: „stalowy”.
131
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Z trzaskiem zwaliło się Koło na pierś Soslana. Tym razem okazał się on sprytniejszy
i chwycił Koło swoimi stalowymi rękami. Wcisnął je pod siebie – i wyłamał dwie szprychy. Widząc to, Koło Balsaga jęło błagać:
– Oszczędź mnie, daruj mi życie! Nie będę już odtąd Kołem Balsaga – stanę się Kołem Soslana.
– Próbujesz mnie oszukać, tak? – pogardliwie rzucił Soslan.
– Klnę się na Boga, że jedynie twoim Kołem odtąd będę.
Uwierzył Soslan, no bo jakże mógł takiej przysiędze nie wierzyć!
Puścił więc Koło wolno, a ono potoczyło się do siebie, na swoje śmieci. Tyle że po
drodze napotkało niestety niegodziwego i podstępnego Syrdona.
– Szczęśliwej drogi, Koło Balsaga! – wykrzyknął Nart Syrdon.
– Oj, nie nazywaj mnie Kołem Balsaga, bo Soslan mnie zabije. Obecnie jestem już
bowiem Kołem Soslana.
– A bodajś sczezło, ty nierozważne Koło! Gdzie się podziała twoja dawna potęga?
Kto zdołał przyćmić twoją wielką sławę? Kto śmiał to uczynić?
– Zamilcz, Syrdonie, nie podburzaj mnie, nie budź bezsilnej wściekłości. Jam jest
bowiem z tych, co umieją dotrzymywać przysięgi – odparło Koło.
– Upuść trochę krwi z piątego, najmniejszego palca na dłoni – i będziesz zwolnione
z danej Soslanowi przysięgi. Czyżbyś nie pamiętało o tym, że masz go uśmiercić? Spróbuj ponowić atak – namawiał Syrdon.
– To niebezpieczny człowiek – odrzekło Koło. – Jeśli choć raz mu jeszcze podpadnę,
zagryzie mnie zębami. Gdzież mi się z nim równać? Nie dam rady…
– Ja cię nauczę, jak pokonać Soslana. Kiedy będzie spał, przetocz się po jego kolanach i on umrze. A tymczasem śpiesz do Kurdalagona, niechaj niebiański kowal wykuje
ci szprychy z bułatowej stali.
I uległo Koło namowom Syrdona.
– Nie wiem tylko, jak zdołam zaskoczyć go we śnie? – bąknęło Koło.
– On poluje teraz na równinie Zilacharu – oznajmił Syrdon. – Po obiedzie, razem ze
swymi towarzyszami, odpoczywa w namiocie. Przetocz się po nich – i zabij wszystkich,
łącznie z Soslanem.
Pomknęło Koło Balsaga do Kurdalagona. Ten wstawił mu nowe bułatowe szprychy,
i Koło znowu się potoczyło na bój z Soslanem.
Jednak akurat tego dnia, jak niejednokrotnie zdarzało się to i wcześniej, Soslan nie
odpoczywał po obiedzie – postanowił przejść się i rozejrzeć po wąwozie. A w namiocie
dwunastu jego towarzyszy ułożyło się, stopami do siebie, do poobiedniej drzemki – sześciu w jedną stronę, sześciu w drugą.
Gdy tylko zasnęli, przetoczyło się po nich z łomotem Koło Balsaga.
– Biada ci, Soslanie! – krzyknęło przy tym tryumfalnie. I odcięło nogi dwunastu jego
towarzyszom.
132
SOSLAN
Niedługo potem, dźwigając na plecach zabitego jelenia, powrócił Soslan z polowania.
– Ej, wychodźcie! Spójrzcie, co przyniosłem! – krzyknął radośnie, podchodząc do
namiotu. Wszelako nikt nie pojawił się na ów zew, żaden z jego przyjaciół na zewnątrz
nie wyszedł.
Cisnął Soslan ustrzelonego jelenia na ziemię i wpadł do namiotu. Patrzy – martwi
leżą wszyscy jego towarzysze i wszyscy mają odcięte nogi.
– O mój Boże, co mam teraz robić? Tylko Koło Balsaga mogło wyrządzić tak potworne zło! – krzyknął i wybiegł z namiotu.
Zobaczył na ziemi wgłębienie pozostawione przez Koło i pobiegł owym śladem. Toczy się Koło Balsaga po polu i toczy, a Soslan pędzi za nim i pędzi, ale dogonić nie może.
Prosi więc szerokie pole:
– Ach, szerokie pole, błagam cię, zatrzymaj Koło Balsaga.
Nie wysłuchało pole błagania Soslana, nie zatrzymało Koła, za co ten je przeklął:
– Jeszcze siedem lat tylko będziesz dawać urodzaj, później staniesz się jałowe i na
wieki zlegniesz odłogiem!
Teraz Koło wtoczyło się na górę. Soslan zwrócił się zatem do góry:
– Ach, góro, góro! Zatrzymaj Koło! Ono zabiło wszystkich moich przyjaciół.
Ale i góra nie wysłuchała prośby Soslana, nie zatrzymała Koła.
Jego przekleństwo spadło więc też na górę:
– Niechaj lawina za lawiną i osuwisko za osuwiskiem rozniosą cię na kawałki!
Wtoczyło się Koło do lasu, po olchowych zaroślach wciąż przed siebie pędzi.
– Ej, olcho! Zatrzymaj mego wroga! – krzyknął Soslan.
Ale i olcha pozostała głucha na jego wołanie, nie zatrzymała Koła.
– Odtąd na wieki staniesz się najlichszym i najbardziej pogardzanym drzewem; ludzie
do wyrobu farby będą obdzierać cię z kory, a ty się rozchorujesz, zmarniejesz i w końcu
całkiem uschniesz!132
Między lipami toczy się dalej Koło, Soslan prosi więc jedno drzewo:
– Lipo, lipo! Zatrzymaj mego wroga!
– Choć jestem gruba – odrzekła lipa – nie zdołam powstrzymać twego wroga, jestem
na to zbyt miękka.
– Zatem i ty bądź przeklęta! – wypalił Soslan. – Ludzie będą cię potrzebować jedynie
dla twojego łyka. Będziesz pięknie kwitła, ale owocu nie wydasz!
Koło dotoczyło się tymczasem do grabowego lasu. I Soslan również do niego zwrócił się z błaganiem:
– Potężny grabie, zatrzymaj mego wroga; uczyń to dla mnie, zatrzymaj go!
Grab jednakże przepuścił Koło. Toteż i na niego spadło przekleństwo Soslana:
– Niechaj Bóg sprawi, ażeby ludzie cię wycinali i palili tobą w swoich piecach!
132
Odtąd na wieki (…) całkiem uschniesz – p. Uwagi red. oset., przypis 130.
133
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
A oto Koło toczy się już pod platanami.
– Mój wróg ucieka! Zatrzymaj go, platanie! – prosi Soslan.
– W jeszcze większych kłopotach pragnąłbym cię widzieć! – wygarnął mu platan. –
Wszyscy mieszkańcy osady mogli się schronić w mym cieniu, a tyś mi obrąbywał gałęzie, podcinałeś moje korzenie.
– Niech zatem łatwo będzie ludziom obrabiać twoje drewno! – tak Soslan rzucił
platanowi na odchodnym.
A Koło dalej pędzi, jest już w dębowym borze.
– Może choć ty, mocarny dębie, potrafisz mego wroga zatrzymać?
Dąb wszelako wypomniał Soslanowi, że ten, nie szczędząc ani jego wierzchołków,
ani gałęzi, rąbał go bezlitośnie, żeby wyrabiać strzały.
– To niech rosną na tobie żołędzie, którymi ludzie będą pogardzać! – wykrzyknął
Soslan.
A oto Koło Balsaga wtoczyło się do białego brzozowego gaju. I powiedział Soslan
do brzozy:
– Ach, brzozo, brzozo! Chociaż na chwilę zatrzymaj mego wroga.
– Ten, który stał się twoim wrogiem, będzie nim też dla mnie – odparła brzoza. I jak
gdyby siecią przegrodziła Kołu drogę, opuszczając przed nim swoje długie, kędzierzawe
witki. Potężne Koło jednak bez trudu przedarło się przez nie i pomknęło dalej.
– Odtąd na wieki, biała brzozo, będziesz dla ludzi najlepszym i najpiękniejszym
drzewem. Z twoich mocnych, prostych gałązek będą wystrugiwać rożny i piec na nich
szaszłyki – z wdzięcznością zapowiedział brzozie wzruszony Soslan.
I toczyło się dalej Koło przez leszczynowy gaj spowity gęstym chmielem.
– Chmielu, chmielu kędzierzawy – prosi Soslan – zatrzymaj mego śmiertelnego
wroga, zabił mi dwunastu najlepszych towarzyszy, mych serdecznych przyjaciół.
Mocne i giętkie niby batogi pnącza chmielu, poskręcane w dodatku w grube powrozy, omotały ze wszystkich stron Koło Balsaga – i zatrzymały je! Soslan zbliżył się do Koła
na odległość strzału z łuku i puścił w nie strzałę. Trafiła w szprychę i roztrzaskała ją na
drobne kawałki. Wypuścił drugą strzałę – i następna szprycha rozpadła się w drzazgi.
W gęstej, oplątanej chmielem leszczynie dopędził Soslan Koło i wreszcie je pochwycił. Następnie tak wyraził roślinom swą wdzięczność:
– Odtąd, leszczyno, ludzie nawet z daleka będą do ciebie przychodzić po smakowite
orzechy. A ciebie, chmielu, podczas ucztowania, będą wychwalać i błogosławić za ów
odurzający napitek133, któremu aromatu przydajesz i mocy!
Dobył Soslan miecza, zamachnął się, chciał pociąć, porąbać Koło Balsaga, lecz ono
znowu jęło go błagać:
133
Chodzi o rong, por. przypis 9.
134
SOSLAN
– Moja dusza jest w twoich rękach, Soslanie. Oszczędź mnie, wybacz! Zrobię wszystko, co mi rozkażesz.
– Nie można ci ufać ani tym bardziej wierzyć – odparował Soslan. – Jesteś oszustem,
krzywoprzysięzcą i znów mnie oszukasz.
Koło jednakże tak żebrało o litość, tak błagało, tak gorąco się zaklinało i przyrzekało poprawę, że Soslan kolejny raz mu uwierzył.
– Dobrze – powiedział. – Wybaczam. Ale życie daruję ci tylko pod warunkiem, że za
dwunastu moich towarzyszy zabijesz dwunastu członków swojej rodziny.
Cóż miało począć Koło? Zgodziło się – i pogrążone w smutku ruszyło do domu.
Syrdon dowiedział się, że Kołu nie udało się zabić Soslana. Przybrał więc postać
starca i czekał, aż ono się przed nim pojawi.
– Oby prosta była twoja droga134 – rzekł, gdy Koło się zbliżyło. – Ale czemuś takie
smutne, co się stało?
– A niby z czego mam się cieszyć? – rzekło przybite porażką Koło. – Pokonał mnie
Nart Soslan i byłom zmuszone przysiąc, że w zamian za darowanie mi życia zabiję dwunastu członków swojej rodziny.
– A po cóż miałobyś ich zabijać? Poobcinaj tylko paznokcie u rąk i u nóg dwunastu
członkom rodziny i tym sposobem dotrzymasz przysięgi – doradził perfidny Syrdon.
Tym razem jednak Koło nie posłuchało jego rady i potoczyło się dalej, skupione
wyłącznie na swoim ruchu.
Wszelako intrygant Syrdon nie dał za wygraną i ponownie stanął Kołu na drodze –
tym razem w postaci staruchy.
– Oby zawsze prosta była twoja droga – powiedziała Kołu starucha. – A dlaczego
jesteś takie smutne?
– Nie wiem, co robić. Gotowem nawet przejąć na siebie wszelkie twoje bolączki,
byle nie myśleć o tym, co mnie czeka. Żeby dotrzymać złożonej Soslanowi przysięgi,
muszę zabić dwunastu członków swojej rodziny.
– A po co miałobyś ich zabijać? Wystarczy, że im obetniesz paznokcie u rąk i u nóg –
i dzięki temu nie złamiesz przysięgi.
Staruchy również Koło nie posłuchało i potoczyło się dalej przed siebie. Nieustępliwy Syrdon jednak znowu zagrodził mu drogę. Tym razem przybrał postać młodzika,
któremu ledwie pierwszy puszek sypnął się na twarzy.
– Niechaj zawsze prosta będzie twoja droga – życzliwie powiedział chłopak Kołu. –
A czemuś takie smutne? Co cię martwi?
– Dałem Soslanowi słowo, że zabiję dwunastu członków mojej rodziny. I właśnie się
toczę, żeby to zrobić, nie mogę złamać przysięgi.
134
Do dziś jednym z osetyjskich zwrotów pożegnalnych jest fanda(g)rast, czyli dosłownie, „droga prosta”, por. Х.А. Та к а з ов, op. cit., s. 16.
135
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– A po co miałbyś ich zabijać? Obetnij im tylko paznokcie u rąk, u nóg – i gotowe! –
poradził Kołu chłopak.
Nic na to nie odrzekło niepocieszone Koło, ominęło chłopaka i w milczeniu potoczyło się dalej. Po pewnym czasie wszakże jęło się zastanawiać: „Skoro i starzec, i starucha,
i nawet ten młokos mówili mi to samo, to może warto skorzystać z ich rady. Przecież
zrobili to bezinteresownie, nie oczekiwali ode mnie żadnej nagrody. Posłucham ich, zrobię tak, jak mi mówili”.
I dotoczywszy się do domu, Koło obcięło paznokcie u rąk i u nóg dwunastu członkom swojej rodziny, po czym spokojnie już i bez lęku oczekiwało dalszych wydarzeń.
Dni mijały za dniami, tygodnie za tygodniami. I oto przebiegły Syrdon, syn Gataga,
jął znów nachodzić Koło.
– O, sławne Koło Balsaga, czemu ponownie nie ruszysz na Soslana i nie odpłacisz
mu za hańbę, jaką ci gotował. Powinnoś się zemścić za doznane upokorzenie – przekonywał Syrdon.
Koło wszelako nie czuło już złości, toteż dało zdecydowany odpór Syrdonowi:
– Odejdź, parszywy psie, nie judź i zostaw mnie w spokoju! To przez ciebie spadły
na mnie te wszystkie nieszczęścia.
Ale mściwy Syrdon ani myślał zaprzestać intryg i wciąż kombinował, jakby uśmiercić Soslana. I znowu tak długo suszył głowę bezwolnemu Kołu Balsaga, tak je otumanił
i zagadał, że dopiął swego: zdołał namówić Koło, by jeszcze raz spróbowało napaść na
Soslana i zabić go.
Musiał więc Kurdalagon ponownie wstawić Kołu nowe szprychy z czystego bułatu.
I gdy pewnego razu, polując na równinie Zilacharu, Soslan ostrożnie czołgał się na brzuchu, by jak najbliżej podejść do upatrzonej zwierzyny, nagle nie wiadomo skąd pojawiło
się Koło Balsaga – i do kolan135 obcięło Soslanowi nogi! A na odchodnym rzuciło mu też
paznokcie z rąk i nóg dwunastu członków swojej rodziny, po czym jak gdyby nigdy nic
wróciło do domu.
Leży, wykrwawia się ranny Soslan na równinie Zilacharu, rozgląda się wokół i myśli: kogo by tu posłać do osady Nartów z wiadomością o nieszczęściu, jakie nań spadło?
Dojrzał orła przelatującego nad jego głową i zawołał:
– Orle, bądź mym zwiastunem nieszczęścia. Leć do domu Achsartaggatów i powiedz
moim braciom, Uryzmagowi i Chamycowi, że ja, Nart Soslan, leżę i umieram na równinie
Zilacharu, i nie ma komu zamknąć mi oczu po śmierci.
– A ja bardzo pragnę ujrzeć, jak umierasz w samotności, Soslanie – odparł orzeł. –
Czyś ty miał dla mnie litość, gdy ze zmęczenia opadałem bez sił na drzewo bądź kamień? Nie, tyś natychmiast chwytał za swój łuk i strzałę. Szkoda, że jeszcze i ona nie
stała się przyczyną twojego nieszczęścia.
135
Jak już była o tym mowa (przypis 75), kolana (!) były słabą stroną ciała Soslana.
136
SOSLAN
Podczas tej rozmowy jastrząb przeleciał nad nimi. Soslan jął go błagać:
– Jastrzębiu! Hej, jastrzębiu, bądź mi zwiastunem nieszczęścia. Poleć do domu Achsartaggatów i powiedz, że Koło Balsaga odcięło nogi Soslanowi, i żeby jego bliscy przybyli tu jak najprędzej.
– Patrzcie go, widzicie, czego mu się raptem zachciało? Satana mnóstwo kur hoduje,
a czyś ty mi pozwolił kiedykolwiek porwać chociaż jedną? O nie, tyś zaraz łapał za swój
łuk… – i jastrząb też odleciał.
Leży Soslan i leży. Nagle jaskółka zaszczebiotała mu nad głową. Bardzo go to ucieszyło.
– Och, jaskółeczko, leć jak najszybciej, ptaszynko, do domu Achsartaggatów i powiedz, że Koło Balsaga obcięło nogi Soslanowi. Powiedz, że samotnie umiera on na równinie Zilacharu i że nie ma tam nikogo, kto by mu zamknął oczu po śmierci.
– Będzie, jak sobie życzysz – odrzekła jaskółka. – Za dobrym jesteś człowiekiem, by
tak umierać w samotności i by nikt po śmierci nie zamknął ci powiek. Będę twoim zwiastunem nieszczęścia. Wszak czasem, gdy zmoczył mnie deszcz, podnosiłeś mnie z ziemi,
chowałeś za pazuchę i ratowałeś mi życie. Zawsze też zostawiałeś dla mnie uchylone
drzwi do komory spichlerza, dzięki czemu mogłam się najadać do syta. Wiele dobrego
zaznałam od ciebie i nigdy tego nie zapomnę.
– Na wieki będziesz ulubienicą ludzi! – podziękował ptaszynie wdzięczny Soslan.
I jaskółka jako zwiastun nieszczęścia poleciała do osady Nartów.
Leży Soslan na równinie Zilacharu, czeka, aż jego bliscy przybędą i zamkną mu oczy.
Czarny kruk nad nim przelatywał i gdy zobaczył, że Soslan umiera, zapłakał:
– Chcesz mnie osierocić, Soslanie. Jakże ja zdołam przeżyć bez ciebie? Wszystkie
górskie szczeliny zapełniałeś upolowaną dziczyzną, toteż zawsze mogłem się najeść do
syta. A kto mnie teraz nakarmi?
– Niepotrzebnie się martwisz i płaczesz – odparł Soslan. – Twoje łzy niczego na
lepsze nie zmienią. Podleć bliżej i nasyć się moją krwią.
– Jak możesz tak mówić, Soslanie? Wszak moja dusza pogrąża się w rozpaczy po
tobie – rzekł rozżalony kruk.
Widząc prawdziwe cierpienie kruka, Soslan powiedział:
– Jeśli padlina będzie leżała nawet tam, gdzie ziemia z niebem się styka, ty zawsze
ją odnajdziesz. Miejsce to krwawym słupem oznaczone będzie, i ty swoimi bystrymi
oczami bez trudu je wypatrzysz – i nigdy głodu nie zaznasz. Niechaj Bóg sprawi, abyś
był szczęśliwy, niech tak cię nagrodzi.
Kruk odleciał. A nad głową Soslana jęła krążyć wrona. I ona też gorzko płakała:
– Ach, kto teraz będzie codziennie nas karmił? Kto będzie dla nas dziczyzną napełniał górskie szczeliny? Jak my bez ciebie będziemy żyć?
– Podleć bliżej do mnie – poprosił Soslan. – Oto leżą moje odcięte nogi i krzepnąca
krew… Po cóż im gnić bez żadnego pożytku? Najedz się, zaspokój głód i nie rozpaczaj
nadaremnie.
137
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Posłuchała wrona i jęła wydziobywać mięso i krew ze stygnącego ludzkiego ciała.
Soslan przeklął ja za to:
– Jesteś złym ptakiem, wrono, od rana do wieczora źle ludziom życzysz, ale nieszczęścia odtąd już im nie wykraczesz. Od rana do wieczora bowiem na jednej nodze
będziesz wystawać na gałęzi drzewa. Taki los cię czeka.
Potem inne jeszcze zwierzęta zaczęły przychodzić do Soslana. Pierwszy pojawił się
niedźwiedź, który, łapami rwąc sierść na swej piersi, żałośnie zaryczał:
– Co ja bez ciebie pocznę, Soslanie? Któż mi ciebie zastąpi? Zawsze byłem syty dzięki twej gościnności, nigdy nie brakowało mi jedzenia ani picia.
– Nie smuć się, niedźwiedziu. Żal nic tu nie pomoże. Lepiej nasyć się moim mięsem,
które poniosę niebawem do Kraju Martwych – rzekł Soslan.
– Za kogo mnie masz, przecież jestem twoim przyjacielem – powiedział z wyrzutem
niedźwiedź i pogrążył się w jeszcze większej rozpaczy.
– Niech dobry Bóg cię nagrodzi, niedźwiedziu, i sprawi, by na sam widok twoich
śladów ludzie wpadali w popłoch i drżeli ze strachu! A w najsroższym zimowym czasie,
przez całe pięć miesięcy, będziesz mógł spać w barłogu bez jedzenia, nie odczuwając
głodu.
Odszedł niedźwiedź. Po jakimś czasie przebiegał w pobliżu wilk i ujrzawszy Soslana, zawył przeraźliwie na cały głos:
– Jak zdołam przeżyć bez ciebie? Ileś ty skalnych rozpadlin napełniał dla mnie świeżym mięsem? Kto mi ciebie zastąpi?
– Po co rozpaczać bez potrzeby? – łagodnie rzekł Soslan. – Teraz mi tym nie pomożesz. Masz tu… o popatrz: moje mięso, które niepotrzebnie poniosę zaraz do Kraju
Martwych… Najedz się nim do syta.
– Jak do swego druha mogłeś się zwrócić z takimi słowami?! – zdumiał się wilk i zawył jeszcze bardziej żałośnie i rozdzierająco.
I widząc, że wilk szczerze boleje nad jego nieszczęściem, Soslan wyraził mu wdzięczność, mówiąc:
– Odtąd kiedykolwiek będziesz atakował stado, twoje serce przepełni odwaga podobna do tej, jaka żyje w moim. Ale gdy przyjdzie ci uchodzić przed prześladowcami,
twoje serce niech stanie się lękliwe jak serce młodziutkiej, niewyswatanej panienki.
I niechaj siła z mojego najmniejszego palca na dłoni przejdzie na twą szyję.
Kiedy wilk odszedł, Soslan ujrzał raptem obok siebie lisicę. Machając swą puszystą
kitą, obłudna lisica rzewnie zapłakała:
– Osierociłeś mnie, dzielny Soslanie! Cóż pocznę bez ciebie?
– Nie płacz nadaremnie, lisico – powiedział Soslan. – Lepiej podejdź bliżej i nasyć się
moim mięsem i krwią, które wkrótce będą już w Kraju Martwych.
Rzuciła się lisica ku leżącemu – i nuż łapczywie lizać jego krew. Ale gdy tylko wzięła
się za zmasakrowane kolana, Soslan jak nie wrzaśnie:
138
SOSLAN
– Bądź przeklęta, podła lisico! Ludzie dla twego puszystego futra będą cię bezlitośnie zabijać, wstrętnego mięsa zaś nikt nie tknie, bo do niczego nie będzie się nadawało.
I w te pędy czmychnęła stamtąd lisica, bo cóż jej pozostało?!
•
Doleciała jaskółka do osady Nartów, odnalazła dom Achsartaggatów, usiadła na stropowej belce i zaszczebiotała:
– Waszemu Soslanowi Koło Balsaga zmiażdżyło i obcięło kolana. Leży teraz bez ruchu na równinie Zilacharu i umiera samotny, nie ma tam nikogo, kto by mu zamknął
oczy po śmierci.
Uderzyli w lament na ową wieść wszyscy starzy i młodzi Nartowie i biegiem, jeden
przez drugiego, pobiegli na równinę Zilacharu. Każdy starał się wyprzedzić pozostałych
i przybiec tam jako pierwszy.
Ale najszybszy ze wszystkich okazał się przebiegły Syrdon, bo dosiadał konia, więc
najwcześniej znalazł się przy Soslanie i tak jadowicie doń rzekł:
– Powinieneś był wcześniej umrzeć, Soslanie, żeby nie słyszeć tych radosnych śpiewów, które tu się zaraz rozlegną. Wszyscy Nartowie idą tu bowiem grupami, w każdej
przewodnik chóru intonuje wesołą pieśń, a pozostali mu wtórują i cieszą się, że nastał
twój koniec.
Serce Soslana omal nie pękło ze smutku, gdy usłyszał owe perfidne słowa, lecz kiedy Nartowie doń podeszli i zobaczył, że mężczyźni rozdrapują sobie z rozpaczy policzki,
a kobiety rwą włosy z głowy, wykrzyknął:
– Ach, jakąż złą wiadomość przyniósł mi o was Syrdon! Dajcie mi go, pokażcie…
Gdzie ten podlec się ukrył?
Ale któż by zdołał odnaleźć Syrdona? Pędził co koń wyskoczy, uciekał, aż zniknął
wszystkim z oczu. Podnieśli nartyjscy młodzieńcy Soslana, wzięli go na ręce i zanieśli
do osady. A tu ni stąd, ni zowąd ponownie zjawił się Syrdon, który przejeżdżając obok
Soslana, wykrzyknął:
– O nieszczęsny, jeszcze jedna hańba cię czeka w domu twoich krewnych Achsartaggatów. Tam ze skóry żmii przygotowano ci trumnę, a żałobne odzienie uszyto z żabiej skóry.
Kiedy tylko Soslan został wniesiony do rodzinnego domu, od razu powiedział krewnym:
– Póki jeszcze żyję, pokażcie mi, moi drodzy, moją trumnę i żałobne odzienie.
– A po co za życia chcesz oglądać to, co ci będzie potrzebne po śmierci? Możemy cię
zapewnić, że nie przyniesie ci wstydu ani trumna, ani żałobne odzienie. Tyś nasz ród
uczynił wielkim, oddałeś nam całą swoją siłę, więc jak moglibyśmy nie przygotować ci
godnego pochówku i z należnymi honorami nie odprowadzić do Kraju Martwych?!
– Muszę zobaczyć, nic na to nie poradzę – odparł Soslan. – Syrdon rzucił mi tak gorzkie słowa, że nie zaznam spokoju, dopóki nie ujrzę swojej trumny i żałobnego odzienia.
139
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Wynieśli je wówczas Nartowie. I okazało się, że przygotowane na pogrzeb szaty były
utkane z drogocennego jedwabiu, trumna zaś – wykuta z dukatowego złota. Soslan zażyczył sobie, aby go – jeszcze żywego – ubrano w żałobne odzienie i ułożono w trumnie.
Naraz z Kraju Martwych powstał aldar Chijandon136, władca ryb, i zawołał:
– Ej, Soslanie, Soslanie, mam w raju bardzo dobre miejsce. Chcę, żebyś je ze mną
dzielił.
– Powiedz, czym sobie na nie zasłużyłeś, za co zostałeś nagrodzony przebywaniem
w raju?
– Szczodry byłem za życia, dlatego jestem w raju.
– Idź precz, cuchniesz rybą! Co by ludzie powiedzieli, gdyby mnie zobaczyli razem
z tobą?
Teraz z Kraju Martwych wyszedł wół, który za życia należał do biedaka.
– Ej, Soslanie, rajską nagrodę dostałem w Kraju Martwych i chcę, żebyśmy wspólnie
się nią cieszyli, bądź tutaj razem ze mną – poprosił.
– A za co ciebie nagrodzono przebywaniem w raju? – chciał wiedzieć Soslan.
– Za życia należałem do biednego chłopa. On często wynajmował mnie innemu gospodarzowi, żebym wraz z jego wołem ciągnął pług. Tyle że wół gospodarza karmiony
był przez niego sianem, a ja słomą. I za to jestem w raju.
– Idź precz! – wykrzyknął Soslan. – Dotąd jeszcze na twoim karku widać ślad jarzma, a masz czelność zapraszać mnie do siebie. Jak byłeś wołem, tak nim nadal jesteś,
a jam jest wolnym człowiekiem.
Z kolei wyszedł z Kraju Martwych syn ubogich rodziców.
– Wiem, Soslanie, że jako młodszemu nie wypada mi zwracać się do ciebie. Ale w Kraju Martwych zostałem nagrodzony rajem i pragnę, żebyś przebywał tam razem ze mną.
– A za co spotkała cię taka nagroda, czym sobie na nią zasłużyłeś?
– Jestem jedynym synem mojej biednej matki – zaczął młodzieniec. – Zostałem napadnięty znienacka przez trzech niebojących się Boga zuchwałych i okrutnych jeźdźców – oni mnie zabili. Umierając, powiedziałem matce: włóż mi do trumny moją broń i –
zgodnie z obyczajem – przez trzy tygodnie z rzędu urządzaj charnag137 na mym grobie.
I matka tak zrobiła. Razem ze mną pochowała moją broń i przez trzy kolejne tygodnie,
zawsze w piątkowy wieczór, urządzała charnag.
136
137
Aldar – p. przypis 71. W słowniczku S. Britajewa (ONS, s. 500) imię własne Хиандон-алдар jest zaopatrzone w odsyłacz do formy Кафтисар-Хиандон-алдар. Imię Kaftisar (pierwsza część tego złożonego imienia) znaczy po osetyjsku „głowa ryb” (cyrylicą: кæф-т-ы сæр), p. Нарты кадджытæ.
Ирон адæмы эпос, т. I, Дзæуджыхъæу 2003, s. 570 (p. 13), gdzie rzeczownik kaf oznacza „dużą
rybę”, por. Ab., t. I, s. 575 oraz Kemp., s. 216, hasło: Kafty Sar Huandon-aldar.
Osetyjski wyraz charnag (cyrylicą: хæрнæг) oznacza odwieczny zwyczaj spożywania przy grobie
zmarłego rytualnej potrawy w jego intencji. Wyraz ten wiąże się etymologicznie z czasownikiem
o znaczeniu „jeść”, por. Ab., t. IV, s. 180. W rosyjskim przekładzie Jurija Libiedinskiego (ONS, s. 182)
mamy tu поминки, odpowiednik polskiej „stypy”. Por. chist (przypis 349).
140
SOSLAN
Już w pierwszy piątek wieczorem Bóg przywiódł moich zabójców na drogę biegnącą obok cmentarza. Ujrzawszy ich, matka powiedziała do kobiet, które towarzyszyły jej
na cmentarzu: „Trzeba tu zaprosić owych jeźdźców. Oni są rówieśnikami mego syna.
Powinnam ich ugościć, nakarmić do syta”. Tak też się stało. Młodzieńcy podjechali, zostali do syta nakarmieni, po czym udali się w dalszą drogę. I oto jeden z nich mówi
z przechwałką w głosie do pozostałych: „Gdyby nie ja, nie trafiłaby się wam taka obfita
wyżerka”. Niebawem każdy z nich utrzymywał, że to on mnie zabił, że to niby od jego
ciosu zginąłem. I tak cały wieczór się przekomarzali i dowcipkowali.
Dowiedzieli się, niegodziwcy, że za tydzień znowu będzie charnag, i specjalnie przyjechali w piątek na cmentarz na swych gorącokrwistych wierzchowcach. I znowu – nad
podziw obficie – ugościła ich moja matka. Toteż syci, mocno podchmieleni i wesoło
rechoczący z niewybrednych anegdot, jakimi się wzajem raczyli, odjechali rozbawieni
z cmentarza.
I kolejnego, trzeciego już piątku, także wszyscy trzej przyjechali. I matka tak samo
obficie ich ugościła. Jedli i pili, łajdacy, za spokój mojej duszy. I syci, tak jak poprzednio
ze śmiechem i sprośnymi żartami, odjechali. Teraz nie zdołały mnie już powstrzymać
nagrobne kamienie, zrzuciłem je z siebie, dopadłem moich zabójców i całą ich trójkę
zgładziłem. I właśnie za to jestem teraz w raju138.
– Dobrze, będę z tobą – zgodził się Soslan. – Tyś bowiem po to wyszedł z Kraju Martwych, żeby pomścić zło.
Następnie, zwracając się do swoich braci, polecił:
– Uryzmagu i Chamycu, zbudujcie mi grobowiec. I niechaj w nim jedno okno wychodzi na wschód, żeby słońce z rana do mnie zaglądało. Drugie okno niech będzie nade mną,
pośrodku, żeby słońce świeciło mi w południe, trzecie zaś niech będzie skierowane na
zachód, żeby wieczorem słońce się ze mną żegnało. Strzały i łuk włóżcie mi do trumny –
i nie zapomnijcie o najważniejszym: w Kraju Martwych nie zaznam spokoju139, dopóki
zemsta nie dosięgnie Koła Balsaga za to, co mi uczyniło. Który z was zatem mnie pomści?
Milczą Nartowie i odsuwają się chyłkiem od trumny Soslana: wszyscy boją się zadzierać z Kołem Balsaga. Nagle jeden z młodych bratanków Soslana podszedł do trumny
i oświadczył:
– Jeśli na twoim grobie, Soslanie, nie postawię rozłupanego na dwoje Koła Balsaga,
to niech moi przyjaciele nie uważają mnie więcej za mężczyznę.
Kiedy Soslan usłyszał te słowa, uspokoił się i kazał zanieść trumnę do grobowca140.
Wszystko zostało wykonane zgodnie z jego wolą. Do trumny włożono łuk i strzały,
a w stropie grobowca wyrąbano trzy okna.
138
139
140
Widać tu wyraźnie pogańskie, przedchrześcijańskie poglądy.
Por. przypis 50.
Jest tu widoczny mitologiczny charakter opowieści nartyjskich. Soslan nie umiera jak zwykły człowiek, długo zachowuje pewną żywotność.
141
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
•
Kilka dni po pogrzebie Soslana Uryzmag i Chamyc przyszli do Syrdona.
– Wielce narowistego konia zostawił po sobie Soslan – oznajmili bracia przewrotnemu synowi Gataga. – Należałoby go co jakiś czas ujeżdżać. Ty jesteś dobrym jeźdźcem,
Syrdonie, więc z łaski swojej dosiadaj go niekiedy.
Tu obłudny Syrdon gorzko zapłakał:
– O biada mi, biada! Jak wasze serca pozwoliły wam wyrzec do mnie takie słowa?
Niech lepiej mój dom się wpierw rozwali, nim ja dosiądę konia swego brata!
– To co mamy robić, Syrdonie? Powiedz, bo nam nic nie przychodzi do głowy…
I znowu chytry Syrdon udał, że wcale mu nie w smak, iż bracia proszą go o poradę,
lecz w końcu – niby po długim namyśle – wyraził zgodę.
I jął od czasu do czasu jeździć na wierzchowcu Soslana. Tyle że za każdym razem,
gdy podchodził do konia, głośno narzekał:
– Ach, jakże niechętnie ciebie dosiadam. Czemu ktoś inny nie mógłby jeździć na tobie?
Ale, oddaliwszy się wystarczająco od osady, gdzie nikt już go nie widział i nie słyszał, Syrdon wyżywał się bezlitośnie na pięknym zwierzęciu i ganiał je bez opamiętania
w tę i z powrotem. Ganiał i powtarzał przy tym z zadowoleniem:
– Czegóż gorszego mógłbym ci jeszcze życzyć na tamtym świecie, Soslanie? Wszak
spuścizna po tobie mnie się dostała!
Pewnego razu skierował konia na cmentarz i jął na nim harcować wokół grobowca
Soslana.
– Ej, Soslanie! Szkoda, że nie możesz widzieć, jak do upadłego zajeżdżam twojego
wychuchanego konika – wykrzykiwał Syrdon, przejeżdżając obok grobowca. – A teraz
jeszcze ciebie osiodłam!
I przeskoczył z siodła na grobowiec, usiadł okrakiem na stropie i znalazł się akurat
nad górnym oknem, które Soslan kazał swego czasu wyrąbać.
Tyle że ledwo usiadł nad stropowym oknem grobowca, Soslan wypuścił141 przez nie
strzałę, która – oby i twego wroga spotkał taki los! – przeszyła siedzącego tam Syrdona
po sam czubek głowy i tak zdechł ów podły intrygant, nie ruszając się nawet z miejsca.
– Na tobie już się zemściłem – powiedział do siebie Soslan. – Nie zaznam jednak
spokoju, dopóki moja zemsta nie dosięgnie również Koła Balsaga.
W tym samym czasie bratanek Soslana przyszedł do niebiańskiego kowala Kurdalagona i poprosił go:
– Wykuj mi ciężki żelazny łom.
Kurdalagon spełnił jego prośbę. Młodzieniec polecił, aby Kołu Balsaga przekazano:
– Będę czekał na ciebie na ziemi Chyza. Chcę z tobą walczyć. I nie łudź się, że zdołasz
gdziekolwiek ukryć się przede mną.
141
Por. poprzedni przypis.
142
SOSLAN
– A czemu miałobym się gdziekolwiek ukrywać? – wyniośle odpowiedziało posłańcom Koło. – Jam zawsze gotowe.
Dzierżąc w rękach ciężki łom, młody bratanek Soslana wyszedł na ziemię Chyza. Tu
z przeraźliwym łomotem, coraz szybciej wirując, potoczyło się nań Koło Balsaga. Młodzieniec był bardzo zręczny. Jeden raz uderzył – i wszystkie szprychy wyleciały z Koła.
To je wystraszyło nie na żarty. Przemieniło się więc w przepiórkę i pofrunęło nad ziemią,
ale zmyślny młodzieniec w tejże chwili przemienił się w jastrzębia i jął ścigać przepiórkę.
Tymczasem przepiórka znalazła się nad polaną i niezwłocznie zmieniła się w turzycę142.
Jastrząb na powrót przybrał postać młodzieńca i klasnął w dłonie, ale uderzył tak mocno,
że aż iskry się na wszystkie strony posypały – i zajęła się od nich trawa-turzyca. Raptem
znad płonącej polany wyleciał bażant – to przerażone Koło Balsaga przybrało natenczas
taką postać. Młodzieniec zatem przemienił się w orła i ruszył w pogoń za bażantem. Nie
mogło już dłużej Koło uciekać, coraz bardziej traciło siły, toteż – przelatując nad osadą
Nartów – wleciało do domu pewnej starej czarownicy. Bratanek Soslana, który znów powrócił do swej normalnej postaci, również wszedł do środka i groźnie rzucił od progu:
– Gdzie jest ten bażant, który się schował w twoim domu? Mów zaraz, bo jak nie, to
spalę tę chałupę razem z tobą i twoimi dziećmi!
Wystraszona starucha wskazała na cmentarz i powiedziała:
– Tam go szukaj. Skrywa się w grobie ostatniego nieboszczyka pochowanego na tym
cmentarzu.
Tu młodzieniec przemienił się w byka, podszedł do najświeższej mogiły na cmentarzu i ze wszystkich sił zaryczał.
Na to ozwało się Koło Balsaga:
– Oby twój gospodarz nie miał z ciebie, głupku, żadnego pożytku! Ja się tu chowam
przed moim wrogiem, bratankiem Soslana, więc czegoś się do tego grobu akurat przyczepił?
Młodzieniec nie czekał już dłużej, przybrał ludzką postać i krzyknął z góry, znad
grobu:
– To ja właśnie jestem, ja jestem owym wrogiem, przed którym się chowasz. Stąd
już mi nie uciekniesz.
Rozkopał młodzieniec mogiłę, wyciągnął z niej Koło Balsaga i przeniósł je na grobowiec Soslana. Stanął przy nim i donośnym głosem powiedział:
– Soslanie! Oto Koło Balsaga, posyłam je tobie do Kraju Martwych. Niechaj ci będzie
tam sługą i nosicielem wody, a na tym świecie niech się stanie nagrobkiem na twojej
mogile.
Dobył młodzieniec miecza, ciął Koło Balsaga przez sam środek, rozrąbał je na dwie
połowy, po czym jedną umieścił u wezgłowia Soslana, drugą zaś – w nogach.
142
Turzyca – chodzi o roślinę (Carex).
• Syrdon •
Narodziny Syrdona
Swego czasu przepiękna Dzerassa z rodu Nartów poszła po wodę. I nad brzegiem potoku ujrzał ją Gatag – władca rzek. Lubieżnie uśmiechnięty wpatrywał się pożądliwie
w dziewczynę i mrugnął do niej znacząco, mówiąc:
– O, moje słońce, piękna Dzerasso, jak bieluteńka jest twoja skóra! Pokochaj mnie,
bądź moja – inaczej nie dam ci wody. Wystraszyła się Dzerassa, uciekła – i bez wody
wróciła do domu.
Kiedy następnym razem szła po wodę, myślała, że Gatagowi znudziło się już pewnie na nią czatować. Aliści nieustępliwy Gatag znów czekał na Dzerassę przy brzegu i…
i tym razem dopiął swego!
Później Dzerassa urodziła syna, któremu nadano imię Syrdon143. Rósł chłopiec, był
zdrowy i z każdym dniem stawał się coraz mądrzejszy: potrafił opowiadać nie tylko
o tym, co było, ale umiał też przepowiadać przyszłość. A że był przy tym sprytny i przebiegły, toteż często oszukiwał Nartów.
Zdarzało się wszakże i tak, że to Nartowie czasem oszukiwali Syrdona. Ale choć tyle
razy mieli do niego pretensje, boczyli się, czy wręcz gniewali na niego, to jednak bardzo
go lubili.
Mądry i sprytny Syrdon był jednym z najznamienitszych nartyjskich mężów.
143
Syrdon – por. przypisy 15, 30. Georges Dumézil w swej książce pt. Loki (Paris 1948) porównywał tę
postać z wątkami mitologii germańskiej.
145
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Łupieska wyprawa Nartów
Na daleką łupieską wyprawę wyruszyli najzacniejsi Nartowie – Uryzmag, Chamyc,
Soslan i Batradz144, wielu też innych Nartów im towarzyszyło. Ale gdy tylko wyjechali
z osady, przyszło im naraz do głowy: „A czemuż by nie wziąć i Syrdona? Z nim weselej
nam będzie podczas długiej wyprawy!”
I któryś z młodszych Nartów rzucił:
– Poczekajcie tu, ja wrócę po niego.
– No cóż, poczekamy – odparli Nartowie. – Tylko się pośpiesz… i wracajcie razem
jak najszybciej.
Pogalopował młodzieniec z powrotem do osady, podjechał do bramy domu Syrdona
i głośno zawołał:
– Ej, Syrdonie, jesteś tam? Wyjrzyj!
– Jestem, jestem – odkrzyknął Syrdon, wyszedł na zewnątrz i zwrócił się do młodzieńca:
– Chętnie cię wysłucham, jeśli coś dobrego masz mi do powiedzenia.
– Wyruszyli na daleką wyprawę najdzielniejsi Nartowie i chcą, żebyś im towarzyszył – oznajmił młodzieniec.
Pogrążył się Syrdon w zadumie, zatroskanie widać było na jego twarzy, wreszcie po
długim milczeniu powiedział:
– Jak ja pojadę? Przecież wiecie, że nie mam konia.
– Nie mów, Syrdonie, że nie masz konia. A nasze wierzchowce to co, nie konie? Czyż
nie jesteśmy młodsi od ciebie? My na koniach – ty na nogach, ty piechotą – my na koniach… i jakoś dojedziemy.
– Ano, zobaczymy, jak to wyjdzie… – powiedział Syrdon. Zatknął poły swojego beszmetu za pas, dogonił czekających nań Nartów, po czym wszyscy razem ruszyli w dalszą
drogę.
Minęły dwa dni. Nartowie wciąż jadą wierzchem, Syrdon zaś za nimi podąża piechotą.
Aż wreszcie, zwracając się do młodych Nartów, syn Dzerassy i Gataga z wyrzutem
powiedział:
– Oj, nieładnie, nartyjscy młodzieńcy, nie dotrzymujecie słowa. Obiecywaliście podwieźć mnie na koniu, a nikt mi dotąd tego nie zaproponował. Bardzo się już zmęczyłem,
nie mogę dalej iść pieszo. I co wy na to?
144
Batradz (Batraz) – syn Chamyca (p. przypis 21), jeden z głównych bohaterów nartyjskiego eposu.
Dumézil widzi w nim odpowiednik indoeuropejskiego bóstwa burzy (Légendes sur les Nartes, s. 179189). Zarówno Chamyc, jak i Batradz są imionami pochodzenia mongolskiego (Ab., t. I, s. 240).
Uczeni zachodnioeuropejscy dopatrują się archaicznych, indoeuropejskich paralel między osetyjskim
Batradzem a celtyckim królem Arturem. Informuje o tym A.M. Kempiński (Kemp., hasło Batradz,
s. 67-68).
146
SYRDON
– A kto powiedział, że będziesz mógł dosiadać naszych koni? – rzucił Uryzmag. –
Komu w drodze potrzebny jest koń, ten z domu powinien na nim wyjechać.
– Młodzieniec, którego po mnie przysłaliście, złożył mi taką obietnicę – odparł rozeźlony Syrdon.
Nic mu na to nie odpowiedzieli Nartowie. Nadal beztrosko harcowali na swych
wspaniałych wierzchowcach po zielonych wiosennych łąkach i drażnili Syrdona. To
któryś w pełnym galopie wyrwie mu laskę, to inny zerwie mu czapkę z głowy, a jeszcze
inny – żeby go jeszcze bardziej rozzłościć – dżygituje145 wokoło niego na koniu.
Znosił to Syrdon w milczeniu, w duchu zaś postanowił: „Długo się ze mnie śmiać nie
będziecie, wkrótce już ja się z was pośmieję”.
Jadą Nartowie dalej, a Syrdon wciąż z uporem:
– Bardzo nieładnie postępujecie. Nie dotrzymaliście obietnicy. Zmuszacie mnie do
tego, bym stale szedł piechotą.
Wówczas ten młodzian, który onegdaj po niego pojechał, żachnął się:
– Mówisz nieprawdę, Syrdonie. Kto ci obiecał ustąpić konia?
– Tyś mi obiecał – odpalił Syrdon.
– To kłamstwo, jesteś łgarzem, Syrdonie! Ja ci dosłownie tak powiedziałem: „My na
koniach – ty na nogach, ty piechotą, my – na koniach”. I wszystko jest tak, jak ci obiecałem. Tam, gdzie ty idziesz pieszo, my jedziemy wierzchem, a gdzie my wierzchem, tam
ty – piechotą. Jak było powiedziane, tak się wszystko toczy.
Tu Syrdon pojął, że ów zmyślny młodzieniec chytrze go oszukał, pokręcił więc tylko
głową i zamilkł.
Daleko odjechali Nartowie i oto znaleźli się nad brzegiem szerokiej rzeki. Syrdon
najbardziej ze wszystkich się zaniepokoił: jak on, pieszy, zdoła się przeprawić przez tak
szeroką rzekę?
Uryzmag powiedział doń:
– Złap się za ogon mego konia, Syrdonie, i chociaż tak ci pomogę dostać się na drugi
brzeg.
Uczynił Syrdon tak, jak mu poradził Uryzmag – i jęli się przeprawiać. Kiedy daleko
już odpłynęli od brzegu, Uryzmag zapytał:
– Powiedz mi, Syrdonie, kiedy i gdzie człowiek powinien obcinać sobie paznokcie
u rąk i u nóg?
– Tam, gdzie sobie o tym przypomni, tam niech je też obcina – odpowiedział Syrdon.
Tu Uryzmag zatrzymał konia i jął obcinać paznokcie. Najpierw u rąk, a potem się
rozzuł i przystąpił do obcinania paznokci u nóg. I póki Uryzmag bez pośpiechu zajmował się ową czynnością, Syrdon kurczowo ściskał ogon jego konia, a fale rzucały biedakiem na wszystkie strony – jak zresztą mogło być inaczej! A kiedy Uryzmag zakończył
145
Dżygitować – popisywać się akrobatyczną jazdą na koniu; wyraz pochodzenia turkijskiego.
147
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
wreszcie obcinanie paznokci, zdzielił konia nahajką i wraz ze zmarzniętym, przemoczonym i wciąż uwieszonym u końskiego ogona Syrdonem przeprawił się na drugi brzeg.
I Nartowie jechali dalej. A trwało to tak długo, że obuwie Syrdona całkiem się zniszczyło. Wszedł on wówczas na wysoki kurhan i powiedział:
– Żegnajcie, dzielni wojownicy, ja tutaj zostaję. Daj wam, Boże, powrócić do Kraju Nartów i z bogatą zdobyczą dotrzeć na Plac Dzielenia Łupów. Miejcie wszakże na
uwadze, że nartyjskie dziewczęta, które będą was witać, stojąc na kurhanie, i które nie
doliczą się jednego uczestnika wyprawy, tak mogą o tym mówić: „Widocznie sprzedali
w niewolę swojego towarzysza i teraz jadą dzielić to, co dostali za jego głowę”.
Tu Uryzmag powiedział:
– Masz rację, mogą tak mówić. Widać trzeba nam będzie po kolei wieźć cię z tyłu,
za siodłem.
Tak się też stało. Syrdon z każdym z Nartów jechał odtąd przez pewien czas, siedząc za kulbaką i wszystkim też po kolei wykradał krzesiwo. Przy tym Uryzmag, jak się
okazało, był najbardziej zapobiegliwy: aż trzy krzesiwa wziął z sobą na drogę. Jedno,
na boku, miał przywiązane do górnego pasa, drugie, pod beszmetem – do dolnego pasa,
trzecie zaś ukrył w czapraku pod siodłem, tyle że na nic owa przezorność się zdała –
wszystkie trzy krzesiwa odnalazły i skradły zręczne palce Syrdona. A tu jak raz nastała
bardzo chłodna noc. Zatrzymali się Nartowie na popas i Uryzmag polecił młodzieńcom:
– Zapolujcie, młodzi, być może Afsati ofiaruje nam jakąkolwiek zwierzynę, abyśmy
mogli zaspokoić głód.
Pobiegli nartyjscy młodzieńcy spełnić wolę Uryzmaga – i oto już wloką tuszę jelenia. Migiem zebrali chrust, gałęzie, chcą rozpalić ognisko – a tu… nikt nie może znaleźć
swojego krzesiwa. Usłyszał Uryzmag, jak zmieszani Nartowie bezskutecznie poszukują
krzesiwa, uśmiechnął się pobłażliwie i rzekł:
– Widać z taką ochotą zabawialiście się w domu z młodymi żonami, że nawet swój
rozum tam zostawiliście! Któż rozsądny udaje się na wyprawę, mając zaledwie jedno
krzesiwo? Bierzcie przykład ze starszych. Ja zawsze mam jedno tutaj przywiązane…
i chwycił za górny pas – a tam nic, pusto, ani śladu po krzesiwie!
Zmieszał się stary Uryzmag, sięgnął pod beszmet w poszukiwaniu krzesiwa, które
przymocował do dolnego pasa, lecz nic nie znalazł – drugie krzesiwo też gdzieś przepadło.
– No cóż… – mruknął wyraźnie skonfundowany. – Różne dziwne rzeczy się zdarzają!… Ale mam jeszcze trzecie, zapasowe krzesiwo – leży schowane w czapraku pod
moim siodłem. Ruszcie się, młodzi, przynieście go tutaj – żwawo!
Pobiegli młodzieńcy, przynieśli czaprak. Był tak ciasno zwinięty, że przypominał
tłustego zarżniętego indyka. Uryzmag rozwinął czaprak – ale i w nim krzesiwa nie było!
A Syrdon w tym czasie zszedł do wąwozu, zebrał tam naręcze suchych badyli, zamierzając najwyraźniej rozpalić ognisko. Tu Uryzmag zagadnął go:
– Ej, Syrdonie, nie wziąłeś czasem ze sobą ognia? Jeśli go masz, rozpal nam ognisko.
Ale Syrdon zgryźliwie zauważył:
148
SYRDON
– Widzicie ich, gburowatych, butnych Nartów?! Jak chytrze sobie wymyślili?… Sami
wygodnie, wierzchem – a ja za nimi piechotą, to może na dodatek i z gorącymi węglami
w połach beszmetu? Nie, nie… nic z tego, nie mam niczego na rozpałkę.
Skruszeni i bezradni Nartowie pytali jeden drugiego: „Cóż mamy teraz począć?”.
Nagle Uryzmag dostrzegł w oddali blask ognia. I ponownie zwrócił się do Syrdona:
– W takim razie… spójrz – o tam… Widzisz to światło? Może byś tam pobiegł i przyniósł nam trochę ognia?
Syrdon bez słowa sprzeciwu udał się w tamtą stronę, gdzie widać było światło, ale
w połowie drogi zawrócił i nakłamał Nartom, że odnalazł dom, w którym płonął ogień,
tyle że mu nie otworzono, chociaż pukał do drzwi i wołał… Nikt się rzekomo na jego zew
nie pojawił ani nie wyjrzał przez okno.
Wtedy na poszukiwanie ognia udał się jeden z nartyjskich młodzieńców. Długo
szedł w tę samą stronę, z której właśnie z niczym powrócił Syrdon, i odnalazł dom, do
którego tamten w ogóle nie doszedł. Zastukał – i na zewnątrz wyszło siedmiu uaigów.
Wielce byli radzi niespodzianemu gościowi, bardzo się ucieszyli na widok młodzieńca.
– Przychodzącego po prośbie nigdy nie wyganiamy ani nie wyrzucamy za próg – zapewnili przybysza i poprosili, aby wszedł do domu.
Młodzieniec wszedł do środka, ale nim zdążył usiąść na ławie z ciężkich drewnianych bali, uaigowie niepostrzeżenie wylali na nią swój czarodziejski klej buramaz146,
toteż nartyjski młodzieniec od razu się do ławy przykleił – i to tak mocno, że nawet nie
mógł się poruszyć.
Długo czekali Nartowie na powrót młodzieńca, lecz ten wciąż się nie pojawiał. Nie
mogąc się nań doczekać, posłali za nim kolejnego, tym razem najmłodszego.
Ale i drugiego przybysza uaigowie tak samo przykleili do ławy obok jego poprzednika. Tak jeden za drugim odchodzili kolejni młodzieńcy wysyłani po ogień – i nie wracali.
Potem więc starsi ruszyli im w sukurs. Najpierw Soslan – poszedł i też nie wrócił, on
również „siadł” na ławie obok młodych Nartów. Wkrótce to samo spotkało Chamyca.
Uryzmag długo czekał na powrót brata, aż w końcu sam udał się na poszukiwania. I kiedy podszedł do domu uaigów, wykrzyknął:
– Ej, jest tam kto? Niech się pokaże!
I od razu uaigowie wyszli Uryzmagowi na spotkanie, pytając:
– Kogo tu szukasz, pewnikiem tamtych… młodszych? Nie obawiaj się, oni zaraz
wyjdą. Tymczasem wstąp do nas, ugościmy cię, poczęstujemy grzaną araką147. Już od
146
147
Buramaz – dosłownie po osetyjsku, „żółta maź”. Ostatnia sylaba tego wyrazu, oznaczającego rodzaj
kleju, jest etymologicznie spokrewniona z pierwiastkiem polskiego czasownika mazać, por. Ab., t. I,
s. 272.
Arak (w starszej polszczyźnie: araka) – wysokoprocentowy napój alkoholowy. Nazwa ta wywodzi
się od arabskiego połączenia wyrazów araq at-tamr, które znaczy dosłownie: „pot daktyli”. Do picia
tego trunku stosowano naczynie wykonane z rogu bydlęcego.
149
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
jakiegoś czasu stoi na ogniu, bo musi być dobrze ciepła, nim uraczymy nią naszych gości. Oni właśnie czekają, aż się araka zagrzeje, tylko dlatego nie wracali… Nie krępuj się,
wejdź, zapraszamy!
I Uryzmag pomyślał: „W gruncie rzeczy nieźle by było po takim wysiłku wzmocnić
się rogiem gorącej araki”.
Wszedł Uryzmag do domu uaigów i widzi: wszyscy Nartowie za stołem, jak podczas
uczty, siedzą jeden obok drugiego na drewnianej ławie. Wszelako żaden z nich – mimo
iż tak nakazuje obyczaj – nie wstał na jego widok ani się nawet nie poruszył; z dziwnie
gniewnym wyrazem oczu wszyscy jedynie wpatrywali się w niego. Nie spodobało się to
Uryzmagowi, zirytował się i rozeźlony opadł ciężko na ławę. Nim jednak zdążył usiąść,
uaigowie również jemu podlali swego czarodziejskiego kleju. I Uryzmag też przywarł do
ławy i znieruchomiał.
Tak oto w jednym rzędzie siedzą sławetni Nartowie – poszukiwacze mocnych
wrażeń i niezwykłych przygód. Siedzą jak skamieniali, z pobladłymi twarzami, i tęsknie spoglądają na wszystkie strony rozszerzonymi z przestrachu oczami. A uaigowie
w ogromnym kotle gotują już wodę. Zaraz rzucą Nartów do wrzątku. I siedmiu uaigów –
jeden potężniejszy od drugiego! – ostrzy już noże na górskim krysztale. Od tego widoku
i przejmującego szczęku stali serca Nartów zastygły w przeczuciu śmierci.
A tymczasem w obozowisku Syrdon rozpalił ognisko, oprawił jelenia, którego upolowali nartyjscy młodzieńcy, upiekł szaszłyki i uraczył się nimi, pojadł sobie do syta.
Nerki z tłuszczem usmażył osobno i na podobieństwo szaszłyków zawiesił je na własnych wąsach – jedną na prawym, drugą na lewym. I dopiero kiedy nerki na jego wąsach ostygły, udał się w tę stronę, w którą poszli Nartowie. A gdy stanął przed domem
uaigów, wykrzyknął:
– Gdzieście się podziali, dumni Nartowie? Pewnie sami znowu się obżeracie, a mnie
samego zostawiliście na pastwę losu w ciemnym lesie! A jeśli mnie tam niedźwiedź napadnie albo wilki rozszarpią? Nic was to nie obchodzi, nawet wyjrzeć przez okno żaden
z was się nie kwapi.
Na krzyki Syrdona uaigowie wyszli z domu i tak się doń ozwali:
– Wejdź do środka, będziesz naszym gościem. Usiądziesz za stołem obok innych
nartyjskich gości.
W odpowiedzi Syrdon rzekł:
– Co też wy mówicie?! Jakże mógłbym się ośmielić usiąść obok nich? To aldarowie,
gdzieżby mi oni na to powolili?! Nie, nie… lepiej już tutaj poproście moich panów.
Nie zgodzili się uaigowie wywołać Nartów, toteż chcąc nie chcąc Syrdon był zmuszony przekroczyć próg ich domu. Ujrzawszy rząd jak gdyby skamieniałych, siedzących
obok siebie w całkowitym bezruchu Nartów, pojął, że zapewne nie bez powodu oni tak
sterczą. Zatrzymał się więc przy drzwiach, aby go dobrze było widać i – chcąc rozdrażnić siedzących – jął oblizywać smażone jelenie nerki wiszące na jego wąsach.
150
SYRDON
Uaigowie znowu jęli prosić Syrdona, aby zechciał usiąść za stołem obok „swoich
panów”.
– Już wam mówiłem, że nie wypada mi siedzieć na ławie obok nich. Ale jeśli macie
tu może jakąś faskę148 bez dna i nasypiecie w nią popiołu… – to będzie dla mnie w sam
raz, bo zawsze takiego siedzenia używam.
Zrobili uaigowie tak, jak im powiedziano: faskę bez dna napełnili popiołem i zalali
go klejem buramaz. Sadowiąc się na niej, Syrdon niezauważalnie przechylił faskę, a jako
że dna w niej nie było, popiół wysypał się, a wraz z nim wyciekł też czarodziejski klej.
Teraz już Syrdon mógł wygodnie usadowić się na fasce. Uaigowie zagaili rozmowę:
– Powiedz, jak w waszych stronach wybiera się najtłuściejsze bydło do uboju?
I Syrdon powiedział:
– Jak w naszych stronach trzeba wybrać najtłuściejsze bydlę do uboju, to obmacuje
się jego kark. Jeśli kark jest miękki, to znaczy, że bydlę jest tłuste i nadaje się do uboju.
Wysłuchali tego uaigowie – i jęli po kolei obmacywać szyje wszystkim Nartom. Najgrubszą szyję miał Soslan, uznali zatem, że on jest też ze wszystkich najtłuściejszy. Poderwali go więc z miejsca, rozłożyli na stole jak zwierzę przeznaczone na rzeź. Ale gdy
już mieli ugodzić go nożem, Syrdon zerwał się z miejsca i krzyknął:
– Ej! Wy, którzy na całym świecie słyniecie z obżarstwa! Co wy robicie? Widać to
prawda, że tylko o swoje brzuchy się troszczycie.
Zdumieli się uaigowie, że Syrdon nie przywarł do swojego miejsca i bez trudu zerwał się na nogi. Z niedowierzaniem spojrzeli po sobie i wyraźnie zmieszani odrzekli:
– No pewnie… Oczywiście, że troszczymy się o swoje brzuchy. A niby o co jeszcze
mielibyśmy dbać, co byśmy jeszcze mieli robić?
– Otóż to, właśnie! Nawet nie zadaliście sobie trudu, żeby się dowiedzieć, po co ci
ludzie do was przyszli, tylko od razu chcieliście ich zadźgać i pożreć.
– No to ty powiedz, po co oni przyszli, a my posłuchamy – powiedzieli uaigowie.
– Zatem słuchajcie – rozpoczął Syrdon. – Pośród Nartów rozgorzał spór o to, które
z kowalskich narzędzi jest najstarsze. I właśnie po to przybyli do was ich najzacniejsi
i najbardziej godni szacunku przedstawiciele, abyście ów spór rozstrzygnęli.
Tu najstarszy z uaigów nie wytrzymał i butnie, z pełnym przekonaniem oświadczył:
– Prawda jest taka, że w kuźni najstarsze jest kowadło.
– Wcale nie! Miech jest najstarszy! – zaprzeczył inny uaig. – Bez niego co byś robił,
gębą byś w palenisko dmuchał? – dodał nie bez ironii.
– Zaraz, zaraz… a kowalskie kleszcze? – wtrącił inny uaig. – Gołymi rękami rozżarzonego żelaza przecież nie chwycisz!
– A młot?! Co byś zrobił, jak by młota nie było? – zapalczywie wykrzyknął jeszcze
inny. – Pięścią byś na kowadle tłukł rozpalone żelazo?
148
Faska – rodzaj małej beczułki.
151
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Młot, młot jest ze wszystkich narzędzi najstarszy! – wołał inny jeszcze uaig, starając się przekrzyczeć wszystkich pozostałych.
I właśnie jemu Syrdon przyznał rację:
– Tak jest. Masz słuszność, bracie, dobrześ powiedział. I po co tamci tak wrzeszczą,
skoro niczego nie rozumieją? Najlepiej niech się na własnej skórze przekonają, które
narzędzie w kuźni jest najstarsze – zaproponował, znacząco spoglądając na młot trzymany przez najmłodszego uaiga.
A propozycja Syrdona bardzo się owemu młodzikowi spodobała. Huknął więc młotem w głowę jednego ze swych braci – i ten padł martwy na ziemię. Na ten widok wszyscy pozostali uaigowie rzucili się wściekle na siebie i – oby twych nieprzyjaciół, czytelniku, to samo spotkało! – łomocą jeden drugiego, zadają ciężkie rany, biją wszystkim,
co im w ręce wpadnie. A jeśli przy tym któremuś śmiercionośne narzędzie wypadało
z ręki, Syrdon skwapliwie podawał je z powrotem, wzdychając przy tym współczująco:
– Ach, jakże okrutny cios zadał ci twój brat! Masz… odpłać mu z nawiązką!
Po takich słowach krwawa bijatyka wybuchała z nową siłą. Widząc, jak uaigowie
giną jeden po drugim, Nartowie z ulgą odetchnęli i żywym blaskiem zalśniły ich oczy.
Tak to wszyscy uaigowie pozabijali się nawzajem.
A Syrdon w tym czasie bynajmniej nie próżnował. Razem z Soslanem czerpał wrzątek z kipiącego kotła i tak długo polewał nim ławę, na której siedzieli unieruchomieni
Nartowie, aż ich oswobodził. Tyle że nie łatwo i nie bezboleśnie im to przyszło. Całe
kawały własnego mięsa pozostawiali, biedacy, na ławie. Z tego powodu, gdy już dosiedli
koni, żaden nie był w stanie usiąść w siodle prosto – krzywiło ich i wyginało we wszelkie
możliwe strony. Ach, jak używał sobie teraz na nich Syrdon, jak sobie z nich dworował!
– No i co… pyszni, zarozumiali Nartowie, przez swą niepohamowaną dumę nawet
na koniach nie jesteście zdolni siedzieć jak zwykli ludzie!
Przykro im było słuchać, jak drwi sobie z nich Syrdon, jak naigrawa się z ich cierpienia. Rozsierdzili się wielce, przygięli do ziemi wysokie drzewo i do jego wierzchołka
przywiązali Syrdona za wąsy, po czym zwolnili drzewo. Wisi Syrdon na szczycie drzewa
i mówi do siebie:
– Coś mi się zdaje, że tym razem wpadłem.
Naraz widzi: pastuch goni stado bałgajskiego149 aldara i beztrosko sobie pogwizduje. Idzie, idzie wesoły za stadem, idzie, aż nagle ujrzał Syrdona na drzewie – i wnet
gwizdać przestał.
– Na miłość boską, człowieku, co ty tam robisz? – krzyknął z dołu, zadarłszy głowę.
– Lepiej troszcz się o stado i pilnuj swego nosa! – opryskliwie rzucił Syrdon w odpowiedzi. – Bo jeśli ci powiem, co ja tutaj robię, to będziesz błagał, żeby się znaleźć na
moim miejscu.
149
Sozyryko Britajew w swym słowniczku zamykającym ONS (s. 495) informuje, że Bałgaj jest niezidentyfikowaną nazwą miejscowości. O terminie aldar była mowa w przypisie 71.
152
SYRDON
– Nie będę, przysięgam, nie będę błagał. Tylko bądź tak dobry i powiedz mi z łaski
swojej, co ty właściwie tam robisz?
– Ech, czuję, że się ode mnie nie odczepisz. No więc… z tego drzewa widzę, jak Pan
Bóg młóci w niebie pszenicę. I jest to takie ciekawe, że od chwili, gdy to zobaczyłem,
przestałem jeść i pić, całkiem o tym zapomniałem.
– Ach, zmiłuj się, dobry człowieku – pokornie poprosił pastuch – nigdy jeszcze nie
widziałem Boga, pozwól mi choć jeden raz zerknąć na niego.
– A mówiłem przecież, że będziesz chciał zająć moje miejsce – powiedział Syrdon.
Tu pastuch jął się zaklinać, że on tylko kątem oka spojrzy na Boga i zaraz potem
puści Syrdona z powrotem na jego miejsce.
Ociągając się, Syrdon niechętnie wyraził zgodę:
– No dobrze, nagnij drzewo i pomóż mi się z tych więzów wyplątać.
Nagiął więc pastuch drzewo i rozwiązał Syrdona.
– A teraz ja przywiążę cię do wierzchołka drzewa. Muszę to zrobić mocno, bo jak za
słabo będziesz przywiązany, to – ujrzawszy Boga – mógłbyś spaść z drzewa.
I przywiązawszy ciekawskiego pastucha do drzewa zamiast siebie, Syrdon zwolnił
je. Drzewo gwałtownie się rozprostowało – i pastuch zawisł na szczycie jego korony.
Patrzy pastuch na niebo, patrzy, ale Boga jakoś nigdzie nie widzi. Krzyczy więc z góry
do Syrdona:
– Nigdzie Boga nie mogę zobaczyć, choć wypatruję oczy i gorzej już nawet widzę niż
widziałem na ziemi.
I Syrdon z dołu mu odpowiedział:
– O ciepły promyku mego domowego ogniska, nie śpiesz się tak bardzo. Powisisz sobie jeszcze trochę na szczycie drzewa i twoje oczy przestaną w ogóle cokolwiek widzieć.
Potem zostawił pastucha wiszącego na drzewie, a sam popędził stado bałgajskego
aldara do Kraju Nartów.
I oto, ku zdumieniu tłumnie zgromadzonych Nartów, Syrdon dumnie przepędza
obok Wielkiego Nychasu „zdobyte” przezeń stado.
– Patrzcie, patrzcie! Ten narwaniec Syrdon znów przygnał całe stado. Już myśleliśmy, że zginął!
A przebiegły Syrdon w takich słowach zwrócił się do gapiów:
– Oto daję wam moją zdobycz, rozdzielcie ją między siebie. Ileż to razy nazywaliście
mnie bezużytecznym darmozjadem, podczas gdy w gruncie rzeczy sami tacy jesteście.
Tam, na bałgajskim stepie, tyle bydła wolno chodzi, całe stada – i wszystkie bez pastuchów! Toteż darmozjadem wypada raczej nazwać tego, który dotąd jeszcze choćby
jednej krowy stamtąd nie przypędził na ubój.
Usłyszawszy takie słowa, Nartowie jak na komendę dopadli koni i popędzili galopem na bałgajski step. Tam wszakże natknęli się na zbrojną drużynę aldara, która właśnie jechała szukać zaginionego pastucha.
153
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Starli się zatem Nartowie w walce z bałgajskimi wojownikami, porządnie się przy
tym dostało jednym i drugim – i z niczym, ma się rozumieć, wrócili do domu dzielni
Nartowie.
Dopiero wtedy zrozumieli, że Syrdon znowu sobie z nich zakpił. I żeby się na nim
zemścić, pobiegli na pastwisko i odcięli chrapy jego koniowi.
Syn Gataga zaś, kiedy się o tym dowiedział, również poszedł na pastwisko i poobcinał ogony wszystkim pozostałym koniom. A gdy nastała pora, o której zwykle przypędzano tabun z pastwiska do osady, Syrdon wyszedł posiedzieć razem z innymi Nartami
na nychasie.
Siedzą sobie Nartowie, patrzą na wracające konie, wśród których szedł i ten należący do Syrdona. I raptem jak nie zaczną rechotać, krztuszą się wprost ze śmiechu i pytają
Syrdona:
– Widzisz to? Widzisz, jak twój koń się śmieje?150 A z czego… z czego on się tak śmieje, nie wiesz czasem?
– No to przyjrzyjcie się uważnie, na co on patrzy. I co on widzi przed sobą?! Ja myślę,
że chyba ma się z czego śmiać.
Przypatrzyli się Nartowie i widzą: bez ogonów defilują wszystkie ich konie!
Niejeden raz oburzali się Nartowie na Syrdona i niejeden raz próbowali go zgubić.
Ale któż byłby w stanie zgubić przebiegłego Syrdona! Choćby nawet do morza go wrzucić, on i z wody potrafił wyjść suchy. I właśnie za to Nartowie mimo wszystko lubili
swojego niepoprawnego Syrdona, syna Gataga.
Oj umiał on, umiał zadrwić sobie z Nartów, a jakie inne jeszcze robił im psikusy!
Skąd się wziął fandyr
Cały rok budowali Nartowie pokaźny wspólny dom przeznaczony na ogólne zebrania
i różne wielkie uroczystości. Chcieli wznieść taki budynek, który nawet Syrdon by pochwalił. I oto dom stoi, prace zakończone. Soslan udał się więc do Syrdona i oznajmił:
– Zgromadzeni w gotowym budynku Nartowie zwracają się do ciebie z prośbą, abyś
zechciał przyjść i obejrzeć ich nowy dom.
– No cóż… pójdę, obejrzę – odrzekł Syrdon.
I oto przyszli obaj do wielkiego nowo wybudowanego domu. Wszyscy obecni w nim
Nartowie ciekawi byli opinii Syrdona, toteż prosili:
– Powiedz otwarcie, czy przypadł ci do gustu nasz nowy dom? Nie dostrzegasz
w nim może jakiejś wady?
150
Koń Syrdona miał obcięte (przez mściwych Nartów) chrapy i przez to wyglądał tak, jakby stale się
śmiał.
154
SYRDON
Obejrzał Syrdon dokładnie cały dom, zajrzał w każdy kąt, po czym oświadczył:
– Dobry to on może i jest… – ale nie skończywszy rozpoczętego zdania, wyszedł
stanowczym krokiem z budynku.
Soslan dogonił go i pyta:
– Gdzie ci tak śpieszno, Syrdonie? Przecież nam nie odpowiedziałeś…
– A co wam miałem odpowiedzieć?
– No… choćby dlaczego mruknąłeś: „dobry to on może i jest…” – nie ustępował Soslan.
– Powiedziałem tak dlatego, że choć wasz dom jest niezły, to w środku… pusty! –
i nic nie dodając, Syrdon odszedł.
Wrócił Soslan i powiedział Nartom:
– Zganił Syrdon nasz dom, orzekł, iż w środku jest pusty.
Zastanawiali się Nartowie nad owymi słowami, usiłowali zgłębić ich sens. I pierwszy, jak zwykle, wszystkiego domyślił się Soslan.
– Toż w naszym domu nad paleniskiem jeszcze nie zawisł łańcuch151 na kocioł do
gotowania strawy! Dlatego dom rzeczywiście jest jeszcze w środku pusty – stwierdził.
Wykuli zatem Nartowie ciężki łańcuch do zawieszenia kotła nad ogniem, przytwierdzili go jak należy w środku nad paleniskiem i posłali po Syrdona.
Kiedy ten się pojawił, znowu jęli go pytać:
– No, a teraz? Czy jeszcze brakuje czegoś w naszym domu? A może już jest dobry?
Syrdon ponownie obejrzał cały dom, po czym stwierdził:
– Dobry to on może i jest… – i znowu oddalił się bez słowa.
Tym razem Chamyc pobiegł za nim, dogonił go i spytał:
– Syrdonie, w gruncie rzeczy przyznałeś, że dom jest niezły, dlaczego zatem w twoich słowach wyraźnie słychać powątpiewanie? Co jeszcze w naszym domu ci się nie
podoba?
– Dom rzeczywiście jest niezły – powiedział Syrdon – ale jego wschodnia strona…
wciąż pusta.
Długo rozmyślali Nartowie nad jego słowami, aż w końcu zrozumieli: we wschodnim narożniku nowego domostwa brakuje gospodyni. A przecież ogólnie wiadomo, że
bez gospodyni wschodni narożnik każdego domu jest pusty.
Zaprosili podówczas Nartowie kobietę, wystroili ją jak pannę młodą, usadowili we
wschodnim narożniku i zdecydowali: „Ostatni raz już wyślemy kogoś po Syrdona”.
Ale żaden z Nartów nie kwapił się wystąpić w roli posłańca. W tej sytuacji Chamyc
postanowił:
– Ja po niego pójdę. A jak nie będzie chciał przyjść, to siłą go tu przyprowadzę.
Podszedł Chamyc do zagrody Syrdona i zawołał:
– Ej, Syrdonie, wyjdź na dwór!
151
Ten łańcuch nosił nazwę rachys, por. przypis 76, cyrylicą: рæхыс.
155
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Długo gospodarz nie reagował na wezwanie Chamyca, ale w końcu wyszedł i pyta:
– Czego ode mnie potrzebujesz, Chamycu?
– Wszyscy Nartowie zgromadzili się w nowym domu i proszą, żebyś go obejrzał.
– Nigdy już do was nie pójdę. Kiedy ucztujecie, raczycie się jadłem i napitkami,
to mnie jakoś nie zapraszacie. Nie pójdę więcej do was! – rzucił Syrdon, odwrócił się
i chciał odejść.
Chamyc jednak go chwycił, zatrzymał i wypalił:
– O nie, bratku, pójdziesz! Pójdziesz – i to już!
Syrdon opierał się, nie chciał iść. Wtedy Chamyc stuknął go z lekka kilka razy, jedynie dla pozoru… I wystarczyło – Syrdon posłusznie ruszył w ślad za Chamycem, ale był
wściekły, przekraczając próg Wielkiego Domu Nartów.
I tym razem również długo go oglądał, aż wreszcie usatysfakcjonowany stwierdził:
– Dotąd tego waszego budynku nie można było nazwać domem, za to teraz… teraz
jest to prawdziwy dom.
Bardzo ucieszyli się Nartowie, słysząc pochwałę z ust zrzędliwego Syrdona.
Wszelako ten, rozeźlony, zachował urazę, nie zapomniał Chamycowi jego postępku
i poprzysiągł mu zemstę.
•
Chamyc miał krowę. Siedem lat nie cieliła się ta dziwna krowa i w dodatku zrobiła się
tak gruba i tłusta, że nie tylko mieszkańcy nartyjskiej osady, ale też ludzie z dalekich
miejscowości przychodzili na nią popatrzeć. I wszyscy ją podziwiali. Nietrudno zatem
zrozumieć, że Chamyc był z niej dumny, szczycił się bardzo swoją zadziwiającą krową.
I oto Syrdon postanowił ją ukraść.
Pewnej nocy zakradł się pod oborę, w której stała przywiązana krowa. Niestety,
chociaż starał się ze wszystkich sił, w żaden sposób nie mógł otworzyć solidnych wrót
obory. Wrócił z niczym i długo przemyśliwał nad tym, jak by dobrać się do krowy i ją
uprowadzić. I coś jednak wymyślił. Któregoś wieczora, kiedy dzień już z wolna dogasał,
a pastuch lada chwila miał przypędzić bydło z pastwiska, Syrdon przez otwarte wrota
wślizgnął się chyłkiem do obory i zaczaił się tam. I oto przyszło bydło z pastwiska, Chamyc zapędził je do obory i porządnie zamknął wrota. Syrdon cicho siedział schowany
i doczekawszy się, aż wszyscy mocno zasnęli, jął ostrożnie zdejmować wierzeje z zawiasów. Udało mu się to zrobić łatwo i bez hałasu.
Wyprowadził krowę Chamyca z obory i pogonił do swego domu, ale nie tego, który
wszyscy znali, tylko do sekretnego domu, o którym nikt nie wiedział, ani nie podejrzewał, że on w ogóle istnieje. W ziemi, pod mostem, znajdował się ów sekretny dom Syrdona i mieszkała w nim cała jego rodzina. Sam Syrdon natomiast mieszkał w oddzielnym domku na skraju osady. Przyprowadził więc krowę Chamyca do sekretnego domu
pod mostem, zarżnął ją i potem wiele dni ucztował wraz z całą rodziną.
156
SYRDON
A Chamyc rano patrzy – nie ma krowy! Zaczął jej szukać zarówno w samej nartyjskiej osadzie, jak i w sąsiednich wioskach – nadaremnie. Wściekłość nieomal go rozsadzała.
– Nie pozostaje mi nic innego, jak tylko udać się do wróżbitki – zdecydował. – Tak,
pójdę do niej.
Przyszedł Chamyc do wróżbitki i wszystko po kolei jej opowiedział.
– Zjawiłem się u ciebie, żeby zapytać, czy mi cokolwiek poradzisz? – rzekł na koniec.
I w odpowiedzi usłyszał:
– Jeszcze zanim do mnie przyszedłeś, wiedziałam już coś niecoś o twojej krowie.
Porwał ją Syrdon. Ma on ukryty podziemny dom. Nikt nie wie, gdzie on jest – ja też nie
wiem. W owym sekretnym domu mieszka jego rodzina – żona i dzieci. Tam znajdziesz
też swoją krowę.
– A jak znaleźć ten jego dom? – chciał się dowiedzieć Chamyc.
– Przecież jak wszyscy w osadzie, tak i ty znasz sukę Syrdona – rzekła wróżbitka. –
Noce spędza ona w jego podziemnym domu, ale każdego ranka skoro świt wychodzi
na zewnątrz. Będziesz musiał gdzieś się zaczaić i ją pojmać. A kiedy suka znajdzie się
już w twoich rękach, przywiąż do jej łapy mocno skręconą wełnianą nić – i wypuść. To
jest chytre stworzenie, oddane i wierne swojemu panu, toteż z pewnością nie zechce od
razu biec do sekretnego domu. Musisz ją stłuc, okrutnie, prawie do śmierci – i dopiero
wtedy, ratując swoje zagrożone życie, pobiegnie ona do owego domu w poszukiwaniu
bezpiecznego schronienia. A ty podążaj za suką i myślę, że ona doprowadzi cię do sekretnego domu Syrdona.
Jął Chamyc czatować każdego rana na sukę Syrdona. I któregoś dnia, wczesnym rankiem, udało mu się ją dopaść. Przywiązał długą, mocno skręconą nić do jej łapy – i puścił
sukę wolno. Ale choć długo ją bił, za nic nie chciała biec prosto do domu. Chamyc jednakże nie dał za wygraną, stłukł ją niemal do śmierci – bo cóż innego mógł zrobić, skoro
tak właśnie kazano mu postąpić? I ratując swoje życie, suka ze wszystkich sił popędziła
do ukrytego pod mostem podziemnego domu. Trzymając w ręku drugi koniec wełnianej
nici, Chamyc bez trudu odnalazł drzwi i wtargnął do owego domu Syrdona. Nie zastał
gospodarza, ale nieletni jego synowie wszyscy byli w domu. Przerazili się. Kipiący kocioł bowiem był pełen mięsa.
Chamyc mocno zatrzasnął drzwi i wyrżnął całą rodzinę Syrdona – żonę i dwunastu
synów. Następnie wyjął z kotła mięso swojej krowy i zamiast niego wrzucił do wrzątku
ciała wszystkich zabitych. Potem dorzucił drew do ognia, zabrał całe mięso, które pozostało z jego krowy, i odniósł je do swego domu, po czym wyszedł na nychas. Syrdon
również tam był. Ujrzawszy Chamyca, roześmiał się kpiąco i rzucił:
– Ach, jakże nie współczuć Chamycowi? – Ktoś raczy się mięsem jego tłustej krowy,
a on sam, biedny, musi głodować.
I oto jak Chamyc odpowiedział Syrdonowi:
157
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– No, nie wiadomo, nie wiadomo… Być może ten, który raczył się mięsem mojej
krowy, będzie się teraz raczył mięsem swoich synów.
Coś tknęło Syrdona, wyczuł groźbę w replice Chamyca. Natychmiast poderwał się
z miejsca i w milczeniu pośpieszył do rodziny.
Wszedł Syrdon do swego sekretnego domu, rozgląda się na wszystkie strony – i nie
widzi żadnego z członków rodziny. „Ładna rodzinka, nie ma co! Tylko przy śniadaniu
i przy obiedzie można ich zastać w domu. Gdzież oni mogli się podziać?” – myślał zaniepokojony. Wziął duży widelec, którym z kotła wyjmuje się gorące mięso, wydostał
kawałek – i w lot pojął, co się stało z jego rodziną. Jeden po drugim wyciągał z kotła
fragmenty ciał: nogi, ręce, głowy, kawałki tułowi…
I zdrętwiał Syrdon z niewymownej rozpaczy. Wyłowił z kotła resztki ciał swoich
dzieci. Chwycił kiść ręki najstarszego syna i naciągnął na nią dwanaście dźwięcznych
strun, a owe struny były z żył, którymi krew płynęła do serc jego synów. Następnie
przysiadł nad żałosnymi resztkami ciał swoich najbliższych, uderzył w struny owego
przerażającego instrumentu i zanosząc się płaczem, zanucił-załkał-zaszlochał:
– Biedny jest wasz ojciec, kochane dzieci, nie może wyprawić po was stypy. Ale zawsze, kiedy ludzie będą składać umarłym całopalną ofiarę, wszyscy mieszkańcy nieba
w świetlistym raju będą wspominać twoje imię, mój najstarszy pierworodny synu –
wszak nie bez racji przy narodzinach otrzymałeś imię Konaga152, czyli Ognisko.
Tu Syrdon jeszcze głośniej zagrał i zaśpiewał:
– A tobie, drugi mój chłopcze, nadano przy narodzinach imię Uaraga153, czyli Kolano.
Dlatego wszystko, co nawiedzając umarłych, ludzie będą kłaść sobie na kolana, niechaj
będzie pośmiertnym wspomnieniem i zarazem obiatą154 dla ciebie.
– Ciebie zaś, trzeci mój synu, nazwano przy narodzinach imieniem Fuaga155, które
znaczy: Tchnienie. Więc kiedy podczas stypy ludzie będą dmuchać na gorące jedzenie,
stanie się to również pośmiertnym wspomnieniem o tobie.
Tak to, jednego po drugim, opłakiwał i wysławiał Syrdon nieżyjących swych synów.
Za drzwiami sekretnego domu Syrdona była głęboka jama, pochował w niej resztki
ciał swoich bliskich. Sam zaś wziął w ręce fandyr i udał się na nartyjski nychas156.
152
153
154
155
156
Konaga – imię utworzone od rzeczownika k’ona (z glottalizowanym „k”) „ognisko”, który prawdopodobnie pochodzi od tureckiego wyrazu konak o wielu znaczeniach: „mieszkanie, nocleg, gospoda,
zajazd” itd. (S. S t a chowsk i, Słownik historyczno-etymologiczny turcyzmów w języku polskim, Kraków 2014, s. 348), por. Ab., t. I, s. 636 i ONS, s. 497, gdzie S. Britajew w swym słowniczku pod hasłem
Конага (Konaga) objaśnia także pochodzenie imion dwóch następnych synów Syrdona: Uaragi i Fuagi, por. następne przypisy.
Uaraga (Łaraga) – imię utworzone od osetyjskiego rzeczownika уæраг „kolano” (ONS, s. 497 i Ab.,
t. IV, s. 88).
