Капак
Башлык сайфасы
Не ӱренилди бешинӂи хем алтынӂы классларда
2. Лаф курулушу
3. Морфология. Адлык
4. Нышаннык
5. Сайылык
6. Адерлик
Единӂи класс
§ 2. Ишликлерин темел формасы хем грамматика нышаннары
§ 3. Ишликлерин дӱзӱлмеси
§ 6. Изин чалымында ишликлерин дийшилмеси
§ 12. Гечмиш заман
§ 16. Беллисиз гечмиш заман
Ишлиин башка чалымнары хем формалары
§21. Гечмиш заман
§ 24. Олушлук чалымында
§ 25. Гелеӂек заманнар
§ 26. Гечмиш заманнар
§ 27. Башка чалымнарын инкӓрлик формасы
Текстлӓр такрир ичин
Терминология лафлыы
Ичиндекилӓр
Text
                    Н.  И.  БАБОГЛУ,  И.  И.  БАБОГЛУ
 ГАГОУЗ
 ДИЛИ
 ГРАММАТИКА
 7-ӂи  класслар  ичин
 Кишинев,  «Лумина»,  1991


Республика Молдованын Билим хем Уредиӂилик Миннстерлиин тарафындан каавиленди 4306020300—134 М 752 (10)—91 151Ш 5—372—01139- письмо МНО Республики Молдова — 90 4 © Н. Бабоглу, И. Бабоглу, 1991.
НЕ УРЕНИЛДИ БЕШИНЖИ ХЕМ АЛТЫНӁЫ КЛАССЛАРДА 1. ГАГОУЗ ДИЛИНИН ЛЕКСИКАСЫ ИЧИН 1. Сӧлӓйин, ниӂӓ денилер о лафлара, ангылары окунэр башка- башка, мааналары са йакын бири биринӓ, йада биртакым? 2. Ниӂӓ денилер о лафлара, ангыларын мааналары каршы бири биринӓ? 3. Ниӂӓ денилер о лафлара, ангылары окунэр биртӱрлӱ, маа* налары са башка-башка? Иш 1. Ашаадакы тексти йазын. Булун синонимлери хем ан- тонимлери. Иазын оннары айыры. Беним кардашым пек кӱчӱк. О хенез ӧрӱмӓӓ чекетти. Гезмӓӓ ону ӱредер бӱӱк кызкардашым. Качмаа йада коштурмаа о таа билмеер. Ама гӱн-гӱндӓн онун баӂаӂыклары кави олэр, кол- ӂаазлары четиннеер. О пек север гиймӓӓ кара доннарыны хем бийаз гӧлмеӂиини. Хавалар сыӂак йада суук олэр, ама кыз¬ кардашым кӱчӱк кардашымнан чок керӓ дышарда булунэрлар. Оннар, гийиннп йада сойунуп хавайа гора, ойнээрлар аул ичиндӓ. Кими гӱнӱ геӂӓ-гӱндӱз лӱзгӓр есер. О гӱнӱ оннар ӱренерлӓр ӧрӱмӓӓ ичердӓ. Кызкардашым хызлы гидер илери, онун ардына йаваш ӧрӱйер кардашым. Ойнаркан чабук гечер гӱннӓр. Беним кардашыма майыл оласын, чабук бӱӱйер. Иш 2. Иазын тексти. Булун кенди тӱрки-огуз хем йабанӂы (алма) лафлары. Иазын оннары айыры. Генч хепси истеер калмаа, дӓду йада бабу бириси дӓ истӓ- меер олмаа. Хербир иштӓ бӱӱк батӱмуз йардым едӓрди кӱчӱк кардашларына хем кызкардашларына. Бизим булӱ чемрек ин- сандыр. Хастайа аптекадан илач алдылар. Бӓн лӓзым чок кийат 3
библиотекадан алайым. Бийаз сӱтлӓн казан долуйду. Колхозун трактористлери хер йылын кырлары дерин сӱрерлӓр. Башча бри- гадасы бу йылын бӱӱк мейва хем зарзават берекетини топлады. Башчадан ен чок лаана берекети чыкты. Бир баш лаанайы гбр- дӱм, пек бӱӱктӱ. 2. ЛАФ КУРУЛУШУ 1. Аннадыныз, ангы лаф пайына кӧк денилер? Вериниз брнек. 2. Ангы лаф пайына аффикс денилер? Вериниз брнек. 3. Аклыныза гетириниз о лафлары, ангылары дӱзӱлӱ саде кбк- тӓн? 4. Аннадыныз алма лафларын аффикслери ичин. 3. МОРФОЛОГИЯ АДЛЫК 1. Аннадыныз, нейи гӧстерерлӓр адлыклар хем ангы соруш- лара ӂувап едерлӓр? Вериниз брнек. 2. Аклыныза гетириниз, ангы адлыклар бӱӱк буквайлан йазы- лэрлар, ангылары кӱчӱклен? Вериниз брнек. 3. Аннадыныз адлыкларын тӱрлӱ халланмасы ичин. Иш 1. Ашаадакы адлыкларын халларыны булунуз. Койунуз соруш адлыклара. Онун ады, бизим адеттӓ, дорулду йолуна, чыкарды пунардан, дорулду йылачтан, йаклашты авӂыйа, шашырды сайыйыГ алчак чоӂуӂак, хастанын кефи, тербейи тутмаа, уанатары бакмаа, ӂу- майа етишмӓӓ, хендектӓн чыкмаа, ӱсӱк коймаа, ериктӓн бал, чи- чектӓн деметчик, ушакта кабаат, дӧшектӓ йатмаа, хороздан пача, айак кабы, деренин йаны, гӧрдӱм анамда. Иш 2. Ашаадакы адлыклары саабилик формасына койун, ӱз- лерӓ гора оннары дийштирин, сора да хаЛлайын, аффикслерин алтыны чизин. Лаф, сокак, турку, сачлар. 4
4. НЫШАННЫК 1. Аннадыныз, нейн гӧстерерлӓр нышанныклар хем ангы соруш- лара ӂувап едерлӓр? Вериниз ӧрнек. 2. Аклыныза гетириниз, ангы нышанныклара денилер саде, ан- гыларына — аффиксли, ангыларына — катлы? Вериниз ӧрнек. 3. Аннадыныз, не билерсиниз нышанныкларын йараштырмак уурлары ичин. Вериниз ӧрнек. Иш 1. Ашаадакы ӂӱмлелердӓ булунуз нышанныклары. Койу- нуз оннара соруш. Мави гӧкӱн йок диби (Тӱркӱдӓн). Узун йол йорулттуйду. Кыв- рак ойуну беендик. Ӱсек байырлар пейдаланды йолӂуларын ӧнӱндӓ. Сары топрак куйу ичиндӓн чыкардык. Дар сокаӂыктан ге- чӓрди бир бозчемберли кары. Кӱйӱн кенарында вар бир гениш хем дерин гӧл. Ешил отлары чайырдан фермайа гетирдилӓр. Ка- лын хем мераклы кийады библиотекадан алдым. Фикирли хем чалышкан школаӂылар ислӓ ӱренерлӓр. Иш 2. Ашаадакы денклик уурда нышанныклардан дӱзӱн он- нарын йараштырыӂы хем ӱстӱннӱк уурларыны. Туйан, четин, сыкы, узун, дерин, йалабык, гениш, ешил, олмуш, кысметли, долу, татлы, бӱӱк, кӱчӱӂӱк. ӧрнек: денклик йараштырыӂы ӱстӱннӱк уур уур уур туйан таа туйан ен туйан Иш 3. Ашаадакы нышанныклара адлыклары уйдурун. Мор, ачык, капалы, серт, ени, ески, кескин, паалы, уӂуз, йымышак, хашлак, пак, дурук. Лафлар уйдурмаа: фистан, капу, токат, су, чай, чӧлмек, балык, руба, бычак, ев, адам, йол, памук. 6
5. САЙЫЛЫК 1. Аннадыныз, нейи гӧстерерлёр сайылыклар. Ангы сорушлара сайылыклар ӂувап едерлёр? 2. Сӧлёйин сайы сайылыкларыны. 3. Соланин сыра сайылыкларыны. 4. Аклыныза гетирин пайлаштыран сайылыкларыны. 5. Вериниз ӧрнек бӧлмӓ сайылыклар ичин. 6. АДЕРЛИК Иш /. Ашаадакы ӂӱмлелердё адерликлери булун, хербиринин категориясыны сӧлёйин. Беним вар бир пек ии достум. Онун ады Пети. Урокларда бён оннан отурэрым йаннашык. Пети ислё ӱренер. Ким да да- нышмаса она, хербиринё йардым едер. Онун ичин биз йаздык дувар газетасында. Бу газетайы хепси беенди. Уренмектё кимсей истёмеер герн калмаа. Ислё ӱренмёё бишей енгел етмеер. Уре- ниӂилерин кимиси школадан йыракта йашээр. Онуштан оннар ӧлё еркен калкэрлар, ки геч калмасыннар ӱренменин чекетмесинё. Бён хер гӱн, школайа гидёркён, Пети достум а уурээрым. Биз бнлё школайа гидериз. €
ЕДИНЖИ КЛАСС § 1. ИШЛИК. (Глагол) 1. Мити кийат окуйэр. 2. Тӓ, бизё кыш гелди. 3. Сиз нерейи качэрсыныз? 4. Хороз ӧттӱ сокакта. 5. Лӱзгӓр есер дышарда. 6. Каар ерийер сыӂакта. 7. Чок ишлемӓӓ — бозмаз. Бу ӂӱмлелердӓ лафлар окуйэр, гелди, качэрсыныз, ӧттӱ, есер, ерийер, ишлемӓӓ предметлерин ишини йада халыны гӧстерерлӓр. Оннара ишлик денилер. Предметлерин ишини йада халыны гӧстерӓн лафлара ишлик денилер. Ишликлӓр тӓ не сорушлара ӂувап едерлёр: не йапэр? (нё- бэр?), не олэр? не олду? не йапты? нёпты? не йапаӂэк? нё- баӂэк? не олаӂэк? х. б. Ӧ р не к: Коли не йапэр? — Коли су ге* тирер. Бузлан не олэр? — Буз сыӂак- га ерийер. Иадрына не олаӂэк? — Иаа- рын, аллелӓ, йаамур динеӂек. Тодур не йапты? — Тодур одуннары кыйды. Цышарда не олду? — Дышарда айдыннанды» Паши не йапаӂэк? — Паши йазаӂэк. 7
Иш 1. Ашаадакы парчайы тефтерлеринизӓ йазын. Ишликлери булуп, чизнн алтыны, койун оннара соруш. Гӱн дениздӓ чырпынэр. Дениз бойунда чок инсан топланмыш. Оннар, су ичинӓ уфак монетлӓр атып, бакэрлар, насыл дуруӂа- ӂык су далгаланэр, насыл параӂыклар денизин дибинӓ чӧкер. Безбелли, ашырыдан гелӓн инсаннар бӱӱн денизи битки керӓ гӧрерлӓр. Бир дӓ, бир баарыш копту. — Чоӂуӂак буулэр! Куртарын! Ансыздан су ичинё бир балабан гиимни гӧзӓл рубайлан адам атлады. О пек ислӓ ӱзӓрди. Далып су ичинӓ, о тутту чоӂуӂаа да, ӱзерӓк, чыкарды ону денизин кенарына. Хепси она майыл олду. Иш 2. Ашаадакы шиирлери тефтерлеринизӓ гечирин, ишлик- лерин алтыны чизин. СОРУШУМ. Гена нашей са учэр: О йаамур му, оса каар мы? Булутлар гӧктӓ кайэр Санки бӱӱн гӱнеш дууар мы? Беклейип — ӧмӱр гечер. Умудум, ӱрек сӓн йакма. Йалнызлык баш аардырэр Севдайа ӧлӓ узак мы? Сорушум сӓн, сорушум, Уйкуйу нердӓ гӱдерсин. Сорушум — сансын куршуи, Дувайа баскы койэрсын... Т. Занет. Иш 3. Ашаадакы ишликлӓрлӓн бирӓр ӂӱмлӓ дӱзӱн. Гелер, гит, окуду, алатлама, чалэр, алаӂэк, билди. Иш 4. Ашаадакы аннатманын парчасыны окуйун, ишликлери булуп, тефтерлеринизӓ йазын. 8
Картал. Петраки Михаил, колхоз бекчиси, казарды баа ичлерини, уну- касы да, Спира, бнр ӂевиз ааӂы алтында чакыллан бешка ой- нарды. Спира артык хепсинӓ быкмышты: отурмаа да, ойнамаа да, тӱр- чкӱ дӓ чалмаа. Узанмыш, ниӂӓ кросну, ааӂын алтында да сиир едер, ниӂӓ ачык мави гӧктӓ будут гемиӂиклери ӱзер. Тӓ ӱсектӓ гӧрӱндӱ бир куш. Учуп-учуп, о куш дӧнӱшӱрдӱ долайда ниӂӓ бир аэроплан. Спира, ачып аазыны, сиир едер да майыл олэр, насыл вар ниӂӓ куш ӧлӓ ӱсектӓ учсун, аэроплан гиби дӧнӱшсӱн. — Дӓду, не аарэр бу куш ӧлӓ ӱсектӓ, ва? — Дӓду, насыл о ӧлӓ ӱсӓӓ чыкмыш? Е нечин о ӧлӓ дбнӱшер? — Кави канатлары, чоӂуум! Дӧнӱшер, нередӓн йаамур геле- ӂек, гӧстерер. Спира суету бир вакытадан. «Не фасыл,— дӱшӱнер о,— куш гӧктӓ су аарасын? Кач куш дередӓ су аарэр, бизим йалактан су ичер, бу куш са гӧктӓ су аарэр». — Дӓду, дӓдуӂуум, насыл бу куша деерлӓр? — Картал кушу, чоӂуум. «Ислӓ,— дӱшӱнер Спира,— гӧктӓн су ичер, ама не ичеӂек, ачан ихтӓрлайаӂэк? О заман о ӧлӓ ӱсӓӓ учамайӂэк». — Дӓду, картал да ихтиарлээр мы, ва, дёду? — Ихтӓрламээр, унукам, хеп генч калэр. Инанмады Спира, ани карталлар ихтиарламээр. Отурэр ӂе- виз алтында, дӓдунун лафларыны аклысындан гечирер... С. Куроглу. Лафлар: Баскы койэрсын — давишь, нажимаешь кросну — навой; вал, на который наматывается основа хал — состояние. § 2. ИШЛИКЛЕРИН ТЕМЕЛ ФОРМАСЫ ХЕМ ГРАММАТИКА НЫШАННАРЫ. Гагоуз дилиндӓ ишликлерин темел формасы (основная фор¬ ма) те будур: изин чалымдакы (в повелительном наклонении) Н-ӂи ӱздӓ (2 лица), биринӂи сайыда (единственного числа) иш¬ ликлерин формасы.
ӧрнек: гит, йаз, ал, ич, дур, гел, сӱр; кыр, кач, башла, солу, ташы х. б. Ишликлерин те бу грамматика нышаннары вар: оннар дийши- лерлӓр ӱзлерӓ гӧрӓ (спрягаются по лицам), гӧстерерлӓр сайыла- ры (изменяются по числам), заманнары (по временам), чалым- нары (наклонение). Ишликлӓр ӂӱмледӓ чок керӓ предикат олэрлар. Оннар хал- лары кулланэрлар. (Они управляют падежной формой). Ишлик йазмаа дийшилер ӱзлерӓ гӧрӓ шиндики заманда бир- лик хем чоклук сайыларында. Иш 1, Йазын ашаадакы тексти. Ишликлери булуп, чизин ал¬ тыны. Аннадын, ангы ӱздӓ хем сайыда оннар булунэрлар. ...Дӓду Тоди артык калкмазды, солууну аламазды, екмек ийӓмӓзди, кенди сырасыны беклӓрди. Хепси хысымнар топлан- мышты, бак пек хайырсыз дуйарды кендини дӓду Тоди. Отурэр ооллары, топланмыш бир тарафта кызлары ушакларыннан, бири- бириннӓн лаф едерлӓр, бирӓр-бирӓр сокулэрлар, дӓду Тодийлӓн лафа дурэрлар, умутландырэрлар ихтиары. «Беким дӱзӱлёӂек»,— деерлӓр. Дӓду са бир лафчаз да сӧ- лейӓмеер, дирер кафасыны. Сӧлесӓ дӓ битей май ишидилмеер. Те кӱчӱк Гогушчук, унукасы, сокулду патын бойуна: — Дӓду, йапаӂан мы бана бир кызаӂык, ва? Хепси чекинер Сандинин байыры ӱстӱндӓн. Йапаӂан мы, ва? Дёду битей демеер, узадэр куру елини, сувазлээр Гогушу; ихтиарын гӧзлериндӓн дамнээр йаш... (С. Куроглу. «Ианыклык»). Ишликлӓр таа сык дӱзӱлерлӓр адлыклардан, нышанныклардан, дуйгужулардан (от междометий) маасуз аффикслерин йардымын- нан. Ӧ р н е к: йол (адлык) — йол-ла (ишлик) Ӧ р не к: Бирлик сайысы 1. Бӓн йазэрым, 2. Сӓн йазэрсын, 3. О йазэр, Чоклук сайысы Биз йазэрыз, Сиз йазэрсыныз, Оннар йазэр. § 3. ИШЛИКЛЕРИН ДУЗУЛМЕСИ 10
серин (нышаннык) — серин-нӓ (ишлик) оф! (дуйгуӂу) —оф-ла (ишлик). Ишликлӓр дӱзӱлмелеринӓ гӧрӓ ӱч пай олэрлар: 1. сада ишликлӓр (простые, непроизводные, корневые глаголы) 2. дӱзӱлӱ ишликлӓр (производные глаголы) 3 катлы ишликлӓр (сложные, составные глаголы). I. Садӓ ишликлӓр йалныз бир кӧктӓн дӱзӱлӱйдӱрлӓр. Ӧ р н е к: гит, дур, геч, ал, гор, сил, бул х. б. II. Дӱзӱлӱ ишликлӓр лаф дӱзӱӂӱ аффикслерин йардымыннан дӱзӱлӱйдӱрлӓр. ӧрнек: иш — ишлӓ, баш — башла, ер — ерлеш, су — сула- Дӱзӱлӱ ишликлӓр садӓ ишликлердӓн, адлыклардан, нышан- ныклардан, сайылыклардан хем башка сӧз пайларындан дӱзӱлер- лӓр. Бӧлӓ ишликлери дӱзмӓӓ дейни ен чок те бу лаф дӱзӱӂу аф- фикслӓр кулланылэр: 1. -ла, -лӓ: топ—топ-ла, кол — кол-ла, туз — туз-ла, сес — сес- лӓ, гоз — гӧз-лӓ, ӧз — ӧз-лӓ. 2. -ыл, -ил, -ул, -ӱл: ат — ат-ыл, вер — вер-ил, ур — ур-ул, дӱз — дӱз-ӱл. 3. -лаш, -леш: карты — каршы-лаш, бир — бир-леш, топла — топ-лаш. 4. -лан, -лен, -нан, -ней: кир — кир-лен, ун — ун-нан, дин — дин-нен, биаз — биаз-лан, ики — ики-лен. 5. -дыр, -дир, -дур, -дӱр, -тур, -тӱр: ал — ал-дыр, гез — гез-дир, боз — боз-дур, чӧз — чӧз-дӱр, бас — бас-тыр, чек — чек-тир, тут — тут-тур, сок — сок-тур, чок — чӧк-тӱр. III. Катлы ишликлӓр ики йада таа чок лафтан дӱзӱлӱйдӱр- лӓр. Ӧ р н е к: хазыр ол, саа ол, мет ет, аф ет, геливер, алывер, дурабил. II
Катлы ишликлӓр гагоуз дилиндӓ ашаадакы йардымӂы иш- ликлерин (вспомогательные глаголы) йардымыннан дӱзӱлерлӓр: ет, ол, бил, вер. Катлы ишликлери дӱзӓн лафлар айырык бнри-бириндён йазы- лэрлар. Саде бил, вер ишликлерин йардымыннан дӱзӱлӓн катлы иш- ликлӓр бирлешик йазылэрлар. Айыры ресим едер теклиф едер буйур етти сал еттн майыл ол Бирлешик гиднвер гириверди качыверди гӧтӱрӓбилди силивереӂек х. б. Иш 1. Ашаадакы парчайы окуйун да, ишликлери булуп, дӱзӱл- месинӓ гӧрӓ не сой олдукларыны сӧлӓйин. Дӓду деди: — Отуралым бурада. Беним о акыллы кӧпеклерим бизӓ о авы коолайаӂэклар. Биз отурдук бир ааӂын алтында да беклеериз. Иолӂаз ӧнӱ- мӱздӓ пек ислӓ гӧрӱнӱрдӱ. Хепсимиз кушку сесленирдик. Кӧпек- лӓр узакта салардылар. Иаваш-йаваш оннарын салмасы хеп таа йакын ишидилирди. Бирдӓ, чалылык ардындан, бир тавшан йол- ӂазда пейдаланды, онун да ардына не качабилирсӓ бир тилки. Михаил дӓду кеезледи да тезиӂик атеш етти. Тилки, атлайып, башындан ашыры дӱштӱ ерӓ. Хепсимиз аннадык, ани дӓду кур- шуна урду тилкийи. § 4. ИШЛИКЛЕРИН ЗАЛОГЛАРЫ (Залоги глаголов) ГЕЧӒР ХЕМ ГЕЧМАЗ ИШЛИКЛӒР (Переходные и непереходные глаголы) Ишликлерин вар залог формалары, ангылары дӱзӱлерлӓр иш- ликлердӓн маасуз аффикслерин йардымыннан (ишликтӓн дӱзӱлӱ ишликлӓр): 1. Кендилик залогу (возвратный залог) 12
Тара — тара-н, гез — гез-ин, тут — тут-ун, сеслӓ — сеслё-н, ӧрт — ӧрт-ӱн, унна — унна-н. Бу залогта ишликлёр бензеерлёр рус дилин ишликлеринё, ан- гыларына денилер возвратные глаголы — причешись, вытирайся, умывайся и т. п. 2. Чекимник залогу (страдательный залог) йаз — йаз-ыл, чек — чек-ил, УР ~ УР-УЛ, чбз — чӧз-ӱл, Бу залогта ишликлёр бензеерлӓр рус дилинин ишликлеринё, ангыларына денилер страдательные глаголы: распишись, причем шись, подвинься и т. д. 3. Орта клык залогу (взаимно-совместный залог) кавра — кавра-ш, каршыла — каршыла-ш, екле — екле-ш, йап — йап-ыш, бул-бул-уш, 4. Зорламак залогу (понудительный залог) ал — ал-дыр, гез — гез-дир, чоз — чӧз-дӱр, бас — бас-тыр, чек — чек-тир, тут — тут-тур, сок — сӧк-тӱр, чык — чык-арт, душ — дӱш-ӱрт, оку — оку-т. Гагоуз дилиндё, ниӂӓ дӓ рус дилиндё, ишликлёр маанала- рына гора вар ики тӱрлӱ: гечӓр ишликлӓр (переходные глаголы), ангылары гӧстерерлӓр, ани гечер предметлерин ӱстӱнӓ кыр, кес, ач, сар, ал, вер, сӧлӓ х. б. хем гечмӓз ишликлӓр (непереходные глаголы), ангылары гӧстерерлӓр, ани иш гечмеер кимсейин йада бишейин ӱстӱнӓ (отур, дур, уйу, гез, йаша х. б.). Иш 1. Гечӓр хем гечмӓз ишликлердӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Ишликлӓр ӧрнеклердӓ верили. 13
Аффикслерин йардымыннан гечӓр ишликлердӓн вар ниӂӓ йап- маа гечмӓз ишлик: кыр — кырыл, кес — кесил, ач — ачыл, сар — сарын х. б. Гечмӓз ишликлердӓн дӓ вар ниӂӓ дӱзмӓӓ гечӓр ишлик: отур — отурт, дур — дургут, гез — гездир. Иш 2. Ашаадакы парчаларда булун залог формасындакы иш- ликлери да йазын оннары тефтерлеринизӓ. Митийё бу сабаа чок таа шеи ачылды. Севинерӓк, о калкты, бираз сынашты гираларлан, соран суук суйлан иканды, пешкир- лӓн силинди, гийнди да гечти кухнейӓ. Мамусу кауртту она ики йымырта, кайнатты сӱт да алатлээр дойурсун ону. Вар мы насыл о еркен йоллансын евдӓн, ачан онун ракетасы хазыр да бӱӱн дененеӂек стадионда. Орада ола- ӂэк чойу, ама Мити бракылмайӂэк. Силинерӓк калкты да хыз- ланды балкона, чыкарды еникуну долап ичиндӓн о гӧзӓл, кыврак хем йалабык моделини да йок олду. Иш 3. Ашаадакы ишликлӓрлӓн, ангылары тӱрлӱ залог фор- маларында, дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Силин, йазыл, сармаш, йаттырт, капанды, гезер, гетирди, ча- лышэр, илишмеер, йыкат. Иш 4. Ашаадакы ишликлердӓн дӱзӱн тӱрлӱ залог формала- рыны, сора оннарлан дӱэӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Гит, капа, сил, ич, чийнӓ, ишлӓ, сор, бак, анна, пакла, брак, бул. О видах глагола. В гагаузском узыке специальных форм совершенного и не¬ совершенного вида глаголов нет, какие имеются в русском языке, но значение видов глагола передается некоторыми формами про¬ шедшего времени глагола: бӓн йаздым (я написал) — совершен¬ ного вида, бӓн йазардым (я писал) — несовершенного вида, о ал- мыш (он взял) — совершенного вида, о алармыш (он брал) — несовершенного вида. Каждый глагол гагаузского языка может означать действие и совершенного и несовершенного вида. Напр имер: гел озна¬ чает и прийди с/в, и приходи н/в; йаз — напиши и пиши; оку — прочти и читай и т. д. Поэтому, говоря по-русски, вы должны внимательно и пра¬ 14
вильно употреблять совершенный и несовершенный вид глаголов. Например, говорите не «буду нарисовать», а «буду рисовать», не «буду прочитать», а «прочитаю», не «я писал уже», а «я на¬ писал». Иш 1. Ашаадакы ишликлери чевирин рус дилиндӓн гагоуз дилина. Читал, прочитал, делал, сделал, бегал, принесешь, будет петь, шел; сказал, просил, ловил, словил, прыгнул, прыгал, прыгнет, будет прыгать. Иш 2, Ашаадакы ишликлери чевирин гагоуз дилиндӓн рус дилина. Алдым, алаӂам, алырдым, койдум, койаӂам, койардым, бул- дум, булурдум, йаздым, йазардым, ачтым, ачардым, ачаӂам, ача- рым, туттум, тутардым, тутарым, тутаӂам, гитмиш, гидӓрмиш, гидеӂӓм. Иш 3, Ашаадакы парчайы чевирин рус дилина, ама коллайын дору чевирин ишликлери (совершенный, несовершенный виды). ӧрдеӂиклӓр. Бир авӂы, сазлыклар ичиндӓ гезӓркӓн, гӧрдӱ бир йабан ӧрдӓӓ брдеӂиклериннӓн. Анач ӧрдек йавруӂукларыны дерейӓ гӧтӱрӓр- ди. Бир дуван ансыздан ӧрдӓӓ капты. ӧрдеӂиклӓр йалныз калды- лар. Оннар хептӓн кӱчӱктӱлӓр да варды ниӂӓ кайбелсиннӓр. Авӂы тутту ӧрдеӂиклери да евӓ гетирди. Авӂыда оннар йашар- ды ислӓ. Оннар олдуйду хептӓн йаваш. Ама ачан гӱз гелди, ӧр- деӂиклӓр, учуп, гиттилӓр. Авӂы чок бакты ардларына: онун ӂа- ны аӂыйырды. — Ий йол, ӧрдеӂиклерим! § 5. ИШЛИКЛЕРИН ДИЙШИЛМЕСИ. (Спряжение глаголов) Ишликлерин вар ӱч заманы, ниӂӓ дӓ рус дилиндӓ: шиндики, гечмиш хем гелеӂек заман. ӧрнек: йазэр (шиндики заман), йазды, йазмыш (гечмиш заман), йазаӂэк, йазар (гелеӂек заман). 5
Ишликлери вар ӱч ӱзӱ, ики дӓ сайысы: лик хем чоклук сайылары. ӧрнек: I, II, III ӱзлӓр, бир- У з л ӓ р Бирлик сайысы Чоклук сайысы I. йазэрым йаззрыз II. йазэрсын йазэрсыныз III. йазэр йазэрлар Ишликлӓр дийшилерлӓр ики тӱрлӱ: 1. консоннан битӓн ишликлӓр 2. вокаллан битӓн ишликлӓр Хербир ишлик, несой залогта да олмаса, дийшилер чалым- нарына гӧрӓ: Ишликлерин вар 5 чалымнары: 1. Олушлук чалымы (изъявительное наклоненией: йазэрым, йаздым, йазаӂам х. б. 2. Санкилик чалымы (условное наклонение): йазсам, гӧрсӓм, чыксам, гелсӓм х. б. 3. Истейишлик чалымы (сослагательное или желательное на¬ клонение): йазайым (истеерим), алайым, йазайдым, алайдым. 4. Лӓзымнык чалымы (долженствовательное наклонение): лӓ- зым йазайым, лӓзымды йазайым, лӓзым алайым, лӓзымды алай¬ ым, лӓзым олаӂэк алайым, алмалы бӓн х. б. 5. Изин чалымы (повелительное наклонение): сан йаз! о йаз- сын! ал, гит, гез, кач, капа х. б. Рус дилинда ишлиин вар саде ӱч чалымы: олушлук, истей* ишлик хем изин. Ишликлерин вар ӧлӓ формалары да, ани дийшилмеерлёр: йаз- маа, окумаа, ачмаа (неопределенная форма); гелӓн, верӓн, гидӓн (причастия); гӧрӱп, гечӓркӓн, бака-бака, гӱлӓ-гулӓ (дееприча¬ стия) . § 6. ИЗИН ЧАЛЫМЫНДА ИШЛИКЛЕРИН ДИИШИЛМЕСИ, Изин чалымында ишликлар диишилмеерлар заманнара гора. Гагоуз дилинда ишлиин темел формасы хеп ӧлӓ, ниӂӓ изин чалымынын Н-ӂи ӱзӱ: ал, бул, дур, гит, вер, ач, брак, хашлаг йазывер х. б. Башланкы формасында кими ншликлӓр битерлӓр консоннан, И6
кимилери вокаллан, кимилери дӓ узун вокаллан. Буннара гора дӓ оннар дийшилерлӓр. ӧрнек: отур, ишлӓ, кач, гел, куу х. б. Ишликлерин изин чалымында бирлик сайысында биринӂи ӱзӱ» йок формасы. Консоннан битӓн ишликлӓр Кач! Бирлик сайысы Чоклук сайысы I. — качалым! И. кач! качын! качыныз! III. качсын! качсын! качсыннар! Гит! I. — гиделим! II. гит! гидин! гидиниз! III. гитсин! гитсин! гитсиннӓр! Бул! I. — булалым! И. бул! булун! булунуз! III. булсун! булсун! булсуннар! Гул! I. — гӱлелим! II. гӱл! гӱлӱн! гӱлӱнӱз! III. гӱлсӱн! гӱлсӱн! гӱлсӱннӓр! Вокаллан битӓн ишликлӓр. Сеслӓ! I. — сеслейелим! II. сеслӓ! сеслейин! III. сеслесин! сеслесин! сеслесиннӓр! Пакла! Бирлик сайысы Чоклук сайысы I. — паклайалым! II. пакла! паклайын! паклайыныз! III, пакла сын! пакласын! пакласыннар! Заказ 339 17
Куу! Бирлик сайысы Чоклук сайысы I. — кууалым! И. куу! кууйун! кууйунуз! III. куусун! куусун! куусуннар! Гий! Бирлик сайысы Чоклук сайысы I. — гийелим! II. гий! гийин! гийиниз! III. гийсин! гийсин! гийсиннӓр! Иш 1. Ашаадакы ишликлери дийштирин изин чалымында. Иш 2. Булун ашаадакы ишликлерин башланкы формасыны. Калктым, аарэрлар, йазсын, гечеӂек, булун, дӱзелттик, чык- мыш, йыкэр, башлээр, динди, казымыш, казэр, инанэр, сулайӂэк, дурэр. § 7. ОЛУШЛУК ЧАЛЫМЫ. (Изъявительное наклонение) Ишликлерин олушлук чалымы гӧстерер, ани иш хализ олэр, олду йада олаӂэк. Олушлук чалымы ачыклээр ишин хализлиини шиндики (в настоящем), гечмиш (в прошедшем) хем гележек (в будущем) замандарда. Ӧ р н е к: окуду, окуйэр, окуйаӂэк х. б. Ишликлерин олушлук чалымында вар хепси заманнар: шин¬ дики, гечмиш хем гелеӂек. Диишилмектӓ ишликлӓр кабледерлӓр ӱз хем заман аффикс- лерини. Ӱз аффикслери. Бирлик сайысы Бӓн качэр-ым Сӓн качэр-сын О качэр Чоклук сайысы Биз качэр-ыз Сиз качэр-сыныз Оннар качэр-лар 18
Б и р л и к сайысы I качты-м II качты-н III качты Б и р л и к сайысы I беенер-им II беенер-син III беенер Бирлик сайысы I беенди-м II беенди-н III беенди Чоклук сайысы I качты-к II качты-ныз III качты-лар Чоклук сайысы I беенер-из II беенер-синиз III беенер-лӓр Чоклук сайысы I беенди-к II беенди-низ III беенди-л ар § 8. ШИНДИКИ ЗАМАН. (Настоящее время) Ишлиин шиндики заманы гӧстерер, ани иш шинди, сӧленӓн вакытта олэр. Ӧ р н е к: сорэр шинди, бакэр шинди, гечер шинди. Шиндики замандакы ишликлӓр ӂувап едерлӓр сорушлара не йапэр? не олэр? Шиндики задоан дӱзӱллер сес гармониясына гора, -эр, -ер аф- фикслеринии йардымыннан. Бу аффикслерӓ денилер заман аф* фикси. Ӧ р и е к: о дур-эр, йаз-эр, отур-эр, гид-ер, вер--ер х. б., а во- калыннан битӓн ишликлердӓ -эр аффиксини'н ӧнӱндӓ а вокалы э вокалына дӧнер да олэр ики ээ йаннашык. ӧрнек: ойна — ойнэ-эр, капа — капэ-эр, тара — тарэ-эр; ӓ во- калыннан битӓн ишликлердӓ -ер аффиксинин ӧнӱндӓ ӓ вокалы е вокалына гечер, да олэр ики ее йаннашык. Ӧ р и е к: беклё — бекле-ер, иста — исте-ер, сӧлӓ — сӧле-ер. Бӧлӓ: а), консоннан битӓн ишликлердӓ: качэр, дурэр, алэр, бракэр, гезер, гелер х. б. 19
б). вокаллан битӓн ишликлердӓ: капээр, башлээр, ишлеер, сеслеер х. б. Шиндики заман диишилер ӱзлерӓ хем> сайылара гӧрӓ. Дийшил- мектӓ ишлиин заман темелинӓ екленер ӱз аффикслерн. ӧрнек: I качэр-ым II качэр-сын III качэр I качэр-ыз II качэр-сыныз III качэрлар. Иш 1. Ашаадакы ишликлерин шиндики заманыны дӱзӱн. Каз, чоз, сык, салла, денӓ, чаар, сор, сус, азарла, атла, чиз, шишир, ойна. Ӧ р н е к: каз — каз-эр, чоз — чоз-ер. Иш 2. Ашаадакы ишликлерин шиндики заманыны дӱзӱн да сора оннара еклӓйин 1-ӂи ӱзӱн аффикслерини. Сула, гӧтӱр, еклӓ, истӓ, геч, йысын, йап, сар, кеезлӓ, сеслӓ, беслӓ, топла, анна, ин. О р н е к: сула — сулэ-эр-ым, гӧтӱр — гӧтӱр-ер-им. Иш 3. Ашаадакы шиирлердӓ булун шиндики заманында иш- ликлери. Тарафым — алтын башак! Берекет зенгин — йа бак! Ону бӱӱттӱ инсаннар — Шеремет гагоузлар! ӧтер, ӧтер каваллар — Шен ойнээр гагоузлар! Сарсыланэр йапылар — Бу ойнээр гагоузлар!... Ташэр, ташэр филӂаннар — Шен ойнээр гагоузлар. Бей, буйурун ий достлар! Конаклээр гагоузлар! Т. Занет. Лафлар: Конакламаа — угощать, шеремет — трудолюбивые, проворные. 20
(Спряжение глаголов настоящего времени) 21 Иш 4. Йукардакы таблицайа гӧрӓ дийштирин ашаадакы ишликлери шиндики заманда. Ал, бул, ач, сай, шаш, дат, отлат.
Инӂӓ вокаллылар. 22
Вокаллан битӓн ишликлӓр. (Калын вокаллылар) В кууэрым кууэрсын кууэр кууэрыз кууэрсыныз кууэрлар Сны сыыйэрым сыыйэрсын сыыйэр сыыйэрыз сыыйэрсыныз сыыйэрлар Ташы ташыйэрым ташыйэрсын ташыйэр ташыйэрыз ташыйэрсыныз ташыйэрлар I КОЛЛЭЭрЫМ коллээрсын коллээр коллээр ыз коллээрсыныз коллээрлар 1 чалкээрым чалкээрсын чалкээр чалкээрыз чалкээрсыныз чалкээрлар я 1 о саллээрым саллээрсын саллээр саллээрыз саллээрсыныз саллээрлар х X х со 2 X 5 X К X X 5 а X сх ч а X I 2 з 8 о о о о а> а) о» « « »з ХО Ю О 15 о. а. а. й> а> а> •8 « « 8 8 8 0.0.0, 4) 4) 4) 2 к 8 о ООО 4) 4> <и »3 >8 »8 2 к 8 и ООО 4) 4) 4> 4> а> 4) ч ч ч •©•■о-е* 8 О ООО <и 4) 4> 4> О) 4> ч ч ч 2 з 8 О ООО а> 4> а> 4) 4> 4> ч ч ч аза 8 IX П В1« 8 а Ч ООО 4) 4) 4> «3 »3 >8 оюю 8 (X П £1(9 3 з ч ООО 4) 41 4) 3 о СО 3 58 3 О ч е*й*й« СО я !8 3 О ч ООО а> а> а; 4) а) 4) 4 ч ч •©••©<•©« со з л 8 .<Х со з !2 3 о ч ООО а> а> 4) 4> 4) 4) 4 ч ч а а 1 3 3 3 X X X X X X ч а X 3 X X X X X а X X X 0-1 X н а 9® § О* :Х * »Х * а »х у х ^ X X X 5-я X н - ЭХ 3 § х ^ X . Е( :Х О, Ч X “и К 23
Иш 8. Ашаадакы ишликлери дийштирин шиндики заманда. Чалыш, йыка, сор, сил, сакла, сыбыт, чыкар, шишир, чекет, кай, ишит, дӱӱ. Иш 9. Ашаадакы ӂӱмлелердӓ булун шиндики замандакы иш¬ ликлери да сӧлейин, ангы ӱздӓ хем сайыда оннар булунэрлар. 1. Хысымнарымыз бизӓ гелдилӓр да ичери гирдилӓр. 2. Школаӂылар бӱӱк хавезлӓн бааларда ишлеерлӓр. 3. Кати булӱ саайэр инеклери. 4. Бешӓ дӧрт койэрым да олэр докуз. 5. Сааӂыйкалар инеклерӓ от ташыйэрлар. 6. Уроклардан сора не йапэрсын? 7. Сиз аннээрсыныз мы, не сӧлерим бӓн? Иш 10. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлй. Коруйэр, коруйэрыз, уурээр, верерим, кесерсин, дӱзелдерсин, йанэр, сӱӱнер, гӧстерер. Катлы ишликлӓр. Каблет Кайыл ол Гирабил Качырывер I. II. 111 Кабледерим Кабледерсин Кабледер кайыл олэрым кайыл олэрсын кайыл олэр гирӓбилерим гирӓбилерсин гирӓбилер качырыверерим качырыверерсин качырыверер I. II. III. Кабледериз Каблсдерсиниз Кабледерлӓр кайыл олэрыз кайыл олэрсыныз кайыл олэрлар гирӓбилериз гирӓбилерсиниэ гирӓбилерлӓр качырыверериз качырыверерсиниз качырыверерлӓр Иш 11. Ашаадакы катлы ишликлери дииштирин шиндики за манда. Лаф ет, гӧтӱрӓбил, майыл ол, чыкывер, теклиф ет, танышывер, сеслейӓбил. § 10. ГЕЛЕЖЕК ЗАМАН. (Будущее время) Ишликлерин гелеӂек заманы гӧстерер, ани иш олаӂэк шинди- дӓн сора, илери дору. ӧрнек: сораӂэк, йазаӂэк, гечеӂек, сорар, йазар, гидӓр х.б. Гагоуз дилиндӓ вар ики гелеӂек заман: 24
А. Мутлак гелеӂек заман (определенное будущее) О гетиреӂек—он принесет (обязательно) О булаӂзк— он найдет (обязательно) 2. Беллисиз тележек заман (неопределенное будущее) О бракар — он оставит (может быть), О гетирир—он принесет (может быть). Мутлак гелеӂек заман. Мутлак гелеӂек заман гӧстерер, ани иш мутлак хализ ола- ӂэк, да дӱзӱлер ишлиин баш темелиндӓн -аӂак, -эӂак, -еӂӓк, -еӂек аффикслерин йардымыннан. О р н е к: Брак-аӂа-н, брак-аӂэк, ойнай-аӂа-м, ойнай-аӂэк, кесеӂӓ-м, кес-еӂек, х. б. Консон к калмыш саде 3-ӂӱ ӱздӓ. Вокаллан битӓн ишликлердӓ бу аффикслерин ӧнӱндӓ пейда олзр й, ама э йада е дӱшерлӓр: башла-йаӂа-м, алма-йаӂа-м, башла-йӂэк, алма-йӂэк; бекле-йӂӓм, беклӓме-йӂӓм, бекле-йӂек, беклӓме-йӂек х. б. Узун вокаллы ишлнклердӓ саде -ӂам, -ӂӓм, -ӂан, -ӂӓн, -ӂак, -ӂек, аффикслӓр калэр: саа-ӂам, саа-ӂэк, бӱӱ-ӂӓм, бӱӱ-ӂек х. б. Шинди бакын, ниӂӓ дийшилер тӱрлӱ ишликлӓр мутлак теле¬ жек заманында. Консоннан битӓн ишликлӓр. (Калын вокаллылар) Бирлик сайысы I. качаӂам дураӂам Н. качаӂан дураӂан Щ. качаӂэк дураӂэк бракаӂам бракаӂан бракаӂэк казаӂам казаӂан казаӂэк Чоклук сайысы I. качаӂэз дураӂэз II. качаӂэныз дураӂэныз III. качаӂэклар дураӂэклар бракаӂэз казаӂэз бракаӂэныз казаӂэныз бракаӂэклар казаӂэклар 25
I. йапаӂам II. йапаӂан III. йапаӂэк Бирлик сайысы койаӂам кыраӂам койаӂан кыраӂан койаӂэк кыраӂэк салаӂам салаӂан салаӂэк Чоклук сайысы I. йапаӂэз койаӂэз II. йапаӂэныз койаӂэныз III. йапаӂэклар койаӂэклар кыраӂэз салаӂэз кыраӂэныз салаӂэныз кыраӂэклар салаӂэклар Иш 1. Ашаадакы ишликлери дийштирин мутлак гелеӂек эа- манда. Брак, ач, йак, казы, йаннаш, сай, кач, саа ол. Вокаллан битӓн ишликлӓр Бирлик сайысы I. аннайӂам ташыйӂам II. аннайӂан ташыйӂан III. аннайӂэк ташыйӂэк сулайӂам сулайӂан сулайӂэк йыкайӂам йыкайӂаИ йыкайӂэк Чоклук сайысы I. аннайӂэз ташыйӂэз сулайӂэз йыкайӂэз II. аннайӂэныз ташыйӂэныз сулайӂэныз йыкайӂэныз III. аннайӂэклар ташыйӂэклар сулайӂэклар йыкайӂэклар Узун вокаллан битӓн ишликлӓр Бирлик сайысы I. сууӂам кууӂам сааӂам II. сууӂан кууӂан сааӂан III. сууӂэк кууӂэк сааӂэк I. сууӂэз II. сууӂэныз III. сууӂэклар Чоклук кууӂэз кууӂэныз кууӂэклар сайысы сааӂэз сааӂэныз сааӂэклар 26
Иш 2. Ашаадакы ишликлери дийштирин мутлак гелеӂек за- манда. Салла, солу, кашы, буу, коола, сува, кой. Инӂӓ вокаллылар Консоннан битӓн I. гечеӂӓм .II. гечеӂӓн III. гечеӂек Бйрлик сайысы вереӂам етишеӂӓм делеӂӓм вереӂӓн етишеӂӓн делеӂӓн вереӂек етишеӂек делеӂек Чоклук сайысы I. гечеӂез II. гечеӂениз III. гечеӂеклӓр вереӂез вереӂениз вереӂеклӓр етишеӂез етишеӂениз етишеӂеклӓр делеӂез делеӂениз делеӂеклӓр Иш 3. Ашаадакы ишликлери дийштирин мутлак гелеӂек за- манда. Гел, гир, ич, док, дӱз, гетир, пишир, чекет, верӓбил. Вокаллан битӓн ишликлӓр. Бирлик сайысы I. дӧшейӂӓм сӧлейӂӓм дейӂӓм беклейӂӓм ишлейӂӓм бӱӱӂӓм II. дӧшейӂӓн сӧлейӂӓн дейӂӓн беклейӂӓн ишлейӂӓн бӱӱӂӓн III. дӧшейӂек сӧлейӂек дейӂек беклейӂек ишлейӂек бӱӱӂек Ч о к л у к сайысы I. дӧшейӂез сӧлейӂез дейӂез беклейӂез II. дӧшейӂениз сӧлейӂениз дейӂениз беклейӂениз III. дӧшейӂеклӓр сӧлейӂеклӓр дейӂеклӓр беклейӂеклӓр ишлейӂез бӱӱӂез ишлейӂениз бӱӱӂениз ишлейӂеклӓр бӱӱӂеклӓр Иш 4. Ашаадакы ишликлери мутлак гелеӂек заманда дийшти¬ рин. Денӓ, сеслӓ, и, сӱрӱ, кӱрӱ. 27
Иш 5. Ашаадакы ишликлердӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Сӱпӱреӂӓм, дураӂам, чыкаӂам, ийеӂез, сууаӂеклар, сусаӂэк, кайаӂэклар, утанаӂам. § 11. Беллисиз гелеӂек заман. (Будущее неопределенное время.) Беллисиз гелеӂек заман гӧстерер, ани иш олур, ама дийл белли кӓр ангы гелеӂек заманда. О дӱзӱлер ишлиин темел фор- масындан -ар, -ӓр, -ыр, -ир, -ур, -у*р аффикслерин йардымыннан. Ӧ р н е к: йап-ар, гид-ӓр, гид-ир, таш-ыр, дур-ур, беен-ӓр, чык- ар х. б. Вокаллан битӓн ишликлердӓ бу аффикс олэр саде -р, йада -йар, -йыр, -йур. Бу заманда кими ишликлерин вар икишӓр-ӱчӓр формасы. ӧрнек: башла-р-ым, казы-р-ым, оку-р-ум, оку-йар-ым, оку-, йур-ум. Консоннан битӓн ишликлӓр. (-ар, -ыр, -ур) Б и р л и к сайысы I. ал-ар-ым ал-ыр-ым кой-ар-ым кой-ур-ум II. аларсын алырсын койарсын койурсун III. алар алыр койар койур Ч оклук сайысы I. алларыз алырыз койарыз койуруэ II. аларсыныз алырсыныз койарсыныз койурсунуз III. аларлар алылар койарлар койурлар Б и р л и к сайысы I. кырарым кырырым буларым булурум II. кырарсын кырырсын буларсын булурсун III. кырар кырыр булар булур Чоклук сайысы I. кырарыз кырырыз буларыз булуруз II. кырарсыныз кырырсыныз буларсыныз булурсунуз III. кырарлар кырырлар буларлар булурлар 28
Иш 6. Ашаадакы ишликлери беллисиз гелеӂе штирин. Ач, кырк, кай, дой, дуй, дур, кайыл ол. (•ӓр. -ир, -ӱр) I. гидӓрим II. гидӓрсин III. гидӓр Б и р л и к гидирим гидирсин гидир с а й ы с ы дӱзӓрим дӱзӓрсин дӱзӓр I. гидӓриз II. гидӓрсиниз III. гидӓрлӓр Чоклук сайысы гидириз дӱзӓриз гидирсиниз дӱзӓрсиниз гидирлӓр дӱзӓрлӓр Иш 7. Ашаадакы ишликлери беллисиз гелеӂе штирин. Геч, чӧз, сӱр, алабил, дейивер, сесет. (-р, -йар, -йыр, -йур) Бирлик сайысы I. башла-р-ым казы-р-ым казы-йар-ы II. башларсын казырсын казыйарсьн III. башлар казыр казыйар Чоклук сайысы I. башларыз казырыз казыйарыз II. башларсыныз казырсыныз казыйарсын III. башларлар казырлар казыйарлар I. оку-р-ум II. окурсун III. окур Бирлик сайысы окуйарым окуйурум окуйарсын окуйурсун окуйар окуйур 29 заманда дий- дӱзӱрӱм дӱзӱрсӱн дӱзӱр дӱзӱрӱз дӱзӱрсӱнӱз дӱзӱрлӓр заманда дий- казы-йыр-ым казыйырсын казыйыр казыйырыз казыйырсыныз казыйарлар
Чоклук сайысы I. окуруз окуйарыз окуйуруз II. окурсунуз окуйарсыныз окуйурсунуз III. окурлар окуйарлар окуйурлар Есап алын. Ишлиин саа разгелер таа бир формасы: саа-р-ым. Иш 8. Ашаадакы ишликлери беллисиз гелеӂек заманда дий- штирин. Аала, коола, суу, таны, солу, сыы. (-р, -ӓр, -ир, -ӱр) Б и р л и к с а й ы с ы I. сеслӓ-р-им дейӓрим ийӓрим ийирим II. сеслӓрсин дейарсин ийӓрсин ийирсин III. сеслӓр дейӓр ийӓр ийириз Ч о к л у к с а й ы с ы I. сеслӓриз дейӓриз ийӓриз ийириз II. сеслӓрсиниз дейӓрсиниз ийӓрсиниз ийирсиниз III. сеслӓрлӓр дейӓрлӓр ийӓрлӓр ийирлӓр Б и рлик с а й ы с ы I. сӱрӱ-йӓр-им сӱрӱ-йӱр-ӱм бӱйӱ-р-ӱм бӱӱ-йӓр-им II. сӱрӱйӓрсин сӱрӱйӱрсӱн бӱйӱрсӱн бӱӱйӓрсин III. сӱрӱйӓр сӱрӱйӱр бӱйӱр бӱӱйӓр Ч о к л у к сайысы I. сӱрӱйӓриз сӱрӱйӱрӱз бӱйӱрӱз бӱӱйӓриз II. сӱрӱйӓрсиниз сӱрӱйӱрсӱнӱз бӱйӱрсӱнӱз бӱӱйӓрсиниз III. сӱрӱйӓрлӓр сӱрӱйӱрлӓр бӱйӱрлӓр бӱӱйӓрлӓр Иш 9. Ашаадакы ишликлери беллисиз заманда дийштирин. Сблӓ, кӱрӱ, дӱӱ, ишлӓ. Иш 10. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Калдырыр, йыкар, топларлар, дейӓр, икрамнарсыныз, йаайыр (йаар), дизӓрсиниз, солур (полиняет), солуйур (будет дышать), атлар, еклӓр, беклӓр. 30