Obiata – „w czasach pogańskiej Słowiańszczyzny: ofiara ze zwierząt lub płodów rolnych składana
bóstwom albo ku czci zmarłych” (Wielki słownik języka polskiego, tom O – Q, s. 17).
Fuaga – imię utworzone od onomatopeicznego rzeczownika osetyjskiego фу [fu] „tchnienie, powiew, dmuchnięcie” (ONS, s. 497; Ab., t. I, s. 485).
Por. przypis 25 (nychas).
158
SYRDON
Stanął tam przed zgromadzonymi Nartami, uderzył w struny i zaśpiewał:
– Czcigodni Nartowie, oto moja ofiara dla was157. Pozwólcie mi mieszkać razem
z wami…
I słuchając niezwykłej pieśni Syrdona, Nartowie powiedzieli:
– Czyż moglibyśmy odtrącić człowieka, który złożył nam w darze taki skarb?!
Wówczas Uryzmag zwrócił się do Syrdona ze słowami:
– Jeśli nie było ci żal ofiarować nam takiego skarbu, staniesz się odtąd dla Nartów
rodzonym bratem. I – jak dla brata – otwarte będą dla ciebie drzwi wszystkich naszych
domów, i za każdym razem na nychasie będziemy z uwagą i poszanowaniem słuchać
twego śpiewu.
Z rąk Syrdona przyjęli Nartowie dwunastostrunowy fandyr i wzajemnie sobie przyrzekli:
– Jeżeli nawet sądzone jest nam zginąć, to ten fandyr będzie żył na wieki. On wszystkim o nas opowie. I każdy, kto na nim zagra, wspomni też nas i stanie się naszym bliskim
na zawsze.
Jak Syrdon znowu oszukał Nartów
Swego czasu Nartowie wyruszyli na wojenną wyprawę i wzięli ze sobą Syrdona. Wyprawa się nie udała i pewnie dlatego wracający z niczym do domu Nartowie postanowili
wyładować swoją złość na Syrdonie. Wiedzieli, że pośrodku ciemnego lasu kryje się
bardzo głębokie jezioro, o którym Syrdon w ogóle nie miał pojęcia. Pokryli więc lustro
wody chrustem i oszukali Syrdona, posyłając go pod jakimś pretekstem w owo zdradliwe, śmiertelnie niebezpieczne miejsce. Ten nic nie wiedział o czyhającej nań pułapce – i w przekonaniu, że wciąż stąpa po twardym gruncie, wpadł raptem do wody. Na
szczęście, pogrążając się w topieli, zdążył uchwycić korzenie rosnącego nad brzegiem
drzewa. I chociaż przyszło mu to z wielką trudnością, zdołał się ostatkiem sił wydostać
na brzeg. Tu zebrał naręcze suchych badyli, gałęzi i chrustu, rozpalił ognisko, wysuszył
swoje ubranie i w te pędy ruszył doganiać Nartów.
Ci byli przekonani, że Syrdon utonął, jakież zatem musiało być ich zdumienie, gdy
nagle usłyszeli jego wołanie:
– Hej, hej! Nartowie, miłośnicy wojennych wypraw, zaczekajcie! Opowiem wam, jaki
cud widziałem, dziwo niesłychane!… Własnym oczom uwierzyć nie mogłem!
Ciekawość wzięła górę. Nartowie zarzucili Syrdona pytaniami:
157
Syrdon ma tu na myśli wynaleziony przez siebie w tragicznych okolicznościach instrument – fandyr,
por. przypis 113.
159
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Gdzie? Jaki cud? Jakie znów dziwo? No, mów! Gadajże wreszcie, synu Gataga! Tylko nie kłam, bo…
I Syrdon tak im rzekł w odpowiedzi:
– Tam w lesie, nie dojeżdżając do małego jeziora, natknąłem się na przedziwne dzikie bestie, uciekły w głąb lasu, zaszyły się w gąszczu kolczastych zarośli. Ze strachu
omal nie zemdlałem, całkiem opadłem z sił i ledwie się tutaj dowlokłem.
Wsłuchują się Nartowie w opowieść Syrdona i przy tym uważnie mu się przyglądają. Wszelako, widząc, że jego ubranie jest całkiem suche, dali wiarę jego słowom. A Syrdon ciągnął dalej:
– Nieprędko nadarzy się okazja zapolować na podobną zwierzynę! Pośpieszmy się.
Ja, ma się rozumieć, blisko do niej nie podejdę, ale doprowadzę was do zarośli, w których owe bestie się skryły.
Pojechali Nartowie w ślad za Syrdonem, a ten z rozmysłem skierował ich w największą gęstwę kolczastych zarośli. Nastała noc, a Nartowie wciąż krążą w poszukiwaniu rzekomej cudownej zwierzyny, przedzierając się przez kłujące gałęzie, ale niczego
nie znajdują; ba, nie znajdują też wyjścia z plątaniny owych piekielnych chaszczy. I tak
się podczas tego „polowania” pokłuli, poranili, że ociekali wręcz krwią – ich konie zresztą także. Dopiero o świcie, kiedy już dniało, zdołali się Nartowie wydostać ze zwartych
ciernistych ostępów. Syrdon oczywiście ich już oczekiwał.
– Ty łotrze, ty niecnoto! Znowu nas oszukałeś! Dlaczego? – jeden przez drugiego
wykrzykiwali oburzeni, zakrwawieni Nartowie.
– Ach, moi dzielni, odważni, nieustraszeni Nartowie! Po co to udawanie? Przyznajcie się, że tchórz was obleciał i nie mieliście śmiałości podejść do zwierzyny. Dlatego
przez całą noc kluczyliście po kolczastych krzakach i zaroślach. A ja teraz całemu światu
opowiem o waszym tchórzostwie, na zawsze się okryjecie niesławą. Ależ hańba was
czeka! – z okrutną, mściwą satysfakcją perorował Syrdon.
Nartowie nie na żarty przestraszyli się, że faktycznie może to zrobić, i w milczeniu
znosili jego zgryźliwe szyderstwa.
Tak to syn Gataga odpłacał się Nartom, kiedy go obrażali, wyżywali się na nim czy
sprawiali mu trudności.
Jak Syrdon oszukał uaigów
Pewnego razu wyszedł Syrdon na ulicę i zdumiony patrzy: żadnego z Nartów nie widać,
pusto na całej ulicy, nikogo nie ma. Jedynie dzieciaki się bawią. Podszedł więc do dzieci
i pyta:
– Gdzie się podziali wszyscy dorośli Nartowie?
Podbiegł do niego jeden malec i mówi:
160
SYRDON
– Powiem, tylko mnie nie wydaj. Nartowie cichcem, w tajemnicy przed tobą, udali
się na wyprawę.
Wrócił Syrdon do domu, przygotował się do drogi i ruszył śladami Nartów. Trzy dni
szedł przez dziewiczy las i kiedy – zmęczony – chciał się już położyć, żeby odpocząć,
zobaczył na polanie trzech uaigów, którzy zaciekle między sobą walczyli. Syrdon udał,
że chce ich wyminąć i iść dalej, toteż przechodząc obok walczących, jak gdyby mimochodem powiedział:
– Bywajcie zdrowi, dzielni uaigowie! A cóż to wy robicie? Czemu się bijecie? Oj, nieładnie – wstyd i hańba!
A uaigowie na to:
– My nawet chętnie byśmy przestali, ale w żaden sposób nie możemy podzielić między sobą…
– A czego? Czegóż to nie możecie podzielić? Może ja wam pomogę i jakoś dojdziecie
do zgody? – zaproponował Syrdon, zatrzymując się.
– Posiadamy trzy cenne rzeczy – rzucili w odpowiedzi zdyszani. – A mianowicie:
skórę, trójnożny stolik fyng i sznur. A ta nasza skóra nie jest bynajmniej zwyczajna. Wystarczy na niej usiąść – i dowiezie cię wszędzie, gdzie tylko będziesz chciał. Fyng też jest
niezwykły. Jak się go zdzieli wojłokową nahajką, od razu się nakrywa – i pełno na nim
jadła i napitków. A sznur ma taką dziwną właściwość, że nawet jak przewiąże się nim
największy ładunek, to traci on swój ciężar i można go unieść jak piórko.
Słysząc to, chytry Syrdon dał uaigom taką radę:
– Słuchajcie uważnie i róbcie dokładnie, co wam powiem, a na pewno dojdziecie
do zgody. Niech każdy da mi jedną strzałę, a ja wypuszczę je wszystkie w różne strony.
I który z was pierwszy przybiegnie z powrotem ze swoją strzałą, ten będzie miał pierwszeństwo wyboru. Kto przybiegnie drugi, będzie też jako drugi wybierał. A ten, który
przybiegnie ostatni, weźmie to, co zostanie.
Uaigowie od razu przystali na tę propozycję. Wypuścił Syrdon strzały w trzy różne
strony i krzyknął:
– Szybko, biegnijcie! No już!
Ile sił w nogach rzucili się uaigowie po swoje strzały. Pędzą jeden za drugim, wszyscy w jednym kierunku, nie bacząc na to, że strzały wystrzelone przez Syrdona leciały
przecież w różne strony.
A ten wziął w ręce czarodziejski sznur, na czarodziejskiej skórze postawił czarodziejski fyng, sam również się przy nim usadowił i wypowiedział życzenie:
– Zanieś mnie teraz na dach mojego domu.
I gdy tylko owo życzenie wypowiedział, znalazł się na dachu własnego domu. Postanowił wyprawić huczną ucztę. Ustawił czarodziejski fyng, uderzył weń wojłokową
nahajką – i cały tydzień obficie gościł Nartów. Ci zaś, przekonawszy się, jakim szczęściarzem jest Syrdon, zawsze już odtąd brali go z sobą na wyprawy.
161
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Jak Syrdon wyprawił stypę po zmarłych krewniakach
Nartowie jęli czynić Syrdonowi wyrzuty:
– Nie wyprawiasz stypy po swoich krewniakach, wystawiasz ich cierpliwość na próbę i w końcu przestaną liczyć na ciebie, a zaczną pokładać nadzieję w innych nieboszczykach – przestrzegali sąsiada niejednokrotnie. – Dlaczego nie postępujesz zgodnie
z obyczajem? Czemu bierzesz na swoje sumienie tak ciężki grzech?
A niektórzy wręcz potępiali Syrdona:
– Nikt w naszej osadzie nie lekceważy zmarłych tak, jak ty.
Spokojnie wysłuchiwał Syrdon uszczypliwych uwag sąsiadów, albowiem doskonale
wiedział, że kieruje nimi nie tyle troska o spokój dusz umarłych, ile chęć spałaszowania
na stypie jego jedynej krowy.
Długo milczał i cierpliwie znosił kąśliwe wymówki Nartów, aż wreszcie nie wytrzymał i rzekł:
– Przecież dobrze wiecie, że jestem biedny i nie mam nic oprócz jednej krowy. Jak
więc mógłbym urządzić wielką i obfitą stypę?
– Masz jeszcze wielu krewnych i przyjaciół – odparli Nartowie. – Powinni ci pomóc
przygotować wszystko jak należy. Choćby nie wiadomo co, powinieneś okazać szacunek
swoim zmarłym, uczcić ich pamięć, zadbać o spokój ich dusz.
Cóż było począć? Zaczął Syrdon gromadzić wszystko, co było potrzebne do stypy.
Przywiózł z lasu drewna, rozpalił ogień, zawiesił nad nim ogromny dwuuchy sagan
i wziął się za warzenie piwa. Każdemu jednak wiadomo, że do takiego sagana trzeba
wrzucić dwadzieścia miar słodu, Syrdon zaś wrzucił doń zaledwie jedną miarę, a w charakterze piwowarów postawił przy saganie najgłupszych znanych sobie ludzi. Dzień za
dniem mija, piwo Syrdona wciąż się niby warzy, tyle że uwarzyć się jakoś nie może. Na
poświęcone pamięci zmarłych przyjęcie trzeba też było upiec niemało chleba. Jako piekarzy Syrdon również najął największych głupków.
I oto nadszedł dzień stypy. Zwołał Syrdon wszystkich swoich pomocników – piwowarów, piekarzy i na dodatek jeszcze dwóch nawiedzonych matołów, którzy mieli usługiwać gościom, i oświadczył:
– Trzeba się wam dziś będzie ciężko napracować. Dlatego najedzcie się teraz do
syta, bo inaczej przyjdzie wam może tylko ślinę łykać.
I kazał im Syrdon zarżnąć kilka kur. Przyrządzili sobie zatem jego pomocnicy dobre
jedzenie. Gospodarz ugościł ich ponadto rongiem. Polecił też, aby zawczasu, przed nadejściem gości, rozstawili faski i dwuuche kotły pełne piwa. Teraz dopiero posłał herolda, żeby przywołał ludzi, sam zaś w tym czasie wszczął z pomocnikami sprzeczkę o to,
czy pierwsza na świecie była kura, czy jajko?
A dobrze już pijani pomocnicy ochoczo podsycali ów spór. Jedni krzyczą, że kura,
drudzy – że jajko. Tak od słowa do słowa roznamiętniali się coraz bardziej, aż doszło
162
SYRDON
między nimi do bójki. A Syrdon pod pozorem rozdzielania przeciwników, niby niechcący powywracał faski z piwem.
I następnie, udając rozpacz, jął rugać swoich niewydarzonych pomocników:
– Zgubiliście mnie, półgłówki! Zaraz tu się pojawią dostojni goście, a wyście rozlali
wszystko, co było dla nich przygotowane. Z jaką twarzą ja teraz pokażę się Nartom? Jak
im spojrzę w oczy?
I akurat w tym czasie, gdy Syrdon pomstował na swoich pomocników, Nartowie
przybyli na stypę.
Syrdon wyjaśnił gościom:
– Pokłócili się moi pomocnicy. Jedni utrzymują, że jajko było pierwsze na świecie,
drudzy – że kura. Tak się zacietrzewili, że aż wzięli się za łby, zaczęli łupić jeden drugiego… i wylali moje piwo.
Dostojni Nartowie spojrzeli po sobie ze zrozumieniem i rozeszli się do domów. A ci,
którzy dopiero zamierzali wyruszyć na stypę, jak się o wszystkim dowiedzieli, w ogóle
z domów nie wyszli.
Tak oto wszystko, co Syrdon przygotował, zostało tylko dla niego samego.
Jak Syrdon oddawał dług
Biedny był Nart Syrdon. Wziął kiedyś na kredyt od pewnego sąsiada kawałek wełnianego sukna i nijak nie mógł spłacić długu. A ów sąsiad często przychodził do Syrdona
i prosił, aby ten zwrócił mu sukno. Za każdym razem wszelako odchodził z pustymi rękami. I czego tylko Syrdon nie wymyślał, aby odwlec moment spłaty!
Pewnego razu w uzgodnionym terminie wierzyciel znowu udał się do niego z żądaniem zwrotu długu. Podszedł do domu niepoprawnego dłużnika i zawołał:
– Ej, Syrdonie, jesteś tam?
– Nie ma go w domu – usłyszał w odpowiedzi.
– A gdzie jest?
– Tam, za wsią… rów na wodę kopie.
Poszedł wierzyciel tam, gdzie mu powiedziano.
– Radości ci życzę, Syrdonie.
– Oby pomyślne okazało się twoje przybycie.
– Syrdonie, już najwyższy czas, żebyś mi zwrócił sukno. Wiele już najróżniejszych
pretekstów nawymyślałeś po to, by mi go nie oddać. Powinieneś się wstydzić! Czy ty nie
masz sumienia?
– A czyż ja odmawiam spłaty długu? Bądź łaskaw nie rozmawiać już ze mną o tym.
Jak myślisz, czym się teraz zajmuję? Właśnie troska o twoje sukno mnie tutaj przywiodła.
163
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Co też ty opowiadasz, Syrdonie? Gdzie tu niby troska o moje sukno? Wszak jeśli
mnie oczy nie mylą, kopiesz tu rów na wodę.
– Ech, jakiś ty, bracie, niedomyślny. Wykopię rów, puszczę nim wodę, a na brzegach, po
obu stronach rowu, nasadzę kolczastych krzaków. I za każdym razem, kiedy owce i kozy
będą szły na pastwisko albo z niego wracały, na pewno zechcą napić się wody i będą
zmuszone przedzierać się przez moje krzaki. I pozostawią na nich wiele pierwszorzędnej
wełny! Ja tę wszystką wełnę zbiorę, uprzędę, natkam sukna i w pełni się z tobą rozliczę.
I chociaż właściciel sukna bardzo był zły na Syrdona, nie mógł się w tym momencie
powstrzymać od śmiechu.
– Niepotrzebnie się śmiejesz – powiedział urażony Syrdon. – Możesz uważać, że
swoje sukno masz już w rękach.
Tu właściciel sukna zrezygnowany machnął ręką i wrócił do domu, bo cóż innego
mógł zrobić? Co mu pozostało?
A Syrdon pewnie dotąd jeszcze obsadza brzegi rowu kolczastymi krzakami.
Kto kogo oszukał
Miał Syrdon wypasionego barana. Nartowie łakomym okiem patrzyli na owego tłustego
tryka i długo przemyśliwali nad tym, jak by go zjeść. Pewnego razu, siedząc na nychasie,
tak zagadali do Syrdona:
– Wiadomo ci zapewne, że nadchodzi koniec świata? Wszystko wtedy przepadnie
i twój tłusty baran też się bez pożytku zmarnuje. Dlatego lepiej zawczasu pójdźmy nad
brzeg rzeki – zarżniemy go, przyrządzimy szaszłyki, najemy się do syta, a wtedy i sam
Pan Bóg będzie nami zachwycony.
Syrdon nie protestował. I któregoś pięknego słonecznego dnia, kiedy Nartowie
zebrali się przy ognisku nad brzegiem rzeki, przytaszczył tam swojego wypasionego
barana. Pod rozłożystym drzewem, w odpowiednim miejscu zabito go i skwapliwie rozebrano.
– Teraz możemy odświeżyć się kąpielą! – zgodnie uznali Nartowie. Zrzucili ubrania
i wskoczyli do wody.
Kąpią się Nartowie, nurkują, pływają, a przebiegły Syrdon zgarnął tymczasem ich
ubrania i cisnął wszystkie w ogień.
Orzeźwili się Nartowie, wychodzą na brzeg i w przedsmaku tłustej wyżerki ochoczo
zacierają ręce:
– Ale sobie zaraz użyjemy na szaszłykach. Dobrze, że Syrdon tak zadbał o barana,
tak nam go wypasł, wykarmił!…
Biegną po odzież, patrzą, rozglądają się zdumieni wokoło – nie ma ich ubrań, przepadły, nigdzie ich nie widać.
164
SYRDON
– Nie wiesz może, jaki to diabeł porwał nam ubrania? – pytają Syrdona.
– Wrzuciłem je do ognia – odparł Syrdon.
– Jak to? Dlaczego?!
– A po co wam ubrania? Wszak powiadacie, że koniec świata już bliski. To i na golasa
można go z powodzeniem powitać.
Spojrzeli po sobie zbici z pantałyku Nartowie, nie potrafili jednak nic odpowiedzieć
Syrdonowi.
Syrdon po śmierci
Przyszła Syrdonowi pora umierać. Przed śmiercią ów Nart powiedział swojej żonie:
– Jeśli chcesz godnie uczcić moją pamięć, nigdy latem na znak żałoby po mnie nie
noś futra włosem do spodu, a zimą nie jedz gorącego chleba i nie popijaj zimną wodą;
i nie chowaj mnie do grobu obok nychasu.
Nartów również prosił, by pogrzebali go w ustronnym, zacisznym miejscu, gdzie nie
będzie słychać ani rozmów ludzi, ani ryczenia bydła.
Wszelako po śmierci Syrdona jego przekorna małżonka, która wcale go nie kochała,
jęła – na złość nieboszczykowi – nosić latem futro włosem do spodu, a zimą objadała
się gorącym chlebem i od razu popijała go zimną wodą. I co stąd dobrego dla upartej
wdowy wynikło? Wypadły jej wszystkie zęby!
A Nartowie – również na złość Syrdonowi – pochowali go na samym środku nychasu.
I odtąd, kiedy dochodziło między nimi do sporu, tak swoich przeciwników przeklinali:
– Niech na tym, który skłamał, Syrdon wierzchem jeździ!
Z czasem Nartowie coraz bardziej nabierali takiego oto przekonania:
– Po śmierci ten wredny Syrdon stał się dla nas jeszcze groźniejszy niż za życia. Wykopmy trupa i wrzućmy do morskiej otchłani.
Wyciągnęli Nartowie z grobu zwłoki Syrdona i wrzucili do morskiej otchłani. Aliści
Syrdon, syn Gataga, był poprzez ojca spokrewniony z władcą mórz Donbettyrem. A ten
go wskrzesił – i oto Syrdon znowu pojawił się na nychasie!
Ujrzawszy zmartwychwstałego współplemieńca, zgnębieni Nartowie orzekli:
– Syrdona nawet ukamienować się nie da, on jest po prostu nieśmiertelny!
• Chamyc i Batradz •
Jak Chamyc158 się ożenił
Okrutny czas nastał dla Nartów. W domach nie było nic do jedzenia. Wszystkich mężczyzn, którzy mogli jeszcze napiąć cięciwę, głód zmuszał do tropienia zwierzyny po górach i lasach, gdyż tylko jej mięsem mogli nakarmić głodujące rodziny.
W owym ciężkim czasie Nart Chamyc z równiny – mówiono o niej Żółta Kostrzewa159 – jął przynosić rodakom płowe sarenki. Ale tego było mu za mało: w Suchym Jarze
polował jeszcze na młode jelenie i też oddawał je Nartom, ze szczytu Czarnej Góry zaś
przynosił im czarnopióre górskie indyczki.
Pewnego razu jednak cały dzień bezskutecznie uganiał się za jakąkolwiek zwierzyną. Nawet żaden ptak nie pozwolił mu się zbliżyć na odległość strzału z łuku. Przez
cały dzień, aż do samego wieczora, Chamyc nie ujrzał ani jednego zwierzęcia. Dopiero
gdy zaczęło się zmierzchać, dostrzegł na polanie w środku lasu duże pasące się stado,
a w nim – ogromnego białego jelenia, który od razu przykuł jego uwagę.
„Bogowie zesłali mi to zwierzę” – przemknęło mu przez myśl. Złożył się, wycelował,
ale nim zdążył wypuścić strzałę, huknął grom, który – rozlegając się potężnym echem
po jarach i wąwozach – spłoszył jelenie; rozbiegły się strwożone na wszystkie strony,
biały jeleń natomiast padł martwy na ziemię. Zdumiał się Chamyc:
– E, nie… to nie był grom, na niebie wszak ani jednej chmurki… Pewnie ktoś inny go
ustrzelił, ale kto? Przecież nikogo wokół nie widzę, któżby to mógł…
Nim dokończył tę myśl, na polanę z leśnej gęstwiny wyszedł mały chłopiec – malusieńki, ledwo odrósł od ziemi. Podszedł on do martwego jelenia i z wielką wprawą jął
ściągać z niego skórę. Kiedy uporał się już z jednym bokiem, Chamyc mruknął do siebie
pod nosem:
158
159
Chamyc – p. przypis 21.
Kostrzewa – rodzaj trawy (nazwa łacińska: Festuca).
167
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Dość już tego dobrego, brzdącu, dalej na pewno sobie nie poradzisz! Kto ci przewróci tak ciężką tuszę na drugi bok? Mam nadzieję, że z woli Boga mnie się jednak twój
jeleń dostanie.
I nagle – Chamyc własnym oczom nie mógł uwierzyć! – chłopiec bez najmniejszego
wysiłku chwycił tuszę potężnego zwierzęcia i z łatwością przewrócił ją na drugi bok. Jak
gdyby nie był to ogromny jeleń, a delikatny, lekki jak piórko biały motylek!
„Niemożliwy, szalony chłopak!” – pomyślał Chamyc. Zebrał nieco suchych gałązek
i podszedł do maleńkiego myśliwego, który zręcznie i pewnie operując nożem, zdejmował skórę z jelenia. Rzucił Chamyc suche gałązki na tuszę zwierzęcia160 – tak nakazuje
starodawny łowiecki obyczaj – i rzekł do chłopca:
– Oby bogowie posłali ci jeszcze więcej zdobyczy!
– Co poślą mnie, będzie zarazem darem dla nas obu – uprzejmie odrzekł maleńki
łowca, po czym szybko rozłożył na ziemi swoją burkę i zaprosił Chamyca:
– Usiądź tu, proszę, miły gościu!
Chamyc jednak powiedział:
– Nie, lepiej tobie pomogę, bo się za bardzo zmęczysz…
– Jeśli tylko bogowie nie zmęczą się zsyłaniem dla mnie zdobyczy, to i ja się nigdy
nie zmęczę jej oprawianiem – pewnie rzekł chłopiec i sprawnie ściągnąwszy skórę z jelenia, powiesił tuszę na drzewie.
Następnie migiem rozpalił ogień, umiejętnie wybrał najlepsze części mięsa, pokroił
je na kawałeczki i szybko nadział na cztery rożny do pieczenia szaszłyków.
„Zapewne czeka na swych towarzyszy i dlatego przygotowuje tyle szaszłyków” –
domyślił się Chamyc.
Kiedy jednak mięso się upiekło, mały myśliwy położył dwa szaszłyki przed Chamycem, a dwa przed sobą. Wzięli się obaj do jedzenia. Chamyc nie skończył jeszcze pierwszego, podczas gdy malec pochłonął już oba i szczerze zdziwiony spytał:
– Czemu nie jesz?… Widać niewiele ci trzeba, żeby się nasycić!
I przyciągnąwszy ku sobie rożen z gorącym mięsem, który leżał przed Chamycem,
spałaszował również trzeci szaszłyk.
„Jak dużo… i jak szybko je ten zdumiewający chłopak – przemknęło Chamycowi
przez myśl. – On musi być pewnie wysoko urodzony, nie byle prostak…”
Po kolacji maleńki łowca zaprowadził Chamyca do suchej pieczary, przygotował dla
niego wygodne posłanie, ułożył do snu i nakrył swoją burką. Chamyc od razu usnął,
chłopiec zaś chwycił skórę zabitego jelenia i – z taką samą zręcznością, z jaką robił
wszystko – oczyścił ją, pociął na wąskie paski i jął z nich wyplatać uzdy oraz rzemienie
do pętania koni tudzież nahajki.
O północy Chamyc się przebudził, zobaczył, że chłopiec wciąż pracuje, i spytał:
160
Rzucił Chamyc (…) na tuszę zwierzęcia – p. Uwagi red. oset., przypis 158.
168
CHAMYC I BATRADZ
– Czemu nie kładziesz się spać?
– Nie mam kiedy – odrzekł chłopiec. – Kiedy wrócisz do swojej osady i ludzie cię
spytają, z kim byłeś na polowaniu, będziesz musiał im cokolwiek pokazać, inaczej nie
uwierzą w to, co im opowiesz.
Nastał świt i chłopiec powiedział do Chamyca:
– Nie możemy się rozstać, dopóki nie wypróbujemy swoich sił w zawodach.
– A jakie to będą zawody?
– Polowanie – oświadczył chłopiec.
– Niech będzie – ochoczo przystał na jego propozycję Chamyc.
Znaleźli ustronną górską rozpadlinę, w której powinno byś dużo dziczyzny, i chłopiec zapytał:
– Pójdziesz w las jako naganiacz, czy tutaj, na skraju, zaczaisz się na zwierza?
– Za stary już jestem, żeby chodzić i wypłaszać zwierzynę – odparł Chamyc. – Lepiej
postoję tutaj i będę strzelał do wychodzącej z gęstwiny.
Chłopiec się zgodził. Pobiegł jedną granią rozpadliny, naśladując wojowniczy krzyk
sokoła, po czym przeskoczył na drugą grań, wydając przenikliwe dźwięki, charakterystyczne dla atakującego ofiarę orła. Wystraszone zwierzęta zbiły się w gromadę i całe
ich stado wyskoczyło raptem z rozpadliny, pędząc wprost na Chamyca. Ten nie spodziewał się aż takiej ilości zwierzyny, toteż, zaskoczony, całkiem stracił głowę i pozwolił
zwierzętom uciec, nie zdążywszy upolować ani jednego.
Kiedy mały myśliwy powrócił, spytał Chamyca:
– A gdzież ta zwierzyna, którą wypłoszyłem z rozpadliny?
– Nie wiem… nie było tu żadnej zwierzyny – odparł Chamyc.
Kogóż by nie uraziła taka odpowiedź? Mały myśliwy wszakże wcale nie dał po sobie
poznać, jak bardzo go ona dotknęła.
– No, skoro tak, to posiedź tu spokojnie, a ja sam jakoś spróbuję zapolować – rzekł
chłopiec i odszedł.
Nie wydawał tym razem dźwięków naśladujących krzyki sokoła ani orła, w milczeniu tropił zwierzynę, ścigał ją i zabijał. Sto razy po sto i jeszcze tysiąc zwierząt upolował
w ciągu tego dnia. Przytaszczył zdobycz na to miejsce, gdzie siedział Chamyc, i jął żwawo rozdzielać ją na trzy części.
„Dlaczego on to robi? – z obawą zastanawiał się Chamyc. – Wszak tylko my dwaj tu
jesteśmy, czemu więc on dzieli zdobycz na trzy części? Czyżby dla siebie chciał wziąć
aż dwie? Jakże mógłbym ścierpieć taką zniewagę? Tyle lat już żyję na świecie, w tylu
krajach bywałem, a nikt mnie jeszcze nie śmiał tak upokorzyć”.
Mały myśliwy rozdzielił tymczasem wszystką upolowaną przez siebie zwierzynę na
trzy części i powiedział:
– Podejdź bliżej, Chamycu, i wybierz sobie tę część, która należy ci się jako starszemu łowcy.
169
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Wziął zatem Chamyc należną mu część, a chłopiec dodał:
– A teraz weź tę część, która – zgodnie ze zwyczajem – należy ci się jako współuczestnikowi polowania.
Wziął Chamyc również i tę część. A chłopiec bez wysiłku, niby wiązkę suchego
chmielu, zarzucił sobie na ramię pokaźną ostatnią część upolowanej przezeń zwierzyny,
pożegnał się z Chamycem i poszedł swoją drogą.
Wielce uradował się Chamyc tak łatwą, a przy tym niezwykle bogatą zdobyczą
i krzyknął na cały głos, aby usłyszano go w osadzie:
– Hej, Nartowie! Słuchajcie: każdy, kto ma to, co na kołach się toczy, niech tu przyjedzie; a każdy, który ma to, co można osiodłać, niech tu przygalopuje. A kto ani jednego nie
ma, ani drugiego, niech piechotą tu śpieszy. Stąd wszyscy będą mieli co zanieść do domu!
I ruszyli Nartowie hurmem na ów zew tam, gdzie leżała cała góra ubitej zwierzyny,
i każdy zabrał jej do osady tyle, ile zdołał unieść bądź załadować. Chamyc także ruszył
do osady. W połowie drogi wszakże taka oto myśl przyszła mu do głowy: „A co ja odpowiem, jeśli Nartowie zaczną pytać, kto mi towarzyszył w polowaniu?”.
Zawrócił konia z powrotem i pogalopował po śladach maleńkiego łowcy. Ten, ujrzawszy, że Chamyc go dogania, zatrzymał się, zdjął z ramienia niesioną zwierzynę
i opuścił na ziemię. A kiedy Chamyc się zbliżył, mały myśliwy grzecznie go zapytał:
– Co się stało? Czyżbyś może o czymś zapomniał?
Ten powiedział:
– Wybacz mi, proszę, ale nie spytałem, kim jesteś ani z jakiego rodu pochodzisz.
– Wywodzimy się od Donbettyrów161 – oznajmił chłopiec. – Należę do rodu Bycenów162 i na stałe wraz z całą rodziną mieszkam pod ziemią.
– Powiem ci zatem jeszcze słówko – rzekł Chamyc. – Pragnę wziąć za żonę kobietę
z waszego rodu. Bo niezależnie od małego wzrostu, jesteście bardzo mężnymi ludźmi.
– To wspaniale – ucieszył się mały myśliwy. – My też z ochotą chcielibyśmy zostać
waszymi powinowatymi. Ale powinieneś wiedzieć, że wszyscy jesteśmy z natury niecierpliwi i wybuchowi. Wzrostu mamy tylko dwie piędzie, w obwodzie jeszcze mniej, za
to nasza siła, męstwo i inne zalety mówią same za siebie i nie musimy tego udowadniać.
Mam siostrę i wydalibyśmy ją za ciebie, ale wy, Nartowie, lubicie drwić sobie i wyśmiewać się ze wszystkich i z wszystkiego; a my od kpin chorujemy, od wyrzutów zaś umieramy. Dlatego obawiam się, że nie zdołasz uchronić mojej siostry.
– Tylko ją za mnie wydajcie, a ja już zadbam o to, by ją od wszelkich niebezpieczeństw uchronić – stanowczo powiedział Chamyc.
– No cóż… niech tak będzie – zgodził się maleńki łowca i wyznaczył Chamycowi
termin, w którym winien przybyć po narzeczoną.
161
162
P. koniec przypisu 5.
W liczbie pojedynczej osetyjska forma tej nazwy brzmi Bycen-on, a w liczbie mnogiej: Bycen-t-a,
por. Kemp., s. 73, hasło: Bicenata oraz niżej przypis 166.
170
CHAMYC I BATRADZ
– A gdzie jest wasz dom? – zapytał Chamyc.
– Ja wytyczę ci drogę, która przywiedzie cię prosto do celu – obiecał chłopiec. – Obnażę swój miecz, wyciągnę go przed sobą w stronę naszego domu i tak utoruję ci drogę
przez ciemny las, drogę tak prostą i szeroką jak ulica. Przetnie ona ów las i wyprowadzi
cię na równinę. Na całej tej równinie wycisnę nogą bruzdę do dużego mrowiska – tam
też znajdziesz nasz dom. I właśnie tak do niego trafisz.
Złożywszy sobie wzajemnie życzenia dobrego dnia, pożegnali się i rozjechali. Syn
Bycenów znowu podniósł i zarzucił na ramię swój pakunek, po czym – trzymając go
jedną ręką! – drugą torował sobie drogę do domu właśnie tak, jak to przedstawił Chamycowi.
A Chamyc po powrocie do nartyjskiej osady opowiedział o swoim spotkaniu z maleńkim myśliwym. Kiedy nadszedł wyznaczony przez chłopca czas, Chamyc zebrał najszacowniejszych Nartów i pojechał razem z nimi do rodziny Bycenów po swoją narzeczoną. Dotarli do tego miejsca, gdzie onegdaj syn Bycenów żegnał się z Chamycem. I tak
jak chłopiec mu obiecał, prosta szeroka droga przecięła mroczny las. A za lasem, na
równinie, jeźdźcy ujrzeli głęboką bruzdę. Długo Nartowie po niej jechali, aż w końcu
dotarli do wielkiego mrowiska. Tu wszyscy zsiedli z koni i od razu spod mrówczego
kopca wyskoczyli młodzieńcy z rodu Bycenów. Niziutcy, ale sprytni, przyjęli od Nartów ich pancerze, broń, burki i zanieśli pod ziemię. Następnie otworzyli szerokie drzwi
wiodące do podziemia i zaprowadzili tam Nartów oraz ich konie. Ród Bycenów dobrze
się przygotował na przyjęcie nartyjskich gości. Jego członkowie uprzejmie ich powitali
i obficie ugościli.
Drużbą pana młodego był Soslan; i oto nadszedł czas, kiedy mógł już poprosić, by
ludzie Bycenów pokazali mu jego nową siostrę – narzeczoną Chamyca. I z pomieszczenia, w którym odbywała się uczta, zaprowadzono go do sąsiedniej komnaty. Tam w rzędzie stały młode dziewczyny, jedna piękniejsza od drugiej. Soslan uprzejmie je powitał
i zapytał:
– Powiedzcie, której z was przeznaczenie każe zostać moją siostrą?163
– Nie ma wśród nas twojej przyszłej siostry – odpowiedziały dziewczęta Soslanowi. – Tam, na łóżku leży twoja siostra.
– Żartujecie sobie, a ja na serio muszę się dowiedzieć, której z was, śliczne dziewczęta, sądzone jest zostać moją szwagierką – powtórzył Soslan.
Wówczas przywiodły go do łoża, uniosły materac i pokazały mu żabę siedzącą pod
materacem.
– Oto twoja szwagierka – oznajmiły dziewczęta.
Nie uwierzył im Soslan. Nadal był przekonany, że sobie z niego żartują, ale wtedy
Bycenki zapewniły go, że w postaci żaby naprawdę ukrywa się panna przeznaczona
163
Powiedzcie (…) moją siostrą (w sensie: „szwagierką”) – p. Uwagi red. oset., przypis 161.
171
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Chamycowi na małżonkę. Rozsierdził się Soslan. Wybiegł z komnaty narzeczonej i krzyknął do Nartów:
– Oto dlaczego nasz podstarzały Chamyc nijak nie może się dotąd ożenić! Zawsze ludzie pokpiwali sobie z niego i nadal będą to robić. Wstydu nam narobił, zhańbił nas tym
swoim swatostwem. Nie pytajcie mnie o narzeczoną, nic wam nie powiem, ani słowa…
Dosiadajmy koni i jak najszybciej wracajmy stąd do domu.
Po tych słowach Soslana nartyjscy drużbowie Chamyca wskoczyli na swoje konie
i odjechali precz.
Chamyc ostatni opuszczał dom Bycenów. Jego narzeczoną w żabiej postaci członkowie rodu Bycenów umieścili pod wysokim łękiem siodła. Smutny powrócił Chamyc do
domu. Przywiązał konia w stajni, zdjął siodło, uprząż i ze wstydu tak głęboko wcisnął
głowę w ramiona, że ta niemal całkiem się w nich schowała. Wszedł do domu. Cisnął
siodło do kąta i zrozpaczony rzucił się na łóżko.
A kiedy zmorzył go sen, jego narzeczona-żabusia wyskoczyła spod siodła i przemieniła się nagle w dziewczynę! Obudził się Chamyc i widzi: stoi przed nim urocza panna,
cały blask nieba i całe piękno ziemi spotkały się na cudnym jej obliczu. Myślał, że raptem wesołym jasnym światłem zalśniła jego komnata – a to włosy dziewczyny rozsypały się na ramionach, spowiły całą postać aż do pięt, i błyszczały, i promieniały jak słońce.
– Czyś jest niebieskim duchem, czy ziemskim? – wykrztusił zdębiały.
– Nie jestem żadnym duchem: ani niebieskim, ani ziemskim. Jestem dziewczyną
z rodu Bycenów: tą, którą pojąłeś za żonę. Taki jednak mój los i taka właściwość, że za
dnia kryję się w żabiej skórce i jedynie nocą z niej wychodzę.
– Jeśli tak – rzekł Chamyc, który odzyskał już dar mowy – to kładź się do łóżka.
– Nie, nie położę się, szkoda mi czasu – odpowiedziała dziewczyna. – Lepiej pokaż
mi te wszystkie tkaniny, wszystką odzież i obuwie, jakie gromadziłeś od młodych lat.
Zerwał się Chamyc z łóżka i otworzył swój pokaźny kufer. Leżało w nim wiele jedwabiu, sukna i innych drogich materiałów, które wkładał doń od młodości aż po dzień
ożenku. Dziewczyna z rodu Bycenów od razu wzięła do ręki nożyce i jęła ciąć. Szybko
i sprawnie kroiła i szyła. I wszystko, co było potrzebne, aby od stóp do głów odziać setkę
mężczyzn, sama jedna uszyła do rana w ciągu jednej nocy.
Na drugą noc młoda żona Chamyca znów się tym samym zajęła. A kiedy naszyła
ubrań i przygotowała obuwie dla dwustu mężczyzn, powiedziała do męża:
– A teraz zrób tak: weź te wszystkie ubrania i rozdaj je Nartom. Najbiedniejszym
dawaj najlepsze. I nie obawiaj się, że zbiedniejemy, albowiem nigdy nie ubywa tego,
czego ja dotknęłam.
Uczynił Chamyc tak, jak mu poleciła małżonka, i długo jeszcze zdumieni Nartowie
zachodzili w głowę, skąd się u niego wzięło tyle odzieży i obuwia.
172
CHAMYC I BATRADZ
Narodziny Batradza164
I chociaż młoda żona Chamyca od wschodu do zachodu słońca wciąż pozostawała żabą,
mąż bardzo ją kochał i ani na chwilę się z nią nie rozstawał. Dokądkolwiek szedł, zawsze
brał ją ze sobą.
Pewnego razu musiał się udać na Wielki Nychas165. Przed wyjściem oznajmił małżonce:
– Najmilsza Bycenko166 dzisiaj muszę byś na Wielkim Nychasie i, jak zwykle, wezmę
cię ze sobą.
– Nie rób tego – ostrzegła go żona. – Zostaw mnie w domu. W przeciwnym razie
stracisz mnie na zawsze.
Daremnie jednak małżonka-żabka błagała Chamyca – nie dał się przekonać i wsunął ją do kieszeni.
Kiedy szelma Syrdon dojrzał Chamyca, domyślił się, że ten wziął z sobą maleńką
Bycenkę, postanowił więc, że spłata mu przewrotnego figla. Podburzył nartyjskich młodzieńców, aby rzucili się na Chamyca, a gdy ci zaczęli go bić, wykrzyknął:
– O, nieszczęśni Nartowie! Oby umarł najlepszy z was! Popatrzcie tylko, co się tu
wyrabia, do czego to już dochodzi! Młodzi okładają starszych pięściami, a starsi swoje
żony w kieszeni ze sobą noszą. Powiedz mi zatem, nartyjska starszyzno, na jakim to
my nychasie siedzimy? Czy nadal jest to zgromadzenie mężczyzn, czy może już kobiet?
Wstydu za grosz, ani porządku żadnego… Spójrzcie chociażby na Chamyca! Toż on miał
czelność przynieść tutaj swoją Bycenkę! Tutaj – na znamienity Wielki Nychas Nartów!
Chamyc wpadł w furię, słuchając owych szyderczych słów, zerwał się i tak wyrżnął
kułakiem Syrdona, że ten wywinął kozła w powietrzu, rąbnął na ziemię i nakrył się
nogami. Krew pokazała się na jego wargach, zaniósł się kaszlem i stracił przytomność.
A kipiący gniewem Chamyc poszedł do domu. I tu Bycenka powiedziała:
– Mówiłam ci przecież, że nie powinieneś zabierać mnie tam, gdzie się ludzie zbierają. Nie posłuchałeś mnie jednak i zgubiłeś nas oboje. Po tak haniebnym zdarzeniu nie
mogę dłużej żyć z tobą. Będziesz musiał odwieźć mnie tam, skąd mnie wziąłeś.
164
165
166
Batradz – p. przypis 144.
Wielki Nychas – p. przypis 27. Dom, w którym odbywały się obrady nartyjskiej starszyzny, nosił
nazwę: Ardamonga. Sugeruje ona, że składano tam uroczyste przysięgi. Wyraz ard oznaczał początkowo „magiczną siłę”, a później także „przysięgę”, por. Ab., t. I, s. 61 oraz ONS, s. 494-495, hasła:
Ардáмонга, Большой нартский дом.
Bycenka – kobieta z karłowatego rodu Bycenów, w oryginale: Bycen-on, por. przypis 162. Język osetyjski nie zna kategorii rodzaju gramatycznego, więc forma Bycen-on odnosi się zarówno do mężczyzn, jak i kobiet. Tu użyta została forma polska Bycenka wzorowana na wyrazie „wujenka”.
Andrzej M. Kempiński w swojej Encyklopedii mitologii ludów indoeuropejskich (s. 73) pod hasłem
Bicenata pisze, iż był to „w mitologii osetyjskiej przyjazny Nartom i starszy od nich ród mądrych,
silnych i sprawiedliwych karzełków […] spokrewniony z Donbettyrem”.
Motyw panienki zmieniającej się (jak Bycenka) w żabę (i odwrotnie) występuje w wielu krajach,
np. w Baśniach braci Grimm (t. I: Trzy piórka, Warszawa 1982, s. 323).
173
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Cóż miał Chamyc począć? Odwiózł swoją kochaną małżonkę tam, skąd ją kiedyś zabrał, a kiedy już byli przy domu Bycenów, żona-żabusia powiedziała do męża:
– Zamierzałam spełnić dla ciebie trzy dobre uczynki, lecz tylko jeden zdążyłam wykonać. Niechaj za zło wyrządzone tobie i mnie wina spadnie na głowę jego sprawcy!
A teraz posłuchaj, co ci jeszcze powiem: winnam była urodzić ci syna. I gdyby on był
karmiony mlekiem z mojej piersi, to na całym świecie nikt by się nie mógł z nim równać.
Żaden miecz nie byłby w stanie go zranić, żadna strzała by się w jego ciało nie wbiła.
Ale cóż począć? Widać inaczej nam było sądzone. Podstaw mi w takim razie swoje plecy,
abym jednym tchnieniem mogła ci przekazać nasze przyszłe dzieciątko.
Długo nie zgadzał się Chamyc, powtarzając w głębokiej rozterce:
– Na cóż mi to dzieciątko, skoro nie będę miał ciebie? Ja nie chcę cię stracić!
– Niestety nie mogę wziąć go z sobą – odpowiedziała Chamycowi małżonka.
Wówczas on podstawił jej swoje plecy. Bycenka na nie tchnęła – i oto między łopatkami Chamyca pojawiło się niewielkie zgrubienie!
– A teraz idź i opowiedz wszystko Satanie – poleciła mężowi. – Ona dobrze wie,
kiedy będzie trzeba przeciąć dojrzałą narośl.
I pożegnała się Bycenka z Chamycem, po czym na wieki udała się pod ziemię, do
domu swoich rodziców.
A Chamyc z nisko opuszczoną głową wrócił do swego domu i o wszystkim, co go
spotkało, opowiedział mądrej Satanie.
Satana jęła liczyć dni i miesiące. A kiedy nadszedł czas, ostrożnie rozcięła nabrzmiałą
narośl na plecach Chamyca – i wyskoczył z niej rozżarzony dzieciaczek. Od pasa w górę
chłopiec był ze stali, od pasa w dół – z czystego bułatu, i natychmiast sam wskoczył do
morza! Zakipiała woda w sinym morzu, zamieniła się w parę, uleciała w obłokach do nieba – i wyschło całe morze do ostatniej kropli. Ale kiedy chmury ostygły, woda w postaci
ulewnego deszczu spadła na ziemię i morze znowu się napełniło, ba – przepełniło się
nawet i wystąpiło z brzegów.
Jak Batradza wywabiono z morza
Na dnie morza, u Donbettyrów, wychowywał się i dorastał niezwykły syn Chamyca.
W ciągu miesiąca przybywało mu więcej wzrostu niż innym dzieciom w ciągu trzech
lat. Na dnie morza też nadano mu imię – Batradz, syn Chamyca.
Zimą morze zamarzało i dzieci Nartów przychodziły bawić się na gładkim lodzie,
grać tu w kości. Słysząc ich wesołe głosy towarzyszące ulubionej zabawie, Batradz podrywał się, rozłamywał od dołu lód, wychodził na powierzchnię i włączał się do zabawy,
rywalizując z pozostałymi uczestnikami. I zawsze ogrywał nartyjskich chłopców. Któ174
CHAMYC I BATRADZ
regoś razu ograł ich do cna, udało mu się bowiem zebrać wszystkie kości. Ze smutnymi
buziami wrócili mali pokonani Nartowie na nychas i pokornie siedli obok dorosłych.
– Co się wam przydarzyło? – spytali ich mężczyźni. – Czemuście tacy markotni?
– A z czego mamy się cieszyć? – odpowiedziały dzieci. – Z morskiego dna, spod lodu,
wychodzi do nas chłopak. Jest w naszym wieku i całkiem do nas podobny. On z nami gra
i zawsze wygrywa, zgarnia wszystkie nasze kości.
Doszło do uszu Satany to, co opowiadały dzieci, i mądra kobieta od razu domyśliła
się, że mówiły o synu Chamyca.
Nartowie długo zastanawiali się nad tym, jak wywabić chłopaka z morskiego dna,
ale niczego nie zdołali wymyślić. A i on też przestał pokazywać się na lodzie. Wtedy
Nartowie poprosili o radę mądrą Satanę.
– Jak można by wywabić z morza owego syna Chamyca?
I ona im doradziła.
– Oto, coście powinni zrobić – powiedziała. – Zaprowadźcie nad morski brzeg naszego staruszka167, zmoczcie mu głowę i zacznijcie ją golić. Tamten chłopak nigdy nie
widział, jak się goli głowę. Toteż możecie być pewni, że wyjdzie na brzeg, będzie się
przyglądał i wielce zdziwiony o wszystko będzie wypytywał. Wtedy mu odpowiecie:
„Jak chcesz, to i tobie ogolimy głowę”. On oczywiście się zgodzi. Ogólcie mu więc głowę,
a włosy wrzućcie do morza – i chłopak odtąd nigdy już tam nie wróci.
Uczynili Nartowie tak, jak jak im radziła Satana. Wyprowadzili Uryzmaga nad brzeg
morza, posadzili, zmoczyli mu głowę i przystąpili do golenia. I chłopak rzeczywiście
wyszedł spod lodu na brzeg. W każdej ręce trzymał byka i bawił się nimi jak piłkami,
podrzucał jednego po drugim w górę i łapał, podrzucał i łapał… Przy tym z ciekawością
też przyglądał się, jak Nartowie golą głowę. Najwyraźniej dziwem nad dziwy była dla
niego owa zwyczajna czynność. Zapragnął, aby i jemu ogolono głowę. Nartowie, ma się
rozumieć, uczynili zadość jego życzeniu, a włosy – zgodnie z sugestią Satany – wrzucili
do wody. I kiedy po zakończeniu golenia wracali do osady, Batradz poszedł za nimi –
i już na zawsze zamieszkał w nartyjskiej osadzie.
Zabawy małego Batradza
Obserwując zachowanie i skłonności Batradza, mądra Satana nabrała przekonania, że
ów niezwyczajnie urodzony chłopak łatwo może komuś wyrządzić krzywdę, stać się
sprawcą jakiegoś nieszczęścia, toteż nie wypuszczała go z domu, a kiedy czasem musiała gdzieś wyjść, zamykała go w ciemnej komorze. I siedział tam mały Batradz – a cóż
innego mógł robić? Pewnego razu w szczelinę między drewnianymi belkami komory
167
Chodzi o Uryzmaga, por. następny akapit.
175
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
przeniknął promień słońca. „A czemu ja wciąż tak siedzę w ciemności?” – pomyślał.
Odnalazł po omacku drzwi, rąbnął w nie ramieniem – i wyskoczył na ulicę. A tu widzi:
nartyjskie dzieciaki bawią się i grają w różne wesołe gry. Nie wytrzymał Batradz, zapomniał o srogich zakazach Satany i włączył się do wspólnej zabawy.
Rozochocił się, rozbrykał i niestety – ilekroć w zapamiętaniu chwytał jakiegoś dzieciaka za rękę, od razu ją odrywał, a od jego pchnięć czy kopniaków chłopcom łamały
się nogi. Toteż wkrótce cała ulica napełniła się przeraźliwym płaczem i rozdzierającymi
krzykami. Słysząc je, Satana od razu zrozumiała, co się wydarzyło. Chwyciła cienką rózgę,
wybiegła i boleśnie okładając nią niepoprawnego Batradza, zapędziła go z powrotem do
domu. Ale chłopak już wiedział, jak można się z niego wydostać. Toteż niezadługo znów
wyrwał się na ulicę i z Górnego Nartu168, gdzie mieszkali Achsartaggatowie169, udał się
do Dolnego Nartu. A tam zamieszkiwał Nart Burafarnyg170 ze swoimi siedmioma synami. Ów Nart kochał synów, bardzo o nich dbał, nikt lepiej od niego nie ubierał dzieci.
Wszyscy synowie Burafarnyga mieli takie same czapy z drogocennego futra, takie same
beszmety z drogiego jasnoszarego sukna i takie same kamasze oraz łapcie z jednolitego
miękkiego safianu. Wśród nartyjskich młodzieńców nie było takiego łucznika, który by
strzelał celniej od synów Burafarnyga. Ojciec był dumny z synów, szczycił się nimi i ufał,
że dadzą mu oparcie na starość. Ale ponieważ uważali siebie – i to pod każdym względem – za lepszych od innych, traktowali rówieśników wyniośle i lekceważąco.
I właśnie tego dnia, kiedy Batradz ponownie wyrwał się z domu i dotarł do osady Dolny Nart, synowie Burafarnyga urządzili sobie zawody w strzelaniu z łuku. Batradz, cały
usmarowany popiołem, nieśpiesznie zbliżył się do nich. Chciał wziąć udział we współzawodnictwie. Podszedł więc do synów Burafarnyga i złożył im następującą propozycję:
– Aż do wieczora będę wyszukiwał i przynosił wam strzały, które wypuszczacie,
tylko pozwólcie mi chociaż raz wystrzelić.
– Jakże my takiemu utytłanemu w popiele brudasowi moglibyśmy pozwolić dotykać naszych strzał? – chełpliwie odpowiedzieli bracia.
– Za każdą pobiegnę i nie dam jej nawet upaść na ziemię! Możecie strzelać choćby
i na kraj świata, wszędzie znajdę i przyniosę z powrotem wszystkie wasze strzały. Tylko pozwólcie mi wieczorem choć jeden raz wystrzelić z łuku – nie przestawał nalegać
Batradz.
Zgodzili się synowie Burafarnyga. I pomknęły ich strzały we wszystkie strony, ale
jeszcze szybciej pędził Batradz, który z łatwością łapał je w locie i przynosił z powrotem.
Tak młodym ludziom upłynął czas do południa, wtedy to najmłodszy z braci powiedział:
168
169
170
Etnonim Nart (p. przypis 1) mógł odnosić się także do osiedli, w których Nartowie mieszkali
(p. przypis 15).
Achsartaggatowie – por. przypis 15.
Burafarnyg (Bora) był założycielem rodu Boratów zamieszkującego najniższe osiedle (Dolny Nart),
por. koniec przypisu 2, a także przypisy 15 i 168.
176
CHAMYC I BATRADZ
– To nieładnie tak bezlitośnie ganiać tego kopciucha, niech ma trochę radości i wypuści sobie tę swoją strzałę – solidnie na to zapracował. A potem niech się już wynosi
do wszystkich diabłów.
Posłuchali starsi bracia najmłodszego z całej ich siódemki i zezwolili Batradzowi
wypuścić strzałę. Ten najpierw uważnie obejrzał łuk i strzałę, a potem rzekł do synów
Burafarnyga:
– Tak po prostu, bez celu, jej nie wystrzelę. Potrzebny mi jest cel. Nasadźcie swoje
czapki jedna na drugą i postawcie tak daleko, jak chcecie. I jeśli trafię, dacie mi wypuścić
jeszcze jedną strzałę.
Spojrzeli pogardliwie butni synowie Burafarnyga na wymazanego popiołem i sadzą Batradza, mrugnęli porozumiewawczo do siebie, z ironicznym uśmieszkiem zdjęli
swoje czapki, wetknęli jedną w drugą, jak im polecił Batradz, i postawili je daleko od
niego. Ten zaś napiął łuk, wycelował, wystrzelił – i na drobne kawałeczki rozleciały się
wszystkie futrzane czapki. Nie w smak okazała się taka zabawa siedmiu braciom, ale
dotrzymując słowa, pozwolili Batradzowi wypuścić kolejną strzałę.
– Może byście tym razem zrobili cel ze swoich beszmetów? A ja obiecuję, że jeśli
i w ten cel trafię, to do końca życia będę znajdował i przynosił wasze strzały – zobowiązał się Batradz.
– Kto wie, czy nie warto spróbować? – pomyśleli synowie Burafarnyga – i przystali
na propozycję owego, ich zdaniem, godnego pożałowania smolucha. I zrobili to, o co ich
prosił.
I Batradz ponownie napiął łuk, wycelował, strzelił i – oby taki sam los spotkał twoich wrogów, czytelniku! – niby tysiące motyli jęły fruwać i łopotać w powietrzu strzępy
sukiennych beszmetów zarozumiałych braci.
Wściekłość ogarnęła nierozgarniętych synów Burafarnyga, ale cóż mogli zrobić?
Odebrali Batradzowi swój łuk i nisko opuściwszy głowy, wrócili jak niepyszni do domu.
A bosonogi Batradz z gołą głową jak gdyby nigdy nic wrócił, pogwizdując, do domu
Achsartaggatów i chyłkiem, żeby Satana nie zauważyła, skrył się w swojej ciemnej komorze.
•
Wiele czasu od tamtej pory minęło czy niewiele – któż to może wiedzieć? W każdym
razie nastał taki dzień, w którym z dalekiej wyprawy powrócił Nart Burafarnyg. I z tej
okazji postanowił urządzić wielką ucztę. Przygnano stado byków z jednego wąwozu,
stado mniejszego bydła z innego i ubito wszystkie te zwierzęta, aby hojnie przyjąć i nakarmić gości. Zebrali się więc u Burafarnyga mieszkańcy Dolnego Nartu171 i przystąpili
do ucztowania. A kiedy już dość się najedli i napili, Syrdon, który też był na owej uczcie,
zwrócił się do młodzieży ze słowami:
171
P. przypis 168.
177
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Dobrze by było, żebyście teraz przystąpili do zawodów w strzelaniu z łuku.
Cała młodzież z Dolnego Nartu chętnie wzięła udział w zaproponowanym przez
Syrdona współzawodnictwie. I oto w momencie najbardziej zaciętej rywalizacji z Górnego Nartu pojawił się nieoczekiwanie mały Batradz, jak zawsze brudny i umorusany…
Ujrzawszy go, syci i bogato odziani młodzieńcy z Dolnego Nartu jęli się z biednego chłopaka naigrawać:
– Ej, mały, a może i ty chciałbyś sobie strzelić? My ci napniemy cięciwę, bo sam pewnie nie dasz rady! – szyderczo wykrzykiwali jeden przez drugiego.
Wypuścił Batradz strzałę, a ta nawet do celu nie doleciała. Ależ mieli teraz używanie
nartyjscy młodzieńcy, kpili i szydzili z intruza, ile wlezie. Nie zważając na ich złośliwości, Batradz powiedział:
– A co to w ogóle za cel?! Nie mam ochoty strzelać do czegoś takiego! Jeśli chcecie
wiedzieć, jak naprawdę potrafię strzelać, to zbierzcie wszystkie swoje strzały i połóżcie
je razem w jednym miejscu – niech to będzie cel, do którego będę mierzył.
Nartyjscy młodzieńcy zrobili tak, jak im Batradz powiedział, złożyli do kupy jedna
przy drugiej wszystkie swoje strzały. Batradz napiął łuk, wycelował i strzelił. A zrobił to
z taką siłą, że wypuszczona przezeń strzała w drzazgi rozniosła cały stosik strzał, które
mu posłużyły za cel. Ich szczątki wzleciały wysoko w górę, a po chwili niby płatki śniegu
jęły wolniutko opadać na ziemię.
I spuścili po sobie uszy nadęci młodzi mieszkańcy Dolnego Nartu. A Batradz usiadł
zadowolony na ziemi, odwrócił się od nich, podparł rękami podbródek i jął wesoło pogwizdywać.
Przybiegł do ucztujących jeden z uczestników zawodów łuczniczych i poskarżył się:
– Chłopak z rodu Achsartaggatów, cały upaprany kopciem i popiołem, dołączył do
naszych zawodów i jedną strzałą rozniósł na drobne kawałki wszystkie strzały naszej
młodzieży.
Ucztujący byli poruszeni ową wiadomością, nim jednak zdążyli cokolwiek powiedzieć, Syrdon ubiegł ich, wołając:
– Przyprowadźcie nam tego chłopaka, już my się dowiemy, co to za jeden.
Podeszli do siedzącego na ziemi chłopca wysłani po niego młodzieńcy, zawołali, ale
ten nawet się nie obejrzał, tylko nadal beztrosko sobie pogwizdywał. Chcieli podnieść
go z ziemi – nie dali rady. I choć starali się ze wszystkich sił, nie mogli go nawet ruszyć
z miejsca. Wrócili z niczym do ucztujących i opowiedzieli im o wszystkim. I znowu Syrdon pierwszy zabrał głos:
– Wobec tego powiedzcie mu tak: „Masz przyjść na ucztę. Przecież wiemy, że chcesz
napić się rongu. Będziesz mógł nażłopać się go do woli”.
Chytrze to wymyślił przebiegły Syrdon. Oburzył się Batradz wewnętrznie, kiedy
przekazano mu tak obraźliwe słowa, ale nic nie dał po sobie poznać i w milczeniu pojawił się na uczcie. Gdy tylko wszedł, Syrdon jął robić mu wyrzuty:
178
CHAMYC I BATRADZ
– Coście wy, Achsartaggatowie, za ludzie? Jak się was po dobroci zaprasza, nie przychodzicie. A nieproszeni sami drzwi łbami wyważacie!
Tym razem Batradz nie ścierpiał obrazy: raz tylko machnął ręką – i wszyscy wkoło
z hukiem poupadali na ziemię; jedni wywichnęli przy tym ręce, inni doznali złamania
kręgosłupa.
Tu gospodarz domu Burafarnyg powiedział do niezwykłego chłopca:
– Skoro potrafisz tak celnie strzelać, jak mówią, to poszedłbyś nad brzeg morza,
tam gdzie siedmiu naszych najlepszych młodych strzelców rywalizuje w strzelaniu do
jajka – to jest ich cel! Idź, spróbuj z nimi się zmierzyć.
Nic na to Batradz nie odpowiedział, tylko w milczeniu ruszył nad brzeg morza. Zobaczył tam siedmiu młodzieńców, przywitał się i rzekł:
– Słyszałem, że w charakterze celu ustawiliście jajko i strzelacie do niego z jednego
brzegu morza na drugi. Ja też chciałbym wziąć udział w tych zawodach.
Jeden z młodzieńców podał Batradzowi łuk i strzałę. Ten wystrzelił, ale pośrodku
morza strzała spadła do wody. Na ten widok siedmiu młodych łuczników wybuchnęło
gromkim śmiechem.
– Nie lubię takiego bezsensownego strzelania – wyzywająco rzucił Batradz. – Zróbmy tak: wbijcie igłę w to wasze jajko – niech ona będzie celem. I który z nas w nią trafi,
ten pełnoprawnie będzie mógł się uważać za prawdziwego mężczyznę.
Tak też się stało. W jajko wbito igłę i ustawiono je na drugim brzegu morza, z tego
zaś brzegu najlepsi młodzi łucznicy, radość i duma Dolnego Nartu, puszczali w nie po
kolei swoje strzały. Wszelako żadna nie sięgnęła celu. Ostatni wystrzelił Batradz – i oto
jego strzała utkwiła w uszku igły! Widząc to, niewiele myśląc, związał wszystkich siedmiu młodzieńców w jeden „snopek”, przyniósł ich na nychas Dolnego Nartu i cisnął tam
na ziemię, po czym odwrócił się i – trzymając ręce za plecami i beztrosko pogwizdując –
wrócił do domu.
Batradz, syn Chamyca, i Arachcau, syn Dedenaga172
W osadzie Nartów, w starym domu Achsartaggatów, gdzie panem jest leciwy Uryzmag,
krząta się przy palenisku nartyjska gospodyni Satana. A tuż obok, oświetlany z rzadka
błyskami płonącego ognia, siedzi chłopiec i bawi się w popiele. Jego buzia i gołe kolana
poczerwieniały od gorąca. Naraz Satana wyprostowała się i nastawiła uszu. Z dworu
172
Arachcau – przybrany syn Dedenaga, aldara znanego także pod imieniem Bedzenag (ONS, słowniczek, s. 494-495). Imię to składa się z przysłówka arach (aræx) „często” i pierwiastka czasownika
cauyn (cæuyn) „chodzić”, a więc znaczy mniej więcej „często-chód” (w sensie: ten, który wiele chodzi). Objaśnienie imienia Bedzenag znajduje się w przypisie 352. Por. także: Kemp., s. 40, hasło:
Arahzau.
179
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
słychać było jakieś wołanie. To nieznajomy człowiek zatrzymał się przy bramie i prosił,
aby ktokolwiek wyszedł na zewnątrz.
Satana wyszła z domu.
– Bądź zdrów, gościu! – rzekła na powitanie.
– Niechaj radość napełni twoje serce! – odrzekł nieznajomy. – Czy wasi mężczyźni
są w domu?
– Niestety, nie zastałeś ich – poinformowała gościa Satana. – Ale w naszym domu są
oczywiście mężczyźni, tyle że chwilowo nieobecni. Mimo to wstąp do nas z łaski swojej,
ugościmy, czym chata bogata. Jedzenie będzie, jakie zechcesz – albo z dymem, na gorąco,
albo bez dymu, na zimno.
– Dzięki ci, dobra kobieto, niechaj błogosławieństwo Boże spłynie na ciebie. Muszę
się zobaczyć z Nartem Soslanem – odparł przyjezdny, nie zsiadając z konia.
– Wszyscy mężczyźni udali się na świąteczną ucztę173 do domu Acatów174 w dalekim
siole Chuscagat Zanartyjski175.
– Dziękuję, wdzięczny ci jestem za informację, ale jeszcze bardziej będę wdzięczny,
jeśli będziesz uprzejma dać mi kogoś, kto mnie do owego sioła zaprowadzi.
– Prawdę mówiąc, nie ma teraz nikogo z dorosłych… W domu jest ze mną tylko mały
nierozgarnięty chłopaczek – kolana sobie grzeje przy ogniu. Jeśli zgodzisz się na takiego
przewodnika, to zaraz go do ciebie poślę.
Zostawiwszy gościa przy bramie, Satana wróciła do domu.
– Dość już leniuchowania, głuptasie: przy naszej bramie czeka gość, trzeba go zaprowadzić do Chuscagatu, do domu Acatów – tam, gdzie ucztują mężczyźni.
Cały upaprany popiołem chłopiec wstał ociężale i powlókł się do gościa przy bramie. Zaraz też ruszyli obaj w drogę – chłopak na przedzie, piechotą, a za nim gość, na
koniu. W miejscu, gdzie ścieżka pięła się stromo w górę, gość zaproponował chłopcu:
– Chodź, posadzę cię na konia.
Malec spojrzał na jeźdźca, następnie uważnie przypatrzył się jego koniowi i odrzekł:
– Wybacz, gościu, ale twój koń jest za słaby, żeby udźwignąć nas obu.
– Ach ty, sobaczy pomiocie, w tej chwili siadaj na konia, bo inaczej… nahajką nauczę
cię rozumu!
Chłopiec zręcznie wskoczył na konia. Niedaleko odjechali, gdy chłopak raptem ścisnął boki konia kolanami. Zachwiało się biedne zwierzę, zacharczało – i kawałki zakrzepłej krwi wytrysły z jego pyska.
– Przecież mówiłem ci, gościu, że nas obu koń nie udźwignie.
173
174
175
Takie uroczyste przyjęcia połączone z modłami i składaniem ofiar nosiły nazwę kuwd (od czasownika kuwyn „modlić się”), por. Ab., t. I, s. 603, 614 (oraz wyżej przypis 48).
Acatowie – potomkowie Acy (Acæ).
Chus-cagat Zanartyjski. Nazwa wsi znaczy dosłownie: „suchy skłon północny (góry)”; Zanartyjski –
leżący za osiedlem o nazwie Nart, por. przypis 168.
180
CHAMYC I BATRADZ
– Ach, więc to ty pewnie jesteś Batradz, syn Chamyca?! – domyślił się gość.
– Tak, to ja nim jestem. A ty jesteś Arachcau, syn Dedenaga.
I zeskoczywszy z konia, chłopiec znów ruszył przodem i pokazywał, którędy trzeba iść.
Długa i wyczerpująca była to droga. Należało odpocząć. Arachcau zatrzymał konia
na zakręcie ścieżki, zsiadł i rzekł do towarzysza:
– A może byśmy wypróbowali tu swoje strzały? Miejsce jest w sam raz. Strzelaj
pierwszy.
– Nigdy nie wyjmę swojej strzały z kołczana wcześniej niż gość – odrzekł Batradz.
Wobec tego Arachcau wyjął strzałę ze swego kołczana, wziął do ręki łuk, sprawdził
palcem, czy cięciwa jest wystarczająco naciągnięta, nałożył strzałę, napiął łuk i wystrzelił. Strzała upadła daleko przed nimi, na drodze.
Z kolei Batradz wypuścił strzałę. A ta leciała i leciała, ponad lasami i górami leciała
strzała Batradza, aż w końcu wbiła się w futrynę drzwi starego domu Acatów – tego
właśnie, w którym trwała uczta. I zachwiał się cały dom, i potrawy ze stołów pospadały.
– Nie trwóżcie się, dobrzy ludzie – z uśmiechem powiedział Soslan. – To tylko wbił
się w futrynę grot naszego dowcipnisia. Widomy znak, że ów postrzeleniec już zbliża
się tutaj.
I rzeczywiście, po niedługim czasie do domu Acatów podeszli Arachcau, syn Dedenaga, i Batradz, syn Chamyca.
Soslan szybko wstał od stołu i wyszedł przed dom. Przywitał gościa, po czym odwrócił się do Batradza i z rozmachem zdzielił go swoją ciężką dłonią w gębę.
– Masz, szczeniaku! To ci się należy za owo głupie wypróbowywanie strzały! O mało
co dom byś rozwalił!
Odstąpił Batradz od Soslana i – ratując się przed jeszcze surowszą karą – jednym
susem przeskoczył siedem górskich grzbietów i znalazł się przed swoim domem.
I oto wszystko znowu toczy się po staremu: siedzi sobie nierozgarnięty chłopak
przy palenisku i bawi się, grzebiąc bezmyślnie w popiele.
Batradz i Uaig z pstrokatą brodą176
Swego czasu w nartyjskich górach pojawił się Pstrokatobrody Uaig. Pożerał on mnóstwo bydła, które Nartowie wyganiali na pastwisko. Wtedy to zgromadzenie szacownej
starszyzny postanowiło, że trzeba wydać ucztę, zaprosić na nią wszystkich ludzi i wybrać pastucha, który zdoła uchronić bydło przed atakami nienasyconego uaiga z pstrokatą brodą.
176
Uaig – p. przypis 63.
181
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Rozesłał Uryzmag gońców do trzech nartyjskich rodów177 z poleceniem, aby zwołali
na planowaną ucztę wszystkich ludzi. Kiedy naród się zebrał, stary Uryzmag odmówił
modliwę i podnosząc kuwaggag178 – świętą ofiarę z byczego uda i trzech nadziewanych
serem pierogów – oznajmił uroczyście:
– Ten dar jest przeznaczony dla śmiałka, który odważy się zostać naszym pastuchem
i uchroni nartyjskie stada przed atakami Pstrokatobrodego Uaiga179.
Wszelako nikt z obecnych nie ośmielił się przyjąć ofiarowanego przez Uryzmaga
kuwaggagu.
Kolejny raz zatem Uryzmag postanowił rozesłać gońców.
– Widać poprzednio źle zapraszaliście ludzi. Obejdźcie jeszcze raz wszystkie domy –
i niech nawet jednej żywej duszy w żadnym nie zostanie, wszyscy Nartowie mają się
zjawić na uczcie!
Tym razem jeszcze więcej ludzi się zebrało, jeszcze raz też Uryzmag się pomodlił
i wygłosił krótką mowę; wszelako i tym razem zabrakło wśród zgromadzonych śmiałka,
który by miał odwagę przyjąć kuwaggag z rąk starego Uryzmaga.
Wtedy zapytał on gońców surowo:
– Czy na pewno żaden z Nartów nie został w domu?
Najstarszy goniec mu odpowiedział:
– Tylko jeden bosonogi chłopaczyna nie przyszedł na ucztę. Siedzi w domu przy
ogniu i grzebie w popiele.
– Przyprowadźcie go tu jak najszybciej! – zażądał Uryzmag.
Najstarszy z gońców sam udał się po chłopca i zaprosił go na ucztę. Ujrzawszy Batradza, Uryzmag wskazał na kuwaggag i jeszcze raz powtórzył:
– Ten dar jest przeznaczony dla śmiałka, który odważy się zostać naszym pastuchem i uchroni nartyjskie stada przed atakami Pstrokatobrodego Uaiga.
Wszelako mało rozgarnięty Batradz nie zrozumiał Uryzmaga. Nie zareagował też,
kiedy ten znacznie głośniej powtórzył swoje słowa, całkowicie bowiem pochłonęła go
zabawa z innymi rówieśnikami, którzy również byli na uczcie.
Wówczas Uryzmag rozkazał, aby wszyscy obecni odwrócili się w jego stronę i z należytą uwagą wysłuchali jego apelu:
– Kto jest gotów wyświadczyć nartyjskim ludziom przysługę, wygonić nasze stada
na pastwisko i uchronić je przed Pstrokatobrodym Uaigiem, niech zechce przyjąć ten
kuwaggag.
177
178
179
Por. przypis 13.
Kuwaggag – wyraz pochodzący od czasownika kuwyn „modlić się” (por. przypis 173). S. Britajew
(w słowniczku do ONS, s. 497) podaje następującą definicję: „kuwaggag – część darów ofiarnych, którą dawano do zjedzenia jednemu z młodszych mężczyzn po odmówieniu modlitwy przez seniora”.
Ten dar (…) Pstrokatobrodego Uaiga – p. Uwagi red. oset., przypis 177.
182
CHAMYC I BATRADZ
Teraz wreszcie Batradz usłyszał głośno brzmiące słowa i zrozumiał je. Zerwał się
z miejsca i podszedł do starego Uryzmaga. Wziął z jego rąk bycze udo i jeden pieróg
z serowym nadzieniem, rozwarł szeroko usta i połknął wszystko za jednym razem.
Następnego dnia, wczesnym rankiem, wygnali Nartowie swoje bydło i każdy z nich
przygotował jakiś podarunek dla pastucha – ten łapcie, tamten torbę, a ktoś inny –
czapkę.
I oto przypędził Batradz nartyjskie stada na porośnięte bujną, soczystą trawą wysokogórskie pastwiska. Na razie nigdzie wokół nie było widać pstrokatej brody uaiga.
Batradz ustrzelił młodą sarnę, ściągnął z niej skórę i z tejże skóry zrobił sobie namiot.
A z sarniego mięsa jął przyrządzać szaszłyki.
W owym czasie Pstrokatobrody Uaig był na wyprawie. Ale z daleka poczuł, że jakiś bezczelny człowiek odważył się przypędzić bydło na jego pastwiska. Powrócił więc
z dalekiej wyprawy i przy namiocie z sarniej skóry ujrzał Batradza. Podszedł więc doń
i groźnie wykrzyknął:
– A co to za osioł, co za parszywy pies ośmielił się wtargnąć na moją ziemię?!
– Sam żeś osioł i parszywy pies! – odpalił Batradz. – Po coś tu przylazł? Wszystko
wokół splugawisz tylko swoją cuchnącą śliną!
Usłyszawszy tak zuchwałą odpowiedź, uaig w mig pojął, że ma przed sobą Batradza,
syna Chamyca. Złość mu przeszła, nie kłócił się więcej, tylko stanął w pobliżu chłopaka
i z udawaną ciekawością przewrotnie zapytał:
– A czy znasz ty, młodzieńcze, Narta Batradza?
– No pewnie! Jak bym mógł go nie znać?
– To może wiesz, jakie są jego ulubione zabawy?
– Chętnie pokażę ci jego ulubioną zabawę – odparł Batradz i popchnął uaiga z taką
mocą, że ten runął jak długi na ziemię. Korzystając z dogodnej sposobności, młodzieniec
zręcznie odciął mu głowę, nasadził na kostur i – wysoko trzymając ową „zdobycz” przed
sobą – poniósł ją do nartyjskiej osady.
Pod wieczór Nartowie wyszli na spotkanie wracającemu z bydłem Batradzowi,
lecz najpierw zamiast niego ujrzeli głowę Pstokatobrodego Uaiga, toteż myśląc, że to
on idzie, bardzo się wystraszyli. Tymczasem Batradz podszedł bliżej – i dla wszystkich
stało się jasne, że niesie głowę martwego uaiga. Tak to niedawny strach zmienił się
w ogólną radość. Cała nartyjska osada wesoło witała Batradza i okazywała mu serdeczną wdzięczność.
Od owego czasu bydło Nartów swobodnie może się już paść na rozległych wysokogórskich pastwiskach.
183
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Jak Batradz się zahartował
Lata mijały i Batradza coraz częściej nachodziła natrętna myśl: „Pewnie wielu jeszcze
niebezpiecznych czynów przyjdzie mi w życiu dokonać, toteż jeśli się nie zahartuję, jakiś wróg z czasem może mnie nawet pokonać. Muszę się zatem udać do niebieskiego
kowala Kurdalagona, żeby mnie zahartował”.
Wzniósł się zatem Batradz z ziemi do nieba, stanął przed niebieskim kowalem
i oświadczył:
– Powinieneś mnie zahartować, Kurdalagonie.
– Nie proś mnie o to, słońce moje, bo dobry z ciebie chłop i żal mi będzie cię spalić.
– Nie mogę dłużej pozostawać niezahartowany, dlatego proszę cię, Kurdalagonie –
zahartuj mnie!
Niebieski kowal nie mógł odmówić Batradzowi, zgodził się, ale postawił następujący warunek:
– Najpierw w ciągu jednego miesiąca będziesz palił węgiel, a w ciągu drugiego będziesz przywoził z rzeki biały krzemień.
Tak też Batradz postąpił. Przez jeden miesiąc wypalił wiele węgla, przez drugi – nawiózł z rzeki mnóstwo białego krzemienia.
I dopiero wtedy Kurdalagon wrzucił Batradza do swego ogromnego paleniska
i przysypał z góry potężną stertą krzemienia. Wokół paleniska, z dwunastu stron, ustawił dwanaście miechów i przez cały miesiąc ze wszystkich dwunastu stron dął nimi na
Batradza. Po upływie miesiąca Kurdalagon pomyślał: „Na pewno spalił się już biedny
syn Chamyca. Trzeba wyciągnąć z ognia jego kości”. Podszedł więc do paleniska ze swymi ogromnymi kleszczami, a tu raptem spod rozżarzonych węgli rozlega się gniewny
głos Batradza:
– Żarty sobie robisz? Toż wcale nie grzeje mnie twój ogień! Nudno mi siedzieć w tym
palenisku, może byś mi choć fandyr przyniósł? Pośpiewałbym sobie.
Kurdalagon przyniósł fandyr i wręczył go Batradzowi. Następnie przysypał go jeszcze jedną stertą czarnego węgla i białego kamienia, po czym znów cały tydzień dął nań
ze wszystkich dwunastu miechów. A Batradz wciąż nie przestaje narzekać, że mu zimno!
Wówczas Kurdalagon rzekł:
– Zwyczajnym węglem chyba cię nie rozgrzeję. Musisz znaleźć smocze gniazdo i zabić jak najwięcej tych potwornych wężowych stworów. I jeżeli zdołamy wypalić z nich
węgiel, to powinno udać się nim rozgrzać ciebie.
Znalazł Batradz smocze gniazdo, zabił wiele smoków, przyniósł je wszystkie Kurdalagonowi i razem spalili ich cielska na węgiel. Później Batradz na powrót zniknął w palenisku, a niebieski kowal znowu przez cały tydzień dął nań dwunastoma miechami ze
wszystkich dwunastu stron. Po tygodniu Kurdalagon podszedł do paleniska i usłyszał
z niego głos Batradza:
184
CHAMYC I BATRADZ
– Chyba już wystarczająco się rozżarzyłem. Nie trzymaj mnie dłużej tak wysoko na
silnym wietrze, tylko wrzuć mnie do morza.
Kurdalagon chwycił więc kleszczami rozżarzone ciało Batradza i z całej siły cisnął
je w morze. Zagotowało się, zakipiało morze i wszystka woda w postaci obłoku pary
błyskawicznie uleciała do nieba. Ryby zaś morskie – i duże, i małe – trzepotały się na
gorącym piaszczystym dnie i tłukły bezradnie o gołe kamienie. A całe ciało Batradza
zmieniło się w błękitną stal; prawie całe, gdyż woda w morzu zbyt szybko wyparowała i dlatego jego jedna kiszka nie zdążyła się zahartować. Wyszedł stalowy Batradz na
brzeg, a woda znowu opadła do morza i natychmiast pojawiły się fale. Ocknęły się i powróciły do życia duże i małe ryby, i ponownie zapląsały radośnie w morskich głębinach.
Jak Batradz uratował Uryzmaga
Wszyscy szacowni mężowie rodu Achsartaggatów udali się na daleką wyprawę. Jedynie
leciwy Uryzmag pozostał w domu. Długo nie wracali z wyprawy uczestniczący w niej
Nartowie, toteż ludzie zaczęli snuć różne domysły i mówili:
– Silni są Achsartaggatowie, ale widocznie trafili na silniejszych od siebie i ponieśli
klęskę. Pewnie wszyscy zginęli.
Usłyszeli o tym Nartowie z rodu Boratów i oto jaką uknuli intrygę:
‒ Wyprawimy ucztę, zaprosimy na nią starego Uryzmaga, upijemy go i zabijemy.
Wtedy przejmiemy cały dobytek Achsartaggatów, wszystko nam się dostanie.
I oto w swoim Wielkim Wspólnym Domu180 Boratowie przygotowali ucztę.
– Kogo by należało posłać z zaproszeniem dla Uryzmaga? – zastanawiali się.
Syrdon, który – jak zawsze – niby przypadkiem znalazł się w ich gronie, zaproponował oczywiście swoją pomoc:
– Ja pójdę i go przyprowadzę.
Przyszedł Syrdon do Uryzmaga, kucnął przed nim i rzekł:
– Boratowie w swoim sławetnym Wielkim Domu Przysięgi181 wyprawiają ucztę
i ciebie na nią zapraszają. Zechcesz – przyjdziesz, nie zechcesz – nie przyjdziesz…
– Co ty pleciesz? – zdziwił się Uryzmag. – Czyż tak się gości zaprasza?
– Niekiedy tak… – uciął Syrdon.
– To idź, podziękuj im za zaproszenie i powiedz, że chory jest stary Uryzmag i nie da
rady przyjść na ucztę, a tym bardziej wysiedzieć na niej do końca.
Po wyjściu Syrdona Uryzmag powiedział Satanie:
180
181
Por. przypis 165.
Ibidem.
185
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Ech, całkiem się już zestarzałem i przestali mnie Nartowie szanować. No sama
powiedz, czy dostojnych gości tak się zaprasza: „Zechcesz – przyjdziesz, nie zechcesz –
nie przyjdziesz…”?
– To prawda, panie mojej głowy, bardzo się widać zestarzałeś, skoro nie pojmujesz
sensu przejrzystej aluzji. Boratowie coś złego knują przeciw tobie i Syrdon wyraźnie dał
ci to do zrozumienia.
Kiedy Syrdon przekazał Boratom, że Uryzmag nie przyjdzie, ci po dłuższej naradzie
postanowili spróbować innego sposobu: wysłali po Uryzmaga młodą dziewczynę. Zgodnie z obyczajem, zapraszającej dziewczynie nie można było odmawiać. Oto dlaczego Boratowie byli przekonani, że jeśli w ciele Uryzmaga tli się jeszcze choć odrobina męskiej
energii, to na pewno przybędzie.
Podeszła młódka do domu Achsartaggatów i zapukała. Satana wyszła na zewnątrz.
– Nasi ludzie wydają ucztę w słynnym Wielkim Domu Przysięgi i przysłali mnie tu,
abym zaprosiła na nią waszego staruszka.
Satana wróciła do domu i przekazała Uryzmagowi zaproszenie dziewczyny.
Z ciężkim sercem przyjął je stary Uryzmag, bo przecież nie mógł postąpić inaczej.
Obyczaj to obyczaj, cóż miał począć?
– Oby Pan Bóg nie przebaczył tym, którzy ją wysłali! – szepnął do siebie Uryzmag
i poprosił Satanę: – Wyjdź, moje słonko, i powiedz dziewczynie: „Uryzmag nie postąpi
wbrew obyczajowi Nartów. Nie mogę wszak odmówić zapraszającej dziewczynie, toteż
wkrótce pojawię się u Boratów”.
Wyszła ponownie Satana na zewnątrz i powtórzyła dziewczynie słowa swojego staruszka. Wróciwszy do domu, uspokoiła Uryzmaga:
– Nie trwóż się, panie mojej głowy. Weź z sobą tę jedwabną chusteczkę, a gdy się
znajdziesz w kłopocie, rzuć ją na ziemię – i otrzymasz pomoc. Weź również tę długą
fajkę i ukryj ją pod futrem, a kiedy siądziesz na wojłokowym materacu i zaczną cię namawiać do picia, wlewaj resztę trunku do fajki – niechaj wsiąka w wojłok.
Uryzmag wsunął za pazuchę chusteczkę i fajkę, narzucił na ramiona sobolowe futro,
przytroczył do pasa miecz, który także ukrył pod futrem, i wyruszył na ucztę do Boratów.
Widząc wchodzącego Uryzmaga, wszyscy przybyli na ucztę – i starzy, i młodzi –
wstali na jego powitanie.
– Pokój waszemu domowi, Boratowie, i oby wasza uczta była Panu Bogu miła! – powiedział Uryzmag.
– Witaj, witaj, Uryzmagu! – chórem odrzekli gospodarze, udając, że wielce są mu
radzi. Podprowadzili gościa do stołu, usadzili na najbardziej honorowym miejscu, czyli
u szczytu wszystkich siedmiu stołów. I rozpoczęła się uczta. Przy każdym toaście gospodarze stawiali przed Uryzmagiem siedem czasz, lecz on wypijał z każdej jedynie tyle,
ile uważał za stosowne, resztę zaś dyskretnie wylewał do fajki, z której napitek spływał
i wsiąkał w wojłokowy materac.