§ 12. ГЕЧМИШ ЗАМАН. Ишлиин гечмиш заманы гӧстерер, ани иш олмуш лафетмек- тӓн илери. ӧрнек: ишледи, ишлемиш, ишлӓӓрди, ишледийди. Гагоуз дилиндӓ вар биркач гечмиш заман, ангылары вар ики формалы: садӓ формалы хем катлы формалы. а) . Садӓ формалы гечмиш заманнар дӱзӱлӱ башка заманнарын темелиндӓн хем заман аффиксиндӓн: 1. Мутлак гечмиш заман (оку-ду, йаз-ды, геч-ти, бак-ты, каз-ды, бич-ти, топла-ды, ал-ды х. б.). 2. Беллисиз гечмиш заман (оку-муш, йаз-мыш, геч-миш, йак-мыш, каз-мыш, бич-миш, топла-мыш, ал-мыш х. б.). б) . Катлы формалы гечмиш заманнар дӱзӱлӱ башка заманнарын темелиндӓн: 1. Чоктан гечмиш заман (окуду-йду, йазды-йды, гечти-йди, йакты- йды, казды-йды, бичти-йди, топлады-йды, алды-йды х. б.). 2. Биткисиз гечмиш заман (окур-ду, йазар-ды, гечар-ди, топлар- ды, алар-ды х. б.). 3. Ниетлик гечмиш заманы (окуйаӂэ-йды, йазаӂэ-йды, гечеӂе- йди, йыкаӂэ-йды, казаӂэ-йды, алаӂэ-йды х. б.). 4. Чоктан беллисиз гечмиш заман (окумуш-ту, йазмыш-ты, геч- миш-ти, йыкамыш-ты, казмыш-ты, алмыш-ты х. б.). 5. Узун гечмиш заман (окумакта-йды, йазмакта-йды, алмакта- йды, вермекте-йди, х. б.), кулланылэр пек сийрек хем таа чок масалларда. Гагоуз дилиндӓ ишликлерин гечмиш заманнарында сой йоктур, насыл рус дилиндӓ. В гагаузском языке глаголы прошедшего времени не имеют отдельных форм для выражения рода, как в русском языке. Уйдурун: русча — он читал, она читала, гагоузча — о окуйарды. Онуштан савашын дору сӧлемӓӓ хем йазмаа рус дилиндӓ иш¬ ликлерин гечмиш заманындакы формаларыны. 31
§ 13. МУТЛАК ГЕЧМИШ ЗАМАН. (Прошедшее завершенное время) Мутлак гечмиш заман гӧстерер, ани иш мутлак хем битми- шинӓ олду. О дӱзӱлер ишлиин баш темелиндӓн, екледийнӓн аф- фикслери -ды, -ди, -ду, -дӱ, -ты, -ти, -ту, -ту. Ӧ р н е к: бӓн йаз-ды-м, сан йаз-ды-н, о йаз-ды; биз йаз-ды-к, сиз йаз-ды-ныз. Мутлак гечмиш заманын ӱз аффикслери: Б. с. Ч. с. I. -м -к II. -и -ныз, -низ, -нуз, -нуз III. -ды (-ты) -лар (-лӓр) Бакын, ниӂӓ дийшилер тӱрлӱ ишликлӓр мутлак гечмиш за- (манда. Б и р л и к сай ысы I. окуду-м II. окуду-н III. окуду бакты-м бактын бакты казды-м каздын казды топлады-м топладын топлады Чо клук сайысы I. окудук II. окуду нуз III. окудуллар бактык бактыныз бактылар каздык каздыныз каздылар топладык топладыныз топладылар Б и р л и к сайысы I. кай-ды-м II. кайдын III. кайды саа-ды-м сайдын саады йут-ту-м йуттун йутту кыр-ды-м кырдын кырды Чоклук сайысы I. кайды к II. кайдыныз III. кайдылар саадык саадыныз саадылар йуттук йуттунуз йуттулар кырдык кырдыныз кырдылар 32
Бирлик сайысы I. кач-ты-м ойна-ды-м суу-ду-м дур-ду-м II. качтын ойнадын суудун дурдун III. качты ойнады сууду дурду Чоклук сайысы I. качтык ойнадык суудук дурдук II. качтыныз ойнадыныз суудунуз дурдунуз III. качтылар ойнадыныз суудулар дурдулар Бирлик сайысы I. бесле-ди-м гир-ди-м еш-ти-м чек-ти-м И. беследин гирдин ештин чектин III. беследи гирди ешти чекти Чоклук сайысы I. беследик гирдик ештик чектик II. беслединиз гирдиниз ештиниз чектиниз III. беследилӓр гирдилӓр ештилӓр чектилёр Иш 1, Йукардакы таблицайа гӧрӓ дийштирин ашаадакы иш- ликлерин мутлак гечмиш заманда. Ал, ач, сай, бул, уч, боз, тут, суу, анна, куру, лафет, сорабил, качывер. Иш 2. Ашаадакы ишликлери дийштирин мутлак гечмиш за¬ манда. Гел, ек, сеслӓ, кес, ишлё, гий, гул, чиз, сев, геливер. Иш 3. Ашаадакы ӂӱмлелердӓ мутлак гечмиш замандакы ищ- ликлери булун да сӧлейин, ангы ӱздӓ хем сайыда булунэрлар. Ушаклар школанын аулуна топланмышлар. Оннар гбзӓл ру- баларыны гиймишлӓр. Хепси алмыш йанына чичеӂик дӓ. Бӱӱн школада йорту. Ишидилди музыка хем даул сеси. Школаӂылар сырайа дизилдилӓр. Микрофона йаклашты школанын башы Ни¬ колай Петрович. О кутлады хепсини йортуйлан. Сора ӱредиӂи Михаил Константинович кысадан окуду бир насаат. Насаат бит- тийнӓн, хербир класс кенди концертини гӧстерди. Ушаклар ва- кыды шен гечирдилӓр. Оннар ислӓ диннендилӓр. 3 Заказ 339 33
§ 14. БИТКИСИЗ ГЕЧМИШ ЗАМАН. (Прошедшее незавершенное время) Биткисиз гечмиш заман гостерер, ани иш гечӓн заманда олар- ды, ама сансын битмемиш. Дӱзӱлер беллисиз гелеӂек замандан, ангысына екленер аф- фикслӓр -ды, -ди, -ду, -дӱ. ӧрнек: йазар-ды-м, йазар-ды-н, йазар-ды-к, йазар-ды-ныз х. б. Уренин, ниӂӓ дийшилер тӱрлӱ ишликлӓр биткисиз гечмиш за¬ манда. Бу заманда кими ишликлерин вар икишӓр-учӓр варианты (формасы). Консоннан битӓн ишликлӓр Б и р л и к сайысы I. дурар-ды-м дурур-ду-м отурар-ды-м отурур-ду-м II. дурардын дурурдун отурардын отурурдун III. дурарды дурурду отурарды отурурду Чоклук сайысы I. дурардык дурурдук отурардык отурурдук II. дур-ардыныз дурурдунуз отурардыныз отурурдунуз III. дурардылар ДУРУРДУДар отурардылар отурурдулар Б и р л и к сайысы I. алар-ды-м алыр-ды-м йывар-ды-м йывыр-ды-м II. алардын алырдын йывардын йывырдын III. аларды алырды йыварды йывырды Чоклук сайысы I. алардык алырдык йывардык йывырдык II. алардыныз алырдыныз йывардыныз йывырдыныз III. алардылар алырдылар йывардылар йывырдылар Б и р л и к сайысы I. дӱзӓр-ди-м дӱзӱр-дӱ-м гелар-ди-м гелир-ди-м II. дӱзӓрдин дӱзӱрдӱн гелӓрдин гелирдин III. дӱзӓрди дӱзӱрдӱ гелӓрди гелирди 34
Чоклук сайысы I. дӱзӓрдик дӱзӱрдӱк гелӓрдик гелирдик II. дӱзӓрдиниз дӱзӱрдӱнӱз гелӓрдиниз гелирдиниз III. дӱзӓрдилӓр дӱзӱрдӱлӓр гелӓрдилӓр гелирдилӓр Иш 1. Йукаркы таблицайа гӧрӓ дийштирин ишликлери битки- сиз гечмиш заманда. Иат, узат, калк, кач, каз, сат, кай. Вокаллан битӓн ишлнклКр I. атла-р-ды-м II. атлардын Ш. атларды I. атлардык II. атлардыныз III. атлардылар I. пакла-р-ды-м II. паклардын III. пакларды I. паклардык II. паклардыныз III. паклардылар I. топла-р-ды-м II. топлардын III. топларды I. топлардык II. топлардыныз III. топлардылар Бирлик сайысы атлайа-р-ды-м атлайардын атлайарды Чоклук сайысы атлайардык атлайардын ыз атлайардылар Бирлик сайысы паклайар-ды-м паклайардын паклайарды Чоклук сайысы паклайардык паклайарды ныз паклайардылар Бирлик сайысы топлайар-ды-м топлайар-дын топлайарды Чоклук сайысы топлайардык топлайардыныз топлайардылар 35
I. кору-р-ду-м II. корурдун III. корурду I. корурдук II. корурдунуз III. корурдулар I. сула-р-ды-м II. сулардын III. суларды I. сулардык II. сулардыныз III. сулардылар Бирлик сайысы коруйа-р-ды-м коруйур-ду-м коруйардын коруйурдун коруйарды коруйурду Чоклук сайысы коруйардык коруйурдук коруйардыныз коруйурдунуз коруйардылар коруйурдулар Бирлик сайысы сулайар-ды-м сулайардын сулайарды Чоклук сайысы сулайардык сулайардыныз сулайардылар Бирлик сайысы I. саайар-ды-м II. саайардын III. саайарды I. саайардык II. саайардыныз III. саайардылар саайыр-ды-м саайырдын саайырдын Чоклук сайысы саайырдык саайырдыныз саайырдылар I. сууар-ды-м II. сууардын III. сууарды I. сууардык II. сууардыныз III. сууардылар Бирлик сайысы суур-ду-м суурдун суурду Чоклук сайысы суУРДУк суурдунуз суурдулар 36
Иш 2. Ашаадакы ишликлери биткисиз гечмиш заманда дий* штирин. Башла» казн, оку, ташы, анна, куу, тузла, уйу. Бйрлик сайысы I. гийӓр^ди-м гийир-ди-м II. гийӓрдин гийирдин III. гийӓрди гийирди сӧлӓр-ди-м сӧлӓрдин сӧлӓрди Чоклук сайысы I. гийӓрдик гийирдик II. гийӓрдиниз гийирдиниз III. гийӓрдилӓр гийирдилӓр сӧлӓрдик сӧлӓрдиниз сӧлӓрдилӓр Бирлик сайысы I. киречлӓр-ди-м дейӓр-ди-м II. киречлӓрдин дейӓрдин III. киречлӓрди дейӓрди I. киречлӓрдик II. киречлӓрдиниз III. киречлӓрдилӓр Чоклук сайысы дейӓрдик дейӓрдиниз дейӓрдилӓр Бирлик сайысы I. сӱрӱйӓр-ди-м сӱрӱр-дӱ-м II. сӱрӱйӓрдин сӱрӱрдӱн III. сӱрӱйӓрди сӱрӱрдӱ истӓр-ди-м истӓрдин истӓрди Чоклук сайысы I. сӱрӱйӓрдик сӱрӱрдӱк II. сӱрӱйӓрдиниз сӱрӱрдӱнӱз III. сӱрӱйӓрдилӓр сӱрӱрдӱлӓр истӓрдик истӓрдиниз истӓрдилӓр I. беклӓр-ди-м II. беклӓрдин III. беклӓрди Бирлик сайысы ресимнӓр-ди-м ресимнӓрдин ресимнӓрди 37
Чоклук сайысы I. беклӓрдик II. беклӓрдиниз III. беклӓрдилӓр ресимнӓрдик ресймнӓрдинйз ресимнӓрдилӓр Иш 3* Ашаадакы ишликлери дийштирин биткисйз гечмйш за* манда. Ишлӓ, и, дий, кӱрӱ, ерй, гирӓбил, метет, Иш 4. Ашаадакы ишликлери дийштирин мутлак гечмиш за- манда. Чалыш, саваш, чийнӓ, булуш, калдыр, есап ал, чыкывер. Иш 5. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Сӱпӱрӱрдӱн, чыктык, гиттик, бозардыныз, качардылар, йонар- ды, окуйурдум, буйурдулар, йазардын, сойунарды, алчалдылар. Чоктан гечмиш заман гӧстерер, ани иш чоктан, мутлак гечмиш замандан илери олдуйду. О дӱзӱлер мутлак гечмиш замандан, екледийнӓн аффикслери -ды, -ди, -ду, -дӱ, -ты, -ти, -ту, -тӱ. § 15. ЧОКТАН ГЕЧМИШ ЗАМАН. (Давнопрошедшее время.) Бирлик сайысы I. бактыйдым окудуйдум каздыйдым II. бактыйдын окудуйдун каздыйдын III. бактыйды окудуйду каздыйды Чоклук сайысы I. бактыйдык окудуйдук каздыйдык II. бактыйдыныз окудуйдунуз каздыйдыныз III. бактыйдылар окудуйдулар каздыйдылар Бирлик сайысы I. беслемиш-ти-м отурмуш-ту-м чбзмӱш-тӱ-м II. беслемиштин отурмуштун чӧзмӱштӱн III. беслемишти отурмушту чӧзмӱштӱ 38
Чоклук сайысы I. беслемиштик отурмуштук чӧзмӱштӱк II. беслемиштиниз отурмуштунуз чӧзмӱштӱнӱз III. беслемиштилӓр отурмуштулар чӧзмӱштӱлӓр Иш 1. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Вермиштилӓр, алмыштык, дӱзмӱштӱ, йаклашмыштыныз, чек- миштин, ойнамыш, ӧзлемиш. Иш 2. Ашаадакы ишликлери дийштирин чоктан беллисиз геч- миш заманда. Калк, индир, айырыл, битир, булуш, дӱзелт, чыкар, гий, гез. I. ачтыйдым II. ачтыйдын III. ачтыйды I. ачтыйдык II. ачтыйдыныз III. ачтыйдылар I. саадыйдым II. саадыйдын III, саадыйды I. саадыйдык II. саадыйдыныз III. саадыйдылар I. беследийдим II. беследийдин ИI, беследийди Бирлйк сайысы кайдыйдым топладыйдым кайдыйдын топладыйдын кыйдыйды топладыйды Чоклук сайысы кайдыйдык топладыйдык кайдыйдын ыз топладыйдын ыз кайдыйдылар топладыйдылар Бирлик сайысы йуттуйдум йуттуйдун йуттуйду Чоклук сайысы йуттуйдук йуттуйдунуз йуттуйдулар Бирлик сайысы гирдийдим етиштийдим чектийдим гирдийдин етиштийдин чектийдин гирдийди етиштийди чектийди 39
Чоклук сайысы I. беследийдик гирдийдик етиштийдик чектийдик II. беследийдиниз гирдийднниз етиштийдиниз чектийдиниз III. беследийдилӓр гирдийдилӓр етиштийдилӓр чектийдилӓр Иш 1. Ашаадакы ишликлери дийштирин чоктан гечмищ за- манда. Ал, дат, башла, йыв, уч, сыы; суу, анна, есап ал, гӧз ат. Иш 2. Ашаадакы ишликлери дийштирин чоктан гечмиш за¬ май да. Гел, ек, дӓ, гӱл, кес, ишлӓ, чиз, сев, каблет, чыкывер. Иш 3. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Бошалттыйды, чӧздӱйдӱм, гӧтӱрдӱйдӱк, есап, алдыйдыныз. Беллисиз гечмиш заман гӧстерер, ани иш гечӓн вакытта бел- лиснз олмуш да -мыш, -миш, -муш, -мӱш аффикслерин йардымын- нан дӱзӱлер. § 16. БЕЛЛИСИЗ ГЕЧМИШ ЗАМАН. Бирлик сайысы I. качмышым II. качмышын III. качмыш каймышым каймышын каймыш каршламышым каршламышын каршламыш Чоклук сайысы I. качмышык каймышык каршламышык II. качмышыныз каймышыныз каршламышыныз III. качмышлар каймышлар каршламышлар Бирлик сайысы I. кырмышым йазмышым гирмишим II. кырмышын йазмышын гирмишин III. кырмыш йазмыш гирмиш Чоклук сайысы I. кырмышык йазмышык гирмишик II. кырмышыныз йазмышыныз гирмишиниз III. кырмышлар йазмышлар гирмишлӓр 40
Бирлик сайысы I. чӧзмӱшӱм II. чӧзмӱшӱн III. чӧзмӱш беслемишим беслемишин беслемиш Чоклук сайысы I. чӧзмӱшӱк II. чӧзмӱшӱнӱз III. чӧзмӱшлӓр беслемишик беслемишиниз беслемишлӓр Иш /. Ашаадакы ишликлери дийштирин беллисиз гечмиш за- манда. Оку, сеслӓ, сай, ишлӓ, дӓ, куу, майыл ол, тузла, чык. Иш 2. Ашаадакы ӂӱмлелердӓ булун беллисиз гечмиш заман- дакы ншликлери. 1. Севинмиш, севинмиш хем дӓ майыл олмуш. 2. Ишиттим, ани сиз койун пейнири сатармышыныз. 3. Митии техника дернеенӓ каблеттилӓр. 4. Бӓн чокча кино сииретмишим. 5. Сӓн бир тепӓ йакаӂак гетирмишин? 6. Незаман да гӧрмӱшӱнӱз ону? Иш 3. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Калкмыш, гетирмишлӓр, алмышыныз, гирмишик, уйумушун, есапламышым, уйанмышын. § 17. ЧОКТАН БЕЛЛИСИЗ ГЕЧМИШ ЗАМАН. (Давнопрошедшее неопределенное время.) Чоктан беллисиз гечмиш заман гӧстерер, ани иш беллисиз ол* мушту таа чоктан, беллисиз замандаи илери. Дӱзӱлер беллисиз гечмиш замаиын темелиндӓн -ты, -ти, -ту, -тӱ аффикслерин йар- дымыннан. (Саде тутнук консонну аффикслӓр. Не ичии? Булун кенднниз). Тӓ ниӂӓ тӱрлӱ ишликлӓр чокгаи гечмиш заманда дийшилер- лӓр; 41
Бирлик сагысы I. качмыш-ты-м II. качмыштын III. качмышты каршыламыш-ты-м каршыламыштын каршыламышты Ч о к л у к сайысы I. качмыштык II. качмыштыныз III. качмыштылар каршыламыштык каршыламыштыныз каршыламыштылар Вокаллан битӓн ншликлӓр Бирлик сайысы I. топлайӂэ-йды-м йыкайӂэ-йды-м II. топлайӂэйдын III. топлӓйӂэйды йыкайӂэйдын йыкайӂэйды Чоклук сайысы I. топлайӂэйдык йыкаӂэйдык II. топлайӂэйдыныз йыкайӂэйдыныз III. топлайӂэйдылар йыкайӂэйдылар Узун вокаллан битӓн ишликлӓр Бирлик сайысы I. бӱӱӂе-йди-м II. бӱӱӂейдин И1. бӱӱӂейди сааӂэ-йды-м сууӂэ-йды-м сааӂэйдын сууӂзйдын сааӂэйды сууӂэйды Чоклук сайысы I. бӱӱӂейдик II. бӱӱӂейдиниз III. бӱӱӂейдилӓр сааӂэйдык сууӂэйдык сааӂэйдыныз сууӂэйдыныз сааӂэйдылар сууӂэйдылар § 18. НИЕТЛИК ГЕЧМИШ ЗДМАН, (Прошедшее время намерения) Ниетлик гечмиш заманы гӧстерер, ани иш олаӂэймыш гечмиш заманда, ама олмамыш. Дӱзӱлер мутлак гелеӂек заманын теме- 42
линдӓн -ды, -ди аффикслерин йардымыннан. Темелин битки К консону дӱшер. Бакын, ниӂӓ дийшилер тӱрлӱ ишликлӓр ниетлик гечмиш за- манында. Консоннан битӓн ишликлӓр Бирлик сайысы I. качаӂэ-йды-м гечеӂе-йди-м йазаӂэ-йды-м II. качаӂэйдын гечеӂейдин йазаӂэйдын III. качаӂэйды гечеӂейди йазаӂэйды Чоклук сайысы I. качаӂэйдык гечеӂейдик йазаӂэйдык II. качаӂэйдыныз гечеӂейдиниз йазаӂэйдыныз III. качаӂэйдылар гечеӂейдилӓр йазаӂэйдылар Иш 1. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Алаӂэйдым, вереӂейдик, булаӂэйдыныз, ишлейӂейдиниз, баш- лайӂэйды, саллайӂэйды, сулайӂэйды, йаалайӂэйды, сӱпӱреӂей- ди. Иш 2. Ашаадакы ишликлери дийштирин ниетлик гечмиш за- манында. Сакын, корун, ич, карыш, дайан, ишлӓ, сус, гит, гел, гий, дӱӱ. ИШЛИИН БАШКА ЧАЛЫМНАРЫ ХЕМ ФОРМАЛАРЫ. § 19. САНКИЛИК ЧАЛЫМЫ (Условное наклонение.) Санкилик чалымы гӧстерер, а ни иш вар ниӂӓ олсун (санки олса). Дӱзӱлер ишлнин баш темелиндӓн -сд, -сӓ, -се аффиксдерин йардымыннан. ӧрнек: кал-са-м, гел-сӓ-м, топла-са-к, геч-еӓ-м х. б, если я останусь, если я прийду. Санкилик чалымын вар шиндики заманы. Бакын, ниӂӓ дийшилер тӱрлӱ ишликлӓр санкилик чалымын зэманнарында. 43
Шиндики заман I. кач-са-м II. кач-са-н III. качса Калын вокаллылар Бирлик сайысы йаз-са-м сакла-са-м йаз-са-н сакла-са-н йазса сакласа Чоклук сайысы I. качсак йазсак сакласак II. качсаныз йазсаныз сакласаныз III. качсалар йазсалар сакласалар Инӂӓ вокаллылар Бирлик сайысы I. ич-сӓ-м ишит-сӓ-м сил-сӓ-м и-сӓ-м II. ичсӓн ишитсӓн силсӓн исӓн III. ичсӓ ишитсӓ силсӓ исӓ Чоклук сайысы I. ичсӓк II. ичсениз III. ичселӓр ишитсӓк ишитсениз ишитселӓр силсӓк силсениз силселӓр исӓк исениз иселӓр Башка ӧрнек: : кой-са-м каз-са-м казы-са-м оку-са-м йыв-са-м уйу-са-м дий-сӓ-м сӱрӱ-сӓ-м чекет-сӓ-м сесле-сӓ-м гий-сӓ-м гел-сӓ-м I. бӱӱ-сӓ-м II. бӱӱ-сӓ-н III, бӱӱсӓ Узун вокаллан битӓн ишликлӓр Бирлик сайысы куу-са-м саа-са-м куу-са-н саа-са-н кууса сааса 44
Чоклук сайысы I. бӱӱсӓк куусак И. бӱӱсениз куусаныз III, бӱӱселӓр куусалар саасак саасаныз саасалар Иш 1Ч Ашаадакы ишликлери дийштирин санкилик чадымын шиндики заманында, Ал, бул, топла, гетир, колла, кабарт, дӱзелт, инӂелт, сойун, да, суу. Иш 2. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ, сора че- вирин оннары рус дилинӓ. Окусан, гелсӓн, дӱзсӓк, калсаныз, сеслеселӓр, дурсам, гӧрсӓк, чыксам, булушсам. Тутунуз аклынызда. Санкилик ^алымын гечмиш заманы пек сиирек булунэр ихтиар инсаннарын лафетмесиндӓ, дейӂез, сан¬ ки алсайдым о чизмелери...; дурсайдым да орада, файда йокту...; санки версейди... х. б. Шинди кулланылэр истгйишлик чалымын гечмиш заманы: алайдым, дурайдым, верейдим х. б. § 20. ИСТЕЙКШЛИК ЧАЛЫМЫ. (Желательное наклонение.) Истейишлик чалымы гӧстерер, ани лафедӓн истеер ки йапсын бишей, олсун бишей. Дӱзӱлер ишлиин баш темелиндӓи -а (-э), ■йа (-йэ), -е (-ӓ), -не (-нӓ) аффикслерин йардымыинан. ӧ р н е к: кал-а-йым сакла-йа-сын топла-йэ-йдым геч-е-йим геч-ӓ-син сӱрӱ-йе-лим сӱрӱ-йӓ-синиз сула-йа-йым вер-е-йим Истейишлик чалымын вар шиндики заманы хем бир гечмиш ' заманы. 45
Шиндики заман Калын вокаллылар Бирлик сайысы I. кач-а-йым II. кач-а-сын III. качсын дур-а-йым дур-а-сын дурсун баала-йым баала-йа-сын бааласын I. качалым II. качасыныз III. качсыннар Чоклук сайысы дур алым дурасыныз дурсуннар баалайалым баалайасыныз бааласыннар Бирлик сайысы I. кай-а-йым суу-а-йым сыы-йа-йым II. кай-а-сын суу-а-сын сыы-йа-сын III. кайсын суусун сыйсын Чоклук сайысы I. кай-а-лым суу-а-лым II. кай-а-сыныз суу-а-сыныз III. кай-сын-нар суу-сун-нар сыы-йя-лым сыы-йа-сыныз сый-сын-нар Иш 1. Ашаадакы ишликлери дийштирин истейишлик чалымын шиндики заманында. Иат, катла, карыш, дойуи, ал, бул, куу, солу, уйан, актар, чык, чыкар. Инӂӓ вокаллылар Бирлик сайысы I. геч-е-йим гӧр-е^йим гир-е-йим гез-е-Гшм II. гечӓсин гӧрӓсин гирӓсин гезӓсин Ц1. гечсин гӧрсӱн гирсин гезсин Чоклук сайысы I. геч-е-лим гӧр-е-лим гир-е-лим гез-е-лим II. гечӓсиниз гӧрӓсиниз гирӓсиниз гезӓснниз Ш—гечсиннӓр гӧрсӱннӓр гирсиннӓр гезсиннӓр 46
Бирлик сайысы I. гий-е-йим сесле-йе-йим чек-е-йим бӱӱ-йе-йим II. гий-ӓ-снн сссле-йӓ-син чек-ӓ-син бӱӱ-йӓ-син III. гийсин сеслесин чексин бӱӱсӱн Чоклук сайысы I. гий-е-лим сесле-йе-лим чек-е-лим бӱӱ-йе-лим II. гийӓсиниз сеслейӓсиниз чекӓсиниз бӱӱйӓсиниз III. гийсиннӓр сеслесиннӓр чексиннӓр бӱӱсӱннӓр Иш 2. Ашаадакы ишликлери дийштирин истейишлик чалымын шиндики заманыида. Отур, бракыл, сыбыт, ӧрӱ, гел, пакла, йаннаш, сивиш, качывер, алабил. Иш 3. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Сора че- вирин оннары рус дилинӓ. Казсын, атлайалым, йаклашалым, качсыннар, карышасыныз, геливерейим, алабилсин. § 21. ГЕЧМИШ ЗАМАН. I. чык-а-йды-м II. чыкайдын III. чыкайды I. чыкайдык II. чыкайдыныз III. чыкайдылар Консоннан битеннӓр. Б и р л и к сайысы гез-ӓ-йди-м тут-а-йды-м дӱз-е-йди-м гезӓйдин тутайдын дӱзейдин гезӓйди тутайды дӱзейди Чоклук сайысы гезӓйдик тутайдык дӱзейдик. гезӓйдиниз тутайдыныз дӱзейдиниз резӓйдилӓр тутайдылар дӱзейдилӓр Вокаллан битеннӓр Бирлик сайысы I. башла-йэ-йды- II. башла-йэ-йды III. башлайэйды м и-йе-йди-м н и-йе-йди-н ийейди чийне-йе-йди-м чийнейедин чийнейейдн 47
Ч о к л у к с а й ы с ы I. башлайэйдык II. башлайэйдыныз III. -башлайэйдылар I. бесле-йе-иди-м II. беслейейдин III. беслейейди I. беслейейдик II. беслейейдиниз III. беслейейдилёр ийейдик чийнейейдик ийейдиниз чийнейейдиниз ийейдилёр чийнейейдилёр Бирлик сайысы де-ие-йди-м дейейдин дейейди Чоклук сайысы дейейдик дейейдиниз дейейдилёр Узун вокаллылар Бирлик сайысы I. куу-а-йдым II. кууайдын III. кууайды саа-йэ-йды-м саайэйдын саайэйды бӱӱ-е-йди-м бӱӱйейдин бӱӱейди Чоклук сайысы I. кууайдык II. кууайдыныз III. кууайдылар саайэйды к саайэйдыныз саайэйдылар бӱӱейдик бӱӱейдиниз бӱӱйейдилёр Иш 4, Ашаадакы ишликлери дийштирин истейишлик чалымын гечмиш заманында. Ач, ташы, тут, гит, баала, дё, йыв, гий, суу, боз, гез. Иш 5, Ашаадакы ншликлёрлён дӱзӱн бирёр ӂӱмлё. Сора че- вирин рус дилинё, Гечёрдилёр, сорардылар, алайдым, беклейейдиниз, топлайэдык, чекмейейдиниз, саайэйдылар, дууэйдым, Иш 6. Ашаадакы ишликлери дийштирин санкилик чалымын хем истейишлик чалымын шиндики заманында, Ач, отур, гийин, ойна, гит, сеслё. 48
Иш 7. Ашаадакы ишликлердӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ да сора чивирин оннары рус дилинӓ. Билсӓм, калайым, гечӓйдим, сойунсун, ӱфлеселӓр, гелӓйдин, бракасын, етишейдик, коруйэйдык. § 22. ЛӒЗЫМНЫК ЧАЛЫМЫ. (Долженствоватсльное наклонение.) Лӓзымнык чалымы гӧстерер, ани лафедӓн дӱшер йапсын би¬ тей, иш лӓзым олсун. Онун вар саде Ш-ӂӱ ӱзӱн формасы — калмалы, гелмели,— да кулланылэр саде шиндики хем гечмиш заманда. ӧрнек: алмалы, вермели, гӧрмели, гитмели, гезмели, чӧзме- ли, йазмалы, коймалы, дӱзмели, дӧнмели, бӱӱмели, куумалы, йыв- малы, сойунмалы, йатмалы х. б. Бу форма вар ниӂӓ кулланылсын хепсиндӓ ӱзлердӓ. I. Бӓн калмалы II. Сӓн калмалы III. О калмалы I. Биз дурмалы II. Сиз дурмалы III. Оннар дурмалы Бирлик сайысы гитмели гитмели гитмели Чоклук сайысы гитмели гитмели гитмели Лафетмектӓ бу форма кулланылэр таа чок 1-ӂи ӱзӱн адын- дан. 1. Бӓн бу геӂӓ бурада калмалы. (В эту ночь я останусь здесь), 2. Вермели бӓн бу кийады кардашыма, (Дам-ка я эту книгу моему брату). 3. Иапмалы бнз бурада бир ев, 4. Дӧнмели биз бу кӧщедӓн ашаа дору. 49
Ама лафетмемиздӓ лӓзымнык ӱзеринӓ таа чок кулланылэр те бӧлӓ лаф чевирими: лӓзым калайым, лӓзым верейим, лӓзым йапа- лым, лӓзым дӧнелим, лӓзымды качалым, лӓзыммыш гелӓсин, лӓ- зым олаӂэк верӓсин, лӓзым олур калдырсын х. б. должен остаться, нужно отдать и т. д. Есап алын кендиниз, ниӂӓ дӱзӱлер бу лаф чевирими. Бакын, ниӂӓ дийшилер лаф «лёзым» хем ниӂӓ дийшилер йанындакы ишлик. Бутакым лаф чевйрими дийшилер хепсиндё ӱзлердӓ хем за- маннарда. ӧрнек: Шиндики заман Бирлик сайысы Чоклук сайысы I. лӓзым ачайым II. лӓзым ачасын III. лӓзым ачсын I. лӓзым ачалым II. лӓзым ачасыныз III. лёзым ачсыннар Гечмиш заман биткисиз I. лӓзымды ачайым II. лёзымды ачасын III. лӓзымды ачсын х. б. Мутлак гечмиш заман I. лёзым олду ачайым II. лёзым олду ачасын III. лёзым олду ачсын х. б. Гележек заман беллисиз I. лёзым олур ачайым II. лёзым олур ачасын III. л£зым олур ачсын х. б. Мутлак гележек заман I. лёзым олаӂэк ачайым И. лёзым олаӂэк ачасын III, дёзым олаӂэк ачсын х. б. 50
Яш и Йукардакы ӧрнеклӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Иш 2. Ашаадакы ишликлери койун лӓзымнык чалымына. Сеслё, оку, гел, атла, тут, кач, дур, ал. § 23. ИШЛИИН ДӦРТ ОЛУШЛУК ФОРМАСЫ. (Четыре аспектные формы глагола.) Гагоуз дилиндӓ ишликлар куллайыЛэрлар дӧрт олушлук фор- масында: 1. Хализлик формасы (Положительная форма) 2. Инкарлик формасы (Отрицательная форма) 3. Олабиленник формасы (Форма возможности) 4. Оламазлык формасы (Форма невозможности) I. Хализлик формасы Бу формада ишликлёр кулланылэр ӧлӓ, ниӂӓ ӱренднк шин- дийӓдӓн: иш хализ олэр, олду, олаӂэк, олса, лёзым олсун х. б. Бу формайа гирер хепси чалымнар хем заманнар, ани ӱрен- диниз. Ӧрнек: качэрым, качтым, качаӂам х. б. II. Инкӓрлик формасы Инкарлик формасы гбстерер, ани иш олмээр, олмады, олмай- ӂэк х. б. отур-ма-дылар, йат-ма-дылар, кес-ме-дилёр, итир-ме-дилар х. б. ӧрнек: бакма, ачма, тутма, гезмӓ, гӱлмӓ, буланма х. б. Инкарлик формасы дӱзӱлер ишлиин баш темелиндён -ма, (-мэ), -мӓ (-ме) аффикслерин йардымыннан. Ӧ р и е к: бул —бул-ма-ды, сус — сус-ма-ды, геч — геч-ме-ди, ӱфлё — ӱфлё-ме-ди, ӱфлё — ӱфле-мё-з х. б. Бутакым инкёрлик формасында ишликлерин темели олэр: бул- ма, дурма, койма, г^ӱлмё, гезмё х. б. -Ма, -мӓ аффиксинӓ денилер инкёрлик аффикси. 51
В русском языке такая форма глагола образуется при помощи отрицания не: не стой, не смейся, не приехал и т. д. Бу формадакы ишликлердӓ ургу хер керӓ дӱшер инкӓрлик аффиксин ӧнӱндеки кысыма: отур-ма-дылар, йатма-дылар, кес-ме-дилӓр, итир-ме-дилӓр х. б* Вар лафлар, ани формалары бензеер инкёрлик формасына, ама мааналары хем ургулары башка: алма — ӓлма, кесмё — кёс* мӓ. Инкӓрлйк формасындакы иШликлӓр дийшилерлёр, ниӂӓ да хализлик формасында, хербир чалымда хем заманнарда. § 24. ОЛУШЛУК ЧАЛЫМЫНДА. Инкӓрлик форманын темели вокаллан битер дейни, шиндики заманын -эр, -ер аффиксини она екледийнён а вокалы э вокалына дӧнер, да бурада олэр ики ээ: булмээр, сормээр, капамээр; ӓ во¬ калы е вокалына дӧнер да олэр ики ее: сеслёмеер, гечмеер, сӱӱн- меер х. б. Ишликлерин дийшилмеси беклё-ме-ер-им беклӓмеерсин беклӓмеер Бирлик сайысы I. ач-мэ-эр-ым кыр-мэ-эр-ым гит-ме-ер-им II. ачмээрсын кырмээрсын гитмеерсин III. ачмээр кырмээр гитмеер Чоклук сайысы I. ачмээрыз кырмээрыз гитмеериз беклӓмеериз II. ачмээрсыныз кырмээрсыныз гитмеерсиниз беклёмеерсиниз III. ачмээрлар кырмээрлар гитмеерлёр беклёмеерлёр Иш 1. Ашаадакы ишликлери койун инкёрлик формасына да дийштирин шиндики заманда. Кач, ал, ташы, сӱрӱ, суу, чек, сакла, дӱз, йап, гий, лафет, майыл ол. Иш 2. Ашаадакы ишликлерин башланкы формасыны булун. Гечмеерим, отурмээрым, даатмээрым, саймээрсыныз, танымэ- эрсын, сеслёмеер, башламээрсыныз, гӧрёмеер, каблетмеер, унут- 52
МэЭрыз, ӂувап верМеериз, кӧстеклӓнмеер, внанмээрлар, севмеер син, куумээр, саамээр, коймээрсыныз. Ӧ р н е к: гезмеерим — гезмӓ, отурмээрлар — отурма. Бу ишликларлӓн сора дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. § 25. ГЕЛЕЖЕК ЗАМАННАР. а) Мутлак гелеӂек заман I. ачмайӂам II. ачмаӂӓн III. ачмайӂэк Бирлик сайысы топламайӂам ишлӓмейӂӓм топламайӂӓн ишлӓмейӂӓн топламайӂэк ишлӓмейӂек I. ачмайӂэз Чоклук сайысы топламайӂэз ишлӓмейӂез II. ачмайӂэныз топламайӂэныз ишлӓмейӂениз III. ачмайӂэклар топламайӂэклар ишлӓмейӂеклӓр I. гечмейӂӓм II. гечмейӂӓн III. гечмейӂек Бирлик сайысы имейӂӓм имейӂӓн имейӂек I. гечмейӂез Чоклук сайысы имейӂез II. гечмейӂениз имейӂениз III. гечмейӂеклӓр имейӂеклӓр I. алмарым II. алмарсын III. алмар б) Беллисиз гелеӂек заман Бирлик сайысы алмазым (алмам) алмазсын алмаз 53
Чоклук сайысы 1. алмарыз II. алмарсыныз III. алмарлар I. гелмӓрим II. гелмӓрсин III. гелмӓр I. гелмӓриз II. гелмӓрсиниз III. гелмӓрлӓр алмазым (алмайыз) алмазсыныз алмазлар Б и р л и к с а й ы с ы гелмӓзим гелмӓзсин гелмӓз Чоклук сайысы гелмӓзиз (гелмӓйиз) гелмӓзсиниз гелмӓзлӓр Иш 3. Ашаадакы ишликлери койун инкӓрлик формасына да дийштирин гелеӂек заманнарда. Иат, калк. бак, диннен, чӧк, сай, чык, гир, кайыл ол. § 26. ГЕЧМИШ ЗАМАННАР. Мутлак гечмиш заман Биткисиз гечмиш заман Чоктан гечмиш заман Б и р л и к с а й ы с ы I. ачмадым II. ачмадын III. ачмады ачмардым ачмардын ачмарды ачмаздым ачмаздын ачмазды ачмадыйдым ачмадыйдын ачмадыйды Чоклук с а й ы с ы I. ачмадык II. ачмадыныз III. ачмадылар ачмардык ачмардыныз ачмардылар ачмаздык ачмаздыныз ачмаздылар ачмадыйдык ачмадыйдыныз ачмадыйдылар Б и р л и к с а й ы с ы I. гитмедим II. гитмедин III. гитмеди гитмӓрдим гитмӓрдин гитмӓрди гитмӓздим гитмӓздин гитмӓзди гитмедийдим гитмедийдин гитмедийди 54
I. гитмедик Чоклук сайысы гитмӓрдик гитмӓздик гйтмедийдик II. гитмединиз гитмӓрдиниз гитмӓздиииз гитмедийдиниз III. гитмедилӓр гитмӓрдилӓр гитмӓздилӓр гитмедийдилӓр Беллисиз Чоктаи беллисиз Ниетли гечмиш заман гечмиш заман гечмиш заман I. ачмамышым Бирлик сайысы ачмамыштым ачмайӂэйдым II. ачмамышын ачмамыштын ачмайӂэйдын III. ачмамыш ачмамышты ачмайӂэйды I. ачмамышык Чоклук сайысы ачмамыштык ачмайӂэйдык II. ачмамышыныз ачмамыштыныз ачмайӂэйдыныз III. ачмамышлар ачмамыштылар ачмайӂэйдылар I. гитмемишим Бирлик сайысы гитмемиштим гитмейӂейдим II. гитмемишин гитмемиштин гитмейӂейдин III. гитмемиш гмтмемишти гитмейӂейди I. гитмемишик Чоклук сайысы гитмемиштик гитмейӂейдик II. гитмемишиниз гитмемиштиниз гитмейӂейдиниз III. гитмемишлӓр гитмемиштилӓр гитмейӂейдилӓр Иш 4. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Алмайӂэк, гечмейӂӓн, йатмайӂэныз, чекмейӂениз, гелмӓз, калкмаз, истемӓз, пинмӓриз. Иш 5. Ашаадакы ишликлери койун инкӓрлик формасына да дийштирин гечмиш заманнарда. Салла, беклӓ, калк, сойун, саа, дӧн. Иш 6. Ашаадакы ишликларлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ да чеви- рин рус дилинӓ. Кайнамээр, сакламадым, гелмӓзди, калкмээр, денӓмемиш, сор- мадыйдык, гӱлмеерсиниз, сеслӓмедим, йыкмадын, делмемишин, бӱӱмемишлӓр, гирмемиш. 55
Иш 7. Ашаадакы ишликлерин башлланкы формасыны булун, сора хербирини башланкы формасына койун. Уйумадым, отурмады, етишмедилӓр, билмемишин, дӱшӱнме- дийдик, инанмазды, дургутмазды, гӧтӱрмӓздим, чӧзмемиш, куу- мазды, суумамыш, майыл олмады. ӧрнек: уйумадым — уйума —уйудум отурмады — отурма — отурду Иш 8, Ашаадакы ишликлери койун ннкӓрлик формасына да дийштирин шиндики хем гечмиш заманнарда. Аара, гетир, колвер, гул, кон, дӱӱ, алчал, чекет, дургут. § 27. БАШКА ЧАЛЫМНАРЫН ИНКАРЛИК ФОРМАСЫ. Санкилик чалымында Бӓн алмасамт алмайэйдым Сан алмасан, алмайэйдын х. б. Истейишлик чалымында Бӓн алмайым, алмайэйдым Сан алмайасын, алмайэйдын. х. б. Лӓзымнык чалымында Алмамалы бӓн, лӓзым алмайым (дийл лӓзым алайым) х. б. Олабиленнйк формасы Бу формада ишликлӓр гӧстерерлӓр, ани лафедӓн вар ниӂӓ колай йапсын бир иш, йапабилер ону. Олабиленник формасы дӱзӱлер хализ ишликтӓн, ангысына екленер йардымӂы ишлик бил. Ӧ р н е к: калдырабилерим, гечӓбилерим х. б. Олабиленик формасынын темели олэр: йапабил, верӓбил, ге- лабил, беклейӓбил, гӧтӱрӓбил х. б. В русском языке нет формы возможности, но значение ее пере¬ дается при помощи мочь, смочь: могу читать, смогу говорить и т. д. Олабиленник формасындакы ишликлӓр дийшилерлӓр хепсин- дӓ чалымнарда хем заманнарда. 56
Олушлук чалымында Бӓн гӧрӓбилерим, гӧрӓбилдим, гӧрӓбилӓрим, гӧрӓбилеӂӓм, гӧрӓбилирдим х. б. Санкилик чалымында Бӓн гӧрӓбилсӓм, гӧрӓбилейдим; Сӓн гӧрӓбилсӓн, гӧрӓбилейдин х. б. Истейишлик чалымында Бӓн гӧрӓбилейим, гӧрӓбилейдим; Сӓн гӧрӓбилӓсин, гӧрӓбилейдин х. б. Лӓзымнык чалымында Гӧрӓбилмели бӓн, бӓн лӓзым гӧрӓбилейим, гӧрӓбилмели биз, сӓн лӓзым гӧрӓбилӓсин х. б. Ниӂӓ гӧрдӱк, бу формада ишликлӓр катлы, ама дийшилер оннарын саде икинӂи пайы — лаф бил. Иш 9. Ашаадакы ӂӱмлелердӓ гӧстерин олабилленник форма- сындакы ишликлери да сӧлейин оннарын чалымыны хем зама- ныны. 1. Иылма ашаа дору не качабилирсӓ качэр бир чоӂуӂак. 2. Сӓн бу топузу калдырабилирсин ми? 3. Бӓн кендим дӓ билмеерим, несой чыкабилдим о дар ичердӓн. 4. Кесӓбилейдим бӓн одуннары, вереӂейдим комушулара да. 5. Хава некадар да чиркин олса, бӓн фермайа лӓзым гидӓби- лейим. Бу ӂӱмлелери чевирин шинди рус дилинӓ. Иш 10. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Сора о ӂӱмлелери чевирин рус'дилина. Сойунабилерсин, дӱзӓбилдим, чекӓбилейдик, йапабилсениз, та- ныйабилсин, лӓзым дайанабилсин, йазабилди, дӧкӓбилдиниз. Оламазлык формасы Бу форма гӧстерер, ани лафедӓн йапамээр иши, иш оламээр. Оламазлык формасы дӱзӱлер ишлиин баш темелиндӓн -а, -ӓ, -йа, -йӓ аффикслерин хем инкӓрлик (-мэ, -ме) аффикслерин йарды- мыннан. 4 Заказ 339 57
Ӧ р н е к: ач-а-мэ-эр, гез-ӓ-ме-ер, казы-йа-мэ-эр, геч-а-ме-ер х. б. Оламазлык формасынын темели: алама, денейӓмӓ, топлайама х. б. В русском языке нет формы невозможности, но значение ее передается при помощи глагола мочь, смочь с отрицанием не: Я не могу петь, ты не можешь плавать и т. д. Оламазлык формасында ишликлӓр дийшилерлӓр хепсиндӓ ча- лымнарда хем заманнарда. Олушлук чалымында Бӓн ачамээрым, ачамадым, ачамардым, ачамам, ачамайӂам х. б. Санкилик чалымында Бӓн ачамасам, ачамайэйдым Сӓн ачамасын, ачамайэйдын х. б. Истейишлик чалымында Бӓн ачамайым, ачамайэйдым Сӓн ачамайасын, ачамайэйдын х. б. Лӓзымнык чалымында Ачамалы бӓн, лӓзым ачамайым, лӓзым олду ачамайым х. б. Оламазлык формасында ишликлерин дийшилмеси бензеер ин- кӓрлик формасына. Иш 11. Ашаадакы ӂӱмлелери окуйун да ишликлери булдуй- нан, сӧлейин оннарын олушлук формасыны, чалымыны хем зама- ныны. Сора чевирин оннары рус дилинӓ. 1. Беним ихтиар дӓдум артык гӧрӓмеер ислӓ. 2. Бу кӱчӱк ушак ӧрӱйӓмеер таа, саде отурэр. 3. Бу иши сан йапамасан, таа ий олур. 4. Ко о буламасын ону. Таа ий о гелӓмейейди. 5. О авшам бӓн лӓзымды динненмейим. 6. О чӧшмедӓн татлы суйу ичӓмедик дойунӂа. Иш 12. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Сора о ӂӱмлелери чевирин рус дилинӓ. Чӧзӓмеерим, кырамаздык, чыкабилеӂек, тутамайасыныз, ача- майэйды, лӓзым олайды чыкамайым, оламасам. 58
§ 28. ИНФИНИТИВ ИШЛИИН БЕЛЛИСИЗ ФОРМАСЫ (Неопределенная форма глагола) 1. Стадион йарышмасында лӓзым хызлы качмаа, йыраа атламаа, чемрек ойнамаа, илин дӧнмӓӓ. 2. Кызкардашым чорап ӧрмӓӓ билер. 3. Кардашым баалара гитти ӱзӱм гетирмӓӓ. Бу ӂӱмлелердӓ олан «качмаа», «атламаа», «ойнамаа», «дон- мӓӓ», «ӧрмӓӓ», «гетирмӓӓ» лафлар инфинитивдирлӓр, беллисиз формада ишликтирлӓр. Заман, ӱз, сайы гӧстермейӓн, саде ишин адыны гӧстерӓн ишликлерӓ инфинитив денилер. Инфинитив формасы дӱзӱлер -маа, -мӓӓ аффикслерин йарды- мыннан. Оннар ишлиин сонуна вокал гармониясына гора екле- нер. Ӧ р н е к: ач — ачмаа, каз — казмаа, гит — гитмӓӓ, ич — ичмӓӓ. Инфинитив формасы не йапмаа? не олмаа? не етмӓӓ? соруш- лара ӂувап едер. Иш 1, Ашаадакы ишликлери инфинитив формасына йазын. Иаптыр, гӧтӱр, сеслӓ, сеслет, чалыш, корун, ойна, уч, кач, гез, саа, йык, кой, бӱӱ, лафет, саа ол, чиз, йан гел, есап ал, гӧрӓбил, бракма, сорма. Ӧ р н е к: йаптыр — йаптырмаа, гӧтӱр — гӧтӱрмӓӓ. Иш 2. Ашаадакы инфинитив формасында олан ишликлӓрлӓй бирӓр ӂӱмлӓ дӱзӱн. Сора чевирин оннары рус дилинӓ. Бошалтмаа, долдурмаа, ойнамаа, сӧлемӓӓ, гитмӓӓ, каршыла- маа, гелмаӓ, ташымаа, аннатмаа, гидӓбилмӓӓ, чыкамамаа. Иш 3. Ашаадакы ӂӱмлелердӓ олан инфинитивлери, айырып, тефтеринизӓ йазын. Сора бу ӂӱмлелери чевирин рус дилинӓ. 1. Йазын ушаклар гӱнештӓ ойнамаа хем гӧллердӓ йыканмаа бык- мээрлар. 59
2. Бир иши битирмедӓӓн, ӧбӱрӱнӱ дийл лӓзым чекеттирмӓӓ. 3. Кати тӱркӱ чалмаа пек север. 4. Биз касабайа гитмӓӓ истеериз. 5. Вани истеер кафадарыны икрамнамаа. Иш 4. Ашаадакы ӂӱмлелери тефтеринизӓ йазын да ишликле- рин инфинитив аффикслерини нокталарын еринӓ койун. 1. Костийлӓн Тоди шефтели топла... гиттилӓр. 2. Чалышкан ишле... хербири борчлуйдур. 3. Пойраздан башлады суук лӱзгӓр ес... 4. Хер гӱн лӓзым йардым ет... аналарымыза ичерки ишлерини йап... Инфинитив формасында ишликлӓр ӂӱмледӓ таа чок икин- ӂили пай олэрлар. ӧрнек: 1. Васи пек север газета окумаа. 2. Вани гитти башчайы каэмаа. 3. Ишлемӓӓ айып дийлдир. Биринӂи хем икинӂи ӂӱмлелердӓ окумаа хем каэмаа инфи- нитивлӓр икинӂили пай булунэрлар. Ама ӱчӱнӂӱдӓ ишлемӓӓ — баш пайыйдыр. Иш 5. Ашаадакы ӂӱмлелердӓ ишликлери булун, ангы ӂӱмлӓ пайы олдукларыны сӧлейин. Ишликлерӓ соруш койун. 1. Кости машина ичинӓ отурду. 2. Шинди биз ишлеериз кенди аулумузда. 3. Гӧк ачылмаа башладыйды. 4. Сӓн нечин бӱӱн су дӧкмедин чичеклерӓ? 5. Сабайлӓн чий дӱшмӱштӱ. 6. Пети батӱ хазырланды гитмӓӓ евӓ. Иш 6. Йукардакылара бензейӓн алты ӂӱмлӓ дӱзӱн да йазын тефтерлеринизӓ. Иш 7. Сӧлейин, ашаадакы ӂӱмлелердӓ ишликлӓр несой пай булунэрлар. 1. Пети бир казан су гетирди. 2. Башчада чичеклӓр гӧзӓл ачмыш. 60