186
CHAMYC I BATRADZ
Nie bez racji wszakże powiadają ludziska o Syrdonie, że jest on ucieleśnieniem „łajdactwa ziemi i przewrotności nieba”182. Zauważył ów szubrawiec chytry wybieg Uryzmaga i zwrócił na to uwagę Boratom.
– A teraz, zgodnie ze zwyczajem, wzniesiemy toast za jeźdźca udającego się w drogę – oznajmili, wstając, najstarsi Boratowie.
Uryzmag również musiał wstać. Ze smutkiem pokręcił głową, uznał jednak, że nie
wypada mu odmówić wypicia owego toastu. Zmuszony był więc osuszyć wszystkie siedem czasz – niczego wszak tym razem nie mógł wylewać do fajki – toteż trunek uderzył
mu do głowy. I gdy się zachwiał, usłyszał jak Burafarnyg Borata183 mówi do młodych
przedstawicieli swojego rodu:
– Już najwyższy czas zarżnąć naszego starego byka!
Stary Uryzmag natychmiast pojął, o czym mowa, i był pewny, że nadchodzi kres jego
życia. Czym prędzej rzucił więc na ziemię jedwabną chusteczkę, która od razu znalazła
się w rękach Satany. Ta zaś niezwłocznie upiekła trzy miodowe podpłomyki, pobiegła
z nimi na święte wzgórze, gdzie zwykle modlili się Nartowie, i postawiwszy tam obok
podpłomyków również dzban rongu, odmówiła modlitwę:
– O Boże nad bogami, mój najdroższy Boże! Jeżeli jestem Tobie jeszcze do czegokolwiek potrzebna, to przyślij mi w tej chwili mego niezrodzonego przeze mnie syna
Batradza184, który gości teraz u Donbettyrów.
Natychmiast po skończonej modlitwie Batradz wyskoczył z morza i stanął przed
Sataną.
– Co się stało, matko, któraś mnie nie zrodziła? – zapytał.
– Niegodna śmierć grozi twemu staremu wujowi. Podstępni Boratowie zaprosili go
na ucztę i chcą go…
– Gdzie jest ta uczta? – przerwał Batradz, wpadając Satanie w słowo.
– W ich Wielkim Domu Przysięgi.
Batradz pobiegł. Dopadł do domu Boratów i przerażająco wrzasnął od progu. Zadrżały od jego rozdzierającego krzyku belki stropowe i osiadająca na nich latami sadza
osypała się na głowy ucztujących, niektórzy z nich nawet pomdleli ze strachu.
– Hej, drogi staruszku, żyjesz jeszcze? – nie przestawał się wydzierać Batradz.
Słysząc ów głos, Uryzmag poczuł, że jego serce ponownie napełniło się mocą. Z wielkiej radości ściskało go coś w gardle i niemal szeptem zdołał wykrztusić:
– Jeszcze nie umarłem, ale… ledwie żyję.
182
183
184
Widać tu pogańską tradycję dopatrującą się istnienia w niebie zarówno dobrych, jak i złych bóstw.
Por. przypis 170.
Faktyczną (w mitologii) matką Batradza była karliczka Bycenka (por. przypis 166). Satana opiekowała się jednak Batradzem jak matka po powrocie Bycenki do podwodnego królestwa, z którego ta
pochodziła.
187
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– A na tym polowaniu będziesz się czaił w zasadzce czy pójdziesz z nagonką? –
chciał wiedzieć Batradz.
– Nie mam już siły, żeby iść z nagonką, ale na stanowisku mogę jeszcze posiedzieć –
odparł Uryzmag, uśmiechając się ze zrozumieniem. I stanąwszy na progu, dobył ukrytego pod futrem miecza i – niczym stalowym mostem – połączył nim obie futryny wejściowych drzwi.
Syrdon pierwszy się zorientował, co nieuchronnie za chwilę nastąpi – i jak oparzony wyskoczył na dwór przez komin.
A Batradz wybił jeden z słupów podtrzymujących dom, chwycił go w ręce, zamachnął się i – oby każdego, kto ciebie, czytelniku, znieważy, spotkał taki sam los! – jął nim
okładać Boratów. Ci zaś, miażdżeni bezlitosnymi ciosami Batradza, padali na ziemię jak
placki, a ci, którzy próbowali uciekać, trafiali na miecz Uryzmaga – i zakrwawione ich
ciała wylatywały na zewnątrz, a odcięte głowy wpadały z powrotem do środka.
Potem uniósł główny słup, na którym trzymał się cały dach domu Boratów, i do
powstałej w tym momencie szczeliny między dachem a ścianą rzucili się rozpaczliwie
wszyscy ci, którzy jeszcze żyli. Tu jednak Batradz znów opuścił dach i zmiażdżył nim
ostatnich żyjących dotąd członków rodu Boratów. Tak wszyscy zginęli, a od czasów pamiętnej bitwy pod Suchem185 nie było chyba drugiej równie krwawej masakry.
Zgładziwszy wszystkich, którzy zamierzali pozbawić życia Uryzmaga, Batradz, trzymając swego starego wuja pod ręce, przyprowadził go do Satany.
Batradz i Tychyfyrt186 Mukara187
Zmężniał Batradz i stał się tak dzielnym i szacownym mężem, że przebywał głównie
w niebie, a w nartyjskiej osadzie nie pokazywał się od lat. W owym czasie Nartowie często wyruszali na długotrwałe wojenne bądź łupieskie wyprawy, z których nie wracali
nawet przez dwa albo i trzy lata.
Pewnego razu wszyscy waleczni młodzieńcy ruszyli na wyprawę, a przewodniczyli
im najmądrzejsi i najbardziej doświadczeni Nartowie. Minął rok, a żaden z nartyjskich
wojowników nie powrócił do domu. Wówczas okrutny uaig Tychyfyrt Mukara wyprawił
do ich krainy swojego posłańca, a ten nielicznym już jej mieszkańcom przekazał takie
oto słowa:
185
186
187
Such – miejsce legendarnej bitwy. Jej pamięć zachowała się w wyrażeniu: сух-ы цагъд кæнын „wybić co do jednego”, por. Осетинско-русский словарь, s. 391 oraz ONS, s. 498.
Tychyfyrt – imię to znaczy dosłownie „syn” (fyrt) „siły” (tych). Tychyfyrta Mukary z tego opowiadania nie należy identyfikować z Mukarą synem Tara z opowiadania Soslan i synowie Tara.
Por. przypis 144.
188
CHAMYC I BATRADZ
– Wasi przodkowie składali moim przodkom daninę w kobietach. Wiele lat nie ściągałem z was owej daniny, ale teraz postanowiłem znów ją pobierać. A jeśli nie wyrazicie
zgody – wezmę ją siłą.
Zaniepokoili się dożywający już swoich lat słabi i schorowani staruszkowie, którzy
pozostawali jeszcze w nartyjskiej osadzie, nie wiedzieli, co mają począć?
– Nigdy nie słyszeliśmy o takiej daninie – mówili między sobą. – Wszak jeśli ją złożymy, nasi wracający z wyprawy ludzie będą nam robić wyrzuty. A jeśli odmówimy przekazania daniny, Mukara zacznie z nami wojnę. Kto mu się wtedy przeciwstawi, skoro
cała nasza waleczna młodzież ruszyła na wyprawę?
Słuchając ich rozmowy, Syrdon powiedział:
– Niczego sami nie wymyślicie. Lepiej spytajcie Satany, co zrobić.
Ale niezdecydowani staruszkowie wciąż się zastanawiali, naradzali, sprzeczali…
Tymczasem Tychyfyrt Mukara najechał Nartyjską Krainę i nie było komu stanąć mu naprzeciw. Wybrał sobie najładniejsze kobiety – panny oraz mężatki – i popędził wszystkie do swojego kraju.
Dowiedziała się o tym rozsądna Satana, pojmała jastrzębia i rozkazała:
– Leć jak najszybciej do Batradza i powiedz mu: „Jeżeli teraz stoisz, to już więcej
nie siadaj, jeżeli siedzisz – natychmiast wstawaj i pędź do swojej osady, bo zguba grozi
Nartom”. Jeśli dość szybko przekażesz Batradzowi tę wiadomość, będziesz mógł sobie
wybrać najtłuściejszą kurę z mojego kurnika.
Wzbił się jastrząb w niebo i migiem odnalazł Batradza. Ten zaś, usłyszawszy przyniesioną przez skrzydlatego posłańca wiadomość, z takim impetem rzucił się natychmiast z nieba na ziemię, że lądując, ugrzązł w niej aż po uda. Kiedy wydostał nogi na
powierzchnię, pobiegł do Satany i zapytał:
– Jakie nieszczęście was tu spotkało, droga matko?
I Satana odrzekła:
– Takiej hańby ród Nartów nigdy nie doświadczył. Jeśli masz w sobie chociaż trochę
siły, poświęć ją całą dla ratowania swych sióstr.
I Satana opowiedziała synowi o wszystkim, co się wydarzyło. Batradz zaś jedno tylko chciał wiedzieć:
– W którą stronę ów łajdak popędził kobiety?
I w odpowiedzi usłyszał:
– Biegnij nad morze, gdzie mieszkają nasi krewniacy Donbettyrowie. A gdy już się
znajdziesz na brzegu, krzyknij: „Maleńki Czechu188, wyjdź do mnie, potrzebuję twojej
pomocy. Nie jestem obcy, należę do rodziny. Wskaż mi, gdzie mieszka Tychyfyrt Mukara”.
188
Czech – imię jednego z Donbettyrów (ONS, słowniczek, s. 500). Zbieżność z nazwą słowiańskiego
narodu jest oczywiście przypadkowa.
189
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Ów bowiem maleńki Czech wie, gdzie odnaleźć wszystko, co jest ukryte między niebem
a ziemią. On też ci powie, gdzie mieszka Tychyfyrt.
Batradz nawet nie wszedł do rodzinnego domu. Pomknął natychmiast jak wicher
przed siebie i w mgnieniu oka znalazł się nad morzem. Stanął nad urwistym brzegiem
i krzyknął:
– Maleńki Czechu, jestem krewnym Donbettyrów, nie żadnym obcym. Wyjdź do
mnie jak najszybciej!
Sprytny i żwawy jak iskra był maleńki Czech. Toteż gdy jeszcze brzmiało echo wołania o pomoc, rozlegające się po górach i lasach, stanął on przed Batradzem i spytał:
– Coś ty za jeden? Czyż nie krzyczałeś przed chwilą: „Nie jestem obcy, należę do
rodziny”? Zatem naprawdę jesteśmy krewniakami? Ja ciebie nie znam, nigdy cię nie widziałem. Byłoby dobrze, gdybyś mi wytłumaczył, kim właściwie dla mnie jesteś.
Batradz zniecierpliwiony odpalił:
– Przestań pleść bzdury! Teraz nie pora na gadanie. Lepiej mi powiedz, gdzie szukać
Mukary, syna Tycha189.
– Już twoja harda mowa świadczy, żeś nasz. Dobrze, powiem ci, powiem, jak go znaleźć, lecz musisz wiedzieć, że niełatwa jest droga do Tychyfyrta Mukary.
Batradz zastanawiał się przez chwilę, po czym rzekł:
– W takim razie proponuję, żebyś został moim posłańcem. Udasz się do niego i przekażesz mu w moim imieniu: „Nie zmuszaj mnie, Mukaro, bym wpadł do twego domu.
Wiedz, że pośród Nartów jestem tym, któregoś dotąd jeszcze nie spotkał. I nie łudź się,
że morska głębina, w której pokładasz nadzieję, zdoła cię uratować. Przychodzę walczyć z tobą, wychodź więc naprzeciw”.
Lekkonogi Czech błyskawicznie przebył drogę, którą normalny zdrowy człowiek
musiałby pokonywać w ciągu trzech dni, stanął przed Mukarą i powiedział:
– Zmierza przeciwko tobie młody gołowąs z Krainy Nartów. Każde oko ma wielkie
jak klepisko, na którym dwanaście byków młóci nogami ziarno. Przysyła mnie, abym
ostrzegł cię w jego imieniu: „Nie zmuszaj mnie, Mukaro, żebym wchodził do twego
domu. Wiedz, że jestem Batradzem, jedynym Nartem, któregoś dotąd nie spotkał. I nie
łudź się, że morska głębina, w której pokładasz nadzieję, zdoła cię uratować. Przychodzę walczyć z tobą, wychodź więc naprzeciw”.
Po krótkim milczeniu Mukara tak odpowiedział maleńkiemu Czechowi:
– Wstyd by mi było chować się przed kimś, kto sam przychodzi ze mną walczyć. Jeśli
jest z Nartów, to mu powiedz, że u nich dniem pojedynku jest piątek – w ten dzień i ja
będę gotów.
189
Por. przypis 186 (tych = „siła”).
190
CHAMYC I BATRADZ
Wrócił maleńki Czech do Batradza i przekazał mu słowa Mukary. Nic więcej syn Bycenki190 nie mógł na razie zrobić, powrócił więc do osady. Tu stanąl na nychasie i krzyknął na cały głos:
– Zguba nam grozi, Nartowie! Ale zaprawdę wolałbym być jej świadkiem, aniżeli
dowiedzieć się, jak straszną hańbę musieliście przeżywać za sprawą owego czarnego
osła. W piątek się z nim zmierzę, taki mi termin pojedynku wyznaczył. Wy nie możecie
walczyć, ale przyglądajcie się choć z daleka, jak z nim będę wojował.
Batradz tak dawno nie pokazywał się w nartyjskiej osadzie, że jej mieszkańcy go nie
rozpoznali i w żaden sposób nie mogli sobie przypomnieć, kim on dla nich jest i czy są
z nim w ogóle jakoś spokrewnieni?
Wyraźnie speszeni pytali jeden drugiego:
– Co mu odpowiedzieć? Z wyglądu jest niby nasz, ale gdzie on dotąd przebywał
i skąd tu raptem się zjawił?
Domyślił się Batradz, co ich niepokoi i powiedział:
– Chcecie wiedzieć, kim jestem? No to posłuchajcie: jestem takim samym Nartem
jak wy, moją matką jest Bycenka, ojcem zaś – Chamyc. Póki byłem młody i nie nabrałem dość sił, wolałem nie pokazywać się wam na oczy. Teraz jednak muszę przystąpić
do walki z Mukarą, synem Tycha. Zawarliśmy między sobą umowę, że nasz pojedynek
odbędzie się w najbliższy piątek na równinie Chyzu. Wejdźcie więc tego dnia na wierzchołek góry Uaz i patrzcie, jak się będziemy bić.
W piątek rano Batradz przygotował wszystko do czekającego go boju, wyprowadził
swego karego rumaka i powiedział do niego:
– Mukara jest pewny swego, wierzy, że wygra ze mną, dlatego nie zawahał się przyjąć wyzwania. Tam, na równinie, ja z ciebie zeskoczę i będę z nim walczył pieszo, tobie
zaś nakazuję, abyś pasł się w pobliżu i nie zrzucał przypadkiem siodła. A kiedy będę już
do czerwoności rozgrzany walką, krzyknę do ciebie: „Hej, mój koniu, do mnie!”. Rozpędź
się wówczas ze wszystkich sił i galopuj w moją stronę, a jak już będziesz obok, uderz
mnie swoją potężną piersią tak, bym się w jednej chwili znalazł pośrodku morza.
I oto przybył Batradz nad brzeg morza.
– Jestem, Mukaro, nie chowaj się! – wykrzyknął.
Syn Tycha migiem wyskoczył z głębiny – i natychmiast obaj przeciwnicy rzucili się
na siebie. Ale choć wzlatywali nad góry i doliny, żaden nie mógł uzyskać przewagi. Gdy
las się na ich drodze pojawiał, wyrywali z korzeniami wiekowe drzewa i okładali się
nimi wzajemnie. I mimo to żaden nie mógł zwyciężyć. Wciąż tak zażarcie walcząc, znaleźli się ponownie nad brzegiem morza. Tu rozpłomieniony walką Batradz krzyknął:
„Hej, mój koniu, tutaj!”.
190
Syn Bycenki (i Chamyca) to Batradz, por. przypis 166.
191
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Na zew swego pana koń puścił się ku niemu galopem i uderzył go piersią z takim
impetem, że Batradz znalazł się w samym środku morza. Tu, w morskiej głębinie, ostygł,
po czym wyszedł na brzeg i krzyknął na całe gardło:
– No, teraz się trzymaj, czarny ośle, ja ci pokażę!
Przeląkł się Mukara jego krzyku, zniknął w morskiej głębinie, gdzie przebywały
podwodne duchy kadzi191, tak samo czarne jak Mukara. To u nich właśnie syn Tycha
miał swoje mieszkanie w wieży i znalazłszy się tam, od razu je uprzedził:
– Moim śladem podąża tu wielce groźny wojownik, którego pokonać można jedynie
podstępem. Inaczej nikt mu nie da rady.
I zgromadziły się wszystkie duchy kadzi w miejscu, które musiał mijać Batradz idący śladem Mukary. W jednej chwili też wykopały tam jamę – tak głęboką, że z jej dna
nawet głosu nie było słychać, z wierzchu przykryły jamę dywanami. I oto nadchodzi
Batradz, zbliża się coraz bardziej, wobec tego duchy kadzi postanawiają:
– Część z nas wyjdzie mu naprzeciw i będzie udawać, że dobrowolnie chce mu się
poddać, a pozostali w tym czasie przygotują tyle kamiennych głazów, odłamków skał
i pniaków, żeby można było nimi zapełnić całą tę głęboką jamę.
Jak uzgodnili, tak też zrobili. Ci, którzy poszli naprzeciw Batradzowi, powiedzieli
do niego:
– Widzisz, jesteśmy bez broni i poddajemy się dobrowolnie. Zechciej zaszczycić
nasz dom swoją obecnością. Jako honorowemu gościowi wysłaliśmy ci drogę dywanami. Krocząc po nich, pojawisz się rychło na progu naszej siedziby. Zapraszamy!
Śmiało rusza Batradz w gościnę do złych duchów kadzi. Kroczy po dywanie – i raptem wpada do zdradliwej jamy. Widząc na jej dnie swojego niedoszłego gościa, uradowali się wielce podstępni kadzije.
– A widzisz? Teraz i ciebie nieszczęście spotkało!
I jęli rzucać do jamy wszystko, co inni zawczasu przygotowali: i kamienie, i kloce,
i kawały skał, i pnie drzew, i co im jeszcze w ręce wpadło.
A uwięziony na dnie jamy Batradz miał tylko swój miecz. Uniósł go wysoko nad głową i wszystko, co rzucały z góry perfidne czarne duchy, rozpadało się i rozpryskiwało
o jego ostrze na drobniusieńkie kawałki. A te kawałki spadały pod nogi Batradza. I oto
cała ich kupa wyrosła na dnie jamy i wciąż się powiększała, a Batradz coraz wyżej się
na niej podnosił.
I gdy ponad brzegiem jamy ukazała się wreszcie jego głowa, ów Nart o piersi z bułatu wrzasnął przeraźliwie:
– No, to strzeż się, przeklęte plemię! Spójrzcie, ja wychodzę – i zaraz wam, nędzne
łachudry, pokażę!
191
Kadzi – nazwa złych duchów, które według dawnych wierzeń osetyjskich mieszkały pod ziemią lub
w niedostępnych miejscach na ziemi (ONS, s. 496); odpowiednik gruzińskich kadżi i (dawnych) ormiańskich kadż-k. Por. Ab., t. I, s. 566 oraz Kemp., s. 216, hasło: Kadże (II).
192
CHAMYC I BATRADZ
Od samego ogłuszającego krzyku Batradza kadzije popadali bez czucia na ziemię,
on zaś wyskoczył z jamy i ujrzawszy wieżę, w której ukrywał się Mukara, wpadł do niej,
uśmiercił go i pozabijał też pozostałych kadzijów.
Następnie wypuścił z wieży wszystkie mężatki i panny, powiódł je z powrotem do
nartyjskiej osady, sam zaś ponownie ulotnił się do swojego schronienia w niebie.
Batradz i zarozumiały syn uaiga Afsarona
Wielki nartyjski simd192 rozpoczął się na równinie Zilacharu. Uczestniczący w nim młodzi tancerze z takim zapamiętaniem i werwą oddawali się ulubionej zabawie, że aż
ziemia dygotała pod ich nogami. Wszelako szacowni Nartowie – Uryzmag, Soslan i Batradz – nie brali udziału w korowodzie rozhukanej młodzieży.
Dumny Alaf, syn koślawego uaiga Afsarona, siedział na wysokim wzgórzu i z zazdrością patrzył na taniec młodych Nartów.
– A co mi tam, zejdę do nich… – powiedział do siebie. – Popatrzę na ich taniec i sam
ruszę w pląsy, niech też i moje podrygi młodzi zobaczą. To ich na pewno zagrzeje do
jeszcze większego wysiłku, rozbiorą się… a ja wtedy ukradnę im wszystkie ubrania!
Ojciec próbował mu to wyperswadować:
– Nie powinieneś tam schodzić. Wszak jeśli wpadniesz w ręce któremuś z nich, możesz zostać kaleką. Czyżbyś nie wiedział, że nawet mało który ptak ośmiela się przelecieć nad nimi? W młodości ja również byłem taki dumny i zadziorny jak ty, ale kiedy się
raz wdałem w bójkę z Nartami, to… o spójrz – na całe życie zostałem z jednym okiem193.
Nie posłuchał ojca zarozumiały Alaf, wsunął za pazuchę dwanaście chlebów na drogę i oświadczył, że wyrusza na równinę Zilacharu.
– No cóż… – powiedział ojciec. – Sam zobaczysz, czym się to skończy.
A wyniosły zarozumialec Alaf już kroczy przez pastwiska. Napotkał duże stado
krów i jął je doić jedną po drugiej. Wydoił dwanaście krów, po czym usiadł i zjadł śniadanie. Posiliwszy się, ruszył dalej. Po drodze wyrwał z korzeniami pokaźny dąb, zarzucił go sobie na ramię i tak „uzbrojony” stanął przed Nartami. Z wielkim impetem rąbnął
dębem o ziemię – i taniec został przerwany, młodzi Nartowie aż podskoczyli do góry,
a gdy opadli na ziemię, przykucnęli – i tak już trwali w bezruchu.
Wielce zadowolony z siebie syn koślawego uaiga zaniósł się gromkim śmiechem,
a potem rzekł:
– Przyszedłem tu, nartyjskie psy, żeby potańczyć sobie z wami. No już, wstawać!
Popróbujmy swoich sił.
192
193
Simd – p. przypis 85.
Afsaron przypomina cyklopa z opowiadania Uryzmag i Koślawy Uaig, por. przypisy 63 i 65.
193
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Cóż mogła począć wystraszona młodzież? Z ciężkim sercem Nartowie wzięli się za
ręce i simd ruszył na nowo. Bufonowaty Alaf wszedł do środka koła i z lekceważącym
uśmieszkiem obserwował tańczących. A kiedy upatrzył sobie któregoś z ich kręgu, zmuszał owego biedaka do wspólnego morderczego pląsania. I tak zapamiętale pląsał ów
uaig z kolejnymi swoimi wybrańcami, że niejednemu rękę złamał albo ramię wykręcił,
albo boleśnie całego poturbował. Cierpiała w milczeniu nartyjska młodzież, ale nic nie
mogła mu zrobić – wszak niezwykłą siłą był obdarzony syn koślawego uaiga.
Nastał wieczór. Młodzież chciała się rozejść, a tu syn koślawego Afsarona pościągał
z dziewcząt i chłopców ubrania i ruszył do domu.
Siostra Alafa weszła na wzgórze, aby go powitać. Już z daleka zauważyła brata idącego po zboczu wąwozu. Szybko pobiegła do domu i powiedziała rodzicom:
– Widziałam, że z dołu wdrapuje się tu mój brat i dźwiga dla mnie całe naręcze strojów, które odebrał nartyjskim dziewczynom.
Nie uwierzył w to stary uaig i polecił córce:
– Biegnij i jeszcze raz popatrz: czy raźnie wchodzi tym zboczem, czy może skrada
się chyłkiem po dnie wąwozu?
Pobiegła siostra Alafa na to samo miejsce i widzi: pewnym, szerokim krokiem idzie
brat po zboczu i radość bije z jego twarzy. Powiedziała o tym ojcu, ale ten wciąż nie
dowierzał jej słowom.
Tu rozwarły się nagle drzwi domu uaiga, stanął w nich Alaf i powiedział:
– Nie chciałeś mnie puścić, ojcze, odradzałeś… I widzisz? – jestem. Wróciłem cały
i zdrowy. A jak się tam ubawiłem, jak natańcowałem! Do woli mogłem się bezkarnie
natrząsać i szydzić z nartyjskiej młodzieży. Całą ich odzież przyniosłem do domu.
Wówczas stary Afsaron rzekł:
– To znaczy, że najwyraźniej nie było wśród nich smagłego młodzieńca z wysokim
czołem.
– Byli i z czarnymi, i z jasnymi włosami, byli też z wysokimi, z niskimi, z wypukłymi
i z wklęsłymi czołami. Wszyscy młodzi Nartowie uczestniczyli w tym simdzie, ale żaden
z nich nie miał na tyle odwagi, żeby mi się sprzeciwić – z nonszalancją odpowiedział syn.
– Dobrze ci radzę, mój synu, najlepiej nigdy więcej już z nimi nie zadzieraj. Masz
szczęście… i bądź zadowolony, że tym razem nie było tam smagłego młodzieńca z wysokim czołem.
Alaf lekceważąco machnął ręką, buńczucznie zadarł głowę i odwrócił się tyłem do
swego ojca. Na drugi dzień znowu wstał wcześnie rano, wsunął za pazuchę dwanaście
chlebów i ponownie ruszył na równinę Zilacharu. I podobnie jak ubiegłego dnia podszedł do stada, wydoił dwanaście krów, zjadł chleb i popił go mlekiem, po czym wyrwał
z korzeniami następny dąb i znowu zjawił się na polanie, gdzie tańczyli młodzi Nartowie, i znowu jął z nich pokpiwać i szydzić.
Aliści tego akurat rana Batradz, syn Chamyca, siedział wysoko w górach na lodowcu: wielce rozpłomienił się bowiem w ostatniej bitwie i chłodził teraz swoje stalowe
194
CHAMYC I BATRADZ
ciało. I z owej wysokości dobrze widział wszystko, co się działo na równinie Zilacharu.
Zauważył i to, że zarozumiały synalek koślawego uaiga bezkarnie dokucza nartyjskiej
młodzieży i nikt mu przy tym nie daje odprawy.
„Nie ma wyjścia, chyba przyjdzie się z nim zmierzyć” – pomyślał.
Odłamał kawał lodowca, położył go sobie na głowę, żeby ją również ochłodzić,
i niby górski orzeł zleciał na równinę Zilacharu. Taje lód na głowie Batradza, potoki
wody spływają po jego twarzy i spadają na ziemię.
Ujrzawszy go, zarozumiały Alaf pomyślał: „A więc to jest ów śniady chojrak z wysokim czołem, przed którym ostrzegał mnie ojciec”. I chłód raptem wkradł się do jego serca.
A syn Chamyca, któremu od dzieciństwa wpajano dobre maniery, wyciągnął do Alafa rękę i rzekł:
– Witaj! Jak się masz, synu Afsarona?
Alaf odwzajemnił gest Batradza, również podając mu dłoń. I oby z twoim wrogiem,
czytelniku, stało się to samo, co w tym momencie spotkało Alafa! Ręka Batradza zmiażdżyła dłoń butnego przeciwnika, zamieniając ją w krwawą miazgę. Tu syn Chamyca powiedział do Alafa:
– No to, drogi gościu, może zechcesz łaskawie zatańczyć teraz ze mną? Z innymi
wszak ochoczo już pląsałeś, nie odmawiaj zatem i mnie.
Zimny dreszcz przeniknął młodego uaiga, ale cóż miał począć? Musiał wyrazić zgodę. Chwycili więc jeden drugiego pod ręce – i rozpoczęli simd. Wykonali kilka kręgów,
a przy następnym Batradz nastąpił Alafowi na nogę i równocześnie podbił mu w górę
rękę. Zmiażdżona stopa uaiga zmieniła się w krwawy placek, ręka zaś wyskoczyła ze
stawu i zwisła wywichnięta. A simd ciągle nabierał tempa, coraz szybciej mknął taneczny korowód; i oto Batradz z rozpędu, jak gdyby mimowolnie, uderzył Alafa w bok, łamiąc mu kilka żeber. Tu młody uaig jął błagać:
– Oj, nie… nie zabijaj mnie, proszę, puść… puść mnie… żywego!
Ale dopóki trwał simd, Batradz ani myślał go puszczać: tarmosił Alafa i kaleczył,
szarpał niby jastrząb porwanego kurczaka. I dopiero, kiedy taniec się skończył, wypuścił uaiga ze stalowych rąk. Czując, że wreszcie jest wolny, zgięty w pół Alaf ostatkiem
sił pokuśtykał chwiejnym krokiem do domu, przy czym z wielkim trudem powłóczył
zmiażdżoną nogą.
Siostra znowu oczekiwała go na wzgórzu. Gdy tylko ujrzała brata w oddali, pobiegła
radośnie oznajmić rodzicom:
– Wraca, wraca mój brat! Zatacza się, chyba ledwo może udźwignąć piękne stroje
nartyjskich dziewcząt.
– Nie ciesz się zawczasu – powiedział ojciec. – Kiedy tu przyjdzie, zobaczysz, w jaki
strój Nartowie go przyodziali!
Początkowo strach przed Batradzem kazał Alafowi umykać byle dalej od niego, toteż jak ranny zając uciekał, kulejąc, w stronę domu. Wszelako, kiedy się zorientował, że
195
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Nart ani myśli go ścigać, odetchnął – i upadł śmiertelnie wyczerpany na ziemię. Domownicy długo na niego czekali, aż wreszcie zaniepokojony Afsaron polecił córce:
– Idź, zobacz, czy biegnie tu po zboczu, czy może skrada się wąwozem?
Kolejny raz weszła córka na wzgórze, rozejrzała się i zobaczyła brata leżącego bez
ruchu na dnie wąwozu. Przybiegła z powrotem i opowiedziała ojcu, co ujrzała. Stary
uaig bez trudu pojął, co spotkało jego syna. Wysłał po Alafa parę byków, które przywlokły go półżywego czy też półmartwego do domu.
– Ostrzegałem cię przecież, synu, że nie ma takiego siłacza, który by zdołał pokonać
Nartów – rzekł zasmucony ojciec.
Po kilku dniach Alaf przyszedł do siebie i zagadnął rodzica:
– Powiedz mi, w czym kryje się sekret wielkiej siły Batradza?
– W tym, że hartował się w palenisku niebiańskiego kowala Kurdalagona.
– Ach, ty stary koślawy ośle! – wściekle ryknął Alaf na ojca. – To czemuś o tym nie
pomyślał, żeby i mnie tam zahartować?
Wyskoczył z łóżka i pomknął do Kurdalagona. Wszedł do kuźni i zażądał:
– Mnie też zahartuj, Kurdalagonie, tak jak zahartowałeś Batradza. Hojnie ci za to
zapłacę.
I wysypał przed niebiańskim kowalem kupę złota.
– Batradz był cały ze stali – powiedział Kurdalagon. – Ty zaś… ty się od razu spalisz.
Żal mi ciebie.
– Zahartuj mnie, nie mam innego wyjścia – uparcie domagał się Alaf.
Kurdalagon nie lubił rzucać słów na wiatr, zgarnął złoto, wepchnął uaiga do paleniska, rozpalił ogień i jął weń dąć miechami. Ale gdy tylko ogień dotknął Alafa, ten zawył
z bólu i wrzasnął:
– Oj, o-oj, palę się, ratunku! Wyciągaj mnie stąd jak najszybciej! Rozmyśliłem się, nie
chcę już hartowania!
Chwycił Kurdalagon swoje ogromne kleszcze i wsunął je do ognia, żeby wyciągnąć
z paleniska butnego syna Afsarona, ten wszakże już cały spłonął, zostało z niego tylko trochę popiołu. Kurdalagon wymiótł ów popiół z paleniska i bez słowa wyrzucił do
śmieci.
Jak koślawy uaig Afsaron zemścił się na Nartach
Po stracie syna głucha wściekłość napełniła koślawego uaiga Afsarona. Zawładnęła nim
do tego stopnia, że wręcz spalała jego trzewia i spopielała boki. Nieustannie przemyśliwał nad tym, jak pomścić śmierć swojego Alafa. Batradza wszakże nie ośmielił się tknąć:
uznał, że łatwiej będzie zgubić jego najbliższych krewnych, dwóch starych Nartów –
Uryzmaga i Chamyca.
196
CHAMYC I BATRADZ
I oto zaprosił ich w gości, synom zaś nakazał:
– Miejcie w pogotowiu broń i zaczajcie się wokół domu. A kiedy staruchy już będą
mieć dobrze w czubie, ja zaśpiewam piosenkę – na ten znak zrobicie, co trzeba.
Niczego nie pożałował gościom Afsaron, przyjął ich wystawnie, jak należy. Pod ciężarem rozmaitych potraw przyrządzonych z mięsa dzikiej zwierzyny fyngi uginały się
aż do ziemi. Afsaron sam usługiwał gościom. To za zdrowie starszych wznosił toasty,
to za pomyślność młodych proponował wypić. I niepodejrzewający niczego złego nartyjscy staruszkowie ochoczo spełniali wszystkie toasty. Bo niby dlaczego mieliby nie
wypić mocnego rongu? Zaszumiało im w głowach i synowie Afsarona, słysząc ich wesołe pokrzykiwania, zbliżyli się do samego domu. A wtedy stary uaig uniósł dużą czaszę
rongu i z uśmiechem zwrócił się do Uryzmaga:
– Bądź łaskaw powiedzieć mi, Uryzmagu, co mam ci zaśpiewać? Starą pieśń naszych
ojców, czy jakąś nową?
– Ja wiem, gospodarzu, że ty ładnie śpiewasz – odparł Uryzmag. – Jeśli więc zechcesz ukazać nam całe piękno swego głosu, to zaśpiewaj jakąś nową pieśń. Bo stare już
wszystkie chyba słyszeliśmy.
Tu koślawy uaig pełnym, donośnym głosem zaśpiewał:
„W mglisty jesienny dzień sfora gończych psów zapędziła w chaszcze dwa dziki.
Osaczyła je, i w którąkolwiek stronę by się rzuciły, wszędzie napotykały wyszczerzone
kły i nabiegłe krwią ślepia groźnych brytanów, gotowych rozszarpać bezbronne ofiary.
Oj, nie zdołają one ujść prześladowcom! Oj, nie, nie zdołają… Okrutne psiska rozszarpią
je na strzępy, na strzępy…”
Uryzmag i Chamyc w lot pojęli właściwy sens owej pieśni. Migiem wytrzeźwieli i gotowi byli niechlubnie wziąć nogi za pas, lecz ucieczkę uniemożliwiały im groźne psy –
synowie Afsarona.
Głośna, tryumfująca pieśń koślawego uaiga dobiegła do uszu Batradza, który znajdował się całkiem niedaleko, na wierzchołku góry. Młodzieniec zrozumiał ją w lot i niezwłocznie zeskoczył z góry wprost na podwórze uaiga, a huk stalowego ciała Batradza
spadającego na zalegające w podwórzu kamienie rozległ się na wszystkie strony.
Po owym metalicznym odgłosie starzy Nartowie domyślili się, kto przybył im na pomoc. Jakże więc mogli się nie radować?! I Uryzmag, odpowiadając na pieśń gospodarza,
zaintonował:
– Ach, szczodry gospodarzu, oby jak najdłużej trwały dni twego żywota! Wspaniale
ugościłeś nas mięsem leśnej zwierzyny i nie szczędziłeś nawet swego złotego głosu, by
nas rozweselić. Aliści nie do końca, jasne ty słońce, dośpiewałeś swoją pieśń. Ona wszak
nie jest nowa, ja ją znam i wiem, jak się ją dalej śpiewa: „Nadeszła jednak pomoc dla osaczonych dzików. Z góry zbiegł młody ognistooki lew. Żaden krwiożerczy pies nie uratuje
się przed nim. Swoimi pazurami lew je wszystkie obedrze ze skóry”.
I w tym momencie, gdy Uryzmag kończył swój śpiew, Batradz wyłamał drzwi domu
uaiga, wtargnął do środka i – oby twoich wrogów, czytelniku, spotkał taki sam los, jaki
197
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
czekał starego uaiga i jego synów! – Batradz pozabijał ich wszystkich, a nartyjskich
starców z wielką atencją odprowadził do domu.
Jak Batradz ocalił znamienitych Nartów
Pewnego razu znamienici Nartowie Uryzmag, Chamyc i Soslan wyruszyli na polowanie.
Siedem dni i nocy snuli się przygnębieni po jarach i wąwozach, gdyż ani jedno zwierzę
nie pojawiło się na ich drodze. Zjedli już wszystkie zapasy, ubrania mieli w strzępach, postanowili więc wracać do domu. Zawrócili – i naraz ujrzeli białego jelenia, który przebiegał skrajem ciemnego lasu przed nimi. Wyciągnęli swoje napięte łuki i rzucili się w pogoń
za jeleniem. Ten zaś jak gdyby umyślnie drażnił się z łowcami: to stawał, to znowu biegł,
to ponownie stawał i dalej przed nimi umykał. Nartowie oczywiście zawzięcie galopowali w ślad za nim. A rączy jeleń pędził coraz dalej, wywiódł myśliwych aż za siedem
gór – i nagle zniknął im z oczu, rozpłynął się w powietrzu. Tymczasem dzień utracił swoje prawa i noc zawładnęła światem, rozpostarła nad nim swoje czarne skrzydła. Głód
zaczął doskwierać Nartom. Zatrzymali się niezdecydowani: wracać do domu – za późno;
nocować tu, gdzie ich zastał mrok – nie mieli ochoty, nie chcieli głodni kłaść się spać.
Nagle w oddali zobaczyli światło, ruszyli więc w tamtą stronę. I oto z ciemności
wyłoniła się przed nimi baszta zbudowana z ogromnych głazów. Jęli więc przyzywać
gospodarzy.
A w owej baszcie mieszkało siedmiu uaigów. Usłyszawszy wołanie, wybiegli hurmem na zewnątrz, wielce uradowani, że górska drobnica – jak pogardliwie nazywali
ludzi – sama do nich przyszła. Zaprosili przybyszów do domu, usadzili ich w rzędzie
obok wygasłego paleniska, mrugnęli porozumiewawczo do siebie – i trzech wzięło się
za struganie prętów do nabijania szaszłyków, czterech zaś zaczęło rozpalać ogień. Przerazili się Nartowie, widząc owe przygotowania, wiedzieli już bowiem, że nadchodzi ich
koniec. I wtedy Chamyc zwrócił się do uaigów:
– Widzimy, że nasza zguba bliska. Ale przed śmiercią chcemy sobie pośpiewać.
Zgodnie z pradawnym obyczajem Nartowie zanim umrą, muszą koniecznie zaśpiewać
jakąś pieśń.
Głośnym, niepohamowanym śmiechem wybuchnęli uaigowie na te słowa, a ich mięsiste dolne wargi wysuwały się przy tym niby łopaty.
– A śpiewajcie sobie, śpiewajcie… nędzne górskie dziglo194, marna ludzka drobnico… Z pieśniami czy bez – wszystko jedno… i tak was zjemy! – rechotali cynicznie.
194
Dziglo – według S. Britajewa (ONS, s. 496) tak olbrzymi nazywali pogardliwie ludzi. Inne słowniki nie
podają tego wyrazu. Kojarzy się z cyklopem (nagłosowe „c” może się udźwięczniać w języku osetyjskim), ale znaczenie jest „odwrotne”. Źródłem zapożyczenia mógł być rosyjski wyraz циклоп (A.P.).
198
CHAMYC I BATRADZ
Pełnym głosem zaśpiewali Nartowie swą pieśń, ta zaś wzleciała do samego nieba, gdzie ją usłyszał Batradz, zahartowany swego czasu przez Kurdalagona. Zeskoczył
z nieba, uderzył stalowym ciałem o kamienną górę i gromkie echo rozniosło się po lasach, równinach i wąwozach.
Nartowie zrozumieli, że to Batradz śpieszy im na pomoc, i roześmiali się.
– Śmiej się, śmiej, żałosna ludzka drobnico… – szyderczo powtarzali uaigowie.
Ale kiedy już chcieli nabijać Nartów na rożny, zachwiała się baszta i rozpękła, a kamienie runęły do siedziby uaigów. Przez wyłom powstały w murze wskoczył do środka
stalowy Batradz, syn Chamyca, i swoją bułatową pięścią jął bezlitośnie okładać uaigów.
A żaden z tych, których zdzielił kułakiem, nie był już w stanie ani machnąć ręką, ani
poruszyć nogą, tak szybko bowiem jego dusza opuszczała ciało.
W ten sposób uśmiercił wszystkich uaigów. Następnie wywiódł uratowanych Nartów poza basztę, upolował jeszcze dla nich wiele zwierzyny i z szacunkiem odprowadził
staruszków do nartyjskiej osady. A sam ponownie wrócił do nieba.
Jak Batradz uratował Soslana
Pewna gospodyni z plemienia złych duchów kadzi195 postanowiła urządzić przyjęcie
z okazji rocznicy urodzin syna.
Wezwała najładniejsze dziewczęta ze swojego plemienia i przykazała:
– Idźcie do Nartyjki Satany i poproście o rocznicowe dary. Tylko wracajcie jak najprędzej, żeby pomóc mi tu wszystko przygotować.
Poszły dziewczyny do nartyjskiej osady, lecz na swoje nieszczęście spotkały po drodze żywiołowego Soslana, który – wielce podniecony ich widokiem – nie omieszkał zabawić się z młódkami i wykorzystał je. Toteż, nie spełniwszy otrzymanego polecenia,
zapłakane dziewczęta wróciły do gospodyni. Ta zapytała:
– Co wam się stało?
W odpowiedzi zrozpaczone dziewczęta jęły żałośnie zawodzić:
– Oby nieszczęście spadło na głowę twego syna, na głowy jego dzieci i wnuków! A i ta,
do której nas posłałaś, niech też szczęścia w życiu nie zazna! To jej Soslan dopadł nas
w drodze i zhańbił.
Rozwścieczona gospodyni natychmiast wezwała swoich najstraszniejszych, naj
bardziej okrutnych krewniaków, którzy chodzą piętami do przodu, i rozkazała:
195
Okazuje się, że złe duchy zwane po osetyjsku kadzi (forma przejęta zapewne z języka gruzińskiego,
por. przypis 189) tworzyły, na podobieństwo ludzi, plemię składające się z rodzin. Terminu „plemię”
użył S. Britajew, objaśniając znaczenie nazwy kadzi (ONS, słowniczek, s. 496, pod: кадзи) słowami:
племя злых духов („plemię złych duchów”).
199
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Znajdźcie tego Soslana, gdziekolwiek by był, i przyprowadźcie go do mnie!
A ten wówczas oczywiście polował; w tropieniu zwierzyny towarzyszył mu tym razem syn jakiegoś biedaka. Obu zaś sprawnie wytropili kadzijowie i przywiedli do domu
możnej gospodyni. Ta od razu kazała przygwoździć myśliwych do ściany! Zostali do niej
przybici za rękawy i szarawary. I oto wiszą obaj nieszczęśni łowcy na ścianie perłowej
komnaty władczej gospodyni z plemienia złych duchów kadzi.
Nartowie tymczasem czekają i czekają na powrót Soslana, a ten wciąż nie wraca, no
bo jak by mógł wrócić?!
Wkrótce – zaalarmowani przedłużającą się jego nieobecnością – przedstawiciele
wszystkich trzech nartyjskich rodów wyruszyli na poszukiwania. Cały tydzień Nartowie szukali Soslana wszędzie tam, gdzie zazwyczaj polował – bez skutku. Nie znaleźli
ani śladów, ani ciała, ani nawet kości.
A Batradz w tym czasie przebywał na wojennej wyprawie w dalekiej krainie i nie
wiedział, że coś się stało z Soslanem.
Przygnębieni siedzą mężczyźni ze wszystkich trzech nartyjskich rodów na swoich
nychasach – oddają się rozpaczy po zaginionym Soslanie:
– Podporo ty nasza i nadziejo, Soslanie! Gdzieżeś ty przepadł? Dla kogoś nas porzucił? Żebyśmy chociaż twoje kości mogli pochować na nartyjskim cmentarzu.
Wrócił Batradz z wyprawy, jedzie przez Górny Nart i wita się z ludźmi:
– Dobry wieczór, Górni Nartowie!
A ludzie z oczami wbitymi w ziemię nie mówią ani słowa, nie odwzajemniają powitania. Pojechał Batradz do Środkowych Nartów196 – i tam też nikt nie odpowiada na jego
powitanie. Przyjechał w końcu do Dolnych Nartów, ale i tam milczący ludzie snują się
wszędzie z opuszczonymi głowami.
– Dobry wieczór! – uprzejmie zwrócił się do nich Batradz, nie usłyszał jednak słowa
w odpowiedzi.
Zatrwożony, pojechał do Satany i pyta:
– Na miłość Boską, Satano, powiedz mi, jakież to nieszczęście dotknęło Nartów?!
Odwiedziłem ludzi ze wszystkich trzech rodów, wszystkim też życzyłem dobrego wieczoru, ale nikt mi nie odpowiedział, nie usłyszałem choćby jednego słowa.
A ona przygnębiona odrzekła:
– Cóż mamy począć, Batradzu? Przepadł nasz Soslan. Wszystkie trzy nartyjskie rody
udały się na poszukiwania, nikt nie został w domu, nawet i tacy, których już ledwo nogi
noszą. Cały tydzień szukali, ale niestety – ani śladów, ani ciała, ani jego kości nie znaleźli.
Zmartwił się Batradz ogromnie i chociaż był głodny, nie tknął chleba, czując, że najmniejszy kęs nie przejdzie mu przez gardło. Położył się spać dręczony ciężkimi myślami. Wstał wcześnie rano i postanowił: „Pójdę, spróbuję wziąć na spytki moją przybraną
siostrę, córkę Słońca. Może ona wie cokolwiek o losie naszego Soslana”.
196
Środkowi Nartowie – chodzi o Alagatów, por. przypis 15.
200
CHAMYC I BATRADZ
Zmarkotniały wzniósł się do nieba, a uśmiechnięta córka Słońca197 wyszła mu naprzeciw i pyta:
– Mój przybrany bracie, od dzieciństwa byliśmy sobie bliscy, a i w dorosłym życiu często się spotykamy. Jednak nigdy dotąd nie widziałam cię tak zasmuconego. Co cię trapi?
I Batradz odpowiedział:
– Jak mam się nie smucić? Przepadł nasz Soslan. Przez cały tydzień szukali go członkowie wszystkich trzech nartyjskich rodów i nigdzie nie znaleźli ani śladów, ani ciała,
ani jego kości.
Roześmiała się córka Słońca i rzekła:
– A któż nie wie o niecnych postępkach Soslana! To właśnie za jego podły wybryk
pojmali go niedawno kadzijowie, kiedy polował razem z synem pewnego biedaka, i teraz wiszą obaj przybici do ściany w komnacie znanej gospodyni z tego plemienia.
Batradz nic na to nie odpowiedział, zacisnął zęby i opuścił się z nieba wprost do
osady kadzijów.
Na drodze spotkał jakiegoś biednego, zafrasowanego starca.
– Dzień dobry! Oby zawsze prosta była twoja droga!198 – powiedział Batradz, witając
staruszka.
– A dobro i pomyślność oby zawsze były twym udziałem – odrzekł ubogi starzec.
– Poszukujesz czegoś? – zapytał Batradz.
– Przepadł gdzieś mój jedyny syn. Martwię się o niego i właśnie go szukam…
– A ja – wpadając mu w słowo, rzucił Batradz – szukam Soslana. Nie martw się więc
o syna, jest razem z Soslanem. Jutro twój chłopak znowu będzie z tobą.
I uradowawszy taką obietnicą biednego staruszka, Batradz ruszył dalej w drogę, do
osady kadzijów. A gdy tam dotarł, dopadł głównej gospodyni ich plemienia i srodze jej
zagroził:
– Mów mi w tej chwili, gdzie jest mój brat Soslan? Bo jak nie, to koniec twojemu
domowi!
Przelękła się kadzijska gospodyni i pokornie odrzekła:
– Twój brat wisi przybity do ściany w mojej komnacie wyłożonej macicą perłową.
Wpadł Batradz do owej perłowej komnaty i ujrzał Soslana w wielce hańbiącym
dlań położeniu. Wisiał on obok syna biedaka przybity do ściany za rękawy i szarawary.
I gorzkimi łzami napełniły się oczy Soslana.
– Ów haniebny czyn, za który się tutaj znalazłeś, niechaj ci będzie wybaczony ze
względu na niezasłużone cierpienie tego tu niewinnego młodzieńca – rzekł Batradz,
wskazując na syna biedaka. – Gdyby nie on, zostawiłbym cię z radością na tej ścianie.
197
198
Córka Słońca – nieznana z imienia postać mitologiczna.
Tak do dzisiaj witają się często (i żegnają) Osetyjczycy: fandag rast (dosłownie: „prostej drogi!”),
por. przypisy 86 i 135.
201
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Pomógł im Batradz oderwać się od ściany, uwolnił obu, po czym udał się do osady
kadzijów i jął się z nimi rozprawiać. Od czasu bitwy pod Suchem199 nie było takiego pogromu. Uwolnił wszystkie dziewczęta i chłopców, którzy cierpieli w niewoli kadzijów,
zajął też wszelkie ich dobra i powrócił zwycięski do Krainy Nartów.
Ubogiemu starcowi zwrócił jego syna, obdarował obu po królewsku, pozostałą zaś
odebraną kadzijom zdobycz rozdał nartyjskim biedakom.
Batradz i aldar
I znowu nastał ciężki rok dla Nartów. Głodowa śmierć zagrażała ludziom. Batradz powiedział więc do swoich staruszków:
– Pojedźmy gdzieś dalej i sprzedajcie mnie tam w niewolę. Może to uratuje wam
życie.
Tak też zrobili. Pojechali do odległej krainy – i tam kupił Batradza pewien bogaty
aldar. Musiał więc odtąd Batradz pracować dla niego. No bo jakże by mógł nie pracować?! Z samego rana wyganiał do lasu sto par byków, wyrywał drzewa z korzeniami,
obcinał z nich gałęzie i kiedy inni drwale jeszcze nie zdążyli nawet dojechać do lasu,
sto par byków Batradza już ciągnęło oczyszczone pnie na podwórzec aldara. Nie mógł
się on nachwalić swojego niewolnika. „Świetnego robotnika sobie kupiłem” – myślał
zadowolony.
Tak dni mijały za dniami. Lecz oto bogowie nasłali na posiadłość aldara strasznego
uaiga. Idzie on ulicą i wszyscy przed nim ze strachu uciekają.
– A to co za jeden? – zapytał Batradz gospodarza.
Ten stropiony odpowiedział:
– To bezlitosny uaig-ciemiężyciel. Trzeba go przekupić, bo inaczej nie przestanie
nam szkodzić i będzie…
Batradz już nie słuchał, wybiegł na ulicę i popędził za uaigiem. Aldar wołał za nim,
przestrzegał… – wszystko na nic. „Niepotrzebnie zginie chłopak – pomyślał. – Ten uaig
go zabije. Szkoda by było takiego dobrego, silnego robotnika”.
A Batradz dogonił uaiga, złapał go za rękę i uniósł wysoko do góry, po czym z całej
siły cisnął nim o ziemię. I oto martwy uaig leży u nóg Batradza, nawet krzyknąć nie zdążył. Ucieszyli się ludzie, obstąpili Batradza, nadziwić się nie mogą odwadze i sile młodego bohatera. Aldar również przybiegł w to miejsce. Teraz już nie bał się wyjść z domu.
Poklepał Batradza po ramieniu i rzekł:
– Ale zuch z ciebie, mój robotniku! Dobry zakup zrobiłem, jesteś moim najlepszym
nabytkiem!
199
Such – p. przypis 185.
202
CHAMYC I BATRADZ
– Czyż nie mógłbyś zwrócić się do mnie po imieniu? Po co mi wciąż przypominasz,
że mnie kupiłeś? Przecież nikt z twoich bliskich chyba by nie umarł, gdybyś wymówił
moje imię? – powiedział Batradz i rozgoryczony odszedł na swoje miejsce.
A następnego dnia rano zaprzągł do wozów sto par wołów i stanowczo oświadczył
aldarowi:
– Twój cenny nabytek odchodzi od ciebie. Gdybyś mi nie przypominał, że mnie kupiłeś, nadal bym dla ciebie pracował. Wszelako swymi obraźliwymi słowami wyzwoliłeś
mnie, toteż wracam do domu.
I bułatowy syn Chamyca załadował na sto wozów to wszystko, co z dobytku aldara
przypadło mu do gustu, krzyknął na byki i pojechał z powrotem do Krainy Nartów. A aldar z otwartą gębą wciąż stał oniemiały przed swoim pustym domem.
Jak Batradz zdobył twierdzę Chyzu200
Spodobała się aldarowi Chyzu piękna córka Słońca201 – żona Soslana. Postanowił ją porwać. Jął zatem czynić przygotowania. Siedem lat w tym celu ujeżdżał swego konia i karmił go palonym jęczmiennym ziarnem.
Pewnego razu, kiedy Soslan przebywał na dalekiej wyprawie, jego żona suszyła na
słońcu ziarno. Aldar Chyzu wyśledził ją, dosiadł swego rączego wierzchowca, galopem
pomknął ku domowi Soslana, schwycił jego śliczną małżonkę – i porwał ją.
Wkrótce Soslan powrócił z wyprawy i nie widząc w domu żony, zapytał Satanę,
gdzie ona jest. Satana mu o wszystkim powiedziała, toteż Soslan niezwłocznie zebrał
Nartów i ruszył wraz z nimi na kolejną wojenną wyprawę – tym razem na szturm twierdzy Chyzu. Długo ją Nartowie oblegali, wszelako zdobyć nie mogli, gdyż do obrony swojej warowni aldar Chyzu zmobilizował wszelkie duchy – nie tylko ziemskie, ale i niebieskie. I musieli Nartowie powrócić do domu z niczym. Wielce ich to gnębiło, smutek
zapanował w całej osadzie, nie słyszało się na ulicach śmiechu ani żartów. Tu mądra
Satana szybko upiekła trzy miodowe podpłomyki, raźnym krokiem weszła na świętą
górę i w miejscu, gdzie składano ofiary, zmówiła taką modlitwę:
– O mój Boże, Boże nad bogami, jeżeli jestem Ci jeszcze do czegokolwiek potrzebna,
to spraw, aby mój nie przeze mnie zrodzony syn, który jest członkiem rady mieszkańców nieba i stale wśród nich przebywa, zstąpił szybko na ziemię, gdyż udręczeni przemocą Nartowie potrzebują jego pomocy.
200
201
O równinie Chyzu była mowa w opowiadaniu Batradz i Tychyfyrt Mukara. Dumézil transkrybuje tę
nazwę: Hyz (LH, s. 205).
Chodzi tu o inną córkę Słońca niż ta, o której była mowa w przypisie 197.
203
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Usłyszawszy te słowa, Batradz tak się rozgorączkował, że aż całe jego stalowe ciało
rozgrzało się do czerwoności. Zeskoczył z nieba prosto na dach siedmiopiętrowej wieży
Uryzmaga i Satany, przebijając przy tym rozpalonym ciałem wszystkie siedem stropów
ich domostwa. Na najniższym poziomie wieży stała ogromna kadź z wodą – i to do niej
akurat wpadł rozpalony. Ochłodził się w zimnej wodzie, wyszedł z kadzi i pyta Satanę:
– Cóż to się u was wydarzyło?
– Najgorsze z tego, co mogło nas spotkać – odparła Satana. – Aldar Chyzu uprowadził żonę Soslana i uwięził ją w swojej twierdzy.
Batradz ponownie zebrał więc oddział Nartów i powiódł go pod twierdzę aldara.
A gdy już ją było widać w oddali, polecił im:
– Przywiążcie mnie jak najmocniej do tej strzały.
Zdziwili się Nartowie, ale posłusznie wykonali niezwykłe polecenie. Najmocniej jak
mogli, przywiązali Batradza do dużej strzały.
– A teraz połóżcie mnie na moim łuku – instruował. – Potem ze wszystkich sił odciągnijcie cięciwę najdalej, jak zdołacie, i wypuście tę strzałę w stronę twierdzy Chyzu.
Nartowie zrobili wszystko tak, jak im Batradz nakazał. I oto poleciał stalowy syn
Chamyca na swej wielkiej strzale prosto do twierdzy Chyzu, przebił ją na wylot i zburzył
warowny mur, który w jednej chwili stał się stertą kamieni.
– No, mam cię, parszywy sukinsynu! Czyżbyś myślał, że już żaden z Nartów nie został przy życiu i możesz sobie bezkarnie porywać ich żony?
I pochwyciwszy aldara, Batradz wyrwał mu najpierw jedną rękę, potem drugą, następnie zaś jednym uderzeniem zmiażdżył łotrowi głowę. Wyprowadził córkę Słońca
z twierdzy i zwrócił piękną małżonkę Soslanowi.
Batradz i nartyjska czasza Uacamonga202
Wiele skarbów posiadali Nartowie, ale najcenniejszym z nich była cudowna czasza
Uacamonga. Miała ona taką niezwykłą właściwość, że jeśli ucztujący mówił prawdę
o swojej odwadze i bohaterskich czynach, sama wznosiła się ku jego ustom. Jeżeli zaś
ktoś tylko fałszywie się przechwalał, czasza nie ruszała się z miejsca.
Pewnego razu podczas uczty pełna po brzegi czasza Uacamonga stała jak zawsze
przed Nartami, którzy z zapałem, jeden przez drugiego, opowiadali o swoim męstwie
i heroicznych wyczynach. Tyle że podczas owych patetycznych tyrad czasza ani drgnęła.
Jeden tylko Batradz siedział milczący za stołem i spokojnie słuchał tych przechwałek. A kiedy zrobiło się cicho, podniósł się lekko ze swego miejsca, raz i drugi stuknął
rękojeścią nahajki o skraj czaszy i powiedział:
202
Uacamonga – p. przypis 103.
204
CHAMYC I BATRADZ
– Wczoraj o zmierzchu byłem na polowaniu, wspinałem się po górskim zboczu
i ustrzeliłem siedem duchów – wieczornych dauagów203. Mówię prawdę, unieś się zatem, czaszo Uacamongo, i opadnij na kolana mojego ojca Chamyca.
Tu czasza płynnie uniosła się z ziemi i opadła na kolana Chamyca.
Batradz ponownie zastukał rękojeścią nahajki w skraj czaszy i kontynuował:
– O świtaniu, gdy już wracałem do domu, schodziłem w dół po innym zboczu –
i ustrzeliłem tam siedmiu dauagów poranka. Mówię prawdę, więc znowu unieś się czaszo na wysokość pasa mojego ojca Chamyca.
I uniosła się czasza na wysokość pasa Chamyca. Batradz zamierzał mówić dalej, ale
tu ojciec go przestrzegł:
– Mów tylko o tym, o czym powiedzieć można, i milcz o tym, o czym mówić nie
wolno.
Chamyc przezornie ostrzegł syna dlatego, że w piwie, którym była napełniona czasza Uacamonga, pływała kropla tłuszczu, a w niej skrywał się władca zbóż Choraldar204.
A skrywał się tam po to, by słyszeć pijackie przechwałki Nartów i dowiedzieć się, który
z nich zabił jego syna.
Chamyc podejrzewał, że Batradz mógłby się nieopatrznie wygadać i ściągnąć przez
to na głowy Nartów gniew srogiego Choraldara.
Batradz mimo to również trzeci raz postukał w skraj czaszy i pewnym głosem ciągnął:
– Ponownie wszedłem na zbocze góry i zabiłem siedmiu Eliaszów205 – dauagów gromu oraz siedmiu Mykalgabyrów206 – dauagów dojrzałego zboża, a był też wśród nich
Burchor-ali207 – syn samego władcy zbóż, Choraldara. To ja ich wszystkich zabiłem i jako
że mówię prawdę, wzywam: unieś się czaszo do ust mojego ojca Chamyca.
203
204
205
206
207
Dauag [dałag] – tak nazywali Osetyjczycy „duchy opiekujące się ludźmi, zwierzętami, lasami, wodami, wiatrami itd.” (ONS, słowniczek, s. 495), p. także przypis 248 oraz Kemp., s. 101, hasło: dauagowie.
Choraldar – opiekun dojrzewających zbóż (ONS, słowniczek, s. 500). Pierwsza część tego wyrazu
(chor) oznacza „zboże”, druga – p. przypis 71 (aldar).
Eliasz – jeden z głównych proroków Starego Testamentu. W mitologii osetyjskiej jego postać została
„zdegradowana” do poziomu bóstwa burzy i piorunów, por. ONS, słowniczek, s. 496 oraz Ab., t. IV,
s. 31. Imię Eliasza weszło w skład imienia tego bóstwa, p. przypis 77 (Uacylla).
Mykalgabyr – bóstwo obfitości (ONS, słowniczek, s. 497). W Osetii istnieje także do dziś świątynia
pogańska o tej nazwie (Mykal-gabyr-t-æ), która powstała z połączenia imion archaniołów: Michała
i Gabriela (Ab., t. II, s. 138-139). Por. Kemp., s. 300, hasło: Mykalgabyrta.
Burchor-ali: syn opiekuna dojrzewających zbóż, Chor-aldara (przypis 202), por. ONS, słowniczek,
s. 495. Pierwsza część tego imienia, bur-chor, to osetyjska nazwa „prosa”, dosłownie znaczy: „żółte
zboże”. Druga część (ali) nie ma nic wspólnego z podobnie brzmiącym imieniem arabskim (zięcia
Muhammada), lecz jest kontynuacją etnonimu *Arya- (Aryjczyk, „szlachetny”), który w języku osetyjskim przybrał w następstwie ewolucji fonetycznej formę Al (Ab., t. I, s. 273). Stąd pochodzi nazwa
starożytnych i średniowiecznych Alanów, od których wywodzą się Osetyjczycy (zmieszani z ludnością kaukaską). Śladem Alanów, którzy przed Hunami uciekli (w IV wieku) do zachodniej Europy,
jest francuskie imię Alain. Por. także niżej przypis 338.
205
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Wzniosła się czasza Uacamonga ku ustom Chamyca i w tejże chwili drżący ze strachu
Choraldar wyskoczył z niej, obawiając się, że ten razem z piwem może i jego połknąć.
Przerażony i wściekły pędził coraz dalej przed siebie, aż raptem natknął się na źdźbło
jęczmienia. A w owym czasie na jednym źdźble dojrzewało nawet i sześć kłosów. Pragnąc
zemścić się za śmierć swojego syna, Choraldar ścisnął w garści wszystkie sześć kłosów –
i chciał je zmiażdżyć, zniszczyć, zetrzeć na proch, a tym samym pozbawić Nartów cennego źródła wyżywienia. W tej chwili jednak zareagował Uastyrdżi, który poprosił:
– Ej, zostaw choć jeden kłosek dla mojego konia!
I pozostawił Choraldar na jęczmieniu tylko jeden kłos, pięć zaś zniszczył na wieki208.
A kiedy Chamyc próbował skosztować napitku, okazało się, że w piwie aż roi się od
jaszczurek, żab, żmij i innych obrzydliwych stworzeń. Kłębiąc się w czaszy, podpływały
one do ust Chamyca, usiłując do nich przeniknąć. Na szczęście wąsy ojca Batradza okazały się twarde jak stal, toteż kłuł on i smagał gady swymi bułatowymi wąsiskami tak,
że wkrótce schowały się wszystkie na dnie czaszy. I wtedy bułatowąsy Chamyc opróżnił
czaszę Uacamongę, przewracając ją do góry dnem.
Ożenek Batradza albo weselny taniec209 Nartów
Pośród siedmiu braci wzrastała ich jedyna siostra, prześliczna Akola210 – blask nieba
i krasa całej ziemi. Dziewczyna nakazała braciom, aby między dwoma morzami, na rozstaju siedmiu dróg, zbudowali dla niej żelazną wieżę211. Urodziwa Akola zamieszkała
w owej wieży, nie ukazując nikomu swego przepięknego oblicza. Żaden mężczyzna nie
widział dziewczyny, na żadnym mężczyźnie też jej wzrok nigdy nie spoczął. Najdzielniejsi z Nartów niejednokrotnie próbowali znaleźć do niej drogę, wszelako nikomu się
to nie udało. Pewnego razu Uryzmag wracał z polowania. I raptem widzi, że na wierzchołku Czarnej Góry zgromadzili się wszyscy dzielni Nartowie i tańczą tam simd, przy
czym tupią z taką siłą i wywijają tak zawzięcie, że rozsypują się okoliczne góry, a stuletnie drzewa drżą i na ich potężnych pniach rysują się coraz szersze szczeliny, słowem –
cała ziemia trzęsła się pod nogami pląsających zapamiętale Nartów.
– Cóż to z wami, dostojni Nartowie? – zapytał Uryzmag. – Śmiertelnie wystraszyliście ludzi tym swoim tupaniem. Z jakiego powodu wykonujecie tak żywiołowy taniec?
208
209
210
211
Podobny wątek fabularny występuje w jednym z apokryfów Nowego Testamentu (informacja pochodząca od dra Stanisława Ulaszka, tłumacza niniejszej książki – A.P.).
W oryginale i w przekładzie rosyjskim Libiedinskiego użyty został wyraz simd, objaśniony w przypisie 83.
Dumézil (LH, s. 209) notuje to imię w postaci Akula. Abajew nie objaśnia tych form w swoim słowniku etymologicznym. Akola została żoną Batradza.
Wieża – p. przypis 23 oraz Народы Кавказа, t. I (s. 318).
206
CHAMYC I BATRADZ
– Powiemy ci, dlaczego tak tańczymy. Otóż w żelaznej wieży stojącej na rozstajach
siedmiu dróg mieszka przepiękna Akola – blask nieba i krasa całej ziemi. Wszelako nikomu nie ukazuje ona swego oblicza i na żadnego mężczyznę nie spojrzała dotąd łaskawym okiem. Wiemy, że dziewczyna codziennie rozpościera skrzydła, orle skrzydła
Kandzargasa212, i wykonuje trzy kręgi wokół wieży, lecąc wysoko po niebie. Dlatego
ochoczo wykonujemy tu simd w nadziei, że podczas swego lotu dostrzeże ona i usłyszy
nasz taniec i być może któremuś z nas uda się przyciągnąć jej spojrzenie, zwrócić na
siebie uwagę prześlicznej Akoli. A jeśli nawet żadnego z nas nie spotka takie szczęście,
to przynajmniej będziemy mogli ją zobaczyć.
– Żal mi was! – wykrzyknął z politowaniem stary Uryzmag. – A jeśli pokażę wam
piękną Akolę, co mi za to dacie?
– Ja nie pożałuję swego szybkonogiego konia!
– Ja miecz swój ostry ci oddam!
– A ja – łuk i strzałę, co górę na wylot przeszywa! – tak jeden przez drugiego przekrzykiwali się rozochoceni Nartowie, nie przerywając wszelako rozhukanego, gromonośnego simdu.
– O, jeśli ty, najszacowniejszy, najstarszy nasz Uryzmagu, rzeczywiście zdołasz wywabić tu piękną Akolę, ja też oddam ci swój łuk, który nigdy nie chybia – dodał jeszcze
na koniec Batradz, syn Chamyca.
Tu Uryzmag zawrócił swego konia, dereszowatego Arfana, i popędzając go, rozkazał:
– Kiedy dobiegniesz do wieży Akoli, udawaj, żeś okulał; i jakkolwiek bym cię wtedy
okładał, nie przyśpieszaj, tylko wlecz się niby ostatkiem sił, jakbyś zaraz miał zdechnąć,
i zatrzymaj się.
I oto dotarli do żelaznej wieży, a wierny koń wykonał wszystko tak, jak mu jego
pan kazał. Odgłosy uderzeń batoga niby huki piorunów dolatywały do wieży, koń Arfan
jednakże nie ruszał się z miejsca.
– Cóż to za hałas? Może grzmoty? – spytała służebnicę zaniepokojona Akola.
– Nie, to nie gromy, niebo jest pogodne – odparła służebnica. – To obok nas przejeżdża jakiś starzec, ale jego koń upadł i nie chce się podnieść. A staruch z całej siły tłucze
go bez litości batogiem – i to te uderzenia tak głośno się rozlegają.
– Wyjdź na zewnątrz i zaproś go do nas. Niech będzie naszym gościem. Biedny, rozwścieczony człowiek… – może jest pijany albo głupi? Wszelako dusza tego przybysza
cierpi najprawdopodobniej z powodu strasznego charakteru jego żony – powiedziała
Akola do swej służebnicy.
212
Według Abajewa (t. II, s. 291, pod hasłem: Qændzærgæs) imię owego potwora (smoka czy może
tylko olbrzyma?) wywodzi się od imienia władcy średniowiecznego państwa mongolskiego, Czyngis-chana. Pod wpływem etymologii ludowej zostało ono tak zniekształcone, że kojarzy się z osetyjskim rzeczownikiem cargas (цæргæс) o znaczeniu „orzeł”. Według Dumézila (LH, s. 209) Akola/
Akula „pożycza” (elle emprunte) skrzydeł od owego Kandzargasa.
207
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Dziewczyna wyszła z wieży.
– Bądź naszym gościem, czcigodny starcze – zaproponowała grzecznie, zwracając
się do Uryzmaga. – Daj odetchnąć swojemu wierzchowcowi i sam też u nas odpocznij.
– Widzę, żeś zanadto beztroska, dziewczyno, twoja niefrasobliwość może cię zgubić – i szczęścia swego nie zakosztujesz, podobnie jak nie napijesz się wody z rozbitego
dzbana. Gdybym miał czas jeździć do ludzi w gościnę, to już dawno bym sobie upatrzył
chałupę nie gorszą od waszej. Ale gdzie mi tam jeździć w gości, skoro wojska Agurów213
podchodzą do naszego morza? A tam mieszka moja jedyna siostra! Nie mogę odpoczywać, muszę śpieszyć jej na ratunek, bo jeśli nawet nie zdołam jej ocalić, to choć się z nią
zobaczę przed śmiercią.
Dziewczyna szybko wróciła do wieży i powiedziała swej pani, co usłyszała od niezbyt miłego starca. Piękna, samotnie mieszkająca w żelaznej wieży Akola była całkowicie bezbronna, nic więc dziwnego, że strach ją obleciał na wieść o Agurach. Zbiegła ze
szczytu swojej wieży do Uryzmaga i poprosiła:
– Zatrzymaj się dziś u nas, dobry człowieku. Przez noc i koń twój dojdzie do siebie,
i ty sobie odpoczniesz. A jutro… co Bóg da, to będzie.
Uryzmag przyjął zaproszenie, tym bardziej, że sam prosił Boga o to, co Akola mu
właśnie zaproponowała. Dlatego oczywiście zgodził się przenocować. I wspaniale też
został ugoszczony.
O świcie wstał, dosiadł konia i pognał go tak, jak gdyby wierzchowiec miał w jednej
chwili dowieźć swego pana aż na skraj niebios. Ale gdy tylko odjechał na tyle daleko,
żeby stojąca na szczycie wieży Akola nie mogła go już widzieć, zatrzymał konia, zsiadł,
położył się, jakiś czas odczekał, po czym znowu dosiadł rumaka – i pogalopował z powrotem! A gdy w oddali pokazała się wieża, jął wrzeszczeć na całe gardło:
– Ej, ludzie, ratujcie się! Ratujcie!
A z wieży służące Akoli jęły go prosić:
– Stój, stój, zatrzymaj się, powiedz nam choć słowo!
Zatrzymał więc Uryzmag konia, a dziewczyny służące wybiegły ku niemu i nuż go
wypytywać:
– Co się dzieje? Dlaczegoś tak się darł? Powiedz nam z łaski swojej, jakie masz wieści? Co się stało?
– Nie mogłem zobaczyć się z moją siostrą. Wojska Agurów opanowały brzeg morza,
śpieszę się, muszę ratować swoją rodzinę.
Tu i Akola dołączyła do służących, które otaczały siedzącego na koniu Uryzmaga.
– Weź mnie ze sobą, dobry człowieku, Bóg ci to wynagrodzi. Nie zostawiaj mnie tu
samej na pewną zgubę – prosiła.
213
Agurowie – nazwa turkijskiego plemienia Oguzów, z którym przodkowie Osetyjczyków, Alanowie,
toczyli boje w wiekach VI-VII (ONS, słowniczek, s. 493).
208
CHAMYC I BATRADZ
– Niechbym chociaż rodzinę zdołał uratować – niepewnie rzekł Uryzmag. – Jak
mógłbym jeszcze i tobą się zająć? Dodatkowy kłopot wziąć sobie na głowę?
– W imię twej miłości do swojego Boga, nie porzucaj mnie! – nie przestawała błagać
piękna Akola.
– Ciężko mi będzie patrzeć na twą niedolę, ale co mogę zrobić, nic nie wymyślę…
Szykuj się do drogi, byle prędko… – rzucił uradowany w duchu Uryzmag, bo i jak mógłby
się nie radować?! Wszak spełniało się to, o co sam prosił Boga!
Ucieszyła się z jego zgody piękna Akola i rozkazała zaprząc szóstkę koni do resorowanego powozu; zabrała wszystkie swoje skarby i udała się w drogę pod eskortą starego Uryzmaga.
Niedaleko jeszcze odjechali, kiedy Akola rzekła do niego:
– Dobry człowieku, jeżeli twój rumak mógłby iść razem z moimi końmi, to przywiąż
go obok nich i przesiądź się tu, do powozu, koło mnie…
Przywiązał Uryzmag swego dereszowatego Arfana obok koni Akoli, sam zaś usiadł
przy niej na miękkiej poduszce i wskazywał woźnicom drogę.
I oto znaleźli się w pobliżu Czarnej Góry. Jej wierzchołek zakrywała jakaś niezwykle
ciemna chmura. W rzeczywistości był to jedynie gęsty tuman kurzu, który aż tak wysoko
unosił się spod nóg coraz szybciej i w coraz większym zapamiętaniu tańczących Nartów.
Akola spytała Uryzmaga:
– Cóż to za czarna chmura?
– To nie chmura… Powiem ci, skąd się ów tuman bierze. Otóż kiedy Nartowie się dowiedzieli, że zagrażają im wojska Agurów, natychmiast tłumnie wyruszyli im naprzeciw.
To spod ich nóg unosi się taki gęsty kurz. A nie masz ochoty wejść na tę górę?
Zastanawiała się przez chwilę Akola, a potem rezolutnie odparła:
– Skoro uciekamy przed Agurami, to któż mógłby obronić nas lepiej niż ci, którzy idą
z nimi walczyć? Pojedźmy do nich, tam znajdziemy bezpieczne schronienie.
Uryzmag, ma się rozumieć, skwapliwie przystał na taką propozycję – i oto wjechali
oboje na wierzchołek Czarnej Góry. A tu Nartowie tańczą i tańczą, coraz szybciej i coraz
bardziej żywiołowo. Wyjrzała Akola z okna powozu – i pierwszym, który pochwycił jej
spojrzenie, był ognistooki Soslan. Doznał on jakby wstrząsu, toteż – nie opuszczając
jednak tanecznego kręgu – stanął przed śliczną Akolą i powiedział:
– Tyle już dni z twego powodu wykonujemy tu swój wesoły simd – i oto jesteś. Proszę cię więc – zechciej ze mną zatańczyć!
– Dzielny Soslanie, chętnie bym z tobą zatańczyła, ale tyś jest człowiekiem gór…
I jeżeli nie uda mi się zerwać dość miękkiej trawy na wyściółkę do twoich myśliwskich
butów214, to jeszcze mnie, nie daj Boże, ukarzesz.
214
W rosyjskim przekładzie Libiedinski użył w tym zdaniu dwóch wyrazów osetyjskich: nazwy spe
cjalnej miękkiej trawy fasal (фæсал) stosowanej jako wyściółka do butów kaukaskich oraz nazwy
209
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– A bodajś się stała ofiarą naszych górali, którzy takie buty noszą – odburknął zawiedziony Soslan i z opuszczoną głową wyszedł z kręgu tańczących.
– To ze mną zatańcz, piękna Akolu – poprosił niepokaźny, cherlawy Sauuaj215, syn
Kandza.
– I z tobą bym zatańczyła, ale jeśli któryś z potężnych Nartów zamiast mojej ręki
chwyci niechcący twoją, to ci ją zmiażdży.
– Ze mną więc zatańcz, przepiękna Akolu – zaproponował Chamyc.
– I z tobą chętnie bym ruszyła w pląs, ale w twej brodzie, gęstej niby wiosenna trawa, bieleje już niejedno jesienne źdźbło.
– Ja ciebie odszukałem i tu przywiodłem, więc mnie nie powinnaś odmówić. Zatańcz ze mną, proszę, śliczna Akolu – powiedział Uryzmag.
– O najzacniejszy z Nartów, dostojny Uryzmagu, z radością bym z tobą zatańczyła.
Wszelako twoja pani, mądra Satana, jest bardzo sroga i źle by ze mną było, gdybym się
jej naraziła. Za nic nie chcę z nią zadzierać.
– A niechbyś się stała ofiarą składaną na chwałę mojej Satany, która gościom jedynie przy suto zastawionym stole honorową czaszę podaje – z irytacją rzucił Uryzmag
i odszedł precz.
Wszyscy Nartowie po kolei zapraszali piękną Akolę, lecz ta z żadnym nie zatańczyła.
Dopiero jako ostatni podszedł do niej bułatowy Batradz, syn Chamyca.
– Zatańcz ze mną, panienko – poprosił.
– Ach, z jakąż ochotą bym z tobą zatańczyła, stalowy Batradzu! Wszak ty jeden spośród Nartów nie masz żadnej plamy na honorze – no może z wyjątkiem tej jednej: wiele
lat temu siedmiogłowy skrzydlaty uaig Kandzargas216 porwał i uniósł daleko w góry
jednego z twoich przodków o imieniu Uon217 i uczynił go swoim pastuchem. W nędznym, zawszonym futerku nałożonym na gołe ciało pasie on dotąd stada owego uaiga,
na deszczu mokre futerko się rozłazi, na słońcu zaś kurczy się i uwiera biedaka. Stary
pastuch Uon nie ma życia, ma jedynie cierpienie. Kiedy wywieziesz go stamtąd razem
ze wszystkimi skarbami Kandzargasa, wtedy dopiero okażesz się godzien tego, by ze
mną zatańczyć.
Po tych słowach Batradz poczuł się tak, jakby wymierzono mu na odlew bolesny
policzek. Odwrócił się do Nartów i rzekł:
215
216
217
buta arczi (æрчъи). Według Abajewa (t. I, s. 177) buty owe były od spodu wzmacniane rzemykami,
które zapobiegały ślizganiu się.
Sauuaj [Sałłaj] – imię to znaczy dosłownie „biegający o świcie”. W zapisie cyrylicą: сæу-уай. Pierwszy element oznacza „świt”, a drugi jest pierwiastkiem czasownika уайын [łajyn] „biegać”. Postać ta
jest bohaterem opowiadania pt. Sauuaj (p. niżej), por. Kemp., s. 385, hasło: Sauuaj.
Chodzi tu prawdopodobnie o tego samego Kandzargasa, od którego Akola pożyczała skrzydeł,
por. przypis 212.
Słowniki objaśniające materiały nartyjskich opowieści nie podają znaczenia i etymologii imienia Uon.
210
CHAMYC I BATRADZ
– Ruszam w daleką drogę i dopóki nie wrócę, proszę was, Nartowie, nie przerywajcie waszego simdu i niech nikt się nie waży dokuczać Akoli, czy choćby skierować do niej
obraźliwego słowa.
To powiedziawszy, wskoczył na swego konia, pogalopował do domu i niezwłocznie
udał się do Satany:
– Nano, o nano218, powiedz mi, czy wśród skarbów po naszych wszędobylskich
przodkach nie zachował się czasem jakiś stary miecz albo dobry, wypróbowany w boju
pancerz? No bo któż oprócz ciebie mógłby mi wskazać, gdzie powinno się ich szukać?
– Twoja nana zawsze jest gotowa poświęcić się tobie w ofierze!219 Tam, w naszym
skarbcu, stoi żelazny kufer pełen oręża i pancerzy twych przodków. Znasz język chatiagijski220. Podejdź więc do kufra i po chatiagijsku poproś, żeby się otworzył, a żelazne
wieko samo się wówczas uniesie i będziesz mógł wziąć sobie wszystko, co będzie ci
potrzebne.
Wszedł zatem Batradz do skarbca Achsartaggatów i zwrócił się po chatiagijsku do
żelaznego kufra. Skrzypiąc, uniosła się jego pokrywa, i z mnóstwa leżącego w środku
oręża Batradz wybrał to, co najbardziej przypadło mu do gustu. Nałożył pancerz, przypasał miecz i stanął przed Sataną.
– Nano, o nano, powiedz, czy pasuje mi pancerz przodków? Dobrze w nim wyglądam?
– Niechaj za ocalenie twej głowy nana221 zostanie złożona w ofierze! Jak promienie słońca lśnią i pasują do piersi naszych gór, tak i na ciebie pasuje pancerz naszych
przodków. A wiosenna rosa tak samo połyskuje na młodej trawie, jak ich miecz błyszczy
w twojej dłoni.
– Skoro tak, nano, to przygotuj mi na drogę smaczny i lekki prowiant. Ale zanim wyjadę, chcę cię jeszcze zapytać: czy mieliśmy przodka o imieniu Uon? Czy nie zostało po
nim cokolwiek, choćby stary koń albo stara uzda? A jeśli tak, to gdzie mam tego szukać?
Przygotowała Satana Batradzowi jedzenie na drogę, potem zaś rzekła:
– W naszym starym domu, na wieszaku, wisi siodło Uona i uzda. Weź je i idź do
gęstego, dziewiczego lasu. Jest tam biały koń, jedyny, jaki został po Uonie. W ciągu dnia
218
219
220
221
Nana – w języku osetyjskich dzieci wyraz ten oznacza zarówno „mamę”, jak i „babcię”, por. ONS,
słowniczek, s. 497. Tutaj Batradz zwraca się tak do Satany, choć według mitologii osetyjskiej nie była
ona ani jego matką, ani babcią, lecz – żoną (i przyrodnią siostrą) Uryzmaga, stryja Batradza. Satana
w folklorze osetyjskim pełni jednak funkcję, którą można by określić jako „ogólno-macierzyńską”,
por. Ab., t. III, s. 39.
Poświęcić się w ofierze – w sensie: „oddać przysługę”, w ugrzecznionym, tradycyjnym stylu.
Język chatiagijski – Abajew (Ab., t. IV, s. 143) objaśnia xatiag yvzag jako tajny język (według słownika
osetyjsko-rosyjskiego, s. 471, хатиаг æвзаг to także „niezrozumiały obcy język”) i dodaje (ibidem,
s. 144), że chatiag (xatiag) wywodzi się od nazwy Chin – *Chataj (por. rosyjski Китай), pochodzącej
od nazwy tunguskiego (nie chińskiego) plemienia zamieszkującego północne Chiny.
Tak opisowo mówi o sobie w patetycznej wypowiedzi Satana, zwana przez Batradza „naną”,
por. przypis 218.
211
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
chowa się on w górskim parowie, nocą zaś wychodzi paść się na leśnej polanie. A ponieważ robi tak od wielu lat, to wydeptał już ścieżkę pomiędzy górą a polaną. Jeśli będziesz
dość mężny, odnajdziesz ową ścieżkę i koń trafi w twoje ręce, a jeśli nie – widać nie było
ci to sądzone.
Wziął Batradz siodło i uzdę Uona, poszedł do dziewiczego lasu, znalazł wąską ścieżynę pomiędzy górą a polaną. Ogromne drzewo rosło przy ścieżce, Batradz wszedł na
nie, ukrył się wśród rozłożystych gałęzi zwisających nisko nad ścieżką i kiedy późną
nocą biały koń wyszedł z parowu, Batradz skoczył mu na grzbiet. Wystraszony koń
pomknął galopem po polanie, jednakże Batradz chwycił go za gardło, ścisnął i zmusił
zwierzę do otwarcia pyska. Wetknął wówczas koniowi wędzidło, naciągnął na łeb uzdę
i zręcznie położył siodło na jego grzbiecie. Niepokorny rumak stanął dęba i skoczył powyżej drzew, pod same obłoki. Wszelako Batradz trzykrotnie zdzielił go pejczem z taką
mocą, że od obu końskich boków oderwały się zakrwawione kawały skóry, których by
z powodzeniem starczyło na dwie pary butów arczi222. Następnie jeździec mocno ściągnął cugle i skierował konia tam, dokąd chciał. I pędził, pędził coraz dalej, ale – o dziwo! – wszystko, co dalekie i długie, pod kopytami owego niezwykłego wierzchowca
stawało się i bliskie, i niedługie!
Długo tak galopowali, a może krótko… – czy to teraz ważne? Ważne, że koń w pewnym momencie zapytał Batradza:
– Pragnąłbym wiedzieć, dokąd właściwie jedziemy?
I Batradz mu odpowiedział:
– Siedmiogłowy uaig Kandzargas porwał i uniósł za góry jednego z naszych przodków. Jedziemy właśnie go szukać.