3. Гагоуз, рус хем молдован дили урокларында биз ӱренериз оку- "'маа, йазмаа хем дору лафетмӓӓ. 4. Кӧпеӂиклӓр койун сӱрӱсӱнӱ беклӓӓрмишлӓр. § 29. ИШЛИИН МОД АЛ ФОРМ АЛ АРЫ. (Модальные формы глагола.) Гагоуз дилиндӓ ишликлерин вар ӱч модал формасы: а) , санкилик модал формасы (условная модальность) качарсам (если я убегу), ачарсам (если я открою) х. б. б) , беллисизлик модал формасы (неочевидная модальность на -мыш, -миш) качармыш, гелирмиш, вермишмиш х. б. в) , мутлаклык модал формасы (определенная модальность на -дыр) ачырдыр, ачмыштыр, ачаӂэйдыр х. б. Модал формалары зенгиннедерлӓр ишлиин формаларыны хем маанасыны. Ишлиин модал формалары дийшилерлӓр хепсиндӓ олушлук формаларында, чалымнарда хем оннарын заманнарында*. Санкилик модал формасы Санкилик модал формасы дӱзӱлер ишлиин заман темелиндӓн -са, -сӓ аффикслерин йардымыннан: ачар-са, гечӓр-сӓ, ачты-йса, гечти-йсӓ х. б. Санкилик модал формасынын вар те бу заманнары: Беллисиз гелеӂек заман: ачарсам, гечӓрсӓн, ачарсак, гечӓрселӓр, ачамарсам, ачабилирсӓм, ачамазсам; ачарсайдым, ачарсайдын, ачарсайды, ачарсайдык, ачарсайдыныз, ачарсайдылар х. б. Мутлак гелеӂек заман: ачаӂэйсам, гечеӂейсӓм; ачмайӂэйсам, ачабилеӂейсӓм, ачамайӂэйсам х. б. Мутлак гечмиш заман: ачтыйсам, гечтийсӓн, ачмадыйсам, ачабил- дийсӓн, ачамадыйсам х. б. Беллисиз гечмиш заман: ачмышсам, гечмишсӓн х. б. Беллисиз модал формасы Бу модал формасы дӱзӱлер ишлиин заман темелиндӓн -мыш, -миш, -муш, -мӱш аффикслерин йардымыннан: ачармыш, гечӓр- миш, ачмышмыш, ачаӂэймыш, гӧрмӱшмӱш х. б. 61
-мыш аффиксли модал формасынын вар те бу заманнары: Биткисиз гечмиш заман: ачармышым, гечӓрмишин, ачармышлар, ачамармыш х. б. Мутлак гележек заман: ачаӂэймыш, гечеӂеймиш, ачмайӂэймыш х. б. Беллисиз гечмиш заман: ачмышмыш, гечмишмиш, ачмамышмыш, ачамамышмыш х. б. Истейишлик чалымын гечмиш заманында: ачаймыш, гечӓймиш, алмайэймыш, аламайэймыш х. б. Санкилик чалымын гечмиш заманында: ачсаймыш, гечсӓймиш, ач- масаймыш, ачамасаймыш х. б. Мутлак модал форм асы Бу модал формасы дӱзӱлер ишлиин заман темелиндӓн -дыр, -дир, -дур, -дур, -тыр, -тир, -тур, -тур аффикслерин йардымыннан: ачар-дыр, бакар-дыр, булур-дур, гечмемиш-тир х. б. -дыр аффиксли модал формасынын вар те бу заманнары: Беллисиз гележек заман: ачардыр, гечӓрдир, ачмардыр, ачамар- дыр, ачабилӓрдир, лӓзым олурдур гечсин х. б. Мутлак гележек заман: ачаӂамдыр, ачмайӂамдыр, ачамайӂам- дыр, лӓзым олаӂэктыр ачайым х. б. Беллисиз гечмиш заман: ачмыштыр, гечмиштир, ачмамыштыр, лӓзым олмуштур ачсын х. б. Иш 1. Ашаадакы ӂӱмлелердӓ булун ишликлери да сӧлейин оннарын модал формаларыны, олмушлук формасыны, чалымыны хем заманыны. Сора чевирин оннары рус дилинӓ. 1. Биз туттуйсак, сиз качырмайасыныз. 2. Бу кийатлары йазынӂа, о окумуштур чок. 3. Гелеӂейсӓн гел, гелмейӂейсӓн, ойалама бизи. 4. Еер алмышсам бишей, еллерим курусун. (Фольклордан). 5. Бана калса, о буламамыштыр оннары. 6. Булушаймыш, о сӧлейӂеймиш она да бу хабери. 7 Олсаймышым да орада, гӧрӓмейӂеймишим, зерӓ пек чок ин- сан вармыш. 8. Икинӂи керӓ лӓзым олмайӂэктыр сорайым. 9. Лӓзымсайды калайым, калырым. 62
Иш 2. Ашаадакы ишликлӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Сора че- вирин оннары рус дилинӓ. Бакарсайдыныз, койаӂамдыр, гелёймиш, дайанайды, кырыл- мышса, ишитмедийсӓ. § 30. ИШЛИКТӒН АДЛАР. (Отглагольные имена.) Ишлиин баш темелинё койдуйнан аффикслери -мак, -мек, -мӓк, дӱзӱлер адлык маанасында лафлар: ӧрнек: ач-мак (открытие), гел-мек (приход), гит-мек (уход), чык-мак (выход), и-мек (еда, пища), булуш-мак (встреча), гийин- мӓк (одевание), сойун-мак (раздевание), кач-мак (бег) х. б. Бӧлӓ лафлар ишликтӓн адлар халланэрлар, ниӂӓ адлыклар к консонуннан битӓн. Бирлик сайысы Чоклук сайысы Т. окумак С. окуманын Д. окумайа Г. окумайы Е. окумакта Ч. окумактан чекетмек чекетменин чекетмейӓ чекетмейи чекетмектӓ чекетмектӓн окумаклар окумакларын окумаклара окумаклары окумакларда окумаклардан чекетмеклӓр чекетмеклерин чекетмеклерӓ чекетмеклери чекетмеклердӓ чекетмеклердӓн Вар адлар, дӱзӱлӱ ишликтӓн -ма, -мӓ, аффикслерин йарды- мыннан. ӧрнек: сар-ма (голубцы), каур-ма (жаркое), акыт-ма (бли¬ ны), сач-ма (дробь для ружья). Бӧлӓ лафлар да халланэрлар. Бакын, ниӂӓ ӱрендиниз вокал- лан битён адлыкларда. Ишликтён адлар ӂӱмледӓ олэрлар субъект йада икинжили пай. Иш. Ашаадакы ишликтён адлары кулланын ӂӱмлелердё субъ¬ ект хем икинӂили пай ӱзеринё. Ойнамак, чалышмак, гӧрӱшмёк, аннашмак, йарышмак, беӂер- мёк, ишлемек, качмак, сормак, сарма, сачма. 63
§ 31. ИШТЕННИК. (Причастие) Ишлиин вар ӧлӓ бир формасы да, ангысынын вар хем ишлик, хем нышаннык маанасы, дейӂез: 1). орада калан чоӂук, 2). гелӓн ай, 3). ишлейӓн инсаннар, 4). топланмыш берекет х. б. Бӧлӓ лафлара денилер иштенник. Иштенниин йок ӱзлери. Иштенник гӧстерер: а) , ишлик гиби заманнары: 1. Бана йаклашан адам, бизӓ лаф катты. 2. Акар суйлан, лӓзым чамур йапмаа. 3. Гелӓн пазара биз касабайа гидеӂез. 4. Йапылмыш ишлерӓ дӧнмӓ. 5. Гележек йыла умут вар. залоглары: 1. Ушаклар сийредӓрди хавада учан кушлары. 2. Бизи ӱредӓн кафадар евӓ гитти. 3. Иорту гӱнӱ бана вердилӓр аданмыш баашышлары. 4. Ашынмыш ташлардан аул дӱздӱлӓр. б) , нышыннык гиби гӧстерер ишликлерин нышаныны хем ӂувап едер сорушлара ангы? несой? 1. пишмиш йымырта, 2. олмуш алма, 3. качан бейгирлӓр х. б. Адлыклан барабар кулланылан иштенниклӓр халларда хем сайы- ларда дийшилмеерлӓр (ниӂӓ дӓ нышанныклар); учан кушлар, учан кушларын, учан кушлара х. б. Ама йалныз кулланылыркан иштенниклӓр, ниӂӓ дӓ нышан¬ ныклар, дийшилерлӓр халларда хем сайыларда, хем дӓ саабилик формасында да вар насыл булунсуннар: 64
учан, учанын, учана, учаны, учанда, учандан; учаннар, учаннарын, учаннара х. б. Беним учаным, беним учаныма х. б. Беним учаӂаам, сенин учаӂаан х. б. Иштенниклӓр чок зенгиннедерлӓр лафетмемизи. Оннар хализ чок булун^рлар сӧлейишлердӓ хем билмейӂелердӓ. Иш 1. Ашаадакы сӧлейишлердӓ булун иштенниклери да сб- лейин заманнарыны. 2. Аалемин талигасына пинӓн, аалемин тӱркӱсӱнӱ чалар. 3. Еркен калканын ууру да ӧрӱйер. Сблейишлӓр 1. Чок йашайан чок билмӓз, чок ишлейӓн (гезӓн) чок билир. 6. Чалышкан адам меӂидӓ белли. 7. Софрада терлейӓн иштӓ дӓ ӱшӱмӓзмиш. 4. Лафсыз гирӓн, хаксыз чыкар. 5. Чок чаарылмыш, аз айырылмыш. 8. Чыкты бир ешек ӧлдӱрӓн гӱнеши. 9. Жан кайбеденин ахреттӓ* да ери йоктур. Билмейӂелӓр 1. Аллаа йапар йапысыны, бычак ачар капусуну. (Карпуз) 2. Вар бир ушаӂыым — гелӓн-гечӓн она пармаклан дийер. (Зем- перӓ) Лафетмемиздӓ лӓзым кулланалым некадар таа чок иштенник. Иштенниклӓр вар биркач тӱрлӱ гагоуз дилиндӓ: хализлик, чекимник, ортаклык, зорламак иштенниклери. а) хализлик иштенниклери (действительные причастия): качан, окуйан, гезӓн, гечӓн (шиндики хем гечмиш заманнар) качар, окур, гезӓр, гечӓр (беллисиз гелеӂек хем шиндини за¬ маннар) качаӂэк, окуйаӂэк, гезеӂек, гечеӂек (мутлак гелеӂек заман) качтыы, окудуу, гездии, гечтии (мутлак гечмиш заман) качмыш, окумуш, гезмиш, гечмиш (беллисиз гечмиш заман) * Ахрет — ӧбур дӱннӓ (тот свет). 65
качмайан, качмаз, качмайӂак, качмадыы, качмадык, качма- мыш (инкӓрлик формасы) качабилӓн, гидӓбилӓн х. б. (олабиленник формасы) качмайан, качмадыы х. б. (оламазлык формасы) б) чекимник иштенниклери (страдательные причастия): качылан, алынан, сӧкӱлӓн, дӱзӱлӓн; качыныр, алыныр, сӧкӱлӱр, дӱзӱлӱр х. б. качынаӂак, алынаӂак, сӧкӱлеӂек, дӱзӱнеӂек х. б. качындыы, алындыы, сӧкӱлдӱӱ; дӱзӱндӱӱ х. б. качынмыш, алынмыш, сӧкӱлмӱш, дӱзӱлмӱш х. б. качынмайан, качынмаз, качынмадыы, качабилинӓн, качамайан х. б. в) ортаклык иштенниклери: (взаимные причастия): учушан, гӧрӱшӓн, гезишӓн, еллешӓн х. б. учушур, гӧрӱшӱр, гезишир, еллешир х. б. учушаӂэк, гӧрӱшеӂек, гезишеӂек, еллешеӂек х. б. учуштуу, гӧрӱштӱӱ, гезиштии, еллештии х. б. учушмуш, гӧрӱшмӱш, гезишмиш, еллешмиш х. б. учушмайан, учушмадыы, гезишмейӓн, гезишмедии х. б. г) зорламак иштенниклери (понудительные причастия): учуштуран, сӱӱндӱрӓн, айкырладан, х. б. учуштурдуу, сӱӱндӱрдӱӱ, айкырлаттырдыы, гездирдии х. б. учуштурамайан, сӱӱндӱрмедии, гездирмедии х. б. В русском языке причастия бывают действительные (читаю¬ щий, читавший) и страдательные (читаемая, прочитанная). Есть причастия с частицей -ся, образованные от возвратных глаголов (умывающиеся, ошибающийся). Такие причастия в га¬ гаузском языке выражаются теми же страдательными причастия¬ ми (йыканан ушаклар), (йанылан адам). В гагаузском языке нет причастий совершенного и несовер¬ шенного вида, как в русском языке (читающий, читавший, читае¬ мая — несовершенного вида или прочитавший, прочитанная — со¬ вершенного вида). Их значение передается одинаково на гагауз¬ ском языке (окуйан, окумуш, окунан, окудуу, окундуу). Для того, чтобы правильно использовать русские причастия по видам, надо подумать, от какого глагола (совершенного или несовершенного 66
вида) нужно образовать причастие, какое действие оно будет обозначать (завершенное или незавершенное). В гагаузском языке причастия не делятся на полные и крат¬ кие страдательные, как в русском языке (засеянное поле — пол¬ ное или поле засеяно — краткое). Жӱмледӓ иштенниклӓр, ниӂӓ дӓ нышанныклар, олэрлар таа чок икинӂили пай, ама вар ниӂӓ олсуннар баш пайы да. ӧрнек: 1. Иракта гӧрӱнӓн адам койуннары отладарды. Ан- гы? 2. Дӱзӱлӓн сайвана хайванӂылар от гетирдилёр. Ангы? 3. Иакар манӂайы хепси ийёмедилёр. Несой? 4. Кыздыран гӱн ӱӱлендӓн девирилмишти шансора. Несой? 5. Долашан тез гелир. Ким? Лафетмектё чок керё разгелер иштенниин лаф чевиртмес» (причастный оборот). ӧрнек: 1. Биз гӧрдӱк, пынар суйу ичинӓ гирӓн, казаны. 2. Оннар чыкты, уз илери гидён, йола. 3. Хайатта йайылыйды, чоктан топланмыш, биберлёр. Иш 2. Ашаадакы ӂӱмлелердё булун иштенниклери. Сора бу ӂӱмлелери чевирин рус дилинё. 1. Биз конукладык пенчерелери дӱзён устайы. 2. Ишлёмейён, хазырдан савашан имёё адама айып ишлейен- нёрлён барабар отурмаа. 3. Узӱмнери, алмалары севмёз ушаклар йоктур. 4. Ислё йыканмыш пенчерелерин шишелери гӱнё каршы йала- бырдылар. 5. Гелён йыла колхоз екеӂек таа да чок папшой. Иш 3. Ашаадакы иштенниклёрлён дӱзӱн бирёр ӂӱмлё. Сора ӂӱмлелери чевирин рус дилинё. Алан, гидён, ӱренён, беӂерён, сормаз, ишлейён, пишмиш, топ¬ ланмыш, йыканмадык. Иш 4. Ашаадакы ишликлердён дӱзӱн тӱрлӱ иштенниклёр. Со¬ ра оннарлан дӱзӱн ӂӱмлё. Дур, аара, гел, гир, гит, ишлё; ак, гий, анна, бӱӱ. 67
Иш 5. Дӱзӱн секиз ӂӱмлӓ, ангыларында олсун тӱрлӱ иштен- никлӓр, да сӧлейин, ангы ӂӱмлӓ пайы булунэр хер бири. Лафлар: Ахрет — загробный мир, тот свет, хак — плата, вознаграждение. § 32. ИШТЕННИИН ЛАФ ЧЕВИРТМЕСИ. (Причастный оборот) Ачан иштенниин йанында вар аннадыӂы лафлары, оннара денилер иштенниин лаф чевиртмеси. Ӧрнек: Тарла, вакыдыннан сӱрӱлмӱш хем екилмиш, гӱздӓн таа ешерирди. Иштенниин лаф чевиртмеси вар ниӂӓ булунсун ӂӱмленин орта ериндӓ, башлантсысында йада биткисиндӓ. Ачан иштен¬ ниин лаф чевиртмеси ӂӱмленин башлантысында булунэр, онун ардына йазмакта виргӱл койулэр, ачан о ӂӱмленин биткисиндӓ булунэр, онун ӧнӱнӓ виргӱл койулэр, ачан о ӂӱмленин орта ериндӓ йазылэр, онун ики тарафынада виргӱл койулэр. Иштенниин лаф чевиртмеси ӂӱмледӓ беллилик (определе¬ ние) олэр. О р н е к: Фырында пиширилмиш кыырмалар, бизим гӧзӱмӱзӓ илишмедилӓр, ама оннардан пек гӧзӓл кокарды ичерси. Карыштырдым бӓн, чӱвендӓ кайнар манӂайы, да гене еримӓ отурдум. О копарды ен бӱӱк сары-кырмызы армуду, балдан татлы ол- мушу. Гагоуз дилиндӓ иштенниин лаф чевиртмеси ӂӱмлелердӓ йок ӧлӓ чок, некадар рус йада молдован диллериндӓ. 68
§ 33. ХАЛ ИШТЕННИИ. (Деепричастие) Ишлиин вар ӧлӓ бир формасы да, ангысы гӧстерер бир хал- лык, тамамнээр ишлии предикаты да ӂувап едер сорушлара ни¬ зка? незаман? не себеп? не ичин?, дейӂез: 1. Колхозчулар баада ӱзӱм топлээрлар, турку чаларак. (Ни¬ зка?) . 2. Гӱбӱрлери, бир куйуйа сыбыдып, гӧмдӱк. (Незаман?). 3. Атлама суйа, (Не себеп?) билмӓзкӓн деринниини. 4. Фышыртыйы ишидип, куш бирдӓн фырлады йувасындан. (Не ичин?). Хал иштенниклери вар биркач тӱрлӱ: 1). бак-арак (смотря), бакма-йарак, дурама-йарак; геч-ерёк (про¬ ходя), гечмеи-йерёк, кесӓме-йерӓк; ойнайарак, гӱлерӓк, чӧкерӓк (приседая) б) , бак-а, (бака-бака), дур-а (стоя), (дура-дура); сесле-йё, (сеслейӓ-сеслейӓ), оку-йа (окуйа-окуйа); гӱл-ӓ, (гӱлӓ-гӱлӓ), гез-ӓ, (гезӓ-гезӓ); бекле-йӓ, (беклейӓ-беклейӓ), адымна-йа, (адымнайа-адымнайа) (шагая), саа-йа (саайа-саайа), гийӓ (одевая) х. б. Жӱмлӓ: 1. Каз гелер дӱшӓ-калка. 2. Кыз ойнаарды гӱлерӓк. 3. Шафка бака-бака гӧзлерим тунук олду. в) , бак-^п (посмотрев), бакма-йып, геч-ип, гечме-йип, бул-уп, бул- ма-йып, соруп (спросив), сормайып, ойнайып, сууп, сеслейип, саа- йып, сыйып, бакмайып, гечӓмейип х. б. Жӱмлё: 1. Саайып инеклери, Паши хызлы гитти от гетирмӓӓ. 2. Чӱвендӓ сӱдӱ кайнадып, пиринч ичинӓ аттым. г) . бак-тыкча(н), бул-дукча, геч-тикчӓ, гез-дикчё х. б. д) . бак-тыйнан, бул-дуйнан, геч-тийнӓн, гез-дийнён х. б. е) . бак-тыӂаанан, булду-ӂаанан, геч-тиӂӓӓнӓн, гез-диӂӓӓнӓн х. б. 69
ж) , бак-ынӂа(к), бул-унӂа(к), геч-инӂӓ, гез-инӂӓ х. б. анна-йынӂа, оку-йунӂа, сесле-йинӂӓ, ӱшӱ-йӱнӂӓ х. б. саа-йынӂа, сы-йынӂа, суу-йунӂа х. б. з) . бакаӂэй-кан(а), сораӂэйкан, гечеӂейкӓн, чӧзеӂейкӓн; ан- найӂэйкан, уйуйӂэйкан, сеслейӂейкӓн, ӱшӱйӂейкӓн, сааӂэйкан, сууӂэйкан, дийӂейкӓн х. б. и) . бакар-кан(а), сорар-кан, гечӓр-кӓн, аннар-кан, сеслӓркӓн, саа- йаркан, булуркан, йапаркан, дийиркӓн х. б. к) . бак-мадаан, сор-мадан, гечмедӓӓн, бак-маздан, геч-мездӓн х. б. Жӱмлӓ: 1. Суйа гиттикчӓ, онун хеп аклына гелер анасы. 2. Кайнак демир суудуйнан, боз олэр. 3. Виз о баайы казынӂа, авшам олду. 4. Иортуйа гидеӂейкӓн, гийдим ени бийаз гӧлмееми. 5. Радиодан гагоуз тӱркӱлерини хем аваларыны сеслӓр- кӓн, шен олэрсын. 6. Чайыра иниркӓн, гӱн дӓ каушту. Деепричастие образуется от всех залоговых форм: дойунарак, дойунуп, дойуна, дойундукча, дойундуйнан х. б, еллешерӓк, еллешип, еллештикчӓ х. б. бакыныркан, бакынып, бакынынӂа х. б. качтырарак, качтырып, качтырыркан х. б. Жӱмледӓ хал иштенниклӓр олэрлар халлык (обстоятельства). Иш 1. Дӱзӱн секиз ӂӱмлӓ, ангыларында олсун тӱрлӱ хал иш- тенниклери да хер бир хал иштеннӓӓ койун соруш хем булун, не ӂӱмлӓ пайы булунэр. 1. Пенчерӓ ачылдыйнан бана суук гелди. 2. Артист тӱркӱ чаларды гӱлӱмсейрӓк. 3. Инсан бака калды башчайа. 4. Кардашым, кафасыны азыӂык ашаа иилдип, бир кийат йазарды. 5. Ески демир топлайып, ушаклар Ватанымыза бӱӱк файда гетирерлӓр. 6. Дередӓ су гиттикчӓ таа дерин олурду. 7. Тафтайы кесеӂейкӓн, сӓн таа бир керӓ ону ӧлч. 8. Йазаркан ислӓ дӱшӱнӱн да шашырмайын. 9. Виз касабайа етишинжек, панайыр да даалмыш. 10. Гӧрмедӓӓн дерейи, сувама пачаларыны. 70
Лафетмектӓ кулланылэр хал иштенниин лаф чевиртмеси, (деепричастный оборот) тӓ ниӂӓ вар йукарда ӂӱмлелердӓ: ...ка- фасыны азыӂык ашаа иилдип ески демир топлайып биз касабайа етишинӂек..., х. б. Иш 2. Ашаадакы ишликлердӓн дӱзӱн тӱрлӱ хал иштенниклӓр. Колла, гӧтӱр, ал, вер, ӱфлӓ, салла, саа, таран, башла, беклӓ, бӱӱ, каз. Иш 3. Ашаадакы хал иштенниклӓрлӓн дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ. Сора чевирин оннары рус дилинӓ. Качарак, йазарак, аннадыйнан, бака-бака, чыкарып, ойнайып, сордукча, пишинӂӓ, гечеӂейкӓн, дӱшеӂейкӓн, билмездӓн. § 34. ХАЛ ИШТЕННИИН ЛАФ ЧЕВИРТМЕСИ. (Деепричастный оборот.) Ачан хал иштениин йанында вар аннадыӂы лафлар, оннара денилер хал иштенниин лаф чевиртмеси. ӧ р нек: Сокакча гидӓркӓн, бӓн каршы гелдим комушумнан. Хал иштенниин лаф чевиртмеси вар ниӂӓ булунсун ӂӱмле- нин орта ериндӓ, башлантысында йада биткисиндӓ. Ачан о ӂӱмленин башлантысында булунэр, йазмакта онун ардына виргӱл койулэр, ачан о ӂӱмленин орта ериндӓ булунэр, ики тарафында да виргӱл койулэр, ачан о ӂӱмленин биткисин- дӓ — ӧнӱндӓ бир виргӱл койулэр. ӧ р н е к: Топланып бир мейдана, роп качмаа башладык. Бир чоӂӱӂӓк сокакча гидӓрди, еллерини саллайарак, йукары- ашаа бакарак. Биз баада ӱзӱмлери топлардык, тӱркӱ чаларак. 71
Бир хал иштеннии дӓ вар ниӂӓ лаф чевиртмеси дӱзсун. Ӧ р н е к: Сойунуп, бӓн гӧл ичинӓ атладым. Лӱзгӓр, дургунуп, енидӓн башлады есмӓӓ. Жӱмледӓ хал иштенниин лаф чевиртмеси халлык (обстоя¬ тельство) олэр. § 35. ИШХАЛЛЫК. (Наречие) Ишхаллык денилер те о дийшилмӓз лафлара, ангылары гӧсте- рерлӓр, ниӂӓ, незаман, нередӓ хем некадар олэр бир иш (ишлик- лери аннадэрлар) хем да нышанныкларын некадарлыыны (ны- шанныклары. аннадэрлар). Ӧ р н е к: ойнээр чемрек — ниӂӓ? качэр хызлы — ниӂӓ? ичерсини пакладылар бӱӱн — незаман? биз калдык бурада — нередӓ? о дурду аз — некадар? о таа бӱӱк, о пек кӱчӱк некадар? Бу ӧрнеклердӓ ишхаллыклар хызлы, чемрек, бӱӱн, аз анна¬ дэрлар ишликлери, ама ишхаллыклар таа, пек аннадэрлар ны- шанныклары. Ишхаллыклар вар насыл аннатсыннар ишхаллыклары да: пек хызлы качэр. Ишхаллыклар диишилмеерлӓр, биртӱрлӱ бӱлӓ халланмээрлар, йок сайылары, ӱзлердӓ дийшилмеерлӓр. Жӱмледӓ ишхаллыклар олэрлар икинӂили пай (таа чок хал¬ лык — обстоятельство). 1. Кырлангачлар учту йукары. 2. Ансыздан бир фена лӱзгӓр чыкты. Гагоуз дилиндӓ вар аффиксли ишхаллыклар: а) , гагоуз-ча, молдован-ӂа (по-молдавски), ени-йӂӓ (по-новому), ески-йӂӓ (по-старому), рус-ча (по-русски), йалныз-ча (одиноко). б) , ихтиар-ӂасына (по-стариковски), адет-чесинӓ (традиционно), ушак-часына (по-детски). 72
Бӧлӓ аффикслерин йардымыннан ишхаллыклар дӱзӱлерлӓр адлыклардан, нышанныклардан, сайылыклардан, адерликлердӓн. Буннардан башка, гагоуз дилиндӓ нышанныклар да вар ниӂӓ олсуннар ишхаллык, ачан оннар ишлии аннадэрлар. ӧр нек: атэр йырак (бросает далеко), чалэр гӧзӓл (поет красиво), гӧтӱрер илин (несет легко). Бу ӧрнеклердӓ нышанныклар йырак, гӧзӓл, илин ишхаллык олмушлар, нечинки аннадэрлар ишликлери. Гене бу лафлар, ачан аннадэрлар адлыклары, нышаннык олэр- лар. ӧрнек: Ирак тараф (далекий край), гӧзӓл фистан (красивое платье), илин чувал (легкий мешок). Хепсиндӓн дӓ башка, вар халлыклар, ани чоктан дӱзӱлмӱш- лӓр, да шинди айырылмээрлар: тез, ӂаба, сиирек, бӱӱн, дӱн, бу- рада, бери, пек, таа, йок, насыл, дайма, евел, кыш-ын (зимой), илк-ин (сначала), гӱзӱн (осенью), сабаа-йлан (утром), авшам- нейин (вечером) х. б. Чок керӓ халлар (дорудак, гӧстерек, ерлик хем чыкыш) госте- рерлӓр ишхаллык маанасыны: гидейим орайы (гост, хал) калдым бурада (ерл. хал) йоллады узактан (дор. хал) Мааналарына гӧрӓ ишхаллыклар пай олунэрлар ӱч тӱрлӱ: а) , ачан аннадэрлар ишликлери, оннар гӧстерерлӓр ишин ерини (орада, бурада, геридӓ, илердӓ, йукарда), ишин заманнарыны (дӱн, бӱӱн, геч, еркен), ишин халыны — ниӂелиини (йаваш, тез), ишин себепини (ӱфкедӓн, зордан), ишин некадарлыыны (степень) (чок, пек, аз), ишин неетини (истейиптӓ). б) , ачан аннадэрлар адлыклары, оннар гӧстерерлӓр о объектлерин нышаныны: суду кайнат йаваш, тау пишир сӱӱш. 5 Заказ 339 73
Ишхаллыкларын чойун вар йараштырыӂы ууру (ниӂӓ дӓ ны- шанныкларын) чабук — таа чабук йымышак—таа йымышак ӧтӓӓ — таа ӧтӓӓ ашаа — таа ашаа Иш 1. Ашаадакы парчада булун ишхаллыкларыны да сӧлейин, не гбстерер хербири. Гарганын кысмети Тилки пек аӂыкмышты. О имӓӓ хич бишей датмамышты. Чу- курун башына конмушту бир гарга. Тилки ону гӧрӱп, кендини ӧлӱ йапмыш. Гарга чукур ичинӓ учуп, тилкинин йанына конмуш. О тилкинин гӧзӱнӱ гагаламаа истемиш. Тилки сӓ бирдӓн гаргайы тутмуш. Гарга тилкийӓ йалвармыш: — Ай, тилки, шинди бени ийеӂӓн, ама дири имӓ, бари ӧлдӱр да сора ий. — Сени насыл ӧлдӱрейим? — Бени бу чукурун башындан ашаа колвер да бӓн ерӓ дӱшӱп ӧлӱрӱм, озаман сӓн бени ийирсин. Тилки чукурун башына чыкмыш, гаргайы орадан ашаа сыбыт- мыш. Гарга учуп бир ааӂа конмуш. Тилки она бака-бака кал- мыш. Иш 2. Ашаадакы ишхаллыклары кулланын бирӓр ӂӱмледӓ. Сыкча, гӧзӓлӂӓ, сокакча, йалнызча, аар, дӱн, геӂӓ, гӱндӱз, окадар, чок. Иш 3. Ашаадакы лафлардан дӱзӱн ишхаллык. Йаз, гӱз, айак, тӱрк, ӱзбек, бизим, адет. Иш 4. Ашаадакы ӂӱмлелердӓ еклейин уйгун ишхаллыклары. 1. Бобам, хер гӱн ... калкып, ишӓ гидер. 2. Колхозчулар ... етиштилӓр баалара. 3. Онун сеси ... ӧтер. 4. Екилмиш кырлар ... ешерди. 5. Бекчн бир байырдан ... инӓрди, бир ... чыкарды. 74
Лафлар еклемӓӓ дейни: еркен, тез, ашаа, йукары, гӧзёл, чабук. § 36. АРДЛАФЛАР (Послелоги) Ардлаф денилер те о йардымӂы сӧз пайына, ангысы гбстерер лафларын илишиклиини (отношение) бири-бирина. Биз билериз, ани гагоуз дилиндё йок предлоглар да оннарын еринӓ вар ардлафлар (послеслоги), ангылары дурмээрлар лаф¬ ларын ӧнӱндӓ, ама ардына гелерлёр: аннатты кенди ичин — рассказал о себе, бир саат кадар ишледик — работали около часа, йаза кадар — до лета, сана гӧрӓ — по-твоему, ишинё гӧрӓ ӧдек олду — оплату произвели согласно работе, отурдум мамуйа каршы — сел (а) напротив матери, школайа дору-г-к школе, бендён башка — кроме меня, сендён сора — после тебя, о йылдан бери — с того года, ени йапы дӱздӱлёр инеклера дейни — построили новое здание для коров. Бу ӧрнеклердё верилди ардлафлар, ангылары айыры йазылэр- лар, ама вар ардлафлар, ани йазылэрлар лафлан бирлешик, аф¬ фикс гиби: бобайлан — с отцом, сепетлӓн — с корзиной, адамнан — с человеком бенимнӓн — со мной, армутлан — с грушей, айнайлан — с зеркалом, шишейлӓн — со стеклом, сабаадан — до утра, касабайадан — до города. Иш 5. ӧрнеклердан ардлафларлан дӱзӱн ӂӱмлӓ да чевирин оннары рус дилина. 76
Иш 6. Окумак парчасында «Буӂак кырлары» булун да гӧсте- рин ардлафлары хем ишхаллыклары. Буӂак кырлары Бир ӱсек ердӓн узаа ачан бакэрсын, горизонту май гӧрмеер- син, сансын мави думай ичиндё еримиш. Украина тарафындан бир бӱӱк йол гелер: Кириет-Лунга-кӱйӱ- нӱн пойраздакы кенарындан гечер, Комрат касабасына гидер, ора- дан да таа Прут дересинӓ варэр. Бу йол евел вакытларда бӱӱк гезӓр йолмуш. Бу йолдан алыш-веришчилёр чок гезӓрмишлӓр, мал гездирирмишлӓр. ОЗаман почта йолу дейӓрмишлӓр. Бу йолдан Кириет-Лунга кӱйӱндӓн Комрат касабасына гидени гӧрер, ани Комрат касабасына етишинӂӓ кадар, беш-алты сырт ӱстӱндӓн лӓзым гечсин. Бу сыртлар бири-бириннӓн параллел ду- ран сыртлар бӱтӱн Буӂак кырларыны кесерлёр... Бурада некадар гӧзӱн тутэр, даалык хич гӧрӱнмеер, хеп кыр хем кыр. Колхоз тарлалары сырттан сырта гечерлёр, узак йайы- лып, мави думай ичиндё кайбелерлёр. Кимёр ерлердё, кара кы- вырӂык дери гиби, сӱрӱлӱ тарлалар карарэрлар. Таа ӧтедё ге- ниш, биркач сырт капламыш гӱзлӱк тарлалары, ангыларында гӱзлӱклёр фырча гиби чыкмышлар. Я. Танасоглу. <Лафлар: Алыш-веришчилёр — торговцы мал — скот 4>ырча — щётка. § 37. ИЗМЕТЧИ АДЛАР (ЛАФЛАР). (Служебные имена) Гагоуз дилиндё вар олё адлар (лафлар), ангылары кулланы- лэрлар соз пайларыннан барабар да гӧстерерлӓр ерлик илишик- лиини лафларын арасында, дёйӂез, уст, алт, ард, ӧн, йан, ортд, ара, ич, дыш, каршы, баш, бой х. б. Жӱмлелердӓ: 1. Гугуш конмуш аул ӱстӱнӓ. 2. Сӱпӱрдӱм аул бойуну. 3. Ер алтындан сары топрак чыкардык. 76
4. Пенчерӓ ӧнӱндӓ чичеклӓр ачмышты. 5. Сӓн капу ардына сӱпӱргейи коймадын мы? 6. Школанын йанында фидан дйктик. 7. Иракта, йол ортасында, бир машина пейдаланып, йалабыды. 8. Инсан арасында бир гӱлӱш копту. 9. Кӱй ичиндӓ чок ени евлӓр дӱзӱлдӱ. 10. Пынарын долайанда ерлӓр асфальт дӧшели. 11. Уредиӂинин каршысында услу отурдулар школаӂылар. 12. Буйурун да гечин маса башына. Иш 7, ӧрнеклердӓ верили изметчи адларлан дӱзӱн кендиниз ӂӱмлӓ да чевирин рус дилинӓ. Иш 8. Ашаадакы окумак парчасында булун да гӧстерин из¬ метчи адлары. Куршумнар алтында Кара Николай Иванович дийл чоктан чыкты пенсиейӓ... Сызлээр кими керӓ ветеранын кемиклери, гелер аклысына, ниӂӓ о саатлан йатармыш каар ӱстӱндӓ, аӂыйэрлар шинди дӓ о ерлери, нерейи разгелмишти фашистлерин куршумнары. Биз булуштук Николай Ивановичлӓн онун евӂезинин йанын¬ да, ангысы булунэр Комратта, касабанын орта сокаанда. Ветеран сыкарды кийатлар арасында коруйан документлерини, нышанна- рыны. Чок ишлӓр тутэр аклында ветеран, узун сӱртмӱш онун йолу ӂенктӓ. — Бӓн дӱштӱм 1942-ӂи йылда Воронеж фронтун йанына. Де¬ кабрь, кыш вакыды. Фашистлерин хендеклери бир киллометра ашыры, оннарын ичиндӓн баарэр радио: «Руслар, верилиниз!»... ...Ислӓ тутэрым аклымда о илк дӱӱшӱ, унудамээрым, зерӓ озаман пек далгаланарды ӱрӓӓм... Каар бим-бийаз, ислӓ гӧрӱнер- лӓр душманнар. Командир деер бана: «Кара, йаклаштыр фрицлери йакына!» Бӓн ӧптӱм пулеметун ӱстӱнӱ, да, ачан немцелӓр йаклаштылар дӧртӱз метра, кезледим да колвердим бир сыра куршум, башла- дым кыймаа оннары... Биз бакэрыз Николай Ивановичлӓн онун документлерини... Оннары Николай Иванович фронтта ташымыш койну ӂебиндӓ кырмызы аскерӂи кийатчыын ичиндӓ. Вармыш кысмет солдатта: кач керӓ о бомбалар алтында калмыш, атакайа гидаркан кур¬ шумнар бичмишлёр йанында достларыны, кач керӓ о йап-йаш йаамурдан чыкармамыш рубаларыны ӱстӱндӓн курумайынӂа... С. Булгара гӧрӓ. 77
§ 38. БААЛАЙЫЖЫЛАР. (Союзы) Баалайыӂы денилер о йардымӂы сӧз пайларына, ангылары бааладэрлар ики лаф йада ӂӱмлӓ. Гагоуз дилиндӓ вар те бӧлӓ баалайыӂылар: хем, да (да, та, та), не, йа, йада, ама, ани, аники, зерӓ, чӱнкӱ, сайылэр ки, демек ки, бари, еер, макар ки, нечинки, оса, ачан х. б. Ӧ р н е к: Бӓн хем сӓн дост олмушук андендӓн. Достум гӱ- лӱмседи дӓ елини бана узатты. О кӱчӱк бендӓн, ама акыллы. Баалайыӂылар хем, да, ама, йа, оса кендибашына ӂӱмлелери топлээрлар, бирлештирерлёр оннары. Ӧ р н е к: Бӓн баада бир сепет ӱзӱм топладым хем бир тараф- та бӱйӓн биберлерӓ су дӧктӱм. Баалайыӂылар ани, ачан, ки, чӱнкӱ, нечинки х. б. еклеерлӓр катлы дал ӂӱмленин бӧлӱклерини (соединяют части сложнопод¬ чинённого предложения) бир бӱтӱн ӂӱмлейӓ. Катлы дал ӂӱмленин пайлары кулланылмээрлар кендибашына, оннар бири-бириннен баалы дурэрлар. Ӧ р н е к: Ачан еркен калкаӂан, о гӱнӱ таа чок иш йапаӂан. Чамур йапмакта биз таа еркендён терледик, нечинки хава о гӱнӱ гӱнешлийди. Иш 9. Ашаадакы ӂӱмлелери йазын, аннадын баалайыӂылар ичин, ангы лафлары йада ӂӱмлелери оннар баалээрлар. 1. Урениӂилӓр урокларда окуйэрлар хем йазэрлар. 2. Саллангачта салла бени дӓ. 3. «Кафадарым, гит евӓ дӓ диннен бираз»,— дедим бён. 4. Бу иши бӓн вермём не сана, не она. 5. Бизим кӱйдӓн гӧлӓдӓн не йакын, не да узак. 6. Гарга демиш: «Йа чалыйы, йа сомуну». (Масалдан). 7. Бӱӱн, йада йарын башараӂэз бу иши. 8. Саваш четин кенди дӱшӱндӱӱнӱ йапмаа, ама олма инат. 9. Савашма синӂирдӓ кӧпеклӓн ойнамаа, зерӓ вар ниӂӓ дала- сын. 10. Вани калмыш евдӓ, чӱнкӱ хастаймыш. 11. Ачан бирлик хем достлук инсаннарын арасында йок, ондан файда да кимсейа олмээр. 78
12. Еер сана бу тертип пек лӓзым-са, бӓн ону тез гери гетире- ӂӓм. 13. Качын таа хызлы, бари сиз етишин йолун биткисинӓ вакыда гӧрӓ. 14. Бӓн адама йардым еттим о аар чувалы калдырмаа, макар ки бендӓ дӓ йокту чок кувет. 15. Бӓн аарадым кардашымы ичердӓ, о са башча ичиндӓ гези- нирмиш. Вар ардлафлар, ани гӧстерер баалайыӂылык та. Ӧ р н е к: Бабойлан оол тутундулар башчайы казмаа. Бу ӂӱмледӓ вар ниӂӓ кулланма баалайыӂыйы хем: Боба хем оол тутундулар башчайы казмаа. Иш 10. Ашаадакы оку мак парчасында булун да гӧстерин баа- лайыӂылары. Курбааӂык. (Масал) Иашармыш балтада курбаалар. Оннар дурмамаӂа баарыр- мышлар, ки орталык ӧтӓрмиш. Бир кӱчӱк курбааӂык сормуш анасына: — Нёчин бу бизим балтада окадар чок баарыш? — Нечинки бурада курбаалар йашээрлар, да оннар баары- шэрлар,— демиш анасы. — Бӓн да баарайым мы?— сормуш йавру курбааӂык. — Баар,— демиш анасы,— еер истӓрсӓн. — Баараӂам, ама нечин-са сесим чыкмээр. — Баар чок, озаман йаваш-йаваш сенин дӓ сесин чыкаӂэк, макар ки кӱчӱксӱн. Сӓн дӓ озаман бензейӂӓн башка курбаа- лара. Гиришер бу курбааӂык баарма. Баарэр, ама сеси хеп ӧлӓ сивриймиш. О са пек истӓӓрмиш хепсини курбаалары гечмӓӓ да пек чалышырмыш бӱтӱн куветиннӓн... пш 11. ӧрнек ӱзеринӓ верили баалайыӂыларлан кендиниз дӓ дӱзӱн бирӓр ӂӱмлӓ да чевирин рус дилинӓ. 79
§ 39. ПАИЖЫКЛАР. (Частицы) Гагоуз дилиндӓ вар те бу пайӂыклар: мы (ми, му, мӱ), дийл (не), ко, на, (найын), тӓ, те, ха, (хади), йа (ну-ка), кар х. б. Оннар йардым едер сормаа, шашмаа, изин етмӓӓ, инкар ет- мӓӓ, кайыл олмаа х. б. Ӧ р н е к: 1. Бу му сизин ени кийадыныз? (Соруш). 2. Караӂа гелди, гӧрдӱнӱз мӱ? (Соруш). 3. Сиз ми качындыныз аулда? (Соруш). 4. Бу армут дийл олмуш. (Инкӓр едер). 5. Ко йашасын Ватаным! (Изин едер). 6. На сана бу кийады. 7. Те хава дӱзелмӓӓ башлады. 8. Те бир лелек илкйазы гетирди. 9. Хади гиделим культура евинӓ кино гӧрмӓӓ! 10. Йа бак не гӧзӓл гӱн каушэр. 11. Гугушлары учурдаӂэз ӧлӓ, ани кӓр ен бӱӱк евин тепесинӓ консуннар. Иш 12. Ашаадакы окумак парчасында булун да гӧстерин пай- ӂыклары. Чӧрек Мали йымышадырды хамуру, йанында дӧнӱшӱрдӱ кардашым Пети да хеп сорарды: — Тез ми гӧзлемелӓр олаӂэк? — Дайан биразчык, чоӂуум,— деди мали,— те йуураӂам со¬ ра да койаӂам кӱмбет бойунда сыӂакта йарым саат кадар дур- сун. — Не чок ма, мале, бӓн аӂыктым,— мизледи Пети. — Ко кабарсын хамур, сӓн дӓ таа бираз аӂыкаӂан да гӧз- лемелӓр таа датлы гӧрӱнеӂек. Мали битирди йуурмаа, йапты хамура ставрозуну, ӧрттӱ пак пешкирлӓн да койду кабарсын... Пети отурду да беклӓрди. О сил* ди ениннен бурнусуну, бакып малийӓ, сорду: — Мали, ха бакалым кабармады мы? 80
— Иа бакалым,—деди мали да ачты пешкири.— Таа кабар- мамыш, чоӂуӂаам, таа чӧрек. — Мале, ха, башла каурмаа, ко чӧрек олсуннар!— йалварыр- ды Пети. — Аман, чоӂуум, сан пек аӂыкмышын. Хамур дийл пек каба- рылмыш, ама хади чекеделим пиширмӓӓ гӧзлемелери. Пети гӱлӱмседи, калкты паттан да йаклашты котлона, нередё олой кызарды. Лафлар: Котлон — подпечек, очаг, место, где разводят огонь, чӧрек — недрожжевое тесто. кӱмбет — печка. Иш 13. ӧрнеклердӓ верили пайӂыкларлан кендиниз дӱзӱн ӂӱмлӓ да чевирин рус дилинӓ. § 40. МОДАЛ ЛАФЛАР (Модальные слова) Гагоуз дилиндӓ вар модал лафлары, ангылары пек бензеерлӓр ишхаллыкларына: санки (разве), аӂаба (разве), (неужели), хич (вовсе), салт (только), беки (может быть), аллем (наверное), бари (хотя бы), хализ (именно), шансора (уже), бӱлӓ (даже), йок (нет), вар ниӂӓ (можно), хеп (всё), кешки (если бы, жаль) х. б. Модал лафлары гӧстерерлӓр, насыл лафедӓн инсан те о со- лейӓн ишлерӓ дӱшӱнер: кайыл олэр, пишман олэр, сайыклээр х. б. Ӧ р н е к: 1. О ихтйар, ама хеп ишлеер. 2. Сӓн санки Петийи гӧрмедин ми? 3. Сиз бана хич бакмайын. 4. Салт анам бени инанды, ани йокту куведим ишлемӓӓ. 5. Авшама беки йаамур йаайаӂэк. 6. Бобам аллем еркен гитмиш фермайа хайваннары дойурмаа. 7. Сӓн бари йардым ет, да бу иш таа тез битсин. 8. Хализ бу кийады бӓн аарардым. 9. Те шансора бу ай да гечти. 10. Бу фасыл ойуннара бӓн билӓ шаштым. 81
Иш 14. Ашаадакы окумак парчасында булун да гӧстерин мо- дал лафларыны. Бостанда Дӓду Христу дейӓрди: — Бостаны ек хеп толока ерӓ, озаман кан ичли карпуз ийе- ӂӓн... — Ама нечин санки башка ердӓ гитмеер?— сордум бӓн. — Гидер о ама, салт толокада есирер — бӱйер хем олэр бал гиби татлы,— дейӓрди бостанӂы Христу. Гӱзӱн о бени хеп алырды бостаны беклемӓӓ, кенди о хич хай- лак дурмазды: йапарды коркулук, йоларды отлары хем бана да булурду ишчӓз. — Ал, чоӂуум, дӱдӱӂеени,— дейӓрди о,— шурулдат хем долаш бостаны, ӱркӱт гаргалары, зерӓ аллем ӧбӱр кенарда вар зарар. Бӓн хавезлӓн качарак дӧнӓрдим ӧбӱр баштан да сора дӱдӱ- ӂӓӓ хызлы баардырдым дӓдунун кулаана. — Вани, сӓн санки бени саар етмӓӓ ми савашэрсын? Нечин гӱлерсин? Хич гӱлме! Гит, те ойанда салт гаргалар учушэр, ӧттӱр оннара дӱдӱунӱ! Сӓн бари билерсин, ани кафам дӧнер о сиври сестӓн. Отурдук карпуз имӓӓ, дойундуктан сора дедим: — Христу дӓдо, сӓн беки бир масал сӧлейӂӓн? — Хализ таман шинди масал вакыды,— кайыл олду дӓдум,— шансора авшам олду, гаргалар саушту. О чекетти аннатмаа тӱрлӱ дев адамнары ичин хем падишах гӧзӓл кызлары ичин... Бӓн ачык аазлан сеслӓӓрдим. Бӧлӓ масаллардан сансын бён кендим да пай алырдым. Иш 15. ӧрнеклердӓ верили модал лафларыннан дӱзӱн ӂӱмлӓ да чевирин рус дилинӓ. § 41. ДУЙГУЖУЛАР (Междометия) Гагоуз дилиндӓ вар те бӧлӓ дуйгуӂулар: а! оф! е! ей! вай! ай! йазык! ха-ха-ха! е-хе-хе! пыы! бра! бре! пат! чат! бом! пый- пый-пый х. б. Дуйгуӂуллардан вар ниӂӓ дӱзмӓӓ кендибашына сӧз пайы. 82
ӧ р не к: оф — офла, офламак, пат — патла, патлак, патламак, чат — чатла, чатлак, чатламак, патыр — патырдээр, патырты, патырдак, чатыр — чатырдээр х. б. Иш 1. Иукарда верили дуйгуӂуларлан дӱзӱнӱз ӂӱмлӓ, сора чевириниз рус дилинӓ. Иш 2. Ашаадакы аннатманын ӂӱмлелериндӓ дуйгуӂулары булунуз, оннарын алтларыны чизиниз. Бора. Уӱлендӓн сора гӱн бирдӓн сакланыверди, сабайланкы инӂеӂик лӱзгӓр олурду хеп таа серт, хеп таа хызлы, таа сора о олду бир бӱӱк бора да башлады йапмаа зарар. Чат, дейин дӱштӱ кому- шуларын токады, салкым ааӂыны салларды ики тарафа, о да сансын истемӓзди бӱкӱлмӓӓ. Сокакта ишидилди бир карынын сеси: — Оф, нӓбаӂэз, бу лӱзгӓр ӧртӱлери ачаӂэк! — Вай, валеу,— баарды таа бириси. Клочка калды капанма- ды... Лӱзгӓр са кимсейи сеслемӓзди, хеп таа кудуруп — бозулурду, евин ӱстӱндӓн кереметлери чатыр-патыр учуртту ерӓ. Кенарда дермен, ани сабайлан гӱӂӱлӓ гырц-гырц бирӓр дӧне- меч саатта йапарды, шинди канатлары гӧрӱнмӓзди, выӂыр-выӂыр дӧнӓрди. Боранын саде бир дерменӓ варды файдасы, ама калан ердӓ чок зарар йапты.