– O nie, to ci się nie uda – oświadczył koń. – Twój ojciec zadał sobie wiele trudu, aby
dotrzeć do owego potwora, ale nic mu z tego nie wyszło. No bo jakże do niego dotrzeć?!
Dwie góry zagradzają drogę. Są żywe i wściekłe, niby dwa waleczne barany co rusz rzucają się na siebie, po czym znów się rozchodzą. Jeżeli właśnie wtedy zadasz mi trzy takie
razy, jakie spadły na moje boki, kiedy mnie ujeżdżałeś, i kiedy z twoich dłoni zejdzie tyle
skóry, ile potrzeba na podeszwy do jednej pary butów arczi, to tylko w tej jednej chwili
może nam się udać przeskoczyć na drugą stronę, inaczej zginiemy. Twój ojciec nie zdołał
dość mocno mnie uderzyć – i nalatujące na siebie góry przycięły mi ogon. I przez to nie
dostaliśmy się na drugą stronę. Od tamtego też czasu paraduję z kusym kawałkiem ogona.
Tak z sobą rozmawiając, dojechali do owych gór, które – niby dwa rozjuszone tryki – to się zderzały rogatymi łbami, to znów się rozchodziły. Batradz ściągnął wodze –
i w tym momencie, gdy góry zaczęły się rozchodzić, zadał rumakowi trzy tak potężne uderzenia, że z jego boków odpadło tyle skóry, ile starczyłoby na parę butów arczi,
z dłoni Batradza zaś ubyło tyle skóry, ile było trzeba na podeszwy do owej pary bu222
P. przypis 214.
212
CHAMYC I BATRADZ
tów. Huk jego pejcza rozległ się niby grom, echo powtórzyło go w górach, i straszny
ów, wzmocniony jeszcze i zwielokrotniony echem hałas, tak ogłuszył góry, że zastygły
obie na chwilę w bezruchu. W tenże mig koń skoczył i przeniósł Batradza na drugą
stronę. A tu ich zbocza nie były już tak strome i rozpościerały się na nich niezmierzone,
porośnięte bujną trawą pastwiska. Spojrzysz w jedną stronę – a tam spokojnie, przy
miarowo powtarzanym ruchu, pasą się tabuny koni i stada krów; spojrzysz w drugą
stronę – a tam aż czarno od mnóstwa pasących się czarnych owiec. I jeden tylko zgrzybiały starzec pasie te wszystkie stada. Podjechał do niego Batradz i mówi:
– Oby szczęśliwy dla ciebie był dzisiejszy dzień, ojcze!
– I twoje życie, słonko, niechaj będzie szczęśliwe! – odpowiedział staruszek. – Skąd
przybywasz? Odkąd tu jestem, nigdy nie widziałem, żeby jakiś człowiek tędy przechodził albo przejeżdżał, nie widziałem też, żeby jakikolwiek ptak przelatywał nade mną.
Nikogo bowiem nie wpuszcza do swego kraju siedmiogłowy uaig, nasz gospodarz. Jakim cudem więc dostałeś się tu? I po coś przyjechał? Czego potrzebujesz? – zasypywał Batradza pytaniami wzruszony staruszek, obchodząc przy tym wokoło jego konia,
a grube łzy omywały pooraną zmarszczkami twarz i spadały na ziemię.
– Czemu płaczesz, ojcze? – zapytał Batradz. – Czyżby aż tak przykry był dla ciebie
mój widok?
– Nie, wcale mi nie jest przykry twój widok. Płaczę z powodu konia. Kiedy bowiem
wpadłem w łapy owego przeklętego przez Boga potwora, musiałem rozstać się ze swoim koniem, którego twój dziwnie mi przypomina. Ale po co go wspominać? Pewnie już
dawno wilki go rozszarpały i zżarły. Płaczę na samo jego wspomnienie.
– Ależ nie płacz, mój ojcze! Nie lej łez bez potrzeby – swojego konia właśnie przed
sobą widzisz! A jam jest Batradz, syn Narta Chamyca, przeto nikogo już się więcej nie bój.
– Zsiądź z konia – rzekł starzec. – Dopiero kiedy końcami palców zbadam budowę
twego ciała, uwierzę, że jesteś synem Narta Chamyca.
Zeskoczył Batradz z konia i podszedł do starca. Ten opuszkami palców musnął kilkakroć jego ciało i powiedział:
– Tyś nasz, niewątpliwie. Budowa twego ciała świadczy, że pochodzisz z rodu Nartów. Ale po coś tu przyjechał? Wystarczy, że ja tutaj ginę. Dlaczego i siebie jeszcze chcesz
zgubić? – mówił ze smutkiem.
– Nie smuć się, ojcze, i nie przejmuj. Ze smutku nie ma żadnego pożytku. Lepiej mi
pokaż, gdzie ten uaig mieszka.
– Widzisz tam, na szczycie góry, czarną jaskinię? – zapytał Uon. – Wejście do niej
przywalone jest skałą i nie ma tak silnego człowieka, który by zdołał ruszyć ją z miejsca.
Błyskawicznie wspiął się Batradz na górę, trącił ramieniem skałę zamykającą wejście do jaskini – i w mig ją odsunął!
Wszedł do środka i ujrzał pogrążonego we śnie siedmiogłowego uaiga, a chrapał on
tak, że aż echo się niosło pod stropami jaskini i przy tym żar buchał ze wszystkich siedmiu
213
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
paszcz potwora. Ów żar sięgał stropów jaskini i osypywał się stamtąd w postaci czarnego popiołu. Mimo to dostrzegł, że nad siedmioma ohydnymi mordami chrapiącego
uaiga siedzi smutna dziewczyna, córka Słońca – Chorczeska223 i słońce lśni na jej piersi;
w nogach zaś uaiga siedzi córka Księżyca, Mysyrchan,224 i jasny miesiąc błyszczy na jej
piersi. Obie dziewczyny wolno machają ogromnymi liśćmi łopucha, aby muchy nie zakłócały snu uaiga, i przed każdą z nich stoi też fyng uginający się niemal do ziemi pod
ciężarem smakowitego jedzenia. Wszelako pogrążone w smutku dziewczęta nie spoglądają nawet na owe potrawy. Płaczą bowiem i płaczą bez przerwy, a ich łzy niby przejrzysta woda spływają na ziemię i rozpryskują się po całej jaskini na kształt paciorków
z rozerwanego naszyjnika.
– Dzień dobry, dziewczęta – przywitał się z nimi syn Chamyca. – Dlaczego tak płaczecie?
Wstały obydwie siostry niebieskie i zgodnie odrzekły:
– Oby niezmiennie sprzyjało ci szczęście, stalowy Batradzu, synu Chamyca. Ach, po
cóż nogi cię tu przyniosły na pewną zgubę? Czyż nie dość, że my obie wkrótce w tej
norze zginiemy? A płaczemy dlatego, że nasz pan i władca zaraz się zbudzi i wyssie
całą naszą krew. Wszak jedynie po to karmi nas tak obficie owym jadłem, które widzisz
na obu fyngach. A pod koniec każdego piątego miesiąca ten potwór wbija nam w pięty
ostre szydła i wysysa naszą krew. Potem syty zasypia, a kiedy się budzi – znowu się
naszą krwią niewinną karmi. Toteż zalewamy się łzami, wiedząc, że niedługo ponownie
się obudzi.
Tu Batradz już się nie mógł powstrzymać, dobył miecza – lecz gdy tylko pomyślał:
„Rozsiekam zaraz tego potwora”, dziewczęta powstrzymały go, mówiąc:
– Zaczekaj, nie śpiesz się, jemu nie jest sądzona śmierć od cudzego miecza. Tak jedynie go zbudzisz – i on cię połknie.
– To od czego jest mu sądzone umrzeć? – zapytał Batradz.
– Wejdź dalej, przez tamte drzwi, zobaczysz ogromny kufer. Cudowny miecz leży
w owym kufrze. Wyłącznie tamtym mieczem można uśmiercić potwornego uaiga, gdyż
nie jest w stanie go zabić żaden inny miecz czy strzała. Nie zdołasz jednak otworzyć
kufra. Do tego, żeby unieść jego ciężkie wieko, trzeba aż sto par byków.
Tu Batradz podbiegł do kufra, powiedział doń kilka słów po chatiagijsku – i wieko
samo się uniosło! Wydobył Batradz miecz uaiga, ciął nim potwora z całej siły – i sześć
odciętych łbów potoczyło się w różne strony, oblewając krwią ściany jaskini. Siódma zaś
głowa, której Batradz nie odrąbał, uniosła się chwiejnie i powiedziała:
223
224
Imię Chor-czeska znaczy dosłownie: „córka Słońca”. Jest to forma dialektalna. Jej pierwszy element
stanowi rzeczownik chor „słońce”, por. perskie chor-szid „słońce” (w dialekcie irońskim, będącym podstawą osetyjskiego języka literackiego, mamy chur), a drugim jest dialektalny rzeczownik czeska (odpowiednik irońskiego czyzg), stare zapożyczenie z tureckiego kız (kyz) „dziewczyna” (Ab., t. I, s. 614).
Imię córki Księżyca (Mysyrchan) zawiera nazwę Egiptu (Mysyr, z arabskiego Misr).
214
CHAMYC I BATRADZ
– Narcie Batradzu, synu Chamyca, niehonorowo postąpiłeś. Nie godzi się atakować
śpiącego.
– To prawda – przyznał Batradz. – Ale zbyt wiele nieszczęść spadło na Nartów przez
ciebie i nie mogłem się powstrzymać, gniew mnie zaślepił, odebrał mi rozsądek, więc
zamilcz – i bez twoich pouczeń wiem, że nie wypada atakować śpiącego.
– Proszę cię zatem, nie przedłużaj już mego cierpienia, uderz ponownie i zetnij mi
głowę jak najszybciej.
– Nartowie z rodu Achsartaggatów, podobnie jak władca piorunów, zabijają jednym
tylko błyskawicznym ciosem – odpalił Batradz.
Uaig jeszcze raz uniósł głowę, spróbował podnieść swe ogromne cielsko, ale daremnie: przewrócił się na wznak targany przedśmiertnymi drgawkami – i zastygł w bez
ruchu.
Jakże mogły się teraz nie cieszyć biedne dziewczęta?! Od razu wyschły na ich policzkach łzy smutku, a w ich miejsce natychmiast pojawiły się łzy radości podobne do
kroplistych pereł.
– Od tej chwili tyś naszym obrońcą – oświadczyły niebiańskie siostry Batradzowi,
skłoniwszy przed nim głowy.
– Niech spokój napełni wasze serca, ja nigdy was nie opuszczę – usłyszały w odpowiedzi.
I tu dziewczęta oznajmiły Batradzowi:
– Kandzargas miał w swej jaskini czarodziejską skórę. Można na niej pomieścić
wszystkie skarby świata. Miał on też czarodziejski sznurek – wszystko, cokolwiek się
nim obwiąże, traci swój ciężar i staje się lekkie jak motyl. Kandzargas posiadał również
parę sprężystych skrzydeł. Cokolwiek się na nie położy, przeniosą nad górami, lasami
dokąd tylko chcesz. A jeszcze tam, w górskiej kotlinie, kryje się mleczne jezioro. Wystarczy, że stary człowiek w nim się zanurzy – i na powrót staje się młodzieńcem, któremu
wąs dopiero sypie się pod nosem.
Po wysłuchaniu owych wiadomości Batradz przede wszystkim zaprowadził starego
Uona nad mleczne jezioro, wykąpał go – i starzec przemienił się w młodzieńca. Potem
Batradz napełnił swój skórzany worek owym cudownym mlekiem młodości. Następnie
zebrał wszystkie bogactwa uaiga, całe jego bydło i ziarno, po czym umieścił te skarby
na czarodziejskiej skórze. Okręcił je sznurkiem, mocno zawiązał, i położył ów tobół na
sprężyste skrzydła; na wierzchu posadził Uona, Chorczeskę i Mysyrchan, sam też się
do nich dosiadł – i cudowne sprężyste skrzydła poniosły ich wysoko, wysoko. A spod
chmur widział, jak góry niczym dwa barany zderzają się ze sobą i znów się rozbiegają.
Po powrocie do Krainy Nartów Batradz rozwiązał sznurek – i stada bydła oraz tabuny koni zeszły z cudownej skóry i zasłały wokoło całą ziemię. Popędził je Batradz przed
sobą i razem z Uonem, Chorczeską i Mysyrchan wszedł na Czarną Górę, gdzie znamienici Nartowie nadal tańczyli swój simd.
215
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
A piękna Akola, dopóki Batradz nie wrócił, nie odsłaniała okien swego powozu ani
z niego nie wychodziła, szyła mu bowiem w tym czasie piękne weselne ubranie.
A owym cudownym mlekiem przywiezionym w skórzanym worku Batradz chlusnął
na swego ojca Chamyca, który momentalnie zmienił się w młodzieńca. Podszedł teraz
Batradz do Mysyrchan, córki Księżyca, i powiedział:
– Od dzisiejszego dnia będziesz małżonką Uona.
Następnie podszedł do córki Słońca, Chorczeski, i rzekł:
– A ty od dzisiejszego dnia będziesz gospodynią w domu mojego ojca Chamyca.
Sobie zaś Batradz wziął za żonę prześliczną Akolę.
I w całej osadzie odbywały się huczne wesela, na których bawili się wszyscy mogący
jeszcze poruszać nogami Nartowie. Cały tydzień goście jedli, pili i wesoło się bawili.
Jak Batradz złoił skórę dzuarowi225 Nartów
Dzuar – życiodajny, opiekuńczy duch Nartów – zazwyczaj pozostawał niewidzialny,
pewnego razu jednak ukazał się i wszyscy Nartowie mogli go zobaczyć. Kobiety w pojedynkę albo i po dwie przychodziły do niego i prosiły: „O, dawco życia, spraw, aby mój los
był szczęśliwy! Błagam cię, uczyń mnie szczęśliwą!”.
Dowiedziała się o tym żona Batradza i pomyślała: „Ja też powinnam wybrać się do
tego dzuara”.
Przyszła więc do niego i powiedziała:
– Bądź pochwalony, nasz życiodajny dzuarze! Przyjmij łaskawie dary, które ci przynoszę, i uczyń mnie szczęśliwą.
– Idź precz! – gniewnie rzucił dzuar. – Ja nie obdarzam łaską takich jak ty kochliwych bezwstydnic.
Cóż mogła odrzec na te słowa? Przygnębiona, smutna i rozdrażniona wróciła do
domu.
Batradz w owym czasie przebywał na dalekiej wyprawie. A jego żona siedziała w domu pogrążona w głębokiej zadumie. Wtem patrzy – jaskółka wleciała do izby
i usiadła na dymniku. Małżonka Batradza zwróciła się do niej z gorącą prośbą:
– Leć jak najszybciej, ptaszyno, do Batradza. Jeśli zastaniesz go siedzącego, niech od
razu wstaje, jeśli będzie stał – to niech już nie siada, tylko natychmiast śpieszy do domu.
225
Dzuar [dzłar] – zapożyczenie z gruzińskiego dżwari „krzyż” (a w gruzińskim wyraz ten prawdopodobnie pojawił się w starożytności jako zapożyczenie irańskie, p. Ab., t. I, s. 401). W języku osetyjskim, w którym elementy chrześcijańskie niejednokrotnie uległy wpływom pogańskim (por. przypisy: 5, 205, 206), dzuar oznacza nie tylko „krzyż”, ale odnosi się również do różnych duchów, bóstw,
a także świątyń pogańskich, por. Kemp., s. 121.
216
CHAMYC I BATRADZ
Poleciała jaskółka do Batradza, przekazała mu słowa pięknej Akoli – i oto jej mąż
wskakuje na swego wierzchowca i w jednej chwili znajduje się przed domem.
– Co się stało? – pyta. – Czemuś taka smutna?
I w odpowiedzi słyszy:
– Dzuar dostojnych Nartów ukazał się naszym oczom. Wszystkie kobiety chodziły
prosić go o błogosławieństwo. Poszłam i ja, ale on znieważył mnie brzydkim słowem
i wyrzucił precz.
Rozgniewał się Batradz, poszedł do lasu, narąbał dębowych gałęzi, wyciął z nich naręcze mocnych kijów, wziął je pod pachę, udał się pod dom, w którym przebywał dzuar
Nartów, i zawołał:
– Dzuarze Nartów, pokaż mi swoją gębę!
Ten był przekonany, że kolejne osoby przyszły go prosić o błogosławieństwo i wyjrzał z domu. A Batradz jak nie zamachnie się dębowym kijem i jak nie zacznie go okładać! Dzuar Nartów rzucił się do ucieczki i pędzi, co sił w nogach. A Batradz stale go
dogania i grzmoci, ile wlezie. Gdy jeden kij na nim połamie, chwyta następny – i wali,
i tłucze, i łoi, i siecze… Nie do zniesienia to już było dla dzuara, ledwie dokuśtykał do
obejścia Uacillatów226 i ukrył się tam. A Batradz stoi przed ich domostwem i krzyczy:
– Ej, do was na podwórko uciekła moja krowa. Wygońcie mi ją zaraz, bo jak nie, to
popamiętacie ten dzień na wieki!
Przerazili się Uacillatowie i wypędzili dzuara z powrotem na drogę. Biegnie więc
dalej szukać gdzie indziej ratunku, a Batradz na krok go nie odstępuje i wciąż tłucze
i tłucze: kiedy jeden kij złamie, od razu bierze drugi… Tak dobiegli obaj do domu Safatów227, tu dzuar zdążył zatrzasnąć za sobą drzwi. Po chwili wszyscy domownicy wyszli
naprzeciw Batradzowi i poprosili:
– Wybacz mu przez wzgląd na nas! On i tak już ledwo żyje.
– Co? Ja miałbym wybaczyć przez wzgląd na takich jak wy, czarnouchych? Nie ma
mowy! Wygońcie go, bo inaczej sprawię, że we własnej krwi będziecie się topić! – wykrzyknął Batradz.
I, radzi nie radzi, Safatowie również przepędzili dzuara ze swego domu, no bo jakże
mogli postąpić inaczej? Dalej ucieka więc dzuar, a płonący gniewem Batradz nie odstępuje go i ogromnym dębowym kijem wciąż garbuje skórę na grzbiecie uciekiniera.
Tak, z wysuniętym ze zmęczenia językiem, ledwo dowlókł się dzuar do domostwa
dauaga Tutyra228 – władcy i opiekuna wilków. I sam Tutyr postanowił tym razem wstawić się za półżywym dzuarem:
226
227
228
Nazwa rodu pochodzi od imienia bóstwa (dzuara) Uacylla, por. przypis 77.
Ród Safatów wywodził się od dzuara Safy, p. przypis 76.
Imię Tutyr pochodzi od greckiego świętego Teodora, por. Ab., t. III, s. 322. Podobnie jak inni święci
chrześcijańscy (por. przypisy: 5, 205, 206) także i ten święty w pogańskich wierzeniach osetyjskich
stał się dzuarem (przypis 225) znanym jako opiekun wilków, a także… ludzi, którzy kradli (!) bydło,
p. Ab., t. III, s. 322.
217
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Hej, Narcie Batradzu, przebacz winnemu choćby przez szacunek dla jego obrońcy,
który cię o to prosi.
– Gdyby nie twoje wstawiennictwo, Tutyrze, nigdy bym mu nie wybaczył, ale jakże
mógłbym odmówić takiemu obrońcy? Tylko przez wzgląd na ciebie to robię. Wybaczam
mu, bo i sam widzę, że jego zmizerowana gęba stała się już niby piąstka dziecięcia. Ale
dobrze mu tak, dostał za swoje – powiedział Batradz i wrócił do domu.
Zebranie Nartów albo spór o to,
który z nich jest najlepszy
Najzacniejsi Nartowie podczas uroczystego zgromadzenia zasiadali w swoich pięknie
rzeźbionych fotelach. Ich narada dotyczyła przyszłości narodu. Głos zabrał jeden z najstarszych uczestników zebrania:
– Nartowie tylko wtedy byli prawdziwymi Nartami, kiedy nawet niebo nie śmiało
grzmieć im nad głowami, kiedy potrafili umierać za swoich współbraci i kiedy wszyscy
umieli panować nad swymi namiętnościami. Nartowie tylko wtedy byli prawdziwymi
Nartami, kiedy z ich ust wychodziła wyłącznie prawda. Nartowie jedynie wtedy mogą być
uważani za prawdziwy naród, kiedy dumnie noszą głowę i przed nikim się nie kłaniają.
Tu do zebranych zwrócił się drugi, nieco młodszy członek rodowej starszyzny:
– Sąsiednie narody tylko dopóty nam zazdrościły, dopóki cały świat podziwiał nas
za wstrzemięźliwość w jedzeniu i piciu; dawniej Nartowie nie wiedzieli, co to obżarstwo, rozwiązłość czy pijackie orgie, nie oddawali się rozpasaniu, jak to bezwstydnie
czynią obecnie, tracąc odwagę i rozum.
– Nartowie będą godni miana narodu jedynie dopóty, dopóki młodzież będzie szanować starszych, dopóki wszyscy będziemy słuchać jeden drugiego i dopóki żaden mężczyzna z powodu kobiety nie utraci własnej godności i spokoju sumienia – dodał inny
jeszcze czcigodny, bogobojny starzec.
Wtedy przed szacownym gronem rodowej starszyzny wyłożono trzy kawałki sukna – najcenniejsze pamiątki po nartyjskich przodkach, które od dawien dawna przechowywane były z pietyzmem i czcią.
Jedną z owych relikwii Uryzmag wziął w ręce i powiedział:
– Tym kawałkiem sukna Nartowie nagradzają młodzieńca, który wykazał się największą mądrością, odwagą i szlachetnością. Czy jest taki wśród was i weźmie ten skarb?
Nieoczekiwanie wyszedł naprzód Chamyc i oświadczył:
– Ten kawałek sukna ja biorę dla siebie.
Oburzyli się na te słowa Nartowie:
– No, coś podobnego! Przecież ty od zawsze nawet swojego cienia się bałeś i od dzieciństwa aż do starości nie spojrzałeś innemu człowiekowi w oczy – mówili z wyrzutem.
218
CHAMYC I BATRADZ
A Chamyc im odpowiedział:
– Nie będę się z wami sprzeczał. Owszem, ja nie posiadam takich zalet, które przynosiłyby mi zaszczyt i którymi mógłbym się chlubić, ale pragnę powiedzieć, że… – przepraszam was, czcigodni Nartowie, jeśli zabrzmi to nieskromnie – że mam wspaniałego syna Batradza. To on jest najmężniejszy i najodważniejszy ze wszystkich. Nie ma
najmniejszej plamy na honorze i nikomu w swojej obecności nie pozwoli na hańbiący
postępek. Czy któryś z was mógłby zaprzeczyć?
Wszyscy przyznali mu rację, nikt nie zaprzeczył.
Uryzmag wziął zatem drugi kawałek sukna i powiedział:
– Tym bezcennym skarbem nartyjska starszyzna zawsze honoruje i nagradza tego,
który okazał się najbardziej wstrzemięźliwy w jedzeniu i piciu i który całym swoim życiem, jakkolwiek trudne by ono było, udowodnił, że godzien jest miana prawdziwego
człowieka.
– Ten kawałek sukna również ja biorę – pośpiesznie rzucił Chamyc.
Tu hałas wielu głosów rozległ się z jeszcze większą siłą:
– Nie, tego już za wiele! Nie podobają nam się twoje słowa, Chamycu! Nie podobają!
Każdy wszak wie o twoim obżarstwie. Nie ma takiego, który by chociaż o nim nie słyszał.
Ucztowałeś i najadałeś się bez umiaru przez całe swoje życie, a czy choć raz poczułeś
się syty? Siedząc przy obficie zastawionym stole, nigdy jako ostatni nie wzniosłeś dziękczynnego toastu za obfitość jedzenia i nigdy też jako pierwszy nie wstałeś od stołu229.
– Nie dla siebie, ale dla mego syna Batradza biorę ten skarb. Czy ktoś oprócz niego
jest bardziej wstrzemięźliwy w jedzeniu i piciu?
I ponownie zapadło milczenie, nikt się nie sprzeciwił Chamycowi.
Wziął Uryzmag w ręce trzeci kawałek sukna i oznajmił:
– A ten skarb nartyjska starszyzna przeznacza temu młodzieńcowi, który okazał
się najbardziej szlachetny i rycerski w stosunku do kobiet i najbardziej wyrozumiały
względem swojej żony.
– I tego skarbu nikomu nie ustąpię! – gorączkowo wykrzyknął Chamyc.
– Jak śmiesz?! – z pianą na ustach nieomal wrzeszczeli Nartowie. – Wszak powszechnie wiadomo, że jesteś w posiadaniu cudownego zęba Arkyza230 i wystarczy tylko, że go
w uśmiechu pokażesz jakiejś kobiecie, ona momentalnie staje się twoją ofiarą. Toż ty
nawet przez szczelinę w ścianie do cudzej żony wleziesz. A swoją Bycenkę w kieszeni
229
230
Kaukaz jest terenem prastarych tradycji ucztowania. Świadczy o tym m.in. fakt, że np. osetyjska nazwa toastu: gadżidau jest zapożyczeniem z języka kabardyjskiego, który należy do grupy płn.-zach.
kaukaskiej, por. Ab., t. I, s. 505.
Opisane w tym zdaniu zachowanie Chamyca świadczy o jego łakomstwie: rwał się do jedzenia jako
jeden z pierwszych i szybko wznosił odpowiedni toast. Kończył też ucztę jako ostatni.
S. Britajew (ONS, słowniczek, s. 494) daje objaśnienie: „ząb Arkyza – cudowny ząb Narta Chamyca,
który rzucał czar na kobiety”. Być może jest to wyraz pochodzenia tureckiego, skoro turecki pierwiastek czasownikowy er- znaczy „dosięgać”, a rzeczownik kız [kyz] to „dziewczyna” (A.P.).
219
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
wszędzie ze sobą nosiłeś. Co za bezczelność wyciągać rozpustną łapę jeszcze i po ten
kawałek sukna! – z coraz większą wściekłością pieklili się Nartowie.
– Wszystko to prawda, nie przeczę – przyznał Chamyc. – Ale ja przecież nie dla siebie biorę i ten kawałek sukna. No, który z was, nartyjscy młodzieńcy, okazał więcej szlachetności i przyzwoitości w stosunku do kobiet aniżeli mój syn Batradz?
•
Tu czcigodni członkowie nartyjskiej starszyzny postanowili sprawdzić, czy Batradz, syn
Chamyca, rzeczywiście posiada wszystkie te zalety, o których z takim przekonaniem
mówił jego ojciec. Wpadli na pomysł, by wysłać przeciwko wracającemu z wyprawy Batradzowi stu jeźdźców, którzy mieli go napaść z zasadzki. Tak też się stało, tyle że kiedy
owi napastnicy ruszyli już na Batradza, ten zawrócił konia i rzucił się do ucieczki. Jeźdźcy puścili się za nim w pogoń, ale różne mieli konie, toteż zwarta początkowo grupa pościgowa rozciągnęła się w długi rząd koni galopujących jeden za drugim w nierównych
odstępach. A wtedy Batradz nieoczekiwanie zawrócił swego wierzchowca i – oby Pan
Bóg uchronił nas przed podobną napaścią! – pokonał kolejno wszystkich prześladowców; poranieni i broczący krwią rozjechali się wszyscy jak niepyszni do domów.
•
Cały tydzień ucztowali Nartowie. Batradza posadzono za stołem tak, że ze swego miejsca
nie mógł dosięgnąć ani żadnej potrawy, ani żadnego napitku. Przez siedem dni więc do
ust Batradza nie trafił nawet kęs jedzenia czy choćby łyk rongu. Mimo to śpiewał on oraz
tańczył najpiękniej i najradośniej ze wszystkich. I tak Batradz przeszedł drugą próbę.
•
Tuż przed spodziewanym powrotem Batradza z wyprawy Nartowie namówili jego żonę,
aby udawała, że zdradziła małżonka z jego młodym pastuchem. Kiedy Batradz wszedł
do domu, zobaczył, że głowa jego śpiącej żony spoczywa na ręce pastucha. Ostrożnie
wysunął więc jego rękę spod głowy małżonki, po czym to jej rękę wsunął pod głowę
drzemiącego pastucha, sam zaś wyszedł na dwór, podścielił sobie burkę, siodło umieścił
pod głową, położył się, zasnął i aż do wschodu słońca nawet się nie poruszył.
Tak to upewnili się dostojni przedstawiciele nartyjskiej starszyzny, że Batradz istotnie posiada wszystkie te cechy, o których mówił jego ojciec, i uznali, że jest godzien
otrzymać w darze skarby przodków.
Na tym wszakże uroczyste zgromadzenie Nartów bynajmniej się nie skończyło, długo bowiem jeszcze trwały ich rozmowy o Batradzu.
– To, że on jest najdzielniejszy ze wszystkich młodzieńców, jest prawdą – przyznawali zgodnie. – Ale nie doprowadziliśmy jeszcze sprawy do końca, gdyż nie dowiedzieliśmy się, skąd te jego niezwykłe zalety i właściwości.
220
CHAMYC I BATRADZ
Wezwano zatem Batradza na Zgromadzenie starszyzny i spytano go o to.
Młodzieniec udzielił zaskakującej odpowiedzi:
– O, najzacniejsi z Nartów, być może zdziwią was moje słowa, ale odwagi, wytrwałości i sprytu nauczyłem się od swego myśliwskiego psa, naprawdę…
– Jakże to? – jęli się dopytywać Nartowie.
– Zdarzyło mi się kiedyś, wracając z polowania, przejeżdżać przez obcą osadę. Nagle
mojego psa, który był razem ze mną, opadła sfora tamtejszych rozwścieczonych psów.
„Rozszarpią mi go” – pomyślałem. Tymczasem mój pies błyskawicznie, nie tracąc ani
chwili, pognał ze wszystkich sił przed siebie, a wszystkie miejscowe psiska rzuciły się
za nim. Wszelako doganiając uciekiniera, zaczęły stopniowo coraz bardziej od niego odstawać, aż w końcu biegły jeden za drugim, w rzędzie, z dużymi odstępami między sobą.
Tu mój pies raptem zawrócił i po kolei rozprawił się ze wszystkimi prześladowcami.
Na całe życie to zapamiętałem: jeżeli chcesz pokonać wroga, rozerwij jego zwarty szyk,
rozprosz go, żeby stał się słabszy – wtedy odniesiesz zwycięstwo.
– A gdzie nauczyłeś się wstrzemięźliwości w jedzeniu i piciu? – chcieli się dowiedzieć Nartowie.
I Batradz odrzekł:
– To było dawno, jeszcze w czasach mojej młodości. Pewnego razu, na popasie, starsi
posłali nas, młodszych, po wodę. W drodze jeden z nas potknął się o jakiś mały gruzełek
podobny do zgniecionego skórzanego worka. Wzięliśmy go, żeby i w nim przynieść wody,
podeszliśmy do strugi spływającej ze skały, napełniliśmy swoje dzbany i podstawiliśmy
jeszcze ten znaleziony worek. I dziwna sprawa: im więcej wody wlewało się do niego,
tym bardziej się on rozszerzał, ale i tak do końca się nie napełniał. Przynieśliśmy wody,
myśliwi się napili, a myśmy im pokazali nasze znalezisko i zapytaliśmy: „Co to za dziwny
worek, który daje się rozciągać bez końca?”. Długo zastanawiali się nad tym mądrzy, doświadczeni ludzie, oglądając go ze wszystkich stron. I doszli do wniosku, że jest to ludzki żołądek. Owo zdarzenie również zapamiętałem na całe życie, i jąłem systematycznie
przyuczać się do wstrzemięźliwości: „hartowałem” żołądek, przyzwyczajając go do coraz
mniejszych ilości jedzenia. Swój chleb rozłamywałem na cztery części i najpierw zjadałem tylko trzy ćwiartki. Mimo to sił mi nie ubywało i pracowałem tak samo intensywnie,
jak dawniej. A później zacząłem odkładać jeszcze jedną ćwierć i zjadałem tylko połowę
chleba – okazało się, że jego połówka tak samo zaspokaja głód, jak i cały bochenek.
•
Minął jakiś czas i oto na Wielkim Nartyjskim Nychasie ponownie wybuchł spór o to,
który z Nartów jest godzien najwyższego szacunku. Wielu uczestników sporu zabierało
głos, przedstawiało swoje racje, do porozumienia wszelako nie doszło. Syrdona wtedy na nychasie nie było, ale jak na zawołanie wkrótce przyszedł. Nartowie postanowili
więc jego zapytać o zdanie:
221
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Niechaj powie, który z naszych młodzieńców jest najlepszy.
I Syrdon tak im odpowiedział:
– Za najbardziej godnego szacunku uznam tego, który zaciągnie popręgi swojego
konia tak, jak to się robi przed dżygitowaniem, i wjedzie do Wielkiego Domu Nartów,
a rozpędziwszy się w nim, w pełnym galopie niby jaskółka wyleci przez dymnik; za
najlepszego uznam też tego, którego koń na ziemi wielkiej nartyjskiej doliny Kugom231
pozostawi ślad podobny do bruzdy po przejściu pługa; i wreszcie tego, który zdoła się
wedrzeć na Boże pole, porwie córkę boga i pojmie ją za żonę.
Żaden z Nartów nie odważył się dokonać choćby jednego z wymienionych przez
Syrdona czynów.
Dowiedział się o słowach Syrdona rezolutny, o wysokim czole Batradz, syn Chamyca. A jako że słynął z niezwykłej odwagi, postanowił spróbować swoich sił i dokonać
wspomnianych czynów. Zaciągnął więc popręgi swego rumaka tak jak przed dżygitowaniem, po czym rozpędził konia, wskoczył do Wielkiego Domu Nartów i przejechał
przezeń galopem. Następnie zdzielił batogiem wierzchowca, który niby jaskółka wzbił
się pod sufit i wyskoczył na zewnątrz przez dymnik. Teraz Batradz ruszył na poszukiwanie Bożego pola. Przegalopował po wielkiej nartyjskiej dolinie Kugom, a ślad pozostawiony na ziemi przez jego konia przypominał bruzdę po przejściu pługa. Jak długo
jeszcze jechał, tego nikt nie wie, ale dotarł do Bożego pola, porwał stamtąd córkę boga
i przywiózł ją do Krainy Nartów.
Śmierć Chamyca
Wielce poważali Nartowie starego Chamyca. Niejeden raz bowiem uczestniczył on
w wojennych wyprawach i dużo dobrego zrobił dla Nartów. Wszelako Burafarnyg
Bora232 od dawna miał do niego żal. A wszystko dlatego, że swego czasu bóg Arkyz233
obdarzył Chamyca czarodziejskim zębem. I dość mu było odtąd uśmiechnąć się do jakiejkolwiek kobiety tak, by ujrzała ona ów cudowny ząb, a żadna już nie mogła mu się
oprzeć. Stąd też wielu mężczyzn czuło do Chamyca zapiekłą nienawiść. Niedługo po
tym, jak umarła jego żona, Bycenka, wpadła mu w oko małżonka Burafarnyga, więc też
się do niej uśmiechnął. Ta, ujrzawszy w jego ustach niezwykły ząb Arkyza, oczywiście
również mu uległa. I za to Burafarnyg nosił w sercu zapiekłą urazę do Chamyca, ale czuł
przed nim respekt, toteż długo przemyśliwał nad tym, jak – bezpiecznie dla siebie – będzie mógł zemścić się na nim.
231
232
233
Nazwa doliny Kugom została utworzona od rzeczownika хъæу [qał, kał] „wieś” za pomocą sufiksu
-gom i znaczy tyle co „podwiejskie (pole)”, p. Ab., t. II, s. 312-313.
Burafarnyg Bora – p. przypisy 2, 6, 200.
Arkyz – p. przypis 230.
222
CHAMYC I BATRADZ
Sajnag-aldar234 był krewniakiem Boratów. Od nich też usłyszał on następującą propozycję:
– Wiele krzywd nam wyrządził Nart Chamyc, dlatego pragniemy zemsty. Jeśli mu za
nas odpłacisz jak należy – nie pożałujesz: nagrodzimy cię sowicie i zawsze będziemy ci
wdzięczni.
– Zgoda, niech będzie… – odparł Sajnag-aldar. – Ale w takiej operacji powinni
uczestniczyć również Achsartaggatowie.
Z prośbą o pomoc w tak podłej sprawie Boratowie nie śmieli oczywiście zwrócić się
do najznamienitszych Nartów z rodu Achsartaggatów. Aliści Syrdon, owa zakała nartyjskiego narodu, nie bez racji uchodzi za ucieleśnienie „łajdactwa ziemi i przewrotności
nieba”235. Toteż jego właśnie Boratowie poprosili o pomoc. Syrdon zebrał spośród Achsartaggatów grupę najgorszych nicponi i łachmytów i jął do nich krzyczeć:
– O, nieszczęśni Achsartaggatowie, wysłuchajcie mojej przepowiedni: niechybna
zguba was czeka z ręki Chamyca, dlatego musimy go zgładzić.
– Trzeba rzucić na niego wielki kamień i tyle… – krzyknął jakiś nieokrzesany gbur
z rodu Achsartaggatów. – Bo spłodzi jeszcze więcej takich dzieci jak Batradz, a one będą
nas jak bydło pędzić do wodopoju i nie dadzą przy tym napić się do woli.
Rozległ się wrzask, powstało zamieszanie, tumult… Usłyszał ten hałas Sajnag-aldar
i spytał Boratów:
– Powiedzcie mi, o jakiej porze Chamyc rusza zwykle na wyprawę i jaką drogę najczęściej wybiera?
Boratowie powiedzieli mu o tym wszystkim i Sajnag-aldar jął śledzić Chamyca.
Wkrótce udało mu się zaskoczyć go po skończonym popasie. Akurat dosiadał swego awsurga, kiedy Sajnag-aldar go dopadł. Chamyc nie zdążył jeszcze odwrócić się doń twarzą, gdy już dosięgła go zakrzywiona szabla napastnika. Wszelako z woli Boga uderzyła
ona o czarodziejski ząb Arkyza i odłamek jej krzywego brzeszczotu odprysnął do nieba
i tam jako miesiąc zawisnął nad ziemią. Sajnag-aldar zadał Chamycowi jeszcze kilka cięć
i zabił go. Ciało martwego przywiązał do jego awsurga i wierny koń przywiózł zwłoki
swego pana do starego domu Achsartaggatów.
Ci wkrótce dowiedzieli się, że to z powodu intrygi uknutej przez Boratów okrutna
ręka Sajnag-aldara zadała im ową krwawą ranę.
234
235
S. Britajew (ONS, słowniczek, s. 498) informuje, że inny wariant imienia aldara (p. przypis 71), o którym w tym miejscu mowa, brzmi Sauajnag, co w połączeniu z tytułem aldara oznaczałoby „władcę
czarnej skały” (po osetyjsku sau = „czarny”, ajnæg „skała”). Jednakże Abajew (t. III, s. 22) formę
Sajnæg wyprowadza z mongolskiego przymiotnika sain „sławny” i przekonująco argumentuje, że
prototypem Sajnag-aldara, zabójcy Chamyca, mógł być któryś z władców mongolskich wykorzystujących niesnaski występujące między alańskimi władcami dla umacniania mongolskiego panowania
nad rejonem Kaukazu.
W mitologii osetyjskiej mieszkańcami nieba były zarówno dobre, jak i złe duchy, por. przypis 182.
223
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Jak Batradz pomścił śmierć ojca
Batradz przebywał wówczas na dalekiej wyprawie i nic nie wiedział o śmierci ojca. Pogrzebawszy Chamyca, Achsartaggatowie postanowili zawiadomić o wszystkim Batradza. Ale jak mogli się dowiedzieć, gdzie go szukać?
Postanowili zwrócić się w pilnej potrzebie do Wieczornego Wiatru. Poprosili, aby
przekazał on Porannemu Wiatrowi następujące polecenie: obleć niebo i ziemię, znajdź
Batradza, syna Chamyca, i powiedz mu, że jego ojciec został zabity, ale przez kogo – nie
wiadomo. I jeśli w tej chwili będzie on siedział, niech natychmiast wstanie, jeśli zaś owa
smutna wiadomość dotrze do niego, kiedy będzie stał – niech już nie siada, tylko czym
prędzej wraca do domu.
Wieczorny Wiatr przekazał tę smutną wiadomość Porannemu Wiatrowi. Ten zaś
migiem obleciał niebo i ziemię, odnalazł Batradza i – zgodnie z obyczajem Nartów – złożył mu najpierw wyrazy współczucia:
– Czcigodni Nartowie przysyłają mnie w charakterze zwiastuna nieszczęścia: twój
ojciec, stalowowąsy Chamyc, zgładzony został zdradziecką ręką i odszedł już do Kraju
Martwych.
Usłyszawszy ową tragiczną wiadomość, Batradz wsparł się na swojej kopii i gorzko
zapłakał:
– Na zawsze już zgasło moje domowe ognisko, jego płomień tak gwałtownie
zdmuchnięty…
Ciężkie, ołowiane łzy toczyły się ze stalowych oczu Batradza. I dopiero kiedy płaczem rozmotał on w swoim sercu węzeł bolesnej rozpaczy, wyruszył do domu. I pędził już teraz co koń wyskoczy, bardzo się śpieszył – bo też jakże mogłoby być inaczej?!
Wpadł do domu i od progu rzucił Satanie:
– Matko, powiedz, kto zabił mojego ojca?
– Ach, moje dziecko nie przeze mnie zrodzone, słyszałam, że twój ojciec umarł naturalną śmiercią, ze starości… Wypełnił się jego czas, dług Panu Bogu236 został całkowicie
spłacony… Tak się cieszę, żeś wrócił cały i zdrowy…
Satana wiedziała, że zemsta Batradza będzie straszliwa, toteż, bojąc się o niego, wolała nie wymieniać nazwisk zabójców Chamyca.
Batradz wszelako z miejsca przejrzał jej naiwny wybieg. I grzecznie poprosił:
– Matko, naszła mnie ochota na te pyszne gorące ziarna, które tak świetnie umiesz
przypiekać na piecu.
236
W mitologii osetyjskiej nie było kategorii „boga bogów” (najwyższego z bogów), p. Ab., t. IV, s. 255).
Dopiero pod wpływem chrześcijaństwa pogańscy przodkowie Osetyjczyków (politeiści) zaczęli odwoływać się do jedynego Boga (boga bogów – хуыцæутты хуыцау, p. przypis 16). Daje to „anachroniczny efekt” w ustach mitologicznej postaci, jaką była Satana.
224
CHAMYC I BATRADZ
– Już, już… chwileczkę, moje dziecko, nie ma o czym gadać, zaraz będą… – śpiesznie
mówiła Satana, rada ze zmiany tematu rozmowy. Szybciutko postawiła na ogniu patelnię i zrumieniła ziarna. Napełniła nimi drewnianą czarkę i podała ją Batradzowi.
– A czyś ty, matko, wychowywała mnie drewnianą ręką? – z wyrzutem zapytał Batradz, wskazując na drewnianą czarkę w jej dłoni.
Wówczas gołą ręką zaczerpnęła Satana garść gorących ziaren i podała je Batradzowi. Ten momentalnie zacisnął jej dłoń na rozpalonych ziarnach i ponownie zapytał:
– Kto zabił mojego ojca, odpowiedz? Czekam!
Rozżarzone ziarna okropnie parzyły dłoń, Satana nie wytrzymała bólu i powiedziała:
– Spisek uknuto przeciw twemu ojcu. Zabił go Sajnag-aldar, a pomagał mu Burafarnyg Bora. Rozdzielili między siebie rzeczy Chamyca. Sajnag-aldar wziął jego miecz,
Burafarnyg – sobolowe futro, Soslan zaś zabrał rącze konie.
– Jadę pomścić śmierć ojca i przywiozę z powrotem wszystkie jego rzeczy – stanowczo oświadczył Batradz.
Osiodłał konia Chamyca – Dur-dura237, wskoczył na siodło i ściągnął wodze.
– Zaczekaj… chwileczkę – powstrzymała Batradza ostrożna Satana.
Ten odwrócił się.
– Dokąd najpierw chcesz jechać? – spytała z niepokojem.
– Do Sajnag-aldara, od niego zacznę – odparł Batradz.
– Och, słoneczko, chłopcze mój kochany, z nim tak łatwo sobie nie poradzisz. Sajnag-aldar może zginąć jedynie od własnego miecza. A skoro już postanowiłeś go zabić, to
posłuchaj mej rady. Każdego dnia o świtaniu Sajnag wyprowadza swoje rącze konie do
wodopoju przy źródle. Najlepiej wtedy właśnie do niego podjedź. I gdy tylko go zobaczysz, powiedz: „Dzień dobry, czcigodny starcze”. On również przywita się z tobą i zapyta: „Skąd przywiódł cię tutaj Bóg tak wcześnie? I jak w ogóle trafiłeś do mojego źródła?
Wszak ani dziki zwierz tu nie przychodzi, ani ptak nie przylatuje”. Wówczas mu odpowiedz: „Nie mogę opanować porywów młodego, gorącego serca. Zmusza mnie do działania, żąda, bym dokonywał bohaterskich czynów. Dlatego niebieski kowal Kurdalagon
ma mi wykuć miecz, przygotowałem już węgle i żelazo; rozpytywałem też czcigodnych
starców, czyj miecz jest najlepszy, by mógł posłużyć za wzór dla mojego. I wszyscy zgodnie stwierdzili, że nie znajdę na świecie lepszego niż twój”. I Sajnag-aldar ci odpowie:
„Niech ze wszystkich rodzin owych staruszków ocaleje jedynie tylu ludzi, ile mieczy podobnych do mojego zdołają oni wykuć”238. Wtedy obnaży swój miecz. Słońca i księżyce
237
238
Dur-dur: jeden z awsurgów należących do Chamyca. Britajew (ONS, słowniczek, s. 493) pisze, że awsurg to „mityczny koń wyróżniający się wytrzymałością i szybkością”. Imię Dur-dur (albo: Dur-dura,
ONS, słowniczek, s. 496) pochodzi od osetyjskiego rzeczownika dur „kamień”. Abajew (t. I, s. 112)
notuje ten wyraz: æfsurg (= æфсургъ) i wyprowadza od prairańskiego *aspa-uγra- „koń mocny”,
por. Kemp., s. 8, hasło: afsurgi.
To zawiłe życzenie-złorzeczenie wyraża nadzieję Sajnag-aldara, że nikt nie zdoła wyprodukować
kopii jego miecza.
225
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
rozbłysną na jego głowni i cała ziemia się w niej odbije. Wyciągnie on lśniący miecz
sztychem ku tobie, ale ty nagłym szarpnięciem ściągnij w tym momencie wodze swego
konia i cofnij się razem z nim, udając, że aż tak przeraził cię oślepiający blask nagiego
miecza. Musisz tak postąpić, bo gdybyś tylko dotknął miecza Sajnag-aldara, on by cię zabił. Wtedy Sajnag ci powie: „Ech, młodzieńcze, widać że twój koń chyba miecza się boi?”.
Odpowiedz na to: „Niemało już mieczy błyskało w bojach przed oczami mojego konia”.
Teraz dopiero poproś, żeby Sajnag-aldar pozwolił ci chwycić za rękojeść miecza. Zgodzi
się, a ty uważnie obejrzyj całą głownię – na samym środku brzeszczotu będzie maleńkie wyszczerbienie. Wówczas powiesz: „Ach, jaka szkoda! Taki cudowny miecz, a ostrze
wyszczerbione!”. „To z powodu owego przeklętego Chamyca, bodaj w Kraju Martwych
przyszło mu żreć same ośle bebechy! Wyszczerbił się mój miecz na jego czarodziejskim
zębie” – będzie się żalił Sajnag-aldar. Słuchaj go, słuchaj i stale się przy tym rozglądaj,
jakbyś coś zgubił. A kiedy już przestanie się użalać, zapytaj: „Z której strony, czcigodny
starcze, wschodzi tutaj słońce? Nie znam tego kraju i boję się zabłądzić”. Wtedy Sajnag-aldar się odwróci, żeby ci pokazać, gdzie wschodzi słońce, a ty zbierz wszystkie siły,
aby stało się to, czemu stać się sądzone, i tnij go w szyję. Pamiętaj – tylko w szyję, gdyż
jedynie tam w ciało Sajnaga może się zagłębić jego miecz. I wyłącznie tak możesz go
zabić, nie inaczej.
Pojechał Batradz. Czy długo jechał, czy niedługo – a któż to może wiedzieć? Najważniejsze, że dojechał do Kraju Sajnag-aldara. I oto wygania on bladym świtem trzy swoje
konie do wodopoju u źródła.
Podjechał do niego Batradz i mówi:
– Dzień dobry, czcigodny starcze!
– Witaj, młody człowieku! Skąd Bóg cię tu przywiódł o tej porze? I jak do mnie trafiłeś? Wszak tutaj ani dziki zwierz się nie pojawia, ani ptak nie przylatuje.
– Ach, czcigodny starcze, w żaden sposób nie mogę zapanować nad porywami skorego do walki, gorącego serca. Niebieski kowal Kurdalagon obiecał wykuć dla mnie dobry miecz. Kiedy już wypaliłem dość węgla i zdobyłem, ile trzeba, rudy żelaza, jąłem
rozpytywać naszych starców, kto ma najlepszy miecz na świecie, żeby posłużył za wzór
dla mojego nowego miecza. I mądrzy starcy powiedzieli: „Nie ma na całym świecie miecza lepszego niźli miecz Sajnag-aldara”.
– Niech ze wszystkich rodzin owych staruszków ocaleje jedynie tylu ludzi, ile mieczy podobnych do mojego zdołają oni wykuć!239 – wykrzyknął Sajnag-aldar i obnażył
swój miecz.
Słońca i księżyce rozbłysły na jego ostrzu i cała ziemia w nim się odbiła. Wyciągnął
Sajnag swój miecz sztychem ku Batradzowi, ten jednak szarpnął wodze i razem z koniem cofnął się przed mieczem, jak gdyby zdjęty lękiem.
239
P. poprzedni przypis.
226
CHAMYC I BATRADZ
– Ech, bohaterski młodzieńcze, twój koń najwyraźniej boi się miecza! – z kpiącym
uśmieszkiem powiedział Sajnag-aldar.
– Niemało już mieczy błyskało w bojach przed oczami mojego konia – odparł Batradz. – Proszę cię, pozwól mi chwycić twój miecz za rękojeść.
Sajnag-aldar odwrócił broń rękojeścią ku Batradzowi i ten chwycił ją w garść. Oglądając miecz, zdumiony i zachwycony kręcił tylko głową, udając, że z wrażenia nie może
nawet wyrzec słowa. Zauważywszy na ostrzu wyszczerbienie, westchnął z żalem:
– Ajajaj… Taki cudowny miecz, a ostrze wyszczerbione.
– To wszystko z powodu tego przeklętego Narta Chamyca, bodaj w Kraju Martwych
przyszło mu żreć same ośle bebechy! Mój miecz wyszczerbił się na jego zaczarowanym
zębie.
Usłyszawszy tak niepochlebne słowa o swoim nieżyjącym ojcu, Batradz bardzo się
rozgniewał i z trudem zdołał nad sobą zapanować, toteż szybko spytał aldara:
– A z której strony wschodzi u was słońce? Nie znam tego kraju i boję się zabłądzić!
I kiedy tylko Sajnag-aldar odwrócił głowę na wschód, Batradz z taką siłą rąbnął go
w szyję, że odcięta głowa aldara spadła z jego ramion i potoczyła się po ziemi.
„Ale Nartowie mogą mi nie uwierzyć, że go naprawdę zabiłem” – przyszło na myśl
Batradzowi. Odrąbał więc prawą rękę martwego aldara i wziął ją ze sobą.
Przygalopował do rodzinnego domu i krzyknął Satanie:
– Pomściłem śmierć ojca, droga matko! Możesz już zdjąć żałobny przyodziewek!
Wyszła Satana przed dom, a Batradz rzucił jej pod nogi rękę Sajnaga. Ona wszakże
powiedziała:
– Nie mógł być Sajnag-aldar tak łatwo przez ciebie pokonany. Może odrąbałeś tę rękę
jakiemuś biednemu pastuchowi? Wszelako nietrudno będzie sprawdzić prawdziwość
twoich słów. Jeśli jutro od rana wiatr będzie roznosił kępki złotych włosów, a o brzasku
spadnie drobny krwawy deszcz, będzie to znak, że naprawdę zabiłeś Sajnag-aldara.
Rano, jeszcze przed świtem, Satana wstała i przez pola, niziną, sobie tylko znanymi
ścieżkami, pobiegła ku Wysokiemu Miejscu. Weszła na nie, rozejrzała się – i od razu zobaczyła: drobny krwawy deszcz pada na pola, a wiatr roznosi kępki złotych włosów – to
pogrążone w smutku małżonki aldara opłakiwały go, wyrywając sobie włosy z głowy,
a poranny wiatr roznosił je na wszystkie strony. Rozdrapywały też z rozpaczy swoje
twarze i dlatego krwawy deszcz padał na ziemię.
Wróciła Satana do domu i oznajmiła Batradzowi:
– Oby ci wyszło na zdrowie wszystko, co dla ciebie, synu nie przeze mnie zrodzo240
ny , zdołałam w życiu uczynić. Przekonałam się, że naprawdę pomściłeś śmierć swego
240
Takimi słowami („synu nie przeze mnie zrodzony”) Satana zwykle zwracała się, nie bez podstaw
(por. początek opowiadania Narodziny Soslana i jego hartowanie), do Soslana. Tu Satana bez zastanowienia stosuje ten zwrot wobec Batradza. Jego matką była Bycenka (por. opowiadanie Narodziny
Batradza), jednakże Satana opiekowała się w dzieciństwie Batradzem, gdy jego matka wróciła do
podwodnej krainy, skąd pochodziła.
227
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
ojca. Wszelako nie wypada – a i grzechem by było! – takiego człowieka jak Sajnag-aldar
wyprawić do Kraju Martwych z odrąbaną ręką. Wprawdzie wyprawił tam i on twojego
ojca, ale jego ciała nie zbezcześcił.
I Satana podała Batradzowi zawiniętą w jedwabną tkaninę rękę Sajnag-aldara.
Ten bez słowa sprzeciwu wziął zawiniątko, dosiadł konia i pojechał do kraju Sajnag-aldara. Na skraju osady zsiadł z konia, wetknął swoją kopię do ziemi, przywiązał
do niej rumaka i ruszył do domu aldara, a idąc, uderzał się po głowie ręką Sajnaga.
Wokół stali ludzie, którzy przybyli na pogrzeb. Batradz wszedł do środka, oddał honory należne nieboszczykowi, odrąbaną zaś jego rękę położył na piersi martwego aldara
i powiedział:
– Niech rada będzie ziemia twojemu prochowi. Tyś zabił mego ojca, ja jego śmierć
pomściłem. Sprawiedliwości stało się zadość – masz tu swoją rękę.
Początkowo zaskoczeni krewniacy i przyjaciele Sajnag-aldara słuchali w osłupieniu
gromkiego głosu Batradza, później jednak zaczęli szemrać i coraz śmielej mówić jeden
drugiemu:
– Jeleń sam przyszedł pod topór. Zabójca stoi przed nami, czegóż nam dłużej czekać?
I zaczęli rozprawiać o tym, jaką kaźń należy zgotować Batradzowi. Ten ze spokojem
słuchał ich w milczeniu.
Wtem z tłumu ludzi przybyłych, aby oddać nieboszczykowi ostatnią przysługę, wyszedł zgrzybiały starzec i zapytał:
– A jego koń? Gdzie jest jego koń?
– Tam, na skraju osady. Stoi przywiązany do jego kopii wbitej w ziemię.
– W takim razie zamiast rozprawiać o kaźni – ciągnął starzec – idźcie przede wszystkim wyciągnąć z ziemi jego kopię i przyprowadźcie tu jego konia.
Tak też uczyniono. I wszyscy próbowali wyciągnąć kopię, ale nikomu – ani w pojedynkę, ani w gromadzie – nie udało się jej nawet poruszyć.
– Jakże wy zdołacie pozbawić życia człowieka, którego kopii nawet wyciągnąć nie
możecie? – rzucił mądry staruszek. – Zapomnijcie o tym, moje słoneczka, wyrzućcie
ową myśl z głowy, jeśli nie chcecie wszyscy zginąć z jego ręki. Widać, że to nie zwyczajny
śmiertelnik zgładził Sajnag-aldara.
Po tym krewni i przyjaciele Sajnag-aldara puścili wolno Batradza. Zresztą jakże by
mogli postąpić inaczej?!
Zgodnie ze zwyczajem, Batradz godnie pożegnał nieboszczyka i opłakujących go
ludzi, wyszedł na skraj osady, wyciągnął z ziemi swoją kopię i odjechał. Skierował się
prosto do domu Burafarnyga Bory, wjechał na podwórko, zeskoczył z konia i krzyknął:
– Burafarnygu, wychodź, gość przybył do ciebie!
Wyszedł gospodarz, poznał Batradza i od razu chwycił za miecz, ale nie zdążył nawet wydobyć go z pochwy, a jego ścięta głowa już się toczyła po ziemi. Syn Chamyza
wskoczył na konia i pozorując ucieczkę, popędził galopem przed siebie. Siedmiu synów
228
CHAMYC I BATRADZ
Burafarnyga rzuciło się za nim w pościg, jednak wkrótce odstępy między nimi zaczęły się coraz bardziej powiększać, co Batradz skwapliwie wykorzystał. Zawrócił konia
i – mknąc naprzeciw pędzącym za nim prześladowcom – zgładził kolejno wszystkich
siedmiu. Po powrocie do domu opowiedział o wszystkim mądrej Satanie.
Któregoś ranka, gdy minęło już kilka dni od jego powrotu, rzekł do niej:
– Powinienem jeszcze złożyć wizytę Soslanowi, muszę się dowiedzieć, gdzie on
przetrzymuje trójkę wierzchowców mojego ojca.
Słysząc to, Satana zwróciła się do Batradza z gorącą prośbą:
– Tylko go nie zabijaj, moje słońce. Wszak w naszym rodzie nie ma człowieka lepszego i dzielniejszego od niego.
Soslan przebywał wówczas na Suchijskim241 stepie. Właśnie tam pasł on trzy awsurgi242 Chamyca i nikomu nie pozwalał tamtędy przejeżdżać. Toteż ujrzawszy Batradza,
już z daleka doń krzyknął:
– Nawet ptakom nie pozwalam przelatywać nad tym stepem, więc jak śmiałeś zjawić się tutaj?
Batradz nie odpowiedział, ułożył strzałę na cięciwie, napiął łuk i wystrzelił. Soslan
odpowiedział tym samym. Tak obaj strzelali do siebie nawzajem, strzały wszakże odskakiwały od ich stalowych ciał, zderzały się z sobą w locie i roztrzaskiwały przy tym
jedna drugą na kawałki. Widząc to, obaj Nartowie postanowili dobyć mieczy, obnażyli je,
podjechali do siebie jak najbliżej i zaczęli walczyć. Ale i miecze nie wyrządzały żadnemu
krzywdy, krzesały jedynie iskry, uderzając o ich bułatowe ciała. Schowali zatem bezużyteczny oręż i przeszli do walki wręcz. Długo trwały ich zapasy, aż w końcu Batradzowi udało się rzucić Soslana na ziemię. Ponownie więc dobył miecza, zamierzając ściąć
przeciwnikowi głowę, ale przypomniał sobie w tym momencie prośbę Satany i rzekł:
– Cóż mam z tobą począć? Dałem słowo Satanie, że cię nie zabiję, bo jesteś najlepszy
w naszym rodzie. Dlatego muszę ci wybaczyć i uwolnić. Ale bądź pewien, że gdyby nie
prośba mojej opiekunki, już byś się rozstał ze swoją głową.
Leżący na ziemi Soslan uśmiechnął się i powiedział:
– Bardzo się cieszę, że w naszym rodzie pojawił się wreszcie ktoś silniejszy ode
mnie! Teraz już możesz mnie zabić.
Jak jednak Batradz mógłby to zrobić? Złamać dane Satanie słowo! Pomógł wstać
Soslanowi, ten zaś powiódł go do swego namiotu, przyjął z honorami, ugościł, a potem
oświadczył:
– Możesz teraz zabrać trzy awsurgi swojego ojca.
Wyprowadził Batradz trzy Chamycowe wierzchowce i udał się w drogę do osady
Nartów. A Soslan mu towarzyszył.
241
242
P. przypis 185.
P. przypis 237.
229
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
•
Nie mógł Batradz zapomnieć o zabójstwie ojca i o śmiertelnej zniewadze, jaka spotkała
jego matkę243 ze strony Nartów. Zebrał więc ich pewnego razu i stanowczo oświadczył:
– Nie dość, że jesteście winni śmierci mojego ojca Chamyca, to jeszcze i moją matkę
Bycenkę244 zaszczuliście. Dlatego żądam, byście mi za to wszystko zapłacili.
To powiedziawszy, odszedł. A Nartowie wpadli w rozpacz. Gorączkowo zastanawiali się, co robić? Jak wybrnąć z kłopotu? I wtedy głos zabrał Syrdon:
– Idźcie do niego i powiedzcie: my nie jesteśmy winni śmierci Chamyca, ale walczyć
z tobą nie mamy siły. Dlatego niech twoje usta sprawują nad nami sąd. Czego tylko od
nas zażądasz – wszystko spełnimy.
Posłaniec powtórzył Batradzowi słowa Nartów:
– Nie jesteśmy winni śmierci Chamyca, ale walczyć z tobą nie mamy siły. Dlatego
niech twoje usta sprawują sąd nad nami. Czego tylko od nas zażądasz – wszystko spełnimy.
I Batradz kazał przekazać Nartom:
– Jeżeli moje usta mają was sądzić, to w takim razie słuchajcie. Niewielkiego zadośćuczynienia żądam za wasze winy. Właśnie buduję dom. Aby go wznieść, potrzebuję słupów z pni azalii. Poprzeczną główną belkę winien stanowić pień tamaryszku, a główny
dźwigar stropowy ma być z pnia krzewu achsnarc245. Kiedy mi to wszystko zdobędziecie, nasze rachunki będą wyrównane.
Ciężar spadł Nartom z serca, gdy usłyszeli, jak niewielkiego zadośćuczynienia żąda
od nich Batradz. Z każdego domu wzięli więc po parze byków i niezwłocznie pojechali
do lasu, żeby odnaleźć i zrąbać drzewa potrzebne Batradzowi do budowy domu. Jeżdżą, jeżdżą Nartowie po lesie, i chociaż napotykają wiele azalii, wszystkie ich krzewy
sięgają najwyżej do pasa dorosłego człowieka i nie nadają się na słupy podtrzymujące
konstrukcję domu. Zgrabne i piękne były też rosnące w lesie tamaryszki, tyle że nawet
najgrubsze ich gałęzie były cieńsze od ręki człowieka i żadna nie nadawała się na główną belkę poprzeczną. Piękny był również krzew achsnarcu, ale nawet z najgrubszego
jego pnia dałoby się w najlepszym razie zrobić co najwyżej kij.
Z nisko opuszczonymi głowami wrócili Nartowie z lasu, przyszli do Batradza i mówią:
243
244
245
W opowiadaniu Jak Batradz złoił skórę dzuarowi Nartów była mowa o znieważeniu (przez owego
dzuara) żony Batradza, a nie jego matki. Jak widać, bardowie osetyjscy przekazywali różne wersje
poszczególnych wątków opowieści nartyjskich. Por. jednak następny przypis.
Na pierwszej stronie opowiadania Narodziny Batradza Syrdon „faktycznie” obraził żonę Chamyca,
Bycenkę, za to, że znalazła się na męskim zgromadzeniu. Ale znalazła się, będąc tam w… kieszeni
odzienia swego męża, bo za dnia zamieniała się w… żabę, por. przypis 166.
Abajew w I tomie swego słownika etymologicznego (s. 221) pod hasłem æxsnarc’y „nazwa krzewu”
pisze, że pochodzenie tego wyrazu nie zostało wyjaśnione.
230
CHAMYC I BATRADZ
– Obeszliśmy wszystkie lasy, wszędzie szukaliśmy azalii nadających się na słupy,
tamaryszku – na główną belkę poprzeczną i achsnarcu – na główny dźwigar stropowy,
ale niczego takiego nie udało się nam znaleźć. Być może jednak Pan Bóg zmiękczy twoje
serce i zgodzisz się, byśmy czym innym wynagrodzili ci twoją krzywdę?
I Batradz odrzekł:
– Oto skórzany worek mojego ojca. Napełnijcie go po brzegi popiołem ze spalonych
purpurowych jedwabnych tkanin.
Pokornie wysłuchali Nartowie tego polecenia. No bo cóż mogli począć? Zebrali
wszystkie jedwabne stroje swoich żon i córek, po czym spalili je w ognisku na wzgórzu
Uaskupp246. A Batradz w tym czasie prosił w modlitwie Pana Boga:
– Boże nad bogami, racz zesłać na ziemię szalejącą wichurę i trąbę powietrzną.
I gdy tylko Nartowie spalili jedwabne stroje swoich żon i córek, rozpętał się nad
ziemią huragan, przelatująca nad wzgórzem trąba powietrzna zdmuchnęła niemal cały
popiół, zostało go tak niewiele, że nawet naparstka nie dałoby się nim napełnić, a co
dopiero worka. Znowu zebrali się na naradę i po raz kolejny poszli do Batradza:
– Widziałeś, że ogołociliśmy z drogich strojów nasze żony i córki. Całą stertę ich
purpurowych jedwabnych szat zawieźliśmy na osłach na wzgórze Uaskupp i spaliliśmy.
Ale tam raptem rozszalał się huragan, zawirowała trąba powietrzna – i nawet naparstka
popiołu nie zostało. Powiedz, co mamy zrobić, żeby ci wynagrodzić krzywdę?
I Batradz oświadczył:
– Nie chcę już dłużej z wami przebywać. Więc żebyście nie musieli mnie dłużej znosić, a ja was, zbierzcie jak najwięcej kolczastych gałęzi, rozpalcie ognisko, wrzućcie mnie
do ognia i spalcie.
Wkrótce w całej Nartyjskiej Krainie nie pozostał ani jeden kolczasty krzak – tak
wielką ich stertę zebrali Nartowie. Batradz wdrapał się na sam szczyt owej ciernistej
góry i usiadł na niej okrakiem, szeroko rozstawiwszy nogi. Nartowie podpalili stos, płomienie szybko pomknęły w górę po suchych badylach i oto ogień ogarnął już całą górę
kolczastych gałęzi. Patrzą Nartowie na płonący ogień w nadziei, że Batradz się spali –
i uwolnią się wreszcie od niego. Coraz mocniej rozpala się ognisko, płomień z czerwonego stał się wręcz niebieski i rozżarzył Batradza aż do białości. Wtedy zeskoczył on
z góry płonących gałęzi prosto do źródła, z którego czerpali wodę wszyscy mieszkańcy
nartyjskiej osady. Źródło natychmiast wyschło, woda zmieniła się w parę. Cierpią Nartowie z pragnienia, a wody nie mają skąd wziąć. Buchający żarem Batradz wciąż siedzi
na źródle i nie daje im wody. Posłali więc do niego dzieci i staruszków z błaganiem, aby
przywrócił wodę nartyjskiej osadzie.
Ulitował się Batradz, zwrócił Nartom wodę, ale spokój wciąż jeszcze nie ukoił jego
serca i ponownie zażądał od nich zapłaty za śmierć swojego ojca i zniewagę matki.
246
Uaskupp [Łaskupp] dosłownie znaczy (po osetyjsku) „święte wzgórze”, p. ONS, słowniczek, s. 499.
231
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Teraz zrozpaczeni Nartowie nie oczekiwali już niczego oprócz swojej zguby. Ale oto
Syrdon zaoferował im swoją pomoc:
– Wybawiłbym was z kłopotu, ale ponieważ nie doceniacie moich dobrych intencji, wyznaczam cenę za swoje usługi: każdego roku, w Dniu Rozdzielania bydła pochodzącego ze zdobycznych stad, będziecie mi oddawać leniwe byczki i cherlawe jałówki,
a spośród owiec – chude jednoroczne jagnięta.
Tu uradowani Nartowie zgodnie, jednym głosem krzyknęli:
– Zmiłuj się nad nami, Syrdonie, wybaw nas od Batradza, a my ci za to nie odmówimy niczego, o cokolwiek poprosisz!
Ruszył Syrdon do Batradza. Idzie, idzie, ale niepokój go dręczy: „Jak by najlepiej do
niego podejść – jeśli z naprzeciwka, to pomyśli, że wysłano mnie na przeszpiegi i może
mnie zabić. A jeśli od tyłu – weźmie mnie za prześladowcę i też może… Długo się zastanawiał i w końcu wpadł na pomysł. Ujrzawszy wychodzącego z domu Batradza, udał,
że niby przypadkiem znalazł się obok niego na drodze, okładając się kijem po głowie,
jęcząc i płaczliwie zawodząc:
– Moim przyrodnim bratem247 był Chamyc. Wiem, kto go zgładził. Znam zabójców,
ale brak mi sił, aby go pomścić!
– A jakich ty jeszcze znasz zabójców mojego ojca? – spytał zaciekawiony Batradz.
– Niczego przed tobą nie zataję. Twego ojca uśmiercono za namową ziemskich i niebieskich duchów248 i dauagów. One wszystkie zebrały się teraz w wysokiej warowni
Uarpu249 i sądzą właśnie duszę Chamyca.
Na wieść o tym zwołał Batradz Nartów i polecił im:
– Przywiążcie mnie do strzały i wypuśćcie ją w kierunku warowni Uarpu.
Tak też zrobili. Przywiązali go do strzały, wycelowali i wystrzelili. Poleciał Batradz,
przebił mur warowni, dobył miecza i jął nim zabijać wszystkie duchy i dauagi ziemskie
i niebieskie. Na wszystkie strony fruwały odrąbywane ręce i skrzydła. Zaledwie kilkorgu duchom udało się ujść z życiem z owego pogromu.
247
248
249
Syrdon i Chamyc byli synami tej samej matki, Dzerassy, por. przypis 17 i 32.
Pod „duchami” (tak w przekładzie Libiedinskiego: …духов и дауагов) kryją się tu osetyjskie zedy
(ONS, słowniczek, s. 496: зэд – „небожитель”, czyli „mieszkaniec nieba”). Ten drugi termin jest
etymologicznym odpowiednikiem staroirańskich jazatów (awestyjskie: yazata- „istota czczona”),
por. perskie rzeczowniki: Jazdân (także nazwa miasta Jazd) i Izad znaczące „Bóg”. Kempiński (s. 474)
pisze: zadowie i daje odsyłacz do hasła: dauagowie (s. 101).
Uarp [Łarp] – twierdza położona nad rzeką Urup w Krasnodarskim Kraju (południe europejskiej
Rosji na przedpolach Kaukazu).
232
CHAMYC I BATRADZ
Śmierć Batradza
Batradz rozpoczął wojnę z ziemskimi i niebieskimi duchami oraz dauagami250; wszędzie, gdzie tylko udawało mu się ich dopaść, zabijał je bądź okaleczał. Te zaś, które jeszcze pozostawały przy życiu, postanowiły udać się na skargę do Boga:
– Wszystkim nam śmierć zagraża z ręki Batradza, syna Chamyca. Nie możemy dłużej żyć w wiecznym strachu. Ześlij na niego zgubę.
– Nie wiem, jak wam pomóc – powiedział Bóg. – Wszak nie z mojej woli przyszedł
on na świat, więc i nie z mojej ręki może zginąć251.
Kiedy Batradz dowiedział się o tym, że duchy i dauagi poskarżyły się Bogu na niego,
pomyślał zaintrygowany:
– Czyżby aż tak potężny był ten Bóg, któremu żalą się na mnie ziemskie oraz niebieskie duchy i dauagi? Pójdę, złożę mu wizytę i przekonam się…
Przygotował Batradz wszystko do dalekiej podróży i skierował swego wierzchowca ku niebieskiemu siedlisku Boga. Kiedy Bóg się dowiedział, że Batradz doń zmierza,
podrzucił mu na drodze niepozorny woreczek, którego ciężar wszelako był równy ciężarowi całej ziemi. Batradz, nie zsiadając z konia, chciał podnieść znalezisko rękojeścią
swojej nahajki. Zaczepił nią za woreczek, pociągnął go ku sobie – a tu nie tylko rękojeść
się złamała, ale i koń raptem aż po sam brzuch zapadł się w ziemię! „Cóż to za dziwo?” –
zdumiał się syn Chamyza, zsiadł z konia, obiema rękami chwycił woreczek – i nieco go
przesunął, ale sam przy tym zagłębił się i uwiązł w ziemi po kolana! Zostawił więc woreczek na drodze i pojechał dalej.
Wówczas Bóg rzucił na drogę kłębek złotej przędzy. A była ona tak długa, jak korzenie wszystkich roślin występujących na ziemi, i równie mocna jak owe korzenie.
– Ten kłębek pewnie mi się przyda – powiedział do siebie Batradz. – Zawiozę go
Satanie, będzie miała czym pozszywać i naprawić rozprute futro.
I znowu, nie zsiadając z konia, schylił się i ujął ręką kłębek. Chciał go podnieść, lecz
ten ani drgnął. Zeskoczył więc Batradz na ziemię, próbował unieść ów dziwny kłębek,
ale mimo usilnych starań nie zdołał go nawet poruszyć.
– A więc jest jeszcze na świecie siła potężniejsza od mojej – przemknęło mu przez
myśl i zawrócił konia.
250
251
W języku osetyjskim zachowującym tradycje przedchrześcijańskie występują zwykle „zedy i da
uagi” w znaczeniu „sił niebieskich, rozmaitych duchów”. Libiedinski w swym przekładzie pierwszy
termin (zed, por. przypis 246) oddaje rosyjskim wyrazem дух „duch”, a drugi pozostawia w oryginalnej wersji osetyjskiej (дауаг < dawæg, por. Ab., t. I, s. 348).
Jak widać, nie jest to zatem wszechmogący Bóg tożsamy z Bogiem religii monoteistycznych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Tutaj jest to „najwyższy z bogów” (por. przypis 6) przejęty z wierzeń
monoteistycznych, lecz „dostosowany” do tradycji pogańskich, podobnie jak św. Piotr zamieniony
w nartyjskie bóstwo podwodne (p. Don-biettyr, przypis 5).
233
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Tu nieoczekiwanie natknął się na siedmiu synów Uastyrdżiego252 oraz siedmiu synów Eliasza253 – władcy gromów. Batradz rzucił się na nich i od razu zabił trzech synów
Uastyrdżiego oraz trzech synów Eliasza. Pozostali, którzy zdołali uniknąć zguby, polecieli do Boga na skargę i spytali:
– Panie Boże, czyje życie jest dla ciebie droższe – nasze czy Batradza, syna Chamyca?
I Pan Bóg im odpowiedział:
– Ja nie mam nad nim władzy i nie mogę go uśmiercić254. On sam jedynie może sprowadzić na siebie śmierć. Idźcie zatem do Słońca i poproście, aby na jeden dzień zesłało na ziemię wszystek ten żar, który przygotowało na cały rok. I postarajcie się owego
dnia pod byle pretekstem zwabić Batradza na step Chazmu255 i tam z nim walczcie. Najpierw jednak wytrwale bijcie kamieniami o bryły ołowiu, tak żeby stały się twardsze
od samych kamieni, i tymi bryłami rzucajcie w Batradza. Rozgrzany walką w tak upalny
dzień, rozpali się on jak ogień i ruszy ku swojemu źródłu, by się ochłodzić, ale ja je wysuszę. Wtedy rzuci się ku morzu, lecz i ono wyschnie tego dnia.
Zebrały się ziemskie i niebieskie duchy oraz dauagi i powiedziały Słońcu o decyzji
Pana Boga. Wówczas Słońce zesłało na ziemię wszystek żar, którym ją zamierzało obdarzać w ciągu całego roku. A na stepie Chazmu, dokąd podstępnie zwabiły Batradza, czekał go grad twardo zbitego ołowiu. Batradz odpowiadał duchom gradem swoich strzał
i uśmiercił nimi jeszcze czterech synów Uastyrdżiego i trzech synów Uacilli256. Na tym
wszelako nie zakończyło się starcie duchów i dauagów ze stalowym Batradzem. Słońce
paliło bowiem coraz bardziej i ten rozpłomienił się jak ogień.
– Przerwijmy walkę, muszę się ochłodzić. Potem dopiero wam pokażę! – wykrzyknął groźnie. Pobiegł do źródła, lecz nie było w nim nawet kropli wody. Rzucił się ku morzu, ale i ono wyschło do samego dna. Żywym ogniem zapłonął Batradz i migiem spaliła
się w nim ta jedyna kiszka, której swego czasu nie zahartował Kurdalagon257. Spaliła się
na popiół i w tej samej chwili Batradz zwalił się martwy na ziemię.
Leży jego nieruchome ciało, a uradowane duchy i dauagi latają nad nim tryumfalnie. Wszelako nagle jął się roznosić okropny odór i takie jadowite miazmaty, że wiele
duchów zatruło się nimi i pospadały martwe na ziemię, pozostałe zaś znowu poleciały
do Pana Boga na skargę:
– Cierpieliśmy z jego powodu, kiedy żył, ale jeszcze dotkliwiej cierpimy teraz, kiedy
nareszcie umarł.
252
253
254
255
256
257
P. przypis 19.
P. przypis 7.
P. przypis 251.
Chazm – step o nieznanej lokalizacji (ONS, słowniczek, s. 500).
Uacylla – p. przypisy 77 i 253; chodzi o Eliasza.
Por. koniec opowiadania Jak Batradz się zahartował oraz znany motyw „pięty Achillesa” (p. także
przypis 4).
234
CHAMYC I BATRADZ
– Idźcie i pochowajcie go w niebieskim grobowcu Safy258 – poradził im Bóg.
Poleciały więc z powrotem ku ciału Batradza, ale nie dały rady go podźwignąć. Postanowiły zaprząc dwanaście par wołów i ciągnęły razem z nimi, ale gdzież tam?! – nawet nie drgnęło stalowe ciało Batradza.
Po raz kolejny stawiły się niesforne duchy przed Bogiem, prosząc Go o radę, i usłyszały, że mają zaprząc dwa byczki, ale wyłącznie takie, które urodziły się w dniach poświęconych władcy wilków, Tutyrowi, gdyż bydło zrodzone w tym właśnie czasie posiada niezwykłą, tajemniczą moc. Kiedy dwa takie byczki zostały zaprzężone i pociągnęły,
to – a jakże by inaczej! – poruszyły z miejsca zwłoki i dowiozły je do grobowca Safy. Na
tym wszelako sprawa się nie zakończyła. Ciało Batradza w żaden sposób nie dawało się
bowiem umieścić w grobowcu. Wnoszą je głową do przodu – a ono opiera się łokciami
o framugi i nie przechodzi przez drzwi. Wnoszą nogami do przodu – a nogi się rozszerzają, trafiają na framugi – i ciało też nie daje się wnieść do środka.
I który to już raz dauagi poleciały żalić się przed Bogiem? Ten wysłuchał ich skargi
na martwego Batradza, uronił trzy łzy na jego ciało i rzekł:
– Pogrzebowego daru żądał ode mnie Batradz.
Po tych słowach ciało bez trudu dało się wnieść do grobowca i pochować. A łzy Boga
potoczyły się na ziemię i w miejscach, na które upadły, wyrosły trzy święte przybytki:
Tarandżelos, Mykalgabyrta i Riekom259.
258
259
Safa – p. przypis 76.
Do dzisiaj istnieją te pogańskie świątynie i są przez osetyjskich wyznawców uatsdinu (por. przypis 16)
odwiedzane. Nazwa Tarandżelos pochodzi od gruzińskiej: Mtawar-Angelozi „Archanioł” (dosł. „główny anioł”), p. Ab., t. III, s. 232. O nazwie Mykalgabyrta była mowa w przypisie 206.
• Acamaz •
Acamaz i aldar Mysyru260
Wspaniały, królewski zaiste dar przysłali Nartowie Naszran-aldarowi.261 A cóż takiego
mu ofiarowali? Śnieżnobiałą burkę utkaną z najdoskonalszej wełny białych baranów.
I w tym samym niemal momencie Naszran-aldar otrzymał również przykrą wiadomość: „Mysyr-aldar262 porwał twoją ukochaną żonę”. Wysłał więc Naszran-aldar do
Nartów herolda z rozkazem:
– Każda nartyjska rodzina musi wyekwipować jednego wojownika do mego wojska.
Takiej zaś, która wojownika nie wystawi, każę za karę zarżnąć dla mnie wołu, płomień
ogniska domowego zaleję wodą263, a jego popiół rozsypię na wietrze.
Wszystkie nartyjskie rodziny wyekwipowały oczywiście i odprawiły wojowników
do wojska Naszran-aldara. Ten, dokonując przeglądu oddziałów, zorientował się, że jeden tylko dom nie wystawił wojownika – dom starego Acy264.
Z tego właśnie rodu pochodziła matka Naszran-aldara. Starsi synowie Acy przebywali
wówczas poza domem, najmłodszy zaś, maleńki Acamaz265, był jeszcze karmiony piersią.
260
261
262
263
264
265
Pod nazwą Mysyr kryje się Egipt, z arabskiego Misr (z emfatycznym „s”), por. hebrajskie (starożytne)
Macor.
Imię osobowe Naszran-aldar nawiązuje do chrześcijańskiej tradycji jego użytkownika. W starożytności nazarejczykami nazywano chrześcijan (od nazwy galilejskiego miasta Nazaret, w którym
Chrystus spędził, według tradycji, pierwsze trzydzieści lat swego życia), p. W. Kop a l iń sk i, op. cit.,
s. 738. Po arabsku nazwa ta brzmi nasrānī (z emfatycznym „s”). Abajew (słownik etymol., t. II, s. 161)
pisze: Nasran. W przekładzie rosyjskim Libiedinskiego, który jest podstawą niniejszego tekstu, występuje zapis: Нашран-алдар (Naszran-aldar). Co do terminu aldar – p. przypis 69.
Mysyr-aldar to władca Egiptu (por. przypisy 69 i 258), zapewne muzułmanin, w przeciwieństwie do
chrześcijanina, Naszran-aldara (przypis 259).
(…) płomień ogniska domowego zaleję wodą – p. Uwagi red. oset., przypis 261.
Aca – ojciec słynnego muzykanta, Acamaza, p. przypis 265, por. Ab., t. I, s. 26, hasło: Acæmæz. Występuje na początku opowieści pt. Komu przypadła skóra czarnej lisicy.
Acamaz – czarodziejski muzykant, syn Acy (p. przypis 264). Dumézil (LH, s. 245) zwraca uwagę
na tę okoliczność, że Acamaz i jego ojciec, Aca, nie należeli do żadnego z trzech rodów nartyjskich
(p. przypis 15). Mieszkali poza ich trzema osiedlami. Wiąże się to być może z odrębną tradycją ose237
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Miał on dwie matki: jedną, która go urodziła, i drugą, która go niańczyła. Kiedy spowity w pieluszki leżał w wiszącej na rzemieniach kołysce, obie kobiety huśtały go i tak
mu do snu śpiewały: „Baj, baj, baj! Luli laj! Z czarnego i granatowego bułatu wykuta
jest twoja kołyska, z grzbietu wielkoluda wycięte są pasy, na których ona się buja. A ty
nie wiesz o tym, że naszego wołu zabiją, że wodą zaleją nasze domowe ognisko, a jego
popiół rozsypią na wietrze. Piękną żonę Naszran-aldara porwali, a tu nie ma kogo z naszego domu wyprawić do jego wojska!”
I gdy tak smętnie malcowi śpiewały, ten raptem donośnym głosem oświadczył:
– Ja pójdę do wojska Naszran-aldara.
– A czyż płakałybyśmy tak, gdybyś mógł pójść?! – spytały zgodnie obie matki.
Chłopiec nic na to nie odpowiedział, przeciągnął się tylko, pchnął jeden bok kołyski – i ten z hukiem odpadł! Wysoko leciał w powietrzu stalowy bok kołyski i rozżarzył
się przy tym tak, że kiedy spadł do morza, woda wyschła w nim do samego dna. Pchnął
Acamaz drugi bok kołyski – i ten też z trzaskiem odpadł! I również tak długo leciał w powietrzu, aż się rozżarzył do białości, a kiedy upadł na las, ten cały stanął w płomieniach.
Oparł się chłopiec o bułatowe wezgłowie – i poleciało oderwane wezgłowie aż na Czarną Górę. Upadając, rąbnęło w nią z taką mocą, że rozsypała się na wszystkie strony.
A chłopiec wyskoczył z resztek kołyski266 i zażądał:
– Dajcie mi konia i pancerz! Ale szybko, bo muszę dogonić wojsko Naszran-aldara!
Pobiegły obie matki do Acy, ojca Acamaza, i mówią:
– Twój syn rusza na wojnę.
– Jak to możliwe? – zdumiał się Aca. – Przecież on jeszcze leży w kołysce.
– Rozwalił ją, wyskoczył i zażądał konia oraz pancerza!
– No cóż… W takim razie dajcie mu uzdę. Niech się z nią uda do naszych tabunów,
wejdzie na wzgórze, machnie uzdą – i koń sam przybiegnie ku niemu.
Wręczono Acamazowi uzdę, ten wbiegł z nią na wzgórze, pomachał – i koń sam
przygalopował do niego. Wielki był jak sterta słomy, ale gdy Acamaz nań wskoczył,
grzbiet konia załamał się pod nim! Daremnie chłopiec okładał go uzdą – nie stanął już
wierzchowiec na nogi. Rozgoryczony Acamaz ze łzami w oczach powiedział:
– Jeśli ojciec nie miał dla mnie lepszego konia, to niech go, starego Acę, oślimi flakami tylko karmią na tamtym świecie.