ТЕКСТЛАР ТАКРИР ИЧИН БЕНИМ КӰЙӰМ (Аннатма) Бизим кӱйӱмӱзӱн сокаа, нӓндайды беним ана-боба евнм, таа дараракты, ама онун узак уӂу кенара чыкарды. Илкйазын ора- дан, гӱндуусундан, ниӂа бир сырчалы пенчередӓн, илк гӱнеш бизим сокаамыза урурду да гӱндӓн айдыннык хем сыӂак илкин бизӓ гелирди... Бӓн ачан кӱчӱктӱм, дойамаздым орасынын илк гӱнешинӓ се- винмӓӓ. Паскелле оручларында, ислӓ хаваларда бизим сокакта ушакларыи хем генчлерин сеслери хич кесилмӓзди биз, кызчаз- лар, «роп-роп» качардык, ама чоӂуклар топ хем челик ойнар- дылар, гӱлӱшлеримиздӓн маалӓ ӧтӓрди. Сора ойнардык бир ойун ады «Дауллан,зурнайлан...». Ама насыл гӧзӓл дурурду, ачан кенардан бизим сокаӂыьшыза койун сӱрӱсӱ инӓрди! Те беш йыл олду йашээрым ашыры кӱйдӓ, евлендим да гел- дим коӂамын евинӓ, ама хеп таа алышмээрым ени ерӓ, кӱӱӱн сокакларына. Дайма дӱшӱмдӓ дӓ гӧрерим о евимизи, кӱчӱклӱӱ- мӱн сокаӂыымы, башта сундурмайы... Гӱзӱн биз, кызлар, топлашырдык бӱтӱн мааледӓн да хепсимиз, сепетлери алып, бирӓр да суваӂы, баалара гидӓрдик ӱзӱм гетир- мӓӓ... Н. Бабоглуйа гӧрӓ. Лафлар: Гӱндуӱсу — восток, сырчалы пёнчерӓ — застеклённое окно, «роп-роп» — название игры девушек, «даӱллан, зӱрнайлан» — название другой детской игры. 84
ӰЛЕН КАСАБАСЫ (Аннатма) Аклыма гелдийнӓн дуума ерлӓр, Буӂак, илкин дӱшӱнерим Бол- града. Бу ӱӱлен касабасы тозлу.хем калаба, алыш-веришчм хем ишчи, шенникчи хем хайлакчы. Афтада ики керӓ панайыр, чок тӱрлӱ миллетди касаба. Диллӓр арасында панайырда таа сык ишидилер гагоузчалар хем булгарӂалар, таа сийрек армянӂалар, немцойӂалар, албанӂалар... Таа карышэр бурада молдованӂа- лар, русчалар хем украинӂалар. Бу миллетлик зибиллий таа евелдӓн вардыр беним тарафымын Бессарабиянын ӱзӱ. Ама бу топраан ӱӱлен тарафында Буӂакта миллетлик букети таа койу, таа чок тӱрлӱ бойасы... Хем таа йуртлуумузун ӱзӱ таман олсун дейини лӓзым еклейим бизи кызгын гӱнешлери, дайма булутсуз мави гӧкӱ, йанык кыр- лары, йоргун корайлары, чалылы генгерлери хем йуваларда тра- калы койун сӱрӱлерини, йамачларда да байгын чыртма сесле- рини... Болградта истӓрсӓн сӓн суван-сармысак йа бибер-патлаӂан алмаа, лӓзым билӓсин булгарӂа — сатыӂы тукан, ама куш, йымырта, инек маасулу, олой, шарап, терекӓ— буннары таа чок гагоузлар сатэрлар. Чыфытлар тӱкӓннӓрдӓ материя хем башка ичер ишлерини сатэрлар... Панайыр гӱннериндӓ ӱӱлен касабасынын, Болградын вар бир мераклы кенди ӱзӱ. Н. Бабоглуйа гӧрӓ. Лафлар: Мал — товар, мал — скот, гёнгер — чертополох, байгын — нежный, протяжный, мераклы — интересное. ВАНЬКА (Кысадан) Ванька Жукову, докуз йашында бир чоӂуӂаа, ӱч ай гери вермишлӓр чоботар Алёхина чизмеӂилии ӱренсин. Коладайа кар¬ ты о йатмышты уйусун. 85
О беклемиш, чорбаӂы хем калфалар гитсиннӓр йанындан, ал- мыш саабнсинин долабындан чернила шишеӂиини, бир йазал кӱфлӱ пеницайлан да, дӧшейип ӧнӱнӓ бурушук бир пак йапрак, башламыш йазмаа. Илк буквайы йазаӂэйкан, о биркач керӓ корка-корка бакын- ды капуйа хем пенчерелерӓ да солууну ичинӓ пек аар чекти. Кийат дӧшелийди Ӧнӱндӓ скемнедӓ, кендиси да дизчӓ йазарды. «Константин Макарыч, севгили беним дӓдуӂуум, те бӓн йазэ- рым сана кийат, коладайлан сизи кутлээрым. Иок беним не бобам, не да мамуӂуум, саде сӓн бириӂик йалныз калдын бендӓ! Ванька чевирди бакышыны караннык пенчерейа да сансын дири гиби гӧрдӱ ӧнӱндӓ дӓдусуну Константин Макарычы, ани бекчилик едӓрди Живарев бойарын евиндӓ. Ванька гена чекти солууну да йазды ӧтӓӓ дору: «...Калфалар бени гӱлмӓӓ алэрлар, йоллээрлар алайым онна- ра тӱкендӓн ракы хем ӱредерлӓр чорбаӂыдан хыйар капайым, ама чорбаӂы дӱвер нейлӓн разгелер. Сабайлан верерлӓр екмек, ӱӱлендӓ каша, авшамнейн да гена екмек, ама бир чай йада ман- ӂа бишей — оннары чорбаӂылар кендилери патлээрлар. Иаттырэрлар бени хайатта хем, ачан оннарын ушаа аалээр, бӓн хич уйумээрым, саллээрым ону люлькада. Севгили беним дӓдуӂуум, ал бени бурадан евӓ, кӱйӓ, йок артык насыл дайанмаа... Диз чӧкерим сенин ӧнӱндӓ хем некадар йашайӂам, хеп дува едеӂӓм, йалварэрым, ал, гӧтӱр бени бура¬ дан, зерӓ ӧлеӂӓм...». Ванька бурду аазыны, ууду кара йумрууннан гбзлерини да башлады ичини чекмӓӓ, ааламааа. «Бӓн, дӓдо, сана тӱтӱн кыйаӂам,— йазарды о,— ама, еер са- нырсан, ани бана дейни олмайӂэк иш, бӓн йалвараӂам приказ- чӓӓ, койсун бени чизмӓ пакламаа, йада Федьканын еринӓ гиде- ӂӓм хем коруйаӂам, кимсейӂик сени кӱстӱрмесин, ӧлдӱйнӓн сӓ, сенин ӂанын ичин дува едеӂӓм, ниӂӓ мамунун да ӂанӂаазы ичин дува едерим...». «Москва бир бӱӱк касаба. Евлӓр хепси, ниӂӓ бизим бойарын, хем пек чок бейгир вар, ама койун йок хем кӧпеклӓр дӓ дийл фена. Ама бир керӓ гӧрдӱм тӱкӓнын пенчересиндӓ балык тутмаа дейни гегалары, пек бӱӱк, ипиннӓн билӓ оннар сатылэр. Орада варды ӧлӓ бир бӱӱк гегаӂык, ки онуннан вар насыл бир пудлук сому тутмаа. Хем гӧрдӱм таа ӧлӓ лавкалар, нередӓ тӱрлӱ тӱфек- лӓр варды, ниӂӓ бизим бойарда, оннар, олмалы, ӱз рублӓ бириси йапэр... 86
Иааны тӱкеннердӓ вар, тавшан, чил хем йабан хорозлары са- тылэр. Севгили дӓдуӂуум, ама ачан бизим кӱйдӓ зенгиннердӓ ени йылда дӱзеӂеклӓр чамӂаазы да вереӂеклӓр баашыш, аласын бана алтыннан йалдызлы ӂевизи да саклӓйасын ону ешил сан- дыӂаан ичинӓ. Ал ону барышня Ольга Игнатьевнадан, сӧлӓ, ани Ванькайа дейни». Ванька титирейерӓк иннеди да генӓ бакты пенчерейё. Онун аклына гелди, ани чам кесмӓӓ оннарын бойарына дейни хер йылын дӓдусу гидӓрди, алырды билӓ унукасыны Ванькайы да. Не шен вакытларды озаман!... «...Гел, севгили дӓдуӂуум,— узатты Ванька кийадыны,— йал- варэрым сана, ал бени бурадан. Аӂы бени, кысметсиз ӱӱсӱзӱ, зерӓ бени хепси токучлээр, пек та аӂыктым хем ӧлӓ ӂаным сы- кылэр, ки йок насыл сӧлейим, хеп аалэрым. Геченнердӓ чорбаӂы калуплан кафама урду да дӱштӱм, гӱӂӱлӓ кендимӓ гелдим. Кай- ып беним йашамам, хербир кӧпӓӓн дӓ йашамасындан бетер... Хем таа селам Алёнайа, бурук Егоркайа хем везетийӓ, ани фай- тону айдээр, ама беним гармошкамы кимсейӂӓӓ вермейӓсин. Саа- лыӂаклан, калэрым сенин унукан Вани Жуков. Дӓдуӂуум, гелӓ- син!» Ванька бӱктӱ йапраа дӧрт кат, койду конверт ичинӓ, ангы- сыны бу йакыннарда алмышты бир копейкайа... Бираз дӱшӱнӱп, бандырды пеницайы да йазды: «Дӓдумун кӱйӱнӓ». А. П. Чехов. Чевирди И. И. Бабоглу. Лафлар: Пенйца — перо, чамӂааз — ёлка, тӱкӓн — лавка, торговый лоток, гёга, гёгаӂык — крючок, йабӓн хорозӱ — тетерев, чил — рябчик; перепёлка, кал фа — подмастерье, зыбарык — донук, сууктан каскаты, хыйар — огурец. 87
САБАХА БАЛЫК ТУТМАА (Аннатма) Лӱгорӂук чыкты сокаа да бакынырды, истӓӓрди гӧрсӱн бири- сини да аннатсын, ани сабаа еркен о гидеӂек балык тутмаа. Ама бу оннарын маалеси да пак куруйду, йокту ислӓ ушаклар. Саде кызчаазлар Мийалларын кӧшесиндӓ парчаӂык ойнарды- лар. О йокту нӓпсын, гитти орайы. — Не гелдин бе, Лӱгорчу?— сорду Паши. — Бишей,— кахырланды о,— йок киминнӓн ойнамаа. — Батӱннан нечин ойнамээрсыныз? — О бени катмээр,— таа пек кахырлы деди Лӱгорӂук да сор¬ ду: — Сиз ойнээрмысыныз? — Ойнээрыз парчаӂык,— ӂувап етти ӧбӱр кызчааз Мани. — Катын бени дӓ,— истӓр-истемӓз деди Лӱгорӂук, хич уймаз- ды она бу ойуннар, ама ачан да йок киминнён... Мани бакты она да сорду: — Вар мы парчаӂыкларын? — Иок. — На, верейим тӓ буннары да дӧшӓ куклаӂаа ерини. Лӱгорӂук алды парчаӂыклары, ама билмӓзди насыл йапсын куклаӂыын ерини. О истӓӓрди сӧлесин, ани сабаа еркен гиди- леӂек балык тутмаа, ама гӧрӱрдӱ, ани бу кызларын йок нереси сеслесин балыкчылыы, ама буйду те о, ани ен лӓзымлы. Не ба¬ лык тутмак бу пыстие парчаӂыклара мы бензеер?! — Не тутэрсын о парчаӂыклары елиндӓ, бе Лӱгорӂук?— сор¬ ду Мани. — Нӓбайдым? — Гелдин ойнамаа да билмеерсин нӓпмаа,—таказалады кыз« чаз,— дӱзелт тӓ ӧлӓ парчаӂыклары елиннӓн да сора дӧшӓ! — Билмеерим,—деди гамсыз Лӱгорӂук, башка ишӓ дӱшӱне- рӓк. — На, тут озаман тӓ бу куклаӂыы!—Мани верди чоӂуӂаан елинӓ бир парчадан йапылы кӱчӱӂӱк куклаӂык, дартылы бийаз модаӂыклан да сора кендиӂӓӓ, койуп ерӓ парчаӂыклары, баш- лады дӱзелтмӓӓ: — Тӓ ӧлӓ бе, тӓ ӧлӓ, бе, дангалаӂык! Бу адамнар аслы хич бишейӂик беӂермеерлӓр... — Ама не бӓн адам мы?— севинди Лӱгорӂук, санырды бир- дӓн бӱӱдӱ. 88
— Дийл,— деди Маниӂик,— бизим маму блё деер бакайа... Не бу Маниӂиин да аклына гелмиш, мамусунун лафы? Гб- рӱрдӱ, ани Лӱгорӂук билмеер куклаӂык ойнамаа, олса сорсун она нёны сабаа гидеӂек да ушак аннатсын зоруну, ама незаман бу кыз куллуу балаа дӱшӱнеӂеймиш? Лӱгорӂук башлады сорул- мадык: — Биз сабаа калкаӂэз каранныктан,— деди о, да беклӓӓрди баарим сорсуннар нечин. Ама гамсыз кызлар буну да сормады- лар. Эх, олайды, чоӂуклар, башка ишти, дайанамайӂэйдылар, диплейӂедилӓр: вар мы пардын, нередӓн гега алдын, нёнда таа ий тутулэр хем башка... Дӱн батӱсӱ чоӂукларлан ики саат ла- феттилёр бу ишлери, олайды е онда да биркач кафадар. Кызлар арасында Лӱгорӂук ӱӱсӱз гиби дуйарды кендисини. О сорулма- дык башлады аннатмаа илери дору: — Гидеӂез Иалпуг дересинӓ балык тутмӓа. — Киминнён?—сон-сонунда булунду бир да акыллы кызчаз, сорду. — Бизим Ламбуш батуйлан. Она бӱӱн гелди Петилерин Вани- ӂии хем Анка лелӱмнарын Толяӂыы, оннар ӱчӱ хем баи да он- нарлан барабар гидеӂӓм.— Лугорӂук сӧлӓмеди, ани батӱсу она деди такышмасын бӱӱклерин ардына, зере лобут да ийеӂек. Чо- ӂуӂӓклар хазырладылар пардылары, бааладылар ипӓ гегаӂык- лары хем куршумдан аарлык дӱздӱлӓр. Лӱгорчуйу катмаздылар, ама бу лафлары сеслемӓӓ бир тарафтан да хеп таа ийди пар- чаӂык ойнамактан. Биткидё батӱсу кайыл олду ону да алмаа, ама деди: — Сӓн еркен калкамайӂан, балыкчылык о сабайлан ищи. — Сан орда кайып душёрсин су ичинё да кабаат гена бизӓ бӱӱклерё дӱшеӂек,— екледийди лелӱсуннарын о Толя. О да бир фенайды савашырды саде куртулмаа Лӱгорӂуктан. — Бӓн пардымы да хазырладым,— узатты Лӱгорчу лафыны, ама кызлар сансын хич ишитмёздилёр, ойнардылар парчаӂык- ларлан. Ачан гӧрдӱ бӧлӓ, гелди евё, баари хазырлансын ислё: булду ески фланисини да койду ону башы алтына, зере дедилёр сабайлан серин олурмуш, сора бакты таа бир керё пардысыны, ипини. Саде гегаӂык йокту, ама беки Ваниӂик верир бирисини она, варды онда ики, йалвараӂэк ислё. Лӱгорӂук бӱӱк умутлан гитти йатмаа сӧленерёк: «Калкмайӂэймышым, коркмайын, бён сиздён таа еркен калкаӂам, ардыныздан гидеӂём хич дуймайӂэ- ныз да таа дередё сизё йаннашаӂам...» Олду сабаа. Лӱгорӂук фырлады дбшеендён да бакты пенче- 6 Заказ 339 89
рейӓ. Гӱн чыкмышты башта дут ааӂыннын тепесинӓ. Гӧзлери долду йашлан. Она окадар аар гелди, ани хич дургудамазды кендини, ааларды сеслӓн буула-буула. — Нашэй, чоӂуум, сӓн ӧлӓ сабайлан сычанӂыклары башла- дын суламаа? — Гиттилӓр, да бени алмадылар...,— дизӓрди о, йумурукла- рыннан гӧзлерини уварак. — Ким гитти?— сорду мамусу. — Батӱлар балык тутмаа. Бӓн да истӓӓрдим гитмӓӓ... — Сӓн таа кӱчӱксӱн, чоӂуӂаам,— деди мамусу,—сабайлан ӧлӓ татлы уйкуӂууну олур му бозасын. — ӧлӓ, кӱчӱкӱм, ы-ы-ы-ы, дийлим кӱчӱк!—таа пек буулурду йашларыннан Лӱгорӂук, нечин ки мамусунун да лафлары ону хептӓн гӱӂендирдийдилӓр, сансын ӂан ерини санӂы сапларды, пек артык быктыйды кӱчӱк олмаа... Н. Бабоглу. Лафлар: Гамсыз — беззаботный, беспечный, дангалак — глупый, куршӱм — свинец, пуля, аарлык — тяжесть, тяжёлый предмет для удочки, грузило, гёгаӂыклар — крючки, гӱӂендирдилӓр — обидели. СЫЖАК ПИТА (Аннатма) Ганинин мамусу дартты бийаз модасыны да башлады екмӓӓ йуурмаа, ама о бир тарафчыкта кедийлӓн ойнарды. Кара куту- бан, безбелли, чоктан быкмышты бу севишмейӓ да фырлады ушаан куӂаандан, гитти капуйа да башлады ону тырмаламаа... — Колвер ону дышары,— баарды мамусу,— хем кендин да бираз чык дышарда ойна, етеӂек башымы аарттын о сенин соруш- ларыннан. — Мамо, мамужук,— данышты Гани пек махкул,—бӓн ӧлӓ истеерим таазӓ папуӂук! — Истеерсин, ама бираз беклейеӂӓн. Те йуурэрым, сора лӓ- зым кабарсын, сора атаӂам фырына пишсин, таа сора бираз тарласына гитсин... да озаман таазӓ папуӂук ийеӂӓн. 90
Гани хич дийлди кайыл бӧлӓ чок беклемӓӓ. Бираз суету, дӱ- шӱндӱ, ески сорушчу табиети ону раата бракмазды. — Мамо,— деди о,— екмӓӓ не кабардэр? — Кендиси кабарэр,— деди мамусу. — Кендиси ми? — Кендиси, кендиси,— даргынды мамусу силерӓк терли анны- сыны да гена топарланды йумурукламаа текнедё хамуру. Гани дуйду, ани мамусунун кефи йокту ону пек бийазламаа да чыкты аула. Орада Софи малиси йакарды дышарда фырыны* передӓ оннар йазын екмӓӓ пиширирдилӓр. — Мале, мале, бӓн пек истеерим сыӂак папуӂук!—йалпак- ланды о бабусуна. — Аӂыктын, олмалы, бабунун пиличчий,— деди малиси да су- вазлады ушаан кара сачларыны.— Ал долаптан бир парча ески екмектӓн, вар орада сансын, сора таазӓ да олаӂэк. — Бӓн таазӓ истеерим, малиӂик! — Оф, малинин дар ӂанныӂыы, нӓбайым сениннӓн? Малисиндӓ Гани хер заман булурду таа чок йакыннык, саде о чалышырды ушаа хич кӱстӱрмесин. Те шинди дӓ Гани дуйду, ани бабунун кефи ислӓди, варды киминнӓн лафетсин хем исте* дий да олаӂэк. — Пек ми ӂанын истеди, чоӂуум?— сорду о. — Пек, мале! — Ислӓ,— деди бабу,— йапаӂам сана бир чӧрек пита. О гитти ичери алды бир парча хамур, йасылтты ону да атты фырынын аазында ерӓ. Диптӓ йанарды одуннар, ама аазда пи- шӓрди пита. Гани пек канаатты, сармашты малисинӓ да севин- меликтӓ опту онун бурушук йанааны, сора башлады сормаа: — Мале, е, нечин бу пита чӧрек? — Нечин ки о кабардылмадык. — Ама хамуру ким кабардэр? — Хамуру, чоӂуум, кабардэр ма^иа, ани вар питаӂыкларда. — Е, нечин маму деди кендиси кабарырмыш? — Нечинки, олмалы, быкты сенин сорушларына. — Ама майада нашейӂик оннар? — Оннар ӧлӓ гӧрӱнмӓз дири ишлӓр карыштыйнан хамурлан кабардэрлар ону. Ачан бӱйеӂӓн, озаман таа ислӓ аннайаӂан... Ким кач таа ишлӓр беки сораӂэйды Гани малисинӓ, ама фы¬ рынын аазында пита артык олдуйду пак ал йанаклы. Софи бабу ону чевирди машайлан ӧбӱр йаныны атешӓ да таа бир-ики минут- 91
тан сора чекти. Артык пишмишти, кокарды гӧзӓл. Шинди бабу сарды ону екмек безиннён да деди: — Ко биразчык тарласына гитсин! Сора тарласындан гелдийнён, сайылэр биразчык суудуйнан, малисн копарды Ганийӓ бир парча пита таазӓ да тӱтерӓк верди ушаан едина. Н. И. Бабоглу. Лафлар: Мода — легкий белый головной платок кутубан — кот башымы аарттын — (здесь) заморочил мне голову башым аарэр — болит голова папу — екмек даргын — сердито бийазламаа — ласкать, баловать йалпак — ласковый сувазлады — погладил чӧрёк — пресный, хлеб без дрожжей майа — закваска, дрожжи махкӱл — кроткий. ПАЗАР-МАМУЛАР КЫЫРМА ИАЗАР (Аннатма) Бӱӱн пазарды, Ганн бакасыннан чыктылар кӱй ичинё барабар гезийё. Гани пек севинирди, ачан бакасынын олурду вакыды да теклиф едёрди оолуну кӱй ичинё чыкмаа. Оннарын кӱйӱ бир бӱӱк пак гагоуз кӱйӱйдӱ. Клисе мейданында ортада варды бир стадион, таа бираз ӧтеедё еширирди бир гениш парк. Илкйазды, хава гӱнешлийди, сыӂакты. Бир йуфка лӱзгерӂик есёрди батыдан. Гани гидёрди тутулу бакасынын колундан хем кабарырды, ани бӱӱклёрлён барабар булунэр. Онун бакасы ба- лабанды, варды койу кара быйыклары. Гани санырды, ани онун бакасындан таа гӧзёл адам хич йок. Ушак илктён гидарди услу, истемёзди аалем десин она шымарык, ама сора дайанамады баш- лады атламаа чамушланмаа. — Нашей, нашей сён есирерсин, ба Гани?—сорду бобасы, ама чоӂук билмёзди, не ӂувап етсин. Беллийди, ани севинмеликтён шымармак дӱртёрди ону. 92
— ӧлӓ!—деди о кафасыны бурарак хем бӱтӱн ӱректӓн гӱ- лерӓк. Етиштилӓр стадиона. Орада биркач чоӂук топу коулардылар, ама ойун таа йокту. Стадиондан гиттилӓр парка, орада гӧзӓлди, йолӂаазлар пакты. Отурдулар бир скемнейӓ, ама Гани нстемӓзди отурмаа. О айакча дурурду бобасынын дизлери арасында да дӱ- зелдирди онун кара быйыкларыны. — Бака,— башлады Гани кенди сорушларыны,— Тодиӂик деер а ни ӱз таа чокмуш биндӓн, ӧлӓ ми? — Ангы Тодиӂик?— сорду бобасы. — Те о Кара Панилерин Тодиӂий, ани кӧшедӓ йашээрлар. — Елбетки, бин таа чок ӱздӓн. Тоднӂик таа кӱчӱк, о, без- беллн, таа аннамээр сайыдан. — Кӱчӱк зер, о хнч билмеер онадан да саймаа. — Сӓн, ама билеерсин, ӧлӓ е? — Билеерим зер бӓн ондан бӱӱкӱм. — Белли бншей, чок ондан таа бӱӱксӱн, тездӓ шансора шко¬ ла йа гидеӂӓн. Сӓн артык саймаа да билерсии, дийл мн? — Билеерим, мутлак, мали ӱретти. Те: бир, ики, ӱч, дӧрт, беш... Гани сайды онадан пармакларыны бӱкерӓк. — Ама сӓн нередӓн билерсин, ани бин таа чок ӱздӓн? — Хеп малиӂик сӧледн. Сиз ачан йоксунуз евдӓ, мали бана масал сӧлеер хем кнйатчык да окуйэр. — Ислӓ чоӂуксун!—деди бакасы.— Сеслӓ малини да тез бӱ- неӂӓн хем акыллы да олаӂан. — Сеслеерим,— деди Гани. О дӱшӱндӱ, ани сеслеер дейини, безбелли, о Тодиӂиктӓн таа балабанды хем, безбелли, онуштан билеер, анн бин таа чок ӱздӓ.н Сора Гани бираз качынды йолӂаазда, атлады бир айаанын ӱстӱндӓ, сайды скемнелери, бакасы калкты да гиттилӓр евӓ дору. — Бака, хади таа бираз гезелим!—истеди Гани, ама бобасы дедн: — Гиделим, чоӂуум евӓ, зерӓ кыырмалары, олмалы, шансора фырындан чыкардылар! Гани шен гӱлдӱ да еансын бурнусу дуйду пиделернн коку- суну... — Сӓн унуттун му,— сорду бакасы,— ани бӱӱн пазар, маму- лар кыырма йапар?! — Гани таа пек гӱлдӱ бобасынын ӂӱмбӱшӱнӓ. Онун аазында сансын артык варды бир парча ӧзленмиш сыӂак пидӓ. Тутулу бобасынын колундан, о атларды, шымарырды... 93
— Не сӓн генӓ есирмӓӓ чекеттин, сансын пирелӓр сени далэр- лар? Гани сусарактан бӱктӱ кафасыны сора дӱшӱндӱ евӓ да деди: — Хади таа тез гиделим, зерӓ кыырмалар сууаӂаклар! Я. Я. Бабоглу. Лафлар: Шымарык — шалун, чамушланмӓа — есирмӓӓ, баловаться, мӱтлак — так точно, обязательно, пидӓ — кыырма, гагаузское национальное блюдо, плацында, баты — запад. ГӦЖЕН (Аннатма) Ганн бӱӱн калдыйды тырлада йалныз. Бобасы, чобан Иорӂу, гӧтӱрдӱ сабаакы ӱӱндӓн пейнирлери евӓ. ӧбӱр чобаннар да гит- тилӓр йырак чайыра сӱрӱйӱ отлатмаа. Койуннар ӱӱленӓдӓн дойу- наӂаклар, сӱтленеӂеклӓр да саат бирдӓ-нкидӓ гелеӂеклӓр саа^ лмаа икинӂи ӱӱнӱ. Озаманӓдан бобасы да дӧнеӂек кӱйдӓн да Гани генӓ гӧреӂек, насыл чобаннар саайаӂаклар койуннары би- рӓр-бирӓр, о да йардым едеӂек хайдамаа саамаллары струнгайа. Кофалар, ани шинди казыкларда гӱнешӓ карты куруйэрлар генӓ лембердек долаӂаклар сӱтлӓн... Ама шинди Гани хайлак отурур- ду бираз бордейдӓ сериндӓ. О бакты таа нелӓр варды бу чобан- нарын кыр евлериндӓ да сора инди чукура, орада сазлык ичиндӓ чӧшмӓ шурулдарды. Таа ӧтеедӓ бош толокада чок корайлык бӱӱ- мӱштӱ, сора бааларлар узанырдылар. Гани ичти серин суӂаз чӧшмедӓн да сора чыкты, гезӓрди отлар ичннда. Бир да ансыздан онун ӧнӱндӓ гӧрӱндӱ ики боз йумаӂык! — Нашей олсун бу? Гани илктӓн сансын коркту, сора гӧрдӱ, насыл бир ко- райын алтына сакландылар. Ачан таа ислӓ бакты, орада ики кӱчӱк тавшанӂык синӓрдилӓр. Гани чыкарды калнааны да капа- ды оннары, савашарды тутмаа, ама бириси фырлайып качты ели- нин алтындан. ӧбӱрӱнӱ етиштирди тутту да да гетирди бордейӓ. Таман бу заман бобасы да гелди кӱйдӓн. 94
— Бака, бӓн туттум бир тавшанӂык!— ӱӱндӱ о. — О-о, йа, не гӧзӓл кӱчӱӂӱк! Коркмуш завалыӂык, не сык- сык соллуйэр! Кӱчӱк кыр тавшанӂыклара гагоузча гӧӂен деер- лӓр. — Оннар икийдилӓр,— сӧледи Гани,— ама бирисини качыр- дым. — Буну да лёзым колверелим. Анасы, безбеллли, аарайаӂэк йавруӂууну. — Е, насылл ону таныйаӂэк? — Ана тавшаннар йабанӂы гӧӂеннери да булсалар емдзи- рерлёр оннары сӱтчёёзнннён, ниӂӓ кендикилерини. — Бекн бён верейим она бираз койун сӱтчеези? — Олмаз, о кӱчӱӂӱк ичӓмейеӂек хем койун сӱдӱ тавшана йарамаз. Таа нйи колверелим ону гитсин анасына. Нередё сан ону туттун? — Те орада деренин ӧтёйанында. — Орайы да гӧтӱр завалыӂыы. Гани гитти да колверди гӧӂенӂий корайлык ичинда. — Ислё йаптын,— деди бакасы, бай Иорӂу,— анасы ону бу- лаӂэк! Н. Я. Бабоглу. Лафлар: Лёмбердек долу — полный доверху, переполненный, шурулдарды — журчал, йумак — моток, завалы — бедняга, горемыка. МАНУШ (Аннатма) Векил Василин Манушу, буйду бир гениш аркалы, сык кара быйыклы, усек аннылы пек гӧзӓл симада бир адам. О ташырды еп-ени гайтанны антери, айакларында йазы-кышы чизмё, белин- дё да гениш кырмызы кушак. Бай Мануш сайылырды бизим баш ӧндерӂимиз. Кимсей ону баш коймадыйды хем айырмадыйды, ама онун кенди аллахтан вергиси, таланты калдырдыйды бу ада- мы окадар йукары, ки хепси лафсыз сайардылар ону, сеслёрди- лёр хем хатыр гӱдёрдилёр она. Кеменчеӂи, аннадыӂы хем пек гӧзёл окуйуӂу хем таа чок дил билиӂи, шиир севиӂиси, музыка 95
аннайыӂысы — те ангыларыйды Манушун вергилериндӓн бвр- качы. Беним тарафымда хепсиндӓ долай кӱйллердӓ ону билирдилӓр, ниӂӓ бир гечилмедик кеменчеӂийи, ама бӓн ишиттим ону ан- надыркан Буӂак тарафымыз ичин, бизим гӧзӓл адетлеримиз ичин, кӱйлеримиз хем касабаларымыз ичин, онун сӧзӱнӱ йокту насыл сеслӓмемӓӓ, онун лафы бӱӱлӓрди сеслейӂийи. Ама хепсиндӓн мераклыйды онун кеменчеси, ангысы хем ааладырды хем ойна- дырды. Мануш кенди гагоузду, ана дилнндӓн башка о билирди таа рус дилини, молдованӂа, болгарӂа, ислӓ лафедӓрди грекчӓ хем чыфытча. Ачан дӱшӓрди сӧз гелиши о дейӓрди: «сдил билмӓк о бир бӱӱк хайыр кендинӓ хем йаныбашындакылара да, дили билмӓк о дийл бир ӱк ташымак да омузуну бертсин...» Н. И. Бабоглуйа гӧрӓ. Лафлар: Симасы — внешность, вид гайтан — особая блестящая тесьма антери — национальная одежда, вид куртки ӧндерӂи — преподаватель, вожак, предводитель хатыр гӱтмӓӓ — уважать, признавать шиир — стих гечйлмедик — непревзойдённый бӱӱлӓрди — ворожил хайыр — добро бертйк — вывих бертмӓӓ — вывихнуть. 96
ТЕРМИНОЛОГИЯ ЛАФЛЫЫ ишлик — глагол ишликлерин темел формасы — основная форма глагола дийшилерлӓр ӱзлерӓ гӧрӓ — спрягаются по лицам ишликлерин дӱзӱлмеси — об¬ разование глаголов сада ишликлӓр — простые, не¬ производные глаголы гечӓр ишликлӓр — переходные глаголы гечмӓз ишликлӓр — непере¬ ходные глаголы ишликлерин залоглары — за¬ логи глаголов кендилик залогу — возврат¬ ный залог ишликлерин дийшилмеси — спряжение глаголов шиндики заман — настоящее время гечмиш заман — прошедшее время гӧстерёрлӓр сайылары, заман- нары, чалымнары — изменя¬ ются по числам, временам, имеют наклонение предикат — сказуемое дӱзӱлӱ ишликлӓр — производ¬ ные глаголы катлы ишликлӓр — сложные, составные глаголы чекимник залогу — страда¬ тельный залог орталык залогу — взаимно¬ возвратный залог зорламак залогу — понуди¬ тельный залог гелеӂек заман — будущее время ишликлерин чалымнары — на¬ клонения глагола олушлук чалымы — изъяви¬ тельное наклонение § 1. § 3. § 4. 97
санкилик чалымы — условное наклонение истейишлик чалымы — сосла¬ гательное или желательное на¬ клонение ишлиин темел формасы — ос¬ новная форма глагола консоннан битӓн ишликлӓр — глаголы, оканчивающиеся на согласные вокаллан битӓн ишликлӓр — лӓзымнык чалымы — должен- ствовательное наклонение изин чалымы — повелительное наклонение глаголы, оканчивающиеся на гласные бирлик сайысы — единствен¬ ное число чоклук сайысы — множествен¬ ное число § 7-8. уз аффикслери — аффиксы, мели — основа глагола насто- указывающие на лица ящего времени ишлиин шиндики заманын те- § 9. шиндики заманда ишликлерин дийшилмеси — спряжение гла¬ голов настоящего времени калын вокаллы ишликлӓр — глаголы с гласными заднего ряда инӂӓ вокаллы ишликлӓр — глаголы с гласными переднего ряда § Ю. мутлак гелеӂек заман — опре- беллисиз гелеӂек заман — не делённое будущее время определённое будущее время § садӓ формалы гечмиш за- ман — простая форма про¬ шедшего времени 12—13. прошедшее неопределённое время катлы формаллы гечмиш за- ман — сложная форма про¬ шедшего времени мутлак гечмиш заман — про¬ шедшее завершеное время беллисиз гечмиш заман — 98
чоктан гечмиш заман — давно прошедшее время биткисиз гечмиш заман— про¬ шедшее незавершенное время иеетлик гечмиш заман — про¬ шедшее время намерения § И. чоктан беллисиз гечмиш за¬ ман — давно прошедшее не¬ определенное время узун гечмиш заман — прошед¬ шее длительное время биткисиз гечмиш заман — про- беллисиз гелеӂек заман — не шедшее незавершенное время определенное будущее время § 15-17. чоктан гечмиш заман — давно¬ прошедшее время мутлак гечмиш заман — про¬ шедшее завершенное время беллисиз гечмиш заман — про¬ шедшее неопределенное время чоктан беллисиз гечмиш за- неетлик гечмиш заман — про¬ шедшее время намерения ман — давнопрошедшее не¬ определенное время беллисиз гечмиш заманын те- мели — основа прошедшего неопределенного времени тутнук консонну аффикслӓр — аффиксы с глухими согласны¬ ми 18. мутлак гелеӂек заманын те- мели — основа определённого будущего времени § 19—20. ишлиин башка чалымнары хем формалары — другие накло¬ нения и формы глагола санкилик чалымы — условное наклонение ишлиин баш форманын теме- ли — основа главной формы глагола санкилик чалымын гечмиш за- маны — прошедшее время ус¬ ловного наклонения истейишлик чалымы — жела¬ тельное или сослагательное наклонение истейишлик чалымын гечмиш заманы — прошедшее время желательного (сослагательно¬ го) наклонения 99
§ 22. лӓзымнык чалымы— должен- ствовательное наклонение § 23—26. ишлийн дӧрт олушлук форма- сы — четыре аспектные фор¬ мы глагола хализлик формасы — положи¬ тельная форма инкӓрлик формасы — отрица¬ тельная форма олабиленник формасы — фор¬ ма возможности оламазлык формасы — форма невозможности ишлиин беллисиз формасы, инфинитив — неопределённая форма глагола, инфинитив башка чалымнарын инкӓрлик формасы — отрицательная форма других наклонений санкилик чалымы — условное наклонение истейишлик чалымы — жела¬ тельное или сослагательное наклонение 27. лӓзымнык чалымы — должен- ствовательное наклонение оламазлык формасы— форма невозможности олушлук чалымы — изъяви- тельное наклонение § 28—29. ишлиин беллисиз формасы — неопределенная форма глаго¬ ла ӂӱмленин икинӂили пайла- ры — второстепенные члены предложения ишлиин модал формалары — модальные формы глагола санкилик модал формасы — условная модальная форма беллисиз модал формасы — неочевидная модальная фор¬ ма мутлаклык модал формасы — определённая модальная фор¬ ма § 30. ишликтӓн адлар — отглаголь- слова по значению (смыслу) ные имена имена существительные адлык маанасында лафлар — 100
иштенник — причастие хализлик иштенниклери — дей¬ ствительные причастия чекимник иштенниклери — страдательные причастия орталык иштенниклери — вза¬ имные причастия зорламак иштенниклери — по¬ нудительные причастия § 32. иштенниин лаф чевиртмеси — § хал иштеннии — деепричастие хал иштенниин лаф чевиртме- лери — деепричастный оборот ишхаллык — наречие адлыклар — имена существи тельные § 36. ардлафлар — послелоги лафларын илишиклий бири- § изметчи адлар — служебные имена баалайыӂылар — союзы пайӂыклар — частицы причастный оборот аннадыӂы лафлар — поясни тельные слова § 35. нышанныклар — имена прила¬ гательные сайылыклар — числительные адерликлар — местоимения биринӓ — связь слов в пред¬ ложении 37—41. модал лафлар — модальные слова дуйгуӂулар — междометия § 33—34.
НЕ УРЕНИЛДИ БЕШИНЖИ ХЕМ АЛТЫНЖЫ КЛАССЛАРДА 1. Гагоуз дилияин лексикасы ичин 3 2. Лаф курулушу 4 3. Морфология. Адлык 4 4. Нышаннык 5 5. Сайылык 6 6. Адерлик 6 ЕДИНЖИ КЛАСС § 1. Ишлик (Глагол) 7 § 2. Ишлнклерин темел формасы хем грамматика нышаннары 9 § 3. Ишликлерин дӱзӱлмеси 10 § 4. Ишликлерин залоглары (Залоги глаголов) 12 § 5. Ишликлерин дийшилмеси (Спряжение глаголов) . 15 § 6. Изин чалымында ишликлерин дийшилмеси .16 § 7. Олушлук чалымы (Изъявительное наклонение) 16 § 8. Шиндики заман (Настоящее время) ,19 § 9. Шиндики заманда ишликлерин дийшилмеси (Спряжение глаголов настоящего времени) 21 § 10. Гелеӂек заман (Будущее время) 24 § 11. Беллисиз гелеӂек заман (Будущее неопределенное время) 28 § 12. Гечмиш заман 31 § 13. Мутлак гечмиш заман (Прошедшее завершенное время) 32 § 14. Биткисиз гечмиш заман (Прошедшее незавершенное время) 34 § 15. Чоктан гечмиш заман (Давнопрошедшее время) .... 38 § 16. Беллисиз гечмиш заман 40 § 17. Чоктан беллисиз гечмиш заман (Давнопрошедшее неопределенное время) 41 § 18. Неетлик гечмиш заман (Прошедшее время намерения) ... 42 Ишлиин башка чалымнары хем формалары § 19. Санкилик чалымы (Условное наклонение) 43 § 20. Истейишлик чалымы (Желательное наклонение) 45 §21. Гечмиш заман 47 § 22. Лӓзымнык чалымы (Долженствовательное наклонение) ... 49 § 23. Ишлиин дӧрт олушмук формасы (Четыре аспектные формы глагола) 51 § 24. Олушлук чалымында 62 § 25. Гелеӂек заманнар 53 § 26. Гечмиш заманнар 54 § 27. Башка чалымнарын инкӓрлик формасы 56 § 28. Инфинитив. Ишлиин беллисиз формасы (Неопределенная форма глагола) 59 § 29. Ишлиин модал формалары (Модальные формы глагола) 61 § 30. Ишликтӓн адлар (Отглагольные имена) ...... 63 §31. Иштенник (Причастие) .......... 64 § 32. Иштенниин лаф чевиртмеси (Причастный оборот) 68 § 33. Хал иштеннии (Деепричастие) . , 69 § 34. Хал иштенниин лаф чевиртмеси (Деепричастный оборот) . . 71 § 35. Ишхаллык (Наречие) .......... 72 § 36. Ардлафлар (Послелоги) 75 § 37. Изметчи адлар (Лафлар) (Служебные имена) ..... 76 § 38. Баалайыӂылар (Союзы) .......... 78
§ 39. Пайӂыклар (Частицы) 80 § 40. Модал лафлар (Модальные слова) 81 §41. Дуйгуӂулар (Междометия) . . 82 ТЕКСТЛӒР ТАКРИР ИЧИН Беним кӱйӱм (Аннатма) Н. Бабоглуйа гӧрӓ ...... 84 Улен касабасы (Аннатма) Н. Бабоглуйа гӧрӓ 85 А. П. Чехов «Ванька» (Кысадан) А. Л. Чехов 85 Сабаха балык тутмаа. (Аннатма) Н. Бабоглу ...... 88 Сыӂак пита (Аннатма) Н. Бабоглу 90 Пазар-мамулар кыырма йазар (Аннатма) Н. Бабоглу , . 92 Гӧӂен (Аннатма) Н. Бабоглу 94 Мануш (Аннатма) Н. Бабоглуйа гӧрӓ , . 95 Терминология лафлыы . , , » 97 Учебное пособие для 7 класса Топлатмаа верилди 17.04.91. Типара верилди 24.07.91, Кийадын форматы 60Х Х90/16. Кийат-журнал кийады. Литература гарнитурасы. Уӱсек басымы. Сайыл басым коласы 4,63. Сайыл ренк-чык. 6,69. Есап тип. коласы 6,50. Тиражы 12 000. Бабоглу Николай Игнатьевич, Бабоглу Игнат Игнатьевич ГАГАУЗСКИЙ ЯЗЫК Грамматика УЧЕБНОЕ ПОСОБИЕ ДЛЯ 7 КЛАССА (на гагаузском языке) Колверим ичин ӂувапчы Л. Ожован. Редактору К. Василиоглу. Артистик редактору Я. Пивченко. Техник редактору Я. Пивченко. ИБ № 5581 Паасы 1 р. Сымарламак № 339. Басым еви «Лумина», Кишинев, Штефан чел Маре, 180. Меркез басым еви, 277068, Кишинев, Флорилор сокаа, 1. РМ Девлет Департаменти басымнык, полиграфия хем кийат алыш-веришлии ичин.
Кийадын халы ичин хаберлӓр №№ с/с Сойады, ады, урениӂннин Уренмек йылы Кийадын халы 1. 2, 3. 4. 5.