266
tyjską regionu digorskiego (na zachód od Władykaukazu), z jego odrębnym, archaicznym dialektem
(zwanym digorskim, por. miasto Digora), różnym od irońskiego, który legł u podstaw literackiego
języka osetyjskiego.
Jeśli chodzi o etymologię, to imię Acamaz pierwotnie znaczyło, prawdopodobnie, „święty wielki”
(Ab., t. I, s. 26), por. Kemp., s. 1.
Obecny tu motyw mitologicznego bohatera, który już „od kołyski” jest niezwykle silny, przypomina analogiczne opisy zachowań wielu nartyjskich bohaterów, nawet anonimowych, por. np. szybki
rozwój maleńkiego syna pastucha z opowieści pt. Jak Soslan pojął Bedochę za żonę. Z tą różnicą, że
opowiadania o Acamazie wyróżniają się bardziej wybujałą fantastyką, por. LH, s. 245 (Notes).
238
ACAMAZ
Z płaczem wrócił do domu, a kobiety z wyrzutem powiedziały staremu Acy:
– Twój syn, stojąc na wzgórzu, machnął uzdą. I koń podbiegł do niego. Ale jak tylko
go dosiadł, załamał się koński grzbiet. A teraz on płacze i rozżalony źle ci życzy: „Jeśli
ojciec dla syna – powiada – nie miał lepszego konia, to niech go, starego Acę, spotka za
to w Kraju Martwych zasłużona kara”.
– Ależ ja mam lepszego konia – odrzekł stary Aca – tyle że sam jedynie mogę na nim
jeździć. Ukryty jest pod ziemią, bije i krzesze iskry kopytem, niecierpliwie gryzie żelazne wędzidło, czekając, kiedy wreszcie zostanie przez kogoś osiodłany. Ale przecież mój
chłopiec nie ośmieli się podejść do takiego rumaka, zresztą on go do siebie nie dopuści.
Kiedy tylko Acamaz dowiedział się o owym tajemniczym rumaku, przyszedł do ojca
i rzekł:
– Proszę cię, ojcze, daj mi klucz do swojej podziemnej stajni. Chcę się przyjrzeć twojemu koniowi.
Powierzył Aca synowi klucz do podziemnej stajni – i otworzył Acamaz ciężkie wrota:
wszędzie ciemno, widać jedynie ostre uszy konia. Stał on, przestępując z nogi na nogę,
w głębokim nawozie. Widząc to, Acamaz z łatwością, niby małego koziołka, chwycił za
nogę utytłanego w gnoju konia, wyciągnął go ze stajni, oczyścił, namydlił cudownym
nartyjskim mydłem aryk, wykąpał w źródlanej wodzie, okiełznał uzdą charch z krainy
Chachi, położył na jego grzbiecie siedem czapraków roboty babijskich mistrzów i przytroczył siodło w anguszyjskiej oprawie267. Teraz dopiero Acamaz wskoczył na konia. Ten
wszelako zerwał się i wierzgnął tak, że wyrzucił chłopca aż pod niebo. On jednak, spadając z góry niby kula, zdołał chwycić za popręg pod końskim brzuchem.
Rumak jeszcze raz wściekle wierzgnął, zrzucił Acamaza na ziemię, a ten zarył się
w nią głęboko, natychmiast jednak znowu wskoczył na grzbiet i przycupnął pod wysokim łukiem siodła. Koń rozejrzał się wokół i spytał:
– A gdzie się ten chłopak podział?
– Toż ja na tobie siedzę!
Wówczas rumak oświadczył:
– To znaczy, żeś godzien mnie dosiadać.
Acamaz odparł:
– Ty na razie też mi się nadasz… póki będziemy człapać po błocie. Bo później znajdę
sobie takiego wierzchowca, który naprawdę będzie mnie godny.
Koń na to smutno westchnął i powiedział:
– Och, och!… Jakże mi przykro słyszeć takie słowa. Pół mojej siły od nich mi ubyło.
Acamaz nie miał zamiaru obrażać świetnego rumaka, toteż rzucił przepraszająco:
267
Oto komentarz do egzotycznych, fantastycznych (por. LH, s. 240 i 245, przypis 1) nazw występujących w tym fragmencie: mydło aryk (być może z tureckiego arık [aryk] „chudy, mizerny”), charch (?) –
z krainy Chachi (p. ONS, s. 500), babijski – z krainy Babi, anguszyjski – z krainy Angusz. Britajew
(słowniczek, ONS, s. 495) pisze, że znaczenie przymiotnika babijski nie jest jasne.
239
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Zdarza się, że dziecko przez głupotę i węgli się naje. Nie miej do mnie żalu, mój
maleńki, nigdzie przecież nie znajdę wierzchowca lepszego od ciebie.
I mały Acamaz powiedział ojcu:
– Osiodłałem twojego konia, daj mi teraz swój pancerz.
– A nie za wielki on będzie na ciebie? – zapytał stary Aca.
– Daj, a potem zobaczymy… – rzucił chłopiec.
Wręczył stary Aca maleńkiemu synowi swój kołczan ze strzałami, wręczył łuk i kolczugę; dał mu też trzy swoje stalowoskrzydłe sokoły, które towarzyszyły mu zawsze
w bitwie i na polowaniu, oraz trzy szybkonogie psy gończe.
Włożył Acamaz ojcowską kolczugę, wziął do ręki jego oręż i rzekł do obu swoich
matek:
– Spójrzcie na mnie i powiedzcie, jak wyglądam?
– Jak blask księżyca lśni na górskich szczytach, tak ty promieniejesz na swoim
wierzchowcu.
Wtedy poprosił je:
– Teraz odjeżdżam. Powiedzcie o tym mojemu ojcu.
Wszelako stary Aca wezwał jeszcze syna do siebie:
– Zbliż się do mnie, powiem ci, jak masz się szykować na wojenną wyprawę. Słuchaj, jak ja to robiłem, bo i tobie radzę uczynić podobnie. Dla każdego ze swych towarzyszy brałem w podarunku po jednej nahajce i dla każdego ogniska, przy którym
zasiadało siedmiu wojowników, przygotowywałem siedem szaszłyków. I ty uczyń tak
samo. Ilukolwiek wojowników by było w wojsku Naszran-aldara, dla każdego przygotuj
w podarunku nahajkę. A jak już dogonisz jego wojsko, zatrzymaj się w oddali, policz
wszystkie ogniska i rozpal tyle samo. Przy każdym ognisku wetknij w ziemię siedem
rożnów z szaszłykami i wkop tyle drągów do przywiązywania koni, ilu jeźdźców będzie
w wojsku Naszran-aldara. A teraz już jedź – i niechaj Bóg ci wskaże prostą drogę.
Pojechał Acamaz. I oto pędzi galopem przez dziewicze lasy, poluje też po drodze na
napotkane jelenie i dzikie kozy. Ściąga z nich skórę, tnie ją na cienkie paski, po czym wyplata z owych rzemyków kolejne nahajki. Zrobił ich tyle, ilu wojowników było w wojsku
Naszran-aldara.
A czy długo jechał, czy krótko?… – trudno dziś orzec; dość, że dogonił wojska aldara
nad morzem, gdyż ono nie puściło ich do kraju Mysyr i najwyraźniej wcale nie zamierzało tego robić. Mijały lata, a wojownicy Naszran-aldara w żaden sposób nie mogli
przeprawić się przez morze. Młodszym wąsy już przez ten czas zdążyły posiwieć. Liczne było wojsko aldara, a tworzyli je nie tylko ludzie, ale też olbrzymy-uaigowie, czarci
z piekła rodem i niezliczone zedy268, czyli duchy niebieskie i ziemskie – cała ich armia
służyła Naszran-aldarowi.
268
Terminy uaig i zed zostały objaśnione w przypisach 63 i 248. „Czartom” z tego zdania w oryginale
osetyjskim odpowiadają chajragowie (Ab., t. IV, s. 163: xæjræg).
240
ACAMAZ
Zatrzymawszy się w pewnym oddaleniu od wojska, Acamaz, syn Acy, zliczył płonące
ogniska i rozpalił tyle samo. Dostrzegł Naszran-aldar te ogniska i pyta zdumiony:
– A to co za dziwo? Tylu wojowników zebrało się w moim wojsku, są tu i uaigowie,
i czarci, i zedy, i dzielni Nartowie – i wszyscy idziemy walczyć do kraju Mysyr, tylko morze nas tam nie puściło. A tam inne wojsko, równie liczne jak moje, rozpaliło ogniska na
naszych tyłach? Idźcie się czegoś o nim dowiedzieć.
Siedmiu jeźdźców popędziło do obozowiska małego Acamaza, ujrzawszy go jednak
samego pośród płonących ognisk, wyraźnie zaskoczeni spytali:
– Coś ty za jeden? Kim jesteś? Skąd przybywasz? Czyżbyś sam rozpalił te wszystkie
ogniska?
– Ja również jestem waszym towarzyszem broni – oświadczył posłańcom Acamaz.
Wrócili jeźdźcy do Naszran-aldara i zdają mu sprawę:
– Oto jak się rzeczy mają, czcigodny aldarze: siedzi wśród tamtych ognisk jeden
tylko całkiem młody chłopak, nawet jeszcze bez wąsów, i oprócz niego nikogo tam nie
ma, żadnego wojska! Spytaliśmy go, kim jest, i w odpowiedzi usłyszeliśmy: „Ja również
jestem waszym towarzyszem broni”.
– Migiem go tutaj sprowadźcie! – rozkazał wódz.
Pogalopowali jeźdźcy z powrotem do Acamaza i mówią:
– Naszran-aldar zaprasza cię do siebie.
– Niech sam do mnie przyjedzie. Ja się do niego nie wybieram – zuchwale odparł
chłopak.
Wrócili jeźdźcy i przekazali aldarowi słowa Acamaza.
Wówczas postawił on na nogi wszystkie swoje wojska i powiódł je tam, gdzie płonęły zapalone przez Acamaza ogniska.
Ten uprzejmie powitał przybyłych i oznajmił:
– Dla wszystkich koni przygotowane są drągi do ich uwiązania. Zsiadajcie zatem
i uwiążcie konie. A potem niech każdych siedmiu waszych ludzi wybierze sobie ognisko
i usiądzie przy nim.
Tak też się stało. I wystarczyło ognisk dla całego wojska Naszran-aldara. A kiedy
wojownicy, znalazłszy przy ogniskach smakowite szaszłyki, nasycili się nimi, Acamaz
obszedł wszystkie ogniska i każdemu z siedzących przy ogniu wojowników podarował
nahajkę. Dopiero potem rzekł do aldara:
– Nie znasz mnie pewnie. Jam jest Acamaz, syn Acy.
Wielce się Naszran-aldar uradował, słysząc, że również syn starego Acy przybył do
jego wojska.
I zwrócił się Acamaz do aldara z pytaniem:
– Jak mamy się przeprawić przez morze? Dobrze by było spytać o radę wszystkich
twoich wojowników, a nuż któryś wskaże nam właściwą drogę?
Przystał na to Naszran-aldar. Pogalopował tam, gdzie przy ogniskach siedzieli zedowie, i zapytał ich:
241
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Czy moglibyście znaleźć drogę przez morze?
– My mamy skrzydła – odparli. – Możemy nad nim przefrunąć, lecz jeśli ludzie nie
będą mogli razem z nami walczyć – niczego osiągnąć nie zdołamy.
Potem aldar pojechał do czartów.
– A czy wy moglibyście odnaleźć drogę przez morze?
– My mieszkamy pod ziemią, więc jeśli będzie trzeba, przejdziemy pod morskim
dnem. Ale walczyć możemy jedynie wtedy, kiedy wraz z nami będą również wojować
ludzie.
Wtedy to Naszran-aldar zapytał uaigów:
– A może wy coś wymyślicie?
– My potrafimy w bród przejść przez morze, ale bardzo je przy tym wzburzymy,
a wtedy zginą ludzie idący za nami.
Wówczas Acamaz ozwał się do swojego konia:
– A co my, przyjacielu, wspólnie wymyślimy? Jak się przeprawimy przez morze?
– Niczego nie musimy wymyślać. Zdziel mnie tylko trzy razy nahajką, ale tak, żeby ci
skóra z dłoni zlazła – i w jednej chwili będziemy na drugim brzegu.
Trzykrotnie Acamaz uderzył wierzchowca nahajką, ten dał potężnego susa, przy
czym nawet kopyt w morzu nie zamoczył – i oto jeździec wraz z koniem znaleźli się
na drugim brzegu, w kraju Mysyru. Napotkanym na brzegu tutejszym ludziom Acamaz
polecił, by przekazali Mysyr-aldarowi tę wiadomość:
– Zmierza przeciwko tobie Naszran-aldar ze swoim wojskiem.
Ten w odpowiedzi Mysyr-aldar przysłał Naszran-aldarowi następującą propozycję:
– Zamiast przelewać krew naszych wojsk, walczmy tylko my dwaj między sobą. Jeśli
ty mnie zabijesz, cały mój kraj i naród poddadzą się tobie, a jeśli ja zabiję ciebie, twój
kraj i naród poddadzą się mnie.
Acamaz ponownie przeskoczył nad morzem i przedstawił ową propozycję Naszran-aldarowi. Ten się wystraszył i jął szukać kogoś chętnego do walki w jego zastępstwie.
Podchodził i do zedów, i do czartów, i do uaigów, pytając:
– Czy znajdzie się wśród was chętny do walki z Mysyr-aldarem?
Wszelako żaden z zedów, czartów ani uaigów nie miał tyle odwagi, by samemu zmierzyć się z aldarem Mysyru. Wtedy Naszran-aldar wezwał do siebie dzielnych nartyjskich
wojowników i zapytał:
– A wy co powiecie?
Odpowiedział młodziutki Acamaz, syn Acy:
– Ja pójdę z nim walczyć. Ale wiadomość o tym, że zwyciężyłem albo zginąłem, poślijcie koniecznie mojemu staremu ojcu, Acy.
I znowu przeskoczył przez morze, a Mysyr-aldar wyjechał mu naprzeciw. Zaczęli strzelać do siebie z łuków, podziurawili jeden drugiego, a pod wieczór, okrwawieni,
zakończyli pojedynek. Ledwie żywy dowlókł się aldar Mysyru do domu. Acamaz zaś
242
ACAMAZ
pozostał sam na placu boju i nie było przy nim nikogo, kto mógłby opatrzyć i zaleczyć
jego rany. Natomiast żona Mysyr-aldara – ta sama, którą onegdaj porwał on Naszran-aldarowi, posiadała dar leczenia ran. Jeżeli nawet śmiertelnie ranny człowiek zdołał się
do niej dostać, wystarczyło, że przeciągnęła rękami po jego ciele – i wszystkie rany się
zabliźniały i goiły.
Następnego dnia o świtaniu, rześki – i z wygojonymi ranami! – Mysyr-aldar ponownie ruszył do walki. Acamaz niestety przystąpił do niej osłabiony i z wciąż krwawiącymi
ranami.
I ponownie zaczęli między sobą walczyć, i dopiero mrok nocy przerwał ich pojedynek269.
I znowu Mysyr-aldar ledwie żywy dotarł do domu, a ciężko ranny Acamaz znowu
samotny został na miejscu pojedynku. Skrajnie wyczerpany, bił się z myślami: „Cóż mam
teraz począć? Jeżeli i jutro pojawi się pełen sił i z wyleczonymi ranami, to na pewno
mnie zabije”. I rezolutny syn Acy postanowił udawać martwego.
Kiedy rankiem Mysyr-aldar przyjechał na miejsce pojedynku, ujrzał leżącego nieruchomo Acamaza.
– Wstawaj, będziemy walczyć! – wykrzyknął, lecz chłopiec nawet się nie poruszył.
Mysyr-aldar pomyślał więc, że przeciwnik umarł. Wielce uradowany powrócił do domu.
Żona, powitawszy go, od razu spytała:
– Dlaczego tak szybko dzisiaj wróciłeś?
– Zabiłem tego, z którym walczyłem.
– A co zrobiłeś z jego ciałem?
– Zostawiłem je tam, gdzie leżało.
– To grzech. Nie godzi się tak postępować. Trzeba mu okazać choć trochę litości.
Wszak kiedy ty wracałeś półżywy i cały zakrwawiony, leczyłam cię każdego wieczora.
I gdyby nie moje ręce, kto wie, jak by się wasz pojedynek zakończył. A przecież twój
przeciwnik nie miał nikogo, kto by wygoił jego rany. Nie można zostawiać trupa na polu.
Wracaj tam, ustaw cztery wysokie pale z osiki, złóż go do trumny, umieść ją na tych palach i tam zostaw, żeby lisy i wilki nie rozszarpały jego ciała.
Wrócił aldar Mysyru na miejsce pojedynku i uczynił wszystko tak, jak poleciła mu
żona. Ustawił cztery wysokie pale, połączył ich wierzchołki siatką, a na niej złożył trumnę z ciałem Acamaza270 i z czystym sumieniem wrócił do domu.
269
270
I ponownie zaczęli (…) pojedynek – p. Uwagi red. oset., przypis 261.
Pierwotnie urządzenie zwane karaz służyło do suszenia serów: wierzchołki czterech palików
wbitych w ziemię łączono siatką, na której kładziono kawałki sera, by wyschły od góry i od dołu.
Na siatce tej kładziono także ludzi porażonych piorunem, por. Ab., t. I, s. 581, hasło: kæraz. Wyraz
prawdopodobnie kaukaskiego pochodzenia, skoro Abajew (ibidem) zestawia go z inguszeckim rzeczownikiem kæræz „słup, do którego przywiązywano konie”. Ingusze sąsiadują z Osetyjczykami od
wschodu. Są spokrewnieni z Czeczenami.
243
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
A w nocy, kiedy już zasnął, jego żona ukradkiem wstała z łóżka, zmieniła się w gołębicę i pofrunęła tam, gdzie leżała trumna z ciałem Acamaza. Znów stała się kobietą,
uniosła wieko trumny, spojrzała na chłopca i ze smutkiem rzekła:
– Ach, jaka szkoda, że umarłeś. Bo gdybyś jeszcze żył, to bym cię na pewno ura
towała.
– Przecież ja żyję, naprawdę! Możesz mi wierzyć! – nieoczekiwanie krzyknął Acamaz.
Wówczas tchnęła na niego – i młodzieniec wstał z trumny, zdrowy i rześki, jakim był
przed pojedynkiem. Nawet jednej rany czy choćby zadrapania nie było już na jego ciele.
Ucieszyła się kobieta, wypytała go o wszystko, okazała życzliwość i przemieniwszy się
ponownie w gołębicę, odleciała do domu Mysyr-aldara. Acamaz, który ją śledził, również trafił do jego domu.
Śpiący Mysyr-aldar wzdrygnął się gwałtownie i otworzył oczy. Żona spytała:
– Co się dzieje? Coś ci się przywidziało?
– Śniło mi się, że młodzik, którego zabiłem, poderżnął mi gardło na oparciu łóżka
i to moim własnym mieczem, który urodził się razem ze mną.
Żona uspokoiła go, mówiąc:
– To rany twoje się goją. A tamtego chłopaka robaki już pewnie jedzą.
Minęło trochę czasu i aldar Mysyru znów się raptownie poderwał na swoim łóżku.
– Co się dzieje? Dlaczegoś się wzdrygnął?
– Chyba jakieś nieszczęście zwiastuje mi ten sen. Znowu śniłem, że zabity przeze mnie młodzik wydostał mi spod wezgłowia miecz, który wraz ze mną się narodził,
i przeciął moje gardło na oparciu łóżka.
– Niepotrzebnie się lękasz, to rany twoje się zabliźniają. A w życiu sny nigdy się nie
sprawdzają. Śpij, moje słońce, śpij… A tamtego chłoptasia na pewno robaki już zjadły.
I ponownie aldar Mysyru usnął głębokim snem, ale wkrótce jeszcze bardziej gwałtowny dreszcz wstrząsnął jego ciałem.
– No, co ty robisz? Czemu sam się pozbawiasz słodyczy głębokiego snu?
– Wciąż ten młokos… ciągle go widzę! Wydostał jak gdyby spod mego wezgłowia
miecz, który urodził się razem ze mną, i – nie dając mi się podnieść z łóżka – poderżnął
mi gardło, a krew rozlała się po całym naszym domu.
– Śpij, śpij… Nie przejmuj się głupimi snami! Czemu miałbyś się bać tego młokosa?
Jego kości wilki już pewnie po polach rozwłóczą.
Acamaz podsłuchiwał wszystkie owe rozmowy, toteż dowiedziawszy się, gdzie aldar chowa miecz, wyciągnął go spod wezgłowia i przeciął nim gardło Mysyr-aldara, ułożywszy uprzednio jego głowę na oparciu łóżka. Potem zebrał wszystkie skarby aldara,
usadził za sobą na siodle jego żonę i przywiózł ją do wojska Naszran-aldara.
– Oto twoja przepiękna małżonka – powiedział doń. – Bądźcie szczęśliwi.
Naszran-aldar gorąco podziękował synowi Acy za uratowanie życia nie samych tylko nartyjskich wojowników, lecz i całego wojska.
244
ACAMAZ
Acamaz powrócił do Kraju Nartów. Bydło i wszystkie skarby Mysyr-aldara rozdał
mieszkańcom. A ponieważ do tego czasu stary Aca całkiem już zniedołężniał, jego syn
poprosił żonę Naszran-aldara, aby chuchnęła na niego – i Aca znów stał się młody!
Acamaz i przepiękna Agunda271
Stary Aca miał trzech synów. Po jego śmierci bracia postanowili rozdzielić między siebie
schedę po ojcu. Długo się nad tym głowili, ale nijak nie mogli dojść do porozumienia,
wciąż się tylko kłócili i awanturowali.
Szacowni nartyjscy mężowie usiłowali rozsądzić spór i pojednać zwaśnionych braci. Wszelako nawet oni nie zdołali podzielić spadku tak, aby zadowoleni byli wszyscy
synowie Acy. Siedem razy w tej sprawie zbierali się Nartowie na nychasie, zastanawiali
się, rozważali, myśleli – i niczego jakoś wymyślić nie mogli.
Staruszek Magujrag272, najbardziej leciwy spośród wszystkich Nartów, był ubogim
człowiekiem. Jego przygaszone oczy wiecznie mokre były od łez. On to podjął się roli
pośrednika w niełatwej sprawie podziału spadku i oto, co postanowił: starszym synom
należy oddać bydło, a najmłodszemu jedynie wieczną złotą fujarkę273 starego Acy.
Starszym braciom spodobała się taka decyzja. Acamaz również nie zgłaszał sprzeciwu. Otrzymaną w spadku złotą fujarkę podarował bowiem jego ojcu sam Afsati274 –
patron polowań. Swego czasu gościł on wraz z dwoma innymi mieszkańcami nieba –
Nikkolą275 i Uastyrdżim276 – u Narta Acy, wtedy to gospodarz i Afsati poprzysięgli sobie
wieczną przyjaźń. Niebianin próbował ofiarować Acy wiele prezentów, ten jednak nie
chciał dla siebie niczego, zgodził się przyjąć jedynie złotą fujarkę.
I obecnie znajdowała się ona w rękach Acamaza, który udawał się akurat na Czarną
Górę. A prezentował się tak wspaniale, że kiedy przechodził obok nychasu, zasiadający
na nim Nartowie mówili zachwyceni jeden do drugiego:
271
272
273
274
275
276
Agunda – piękna córka aldara Sajnaga (p. przypis 234). Jej imię pochodzi od nazwy minerału, hiacyntu, p. Ab., t. I, s. 35, hasło: Agundæ.
Magujrag – imię znaczące „biedaczek”, pochodzi od przymiotnika pisanego obecnie cyrylicą мæгуыр
(przybliżona transkrypcja fonetyczna: magłyr), p. Ab., t. II, s. 81-82.
W dialekcie digorskim (p. przypis 265) „fujarka” (piszczałka) nosi nazwę chatal (p. Ab., t. IV, s. 192,
hasło: xætæl), a w irońskim – uadyndz [ładyndz].
Afsati, p. przypis 78.
Nikkola – dauag (p. przypis 203) czczony dawniej przez digorskich Osetyjczyków, tożsamy ze
św. Mikołajem, p. Ab., t. II, s. 181 i Britajew, słowniczek, ONS, s. 497.
Uastyrdżi – p. przypis 19. W dialekcie digorskim (p. przypis 265) imię to (osetyjski odpowiednik
św. Jerzego) jest wymawiane Uasgergi (Ab., t. II, s. 181: Wasgergi). Ta archaiczna forma zawiera element -gergi wyraźnie pochodzący od greckiego rzeczownika geōrgos „rolnik, oracz” (por. angielskie
imię George i inne zach. europejskie formy imienia odpowiadającego polskiemu Jerzemu).
245
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Czyżby to Bonwarnon277 – gwiazda wschodu i zachodu – wyjrzała spoza gór?
– Nie, to nie Bonwarnon, a dzielny syn Acy, maleńki Acamaz, wyrusza w góry.
– A czy to nie Kardagstaly278– gwiazda traw – zajaśniała na wschodzie?
– Nie, to nie Kardagstaly – orzekli zacni Nartowie zasiadający na nychasie. – To maleńki Acamaz, syn Acy, udaje się ze swoją złotą fujarką na wierzchołek Czarnej Góry,
gdzie mieszka córka Sajnag-aldara przepiękna Agunda.
Oprócz córki nie miał on więcej dzieci, toteż kochał swą śliczną jedynaczkę nad życie. Ciężki, jedwabisty warkocz Agundy sięgał jej aż do samych pięt, spojrzenie lśniących
czarnych oczu było jak dzień rozświetlony słońcem po przelotnym deszczu i każda robota wykonywana przez dziewczynę paliła się jej w rękach. A jak ona umiała chodzić!
Wczesnym rankiem, kiedy z miedzianym dzbanem udawała się po wodę, nie tyle szła, ile
płynęła z gracją jak łabędź, a jej wdzięczna, smukła kibić łagodnie się przy tym kołysała,
księżyc świecił w niesionej na plecach wodzie, a jasne słońce opromieniało jej twarz.
Kiedy jadący polować na jelenie młodzi Nartowie dżygitowali na swych spienionych
wierzchowcach u podnóża Czarnej Góry, wychodzili wręcz z siebie, chcąc przyciągnąć
spojrzenie przepięknej Agundy. Wszelako na żadnego z nich nie zwróciła ona uwagi
i nawet nie spojrzała w dół z wierzchołka Czarnej Góry.
Wiele podeszew z wołowej skóry zdarli najstarsi Nartowie, podchodząc na szczyt
owej góry w charakterze swatów, albowiem wszyscy młodzieńcy wyprawiali swoich
swatów do Sajnag-aldara, ale przepiękna Agunda ani myślała wychodzić z mąż.
Mały syn Acy, dzielny Acamaz, wziął z sobą jedyny skarb, jaki otrzymał po ojcu –
wieczną złotą fujarkę, artystycznie zdobioną na powierzchni czarnym grawerunkiem,
wszedł na najwyższy wiszący nad przepaścią występ skalny, przyłożył instrument do
ust i zagrał. I oto czystym dźwiękom jego złotej fujarki jęły wtórować byczym rykiem
samce jeleni o imponujących porożach, które przy tym tupały rytmicznie niby w tanecznym pląsie. Płochliwe sarny w głębi lasu również rozpoczęły swój taniec, z łatwością
i lekkością skacząc nawet ponad wierzchołki drzew. Z urwistych skalnych zboczy Czarnej Góry zbiegły dzikie czarne kozły, aby wraz z ostrorogimi kozłami skalnymi puścić
się w wir żywiołowego simdu i dokonywać przy tym prawdziwych cudów zręczności.
Wybiegły też na urwiska lękliwe łanie i kozice, spoglądają zaniepokojone w dół, gdzie
ich mężowie rozpoczynają właśnie groźną zabawę, zderzając się jeden z drugim rogatymi łbami. Zające i lisy również nie potrafiły dłużej usiedzieć na miejscu i jęły się nawzajem ścigać na gładkiej równinie. I wszystkie dzikie zwierzęta – trzódka Afsatiego –
zgromadziły się pod pionowymi skałami. Wszystkie zaś domowe zwierzęta – trzódka
Falwary279 – całymi stadami ruszyły na bezkresne łąki.
277
278
279
Bonwarnon – p. przypis 3.
Kardagstaly – nazwa jednej z gwiazd (Britajew, słowniczek, ONS, s. 497), składająca się z wyrazów
kærdæg „trawa” i st’aly „gwiazda” (odpowiednik łacińskiego rzeczownika stella ts.).
Falwara – p. przypis 79.
246
ACAMAZ
Gra dzielny Acamaz, stara się najlepiej, jak potrafi, i do każdego serca znajduje
drogę złoty głos jego fujarki. W wysokich południowych górach rozbudził on brunatne niedźwiedzie w ich ciepłych gawrach280. Warcząc i rycząc, opuściły swoje legowiska
i w tajemniczej gęstwinie dziewiczego lasu rozpoczęły swój ociężały simd.
A na burych polach rozwinęły swoje płatki najpiękniejsze kwiaty ziemi. Zgłodniałe
pszczoły i beztroskie motyle przelatują co rusz z jednego pełnego nektaru kwiatka na
drugi, a dźwięczne brzęczenie delikatnych owadzich skrzydełek rozlega się nad polami.
Wśród drzew głośno rozśpiewały się leśne ptaki i swymi melodyjnymi trelami
również wdzięcznie towarzyszą grającemu Acamazowi. Szare dropie i czarne bociany
wyszły na szeroką Gumską281 równinę i zatańczyły tak, że cały świat patrzył na nie z zachwytem.
Lecz oto fale obłoków i chmurek pociągnęły nad ziemią i wylały na nią ciepłe swoje
łzy, nawilżyły glebę na skraju wiekowych lasów. Grom się rozległ nad ziemią! Najmniejsza nawet bylinka radośnie kąpie się w deszczu, pragnąc być dorodniejszą i piękniejszą
od innych.
A czarodziejskie palce Acamaza jeszcze szybciej jęły biegać po korpusie fujarki –
i oto zielona fala przetoczyła się ponad dziewiczymi lasami. Gołe dotychczas skaliste
zbocza gór odziały się nagle w zieloną, jedwabistą szatę.
Również góry swymi gromowymi głosami jęły towarzyszyć fujarce Acamaza. Ruszyły do tańca Czarna Góra z Białą Górą – i Czarna przy tym popękała, a Biała rozsypała
się w drobny biały piasek.
A tu mały Acamaz zagrał jeszcze słodziej – i wszystko na świecie się obudziło! Zaczęły tajać wieczne lodowce i potoki z ogłuszającym hukiem popłynęły górskimi żlebami
w dół, na szerokie równiny. I wesoło spojrzało na cały świat wiosenne słońce swoim
okiem. Ludzie powychodzili z domów, całą piersią wdychali czyste, ożywcze powietrze
i słodko się przeciągali, rozprostowując kości. Wszystkie osiem otworów fujarki Acamaza jeszcze piękniej, w ośmiu muzycznych językach śpiewały nad światem – i oto rozwarła
się pionowa ściana urwiska, otwarły się w niej wąskie niby szczelina drzwi domu władcy
Czarnej Góry i wyszła na skraj urwiska prześliczna Agunda. Wzruszyła jej serce melodyjna pieśń dzielnego Acamaza, toteż porzuciwszy swoją robótkę, poszła spojrzeć na
niego. „Jakże to? – przemknęło chłopcu przez myśl. – Przecież nawet słońce ani razu nie
widziało pięknej Agundy, gdyż nie wychodzi ona z ojcowskiej wieży we wnętrzu Czarnej
Góry, dlaczego więc popatrzyła na mnie, stojąc na samym brzegu skalnego urwiska?”
Płomień miłości ogarnął Acamaza, a i serce przepięknej Agundy jego widok przejął słodkim dreszczem. Ale dziewczyna skryła swoją miłość. Stała wysoko na występie
skalnego urwiska Czarnej Góry i spokojnie przyglądała się dzielnemu Acamazowi.
280
281
Gawra – zimowe legowisko niedźwiedzia (wyraz pochodzenia rumuńskiego).
Gumska równina – p. przypis 92.
247
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– O, dzielny młodzieńcze, najmłodszy z Nartów, synu Acy – powiedziała. – Żyj i rośnij ku radości swojej matki, a ja jednego tylko pragnę od ciebie: ofiaruj mi swoją złotą
fujarkę.
Mały Acamaz poczuł się boleśnie dotknięty tymi słowami. Z całej siły cisnął fujarką
o skałę Czarnej Góry – i roztrzaskał swój złoty instrument na drobne kawałki. Odwrócił
się zły od przepięknej Agundy i ze spuszczoną głową udał się w drogę powrotną do domu.
Wtedy dumna córka Sajnag-aldara zeszła ze skały, pieczołowicie pozbierała wszystkie kawałki złotej fujarki i zaniosła je do komnaty. Uderzyła w nie wojłokową nahajką –
i oto kawałki cudownie złączyły się ponownie w całość, złota fujarka znowu wyglądała
tak, jak gdyby nigdy nie była roztrzaskana. Przepiękna Agunda zawinęła ją w czerwony jedwab i schowała głęboko w panieńskim perłowym kufrze, do którego składała
i w którym przechowywała swoje wiano.
Smutny i przygnębiony wraca do domu mały dzielny Acamaz, syn Acy. Wtem widzi, że dwaj mieszkańcy nieba – dauag Nikkola i Uastyrdżi jadą mu na spotkanie. A od
ich koni bije taki blask, że małemu Acamazowi aż pociemniało w oczach. I nic w tym
dziwnego, były to przecież awsurgi – wierzchowce z tabunów Uastyrdżiego – opiekuna
podróżnych. A podkuwał je niegdyś sam Kurdalagon – niebieski kowal, toteż całe snopy
iskier krzesały ich podkowy. I tak jechali obaj niebianie, oglądając ziemski świat. Po ich
lewej stronie wznosił się Biesztau282, przed nimi zaś daleko rozpościerały się równiny.
Napotkawszy małego Acamaza, jeźdźcy zatrzymali konie i zagadnęli go:
– Oby prosta była twoja droga, dzielny Acamazie! Dokąd podążasz i czemu się potykasz?
– Dlaczego tak nisko opuściłeś głowę? Czyżbyś był chory?
– Gdzie podziałeś swoją cudowną fujarkę?
I Acamaz im odpowiedział:
– Chwała wam, mieszkańcy nieba. O, gdybyście zechcieli udać się w charakterze moich swatów do córki Sajnag-aldara, pięknej Agundy, od razu przestałbym się potykać
i chodziłbym pewnym krokiem, z wysoko podniesioną głową.
Mieszkańcy nieba Uastyrdżi i Nikkola zgodzili się na to, podążyli do Sajnag-aldara
i powiadają:
– Jesteśmy swatami dzielnego Acamaza, syna Narta Aca, i pragniemy spełnić swój
obowiązek. Nic złego nie można powiedzieć o synu Aca. Jego ojciec zawsze cieszył się
u Nartów szacunkiem i poważaniem. Acamaz jest najdzielniejszy spośród młodych Nartów, a swoją grą na fujarce otwiera wszystkie serca. Nie ma co mówić! O dobrego powinowatego wzbogaci się wasza rodzina, będzie on dla was jak najbliższy krewniak, jak
rodzony brat. Acamaz urodził się pod szczęśliwą gwiazdą, ale gdybyś ty, Sajnag-aldarze,
oddał mu łaskawie swoją córkę, uczyniłbyś go jeszcze szczęśliwszym.
282
Biesztau – góra położona na płd. wschód od Władykaukazu; inny zapis: Beżta.
248
ACAMAZ
Udał się Sajnag-aldar do swej jedynej córki, spadkobierczyni, przepięknej Agundy
i oto, co od niej usłyszał:
– Niechaj syn Acy, mały dzielny Acamaz, przypędzi na nasz podwórzec sto jeleni
urodzonych w tym samym roku. Jeśli zdoła tego dokonać, będzie to znakiem, że jest
mnie godny.
Sajnag-aldar wcale nie miał ochoty wydawać córki za mąż, toteż gdy usłyszał jej
odpowiedź, ucieszył się i spod jego wysoko uniesionych brwi radośnie zalśniły rozpromienione oczy. Nader zadowolony wyszedł do swatów i przekazał im tę odpowiedź.
Z opuszczonymi głowami wracali z owego swatostwa Nikkola i Uastyrdżi. No bo
jakże mały Acamaz mógłby zdobyć aż setkę jeleni urodzonych w jednym i tym samym
roku?!
Usłyszawszy od niebiańskich swatów odpowiedź przepięknej Agundy, Acamaz powlókł się… nie, nie do domu bynajmniej, a do gęstego, dziewiczego lasu. I oto co, wielce
strapiony, postanowił: „Albo złowię sto takich jeleni, jakich żąda piękna Agunda, albo
śmierć swoją znajdę w tym lesie”. Błąka się po leśnej gęstwinie pogrążony w niewesołych myślach: „Złowić sto jeleni nietrudno. Nawet w pełnym biegu mogę je chwytać za
nogi, ale żeby wszystkie były urodzone w tym samym roku? Jak to poznać? Ach, jakże przydałaby mi się teraz złota fujarka!”. Aż ręce gryzł Acamaz z bezsilnej złości, gdy
wspominał roztrzaskany przez siebie czarodziejski instrument.
Długo błądził po dziewiczym lesie, wszelako nic nie mógł wymyślić.
Nartowie dawno nie widzieli w osadzie młodego syna Acy, toteż zaczęli poważnie
niepokoić się o niego. I oto najodważniejsi nartyjscy młodzieńcy, słynni łowcy jeleni,
ruszyli na poszukiwania swojego najmłodszego towarzysza – dzielnego Acamaza. Urządzili popas na leśnej polanie pod wysokim drzewem, rozpalili ognisko i akurat wtedy,
kiedy piekli szaszłyki, natrafił na nich zaginiony Acamaz. Jakże młodzi Nartowie mogli
się nie ucieszyć na widok swojego brata?! Jęli wypytywać go o wszystko, a ten wyznał
im szczerze, co go gnębi. Wielkie oburzenie młodzieńców wywołała opowieść Acamaza,
toteż zgodnie postanowili ruszyć na szturm warowni Sajnag-aldara.
Poszli, a gdy pokonywali wąwóz, napotkali samego Afsatiego. Acamaz bardzo się
ucieszył na jego widok, wszak ten był wiernym przyjacielem jego starego ojca. I syn Acy
opowiedział przyjacielowi ojca o tym, co go trapi.
– Nie martw się tak, Acamazie, spadkobierco mego drogiego przyjaciela! – rzekł doń
Afsati. – Zdobędziemy dla ciebie dziewczynę. A ja pokażę ci też drogę do wąwozu Adaj-kom283. Niechaj uda się tam dziesięciu z was młodych, a każdy na pewno złowi dziesięć
jeleni urodzonych w tym samym roku.
Powiedział to sam Afsati, władca dzikiej zwierzyny, toteż ochoczo pomknęli młodzi
Nartowie do wąwozu Adaj-kom. I ujrzeli tam tyle jeleni, że każdy młodzieniec, chwytając
283
Adaj-kom, wąwóz w górach Kaukazu; po osetyjsku kom znaczy „usta”, a także „wąwóz”.
249
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
zwierzęta za nogi, bez trudu złowił ich dziesięć sztuk. A wszystkie one urodziły się
w tym samym roku i wszystkie też młodzi Nartowie przygonili do Acamaza.
Wczesnym rankiem mały syn Acy namydlił swego konia mydłem aryk i wykąpał
go w źródlanej wodzie. O świcie najznamienitsi Nartowie udadzą się do Sajnag-aldara,
a dzielna nartyjska młodzież będzie im towarzyszyć.
I oto Nartowie wyruszają gromadnie na Czarną Górę po przepiękną Agundę, oblubienicę Acamaza. Po prawej stronie jedzie na swoim awsurgu stalowo-bułatowy
Soslan – starszy drużba. W drodze dołączają do orszaku coraz to nowi swaci i przyjaciele. Zajechali do Ardżynaragu284 po Tatartupa285 i na wzgórze Kurp,286 gdzie mieszka
duch Władca Równiny, i na górę Tbau287, gdzie wznosi się dom światłego Eliasza288, i do
domu sławnego Nikkoli289 na wzgórzu Uazy290, i na górę Adaj291 do potężnego Afsatiego,
i wreszcie na górę Karin292, gdzie stoi świątynia Falwary – władcy i opiekuna bydła.
Z nieba natomiast wezwali na pomoc mieszkającego tam Uastyrdżiego.
Siwogłowy Tatartup był najstarszy ze wszystkich i jechał na przedzie, odważny
Eliasz – obok, po jego lewej ręce, po prawej zaś – stary Nart Uryzmag. Najmłodszym
z nich był Uastyrdżi jadący na szarym koniu, a w ślad za nim jechali pozostali przyjaciele. Góry trzęsły się od parskania koni, a od ich gorących oddechów groźne chmury wznosiły się ku niebu. Południowe słońce igrało na bogato zdobionych końskich
rzędach. Droga była długa, toteż czcigodni nartyjscy mężowie mieli dość czasu, by się
naradzić z ziemskimi i niebieskimi duchami co do dalszego sposobu postępowania ze
starym Sajnagiem: wszak ów przebiegły aldar już kilkakrotnie oszukiwał młodzieńców
284
285
286
287
288
289
290
291
292
Ardżynarag – dolina o stromych zboczach, położona między miejscowościami Kardżin i Elchotowo
(na płn. zachód od Władykaukazu). Rzeka Terek przedziera się tam przez pasmo górskie; przełom
Tereku. Do XIX w. zachowały się w tej dolinie ruiny średniowiecznego miasta alańskiego (o Alanach –
p. Wstęp oraz przypis 35) o nazwie Tatartup (ONS, s. 494), p. przypis 285. Dumézil (LH, s. 249) pisze: Ardjy-Naræg.
Termin Tatartup miał dwa znaczenia: 1. ruiny średniowiecznego miasta (p. przypis 284), z którego
zachował się tylko minaret; 2. jeden z dauagów (p. przypis 203), któremu oddawano cześć w Osetii.
Nazwa Tatar-tup (lub: Tatar-top) miała, według Abajewa (Ab., t. IV, s. 282), w lokalnym turkijskim
dialekcie oznaczać „tatarskie zgromadzenie”.
Za Dumézilem A.M. Kempiński (Kemp., s. 421) pisze: „Tatartup … bóstwo (dzwar …) patronujące
obfitym urodzajom, rozrodczości bydła i dobremu samopoczuciu ludzi”.
Wzgórze Kurp ‒ u Dumézila (LH, s. 249: Kurypp) leży na północ od głównych grzbietów Kaukazu
(ONS, s. 497).
Góra Tbau – Dumézil (LH, s. 249) notuje jej nazwę w postaci Tyba.
Światły Eliasz – chodzi tu o postać z mitologii osetyjskiej: bóstwo piorunów (ONS, s. 496). Oczywiście, imię to pochodzi od biblijnego proroka Eliasza, por. przypis 77 oraz Kemp., s. 441, hasło:
Uacilla.
Nikkola – p. przypis 275 oraz Kemp., s. 314.
Wzgórze o nazwie Uaza (Łaza) tak też jest notowane u Dumézila (LH, s. 249: „la colline de Uaza”).
Góra Adaj – po osetyjsku: Adaj-choch (gdzie choch = „góra”), por. Adaj-kom (przypis 281), p. ONS,
s. 493.
Karin – góra notowana przez Dumézila (LH, s. 249): Qærin.
250
ACAMAZ
starających się o rękę jego córki! Jak zatem należało postąpić, jeśli i tym razem nie zgodzi się wydać córki za mąż?
I wtedy wysoki Uastyrdżi powiedział do przyjaciół jadących po narzeczoną:
– To na mnie spadnie zaszczyt wyprowadzić za rękę z rodzicielskiego domu naszą
pannę i wprowadzić ją do domu narzeczonego, syna Acy. Dobrze będzie, jeśli Sajnag-aldar wyda swą córkę dobrowolnie, ale jeśli nie zechce i będzie się upierał, to niech ma
wtedy żal do samego siebie. Wy mi wszyscy dorównujecie, więc mogę was tylko prosić,
abyśmy wspólnie siłą odebrali aldarowi dziewczynę, jeśli znowu nie dotrzyma obietnicy.
– Oj, wysoko wzlatuje w niebo skała Czarnej Góry, jest stroma i nieprzystępna.
A przepiękna Agunda to przecież jedyna córka i spadkobierczyni własnowolnego aldara. Trudno będzie porwać dziewczynę, ojciec dobrze jej strzeże – przestrzegał Tatartup.
Na to odważny i światły Eliasz, prześladowca krzywoprzysiężców, tak odpowiedział:
– O, czcigodny Tatartupie, ulubieńcu Boga, ty przewodzisz naszemu weselnemu orszakowi. Poproś więc Boga, by zesłał nam latający obłok, a wtedy ja spróbuję się przekonać, co jest twardsze, kamienna pierś Czarnej Góry czy moja odwaga?
Tu zabrał również głos wysoki Nikkola:
– Światły nasz Eliaszu, tobie powierzamy skruszenie Czarnej Góry, a my z Uastyrdżim porwiemy piękną Agundę z domu Sajnag-aldara.
Słuchając ich rozmowy, rozgniewał się wsławiony Afsati i rzucił zapalczywie:
– A ja to co? Czyż nie jestem mężczyzną?! Siedem potężnych jeleni o rozgałęzionych
porożach, wprzężonych do srebrnego powozu, będzie nas oczekiwać u podnóża Czarnej
Góry.
– Ja pogalopuję naprzód i rozpoznam dla was drogę – zaoferował się duch, Władca
Równiny.
– A ja zarżnę tyle bydła, ile będzie trzeba na wesele – obiecał szczodry Falwara.
– A ja swoimi strzałami podziurawię Sajnag-aldara, gdyby mu przyszło do głowy
nas ścigać – zagroził stalowo-bułatowy Nart Soslan.
Tak rozmawiając, uczestnicy jadącego w swaty orszaku zbliżali się do Czarnej Góry.
Na poboczu drogi, pod gruszą, zsiedli z rączych awsurgów. W chłodnym cieniu, na zielonej trawie, rozścielili swoje białe burki. Orzeźwiający wiatr od gór rozwiewał im pokaźne brody, oddzielając przy tym od siebie pojedyncze włosy.
I znowu Uastyrdżi i Nikkola – jak swatom przystoi – pierwsi udali się do Sajnag-aldara. Obaj mieszkańcy nieba stanęli przy domu aldara, a sto jeleni urodzonych w tym
samym roku wbiegło na jego dziedziniec.
Młodzi członkowie rodu Sajnag-aldara wylegli gościom na spotkanie, sprawnie
chwytają konie za uzdy, pomagają przybyłym zejść na ziemię.
Ujrzawszy na dziedzińcu stado jeleni, Sajnag-aldar zasmucił się i rozgniewał zarazem. Chmurny wyszedł niechętnie do gości. Jego siwa broda niczym biały jedwab, ale
wąska talia i szerokie ramiona – całkiem jak u młodzieńca. Ładnie też leży na jego figurze szata z wielbłądziej wełny. W lewej ręce trzyma srebrną laskę.
251
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Bywajcie zdrowi, drodzy goście!
– Niechaj błogosławiona i szczęśliwa będzie twoja starość – odrzekli Uastyrdżi
i Nikkola, po czym, zgodnie z obyczajem, oddali mu należne honory.
Sajnag-aldar zaprosił przybyłych do paradnej komnaty, usadził na honorowych
miejscach w fotelach z kości słoniowej, ci zaś powiedzieli mu, po co przyjechali.
– O, święte duchy, drodzy moi goście! Dzień waszych odwiedzin będzie najbardziej
radosnym ze wszystkich dni mojego życia. Czyńcie swą powinność, jak uważacie za stosowne. Nie mogę mieć nic przeciwko temu, ale spójrzcie na mnie, najjaśniejsze duchy!
Spójrzcie na nieszczęsnego starca, na słabego, osieroconego ojca… Odeszły mnie siły,
nastała zima mego życia, kości zrobiły się kruche, a i rozum coraz bardziej zawodzi…
Stoję już nad grobem, i w te ponure dni spojrzenie jedynej córki zastępuje mi światło
słońca. Dobrze znam duszę mego najsłodszego maleństwa – nie pozostawi ono w samotności swego starego ojca, nie rzuci go na pastwę losu… A trzeba też powiedzieć, że
za młoda jeszcze jest, by wychodzić za mąż.
Nic nie odrzekli swatowie na słowa Sajnag-aldara, odwrócili się w milczeniu i wyszli do swoich towarzyszy.
A przepiękna, zgrabna i smukła Agunda weszła do ojca i spytała, z czym odprawił
swatów. Usłyszawszy jego odpowiedź, rozzłościła się, zmarszczyła długie piękne brwi
i swoją białą, jak gdyby ze słoniowej kości wytoczoną dłonią otworzyła drzwi, po czym,
wychodząc, z hukiem je zatrzasnęła i wyszła z komnaty.
Zrozumiał Sajnag-aldar, co czuło serce córki, udał się więc za nią, dogonił, i tak
z wyrozumiałym uśmiechem powiedział:
– O, kochana moja, własnowolna jedyna moja spadkobierczyni! Polubiłaś złotą fujarkę i słodkie, dźwięczne pieśni, polubiłaś też jednoroczne jelenie o rozłożystych porożach, ja wszakże zauważyłem coś więcej: tyś również pokochała małego Acamaza,
dzielnego syna Acy.
Tu Sajnag-aldar kazał przywołać gości z powrotem. I oto ponownie stanęli oni
w paradnej komnacie i stary aldar rzekł do nich:
– Przez wzgląd na was oddaję swoją córkę Nartom, do rodziny równych mi ludzi.
Oddaję ją synowi Acy, Acamazowi ją oddaję.
I Sajnag-aldar zaprosił gości na pokoje. Wszędzie też rozesłał gońców z poleceniem,
aby informowali ludzi o uczcie. I wielu chętnych na nią przybyło. Przed mieszkańcami
nieba i przed Nartami gospodarz kazał ustawić stoły na srebrnych nóżkach.
Młodzi służący wnieśli trzy wielkie, nadziewane mięsem pierogi i żelazny rożen ze
skwierczącym na nim achsyrfambalem293, czyli szaszłykiem z wątroby owiniętym w sa293
Achsyrfambal – digorska (p. przypis 265) dialektalna nazwa szaszłyku. W dialekcie irońskim (i w lite
rackim języku osetyjskim) w podobnym znaczeniu występuje wyraz fizonag, por. Ab., t. IV, s. 242, hasło: (æ)xsyrfæmbal. „Rożen” po osetyjsku to uachst [łachst], a „pieróg z mięsem”: fyddżyn [fyczczyn].
252
ACAMAZ
dło, i zręcznie, z młodzieńczą werwą serwowali dania gościom. Podawali im też rogi
napełnione rongiem tudzież rozstawiali na stołach duże dwuuche dzbany, w których
pieniło się piwo równie mocne jak słynny aluton294.
Siwogłowy Tatartup wstał, zdjął czapkę i odmówił modlitwę. Dzielny Acamaz, mały
syn Acy, jako pierwszy skosztował kuwaggagu295, czyli ofiarnego pieroga i mięsa. Dopiero teraz zaczęła się uczta. Niczym woda lały się różne napitki, mocny rong i czarne
jak aluton piwo. Rozmaitych potraw przyrządzono dwukrotnie więcej niż ucztujący byli
w stanie zjeść. I jakkolwiek pieśni były jedna weselsza od drugiej, to podchmieleni goście domagali się jeszcze weselszych.
– Ej, młody mój zięciu, a zagraj na tej złotej fujarce, którą zawojowałeś serce mojej
dumnej córki! Gdzie chowasz ów skarb, którego cudny głos tak przejmująco rozlegał się
nad urwiskiem Czarnej Góry?
I dzielny Acamaz, mały syn Acy, odpowiedział Sajnag-aldarowi:
– Sam pozbawiłem swoje młodzieńcze serce rozkoszy grania na tej niezwykłej fujarce. Uderzyłem nią o skałę i roztrzaskałem na drobne kawałki.
Wyszła wówczas do gości przepiękna Agunda, niosąc zawiniętą w czerwony jedwab
złotą fujarkę, i podała ją Acamazowi. Jak słońce zajaśniało oblicze jej oblubieńca na widok fujarki. Wziął ją w ręce, przyłożył do ust i zagrał.
Nie sposób było słuchać takiej gry i nie zatańczyć. I oto niektórzy rozochoceni weselnicy już puścili się w pląsy, wtórując przy tym muzykantowi swymi dźwięcznymi
głosami. A na kamiennym dziedzińcu sto jednorocznych jeleni także stukało rytmicznie
kopytkami w takt melodii. Kiedy zaś dostojni nartyjscy mężowie skończyli jeść i pić, to
również, zniewoleni czarodziejską muzyką, ruszyli do tańca, a pozostali goście radośnie
im klaskali. Wszyscy coraz bardziej zapamiętywali się w żywiołowym tańcu: oto jedni
hulają, wirując na samym brzegu okrągłego stołu, drudzy zaś dziarsko wywijają na krawędzi wielkiej czaszy po brzegi napełnionej piwem. I tak cały tydzień, od jednego Hop,
dziś, dziś! do drugiego Hopaj, dana! dzień za dniem goście ucztowali, tańczyli i hucznie
się weselili, a po tygodniu, kiedy dosyć się już napili i wybawili, zjechali po stromym
zboczu Czarnej Góry na równinę u jej podnóża i ruszyli w drogę powrotną. Przepiękną
Agundę odwieźli do domu przyszłego męża, dzielnego małego Acamaza, syna starego Acy. Wykuta ze srebra weselna kolasa Agundy zaprzężona była w siódemkę jeleni
o rozgałęzionych porożach, które pannie młodej sprezentował Afsati; z tyłu jechali
drużbowie i przyjaciele, a w ślad za nimi aż siedem po brzegi załadowanych wozów
wiozło ślubną wyprawę przepięknej Agundy. Zaszczyt trzymania panny młodej za rękę
294
295
Aluton – najstarszy gatunek mocnego piwa przyrządzanego w szczególny sposób; według Abajewa
(t. I, 129-131) archaiczny wyraz spokrewniony z angielskim ale (por. fińskie zapożyczenie: olut).
Zwykłe, słabsze piwo nazywa się po osetyjsku bagany (bægæny). Jeszcze innym napojem alkoholowym był u Osetyjczyków rong (por. przypis 9).
Kuwaggag – p. przypis 178, por. Ab., t. I, s. 603 pod hasłem kuvyn „modlić się”.
253
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
i wprowadzenia jej do domu oblubieńca przypada wysokiemu Uastyrdżiemu, z drugiej
strony jedzie obok niego najstarszy z Nartów – Uryzmag. Przodem galopuje niebianin
Nikkola, chorągiew zaś niesie duch – Władca Równiny. Na chwałę nowożeńców szaleńczo dżygituje wsławiony męstwem Eliasz i gdy uderza nahajką – gromy się rozlegają
nad ziemią i błyskawice wokół miota jego kopia. Gdzie jego wierzchowiec stąpi, tam
wąwóz powstaje, a para buchająca z końskich nozdrzy kłębi się niby śnieżna zamieć.
Tak to radosny, towarzyszący pannie młodej orszak weselny dotarł do nartyjskiej osady
i wprowadził oblubienicę do Domu Nartów.
Tu przepiękna Agunda pokłoniła się nisko gospodyni, sławnej i mądrej Satanie,
a drużbowie na progu zgodnym chórem zaśpiewali:
Oj, kochana nasza pani, wspaniała Satano!
Oj, mądra, znająca życie, gospodarna Satano,
Oj, tobie śpiewamy tę pieśń,
Oj, tobie, wsławiona nasza pani, Satano!
Oj, pełna i obfita jest spiżarnia twoja,
Oj, szczodre twoje ręce.
Oj, wynieśże nam czarnego piwa,
Oj, piwa, piwa i rumianego szaszłyka,
Oj, żeby się czarne piwo pieniło,
Oj, żeby chrupiący był rumiany szaszłyk.
Oj, szczodra gospodyni nasza, Satano,
Oj, życiowo mądra, najdroższa Satano.
Oj, wynieś nam pierogów masełkiem polanych,
Oj, pierogów z serem ostro przyprawionym.
Oj, wynieśże nam dzban mocnego rongu.
Oj, wynieśże najstarszy, najbardziej dojrzały
Oj, ser z najniższej półki twej pełnej spiżarni.
Oj, godna podziwu gospodyni, Satano,
Oj, dostatniego życia życzymy ci, Satano!
I oto teraz Nartowie urządzili w swoim domu wielką, huczną ucztę. Nim się rozpoczęła, zasiadający na honorowym miejscu u szczytu stołu siwobrody Uryzmag, jako
starosta weselny, odmówił modlitwę:
„O, Panie Boże, chwała Tobie! Uastyrdżi – świątobliwy mężu Boży, na słuszne i sprawiedliwe drogi kieruj wszelkie nasze sprawy. O Boże, naszym najmłodszym, którzy dopiero wkraczają na drogę dorosłego życia, racz ją uczynić szczęśliwą. I spraw, Panie, aby
każdy napastnik, który zechce na nas próbować swych sił, został ich pozbawiony i stał
się bezsilny. A wy, nasza droga młodzieży, zaczynajcie urządzać sobie szczęśliwie życie”.
Kiedy Uryzmag zakończył swoją modlitwę, Tatartup zaśpiewał:
Wszędzie słynie Dom Nartów – solidny, krzepki dom.
254
ACAMAZ
Osiem załomów i cztery narożniki –
A oto czemu tak mocną ma budowę:
Słupy nośne Donbettyrowie przynieśli.
Dzięki nim bezpieczne jest całe domostwo,
Dźwigary stropowe są z Bogatego Wąwozu,
A belki przywiezione aż ze Żlebu Szczęścia!
Łańcuch296 nad paleniskiem – spuszczony jest z nieba.
Najdostojniejszym z Nartów – staruszek Uryzmag,
A gospodynią najlepszą jest mądra Satana.
Dzielny Soslan starszyźnie jedzenie podaje.
A nartyjscy młodzieńcy – ze wszystkich najlepsi,
Niechaj nam żyją długo i szczęśliwie.
I niech pazury mają jak niedźwiedzie,
Jak jelenie niech będą szybcy oraz zwinni,
A nartyjskie dziewczęta – jako kury płodne,
I niech wesoło żyje nam kochana młodzież,
nartyjska nasza młodzież!
296
Po osetyjsku: rachys – p. przypis 76.
• Opowieści odrębne •
Komu przypadła skóra czarnej lisicy
Swego czasu Nartowie – Uryzmag, Chamyc i Soslan – wybrali się na polowanie. W charakterze naganiacza zwierzyny towarzyszył im Aca. Był on ich krewnym, gdyż jego
matka pochodziła z rodu Achsartaggatów. Myśliwi ukryli się w zasadzce na skalnych
występach, a Aca płoszył i pędził w ich kierunku zwierzynę. Od rana do wieczora trwało polowanie. Całkiem już się zmierzchało, kiedy Aca wygonił łowcom lisicę. Uryzmag,
Chamyc i Soslan jednocześnie strzelili do niej z łuków. Trafiona śmiertelnie, miotała się
przez chwilę, po czym skulona upadła martwa na ziemię.
– Ja ją zabiłem – mówi jeden z myśliwych.
– Nie ty – protestuje drugi – tylko ja.
A Soslan na to:
– Jak mogliście ją zabić, skoro wcale w nią nie trafiliście?
Uryzmag i Chamyc, dotknięci, odparli:
– Jak to nie? Nasze strzały są znaczone. Możemy sprawdzić…
– Mojej strzały też nie da się pomylić z innymi, grot ma bowiem odlany na wzór
grotów strzał naszych przodków – oświadczył Soslan.
– Ja własnymi rękami zrobiłem swoją strzałę – powiedział Uryzmag – i są na niej
odciski moich palców.
– A ja miałem kiedyś szczęście towarzyszyć Safie w chwili, gdy ciął on żelazo – rzucił
Chamyc. – I poprosiłem go, żeby ze skrawków żelaza zrobił dla mnie strzałę. Ją więc też
łatwo będzie odróżnić.
Żwawo podążyli myśliwi ku temu miejscu, gdzie leżała lisica, zdarli z niej skórę
i odnaleźli swoje strzały: strzała Uryzmaga przebiła szyję zwierzęcia, strzała Chamyca
strzaskała biodro lisicy, a strzała Soslana skruszyła jej kręgosłup.
Tu ozwał się Chamyc:
257
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Jestem posiadaczem cudownego zęba o nazwie koch297, Chamycem, którego znają
i o którym mówią wszyscy Nartowie. I dlatego mnie ta lisia skóra przypadnie, uszyję
sobie z niej futro.
– Akurat! Jeszcze czego? – wypalił Soslan. – A Nartowi Soslanowi to niby nic się nie
należy?
Tu Uryzmag stwierdził stanowczo:
– Lisica winna być moja, wszak ja tu jestem najstarszy.
Spór stawał się coraz bardziej zawzięty i rozeźleni bracia Achsartaggatowie już zaczynali skakać sobie do oczu. I wtedy Aca z niepokojem pomyślał: „O, mój Boże! Lada
moment pomiędzy braćmi mojej matki, może dojść do bójki – i nieszczęście gotowe…”
Zebrał więc całą swoją odwagę i powiedział, zwracając się uprzejmie do wujów:
– Jestem wprawdzie najmłodszy, ale ośmielę się dać wam radę. Uczyńcie tak: niech
każdy z was opowie, co mu się naprawdę kiedyś przydarzyło. Czyja opowieść okaże się
najciekawsza, temu czarna lisica przypadnie w nagrodę.
Myśliwi wyrazili zgodę, przy czym nie omieszkali zapytać:
– A kto powinien zacząć opowiadanie, najstarszy czy najmłodszy?
I Aca zdecydował:
– Niechaj zacznie średni, potem najmłodszy i w końcu najstarszy.
A oto, co wtedy opowiedział Chamyc:
– Wiele już różnych dziwów widziałem w swoim życiu, ale nie o wszystkich będę
mówił. Opowiem jedynie, co mi się przytrafiło, kiedy wraz z moim wychowankiem-gołowąsem wracałem do domu po tym, jak w Achar-kalaku298 kupiłem trochę suszonej
ryby. Zatrzymaliśmy się na popas przy źródle. I powiedziałem do mojego młodzika: „Muszę się zdrzemnąć, a ty weź z wozu jedną suchą rybę, namocz ją w wodzie i jak już rozmięknie – obudź mnie. Podjemy sobie i ruszymy dalej”. Potem od razu usnąłem, tyle że
nie na długo. Młody szybko mnie zbudził. „Chamycu – rzekł wystraszony – jak mi poleciłeś, wyjąłem rybę, włożyłem ją do źródła… a ta machnęła ogonem i odpłynęła!”. „Nie pleć
głupstw, zjadłeś ją pewnie beze mnie – i niech ci pójdzie na zdrowie. A bzdur mi tu więcej
nie opowiadaj! Kto to widział, żeby suszona ryba ożyła? I żeby odpłynęła?!”. Młodzian
wszelako klnie się niebem i ziemią, że nie kłamie i że suszona ryba naprawdę odpłynęła.
Rozgniewał mnie jego upór. „Jak śmiesz, młokosie, drwić sobie ze mnie?!” ryknąłem
wściekle, ciąłem go mieczem i rozpłatałem na dwoje. Młodzik natychmiast skonał. Usia297
298
W opowieści pt. Zebranie Nartów albo spór o to, który z nich jest najlepszy (przypis 230) Chamyc miał
„ząb Arkyza”, tu zwany kochem (jeśli to „ten sam” ząb). Etymologia kocha jest nieznana.
Achar-kalak ‒ nazwa legendarnego miasta poza granicami Osetii (ONS, s. 494). Pierwsza część tej
dwuczłonowej nazwy pochodzi od arabskiego zaimka āchar „inny (obcy)”, a druga jest rzeczownikiem o znaczeniu „miasto” (pochodzenia akadyjskiego, a więc, podobnie jak pierwsza, semickiego),
który przeniknął na obszar Osetii za pośrednictwem gruzińskim. W języku ormiańskim ten sam
asyryjski wyraz jest obecnie wymawiany: kaghak.
258
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
dłem nad trupem, płaczę i sam siebie przeklinam: „Niewinnego chłopaka zabiłem przez
swój przeklęty brzuch! Jak ja się teraz Nartom pokażę na oczy?”.
Długo tak rozpaczałem, a potem mnie olśniło: „Dlaczego miałbym nie sprawdzić,
czy on mówił prawdę?”. Zanurzyłem ciało młodzika w źródlanej wodzie – i ten nagle
wyskoczył z niej żwawy i zdrowy, jak nowo narodzony dzieciak!
I wykrzyknąłem radośnie: „Odtąd nie będę już Pana Boga prosił o żadną łaskę! Albowiem to, czego tu doświadczyłem, będzie mi wystarczającym błogosławieństwem na
całe życie!”.
Ruszyliśmy uradowani w drogę powrotną do domu i cały czas śpiewaliśmy wesołe
pieśni, żartowaliśmy i śmialiśmy się. Nic bardziej zdumiewającego nie widziałem w całym swoim życiu – dodał Chamyc na zakończenie.
– Teraz, Soslanie, nadeszła twoja kolej – rzekł Aca.
– No cóż… – rozpoczął Soslan. – Ja również wiele przeżyłem i też nie o wszystkim
będę opowiadał. Pewnego razu polowałem na równinie Zilacharu i także towarzyszył
mi młody chłopak. Ustrzeliliśmy sarenkę i stanęliśmy na popas u podnóża kurhanu. Rozpaliliśmy ognisko, nakroiliśmy mięsa na szaszłyk i nadzialiśmy je na rożen. I rzekłem do
chłopaka: „Prześpię się trochę, a ty – kiedy szaszłyk już będzie gotowy – obudź mnie.
Podjemy sobie i będziemy dalej polować. Wszelako ledwie zdążyłem zasnąć, chłopak
mnie budzi. „Jak tylko wsunąłem rożen do ognia – powiada – ożyła nasza sarenka i uciekła!”. „Ej, chłopcze, szaszłyk pewnie sam zjadłeś, a resztę mięsa chyba komuś dałeś. Po
tych drogach wielu podróżnych chodzi. Ale dobrze, niech ci będzie… Tylko czemu mnie
oszukujesz?” spytałem chłopaka. „Niebo i ziemię biorę na świadków, że nie zjadłem ani
kawałka, nikogo też nie widziałem i niczego nikomu nie oddawałem. Ona naprawdę
uciekła!” zaklinał się mój młody towarzysz. Rozwścieczyła mnie jego zuchwała odpowiedź, wyciągnąłem miecz i – nim się spostrzegłem – rozciąłem go na dwoje… „Masz za
to, że kpiłeś sobie ze starszych!” krzyknąłem jeszcze w złości.
Ale kiedy młodzieniec umarł, zrobiło mi się go żal. Płakałem, dręczyło mnie sumienie, wyrzucałem sobie, że z powodu głupiego brzucha zabiłem niewinnego chłopaka.
Potem wszakże wpadłem na pomysł, żeby sprawdzić, przekonać się, czy mówił prawdę.
Rozpaliłem mocny ogień, nadziałem chłopaka na rożen, wsunąłem go do ognia –
i młody raptem ożył, cały i zdrowy! W całej okazałości stanął przede mną i mówi z wyrzutem: „Czemuś mnie ożywił? Byłem już w Kraju Martwych, tańczyłem tam simd z twoją zmarłą żoną, a tyś nam przerwał wesoły taniec”.
Dowiedziawszy się o tym, natychmiast przebiłem sobie mieczem pierś w okolicy
serca i umarłem. Po chwili rzeczywiście ocknąłem się w Kraju Martwych. I widzę: moja
nieboszczka żona tańczy simd w gronie innych zmarłych. Od razu chwyciłem ją za rękę
i też włączyłem się do kręgu tańczących. I sam Barastyr nas przy tym obserwował.
A wszyscy siedzący obok niego zaskoczeni pytali:
„Przecież to Nart Soslan, jak on się tu dostał?”
259
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
„Zadał sobie śmiertelny cios, żeby zobaczyć się z żoną” – powiedział im Barastyr.
Zabrałem swoją żonę z Kraju Martwych i razem z nią wróciłem do domu. Wkrótce
też urodził nam się syn. Dla niego właśnie chcę uszyć czapkę ze skóry tej lisicy. I takie to,
nasz drogi Aco, było najbardziej zdumiewające dziwo w moim życiu – zakończył swoją
opowieść Soslan.
– No, to teraz twoja kolej, Uryzmagu – powiedział Aca.
I oto opowieść Uryzmaga:
– Ja też jestem Nartem – i nie gorszym od innych. Wiele w swym długim życiu dokonałem, wiele też dziwów widziałem, ale nie o wszystkich będę mówił. Opowiem tylko
o tym, co mi się przydarzyło kiedyś późną jesienią, w czasie polowania na równinie
Zilacharu. Posłuchajcie… Nie wziąłem wtedy ze sobą na drogę nic do jedzenia, niczego
też nie upolowałem. Pod wieczór napłynęła raptem gęsta mgła i zrobiła się tak czarna
noc, że nic nie było widać – i zabłądziłem. Z głodu i pragnienia na cieniutkim włosku
trzymała się wtedy dusza w moim ciele. Ale na szczęście Bóg przywiódł mnie w zarośla burzanu – było tam chyba niegdyś obozowisko pastuchów. „O, gdyby tu był chociaż
kawałek jako tako ogrodzonej ziemi, na którym mógłbym bezpiecznie się położyć i odpocząć!” I gdy tylko wypowiedziałem te słowa, patrzę – drewniany płot wyrósł przede
mną! A dalej budynek, drzwi… „Wejdę – pomyślałem – a co mi tam, w środku zawsze
bezpieczniej…” – otworzyłem więc, wszedłem – i znalazłem się w czyściutkim, cudnie
urządzonym mieszkaniu. Od razu lżej mi się zrobiło na sercu. „Ach, gdyby tu jeszcze znalazło się coś do jedzenia” – powiedziałem rozmarzony do siebie. I gdy tylko wymówiłem
te słowa, patrzę – fyng przede mną stoi cały zastawiony jadłem i napitkami! Nasyciłem
się, napiłem i w błogim nastroju pozostawałem tam nader szczęśliwy jak beztroska sroka. „Teraz niczego już nie potrzebuję” pomyślałem. Najedzony, podchmielony i wesoły
zagasiłem ogień i ułożyłem się do snu. Nagle o północy wszystko wokół rozbłysło jasnym światłem. „Czyżby dom się zapalił?” pomyślałem z lękiem. Tu wszakże usłyszałem
kobiecy głos:
„Nie trwóż się, nartyjski mężu, to tylko kołdra zsunęła mi się z nogi”. „Co za dziwo? – pomyślałem. – Jakaż istota o tak świetlistej skórze zamieszkuje w tym domu?”. Nie
mogłem już usnąć. A tymczasem w komnacie zrobiło się jeszcze jaśniej. Wstałem z łoża.
„Jednak to zapewne czyjś dom pali się w pobliżu” – myślałem, coraz bardziej zaniepokojony. Ale znów usłyszałem ten sam kobiecy głos – i to całkiem blisko: „Nie lękaj się,
nartyjski mężu, to jedynie moja ręka tak świeci”. „To ani chybi ludzki głos – myślałem
gorączkowo – kobiecy… Jakaż zatem musi być niewiasta, od której bije taki blask?!”
A w komnacie jeszcze jaśniej się robi. Wyskoczyłem z pościeli, stoję zdumiony bez
ruchu, a z sąsiedniego pokoju tenże głos mówi do mnie: „Nie bój się, nartyjski mężu, to
tylko mój warkocz tak promienieje”.
„Ech, choćbyś nawet miał umrzeć, Uryzmagu, musisz zobaczyć to dziwo” postanowiłem i ruszyłem ku drzwiom. Wtedy ponownie usłyszałem głos niewidzialnej kobiety:
260
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
„Co zamierzasz uczynić, Uryzmagu? Wszak wszystko, czego pragnąłeś – smaczne potrawy i mocne napitki – przeszło ci już przez gardło. Czemu więc nie leżysz spokojnie?
Jeszcze czegoś szukasz? A może odczuwasz inne cielesne pragnienia?”. „Ona mnie kusi,
najwyraźniej przywołuje mnie do siebie” myślałem, kierując się w stronę, z której dobiegał jej głos.
„Nie zbliżaj się, proszę, nie podchodź do mnie. To źle się dla ciebie skończy”
ostrzegała mnie owa tajemnicza kobieta. Bodajbym wtedy zdechł, pijany głupiec! Objadłem się, nachlałem… Dodało mi to pijackiego animuszu… i polazłem do niej mimo
wszystko. Ale gdy tylko przekroczyłem próg, ta wiedźma zdzieliła mnie wojłokową nahajką i zamieniłem się w osła! Kobieta oddała mnie jednemu gospodarzowi i kilka lat
musiałem harować dla niego. Siniakami pokryło się moje ciało, boki się głęboko zapadły, tak bardzo byłem chudy i wycieńczony. Kiedy tamten gospodarz oddał osła kobiecie, ta znowu zdzieliła mnie swoją nahajką i zmieniłem się w konia, przez co kilka lat
chodziłem w zaprzęgu. Potem znowu mnie uderzyła i stałem się psem. Nigdzie nie było
stróża lepszego ode mnie, toteż szybko stałem się szeroko znany.
Akurat wtedy dzikie drapieżniki często zabijały bydło jednego aldara. Przyjechał on
do mojej gospodyni i mówi: „Proszę cię, daj mi swojego psa. Może on upilnuje moje stada”. „Nie dam ci swojego psa. On musi być bardzo dobrze karmiony. Obawiam się, że ty
nie zadbasz o niego jak należy. Nie, nie dam ci psa”. „A czyż jemu będzie trzeba więcej niż
wilki w moim stadzie rozszarpią w jedną noc?” – odparował aldar. I gospodyni oddała
mnie aldarowi. Ten przyprowadził mnie do swoich pastuchów, a ponieważ niedawno
się ożenił i nie chciał zostawać na noc z bydłem, przykazał owym hultajom: „Macie go
dobrze nakarmić, pamiętajcie! Musi się nażreć jak należy!”. To powiedziawszy, wskoczył
na swego wychuchanego konia i odjechał.
„Jeszcze czego?! Mielibyśmy się stać służącymi twojego kundla? Akurat!” – oburzali się pastusi. – A niech sobie wilczyska napadają na twoje stado, toż nie nasze owce
będą zabijały”. W ogóle mnie nie nakarmili, przeklęci, i poszli spać. O północy dwanaście
wilków podeszło w pobliże stada i nuż wyć: „O, Uryzmagu, Uryzmagu! Już do ciebie
idziemy!”. Zawyłem im wówczas w odpowiedzi: „Dzisiaj możecie sobie robić, co tylko
chcecie. Ja nawet głowy nie podniosę, nie ruszę się z miejsca”. Dwanaście wilków napadło na stado i ucztowało do samego świtu, zabiły i pożarły tyle owiec, ile tylko chciały.
Rano przygalopował aldar na swym wypielęgnowanym koniu. „No, jak się sprawował mój nowy pies, dobrze pilnował stada?”. „Sam zobacz, jak dobrze pilnował, połowę owiec wilki rozszarpały” – odparli pasterze. Schwycili mnie i zaczęli bić – tłukli, ile
wlezie, przy czym każdy starał się uderzać jak najboleśniej. Potem aldar zabrał mnie
z pastwiska, przywiązał do popręgu i pogalopował do domu. Przez całą drogę biegłem
na uwięzi, a on nie przestawał mnie okładać.
„Czyżby pies źle strzegł twego stada?” – zagadnęła aldara moja gospodyni. „A bodaj
przepadło to twoje psisko, pół stada wczoraj wilki mi rozszarpały!”. „Pan Bóg ci tego nie
261
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
wybaczy – odparowała kobieta. – Dobrze wiem, jak silny jest mój pies, na pewno nie
nakarmiłeś go jak należy”.
Minęło trochę czasu i inny aldar przyjechał z prośbą do mojej gospodyni. „Pożycz
mi swego psa. Znarowione drapieżniki dziesiątkują moje stada”. „Nie dam ci psa. Niedawno jeden aldar odwiózł mi go z powrotem. Żalił się, że pies nie upilnował mu owiec
i okropnie go zbił, oddał mi go ciężko poranionego, całego we krwi…”. „Ja to nie on.
Każdy z nas wywodzi się z innego rodu; aldar aldarowi nierówny. Jedną miarką nie powinnaś nas mierzyć”.
Nic na to nie odrzekła moja gospodyni. Aldar odebrał to jako milczącą zgodę, wyjął
z kieszeni jedwabny sznur, nałożył mi go na szyję i powiódł do swego stada. Zwołał pastuchów i rozkazał im: „Przyprowadźcie tu największego barana! Ale żywo!”. Pasterze
migiem przytaszczyli tłustego, burego barana. „Zabijcie go i ugotujcie”. Rozkaz został
niezwłocznie wykonany. Aldar kazał pastuchom dobrze mnie nakarmić, wybierali więc
najtłuściejsze, najbardziej miękkie kawałki pysznego, cieplutkiego mięsa. „Wydojcie teraz kozy i zabielcie mlekiem jego polewkę” – polecił aldar. Pasterze zrobili, co im polecił.
Dolali koziego mleka do polewki i objadłem się jak nigdy dotąd!
Z tyłu, za siodłem aldara, był przywiązany dywan. Aldar sam go zdjął, rozesłał obok
zagrody, gdzie przebywały owce, i pokazał mi gestem, że mam się na nim ułożyć. Umościłem się zatem na miękkim dywanie, skrzyżowałem przed sobą przednie łapy i położyłem na nich głowę. Na noc ten aldar został razem ze mną przy stadzie. Ale usnął,
zasnęli również pasterze. I kiedy nastała północ, znów usłyszałem głos tych samych
dwunastu przebiegłych wilków: „O, Uryzmagu, Uryzmagu, zaraz przyjdziemy do ciebie!” – wyły przeraźliwie. „Kiepsko to sobie zaplanowaliście – odpowiedziałem im. – Niczym się tu nie pożywicie, nie uda się wam tym razem”. Wilki jeszcze bardziej się przybliżyły i jeszcze głośniej zawyły: „Idziemy do ciebie, Uryzmagu!”. „Nadaremnie, niczym
się tu nie pożywicie” – zapewniłem je ponownie. One wszelako podeszły jeszcze bliżej
i jeszcze groźniej zawyły: „Niech na nasze głowy spadnie twa niełaska, Uryzmagu. Tyś
jest sam, a nas tu jest dwunastu”. „No cóż, chodźcie, spróbujcie!” – odparłem.
I w tejże chwili wataha rzuciła się na stado, ale nawet jednego wilka nie dopuściłem do żadnej z owiec. Zagryzłem wszystkie i przed świtem dwanaście ich martwych
cielsk leżało zwalonych przeze mnie na stos. Tymczasem przebudził się aldar, wstali
też pasterze.
„Bóg klęskę zesłał na nas – mówili żałośnie, patrząc na stado – niewiele naszych
owiec ocalało”. A mówili tak, ponieważ w czasie ataku wilków przerażone owce zbiły
się w ciasną kupę i wydawało się, że jest ich bardzo mało. Kiedy jednak zaczęli je liczyć,
przeliczać i znowu liczyć, okazało się, że ani jednej owcy nie brakuje. Żadnemu też jagnięciu wilki nawet ucha oderwać nie zdołały. Po skończonym liczeniu owiec aldar wraz
z pastuchami podeszli do mnie i zobaczyli stosik martwych wilków poukładanych równo jeden na drugim. Wtedy aldar objął mnie i uściskał. „Wszak nie mnie jednego tylko
262
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
przyprawiały o ból głowy te przeklęte wilczyska. Jak zdołam ci się odwdzięczyć, niezwykły psie? Idźcie – rzekł do pastuchów – i przyprowadźcie tu największego barana”.
Wziął aldar jedwabny sznur, jednym jego końcem obwiązał moją szyję, drugim –
kark barana, i przyprowadził nas do mej gospodyni. „Witaj, dobra kobieto! Tej wspaniałej przysługi, jaką mi wyświadczyłaś, nie zapomnę, póki słońce na niebie będzie
świeciło. Dziękuję, żeś mi użyczyła swojego niezwykłego psa! A tego barana przyjmij
w podarunku”.
Później ów aldar odjechał do domu – i dalej wszystko było tak, jak być powinno. Po
niezbyt długim czasie u mojej gospodyni zjawili się myśliwi. „Pożycz nam swego psa,
o którego odwadze głośno w całym świecie. Biały niedźwiedź zadomowił się w naszym
lesie. Nijak nie możemy się go pozbyć, wygonić, a i zabić go też nam się nie udaje. Może
twój pies właśnie mógłby nam pomóc?”. „Mój pies wymaga szczególnej troski. Jeśli nie
zadbacie o niego, jak należy, nie będziecie mieli z niego żadnego pożytku” – uprzedziła
ich moja przezorna gospodyni. „Jakże moglibyśmy o niego nie zadbać? Wszak tropiąc
w lesie niedźwiedzia, będziemy też polować na inną zwierzynę. Sami więc będziemy
syci i jego nakarmimy. Inaczej… jacy z nas byliby myśliwi!”. Gospodyni oddała mnie myśliwym – i poszedłem z nimi.
I oto znaleźliśmy się w pobliżu tego miejsca, gdzie buszował niedźwiedź. Spuścili
mnie ze smyczy i pobiegłem jego śladem. Wkrótce go zobaczyłem. Na mój widok rzucił
się do ucieczki! Pobiegłem za nim. Widzę, że niedźwiedź zmierza ku wysokiej górze, no
to ja za nim – na krok go nie odstępuję. U podnóża góry usiadł na ziemi i siedział tam
całkiem jak człowiek! Kiedy się przy nim znalazłem, ozwał się nieoczekiwanie: „Siądź
przy mnie, Uryzmagu. Ja nie jestem żadnym niedźwiedziem – jestem Afsatim. Kiedy dowiedziałem się o twojej ciężkiej doli, przyjąłem postać niedźwiedzia, żeby ci pomóc.
Wiem o wszystkich cierpieniach, jakich doznawałeś wtedy, kiedy byłeś przemieniony
w osła i w konia. Wówczas nie mogłem ci pomóc, byłem zbyt zajęty. Teraz już mogę.
I oto, co zrobimy: póki myśliwi będą polować, ty szybko wracaj do swojej gospodyni
i udaj chorego. Kobieta przygotuje ci wiele jedzenia, będzie chciała cię karmić, ale ty nawet kęsa nie bierz do pyska – udawaj, że jesteś umierający. Gospodyni rzuci wtedy lekceważąco: „A co mi tam, zdychaj sobie, jak chcesz. Dla mnie jesteś tylko psem, sobaczym
pomiotem”. Przekroczy cię i odejdzie, pozostawiając zdychające samotnie zwierzę. Ale
gdy tylko gospodyni zniknie za drzwiami, wydostań spod wezgłowia jej wojłokową nahajkę, chwyć ją w łapę i smagnij się nią z całej siły. Wtedy ponownie staniesz się dawnym Uryzmagiem. Siądź wówczas na łożu gospodyni, trzymając w ręku czarodziejską
wojłokową nahajkę, i czekaj, aż owa zła kobieta powróci”.
Zrobiłem tak, jak mi Afsati doradził i znowu stałem się Uryzmagiem. Z wojłokową
nahajką w ręce usiadłem na łożu podłej gospodyni i czekałem jej powrotu. „Oto nadszedł
twój kres – rzekłem, ujrzawszy ją na progu. – Zanim jednak odejdziesz do Kraju Martwych, wynagrodzisz mi wszystkie cierpienia, płacąc oczywiście w naturze”. Spędziłem
263
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
z nią całą noc, o świcie zaś zdzieliłem niewdzięcznicę jej wojłokową nahajką i powiedziałem: „Stań się oślicą!”.
I zmieniła się gospodyni w oślicę. Przypędziłem ją do nartyjskiej osady i… No, dobrze ją przecież znacie – to ta sama stara oślica, która należy do Boratów. Ot, i cała moja
opowieść. Nic bardziej dziwnego nie spotkało mnie dotąd w życiu – zakończył swoją
historię Uryzmag.
Tu Aca ogłosił werdykt:
– O czym tu mówić! Dziwne było zdarzenie, o którym opowiadał Chamyc. Nie mniej
zdumiewające było zdarzenie opowiedziane przez Soslana. Wszelako najbardziej dziwna i wzruszająca była opowieść Uryzmaga, któremu tak wiele przyszło wycierpieć
w skórze osła, konia i psa. Dlatego skóra czarnej lisicy zostaje przyznana Uryzmagowi.
Ten przyjął skórę i kazał sobie z niej uszyć futro. Fama o owej lisiej skórze po dziś
dzień krąży jeszcze pośród nartyjskiego ludu.
Achsartaggatowie i Boratowie – krewniacy
Z dawien dawna żyły na nartyjskiej ziemi dwa rody – Achsartaggatów i Boratów. Żyły
po sąsiedzku299, ale były zwaśnione i stale między sobą prowadziły wojnę. Po siedmiu
ludzi z obu stron zginęło już w tej wojnie. Pewnego razu chłopcy z rodu Achsartaggatów
grali na ulicy w piłkę. I raptem jak na złość owa niesforna piłka wpadła do kuźni Boratów. Jeden z chłopców za nią pobiegł. Kowal Borata akurat wtedy kuł rozpalone żelazo.
Oburzony na chłopca, chwycił go i natychmiast zabił. Zabił i wrzucił do głębokiej jamy,
tak że z wierzchu nie było nic widać. Długo poszukiwali Achsartaggatowie zaginionego
chłopaka, Uryzmag, Chamyc i Soslan wzdłuż i wszerz obchodzili ziemię po sam jej kraniec, ale najmniejszego nawet śladu nie znaleźli.
Uryzmag miał w swoim gospodarstwie młodą krowę – jałówkę, która jeszcze się
nie cieliła. Syrdon ją sobie upatrzył, więc gdy się dowiedział, że gospodarz wyruszył na
poszukiwania zaginionego chłopca, porwał tę jego krowę i zabił.
Syrdon miał siedmiu synów. Tego wieczora, wzorem pozostałych mężczyzn, przesiadywał na nychasie. Raptem przybiegł doń jeden z synów i ze strachem powiedział:
– Ojcze, czarny wół nie chce żreć siana.
Syrdon polecił:
– Dajcie mu drobniejszego siana, jeśli jest głodny, to się nafutruje. A jak nie, niech go
ludzie zjedzą… na stypie.
Syn oczywiście wiedział, jakie ukryte znaczenie miały owe słowa: „Narąbcie drobniejszych szczap i dorzućcie do ognia pod czarnym kotłem”.
299
W tej opowieści pominięty został trzeci ród nartyjski – Alagatów, por. przypis 15.
264
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
Młodych Achsartaggatów zaniepokoiły jednak owe pokrętne słowa. Chcieli też wiedzieć, co rzeczywiście dzieje się w obejściu Syrdona. Udając beztroską zabawę, pobiegli
zatem ulicą i – niby niechcący – wpadli do domu Syrdona. Tam zobaczyli, że na buzującym ogniu, w czarnym kotle, gotuje się, bulgocze i kipi mięso ich młodej krowy.
Syrdona nie było wtedy w domu – przesiadywał bowiem na nychasie – młodzieńcy
pochwycili więc siedmiu jego synów i wrzucili jednego po drugim do wrzącego kotła,
powtarzając przy tym „A masz, bydlaku! Gotuj się tam razem z naszą jałówką”.
Wrócił Syrdon do domu i woła synów:
– Ej, gdzie jesteście? A bodaj was licho… Chodźcie no tu!
Żaden z nich jednak ani się nie pojawił, ani nie odezwał – cisza… Tylko kocioł kipi
i nieomal zalewa ogień pod kotłem. Wtedy Syrdon chwycił duży widelec do wyciągania
mięsa – i od razu zaczepił za rozgotowane ciało jednego z synów. Zrozumiał, co się stało.
Całą noc opłakiwał swoje dzieci, ale cóż mógł począć? A rano wyszedł na ulicę i rozpaczliwie wrzasnął na całe gardło:
– Ej, wy achsartaggackie psy! Jestem samotny i nietrudno mi wyrządzić zło. Ale
w kuźni Boratów gnije wasz chłopak, a wy, tchórze, boicie się nawet go pomścić!
Rozzłościli się i zasmucili zarazem młodzi Achsartaggatowie, słysząc te obraźliwe
słowa, ale nikogo z dorosłych akurat w domu nie było, toteż bez ich wiedzy nie odważyli
się nic zrobić.
Owa bezczynność do tego stopnia rozzuchwaliła Boratów, że odtąd nie dawali wręcz
przejść młodym Achsartaggatom przez ulicę. Poprosili nawet Syrdona, żeby im powiedział, jak jeszcze boleśniej mogliby im dokuczyć.
Ten doradził im z ochotą:
– Idźcie do waszej kuźni i odkopcie trupa ich chłopaka, odrąbcie mu głowę, nasadźcie na pal, a potem strzelajcie do niej jak do tarczy. Nie zdołacie wymyślić nic bardziej
obraźliwego i bolesnego dla Achsartaggatów.
Tak też Boratowie uczynili.
A tymczasem zrezygnowani i smutni Uryzmag, Chamyc i Soslan wracali po bezskutecznych poszukiwaniach do domu. Trzy lata daremnie szukali chłopca. Nie było na ziemi takiego zakątka, do którego by nie zajrzeli. Chamyc i Soslan jeszcze sprawdzali jakieś
miejsce, podczas gdy Uryzmag już zbliżał się do osady. Naraz usłyszał ostry świst strzał.
„Czyżby ktoś napadł na nasz dom?” – zaniepokoił się i zdzielił konia nahajką.
Przygalopował – i co widzi? Boratowie zawzięcie rywalizują w strzelaniu do ludzkiej czaszki.
– Co wy robicie? Do czego strzelacie?
– Bawimy się, próbujemy trafić w ten sobaczy czerep, ale nijak nie możemy wce
lować…
– To może ja spróbuję? – rzucił Uryzmag.
– A próbuj, strzelaj… – odrzekli Boratowie.
265
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Tu Uryzmag zmówił modlitwę:
– O Boże, jeśli to jest czaszka naszego chłopca, to spraw niechaj po tym strzale sama
znajdzie się w moich objęciach.
Tak też się stało. Kiedy tylko Uryzmag wypuścił strzałę, czaszka spadła z pala i trafiła wprost do jego rąk.
Niezadługo Chamyc i Soslan również wrócili z bezowocnych poszukiwań – i łatwo
zrozumieć, co musieli czuć, kiedy towarzysz pokazał im czaszkę i wszystko opowiedział! Jęli więc wszyscy intensywnie rozmyślać nad tym, jaką możliwie najkrwawszą
zemstę zgotować Boratom.
Wtedy jednak ludzie zaczęli prosić Achsartaggatów, aby pogodzili się z Boratami.
Nawet dziewczyna z rodu Achsartaggatów zwróciła się do swoich braci z takim samym
błaganiem. Jednakowoż gorejący żądzą odwetu mężowie nie godzili się na zawarcie pokoju. Byli gotowi ruszyć na wojnę z Boratami choćby zaraz, tyle że ci byli od nich kilkakrotnie liczniejsi300 i mieli zdecydowaną przewagę. Zrozumiawszy więc, że bez pomocy
z zewnątrz nie zdołają ich pokonać, dosiedli koni i okładając je nahajkami, przegalopowali demonstracyjnie przed siedzibą znienawidzonych sąsiadów. A udawali się do
aldara Chiandonu Kaftisara301 z prośbą, by użyczył im swego wojska. Dowiedziała się
o tym owa pokojowo nastawiona dziewczyna z rodu Achsartaggatów, która pragnęła
zgody z Boratami, i przeklęła swych znamienitych współziomków za to, że udali się po
pomoc do cudzoziemca:
„Boże jedyny, któremu równego nie ma we wszechświecie, uczyń tak – skoro oni nie
chcą się pogodzić – żeby na siedem lat utracili dar zrozumiałej mowy, żeby na siedem
lat stępiły się ich miecze, żeby przez siedem lat nie trafiały do celu ich strzały i żeby na
siedem lat ich szybkonogie wierzchowce zmieniły się w żałosne chabety”.
I oto Uryzmag, Chamyc i Soslan przybyli do domu aldara Chiandonu Kaftisara. Gospodarz wyszedł im na spotkanie, zaczęli mu zatem wyjaśniać w jakiej sprawie przyjechali, wszelako aldar niczego nie mógł pojąć, tak bełkotliwa i niezrozumiała stała się
bowiem ich mowa.
I aldar polecił służbie:
– Odprowadźcie naszych gości do kurnika i nakarmcie ich tam.
Po pewnym czasie mieszkańcy osady należącej do Kaftisara, w której także od dawna narastała niezgoda między spokrewnionymi ze sobą sąsiadami, uznali za konieczne
doprowadzić wreszcie do ich pojednania.
300
301
Liczniejsi, bo Boratowie byli początkowo rolnikami. A tych jest zawsze więcej niż wojowników (którymi pierwotnie byli Achsartaggatowie), por. przypis 15.
Aldar (p. przypis 71) Chiandonu, Kaftisar, był mitologicznym opiekunem ryb (ONS, s. 497). Chian-don to stara, historyczna osetyjska nazwa Bosforu. Dosłownie znaczy: „woda (don) zszywająca”
(w sensie: „łącząca”). Chodzi o połączenie Morza Czarnego z Morzem Marmara. Forma chian (dokładniej: chłijan, cyrylicą: хуийæн) jest imiesłowem czasownika chuyjyn (wymowa: chłyjyn) „szyć”,
por. Ab., t. IV, s. 258.
Natomiast imię owego aldara Kaftisar znaczy dosłownie: „głowa ryb”, por. wyżej, przypis 136.
266
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Ach, dobrze by było, gdyby w roli mediatora zechciał w tym konflikcie wystąpić
jakiś obcoplemieniec – mówili ludzie między sobą.
I nagle przypomnieli sobie o owych gościach, których aldar kazał umieścić w kurniku. Posłali zatem po Uryzmaga i przedstawili mu całą sprawę, prosząc o rozsądzenie
sporu. Uryzmag coś tam mówił i mówił, ale sędziowie niczego nie mogli zrozumieć,
toteż odprowadzono go z powrotem do kurnika.
Kiedy w osadzie urządzono na cześć jej zmarłego, a wielce zasłużonego mieszkańca
wyścigi konne przed charnagiem302, również przypomniano sobie o gościach i zaproponowano, by w turnieju ścigał się też ich najlepszy koń.
Achsartaggatowie wystawili oczywiście znakomitego dereszowatego wierzchowca
Uryzmaga. I oto zaczęły się wyścigi, wszystkie konie zdążyły już dawno przybiec, a deresz Uryzmaga tak bardzo został w tyle, że dopiero po skończonej stypie dowlókł się do
mety.
Po wyścigach umocowano wysoko, na samym szczycie długich, pionowo powiązanych z sobą żerdzi kawałek czarnego wojłoku – kabak303, czyli cel, za którego strącenie
łucznik-szczęśliwiec otrzymywał w nagrodę bogaty dar. Achsartaggatom również zaproponowano udział w owym współzawodnictwie. Po kilka strzał wypuścili Chamyc
i Soslan, lecz wszystkie z daleka ominęły cel.
A kiedy trzeba było zarżnąć byka, poproszono Soslana, aby użyczył swego miecza.
I najmniejszego zadrapania nie zostawił on na karku zwierzęcia, tak był tępy, nawet
jeden kłak sierści nie spadł z byczej szyi.
Po tym wszystkim dumny i z widoczną pogardą odnoszący się do Achsartaggatów
aldar Chiandonu Koftisar nie chciał już nawet na nich patrzeć.
Tak minęło siedem długich lat. Pewnego dnia wyszedł Soslan przed kurnik, gdzie –
pogrążony w rozpaczy – siadł na kamieniu i jął ostrzyć swój tępy miecz, przy czym nie
wodą polewał osełkę, a własnymi łzami.
– Ach, ach, ach!… Cóż to za życie? Lepiej, by Pan Bóg śmiercią nas pokarał. Jak to
możliwe, że osłabliśmy do tego stopnia, iż nie jesteśmy w stanie odpłacić aldarowi
Chiandonu za jego lekceważącą wyniosłość?
I w nagłym przypływie wściekłości rąbnął mieczem o kamień zroszony jego gorzkimi łzami. I kamień nagle rozpękł się na dwoje! Miecz zaś głęboko wbił się w ziemię,
krzesząc snopy iskier, od których zajęła się sucha trawa wokół.
Ależ ucieszył się Soslan!
W osadzie aldara Chiandonu ponownie trzeba było pogodzić krewniaków, więc
i tym razem zwrócono się o pomoc do Uryzmaga:
– Może ty coś doradzisz, staruszku?
302
303
Charnag – p. przypis 137.
Kabak – cel, przedmiot, do którego strzelano z łuku podczas zawodów urządzanych ku czci zmarłego wojownika (Осетинско-русский словарь, s. 493, hasło: хъабахъ = qabaq). Wyraz pochodzenia
turkijskiego, por. Ab., t. II, s. 252-253, hasło: qabaq.
267
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
I ten doradził, a mówił tak płynnie, wyraźnie304 i mądrze, że nikt już nie śmiał dodać
ani słowa.
Ponownie urządzono wyścigi konne, w których wziął również udział wierzchowiec
Uryzmaga, i kiedy inne konie nie pokonały jeszcze nawet połowy dystansu, deresz wystawiony przez Achsartaggatów był już na mecie. Mało tego: kiedy w galopie wyprzedzał inne wierzchowce, wyrywał niektórym ogon albo ucho!
Później zaproszono Achsartaggatów do współzawodnictwa w strzelaniu do tradycyjnego celu, czyli kabaku. Soslan dosiadł konia, rozpędził się, w pełnym galopie wystrzelił i strącił z wysokiej żerdzi ów kawałek wojłoku, który z ziemi wyglądał jak maleńka czarna kropka. I nikt oprócz Soslana nie zdołał w nią trafić.
Przed kolejną stypą również poproszono Soslana, aby użyczył swego miecza do zabicia wołu. Człowiek, który jednym tylko dotknięciem Soslanowego miecza uciął zwierzęciu łeb, nawet własne kolana sobie przy tym poranił.
I rozniosła się po świecie fama o nadzwyczajnych zdolnościach Achsartaggatów.
– To tacy niezwykli ludzie, że słowu mężczyzny z ich rodu zaprzeczyć nie sposób,
a ich wierzchowców nie można wyprzedzić w biegu. Bronią zaś władają tak, że nikt nie
jest w stanie ich zwyciężyć.
Wówczas sam aldar wyszedł do nich i powiedział:
– Wybaczcie mi, goście, nie wiedziałem, jacy z was ludzie. Powiedzcie mi teraz, skąd
tu przybyliście i czego potrzebujecie?
– Przyjechaliśmy prosić cię o wojsko, jednakże w drodze ktoś nas przeklął i siedem
lat męczyliśmy się zaczarowani i bezsilni.
Wówczas Kaftisar powiedział Achsartaggatom:
– Swojego wojska użyczę jedynie temu, kto dokładnie poda liczbę wszystkich moich
wojowników. Powinniście też wiedzieć, że temu, który z nich pierwszy uderzy w bramę nieprzyjaciela, musicie oddać żonę najszacowniejszego członka waszej starszyzny.
A następnemu, który uderzy w bramę, musicie oddać konia tegoż człowieka.
Zmartwili się Achsartaggatowie początkowo, słysząc owe warunki, później wszelako rozsądnie postanowili: „Spytamy o radę naszą mądrą Satanę. Jeśli ona nam nie pomoże, to i nikt inny tego uczynić nie zdoła”.
Powrócił Uryzmag do nartyjskiej osady, wszedł do domu i – zasępiony – usiadł
w swoim fotelu. Satana podeszła do niego i zapytała:
– Co z tobą, staruszku? Coś się stało?
– Oj, stało się, stało… Najgorsze, co się mogło przydarzyć! Znaleźliśmy wojsko, ale
pierwszemu wojownikowi, który uderzy we wrota Boratów, będę musiał oddać ciebie,
304
Jak widać, po upływie siedmiu lat przekleństwo rzucone na Achsartaggatów przez dziewczynę, która ich błagała o zawarcie pokoju z Boratami, przestało działać: Uryzmag, Chamyc i Soslan wrócili do
pełni sił.
268
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
a następnemu w kolejności – swojego konia. Wypróbowaliśmy nasze konie i okazało się,
że wojownicy aldara mają aż trzy takie wierzchowce, z którymi mój rumak nie może się
równać… Ale co tam koń, czyżbym o niego głównie miał się niepokoić?
– O nic nie powinieneś się niepokoić, staruszku, we mnie pokładaj nadzieję – uspokoiła Uryzmaga Satana.
– Ale to jeszcze nie wszystko. Aldar Chiandonu Kaftisar zastrzegł również: „Jeśli nie
odgadniecie, jaka jest liczebność mojego wojska, to go wam nie użyczę”.
– O to też się nie obawiaj – pocieszyła męża Satana. – Połóż się, odpocznij, a rano
wszystkiego się dowiesz.
Uryzmag się położył, a Satana przystąpiła do szycia. Skroiła niespotykane szarawary – o trzech nogawkach! Pozszywała je, wykończyła i gdy zaczęło świtać, powiesiła
je na murze wieży305 Achsartaggatów. Rankiem Syrdon przechodził obok wieży, spojrzał na zwisające szarawary i – mimo iż sam był cwany i przebiegły niczym diabeł –
zdumiał się i mówi:
– A to dopiero dziwo! Sto razy po sto wojowników liczy wojsko Boratów, a wojsko
Achsartaggatów ma ich dwa razy mniej306, jest więc dwakroć liczniejsze od wojska Achsartaggatów. A są w nim najróżniejsi wojownicy – i jednoocy, i z jedną ręką, i w ogóle
bez rąk307, i z jedną nogą, niektórzy nawet z dwoma, ale żeby aż z trzema?! Nie, żadnego
o trzech nogach wśród nich nie widziałem! Na co zatem Satanie szarawary z trzema
nogawicami?
A sprytna żona Uryzmaga, pozostając w ukryciu, podsłuchała słowa Syrdona i już
wiedziała, jaka jest liczebność wojska, które ma przyjść na pomoc Achsartaggatom308,
i poinformowała o tym męża.
Ten wrócił zatem do aldara Chiandonu i dokładnie określił liczbę jego wojowników.
Wówczas Kaftisar rzekł:
– Dosiądźcie teraz koni i jedźcie prosto przed siebie, ale nie oglądajcie się. Bo jeśli się obejrzycie, to już ani jednego wojownika więcej – oprócz tych, którzy pojadą za
wami – nie dostaniecie.
Dosiedli swoich koni Uryzmag, Chamyc i Soslan i pogalopowali przed siebie. A czy
długo tak jechali, czy krótko… – tego nikt już dziś nie wie. Wiadomo tylko, że w pewnej
chwili Uryzmag nie wytrzymał i obejrzał się: chciał sprawdzić, czy czasem aldar Chiandonu ich nie oszukał. Obejrzał się i widzi: cała równina za nimi czarna się stała od wojska.
– Czemu się obejrzałeś? – zapytał Uryzmaga jeden z wojowników. – Widzisz, co się
stało?
305
306
307
308
Wieża – p. przypis 23.
Trudno zgadnąć, skąd Syrdon czerpał te dane.
Mamy tu irracjonalne fragmenty nartyjskiej narracji osetyjskich opowiadaczy. Przecież wojownicy
„w ogóle bez rąk” to czysty nonsens.
Chodzi o liczebność wojska aldara Chiandonu.
269
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Teraz przekonali się, że aldar słowa dotrzymał. W tej samej chwili bowiem, kiedy
Uryzmag się obejrzał, zatrzasnęły się wrota owej wieży, z której dotąd bez przerwy wyjeżdżały coraz to nowe zastępy wojska.
– Wystarczy nam i tych, które już zdążyły wyjść na równinę – stwierdził Uryzmag.
I oto zbliżyli się do rodowego chadzaru309 Boratów. Jeden z wojowników, dosiadający najbardziej ognistego konia, już obnażył miecz, by jako pierwszy uderzyć nim w bramę domostwa Boratów. Satana wszakże ubiegła go, szybko odmawiając następującą
modlitwę:
– O Boże nad bogami, spraw, aby konie trzech pierwszych jeźdźców się potknęły,
nie czyniąc sobie wszelako żadnej krzywdy, i aby Uryzmag dzięki temu je wyprzedził.
I od razu potknęły się konie trzech pierwszych wojowników, a Uryzmag jako pierwszy podjechał do bramy Boratów i z całej siły uderzył w nią mieczem. I rozwarły się
wrota domu Boratów. I wszyscy co do jednego mężczyźni z ich rodu zostali zabici. Achsartaggatowie oszczędzili jedynie dzieci i kobiety.
Nartowie i wielki czerep uaiga
Swego czasu dwunastu Nartów udało się na łupieską wyprawę. Nie wiadomo, jak długo
byli w drodze, wiadomo jedynie, że niczego cennego nie udało im się zdobyć. Pewnego wieczora wyjechali na szeroką równinę, gdzie zastała ich noc. Jadą w ciemnościach,
jadą…, aż tu pika Soslana nagle o coś zaczepiła. W kompletnym mroku jęli obmacywać
to coś i nagle znaleźli się w jakiejś pieczarze. Zdumieni zastanawiali się: „Ani tu lasów,
ani skał czy kamieni – płasko dookoła. Skądże więc w szczerym polu pieczara?”.
Spędzili w niej noc, rankiem zaś obejrzeli pomieszczenie – i okazało się, że nocowali
wewnątrz ogromnego czerepu.
Wtedy Nartowie odmówili następującą modlitwę:
– O Boże nad bogami, spraw, aby ożyła istota, do której należał ten czerep, ale niech
jej oczy niczego nie widzą.
Wysłuchał Bóg ich modlitwy i w mgnieniu oka przyrosły do czerepu brakujące fragmenty kości, pokrył się też cały warstwą mięsa, skórą… I oto przed Nartami stanął żywy
uaig. Poruszył się, przeciągnął, usiadł, tylko jego powieki ani drgnęły.
Patrząc na przywróconego do życia uaiga, Nartowie głośno wyrażali swoje zdziwienie. Ten usłyszał ich głosy i spytał:
– Coście za jedni? Kim jesteście?
– Jesteśmy Nartami – odparł Soslan.
Wówczas uaig go poprosił:
309
Chadzar – p. przypis 29.
270
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Podaj mi rękę, chcę dotykiem zbadać, jaką budowę ma twoje ciało.
Soslan już ruszył w strone uaiga, kiedy ten raptem wypuścił z płuc powietrze, którego pęd odrzucił Narta do tyłu. Pojął więc, że zbliżyć się do uaiga będzie można jedynie
od tyłu, toteż podał mu rękę zza jego pleców. Uaig obmacał nadgarstek i dłoń Soslana,
po czym zapytał:
– Dlaczego takie drobne i słabe są twoje kości? Czym wy się żywicie?
– Zjadamy chleb i mięso dzikich zwierząt – odpowiedział Soslan.
Na to uaig lekceważąco machnął ręką.
– I to jest wasze nieszczęście, marnie zginiecie.
– A wy co jedliście? – chciał się dowiedzieć Soslan.
– Myśmy się żywili tłuszczem ziemi.
– A jak go zdobywaliście?
Tu uaig podwinął rękaw i głęboko, aż po samo ramię, wbił rękę w ziemię. Zaczerpnął jej pełną garść i rzekł do Soslana:
– Nadstaw dłonie.
Soslan nadstawił dłonie, uaig zaś zacisnął pięść – i tłusty sok ziemi tak długo z niej
kapał, dopóki nie napełnił złożonych w łódkę dłoni Soslana.
– A teraz wyliż to – polecił uaig.
Soslan usłuchał, wylizał do czysta wszystko ze swych dłoni i sok ziemi, podobnie jak
po zjedzeniu tłustego mięsa, napełnił mocą jego serce. Poczuł się też syty, miał wrażenie, że wręcz się objadł.
– Teraz nie musisz już jeść często – zapewnił go uaig.
Soslan zapytał:
– A jak się za życia bawiliście, w coście ze sobą grali?
– Stoi tam jeszcze taki wysoki kurhan? – zapytał uaig.
– Owszem, stoi – potwierdził Soslan.
– Wejdź w takim razie na sam jego wierzchołek, a ja ci pokażę, jak się zabawialiśmy.
Wszedł Soslan na kurhan i krzyknął: „Już tu jestem!” i od razu zbiegł na dół.
Tymczasem uaig wyrwał z korzeniami największe drzewo i cisnął je na wierzchołek
kurhanu. Drzewo rozwaliło i skruszyło kurhan aż do podstawy, a ziemia rozleciała się
na wszystkie strony.
Tu uaig zawołał:
– Ej, gdzie jesteś? Czy aby nie trafiłem w ciebie?
– Nie trafiłeś – odrzekł Soslan. – Zdążyłem się uchylić.
– Uchylić? – powtórzył zdziwiony uaig. – A co to jest? Co to znaczy? Myśmy czegoś
takiego nie znali. A może wy pochodzicie od czartów? Lepiej zostawcie mnie w spokoju
i nie drażnijcie bez potrzeby, dobrze wam radzę.
Wówczas Nartowie zmówili nieco inną modlitwę:
– O Boże nad bogami! Przemień go znowu w to, czym był poprzednio.
271
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
I w tejże chwili uaig zniknął im z oczu, a pośrodku równiny znowu, wielki niby pieczara, leżał tylko jego goły czerep.
Nartowie wrócili do swoich domów, gdzie nadal beztrosko sobie żyli, dobrze jedli
i chętnie opowiadali o niezwykłych dziwach, które w swoim życiu widzieli, i o jeszcze
bardziej niezwykłych czynach, których ponoć dokonywali.
Ajsana
Nartowi Uryzmagowi urodził się syn. Przyjściu chłopca na świat towarzyszyła burza
z piorunami, toteż kiedy niebianin Safa usłyszał rozdzierający huk gromów, od razu wiedział, że zwiastują one narodziny potomka Uryzmaga. Zgodnie z ówczesnym obyczajem,
kto pierwszy wydał ucztę na cześć nowo narodzonego, ten miał prawo wziąć go sobie na
wychowanie310. Dlatego Safa niezwłocznie obwiązał jedwabnym sznurem kark białego
wołu i przywiódł go do nartyjskiej osady. Podszedł do domu Uryzmaga i krzyknął:
– Życzę nowo narodzonemu długich lat życia. Ja mam prawo go wychowywać.
Powiedziawszy to, natychmiast zarżnął wołu i urządził huczną ucztę dla Nartów.
Chłopcu nadano imię Ajsana311.
Po skończonej uczcie Safa zabrał go do swego niebieskiego domostwa. Ajsana chował się zdrowo, rósł i mężniał dosłownie z godziny na godzinę. Po pewnym czasie zaprzyjaźnieni z Safą Uastyrdżi i Afsati, Tutyr i Uacylla, a także Nogbon312 i Eliasz przybyli
doń w odwiedziny, pragnąc przy okazji zobaczyć jego wychowanka. Chłopiec radośnie
wybiegł im na spotkanie i uprzejmie, uwzględniając hierarchię starszeństwa, pomógł
gościom zsiąść z koni. Następnie zdjął siodła, zebrał burki, nahajki i troskliwie zajął
się nimi: oczyścił, zaniósł do domu i ułożył w jednym miejscu. Safa zaprosił gości do
środka, usadził na podwójnych ławach w pobliżu paleniska, za stołami uginającymi się
od obfitości jadła i napitków. Ajsana zdjął czapkę i usługiwał gościom. A ci, gdy się już
nasycili, wstali od stołów i popatrzyli w dół – chcieli zobaczyć, co tam nowego na ziemi.
I nagle widzą: wojska Agurów wtargnęły do Nartyjskiej Krainy, a ich konie zapaskudziły
swoimi odchodami całą osadę.
310
311
312
W głębokiej starożytności istniał „obyczaj oddawania dzieci na wychowanie do rodu obcego, czasem
nawet wrogiego” (Kemp., s. 50, hasło: Asana), por. wyżej, przypis 49. Chodzi o tzw. fosteraż (od angielskiego czasownika to foster „sprawować opiekę, wychowywać”, informacja od znanego tłumacza
Ireneusza Kani – A.P.).
Ajsana lub Asana: imię jednego z synów Uryzmaga. Według innej wersji narracyjnej osetyjskiego
eposu tak nazywał się bezimienny chłopiec zabity przez kowala Boratów na początku opowiadania
Achsartaggatowie i Boratowie – krewniacy, por. Kemp., s. 50, hasło: Asana (Ajsana). W tej opowieści
matką Ajsany była Satana.
Nogbon – Nowy Rok, dosłownie: „nowy” (nog), „dzień” (bon), jedno z bóstw mitologii osetyjskiej
(ONS, s. 497; Kemp., s. 316).
272
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
Najznamienitsi Nartowie przebywali wówczas na dalekiej wyprawie, pozostali zaś,
którzy nie brali w niej udziału, zgromadzili się na Placu Igrzysk, chwycili za ręce, tworząc taneczny krąg, i zaczęli wykonywać tradycyjny simd. Najeźdźcy zaś dla rozrywki
strzelali do tańczących z łuków.
I dziwna rzecz: jeśli któremuś tańczącemu Nartowi strzała utkwiła między łopatkami, pląsał jeszcze weselej i jeszcze bardziej żywiołowo. A jeśli pika agurskiego najeźdźcy trafiała któregoś z tancerzy w kolana, podskakiwał on jeszcze wyżej i z jeszcze
większym zapałem niż wcześniej!
Zdumieli się na ten widok niebianie i mówili jeden do drugiego:
– Strzały się Nartów nie imają, miecze ich nie ranią! Z czegóż zatem oni są stworzeni?
Wtem patrzą: żona Soslana313 wyszła ze starego domu Achsartaggatów. Ze słonecznym uśmiechem, piękna, olśniewająca jak gwiazda poranna, poszła napić się wody. I oto
pije, i widać jak lśniąca woda wpada jej do gardła, a odbijające się od niej promienie
słońca dolatują aż do niebiańskiego domostwa Safy.
Wielce poruszeni tym wszystkim, co właśnie ujrzeli, mieszkańcy nieba wrócili do
stołów i jęli opowiadać gospodarzowi o tym, co się dzieje na ziemi. Tu Ajsanie wypadł
z rąk dzban z rongiem. Widząc to, Safa wybuchnął:
– A bodajś przepadł, niezdaro! Wszystko ci z rąk leci, dlaczego? Za młodyś jeszcze,
żeby marzyć o kobiecie!
– Nie dlatego wypadł dzban z rąk moich – powiedział Ajsana – nie dlatego, że usłyszałem od gości o pięknie kobiety, ale dlatego, że w nartyjskiej osadzie mieszkają moi
starzy rodzice i konie Agurów może ich już stratowały, a ja tu żyję beztrosko i o nic
się nie lękam. A przecież ta, o której mówiliście, ta niewiasta promieniejąca jak słońce
i lśniąca niby gwiazda poranna, to nasza szwagierka – żona Narta Soslana. Widocznie
najdzielniejsi Nartowie przebywają na dalekiej wyprawie, inaczej któżby śmiał napaść
na nas? Zresztą i szwagierka raczej by została w domu i nie wychodziła oglądać chłopaków tańczących simd. Muszę wracać na ziemię, do domu!
Tu Safa zwrócił się do swoich gości z prośbą:
– Obdarujcie mojego wychowanka, czym możecie, zanim powróci na ziemię.
I Uastyrdżi powiedział:
– Ja ofiaruję mu chromego314, szybszego od wiatru, wierzchowca.
– A czym się wsławił ten twój koń?
– I Bóg, i ziemia mogą zaświadczyć, że niby błyskawica przenosi się on z jednego
krańca świata na drugi – odrzekł Uastyrdżi.
313
314
Żona Soslana – tu bezimienna w opowiadaniu Jak Soslan ożenił się z Bedochą nosi imię Bedochy
(Wedochy).
Chromy – tak w oryginale! Jeden z wielu paradoksów opowieści nartyjskich. Przecież kulawy koń
nie może być w naturalnych warunkach „szybszym od wiatru wierzchowcem”. Ale może tak być
w fantastycznych opowieściach, por. przypis 317.
273
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– A ty, Eliaszu? Powiedz – twoja kolej. Jaki będzie twój dar?
– Ja swój gromocisk mu ofiaruję315.
– A z czego on słynie?
– Niebo i ziemię biorę na świadków, że kiedy jego wystrzał rozlega się nad wojskiem, to jakkolwiek by ono było liczne, rozlatuje się bezładnie na wszystkie strony niby
ziarna piasku porwane przez huragan.
– A ty, Tutyrze? Co ty ofiarujesz memu wychowankowi?
– Mój łuk-samostrzał – oto, co mu ofiaruję!
– A ty, Uacyllo?316
– Otrzyma ode mnie miecz z bułatowej stali.
– A czym Nogbon zamierza obdarować mego wychowanka?
– Ja będę mu zawsze pomagał na polu walki, i to tak długo, dopóki nie zwycięży. Oto
mój dar.
Przywdział Ajsana bojowy rynsztunek, wskoczył na trójnogiego317 konia ofiarowanego mu przez Uastyrdżiego, ruszył – i w mgnieniu oka znalazł się na ziemi.
Wszyscy mieszkańcy nartyjskiej osady radośnie go witali. Satana, jego matka, przebywała w tym czasie u swych krewnych Donbettyrów. Ale jak tylko Ajsana pojawił się
w osadzie, od razu po nią posłano.
Wkroczył Ajsana do domu Achsartaggatów. Siedząca przy palenisku żona Soslana
nawet nie spojrzała na syna Uryzmaga, nie ruszyła się z miejsca i nie powitała go. Gość,
zwracając się do niej, powiedział:
– Aleś się rozleniwiła, dobra kobieto! Przecież nie jestem dla ciebie obcy, a ty nawet
nie możesz wstać, żeby się ze mną przywitać?
Żona Soslana odparła:
– A niby dlaczego, słońce moje, miałabym przed tobą wstawać? Czyżbym widziała
przed sobą tego, który przepędził Agurów z naszej ziemi?
Usłyszawszy owo lekceważąco-pogardliwe pytanie, Ajsana zeźlił się, wskoczył na
konia, błyskawicznie dopadł Agurów i rzucił się na nich. Zabijał najeźdźców bez opamiętania i przelał całą rzekę krwi, w której utonęli pozostający jeszcze przy życiu wrogowie. Pokonał Ajsana wojska Agurów, uratował osadę Nartów przed zniszczeniem
i kiedy podjechał, zwycięski, do rodzinnego domu, szczęśliwi mieszkańcy otoczyli go
tak ciasnym kołem, że nie mógł zsiąść z konia na ziemię. Ale i teraz nie spojrzała na
niego żona Soslana, ani nie podniosła się z miejsca.
315
316
317
Ja swój (…) mu ofiaruję, p. Uwagi red. oset., przypis 313. Postać biblijnego proroka Eliasza w mitologii osetyjskiej nabrała znaczenia bóstwa burzy, por. przypis 77.
Uacylla – w tej opowieści, jak widać, Eliasz i Uacylla są odrębnymi postaciami, chociaż etymologicznie imię Eliasza tkwi w imieniu Uacylla, które historycznie znaczyło „święty Eliasz”, por. przypis 77.
Por. przypis 314. Tam szybkonogi koń Uastyrdżiego był nazwany „chromym”, tu: „trójnogim”.
274
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Bardzo jesteś ociężała, dobra kobieto – rzucił młody bohater. – Mogłabyś chociaż
unieść się nieco na powitanie.
W odpowiedzi usłyszał:
– A z jakiego niby powodu miałabym przed tobą wstawać, słońce ty moje? Wszak
nie przyniosłeś dotąd i nie posadziłeś przed moją bramą owego cudownego drzewa,
które od zachodu słońca do północy kwitnie, a od północy do świtu owoce na nim dojrzewają. Dwie góry strzegą owego drzewa, zderzają się przy tym w pędzie niby rogate
barany i znowu się rozbiegają.
Ajsana poczuł się dotknięty tymi słowami, zawrócił konia i pogalopował szukać cudownego drzewa. Nie ujechał jeszcze daleko, kiedy koń go spytał:
– Może byś mi raczył powiedzieć, dokąd się wybierasz, ty podłe, niemiłe Bogu nasienie?
I Ajsana powiedział:
– Muszę zdobyć to drzewo, którego strzegą dwie góry zderzające się z sobą niby
rogate barany. Od zachodu do północy kwitnie ono, a od północy do rana owoce na nim
dojrzewają.
A koń mu na to:
– Nawet nie marz o tym! Wielu już bowiem chwatów nie gorszych od ciebie usiłowało zdobyć owo drzewo – i żadnemu się to nie udało, żaden też nie zdołał ocalić swojej
głowy.
– Ja nie zrezygnuję, muszę zdobyć to drzewo! – odparował Ajsana. – Nie mogę, zrozum… nie mogę postąpić inaczej!
Wtedy koń dał mu taką radę:
– No, skoro tak, to zaciągnij jak najmocniej popręgi i mój ogon zwiąż w supeł. Ale
tak, żeby trzy pasemka włosia pozostały wolne. Potem, kiedy już dojedziemy do tych
bodących się jak barany gór, powinieneś tak mocno zdzielić mnie nahajką, żeby kawałek
skóry wielkości podeszwy odpadł z mojej nogi, a z twojej dłoni – nie mniejszy niż płaskie zakończenie każdego rzemienia nahajki. Wtedy uda się nam przeskoczyć.
I oto dotarli do owych dwu gór, które zderzają się z sobą niby rogate barany318. Ajsana mocno zaciągnął popręg i w ciasny węzeł związał włosie końskiego ogona, pozostawiając luzem trzy pasemka. Następnie zdzielił rumaka nahajką tak, że aż odpadł mu
z dłoni kawałek skóry nie mniejszy od płaskiego zakończenia każdego rzemienia nahajki, a z końskiego uda – kawałek skóry nie mniejszy od podeszwy319. Koń skoczył, przeleciał między napierającymi na siebie górami, Ajsana wyrwał z korzeniami cudowne
drzewo i natychmiast zawrócił. W ostatniej chwili zdołali umknąć przed zderzającymi
318
319
Analogiczne porównanie wystąpiło już w opowieści pt. Ożenek Batradza albo radosny taniec Nartów.
Podobne porównanie wystąpiło także w opowieści wymienionej w poprzednim przypisie.
275
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
się z wielkim hukiem górami, ale trzy wolne, niewplecione w węzeł pasemka włosia na
zawsze utkwiły zakleszczone między zastygłymi na moment w bezruchu górami.
Teraz koń z ciężkim westchnieniem powiedział do jeźdźca:
– Ech, gdyby moja matka jeszcze trzy dni karmiła mnie swoim mlekiem, to nawet
tych trzech pasemek z ogona pewnie bym nie stracił.
Przygalopował Ajsana do nartyjskiej osady i zasadził cudowne drzewo przy bramie
domu Achsartaggatów. Mieszkańcy obstąpili go ze wszystkich stron, zachwycali się niezwykłym drzewem i radośnie wykrzykiwali:
– Ach, jakież cudowne drzewo przywiózł nam Ajsana!
Wszelako dumna żona Soslana i tym razem nawet nie odwróciła głowy w jego stronę.
– Dlaczego i teraz mnie nie powitasz? Czego ci jeszcze trzeba?
Wyniosła kobieta odpowiedziała:
– A czemuż to miałabym wstawać przed tobą? Wszak nie pojąłeś dotąd jeszcze za
żonę pięknej, złotolicej i jasnowłosej Saumaron-Burdzabach320 z krainy czarnych żyznych równin.
A owa Saumaron-Burdzabach mieszkała w wieży tak wysokiej, że jej szczytu nie
można było dojrzeć z ziemi. Piękna dziewczyna, o czym wszyscy wiedzieli, zgadzała się
wyjść za mąż jedynie za takiego młodzieńca, którego głos doleciałby z dołu do jej uszu
na sam szczyt wieży.
Wielu kawalerów wołało do niej, stojąc u podnóża wieży, ale nie usłyszała ich głosów
Saumaron-Burdzabach, toteż wszyscy przemienili się we wrośnięte w ziemię kamienie.
Ajsana, stojąc u podnóża wieży, również krzyknął z całych sił, ale jego głos nie doleciał nawet do połowy wieży, toteż nogi do kolan zmieniły mu się w kamień. Krzyknął
jeszcze raz, najgłośniej jak potrafił, lecz i tym razem nie usłyszała panna jego głosu –
i już do pasa zmienił się w kamień. Łzy popłynęły z jego oczu, a wtedy jego koń spytał:
– Czemuś posmutniał, mój jeźdźcu?
– Natężyłem wszystkie swoje siły – odparł Ajsana – i niczego nie osiągnąłem. A może
ty byś mi jakoś pomógł?
Tu jego wierzchowiec zarżał, ale zarżał tak, że wszystko się wokół zatrzęsło i nawet kawał dachu z wieży zleciał na ziemię! I doniosło się owo potężne rżenie do uszu
Saumaron-Burdzabach, i wiedziała już dzięki niemu, że przyjechał w konkury Ajsana,
w pośpiechu zbiegła więc na dół. A gdy tylko młodzieniec ją ujrzał, ożyła na powrót
kamienna połowa jego ciała.
– Po mnie przyjechałeś, Ajsano? – grzecznie spytała panna.
– Owszem, po ciebie, jedźmy stąd – szybko!
320
Saumaron-Burdzabach. Pierwsza część tego podwójnego imienia jest przymiotnikiem utworzonym
przy pomocy sufiksu -on od rzeczownika złożonego sau-mær „czarnoziem” (Ab., t. III, s. 47). Druga
część składa się z dwu przymiotników: bur „żółty, jasny (jasnowłosy)” i dzabach (дзæбæх) „dobry”.
276
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
Saumaron-Burdzabach podbiegła do siedzącego już na koniu Ajsany, ten usadził ją
z tyłu za sobą i ruszyli w drogę. Po chwili wszakże Ajsana zapytał:
– Czemu tak wiele białych kamieni w ziemi tkwi wokół twojej wieży?
– To nie kamienie – odparła dziewczyna. – To ci młodzieńcy, którzy chcieli mnie
pojąć za żonę. Ich wołania jednak nie docierały do szczytu wieży i dlatego zmienili się
w kamienie.
– Skoro tak, powinnaś ich odczarować – rzekł Ajsana.
– Nie proś o przywrócenie ich do życia – przestrzegła dziewczyna. – Ciebie szczęśliwie koń wyręczył, jemu zawdzięczasz i życie, i mnie… Pośród nich byli chwaci dzielniejsi od ciebie. Jeśli oni na powrót ożyją, zabiją cię, nie pozwolą, żebyś się ze mną ożenił.
– A niech się dzieje co chce! Przywróć ich do życia.
Saumaron-Burdzabach machnęła więc w prawo swoją jedwabną narzutą i białe kamienie poruszyły się, ożyły, na powrót przybierając postać zbrojnych mężów. A wszyscy ci zbrojni mężowie natychmiast rzucili się na Ajsanę. Wszelako kiedy jeden z nich
wzniósł miecz nad głową młodzieńca, dziewczyna znowu – tym razem w lewo – machnęła narzutą, i groźni napastnicy ponownie zmienili się w kamienie.
I oto Ajsana przywiózł Saumaron-Burdzabach do nartyjskiej osady. Uradowali się
mieszkańcy, że młodzieńcowi kolejny raz udało się szczęśliwie powrócić i to w dodatku
z piękną oblubienicą. Ze wszystkich stron niesiono młodym podarki i poczęstunek.
Tymczasem również Satana wróciła do nartyjskiej osady ze swego ojczystego
domu. Bardzo się ucieszyła z powrotu dzielnego syna i zakwasiła z tej okazji pełną stągiew rongu.
Wkrótce też Uryzmag, Soslan i Chamyc powrócili z wyprawy i kiedy dowiedzieli się
o tym, jak Ajsana rozgromił wojska Agurów, nie mogli wręcz wyjść z podziwu dla jego
odwagi.
Uryzmag powiedział:
– Niechaj na mnie przejdą wszystkie choroby, klęski i utrapienia, jakie miałyby
w przyszłości dopaść mężnego Ajsanę, który ocalił naszą osadę przed stratowaniem
przez wrogie konie! I niechaj długo żyje na świecie moja droga towarzyszka życia321,
Satana, która wykarmiła swoim mlekiem bohaterskiego wybawcę Nartów, dzielnego,
wspaniałego młodego bohatera, naszego syna.
Po tych słowach niezbyt chętnie podniosła się również żona Soslana i stanęła przed
Ajsaną.
Wówczas, zwracając się do niej, młodzieniec rzekł:
– Wiesz co, dobra kobieto, skoro tak niechętnie wstajesz ze swego miejsca, to lepiej
żebyś i nadal siedziała tak, jak dotąd siedziałaś.
321
Satana była żoną (i przyrodnią siostrą) Uryzmaga, por. Kemp., s. 383-384, por. wyżej przypis 31.
277
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– A jaki niby mam powód, żeby raptem się zrywać przed tobą na nogi? – rzuciła buńczucznie żona Soslana. – Wszak nie przywiozłeś mi futra, które jest własnością Boga.
Kołnierz owego futra śpiewa, rękawy do taktu klaszczą, a poły same tańcują.
Na to Ajsana odpowiedział kąśliwie:
– O, gdyby to futro było uszyte twoimi rękami, wydostałbym je choćby spod ziemi.
Wszelako ponad moje siły jest zdobycie czegoś, co nie jest dziełem twoich rąk.
Na to nic już nie powiedziała żona Soslana, bo co też jeszcze mogłaby powiedzieć?!
Syn Satany
Pewnego razu Nart Uryzmag wyruszył na daleką wyprawę. I, jak zawsze, nikt nie wiedział, dokąd wyjechał ani na jak długo. Wiele czasu upłynęło od owego dnia, czy niewiele… – a któżby się tym przejmował? W każdym razie, w jakiś czas po odjeździe męża
Satana poczuła, że wkrótce będzie rodzić. A gdy nadeszła pora rozwiązania, upiekła trzy
miodowe podpłomyki i odmówiła modlitwę:
– O mój Boże, Boże nad bogami, spraw, aby chmury i mgły przeznaczone dla naszego kraju na cały rok, spowiły już teraz całą osadę Nartów.
I od razu po skończonej modlitwie czarny mglisty tuman pokrył nartyjską osadę.
Wówczas Satana zaprzęgła do wozu dwa byki urodzone w dniu poświęconym Tutyrowi322, pojechała nad Terek323 i tam, nad brzegiem rzeki, urodziła syna. Następnie włożyła noworodka do przygotowanego wcześniej kuferka, który umieściła w łódce, po czym
zepchnęła ją na wodę. Później wsiadła na wóz i pojechała z powrotem do domu.
A łódka płynie z prądem, niebezpiecznie się kołysze, wzburzony nurt rzuca nią we
wszystkie strony jak piłką. Dostrzegli ją rybacy, przyciągnęli do brzegu, otworzyli kuferek – i znaleźli maleńkiego żywego chłopczyka. Wyjęli go i zanieśli swojemu aldarowi.
Ten przygarnął i wychowywał malca jak rodzonego syna. Gdy chłopiec podrósł, coraz wyraźniej dawały o sobie znać jego niedobre cechy charakteru. Dla ludzi znających
Nartów było oczywiste, że w chłopaku płynie zapewne ich krew. Było to widać choćby
po tym, jak w czasie zabawy dokucza dziewczynkom i chłopcom, swoim rówieśnikom.
Wkrótce coraz częściej jęły się nań skarżyć i starsze dziewczęta oraz kobiety. Idącym po
wodę roztrzaskiwał dzbany celnymi strzałami, powracającym z młyna przedziurawiał
na wylot skórzane worki. Nic z tego, co mu wpadło w oko, nie pozostawało całe.
Zeźlili się ludzie aldara, przybyli tłumnie i powiedzieli mu:
– Wiele już razy skarżyliśmy ci się na twego zuchwałego znajdę. Nęka nas bardzo
ten awanturnik, ale ciebie to wcale nie obchodzi. Nie robisz nic, żeby go utemperować,
322
323
P. przypis 228. Święto ku czci tego bóstwa obchodzono jesienią, p. Kemp., s. 437, hasło: Tutyr.
Terek (po osetyjsku: Tierk) – rzeka płynąca przez Osetię północną. Wpada do Morza Kaspijskiego.
278
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
toteż on, wiedząc, że jest bezkarny, staje się coraz bardziej nieznośny. Dłużej tego nie
ścierpimy, zwłaszcza że chłopak nie jest już dzieckiem, wąs mu się sypnął pod nosem.
Najwyższy czas, żeby się ustatkował. Dlatego po raz ostatni, aldarze, przyszliśmy z tobą
rozmawiać. Powiedz nam: kto jest dla ciebie droższy – my czy ten łobuz?
Zamyślił się aldar głęboko. Długo tkwił pogrążony w ciężkiej zadumie, wreszcie tak
powiedział do siebie: „Widać za ciasno już mojemu wychowankowi w naszej osadzie.
Niech wobec tego jedzie w obce kraje”.
Niczego nie poskąpił aldar, wyprawiając niesfornego młodzika w drogę: ani najlepszego ubrania, ani oręża, ani najszybszego wierzchowca ze swojej stajni. Przykazał
ponadto dwunastu jeźdźcom, by w tajemnicy przed wychowankiem dyskretnie towarzyszyli mu w podróży i ochraniali go. Przed samym odjazdem wezwał ich jeszcze do
siebie i powiedział:
– Mój podopieczny wyjeżdża, wyprawiam go w świat niejako pod pretekstem szukania narzeczonej. Macie mu towarzyszyć i strzec go w podróży. A kiedy dojedziecie do żelaznej bramy, która okaże się zamknięta, będzie próbował otworzyć ją rękojeścią swojej
nahajki, ale nie da rady – brama nie ustąpi. Wówczas zagrozi on nahajką koniowi, a ten
jednym susem przeleci nad żelazną bramą. I jeśli wszystko odbędzie się właśnie tak, jak
przewidziałem, wy – nie szczędząc wierzchowców – przygalopujcie tu do mnie z powrotem. Nie zapomnijcie przy tym się rozdzielić, w każdym kierunku może jechać tylko jeden
z was – pamiętajcie, że koniecznie musicie się rozproszyć, rozjechać w różne strony.
Odjechał wychowanek aldara, a za nim podążyło dwunastu jeźdźców. I przywiódł
ich szeroki gościniec ku żelaznej bramie. Chłopak trącił ją rękojeścią swojej nahajki, ta
wszakże nie stanęła przed nim otworem. Wówczas jeździec ściągnął cugle i pogroził nahajką koniowi. Ten zapląsał pod nim niby zając i momentalnie przeskoczył nad bramą.
W tej samej chwili dwunastu towarzyszących mu jeźdźców zawróciło, rozdzieliło się
i każdy z nich pogalopował w inną stronę. Wychowanek aldara ze zdziwieniem popatrzył za nimi, sam jednak pojechał dalej przed siebie.
Czy długo tak jechał, czy krótko?… – tego nikt już dziś nie wie. Wiadomo tylko, że
zdrzemnął się, siedząc długi czas w siodle, a wierny koń wciąż niósł go, śpiącego, przed
siebie. Wtem natknęli się nań szacowni Nartowie – Uryzmag, Chamyc i Soslan – przedstawiciele sławnego rodu Achsartaggatów.
– Nie na darmo zmitrężyliśmy tyle czasu na wyprawę – stwierdzili uradowani czcigodni mężowie. – Bardzo się nam przyda ten jeździec. Sprzedamy go i chociaż stroje
naszym kobietom kupimy.
Nart Soslan jako pierwszy najechał z impetem na nieznanego uśpionego jeźdźca,
wszelako ten ani drgnął, ani się nie przebudził, a jego koń nawet się nie zachwiał.
Wtedy Nart Chamyc zdzielił swego rumaka nahajką i z rozpędu ruszył na śpiącego.
No, jakiż koń mógłby nie drgnąć przy takim zderzeniu?! A jednak wierzchowiec młodzieńca nawet się nie potknął, nie zmylił kroku i nadal spokojnie niósł na grzbiecie
279
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
śpiącego jeźdźca. Z kolei Nart Uryzmag rozpędził swego znakomitego Arfana i również
zaatakował konia napotkanego młodzieńca. Jego koń wszelako odwrócił tylko głowę ku
Nartom i powiedział dumnie:
– Lepiej, żebyście nas zostawili w spokoju i dalej podążali swoją drogą. Bo jeśli mój
pan się obudzi, gorzko pożałujecie swojej głupiej zabawy.
Nie posłuchali Nartowie dobrej rady, a wtedy koń śpiącego młodzieńca sam go obudził, wierzgnąwszy zadem z całej siły. Ten przetarł oczy i obrzucił spojrzeniem nartyjskich zawadiaków. Zawrócił konia i oto w jednej chwili Uryzmag i Chamyc zostali niby
biesagi324 przytroczeni do tylnego łęku jego siodła. Soslana zaś młodzieniec wysadził
z siodła, wetknąwszy mu kopię pod pas, i uniósł w górę, po czym bezradnie majtającego się na drzewcu kopii wiózł go dalej na swoim wierzchowcu. A konie tak sprawnie
unieszkodliwionych przezeń Nartów pędził przed sobą.
– Pewnie nie przypuszczaliście, że może wam się stać cokolwiek złego, kiedy na
mnie napadaliście? No to zaraz się przekonacie. Otóż przywiozę was w tym godnym
pożałowania stanie do nartyjskiej osady i cisnę na pośmiewisko pod nogi waszych żon –
oświadczył młodzieniec.
Owi znamienici Nartowie uczestniczyli przedtem w wielu wyprawach i demonstrowali w nich swoją odwagę i siłę. Pokonywali różnych przeciwników. Ale takiego
mocarza nigdy i nigdzie dotąd nie spotkali. Stąd też długo milczeli strwożeni, gorączkowo zastanawiając się nad swoim losem, niczego jednak wymyślić nie mogli, więc – jak
zawsze w sytuacji bez wyjścia – postanowili zdać się na swoje niezawodne języki i jęli
niemożebnie schlebiać młodzieńcowi, wysławiać jego niewiarygodną zręczność, przebiegłość, męstwo – słowem, starali się na wszelkie sposoby łechtać jego miłość własną:
– Czyżbyś ty, nasz wielki, szlachetny i wspaniałomyślny zwycięzca, mógł dopuścić
do tego, byśmy okryli się taką hańbą? Prosimy cię, wybacz nam okropny błąd i najlepiej
zabij nas tu, na miejscu, ale nie hańb i nie kompromituj nas w oczach najbliższych.
– Wybaczam głównie ze względu na wasz podeszły wiek, ale musicie dać mi słowo,
że już nigdy więcej nie będziecie napadać na samotnych wędrowców – oznajmił młodzieniec.
Nie mieli wyjścia Nartowie, musieli dać mu słowo. Dzięki temu zostali uwolnieni
i pojechali dalej swoją drogą, młodzieniec zaś pojechał dalej swoją.
Długo tak jechał, a może niedługo… – po cóż tego dociekać? Dość, że raptem osadził
w miejscu swego konia.
– Czy to aby nie umarli przodkowie sprawili, że ich niepamięć stała się również
moim udziałem? Wszak nie wiem, ani dokąd jadę, ani w jakim kraju przebywam, nie
mam też pojęcia, gdzie przyjdzie mi się ożenić. Niepotrzebnie uwolniłem tamtych ludzi,
bo przecież mógłbym od nich dowiedzieć się wszystkiego. Wyglądali na doświadczo324
Biesagi – podwójna torba przewieszana przez siodło po obu bokach konia.
280
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
nych i znających życie, w wielu miejscach bywali i z niejednego pieca chleb jedli. Dogonię ich… A nuż zechcą mi naraić odpowiednią narzeczoną?
Wszelako Nartowie, widząc doganiającego ich młodzieńca, zacięli konie i rzucili się
do ucieczki.
– Hej, hej, zatrzymajcie się, nic wam nie zrobię, daję słowo! Stójcie! Chcę się tylko
poradzić… w ważnej sprawie!
Nartowie zwolnili, młodzieniec dopędził ich i powiedział:
– Opuściłem rodzinny dom po to, żeby znaleźć sobie żonę. Ale w tym kraju jestem
obcy, nikogo nie znam, a wy – jak widzę – jesteście bywali, doświadczeni… Bądźcie zatem tak dobrzy i wskażcie mi łaskawie odpowiednią dziewczynę.
I oto, co mu powiedzieli:
– Tam na Międzyrzeczu, gdzie zlewają się z sobą dwie rzeki, stoi twierdza zamieszkała przez Adyla325. Ma on córkę, dziewczynę tak niezwykłej urody, że na całej ziemi
na próżno byś szukał piękniejszej i bardziej układnej. Wielu już swatów do niej przychodziło, ale najwspanialszych nawet młodzieńców dziewczyna odprawiła z niczym,
w ogóle nie chce wychodzić za mąż. A jej ojciec, Adyl, jest tak bogaty, że nikt na świecie
nie może z nim się równać.
Usłyszawszy te słowa, młodzieniec zawrócił konia i pogalopował na owo Międzyrzecze, prosto ku twierdzy. A piękna córka Adyla przebywała akurat w swojej komnacie
i wraz z innymi dziewczętami, jej przyjaciółkami, zajmowała się haftowaniem. Wtem
jedna z nich mówi:
– Ojej, zbliża się ku nam jakiś piękny jeździec! Jeszcze nigdy tak urodziwy obcokrajowiec nie pojawiał się tutaj!
– Obserwujcie go – poleciła córka Adyla. – Jeśli zacznie szukać brodu albo płycizny,
żeby przeprawić się przez naszą rwącą rzekę, będziemy mogły wyśmiewać się z niego
do woli. Jeśli natomiast śmiało, nie szukając brodu, przeprawi się przez nurt, będzie to
znak, że jest godzien zostać moim mężem.
– Ach, tylko spójrz! Przeprawił się w najgłębszym miejscu! – wykrzyknęła z podziwem jedna z przyjaciółek. – Nawet ryba nie popłynęłaby szybciej niż on na swoim koniu. Jak strzała przemknął przez szeroką rzekę i nawet się nie zachwiał, ani nie potknął!
Wjechał młodzieniec do twierdzy Adyla, dotknął rękojeścią nahajki drzwi prowadzących do komnaty jego pięknej córki – i drzwi się nie tyle otworzyły, ile z hukiem
wpadły do środka.
– Oby dla ciebie, niegościnna gospodyni, ten dzień okazał się jednak dobry – rzekł
na powitanie młodzieniec.
– I ty, synu Nartyjki Satany, do końca życia bądź szczęśliwy i niech ci się dobrze wiedzie! – odwzajemniła życzenie dziewczyna.
325
Adyl – imię pochodzące być może od arabskiego przymiotnika ‘ādil – „sprawiedliwy” (A.P.).
281
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Młodzi szybko doszli ze sobą do porozumienia i jako małżeństwo żyli odtąd
w twierdzy Adyla – tam, gdzie między dwiema rzekami utworzyło się Międzyrzecze
przypominające kształtem ryj dzikiej świni. Wszystkiego mieli pod dostatkiem, dobrze
i wygodnie im się mieszkało.
Pewnego razu młoda żona powiedziała mężowi:
– Gdy tylko u boku młodego człowieka pojawia się żona, to już mu się nie chce wycho
dzić z domu. Dziwię się, że nabierając z latami tak wielkiej siły, nie nabrałeś też wystarczająco rozumu. Wszak jeśli rozum nie utrzymuje w ryzach siły, człowiek zazwyczaj
wpada w kłopoty. Jedź więc, mój drogi, na Tarkijskie cierniste stepy i złów tam czarną
lisicę. Trzy białe włoski rosną na jej czole. Kiedy ją schwytasz, wyrwij te trzy włoski.
Jeden zachowaj dla siebie – będzie ci służył mądrą radą i pomocą, a bardzo ci się przyda
rozumny doradca; drugi włosek zmieni się w pas, trzeci zaś – w zapinki ze srebra i złota.
Pas i zapinki schowasz i mnie podarujesz. Musisz wszakże pamiętać, że niełatwo jest wyśledzić i pojmać czarną lisicę. Kiedy będziesz się za nią uganiał po Tarkijskich ciernistych
stepach i przedzierał przez gęste krzaki, ich kolce poszarpią ci odzież na strzępy, które
zawisną na cierniach, podobnie jak pęki owczej wełny, których na owych ostrych gałęziach zawsze jest pełno, a twoje poranione ciało spłynie krwią. Kiedy zaś uda ci się już
wypędzić lisicę z kolczastych zarośli, będziesz dalej gonił za nią po ostrych kamieniach.
Do imentu zedrzesz na nich podeszwy i krwawy ślad na kamieniach zostawisz, lecz mimo
to nie przerywaj pogoni, dopóki lisica nie zatrzyma się ze zmęczenia, stając nieruchomo
niby kamień. Złap ją wtedy, wyrwij z czoła trzy czarodziejskie włosy i puść wolno.
Schwytał młodzieniec żywą lisicę na ciernistych Tarkijskich stepach, wyrwał z jej
czoła trzy białe włosy, dobrze je schował, a lisicę wypuścił na wolność.
Powrócił do domu i znowu jął się cieszyć życiem u boku młodej żony.
Czy długo trwała owa sielanka, czy niedługo… – nie wiadomo, ale niby dlaczego
mielibyśmy to roztrząsać? W każdym razie po pewnym czasie żonka kolejny raz powiedziała do męża:
– Mężusiu kochany, czy długo jeszcze będziemy tak sami mieszkać? Wybierz się znów
na przejażdżkę. Jutro cała nogajska326 młodzież, chłopcy i dziewczęta, będą zbierać poziomki. Sprowadź tu setkę dziewcząt i setkę chłopaków, niech zamieszkają wokół naszej
twierdzy, wtedy i nam będzie weselej, raźniej się będzie mieszkać w ich sąsiedztwie.
I dzielny syn nartyjskiego narodu przywiódł setkę nogajskich młodzieńców oraz
setkę dziewcząt i osiedlił wszystkich wokół twierdzy. I tak w Międzyrzeczu powstała
całkiem nowa osada.
Minęło jeszcze trochę czasu i piękna córka Adyla znów powiedziała swemu młodemu małżonkowi:
326
Nogajowie – koczownicze plemię turkijskie. Jego przedstawiciele mieszkają obecnie na terenach
położonych na wschód od Osetii.
282
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– O, panie mojej głowy, w ciągu najbliższych dwóch dni winieneś załatwić pewną
nader ważną sprawę. Nartowie zdobyli warownię Gur327. Wkrótce przystąpią do dzielenia bogatej zdobyczy. Masz zatroszczyć się o to, żeby i tobie przypadła część łupu. Nie
będzie to trudne, jeśli mądrze się za to weźmiesz. Zanim Nartowie napadli na warownię,
posadzili na drodze wróżbitkę, aby ta swoim bystrym wzrokiem dojrzała, który z nartyjskich wojowników pierwszy wtargnie do warowni, albowiem zgodnie ze zwyczajem
ten, który pierwszy tego dokona, weźmie też pierwszą i najcenniejszą część łupu. Ja
uszyję dla wróżbitki ładny przyodziewek, aby mogła się weń ustroić od stóp do głów.
Ty, przejeżdżając obok, ofiarujesz jej ów strój i poprosisz, aby na pytanie Nartów, kto
pierwszy wdarł się do warowni Gur, wskazała na ciebie.
Zebrali się Nartowie, żeby dokonać podziału skarbów zdobytych w warowni Gur.
Przede wszystkim jednak wykopali dół o głębokości równej długości dwunastu rozłożonych rąk i umieścili w nim przewrotnego intryganta Syrdona. Obawiali się bowiem –
i nie bez racji – że podczas dzielenia zdobyczy będzie on jątrzył, doprowadzi do zaciekłego sporu i skłóci wszystkich między sobą.
– Któż więc jest owym szczęśliwcem, który jako pierwszy wtargnął do warowni Gur?
– Niech uraduje się zięć Adyla, on pierwszy bowiem wdarł się tam – odpowiedziała
wróżbitka.
– A zatem wybierz sobie zięciu Adyla należną ci część łupu – rzekli dostojni przedstawiciele nartyjskiej starszyzny. – A pozostałą rozdzielimy wszystkim po równo.
Przyjrzał się skarbom zięć Adyla i uczynił tak, jak mu podszepnął jego doradca,
biały włos z czoła czarnej lisicy: wziął sobie jedynie pasek skóry, wojłokową nahajkę
i czapkę niewidkę.
I dopiero po tym, gdy zięć Adyla odebrał należną mu część łupu, wypuszczono
z dołu niepoprawnego Syrdona. Ten omiótł wzrokiem skarby z warowni Gur i zapytał
starszyznę, kto wziął pierwszą część.
– Zięć Adyla – odparli dostojni przedstawiciele nartyjskiej starszyzny.
– Jakimi z dawien dawna byliście prostakami, takimi po dziś dzień jesteście, żałośni,
nierozgarnięci Nartowie! – wybuchnął Syrdon. – Teraz znowu pozwoliliście na to, żeby
z was zakpiono, wystawiono do wiatru. Przecież najlepsze z waszych skarbów zabrał
syn Satany, którego wcale nie znacie. A wszystko, co jeszcze wam zostało, niewarte jest
nawet czarki wody.
Stropieni popatrzyli wzajemnie po sobie Uryzmag, Chamyc i Soslan, wysłuchawszy
kpiąco-ironicznej tyrady Syrdona. I postanowili odwiedzić zięcia Adyla. Nie na darmo
wszak tyle jeździli po świecie owi mężowie z rodu Achsartaggatów. Dość szybko odnaleźli zamek Adyla i – jak należało – zsiedli z koni w miejscu do tego przeznaczonym,
a następnie weszli do środka.
327
Informacji o warowni Gur słowniki nie podają.
283
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Po ceremonii powitania, gospodarz rzekł:
– Wybaczcie mi, drodzy goście, ale jeśli mnie pamięć nie myli, chyba już gdzieś się
spotkaliśmy?
– Nie, pamięć cię nie myli – odparł Nart Chamyc. – To myśmy cię skierowali do tej
warowni, kiedy szukałeś dla siebie narzeczonej. A żebyś wiedział, dlaczego tu przyjechaliśmy, powiemy jeszcze, że dopiero niedawno dowiedzieliśmy się, iż jesteś synem
Satany. Teraz widzisz przed sobą pana jej głowy, czyli męża Satany, a więc i twego ojca
Uryzmaga z rodu Achsartaggatów. My zaś, dwaj jego bracia – Chamyc i Soslan – jesteśmy
twymi stryjami. Przybyliśmy tu po to, aby ci uzmysłowić, że nie przystoi Nartowi mieszkać w domu teścia. To uwłacza godności całego naszego rodu.
Wówczas syn nartyjskiej gospodyni Satany i jego młoda żona jęli szykować się do
drogi, zebrali cały swój majątek, zaprosili też z sobą wszystkich Nogajów, którzy osiedli
onegdaj w sąsiedztwie warowni, i przeprowadzili się do nartyjskiej osady.
Toteż nic dziwnego, że i w tym przypadku Nartowie okazali się wygrani.
Nart Sybalc328, syn Uarchtanaga329
Długo już żył na świecie Nart Uarchtanag, zdążył się nawet zestarzeć, lecz o ożenku ani
myślał. W końcu młodzież wzięła go na języki i postanowiła:
– Skoro Uarchtanag nie ma potomstwa, czyli nie ma też spadkobiercy, trzeba go
ożenić. A jeśli nie usłucha, obrzucimy go kamieniami.
Przyszli nartyjscy młodzieńcy do Uarchtanaga i oświadczyli:
– Nie masz, Uarchtanagu, potomstwa, nie masz dziedzica, dlatego dobrze ci radzimy: ożeń się jak najrychlej.
Ten wyraził zgodę, ale postawił warunek:
– Niechaj ci, którzy żądają, bym się jak najrychlej ożenił, przybędą do mnie w piątek,
wtedy im powiem, gdzie mają szukać dla mnie narzeczonej.
Cała nartyjska młodzież w pełnym rynsztunku zebrała się w piątek przy domu
Uarchtanaga. Gospodarz ustawił wszystkich w należytym porządku: na czele muzykantów, za nimi tancerzy, dalej śpiewaków, a na końcu dopiero dżygitów330, którzy mieli
zamykać pochód.
328
329
330
Sybalc – według Abajewa (Ab., t. III, s. 181) imię prawdopodobnie turkijskiego pochodzenia,
p. Kemp., s. 405.
Uarchtanag [Łarchtanag] – imię wywodzące się od rzeczowników: uarch [łarch] „wilk” i tan „ciało”,
por. Ab., t. IV, s. 93, hasło: *wærg, *wærx, s. 96, hasło: wærxæg; t. III, hasło: tæn. Znaczy ono zatem:
„o ciele wilka, podobny (kształtem) do wilka”, por. przypis 2. We współczesnym języku osetyjskim
pojawił się nowy wyraz na oznaczenie wilka: biragh (бирæгъ).
Dżygit – młodzieniec popisujący się akrobatyczną jazdą na koniu, por. przypis 145.
284
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
I oto ruszyli w drogę. A kiedy, grając i śpiewając wesoło przy dźwiękach fandyru,
mijali starą wieżę Achsartaggatów, z jej siódmego piętra wyjrzała zaintrygowana córka
bułatowąsego Chamyca. Chytry Uarchtanag tylko na to czekał. Od dawna bowiem znał
tę dziewczynę, a widząc, że patrzy ona nań z góry, rzekł do swawolnych uczestników
orszaku:
– Dalejże, moje słonka, nawracajcie konie ku domowi bułatowąsego Chamyca!
Wjechał orszak weselny na podwórzec domu Chamyca i długo tam trwała uczta,
tańce i śpiewy; potem córka Chamyca została oczywiście żoną Uarchtanaga i zamieszkała w jego domu.
A czy nowożeńcy długo ze sobą żyli, czy niedługo – co komu do tego?! Najważniejsze, że po pewnym czasie urodził im się syn, któremu dali na imię Sybalc.
Sybalc przyszedł na świat w nocy, ale gdy tylko nastał dzień i w okno domu Uarchtanaga zajrzało Słońce, jego promienie natychmiast rozpaliły wesołe iskierki w oczach
chłopca i oblicze malca zalśniło niezwykłym blaskiem. Na ten widok Uarchtanag zaśmiał się radośnie, a jego żona spytała:
– Z jakiego powodu, mój mężu, aż tak radośnie się śmiałeś?
W odpowiedzi usłyszała:
– Wciąż się niepokoiłem o naszego syna, teraz jednak widzę, że wszystko będzie
dobrze. Wszak wczoraj Słońcu urodziła się córka. Przed chwilą spojrzała ona naszemu
Sybalcowi w oczy i od razu go pokochała. Oto dlaczego tak się uradowałem.
Gdy Sybalc podrósł, chłopcy z osady Słońca331 nieraz schodzili z nieba, żeby się z nim
bawić. Pewnego razu, wracając, zabrali ze sobą towarzysza zabaw i z wesołymi okrzykami „to jest nasz zięć!” wprowadzili go do domu Słońca. Tak Sybalc poznał Adadzę332 –
córkę Słońca. A kiedy już obydwoje podrośli, ojciec-Słońce wydał swą córkę za Sybalca
i młodzi małżonkowie zamieszkali w domu Słońca. Jak długo tam byli szczęśliwi? – któż
to może powiedzieć? Wiadomo tylko, że po pewnym czasie Sybalca jął ogarniać coraz
większy smutek. Widząc to, piękna jego żona Adadza spytała zaniepokojona:
– Co ci dolega? Może jesteś z czegoś niezadowolony?
A oto, co Sybalc odpowiedział:
– Na swoje życie skarżyć się nie mogę, dobrze mi tutaj. Ale coraz częściej rozmyślam
o ojcu i matce i chce mi się już wrócić do rodzinnego domu.
– A wiesz, że i ja tak myślę! Jestem przekonana, że lepiej skromnie nawet żyć w domu
męża aniżeli w dostatku pod okiem rodzica. Toteż, jeśli chcesz, przeprowadźmy się do
domu twego ojca.
I jak postanowili, tak zrobili. Sybalc i jego piękna żona Adadza porzucili dom Słońca
i przenieśli się do osady Nartów. Przed rozstaniem Adadza zapytała swego ojca:
331
332
Osada Słońca – w oryginale osetyjskim: Chur-y qał (Хуры хъæу).
Adadza – imię o nieznanej etymologii.
285
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Co powinnam podarować memu świekrowi, wprowadzając się do jego domu?
Ojciec-Słońce odpowiedział:
– Ofiaruj mu tę oto kolczugę333.
A była to kolczuga niezwykła: jej kołnierz śpiewał pieśni, wyłogi mu wtórowały,
rękawy do taktu klaskały, poły zaś tańcowały.
Sybalc i piękna jego małżonka Adadza, córka Słońca, wzięli ową kolczugę i zstąpili
na ziemię, do domu starego Uarchtanaga, gdzie wyprawiono im drugie – tym razem
prawdziwe, ziemskie wesele.
Ojciec Sybalca wielce był zadowolony z prezentu synowej. Z upodobaniem nakładał
swą cudowną kolczugę i dumnie udawał się w niej na nychas. A tu ludzie oblegali tłumnie
starego Uarchtanaga, nie mogąc się wprost nadziwić niezwykłemu darowi jego synowej.
Pewnego razu wszakże trzej synowie Soppara334, patrząc ze szczytu wzgórza
Ualypp335 na to, co się dzieje na nartyjskim nychasie, ujrzeli paradującego tam w cudownej kolczudze Uarchtanaga i ogarnęła ich zawiść:
– Na co takiemu zgrzybiałemu staruchowi podobna kolczuga, toż on żadnego pożytku z niej już mieć nie może. Napadnijmy na niego, odbierzmy kolczugę, a przy okazji
zedrzemy jeszcze z jego pleców kilka pasów skóry i zrobimy sobie z nich paski.
A Sybalc w tym czasie przebywał na dalekiej wyprawie. Nie ma kto ująć się za Uarchtanagiem. I napadli na staruszka trzej synowie Soppara, odebrali mu kolczugę, wycięli
żywcem dwa pasy skóry z jego pleców i ze śmiechem odjechali z powrotem.
A biedny, zgarbiony Uarchtanag ledwie dowlókł się na próg swego domu.
Niedługo potem Sybalc powrócił z wyprawy. Było to w nocy, zastukał do komnaty
żony, ale piękna Adadza powiedziała, że jej drzwi są dla niego zamknięte i że ich nie
otworzy, dopóki mąż nie da jej nartyjskiego słowa honoru, że spełni to, o co go poprosi.
I Sybalc przyrzekł:
– Masz moje nartyjskie słowo honoru, że spełnię twoją prośbę, tylko wpuść mnie,
błagam – ja umieram… Natychmiast otworzyła drzwi piękna Adadza i jej ranny mąż
zwalił się na podłogę. W jego ciele tkwiło kilka strzał. Sybalc z trudem zdołał jeszcze
wymówić:
– Tam… na plecach… śmiertelna rana…
Tu jego piękna małżonka-czarodziejka wślizgnęła się w ową ranę, przeniknęła między skórą a mięśniami, wypchnęła groty strzał z ciała męża – i rany się zagoiły! Sybalc
w mig wyzdrowiał i spytał żony:
– Powiedz mi teraz, dlaczego zażądałaś ode mnie nartyjskiego słowa honoru, kiedy
pukałem do twoich drzwi?
333
334
335
W oryginale osetyjskim zghar, por. Ab., t. IV, s. 308, hasło: zğær „kolczuga, pancerz, zbroja”.
Soppar – właściciel ziemski znany z wrogości wobec Nartów (ONS, s. 498).
Ualypp [Łalypp] – nazwa trudnej do zidentyfikowania góry.
286
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
I piękna Adadza wyjaśniła mężowi:
– Oto dlaczego chciałam, byś mi obiecał, że spełnisz, o co poproszę: trzej synowie
Soppara napadli na twego ojca, skrzywdzili go i sponiewierali. Ukradli mu kolczugę,
dwa pasy skóry wyrżnęli żywcem z jego pleców, toteż leży teraz bez ruchu, biedaczysko,
zwinięty w kłębek i cierpi. Chcę, mężu, abyś go pomścił.
I następnego dnia skoro świt zerwał się Sybalc z łóżka, wyciągnął pług, wyjechał na
ziemię Soppara i zaczął ją orać. A synowie Soppara dojrzeli ze szczytu wzgórza Ualypp,
że ktoś orze ich pole.
– A to co takiego? Kto bez naszej zgody śmie orać naszą ziemię?
Zbiegli na swoje pole i jęli wrzeszczeć na Sybalca:
– A, to ty, syn owego nędznego starucha Uarchtanaga! Pewnie chciałbyś pomścić
swojego niewydarzonego ojca, odegrać się na nas? No to dalejże!
Tu starsi braci polecili najmłodszemu:
– Rozpraw się z nim, braciszku, jak należy, a my tymczasem pójdziemy zapolować.
I udali się dwaj starsi bracia na polowanie, najmłodszy zaś zbliżył się do Sybalca
i warknął:
– Ty zawszony, parszywy sukinsynu, odważyłeś się bez pytania wtargnąć na cudzą
ziemię!
Rzucili się wściekle na siebie, zderzyli torsami, walczyli długo, ale nie mogli jeden
drugiego pokonać. Rozeszli się więc wyczerpani, żeby odetchnąć. Kiedy odpoczęli, ponownie wzięli się za bary i w tym zwarciu Sybalc zabił najmłodszego syna Soppara.
A starsi bracia wracali akurat z polowania i starszy rzekł do średniego:
– Pójdź no sprawdzić, jak nasz młodzik rozprawił się z Sybalcem.
I udał się średni brat na miejsce pojedynku – teraz jemu z kolei przyszło zmierzyć
się z Sybalcem. Długo z sobą walczyli i znowu nie mogli pokonać jeden drugiego. Obaj
opadli z sił i rozeszli się, by zaczerpnąć tchu. Kiedy Sybalc poczuł, że zmęczenie minęło,
ze wzmożoną furią rzucił się na średniego syna Soppara i w ślad za najmłodszym wyprawił go do Kraju Martwych.
Wtedy pojawił się najstarszy z braci i z nim również musiał się zmierzyć Sybalc. Jak
długo z sobą walczyli? – o tym chyba samemu Bogu tylko wiadomo. Dość powiedzieć,
że w pewnej chwili obaj tak byli wyczerpani śmiertelnym zmaganiem, że padli bez sił
na ziemię.
Bułatowąsy Chamyc przebywał wówczas w Kraju Martwych, gdzie raptem doszła
go wieść: „Twój wnuk zabił już dwóch synów Soppara i właśnie walczy z trzecim, tyle że
teraz akurat leżą obaj na ziemi półżywi ze zmęczenia”.
Pochwycił Chamyc swoją wojłokową nahajkę, śpiesznie opuścił Kraj Martwych,
a kiedy znalazł się na ziemi tuż obok Sybalca, smagnął go czarodziejską nahajką. I Sybalc od razu stanął na nogach, w dodatku siedmiokroć zdrowszy i silniejszy niż był
kiedykolwiek wcześniej.
287
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
A półżywy najstarszy syn Soppara wciąż jeszcze leżał na ziemi. Wówczas Sybalc
zwrócił się doń z propozycją:
– Jeśli mi powiesz, gdzie jest kolczuga mego ojca i te dwa pasy skóry, które żywcem
zdarliście z jego pleców, to może cię nie zabiję.
– Kolczugę twego ojca i dwa pasy skóry zdarte z jego pleców ukryliśmy w wielkiej
jaskini Soppara, która znajduje się tam, przy wejściu do wąwozu Ciemności.
Dowiedziawszy się tego, Sybalc zabił jednak najstarszego syna Soppara, odnalazł
jaskinię w wąwozie Ciemności i wyniósł z niej kolczugę ojca i dwa pasy skóry zdarte
z pleców jego rodzica.
A Chamyc powiedział:
– No to ruszajmy teraz na polowanie.
Sybalc przystał na tę propozycję i gdy już uzgodnili miejsce ponownego spotkania,
rozstali się. Chamyc jednakże wcale nie zamierzał polować; kiedy tylko Sybalc zniknął
mu z oczu, pomknął z powrotem do Kraju Martwych.
A Sybalc po pewnym czasie wrócił do obozowiska, dźwigając na grzbiecie tuszę jelenia. Długo czekał na towarzysza, aż w końcu pojął, że tamten wrócił do Kraju Martwych. I tylko wojłokową nahajkę zostawił wnukowi na ziemi.
Zebrał więc wszystko: i tuszę jelenia, i kolczugę, i pasy skóry z pleców ojca, i wojłokową nahajkę dziada, po czym ruszył w drogę powrotną do domu. Wkrótce też dotarł
na miejsce. Ułożył na plecach ojca dwa wycięte z nich pasy skóry, smagnął je wojłokową
nahajką i te przyrosły na powrót do pleców, przy czym tak idealnie, że nie było widać
najmniejszego nawet śladu ani blizny. Zwrócił też staruszkowi cudowną kolczugę, co
szczególnie Uarchtanaga ucieszyło.
Całkiem kontenta była też żona Sybalca.
– To dobrze – powiedziała – żeś ukarał krzywdzicieli swego ojca i pomściłeś go.
I odtąd już syn Narta Uarchtanaga i jego piękna żona Adadza, córka Słońca, szczęśliwie sobie żyli w Nartyjskiej Krainie.
288
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
Totradz336 i Soslan337
Sześciu dorosłych synów miał Alagata338 Alymbeg339. I wszyscy, zarówno sam Alymbeg,
jak i sześciu jego potomków, ponieśli śmierć z ręki ich krewniaka – Soslana. Przy życiu
zostało tylko dwoje dzieci Alymbega – jego jedyna córka i najmłodsze, leżące jeszcze
w kołysce niemowlę o imieniu Totradz. A owo imię nadał chłopcu Syrdon, wypowiadając uroczyście słowa: „Ty jesteś Totradz, syn Alymbega”.
Nie był to zwyczajny chłopiec. W ciągu dnia wyrastał o jedną piędź, a w ciągu nocy –
o ćwierć łokcia340. Od przodu jego ciało było z czystej stali, od tyłu zaśpozostawało tak
samo wrażliwe na ciosy, jak ciało każdego normalnego człowieka.
Soslan postanowił unicestwić, wyrwać z korzeniami cały ród Alymbegów. W związku z tym nakazał heroldowi ogłosić wszystkim mieszkańcom nartyjskiej osady:
– Dzisiaj jest piątek. A za tydzień, w następny piątek, wszyscy Nartowie mają stanąć
do współzawodnictwa na Placu Igrzysk. Z każdego domu, który nie wyśle mężczyzny na
zawody, wezmę w niewolę dziewczynę.
336
337
338
339
340
Totradz – imię niejasnego pochodzenia. Końcowe -adz jest prawdopodobnie kontynuacją etnicznej
nazwy Osetii (z gruzińskiej nazwy: Os-et-i), por. Ab., t. I, s. 79, pod hasłem: Asy (po osetyjsku tak się
dziś nazywa sąsiednia turkojęzyczna Bałkaria) oraz t. I, s. 240-241, hasło: Batraz.
Nazwa As przetrwała, w postaci Jas, do dziś na Węgrzech, gdzie na wschód od Budapesztu leży miasto Jászberény. Ludność pochodzenia osetyjskiego mówiła na Węgrzech swym irańskim językiem
prawdopodobnie do XVIII wieku, por. К. Чел ехс а т ы, Осетия и осетины, s. 117-118, rozdz. VI:
Ясы Венгрии.
Etnonim As z północnego przedpola Kaukazu nie ma nic wspólnego z germańskimi bóstwami, Asami, por. Kemp., s. 52, hasło: Asowie.
Pierwsza część imienia Totradz jest być może pochodzenia turkijsko-mongolskiego (por.: Batr-adz).
Chyba że jest wariantem imienia Tutyr, które pochodzi od greckiego Theodorosa.
Jak o tym była mowa we Wstępie, Osetyjczycy samych siebie określają terminem Ir, por. niżej przypis 338.
Soslan, por. przypis 73, w tej opowieści jest postacią raczej negatywną, a Syrdon – niemal pozytywną, inaczej niż w większości tekstów niniejszego zbioru.
Alagata – członek rodu Alagatów, por. przypis 15 oraz Kemp., s. 19 (gdzie forma Alagata została
użyta w znaczeniu liczby mnogiej, w niniejszej publikacji: Alagatowie). Nazwa ta pochodzi być może
od przedindoeuropejskiego terminu *arya- „szlachetny”, z którego wywodzi się wspólne określenie (szeroko rozumianych) Irańczyków i indoeuropejskich mieszkańców Indii: Aryjczycy (Ariowie).
Termin *arya- (obecny w nazwie: Iran) w języku osetyjskim przyjął formę Al, od której pochodzi
nazwa średniowiecznych przodków Osetyjczyków, Alanów. Por. wyżej, przypis 207.
Nazwa własna Osetyjczyków, Ir, nie ma nic wspólnego z nazwą Iran. Jest pochodzenia lokalnego,
kaukaskiego, podobnie jak nazwa As, por. przypis 336.
Alymbeg – imię Narta z rodu Alagatów (ONS, s. 494). Końcowa sylaba beg jest turkijskim wyrazem
oznaczającym „pana, naczelnika rodu”. We współczesnym języku tureckim ma postać bey (S. S t ach owski, Słownik historyczno-etymologiczny turcyzmów w języku polskim, s. 65-66). Pierwsza część
tego imienia, Alym, pochodzi być może od arabskiego przymiotnika ‘ālim „mądry, uczony” (A.P.).
Podobnie opisywano szybki rozwój innych mitologicznych postaci, por. np. opowieści: Jak Uryzmag
i Chamyc odnaleźli swojego dziadka, Jak Soslan pojął Bedochę za żonę, Acamaz i aldar Mysyru.
289
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Przeszedł się herold po osadzie i wykrzyczał wiadomość przeznaczoną dla wszystkich nartyjskich rodów:
– Dzisiaj jest piątek. Za tydzień, w piątek, cała nartyjska młodzież winna stawić się
na Placu Igrzysk, aby uczestniczyć w zawodach. Z każdego domu, który nie wyśle mężczyzny do współzawodnictwa, Soslan weźmie w niewolę dziewczynę.
Usłyszała wezwanie herolda matka Totradza nosząca jeszcze żałobę po mężu i sześciu
synach; przysiadła obok kołyski swego najmłodszego dziecięcia i tak mówiła ze łzami:
– Oby Pan Bóg ci nie wybaczył, Soslanie, tego, co czynisz. Wszak dobrze ci wiadomo,
że osierocony dom Alymbega nie może wysłać na zawody mężczyzny. Przejrzałam twój
niecny zamiar: chcesz pozbawić życia również mojego ostatniego już syna.
A śpiący podówczas w kołysce chłopczyk przebudził się, słysząc głośny płacz matki,
i zapytał:
– Co ci jest, nano?341 Dlaczego płaczesz?
– Nic, nic… ja nie płaczę. Śpij, syneczku, spokojnie, niech zamiast ciebie twoja matka
zostanie złożona w ofierze342.
Tak mówiła, pragnąc ukryć swoją rozpacz przed synem. Ten wszelako uparcie nie
dawał jej spokoju i wreszcie musiała wyznać:
– Jakże mam nie płakać, moje dziecko? Wszak i twój mężny ojciec, i cała szóstka
twoich starszych braci ponieśli śmierć z ręki Soslana. Zostaliście mi tylko wy dwoje, ty
i twoja siostra. Ale i was Soslan zamyślił pożreć. Ogłosił, przeklęty, że z każdego domu,
który w piątek nie wyśle na Plac Igrzysk mężczyzny do udziału w zawodach, zabierze
w niewolę dziewczynę. A skoro my nie mamy kogo tam posłać, to ów szatan weźmie
sobie w niewolę twoją jedyną siostrę.
– Nie bój się, matko, nie rozpaczaj! Ja pójdę na Plac Igrzysk i będę rywalizował z potężnymi Nartami. Nie pozwolę zhańbić naszego domu, nie dopuszczę do tego, żeby moja
jedyna siostra stała się niewolnicą Soslana.
– Ach, moje słońce, gdybyś był w takim wieku, który dawałby ci prawo uczestniczyć
w zawodach Nartów, moje dni nie byłyby tak smutne – powiedziała stroskana matka.
– Niechaj w przyszłości nie będzie mi wolno nazywać się synem mego ojca Alymbega, jeśli pozwolę komukolwiek zabrać w niewolę swoją jedyną siostrę! Wszak nie na
darmo Syrdon, syn Gataga, dał mi na imię Totradz!343 – wykrzyknął chłopiec, mocno
sprężył ciało, jął się wiercić, rozerwał powijak i naparł na boki kołyski.
I pękła z trzaskiem kołyska, na wszystkie strony rozpadły się jej części. Jeden z boków poleciał daleko i uderzył w ośnieżony górski grzbiet – i w tejże chwili rozpadł się
on na oddzielne góry. Drugi wypchnięty przez chłopca bok kołyski spadł aż na daleki
341
342
343
Nana – tak osetyjskie dzieci zwracają się zarówno do mamy, jak i do babci (ONS, s. 497).
Typowy dla kultury ludów Kaukazu przesadny zwrot grzecznościowy (= „obym zginął za ciebie!”).
Sęk w tym, że etymologii imienia Totradz nie podaje żaden słownik, por. przypis 336.
290
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
równinny step – i step w oka mgnieniu pokrył się wąwozami i pagórkami. Wezgłowie
wylądowało w lesie – i oto w gęstym leśnym masywie pojawiły się rozległe polany. Nogi
kołyski wpadły do morza – i z wodnych głębin wynurzyły się liczne wyspy.
Chłopiec tak energicznie wyskoczył z resztek kołyski, że aż uderzył głową o powałę.
Twardo, po męsku, stanął na ziemi i rzekł do matki:
– Ponoć mój ojciec Alymbeg większość swojego życia spędził na wyprawach344. Był
on, jak wiadomo, ogólnie szanowanym i dzielnym człowiekiem, czy wobec tego nie został po nim koń?
– Został, pewnie że został… Jest tam, w podziemnej stajni. Ale dawno już nikt go nie
oporządzał, toteż po uszy pewnie grzęźnie we własnych odchodach i gryzie rozpaczliwie stalowe wędzidła.
Totradz złapał nahajkę i ruszył do podziemia.
– Zaczekaj, moje słońce – powstrzymała go matka. – Wejście jest przywalone ciężką
płytą. Dwanaście par byków ją tu przyciągnęło. Nie zdołasz sam jej poruszyć. Zawołam
zaraz ludzi na pomoc…
Chłopiec nie odpowiedział, podszedł do drzwi wiodących do podziemnej stajni
i samą rękojeścią nahajki odsunął na bok ogromną płytę! Chwycił konia za uszy, wyciągnął go z gnoju i powiódł do rzeki. Tam oczyścił rumaka, wykąpał, a ten ponownie stał
się gładki jak jajko. Przyprowadził go chłopiec z powrotem do domu i zarzucił mu na
grzbiet srebrne ojcowskie siodło.
– Niemożliwe, by po ojcu nie została też jakaś broń – powiedział do matki.
– Wejdź do wewnętrznej komnaty, tam na ścianie zobaczysz broń swego ojca. Cały
ten oręż rozpala się podczas walki jak płomień. Tam też, w żelaznym kufrze zamkniętym czarnymi sprężynami, znajdziesz kolczugę i hełm.
Siedmioro drzwi minął Totradz, a kiedy otworzył ósme, znalazł się w wewnętrznej
komnacie i ujrzał lśniącą, wiszącą na ścianie broń Alymbega.
Otworzył chłopiec czarny żelazny kufer ze sprężyną, wyjął i nałożył ojcowską kolczugę oraz hełm, przypasał miecz, po czym wrócił do matki i oświadczył:
– W imieniu naszej rodziny ja będę rywalizował z nartyjską młodzieżą na Placu
Igrzysk.
I podszedł do konia. Matka była szalenie zdenerwowana, obawiała się bowiem, że
Soslan zabije jej syna. Ten wszakże w pełnym rynsztunku lekko wskoczył na siodło,
a wierzchowiec ochoczo pod nim zatańczył.
– Spójrz, nano, czy dobrze się prezentuję na koniu? – zapytał Totradz. – Bo jeśli nie
wyglądam w siodle jak należy, to nigdzie nie pojadę.
344
Takie wyprawy nosiły nazwę star (stær). Abajew (Ab., t. III, s. 149) tak definiuje ten wyraz: „wyprawa wojenno-rozbójnicza, której głównym celem była grabież bydła (i koni) – jedno z głównych zajęć
bohaterów nartyjskiego eposu”. W węższym sensie używano terminu „fos-y kond „grabież bydła”,
p. wyżej, przypis 56.
291
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Ty miałbyś źle wyglądać, słonko moje kochane?! – odrzekła matka. – Na tym koniu
wyglądasz kropka w kropkę jak gromowładny Uacylla, którego wierzchowiec trzęsie
swoimi kopytami całym niebem.
Zapobiegliwa matka chciała się jeszcze upewnić, czy jej syn dość pewnie siedzi na
koniu, więc powiedziała:
– Twój ojciec, ruszając na wyprawę, zanim wyjechał z dziedzińca, uderzał najpierw
konia nahajką, rozpędzał go, zwalniał wodze i przeskakiwał przez ogrodzenie. A po
chwili z powrotem wskakiwał na podwórzec, żeby się ze mną pożegnać, i dopiero wtedy udawał się w drogę.
W tej chwili Totradz zdzielił rumaka nahajką i jednym susem przeskoczył przez
ogrodzenie. Następnie zawrócił, ponownie smagnął konia i znowu wylądował na dziedzińcu. I jeszcze raz chlasnął wierzchowca nahajką, puścił wodze i chciał już wyjechać
na gościniec, gdy matka zawołała:
– Poczekaj, moje dziecko, nie śpiesz się… Chcę, żebyś łatwo poznał zabójcę twoich
braci i ojca. Gdy już przyjedziesz na Plac Igrzysk, przypatrz się dokładnie wszystkim
ludziom i zwróć uwagę, kto przy chodzeniu stawia stopy do środka, ślepia ma okrągłe
jak obręcz sita, brodę sterczącą we wszystkie strony niby igły jeża, a nade wszystko –
dwie źrenice w jednym oku! Strzeż się owego potwora – to on uśmiercił twojego ojca
i sześciu twoich braci.
Podżygitował jeszcze chwilę chłopak na podwórzu i wyjechał za bramę.
Nadszedł piątek, dzień, w którym winny się odbyć zawody Nartów. Wszyscy młodzieńcy stawili się na Placu Igrzysk, jedynie z domu Alagaty Alymbega nie przysłano
mężczyzny, który miałby z nimi rywalizować.
I oto rozpoczęły się zawody. Młodzi Nartowie demonstrowali cuda zręczności, jedne wspanialsze od drugich, aliści czarny jeździec Soslan i tak okazał się najlepszy ze
wszystkich. Nagle od strony osady pokazał się ciemny obłok i stado czarnych wron latających ponad nim. Zdumieli się Nartowie, nie mieli pojęcia, co to mogło być. Przyjrzał
się Syrdon owemu zjawisku i oświadczył:
– To, co bierzecie za ciemny obłok, wcale nim nie jest. To galopuje ku nam szary koń
Alagaty Alymbega, a z jego nozdrzy buchają kłęby gęstej pary, które wzięliście za obłok.
Tym zaś, co pochopnie uznaliście za stado czarnych wron, są kawały ziemi wylatujące
spod czterech kopyt wierzchowca aż ponad głowę dosiadającego go jeźdźca.
– Konia już widzimy, ale gdzie jeździec? Nie możemy go dojrzeć i bardzo się temu
dziwimy – otwarcie przyznali nartyjscy młodzieńcy.
I Syrdon ponownie zabrał głos:
– Jeździec też jest, oczywiście. A jaki?… – zaraz przekonacie się na własne oczy.
Tu znacznie wzrosło zdumienie młodzieńców: jakiż to śmiałek odważył się dosiąść
słynnego wierzchowca Alymbega?! W dodatku taki, że nawet go nie widać zza łęku siodła!
Tymczasem maleńki ów jeździec już do nich przygalopował.
292
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Niechaj szczęście wam sprzyja, dumni uczestnicy nartyjskich zawodów! – wykrzyknął głośno.
– Bądź zdrów, przybywający do nas Totradzu, synu Alagaty Alymbega! – odparł Syrdon, który onegdaj nadał chłopcu to imię.
Objechał Totradz cały plac, uważnie wypatrując przeciwnika, z którym miał się zmierzyć. I kiedy tylko zobaczył Soslana, natychmiast go rozpoznał dzięki wskazówkom matki.
– No, Soslanie, będziemy z sobą rywalizować – powiedział Totradz.
– Patrzajcie go, szczeniaka… – parsknął wzgardliwie Soslan. – Ja miałbym zmagać
się ze smarkaczem, któremu jeszcze matczyne mleko z gęby kapie? Co by ludzie o mnie
powiedzieli, widząc że walczę z tobą?!
– Nie możesz mi odmówić, musisz podjąć wyzwanie, to sprawa honoru – oświadczył Totradz.
– Gdzie ty się pchasz, synu Alymbega? Toż ja twoim ścierwem kruki zaraz nakarmię,
a kości rzucę psom!– zagroził chłopcu Soslan.
Totradz wszelako nie ustępował:
– No to spróbuj, spróbuj! I zobaczymy, co będzie…
– Skoro tego chcesz, to proszę, przekonajmy się.
I Soslan wskoczył na swego konia.
Zwarły się z sobą obydwa rumaki i odrzucony na bok koń Soslana od razu upadł na
ziemię.
Wykorzystując sprytnie ów dogodny moment, Totradz ostrzem kopii zaczepił za
pas Soslana i tryumfalnie uniósł w górę swego przeciwnika. Widząc to, rozbiegli się
na wszystkie strony nartyjscy młodzieńcy. Przelękli się Totradza, myśleli bowiem, że
skończywszy z Soslanem, weźmie się on za nich, toteż woleli unieść cało swoje głowy.
A Totradz przez cały dzień, nie zsiadając z konia, nosił Soslana wysoko na ostrzu
swej kopii i ani razu nie spuścił go na ziemię.
– Zabiłeś mego ojca i braci, teraz ja ciebie zabiję – mówił. – Nie zdołasz się wyrwać
z moich rąk.
Nastał wieczór i Soslan jął błagać:
– Powinieneś mnie zabić, wiem, okaż mi jednak litość i pozwól chociaż pożegnać się
z rodziną. Odłóżmy nasz pojedynek i spotkajmy się ponownie w piątek, czyli od dzisiaj
za tydzień. I niech to będzie w Zanartyjskim Chuscagacie345, na Wzgórzu Sprawiedliwości, gdzie w honorowych pojedynkach okazuje się, kto ma rację, a kto jej nie ma. Tam też
zmierzymy się z sobą jeden na jednego.
Dali sobie nawzajem słowo honoru i dopiero teraz opuścił Totradz swoją kopię,
umożliwiając tym samym Soslanowi zejście na ziemię.
345
Zanartyjski Chuscagat – zanartyjski, p. przypis 175.
293
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Masz wobec tego jeszcze tydzień życia – powiedział do niego i pogalopował do
swego domu.
Zmartwiony, przygarbiony, z nisko opuszczoną głową powrócił Soslan do Satany, ze
złością opadł na fotel, aż popękały wszystkie cztery jego rzeźbione nogi.
– Co ci jest, synu nie przeze mnie zrodzony?346 Kto ci sprawił przykrość? A może
jesteś chory? – dopytywała się Satana.
– Nie może być nic gorszego od tego, co mnie właśnie spotkało! Okryłem się hańbą!
Nieletni syn Alymbega cały dzień dzisiaj wystawiał mnie na pośmiewisko. Nosił mnie
na ostrzu swojej kopii, nie opuszczając na ziemię. Jakże zdołam mu się przeciwstawić,
skoro już teraz jest on silniejszy ode mnie? Przecież jeśli dorośnie, na pewno nie zostawi mnie przy życiu.
– A ty będziesz jeszcze z nim walczył? – chciała wiedzieć Satana.
– Dałem mu słowo, że spotkamy się w następny piątek w Zanartyjskim Chuscagacie.
Tam, na Wzgórzu Sprawiedliwości, odbędzie się nasz pojedynek. Muszę dotrzymać słowa, zmierzę się z nim, a on niewątpliwie mnie zabije.
– Skoro tyle czasu jeszcze ci zostało, to nie martw się. Ja ci pomogę, bądź spokojny.
Tylko nie siedź tak z nosem spuszczonym na kwintę. Trzeba działać i to szybko! Idź na
polowanie i zdobądź tyle wilczych skór, ile potrzeba na uszycie futra, i przynieś mi je
jak najszybciej. Potem udaj się do Kurdalagona i poproś, żeby ci wykuł sto dzwonków
i sto spiżaczków347. Jeśli uda ci się zdobyć to wszystko, możesz już o nic się nie obawiać.
Ruszył Soslan na polowanie i wkrótce przyniósł do domu tyle świeżych wilczych
skór, ile potrzeba na uszycie jednego futra. Satana niezwłocznie przygotowała specjalny,
bardzo mocny roztwór do garbowania skór, wyprawiła je i uszyła z nich futro.
A Soslan zjawił się u Kurdalagona ze swoją prośbą i niebieski kowal wykuł dlań sto
dzwonków i sto spiżaków, przy czym każdy z nich wydawał inny dźwięk. Soslan przyniósł je wszystkie Satanie.
I oto nadszedł dzień pojedynku. Satana – włosem na wierzch – włożyła na Soslana futro z wilczych skór, do grzywy jego konia przywiązała wszystkie spiżaki i dzwonki,
a w sterczące z futra kłaki wilczej sierści, jak i w końską grzywę, powplatała jeszcze mnóstwo pstrych gałganków, po czym przykazała swemu, nie przez nią zrodzonemu synowi:
– Śmiało jedź teraz na umówione miejsce, ale postaraj się przybyć tam wcześniej niż
syn Alymbega i zatrzymaj konia, nie dojeżdżając do wzgórza. Ja wtedy poślę ci na pomoc
naszą tajemniczą chmurkę, którą jedynie my, kobiety, umiemy wywoływać, i ona cię
osłoni. Zza owej ciemnej zasłony żadne ludzkie oko nie zdoła cię dojrzeć. Syn Alymbega
wjedzie na wzgórze, ale oprócz chmurki niczego więcej nie zobaczy. Wówczas krzyknie:
346
347
„Nie przeze mnie zrodzony” – tak Satana zwykła określać swego syna Soslana, por. przypis 73.
Spiżaczki – rodzaj dzwoneczków zrobionych ze spiżu (stop miedzi, cyny i cynku), por. Słownik języka
polskiego, red. J. K a rłow icz, A.A. K ryń sk i, W. Niedźw iedzk i, Warszawa 1915, t. 6, s. 298: „spiżak – dzwonek spiżowy”.
294
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
„Ej, Soslanie, gdzie jesteś? Wszak umówiliśmy się, że dziś będziemy walczyć, a zatem
wychodź!”.
Dopóki jednak będzie on stał twarzą do ciebie, dopóty mu się nie pokazuj. Po jakimś czasie Totradz odwróci się bokiem i ponownie krzyknie: „Hej, gdzie się chowasz,
ty krzywoprzysięzco? Stawaj do walki!”. Ale i teraz mu się nie pokazuj, bo dopóki będzie
stał bokiem do ciebie, nie zdołasz go pokonać. Trzeci raz krzyknie: „Nie dotrzymałeś
słowa, Soslanie! Nie stawiłeś się na pojedynek, nikczemny tchórzu!”. Wtedy zwróci on
swego konia w stronę osady. I dopiero w tym momencie musisz zadziałać błyskawicznie. Nie miej dlań litości. Czarci wprawdzie karmili i hodowali jego konia, ale czarci też
boją się wilków i koń spłoszy się na widok wilczych skór. Jak zresztą mógłby się nie
spłoszyć, ujrzawszy nagle tak strasznego, pędzącego nań jeźdźca obwieszonego furczącymi różnobarwnymi szmatami? W dodatku usłyszy jeszcze przeraźliwy jazgot stu
dzwonków i stu spiżaków! Totradz będzie próbował zawrócić konia, żeby stanąć z tobą
twarzą w twarz, ale oszalałe ze strachu zwierzę okaże się silniejsze i poniesie go prosto
przed siebie, wciąż jednak tyłem do ciebie. Wtedy ze wszystkich sił zadaj mu cios w plecy, bo tylko tak można go zabić. Cały przód bowiem ma on z czystej stali, a jedynie plecy
są tak samo wrażliwe jak u wszystkich ludzi.
I oto Soslan przybył na miejsce pojedynku. I stał się niewidoczny, gdyż Satana przysłała mu obiecaną niewieścią chmurkę, która go całego przykryła. Wkrótce nadjechał
również Totradz.
– Wychodź, Soslanie, będziemy się pojedynkować, wszak to dziś piątek! – zawołał.
Stał on przy tym twarzą do niewidocznego, spowitego chmurą Soslana, dlatego ten nie
wyszedł ku wołającemu go przeciwnikowi.
Odczekał Totradz kilka chwil, odwrócił konia i stojąc bokiem do ukrytego w chmurze Soslana, krzyknął ponownie:
– Ej, Soslanie, gdzie jesteś? Przecież na dzisiaj się umówiliśmy. Wychodź, stawaj do
walki!
Jednakże nigdzie nie było widać Soslana. Jeszcze trochę odczekał Totradz, po czym
odwrócił konia w kierunku osady i znowu krzyknął:
– Oby nieszczęście spadło na ciebie za złamanie przysięgi! Dziś miał się odbyć nasz
pojedynek, ale nie dotrzymałeś słowa, stchórzyłeś… Żyj zatem okryty hańbą wśród Nartów aż do samej śmierci! – wyrzucił z siebie oburzony i ruszył w stronę osady.
I tu, niby atakująca z gęstwiny krwiożercza kania, wyskoczył Soslan z osłaniającej
go chmury i zawołał:
– Tu jestem, dotrzymałem słowa, zaczekaj Totradzu!
Mimo iż pojawienie się Soslana było tak nagłe, syn Alymbega zdążył jednak zawrócić konia ku niemu. Jednak w owej chwili jego wierzchowiec ujrzał kudłatą wilczą sierść
i furkoczące na wietrze kawałki różnokolorowych szmat, jego uszu dobiegł też ogłuszający jazgot stu dwonków i stu spiżaków. Jak więc biedne zwierzę mogło nie wpaść
295
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
w popłoch? Oszalały koń poniósł jeźdźca z powrotem ku osadzie. A Totradz nie był w stanie nad nim zapanować i zatrzymać go. Ze wszystkich sił ściągnął wodze i te, zerwane,
zostały mu w rękach. Schwycił konia za grzywę i wyrwał mu ją! Złapał go za uszy i wyrwał je razem ze skórą, aż po sam łęk siodła! Mimo to nie zdołał Totradz zawrócić konia
przodem ku Soslanowi, który już go doganiał i tryumfował.
– Ech, bodajś na zawsze stracił swego karmiciela! – wykrzyknął zrozpaczony Totradz,
zwracając się do wierzchowca. – Skoro ja się mego wroga nie boję, czemu ty się go lękasz?
Sięgnął do dolnej szczęki konia, chwycił ją, szarpnął, wykręcił aż do samego napierśnika – i wyrwał! Mimo to nie zdołał zawrócić oszalałego, nieprzytomnego ze strachu
zwierzęcia. A tu jedna za drugą poleciały w niego strzały Soslana. Głębokimi ranami
i cięciami pokryły się krwawiące plecy Totradza.
Dopędził Soslan przeciwnika i zadał mu kopią straszny cios między łopatki. Spadł
Totradz na ziemię twarzą w dół i w tejże chwili duch opuścił jego ciało. A wielce zadowolony z siebie Soslan pozwolił już teraz swemu koniowi iść stępa i wesoły powrócił
do domu.
Jak matka Totradza mogła się nie obawiać o los swojego młodziutkiego syna? Wezwała dwóch chłopców i poleciła im:
– Dzisiaj w Zanartyjskim Chuscagacie, na Wzgórzu Sprawiedliwości, mój syn Totradz miał się potykać z Nartem Soslanem. Pójdźcie, dowiedzcie się, co z nim jest?
Poszli chłopcy spełnić prośbę matki Totradza, a wracający po walce Soslan dojrzał
ich już z daleka. Zakutał sobie głowę baszłykiem348, żeby go nie poznali i spytał:
– Dokąd śpieszycie, chłopcy?
– Dzisiaj Totradz, syn Alymbega, pojechał na Wzgórze Sprawiedliwości potykać się
z Soslanem. Jego matka kazała nam się dowiedzieć, który z nich został zabity.
– Niepotrzebnie ona się niepokoi – uspokoił ich Soslan. – Syn Alymbega wesoło harcuje po szerokim stepie na swym rączym koniu, porzuciwszy trupa Soslana wilkom na
pożarcie.
– Obyś żył jak najdłużej, dobry człowieku. Dzięki tobie nie musimy iść tak daleko
i niepotrzebnie się trudzić.
Wrócili więc chłopcy i powiedzieli matce Totradza:
– Radosną wieść ci przynosimy: twój syn zabił Soslana. Za taką wieść należy się nam
nagroda.
Stara matka Totradza nakryła dla nich okrągły stół, ugościła tłustym mięsem i mocnymi napitkami, które im nalewała jak wodę.
Chłopcy ochoczo się bawili, ale serce matki ciągle nie mogło się uspokoić. Dosiadła
się do rozbawionych chłopaków – jednak nieco wyżej, jak nakazuje obyczaj – i spytała:
– A czyście sami widzieli mojego Totradza, czy może ktoś inny wam o nim powiedział?
348
Baszłyk – „gruby kaptur”, wyraz pochodzący z języka tureckiego, gdzie baş [basz] znaczy „głowa”.
296
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Wstyd byłoby nam skłamać – szczerze przyznali chłopcy – na własne oczy go nie
widzieliśmy. Opowiedział nam o nim jakiś obcy jeździec, którego napotkaliśmy w drodze.
– A jaki to był jeździec, jak wyglądał? Może któryś z was cokolwiek zapamiętał?
– Ja mu się dobrze przyjrzałem – powiedział jeden z chłopców – i bardzo się zdziwiłem, bo choć miał całą głowę omotaną baszłykiem, to oczy było widać i zobaczyłem, że
on w jednym oku miał aż dwie źrenice!
Tu matka Totradza jęła rozdrapywać sobie policzki, uderzać się dłońmi w kolana
i gorzko szlochając, rozpaczliwie krzyczała:
– To przecież był Soslan, sam Soslan! Oprócz niego żadne inne stworzenie nie ma
dwóch źrenic w jednym oku. Wracajcie czym prędzej na miejsce pojedynku. Jeśli mój syn
został ranny w pierś, to przynieście go do mnie, abym mogła martwego godnie opłakać
i pochować na naszym rodowym cmentarzu. Jeśli natomiast śmiertelny cios zadano mu
w plecy, rzućcie go na śmietnik, bo niegodzien jest tego, by być pochowanym z honorami na cmentarzu. Albowiem nie ma tam miejsca dla tchórza zabitego podczas ucieczki!
Odnaleźli młodzieńcy ciało Totradza i nie do domu je ponieśli, ale na śmietnik.
W drodze natknął się na nich Syrdon.
– Dokąd go niesiecie? – zapytał chłopaków.
– Na śmietnik, bo to tchórz, został zabity podczas ucieczki – usłyszał w odpowiedzi.
– Należałoby też obejrzeć konia. Może to z jego winy jeździec poniósł śmierć. Ja
nie wierzę, by tak dobrze urodzony młodzieniec uciekał z pola walki. Jego pochodzenie
temu przeczy, albowiem miał on w swoich żyłach krew prawdziwego wojownika.
Wrócili wszyscy na miejsce pojedynku i uważnie obejrzeli ciało martwego konia.
Potem udali się do matki i dokładnie opisali jego wygląd: cugle zerwane, grzywa wyrwana, uszy razem ze skórą wydarte i to po sam łęk siodła, żuchwa skręcona i dolna
warga oddarta aż do napierśnika.
– To świadczy, że koń się spłoszył, a mój dzielny syn wcale nie zginął jak tchórz –
orzekła matka.
Odniesiono zatem ciało Totradza na cmentarz i pochowano obok innych jego krewniaków. Cały rok nieutulona w żalu matka urządzała po nim żałobne przyjęcia349. I jej
rzęsiste łzy nieustannie sączące się na mogiłę rozmyły ją z czasem – i oto promień słońca przeniknął w głąb grobu i oświetlił małego Totradza, syna Alymbega.
•
Perfidnie oszukał Soslan Totradza. Tylko dzięki oszustwu bowiem udało mu się zabić
przeciwnika. Dlatego na tamtym świecie ich pojedynek zostanie wznowiony. Ponownie –
tym razem w uczciwej walce – spotkają się Totradz, syn Alagaty Alymbega, i bułatowy
349
Takie żałobne przyjęcia (stypy) Osetyjczycy określają terminem chist, p. Ab., t. IV, s. 203, hasło: xist.
Por. przypis 137 (charnag).
297
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Soslan Achsartaggata i znowu zaczną się ze sobą potykać. A tłumy martwych będą obserwować ową niezwykłą walkę. I jeśli żyjący na cześć jakiegoś martwego bohatera urządzą
zawody w strzelaniu do celu umieszczonego na wysokich żerdziach, to ten ich martwy
bohater z wysokości owych żerdzi również będzie oglądał wspomnianą walkę. Jeśli zaś
żyjący w hołdzie dla ich nieżyjącego bohatera postawią mu nagrobek, ten ich martwy
bohater z wysokości owego nagrobka również będzie obserwował niecodzienny pojedynek Totradza i Soslana.
Ten zaś zasłużony bohater, na którego cześć żyjący urządzą konne wyścigi, również
będzie oglądał ową walkę, siedząc na koniu350.
Mocarny Arachcau351, syn Bedzenaga352
W rodzinie Dolnych Nartów353 przyszedł na świat chłopiec, a Górnym Nartom354 w tym
samym czasie urodziła się dziewczynka. Dzieci były rówieśnikami, narodziły się tej samej nocy. I oto do czego niebawem doszło. Wieczorami chłopiec wypełzał ze swej kołyski, wślizgiwał się ukradkiem do kołyski nowo narodzonej dziewczynki i pozostawał
tam na noc. Nic więc dziwnego, że wkrótce powijaki dziewczynki stały się dla niej za
ciasne. Początkowo Górni Nartowie zachodzili w głowę, nie mogąc tego pojąć:
– Dlaczego nasza córeczka robi się coraz grubsza?
Potem nagle zrozumieli. Bo kiedy dziewczynka urodziła chłopca ze złotym zębem,
wszystko stało się jasne355. Jak w tej sytuacji mieli się zachować, co powinni zrobić?
Niezwłocznie udali się po radę do mądrej Satany.
– Nasza maleńka dziewczynka powiła synka! Co mamy teraz począć?
– Ech, stokroć bardziej wolałabym usłyszeć wieść o waszej zgubie niźli takie słowa – opryskliwie rzuciła Satana. – Toż jeśli Dolni Nartowie dowiedzą się o waszej hańbie, będą to wasze „szczęście” tak długo opiewać, grając na wszystkich swoich fandyrach, dopóki nie okryją was niesławą na całym świecie. No cóż, stało się… A co macie
350
351
352
353
354
355
Osetyjczycy wierzyli, że ich zmarli bohaterowie będą mogli oglądać z zaświatów poświęcone ich
pamięci działania żywych rodaków poprzez niematerialną obecność na zawodach łuczniczych lub
w pobliżu nagrobka. Nie jest jasne, o czyjego konia chodzi w ostatnim zdaniu.
Arachcau – bohater ten występował już w opowiadaniu Batradz syn Chamyca i Arachcau syn Dedenaga, p. przypis 172.
Bedzenag – imię pochodzące zapewne od etnonimu Berdzenag „Grek” (z gruzińskiego Berdzeni
„Grek”), A.P. (informacja, którą zawdzięczam panu Maciejowi Kulczyckiemu). Ta sama postać znana
jest także pod imieniem Dedenag (por. opowiadanie: Batradz syn Chamyca i Arachcau syn Dedenaga).
Dolni Nartowie – ród Boratów, por. przypis 15.
Górni Nartowie – ród Achsartaggatów, por. przypis 15.
Jak widać, „przyspieszony” rozwój mitologicznych postaci nartyjskich obejmował nie tylko błyskawiczny przyrost siły (p. przypis 340), ale również szybki rozwój ich zdolności rozrodczych.
298
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
począć? Musicie zatuszować sprawę i trzymać wszystko w tajemnicy. Belka kalenicowa
dachu domu Boratów trochę za daleko wystaje. Odpiłujcie ten zbędny kawałek i będziecie mieli akurat dobrej grubości klocek. Zróbcie z niego skrzynkę, włóżcie do środka
dziecko, naciągnijcie obręcze i jak najszybciej – póki Dolni Nartowie jeszcze o niczym
nie wiedzą – zanieście skrzynkę nad furd356 i rzućcie na wodę.
Uczynili tak, jak im poradziła Satana. Rzucili skrzynkę z dzieckiem do wody i furd
poniósł ją oczywiście w dół rzeki.
A na równinie mieszkał aldar Bedzenag. Pastuchowie wypasali jego bydło, rybacy odławiali dlań białą rybę. Oni też dojrzeli unoszącą się na powierzchni furdu małą
skrzynkę.
– Całkiem niezła – orzekli – i wyciągnęli ją na brzeg.
Przynieśli skrzynkę aldarowi.
– Usuńcie obręcze, zobaczymy, co jest w środku – polecił.
Rybacy zbili obręcze i raptem wszyscy usłyszeli przenikliwy krzyk dziecka.
Otworzono skrzynkę i wydostano z niej wrzeszczące niemowlę. Ujrzawszy je, aldar
bardzo się ucieszył, był bowiem bezdzietny.
– Gotów jestem teraz przyjąć od Najwyższego wszelkie dolegliwości! Zesłał mi bowiem to, o co przez całe życie Go prosiłem!
Schwycił dziecko, przytulił do piersi i pobiegł z nim do żony.
– Kładź się szybko do łóżka i udawaj, że jesteś w połogu, leżysz i odpoczywasz po
urodzeniu syna.
Weszła żona aldara do łóżka, chłopczyka położono obok niej i wszystko wyglądało
tak, jakby to ona właśnie go powiła. A aldar wezwał herolda i rozkazał:
– Ogłoś całemu światu, że Bedzenagowi urodził się syn.
Herold wykonał rozkaz, głosząc wszem i wobec radosną wieść o narodzinach syna
aldara. Wszelako niektórzy znajomi Bedzenaga z niedowierzaniem przyjęli tę wiadomość:
– Przecież niedawno byliśmy u nich i niczego nie zauważyliśmy.
A jeszcze inni mówili:
– Być może heroldowi coś się pokręciło i wprowadził ludzi w błąd?
356
Furd – osetyjski wyraz pozostawiony przez Libiedinskiego w jego tłumaczeniu Osetyjskich opowieści
nartyjskich (ONS) na język rosyjski, ponieważ ma on dwa znaczenia: „wielka rzeka” albo „morze”.
Z kontekstu wynika, że chodziło tu o wielką rzekę, prawdopodobnie Prut (lewy dopływ Dunaju,
stanowiący obecnie granicę między Rumunią a Mołdawią).
Rzeczownik furd jest etymologicznie związany z nazwą rzeki Prut, ale związek ten nie jest jasny.
Nad Prutem długo mieszkali irańscy Asowie (p. przypis 336), o czym świadczy starożytna łacińska
nazwa tej rzeki: Alanus Fluvius (= „Rzeka Alańska”). Śladem obecności Asów (Jasów) w tym regionie
jest obecna nazwa rumuńskiego miasta: Jassy (po rumuńsku: Iaşi).
Źródłem powyższych informacji jest Słownik etymologiczny języka osetyjskiego Abajewa, t. I, s. 485486, hasło: furd.
299
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Chcąc się dowiedzieć prawdy, przyszli wszyscy do domu Bedzenaga. Szczęśliwy
gospodarz jął zarzynać białe byki niby barany, chcąc po królewsku przyjąć gości. Cały
tydzień od rana do wieczora w domu aldara Bedzenaga trwała uczta. Wiele trunków
wypito za zdrowie nowo narodzonego, wiele też pieśni na jego cześć odśpiewano. A po
skończonej uczcie rozeszli się goście do domów.
Chłopiec dorastał i jął już bywać w tych miejscach, w których zazwyczaj gromadzą
się mężczyźni. Pewnego razu zwrócił się do ojca z pytaniem:
– Dado357, wszyscy ludzie, z którymi rozmawiam, mają imiona. Czemu więc ty nie
dałeś mi żadnego?
– Ja nie mogę nadać ci imienia, może to uczynić jedynie mój przyjaciel Soslan.
I cóż na to mógł odrzec chłopiec? Pewnego razu stanął przed matką i powiedział:
– Idę na polowanie, przygotuj mi jedzenie na drogę!
Przygotowała mu matka jedzenie, chłopak wziął też wszystko, co niezbędne w lesie,
i udał się ku podnóżu Czarnej Góry. I z Bożej woli zapewne spotkał się tam z Soslanem.
Zgodnie z obyczajem przywitali się uprzejmie, a potem chłopiec zagadnął Soslana:
– Czy będziesz358 ze mną polował?
– Postawmy najpierw szałas, a potem… zobaczymy – powiedział Soslan.
Chłopak z miejsca wziął się do roboty, sporządził szałas, w którym obaj wygodnie
się pomieścili, i zadał kolejne pytanie:
– No więc jak, będziemy wspólnie polować czy nie?
– Dobrze, zapolujmy, ale wszystko, co zdołamy ustrzelić, będzie wspólne – postawił
warunek Soslan.
Rozstali się wczesnym rankiem, każdy poszedł w swoją stronę i polowali aż do wieczora. Kiedy się ściemniło, chłopiec pierwszy dotarł do szałasu. Rozpalił ognisko, upiekł
szaszłyki, przygotował pościel. Wkrótce też nadszedł Soslan. Zjedli wspólnie kolację, po
czym chłopiec zapytał:
– Wybacz, że zwracam się z pytaniem do starszego od siebie. Z góry też przepraszam, jeśli uznasz je za nietaktowne lub zbyt obcesowe, ale pragnę wiedzieć, czy tobie
dzisiaj udało się coś upolować?
I Soslan odpowiedział:
– Gorszego dnia niż dzisiejszy nie było jeszcze w moim życiu. Nawet zająca nie udało mi się zabić. A tobie jak poszło? Ileś upolował?
– Niewiele dotąd odbyłem polowań, ale to dzisiejsze okazało się dla mnie najgorsze.
Jedynie czterdzieści jeleni bez jednego359 ustrzeliłem dzisiaj.
357
358
359
Dada – tak dzieci osetyjskie nazywają ojca (= tato) lub dziadka (ONS, s. 495).
Do dziś Osetyjczycy zwracają się do siebie per „ty” bez względu na wiek i status społeczny rozmówców, por. Х.А. Та ка зов, op. cit., s. 18.
Por. Drugi list do Koryntian św. Pawła (rozdz. 11, wiersz 24): „Od Żydów pięciokrotnie byłem bity po
czterdzieści razów bez jednego”.
300
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
Soslan nachmurzył brwi, poczuł się bardzo niezręcznie.
Przenocowali obaj w szałasie, a rano, po śniadaniu, znowu ruszyli na polowanie.
Wieczorem chłopiec również wrócił pierwszy, rozpalił ognisko i nim Soslan się zjawił, szaszłyki już były gotowe. Zjedli kolację i chłopiec uprzejmie zapytał:
– A jak dzisiaj udało ci się polowanie?
– Nic i nic… nigdzie! – odrzekł ponury Soslan. – Pechowe są dla mnie obydwa te dni.
A tobie jak się powiodło?
– Też kiepsko. Zaledwie sześćdziesiąt jeleni bez jednego zabiłem – odrzekł chłopak.
Ach, jakaż irytacja ogarnęła w tym momencie Soslana. Gotów był wręcz umrzeć ze
wstydu. Z ciężkim sercem kładł się spać. O świcie, kiedy już spożyli śniadanie, każdy
ruszył tropić zwierzynę w upatrzonym wąwozie, a wieczorem chłopak znowu wrócił
pierwszy. Zanim Soslan nadszedł, ognisko już wesoło płonęło i gotowe szaszłyki również na niego czekały. Po kolacji chłopiec zapytał:
– Z całym szacunkiem, powiedz mi, proszę, czy dzisiaj trafiła ci się jakaś zwierzyna?
– Nie, zupełnie nic! Już trzeci dzień z rzędu niczego nie udaje mi się upolować. A tobie jak poszło?
– Eee, też do niczego. Przyjdzie się chyba stąd wynosić. No bo żeby po całym dniu
mieć tylko osiemdziesiąt bez jednej tusz dziczyzny?! Tyle zaledwie udało mi się ustrzelić.
Położyli się spać, ale wstyd i zraniona duma nie pozwalały Soslanowi zasnąć.
„On jutro będzie dzielił upolowaną zdobycz i mnie da niewątpliwie mniejszą część.
Nie, nie zniosę takiego upokorzenia, lepiej umrzeć. Okryty hańbą za nic nie pokażę się
Nartom na oczy”.
A rano, po śniadaniu, chłopiec rzekł do Soslana:
– Teraz, jeśli pozwolisz, mój starszy towarzyszu, pójdziemy dzielić to, co nam Bóg dał.
Całą zdobycz młody myśliwy rozdzielił na trzy równe części. Sposępniał Soslan na
ten widok, zmarszczył gniewnie brwi i odwrócił się. A wtedy chłopiec powiedział:
– Spójrz, mój towarzyszu, oto część, która ci się należy z tytułu starszeństwa.
Tu zdziwiony Soslan uniósł zmarszczone brwi i niepewnie wziął ofiarowaną mu część.
– A teraz weź jeszcze tę część, którą również jestem ci winien jako współuczestnikowi polowania.
Tę część Soslan także chętnie przyjął.
– A trzecią, ostatnią, część zatrzymam dla siebie – rzekł młody myśliwy, po czym,
zarzuciwszy sobie na plecy wszystkie swoje tusze, życzył Soslanowi dobrego dnia, pożegnał się i odszedł.
Jak skamieniały patrzy w ślad za nim Soslan, nie wierząc własnym oczom: „O mój
Boże, jak długo żyję wśród potężnych Nartów, nigdy nie widziałem tak silnego mężczyzny, a przecież to dopiero chłopak! Kimże on jest?”
I jął śpiesznie doganiać chłopca. Ten obejrzał się akurat i dostrzegł podążającego za
nim niedawnego współuczestnika polowania. Zatrzymał się zatem i uprzejmie zapytał:
301
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Czyżbyś czegoś zapomniał, mój starszy druhu?
Soslan powiedział:
– Trzy dni razem polowaliśmy, a ja dotąd nie wiem, jak masz na imię. To dlatego
pojechałem teraz za tobą.
– Ja nie mam jeszcze imienia. A gdy kiedyś spytałem ojca, dlaczego, usłyszałem: „Ani
ja, ani nikt inny nie może zwracać się do ciebie po imieniu, dopóki nie nada ci go mój
przyjaciel, Soslan”.
Tu uradowany Soslan wykrzyknął:
– To przecież ja… ja jestem Soslan, przyjaciel twojego ojca! Odtąd nie będziesz już
bezimienny, nadaję ci bowiem imię: tyś jest syn Bedzenaga, mocarny Arachcau.
Wrócił Arachcau do domu i powiedział ojcu:
– Wszędzie słyszy się o Nartach, ludzie wciąż o nich mówią. Chciałbym się do nich
wybrać, zapoznać się z nimi.
– Obym przejął na siebie wszystkie twe bolączki, synu. Skoro dorosłeś na tyle, by
samemu chodzić na polowania, z największą radością poślę cię z wizytą do Nartów –
zapewnił Bedzenag. – Jeśli tak bardzo pragniesz poznać ich bliżej, weź tę moją uzdę,
wybierz sobie z naszego tabunu najlepszego konia i jedź, szczęśliwej drogi!
Wziął mocarny Arachcau odpowiedniego konia, osiodłał i wyruszył do Nartów. Na
skraju osiedla dostrzegł starą wieszczkę.
– Oby prosta zawsze była twoja droga, mężny synu Bedzenaga o imieniu Arachcau!
– A twoje serce, dobra kobieto, niech stale radość przepełnia!
– Dokąd podążasz, słońce moje?
– Nartów zamierzam odwiedzić.
– A czegóż tak marnego konia dosiadasz? Toż oni takimi chabetami jedzenie dla
pastuchów na pastwiska wożą. A to, co u boku ci się majta, to niby co… – miecz?! Takimi
nożykami nartyjskie kobiety chleb kroją! A co ty w ręku trzymasz – to niby ma być gromocisk? Toż on jest mniejszy od fujarki, na której przygrywają sobie nartyjskie pastuchy! Nie, ty nie jesteś rodzonym synem Bedzenaga, on ciebie chyba gdzieś w burzanie
znalazł. Gdybyś rzeczywiście był jego synem, dałby ci on tego wierzchowca, którego
trzyma tylko dla siebie, o którego dba, troszczy się i którego pilnuje jak źrenicy oka.
A musisz wiedzieć, że ten jego koń bardzo już się stęsknił za wyjazdem, zbyt długo stoi
w bezruchu i coraz zacieklej gryzie stalowe wędzidła. Ma on osiem nóg i czworo uszu.
Najwyraźniej Bedzenag pożałował ci swojego konia. A jego słynny miecz! Toż legendy
o nim krążą – nie ma na świecie lepszego miecza! A jego gromocisk – on podczas bitwy
ogniem niebieskim zionie!
Arachcau zawrócił konia i znalazł się w domu.
– Czemu wróciłeś, mój synu?
– Nie jestem dla ciebie synem.
– Jak to? Co z tobą? Co się stało?
302
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Gdybym był twoim synem, dałbyś mi tego konia, który już dawno tęskni do wyjazdu, marzy o galopowaniu i który przegryzł stalowe wędzidła. Gdybym był twoim synem,
uzbroiłbyś mnie w swój gromocisk zionący ogniem podczas boju.
– Bodajbym zjadł wszystkie twe bolączki! Skoro uważasz, że wystarczająco już
zmężniałeś, by dosiadać mego konia i władać moją bronią, to cóż przyjemniejszego
może być dla ojca? Ale naprawdę jesteś jeszcze za mały, nie poradzisz sobie ani z takim
koniem, ani z podobną bronią.
– To już moja sprawa – z przekonaniem odparł Arachcau.
– Wobec tego zejdź do podziemia, zobaczysz tam wielką płytę, której para byków
przesunąć nie jest w stanie. Pod nią znajdziesz i konia, i oręż.
Zaprowadził Bedzenag chłopaka do podziemia i pokazał mu, gdzie znajduje się jego
koń i broń.
Arachcau dotknął płyty jedynie czubkiem buta i ta od razu się odsunęła. Wyprowadził konia z podziemia, wziął czarne mydło, powiódł konia do czarnego Tereku i wymył
go oraz wyczyścił tak, że zajaśniał jak guzik z kości słoniowej. Osiodłał Arachcau czystego, lśniącego wierzchowca, wziął broń do ręki i pojechał do Nartów.
A Nartowie zgromadzeni w tym czasie wokół kadzi pełnej rongu zachęcali się wzajemnie:
– Zasiadajmy do ucztowania.
Wtem Uryzmag z niepokojem powiedział:
– Coś dziwnego się dzieje na naszej równinie. Mnóstwo księżyców i słońc rozbłysło
na niebie, a przy ziemi mglisty tuman się kłębi, wielkie stado ptaków również leci w tę
stronę i głęboka bruzda niby pług przeoruje nasze pola.
Spojrzeli Nartowie w kierunku wskazanym przez Uryzmaga, lecz żaden nie mógł
pojąć, jakie to zagrożenie zbliża się ku ich osadzie. Posłano do Satany, która przebywała
akurat w wieży.
– Bądź łaskawa spojrzeć, Satano, w swoje niebieskie zwierciadło i powiedz, jakiż to
nieproszony gość pojawił się na naszej równinie?
Spojrzała Satana w niebieskie zwierciadło i rzekła:
– Ech, Nartowie, Nartowie… dotychczas zawsze byliście górą, lecz oto nadchodzi
wasz pogromca, zbliża się potężniejszy od was. Tym, co uważaliście za mgłę, jest para
z pyska jego konia. Tym, co braliście za stado ptaków, są podobne do wron grudy ziemi
wylatujące spod kopyt jego ośmionogiego konia aż ponad głowę jeźdźca. Tym zaś, co
wydaje się wam mnóstwem słońc i księżyców, są oślepiające błyski na jego broni, a głęboką bruzdę na równinie zostawia ogromny miecz jeźdźca. Owym jeźdźcem zaś jest
mały chłopiec, jego miecz wlecze się za nim po ziemi i pozostawia w niej głęboki ślad.
Patrzcie teraz na furd: jeśli przybysz zacznie szukać płycizny, będzie to znakiem, że nie
jest dla nas groźny; jeśli natomiast, nie szukając brodu, przeprawi się przez furd, pokona
nas i zniszczy. I nie łudźcie się, że przeszkodzi mu w tym jego maleńki wzrost.
303
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Spojrzeli Nartowie i widzą: podjechał jeździec do furdu i z miejsca, nie szukając
brodu, skierował konia na głębinę, a potem pokonał jej rwący nurt tak szybko i z taką
łatwością, jak pływająca w wodzie ryba.
– Zlituj się, Satano, i poradź nam, co powinniśmy przedsięwziąć, zanim on tu dotrze?
– Udajcie się niezwłocznie do dużego domu Alagatów, w siedmiu rzędach zasiądźcie wokół wielkiego naczynia i zacznijcie ucztować. Soslan niech usługuje starszyźnie.
Podróżnik jest młody, toteż przybywszy na ucztę, będzie się krępował usiąść wysoko,
razem ze starszymi, i przycupnie raczej na końcu siedmiu rzędów. Wtedy wszyscy, ze
wszystkich siedmiu rzędów, posyłajcie mu po kolei czasze, które za swoje zdrowie będzie musiał osuszać jedną po drugiej i jeśli od tego nie umrze, nie pokonacie go w żaden inny sposób. Tylko nie powiedzcie mu czasem jakiegoś przykrego słowa, bo wtedy
niby przesiekę w lesie wyrąbie on sobie drogę pośród was i zniszczy wszystkich. Wielką
nadzieję pokłada on też w swoim koniu. Dlatego weźcie od starego Uryzmaga jego Deresza360, pokryjcie go cudownym suchym klejem i siedem razy wytarzajcie w piachu.
Kiedy gość zsiądzie z konia, przywiążcie jego rumaka tuż obok wierzchowca Uryzmaga.
Obydwa skoczą od razu na siebie, zaczną się wściekle gryźć, ale jeśli koń Uryzmaga powyrywa obcemu wierzchowcowi całe kawały ciała, to tamten z konia Uryzmaga będzie
odgryzał jedynie kawałki piaskowego pancerza. A przedtem ja – kiedy gość będzie podjeżdżał do osady – wyjdę mu naprzeciw i powiem: „Wstąp do naszego domu. Jesteś młody, zmęczony i przybywasz z daleka, a ja ciebie ugoszczę, będę troskliwą gospodynią”.
I jeśli uda mi się zwabić go do naszego domu, całą swą przewrotnością, sprytem
i złośliwością tak przyprawię mu jedzenie, że utraci wiarę w swoje siły. Jeżeli zaś nie zechce skorzystać z gościny, to ja na jego drodze… o, tam – pośrodku ulicy – niezwłocznie
wyczaruję jabłoń, z której będą spadały dojrzałe owoce. I gdy tylko spróbuje on któregoś jabłka, również zwątpi w swoje siły.
Oto wjechał już Arachcau do nartyjskiej osady, a Satana woła doń z wieży:
– Bądź zdrów, synu Bedzenaga o imieniu Arachcau! Zapraszam cię do domu, będę
ci dobrą gospodynią.
– Nie jest w zwyczaju mego ojca i moim zatrzymywać się u podstępnych kobiet twego pokroju!
– Jeśli odmawiasz przyjęcia naszej gościny, skosztuj choć świeżutkich jabłek z drzewa rosnącego pośrodku ulicy, możesz również napełnić nimi kieszenie – zaproponowała Satana.
– Co za bezczelność! Masz, popatrz teraz na to swoje drzewo! – i Arachcau smagnął
pień jabłoni nahajką. Rozległ się trzask – i drzewo znikło, nawet ślad po nim nie został.
360
Pierwszy koń Uryzmaga nazywał się Arfan. Tu natomiast nazwa Deresz jest imieniem, które oznacza
„konia o sierści karej, gniadej lub kasztanowatej z domieszką włosów białych” (Wielki słownik języka
polskiego, red. W. Doroszewsk i, Warszawa 1950-1969, t. I, s. 383).
304
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
Podjechał syn Bedzenaga do domu, w którym przebywali Nartowie, i niemal wszyscy wybiegli go powitać:
– Bądź nam zdrów, gościu z dalekiego kraju!
– Jego koń jest cały rozpalony, musi ochłonąć… Przywiążcie go tam, gdzie stoi już
Deresz, wierzchowiec Uryzmaga.
– Przyjmijcie od gościa broń i akuratnie ją rozwieście.
Odebrali więc służący podaną im broń, lecz wcale nie mogli jej rozwiesić – wszystkie wieszaki, nawet te najsolidniejsze, łamały się bądź obrywały pod jej ciężarem.
– Moja broń jedynie na mnie może wisieć – oznajmił Arachcau i na powrót zawiesił
ją na sobie.
Zapraszają go do środka Nartowie, proponują, by zasiadł na podwyższeniu pośród
dostojnej starszyzny, on wszakże tam nie siada i prosi, by pozwolono mu zająć miejsce
na samym końcu siedmiu rzędów stołów.
– To jest odpowiednie dla mnie miejsce – powiedział, sadowiąc się na nim.
Ucztujący Nartowie podnosili w górę czasze, wygłaszając toasty, po czym pełne czasze ze wszystkich siedmiu rzędów wędrowały do gościa, który wypijał z nich wszystko
do dna! Niezależnie jednak od tego, ile pił i jadł, nie uchybił w niczym miejscowym normom obyczajowym.
Soslan, który podczas uczty posługiwał gościom, dostawał od nich tylko opróżnione
czasze. Czelachsartag, syn Chyza361, zasiadał na honorowym miejscu, obowiązki gospodarza zaś pełnił sam Sajnad-aldar362.
Kiedy Soslan podawał gościowi napełnioną po brzegi czaszę, trzymając ją w rękach,
tanecznym krokiem sunął doń skrajem stołu, przy czym ani kruszynki jadła nie strącał
na ziemię i ani kropli trunku nie przelewał. Tak w lansadach przemieszczał się to z dołu
do góry stołu, to z jednego jego skraju na drugi363.
Tu syn Chyza rzekł do Soslana:
– Podaj mi róg tura napełniony waszym najmocniejszym napitkiem.
Podał mu Soslan róg pełen rongu, syn Chyza chwycił go jedną ręką, drugą zaś wziął
pokaźną biodrową kość wołowej tuszy – honorowy kęs dla honorowego gościa i zwrócił
się do Soslana:
– Najniżej ze wszystkich ucztujących – tam, na samym dole – siedzi nasz gość, syn
Bedzenaga, mocarny Arachcau. Poproś go tutaj, chcę mu zaproponować tradycyjny honorowy poczęstunek.
I na wezwanie Soslana Arachcau szybko zerwał się z miejsca. Mimo iż był obwieszony ciężką bronią, lekko wskoczył na krawędź stołu i skierował się ku synowi Chyza, czyli
361
362
363
Britajew w swym słowniczku (ONS, s. 500) Czelachsartaga (por. przypis 97) opisuje następująco:
„właściciel twierdzy Chyz, ojciec Bedochy”, por. przypis 98.
Sajnag-aldar, p. przypis 234.
Tradycje taneczne są na Kaukazie bardzo stare i wyrafinowane.
305
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
tam, gdzie zasiadała starszyzna. Ach, w jakże piękny sposób podążał on w tamtą stronę,
cały świat mógłby swym niezwykłym tańcem zadziwić! I oto zbliżył się do siedzącego
na honorowym miejscu syna Chyza, który doń rzekł:
– Jesteś naszym gościem, więc zgodnie z obyczajem, przyjmij ten honorowy poczęstunek.
Dzielny Arachcau do samego dna osuszył podany mu róg i z wilczym apetytem zakąsił całym mięsem z kości biodrowej wołu. Następnie grzecznie podziękował synowi
Chyza i wrócił na swoje miejsce.
Czelachsartag był przekonany, że po takiej porcji rongu Arachcau na pewno zwali
się z nóg, ten wszakże oddalił się jak gdyby nigdy nic.
Rozczarowany i urażony syn Chyza, widząc że nic nie wyszło z jego planu, rzucił
gniewnie do gościa:
– I po coś tu przylazł, śmierdzący sukinsynu, toż od ciebie rybą cuchnie.
– Śmierdzącym sukinsynem okażę się wtedy – hamując wybuch wściekłości, odparował Arachcau – kiedy za tydzień ponownie tu przyjadę i nie utopię tej całej osady
w końskim łajnie!
To powiedziawszy, syn Bedzenaga wyszedł na zewnątrz. Widząc swego konia poranionego, rozgniewał się jeszcze bardziej. Jego rumak pokonał wprawdzie konia Uryzmaga, ale został dotkliwie pogryziony.
Po wyjściu Arachcaua niezręcznie poczuł się syn Chyza i powiedział: „Bóg mi rozum
odebrał, niepotrzebnie obraziłem człowieka. Kto go zawróci, tego szczodrze wynagrodzę”. A Soslan na to:
– Mógłbym spróbować to zrobić, ale tobie nie można ufać, jesteś wiarołomnym
mężczyzną.
– Boga i ziemię biorę na świadków – rzucił Czelachsartag, syn Chyza. – Proś, o co
zechcesz, a spełnię każde twe życzenie.
Syn Chyza miał córkę – prześliczną Bedochę.
– Daj mi za żonę prześliczną Bedochę, to zawrócę i przyprowadzę na ucztę mocarnego Arachcaua.
– Jeśli zdołasz pojednać mnie z synem Bedzenaga, będzie twoja – obiecał Czelachsartag.
Wyprowadził Soslan swego sprężystokopytnego konia, wskoczył na siodło i popędził
za Arachcauem. I gdy już niemal go doganiał, zreflektował się: „Jeżeli go dogonię, to może
sobie pomyśleć, że go ścigałem. Jeśli go wyprzedzę i wyjadę z naprzeciwka – może pomyśleć, że czyhałem na niego ukryty w zasadzce. A niech się dzieje, co chce – pojadę bokiem”.
I zrównując się z Arachcauem, Soslan jeszcze z daleka doń krzyknął:
– Ej, mężny synu Bedzenaga o imieniu Arachcau, proszę cię, nie bądź obrażony i nie
opuszczaj nas w gniewie. Wszyscy Nartowie wpadli w popłoch z powodu twego nagłego
odjazdu.
306
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Oby Bóg sprawił, że się wszyscy nawzajem wygubicie – odpalił Arachcau.
„To jeszcze dzieciak. Spróbuję go zjednać obietnicą cennego podarunku” – pomyślał
Soslan i rzekł:
– Gdybyś zechciał wrócić, ofiarowałbym ci cenny prezent. Może to zdoła cię przekonać i skłoni do powrotu?
– A jakiż to niby prezent?
– Podaruję ci swego konia.
– A co w nim takiego niezwykłego?
– Bóg mi świadkiem, że w jednej chwili może się przenieść od miejsca wschodu
słońca do miejsca, w którym ono zachodzi.
– Żałosny jesteś, Soslanie, jeśli upatrujesz w tym cudu. My na takich klaczach jeździmy do swoich sąsiadów, by sobie razem popić.
– Wobec tego zaproponuję ci inny podarek. Oddam ci swój miecz z bułatowej stali.
– A czemu jest on taki cenny?
– I Bóg, i ziemia mogą zaświadczyć, iż mój miecz, jeśli uderzyć nim w drzewo czy
kamień bądź w cokolwiek innego, rozrąbie wszystko i nie tylko nie stępi się, ale jeszcze
ostrzejszy się stanie.
– Ech, Soslanie, toż nasze kobiety ser kroją takimi nożami.
– Mogę ci jeszcze inny prezent ofiarować.
– I cóżby to miało być?
– Stalowa kulka z rękojeści mego miecza.
– A ona dlaczego jest aż tak cenna?
– Boga i ziemię biorę na świadków, że jeśli ciemną nocą zaskoczy mnie w stepie niepogoda, owa kulka oświetla mi drogę i pozwala bezpiecznie wrócić do domu.
– Ech, Soslanie, jeśli wydaje ci się, że w tym jest coś niezwykłego, to pewnie znaczy,
że nie jesteś z Nartów. U nas, jak stado późno wróci z pastwiska, kobiety takie kulki nakładają na wiadra i przy ich świetle doją owce.
– Na koniec, synu Bedzenaga o imieniu Arachcau, muszę ci jeszcze o czymś powiedzieć: jeśli pozwolisz mi z powrotem przyprowadzić się na ucztę, syn Chyza da mi za
żonę prześliczną Bedochę.
– Od tego należało zacząć, Soslanie! – oświadczył Arachcau i natychmiast zawrócił
konia. – Tylko nie bądź na mnie zły, że lekceważąco odniosłem się do twoich wcześniejszych propozycji podarków, bo dobrze wiem, iż są to bezcenne skarby.
Powracając do nartyjskiej osady, spotkali na drodze Dzecha, syna Uaza364, i opowiedzieli mu, dlaczego jadą z powrotem.
– Jeśli tak – zapalił się Dzech – to klnę się na swego ojca, że was nie opuszczę, jadę
z wami.
364
Dzech, Uaz (Łaz) – słowniki nie podają etymologii tych imion.
307
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Kiedy syn Chyza zobaczył, że jeźdźcy wrócili, po raz kolejny nie dotrzymał obietnicy: chwycił Bedochę za rękę i uciekł, chroniąc się wraz z nią w swej niedostępnej warowni Ajnag365 stojącej wysoko nad skalnym urwiskiem.
Sauuaj366
Siedem lat przed tradycyjną uroczystością poświęconą wspominaniu zmarłych367 Nartowie z rodu Boratów jęli czynić przygotowania do owej wielkiej uczty, aby godnie przyjąć wszystkich, którzy przybędą wówczas złożyć hołd ich przodkom. Trzy lata pozostawały jeszcze do owej uroczystości, gdy wysłali na ulicę herolda z poleceniem, aby
przekazał Nartom następującą wiadomość:
– Za trzy lata Boratowie wyprawią ucztę wspomnieniową na cześć swoich przodków. Kto zechce oddać cześć ich zmarłym, niechaj zawczasu dobrze ujeździ swojego
wierzchowca, aby móc uczestniczyć w gonitwie, która z tej okazji również się odbędzie;
początek wyścigu – na półwyspie leżącym między dwoma morzami – Białym i Czarnym,
koniec zaś – na Placu Igrzysk, w osadzie Nartów. Na Placu Igrzysk będzie powiewała
chorągiew i który z uczestników gonitwy pierwszy do niej przygalopuje, ten weźmie
nagrodę przeznaczoną dla zwycięzcy – młodego jeńca, który stanie się jego niewolnikiem. Ten, który przygalopuje drugi, otrzyma w nagrodę młodą brankę jako niewolnicę.
Wszyscy pozostali uczestnicy wyścigu również otrzymają nagrody – broń, bydło, klejnoty; żaden nie odjedzie z pustymi rękami.
Po tej zapowiedzi herolda wszyscy zaczęli ujeżdżać swoje wierzchowce, gdyż pragnęli wziąć udział w gonitwie.
Po wysłuchaniu słów herolda stary Kandz368 siedzący wczesnym rankiem na nychasie wrócił rozeźlony do domu i ciężko opadł na swój fotel. I załamał się pod jego ciężarem fotel z kości słoniowej369. Widząc małżonka w takim stanie, zaniepokojona żona
spytała:
– Co się stało, staruszku? Czemuś tak rozgniewany?
Kandz odparł:
– Herold ogłosił, że za trzy lata Boratowie urządzą wystawną ucztę ku pamięci
swych przodków połączoną z konną gonitwą i że każdy ma z tej okazji ujeździć swojego
365
366
367
368
369
Ajnag (cyrylicą: айнæг) po osetyjsku znaczy „skała” lub „gładki”.
P. przypis 215.
O mniejszych ucztach poświęconych wspominaniu zmarłych była mowa wyżej (przypis 349). Tu
prawdopodobnie chodzi o tzw. kænd (Ab., t. I, s. 579: kænd „большие поминки”).
Kandz – imię o niejasnej etymologii.
Ta hiperbola powtarza się w wielu miejscach nartyjskich tekstów, por. np. opowieść Bezimienny syn
Uryzmaga lub Totradz i Soslan.
308
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
wierzchowca. A temu, kto zwycięży w wyścigach, dostanie się w nagrodę młody niewolnik, a kto będzie drugi – dostanie młodą brankę-niewolnicę. Herold dodał, że żaden
z pozostałych jeźdźców również nie odjedzie z pustymi rękami. I bardzo się martwię, że
głównej nagrody mogę nie zdobyć, bo nie mam komu370 powierzyć swego konia, nikt go
nie dosiądzie, nikt na nim nie pojedzie. Dlatego jestem zły, rozgoryczony i płakać mi się
chce, dlatego też fotel rozleciał się pode mną.
Małżonka Kandza niezwłocznie upiekła trzy miodowe podpłomyki, nalała dzban
pełen rongu, pośpiesznie wbiegła na siódme piętro domu i żarliwie modliła się do Boga,
mówiąc:
– O Boże, racz wysłuchać mojej kornej prośby i obdarz nas potomstwem!
Po odmówieniu modlitwy, nie odgryzając nawet kęsa z ofiarnych podpłomyków,
zeszła z powrotem na dół i zmusiła męża, aby wypił cały dzban rongu i zjadł wszystkie
miodowe podpłomyki; następnie złożyła głowę na piersi staruszka.
Pan Bóg łaskawie wysłuchał jej modlitwy i po pewnym czasie, o godzinie, w której
dzień oddziela się od nocy, żona Kandza powiła chłopca. Nadano mu imię Sauuaj. Szczęśliwa matka przyłożyła Sauuaja do piersi, a on zębami wyrwał jej sutek! Najęli mamkę, ale i jej chłopiec odgryzł pierś371. Dowiedziawszy się o tym, Kandz rozkazał sługom
odnieść Sauuaja w góry i wrzucić go do szczeliny lodowca. Słudzy, jak im przykazano,
wrzucili chłopca do lodowej szczeliny. A tam znalazły go i przygarnęły wilki, jedna wilczyca zaś wykarmiła Sauuaja swoim mlekiem. Nie z dnia na dzień i nawet nie z godziny
na godzinę, a wręcz z chwili na chwilę rósł Sauuaj i oto sam już zaczął polować.
Kiedy do gonitwy zostawały trzy dni, Kandz po powrocie z nychasu do domu znów
z takim impetem opadł na fotel z kości słoniowej, że ten rozpadł się na kawałki.
– Pan Bóg widocznie chciał mnie rozdrażnić, darując mi tego chłopca, którego ponownie utraciłem372 – rzucił poirytowany, ciężko wstając z podłogi.
Tu podszedł do niego pastuch i powiedział:
– Jakiś młodzieniec poluje w górach i tępi łowną zwierzynę.
Usłyszawszy to, zaniepokojony Kandz polecił sługom:
– Odnajdźcie i przyprowadźcie mi tego młodzieńca.
Wykonali słudzy polecenie i przyprowadzili chłopaka.
– O co się tak frasujesz, mój ojcze?373
370
371
372
373
Kandz ma na myśli swoją aktualną sytuację, czyli brak syna. Jak bowiem wynika z jego późniejszej
wypowiedzi (przypis 384), dziesięciu synów Kandza zostało wcześniej zabitych przez Uryzmaga
i jego ludzi. Por. Kemp., s. 385, hasło: Sauuaj: przez wiele lat panowała nienawiść między rodem
słynnego Uryzmaga i mniej znanego Kandza.
Opisane tu zachowanie należy rozumieć jako przejaw niezwykle szybkiego rozwoju chłopca, który
od samego momentu urodzenia zachowuje się agresywnie (jak na mężnego wojownika, którym będzie, przystało) i błyskawicznie rozwija się fizycznie, por. przypis 340.
Być może jest to aluzja do śmierci poprzednich synów Kandza, por. przypisy: 370 i 384.
Wygląda na to, że Kandz rozpoznał w przybyłym młodzieńcu swego syna, Sauuaja.
309
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
I Kandz powiedział o mającej się wkrótce odbyć gonitwie i o swej związanej z ową
gonitwą rozterce.
– A gdzie jest ten twój koń? – zapytał Sauuaj.
– W podziemnej stajni. Nie ma go kto napoić ani nakarmić, toteż gryzie z wściekłości wędzidło. Idź do niego i jeśli pozwoli ci się dotknąć, będzie to znakiem, że naprawdę
jesteś synem Kandza i zdołasz mego konia osiodłać. W tobie jedynie pokładam nadzieję,
nikt inny z pewnością go nie dosiądzie.
Gdy tylko Sauuaj wszedł do podziemnej stajni, koń wierzgnął i kopnął go tylnymi
kopytami. Niezrażony tym bynajmniej młodzieniec chwycił narowistego wierzchowca
za nogi, kilka razy grzmotnął nim o ziemię i powiedział:
– Obyś skonał i został złożony w ofierze za spokój dusz zmarłych! Naprawdę nie
obrzydło ci jeszcze gnicie żywcem we własnych odchodach?374
Tu koń schwycił młodzieńca zębami i powlókł go po ziemi. Sauuaj tym razem złapał
rumaka za uszy, cisnął nim kilka razy o ziemię i spytał:
– Czy rzeczywiście nie masz ochoty stąd wyjść? Jeszcze nie rozpoznałeś we mnie
syna Kandza?
Koń odrzekł:
– Jak mógłbym nie rozpoznać syna Kandza? Nikt przed tobą nie ośmielił się nawet
dotknąć włosa w moim ogonie, a tyś mną ciskał o ziemię! Widzę, że od dzisiaj ty będziesz moim jeźdźcem.
– Ty zaś od dzisiaj będziesz mym wiernym koniem – dodał Sauuaj.
Wyszedł młodzieniec z podziemnej stajni, udał się do ojca i zapytał:
– A broń dla mnie masz jakąś czy nie?
– Stalowa klinga mego miecza w ogniu żądzy walki wygięła się tak, że aż sztychem
wbiła się w rękojeść – i żywym ogniem płonie; mój łuk, płonący równie wielką żądzą
walki, przykuto z tego powodu łańcuchami do żelaznych słupów. Masz tu, mój synu,
siedem kluczy, weź je i otwórz kolejno sześcioro drzwi, a gdy otworzysz siódme – znajdziesz za nimi broń. Jeśli zdołasz nad nią zapanować i sobie ją przysposobić, będzie
twoja, w przeciwnym razie – ona cię zabije. I nie ja będę temu winien.
Sześcioro drzwi otworzył Sauuaj, ale gdy tylko uchylił siódme, rzucił się nań ognisty
miecz ze sztychem skierowanym prosto w pierś wchodzącego. Mknący ku niemu miecz
natrafił wszakże w locie na żelazny słup i ściął go tak, jak kosa ścina listek szczawiu.
Sauuaj z łatwością chwycił miecz za rękojeść i tak doń powiedział:
– Nie płoń już odtąd żądzą walki, teraz będziesz wisiał na moim pasie, tu jest twoje
miejsce!
A kiedy tylko Sauuaj dotknął łuku, ten natychmiast wypuścił trzy strzały i szarpnął
się ku niebu z takim impetem, że niemal zerwał łańcuchy, którymi był przykuty do że374
Por. opowieść Acamaz i aldar Mysyru.
310
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
laznych słupów. Syn Kandza jednak zręcznie chwycił go swą mocarną ręką i poskromił.
I już był uzbrojony.
Jego koń miał taką właściwość, że przez wiele lat mógł nie pić wody. Lecz oto nadeszła godzina, w której noc i dzień żegnają się ze sobą. I o tej godzinie Sauuaj powiódł
konia nad rzekę Dzych375.
W tej samej godzinie Satana wchodziła na siódme piętro wieży, aby się pomodlić.
Bacznie przy tym rozglądała się wokoło, toteż widziała wszelkie dobro i zło, wszystkie
szczęścia i nieszczęścia, które przytrafiały się w niebie376 i na ziemi. Z wysokości wieży dostrzegła też, że nad nartyjską rzekę Dzych przyprowadzono konia do wodopoju.
W chwili gdy rumak pochylił głowę, dobrze widoczna stała się lśniąca na jego czole
gwiazda Bonwarnon377 – i Satana już wiedziała, że jest to koń Kandza, albowiem jedynie
to zwierzę nosiło ów znak. Zeszła na dół i powiedziała Uryzmagowi:
– Niepotrzebnie się łudziliśmy, że damy radę zgarnąć główną nagrodę na wyścigach. To nie my dostaniemy młodego jeńca i nie naszym on będzie niewolnikiem. Nad
rzeką Dzych widziałam przy wodopoju konia Kandza. Nie mogłam tylko dojrzeć, kto go
tam przyprowadził.
Rozzłościł się Uryzmag na Satanę: przecież wszystkim wiadomo, że stary Kandz
nie ma żywych dzieci. Któż wobec tego mógłby wyprowadzić jego konia do wodopoju?
Następnego dnia o tej samej godzinie Satana ponownie weszła na siódme piętro
wieży i od razu skierowała wzrok ku rzece, nie rozglądając się dookoła.
I w tejże godzinie Sauuaj znów przyprowadził konia do wodopoju. Satana jeszcze
lepiej mogła mu się przyjrzeć, gdyż gwiazda na czole wierzchowca świeciła bardzo jasno, ale w jej blasku Sauuaj stał się prawie niewidoczny, więc i tym razem nie udało się
jej rozpoznać go.
Zeszła na dół i ponownie powiedziała mężowi:
– Przedwcześnie się łudzimy, że to nam przypadnie w nagrodę młody jeniec-niewolnik. Dzisiaj drugi raz widziałam konia Kandza przy wodopoju nad rzeką Dzych,
ale znowu nie mogłam zobaczyć, kto go tam przyprowadził.
I znowu Uryzmag wpadł w złość i skrzyczał Satanę: „Nie opowiadaj mi głupot, to nie
może być prawda!”.
Na trzeci dzień o tej samej godzinie weszła Satana na wieżę, aby popatrzeć, co się
dzieje nad rzeką. Przyglądała się bacznie i doszła do wniosku, że jedynie do Kandza
mógł należeć ów koń, którego oglądała; nie mogła tylko dojrzeć, kto go przyprowadził
do wodopoju. I jakkolwiek dostrzegła nawet cugiel kantaru378 i trzymającą go dłoń, postaci jeźdźca znowu nie mogła rozpoznać.
375
376
377
378
Nazwa rzeki Dzych (we współczesnej wymowie literackiej: Zych) po osetyjsku znaczy „usta” (por. po
polsku: „ujście” rzeki).
Por. przypis 182 (w mitologicznym niebie działy się nie tylko dobre, ale i złe rzeczy).
Bonwarnon – p. przypis 3.
Kantar – rodzaj uzdy (z węgierskiego).
311
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Uryzmag jeszcze bardziej rozsierdził się na Satanę, czynił jej wyrzuty i głośno krzyczał: „Łżesz, łżesz, kłamczucho! Ech, ty… taka, siaka i owaka!”.
Wtedy Satana opowiedziała mężowi swój sen:
– Widzę, jak po skończonej gonitwie wszczynasz awanturę na Placu Igrzysk – i nikomu nie chcesz ustąpić nagrody przeznaczonej dla zwycięzcy. A na samym szczycie
góry Uaz379 jak gdyby czarny orzeł siedzi. I nagle sfrunął on na plac, zaatakował ciebie,
Uryzmagu, i dziewięć żeber ci złamał. A ja owinęłam cię swoją jedwabną chustą i na
własnych plecach przedźwigałam do domu. Położyłam cię na łożu z kości słoniowej
i leżałeś tam ciężko chory, a ja nie odstępowałam ciebie na krok. Widziałam też, że nie
poszedłeś do Boratów na ucztę poświęconą wspominaniu ich przodków, i że nawet drugiej nagrody w gonitwie – młodej dziewczyny-niewolnicy – również nie dostałeś. Zapamiętaj, staruszku, co ci powiedziałam, i nie zapominaj o moim proroczym śnie.
I oto zbliża się termin gonitwy. Cały rok odpoczywają i nabierają sił wierzchowce
między Białym i Czarnym morzem. Sauuaj osiodłał swojego rumaka, nałożył ojcowski
pancerz i rzekł do rodzica:
– A jak ty wyjeżdżałeś z naszego domu, ruszając na wyprawę?
I Kandz odpowiedział:
– Ruszając na wyprawę, wyjeżdżałem przez nasze górne okno.
I wskazał synowi okno widniejące pod samym sufitem.
Wówczas młodzian zdzielił nahajką konia, a ten niby mucha wzleciał pod sufit i wyniósł jeźdźca na zewnątrz przez górne okno.
Teraz kieruje się młodzieniec na półwysep między Czarnym i Białym morzem, czyli
tam, gdzie zbierają się wszyscy chętni do uczestniczenia w gonitwie. Jedzie przez lasy
i równiny, poluje na jelenie i dzikie kozy i rozcina zdjęte z nich skóry na cienkie paski. I oto dotarł do miejsca, z którego winna się rozpocząć gonitwa, i znalazł śpiących
wszystkich jej uczestników. Póki spali, Suuaj przygotowanymi wcześniej paskami skóry
ponaprawiał wszystkie ich uzdy i siodła, po czym odjechał dalej, rozścielił na ziemi potnik, pod głowę podłożył siodło, nakrył się andyjską burką380 i również zasnął, koń zaś,
którego puścił wolno, wypławił się tymczasem w morzu.
Gonitwa się zaczęła, a Sauuaj jeszcze śpi. Coraz bliżej się robi do Placu Nartów, gdzie
już powiewa chorągiew, której winien dotknąć zwycięzca. A Sauuaj wciąż śpi. Naraz koń
podszedł do niego, rozbudził śpiącego i ponaglił:
– Wstawaj szybciej, dzisiejsza gonitwa zaraz się skończy – mówił.
A był tak czysty i lśniący po kąpieli w morzu, jak gdyby natarty jajecznym białkiem.
Sauuaj migiem go osiodłał i jak wicher pomknął ku celowi gonitwy.
379
380
O górze Uaz (Łaz) była już mowa w opowieści pt. Batradz i Tychyfyrt Mukara. Być może jest ona
tożsama ze wzgórzem Uaza, por. przypis 290.
Andyjska burka – kaukaski płaszcz bez rękawów produkowany we wsi Andi zamieszkałej przez
Awarów (Dagestan, na wschód od Osetii, za Inguszetią).
312
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
Nartyjska młodzież obserwowała przebieg zawodów z siódmego piętra wieży. Każdy chciał widzieć, czyj koń przybiegnie pierwszy. I oto na przedzie przed wszystkimi
innymi pojawiły się wierzchowce Uryzmaga i Chamyca. Równo, niby dwa zaprzężone
do pługa woły, pędziły łeb w łeb obok siebie, a tuż za nimi galopował koń Soslana. Koń
Syrdona natomiast pozostawał za nimi daleko w tyle, toteż jęła szydzić z Syrdona nartyjska młodzież:
– Widać ciężki ładunek dźwiga twój koń, przewrotny Syrdonie!
Raptem ujrzeli konia Kandza. I wielce zdumieni patrzyli, jak jednego po drugim wyprzedzał on z łatwością nartyjskie wierzchowce. Ale któż to go dosiada? Jest tak maleńki, że trudno go nawet dojrzeć.
Tu odezwał się Syrdon:
– No tak, mój koń dźwigający jakby wielki ciężar rzeczywiście wlecze się z tyłu,
ale nie to jest najdziwniejsze. Zauważyłem bowiem wierzchowca z gwiazdą na czole.
Oto dogonił on mego konia i oderwał mu prawe ucho, a teraz – o!… teraz zrównał się
z waszymi rumakami i też wyrywa każdemu po kolei prawe ucho i odrzuca je w lewo.
W takim razie, zarozumiała nartyjska młodzieży, zarówno wy, jak i ja, możemy sobie
najwyżej pomarzyć o głównej nagrodzie. Nigdy jej nie zobaczymy, podobnie jak własnych i tamtych oderwanych końskich uszu.
Nie wytrzymał napięcia Soslan, wskoczył na wierzchołek wieży. Przysłonił dłonią
oczy i gdy tylko odszukał wzrokiem swego konia, zobaczył jak jego oderwane ucho właśnie odleciało precz, a po chwili bez prawych uszu zostały również wierzchowce Chamyca i Uryzmaga. Gonitwa zbliżała się do końca, konie dobiegały już do Placu Igrzysk.
Sauuaj pierwszy niby drapieżny jastrząb rzucił się ku chorągwi, złapał ją i krzyknął,
zwracając się do Burafarnyga, najszacowniejszego z Boratów:
– Daj mi nagrodę przeznaczoną dla zwycięzcy!
Gotujący się z wściekłości Uryzmag podszepnął Burafarnygowi:
– Nie dawaj pierwszej nagrody temu synowi oślicy. Toż jemu matczyne mleko jeszcze z gęby kapie!
Sauuaj z godnością odpowiedział Uryzmagowi:
– Ze względu na twe siwe włosy wybaczam ci te słowa, ale nie poddawaj w wątpliwość mojego zwycięstwa i prawa do nagrody! – W odpowiedzi Uryzmag pogroził mu
laską.
Syn Kandza nie mógł znieść takiej obrazy, rozpędził konia, wleciał na górę Uaz381
i niby jastrząb rzucił się stamtąd na Uryzmaga, łamiąc mu jednym uderzeniem aż dziewięć żeber. Satana podbiegła do męża, obwiązała go jedwabną chustą, na własnych plecach przydźwigała rannego do domu, umieściła na łożu z kości słoniowej i troskliwie
opiekowała się nim, nie odstępując starego ani na krok.
381
P. przypis 379.
313
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
A u Boratów rozpoczęła się wspomnieniowa uczta na cześć zmarłych przodków382.
I kiedy goście zasiedli już na swoich miejscach, Sauuaj podszedł do Burafarnyga i powiedział:
– Przyprowadź tu chłopca-niewolnika jako należną mi pierwszą nagrodę w gonitwie oraz dziewczynę-brankę, drugą nagrodę, która miała przypaść Uryzmagowi383.
Burafarnyg nie śmiał przeciwstawić się Sauuajowi i spełnił jego polecenie. A ten
usadził obydwie „nagrody” na kłębie swojego konia i zawiózł je do ojca.
– Oto dla ciebie pierwsza nagroda: chłopiec-niewolnik. Dostałem go za zwycięstwo
w gonitwie. A oto i druga nagroda: dziewczyna-branka. Przemocą odebrałem ją Boratom dla ciebie.
I Kandz tak na to odpowiedział:
– Widzę, że jesteś godzien być moim synem, dlatego od dzisiaj ludzie będą cię nazywali Sauuaj, syn Kandza.
Wiele dni minęło od tamtych wydarzeń i oto pewnego razu Sauuaj przyszedł do
ojca i oświadczył:
– Ruszam na wyprawę.
– No cóż, jedź, mój drogi. Lepiej by jednak było, gdybyś poszukał sobie innej rozrywki, bo jeśli Uryzmag i jego krewni dowiedzą się, że samotnie wyruszyłeś na wyprawę,
napadną cię i zabiją, tak jak zabili już dziesięciu twoich braci384, a ja znowu zostanę sam
jak palec.
– Nie bój się o mnie, mój ojcze. Dziewczyna i chłopiec, których ci przywiozłem, będą
cię rozweselać nie gorzej ode mnie. A Uryzmag i jego krewniacy ani sprytem, ani rozumem mnie nie pokonają, możesz mi wierzyć.
Dosiadł Sauuaj konia, ojciec życzył mu szczęśliwej drogi i syn Kandza wyjechał
z domu.
Zatrzymał się na nartyjskim Placu Igrzysk i na cały głos krzyknął:
– Ej, Uryzmagu, jedź ze mną na wyprawę!385
Od tego wrzasku osypała się sadza z powały domu Uryzmaga. Sauuaj krzyknął jeszcze raz i od owego krzyku deski nawet posypały się z góry, ale Uryzmag wciąż jeszcze
nie wychodził. Po raz trzeci zawołał Sauuaj i dach domu runął! Wówczas Satana powiedziała do męża:
382
383
384
385
Por. przypisy 349 i 367.
Widocznie po zwycięzcy, Sauuaju, drugie miejsce w konnym konkursie (po osetyjsku: дугъ [dugh])
zajął anonimowy jeździec pędzący na koniu należącym do Uryzmaga, którego „wyeliminował”
z konkursu Sauuaj, łamiąc mu dziewięć żeber.
Dopiero tutaj pojawia się dokładniejsza informacja o tym, że przed Sauuajem Kandz miał już dziesięciu synów, zabitych przez Uryzmaga i jego ludzi, por. przypisy 370 i 372.
Tak w dawnych czasach bohaterowie nartyjskich opowiadań zapraszali się „po męsku” do jakiejś
wspólnej akcji, która miał ich ze sobą zbliżyć. Używali nazwy wyprawy łupieżczej stær (por. przypisy 56 i 344) odpowiadającej dawnemu tureckiemu czambułowi (p. przypis 408). Takiej propozycji
nie wypadało odrzucać (nawet seniorowi jakim był Uryzmag).
314
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Zostań tu, posiedź… Ja sama pójdę do niego.
Wyszła z domu, skierowała się ku Placowi Igrzysk, pośrodku którego na swoim
wielkim koniu siedział maleńki Sauuaj, i powiedziała:
– Zaczekaj do jutra na mego staruszka. Ja go wyszykuję, pojedzie…
Sauuaj wobec tego pozostał na placu. Zeskoczył z konia, siodło podłożył sobie pod
głowę, potnik rozścielił na ziemi, nakrył się andyjską burką i zasnął.
Satana wróciła do domu i powiedziała do Uryzmaga:
– Ten młokos, który nam pecha przynosi, tak się na ciebie uwziął, że nie masz wyjścia, musisz przyjąć jego wyzwanie i pojechać z nim. Ale bądź ostrożny, weź z sobą swoich młodszych towarzyszy i szczęśliwej drogi.
Posłuchał Uryzmag Satany, przygotował się do wyjazdu, ale nahajkę, niby przez zapomnienie czy roztargnienie, rozmyślnie zostawił w domu. Z młodszych wziął ze sobą
Soslana i Chamyca.
Przybyli na Plac Igrzysk i oto, co widzą: śpi sobie w najlepsze Sauuaj snem sprawiedliwego i ogłuszająco chrapie.
– Wstawaj, młodzieńcze! – krzyknął Uryzmag. – I ruszajmy bez zwłoki.
Zerwał się Sauuaj, migiem osiodłał konia, dosiadł go i wyruszyli. Dość daleko już
odjechali, gdy Uryzmag powiedział nagle:
– Zapomniałem nahajki, muszę po nią wrócić do domu. Jedźcie dalej, a ja was potem
dogonię.
Ale czyż Sauuaj mógłby nie usłużyć starszemu?
– Ja pojadę po twoją nahajkę i szybko was dogonię – rzucił ochoczo, oddał swoją
nahajkę Uryzmagowi i pogalopował z powrotem.
I oto przyjechał. Uwiązał konia, wszedł do środka i usiadł w gościnnym pokoju386.
Satana widziała, że przybył jakiś gość, posłała więc doń swoją córkę387 z miednicą,
ręcznikiem i dzbanem wody388. Dziewczyna polała nią ręce młodzieńca, ten umył się,
wytarł i tak rzekł do speszonej dziewczyny:
– Ładna z ciebie panienka, tylko szkoda, że kulawa.
Z płaczem wróciła dziewczyna do matki i żali się jej:
– Nikt dotąd nie ośmielił się tak ze mnie szydzić, jak ten gość. Jak mógł powiedzieć,
że jestem kulawa?
Satana pocieszyła córkę, zdjęła jej buciki, obejrzała je, potrząsnęła i wypadło z jednego ziarenko prosa. I jęła zawstydzać córkę:
386
387
388
Pokój gościnny nosił nazwę уазæг-дон [łazag-don], por. Народы Кавказа, t. I, s. 317. Pierwsza część
tej nazwy to rzeczownik o znaczeniu „gość”, a druga – sufiks -don oznaczający miejsce (różny od
rzeczownika дон [don] „woda, rzeka” znanego z takich nazw jak: Dunaj, Dniestr, Dniepr, Don).
Córka Satany (i Uryzmaga) nie jest znana z imienia. Kempiński (Kemp., s. 383-384) pod hasłem
Satana w ogóle nie podaje informacji o córce tej ważnej postaci. Jest to zatem wątek marginalny.
Taki jest zwyczaj do dziś pielęgnowany w rejonie Kaukazu (także w Armenii).
315
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Jakże ty nie poczułaś, że masz w buciku ziarno prosa? Uwierało cię, więc utykałaś
i gość to zauważył. Zanieś mu teraz fyng pełen jedzenia, a przekonasz się, że już więcej
nie nazwie cię kulawą.
Postawiła córka Satany fyng przed Sauuajem, a ten do niej:
– Śliczna z ciebie dziewczyna, tylko szkoda, żeś trochę krzywa. Widać napuchł ci
prawy bok.
Znów przybiegła rozgoryczona do matki i mówi przez łzy:
– Ten wstrętny gość powiedział, że jestem krzywa i że mam spuchnięty prawy bok.
Tu Satana rozpięła haftki na sukience córki i ze szwu po prawej stronie oderwała
nitkę, której nie usunięto stamtąd podczas szycia. I ponownie jęła czynić córce wyrzuty:
– Powinnaś się wstydzić, nie umiesz zadbać o swój wygląd. Idź tam i zabierz z powrotem fyng. A jeśli gość znowu za coś cię zgani, wszystko mi opowiesz.
I kiedy dziewczyna wróciła do gościnnego pokoju, żeby zabrać fyng, Sauuaj rzekł:
– Ech, jaka szkoda, że taka piękna dziewczyna ma zeza prawego oka.
Rozpłakała się, wyniosła fyng i ze łzami powtórzyła matce te przykre słowa.
Satana obejrzała prawe oko córki i odgięła jedną rzęsę, która podwinęła się dziewczynie pod powiekę.
– Nasz gość mógł uznać, że jesteś zezowata, bo nie troszczysz się o swój wygląd. Do
czego to podobne, żeby panna na wydaniu nie zadbała o siebie, jak należy? – wyrzucała
córce.
Tu podała jej nahajkę Uryzmaga i kazała przekazać ją gościowi. Dziewczyna zaniosła ją więc Sauuajowi. Ten bardzo uprzejmie jej podziękował:
– Obyś długo jeszcze, prześliczna panno, była największą radością dla swych rodziców! A dla owego szczęśliwca, który zostanie twoim mężem, obyś nią była jeszcze
dłużej! Jesteś tak piękna, że piękniejszej od ciebie już być nie może!
To powiedziawszy, dosiadł konia i szybko dogonił swoich towarzyszy podróży. Oddał nahajkę Uryzmagowi, odebrał też z jego rąk swoją i powiedział:
– Pojadę naprzód i przygotuję postój, a wy się nie śpieszcie. I pogalopował. W drodze zapolował, ustrzelił wiele jeleni i dzikich kóz, po czym zbudował z ich skór namiot.
A kiedy już rozpalił ognisko i przygotował szaszłyki, nadjechali akurat jego towarzysze.
Najedli się do syta, odpoczęli i położyli się spać. Sauuaj zaś nie mógł tego zrobić, albowiem jako najmłodszy miał obowiązek przez całą noc pilnować koni.
Rano, gdy starsi wstali, Sauuaj powiedział Uryzmagowi:
– Teraz poprowadź nas do takiej krainy, jakiej jeszcze nie znasz.
A Uryzmag na to:
– W młodości byłem w pewnym kraju leżącym między dwoma morzami, stamtąd
też przywiozłem swego deresza, wtedy był on jeszcze źrebakiem. Jedynie tamtego kraju
nie znam, nie mogłem go bowiem opanować.
316
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– No to zostańcie tu jeszcze trochę, raczcie się dziczyzną, a ja tymczasem skoczę na
zwiady i dowiem się czegoś o tym kraju – zaproponował swym starszym towarzyszom
Sauuaj.
– Trudno ci będzie tam dotrzeć: nie ma drogi przez morze, łatwo możesz zginąć,
lepiej nie jedź – przestrzegł go Uryzmag.
Syn Kandza nie posłuchał go jednak, osiodłał konia i udał się w drogę. I z taką samą
prędkością, z jaką kłusował po lądzie, pogalopował teraz i po morzu. Przybył do owego
dalekiego kraju i widzi: mnóstwo dereszowatych389 koni pasie się na rozległej równinie.
Podjechał do stada, schwytał na arkan trzyletniego ogiera i wywiódł go z tabunu. Potem
wrócił i popędził przed sobą wszystkie pozostałe konie – całe stado.
Właściciele tabunu wszczęli alarm, rzucili się w pościg, ale wszystkich ścigających
go Sauuaj pozabijał i już bez przeszkód przyprowadził tabun do obozowiska, gdzie popasali jego współtowarzysze.
Po pewnym czasie, syci i wypoczęci, Nartowie postanowili podzielić ów tabun. Uryzmaga, jako że był najstarszy, poproszono, by rozdzielił zdobycz. Ten wszakże nie zgodził się. Długo sprzeczali się wszyscy między sobą, ale w końcu doszli do wniosku, że to
Sauuaj powinien dzielić konie. Skoro potrafił zdobyć i przypędzić cały tabun, na pewno
potrafi go i podzielić.
Sauuaj wyraził zgodę, no bo jakże mógł starszym odmówić? Jednego dereszowatego źrebaka odłączył od tabunu i uwiązał osobno. Wszystkie pozostałe konie rozdzielił
na pięć grup. Uryzmag nie mógł tego zrozumieć, toteż obawiając się jakiegoś chytrego
podstępu, szepnął zaniepokojony do Soslana i Chamyca:
– Powinniśmy wykończyć tego żółtodzioba. Najwyraźniej zamierza oddać nam najmniejszą część pozostawianą zazwyczaj dla dzieci z nieprawego łoża.
– Nie śpiesz się – uspokajali go Soslan i Chamyc. – Popatrzmy lepiej, jak on faktycznie rozdzieli te wszystkie grupy.
I oto Sauuaj przystąpił do dzieła. W pierwszej kolejności zwrócił się do Uryzmaga,
wskazując na pierwszą grupę koni:
– Te są dla ciebie jako świadectwo szacunku dla najstarszego wiekiem.
Po chwili przekazał Uryzmagowi kolejną grupę zdobycznych koni ze słowami:
– A ta również dla ciebie jako współtowarzysza naszej wyprawy.
Następnie poprosił Chamyca i Soslana, aby każdy z nich wybrał dla siebie część zdobycznych koni. Ostatnią, jemu przypadającą grupę koni, także rozdzielił na dwie równe
części i podarował jedną Chamycowi, drugą zaś Soslanowi. Jednego tylko dereszowatego źrebaka zostawił sobie, a Soslanowi wyjaśnił szeptem, że chce go podarować Satanie.
Wszak zgodnie z obyczajem matka narzeczonej powinna otrzymać konia w prezencie.
389
Dereszowaty – por. przypis 360. Przymiotnik ten jest derywatem rzeczownika węgierskiego pochodzenia deresz.
317
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
I jakże Soslan mógł się nie domyślić, czyim zięciem pragnie zostać Sauuaj? Po skończonej wyprawie jej uczestnicy zjechali do domu Uryzmaga. A tam już wszyscy Nartowie zebrali się na ich powitanie. Chamyc i Soslan powiedzieli zgromadzonym o sile,
odwadze i innych zaletach Sauuaja. Mieli się czemu dziwić poczciwi Nartowie, oj mieli!
A Soslan tymczasem szepnął na ucho Satanie:
– I sam Uastyrdżi, i wielu innych mieszkańców nieba pragnęło wyswatać naszą390
siostrę, lecz wszystkim odmówiła. Teraz o jej rękę stara się ten oto dzielny młodzieniec
i za niego powinniśmy ją wydać!
– Jeśli on od urodzenia jest taki dzielny i silny, jak mówią, zgoda.
Uryzmag wyprawił ucztę na cześć swego gościa Sauuaja. Wielu ludzi na nią zaprosił,
a ci od razu zrozumieli, jaka to okazja. I oto podano Sauuajowi honorową czaszę Uacamongę, a ten osuszył ją do dna. Trzy dni ucztowali Nartowie, a po skończonej uroczystości, gdy goście zaczęli się rozchodzić, Sauuaj postanowił wracać do domu. Podziękował
szanownym gospodarzom i żegnając się z nimi powiedział:
– Czekajcie na mnie cały rok, licząc od dzisiaj. Któregoś dnia na pewno się u was
pojawię.
I odjechał do swego domu.
Uryzmaga wielce radował fakt, że Sauuaj pragnie pojąć jego córkę za żonę. Ale niepokoiło go zarazem to, iż nie wiedział, kiedy przyszły zięć wróci. Toteż ilekroć przyjmował innych gości i zarzynał dla nich kolejne barany, zawsze robił to w nadziei, że na
ucztę przybędzie może i Sauuaj.
Tymczasem rok zbliżał się do końca, a syn Kandza wyraźnie zmężniał przez ten
czas. Miękkim puszystym zarostem pokryła się jego twarz. Trzy dni przed końcem roku
poprosił ojca, aby zezwolił mu udać się na wyprawę. Rodzice w ogóle nie wiedzieli, że
ich syn zabiega o rękę córki Uryzmaga.
Przyjechał Sauuaj do domu Uryzmaga, uwiązał konia, wszedł do pomieszczenia dla
gości i usiadł. A w tym czasie Nart Burafarnyg wydawał ucztę z okazji święta Trzech
Dni Dzisiejsztch391, na którą byli zaproszeni wszyscy mężczyźni z rodu Achsartaggatów.
Dlatego w całym domu nie było nikogo oprócz Satany i jej córki. Dłuższy czas siedział
Sauuaj samotnie, aż w pewnej chwili zdjął ze ściany należący do Soslana dwunastostrunowy fandyr i przy jego dźwiękach jął śpiewać:
– Ach, bodajście przepadli, Nartowie! Tak nisko upadł wasz dom, że nawet nie ma
komu zająć się tu gościem.
Usłyszała Satana dźwięki fandyru i kazała służącej sprawdzić, kto tam w gościnnej
komnacie przebywa:
390
391
Nieścisłość. Tylko Soslan mógł się uważać za przyrodniego brata owej bezimiennej córki Uryzmaga
i Satany, por. przypisy 29 i 71. Chamyc był jej stryjem.
Kalendarz świąt osetyjskich w encyklopedycznym dziele Kazbega Czelechsatego (К. Ч ел ехса т ы,
Осетия и осетины) na stronach 237-240 nie wymienia takiego święta.
318
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Dowiedz się, jakiż to gość do nas przyjechał.
– Siedzi tam jakiś młody mężczyzna, twarz ma zarośniętą i gra na fandyrze – oznajmiła służąca.
Wtedy Satana zarządziła, aby gościowi wyniesiono złoty fyng z resztkami wystygłego jedzenia. Sauuaj poczuł się głęboko urażony, widząc owe żałosne resztki: „Cóż
to? Biorą mnie za przymierającego głodem drwala?”. Zirytowany, kopnął złoty fyng tak,
że wyleciał on na ulicę i rozpadł się na cztery części. Służący pozbierali z ulicy kawałki
fyngu, przynieśli je Satanie i opowiedzieli o postępku gościa. Ta poczuła się dotknięta,
wezwała będącego na jej usługach niewolnika-olbrzyma i rozkazała:
– Idź do pomieszczenia dla gości i siedzącemu tam gburowi daj porządną nauczkę!
Miał czelność postąpić z nami tak, jak jeszcze nikt nie ośmielił się tu kiedykolwiek zachować.
Podszedł wielkolud do Sauuaja i zwarli się obaj ze sobą. Ale po chwili rzucony
o ścianę olbrzym już leżał martwy. Na wieść o tym Satana rozkazała słudze pobiec do
ucztujących mężczyzn i ogłosić alarm:
– Pilnie wracajcie do domu, bo źle się u nas dzieje.
Achsartaggatowie porzucili ucztę, chcąc jak najrychlej ruszyć z pomocą Satanie, ale
Uryzmag ich powstrzymał:
– Najpierw trzeba się dowiedzieć, kto to się w naszym domu pojawił. Wszak ciągle
jeszcze czekamy na drogiego nam gościa, może to właśnie on?
Dzielna nartyjska młodzież z Soslanem na czele weszła do pomieszczenia dla gości
i zobaczyła, że Sauuaj gra na dwunastostrunowym fandyrze i tak smutno śpiewa:
– Ach, bodajby przepadła rodzina Uryzmaga, skoro nie umie godnie przyjąć gościa
i stawia przed nim stół nakryty resztkami jedzenia niby dla zgłodniałego drwala, który
pochłonie wszystko, cokolwiek mu się poda.
Ujrzawszy Soslana, Sauuaj odwiesił fandyr na ścianę i skromnie, z opuszczoną głową, jak nakazuje obyczaj, stanął przy drzwiach. Soslan natychmiast go poznał i rzekł:
– Witaj, nasz szwagrze!
Kiedy wieść o nim doszła do Satany, zarówno jej, jak i córce zrobiło się wstyd. „Nigdy dotąd nie znalazłyśmy się w tak niezręcznym położeniu”. Soslan wszelako zdołał je
pocieszyć i uspokoić, ludzie postanowili kontynuować ucztę w domu Uryzmaga i przenieśli się tam. Uznali również, że należy się porozumieć co do wykupu za narzeczoną.
– Zażądamy od niego stu koni całkowicie gotowych do udziału w wyprawie i zaopatrzonych w kompletną uprząż, burki dla jeźdźca, baszłyki392 i broń; niech też przypędzi
na nasz dziedziniec sto sztuk każdego rodzaju łownej zwierzyny.
Przekazano owo postanowienie Sauuajowi i polecono:
– Ruszaj po wykup. A gdy go dostarczysz, rób swoje – zabieraj narzeczoną.
392
P. przypis 348.
319
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Sauuaj zaakceptował warunki tudzież wielkość wykupu, pożegnał Nartów i ruszył
w drogę. A po niedługim czasie dostarczył cały wykup do domu Uryzmaga i powiedział:
– Przybędę do was ze swymi przyjaciółmi. Ale jeśli znowu przyjmiecie nas tak, jak
mnie przyjęliście ostatnio, nie wybaczę wam tego.
Powrócił do domu i wysłał do swego ojca posłańców z wiadomością:
– Bez twojej wiedzy393 wyswatałem sobie dziewczynę z rodu naszych krewniaków.
Zgodziłem się na wykup i już go za nią złożyłem. Teraz należy tylko posłać właściwych
ludzi po oblubienicę.
I ojciec polecił synowi dauagów Zachodu i Wschodu jako godnych bycia jego swatami, a zwierzchnictwo nad nimi miał sprawować patron polowania Afsati.
Powiadomił Sauuaj wskazanych przez ojca dauagów o tym, w jakiej roli mają wystąpić, nie zdradzając jednak, że chodzi o niego. Powiedział im tylko, że takiego a takiego
dnia Kandz Saumarati394 będzie żenił swego syna i prosi, aby jako jego drużbowie przywieźli oblubienicę do domu narzeczonego. I jakkolwiek Sauuaj im się nie przedstawił,
mieszkańcy nieba i tak go rozpoznali. A rozpoznali go po koniu Kandza, gdyż owego
wierzchowca nie mógł dosiąść nikt inny oprócz syna Kandza.
Późnym wieczorem dotarł Sauuaj do domostwa Afsatiego. Ten wielce się zdumiał,
zobaczywszy, że ktoś jedzie doń na koniu Kandza:
– Któżby to może jechać na koniu mego pobratymca?
Rozpoznawszy jednak w przybyszu syna Kandza, bardzo się ucieszył.
Rzecze Sauuaj do Afsatiego: „Kandz prosi, abyś na weselu jego syna był starszym
drużbą. Pokonaj swoje lenistwo i wyświadcz przysługę pobratymcowi!”
Jakże Afsati mógłby nie pojechać w charakterze starszego drużby na ślub syna swojego przyjaciela? Pojechał i nie tylko z Sauuajem, wziął też bowiem ze sobą swoją córkę.
Tymczasem pozostali drużbowie już się zebrali w domu Uryzmaga.
Widząc przybywającego do jego domu Afsatiego, Uryzmag i jego krewni od razu domyślili się, iż zięciem jest Sauuaj, syn Kandza, gdyż dobrze wiedzieli, że Kandz i Afsati od
dawna się przyjaźnią. Uryzmag i Kandz byli spokrewnieni395, dlatego kiedy już wszyscy
zasiedli wokół fyngu, Sauuaj oznajmił:
393
394
395
Sauuaj nie powiadamiał swego ojca, Kandza, o swych planach małżeńskich, ponieważ między obu
rodami (Kandza i Uryzmaga) od wielu lat panowała wrogość, por. Kemp., s. 385, hasło: Sauuaj.
Saumarati – imię rodowe Kandza, być może pochodzące od pierwotnej nazwy starożytnego plemienia wschodnioirańskiego Sarmatów, spokrewnionego ze Scytami. Grecka nazwa Sauromatai (która
przeniknęła do polskiej tradycji „sarmackiej”) była prawdopodobnie zapisem starożytnej formy
wschodnioirańskiej, która we współczesnym języku osetyjskim (kontynuującym dialekty sarmackie, scytyjskie i alańskie) przyjęłaby postać *Saw-ærm-a-t-æ czyli dosłownie: „czarno-ręcy” (ludzie
o czarnych/ciemnych/smagłych rękach), por. Ab., t. III, s. 43 pod hasłem saw „czarny” (odpowiednik
etymologiczny polskiego przymiotnika siwy, ibidem).
Uryzmag i Kandz byli wprawdzie spokrewnieni, ale ich rody pozostawały ze sobą od lat skłócone,
por. przypis 393.
320
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Niech teraz za tym stołem krewniacy wybaczą sobie wszystko, abyśmy od dzisiejszego dnia mogli już żyć w zgodzie!
I tak się stało – zdołali dojść do zgody. No bo jakże mogłoby być inaczej?!
Wówczas Afsati zagrał na swej fujarce396 – i mnóstwo dzikiej zwierzyny zapełniło
podwórzec Uryzmaga. Był to podarek Afsatiego dla jego przyjaciela Kandza. Wspaniale
i hucznie zabawiali się wtedy. Uczta trwała kilka dni. Potem odwieziono oblubienicę,
delikatną córkę Satany, do domu Kandza. Znalazłszy się w domu narzeczonego, wykąpała ona starych rodziców Sauuaja w wodzie ze Źródła Młodości i teściowie na powrót
stali się młodzi.
I ponownie zaczęły się wesołe uczty. Ludzie nie mogli się nacieszyć widokiem pięknej młodej pary. A Sauuaj z córką Satany, będąc zgodnym, kochającym się małżeństwem,
żyli ze sobą szczęśliwie aż do późnej starości.
Uastyrdżi i Nart Margudz397 Beznosy
Uastyrdżi miał dwie żony398. Pewnego razu, wybierając się na daleką wyprawę, powiedział do nich zniecierpliwiony:
– Skończcie wreszcie szyć to ubranie i uszykujcie mi na drogę smaczne i niezbyt
ciężkie jedzenie, żeby łatwo je było nieść. Ale żwawo, bo muszę jechać!
Obie kobiety zajęły się więc przygotowywaniem męża do drogi. Przy tym starsza
ponaglała młodszą:
– Szyj szybciej… Nasz mąż się śpieszy.
Młodsza żona odparowała:
– A czemu tak się boisz naszego męża? Toż to nie Nart Margudz!399
Starsza żona replikowała z godnością:
– Na imię naszego małżonka klną się nie tylko jego dostojni druhowie. Wszyscy
uczciwi ludzie, przysięgając, klną się na jego imię – na imię naszego męża. A ten Margudz, kim on jest? Jakoś wcale o nim nie słychać.
396
397
398
399
Po osetyjsku: uadyndz [ładyndz], por. przypis 273 i Kempiński (op. cit., s. 8, „Afsati był właścicielem
cudownego złotego fletu: gra na nim pobudzała przyrodę do życia”).
Margudz – imię bazujące prawdopodobnie na osetyjskim rzeczowniku marg „trucizna” (por. perskie marg „śmierć”). Końcowe -udz można chyba zestawiać z zakończeniem imion Batradz, Totradz
(por. przypis 336). (A.P.)
Uastyrdżi jest kontynuacją starożytnego bóstwa, które przyjęło chrześcijańskie imię (Uastyrdżi =
św. Jerzy, por. przypis 19). Przypisywanie mu dwu żon jest rzadkością. Być może opowiadanie
o Margudzu powstało wśród osetyjskich muzułmanów, których większa grupa zamieszkuje region
digorski. Por. Kemp., s. 441. Opowiadanie to o tyle odbiega ponadto od reszty opowieści nartyjskich,
że Uastyrdżi jest tutaj młody, por. przypis 403.
Por. niżej przypis 420.
321
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
I już do wieczora starsza żona ani słowem nie odezwała się do młodszej.
Wieczorem, gdy Uastyrdżi wrócił do domu, również z nim nie zamieniła słowa.
– Co ci jest? – zapytał mąż. – Dlaczego milczysz?
– A o czym ja mogę z tobą rozmawiać po tym, co usłyszałam od twojej ukochanej
młodej żoneczki? Powiedziałam jej: ruszajże się, szyj szybciej, musimy się pośpieszyć,
bo nasz mąż udaje się na wyprawę. A ona mi na to: czemu się tak boisz naszego męża?
Toż to przecież nie Nart Margudz.
Położyli się spać. Rano Uastyrdżi dosiadł konia. Na ulicy wyszła mu akurat naprzeciw jego młodsza żona.
– Ech, ty okropna pleciugo, czegoś tam wczoraj naplotła?
I młodsza żona śmiało odpowiedziała:
– A naplotłam, oczywiście, bo ja swoje wiem. Zatrzymaj się, to zaraz ci wszystko
opowiem.
Wszelako Uasztyrdżi ani myślał się zatrzymywać, potrząsnął wodze i odjechał. Długo tak jechał Uastyrdżi, czy niedługo? – tego już dziś nikt nie wie. Wiadomo tylko, że po
pewnym czasie znalazł się na bezkresnym zielonym stepie. Pasło się na nim mnóstwo
koni szarej maści. Miały wszystkie jednakowe nawet nogi i uszy. Zdziwił się Uastyrdżi:
„Czyżby te wszystkie konie należały do jednego człowieka? Nie, to niemożliwe, jeden
człowiek nie może posiadać aż tylu koni”. Dla pewności zapytał koniuchów pasących
tabun:
– Czyje to konie? Są tak do siebie podobne, jak gdyby jedna klacz je wszystkie urodziła.
– To konie Narta Margudza – odrzekli.
Jeszcze bardziej się zdziwił Uastyrdżi:
– O, niechby umarł najlepszy członek jego rodziny!400 Cóż to za człowiek? Nigdy go
nie spotkałem.
Przejechał dalej i ujrzał mnóstwo byków, a wszystkie były jednakowo szare i z białymi pyskami. Zapytał pastuchów:
– Czyje to byki?
– Narta Margudza – odpowiedzieli.
– Kimże jest ów człowiek? Na ziemi nigdzie go nie spotkałem, pośród niebian też go
nie widywałem – zachodził w głowę Uastyrdżi.
A gdy tylko odjechał dalej, rzuciły mu się w oczy wielkie stada owiec pokrywające cały step. I widać je było wszędzie, gdziekolwiek spojrzeć, a wszystkie jednakowe –
czarnonogie i czarnogłowe.
400
Przekleństwo to jest przykładem hiperboli używanych przez dawnych opowiadaczy nartyjskich
opowieści. Wyraża tylko mocne zdziwienie, jest odpowiednikiem polskich zwrotów typu: „a niech
go, takiego owakiego!”.
322
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
Uastyrdżi zapytał pastuchów:
– Do kogo należą te owce?
– Do Narta Margudza – usłyszał w odpowiedzi.
– Toż to dziw nad dziwy! Skąd u jednego człowieka aż takie bogactwo? Żaden ze
znanych mi mieszkańców nieba nie ma tyle bydła.
Pojechał dalej i po całym dniu w drodze napotkał stado dojnych krów. Znowu
wszystkie były jednakowe, tej samej, bardzo dobrej rasy. Kolejny raz Uastyrdżi nie mógł
wyjść z podziwu, toteż nie omieszkał spytać pastuchów:
– A czyjeż to krowy?
– Narta Margudza.
Jeszcze bardziej zdumiony Uastyrdżi pojechał dalej. Minął dzień i oto zbliżył się do
jakiejś osady. Patrzy: na skraju pastwisko, na trawie siedzą dwaj staruszkowie. Jeden
pasie cielęta, drugi pilnuje pasących się jagniąt i obaj gwarzą ze sobą.
– Dobry wieczór wam! – przywitał ich Uastyrdżi.
– Niech i dla ciebie, gościu, Bóg będzie łaskawy! Bywaj zdrów!
– Wybaczcie, że zwracam się do was z pytaniem. Czy możecie mi powiedzieć, gdzie
mieszka Nart Margudz?
W zdumienie wprawiło starców to pytanie: czyż jakikolwiek człowiek może nie
wiedzieć, gdzie mieszka Nart Margudz? A Uastyrdżi, niejako na swoje usprawiedliwienie, dodał:
– Nie osądzajcie mnie zbyt surowo, przybywam z daleka.
Staruszkowie spojrzeli po sobie i rzekli:
– Okazuje się zatem, że istnieje taki kraj, w którym Margudza jeszcze dotąd nie znają?
Tym chętniej wytłumaczyli więc Uasyrdżiemu, gdzie winien się kierować:
– Jesteś postawny, prezencję masz godną i koń twój w bogatej uprzęży… Jedź prosto,
główną ulicą osady. I wkrótce zobaczysz siedem domów dla gości. Najwyższy jest dla
przybywających do nas mieszkańców nieba, niższy – dla aldarów, jeszcze niższy – dla
wolno urodzonych, najniższy zaś – dla urodzonych w oborach kawdasardów401 i wszelkich innych ludzi niskiego stanu. Konowiąz402 obok domu gościnnego dla niebian jest
ze złota, a dróżka od konowiązu do domu – wyłożona szkłem kryształowym. Konowiąz
przy domu dla aldarów jest ze srebra, dróżka zaś do domu – masą perłową wymoszczona. Konowiąz obok domu dla wolno urodzonych zrobiony jest z miedzi, a dróżka –
deskami sosnowymi pokryta. Konowiąz obok domu dla kawdasardów i wszelkich innych ludzi niskiego stanu jest zrobiony z drewna, dróżka zaś – wyścielona słomą. Tobie,
401
402
Kawdasard – pogardliwa nazwa człowieka najniższego stanu, dosłownie znaczy: „urodzony w żłobie”. Po osetyjsku: kævdæs = „żłób”, p. Ab., t. I, s. 591, ard = „urodzony”.
Konowiąz – słup do przywiązywania koni, zapożyczenie z rosyjskiego коновязь (ts.). Por. koniec
przypisu 401.
323
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
młody403 człowieku, sądząc po wyglądzie, wypada pewnie zatrzymać się w domu gościnnym dla mieszkańców nieba404.
Podziękował Uastyrdżi staruszkom za radę i pojechał. A oto i domy przeznaczone
dla gości. Przyjrzał się im i postanowił: „Nie, nie będę się wywyższał. Zatrzymam się
w domu przeznaczonym dla kawdasardów”.
Zsiadł z konia przy tym właśnie domu, przywiązał konia do drewnianego konowiązu i wszedł do wnętrza. A słudzy Margudza wybiegli przed dom i zaniemówili z wrażenia na widok konia Uastyrdżiego. Podkowy ze złota, siodło i uprząż srebrem bogato
zdobione i drogimi kamieniami obsypane! Widząc tak cudownego wierzchowca, słudzy
nie odważyli się zbliżyć do gościa, tylko pobiegli na pokoje Margudza i powiedzieli mu:
– Wybacz, panie, że śmiemy cię niepokoić, ale do naszego domu dla kawdasardów
przybył gość. Obejrzeliśmy z bliska jego konia i chcemy cię zapewnić: żaden z niebian,
którzy nas kiedykolwiek odwiedzali, nie miał podobnego wierzchowca.
Margudz polecił sługom:
– Idźcie i dowiedzcie się, kim jest ów gość i skąd do nas przybył.
Zajrzeli słudzy przez okno do domu dla kawdasardów, ale nie ośmielili się wejść do
środka. I chociaż wewnątrz paliło się światło, pancerz gościa lśnił jeszcze jaśniej. Słudzy
ponownie udali się do Margudza i powiedzieli:
– Nie zdecydowaliśmy się wejść, tylko na niego popatrzyliśmy. Wygląda na wielce
zasmuconego. Dziwny zaiste widok.
Zaintrygowało to Margudza. Pomyślał: „Wszak pośród moich sług są również tacy,
którzy niejednokrotnie i mieszkańcom nieba usługiwali. Cóż więc to może być za człowiek, skoro oni się go lękają i taki respekt przed nim czują? Wiele słyszałem o Uastyrdżim, ale nigdy go nie widziałem. Ogłoszę alarm, a z tego, co wiem, Uastyrdżi zawsze
reaguje na wszelkie zagrożenia. Więc jeśli to on, z pewnością się o tym przekonam, obserwując jego zachowanie”.
I Margudz wypuścił z klatki czarną lisicę, na której każdy włos lśnił niby roześmiany
promień słońca i migotał niby światło gwiazdy Bonwarnon.
Popędziła młodzież po równinie w pogoni za lisicą, ta jednak raptem zawróciła i oto
biegnie już główną ulicą pośrodku osady.
– Ojej, niedobrze! – wykrzykiwały co bystrzejsze kobiety. − Po co ta szalona młodzież ugania się po stepie? Toż zwierzę tutaj jest, o, dopiero co przebiegło… Tutaj jest!
Kobiece krzyki zawsze wszędzie słychać. Usłyszał je również Uastyrdżi. Wybiegł
z domu dla kawdasardów i wskoczył na konia. Wtedy jedna z kobiet rzekła doń z wyrzutem:
403
404
Por. koniec przypisu 401.
Tak jest, w mitologii osetyjskiej Uastyrdżi był niebiańskim patronem mężczyzn, por. Kemp., s. 441.
324
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Jak ci nie wstyd, młodzieńcze? Zwierzę już przebiegło, ludzie się za nim rzucili, a ty
czemuś się spóźnił? Jeśli strach cię obleciał, to pozwól, że narzucę na ciebie swą chustę…405
– Zaczekaj, mój ogniu domowego ogniska406, ja też się postaram, zrobię, co w moich
siłach.
Pogalopował za lisicą, migiem ją dopadł i uniósł w górę na kopii. I oto jedzie znowu
główną ulicą, wysoko trzyma ciało martwej lisicy, a idący za nim ludzie podziwiają jego
zręczność, posturę i urodę.
Margudza również zdumiała zręczność gościa, toteż, wyjechawszy mu na spotkanie,
uprzejmie go powitał:
– Bądź zdrów, drogi gościu, wielceśmy ci radzi!
Mile ze sobą gawędząc, gość i gospodarz minęli domostwo Margudza, po czym,
wciąż nie przerywając rozmowy, minęli także dom dla kawdasardów i raptem znaleźli
się obok domu przeznaczonego dla mieszkańców nieba. Tu zreflektował się zaskoczony
Uastyrdżi:
– Przecież ja nie tutaj się zatrzymałem.
I już zamierzał odprowadzić swego konia do drewnianego konowiązu, słudzy jednakże nie pozwolili mu na to, był więc zmuszony wejść do domu gościnnego dla mieszkańców nieba. Przyniesiono mu fyng zastawiony różnymi potrawami, na których widok
Uastyrdżi stanowczo powiedział:
– Wybaczcie mi, ale choć jestem jeszcze młody i mało obyty, dopóki Margudz nie
przyjdzie, nie tknę jedzenia.
Słudzy powiedzieli gospodarzowi, że gość nie dotyka jedzenia. Margudz włożył
na nogi baszmaki407 wytoczone z kości słoniowej, narzucił na ramiona sobolowe futro
i wszedł do pokoju, w którym siedział oczekujący go Uastyrdżi.
– Dobry wieczór, drogi gościu! – powiedział uprzejmie.
Zgodnie z obyczajem okazali sobie należne honory, zasiedli przy stole i jęli wspólnie spożywać kolację i wznosić toasty. Patrząc na Margudza, Uastyrdżi nie mógł wręcz
uwolnić się od myśli: „Dobry Boże, Ty czynisz szczęśliwymi wszystkich ludzi na świecie.
Ale w tym przypadku kogoś Ty raczył aż tak uszczęśliwić? Przecież toto ani żadnego
wyglądu, ani wzrostu, ani słusznej postawy nie ma, ba – na jego twarzy brakuje nosa!”
Pojedli, popili.
– Może ruszymy na wyprawę?408 – nieoczekiwanie zaproponował gościowi Margudz.
Uastyrdżi się zgodził. Wtedy gospodarz polecił służącym:
405
406
407
408
Jeśli strach cię (…) chustę – p. Uwagi red. oset., przypis 403.
Jak widać, Uastyrdżi zachowuje zimną krew i bardzo grzecznie odpowiada kobiecie, która go obraziła.
Baszmak – trzewik, bucik; po osetyjsku basmaq (z tureckiego başmak „trzewik”).
Por. przypis 385. W dawnej polszczyźnie używano wyrazu pochodzenia tureckiego czambuł w podobnym znaczeniu. Por. S. S t a chowsk i, op. cit., s. 117: czambuł – „grabieżcza wyprawa …”.
325
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Przyprowadźcie tu przed świtem dwa konie z mojego tabunu.
I nim nastał dzień przyprowadzili słudzy dwa konie z tabunu gospodarza. Margudz
powiedział do gościa:
– Twój koń jest zmęczony. Może zechcesz dosiąść któregoś z moich?
– Na żadnym innym koniu oprócz mojego na wyprawę nie pojadę – oświadczył
Uastyrdżi.
– Posłuchaj mnie, gościu, dobrze ci radzę, twój koń jest zmęczony. Daj mu odpocząć,
weź lepiej mojego.
Wówczas Uastyrdżi zerknął na ulicę. Zobaczył, że u konowiązu stoi już osiodłany
koń – chudy, zabiedzony, z wyliniałą grzywą, z zapadniętymi bokami i wyszarpanym
ogonem. Pomyślał więc: „Jakiego mnie w takim razie da konia, skoro nawet dla siebie
żałuje najlepszych wierzchowców ze swego tabunu?”
I zapytał:
– Czy ty na tym koniu pojedziesz?
Margudz odparł:
– Owszem, ja na tym właśnie koniu pojadę.
– No, jakże to? – rzucił Uastyrdżi. – Wszak nie twoja matka409 urodziła wszystkie te
konie, które widziałem na stepie, w twoich tabunach. Czemu tak je oszczędzasz? Dlaczego nie pojedziesz na najlepszym?
Margudz odpowiedział:
– Jakiś ty nierozumny, mój gościu. Czyżbyś nie wiedział, że sam wygląd nie świadczy
jeszcze o sile?410
– Nie wiem, co z ciebie za człowiek? – wypalił Uastyrdżi. – Tylko pomyśl, co ludzie
powiedzą, kiedy ujrzą cię na takim koniu obok mnie?
– I czyż można cię nazwać, gościu, rozumnym człowiekiem? Przed chwilą przecież
ci powiedziałem: sam wygląd nie świadczy jeszcze o sile.
– Ale czy w żadnym twoim tabunie nie ma konia o ładniejszej powierzchowności
i równie silnego jak ten… wyliniały? – nie dawał za wygraną Uastyrdżi.
Nie spodobały się Margudzowi słowa gościa, toteż uciął krótko:
– Jest upał, trzeba oszczędzać dobre konie.
Uastyrdżi zmilczał. I wyruszyli. Trzy dni jechali, nie zatrzymując się na postój ani
razu. Czwartego dnia wczesnym rankiem Margudz powiedział:
– Jeżeli do wieczora nie dojedziemy do celu, daremna okaże się cała ta nasza wyprawa.
409
410
Uastyrdżi daje tu ironicznie do zrozumienia, że nie ma sensu oszczędzanie koni, bo przecież nie są
one kimś tak bliskim człowiekowi jak jego rodzeństwo. Por. przypis 412.
Zawarty jest w tym miejscu element wychowawczy przekazywany przez ludowych opowiadaczy
młodemu pokoleniu. Uczy się je, że „pozory mylą”, co znajduje potwierdzenie w dalszej narracji tego
tekstu.
326
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
I znów ruszyli w drogę. Wkrótce koń Uastyrdżiego zaczął się potykać, wyraźnie odczuwał zmęczenie. Jak Uastyrdżi smagnie go nahajką, to chwilę pobiegnie rysią, a potem
znowu zwalnia. A chudy koń Margudza z wyliniałą grzywą i przerzedzonym ogonem tak
żwawo mknie naprzód, że nawet trudno wzrokiem za nim nadążyć411.
Odwrócił się Margudz do Uastyrdżiego i rzucił:
– No, pogońże tego swojego konia, bo przed wieczorem musimy dojechać na miejsce. Najwyraźniej nie twoja matka go urodziła, więc czemu go oszczędzasz?412
Szarpnie Uastyrdżi wodze, koń na chwile przyśpieszy, po czym znowu zwalnia i coraz bardziej zostaje w tyle.
– Ech, ta dzisiejsza młodzież. Oby zdołała przeżyć wszystkich swoich krewnych!413 –
z sarkazmem rzucił Margudz. – I czemuż to dzisiejsi młodzi ludzie tak bardzo drżą
o swoje konie? Aaa… bo ich konie mają złote podkowy, ale kopyta pewno miękkie jak
żabie łapki.
Uastyrdżi jedynie głową pokręcił na te słowa i zastanawiał się w duchu: „Jakiej rasy
jest wobec tego jego koń, a i on sam z jakiego rodu pochodzi? Wszak nawet pośród niebian nie widziałem nikogo podobnego”.
Tu rzeka przegrodziła im drogę. Zatrwożył się Uastyrdżi, widząc ową przeszkodę:
„Jeśli trzeba będzie przeprawić się przez rzekę, mój słaniający się na nogach koń nie da
sobie rady i nurt nas porwie, uniesie…”
Margudz uderzył swojego konia nahajką i ten, nie zamoczywszy nawet kopyta, przeniósł go przez rzekę. Uastyrdżi pogalopował za nim, ale jego koń nie zdołał przeskoczyć
rzeki, wpadł do wody i prąd go zniósł razem z jeźdźcem. Zawrócił wówczas Margudz,
wyciągnął ich na brzeg, posadził Uastyrdżiego na kłębie swego konia, wierzchowca gościa zaś chwycił za cugle, a ten jak kłoda drewna sunął za nim po wodzie.
– Ech, wy – dzisiejsi młodzi, oby nie było wam dane zostać spadkobiercami swoich
krewnych!414 Parskacie niby koty, które wpadły do wody – pogardliwie mruczał pod nosem Margudz.
Pod wieczór dojechali do granicy obcego kraju, czyli tam, dokąd się kierowali. Tu
Margudz rzekł do Uastyrdżiego:
– Zaczekaj na mnie, a ja rozejrzę się wokoło.
I wszedł na wysokie wzniesienie. A gdy stamtąd powrócił, Uastyrdżi spostrzegł, że
Margudz płacze.
– Mój dobry, gościnny gospodarzu, czyżbyś był aż tak skłonny do płaczu?
411
412
413
414
Już tu sprawdza się słuszność maksymy wypowiedzianej wcześniej (p. przypis 410) przez Margudza: „sam wygląd nie świadczy jeszcze o sile”.
Por. przypis 409.
Margudz krytykuje tu współczesną sobie młodzież, jednak czyni to łagodnie. Zdaje się mówić:
„w gruncie rzeczy dobrze wam życzę, ale nie podoba mi się wasza postawa wobec koni”.
Ech, wy – dzisiejsi młodzi (…) swoich krewnych! – p. Uwagi red. oset., przypis 412.
327
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
– Jakże mam nie płakać? Wejdź sam na tamto wzniesienie i rozejrzyj się wokół. Tylko uważaj, żeby cię nie zobaczyli…
Wdrapał się więc Uastyrdżi na wspomniane wzniesienie, zdjął czapkę i rozejrzał się
ostrożnie:
„O Boże, cóż to za dziwo? – przemknęło mu przez myśl. – Do dzisiaj widziałem słońce tylko na niebie, a teraz widzę je na ziemi!”
Zszedł na dół i to samo powiedział staremu Margudzowi:
– Do tej pory tylko na niebie widziałem słońce, ale na ziemi widzę je po raz pierwszy.
– To nie słońce, mój drogi gościu, tylko ogromny miedziany kocioł415, ale taki, że
napitku raz w nim uwarzonego wystarcza na siedem lat, a potem każdego dnia – niezależnie od tego, ile byś zeń wypił – napełnia się stale i napełnia, nigdy z niego kropli nie
ubywa. A jaką cudowną właściwość posiada ów napój! Jeśli zwilżyć nim czoło noworodka, dziecko cały rok nie będzie potrzebowało piersi. Największym skarbem naszych
przodków był ten wielki kocioł, ale Donbettyrowie przemocą nam go odebrali.
– Zróbmy wszystko, co w naszej mocy, aby go im wykraść – podsunął Uastyrdżi.
I kiedy już zrobiło się całkiem jasno, przemienił się on w czarną lisicę, której każdy
włos niby dzwoneczek wydawał wesołe, jak gdyby śmiejące się dźwięki. Lisica pobiegła
skrajem osady Donbettyrów416, a ich młodzież rzuciła się za nią w pogoń. Przebiegła
drugi raz i małe nawet dzieci oraz staruszków sprowokowała do pościgu za sobą.
A Margudz przemienił się w orła; takiego, którego każde skrzydło było nie mniejsze
niż burka. Każda jego noga była grubości pnia brzozy, głowa zaś – wielkości kowadła
w nartyjskiej kuźni.
Podczas gdy cała osada uganiała się za lisicą, stary Margudz-orzeł zataczał przez
pewien czas w powietrzu obszerne kręgi, po czym płynnie opadł na ziemię, chwycił
szponami za dwa ucha kotła, uniósł go – i odleciał w dal. Lisica tymczasem ostatkiem sił,
z wysuniętym językiem, biegła, ciężko dysząc, i szczęśliwie umknęła pogoni. Margudz
i Uastyrdżi znowu przemienili się w ludzi417, migiem dosiedli koni i ruszyli w drogę powrotną.
Kiedy ponownie znaleźli się nad brzegiem rzeki, koń Uastyrdżiego całkiem już opadł
z sił. Margudz przesadził zatem towarzysza na swego konia, wierzchowca Uastyrdżiego
zaś chwycił za cugle i ciągnął za sobą, uderzając go raz po raz nahajką w dolną część
brzucha, i zmęczony koń Uastyrdżiego z trudem popłynął za nimi. A gdy już przeprawili
się na drugi brzeg, Margudz wykrzyknął:
415
416
417
„Miedziany kocioł” to po osetyjsku æрхуаг (przybliżona wymowa: archłag). Ten jest, jak widać, czarodziejski.
Donbettyrowie – por. przypis 5. Tu jak widać potomstwo bóstwa podwodnego założyło osadę na
ziemi.
Uastyrdżi to – w osetyjskiej mitologii – mieszkaniec nieba, ale w opowieściach nartyjskich pojawia
się w postaci ludzkiej, nieraz jako… żebrak (Kemp., s. 441).
328
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– O Boże, jak memu sercu drogi jest ten gość, tak niechaj zawsze będzie on drogi
sercu każdego człowieka, którego ludzie uznają za godnego noszenia owego zaszczytnego miana!
Teraz Uastyrdżi pewnie dosiadł swojego konia, już o nic się nie obawiał, niczego się
nie lękał.
Dojechali do wysokiego kurhanu, zsiedli z koni i puścili je na trawę. Uastyrdżi został,
by ich pilnować, Margudz zaś wszedł na wierzchołek kurhanu i zaczął się modlić. I tyle
łez wylał podczas owej modlitwy, że ziemia na kurhanie stała się wilgotna. Później znowu dosiedli koni i rozjechali się: Margudz ruszył w swoją stronę, Uastyrdżi zaś skierował się w swoją. Przed rozstaniem podziękowali sobie jeszcze wzajemnie za wszystko:
– Nie ma nic cenniejszego nad drogiego gościa – oświadczył Margudz i sprezentował Uastyrdżiemu odzyskany miedziany kocioł.
I oto wraca Uastyrdżi do domu, rozmyśla o wszystkim, co się wydarzyło, i nie może
wyjść z podziwu:
– Z jakże dzielnym człowiekiem się zetknąłem, nawet wśród niebian nie spotkałem
nikogo podobnego! Ale jak taki człowiek mógł stracić nos? Nie, choćbym nawet miał
umrzeć, muszę się tego dowiedzieć.
Zawrócił konia i dogonił Margudza.
– Poczekaj, mój wspaniały gospodarzu! – zawołał. – Pragnę ci jeszcze zadać trzy
pytania. Po pierwsze, we wszystkim jesteś tak biegły, jakże więc mogłeś dopuścić do
tego, że straciłeś nos? Po drugie, zdążyłeś się już zestarzeć, a żony nie masz – dlaczego?
I ostatnie pytanie: czemu tak gorzko płakałeś, gdy modliłeś się na kurhanie?
– O, mój drogi gościu, lepiej by było, gdybyś mnie o to wszystko nie pytał. Ale skoro
spytałeś – odpowiem. W młodości miałem taki węch, że każde zwierzę, które przebiegło
po czarnej ziemi, bezbłędnie rozpoznawałem po zapachu. Trzy piękne siostry istniały pod Bożym niebem. Jedna została moją żoną, z drugą Uacylla się ożenił, a z trzecią – Uastyrdżi418. Ach, gdzie mnie wtedy nie nosiło po świecie! Często brałem udział
w wojennych wyprawach. Pewnego razu, kiedy wracałem z kolejnej, doleciał mnie nagle
z mojej sypialni zapach nieznajomego mężczyzny. Poczuwszy go, wskoczyłem na konia,
właśnie tego, którego pode mną widzisz – od czartów się ta rasa wywodzi – i piorunem
znalazłem się w domu. Wpadłem do sypialni i widzę – obok mej żony śpi jakiś obcy
dryblas419. Wściekłem się, dobyłem miecza i porąbałem oboje na kawałki, sam zaś położyłem się spać w komnacie dla gości. Rano słyszę, że na dziedzińcu przed moim domem
Nartowie zanoszą się płaczem. Wyszedłem do nich i udając, że niby o niczym nie wiem,
spytałem: „Dlaczego, płaczecie, Nartowie?”. „Nie wiesz, dlaczego płaczemy?! Przecież
418
419
Margudz nie wie jeszcze, że jego towarzyszem podróży był właśnie sam Uastyrdżi.
Wyprawy, w których brali udział nartyjscy bohaterowie, trwały nieraz wiele lat. Margudz nie zorientował się, że ów młodzieniec to jego własny syn, którego zostawił (wyruszając na wyprawę), gdy ten
jeszcze był dzieckiem.
329
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
wczoraj zamordowałeś swoją żonę i syna!” usłyszałem w odpowiedzi. Po ich pogrzebie,
wróciwszy z cmentarza, odciąłem sobie brzytwą nos. A pod tym kurhanem, na którym
się modliłem i wylewałem łzy, oni są pochowani. Takie to niewesołe sprawy, mój gościu!
Tu Uastyrdżi zaproponował:
– Wróćmy więc pod ów kurhan, który jest ich mogiłą, i wspólnie się za nich pomódlmy, wspomnijmy dobrym słowem.
Wrócili, podeszli do kurhanu i rozkopali grób. Uastyrdżi rozścielił obok swoją burkę.
– A teraz, drogi gospodarzu, wynieś nieboszczyków i połóż ich na tej burce.
I kiedy Margudz spełnił polecenie, Uastyrdżi smagnął wojłokową nahajką zwłoki
kobiety i chłopca i oboje momentalnie ożyli! Teraz swoją cudowną nahajką dotknął
jeszcze blizny po nosie na twarzy Margudza i nos znowu wyrósł.
– Nie wiesz, kim jestem, Margudzu? Nie znasz mnie?
– Nie, nie znam – odrzekł Margudz.
– Jam jest niebianin Uastyrdżi.
Pożegnawszy się z towarzyszem, Uastyrdżi wzleciał do nieba, a jego mieszkańcy
ucieszyli się na jego widok.
Swojej starszej żonie powiedział:
– Nie gniewaj się na moją młodszą małżonkę za wypowiedziane przez nią lekceważące słowa. Bo chociaż Nart Margudz jest tylko mieszkańcem ziemi, swoim męstwem
i szlachetnością absolutnie mi dorównuje.
A zwracając się do młodszej żony, powiedział:
– Wiele z powodu twych słów wycierpiałem, ale też dzięki nim zaprzyjaźniłem się
ze wspaniałym, dzielnym człowiekiem.
Młodsza żona odparła:
– Niewinnie zginęła moja siostra, żona Margudza420. Ty wszystkie swoje siły poświęcasz, aby pomagać ludziom. To dlatego wspomniałam o nim, że byłam pewna, iż nie
odmówisz mu swojej pomocy. I nie zawiodłam się.
– Niechaj ta wiadomość ukoi twoje serce: przywróciłem do życia twą siostrę i jej
syna – powiedział Uastyrdżi.
Zmierzch Nartów
Mężni, hardzi Nartowie przez całe swoje życie potykali się z wrogiem w niezliczonych
bitwach. A kiedy rozgromili wszystkich przeciwników, nie mieli już z kim walczyć. Jęli
więc intensywnie przemyśliwać nad tym, z kim mogliby jeszcze spróbować swoich sił.
I wtedy zabrał głos niezastąpiony w takich chwilach Syrdon:
420
Tu się wyjaśnia wiedza młodszej żony Uastyrdżiego o tym, kim był Margudz, por. przypis 399. Jak się
okazuje, była jego szwagierką.
330
OPOWIEŚCI ODRĘBNE
– Stale zanosicie modły do wszechmocnego Boga. Skoro jest tak potężny, to wyzwijcie go na pojedynek i z nim spróbujcie się zmierzyć!
Nartowie odrzekli:
– Przecież nie wiemy, gdzie on jest. Jak mamy go znaleźć?
– Rozgniewajcie go tylko, a już on was sam znajdzie.
– A jak mamy go rozgniewać? – pytali Syrdona.
– Ech, bodaj was licho, Nartowie! Że też jesteście tacy niedomyślni – wypalił Syrdon. – Przestańcie modlić się do niego, zapomnijcie jego imienia, zachowujcie się tak,
jakby go w ogóle nie było. Przeróbcie też wasze drzwi, niech będą wysokie, abyście
wchodząc do domu, nie musieli pochylać głowy. Bóg nie będzie już wtedy myślał, że to
jemu się kłaniacie. Zróbcie tak, jak wam mówię, a on was szybko sam znajdzie.
Nartowie posłuchali rady Syrdona. Drzwi swoich domów przerobili, uczynili je wysokimi. Przestali się też modlić.
Bóg, widząc, że Nartowie nie oddają mu już należnej czci, wysłał do nich jaskółkę,
polecając jej:
– Leć i dowiedz się, za co Nartowie są na mnie obrażeni.
Przyfrunęła jaskółka, usiadła na młodym drzewku rosnącym przy nartyjskim nychasie i zaszczebiotała po chatiagijsku421:
– Kazano mi do was przybyć w charakterze posłańca. Ten, któremu oddawaliście
hołd, przysłał mnie, abym spytała: „Cóż ja takiego uczyniłem, Nartowie, że się na mnie
obraziliście?”.
Uryzmag, który rozumiał język chatiagijski, zwrócił się do Nartów:
– Ten, którego chcieliśmy znaleźć, sam przysłał do nas posłańca. Wypada dać mu
odpowiedź. Zastanówcie się i jednogłośnie oznajmijcie swoją decyzję.
– A nad czym tu się zastanawiać? – obruszyli się Nartowie. – To już dawno postanowione. Długo wiernie służyliśmy Bogu, a on ani razu nawet się nam nie pokazał. Niech
więc teraz wyjdzie naprzeciw i zmierzy się z nami. Przekonamy się, czy rzeczywiście
jest taki potężny, za jakiego do niedawna wszyscy go uważaliśmy.
Uryzmag przekazał owe słowa jaskółce.
Jaskółka odleciała, stanęła przed Bogiem i dokładnie przekazała mu odpowiedź
Nartów.
– Wróć tam ponownie – rozkazał Bóg – i zapytaj: a jeśli ja was pokonam, co wtedy
wybierzecie: całkowitą zgubę waszego rodu czy zachowanie słabego, cherlawego potomstwa?
Po raz kolejny przyleciała jaskółka do Nartów i powtórzyła im słowa Boga. Oni spojrzeli po sobie i dumnie odrzekli:
– Jeśli chce nas wytępić, wybić wszystkich do nogi, to niech tak uczyni.
421
Por. przypis 220.
331
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
W tym momencie co poniektórzy nierozsądni ludzie jęli nieśmiało przebąkiwać:
– No, jak to?… Zniknąć bez żadnego potomstwa? Choćby i cherlawego? Lepiej, żeby
jakieś potomstwo po nas jednak zostało, nawet marne…
Uryzmag ostro zareagował:
– Lepiej nie mieć żadnego potomstwa, aniżeli zostawić po sobie jakichś niewydarzonych cherlaków. Po co nam wieczne życie w kolejnych pokoleniach? Nam wieczna
chwała potrzebna, a nie wieczne życie! Niech Bóg nam da wieczną chwałę!
I wszyscy Nartowie zgodzili się z Uryzmagiem.
Wówczas Bóg rozsierdził się nie na żarty, posłał do Nartów Uastyrdżiego, który rzucił na nich takie oto przekleństwo:
– Niech odtąd całodzienna harówka w polu daje wam tylko jeden worek ziarna.
Tak się też stało. I choćby nie wiedzieć, ile zboża Nartowie w ciągu dnia wymłócili,
nigdy więcej ziarna nie uzyskali.
Ale sprytni Nartowie nie byliby sobą, gdyby nie wzięli się na sposób. Wymyślili, że
będą w ciągu dnia młócić po jednym tylko mendlu składającym się z siedmiu snopów.
I tym chytrym sposobem z każdych siedmiu wymłóconych snopów otrzymywali po jednym worku ziarna w dzień, a z każdej kopy – po dziesięć worków422.
I znowu żyli sobie dostatnio, jak dawniej.
Dowiedział się Bóg o owym wybiegu Nartów, jeszcze raz ich przeklął, sprawiając, że
zboża na polach w świetle słońca stale pozostawały zielone, a dojrzałe i zdatne do żniwa
były jedynie w nocy.
Odtąd kiedykolwiek Nartowie zamierzali kosić w ciągu dnia, zboża zawsze były
zielone. Spróbowali wobec tego kosić po nocach. Jednak gdy tylko zbliżali się do łanu,
dojrzałe zboże na powrót zmieniało się w zielone, niedojrzałe.
I w tej sytuacji jednak znaleźli wyjście. Obok swoich niw postawili namioty, do których wchodzili przed wieczorem uzbrojeni w łuki i strzały. Na czubki strzał ponakładali
ostre, rozdwojone na kształt nożyc groty – i w nocy ostrzeliwali nimi źdźbła zbóż, ścinając z nich kłosy. A obcięte kłosy nadal pozostawały dojrzałe.
Odtąd, mieląc zboże, Nartowie nie oddzielali już słomy od ziarna, a mełli wszystko
razem.
Tak udało im się przeżyć jeszcze jeden rok. A potem wszyscy powiedzieli do siebie
wzajemnie:
– Co my właściwie robimy? Przecież powiedzieliśmy Bogu, że wolimy zginąć
w chwale niż dalej żyć w niesławie.
I tak przestali istnieć wsławieni swoim męstwem i dzielnością Nartowie.
422
Trudno się rozeznać w tym rozrachunku, bo wartość takich jednostek miary jak „mendel” (po osetyjsku: ugas to siedem snopów) czy „kopa” (po rosyjsku: копна) zmieniała się. Kto wie, czy „manipulując” właśnie tymi danymi, Nartowie nie próbowali oszukać Boga?
• Uwagi redakcji osetyjskiej •
Wyróżnione w tekście kursywą zdania (oznaczone podanymi niżej numerami przypisów)
redakcja osetyjska (w osobie S. Britajewa) opatrzyła dodatkowo następującymi komentarzami:
przyp. 16 – Trzej starsi (…) po drugiej. – Zgodnie z osetyjskim obyczajem, miejsca przy stołach zajmowano według hierarchii starszeństwa; jednakże gość, nawet jeśli był młodszy,
siadał nieco wyżej (tj. bliżej centralnego, najbardziej honorowego miejsca) niż jego rówieśnicy, wszelako nie wyżej niż najstarszy wiekiem biesiadnik.
przyp. 22 – Nie do żadnego (…) komnat. – Wieże bojowe Osetyjczyków wznoszone były
w strategicznie ważnych punktach. W razie ataku wroga służyły do przechowywania
i ukrywania zapasów żywności i wody; miały zazwyczaj trzy lub cztery, a nawet pięć
pięter. Kobietom nie wolno było do nich wchodzić. A zatem przytoczone tu słowa nartyjskiej starszyzny świadczą o wyjątkowym szacunku, jakim powszechnie cieszyła się
małżonka Achsartaga – Dzerassa.
przyp. 23 – Dlatego najwygodniej (…) wieży. – W owym czasie osetyjskie kobiety rodziły
zazwyczaj w oborze, na pościeli rozesłanej na słomie.
przyp. 28 – i stary Uarchag (…) za żonę. – Ów pradawny zwyczaj, w myśl którego żona poległego na wojnie Osetyjczyka wychodziła ponownie za mąż za szwagra bądź innego
męskiego członka rodziny, przetrwał aż do XIX w.
przyp. 29 – Narodziny Satany. – Według niektórych wariantów opowieści, Dzerassa – po
tym, jak Uastyrdżi pojawił się w jej grobowcu ze swoim koniem i psem – urodziła nie
tylko najmądrzejszą z kobiet – Satanę i pierwszego na ziemi psa – Silama, ale też Arfana – pierwszego konia, szybkonogiego i niezmordowanego wierzchowca dosiadanego
przez najstarszego z Nartów – Uryzmaga.
przyp. 37 – Szwagierko (…) niż śmierć. – Zgodnie z pradawnym obyczajem, Osetyjka nie nazywała po imieniu ani swego męża, ani jego braci, ojca, matki czy sióstr. A jeśli oni byli od
niej starsi, nie mogła też z nimi rozmawiać. Wolno jej było rozmawiać jedynie ze szwagierkami, nie nazywając ich jednak po imieniu. Najczęściej żona mówiła o mężu „pan
mojej głowy” bądź „nasz mężczyzna”; o szwagierce – „jego (tj. męża) siostra”, „ich dziewczyna” itd. Mąż z kolei nazywał swoją żonę „nasza gospodyni”, „stara”, „starucha” itp.
przyp. 41 – Spójrz, jak (…) i przydało się. – Według osetyjskich zwyczajów, starcom i chorym,
którzy nie mogli uczestniczyć w biesiadach, oraz ogólnie szanowanym kobietom zawsze
przysyłano w darze tradycyjny poczęstunek, tj. ich „udział”, należną im część jadła i napitków.
przyp. 42 – Żywo bierz się (…) kobieto! – Wedle dawnego osetyjskiego obyczaju mąż nie
wymawiał imienia swojej małżonki, ani nie zwracał się do niej słowem „żono”, mówił
333
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
natomiast „nasza gospodyni”, „nasza kobieto”, „dobra kobieto”, „nasza starucho” itp.
(p. przypis 37).
przyp. 50 – Dotąd (…) wśród martwych. – Dawni Osetyjczycy wierzyli, iż zmarli nadal żyją
w Kraju Martwych, dlatego uważali, że muszą się o nich troszczyć tak samo, jak o ży
jących.
przyp. 56 – Ja teraz (…) starszym. – Zgodnie z dawnym osetyjskim obyczajem na wąskiej
drodze młodszy jeździec winien był jechać przodem, przed starszym, na szerokiej zaś –
po jego lewej stronie.
przyp. 58 – Brakowało wam (…) uwiązany. – W czasie uczty przed starszymi biesiadnikami tradycyjnie stawiano – oprócz innych mięsnych potraw – ugotowaną głowę i szyję
zwierzęcia. Starsi odrzynali jego uszy i od razu podawali je najmłodszym ucztującym
mężczyznom. W danym przypadku Bezimienny syn Uryzmaga, jako zwycięzca, rzucił na
stoły biesiadników głowę jastrzębia i ucho wilka.
przyp. 63 – Najlepszym z mężczyzn (…) Satana. – Jak wynika z przytoczonych słów, w opowieści winna być ukazana nie tylko wyższość Uryzmaga nad innymi Nartami, ale również
wyższość Satany nad wszystkimi pozostałymi kobietami. Wszelako ta część opowieści,
w której ukazana byłaby prawdopodobnie owa wysoka pozycja Satany, nie została dotychczas odnaleziona.
przyp. 68 – Bo przecież (…) Nartów. – Według dawnego obyczaju mężczyzna winien był ponieść śmierć w walce. Zgon w domu uważano za niegodny, przynoszący ujmę prawdziwemu mężczyźnie.
przyp. 80 – niechaj myśliwy (…) człowiekowi. – Chodzi tu o dawny zwyczaj, zgodnie z którym
ruszający na polowanie myśliwi brali ze sobą trzy duże podpłomyki bądź trzy pierogi
z serem i jakiś napój. Przed rozpoczęciem łowów najstarszy ich uczestnik, trzymając
w ręce napełniony róg, odmawiał nad podpłomykami uroczystą błagalną modlitwę, prosząc Afsatiego o przychylność i udane łowy. Po udanym polowaniu myśliwi oddawali
pierwszemu napotkanemu człowiekowi prawą nogę zabitego zwierzęcia.
przyp. 81 – Masz moje słowo (…) tobie. – Podczas młócki, oddzielając na wietrze plewy od
ziarna, ostatnią jego łopatę podrzucano wysoko jako dań należną Galagonowi – bóstwu
wiatrów.
przyp. 82 – Niechaj odtąd (…) koła. – W osetyjskiej mitologii morza i rzeki zamieszkują „wodne dziewczęta”, córki Donbettyra, władcy mórz i rzek (por. rusałki).
przyp. 84 – Pięknie tańczył (…) młodzieńców. – Chodzi o tradycyjny osetyjski taniec simd.
Pierwotnie ów akrobatyczny taniec wykonywali jedynie mężczyźni. Mógł on być „dwu
lub trójpoziomowy” w tym sensie, że najpierw jedna grupa tańczących, kładąc sobie
nawzajem ręce na ramionach, tworzyła zamknięty krąg. Następnie kolejna grupa mężczyzn wskakiwała im na ramiona, tworząc wyższy, piętrowy krąg, i wreszcie na ich ramionach przez kolejną grupę tańczących formowany bywał jeszcze trzeci, najwyższy
krąg. Taniec polegał na wykonywaniu płynnych rytmicznych kroków w takt śpiewanych
pieśni.
przyp. 90 – To żadne dziwo (…) Przełęczą. – Jakkolwiek otwarcie mówi się w tekście, że
znacznie większe, „prawdziwe dziwo” Nart Soslan ujrzy dopiero za Gumską Przełęczą,
jednak w zapisanym wariancie opowieści o owym „prawdziwym dziwie” brak jakiejkolwiek wzmianki.
przyp. 103 – I oto widzi (…) życzenia. – Według dawnych wierzeń rzeczony koralik pojawiał
się niekiedy w pysku jadowitej żmii. Jego szczęśliwy posiadacz stawał się wszechmocny:
mógł przywrócić do życia nieboszczyka, uleczyć chorego, znaleźć ukryty skarb itd.
przyp. 130 – Odtąd na wieki (…) uschniesz! – Z kory olchy Osetyjczycy wytwarzali barwnik
do farbowania wełnianych tkanin.
334
UWAGI REDAKCJI OSETYJSKIEJ
przyp. 158 – Rzucił Chamyc (…) zwierzęcia. – Dawny myśliwski obyczaj. Na upolowane zwierzę rzucano szczapy bądź kawałki chrustu, wypowiadając w intencji myśliwego życzenia udanych łowów.
przyp. 161 – Powiedzcie, której (…) siostrą? – Krewni pana młodego z grona jego przyjaciół
wybierają jednego w charakterze kuchyl-chacaga, czyli starszego drużby. Od tej chwili
jest on uważany za przybranego brata narzeczonej panny młodej. Kuchyl-chacag znaczy
dosłownie: „trzymający (pannę młodą) pod rękę”.
przyp. 177 – Ten dar jest (…) Uaiga. – Ze względu na wielkie znaczenie bydła w życiu Osetyjczyków, „profesja” wspólnotowego pastucha była przez nich uważana za nader ważną
i godną szacunku. Ochrona stad przed atakami drapieżników, a zwłaszcza przed grabieżcami wymagała od pastucha odwagi, sprytu i umiejętności szybkiego reagowania
na wszelkie zagrożenia.
przyp. 261 – płomień ogniska (…) wodą. – Groźba całkowitego unicestwienia rodziny, głównie zaś wszystkich mężczyzn.
przyp. 267 – I ponownie (…) pojedynek. – Przodkowie Osetyjczyków nie walczyli przed
wschodem słońca ani po jego zachodzie. Nie napadali również na swoich nieprzyjaciół
bez uprzedniego zawiadomienia ich o planowanym ataku.
przyp. 313 – Ja swój gromocisk (…) ofiaruję. – Tu mówiący o gromocisku ma na myśli grzmot
rozlegający się po uderzeniu pioruna. Osetyjczycy zarówno pierwszy wiosenny deszcz,
jak i pierwszy grom witali z wielką radością, jako zapowiedź dobrego urodzaju. Później,
gdy pojawił się proch, myśliwi nazywali gromociskiem również strzelbę.
przyp. 403 – Jeśli strach cię (…) chustę… – Dane wyrażenie uważane było za wielce obraźliwe,
zwłaszcza w odniesieniu do mężczyzny.
przyp. 412 – Ech, wy (…) swoich krewnych! – Przekleństwo, którego sens jest następujący:
obyście zostali pozbawieni wszystkich swoich krewnych i żyli w całkowitym osamotnieniu!
Drzewo genealogiczne głównych postaci nartyjskiego eposu
Uarchag
Achsar
Donbettyr
Achsartag + Dzerassa + Uastyrdżi
Chamyc + Bycenka
Adadz + Sybalc
Batradz + Akola
Chyz
Syrdon
Uryzmag + Satana + Gatag
Czelachsartag
syn Ajsana Soslan + Bedocha
• Bibliografia •
Ab.
– Абаев
Wykaz skrótów bibliograficznych
Kemp. – Kempiński
LH
– Dumézil, Le livre des Héros…
ONS – Осетинские нартские сказания (słowniczek S. Britajewa)
Bibliografia
Dumézil G., Le livre des Héros. Légendes sur les Nartes (traduit de l’ossète avec une introduction
et des notes), Paris 1965 (repr. Paris 1989, Collection UNESCO d’oeuvres représentatives.
Série des langues non russes de l’Union Soviétique: Caucase 34).
Kempiński A.M., Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa 2001.
Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985.
Абаев В.И., Историко-этимологический словарь осетинского языка, том I‒IV, Москва–
Ленинград 1958-1989.
Нарты кадджытæ. Ирон адæмы эпос, t. 1, Дзæуджыхъæу 2003.
Осетинские нартские сказания, пер. Ю. Либединский, Москва–Владикавказ 2017.
Осетинско-русский словарь, Составители Б.Б. Бигулаев, К.Е. Гагкаев, Т.А. Гуриев,
Н.Х. Кулаев, О.Н. Туаева, Владикавказ 2004.
Pozostałe pozycje bibliograficzne
Anders M., Sjögren A.M., Iron ævzagakhur das ist Ossetische Sprachlehre nebst kurzem Ossetisch-Deutschen und Deutsch-Ossetischen Wörterbuche, Stankt Petersburg 1844.
Baśnie braci Grimm. Baśnie domowe i dziecięce, t. 1-2, przeł. E. Bielicka i M. Tarnowski, Warszawa 1982.
Boyce M., Zaratusztrianie. Wiara i życie, przeł. Z. Józefowicz-Czabak, B.J. Korzeniowski, Łódź
1988, Człowiek i Jego Cywilizacja.
Čelehsaty K., Osetiâ i osetiny, Vladikavkaz–Sankt-Petersburg 2009.
Dirr A., Kaukasische Märchen, Jena 1922.
337
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Dumézil G., Légendes sur les Nartes, Paris 1930.
Dumézil G., Loki, Paris 1948.
Foltz R., Türkiye’de Osetlerin hayatta kalması, [on-line:] https://jinepsgazetesi.com/2023/
01/turkiyede-osetlerin-hayatta-kalmasi/.
Graves R., Mity greckie, przeł. H. Krzeczkowski, Warszawa 1982, Seria Ceramowska.
Herodot, Dzieje, przeł. i oprac. S. Hammer, Warszawa 2003.
Hübschmann H., Sage und Glaube der Osseten, „Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen
Gesellschaft” 1887, nr 4 (41), s. 523-576.
Klaproth J., Reise in den Kaukasus und nach Georgien. Unternommen in den Jahren 1807 und
1808, Halle‒Berlin 1812-1814.
Klaproth J., Voyage au mont Caucase et en Géorgie, t. 2, Paris 1823.
Ludy i języki świata, red. K. Damm, A.A. Mikusińska, Warszawa 2000.
Osetyjczycy, Wikipedia, [on-line:] 1 VIII 2018.
Pamâtniki narodnogo tvorčestva osetin, Vladikavkaz 1928.
Schiefner A.A., Contes et légendes ossètes, „Bulletin de l’Académie impériale des sciences de
Saint-Pétersbourg” ХII, 1868, s. 179-199.
Schiefner A.A., Ossetische Texte, „Bulletin de l’Académie impériale des sciences de Saint-Pétersbourg” 1863, VI, s. 459-470.
Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Warszawa 19001921.
Stachowski S., Słownik historyczno-etymologiczny turcyzmów w języku polskim, Księgarnia
Akademicka, Kraków 2014.
Steder L.L., Tagebuch einer Reise, die im Jahr 1781 von der Grenzfestung Mosdok nach dem
innern Caucasus unternommen worden, „Neue Nordische Beiträge”, t. 3, Sankt-Petersburg‒Leipzig 1796.
Takazov H.A., Russko-osetinskij razgovornik, Vladikavkaz 1999.
Uxkull W. von, Der Sang von Sossirko dem Narten, Dresden‒Leipzig 1912.
Uxkull W. von, Kaukasische Novellen, Berlin 1912.
Wielki słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa 1950-1969.
Wielki słownik rosyjsko-polski, t. 1-2 (wydanie VII), Warszawa 2001.
Yükseler K., Nartlar Asetin Halk Destanı, Istanbul 1999.
Z przeszłości Armenii. Legendy, baśnie, opowieści, wyb. S. Lisicjan, przeł. A. Pisowicz, Warszawa 2014.
Абаев В.И., Нартовский эпос осетин, [w:] В.И. Абаев, Избранные труды. Религия, фольклор, литература, Владикавказ 1990, s. 143.
Гостиева Л.К., Из истории записи и публикации осетинского нартовского эпоса в дореволюционный период, „Нартоведение в ХХI веке: современные парадигмы
и интерпретации: Cборник научных трудов”, Сев.-Осет. ин-т гум. и соц. исслед.
им. В.И. Абаева, Владикавказ 2017.
Дюмезиль Ж., Скифы и нарты, сокращенный перевод с французского А.З. Алмазовой
Москва 1990.
Кайтмазов A., Сказания о нартах, „Сборник материалов для описания местностей
и племен Кавказа”, 1889, nr 7 (2), s. 3‑36.
Миллер В.Ф., Осетинские этюды, I, Москва 1881; III, Москва 1887.
Народы Кавказа, II, Издательство Академии Наук СССР, Москва 1962.
Осетинские тексты, собранные Дан. Чонкадзе и Вас. Цораевым, издал А. Шифнер,
Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук, 1868, Приложение к XIV-му тому „Записок
Императорской Академии наук”.
Памятники народного творчества осетин, Владикавказ 1928.
338
BIBLIOGRAFIA
Пфаф В.Б., Путешествие по ущельям Северной Осетии, Тифлис 1871.
Таказов Харум Алиханович, Русско-осетинский разговорник, Владикавказ 1999.
Хадикова А.Х., О мифологических истоках и ареальных связях осетинской Нартиады,
„Известия СОИГСИ” 2017, nr 24 (63), s. 185-192.
Хугаев И.С., Вторая жизнь нартов и даредзанов: очерк русскоязычных стихотворных
переводов и обработок из осетинского народного эпоса, „Полилингвальность
и транскультурные практики” 2022, nr 2 (19), s. 193-212.
Челехсаты Казбек, Осетия и осетины, Владикавказ–Санкт-Петербург 2009.
Шанаев Д., Из осетинских народных сказаний, Тифлис 1873.
Шанаев Д., Из осетинских сказаний о Нартах, Тифлис 1876.
Шанаев Д., Осетинские народные сказания, Тифлис 1871.
Шанаєв Ж.І., НАРТІАДА, [on-line] [jshanaev.blogspot.com].
Шёгрен A.M., Религиозные обряды осетин, ингушей и их соплеменников при разных случаях, „Маяк”, Кн. XIII‒XIV, Sankt-Petersburg 1843.
Штедер Л.Л., Дневник путешествия из пограничной крепости Моздок во внутренние
местности Кавказа, предпринятого в 1781 году, cост. Г.И. Цибиров, Владикавказ
2016, s. 109-110.
https://iranpress.com
https://www.undp.org/georgia/press-releases/georgian-and-ossetian-scholars-joinhands-across-conflict-divides-popularize-caucasus-classics
• Indeksy •
Indeks postaci
Aca 180, 237-246, 248-253, 257-260, 264
Acamaz 22, 237-250, 252-253
Achsar 27-34, 39
Achsartag 27-34, 36-39, 48, 96, 233
Achsartaggat 48, 52, 74
Achsartaggatowie 29, 48, 74, 136-137, 139,
176-179, 185-186, 211, 215, 223-224,
257-258, 264-270, 273-274, 276, 279,
283-285, 298, 318-319
Acyruchs 111-113, 120, 130
Adadza (córka Słońca) 285-288
Afsaron 193-197
Afsati 74-75, 113, 130, 148, 245-246, 249251, 253, 263, 272, 320-321, 334
Agunda 22, 245-254
Agurowie 208-209, 272-274, 277
Ajsana 272-278
Akola (żona Batradza) 206-211, 216-217
Alaf (syn olbrzyma Afsarona) 193-196
Alagatowie 29, 43, 45, 96-97, 200, 264, 289,
292-293, 297, 304
Alanowie 11, 20, 28, 39, 47, 205, 208, 289
Alda zob. Elda
Aminon 52, 58, 114, 120, 128
Arachcau 179, 181, 298, 302-307
Aryjczycy 289
Asowie 289, 299
Balsag 128-129, 131-134, 136-137, 139,
141-143
Barastyr 51-52, 59, 106, 113, 120-121, 127,
259-260
Batradz 14-16, 18, 146, 167, 173-179, 181185, 187-207, 210-235
Bedzenag 179, 298-300, 302-307
Bibyc (syn Tara) 84-85, 90-95
Bidas 97
Bedocha (Weducha) 96-98, 100-103, 113,
119-129, 273, 305-308
Bonwarnon (poranna gwiazda) 27, 105,
246, 311, 324
Bora (Bura-farnyg) 27-28, 176, 222, 225, 228
Boratowie 28-29, 176, 185-188, 223, 264266, 268-270, 272, 298-299, 308, 312314
Bura-farnyg zob. Bora
Burdzabach zob. Saumaron
Bycenka 173-174, 187, 191, 219, 222, 227,
230
Cerek 97
Chamyc 14, 18, 31, 36-41, 96, 136, 141-142,
146, 149, 155-158, 167-175, 179, 181,
183-184, 191, 194-199, 203-207, 210,
213-216, 218-220, 222-227, 229-230,
232-234, 257-259, 264-269, 277, 279280, 283-285, 287-288, 313, 315, 317318
Chijandon 140
Chor-aldar 205-206
Chor-czeska 214-216
Chyz 96-102, 305-308
córka Chamyca (bezimienna) 285
córka Słońca (bezimienna) 200-201
Czel-achsartag 96-98, 100-103, 305-306
Dedenag 179, 181, 298
Donbettyr 28, 31-32, 34-35, 74, 76, 165,
170, 173-174, 334
341
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
Dzech 307
Dzerassa 31-37, 39-42, 49, 51, 145-146, 232,
333
Elda 43-45
Eliasz 74, 205, 234, 250-251, 254, 272, 274
Falwara 74-75, 246, 250-251
Fuaga 158
Galagon 74, 76, 334
Gatag (władca rzek) 31, 72, 129, 136, 142,
145-146, 154, 160, 165, 290
Jasowie 299
Jelda zob. Elda
Kaftisar 140, 266, 268-269
Kandz (ojciec Sauuaja) 210, 308-314, 317318, 320-321
Kandzargas 207, 210, 212, 215
Karmagon 59-60, 64
Konaga 158
Koser 107-108, 110
Kulbadag (us) 38
Kurdalagon (kowal) 28, 72-76, 100, 102,
132, 136, 142, 184-185, 196, 199, 225226, 234, 248, 294
Magujrag 245
Mukara (syn Tara) 84-91, 93, 188
Mukara zob. Tychyfyrt
Mysyrchan 214-216
Nartowie passim
Naszran-aldar 237-238, 240-245
Nikkola 245, 248-252, 254
Nogbon 272, 274
Safa 74-76, 217, 235, 257, 272-273
Safatowie 217
Sajnag-aldar 223, 225-228, 245-246, 248253, 305
Sarmaci 11, 18, 28, 39, 47, 62, 320
Satana 16, 18, 31, 40, 42-48, 50-53, 58-60,
67-73, 85, 93-95, 103-106, 109-110,
113, 127, 130, 137, 174-177, 179-180,
185-189, 199-200, 203-204, 210-211,
224-225, 227-229, 233, 254, 268-270,
272, 274, 277-278, 281, 283-284, 294295, 298-299, 303-304, 311-319, 321,
333-334
Satenik zob. Satana
Saumaron-Burdzabach 276-277
Sauuaj 210, 308-321
Soppar 286-288
Soslan 14, 71-143, 146, 149, 151-152,
154-155, 171-172, 180-181, 188, 193,
198-201, 203, 209-210, 225, 227, 229,
250-251, 257-260, 264-271, 273-274,
276-280, 283-284, 289-298, 300-302,
305-308, 313, 315, 317-319, 334
Sybalc 284-288
Syrdon 15, 31, 41, 47-48, 72-73, 84, 95-96,
101, 129, 132, 135-136, 139, 142, 145165, 173, 177-178, 185-189, 221-223,
230, 232, 264-265, 269, 283, 289-290,
292-293, 297, 313, 330-331
Tar (władca krainy) 84-86, 88-91, 93, 95, 188
Tatartup (dauag) 250-251, 253-254
Totradz 289-293, 295-298,
Tutyr 217-218, 235, 272, 274, 278
Tychyfyrt-Mukara (uaig) 188-193
Uacylla 74-75, 217, 234, 272, 274, 292, 329
uaig 59, 93, 111-113, 120, 130, 149-152,
160-161, 181, 183, 188, 193-199, 202,
210, 212-215, 240-242, 270-272
Uaraga 158
Uarchag 27-30, 32-34, 38-40
Uarchtanag 284-288
Uastyrdżi 31, 35, 41, 51, 74, 206, 234, 245,
248-252, 254, 272-274, 318, 321-330,
332-333
Uaz 307
Uon 210-213, 215-216
Uryzmag 15-18, 31, 36-37, 39-70, 72-73, 84,
96, 109-111, 136, 141-142, 146-150,
159, 175, 179, 182-183, 185-188, 193,
196-198, 204, 206-211, 218-219, 250,
254, 257-258, 260-270, 272, 274, 277280, 283-284, 303-306, 309, 311-321,
331-334
Weducha zob. Bedocha
zed 232-233, 240-242
342
INDEKSY
INDEKS WYRAZÓW OBCYCH (GŁÓWNIE OSETYJSKICH)
achsar 29
achsnarc 230-231
afsurg zob. awsurg
aldar 65-69, 109, 140, 150, 152-153, 179,
202-205, 223, 227-228, 240-245, 250252, 261-263, 266-270, 278-279, 299300, 323
aluton 253
andyjska burka 312, 315
anguszyjski 239
arak(a) 149-150
arczi 210, 212
ard 173, 323
Ardamonga 173
aryk 239, 250
awsurg 223, 225, 229, 248, 250-251
babijski 239
bałgajski 152-154
baszłyk 296-297, 319
baszmak 325
beszmet 71, 146, 148-149, 176-177
bodzo 62-63
bułat 73, 94-95, 103, 112, 128, 131-132,
136, 174, 192, 199, 203, 206, 210, 229,
238, 250-251, 274, 297, 307
buramaz 149, 151
burka 34, 53, 100-101, 111, 168, 171, 220,
237, 251, 272, 312, 315, 319, 328,
330
chadzar 40, 50, 96, 270
chajrag 240
charch 239
charnag 140-141, 267, 297
chatal 245
chist 140, 297
chwarenah 39
czambuł 314, 325
czuwiak 109, 118, 124-125
fandyr 111, 154, 158-159, 184, 285, 298,
318-319
farink 74
farr 39
faska 151, 162-163
fizonag 80, 252
fyng 78, 161, 197, 214, 260, 316, 319-320,
325
gadżidau 219
gawra 247
kadzi (kadźi) 192-193, 199-202
karaz 243
Kardagstaly 246
koło Balsaga 128-129, 131-134, 136-137,
139, 141-143
kom 249
kuwaggag 182, 253
kuwd 180
masyg 37
nana 211, 290-291
nychas 36, 38, 41-42, 45-48, 51, 59-60, 6465, 67, 110, 154, 157-159, 164-165,
173, 175, 179, 191, 200, 221, 245-246,
264-265, 286, 308-309, 331
obiata 158
pakundza 28
rachys 74, 155, 255
rong 28, 44-45, 93-94, 97-98, 134, 162, 178,
187, 197, 220, 253-254, 273, 277, 303,
305-306, 309
dauag 205, 217, 232-235, 245, 248, 250,
320
dugh 314
dzuar 216-217, 230
dżygitować 147, 222, 246, 254, 284, 292
simd 76-77, 114, 121, 193-195, 206-207,
209, 211, 215, 246-247, 259, 273, 334
spiżaczki 294-295
turzyca 143
Uacamonga 97, 204-206, 318
uadyndz 245, 321
343
NARTYJSKIE OPOWIEŚCI POTOMKÓW SARMATÓW Z OSETII
uaig 59, 93, 111-113, 120, 130, 149-152,
160-161, 181, 183, 188, 193-199, 202,
210, 212-215, 240-242, 270-272
uazagdon 315
werszek 28, 37
zed 232-233, 240-242
zilachar 130
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH (PRAWDZIWYCH I FIKCYJNYCH)
Achar-kalak 258
Adaj-choch 250
Adaj-kom 249-250
Angusz 239
Ardżynarag 250
Babi 239
Besztau 248
Beżta zob. Besztau
Chachi 239
Chazm 234
Chus-cagat Zanartyjski 180, 293-294, 296
Chyz 191, 203
Chyzyn 107
Digora 238
Gumska Przełęcz 81, 334
Gur 283
Karin 250
Kraj Martwych 51-52, 56, 58-59, 95, 104,
106, 110, 113-115, 118-123, 125, 127-
128, 130, 138-141, 143, 224, 226-228,
239, 259-260, 263, 287-288, 334
Kurp 250
Mysyr 214, 237, 240-244
Rekom 235
Such 188, 202
Tarandżelos 235
Tatartup 250
Tbau 250
Terek 11, 54, 250, 278, 303
Ualypp 286-287
Uarbi 107
Uaza 191, 250, 312-313
Urup 14, 232
Zanartyjski Chus-cagat zob. Chus-cagat Zanartyjski
Zilacha 130, 132, 136-137, 139, 193-195,
259-260
INDEKS ZWIERZĄT I ROŚLIN NOSZĄCYCH INDYWIDUALNE IMIĘ
Alas zob. Dzyndz Alas
Arfan 53-54, 207, 209, 280, 304, 333
Aza 113, 120, 127, 130
Deresz 54, 304-305
Dur-dur 225
Dzyndz-Alas 52-55, 58, 109